A T A T R K K L T R , D L VE T A R H Y K S E K K U R U M U

T R K T A R H K U R U M U Y A Y I N L A R I
XIII. DZ Sa. 17*

DNYA TARH

R U S Y A TARH
BALANGITAN 1917'YE K A D A R

Eserlerimin meydana gelmesinde

esiz feragatiyle bana yardm eden Prof. Dr. AKDES NMET K U R A !
eim HADYE'ye...

Metin dnda S harita ile 2 k t k vardr

2. Bask

T R K T A R H K U R U M U B A S I M E V A N K A R A
Birinci bask: 1948
kinci bask : 1987 19 8 7
f

HP r k T a r i h K u r u m u , dilimizde, tarih ve arkeolojinin

* bugnk durumuna gre yazlm bir dnya tarihinin bu-
lunmamasndan dolay hergn daha ziyade duyulan eksiklii
gznne alarak, bugnk ihtiyac ksmen olsun karlamak
zere, bir D n y a T a r i h i yazlmasna karar vermi ve bir
pln hazrlayarak yelerinin ve tarihle uraan Trk bilginleri-
nin yardmn salamtr. Birka yldanberi devam eden bu
almalardan sonra hazrlanan ksmlarn derhal basmna
balanmtr.
Bu plna gre, D n y a T a r i h i yirmi ana blm iinde
tahminen 39-40 ciltten ibaret olacaktr. htiva edecei bahislerle
cilt adetleri aada gsterilen bu byk eserin, ksa bir zaman-
da tamamlanmas mmkn olamyacamdan, hazrlanm olan
ciltlerin sra gzetilmeden baslarak, Trk aydnlarnn istifa-
desine konmas uygun grlmtr.
Bu seride kacak eserler tam ve mkemmel olmak iddia-
sndan uzak bulunmakla beraber, kendi tarihimize ait ksm-
larn anakaynaklardan faydalanlarak yazlmasna allmtr.
Ahval ve artlar msait olduu zaman, bu eserin ok daha
mkemmellerini dilimizde yazlm grmek byk emelimizdir.

TRK TARH KURUMU

I. insanln kaynaklar ve ilk medeniyetler (Pre-

historya 2 cilt
II. Orta Asya (slm istilsna kadar) 1
III. in (En eski alardan bugne kadar) . . . " 1
IV. Hint (En eski alardan bngne kadar) . . . . 3
V. Mezopotamya, Arabistan, Suriye ve Filistin (s-
lmln kna kadar) 2
 VI. Msr (Roma istilsna kadar) 1 Cilt
VII. Anadolu (Hellenistik devre kadar) 1 *
VIII. Ege, Yunanistan, Makedonya, skender ve Hel-
lenizm kratlklar devri 1 * N D E K L E R
IX. ran (Arap istilsna kadar) 2
X. Roma 2 Sayfa
XI. Bizans 1 * TRK T A R H K U R M U N U N N O T U . V
XII. arki Avrupa (Eski alardan Ortaa'm sonuna NDEKLER . VII
kadar) . . . . 1 " NSZ XIX
XIII. slm tarihi (Endls ve Tevaif-i Mlk dahil) . 2 K A Y N A K L A R VE B B L Y O G R A F Y A XXII
X I V . Ortaa Trk devletleri 4
X V . Ortaa'da Avrupa 2
XVI. Osmanl mparatorluu 7
I. Kitap
XVII. Yenia'da Avrupa (Rusya dahil) 3 Rus Devletinin kuruluundan Moskova Byk
XVIII. Yenia'da Orta Asya ve Yakn Dou'da dier
Knezliinin ykseliine kadar ( 862 - 1 4 6 2 )
devletler 1 *
XIX. Amerika 1 *
BRNC BLM
X X . Uzak Dou (Eski alardan bugne kadar) . . 1
SLAVLAR, DOU SLAVLARI, VAREG- RUSLAR (3-17)
Slavlarn menei 3-4. Dou Slavlar 4. Slavlar zerinde avar ve hazar
hkimiyeti 5 - 6 . Dou Slav urular ve komular 6 - 7 . Dou Slavlar
tarafndan igal edilen sahann karakteri 8 - 9 . Dou Slavlarnn yaay
tarzlar 9 - 12. Dou Slavlarnn din telkkileri 12 - 14. lk ehirler 14.
Dou Avrupa byk ticaret yollar 14 - 15. Varegler ve Ruslar 15 - 17.

KNC BLM

RUS DEVLETNN KURULUU VE KYEF RUSYASI (19-26)

lk Vareg knezleri 19-21. Oleg'm Bizans seferi ( 907 ) ve Bizans'la
ticaret uzlamas 21-24. Kuez Svyatoslav devri 24 - 26.

NC BLM

KYEF RUSYASININ HIRSTYANLAMASI (27-37)

Svyatoslav'n oullar arasnda mcadele 27 - 28. Vladimir'in dil
Bulgarlarna kar seferi 28. Vladimir'in hristiyaol kabul 29 - 30. Or-
todoksluk - Hristiyanln balca tesirleri 30 - 34. Vladimir'in Peeneklerle
mcadelesi ve bunun sonular 34 - 35. Hakm Yaroslav (Yaroslav Mudry)
35- 37. Kiyef Rusyasmn dalmaa balamas 37.

D R D N C BLM

KUMANLARLA MCADELE DEVR (39-42)

Kiyef Rusyasmn gneyindeki Trk zmreleri 39. Rus knezlerinin
istep ile mcadeleleri 39 - 40. Vladimir Monomach 40 - 42.
 BENC BLM SEKZNC BLM (a)
NOVGOROD "CUMHURYET,, VE RUS KOLONZASYONU- RUSYA'DA "UDEL,, (YURT) SSTEMNN YERLEMES (83-87)
NUN URAL DALARINA KADAR YAYILMASI (43-47)
Udel> (Yurt) nizamnn balangc 83. Byk knezlik iin savalar.
Novgorod Cumhuriyeti 43-44. Novgorod'un idaresi : Knez ve Vee 83-84. Moollara kar ayaklanmalar 85. Altn Orda'da ba gsteren iki-
44-46. likten baz rus knezlerinin faydalanmaa kalkmalar 85-86. Mool eli-
Gali-Volin Knezlii leri huzurunda rus knezlerinin toplantlar 86-87.

Ukraynallarn balangc 46-47. DOKUZUNCU BLM

MOSKOVA KNEZLNN YKSEL (89-97)

ALTINCI BLM
SUZDAL RUSYASI. VELKOROSS (BYK RUS)LARIN
MEYDANA GELMELER, MOSKOVA'NIN BALANGICI (49-54)
Suzdal motakasnn Rus (Slav)Iar tarafndan igali v e
Velkoross ( Byk Rus ) larn teekkl
Suzdal mntakas 49*52. lk Suzdal Knezleri 42-54.
Moskova (Moskva) ehrinin balangc (1147) ve ilk knezler 89-90.
Byk Knezliin Moskova'ya gemesi : van Kalita 91. Rus kilisesinin
Moskova'ya nakledilmesi 92 93 Boyar'knn ve rus halknn Moskova Knez-
lii sahasnda yerlemeleri 93-94. Moskova Byk Knezi Dimitri vanovi
(Donskoy) 94. Kulikovo meydan muharebesi, Ruslarn Moollara kar ilk
zaferleri 95-97.
ONUNCU BLM

YEDNC BLM ALTIN ORDA'DA BYK KARIIKLIKLAR ZAMANINDA

RUS KNEZLKLER (99 103)
KYEF RUSYASIMN KLTR (55-62)
Moskova Knezi I. Vasili ( Dinitriyevi) 99. Taun hastal ve 1419
Yaz ve edebiyat 55-57. Vekayinmeler (Letopisi) 57-58.
yl byk ktl 99-100. Vasili Vasil'yevi Temny (Kr) 100. Vasili Va-
Kiyef Rusyasmn sosyal durumu, kanunlar silyev'in Kazanllarn eline esir dmesi ve Moskova Knezlii zerinde
Kazan'n hkimiyeti 100-101. Kasm Hanlnn kuruluu 102. Floransa n-
Knezler 59. Ahalinin ayr gruplar 59. Kanunlar 61-62.
yonu ve bunun rus kilisesindeki yanklar 102-103.

SEKZNC BLM II. K i t a p

MOOL - TRK STLSI VE RUSYADA TRK M o s k o v a - Velikorns ( Byk R u s ) D e v l e t i n i n
(TATAR) HKMYET (63-82) k u r u l u u n d a n B y k Petro'ya k a d a r
Kalka meydan muharebesi 63 - 64. ( 1 4 6 2 1689) (105-244)

Rusya'nn Mool - Trkler tarafndan istils BRNC BLM

1237-1238 seferi ve Kuzey Rusyas'nn zapt 65-68. 1239 - 1240 yl
seferi 69. Kiyef'in zapt 69 - 70. Batu hann dil boyuna dn ve
Altn Orda'nn Kuruluu 70. Mool - Trk istilsndan sonra Rusya'nn
durumu 70-72. Aleksandr Nevski, Ruslarn svelilere (1240) ve Alman
valyelerine zaferleri ( 5 nisan 1242 ) 72 - 74. Rus knezlerinin Orda'ya
yz srmee gidileri, Rus yurdunda Mool-Trk hkimiyetinin balangc
74-79. Rusya'da Mool hkimiyetinin tanzimi ve medeniyeti, 1257 nufus'
saym 79-81. Ruslara yklenen vergiler ve mkellefiyetler 81-82.
MOSKOVA VELKORUS ( BYK RUS ) DEVLETNN
KURULUU (107-127)
III. van devri ve Rusya'nn Mool - Trk
hkimiyetinden k
III. van'n genlii 107. III. van tahta kt zaman Rus Knezlikleri-
nin durumu 107-109. Novgorod ehrinin Moskova hkimiyeti altna aln-
mas 109-112. Rusya'nn Altn Orda hkimiyetinden k (1480) 112-116.
Kazan Hanl'nn rus nfuzu altna girmesi ve Kazan ehrinin Ruslar Krm - Rus mnasebetleri
tarafndan igali 116-117. Tu'rk (Osmanl) - Rus mnasebetinin balangc
Krm hanlarnn rus politikalar 157-158. Krm aknlarnn yolu
ve stanbul'da ilk rus elisi 117-119. III. van'n Litvanya ve Lvonya
(sakma) 158 159.
harpleri 120. talya ile ilk mnasebet ve bunun neticeleri 120-121. A l m a n
mparatorluu ile mnasebet ve ittifak 121-122.
Trk - Rus mnasebetleri

III. van'n ailevi durumu ve karakteri Trk-Rus mnasebetlerinde ilk gerginlik 159-160. Trklerin Ejderhan
seferi 160.
Bizans prensesi Sofya ( Zoya ) Paleolog ile evlenmesi 123-124. III.
van'n lm 124-125.
Livonya harpleri
III. Vasili'nin saltanat Livonya ky ve ehirlerinin tahribi 160-161. Lehistan-Litvanya'ya
kar harbin balanmas 161-162. Polotsk ehrinin Ruslar'dan geri alnmas
III. Vasili (ivanov) 125-127.
162-163. Rus yurdunun ve Ortodoksluunun tehlikede olduunun iln
163-164. Stefan Bathory'nin ikinci rus seferi 164. Stefan Bathory'nin
KNC B L M
Pskov'u muhasaras ve Pskov'un Ruslar tarafndan kahramanca mdafaas
M O O L - T R K HKMYET DEVRNDE RUSYA'NIN 165-166. Possevin'in aracl ile rus-leh bar mzakerelerinin balamas
S Y A S , TMA, E K O N O M K V E KLTREL ve mtarekenin akdi 166-167. sveli'lerle harp ve Pls nehri bar 167-
168. Sibir'in Ruslarn eline gemesi. Yermak 168-169.
DURUMU (129-141)
Boyarlar 129-130. Kyller 130. Kanunlar s 1497 Kanunnmesi 131. n g i l t e r e i l e m n a s e b e t 169-174.
Rus kilisesi, ruhaniler, manastrlar 131-133. Ekonomik hayat : Arazi, zi- a r van'n kraiie Elizabet ile ittifak akdi pln 170-171. Rusya'da
raat, ticaret 133-134. ehirler, Moskova ehri 134-135. ngiliz ticaretinin gelimesi ve rus - ingiliz mnasebetinin ehemmiyeti
171-173. Korkun van'n karakteri, rus tarihindeki rolii 173 174.
Hooi-Tfirk hkimiyetinin Ruslar zerindeki tesiri 135-139
D R D N C BLM
Moskova knezlerinin mutlak hkmdarlk prensipleri
v e Moskova-nc Roma nazariyesi 139-141. K O R K U N VAN'IN H A L E F L E R (175-192)
ar Fedor vanovi 175-176. van'n ikinci olu Dimitri'nin lm
N C BLM 176-177. Rusya'da Patrikliin kuruluu 177-179.
R U S Y A ' N I N T R K LLER S A H A S I N D A GENLEMES
Boris Godunov zaman
(143-174)
a r Fedor'un lm ve Boris Godunov'un ar seilmesi 179-180.
Korkun van devri Boris Godunov'un ahaliyi kazanmak siyaseti 180-181. Byk ktlk 181-182.
Boris Godunov'un lm 182.
van'n ocukluu 143-145. van'n arlk tacn giymesi ve ilk rus
ar olmas 146. Mmtaz heyet 145-146. ar Kanunnmesi (1550) ve ma-
Kyl Sertliinin* yerlemesi
hall hkimlikler 149. Stoglav 145. Y e n i bir ordu tekilt ve ateli silh-
lar 147. ar van'n Mmtaz heyet ile arasnn almas 147-148. Opri- Kyllerin araziye balanmalar ve kyl sertliinin kanunlatrl-
nina 148-152. mas 183-186.

Kazan v e Astrahan (Hac Tarhan, Ejderhan) Hanlklarnn Bu devrin edeb v e din eserleri
Ruslar tarafndan zapt v e bunun ehemmiyeti
Tarih eserleri (Stepennaya Kniga) 187. Din ve ahlk edebiyat
Kazan H a n l n n zapt 152-154. Astrahan ( Hactarhan ) H a n l n n et'ii Minei, Domostroy 188-189. Publisist edebiyat : Sultan Mehmed'e
zapt 154. Ruslar'n Kuzey Kafkaslara doru ilerleyileri 155-156. R u s l a r dair 189. Matbaann tesisi 190-191. lim 191. lk rus corafya eseri ve
tarafndan zaptedilen yerlerin idaresi 156-157. haritas (Kniga Bol'ogo erteja) 191-192.
 BENC BLM YEDNC BLM

I KARIIKLIKLAR DEVR (193-211) RUSYA'NIN DOU AVRUPA'DA EN BYK

DEVLET MEVKNE IKII (229-238)
I. Sahte Dmitri
Ukrayna'nn Moskova hkimiyeti altna girmesi. Pereyaslavl karar
Sahte Dimitri'nia zuhuru 193-194. Dimitri'nin seferi 194-195. I. Dimi- 229-230. Rus - Leh harbi 231. Rus - sve harbi ve Kardis bar 232.
tri'ain hkimiyeti 195-196. Sahte Dimitri'ni ve Kremlin'deki Lehlilerin l- Lehistan harbinin sonu ve Andrusovo bar 232 - 233. Krm han-
drlmeleri 197. larna gnderilen t ( vchod, vergi ) 233 - 234. Bahesaray bar
234 - 235. Rus elilerinin stanbul'daki faaliyetleri, ilk rus rvet-
Vasili uyski'nin ar seilmesi leri 235. R m arnn stanbul'a yazd ilk tehdit 8 mektubu 236.
ar Vasili uyski 197-198. Bolotnikov'un idaresi altnda kyllerin ilk rus-tiirk harbi: hrin seferi ve Bahesaray bar 236-237. Rusya'nn
ve aa tabakann ayaklanmas 198-199. II. Sahte Dimitri*Dn zuhuru ve Mukaddes Birlie girii. Kiyef'in bsbtn Ruslara braklmas 237. in
faaliyeti, isve yardmyle isyann bastrlmas 199-201. Lehliler'in Rusya- ile mnasebet, Nerinsk bar 237-238.
ya hcumlar ve Ruslar'n yenilgesi 201-202. Leh kiralnn olu Vladis-
lav'n Moskova tahtna seilii ve bunun neticeleri 202-204. SEKZNC BLM

Leh tahakkmne kar Ruslar'n ayaklanmas KLTR DEKLNE DORU (239-244)

Lehlilere kar ilk ayaklanma ve bunun baarszl 205-206. Smo- Yabanclarla temasn oalmas ve bunun neticeleri 239-241. Asker
lensk'in Lehliler tarafndan zapt. Novgorod'un svelilerin eline gemesi fabrikalar 241. Moskova'nn d mahallesinde Alman banliys 242.
296-207. Minin ve Pojarski 207-209. Michail Fedorovi Romanov'un ar- Slavyan-Grek-Ltin Akad misi 242-243. lk Panslavist Yuri Krijani'in
la seilii 209-211. Rusya'da reform yapmak fikri 243-244. Rusya'nn gerilii 244.

ALTNC BLM fIL Kitap

LK ROMANOVLAR (213-227)
ar Michail Fedorovi zaman
Romanov'lar, Michail Fedorovi'in hkimiyetinin ilk yllar 213-214.
Kazak ataman Zarutski'nin ve Marina Mniek'in sonu 214-215. sve ile
bar, Stolbovo uzlamas 215. Leh prensi Vladislav'n rus seferi ve Deu-
lina bar 216. Filaret'in (Fedor Nikitic) Moskova'ya dn ve Rusya'da
ift hkimiyet zaman 216-217. Lehistan'a kar harp ve ebed bar 217.
Azak kalesi meselesi 217-218.
ar Aleksey Michaylovi zaman
Aleksey Michaylovi'in hkimiyetinin ilk yllar ve 1648 karklklar
219- Aleksey Michaylovi Kanunnmesi (Ulojenye) 220.
Kilisede slhat ve ayrlk (raskol), eski din
(Starover) taraftarlar
Patrik Nikon 221. Din kitaplarnn dzeltilmesi, yinlerde baz d-
zeltmeler, kilisede ayrln balanmas (Kakol) 221-222. Bakr paralar.
Enflsyon 222-223. Stenka Razin hareketi 223-225. dil-Ural sahasndaki
Trkler'in ve rus olmayan dier kavimlerin durumu 225-226. Bakurt
ayaklanmalar 226-227.
R u s mparatorlua (1689 (1721) 1917) 245-467.
BRNC BLM
RUS MPARATORLUUNUN KURULUUNA
DORU (247-273)
Aleksey Michaylovi'in halefleri
Fedor Alekseyevi 247. P tro'nun tahta seilii 247-248. Streletsler
isyan ve halk ayaklanmas 248 249. Prenses Sofya'nn idaresi 249-250.
Petro'nun ocukluu, terbiye ve tahsili 250-251. Sofya hkmetinin d-
mesi ve Petro'nun hkimiyeti ele almas 251-252.
Petro'nun saltanat
I. Petro'nun hkimiyetinin balangc; Azak seferleri 252-254. B-
yk elilik ve Petro'nun Trklere kar mttefikler aramas. Petro'nun
ilk Avrupa seyahati 254-255. Rus-Trk bar: istanbul 255-256. Kuzey
Harbinin balangc 256. Fin Krfezinin Ruslarn eline gemesi ; St. Pe-
tersburg'un tesisi 257-258. XII. Karl'n rus seferi ve Poltava hezimeti
258-259. Prut seferi, Petro'nun yenilgesi ve Prut bar 259-261.
 Rusya'da mparatorluun iln I. A l e k s a n d r zamannda d olaylar

Kuzey Harbinin sonu, Nitat bar 261-262. Petro'nun ark politi- Grcstan'n Rusya'ya ilhak 299-300. 1812 ylna kadar Rusya'nn
kas : Derbend, Bak ve Mazenderan'n Ruslar tarafndan zapt 262-263. Avrupa siyaseti 300-301. Napoleon'un Rusya'y istils ve Rusya'nn va-
tan sava 302-307. Avrupa'nn kurtarlmas iin savalar 308-309. Vi-
Rusya'da Petro tarafndan yaplan yenilikler yana Kongresi ve Varova Dukalnn Rusya'ya ilhak 309-310. Mukad-
des ittifak 310.
Ordu ve donanma 263-264. Ekonomi sabasnda yenilikler 264-265.
timai snflar: dvoryanler, tccarlar, kyller 266-267. Devlet messe-
I. A l e k s a n d r zamannda reaksiyon rejimi
seleri, Senato, Kollegiumlar 267-268. Kltr sahasnda yenilikler 268-269.
Petro'nun ailev hayat 269-271. Petro'nun lm ve rus tarihindeki I. Aleksandr'n mistisizme kaplmas 311. Arakeyev idare sistemi
rol 271-273. 312. Rus mnevver tabakalarnda fikir hareketleri ve gizli cemiyetler
312-314. 1. Aleksandr'n lm 314-315.
KNC BLM
BENC BLM
PETRO'NUN HALEFLER (275-299)
Petro'dan sonra tahta geenler 275-276. Belgrad bar ; Azak kale-
A R I. NKOLA ZAMANI (317-336)
sinin Trklerin elinden kmas 276. Vremenik 1er 276-277. Yedi Dekabristler isyan 317-319. mparator I. Nikola' nn ahsiyeti ve re-
sene harplerinde Ruslar 277-278. III. Petro 278-279. jimi 319-322.

NC BLM I. N i k o l a ' n n r a n v e T r k h a r b l e r i ( a r k meselesi).

KNC KATERNA ZAMAN (281-296) ran'la harp ve Trkmenay bar 323. Rus-Trk harbi; Edirne mu-
ahedesi 322-325. Hnkr skelesi muahedesi ; Trkiye'nin Rusya himaye-
Rusya'da Dvoryanlar monarisinin tesisi sini tanmas 325-326. ark Meselesi ve Rusya'ya kar Mttefik Dev-
letlerin savalar (Krm harbi) 326-329.
Katerina zamannda i slhat teebbsleri 281-283. Pugaev isyan
283-285. Rusya Mslmanlar Mftl kurulmas 285. Rusya'nn i ida-
resinde baz deiiklikler ve reform'lar 285-286. Lehistan M e s e l e s i 329-330.

Katerina zamannda d s i y a s e t ve ftuhat K u z e y K a f k a s ahalisinin Ruslara kar istikll

savalar e y h amil hareketi
Lehistan meselesi ve Lehistan'n blnmesi 286-289. Rus-Trk sava-
lar ; Kk Kaynarca ve Ya barlar, sve harbi 289-292. Katerina Dastanllarn Ruslara kar savalar 331. eyh amil 331-332.
zamannda edebiyat ve ilim 292-293. Katerina'nn karakteri ve lm
293-294. I. N i k o l a z a m a n n d a R u s y a ' d a s o s y a l h a r e k e t l e r
v e fikir cereyanlar
Pavel Petrovi zaman Slavyanofiller ve Bat Avrupa muhibleri 332-334.
Pavel zamannda i olaylar 294-295. Suvorov'un Avrupa seferleri
295-296. 1. N i k o l a z a m a n n d a R u s y a ' n n e k o n o m i k ve
k l t r d u r u m u 334-336.
D R D N C BLM
ALTINCI BLM
AVRUPA POLTKASINDA RUSYA'NIN EHEMMYET
KAZANMASI (297-315) BYK REFORMLAR ZAMANI (337-357)

I. A l e k s a n d r zaman. idarede deiiklikler tasavvura II. A l e k s a n d r zaman

I. Aleksandr'n hkimiyetinin balangc 297-298. Speranski'nin faali- II. Aleksandr'n hkimiyetinin balangc, Paris bar 337-338. Kyl
yeti 298-299. sertliinin kaldrlmas 338-340. idarede yeni messeseler kurulmas:
Askerlik, matbuat ve maarif ileri 340-342. XIX. yzyl ortalarnda fikir DOKUZUNCU BLM
cereyanlar : Nihilist 1er, Panslavist 1er, Halkseverler 342-345.
REAKSYONUN GALEBES (397-410)
1863 yl Leh milliyetilerinin kyam 345-346.
Stolpin rejimi
Trkistan Hanlklarnn Ruslar tarafndan zabt 346-347. III. Duma 397-398. Stolpin'in Arazi reformu kanunu 398-400. hti-
ll hareketinin gevemesi 400. Menevik ve Bolevik lerin kesin olarak
Kazak Trklerinin rus hkimiyeti altna alnmalar 347-348. Trkistan
birbirlerinden ayrlmalar 401-402. 1907 den sonra rus endstrisinde geli-
Hanlklarnn Ruslar tarafndan zabt 349-353.1877/8 rus-trk harbi,Ayastefa-
me 402. htill hareketinin canlanmas 402-404. IV. Duma 404. Yeni Pans-
nos muahedesi; Berlin Kongresi 353-356. II. Aleksandr'n ldrlmesi 356-357.
lavizm 404-405.

YEDNC BLM
Portsmouth Barndan sonra Rusya'nn d siyaseti
REAKSYONUN K U V V E T L E N M E S (359 371) Fransz-Rus yaknlnn artmas 405-406. 1907 Rus-ngiliz anlamas;
ran'n nfuz sahalarna blnmesi 406-407. ran'da rus basks 407. Rus-
III. Aleksandr zaman ya'nn Trkiye'ye kar takibettii siyaset 408-410.

III. Aleksandr'n hkimiyeti 359-362. D siyasette deiiklik: Rusya

ONUNCU BLM
-Fransa ittifak 262-363. Sibir ve tesi demiryolu 363. III. Alek-
sandr'n lm 363-364. II Nikola'nn saltanat 364-365. Rus sosyalizmi BRNC D N Y A H A R B N D E RUSYA (411-434)
ve partiler 365-367. Rus Sosyal Demokrat Partisinin paralanmas: Bol-
evik ve Menevikler. Sosyal-Revolsyoner (Es-Er) 1er 367-369. Rus-Japon Harbin balangc ve seyri
harbi ve Rusya'nn yenilgesi 369-371.
Harbin balamasnda Rusya'nn rol ve rus silhlanmas 411-412.
Harbin k 412. Rs-Alma ve Avusturya cephesindeki savalar. Rus
SEKZNC BLM hezimetleri 413-417.
BRNC RUS HTLL (373-396)
Rus-Trk Harbi
htilli hazrlayan miller Trkiye'nin Rusya ile anlamak teebbs 417-418. Rusya-ngiltere-
Fransa Devletleri arasnda, Trkiyeyi paylamak iin yaplan gizli anla-
X X . yzyl banda Rusya'nn ekonomik durumu 373-375. Sosyalist
ma 418-420. Kafkas cephesi 420-421. Birinci Dnya Harbinde Rusya'nn i
propagandalar ve ilk siyas demonstrasyonlar 375-376. Gayri rus millet-
durumu 421-426, Harp esnasnda Trkistan'da isyan 427-429. Harp zama-
ler zerinde arln basks ve bunun neticeleri 376-378. Japon harbi
nnda sosyalistlerin faaliyeti 429-433. kinci Rus ihtillinin balangc 433-
esnasnda umum hava 378-379.
434. Romanovlar sllesinin sonu 434.

1905 yl istihsli ONBRNC BLM

9/22 Ocak (1905) amele nmayii 379-384. Ekim umum grevi 384-
1917 Y I L I N A K A D A R R U S LM V E K L T R (435-467)
385. Oktober manifesto su 385-386. Amele mmessilleri Sovyet i. Mos-
kova'daki ayaklanma 387-388. 1905 ihtillinde gayri rus milletler 388-389.
1905 ihtillinde Rusya Trkleri 389-391. lim messeseleri
Rus limler Akademisi 435-442. niversiteler ve okullar 442-448.
Merut Monariye doru
Rusya'da ilimlerin gelimesi
I. Duma 391-394. II. Duma 394-395. 1906 ve 1907 yllarnda Rusya
Trkleri arasnda faaliyetler 396. 1906 ihlillinin dier memleketlerde Msbet ilimler 448-450. Rus tarihi tetkikleri 451-454. Arkeologya
tesirleri 396. tetkikleri 454-455. Corafya tetkikleri 455-456. Oryantalistik 456-458. Rus
edebiyat 458-462. Rus tiyatrosu 462-464.
 Rus gzel s a a ' a t l a r
Mimar 464. Resim 464-465. Mzik 465-467.

RUS KNEZLER VE A R L A R I . 469 NSZ

RUSYA MPARATORLARI 471

R
R U S Y A TARHNN K R O N O L O J S 437 usya tarihi yazlrken, Rus Devletinin kuruluundan ok
evvel Gney Rusya'da yaayan skitler ve dier kavimleri
N D E K S L E R k noktas olarak almak, Gney Rusyas arkeologyasna da-
I. ahs adlar 4g5 yanarak, M. . VIII. yzyllardan hareketle, M. s. IX. yzyla
II. Y e r adlar kadar geen devri, sonraki Rus tarihinin temeli gibi telkki
III. Madde adlar . 5j2
etmek, tarihiler arasnda bir gelenek haline gelmitir. lk me-
DZELTMELER | 539
hur rus tarihisi M. N. K a r a m z i n'in Rus Devleti Tarihi "Rus-
ya'da ok eski devirlerde yaam olan kavimler,, fasl ile ba-
lar ve srasyle Kimmer'ler, skit'ler, Sarmat'lar, Ant'lar v. b.
HARTALAR
hakknda malmat verir. Ayn usul S. S o l o v ' y e v tarafn-
1 IX. yzyl ortalarnda Dou Avrupa. dan da takib olunduu gibi sonralar da, hemen hemen btn
2 XIII. yzylda Rus Knezlikleri. Rusya'nn Mool-Trk'ler tara rus tarihileri (V. K1 e v s k i mstesna) bu yolu tutmulardr.
f.ndan istils (1237-1241). Hele G. V e r n a d s k i'nin eserlerinde "Eski Rus Tarihi,, ne ayrca
3 1462 - 1584'de Rsya.
ehemmiyet verilmekte, Dou Avrupa ve bilhassa Gney Rusyas
4 1682 - 1762'de Rusya.
5 1762- 1801 'de Rusya.
geopolitik, arkeolojik ve antropolojik bakmdan etraflca ince-
6 Trkistan ve Kafkaslarn Ruslar tarafndan zapt. lendikten sonradr ki Kiyef Rusyas'na geilmektedir. Bununla,
7 1914 - 1918 yllar arasnda Rus Bat snrlar. Rusya'da ok eski devirlerde yaam olan kavimlerle sonraki
8 Rus yayl. Slav-Rus'lar arasndaki balar tesbit edilmee alld gibi,
rus milletinin teekkl, devletin kurulmas ve kltrnn ge-
limesindeki miller ok eski bir devire balanmak istenmek-
tedir (Bk. G. V e r n a d s k y, Political and Diplomatic History
of Russia. London 1937; bilhassa: Ancient Russia. New-Haven,
London 1943). Biz ise, Rusya Tarihi'ni Slavlar'a dair, giri
mahiyetindeki umumi malmat ile iktifa ederek, Rus-Vareg ve
Rus-Kiyef Devletinin kuruluuna gemeyi daha uygun grdk.
Gney Rusyas'nn daha nceki devirleri ve kavimleri, Kim-
merler, skitler, Sarmatlar v. b. hakknda "Dnya Tarihi,, nin
dier kitaplarnda malmat verileceinden, Rusya Tarihi ere-
vesinde bu devirlere temas etmeyi fuzul bulduk. Rus-Slavlar-
rn menei ve Rus Devletinin kuruluu meselesinde, her trl
ideolojik grleri bir tarafa koyan cidd rus ve Avrupal ta-
rihilerince kabul edilen esaslara sadk kalarak, oktanberi
halledilen meseleleri bir daha kurcalamay lzumsuz bulduk.
Slavlarn (yani Ruslar'n da) menei ve Rus Devletinin kurulu-
u bahsinde mehur ek limi (tarihi ve arkeolog) Lubor
N i e d e r l e ' n i n Manuel de Vantiqite slave (Paris 1923) ve Al-
man slavistlerinden Paul D i e 1 s'in Die Slawen (Aus Natur und
Geisteswelt 740, Leipzig 1920) adl eserlerdeki grleri al-
dk. Bolevik Rusyas'nn uzun yllar boyunca resm tarihisi
olan M. P o k r o v s k i dahi - az farkla - bu esaslar kabul etmi
ve Rus Devletinin kurucular Skandinavyal Varegler - Ruslar
olduu nazariyesini benimsemiti.
Halbuki Sovyet Rusya'da 1934 tenberi balyan "yeni
tarih cereyan,, , arlk Rusyas zamannn en reaksiyoner
alarnda ileri srlen nazariyelerden geride kalmyarak, Rus
Devletinin kuruluu ve rus milletinin menei meselesinin, ideo-
lojik ve politik dncelerle, bsbtn baka bir k altnda
gstermee almaktadr. Kiyef Rusyasn kuranlarn "yerli,,
Slav - Rus unsurlar olduklar iddia edilmekte ve "Rus,, kavmi
ve adnn, Slav bir kavim olduu, Sarmatlar-skitler-Kimmer-
ier ve hatta Etrskler'e baland gr ileri srlmektedir ;
bununla "Rus,, (Slav) larn Gney Rusyas'nn "yerli,, (otokton)
ahalisi olduu iddia edilmektedir (Bk. Sovyet akademisi aza-
sndan N. S. D e r j a v i n , Rus halknn menei, Mosko-
va 1944). lim adamlar tarafndan kabul edilmiyen, fakat
Sovyet Rusya'da resm bir nazariye haline karlm olan
N. M a r r ' n "Yafetik dil nazariyesi,,ne dayanlarak ileri
srlen "yeni,, rus grlerinin ilm kymetleri henz phe-
lidir ; bundan tr biz bu gibi tetkikleri nazar itibare
almadk. Mamafih, Sovyet Rusya'da, Rusya Tarihi'ne ait birok
cidd eser ve makale neredilmitir ; bunlardan, imkn mertebe-
sinde istifade ettik ; fakat, umum mahiyetteki kitaplarda her
defasnda mracaat edilen eserler gsterilmediinden, bu gibi-
lerden ancak birkan "Bibliyografya,, ya koymakla iktifa
ettik.
Trk okurlarna takdim edilen bu "Rusya Tarihi,, , ben-
zerlerinden , Rus Tarihi'nde T r k 1 e r'in oynadklar rol
tebarz ettirmee almak bakmndan, farkldr. Rus tarihinin t
ilk balarnda kendini gsteren Avar, Hazar, Peenek ve Kuman
tesirleri rus tarihileri (ve onlar takiben Avrupallar) tarafn-
dan silik braklmt; biz ise bunlar tebarz ettirmee al-
tk. Bilhassa Mool - Trk hkimiyetinin Rusya tarihi zerin-
deki byk ehemmiyetini gstermeden geemezdik. Moskova
Rusyas'nn Devlet ve kltr messeselerinde, Bizans ile
birlikte, Mool - Trk elemanlarnn da mhim hissesi olduu
muhakkaktr. Halbuki rus tarihileri ve bilhassa zamanmzdaki
Sovyet tarihileri, bunu mmkn mertebe rtmee gayret
etmektedirler. Rus mparatorluu sahasnn (1917 ye kadar)
3/5 ini eski Trk arazisi tekil ettii, ahalisinin mhim bir
ksmnn Trklerden teekkl ettii ve Moskova Rusyas aris-
tokrasi snfna mensup ailelerden birounun " ruslam
Mool - Trkler olduu hatrlanrsa, Rus tarihinde "Trklerin
rolleri,, byk olduunu kabul etmek zorundayz.
Moskova - Rus Devletinin siyas tarihi, haddi zatnda
Rusya'nn Trk illeri hesabna yayl hareketi mahiyetindedir
ve Korkun van'n 1552 de Kazan Hanln ortadan kaldr-
masn mteakib, Ruslar'n durmadan yayldklarn gstermek-
tedir. Son 350 yl iinde hibir devlet ve millet, Ruslar gibi,
mtemad harplerle, komular hesabna genilemi deildir.
Bu hareketin icab olarak, Ruslar'n siyas faaliyetlerinin en
karakteristik vasflar: Y a y l m a ve k o m u l a r hesa-
b n a o a l m a dr. Bu durumdan en ok mutazarrr olanlar
da T r k k a v i m l e r i ve d e v l e t l e r i dir. Bunun iin, hem
coraf bakmdan yaknlmz, hem de siyas mnasebetleri-
mizin ok eitli ve uzun bir mazisi olmas Rusya'nn tarihini
yakndan ve etraflca bilmemizi gerektirmektedir. Fakat "Dnya
Tarihi,, serisinde kmas itibariyle, eserin hacmi btn mese-
leleri etraflca ele almaa imkn vermedi; Trklerle Ruslar ara-
sndaki mnasebet bahislerini de ksaca gemek mecburiyeti
hasl oldu ; nk, seri'nin dier cildlerindeki "Trkiye,, tarihi
ksmlarnda bu bahisler ayrca incelenecektir. Rusya Tarihi bu
bakmdan eksik olmakla beraber, dier cildlerdeki bahislerle
bunun telfi edileceini umuyoruz.
Ankara, Bahelievler Prof. Dr. A K D E S NMET K U R A T
22 Nisan 1948

KAYNAKLAR VE BBLYOGRAFYA
Vekayinmeler (Letopisi). Rus mparat. Arkeografya Ce-
miyeti tarafndan 1846 da karlmaa balanm, Rus limler
Akademisi Tarih - Arkeografya Enstits tarafndan devam et-
tirilmitir. imdiye kadar 23 cilt baslmtr (Ksaltlm P. S.
R. L . ) .
Tarih vesikalar klliyat (Sbornik Russkago storieskago
Obestva). 148 cilt. St. Petersburg 1867-1915.
Fermanlar ve muahedeler klliyat (Sobraniya gosudarst-
vennch gramot i dogovorov) 5 cilt. St. Petersburg 1813-1894.
Rusya imparatorluu kanunlar tam klliyat (Polnoye sob-
raniye zakonov Rossiyskoy mperii).
Rus tarihi vesikalar (Akt istoriekiye). St. Petersburg
1841-1853, 5 cilt. lveler (Dopolneniya) 1846-1872, 12 cilt.
Rus diplomasisi tarih vesikalar (Pamyatniki). St. Peters-
burg 1851-1871, 10 cilt.
Cenup ve Bat Rusyas tarih vesikalar (Akt). St. Peters-
burg 1862-1869. 6 cilt.
Bat Rusyas tarih vesikalar (Akt). St. Petersburg 1846-
1853, 5 cilt.
Rus tarihi krestomatyas (Chrestomatiya po istorii SSSR)
I. ve II. cilt Moskova 1939-1941.
Pravda Russkaya (lk rus kanunu klliyat). Sovyetler Bir-
lii limler akademisi. Moskova - Leningrad 1940.
Aleksey Michaylovi zaman Rusyas (O Rossii v tsarst-
vovaniye Alekseya Michaylovia) Grigori Kotoichin. 4. tab'
St. Petersburg 1906.
N. M. K a r a m z i n , Rus devleti tarihi (storiya gosudars-
tva Rossiyskago) 12 cilt. (lk tab' 1818).
S. M. S o 1 o v ' y e v, En eski devirlerden balyarak Rusya
tarihi, (istoriya Rossii sdrevneyich vremen). 29 cilt. (tk tab'
1851-1879). Yeni tab', 1897.
S. F. P1 a t o n o v, Rus tarihi dersleri ( Lektsii po russkoy
istorii) 7. tab', St. Petersburg 1910.
V. O. K l e v s k i , Rus tarihi dersleri (Kurs russkoy
istorii). 4 cilt. Moskva 1916.
K. B e s t u j e v - R m i n , Rus tarihi (Russkaya istoriya).
2 cilt St. Petersburg 1872, 1885.
M. N. P o k r o v s k i, En eski devirlerdenberi rus tarihi
(Russkaya istoriya s drevneyich vremen). 4 cilt. 4. tab' Mos-
kva 1924.
Sovyetler Birlii Tarihi (storiya SSR). T. I. V. . Pieta,
M. N. Tichomirov vd. A. V. estakov. Moskva 1941.
S. G e d e o n o v , Varegler ve Ruslar ( Varyagi i rus* ).
St. Petersburg 1876.
E. m u r l o , Rusya tarihi (storiya Rossii 862-1917).
Mnchen 1922.
P. M i 1 k o v, Rus medeniyeti tarihi (Oerki po istorii
russkoy kultun) 3 cilt. St. Petersburg 1895-96. Yeni tab Pa-
ris 1930/31.
A. N. N a s o n o v, Moollar ve Rusya (Mongol i Rus' ),
Sovyetler Birlii ilimler Akademisi. 1940.
Diplomasi tarihi (storiya dipiomatii) V. P. Potemkin'in
redaksiyonu altnda, I. cilt, Moskva 1941, II. (1943), III. (1945).
M. H r u e v s k i , Ukrayna tarihi (ukraynaca). 9 cilt. Lvov-
Kiyef 1904-1931.
M. H r u e v s k i , Ukrayna halknn tarihi (Oerk istorii
ukrainskago naroda). Kiyef 1911.
D. D o r o e n k o , Ukrayna tarihinin umumi hatlar (ukra-
ynaca). 2 cilt Varova 1932-1933.
K. S t h l i n, Geschichte Russlands von den Anfngen
bis zur Gegenzuart. 3. cilt. Berlin - Leipzig, 1923-1935.
A. R a m b a u d , Histoire de la Russie depuis les origines
jusqu' nos jours. Paris 1918.
A. P a r e s, A history of Russia. London 1926.
L. N i e d e r 1 e, Manuel de V antiuite slave, I. ve II. cilt.
Paris 1923.
P. D i e i s, Die Slawen, Leipzig 1920.
G. V e r n a d s k y , Rus tarihi tasla (Ocerki po russkoy
istorii), Prag 1927; ingilizce tercmesi - A. History of Russia.
New Haven 1929.
 G. V e r n a d s k y , Political and diplomatic history of
Russia. London 1937.
A. E c k , Le moyen ge russe. Paris 1933.
The Cambridge Medieval History. Vol. II. - VI.
P. M i i i o u k o v, Ch, S e i g n o b o s ve L. E i s e n m a n n ,
Histoire de Russie. 3 cilt. Paris 1933.
A. F i s c b e 1, Der Panslazvismus bis zum Wetkripg.
Stuttgart und Berlin 1919.
Th. M a s a r y k , Zur russischen Geschichts - und Religions-
philosophie. Soziologische Skizzen. 2 cilt. Jena 1913.
H. S c h a e d e r , Moskau das dritte Rom. Hamburg 1929.
Z e k i V a l i d i T o a n , Trkistan tarihi. stanbul 1945.
G. W e 11 e r, Histoire de Russie. Paris, 1946.
storija SSSR, Red. A. N. Pankratova. Moskova 1946.
Dvadcaf pyat' let istorieskoy nauki v SSSR. Moskva - BRNC KTAP
Leningrad, 1942.
Bas Devletinin kuruluundan Moskova Byk
Knezllginin ykseliine kadar

(862 1462)
 B R N C B L M

SLAVLAR, D O U SLAVLARI,
VAREG - RUSLAR

Slavlarn Slavlarn hind-avrupa (ar) meneli kavimlerle ayn rk-

menei tan olduklar antropolojik ve dil aratrmalaryle
tesbit edilmitir. IX. - X. yzyl mezarlarnda bulunan
iskelet kalntlar-eskiSlavlarn ekseriyetle d o l i k o s e f a l , uzun
boylu, yani imal rknn hususiyetlerini tadklarn gsterir.
Kavimler Byk Gler devrine ait baz slav iskeletleri zerin-
de yaplan incelemeler de bunu salad gibi, VI. yzyl
Bizans kaytlariyle, IX.-X. yzyl arap kaynaklarndaki bilgi-
ye gre de Slavlarn "sarn,, bir kavim olduklar bilinmek-
tedir. Bu suretle antropolojik hususiyetler, Slavlarn - german,
yani imal rkna yakn olduklarn gsterir. Somatologya (be-
den yaps) bakmndan artk M. . I. bin tarihlerinde, halis
bir hind-avrupa rk olmad, btn rklarn az ok birbirle-
riyle karm olduklar anlalyor. Buna gre Protoslavlarn
safkan bir rk olmadklar muhakkaktr; yani eski Slavlar-
dan byk bir ksm dolikosefal ve sarn olmakla beraber,
aralarnda m e z o s e f a l veya b r a k i s e f a l , kumral,orta boylu,
kara sal olanlarn da bulunduunu kabul etmeliyiz, igal ettikleri
sahann icab - fin ve trk rklarna mensup kavimlerle komu
bulunmalar yznden, Slavlarn gittike "turanl,, unsurlarla
karmaa baladklar ve ilk rk zelliklerini de tedricen kayb-
ettikleri anlalyor.
Dil, arkeologya ve bitki adlarnn aratrmasndan kan
neticelere gre " ilk slav vatan,, nn Vistl nehrinden balya-
rak Pripet havzasn ve Orta Dnepr sahasn igal ettii anla-
lyor. Bunun bat, kuzey, dou ve gney snrlar katiyetle tesbit
edilemiyor. Bu saha gneyde Karpatlann eteklerine dayanm
olmaldr; batda, Elbe nehrine kadar uzandn iddia edenler
varsa da, bu hususta kesin bir ey sylemek iin msbet deliller
yoktur; Slavlarn Elbe boyuna kadar yaylmalar M. s. vuku-
bulsa gerektir. Eski Slavlarn lmen glne ve douda Oka
nehrine kadar yayldklar da kesin olarak ispat edilemiyor; ayn
vehile Turla (Dnestr) ve Aksu (Bug) boyunca ta Karadeni-
ze kadar indikleri iddias da mspet delillere dayanmyor. Slav-
larn, Karpatlann kuzeyindeki sahadan, daha dorusu Pripet
havzasndan (bugnk Polesie) muhtelif istikametlerde yayl-
malar ancak milttan sonraki bir gelime olsa gerektir. Slav-
larn tarih sahnesine kmalarna ve aa kltr basamandan
daha yukar bir dereceye ykselmelerine de T r k 1 e r ve G e r-
m a n l a r'n mil olduklar baz bilginler tarafndan ileri srl-
mtr; bu iddia slav tarihileri tarafndan red edilmise de,
bsbtn esassz deildir. Hele tarih devirlerde buna benzer
olaylarn okluunu gz nnde tutarsak, bu gr hemen
red etmek doru olmasa gerektir. Her halde Slavlarn pek er-
kenden trk (Altayl) ve german kavimlerinin tesirlerine maruz
kaldklar muhakkaktr; yalnz bu tesirlerin umul henz ol-
duu gibi tesbit edilmi deildir.
Slav (Slovene) adna ilk defa, eserini M. s. VI. yzyln
balarnda yazan, Nazians'h Pseudo-Cesarios'un kitabnda ras-
lanyor. "Slav,, sznn ne anlama geldii bilinmiyor; bu
isim de, birok kavimler ad gibi, menei ve mnas ak-
lanamyor.
t . Eski slav Jyurdunun dou sahasn igal eden
Dou Slavlar , _ _. , . , , .. ,
urular, D o u S l a v l a r grubunu tekil etmi-
lerdi. Bunlarn yaadklar saha: Pripet havzas (Polesie),
Berezina nehrinin aa ksm, belki de Desna ve Teterev
boylar ile, galiba, Volinya evresini ihtiva ediyordu. Milt-
tan nceki devir Slavlarna ait her hangi bir kayt bulunmadn-
dan, Dou Slavlarnn bu devirde igal ettikleri sahay tayin im-
knszdr. Slavlara milt sralarnda, "Vened,, denildii biliniyor;
daha sonralar, M. s. VI. yzylda Slavlarn bir ksmna "Ant,,
denildiini de biliyoruz. Antlarn Dnestr ve Dnepr boylarnda
yaadklar anlalyor. Slavlarn bu ksmnn dier zmrelerine
nisbetle daha harp olduklar nazar itibara alnrsa, bunlarn
"slavlaan,, herhangi bir "trk,, kavmi olmas ihtimali de hatra
gelmektedir; fakat bu gr henz isbat edilmi deildir.
Slavlar ze- Trk Kaanlnn kurulmasndan sonra
rinde avar ve (M. s. 552) jujanlar (Avarlar)'n bir ksm idil
hazar hki- (Volga) nehrini aarak Avrupa'ya gemiler,
miyeti Ve 568 e doru, Pannonya merkez olmak
zere, byk bir Avar imparatorluu kur-
mulard. Slavlarla meskn sahann kmilen Avarlara tbi ol-
duu biliniyor. Slavlar bu suretle uzun zaman avar hkimiye-
tinde kalmlard. Bu yeni durum onlarn tarih gelimeleri
zerinde byk bir tesir yapt. Slavlarn faal bir unsur olarak
ilk defa tarih sahnesinde grnmeleri, Balkanlarda ve Bohem-
ya'da yerlemeleri, ilk siyas tekilt kurmalar ve hatta etnik
bakmdan ve karakter itibariyle deimeleri avar hkimiyetinin
tesiriyle olduu anlalmaktadr. Bu hkimiyetin hatras Dou
Slavlarda t XII. yzyla kadar devam etmitir. "Avar'n slav-
cas olan obr, slav dillerinde "alp,, veya "mstebit,, anlam-
na gelir (eke-obr, lehe-olbrzym). Bohemya'da ve Karpatlar
mntakasndaki slav kadnlarnn sk sk Avarlar tarafndan da
ziyaret ediidikleri hakknda eski rus vekayinmeierinde bir-
takm hatralar bulunmaktadr. Bunun neticesi olarak Slavlarn
etnik durumlar da epeyce "avariam,, olmaldr. Avar hki-
miyetine kar durmak istiyen slav urular iddetle tedip
edilmekte idi. Bu kabilden olmak zere, avar kumandan Ap-
sich, 602 ylnda Ant'lar tedip iin Dnestr boyuna hareket et-
.
miti. Bu tarihten sonra kaynaklarda bir daha "Ant,, adna
raslanmad nazar itibara alnrsa, Antlarn nderlii altnda
kurulan siyas birliin tamamiyle datld ve Antlarn da
imha edildikleri anlalyor. Avarlarm zfa urayarak slav sa-
hasndan ekilmeleri zerine, Dou Slavlar ikinci bir Trk kav-
minin nfuz ve tesirine maruz kaldlar. Bu kavim Hazar-
1 a r idi.
Hazar Kaanl VII. yzyln sonlarna kadar Dou Av-
rupasnn en byk ve yegne siyas tekilt idi. Hazarlar,
Don nehrinin aa ksmnda, Ker boaznda hem ticaret is-
keleleri, hem de kaleler yaptklar gibi (Sarkel, Tamatarhan)
Orta Dnepr'de de ehirler kurmu olmaldrlar (Kiyef'in eski
ad hazarca: Sambata veya Sarkata olabilir). Dou Slavlardan
Polyan, Radimi, Severyan ve Vyati urularnn Hazarlara
tbi olduklar ve vergi dedikleri biliniyor. Kiyef'te, sonralar,
"Pasnga,, (panga veya basnga) ad ile bir hazar valisinin
bulunmas, ve Kiyef'in bir mahallesinin "Hazarlar,, (Kozare) ad
ile anlmas, burada hazar hkimiyetinin derecesini gsterme-
e kfidir. VIII. yzyl sonu ve IX. yzyldan beri Dnepr bo-
yunca Karadenize inmee balayan iskandinavyal Normanlar
(Vareg-Ruslar) da Orta Dnepr'de kaldklar mddete hazar
hkimiyetini tanmlard. Kiyef mntakasndaki Polyan'larn
bilhassa hazar tesirine maruz kaldklar ve siyas bakmdan
dier Dou Slavlara nisbeten daha evvel "olgunlatklar,, anla-
lyor. Eski rus-slav kanunlarnda, ekonomik hayatlarnda ve
hatta baz din telkkilerinde hazar tesirini grmek kabil olu-
yor. Slavlar zerindeki hazar hkimiyetinin hi te ar olma-
d, vekayinmedeki (859) yl u kaytla tesbit edilmitir:
Hazarlar, Polyanlar ve Vyatilerden "her baca,, yani (ev)'den
birer beyaz sincap krk vergi olarak alyorlard. Hazar
devlet ve ekonomik tekiltnn sonraki Vareg-Rus idaresinde
rnek tutulduu kuvvetie muhtemeldir.
n v Dou Slavlarnn, VII. - VIII. yzyllarda bir-
s
-av ok urulara bindiikieri biliniyor. Bunlar
urular ve y J
komular unlard: ilmen gl evresinde ve Beioozero
(Akgl) civarnda S1 v e n e (Sloven'ler); Dna
nehri balarnda - K r i v i '1er; Dna ile Vilya nehirleri evresin-
de - P o 1 o a n '1ar; Pripet boyunda ve Berezina sahasnda - D r e-
g o v i ' l e r ; bunlardan biraz cenupta, Dnepr'in sa tarafnda-
D r e v 1 y a n '1er; Soj nehri boyunca R a d i m i '1er; Desna havza-
snda S e v e r y a n ' i e r ; Oka rmann ba ksmnda - V y a t i ' karmaa balamalar VII. yzyla kadar kmaktadr.
ler; Bat Bug nehrinin ba ksmndaki B u j a n '1ar ve Yukar
Dnestr havzasndaki V o 11 n y a n 'lan da Dou Slavlardan ol-
duklar anlalyor. Aksu ile Turla (Dnestr) arasndaki T i v e r t s '
lerle, Turla ile Prut arasndaki U g 1 i (Uii) lerin slav olup olma-
dklar katiyetle tesbit edilemiyor.
Slavlarn en eski komularndan biri de Litav'lardr. Slav-
larn ve Litavlarm ok eskiden bir arada yaadklar ve m-
terek bir slav-litav dilinin mevcudiyetinden bile bahsedilmek-
tedir. M. s. VII. - VIII. yzyllarda Slavlarla Litavlar arasnda
artk byk farklar vard. Litavlar, Niemen ve Vilya havzasn-
da bulunuyorlard; Aa Niemen ile Vistl arasnda, yine Litav
aslndan, P r u s '1ar, Aa Dna boyunda da J m u d 'ier yayor-
lard. Bat Bug nehrinin aa tarafnda da Y a t v y a g 'Iar vard.
Slav yayl neticesinde litav kavimlerinin tedricen Baltkdeni-
zine doru srldkleri anlalyor. Kltr seviyesi ve itimai
tekilt bakmndan Litavlarn Slavlardan geri olduklar bili-
niyor.
Dou Slavlar Pripet havzasndan dou-imal ve dou
istikametinde ilerledike, f i n kavimleriyle temasa geldiler ve
fin sahasn igale baladlar. Fin kavimleri de birok zmre-
lerden ibaretti. Bugnk Estonyada u d 'ler ve E s t 'ler; Neva
mansabnda V o d 'ler; Finlandiya'da S u o m '1ar; Yukar Volga
mntakasnda V e s 'ler; Yukar Volga ile Klyaz'ma nehirleri
arasnda M e r y a 'ler; Klyaz'ma ve Moskova nehirleri boyunda
M u r o m a ve Meer'ler vard. Sura havzasnda da Mor d va'lar;
Volga'mn sol sahili ta Ural dalarna kadar i r m i (Mari),
V o t y a k (Ar) ve Perm'lerle meskndu. Sukhona ile imali Dna
arasnda da u d 'ler; Vegda havzasnda da Uallara kadar,
Z r y a n 'ler vard. Ormanlk ve ok geni bir sahaya dalan
bu fin kavimlerinin, birbirlerinden uzak bulunduklar, esas
meguliyetlerini avclk tekil ettii biliniyor. Fin kavimlerinin,
hem kltr, hem itimai tekilt bakmndan, Slavlardan aa
bir derecede bulunduklar muhakkaktr. Bundan tr fin
kavimleri, Dou Slavlarnn ilerlemelerini durduramamalardr;
lmen gl ve Yukar Volga ile Oka havzasndaki Finler, ya
Slavlar nnde ekilmiler, veya yerlerinde kalarak Slavlarla
karmlardr. Dou Slavlarnn, bu suretle, fin unsurlar ile
idil ile Kama nehirlerinin birletikleri sahada, VI. yzyl
sonundan itibaren bir devlet kurmu olan B u l g a r Trkleri
ile Dou Slavlar arasndaki temas, mesafe uzaklndan tr,
olduka ge balamtr. Slavlar, Volga ve Oka nehirlerini
takiben aaya inmee baladktan sonra, idil Bulgarlariyle
de temasa geldiler. Hazar kaanna tbi olmakla beraber, i
ilerinde tamamiyle mstakil olan Bulgarlar, Kiyef-Rus Devle-
tiyle ve Volga'mn yukarsmdaki rus ehirleriyle mnasebet
tesis etmi ve Rus Devletinin hem ekonomik, hem kltr geli-
melerinde mhim rol oynamlardr.
 si 1 D
u S l a v l a r i l k yurtlarndan kp Dnepr
t a r a f f n d l n " nehrinin balarna doru ilerleyerek yava
igal edilen yava R u s O v a s n igal ettiler. Slavlar, bu*
sahann ka- lunduklar yerlerin coraf ve tabii artlarna
rakteri uymak mecburiyetinde idiler. Rus tarihileri-
nin, zerinde srarla durduklar gibi, Dou Slavlarnn y a y l - beslemee imkn veriyordu. Dnepr boyunca yaplan ticaretin
l a r n d a , yaama tarzlarnda, nihayet rus milletinin teekklnde
ve Rus Devletinin s i y a s i g e l i m e s i n d e , Dou Slavlarnn
VII.-VIII. yzyldanberi igal edegeldikleri sahann c o r a f i du-
r u m u ve t a b i a r t l a r n n ok byk tesiri olmutur. Bu
saha esas itibariyle dzdr. Ancak yer yer tepeler gze arpar.
Volga ve Dnepr nehirlerinin ba ksmlarna den mntakada
tepeler ve Alaun ykseklii bulunuyor; en karakteristik vasfla-
rndan biri de burada nehirlerin o k l u u d u r . Bu rmaklarn
sular bol, aklar yava olduundan gemicilie msaittir; bunlar,
stelik birbirlerine yakndrlar veya kollan vastasiyle bir nehir-
den tekine gemek gayet kolaydr. Dnepr, Volga, Don ve imal
Dna gibi byk nehirlerin ak istikametleri, Dou Slavlarna
yayl sahalarn nceden tayin ve tesbit etmi gibidir. Dneprin
yukar ksmdan Bat Dna'ya, oradan da lmen glne akan
nehirlere gemek gayet kolay olduundan, Slavlarn glk
ekmeden lmen ve Beloozero kylarna ulatklar anlalyor; lunmad zaman, yayl sahalarnn sratle geniledii anla-
ayn tarzda, sonralar, Volga boyunca aaya doru ini hare-
keti balamtr. Nehirlerde balk okluu, Slavlara geim der-
dini kolaylatryordu. Yaz mevsimlerinde kayklar vastasiyle
rahat bir mnakale yolu tekil eden bu nehirler, kn, kaln
buzlarla rtlnce ok rahat birer yol oluveriyorlard; sk
ormanlar iinden akan bu rmaklarn sular azalmyor ve
ormanlar iinden kolayca gemek imknn da veriyorlard.
Dou Slavlarnn igl ettikleri sahann ikinci hususiyeti de,
burann batanbaa o r m a n l k olmasdr. Rus ovas-Karadeniz
kylarndan balyarak, istep (bozkr), ormanlk ve tundra ol-
mak zere blgeye (rmntaka) blnr. Ormanlk saha en
genii olup, eskiden imdiye nazaran, ok daha cenuba inerdi;
Kiyef evresini ve Kharkof'u aard; bu blgenin imalde 60
dan yukar kt biliniyor. Volga, Dna, Don ve Oka nehir-
leri boylan (ba ve orta ksmlar) sk ormanlarla rtl idL
Zaten en eski slav yurdunda da nehir, bataklk ve ormann
ok olduu hatrlanrsa, Dou Slavlar cetlerinin iinde yaa-
dklar muhiti yeni yurtlarnda da bulmulard. Ormanlarda
av hayvanlarnn okluu, avcla; yabani arlarn oklu-
u, arcla sevkettii gibi, orman aralarndaki alanlar, k-
k mikyasta olsa dahi, ziraatie megul olmaya ve hayvan
inkiafnda kymetli hayvanlarn krkn satmak maksadiyle
yaplan avcln bilhassa ehemmiyeti olduu grlyor.
Slavlann
Doa Slavlar- iga1 ettikleri bataklk ve orman-
lk sa a
n m yaay l h onlarn esasl bir ekilde ekin ekme-
tarzlar lerine elverili deildi; bundan tr Dou
Slavlar da, igal ettikleri yerlerin tabi ve
coraf artlarna uyarak, ziraatten ziyade avclk, balklk
ve ksmen de arclkla megul olmulardr. Ormanlk sahada
alanlar aldka ziraatin de inkiaf ettiini gryoruz. Slavla-
rn geim tarzlar ve meguliyetlerinin icab olarak, uzun za-
man bir yerde kalmadklar anlalyor. Bulunduklar sahada av
hayvanlar azainca, veya tarla durumu dariatka onlarn
daha msait mnlakalar anyarak mtamadiyen yer deitir-
dikleri biliniyor. Karlarnda mukavemet edecek bir zmre bu-
lyor. Fin kavimleri arasna giren Dou Slavlar, ormanlardaki
alanlar ektikleri ve aalar keserek, kklerini karp tarlalar
hazrladklar ve bu suretle ziraat sahalarn genilettikleri
malmdur. Bat ve Gney Slavlarnn devaml olarak yerle-
melerinde ve ifti bir kavim olmalarnda Avar'larn byk
bir rol olduunu biliyoruz; fakat ayn tesirin Dou Slavlarnn
zerinde de hkm olup olmad bilinmiyor. Maamafih Avar
(veya baka bir Trk kavmi ) hcumlarna kar koymak ve
tehlikelerden korunmak maksadiyle ilk slav, mdafaa kamp-
lar, kazklardan ( palisad ) yaplan ilk mstahkem mevkiler,
"gorodie,, ierin ina edilmi olmas muhtemeldir; bu suretle
daha byk topluluklarn bir arada kaldklar mevkiler vcude
gelmi olmaldr. Dou Slavlarnda ziraat kltrnn X. yzyl-
da bile ok basit bir seviyede bulunduu gz nnde tutu-
lursa, iftiliin bunlar arasnda esas megale tekil etmediine
ve ok sonralar balam olduuna hkmedilmektedir. Hubu-
battan, dar, avdar, buday ve arpa ekildii biliniyor.
 Orman ve bataklk sahann hayvan beslemee msait ol*
madii aikrdr; bundan tr Slavlarda, dolaysyle Dou
Slavlarnda da, ehli hayvan beslemek adetinin olduka ge
baladna hkmetmeliyiz. Kuvvetli bir ihtimale gre ehli hay-
vanlardan bazlar trk gebeleri veya german kavimleriyle
temas neticesinde renilmitir. Dou Slavlarnn Dnepr-Desna-
Volga sahasn igal ettikleri srada artk hayvanlar bulundu-
u anlalyor. Ormanlk sahada yaamnn icab olarak aa
kesmek, kereste hazrlamak, aa tabak yapmak, aa kabu-
undan eya hazrlamak veya baz giyim paralar (mesel a-
rk) yapmak sanatnn inkiaf ettiini reniyoruz. Dou Slav-
larnda (ve umumiyetle dier Slavlarda da) dokumaclk sana-
tnn erkenden inkiaf ettii biliniyor; keten veya kendirden
kuma hazrland anlalmaktadr. Ormandaki hayatn icab
olarak avcln en mhim megale tekil ettiini sylemitik;
ayn vehile yabani arlarn ballarn toplamak ve balmumu
hazrlamak ta mhim bir yer tutuyordu.
Dou Slavlarnn lmen gl ile Dnepr aralarn igal
ettikleri zaman sosyal hayatlar hakknda bilgimiz pek azdr.
Elde mevcut baz kaytlarn gsterdikleri vehile, Dou Slav-
lar patriarkal bir hayat yayorlard. Onlarn birok byk
urulara blndklerini grmtk. Her uru (plemya) ayr
"boy,, (rod) lara ayrlyordu; boylar da "soy,, (familiya)'lardan
teekkl ediyordu. Bu blm ayn zamanda urularn eko-
nomik ve din, hukuk ve siya hayatlarnn esasn da tekil
ediyordu; yani her soy, boy ve uruun ayr ayr veya mte-
rek iktisad menfaatleri, din telkkileri ve hukuk kaideleri bu
nizama dhildi. En eski rus vekayinmesinin bildirdii vehile,
Rus Slavlarnn 'cetleri ayr boy(rod)lar halinde, her boy ken-
di sahasnda ve herkes kendi boyunda hkimiyet srerek
yaamakta idiler.' "Boy,,, birbirine akrabalk baiyle bal
"soy,, lardan teekkl ediyordu; boy'un mal ve mlk mte-
rekti; her boy'un banda bir ef (boy'un en yals) dururdu.
Bu "boy nizam,, dnda uzun zaman herhangi bir siyas ve
itima bir tekiltn bulunmad anlalyor; "boy,, lar ilgilen- herhangi bir siyas faaliyet gstermedikleri nazar itibara al-
diren mhim meseleler, "boy,, byklerinin bir araya geldik-
leri Vee (veet-konumak) lerde mzakere edilirdi. " Vee
ler bu suretle uru byklerinin bir toplants mahiyetinde idi.
Dou Slavlarnn yaay artlarnn deimesi, ve daha
geni lde ziraat kltrnn gelimesiyle bu "boy nizam,,
nn dalmaya baladn gryoruz. IX uncu yzylda baz
slav urularnda "boy nizam,, nn kalntlar mahede edildii
halde, birok urularda artk bunun zld biliniyor. Onun
yerine gelen "cemaat,, (obina) nizamnda eskiden kalma "m-
terek mlk,, usulnn tedricen kalkt anlalmaktadr. "Cema-
at nizam,, nda artk kan akrabal birinci rol oynamyor;
hatta akraba olmyan "soylar,, ayn arazi parasnda yerleebi-
liyorlard ; yani bir arada yayan ailelerin iledikleri arazi ze-
rinde ahs mlk haklar teekkl etmiti; bylece, her ailenin
kendi topra olan birlikler meydana gelmiti; bu gibi cema-
atlara "verv,, ad verilirdi; cemaat efrad da "smerd,, diye an-
lrd; orman ve mera btn cemaatn mterek mlk saylr-
d. Her aile mterek merada kendi hayvann otlatmak, m-
terek ormandan keseceini tasarlad aaca kendi iaretini
koymak, veya aa kovuunda ve yaz sonunda toplamak iste-
dii bal ars yuvasna damga koymak, yahut hayvan avlamak
iin ormanda, diledii yerde an kurmak hakkn haizdi. Teh-
like anlarnda snmak zere ayrca mstahkem yerler (goro-
dieler) in yapld da bilinmektedir. Cemaat ilerini grmek,
rf ve adetlere gre ihtilfl meselelere bakmak zere "byk,,
ler (stareyina) seildii anlalyor. Mhim meselelerin halli
iin bu cemaat bykleri ve ayr soy reisleri, "vee,, de top-
lanrlard. Bununla beraber eski boy nizamndan birok ka-
lntlarn daha uzun zaman devam ettii, hatta yakn devire
kadar geldii de malmdur: Bu meyanda mterek mal ve
mlk nizamnn (ilk komnizm) bir devam olarak Gney Slav-
larndaki byk aileler, "zadruga,, 1ar, gsterilmektedir.
lk siyas tekiltn ise "byk uru,, 1ar halindeki top-
lulukla nihayet bulduu anlalmaktadr. Her ayr uruun
banda bir efin bulunmas keyfiyeti, ancak baz urularda
tesadf edildiine gre, bunun yabanc tesirlerle meydana
geldii sanlmaktadr. VI. - VIII. yzyllarda Dou Slavlarnn
nrsa, onlarn devlet kurmak hususunda fazla kabiliyetleri
olmadna hkmetmek icabeder. Ancak gneyde Hazarlarn,
kuzeyde Normanlarn (Vareg-Ruslarn) tesiri ve mdahale-
siyle Slavlar arasnda devletilik hareketi balam olmaldr. putperest devri tanrlar yeni hristiyan azizleri eklinde Orto-
Bu hareket, hazar tesirinin en kuvvetli olduu Kiyef mntaka- dokslua karmtr.
snda ilk nce belli oluyor. Vekayinmedeki bir rivayete gre, Bu " byk tanrlar,, btn Dou Siavlarnda mterekti.
Vareg-Ruslarn geliinden nce Kiyef'te Kiy adl biri hkimi- Bunlarn dnda her " boy un. ve " boy nizam zldkten
yet sryordu. Drevlyan'larn banda Mal adl bir beyin sonra " soy un lm cetlerin ruhlarna tapmak adetinden
bulunduu da bilinmektedir. Dou Slavlarnn bir tek devlet doan "cetler klt,, meydana gelmiti. Bu cetler ruhuna nceleri
halinde tekiltlanmalar ise, dorudan doruya Normanlarn, " rod (boy) denmi, sonra " ur (veya " ur ) ad verilmiti.
yani Vareg-Rus babular, knez 'lerinin faaliyetiyle mmkn Bu "ur un, Trkierdeki "ura (bir lkap) ile ilgisi olmas ok
olmutur. mmkndr; ya Avarlardan veya Hazarlardan gemi olmaldr.
Boy nizamnn zlmesinden sonra, her soy (familya ) ve ev
Dou Slavlar- Slav'larnn din telkkilerine gelince, onlar kendi ceddinin ruhuna tapmya balam ve bylelikle "dedu-
nn din telk- btn iptidai kavimlerde olduu gibi, tabiat ka domovoy ( ev dedesi) meydana gelmitir; bu "ev dedesi
kileri kuvvetlerini canl birer varlk diye kabul eden ve o ailenin iyiliini istiyen ve yardm eden bir ruhtur. ldkten
her kuvveti bir ilha isnat etmek eklinde mey- sonra ruhlarn yaadklarna inanldndan, ona gre cenaze
dana gelen bir animizm idi. Slav din telkkisinin ok basit bir merasimi ve lleri anma adetleri husule gelmiti. lenlerin
merhalede kald anlalyor ; eski slav mitolojisinin yok de- cesetleri ya gmlr veya yakldktan sonra kl bir testi
necek kadar fakir oluu bunu gsterir. En byk tanr olarak iinde mezara konurdu. Mezara, hayatta iken kullanlan eya ve
D a j b o g kabul edilmiti; o, n ve scakln menei telkki silhlar konurdu. lenin ruhu iin mezar banda anma treni
edilirdi; " Svarog ad verilen makamn gkte olduuna yaplrd (trizna); bu mnasetbele yenir, iilir ve elenceler
inanlrd ; bu suretle D a j b o g ' u n babas Svarog, yani gk, ol- tertip edilirdi; bu merasime lenlerin ruhlarnn da itirak et-
mas lazmgeliyordu. Gk grlts ve imek tanrs diye tiklerine inanldndan - anma treni neeli bir ziyafet halini
bilinen P e r u n, Slavlar arasnda ok saylrd ; imek akt alrd. lenlerin ruhlarnn yer yznde dolatklarna, krlarda,
ve gk grledii zaman, Perun'un gk yznden yksek ara- ormanlarda ve hatt rmaklarda yaadklarna inanlrd. Ayrca
basiyle gezindii ve ruhlar yldrmlariyle vurduuna inan- ormanlarn "leiy,, (orman adam) denilen sahipleri ve rmak-
lrd. Gnee de K h o r s (hors) ad verildii biliniyor. V e i e s ise larn da "rusalki,, dedikleri su perileri ile meskn bulunduu
srlerin hmisi, yani "hayvan tanrs,, idi. Rzgr ilhna da zannedilirdi. Slavlar btn tabiat canl bilirler ve hayatlarn
S t r i b o g denildiini reniyoruz. Yer tanrs da "Ya-Ana-Yer,, tabiatta vukua gelen btn deiikliklere gre dzenlerlerdi.
(Mat' sra zemlya) diye anlr ve insanlarn "annesi,, sanlrd; Gnein yaza dnmesi mnasebetiyle (21 aralk) "kolyada,,
Dajbog ile Veles ise insanlarn dedeleri olarak telkki edilir- bayram (ltincesi-calendae), kn uurlanp ilkbaharn kar-
lerdi. Bu eski slav dininin zahiri klt (merasimi) de inkiaf lanmas da "krasnaya gorka,, (krmz dack) bayram ile ya-
edememiti ; ne mbetler ve ne de rahipler vard; ancak baz plrd. Yazn karlanmas olan "kupala,, yortusu bilhassa
mntakalarda baz " din adamlarnn gaipten haber veren mhimdi; bu mnasebetle, 24 haziran (7 temmuz) gecesi tan-
"kudesniklerin tremee balad bilinmektedir. Yer yer, tan- rlar erefine gen bir kz suya atlr ve boulurdu; sonralar
rlarn gayetle kaba, aatan yontulmu putlar olduu gr- kz yerine bir kukla atmak adet oldu; bu mnasebetle orada
lyor; bu putlara kurbanlar getirildii, hatta insan kurbanlar bulunanlar hepsi de suya girerlerdi. Bu yortunun hatras Uk-
takdim edildii bildirilmektedir. Dou Slavlarnn X. yzyl rayna'da yakn zamana kadar yaam ve halk arasnda "van
sonlarnda hristiyanl kabullerini mteakip, halk arasnda Kupala Gecesi,, adiyle bilinmektedir. Btn bu inanlar ve
eski din akideleri ve adetleri uzun zaman yaayp gitmi v& yortular, Dou Slavlarnn hristiyanl kabllerinden sonra da
devamla zamanmza kadar gelerek rus halk adetlerinin bir
ksmn tekil etmitir.
lk ehirler Dou Slavlarndan bazlarnn IX. yzyl orta- khov nehrine, lmen gl, Lovat nehri, kayklar karadan srk-
larna doru ehirlerde, daha dorusu yabanc-
lar tarafndan tesis edilen ticaret merkezlerinde yaamaa ba-
ladklar biliniyor. Bir mddet sonra her byk uruun ayr nehrinin dirsek yapt 60 km. uzunluundaki ellelerin ve ka-
bir ehri olduu anlalmaktadr. Polyan'lerin - Kiyef, Sever-
yan'lerin - ernigov, Radimi'lerin - Lbe, Krivi'lerin - Polotsk
ve Smolensk, lmen gl evresindeki Sloven'lerin - Novgorod
ehirleri vard. Bunlarn nasl ve ne zaman kurulduklar tesbit
edilemiyor; fakat IX. ve X . yzyllarda ok ilek olan Iskandi-
navya-Bizans nehir ticaret yolu boyunda bulunmalar, bu mev-
kilerin ticaretin inkiaf sayesinde kurulduklarna dellet eder.
Hazar Kaanlnn genilemesi neticesinde Orta Dnepr Slav-
larnn, Hazarlarn tavassutu ve nderlii sayesinde "beynelmilel
ticaretle kartklar muhakkaktr. Normanlarm (Vareg-Ruslarn)
da bu ticarete itirakleri Slavlarn faaliyetini arttrmtr. I X .
yzyl ortalarna kadar kuzeydeki Slavlarn vareg babular-
na tbi olduklar ve gneydekiieri de Hazar kaanna vergi
verdikleri gznnde tutulursa, kuzeydeki ehirlerin Vareg-Rus
babular tarafndan birer dayanak yeri, ve vergi tarikiyle ve-
ya zorla alman slav mallarnn depo edildii merkez olmak
zere kurulduklar anlalyor; gneydekilerin ise ayn amala
Hazarlar tarafndan tesis edildiklerini kabul etmeliyiz.
Dou Avrupa Volga boy u n c a t skandinavya'nn dou sa-
byfik ticaret hillerine kadar ve Gotland adasnda bulunan
yollar arap dirhemleri (VIII. - X. yzyllar) bura aha-
lisinin mslman memleketleriyle ticaret yaptk-
larnn en bariz delilleridir. skandinavya - Volga - Hazar denizi
zerinden yaplan ve Orta dil ile Harezm ve Sasanilerle olan
mnasebetlerin VI.-VII. yzyla kadar kabileceini gsteren
izlere rasland biliniyor. Fakat bu nehir boyunda byk faa-
liyet VIII. yzylda balamtr. Bu ticaret yolu skandinavya'dan,
Fin krfezi zerinden Neva'ya, Ladoga glne ulard; sonra
Volkhov nehri, lmen gl, Msta nehri ve buradan kara yolu
ile Volga'ya varlr ve bu nehri takiben t Hazar denizine gi-
dilir ve ayn yolla dnlrd.
kinci byk ticaret yolu olan Dnepr nehir yolu ise, rus
kaynaklarnda, "Vareg yolu,, veya "Byk su yolu,, diye anlr.
Bu yol, Fin krfezinden Neva nehrine, Ladoga glne, Vol-
lenerek Bat Dna nehrine; yeniden karadan srklenerek Dnepr
nehrine varlrd; Kiyef'in aasnda Dnepr (z veya Ozu)
yalklarn bulunduu yerlerde kayklar yeniden sahile karlr
ve karadan srklenirdi; Dnepr boyunca Karadenize klr ve
sahili takiben stanbul'a varlrd. Baltk denizinden Riga krfe-
zi ve Bat Dna nehirleriyle daha ksa ikinci bir yol da vard;
fakat birinci yolun daha ilek olduu biliniyor.
Varegler ve Normanlarn dou ksm, yani svelilerin cet-
Ruslar leri, VIII. yzyldan itibaren Ladoga ve l-
men glnn evrelerindeki Dou Slavlarn hkimiyetleri
altna almya balamlard. Bunlar hem ekiya, hem tccard-
lar. Bir mddet sonra Ladoga glnn gneyinde "Rus,, (Nor-
man) ehirleri tesis edildi; buralarda yerli fin ve slav ahalisin-
den alnan vergiler (kymetli krkler ve dier eya) toplan-
makta idi. ehirlerin okluu yznden Normanlar bu evreye
"Gardar,, veya "Gardaraki,, adn vermilerdi, ki "ehirler yeri
demekti. lk ehirlerlerin Ladoga gl kysndaki Aldagen ve
Holmgard ile lmen gl sahilindeki Ostragard (Novgorod)
olduu anlalyor. VIII. yzyl iinde Ladoga - lmen gl ev-
resine nfuz eden bu Normanlar, Beloozero ve Yukar Volga
ile Dnepr nehri istikametine yaylmaya balamlard. Bunlar
Volga nehri ile aa inerek Bulgar ve Hazar iline ulatklar
gibi, Dnepr boyunca Karadenize inerek oradaki Slavlarla da
temasa geldiler. Dou Avrupada faaliyete geen bu Normanlar
hem istilc, hem tccar, hem ekiya idiler. Msait duruma
gre hareket ederlerdi. Kendilerine tbi fin ve slav ahaliden
aldklar kymetli krkleri ticaret emtias olarak hazar pazar-
larna, ve hatta islm memleketlerine getirerek, satarlard; ayn
zamanda Bizans ile de mnasebet tesis etmilerdi. Normanlarn
ayrca cretli asker kt'alar halinde Bizans imparatorlarnn
hizmetine girdiklerini de biliyoruz. Yerli slav ahalisinin de bu
skandinavyal Normanlarla birlikte Bizans ticaretine kartklar
anlalyor. Bir mddet sonra hatta "ticaret birlikleri,, nin teek- ve Slavlar sve'ten gelenlere umumiyetle " Rus (Rusi)
klnden bahsetmek mmkn gibi grlyor; ehirlerde demilerdir.
biriken ticaret emtiasnn muhafazas ve bilhassa nehir boyunca Norman zmrelerinin yerli slav ahalisini hkimiyetleri
bu eyann Bizansa evki zamannda herhangi bir hcumdan altna alarak, ehirler, yani ticaret ve siyaset merkezleri kurma-
korunmas iin asker ktalara ihtiya vard; ite bu ktalarn lariyle hkim snf derecesine ykselmeleri mmkn olmu ve
iskandinavyal Normanlardan, "Vareg,, lerden, teekkl ettii bundan dolay "Rus,, ad gittike siyas bir mefhum ifade
biliniyor; zaten "Vareg,, ad bu gibi cretli asker ktalarna etmitir. Hazar hkimiyetinin zfa uramas nisbetinde bu
yerli Slavlar tarafndan verilen bir isim idi (skandinavya "Rus knez,, lerinin de siyas faaliyetleri evresi genilemiti.
"Saga,, larnda da cretli ktalar mnasna gelen Waeringer Kiyef'te rus babularnn hkimiyeti ele geirmelerini mteakip
szne rasland gibi, Bizans kaynaklarnda da "Varangoi,, ye Orta Dnepr boyu "Rus yurdu,, adn ald. Nestor vekayinme-
ve Araplarda da "vareg,, tabirine tesadf edilmektedir; Bizans'ta sinden grld vehile, yerli slav ahalisi, Kiyef'te devlet
bu szle "Normanlardan teekkl eden cretli ktalar,, kastedi- kurulduktan daha uzun zaman sonra, "Rus larla "Slav 1ar
lirdi; bu szn Avarlar tarafndan Franklara verilen bir ad arasnda ayrlk gzetmitir. Yabanc memleketten gelen
olduunu syliyenler varsa da, doruluu phelidir). Slavlar Ruslar-Normarlarn adedi az olduundan, bunlar ok geme-
rarasnda faaliyette bulunan bu "Vareg,, ktalar veya "Drujina,, den slavlamlardr. X. yzyl iinde sve'ten yeni norman
larn banda duran norman beylerine, germancadaki "konung,, zmrelerinin gelmesi kesilmi, Hristiyanln Kiyef'te kabuln
dan tahrif edilerek slavca knez ( k n y a z ' ) derlerdi. te bu mteakip, slav ahalisi ile "Rus,, 1ar hem din, hem dil bala-
vareg- rus "knez,, leri gittike ehemmiyet kazanmlar ve kurul- riyle birbirlerine balannca, iki unsur bsbtn kaynamtr;
makta olan siyas tekiltn reisi olmulard. Slavlar uzun zaman fakat "Rus,, ad ayn zamanda yerli slav ahalisine de temil
"Vareg,, ler ile "Rus lan birbirleriye kartrmlardr. Hakikaten edilmi bulunuyordu.
bu iki ismin mahiyeti tamamiyle anlalamyor; bu adlarn iki
muhtelif mna ifade etmi olmas mmkndr; "Vareg,, ler
cretli ktalar halinde hareket eden Normanlarn umumi isimleri;
"Rus,, ise bu Vareg'lerden olup Slavlar arasnda yerleen,
devlet kuran ve Slavlar zerinde hkimiyet sren zmrenin ad
olsa gerektir.

Rus adnn (Slavcas-Rus, Rusi) menei ve mahiyeti hak-

knda ileri srlen birok grn en dorusu "Norman
mektebi,, tarafndan kabul edilenidir. Bu gr yle ifade
edilmitir: Rus adnn eski ekli Rusi olduu nazar itibara
alnrsa, bunun fincedeki Ruotsi den alnm olmas lzmgelir.
Finler ise, Maeller gl (Stockholm evresi) yannda yayan
svelilere "Ruotsi,, derlermi; bunun aslnda svese "Roeder
(Almanca - "Ruderer,, yani kayklar, krekiler) sz olduu
anlalyor. Finler bugn dahi svelilere "Ruotsi,, adm verir-
ler; (Estonce-Rots); Finler kendilerine "Suomi,, derler; bu sz
Slavcaya Sum (Sumi) eklinde gemitir; bu suretle Fincedeki
""Ruotsi,, de Slavcaya evvel "Rusi,, sonra "Rus,, olarak gemi
Rasga Tariki 2
 KNC BLM

RUS DEVLETNN KURULUU VE

KYEF R U S Y A S I

lk Vareg yzyhn ortalarnda Dou Avrupa iki siyas

knezler! nfuz sahasna blnmt: gneyde - Hazarlar,
kuzeyde de Normanlar ( Vareg-Ruslar) hkimdi. Bu
yzyln ortalarndan az sonra doudan gelen Peeneklerin
tazyiki altnda hazar nfuzunun zfa uramas Dou Avrupa'-
daki siyas gelimeler zerinde mhim tesirler yapt. Bu defa
Orta Dnepr mntakasnda yaayan slav urular, hazar nfu-
zundan kp tedricen Vareg - Rus tesiri altna dmee ba-
ladlar. Bununla Kiyef evresinde bir Rus - Slav Devletinin
kurulabilmesi iin imkn ve artlar yaratlm oldu.
IX. yzyln 60. yllarna doru Ladoga ve lmen gl
evrelerinde birka vareg - rus knezinin muhtelif mntakalarda
hkimiyetlerini kurduklar anlalyor. Ladoga gl kysndaki
A1 d a g e n ehrinde Rurik (Hroerekr), Beloozero mntakasnda
S i n e u s, zborsk ehrinde (Pskov'a yakn) T r u v o r adl norman
babular bulunuyorlard. A s k o d v e D i r adl iki vareg
babuunun da Kiyef'te hkimiyeti ele aldklar biliniyor. Bunlar
arasnda en kudretlisi Rurik i d i ; yle ki bir mddet sonra
kuzeydeki btn slav ve fin zmreleri onun hkimiyetini
tandlar; bunun zerine Rurik, Ladoga gl sahasndan
hareketle. lmen gl kysndaki Ostragard ehrine geti.
Burasna Slavlar, N o v g o r o d (Yeniehir) adn vermilerdi.
Rurik, kendine rakip vare-rus knezlerini ortadan kaldrdk-
tan sonra, geni bir sahann yegne hkimi oldu. Bu vareg
knezinin ahsiyeti ve faaliyeti hakknda ancak ok sonralar
kaleme alnan vekayinme rivayetlerinde baz malmat muha-
faza edilmitir. Geni bir mntakay idaresi altna almaya mu-
vaffak olmas, ve yerli slav ve fin urular zerinde hkimi-
yetini tesis etmesi Rurik'in Rus devletinin kurucusu olarak
kabul edilmesine sebep olmutur. Rurik'in hkimiyetinin balan-
gc ve dolaysiyle Rus Devletinin kuruluuna ait biricik malmat
(yani efsanev mahiyette rivayet) Nestor kroniinde bulunuyor;
ehemmiyetinden tr bu rivayeti aynen neklediyoruz :
' Y l 6367 (M. s. 859). Varegler deniz ar memleketten
geldiler. ud' ve Sloven'lerden, Merya'dan, Ves'lerden ve Kri-
vi'lerden vergi topladlar. Polyan'lar, Severyan'lar ve Vyati'-
lerden ise Hazarlar vergi alyorlard; Hazarlar her bacadan
birer sincap krk topluyorlard.
6370 yl (862) onlar (fin ve slav urular kasdediyor)
Varegleri denizin tesine kodular, vergi demez oldular ve
kendi kendilerini idareye baladlar. Fakat aralarnda kanun
ve nizam yoktu, soy soya kar ayakland ve ihtilf ba gs-
terdi, birbirleriyle mcadeleye giritiler. (Bunun zerine) birbir-
lerine dediler ki: " zerimizde hkimiyet srecek ve nizam
kuracak bir bey arayalm.,, (Byle konutuktan sonra) denizi
aarak Vareg'lere, Rus'lara, gittiler; nk bu Varegler by-
lece Rus tesmiye edilirlerdi, nasl ki bazlar sve, dierleri
Norve ve bakalar da Got tesmiye edilirler; bylece onlar
(Vareglar) da (Rus adlanrlard). ud'ler, Slovenler, Kriviler
ve Ves'ler Ruslara dediler ki: "Memleketimiz byk ve zengin-
dir, fakat (orada) nizam yoktur, geliniz, hakimiyet srnz ve
bizi idare ediniz,,. " birader (Slavlar ve Finler zerinde
hkimiyet srmek iin) seildiler ve btn Ruslar alarak gel-
diler. En by olan Rurik, Novgorod'da yerleti; ikinci bira-
der Sineus, Beloozero'da, nc karde Truvor da zborsk'a
gitti. te bu Vareglere nisbetle Rus yurdu Novgorod adn
ald; Novgorodlular Vareg soyundandrlar, halbuki onlar nce-
leri Sloven idiler. ki yl sonra Sineus ve biraderi Truvor
ldler. Rurik te hkimiyeti ele ald ve ehirleri kendi adamlar
arasnda bld; birine Polotsk, brne Rostov, nc birine
de Beloozero'yu verdi'.
Vekayinmede nakledilen bu olaylar, cereyan ettikleri
tarihten 150 yl sonra kaydedilmi olduundan, rivayet mahi-
yetini gememektedirler. Deniz ar bir memleketten "bey
davet etmek,, hikyesi ise tamamiyle epik (efsanev) bir karak-
ter tamaktadr; bunun benzerini ngiliz vakanvisi Vidukind'
in eserinde de buluyoruz. Nestor vekayinmesinde Rus Devle-
tinin balangcna ait verilen bu malmattan: Rurik ve dier
vareg-rus knezlerinin ancak mcadeleler neticesinde fin ve
slav urular arasnda hkimiyetlerini tesise muvaffak olduk-
larn grmek mmkn oluyor. Nitekim, Rurik Novgorod'da
yerletikten sonra da burada Vadim adl birisinin Vareglere
kar ayakland biliniyor.
Rurik'in hangi tarihlerde Novgorod'da yerletii kat ola-
rak tesbit edilemiyor. Vekayinmede 862 yl gsterilmise de
bunun doruluunu teyit edecek baka bir kaynaa malik
deiliz. Bununla beraber 862 yl Rus Devletinin baland
tarih olarak kabul edilmitir. Bu devletin kurucusu olan Ru-
rik'in 879 ylnda ld biliniyor.
Rus Devletinin ilk tarih simas, Rurik'in yakn akrabas
olduu anlalan Oleg'dir ( skandinavyacas - Heigi). Rurik'in
olu gor pek kk olduundan, devlet idaresini evirmee
Oleg memur edilmi olmaldr. Bu, Knez Novgorod evre-
sinde hkm srmekle kalmad, Dnepr boyundaki Slavlar da
idaresi altna almak ve "Byk ticaret yolunu,, ele geirmek
gayesiyle cenuba inmee balad; gor de beraberinde bulunu-
yordu. Yukar Dnepr'deki Smolensk ve Lbe ehirlerini ele
geirdikten sonra Kiyef'e geldi. Buray ellerinde tutan Askold
ve Dir adl vareg babularn 'knez soyundan deilsiniz'
diye hile ile ldrtt ve Kiyef'i igal ederek orada kald.
Vekayinmede nakledilen rivayete gre buras Oleg'in fevka-
lde houna gitmi ve 'Kiyef, rus ehirlerinin anas olacaktr'
diyerek orada kald bildirilmektedir. Hakikaten, Kiyef ehrinin
bulunduu yer birok bakmdan mhimdi; skandinavya - Bizans
ticaret yolunda bulunduu gibi, hazar hkimiyeti zamannda
buras mhim bir ticaret ve idare merkezi mertebesine yksel-
miti. Kiyef'in coraf mevkiinin ehrin mdafaas iin de
elverili olmas, Oleg'i, devletin merkezini kuzeyden gneye
nakletmesinde bir mil tekil etmi olabilir. Zaten, Oleg'in
Kiyef'te yerlemesiyledir ki Rus Devleti hakikaten kurulmu
saylabilir. Bununla Rus tarihinin Kiyef devri balam oluyor.
Oleg'in Bizans Kiyef'te yerleir yerlemez, kendisinden
seferi (907) ve n c e Askold'un yapt gibi, Bizans'a bir
Bizans'la tica- sefer amaya karar verdi. Kalabalk bir ordu
ret uzlamas ile (byk kayklara binerek) Dnepr boyunca
hareket etti (907). stanbul Boazna gelince,
Vareg-Ruslar karaya ktlar ve Bizans payitahtnn etrafn de (913-914) cereyan ettii anlalmaktadr. gor, 941 de Bizan-
yama ettiler. Bu durum karsnda Bizansllar, Oleg ile mzake- sa kar byk bir sefer tertip etti. Ruslar stanbul evre-
reye girimekten baka bir are bulamadlar. Yamann dur- sini yama ettilerse de, rus gemilerinin byk bir ksm Rum-
durulmas ve tekrarlanmamas iin rus knezine "vergi,, de- lar tarafndan "grek atei,, vastasiyle yakld. stanbul yann-
dikleri bildiriliyor. Bir de : Bizans ile Ruslar arasnda teden- dan koulan Ruslar, bu defa Anadolu kylarna karak ya-
beri yaplagelen ticaret, muayyen esaslara gre tanzim edildi, maya baladlar; Bizans'llar buraya mhim kuvvetler gndere-
yani bir ticaret uzlamas yapld. Bu uzlamann esas itiba- rek Ruslar kodular; Anadolu sahillerine yaplan ilk byk
riyle Ruslarn lehine olduu anlalmaktadr; uzlamann 912 rus hcmu bylelikle defedilmi oldu.
de yenilendii de biliniyor. gor' un bir defa daha islm memleketlerine yama seferi
Kiyef knezinin civar memleketleri yamadan baka, Bi- tertip ettii biliniyor; fakat bu seferin teferruat tesbit edileme-
zans'la ekonomik mnasebetlere ehemmiyet vermesi, muntazam mitir. Rus-Varegler, ihtimal, 332 hicr (943 - 944) de Karade-
bir ticaret anlamas yapmas onun dirayetli bir devlet adam niz'den hareketle Kuban nehrini takiben imali Kafkasya'ya gel-
olduunu aka gsterir. Oleg'in Bizansllara kar kazand miler, oradan da Hazar denizine kmlar, sonra Gney Kaf-
muvaffakiyet, kendi Vareg-Ruslar ve metbu slav ahalisi zerinde kasyadaki Berdaa (Arran) ehrini ele geirmiler ve etrafn
derin bir tesir yapm ve knez otoritesinin ykselmesine hizmet yama etmilerdi. Ruslar, Tabaristan da yama ettikten sonra
etmi olmaldr. Vekayinmenin kaytlarndan grnd vehile, geri dnp gitmilerdi.
Oleg'e dair arklar ve destanlar tertip edilmitir. Bu destanlar- gor, Bizansa kar muvaffakiyetsizlie uram ve 945 ta-
da, Oleg'in stanbul'a hcumundan bahsedilirken, "knezin gemile- rihinde yeniletiriien ticaret uzlamas, Oleg zamanndakine nis-
rini karaya karp, tekerlekler zerinde, karadan yelkenlerle Biz- beten, Ruslar iin daha az msaitti. gor, i idarede de kabili-
ans payitahtna saldrd "anlatlmakta, ve Oleg'in,, zaferini teb- yet gsteremedi; slav urularn daim bir bask altnda bu-
cil etmek maksadiyle kalkann stanbul surlarnn kapsna ast,, lundurmak ve mutatdan fazla vergi toplamak istiyordu; bu
sylenmekte imi. Oleg'e ahali tarafndan, "akll, hakm,, anla- yzden Drevlyan'lar isyan karmlar ve Igor'u ldrmler-
mna gelen "vei,, lkab verildiini de reniyoruz. Kiyef dir. Kendisinden sonra hayatta kk yanda bir olu, Svya-
Rusyasmn bu ilk tarih simasnn 912 de ld bildiriliyor. toslav kald. Devlet idaresini de kars Olga ele ald.
Ondan sonra Kiyef tahtna Rurik'in olu gor gemitir (ts- Kiyef Rusyas tarihinin en tannm simalarndan biri olan
kandinavyaca-lngvar). Olga (Iskandinavyacas ve Rumcas - Helga) vekayinmelerde
Dou Avrupa'ya gelen Normanlarn tedenberi Volga yo- ok cazip bir ekilde tasvir edilmitir. Evvel kocasnn cn
luyla aaya inerek Hazarlar memleketi ve islm dnyasiyle almak iin Drevlyan'Ier zerine bir sefer aarak onlar iddetle
temasta bulunduunu sylemitik. Bu defa, gor, byk gani- cezalandrdn reniyoruz. Bu kadnn ikinci bir hususiyeti de
metler kazanmak maksadiyle Hazar denizinin gney kylarna galiba en mhimi de budur h r i s t i y a n l kabul etmi olmas-
bir akn tertip etti. Ruslar, Hazar denizi tarikiyle ilerliyerek Ba- dr; Olga'nn bu hareketiyle Rus Yurdunda Ortodoksluun m-
k civarnda karaya kmlar ve zengin ganimet elde ettikten him rol oynamaya baladn gryoruz. Olga, 957 de Bizans
sonra geri dnp gitmilerdi; fakat Hazarlarn hizmetinde bu- mparatoru (ve mehur tarihi) Konstantin Porfirogennetos'u
lunan mslman ktalar (larsiye) Ruslarn islm diyarnda yap- ziyaret maksadiyle stanbul'a bir seyahat yapt ve imparator
tklar katliamin cn almak maksadiyle, Ruslara hcum et- tarafndan kabul edildi. Bu mnasebetle Olga'ya ait enterasan
tiler ve biroklarn ldrdler; mslmanlardan kurtulan Rus- baz kaytlar mevcuttur. Rus vekayinmesinde de bu seyahata
lar bu defa Burtaslarm hcumuna uradlar; ancak kk bir ait malmat veriliyor; mpartorun, Olgan'm gzelliine ve zek-
ksm irtha edilmekten kurtulabildi. Bu rus seferinin hicr 301 sna hayran kald, hatta onunla evlenmek istedii, fakat Ol-
ga'nn bu ereften kurnazlkla kanmaa muvaffak olduu olduu anlalmtr; Rus vekayinmelerinde " Bela veja (Akhi-
anlatlmaktadr. Olga'nn hristiyanl kabul ise Kiyef'te artk sar) diye anlan bu kalenin (835 te yaplmtr) 965 tarihinde
bu dinin iyice yaylm olduunu gsterir; ayn zamanda Kiyef Svyatoslav tarafndan zaptedildii biliniyor. Kuban mansabn-
Rusyasmn Bizans kltr dairesi iine alndna dellet eder. daki Ker boazna kar ikinci bir mhim hazar kalesi olan
Hristiyanl kabul ederken, Yelena (Helene) adn alan Olga, Tamatarhan'm da Svyatoslav tarafndan zaptedilmi olmas kuv-
Rusya'da Ortodoksluk resmi din olduktan sonra ok popler vetle muhtemeldir; galiba, burada Tmutarakan adiyle bir Rus
bir ahs olarak anlm ve bir mddet sonra rus kilise- Beyliinin kurulmas Svyatoslav'n bu seferinin bir neticesidir.
since azizler arasna alnmtr. Svyatoslav'n o senede dil Bulgarlarnn payitaht olan Bulgar
ehrile, Hazarlarn ba ehri olan til'i zaptetdiine dair ileri
, Igor'un olu Svyatoslav artk slavca bir ad srlen iddialarn asl olmasa gerektir.
Knez Svyatos- , , , , -
lav devri tayordu; bununla vareg - rus knezlerinin, Balkan yarmadasnda Bizans mparatorluu Tuna, Bulgar-
(965-973) nc nesilde hemen " slavlatklar n lar tarafndan gittike artan bir tehlikeye maruz kalnca,
kabul etmek doru olmaz; Svyatoslav, btn mparator Nikeforos II. Fokas, Svyatoslav' Bulgarlara kar
hayat mddetince, bir vareg babuu olarak kalmt. harbe davet etti; rus knezi bu daveti kabulle, 967 ylnda Bulga-
Svytoslav, kk yatanberi "Drujina,, (asker kta) iin- ristan seferini at. Svyatoslav'n drujinas (askerleri) ile birlikte,
de bym ve tam bir asker olarak yetimiti; karekteri, Tuna nehrini Isak yanndan gedii Bulgar arn birka defa
bir vareg-rus babuu vasfyle birlikte bir gebe efini de yendikten sonra, Aa Tuna boyundaki ehirleri zaptettii
andrmakta idi. Sefere ktnda kendisiyle birlikte ne arlk biliniyor. Rus knezi Tuna zerindeki Pereyaslavets ehrini
ne de tencere alrd; eerinin stnde uyur, hayvan rts ile bilhassa beenmi ve burada devaml olarak kalmak istemiti.
rtnr, yanm kmr stnde at eti kzartr, yerdi. Hristi- Svyatoslav'n bu kararn u szlerle ifade ettii bildirilmekte-
yanlk, Kiyef'te epey terakki etmi olmakla beraber, Svyatoslav, dir : ' Tuna Pereyaslavets'inde oturmak istiyorum; oras, ara-
annesinin dahi hristiyanl kabulne bakmakszn bu dine zimin ortasdr; orada her nevi servet toplanr; Greklerden al-
girmek istemedi; annesinin kendini bu dini kabule tevik etti- tn, kumalar, arap ve meyva; ekler ve Ugor (Macar) lardan
i zaman, Svyatoslav'n: "Ben tek bama nasl din deitire- gm ve atlar, Rusya'dan da krkler, mum, bal ve kle-
yim? drujina (askerler) benimle alay eder,, diyerek din dei- ler gelir.'
tirmee yanamad naklediliyor. Bu enerjik rus knezi karakteri
Fakat durum, Kiyef knezinin arzu ettii gibi gelimedi.
ve gr itibariyle tam mnasiyle ftuhatc bir tipti. Kiyef'te
Peenekler, Svyatoslav'n Tuna boyuna gitmesinden istifade
kalmak ve ara sra Bizans'a veya islm memleketlerine akn
ederek, 968 de Kiyef'e hcum ettiler ve ehri kuattlar. Ki-
yapmakla iktifa etmek niyetinde deildi; hkimiyet sahasn
yef'te bulunan Olga, yardm isteyerek Svyatoslav'a haber gn-
geniletmek, zengin memleketleri ele geirmek istiyordu.
derdi; knezin acele gelmesi zerine Peeneklerin ekilip git-
Svyatoslav'n ilk seferi 964 te Vyati'lere kar oldu. Bu
tikleri bildiriliyor. Svyatoslav Peenek tehlikesi giderilince he-
slav uruunun Hazarlara vergi vermekte devam ettikleri anla-
men Tuna boyuna dnmek istedi; fakat annesinin lm yata-
lyor; slav zmrelerini tamamiyle hazar hkimiyetinden -
nda olmas hareketini geciktirdi. Olga'nn lmnden sonra
karmak, ve umumiyetle Azakdenizi ile imal Kafkasya evre-
knez hemen Bulgaristan'a gitti. Ruslarn Balkanlarda yerlemek
sindeki hazar hkimiyetini krmak iin, Aa Don boyundaki
istedikleri anlalyordu; bununla Bizans mparatorluu iin ye-
Sarkel kalesinin alnmas lzm geliyordu. Yeni arkeolojik ara-
ni bir tehlike bagstermi oluyordu. Bu defa, mparator loannes
trmalar neticesinde bu kalenin Don nehrinin aa mecrasnda,
(Yar) Tzimisces (emigizekli) byk bir ordu ile Svyatos-
Rostov blgesindeki Tsimlyanka iftliine yakn bir yerde
lav'a kar yrd; Ruslar birka defa yenildikten sonra
Silistre kalesinde kuatldlar (971). Rus knezi imparatordan
sulh istemek zorunda kald; Ruslara serbest gei hakk veri-
lerek bar aktedildi. Svyatoslav'n Bizans imparatoru ile bu- NC BLM
luup grt de biliniyor.
Svyatoslav'n askerleriyle birlikte Kiyef'e dnmesine izin KYEF RUSYA'SININ HIRSTYANLAMASI
verilmekle beraber Bizansllar el altndan Ruslara bir tuzak
hazrlamlard. stanbul'dan gnderilen ajanlar vastasiyle Pe- Svyatoslav'n Svyatoslav'n olu vard: Yaropolk, Oleg
enekler, rus knezinin dnmekte olduundan haber almlard. oullar ara- v e Vladimir; Svyatoslav, byk seferlerine
Svyatoslav Dnepr nehrine yaklanca kalabalk bir peenek sndamcadele balamadan nce, oluna birer byk ehir
ktlesinin hcumuna urad; Ruslar daha ileri gidemediler ve vermiti: Byk olu Yaropolk'a Kiyef'i, yani
Dnepr dirseinde klamak zorunda kaldlar; bu mnasebetle Polyan'larn bulunduklar sahay; Drevlyanlarn lkesini-Oleg'e;
Ruslarn mthi bir sknt ektikleri biliniyor. Svyatoslav Ve kuzeydeki Novgorod'u Vladimir'e vermiti. Svyatoslav'n
Dnepr kaynaklarn geip Kiyef'e varmak iin 973 yl ilkba- lmnden sonra karde arasnda hemen mcadele balad;
harnda harekete geti. Fakat Peenekler derhal Ruslarn et- Bu durum, Rus Devletinin siyas bakmdan ok zaif olduunu
rafn sardlar ve hepsini de kltan geirdiler; Svyatoslav da aa vurmaktadr; nce Yaropolk ile Oleg savatlar; Oleg'in
lenler arasnda idi. Peenek babuu Kre'nin rus knezinin lm ile biten bu mcadele sonunda Yaropolk epey kuvvet-
kafatasndan, ziyafetler esnasnda kullanlmak zere, bir iki lendi. Bu durum karsnda Vladimir, Novgorod'da dayanam-
marapas yaptrd bildiriliyor. Svyatoslav'dan nce hareket yacan anlaynca, kuvvet toplamak iin "deniz ar,, memle-
eden kk bir rus ktas glkle Kiyef'e varabildi. kete, yani Normanlara gitti. Bu suretle Dnepr nehri ve lmen
Svyatoslav, Vareg - Rus devri tarihinin en kudretli sima- gl boyundaki " Ruslar ile skandinavya'daki Normanlar
larndan biridir. Asker ve siyas sahadaki faaliyeti, Rusya { isveliler ) arasnda sk bir mnasebetin devam ettirildiini
tarihinin sonraki devirlerinde greceimiz ftuhat ve "yayl gryoruz. Vladimir, Normanlardan yeni kuvvetler elde edince,
politikasn,, gden birok Moskova - Rus devlet adamlarna Yaropolk'a kar harekete geti; kurnazlkla Kiyef ehrini ele
adeta bir rnek olmutur. Ruslarn "ark,, (yani Hazar denizi ve geirdi ve 980 yllarnda lmen glnden Kiyef ehrine kadar
Kafkasiar) ve "cenup,, (yani Balkanlar) istikametinde yayl- uzanan sahay zaptetti.
larnn ilk adm bu knez tarafndan atlmtr. Bundan tr
Svyatoslav, rus tarihilerinin eserinde "Rus kudreti,, ve "Rus Vladimir Svyatoslav'n olu Vladimir (veya Volodimer) Kiyef
an,, nm bir sembol olarak gsterilmi, kendisine hatta "Rus <980-1015) Rusyasmn en tannm knezlerinden biridir. Onun
skender,, i diyenler olmutur. Fakat Svyatoslav, haddi zatnda zaman Rusya iin gerek d ftuhat ve gerek iteki
macera ariyan ve ganimet peinde koan bir vareg babuundan deiikliklerle temayz etmi, sonraki rus tarihi zerine ok
baka bir adam deildir; kendisinin "Norman,, ananelerine byk tesir yapmtr ; H r i s t i y a n l n Rusya'da resmen
tamamiyle sadk kald, Kiyef ehrine ve Slavlara yabanc naza- kabul bu knezin ii olmakla, Vladimir, btn rus hkmdarlar
riyle bakt, rus yurdunu ancak bir gelir kayna telkki ettii arasnda istisna bir yer tutmakta ve " Aziz diye anlmaktadr.
bilinmektedir. Svyatoslav bundan dolay "mill rus-slav knez- Vladimir de babas gibi komularn rahatsz eden bir
lerinden biri olarak saylamaz; o, Kiyef'te yerii slav zmresini knez idi. Kiyef'te yerleince hemen komu memleketlere kar
daim bir bask altnda tutan, onlardan vergi toplayan tipik seferlere balad. 981 ylnda, bir mddettenberi Vistl havza-
"vareg - ru knezlerinden biridir. Bu tip knezler ancak "faros- snda bir devlet kuran' Lehli (Polonyal) 1ar zerine yrd.
lav ile sona erecektir. Premil'i, erven ve baz dier ehirleri ald. Vladimir'in bu
seferi ile Ruslarn "Lehistan'a doru yayl,, hareketleri ba-
lam bulunuyordu. Kiyef knezi ayn ylda Vyatiler'i de hki-
miyeti altna almak maksadiyle bir sefer at. 982 de bu sefe-
rini tekrarlad. 983 te Vladimir'in, Litav kavimlerinden biri
olan Yatvyag'lara kar yrdn gryoruz. 984 te Radimi
ler inkiyad altna alndlar. Slav urularna kar yaplan bu
seferler, Svyatoslav'n lmnden sonra Dnepr nehrinin sol
ve sa sahilindeki slav urularnn " rus knezlerinin hkimi-
yetinden kurtulmak iin ayaklanm olduklarn gstermekte-
dir. Bu keyfiyet te "Rus,, larla "yerli slav ahalisi,, arasndaki
kaynamann henz sona ermediini belirtmekte, "rus,, knez-
lerinin Slavlar tarafndan hl yabanc bir efendi olarak telkki
edildiklerini gstermektedir.
j . . . . idil Vareg-Rus
Vladimir'in ktalarnn
tedenberi
r Volga
. (dil)
Bulgarlarma boyunca aaya inerek Bulgarlarla tema-
kar seferi sa geldiklerini grmtk; bu Trk mera-
(985) leketinin zengin bir yer olduu Ruslarca bilini-
yordu. Kiyef knezi Vladimir bu defa dil Bulgar-
iarn da hkimiyeti altna almak teebbsnde bulundu. Bu mak-
satla, 985 ylnda bir sefer at. Nestor kroniinde bu mnase-
betle u malmat verilmitir: "(985 yl): Vladimir, amcas Dob-
rinya'y alarak, gemilerle (dil) Bulgarlar zerine yrd. Tork-
leri (Ouzlar) ise sahil boyunca ve atl olarak yrtt. Bulgar-
lar yendi. Dobrinya Viadimir'e dedi k i : ' Harp esirlerini gzden
geirdim; hepsinin de izmeli (olduklarn grdm); bunlar
bize vergi demezler, (iyisi mi) arkllar aramaya gidelim.'
Vladimir Bulgarlarla bar yapt, ve karlkl ant iildi; Bul-
garlar, ' Tan yzmeye, erbeti Otu'nun batmaya balamasna
kadar (yani ebediyen) aramzda bar devam edecektir.' szle-
riyle (ant itiler). Bundan sonra Vladimir Kiyef'e dnd. Veka-
yinmede hangi Bulgarlara kar seferin ald bildirilmiyorsa
da, dil Bulgarlar kasdedildii muhakkaktr; vekayinmedeki ka-
yttan : dil Bulgarlarnn kltr bakmndan Slavlardan daha s-
tn bir durumda olduklar grlyor; ayn zamanda X. yzyln,
sonunda Kiyef knezlerinin Orta dil sahasna kadar sefer ama-
ya baladklarn reniyoruz.
Vladimir'in tari
hinin dnm noktasndan birini tekil
Hristiyanl eden
Hristiyanln kabul, Vladimir zamann-
kabulfi da olmutur. Bunun nasl ve ne zaman cereyan
< 988 / 989 ? ) ettiine dair vekayinmede sarih bir kayt
bulunmad gibi, Bizans kaynaklarnda da
malmat verilmiyor. Vladimir'in hristiyanl kabulnden ok
nce Kiyef'teki Vareg-Ruslar (ve galiba Slavlar) arasnda hris-
tiyan dinine girenler vard. Knez gor'un annesi Olga'nn (yani
Vladimir'in byk annesinin) hristiyan olduunu grmtk ;
Bizans'la yaplan ticaret mnasebetlerinin icab olarak, vareg-
rus ve slav tccarlarndan birou uzun zaman stanbul'da
kalrlard. Bizans saraynda "vareg,, ktalarnn bulunduu
biliniyor; tccarlar ve askerler arasnda hristiyanl kabul
edenler oalm olmaldr. Bu suretle Kiyef'te tedricen Hristi-
yanlarn artt anlalyor. Vekayinmedeki bir kayt ta bunu
teyid etmektedir. 983 ylnda Kiyef'in putperest ahalisi -dinleri-
nin icab olarak - ilhlara bir insan kurban takdim etmek iste-
milerdi. Kur'a bir vareg - rus hristiyan gencine isabet etmiti;
fakat babas bu delikanly teslim etmek istememi; bunun
zerine ahali galeyana gelmi, babasn ve delikanly ldr-
mt. Kiyef knezlerinin aktan aa hristiyanla bask
yaptklar bilinmiyor. Olga'nn hristiyan oluu nazar itibara al-
nrsa, knezlerin din takibatnda bulunmadklarna hkmetmek
icabeder; Bizans hkmeti tarafndan hristiyanln bilerek
propagandas yapldn kabul etmeliyiz. Bilhassa 864 den, yani
Balkan Bulgarlarnn hristiyanl kabullerinden sonra, Orto-
doksluu yaymak Bizans'n devlet politikasnn icabatndan idi.
Balkanlardaki slav ahali iin Bizansllarca tanzim edilen alfabe
ve din kitaplarnn slavcaya tercmesi, Kiyef Rusyasmda orto-
doksluu yaymak iini kolaylatracakt. Mamafih Kiyef'teki
vareg - rus ve slav tccarlarnn Ortodoksluktan baka, Roma'da-
ki katoliklik, Hazar ilindeki yahudilik ve dil Bulgarlarnn dini
olan mslmanlk ile de temaslar olduu anlalyor. Hele
Mslmanln islm tccarlar ile temas sayesinde - Kiyef'teki
tesirinin mhim olduunu zannetmek mmkndr. Fakat Bizans'-
la mnasebetin daha sk ve mull olmas, Kiyef'te Ortodokslu-
un galebesini temin etmitir; zaten tebadan birounun artk
Bizans'taki dine girmi olmas, ve baz dier miller, knez
Vladimir'i ortodoksluu kabule sevketmitir.
Kiyef knezi Vladimir'in d siyasetinde Bizans imparatoru
ile sk bir temas tesisine ehemmiyet verdii grlyor. Bizans
mparatorluu iinde o sralarda patlak veren bir isyan, rus
knezinin bu amacn gerekletirdi. mparator II. Basil'e ( 967 -
1017) kar, Bizans'n tannm kumandanlarndan Bardas, 987
de isyan karmt. Balkanlarda da Fokas adl baka bir ge-
neral isyan bayran kaldrnca, mparator, Bardas ile Fokas'a
kar gnderecek asker bulamad. II. Basil bu skk durumda
yardm isteyerek Kiyef knezi Vladimir'e mracat etti ve onunla
bir uzlama yapt; buna gre, Vladimir, mparatora 6000 kii-
lik bir vareg-rus ordusu gnderecekti; karlk olmak zere m-
parator da Vladimir'e kzkardei Anna'y verecekti. 988 ylnn
ilkbaharnda rus ktalar Anadolu sahillerine ktlar ve Bar-
das, Fokas kuvvetlerini yendiler. Bundan sonra isyann bast-
rlmas mmkn oldu. Tehlike atlatlnca, imparator sznde
durmak istemedi. Bunun zerine knez Vladimir, Krm'daki
Bizans ehirlerinden en mhimi olan Chersones'i (Korsun)
muhasara etti ve ele geirdi. Bizans imparatoru bu vaziyet
karsnda, Vladimir ile mzakereye giriti. Ve knezin "hristi-
yanl kabul ederse,, Prensesin gnderileceini bildirdi. Vla-
dimir de buna muvafakat edince Kiyef Rusyasmn hristiyan-
l kabul meselesi halledilmi oldu. stanbul'dan Prenses
Anna ile birlikte rum papaslar, yin vastalar getirildi.
Knezin nerede ve ne zaman vaftiz edildii bilinmiyor. Bunun
988 veya 989 da olmas muhtemeldir. Knez ile birlikte "Dru-
jina,, (askerler) de vaftiz edildi. Sonra Kiyef ahalisi de toptan
hristiyanl kabul etti. Yerli slav ahalisinin birou yeni
dini kabule zorland. Bu hususta devlet tarafndan bask
yapld. Daha bir gn nce taplan ilhlarn heykelleri, atlarn
kuyruklarna balanarak srklendi, sonra Dnepr nehrine atld-
lar. Bu suretle Kiyef Rusyas XI. yzyla girmeden bir hristiyan
memleketi oldu.
Kiyef knezinin hristiyanl Rusya'nn resmi
Ortodoksluk- dini olarak kabul ile rus tarihinde yeni bir
Hristiyanln d e v i r balam oldu. Ortodoksluk, Rus Devleti-
nin
tesirleri ? e l i m e s i n t ^ e v e bilhassa rus kltrnn
teekkl etmesinde ok mhim bir mil olmu-
tur. Nazar itibara alnmas lzm gelen en mhim cihet: Rus-
ya'nn hristiyanl Bizans'tan alm olmas keyfiyetidir; X.
yzyln sonunda artk Dou ve Bat hrstiyanlk merkezleri,
resmen olmasa dahi, filen birbirinden ayrlm bulunuyorlard.
stanbul - Ortodoksluun, Roma da - Katolikliin merkezi idi.
Ortodoksluk, artk inkiaf devresi sona yaklam olan Bizans
kltrnn hususiyetlerini tayordu. Kiyef Rusyas bu dini
kabul etmekle, statik Bizans medeniyeti evresine girmi ve
bununla Roma - Katolik (yani bat) kltr sahasna katlan
Bat Avrupa kavimlerinden baka bir yola sapmt. Bu key-
fiyet sonraki rus tarihine, kendine has bir karakter vermi,
Rusya'nn Avrupa milletlerinden farkl bir ekilde bir medeni-
yet meydana getirmesine sebep olmutur. Rusya, Bizans vas-
tasiyle, Yakn-ark, Hellenistik ve hristiyan kltr gelenekle-
rinden birounu hazr bir ekilde almsa da, X. yzylda
bu kltrn canll artk snm olduundan, Ruslar ancak
clz kltr elemanlarna tevars etmilerdir. Fakat bu "clz,,
paralarn, haddi zatnda kltr seviyesi gayet aa bir de-
recede olan, Kiyef Rusyasna sokulmas, Ruslarn birdenbire
kltr hareketlerine gemesine imkn vermi ve Ruslarn "me-
deni,, milletler zmresine katlmasn mmkn klmtr.
Vladimir, 989 da hristiyanl kabul edince, rus kilisesi
stanbul patriine tbi bir "metropolitlik,, oldu. Ruhaniler stanbul'
dan gelen Rumlard. Bu suretle, Kiyef Rusyas kilise vastasile
stanbul'a smsk balanmt. Ruslarn hristiyanl kabullerinin
en mhim neticesi, knez hkimiyetinin salamlamas oldu. nk
ortodoksluk, imparatorlarn hkimiyetini kuvvetlendiren esas-
lar kabul etmitir. Bu esaslar ise Bizans'ta birok yzyldan-
beri tatbik edilegelmiti. Kilise tekilt mkemmel bir hierar-
chieye dayamakla bu sistem knezin devlet tekiltna, messe-
selerine de bir rnek olabilecekti. Bu suretle hristiyanln
kabul Kiyef Rusyas knezlerinin siyas hegemonyalarna hiz-
met edecekti. Dier taraftan, hristiyanln alnmasndan sonra
yerli slav ahalisi ile yabanc vareg-rus zmreleri arasnda
fazla ayrlk kalmayacakt; mterek din her iki zmrenin kay-
namasna yardm edecekti; o zamana kadar kabile farklar ile
birbirlerinden uzakta kalan muhtelif slav urularnn bu defa,
Hristiyanlk sayesinde, birbirleriyle kaynamalar bsbtn ko-
laylaacakt. Demek ki hristiyanln Kiyef Rusyas'nda kabul,
rus milletinin teekklnde tamamlayc bir mil oldu.
Kiyef'ten sonra, az zaman iinde lmen glne kadar
Hristiyanlk yayld; yalnz slav ahalisi deil, fin kavimleri de
yeni dini kabule zorlandlar. Kiyef ehri btn Rusya'nn yal-
nz siyas merkezi deil, din merkezi de oldu. Birok din
mntakalar, piskoposluklar meydana getirildi; piskoposluklar
da daha kk cemaatlere blndler. En kk mahalle, kilise
tekilt vastasile piskoposa, piskoposlar da Kiyef'teki metro-
polit'e bal olduklarndan, Kiyef metropoliti btn Rusya'nn
yksek ruhan bakan oldu. Rus kilisesine Bizans'tan alnan
esaslar kabul edildi, kiliseye mensup kimselerin hukuku Bi-
zans'taki kanunlarla tesbit edildi. Bizans'tan gelen rnekle "ma-
nastrlar,, (keihaneler) kurulmaya baland. Manastrlar birer
iftlik olduklarndan, Rusya'da yeni usl toprak iletme ve
ekonomi tekilt meydana geldi. Manastra bal kimselerin
kanun durumlar Bizans'takilerin ayn idi. Bu suretle Bizans'tan
Kiyef Rusyasna yazl kanun esaslar girmi oldu. Bu kanunlar
Bizans'ta "Nomokanon,, adile tanld ve, galiba Methodius tara-
fndan Bulgarca'ya tercme edilmi kanunlar klliyatdr. Kiyef
Rusyasndan bunlara " Kormaya kniga,, denmitir. Bunlar
daha ziyade kilise idaresine ait olmakla beraber, mlk
idareyi ilgilendiren ksmlar da oktu. Hristiyanln kabul,
bu suretle Rusya'da kanun tanzimi ve kanunlarn tatbiki iini
kolaylatrd, ve Rusya'da kanun mefhumunun yerlemesine
zemin hazrlad.
Hristiyanln kabul ile kltr sahasnda meydana ge-
len en ehemmiyetli olaylardan biri, Ruslarn alfabe ve yaz dili
sahibi olmalardr. Vladimir'in hristiyanl kabulnden 120 yl
tce Bizans'llar tarafndan Balkan Slavlar iin hazrlanan bir
slav alfabesi ve tercme suretiyle meydana gelen bir din slav
edebiyat dili vard. Bu alfabe, Selnik'li rahib Konstantin (Kirili)
tarafndan tanzim edildiinden Kirillika (sirillika) adn ta-
maktadr. Yunan alfabesi esas tutularak yaplan bu alfabe,
ltin alfabesinden farkldr. Bu defa Bizans'tan ortodoksluk
kabul edilince, Rusya'ya Kirili alfabesi girdi; ayn zamanda
Balkanlardaki (Bulgar slavcas) din kitaplar da alnd. Bu su-
retle Ruslar hem alfabelerini, hem kilise dillerini hazr olarak
dardan aldlar. Kilise slav dili, uzun yzyllar boyunca Rus
"edeb dili,, olarak devam ettirildi. Kirillika'nn alnmas ile
Ruslar yaz itibariyle de Avrupal kavimlerden ayrlm oldular.
Kilise dilinin t batan "slavca,, olmas rus mill edebiyatnn
gelimesine imkn verdi ve ok gemeden rus manastrlarnda
ilk eserler yazlmaa baland.
Hristiyanln icab olarak kiliseler manastr binalar,
sanemler (ikonlar) yaptrmak icab ediyordu. Bu hususta da
Bizans rnek tutulmutu. lk ustalar Rumlard. Kiyef bata olmak
zere birok ehirde byk kiliseler yapld. Yerli iklim hu-
susiyetlerinin nazar itibara alnmas lzm geldiinden bir nevi
Bizans-Rus mimar slbu meydana geldi. Bir mddet sonra Rus-
Slavlardan ustalar, ikon yapan ressamlar yetiti. Bylelikle, h-
ristiyanlk Rusya'ya, yapclk ve gzel sanatlar sahasnda mhim
gelimelere yol am oldu. Eski rus vekayinmesine gre Hristi-
yanlk, bata knez Vladimir olmak zere, Ruslarn (Slavlarn) ha-
yat tarzlar ve karakterleri zerine tesir yapm, bunlarn iyice
"yumuamalarn,, mucib olmutur. Hristiyanl kabulden nce
kadnlara pek dkn olan Vladimir'in yeni dinin tesiriyle bu
ahlkndan vazgetii bildiriliyorsa da, bunun ne dereceye ka-
dar hakikate uygun olduu tesbit edilemiyor, r f ve adetlerdeki
"yumuaklk,, m birdenbire deil, tedricen meydana geldiini
kabul etmeliyiz. Kilisenin tesiriyle birok "barbar,, adetleri
braklm ve yeni din esaslarna uymaa allm olmaldr.
Hristiyanln ksa bir zaman iinde ve birdenbire btn ahali
(Rus ve Slav) tarafndan benimsenmedii muhakkaktr. Fakat
devlet tarafndan gelen bask -ve icabnda iddet- neticesinde,
zahiren olsun yeni dinin kaidelerine uygun bir hayat balam
olmaldr. Daha uzun zaman halk arasnda eski dinin hurafe-
leri, ilhlar, ruhlar yaamakta devam etmitir. Hatta hristi-
yanlk bunlardan birounu kendi evresi dairesine sokmak
mecburiyetinde kalmtr. Hristiyanln kabulnden az sonra,
Rusya'da mistisizm yaylmaa balam ve zahitler tremitir.
Bu hususta bilhassa Kiyef yaknndaki "Maara Keihanesi
(Kiyevo-Peerskaya Lavra) hret bulmutu. Manastrlar yalnz
din merkezi deildi. Burada Rusya'nn en okumu ve en ok yaz
yazan zmresi toplanmt. Daha Vladimir zamannda, "kibar
ailelerin,, ocuklar iin mektepler ald bildiriliyor. Rumca-
Rusya tarihi 3
dan din kitaplar tercme ediliyor, knezin aile efrad ve dev-
leti idare edenlerin ocuklar okumaa heves ediyorlar. Neticede
tedricen -kk bir zmre arasnda olsa dahi- ruhlarda dei-
iklik balyor ve bylelikle yava yava Bizans hristiyan
ruhunda rus kltrnn inkiafna yol alm oluyordu.
Vladimir'in Pe- ^aha knez Oleg zamannda Peeneklerin
eneklerle m- aknlarn durdurmak maksadile, snr boyun-
cadelesi ve bu- ca baz tahkimli noktalar yaplm olmaldr*
nun sonular Vladimir zamannda ise bu sahadaki faali-
yetin artrld grlyor. Bu knezin, 'Ki-
yef'in etrafnda ehirler az' diyerek Desna, Vostr, Trubej,
Sula ve Stugna rmaklar boyunda yeni ehirler kurduu,
buralara kuzeyden Slovenler, Kriviler, ud(Fin)ler ve Vya-
tilerin getirilip yerletirildii bildiriliyor. Bu suretle Rus-
larn isteplere doru "kolonizasyon,, lar balam oluyordu.
992 ylnda Belgorod (Akehir) adile yeni bir ehrin yapl-
dn reniyoruz. Buralar tahkim edilmi birer savunma
(mdafaa) ve dayanma yeri haline getirilmi, ve ayn zamanda
ilerleme iin birer k noktas olmutu. Bunlar Ruslarn
Karadenize inilerinin ilk basaman tekil edecekti. Fakat
bu hareket Peenekler tarafndan kolaylkla durduruldu. Vla-
dimir zamannda Ruslarn fazla gneye inemedikleri grlyor.
Peenekler, Kiyef'in gneyinde bulunmakla bilhassa nehir
boyunca yaplan Bizans-Vareg ticaretini tehdit ediyorlard.
Hele Dnepr'n kayalklar (elleler) ksmndan geerken Pee-
neklerin hcumuna maruz kalnyordu. Bundan byle t 1034
ylna kadar, Peeneklerin ad Kiyef Rusyas tarihinde ska
tesadf edilmektedir ; rus knezlerinin bazen bu trk gebe-
lerinden faydalandklar, i mcadele zamannda bunlarn atl
kt'alarndan istifade ettikleri biliniyor. Peeneklerle temasn
rus knezlerinin asker tekiltlarna tesir yapm olduu da
uzak bir ihtimal saylamaz. Kiyef knezlerinin atl kt'alar
Peenekler ve Trk-Ouzlar rnek tutularak tekil edilmi
olmaldr. Peenek-Rus mnasebetlerinin yalnz aknlar ve
savalardan ibaret olmadn da biliyoruz. Bizans imparatoru
Konstantin Porfirogennetos, Ruslarn Peeneklerden kz, at
koyun gibi ehli hayvan satn aldklarn syler. Komu iki
kavim arasnda ticaret yapld kayttan anlalmaktadr.
Peeneklerin Turla (Dnestr) ve Aa Tuna boyunu igal etme-
leriyle Dou ve Balkan Slavlar arasndaki mnasebetin ke-
silmesi gibi gayet mhim bir durum meydana gelmitir,
ki bunun sonular Rusya tarihinin sonraki devirlerinde ken-
dini gsterecektir.
Hristiyanl kabul eden ilk rus knezi olmas itibariyle
Vladimir, rus tarihinin en byk simalarndan biri olarak ta-
nnmtr. Ortodoks kilisesi kendisini azizler arasna alm, ve
"aziz Vladimir,, (Vladimir Svyatoy) adn vermitir. Sonralar
tertip edilen efsanelerde, destanlarda (bylin) Vladimir "kr-
mz gne,, veya "parlak Vladimir,, (krasnoe solnko) gayet
iyi bir hkmdar olarak gsterilmitir. Vekayinmedeki riva-
yete inanmak lzm gelirse, Vladimir, hristiyanl kabulnden
nce ok sefih bir adam imi; ancak yeni dinin tesiriyle tabi-
atn kknden deitirmi.
Hakim Yaros- Vladimir'in lmnden sonra (1015) oullar
lav (Yaroslav arasnda etin mcadeleler oldu. Nihayet Nov-
Mudny) gorod ehrinde bulunan Yaroslav galebe ai-
1019-1024 d ve tek bana knezlii eline ald. Yaros-
lav'a, zeks ve ok kitap okumu olmasndan
tr, "akll,, (hakm; rusas - mudry) lkab verilmitir. Ken-
disinin kitap okumay ok sevdii, rumcadan birok eser
terceme ettirdii, hatta Kiyef'teki Aya-Sofya kilisesi nezdinde
herkesin faydalanabilecei bir ktphane tesis ettirdii rivayet
edilmektedir. Kiyef ehrinde ok byk bir kilise yaptrd
(Aya-Sofya kilisesi), dier ehirlerde de kiliseler ve mektepler
ina ettirdiini de reniyoruz. Bu suretle Yaroslav, Kiyef
Rusyas'nda hristiyan kltrn yaymakla hret bulmu bir
knezdir.
Yaroslav'n hkimiyeti esnasnda Kiyef Rusyas'nn gney
snrlarnda mhim olaylar cereyan etmiti. Ruslarn en byk
dmanlar saylan Peeneklerin byk ksm, Don boyundan
gelen Torklarm ( Ouzlarn ) tazyiki altnda, Kiyef civarndan
uzaklaarak Tuna boyuna gittiler. (1034) veya (1036) ylnda
baz Peenek urularnn Kiyef yaknnda Yaroslav'n kuvvet-
leriyle arptklar ve yenildikleri biliniyor. Peenekler bundan
sonra rus snrlarndan bsbtn uzaklatlar. Vekayinmede
bu keyfiyet Yaroslav'n 1036 da Peenekler zerinde kazan-
d bir zaferin neticesi gibi gsterilmektedir. Halbuki bunun
hakik sebebi, Torklarn (Ouzlarn) gelmesidir. Peeneklerden
baz zmrelerin Ouzlar yannda kald ve rus snrna ya-
kn bir yerde bulunduklar anlalyor. Peenek tehlikesinden
kurtulan Yaroslav, bu defa ok dindar bir hristiyan olmas-
na bakmakszn, Bizans'a kar 1043 te bir akn yapt; fakat bu
seferin felketle bittiini reniyoruz. Yaroslav komularnn z-
fndan istifade ile, hemen Rusya'nn snrlarn geniletmek te-
ebbsnde bulundu. Vladimir zamannda Lehlilerin elinden al-
nan Galiya mntakas, Leh kiral Cesur Boleslav tarafndan
yeniden zaptediimiti. Bu defa Cesur Boleslav'n lmn-
den sonra Lehistan'da balyan karklklardan istifade eden
Yaroslav, bu mntakay tekrar zaptetti. Ruslarn, Lehistan ile-
rine karmalar bu knezle balar. Lehistan kiral Kazimir, Ya-
roslav'n damad sfatiyle, Kiyef knezinden yardm grm ve
mevkiini salamlatrmt.
Kiyef Rusyas'nn milletleraras mnasebetlerinin tesisi bu
devire raslamaktadr. Yaroslav'n Lehistan'a, Macaristan'a,
Fransa'ya ve iskandinavya'ya eliler ve tccarlar gnderdii
biliniyor. lk defa olmak zere bir rus knezi avrupal hkm-
darlarla karlkl shriyet tesis etmiti. Yaroslav kendisi bir
isveli prenses olan ngride ile evliydi ; olu alman bey-
lerinin kzlariyle evlenmilerdi; kzlarn da fransz, macar ve
norve krallarna vermiti. Oullarndan birinin kars Bizans
imparatoru Konstantin Monomach'n yakn akrabas idi. Kiyef
Rusyas bu suretle o devir Avrupa Devletleri ile diplomatik
ve ekonomik mnasebetler tesis etmi, Kiyef ehri ilek bir
ticaret merkezi olmutu. Buraya islm-ark dnyasndan da
tccarlarn geldii anlalyor. Yaroslav zamannda Rusya'da
hkmsren emniyet, Kiyef ehrinin her itibarla ykselmesine
mil oldu.
Yaroslav'n hkimiyeti yllarnda Rusya'da hristiyanlk
tamamiyle yerleti. Kilise tekilt tamamland. Ruslarn bir "mil-
let,, halinde birlemesi iin en lzumlu artlar salanm oldu.
Rusya'da ilk yazl kanun kitabnn da bu knez zamannda ka-
leme alnd biliniyor. "Yaoslav'n Pravdas,, (kanunu) adile
bilinen ilk rus kanun mecellesi, esas itibariyle "boy nizam,, hu-
susiyetlerini ve *'vareg-rus,, rf ve adetlerinin izlerini tamakla
beraber, mhim nisbette Bizans hristiyan kanunlar tesiriyle
yazlmtr. Bu suretle Yaroslav'n saltanat birok bakmdan
ehemmiyetlidir.
Kiyef Rusyas' K i y e f R u s y a s ' n d a t ilk knezlerdenberi sa-
u m dalmaa ' a m bir veraset nizam olmadn grmtk,
balamas Knezlerden en kuvvetlisi Kiyef'te yerlemee
muvaffak oluyordu. Her knezin lmnden
sonra, oullan arasnda taht kavgas kar ve i mcadele
mahiyetini alrd. Dardan kuvvetli bir basknn olmaydr ki
bu devleti dalp gitmekten kurtaryordu. Yaroslav daha
hayatta iken mhim merkezleri oullan arasnda blmt. B-
yk olu Izyaslav'a Kiyef ve Novgorod ehirlerini verdi.
Bu suretle "byk ticaret yolu,, nun kontrol tamamiyle ona
ait olacakt, ikinci olu Svyatoslav'a ernigov ehrini verdi.
nc olu Vsevolod'a PereyaslavT brakt. Byk olu Izyas-
lav Kiyef'i almakla "Byk knez,, telkki ediidi. Knezin dier
oullar da birer "knez,, sfatiyle br ehirlerde hkimiyet s-
receklerdi; bu suretle Rusya ayr knezliklere (beyliklere) b-
lnm oldu. Herbir knez kendi oullar arasnda beylii
blmee balarsa, bu beyliklerin adedi artacakt. Nitekim yle
oldu. Yaroslav'n oullar, kendi ocuklar arasnda ellerindeki
sahay bldler. Sllenin en by ise Kiyef tahtn igal
edecek, yani "Byk knez,, olacakt. Fakat bu kaideye riayet
edilmedi; kuvvetli olan knez, Kiyef'i almak istiyordu. Bu yzden
knezler arasnda mcadeleler balad. Yaroslav'dan sonra m-
ahede ettiimiz bu paralanma keyfiyeti, Bat Avrupas'ndaki
" Feodalizm devrini andryorsa da, Rusya'nn kendine mahsus
artlarndan doan durumlar vard. Evvel ayr knezler bir
sllenin zas idiler. Sonra coraf artlar ve ekonomik ge-
limeler Bat Avrupas'ndakinden farkl idi.
 D R D N C B L M

KUMANLARLA MCADELE DEVR

, 1060 yhndanberi Gney Rusya bozkrlar, is-

nmgfineyn- l m - d o g u kaynaklarnn K p a k , rus vekayi-
deki trk nmelerinin P o l o v c y ve Bizansllarn K o m a n
zmreleri dedikleri byk bir gebe trk kavmi tara-
fndan igal edilmiti. Kumanlarn Kiyef mnta-
kasna yaklamalar zerine, Ouzlar (Torklar) ve Peenekler-
den baz zmreler Ros nehri boyunda kalmlar, Kiyef knezle-
rinin hizmetlerine girmilerdi. Onlar knezlerin svari ktalarn
tekil ediyorlar ve Rus Yurdunun hudud bekiliini yapyorlard.
Knezler de bunun karl olarak, kendilerinin yerlemeleri
iin bir miktar saha brakmlard. Bu trk zmrelerine, tadk-
i lar siyah kalpaklarndan tr, "ernye klobuki,, (Kara kalpak-
i lar) denmiti. Bunlardan birounun, Dnepr'in sol sahilinde, Ku-
manlarla snr olan sahaya yerletirildikleri de biliniyor. Bu
trk (Tork-Ouz), peenek ve berende zmrelerinin rus knezleri
tarafndan himaye edilmeleri, Kumanlar bsbtn gcendirmi
ve aknlarna sebep olmutu. Rus knezlerinin hizmetindeki bu
trk ktalarnn bir mddet sonra tamamiyle Rus Yurdunda
kaldklar ve yerli slav ahalisiyle karp gittii bilinmektedir.
Bu suretle Kiyef Rusyas ahalisi mhim nisbette trk zmre-
leriyle karm oluyordu. Bu urulardan bazlarnn adlar
yer isimlerinde kalmtr.

Rus knezleri- R u s t a " h i l e r i n d e n birou, Kiyef Rusyas'nn

nin istep ile bir devlet halinde teekklnde ve kuvvetlen-
m cadeleieri meinde, bozkrlardaki trk gebeleriyle m-
cadelenin mhim rol oynadn iddia ederler
ve bu mcadeleye "istep ile sava,, adn verirler. Gya, Kiyef
knezleri, Peenekleri ve bilhassa Kumanlar durdurmak mak-
sadiyle, ormann bitip istepin balad snr boyunca, tahkim
edilmi noktalar ve ehirler yaptrmak suretiyle, hem gebe-
lerin hcumunu nlemiler, hem de istepe doru "rus koloni-
zasyon,, hareketini hzlatrmlardr. Bilhassa Kumanlarla sa-
valar, Kumanlarn aknlar rus vekayinmelerinin sayfalarn
doldurmutur. lk byk kuman hcumu 1061 ylnda vuku
bulmutur. Bu tarihten itibaren Pereyaslavl sahas ve Kiyef
mntakas Kumanlarn aknlarna maruz kald. Rus kyleri ve
ehirleri yama ediliyor, ahali tutsak sfatiyle Krm'daki Bizans
iskelelerinde kle diye satlyordu. Bizans'n ortodoks veya
ltin tccarlar, bu slav klelerini Akdeniz kle pazarlarna
sevkediyorlard. 1061 ile 1210 arasnda vekayinmede 50 tane
byk kuman akn kaydedilmitir. Bu rakam, Kiyef Rusyas'na
Kumanlar tarafndan gelen tehlikeyi gstermektedir. Rus yur-
dunda cereyan eden i mcadeleler de kuman aknlarn bs-
btn arttryordu; nk bazan knezler dmanlarna kar,
Kumanlar yardma aryorlard.
Isteple snrda olan knezler bilhassa Kiyef ve ernigov
knezleri vaktiyle Peeneklere kar olduu gibi, Kumanlar
durdurmak maksadiyle mstahkem ehirler yapyorlar, veya
kilometrelerce uzanan hendekler, toprak labyeler ina ediyor-
lard. Fakat bu mdafaa tertibatnn kuman hcumlarn dur-
duramad biliniyor. Rus knezleri bazen kar hcumlarla,
Kumanlar zfa drmek ve rus yurduna aknlarn nlemek
istiyorlard. Vladimir Monomach'n ( 1113 -1125 ) bu husustaki
faaliyeti vekayinmede tebarz ettirilmitir. Bu knez, dier
knezleri de Kumanlara kar savaa katlmak iin, toplantlar
tertip ederdi; bunlardan Dolob gl yanndaki toplantda Kiyef
knezi Svyatopolk ile Kumanlara kar bir sefer yaplmas ka-
rarlatrld. 1103 te vuku bulan bu seferde Kumanlar ar ye-
nilgiye uradlar. Ruslar 20 kuman byn ldrmler ve Bizans imparatoru Monomach'n "apkas,, olduu da sanlm-
birok davar almlard. Hatt ldrlen kuman byklerinin tr). Vladimir Monomach'n kanunlar tanzimine ehemmiyet ver-
adlar nakledilmitir.
Vladimir Kiyef knezi Svyatopolk 1113 ylnda ldkten
Monomach sonra, Kiyef ahalisi, byk knezlie gelmesi
(1113 -1125) icabeden ernigov knezini istemiler, Pereyaslavl
ehrinden, Vsevolod'un olu (Yaroslav'n torunu)
Vladimir Monomach' armlard. Vladimir Monomach'n ba- grnyorsa da, 125 te vukubulan lmnden sonra, taht
bas Vsevolod'un kitap okumay ok sevdii ve hatta kendi
kendine be dil rendii bilinmektedir. Annesi de Bizans impara-
toru Konstantin Monomach'n kz idi; bundan tr Vladimir'e
"Monomach,, ad verilmiti. Annesinden rumca rendii ve
Bizans kltrne aland biliniyor. Vladimir Bizans kitaplarn
okuduundan "kltrl,, bir adam idi. Vladimir Monomach'n
"Byk Knezlik nizamn,, ineyerek Kiyef'e gelmek istemedii
rivayet ediliyorsa da, bunun ne dereceye kadar doru olduu
belli deildir. Kiyef tahtn kabul etmekle " Byk Knezlik
prensibi tekrar bozulmu oldu, ve yeniden i mcadelelere
yol ald. Vladimir Monomach kuvvetli bir knez olduun-
dan Kiyef'teki mevkiini elde tutabildi. Kiyef'e geldii zaman
60 yanda idi. Tecrbeli ve dirayetli bir kimse olduundan
hemen kuvvetli bir rejim kurdu, kendisine kar gelenleri te-
dip etti. Bundan tr rus knezleri onun otoritesini tanmak
zorunda kaldlar. Bir mddet sonra Kiyef knezinin Kumanlara
kar muvaffakiyetli mdafaa tertibat ald biliniyor. Bundan
tr ahali arasnda da popler bir knez oldu. Vekayinme-
de Vladimir Monomach iin ok sitayili bir dil kullanlmtr.
Onun ahsen namuslu ve mtevazi, cesur ve mteebbis, din-
dar ve merhametli bir kimse olduunu reniyoruz. ocukla-
rna hitaben yazd "nasihatlar,, (Pouenie) ve knezlerden
birine gnderdii "nmesi,, Viadimir Monomach'n yksek
meziyetlerini tebarz ettiriyor. Vladimir Monomach'n Bizans'n
i ilerine karmak istedii biliniyor. Aleksi Komnenos'a kar-
dmanca bir siyaset takip etmi, Tuna boyunda isyan -
karan Roman Diogenes'in sllesinden Leon'a yardmda bulun-
mutu. Aleksi Komnenos'un. rus knezinin Bizans ilerine kar-
mamasn temin iin Kiyef'e kymetli hediyeler, kymetli talarla
bezenmi bir ta gnderdii rivayet ediyor (Bunlar arasnda
dii de biliniyor. Yaroslav zamannda tertip edilen "Pravda,,,
Vladimir Monomach tarafndan geniletilmiti. Rus vekayinme-
sinin "bir rus tarihi,, mahiyeti almas yine bu zamana aittir.
Bu suretle Vladimir Monomach'n devri, Kiyef Rusyas'nn her
itibarla en parlak zamanlarndan biri addedilmektedir. Bu kne-
zin hkimiyeti sayesinde Rusya'da i karklk durmu gibi
kavgalar yeniden ald y r d ; az sonra Kiyef ehrinin,
bsbtn ehemmiyetini kaybedeceini greceiz. Kuman hcum-
larnn gittike artmas Kiyef Rusyas'nn mukadderat zerine
byk tesir yapmaya balad. Kiyef ve gneyindeki rus knez-
leri Kumanlara kar mcadele ediyorlar, hatta bazen muvaffak
ta oluyorlard. Fakat, Kumanlarn arkas kesilmeyen hcumlar,
Kiyef Rusyas'nn ehemmiyetini kknden sarsmt. XII. yz-
yln ortasndan sonuna kadar, vekayinmelerde hep kuman
basknlarndan ve harplerinden bahsedilmesi, kuman harplerinin
gittike byyen bir tehlike tekil ettiini gsterir.
_ , XII. Jyzyln sonlarnda btn Rusya birok
Rus yurdunun J '
feodal knez- "feodal,, beyliklere (knezliklere) blnmt.
tiklere bln- Bunlarn en mhimleri: Kiyef, ernigov, Ga-
mesi U, Polotsk, Turov-Pinsk, Rostov-Suzdal, Rya-
zan, Novgorod ve Vladimir-Volynsk knezlikieri
idi. Bunlarn herbrinde, hristiyanl kabul eden ilk knez
Vladimir Svyatoslavi neslinden tremi bir aile vard. Ancak
Kiyef Knezlii sllenin en byne ait telkki ediliyordu.
Fakat hakikatte burada knezlerin en "kuvvetlisi,, hkimiyet
sryordu. Kiyef knezi "Byk Knez,, lkabn tayordu.
Yaroslav (akll) zamanndaki birlik, XII. yzyl iinde tamamiyle
ortadan kalkt. Rusya birok "devletler,, halinde paraland,
fakat siyas dala ramen Rusya bsbtn paralanmad; se-
bebi, dtan herhangi byk bir hcum olmamas ve btn
knezlikieri birletiren millerin de ok kuvvetli olmas idi. Ev-
vel, mterek dil ve din, mterek gelenek ve knezlerin hep
ayr soydan neet etmi olmalar. Rus milletinin teekkl sona
ermi, vareg-rus ve fin unsurlar slav urular arasnda erimi, ve
hristiyanln kabulnden sonra mill birlik bsbtn salanm-
t. Gneyde yabanc bir rk ve dinden olan Kumanlarn bulunma-
lar, Ruslar hep birlikte mcadeleye zorlad gibi, batda,
katolik olan Lehlilerin faaliyetleri de, Ruslarn ortodoks olma-
lar dolaysiyle, leh devletine kar birlemelerine yardm edi-
yordu. Btn bu miller ve artlar bir araya gelince, Rusya
iten birok knezliklere blnd halde, esas itibariyle bir bir-
lik ve btnlk halinde kendini muhafaza edebildi.
BENC BLM
N O V G O R O D CMHURYET VE RUS
K O L O N Z A S Y O N U N U N URAL D A L A R I N A
K A D A R YAYILMASI
Novgorod Devletinin teekkl sralarnda lmen g-
Cumhuriyeti lnn kuzey sahilindeki Ostragard veya Nov-
gorod ehrinden bahsetmitik. Buras byk
ticaret yolunun banda bulunmakla skandinavya-Bizans tica-
retinde mhim rol oynamt. Kiyef ehrinin ykselmesi zerine
Novgorod'un ehemmiyetini ksmen kaybetmi olmasna ramen,
Baltk ve imal denizleri kysndaki alman ticaret ehirlerinin
parlamas (Lbeck, Bremen, Hamburg ve Danzig) ve Rusya'nn
kuzeyindeki ehirlerle ticarete balamalar, Novgorod'a yeni-
den nem kazandrmt; bunun neticesinde Novgorod ehri
sratle inkiaf etti ve rus knezliklerinin, yalnz servet bak-
mnda deil, .saha itibariyle de en by oluverdi.
Novgorod ehri kurulurken be ayr "ky,, den veya ma-
halleden teekkl etmie benziyor. Bundan tr, ehir by-
dkten sonra da bu be mahalle tekilt muhafaza edildi;
"u,, (koncy) adyla bilinen her mahallenin kendine ait i
idaresi olduu gibi, her "u un, ehrin dnda, t Urallara
kadar ayr ayr "kolonileri,, vard. Novgorod'un civar mnbit
bir yer deildi, ziraat az miktarda yaplyor, yiyecek ekseriyetle
dardan getiriliyordu. Fakat ehrin ticaret iin gayet elverili
bir mevkide bulunmas, nehirlerle Fin krfezine balanmas,
alman ve isve tccarlarnn gelip gitmelerini kolaylatryor-
du. Alman ve isve tccarlar Novgorod'a Avrupa mamult
kumalar ve madenden yaplan eya getiriyorlar; karlnda
da kymetli krkler, keten ve kendir, balmumu ve bol miktar-
da bulunan dier ham eya ve gda maddeleri istiyorlard.
Avrupal (alman ve isve) tccarlar senede iki defa Novgo-
rod'a gelirler, al veri yaparlard. Yazn Neva zerinden su
yolu ile, kn da Livonya zerinden kzaklarla gelip gidilirdi.
Novgorod'da bu misafir (gosti) Almanlar iin ayr, sve'in
Gotland adasndan gelenler iin ayr misafirhaneler ("alman
 eden "ukuynik,, ler de yine bu boyarlar tarafndan gnderil-
ve "got hanlar) vard. Novgorod tccarlar Almanlara ve
miti. Bu suretle Novgorod'un madd ve siyas hkimiyeti ta-
svelilere satmak iin ok miktarda kymetli krk bulmak
mamiyle boyarlara aitti. Boyarlardan sonra, orta snf gelir, ki
mecburiyetinde idiler. Bunun iindir ki Novgorod boyarlarnn
bunlar tccarlar, sanat erbab ve orta snf ruhanilerdi. nc
tekil ettikleri asker ktalar, Sukhona, Vegda ve Peora
tabaka da "kara halk,, tan teekkl ediyordu. Bunlar, krek
nehirleri boyunca t Uraliara kadar giderek, buradaki
ekmek, gemilerle gelen eyay boaltmak gibi ar ile ge-
yerli fin ahalisini vergi demee zorluyorlar, ve krklerin
iniyorlard.
toplanmas ve muhafazas iin mstahkem noktalar v-
Novgorod boyarlarnn servetleri artt nisbette, teden-
cude getiriyorlard. Yerli fin ahalisine "Yugra,, ad veril-
beri ehrin banda duran ve Rurik neslinden gelen knezlerin
miti; bunlarn hakik adlar Vogul, Zryan ve Ostyak'lardr.
nfuzu azald. Rus yurdunda eskidenberi devam edip gelen ve
Novgorod boyarlarnn tekil ettikleri ktalar, "ukuy,, ad veri-
bir nevi demokrasi idaresini andran halk (daha dorusu ayr
len kayklarla nehir boyunca iniyorlar, fin ahalisini yama edi-
zmrelerin babular veya soylarn bykleri) toplantlar-
yorlar ve onlar daim vergiye balyorlard. Bu ktalara "u-
"vee,, lerin mevcudiyetinden bahsetmitik. Novgorod'da bu
kuynik,, denilmesi bundan (yani kayklarna nisbetle) ileri gel-
vee'lerin ehemmiyeti gittike byd. Neticede knezlerin salhi-
mitir. Ukuiyniklerin faaliyeti neticesinde Kama nehrinin ba
yetleri tahdit edildi ve hatta, XII. yzyl bandanberi ehir
ksmlar da dahil olmak zere, ilmen glnden Ural dalarna
idaresindeki en byk memuriyetlerin ancak Novgorod boyar-
kadar uzanan geni saha Novgorod "ularnn hkimiyeti
lar tarafndan igal edilebilecei kararlatrld. 1136 da, Nov-
altna alnd. Bu suretle samur, sincap, tilki gibi kymetli krkl
gorod'da hkimiyet sren kneze kar ayaklanma oldu. Nov-
hayvanlarn oka bulunduu saha Novgorod'un eline gemi
gorodlular, knezin yzne kar sularn sylediler. Knez bir
ve rus kolonizasyonunun XII. yzyl iinde Bat Sibirya'ya
mddet gz altnda bulundurulduktan sonra Novgorod'dan ko-
dayanmasn mmkn klmt.
vuldu. Bu vakadan sonra boyarlarn nfuzu bsbtn artt. Ma-
Yerli beylerin bu rus tahakkmne kar ayaklandklar mafih Novgorod ehrinin knezlere ihtiyac vard, nk knez,
da olurdu. 1187 ylnda Yugra beylerinden biri isyan etmi ve asker kuvvetin kumandan sfatiyle ehrin mdafaas iin l-
Novgorod vergi memurlarn ldrmt. Fakat Novgorod'dan zumlu bir adam idi. Bunun iin knezlik messesesi bsbtn
gnderilen kuvvet karsnda Yugra ahalisi yeniden inkiyad kaldrlmyordu. Yalnz boyarlarn istedii ekilde idare etme-
altna alnmt. Bu suretle, Novgorod'un alman ve isve tc- leri garanti altna alnm oldu. Knez ayet bu karara gre ha-
carlar ile yapt al veri Ruslarn Uraliara kadar yaylma- reket etmezse, Novgorodlular kendisine hemen yol veriyorlard.
larn desteklemi oldu. Bunun neticesinde yerli fin ahalisi git-
tike Ruslarn basnc altna girdi, Ruslarla karmaya balad. Suzdal Rusyas'nn ykselmesi zerine, Suzdal knezlerinin
Ruslarla birlikte ortodoksluk ta "Yugra,, arasnda yaylyordu. Novgorod'u nfuzlar altna almak istediklerini gryoruz. 1216
ylnda Vladimir knezi ile Novgorod'lular arasnda vukubulan
Novgorod ehri, alman ve isve tccarlariyle "Lipitsk,, meydan muharebesi neticesinde ehir kendi muhtari-
yetini tamamiyle muhafazaya muvaffak olmu, bundan byle
idaresiknez yapt al veri sayesinde zengin bir ehir
herbir knezin geliinde, kendisiyle bir uzlama ("ryad,,) ak-
ve Vee oluverdi. Ticaretin, yksek snf tekil eden,
detmek usul konmutu. Buna gre, "vee,, nin setii bir bo-
"boyarlar,, yani aristokrasi elinde toplanm
yar "posadnik,, (vali) ve bir "binba,, (tsyatskiy) knezle bir-
olduu biliniyor. ehrin evresindeki ziraata elverili arazi de
likte ehrin idaresine filen itirak edeceklerdi; bu suretle Nov-
bunlara aitti. Bu arazi, mahsuln yars arazi sahiplerine, yar-
gorod ehri gittike bir "Cumhuriyet,, mahiyetini alm bulunu-
s da ekip bienlere ait olmak zere, "ortak,, 1ar tarafndan
yordu. Hatta kilise tekiltnda bile Kiyef metropolitinden ms-
ileniyordu. Ural dalarna kadar Novgorod'un yaylmasn temin
takii bir idare kurduunu gryoruz. Novgorod'un ruhan reisi Macar prensi Andrey bir mddet Gali mntakasn elinde
olan "vladka,, nn nfuzu ok bykt. Yaroslav zamannda tuttu. Fakat Lehliler tarafndan kouldu. Lehliler zama-
yaplan Sofya kilisesi yannda, "vladka,, nn bir han bulunuyor- nnda karklklar devam etti. Nihayet Vladimir - Volm
du; buras Novgorod ehrinin idare merkezi mahiyetinde idi. Dev- knezi Roman (1173 - 1205) Gali Knezliini kendi lkesine
let hazinesi de burada saklanrd. Ruhan reisin, hatta kendisine katt ve bununla byke bir Gali - Volnya Knezlii teekkl
ait asker bir ktas vard. Bundan tr "vladka,, nn dardan etmi oldu. Gali-Volnya Knezliinin en parlak devri knez Ro-
gelme biri olmamasna Novgorodlular bilhassa ehemmiyet verir- man zamanna aittir. Roman 1205 te Lehliler tarafndan ld-
lerdi. Nitekim "vladka,, hep Novgorodlu papaslar arasndan se- rlnce, knezlikte karklklar bagsterdi. Boyarlar, beyliin
ilir ve bu suretle ehrin idaresine yabanc bir kimse kartrl- idaresini kendi ellerine almak teebbsnde bulundular. Kiyef'
mazd. Novgorod btn bu durumlardan istifade ederek, rus ten uzak olmas itibariyle Lehistan'n ve Macaristan'n nfuzu
ehirleri ve knezlikieri arasnda kendine has bir idare kurmu, gittike oalmt. 1235 ten sonra knez olan Daniil Romanovi
serveti artm ve nfus sahas genilemi, tam manasiyle "h- zamannda Gali-Volnya Knezliinin yeniden parladn gr-
kim bir ehir,, olmutu. Bundan tr ad da "Bay Byk yoruz. Oullarnn birisinin adile tesmiye edilen Lwow (Lem-
Novgorod,, (Gospodin Velikiy Novgorod) idi. berg, Leopolis) ehrinin bu zamanda kurulduu biliniyor. Bu
Novgorod'a benzeyen ikinci bir ehir de Peypus glnn ehir Tatarlar (Moollar) tarafndan tahrip edilen Gali'in yerini
gneyindeki Pskov ehridir. Buras da alman ve isve ticare- tutmu ve Ukraynallarn merkezi oluvermitir. Gali - Volnya
tine karm ve zengin bir ehir olmutu. Fakat Novgorod'dan ahalisinin, sonraki Ukraynyallarm nvesini tekil ettikleri kuv-
grd rekabet, burann fazla bymesi ve genilemesine vetle muhtemeldir.
mani olmutu.

Gali - Volin Knezlii

Ukraynah'la- Dou Slav'larnn bir ksm Turla ( Dnestr)

rm balangc nehrinin ba ksmndan Karpat eteklerindeki
iki merkez etrafnda toplanmlard. Biri
Gali, dieri de Vladimir-Volin blgesi; buralarn Macaristan'a
komu olmas, oradaki rus ( s l a v ) hususiyetlerinin erken-
den kaybolmasn icab ettirmitir. Lehistan'n katolik din
ve kltr erevesine girmesi ve bu yzden Karpat'n dou
sahasnda katoliklik propagandasnn faaliyeti, Macar krallari-
nn mdahaleleri bu evrede yaayan slav ahalisinin Kiyef
Rusyas'ndan uzaklamasn mucip olmutur. Btn bunlarn
icab olarak bu sahada Ruslardan farkl bir "Ukrayna,, kavmi
meydana gelmitir.
Gali ( H a l i ) knezlii Yaroslav Osmomsl (1152 - 1187)
zamannda yksek bir dereceyi bulmutu. "gor bl desta-
n,, nda, bu kneze hitaben sylenen satrlar, onun kudretli bir
bey olduunu gsterir. Osmomsi'den sonra Gali Knezliinde
i karklklar bagsterdi. Boyarlar Macarlar davet ettiler.
 A L T I N C I B L M

S U Z D A L R U S Y A S I . V E L K O R O S S (BYK
R U S ) L A R I N M E Y D A N A GELMELER,
MOSKOVA'NIN BALANGICI

Suzdal mntkasnn Rus (Slav)lar tarafndan

igali ve Velikoross (Byk Rus)larn teekkl

Suzdal Suzdal veya Vladimir-Suzdal mntakasiyle, Oka nehri-

mntaka n ' n o r * a v e aah mecras ile Volga'mn orta ksm,
Klyazma ve Moskva rmaklar havzas kastedilmek-
tedir. Burada vaktiyle, Volga boyunca Merya, Oka boyunca da
Muroma adl fin kavimleri yayorlard Beloozero taraflarnn,
lmen gl evresinden gelen Slovene uruuna mensup kimsele-
rin eline getiini grmtk. Orta Volga ile Oka boylarna
doru slav yaylnn bu sralarda (V11I.-1X. yzyllarda) ba-
lanm olmas lzm gelir; bu slav zmreleri fin kavimleri he-
sabna tedricen dou istikametinde yayldlar. X. yzyldanberi
Rostov adn tayan bir slav ehri bilindii gibi, Suzdal adl
ikinci bir ehrin de hayli eski olduu muhakkaktr. Her iki
ehrin de Novgorod'dan gelenler tarafndan kurulduklar anla-
lyor. Oka boyundaki Murom ehrinin Aziz Vladimir (Kiyef'in
ilk hristiyan knezi) zamannda mevcudiyeti biliniyor. Klyazma
nehri zerindeki Vladimir ehrinin ise bu knez tarafndan ku-
rulduu (yani XI. yzyl ba) sanlyor. Akll Yaroslav'n da
Volga kysnda Yaroslavl adile bir ehir ina ettirdii malm-
dur. Bu suretle XI. yzyl iinde Volga-Oka nehirleri arasnda
birka rus ehri kurulmu bulunuyordu. ehirler ayn zamanda
hem idare, hem iktisad faaliyet merkezleri olmakla, bura aha-
lisinin Rus (Slav) olduu muhakkaktr. Yerli ahali ise fin ka-
vimlerinden teekkl ediyordu. Bunlar dank bir halde, orman
arasndaki alanlarda yayorlar, ziraat ve avclkla megul olu-
yorlard. Bu fin zmrelerinin kltr bakmndan Rus (Slavlara)
nisbeten daha aa bir seviyede olduklar biliniyor. Kendile-
Rasffa tarihi 4
rine mahsus, tabiat kuvvetlerine tapmaktan ibaret dinleri ve Yerli fin ahalisinin ise baka mntakalara gittii bilinmiyor.
Ruslar tarafndan "Volchov,, ad verilen amanla vard. Bun- Onlar bulunduklar yerde kaldlar ve Slavlarla kartlar. Bunun
lar Slavlarn putperest devirlerindeki "kudesnik,, (sihirbaz, falc, neticesinde Ruslar mhim nisbette fin kavimleriyle kartlar
aman) 'larn ayn idi. ve etnik ^karakterlerinde (somotalogya bakmndan beden
X. yzyl iinde Orta Volga ve Oka havzasnn en mhim tekilt itibariyle) epey deiiklik oldu: Velikoross denilen
yol kavaklar Ruslarn eline gemiti. Nehirler boyunca Oka ve bugn umumiyetle Rus dediimiz zaman kastettiimiz, yeni
havzasna, gittike ok rus (slav) unsuru gelmekte ve buras bir tip meydana geldi. Finli zmrelerle karmann Rus diline
tedricen "Rus Yurdu,, olmakta idi. XI. yzylda bu hareketin de tesiri olduu sanlmaktadr. Suzdal Rusyas'nn arazisi ve
daha hzlatn ve Suzdal-Vladimir evresinin artk ehemmi- tabii artlar Kiyef Rusyas'ndakinden ve Novgorod'dan epey
yet kazanmaa balad grlyor. 1097 Lybe knezler top- farkl di. Burann topra, Kiyef ve ernigov evrelerinde
lants karariyle bu saha, Vladimir Monomach'a verildi. Vladimir olduu gibi "ernozem,, (kara toprak) olmamakla beraber, Nov-
Monomach, Suzdal evresini olu Yuri'ye brakt. Yuri Dolgo- gorod mntakasmdaki gibi gayri mmbit de deildi. Arazinin
ruki (uzun elli) adile tannan bu knezin idaresi zamannda byk bir ksm ormanlarla rtl idi. Bundan tr ekin ekmek
Suzdal mntakasnda rus ehirleri ve kylerin arttn gryo- iin aalan kesmek, kkleri karmak gibi zahmetli iler vard.
ruz. Rivayete gre Kuka adl bir boyara ait, Moskova nehri Farkl cihetlerden biri de nehirlerin okluu ve seyrsefere m-
boyundaki bir maliknenin yerine, Yuri tarafndan Moskova sait olmas idi. Gneyden ahalinin akn etmesi zerine, orman
hisar ina edilmi ve buras komu knezlie kar hudud ka- aralarndaki alanlar dolmu, ormanlar kesilmeye balanm ve
rakolu olmutu. Yuri'nin olu Andrey Bogolbski zamannda ziraat sahas geniletilmiti. Bu mntaka byk ticaret yollan ze-
da Tver (bugnk Kalinin), Kostroma, Gali ve baz dier ehir- rinde bulunmadndan, ticaret inkiaf edemedi; bundan tr
lerin kurulduu biliniyor. Bu suretle XII. yzyl banda Suzdal byk ehirler oalmad, ahali kylerde kald. Esas meguliye-
Rusyas'nn ahalisi sr'atle oald. Bunun balca sebebi, Kiyef tini ziraat, ormanla bal meguliyet, bal ars beslemek, avlan-
Rusyas'nn gney mntakalar boyunca, Kumanlarn aknlar y- mak, kereste hazrlamak ve aatan ev eyas yapmak tekil etti.
znden, emniyetin kalkm olmasdr. Orta Dnepr ve Desna bo- Bundan tr Suzdal Rusyas bir kyl, ekinci memleketi karak-
yundaki rus (slav) ahalisi emin olan kuzey-dou mmtakalarna terini ald ve byle kald. ehirler ise knezin idare merkezi, ver-
doru g etmekte idi. Gneyden gelen gmenleri iyi bir ekilde gilerin topland ve dman hcumu zamanlarnda bir snak
yerletirmek iin knez Yuri ve Andrey tarafndan lzm gelen yeri tekil ediyordu. Suzdal Rusyas'nn byk hususiyetlerinden
tedbirler alnmt. Kiyef ve ernigov blgesinden Suzdal evresi- biri de burada eski rus (slav) geleneklerinin olmay ve knezlerin
ne gelenler kendileriyle birlikte gneydeki ehir ve ky isimlerini idare hususunda tamamiyle serbest kallar idi. Novgorod, Kiyef,
de getirdiler. Bulunduklar mevkilere eski vatanlarnn adlarn ernigov ve Rostov gibi eski rus ehirlerinde, eskiden devam
verdiler. Bylelikle Oka ve Volga havzasnda Orta Dnepr ve edip gelen birok gelenek vard. Yerli boyarlar bu geleneklerden
Desna boyundaki yer isimleri meydana geldi (Pereyaslavl, kendi lehlerine olanlar muhafazaya alyorlard. Bu hususta
Trubej, Starodub v. b.). Kiyef Rusyas'nn anl devirlerini bilhassa " vee messesesi bata geliyordu. Halbuki knezler
canlandran birok destan ve trkler (blina'lar) da gneyden Suzdal sahasnda yeni ehirler kurdular ve bu ehirlerde eski
kuzeye getirildi. Hatta bu destanlar gneyden tamamiyle kayb- gelenekler olmad gibi bunlarn tatbiki iin de zemin msait
olmular ve ancak Volga'mn kuzeyindeki rus ahalisi arasnda deildi. Bu mntakaya gneyden g eden ahali, yeni yerlerinde
muhafaza edilebilmilerdi. Bu keyfiyet te XI. - XII. yzyllarnda t batan knezi her hususta ba olarak tanmaa almlard;
vukubulan g hareketinin ok umull olduunu gsterir. knezin hkimiyetine kar gelecek herhangi bir tekilt veya
Suzdal Rusyas'nda bu suretle slav eleman sr'atle artmt. messese yoktu. Btn bunlarn neticesi olarak Suzdal Rusya-
snda knezlerin mevkileri, baka knezliklerinkine benzemiyordu.
Onlardan ok daha kuvvetli idi ve burada knezlerin mstakilen
hkimiyet srebilmeleri iin imkn ve artlar bir araya toplan-
m bulunuyordu.
lk Suzdal ^ Suzdal knezi olarak Vladimir Monomach'n
knezleri H Yuri Dolgoruki ( Uzun elli) saylmaktadr.
u
Babas tarafndan kendisine Suzdal Beylii veri-
lince, Yuri bu lkeyi idare etti, burada birok ky ve ehir
kurdu. Bu sralarda herbir rus knezinin gayesi Kiyef'i ele
geirip "Byk Knez,, olmakt. Yuri Dolgoruki de bu maksatla
mcadeleye balad ve 1154 ylnda Kiyef'i zaptetti; bunun
zerine Suzdal' brakp Kiyef'e geti. 1157 de Kiyef'te lnce-
ye kadar hkimiyet srd.
Yuri'nin olu Andrey Bogolbski, babas ile birlikte Ki-
yef'e gelmiti. Kendisine, Kiyef'ten biraz yukarda olan, V-
gorod ehri verilmiti. Fakat Andrey burada kalmak istemedi,
babasnn szne bakmakszn kuzeydeki lkesine gitti ve
Klyaz'ma nehri zerindeki Vladimir ehrinde yerleti. Yuri l-
dkten sonra, Rostov ve Suzdal ehirleri ahalisi Andrey'i knez
olarak tandlar; bu suretle btn Suzdal lkesi Andrey Bogu-
lbski'nin elinde toplanm oldu. Knez idare merkezi olarak
Vladimir ehrinde kald, gelenekleri kuvvetli olan ve nfuzlu
boyar aileleri bulunan Rostov ve Suzdal ehirlerine gitmedi. Hatta
baz boyarlar Suzdal yurdundan bsbtn kouldular; bu suretle
knezin hkimiyetine kar ses karacak kimse kalmam oldu.
Andrey Bogolbski, payitaht Vladimir ehrini bytt, geni kili-
seler yaptrarak ssledi; "Uspenski,, adn verdii yeni byk kili-
seye, Vgorod'dan "Mucize yaratan,, "Meryem ana sanemini,, ge-
tirtti. Vladimir ehri din bakmdan da mukaddes bir yer oldu.
Suzdal knezi hkimiyetini salamlatrdktan sonra, etraftaki
knezlikler zerinde de siyas nfuz kurmaa alt, knezlerin i
mcadelelerine faal bir ekilde karmaa balad. Kiyef'te
hkimiyetini salamak maksadiyle gnderdii bir ordu 1169 da
buray ele geirdi; byk knez Mstislav Izyaslavi ( Andrey
Bogolbski'nin yeeni) Kiyef'i brakp kamt. Suzdal askerleri,
"rus ehirlerinin anas,, olan bu eski payitaht (yani Kiyef'i)
tahrip ettiler, yaktlar ve ahalisini yama ettiler; Rusya'nn en
eski ve mukaddes saylan ehri Ruslarn kendileri tarafndan
tahribata uram oldu. Andrey Bogolbski Kiyef'e hi ehem-
miyet vermedi, buraya gelmek bile istemedi. Vladimir ehrinde
kalmay tercih etti. Bu keyfiyet, Kiyef ehrinin ve Kiyef Knezli-
inin artk bsbtn neminden kaybettiini aka gster-
mektedir; buna mukabil ahalisi bakmndan daha kalabalk
olan ve daha kuvvetli bir knezi bulunan Suzdal Rusyas n
safa gemi gibi idi.
Andrey Bogolbski, 1170 ylnda Novgorod'a hububat
sevkiyatn kesmek suretiyle, "Bay Byk Novgoroda kendi
isteklerini kabul ettirdi. Bu suretle 1170 yllarnda Rusya'da
onun gibi kuvvetli ikinci bir knez daha yoktu. Suzdal Rusya-
s'nn i idaresi teki knezliklere benzemiyor, boyarlar ve "ve-
e,, ya ehemmiyet verilmiyordu; bu tipte bir knezin birok nfuz
sahibi nazarnda fena telkki edildii kolayca anlalyor; hu-
sus hayatnda da gayet mstebit ve zalim olan bu knezin
maiyeti ve yaknlar tarafndan hi te sevilmediini de biliyo-
ruz. Bundan tr kendi uaklar tarafndan, Bogolbovo adl
maliknesinde, 1174 (veya) 1175 te ldrld.
Andrey Bogolbski'nin olu olmadndan, Suzdal Rus-
yas yeniden paraland; Suzdal ve Rostov ehirleri Andrey'in
yeenlerini davet ettiler. Vladimir ile Pereyaslavl ehirlerine
de biraderlerini ardlar; knezler arasnda ok gemeden
mcadeleler bagsterdi ve bunun sonunda Andrey'in biraderi
Vladimir knezi Vsevolod kazand. "Byk yuva,, (Boloye
gnezdo) ad ile tannan Vsevolod, Suzdal Rusya'nn en kuvvetli
knezi idi. Hkimiyeti zaman (1176-1212) Suzdal Knezliinin en
parlak bir devrini tekil etmektedir. Vsevolod'un ad "gor b-
l destan,, nda da geiyor; "Volga suyunu kreklerle serp-
mee, Don suyunu da miferlerle boaltmaa muktedir olduu
(yani o kadar ok askere malik bulunduu) anlatlmtr. Vse-
volod hayatta iken Suzdal lkesinde i karklklar bags-
termiti; bu knezin lmnden sonra Suzdal knezi Yuri, Nov-
gorodlular tarafndan 1216 da "Lipitsa,, nehri boyunda mthi
bir yenilgiye urad. Bundan sonra Suzdal knezlerinin Novgo-
rod zerindeki nfuzlar bsbtn kalkt. Bu yenilgi zerine
knez Yuri'nin tahtndan vazgetiini gryoruz. Btn lke
ayr knezliklere blnd; byk knez Vladimir ehrinde kal-
makta devam ettiyse de, br ehirlerin Rostov, Suzdal, Pere-
yaslavl knezleri, boy nizamna uygun olarakyani ailenin en
by tahta gemek usul iledier rus knezliklerindek nizama Y E D N C B L M
uydular. Fakat burann br knezliklerden u hususta bir fark
vard; Suzdal Rusyas'nda "vee,, ler yoktu, knezler kendi l- KYEF RUSYASI'NIN KLTR
kelerinde (udel) tamamiyle mstakil ve hkimdiler.
Yaz ve Kiyef knezi Vladimir'in 988 (veya 989) da hristi-
edebiyat tiyanl kabulnden sonra Rusya'ya Bizans'tan slav
(bulgar) alfabesi ve dilinin getirildiini yukarda
sylemitik. Bulgaristan'da yzyldan fazla ilenen "kilise slav-
cas,, (veya eski bulgarca) bu suretle t batan Ruslarn din
ve edebiyat dilleri oldu; bu durum t XVIII. yzyla kadar
devam edipgeldi. Hristiyanln kabulnden nce Kiyef Rus-
yasm'da veya dier slav urular arasnda herhangi bir yaz
veya bir kitap yoktu. Halbuki hristiyanlkla birlikte hemen Rus
Yurduna, din kitaplar olmak zere, ya rumca veya slavca
eserler getirildi. Akll Yaroslav zamannda (1019-1054) rumca-
dan rusaya tercmeler yapld bildirilmektedir. Bunlarn
ounun din kitab olduklar anlalyor. Rus manastrlarnn
tesisiyle Rusya'da yine Bizans takliden "yaz yazmak,, sanat
inkiaf etti. Bizans'ta olduu gibi, Rusya'da da kt yerine ince
deri (parmen) kullanlrd; bundan tr kitaplar ok paha-
lya mal olurlard; yazclarn kendi sanatlarna itina ettikleri
biliniyor; zamanmza kadar gelen ve en eski rus elyazmas
olan "Ostromir ncili,, (1056 veya 1057 de yazlmtr) hris-
tiyanln kabulnden 60-70 yl sonra Rusya'da yaz yazmak
san'atnn yksek bir dereceyi bulduunu gsterir. ncilden
baka "pokrifik,, (gizli) din kitablar da yaym buldu. Bunlar,
Tevratta nakledilen, fakat serbest ve airane bir tarzda ilenen
mevzular olmakla halk tarafndan kolay anlalr ve okunurdu.
Bu cins eserlerden biri ve en eskisi Bulgaristan'dan getirilen
ve Bogomil (maniheizm) tesirini tayan "Tanrnn Ademi nasl
yaratt kssasdr,,. Yine Tevrattan alnarak tertip edilen ve
Sleyman Peygamber kssalarndan birini tekil eden "Kitovras
hikyesi,, de ok yaylmt. Sonra incil'den ilham alnarak ter-
tip edilen "Meryem Anann ztraplar zerinden geii,, kssas
XI.-XII. yzyl Rusyas'nda ok okunuyordu. Hristiyan din
edebiyatnn mhim bir ksmn tekil eden "azizlerin hayat,,
(patrologya), Bizans takliden Rusya'da erkenden yaym buldu. Vekayinmeler R u s t a r i h i n i n y a z h kaynaklar XI. yzyl.n
Bu cins edebiyatn banda "Tanr kulu aziz bir kimse olan (Letopisi) bana kadar kar. Bunlar,, rusca (slavca) ya-
Aleksey'in hayat,, adl eser gelmektedir. zlan vekayinmelerdir (Letopisi). Eski Rusya'-
Din edebiyattan baka Kiyef'e erkenden "dnyev,, ede- da vekayinmeler yazmak adetinin ok yayldn gryoruz.
biyat da girmee balad. Bizans'taki rneklere baklarak, Rus- Bu adeta bir nevi sevapl bir i gibi telkki edilmi olsa ge-
ya'da da slavca baz mevzular ele alnd; bu cins edebiyattan rektir. lk rnekler Bizans'tan gelmi olmakla beraber Rusya'da
"Iskendernme,, lerin t XI.-XII. yzylda yazldn grmek kendine has bir mahiyet almtr. Bizans kronograflarndan Geor-
mmkndr. Sonra yahudi tarihilerinden Yasef Flavus'un gios Hamartol'un "Dnya Tarihi,, (IX. yzylda tertip edilmi,
"Kuds'n tahribi tarihi,, adl eserinin rusa tercmesi de er- sonra 948 e kadar getirilmitir) bulgarca tercemesi vastasiyle
kenden yaylmtr. Bundan baka, Bizans rumcasndan, "Kah- Kiyef'te tannmt. te bu eser rus vakanvislerine rnek oldu
raman Diogenes'in yaptklar,, adiyle bir Bizans romannn da ve ilk rus "tarihinin esasn tekil etti. En eski vekayinmeler
rusaya evrildiini reniyoruz. Bu suretle, evvel bulgarca olarak "Lavrentyev nshas,, ve "patyev nshas,, adiyle iki
asllarn okumak, sonra bunlar istinsah suretiyle oaltmak vekayinme bilinmektedir. Her ikisinin de ba ksmndaki 1110
eklinde doan "Rus Edebiyat,, bir mddet sonra, taklid ylna kadar gelen ksm, biribirine ok yakndr ve "Balan-
da olsa, kendi sahasnda semereler vermee balad. Bununla g Vekayinme,, veya "Nestor Kronii,, adiyle tannmtr.
mvazi olarak okuyucu bir zmrenin meydana geldiini Bunun mellifi lykyle tesbit edilemiyrsa da, Kiyef Maara
gryoruz; bilhassa manastrdaki rahipler bu zmreye dahildiler; Manastr (Peerskaya Lavra) rahibi Nestor olmas kuvvetle
stelik rahipler yalnz okumuyor, yazyorlard da. Akll muhtemeldir. Her iki vekayinmede, 1116 yl altnda, bu ks-
Yaroslav'n kitaplara dkn olduunu sylemitik. Bu knezin mn Silvester adl bir rahibin yazd kayd bulunuyor. Buna
olu Vsevolod, be lisan renmiti. Vladimir Monomach da gre "Vekayinmenin,, mellifi Silvester olmas lzm geliyor
ok okurdu ve ruscadan baka gayet iyi rumca da bilirdi. gibi grnyorsa da yazann baka bir zat olduu dier kayt-
Novgorod valisi Ostromir'in, 1056 'da kendi ahs iin bir incil lardan anlalmtr.
yazdrtmas, kitapseverliinin aka bir ifadesidir. "Balang Vekayinmenin ilk cmlesi bunun "Kiyef
Kiyef Rusyas'nda bir mddet sonra yerli orijinal edebi- Rusyas'nn bir tarihesi,, olduunu aka gstermektedir. Fakat
yat domaya balad. Kilise yinlerinin icab olarak ilk vizler sonraki kompilsyonlar neticesinde ilk karakterini kaybetmi
yetiti. Kiyef'in ilk rus metropoliti lllarion (1051 denberi) olmaldr. u cihet enteresandr ki "ilk rus vak'anvisi,, Nestor,
bunlardan biri ve en ileri gelenlerinden i d i ; bu zatn rumca adeta bir panslavist gibi dnyor. Btn Slavlarn ayn kktea
yazlan din eserleri etraflca okumu olduu ve bunlardan geldikleri, mterek bir dile ve edebiyata sahip olduklar ze-
ilham alarak Kiyef rus (slav) ahalisine vzlar tertip ettii rinde duruyor. Nestor Kronii'nin en eski redaksiyonu Lavrent-
biliniyor. XI. yzyl ortalarndan itibaren, "Vazlar klliyat,, yev ve patyev nshalardr. Lavrentyev ad verilmesine sebeb
tertip edildii anlalmaktadr. Bir mddet sonra da yerli rus bu nshann 1337 ylnda Suzdal'deki Lavrentyev manastrnda is-
zahitlerinin ( manastr barahiplerinin) hayatlar yazlmaa tinsah edilmi oimasndan ileri gelmektedir. Bu nshada, 1110
baland. Bunlar arasnda, Kiyef'in yaknndaki "Maaralar ma- yln mteakip, Rus Yurdunun dou-kuzey sahasndaki (yani
nastr,, ( Kiyevo-Peerskaya Lavra) nn keii ve ( barahibi ) Suzdal lkesi) vakalara ehemmiyet verilmitir. patyev nshasn-
olan Feodosius'un hayat, ldrlen karde knezler, "Boris ve da , Kostroma'daki patyev manastrnda bulunmu ve XIV.-XV.
Gleb'in hayat,, bu kabil orijinal rus eserlerinin ilk nmuneleri yzyllarnda yazlmtr; burada 1110 den sonra bilhassa Kiyef,
idi. Fakat bu sahada en mhim eserler "Vekayinmeler,, oldu. Gali ve Voln'daki olaylara nem verilmitir. Bu suretle, Rus-
ya'nn muhtelif ksmlarnda "yerli,, vekayinmeler vard. Bun-
lardan e mhimleri: Novgorod ve Pskov'da yazlanlardr.
Moskova Knezlii ykseldikten sonra, eski rus vekayinmeleri
birletirilip daha umum ve daha byk lde "tarihler,, yazl-
maa balandn greceiz.
g6r Bl R u s l a n n t e k destan olan "gor Bl Des- lerinin kuvvetli olduunu gsterir. lk vareg - rus knezlerinin
Destam (Slovo * a n (Slovo o polku goreve) Kiyef Rusyas
o polku Igo- ebediyat mahsuldr. Bu destann mellifi kat'!
reve) olarak tesbit edilemiyor. 1185-1187 yllarndan
sonra yazlm olmas lzm gelir. Bu destan an-
cak 1795 ylnda bulunmu, 1800 de neredilmitir. Fakat, 1812
Moskova yangnnda tek elyazma da yanmtr. Bundan tr
bu destan zerinde tam bir aratrma yapmak imkn kalma-
mtr.
Destann mevzuunu, 1185 ylndaki Novgorod-Seversk knezi
gor Svyatoslavi'in Kumanlara kar yaplan ve yenilgi ile
biten seferi tekil eder. "Slovo,, nun mellifi bu vakay, olaylarn
cereyan srasna tbi olarak basit bir ekilde anlatmyor. Bunu,
airin hissettii bir ekilde serbest, fakat kuvvetli bir hayal
6 sen haline koymutur. Bunun iin destan batan sonuna ka-
dar ili bir iir, birok canl tasvirleri ihtiva eden yksek bir
sanat eseri mahiyetindedir. Mevzuunu, hakikaten cereyan etmi
olan bir vaka tekil etmekle, tarih kymeti de byktr. Hele
Kumanlara ait ksmlar, destandaki baz trke szler, bu destan
trk tarihi iin de kymetli bir kaynak derecesine karr.
Kiyef Rusyas'nn sosyal durumu, kanunlar
Kiyef Rusyas'nn IX.-XII. yzyllardaki devlet tekiltnda,
sosyal durumunda ve kanunlarnda mtemadi bir gelime ol-
duunu gryoruz. Herhangi bir siyas tekilt sahibi olmayan
slav urular, vareg-rus knezlerinin idaresi altnda bir devlet
iinde birlemee ve bir "rus milleti,, meydana getirmee mu-
vaffak oluyorlar. Hristiyanln kabul ile, Bizans kltr bu
zmreye alannca, Rusya hristiyan ve meden memleketler
dairesine giriyor. XII. yzyl iinde, Bat Avrupa'daki "Feoda-
lizm,^ benzer bir durum Kiyef Rusyas'nda da meydana geliyor.
Fakat burada yerli artlar ve miller bu feodalizme husus bir
karakter veriyor.
Rus
Knezler y a ' d a ilk devlet tekiltnn skandinavya'dan
gelen norman beyleri tarafndan kurulduunu gr-
mtk. "Knez,,, germanca "konung,, dan alnmtr. Mamafih
Kiyef'te bir mddet rus knezlerine "kaan,, lkab verildii de
biliniyor; bu cihet Gney Rusya'da hazar tesirinin ve gelenek-
Rurik ailesinden kt kabul edilmektedir; muhtelif ehirlerde
bir mddet dier aileden ne'et eden knezlerin hkimiyet sr-
dkleri biliniyorsa da, gitgide Rurik sllesi btn dier knez-
leri kovmaa muvaffak olmutur. lk knezlerin hukuk durum-
lar hakknda bir fikir edinecek vaziyette deiliz. Onlarn daha
ziyade asker birer babu olduklar anlalyor. ehirlerde yer-
leip hkimiyet evrelerinin genilemesi nisbetinde knezlerin sa-
lahiyetleri de artm olmaldr. Hele hristiyanln kabulnden
sonra, knez, kilise tarafndan resmen tannm ve himaye edilmi,
meru bir ahsiyet sfatiyle devlet iindeki mevkii bsbtn sa-
lamlamtr. Knez, Bizans imparatorlar gibi, kanun karmak,
yarglamak, vergi toplamak ve ceza vermek hakkn haizdir.
Knez, btn bu salahiyetlerine ramen, mutlak bir hkmdar
deildir. tedenberi Rus Yurdunda mevcudiyeti bilinen "vee,,
ler,boy balarnn, sonralar cemiyetin byk zmreler m-
messillerin toplandklarknezin hkimiyetine kar konabilecek
bir messese idi; knezin "drujina,, (asker kta) sndaki silh
arkadalarnn, boyarlarn da knezin mavirleri sfatiyle devlet
iinde rol oynadklar anlalmaktadr. Kiyef Rusyas parala-
np,birok knezlikler meydana geldikten sonra, Kiyef knezi
"Byk Knez,, lkabn tayor ve knezlerin en by telkki
ediliyordu.
Ahalinin a r Enezden sonra gelen gruplarn sosyal durum-
gruplar^ * a n Pek kir ekilde tesbit edilemiyor-
Ahalinin esas itibariyle gruba ayrld
grlyor: 1. Yksek tabaka, 2. Orta snf, 3. Kleler (ve ya-
rm kleler). Yksek tabaka, knezin maiyeti, drujinas (asker
ktas) ve memurlar. Knezlerle birlikte savaan ve Vareg-Rus'
larndan teekkl eden "drujina,, imtiyazl bir zmre idi. Kne-
zin en yakn silh arkadalar ve maiyeti bunlardan seilirdi.
Vareglerin slavlamasyle, yerli slav ahaliden de drujinaya gi-
renler olmutur. lk boyar ailelerinin de bunlardan treyip t-
remedii kat'iyetle tesbit edilemiyor. Boyarlarn daha ziyade
arazi sahibi beyler olmas ve szn aslnn da trke olmas zmreye girmek hakkn kaybedenler, 5. Kiliseye mensup k-
bunlarn Avar'larn tesiriyle meydana geldikleri ihtimalini hatra
getirmektedir.
Knezin maiyetindeki memurlar hakknda da bilgimiz az-
dr. Kneze en yakn kimselere "knezin adamlar,, derlerdi. Bun-
larn igal ettikleri makamlara gre lkaplar unlard: "grid,,
(drujinadan yksek bir kimse), "tiyun,, (tivun, tudun), Hazar-
lardan (veya Avarlardan) kalan bir lkap olup mahiyeti
pek iyi tesbit edilemiyor, "idare memuru,, anlamna kullanld
sanlyor. Sonra "yabetnik,,, "virnik,, ve "ognian,, makamlar
zikrediliyor.
Orta snfa gelince, bunlar, ehirde yaayan, ticaret ve
an'atla megul olan kimselerle, kendi topraklarn ileyen ser-
best kyllerden teekkl etmekte idi. Bu gibilerin yaad
kylere "virvi,, (verv) denilirdi; kyllere de "smerd,, ad ve-
rilirdi. Mensup olduu herhangi bir itima zmrenin dnda
kalan, hukuk durumunu kaybedenlere de "izgoy,, derlerdi.
Kiyer Rusyas'nn, bilhassa XI. yzyldan sonra,ekonomik
hayatnda en mhim rol oynayan zmre kleler idi. Vareg-rus
tccarlarnn bilhassa kle sattklar nazar itibara alnrsa, bu
"canl eya,, nn ehemmiyeti anlalr. Yerli slav ahalisinden
birounun kle olarak Bizans'a ve Yakn Douya, islm dn-
yasna, gtrldkleri biliniyor. Bizans ve hazar ticaretinin
azalmas ve durmas zerine, kleler ziraat iisi olarak kulla-
nlmaa balandlar. Bylelikle byk iftlikler tredi ve "feo-
dalizm., nizamnn kurulmas mmkn oldu. Serbest ve yar
serbest kyller de, ekonomik bask altnda, gitgide byk
iftlikler veya manastrlara balanarak, serbestliklerini kaybe-
diyorlard. Klelere "elad,, veya "cholop,, denilirdi. Hukuk
bakmdan bunlarn ancak "ii,, olmalar itibariyle kymetleri
vard. XI.-XII. yzylda "elad,, lerin Kiyef Rusyas'nda mhim
bir yekn tuttuklar anlalyor.
Hristiyanln kabulnden sonra, ruhanlerle kiliseye
bal baz zmrelerin balbana bir cemiyet, bir snf tekil
ettiklerini gryoruz. Bunlar u be zmreden ibaret idiler t
1. Kilise reisleri, ruhanler ve rahipler, 2. Kilise hizmetinde bu-
lunanlar, 3. Kilisenin koruduklar, ihtiyarlar, malller, hastalar,
4. Kilise himayesine giren "izgoy,, lar, yani dier herhangi bir
leler. Bu gruplar knezin mahkemesine tbi olmayp kilise
kanunlarna gre muhakeme edilirledi. XI. - XII. yzyllarda,
ehirlerde ve kylerde kiliseler yaplm, birok manastr ku-
rulmu olmakla, kiliseye bal kimselerin de adedi artmt.
Kiyef Rusyas'nn en ok okuyup yazanlar zmresinin ruhanler
ve rahipler tekil ettii biliniyor. Manastrlarn, Bizans'ta tatbik
edilen ziraat usullerine gre arazi ilemeleri nazar itibara al-
nrsa, bunlarn Kiyef Rusyas ekonomik hayatnda mhim rolleri
olduu anlalr.
Kanunlar Vekayinmede, Oleg'in Bizansllarla ticaret muahede-
sinin akdinden bahsederken, " Rus kanunlarna
gre yemin ettii kayd bulunuyor. Buna bakarak, Kiyef Rus-
yas kurulduu zaman bir " rus kanunu bulunduuna hkm-
edenler olmusa da, burada yazl bir mecelleden ziyade, vareg-
rus (yani Normanlarn) rf ve detleri kastediise gerektir. Rus-
ya'ya yazl kanunlar hristiyanikla birlikte Bizans'tan gelmitir.
lk kanunlarn, kilise iin hazrlanm ve Bizans'ta "Nomoka-
non. adiyle tannm bir kanunlar klliyatdr. Bu klliyat
muhtelif devir Bizans kanunlarndan iktibas edilen bir mec-
muadr. Bulgarcaya " Kormaya kniga evrilmi, oradan da
Rusya'ya gelmi ve Rus kilisesinin esas kanun kitab olmutur.
Bu mecellenin Kiyef knezlerine de bir rnek tekil ettii anla-
lyor. Mamafih knezlerin kendileri tarafndan eski gelenekler
esas tutularak baz " kanunlar da olduu biliniyor. Bunlar-
dan en eskisi "Yaroslav'n Pravda,, s veya "Russkaya Pravda,,
idi. "Pravda,, knezin ve maiyetinin menfaatlerini korumak mak-
sadiyle tertip edilmi ve bilhassa ticaret ehirleri gzetilerek
tanzim edilmitir. Burada ky tamamiyle arka plnda brakl-
mtr. Kye temas edilen ksmlarnda, yerli slav ahalisinin
"uru,, (rod) tekilt yerine, "verv,, (obsina) gemekte olduu
grlr. Pravda, birok bakmdan "Lex Salica,, ve "Capitu-
lare de Viilis,, gibi frank kanunlarn andrdndan, german
rf ve adetlerini ihtiva etmektedir; bu husus bilhassa ceza
maddelerinde kendini gsteriyor: "vira., (para cezas) esas
tutulmutur. Baz stlahlar ve para sistemi hazar (belki de dil
Bulgarlar) tesirini belli etmektedir. Pravda'nn sonraki ksm-
lar (uzun redaksiyonu), Kiyef Rusyas'nn feodalizm nizamna
girmekte olduu bir devire aittir. Pravda'da Kiyef Rusyas'nn
btn hukuk durumlar bulunmyor. Kiyef Rusyas'nda, Prav-
da'dan baka kiliseler iin tertip edilen "knez nizamnameleri,,
(ustavlar) cari idi. Bu "ustav,, larn izleri Pravda'da grlmek-
tedir. Bizans kanunlariyle birlikte Rusya'ya getirilen "krba,,
cezas Pravda'da yoktur. Ayn ekilde "lm cezas,, da bulun-
myor. Halbuki Kiyef Rusyas'nda, asmak suretiyle lm cezas
verildii bilinmektedir. Pravda'nn baz maddeleri, Rusya'da
XVII. yzyla kadar tatbik edildiine gre, rus hayatnda
mhim bir yer tuttuu anlalmaktadr.
Rus ara Kiyef R u s y a s n kuran yksek tabaka, Vareg-Rus'lar
sistem* t a batan tccar bir zmre olmakla, Kiyef Rusya-
snda "para sistemi,, erkenden mevcut idi. Pravda
bu hususta iyi bir kaynak tekil etmektedir. Esas olarak, 500
gram gm skletinde olan "grivna,, kabul edilmiti. Parann
ad "kuni,, olup, bugnk "dengi,, sz ise mool-trk istil- ettiler. Kumanlarn esas ktalar Don boyunda idi. Mool ku-
sndan sonra yerlemi, bir szdr. Bir "grivnoy kun 20
nogata, yahut 25 kun'a, veya 50 rezan'a blnrd. XI. yz-
yldan sonra gmn pahallamas zerine, 1 grivna gm- yardm isteyerek rus knezlerine mracaat etti. Rus knezleri,
n, 250 gram ve hatta daha hafif olduu biliniyor.
S E K Z N C B L M
M O O L - TRK STLSI VE R U S Y A ' D A
TRK (TATAR) HKMYET
Kalka meydan J r k i s t a n s e f e r i bitince, ingiz han, Kafkaslar
muharebesi (16 zerinden Kuzey Kafkasya'ya, Kuban boyun-
temmuz 1223) daki Kumanlar memleketine bir yry yapl-
masn emretmiti. Kumandanlardan Cebe-no-
yun ile, Subutay-batur bu emir zerine iki mool tmeni ile
harekete getiler. 1222 ylnn ikinci yarsnda Kafkaslar Der-
bend geidinden atlar. Alan (As) lar yendikten sonra Kuban
boyunda geden Kuman (Kpak) 1ar zerine yrdler. Bu-
radaki Kumanlar fazla mukavemet gstermeden teslim oldular.
Mool kuvvetleri ileri yrylerine devamla, 1223 balarnda,
Cenevizlilerin elinde bulunan Krm'daki Sudak ehrine hcum
mandanlar hemen bunlara kar yrdler.
Kuman babularndan en by olan Konak han,
Gali knezi Mstislav Mstislavi'in srar zerine Kumanlara
yardma gitmek kararn verdiler.
Mool kumandanlar, rus knezlerinin kararndan haber
alnca, eli gnderip bu fikirden vazgemelerini tavsiye ettiler,
ve "Moollarn ahr uaklar olan Kumanlar,, tedibe geldik-
lerini, Ruslara kar hibir fena niyet tamadklarn syledi-
ler. Rus knezleri mool elilerini dinlemek bile istemediler ve
elileri ldrttler. Rus ktalar Kumanlara yardm iin hare-
kete getiler. Yolda, yeni bir mool elisine rastland. Fakat
rus knezleri kararlarndan dnmediler.
Rus ve kuman kuvvetleri toplannca, rus ktalar Dnepr
nehrini getiler ve Kumanlarla birlikte Moollar zerine sal-
drdlar. Mool ncleri mukavemet etmeden ekilmee bala-
dlar. Ruslar ve Kumanlar tam sekiz gn Moollar takip etti-
ler ve Azak denizine akan Kalka nehrine geldiler.
 1223 ylnn 16 temmuz gn, Kalka Meydan Muharebesi Rusya'nn Mool - Trkler tarafndan istils
diye mehur olan arpma bu suretle vukubuldu. Moollar
nnde kimse dayanamad. Ruslar ve Kumanlar mthi bir y!1
1237-1238 sefe- kurultaynda, "Bat seferine,, karar
yenilgiye uradlar ve canlarn kurtarmak amacile bat istika- ri ve Kuzey verilmiti. 1236 da mool ordular Batu hann
metinde kamaa baladlar. Birok rus ve kuman askeri Rusyas'nn idaresinde harekete getiler. 1237 ylnn son-
Kalka nehrinde bouldu, veya mool kllar altnda can ver- zapt baharnda dil Bulgarlar memleketi tahrip
diler. z (Dnepr) istikametinde kaan Ruslarn hemen hepsi edildikten sonra, Batu'nun kuvvetleri dil neh-
imha edildi. Knezlerin birka mstesna hepsi ldrldler. rini geip Rus Yurduna kar sefere baladlar. lk darbe Rya-
Ancak Gali knezi Mstislav ve Daniil Romanovi kap kur- zan Knezliine yneltildi. Mool adeti zere, bir memleketin
tulabildiler. Tatarlarn nehri gemelerine mani olmak iin Dnepr istilsndan nce, oraya eliler gnderilir ve teslim olmalar
zerindeki kayklarn hepsi de yakld. Mamafih Moollar, talep edilirdi. Bu defa eli olarak rus kaynaklarna inanmak
z'y gemek niyetinde deillerdi. Onlar Novgorod erine lzm gelirse Ryazan knezine 'sihirbaz bir kadnla' iki adam
kadar ilerledikten sonra, dnp gittiler. Bu mnasebetle birok gnderilmi, Ruslardan, arazi mahsultnn onda biri nisbetinde
rus ky ve ehri ykld ve yama edildi. Ahaliden birou vergi talep edilmiti. Ryazan knezi ve bu evredeki baz rus
ldrld veya esir edildi. Az sonra Moollar rus snrlarndan ehirlerinin bykleri, Batu hann elileriyle Voronej nehri bo-
uzaklatlar, kaybolup gittiler. Rus vekayinmesinde bu mthi yunda karlatlar; elilerin szlerinden Moollarn, Ryazan
rus yenilgisi u mlelerle kaydedildi: "Bu canavar Tatarlar Knezliini hkimiyetleri altna almak istedikleri anlald. Bu
taurmenlerin nereden geldiklerini ve nereye gittiklerini kimse durum karsnda Ruslar mukavemete karar verdiler. Batu han
bilmiyor... Tatarlar, belki, vaktiyle Gedeon'un llere kovdu- tarafndan gnderilen elilerin Vladimir Byk Knezine de ay-
u, fakat dnyann sonlarna doru harekete geerek, btn n tekiifte bulunduklarn reniyoruz; o da, Moollarn talep-
kavimleri hkimiyetleri altna alacaklar sylenen murdar ka- lerini reddetti. Rus knezleri, anlalan, mool hcumunu durdu-
vimlerden biridir. Rus ehirleri ve kyleri bu ani ve mthi racaklarn sanmlard. Ryazan knezi hemen Vladimir Byk
afetin tesirini yava yava unutmakta iken Cebe-noyun ve Subu- Knezine adamlar gndererek yardm istedi. Fakat Yuri Vsevo-
tay-batur'un iki tmeni, sratli yryleri ile dil nehrine lodovi, Ryazanllar yenilse bile, kendi kuvvetleriyle Moollara
doru yol almakta idiler. Maksatlar Hazar denizinin kuzeyinden kar dayanabileceini zannetti ve Ryazan knezine yardm gn-
yryerek, Aral gl yaknndan Trkistana dnm olan in- dermedi ; onu kendi haline brakt. Bu suretle, Ryazan Knez-
giz hann ordughna varmakt. dil'i getikten sonra, Moollar, lii, mool ordusunun btn iddetli darbesine kar durmak
dil Bulgarlarnn bir basknna uradlar ve epeyce zayiat zorunda kald.
verdiler. Bu yeniliinin intikamn ileride almak kolay olacan Mool ordular, mzakerelerden netice kmadn grn-
bildiklerinden, mool kumandanlar daha fazla elenmeyip, ce, harekete getiler. Suru (Sura) ve Hoper nehirleri arasndan
Trkistan istikametinde yol aldlar. Rus Yurdunda ise birka ilerleyen ktalar, Tuna ve Voronej nehirlerinin ba ksmndan
yl sonra Kalka yenilgisinin izleri silindi. "Tatar,, korkusu ta- Ryazan Knezlii sahasna girdiler. Rus yurdunda nehirlerin ve
mamiyle geti. Her ey eskisi gibi cereyan etmekte, knezlerin gllerin okluu nazar itibara alnarak istilnn k mevsimin-
birbirleriyle mcadeleleri evvelden olduu gibi devam etmekte de balanlmas, Moollarn bu seferi byk bir ustalkla ter-
idi. tip ettiklerini gsterir. Hayvanlar iin yem ve kuru ot evvel-
den hazrlanm olmaldr. Ryazan ehrine giden yol zerinde-
ki Pronsk, Belgorod ve Ozeslavi ehirleri kolaylkla zapte-
dildi. Az sonra Ryazan ehri her taraftan sarld. Trkistan ve
Ranga tarihi S
in seferlerinde byk kaleleri kolaylkla almasn bilen mo-
ol askerleri, Ryazan gibi pek de kuvvetli olmayan bir kaleyi,
alt gn sren muhasaradan sonra, 21 aralk 1237 tarihinde,
aldlar. ehre umum hcum balamadan nce kale surlar mu-
hasara aletleri ile yklm, yanan neft (petrol) dolu ieler at-
larak ehir yaklmt. Mukavemete devam eden Ruslar, kl-
tan geirildiler. Ryazan knezi, kars, annesi ve boyarlardan bir-
ou bu esnada ldrldler. ehir ise kmilen yakld ve ya- ehirleri zerine yrdler. 1238 ylnn yalnz ubat aynda
ma edildi. Ancak kk bir rus ktas ehirden kap kurtula-
bildi.
Batu hann ordular, Ryazan' alnca, yrylerine devam-
la, Kolomna ehrine hcm ettiler. Buray da kolayca ele geir-
diler. Sonra, o sralarda kk bir ehir olan, Moskova'y da yak-
tlar. Byk Knezin ikinci olu Vladimir, burada Moollarn eline
dt. Byk Knez Yuri Vsevolodovi, Moollarn tasavvur etti-
inden ok daha kuvvetli olduklarn anlamt. Hem kendini
aktan aa tehlikeye koymak istememi, hem de daha
uzak mntakalardan asker toplayabileceini ummu ve ba-
kenti Vladimir ehrinden kp, Volga nehrinin kuzeyindeki
daha emin bir sahaya ekilmiti. Viadimir'in mdafaasn
ise, olu zerine almt. Mool - trk kuvvetleri, Rusya k-
nn btn iddetine bakmakszn, yrylerini hzla devam
ettirdiler. Ruslara nefes almak frsatn vermediler ve 1238
ylnn ubat balarnda Vladimir ehrini kuattlar. Buras,
Byk Knezin bakenti olmak itibariyle, rus ehirlerinin en
iyi tahkim edilenlerinden idi. Moollar, esir ettikleri Byk
Knezin olunu, Vladimir ehri ahalisine gstermek suretiyle,
halk teslim olmaa davet ettilerse de, Ruslar red cevab ver-
diler. O srada Suzdal ehri Moollar tarafndan zapt ve tahrip
edilmiti. 6 ubat 1238 tarihinde Moollarn, Vladimir ehrine
hcum iin hazrlk yaptklar grld. Ertesi gn de hcum dilmesi lzmgelen Novgorod ehrinin alnmas iin msait
balad. Moollar, az sren bir mukavemetten sonra, ehire
girdiler. Byk Knezin aile efrad, boyarlar ve halktan birou
teslim olmak istemediklerinden, snm olduklar byk kili-
sede yaklarak imha edildiler. Rusya'nn en byk ehri olan
Vladimir bu suretle yakld. Buras bir daha eski haline ge-
lemedi.
Mool kuvvetleri, Vladimir ehri dtkten sonra, birka
kola ayrldlar ve muhtelif istikamette ilerlediler. Bir ksm da
Volga'mn kuzeyindeki Kostroma ve Gali zerine yrdler.
Nehir buz tutmu olduundan geilmesi kolay oldu. Ayn
zamanda, muhtelif istikamette yrmekle, Ruslar arasnda panik
yaplm, Rus kuvvetlerine bir yere toplanmak imkn verilme-
miti. Mool kuvvetlerinin bir ksm ise Rostov ve Yaoslavl
14 rus ehir ve kasabasnn Moollar tarafndan zapt, igal
hareketinin sr'at ve umulnii aka gstermektedir; ms-
tevliler bu defa Volga nehrinin kuzeyine kaan Byk Knez
Yuri Vsevolodovi'i yakalamak iin harekete getiler. Bu i de
byk bir ustalkla baarld. Mool kumandanlar, hi bilme-
dikleri mntakalarda bile, gayet mkemmel tabyeci olduklarn
bir daha gstermek frsatn buldular. Volga'mn kuzeyindeki
sk ormanlar arasnda gizlenen rus kuvvetlerini arayp bul-
mak ve anszn bastrmak kolay bir i deildi. Byk Knez
Yuri Vsevolodovi, Mologa nehrine dklen Sit rma yannda
bulunuyordu. Knez, yanndaki kuvvetleriyle her taraftan sarld
ve 4 mart 1238 tarihinde vukubulan muharebede Ruslar peri-
an edildiler; Byk Knez ve boyarlardan birou ldrl-
d. Bununla Kuzey Rusyas'nda tekiltl bir rus mukavemeti
sona ermi oldu.
Byk Knezin ordusu ve kendisi imha edildii sralarda,
Batu hann kuvvetlerinden bir ksm, Volga'mn kuzeyinden iler-
leyerek, Tver (bugnk Kalinin) ehrini aldlar; sonra Torjok
ehrini kuattlar. Bura ahalisi, Novgorod'dan yardm geleceini
umduklarndan, mukavemette inat gsterdiler; bu yzden mu-
hasara tam iki hafta srd. Torjok yannda geirilen iki hafta,
mool istil hareketinin seyrini deitirdi. Mart iinde zapte-
mevsim gemi oldu. Mool kuvvetleri, Novgorod'a 200 km.
kadar yaklatklar halde, karlarn erimesiyle yoliarn geilmez
bir hale gelmesi yznden, Novgorod zerine gitmekten vaz-
getiler. Bu suretle zengin Novgorod ehri Moollar tarafndan
tahrip ve yama edilmekten kurtuldu. K seferi sona erdiin-
den Batu han, askerlerine gneye, Don nehri boyuna yaylak
iin hareket etmeleri emrini verdi. Yol zerindeki rus ehirleri
kolaylkla zaptediliyordu. Ancak Kozelsk ehri, yedi hafta s-
ren iddetli bir mukavemette bulundu. Moollarn bundan do-
lay Kozel'sk'e " fena ehir,, adn verdikleri bildiriliyor. lkba-
har gelince Moollar, Kumanlarn g ettikleri Don boyuna
gelmi bulunuyorlard. 1238 yaz burada geirilecekti. Bu su-
retle 1237/1238 seferi, Kuzey Rusya'nn zapt, Knezliklerin
imhas, rus kuvvetlerinin ortadan kaldrlmas gibi byk bir
baaryle sona erdirildi. 1237/38 ylnda Rusya'nn kuzey bl-
gelerinde yaplan ftuhat salamak ve Mool mparatorluu
ile mnasebet yollarnn emin bir hale konmas iin Kpak
bozkrlarnn hemen igali icabediyordu. Batu hann ordular,
1238 ilkbaharnda, Don ve Done boylarna gelmekle, Kuman
ilinin ortasna girmi bulunuyorlard. Mool askerleri, bir
mddet istirahat ettirildikten sonra, Batu han, Burtas ve Kuman
urularn inkyad altna almak iin, harekete geti.
Mool kollarndan biri, Don boyunca kuzeye doru kt
ve (Fin mi, yoksa trk m olduklar kesin olarak bilinmeyen)
Burtas'lar memleketine girdi. Bu sefer esnasnda Ruslarm
Murom ve Gorochovets ehirleri de yakld, Burtaslar inkyad
altna alnnca, baz mool ktalarnn idil istikametine dndk-
leri, hatta bu nehrin sol ( bulgar ) sahasna geerek Bakurt-
lar da hkimiyetleri altna aldklar anlalyor.
Baka bir mool ordusu Krm istikametinde ilerledi ve
26 aralk ( 1. knun ) 1238 tarihinde Sudak ehr bunlar tara-
fndan yama edildi. 1238 yaz ve sonbahar hareketleri netice-
sinde, Moollar, dil ile z (Dnepr) arasndaki bozklardaki
kuman urularn dattlar. Kuman " hanlar nn " il i erini
Dnepr'in batsna, veya Orta dil sahasna kardlar. Orta idil,
yani bulgar yurduna gelen Kumanlar, yerii trk (bulgar) unsurlar
ile kartlar, bunun neticesi, Bulgar'larn eski etnik hususiyetlerini
kaybederek, " kumanlamalar oldu. Sonralar " Kazan Trk-
leri,, adiyle tandmz ahali, bu suretle, meydana gelmitir.
Dnepr nehrinin bat tarafna kaan kuman urular ise, kitle
halinde Macaristan'a girmee baladlar.
1239-1240 yl Dnepr'in tesindeki memleketlerin zaptna
seferi t Pere- balamadan nce, geride herhangi bir d-
yaslavl ve er- man ordusunu brakmamak lzm geldiinden,
goy ehirle- ehemmiyetli Rus Knezliklerinden biri olan Pe-
rmin zapt reyaslavl ve ernigov Knezliklerini ele geir-
mek iin, 1239 - 1240 da kk bir sefer aldn gryoruz.
Buradaki rus ktalar mukavemet edemediler. Her iki ehir,
Moollarn eline dt. te bundan sonradr ki Kiyef, ehrinden
balayarak, batdaki memleket ve ehirlerin zapt iin, byk
bir harekete baland.
Kiyef'in Moollar, byk ehirlere kar hcuma ge-
zapt (1240 meden nce, eli gndererek teslim olmaya
sonu ) davet ederlerdi. Batu hann ordu kumandan-
larnn biri olan Meng (Mngke, sonraki
Meng kaan), Kiyef ahalisine eli gnderdi. ehrin teslim edil-
mesini istedi. Kiyef'iiler buna yanamadlar; hatta mool eli-
lerini ldrmekten ekinmediler. Ruslar bu hareketleriyle, mool
fatihlerinin hiddetlerini bsbtn zerlerine ekmi oldular. Bu
durum karsnda Kiyef knezi, Moollardan korkarak, ehirden
kat ve Macaristan'a gitti. Kiyef'te knezin bulunmayndan
istifade eden Gali knezi Daniil buray igal etti; fakat,
Moollarn hcumlar gecikmiyeceini bildiinden, Kiyef'i ida-
reye Dimitri adl bir babuu tayin ettikten sonra, kendisi,
yardm istemek maksadiyle, Macar Kiralna gitti. Az sonra Ki-
yef ehri, kalabalk bir mool ordusu tarafndan sarld. "Rus
ehirlerinin anas,, saylan Kiyef'in kuatlmas ii tannm mo-
ol kumandanlar tarafndan idare ediliyordu. ingiz oulla-
rndan Gyk ve Meng'nn orada bulunduklarn biliyoruz.
Rus vekayinmele inde grld zere 'mool kalabalndan,
develerin ve atlarn okluundan, ehir iindekilerin sesleri
duyulmaz oldu'. Birka gn sonra ehrin kaln surlar, mool
muhasara aletlerinden atlan talarla delindi; arpma, ehrin
caddelerine ve sokaklarna intikal etti. Ruslar, hem elileri
ldrdkleri, hem de mukavemetten vazgemedikleri iin id-
detli bir cezaya arplacaklard. Nitekim yle oldu; ehrin
kiliselerine varlncaya kadar ykld ve pek ok kimsenin
ldrld anlalmaktadr. Kiyef'in Moollar tarafndan alnma-
s, 1240 senesinin sonunda oldu. Zaten bir mddettenberi ehem-
miyetini kaybetmi olan Kiyef ehri, mool tahribatndan son-
ra bsbtn kld.
Batu hann ordular, Kiyef'i aldktan sonra, kaan Kuman-
lar ve Ruslar kabul eden Macar Kiraln cezalandrmak
iin, harekete getiler. 1241 de Macaristan kolaylkla zaptedildi.
Batu hann i ' n ' z h anc *an sonra kaan olan gedey, 1241 .
dil boyuna d- y^1 sonunda lmt. Bunun haberi, Batu han'a
nfi ve Altn ancak 1242 ylnn ilkbaharnda ulaabildi. Ka-
Orda'ma an seiminde ve umumiyetle Mool mparator-
kuruluu u-u idaresinde nufuzunu istimal etmesi iin,
Batu'nun, mparatorluk snrlarna yakn bir yerde
bulunmas gerekli idi. Bunun iindir ki Bat Avrupa'ya kar
asker hareketlerin durdurulmas ve ordularn ldil(Volga)'e e-
kilmesi kararlatrld. Rus yurdunun ve Kpak sahasnn
temelli olarak hkimiyet altnda bulundurulmas kararlatrld-
ndan, Batu han Aa dil boyunda durdu. A l t n O r d a
D e v l e t i ite bu suretle kurulmu oldu. 1236 (veya 1237)
ylnda balayan byk " Bat seferi bu suretle alt veya be
yl iinde parlak bir ekilde sona ermi oldu. Bu seferin en
byk neticesi, Rus Yurdu gibi geni bir lke ve hristiyan bir
devletin kesin bir yenilgiye uratlarak batanbaa istil edil-
mesi ve Rus Knezliklerinin tam bir inkyad altna alnmas
oldu. kinci neticesi de, Kumanlarn Kpak bozkrlarndan ko-
ulmalar ve burann Moollarn eline gemesi oldu.
Mool-Trk is- Mool kuvvetlerinin ilk darbesi Rusya'nn ku-
tilsndan son- z e y ksmlarna yneltildii zaman, Ryazan
ra Rusya'nn knezinden baka, Vladimir ehrinde hkimi-
durumu yet sren "Byk Knez,, (Byk d k ) Yuri
Vsevolodovi'in ve aile efradnn ldrldk-
lerini sylemitik. "Byk Knez,, (Suzdal Rusyas'nn byk
knezi) Yuri Vsevolodovi ise, Sit' rma boyunda vukubulan
meydan muharebesinde lmt. Bunun zerine, Suzdal lke-
sinde tedenberi devam edipgelen adet zerine, len Byk
Knezin biraderi Yaroslav Vsevolodi tahta geti. Gerek Kuzey
Rusya'da ve gerek Moollarn getii dier yerlerde mool
kuvvetleri braklmamt. dare sisteminde de herhangi bir
deiiklik yoktu. Frtna geince, hayatta kalan rus knezleri
veya bunlarn en yakn akrabalar, eski yerlerine dndler ve
mahall idareyi ellerine aldlar. Moollar, kiliseler ve manastr-
lara hrmet gsterdiklerinden, rus ruhanilerine dokunmamlar-
dr. Bunun iindir ki, Rus piskoposlar ve rahipleri bu istildan
mutazarrr olmadlar.
istil ordular gelip getikten sonra, rus knezleri "babadan
ve dededen kalan,, yerlerine dndler ve eskisi gibi knez s-
fatiyle halk idareye baladlar. Fakat, rus knezleri, bundan
byle, hkimiyet srebilmeleri iin "Kaan,, dan izin ve berat
almalar lzm geliyordu. Suzdal Rusyas, "Byk Knezi,, Ya-
roslav Vsevolodovi, mool fatihlerinin istedikleri nizama bo-
yun emekten baka bir are grmedii gibi, dier rus knez-
leri de bir ka mstesna Rusya'da ancak "Kaan ba
tanmak suretiyle, Knezliklerinde Kalmak mmkn olduunu an-
ladlar.
Batu han ordular ile 1242 yaz sonu veya sonbaharda
dil'in aa ksmnda ordughn kurduktan sonra, yeni zapte-
dilen yerlerin idaresi tanzim edildi. Bu hususta, Moollarn
eline geen dier meden lkelerde (Maverannehir, ran, in)
tatbik edilen nizam esas tutulmutu. Mamafih Dou Avrupa'nn
coraf durumu ve etnik hususiyetleri de nazar itibara alnm
olmaldr. dil Bulgarlarnn sahas ormanlk bir yer olduun-
dan, mool askerlerinin ve gebe trk illerinin oralarda
kalmalarna elverili deildi. Hele Kuzey ve Orta Rusya mntaka-
lar, gebelerin barnmalarna hi te msait deildi. Buna mu-
kabil Kpak bozkrlar, mool ve trk fatihlerinin srlerini
beslemek iin, btn artlan haizdi. Moollar tarafndan zapte-
dilen memleketlerin birounda " Mool Kaan na vergi
demek ve ahaliye ykletilen btn mkellefiyetleri yerine
getirmek artiyle, yerli slle azas veya bunlarn yakn
akrabalar i banda braklrlard, idil Bulgarlar devleti
yklp, hanlar ldrldkten sonra, Bulgar ehirlerinin yeni-
den yapld ve kendi hanlar tarafndan idare edildikleri
biliniyor. Rusya da ayn muameleye tbi tutuldu. Rus knez-
lerinin hkimiyet srebilmeleri iin, " O r d a , , ya, yeni Batu
han ve Moolistan'daki "Kaan,, m ordughna gidip "yar-
lk almalar lzm geldii iln edildi. Suzdal Byk Knezi
Yaroslav bu emire itaatla, nce Batu han'a ve oradan da
Moolistan'a gitti; ernigov knezi Michail, o sralarda, Gali'te
bulunuyordu ve Kaan'a tazimat arzna gitmek istemiyordu;
Gali knezi Daniil Romanovi te Moollara boyun emee
karar vermi gibiydi.
1238
Aleksandr baharnda, Novgorod ehri ve mntaka-
s m m
Nevski, Rusla- mool - trk istilsndan masun kald-
r n , isvelilere n grmtk. Fakat bu saha taraftan etmiti. Pskov'lu boyarlardan Tverdilo adl biri de, Pskov'un
(1240) ve alman tehdit edilmiti : kuzeyden, sveliler ve rus
valyelerine tahakkmn tanmak istemiyen yerli fin
jjjf*1*^) (ud') ahali ikide bir Novgorod'a tbi sahaya
a an hcum ediyorlard. Batdan, Finler ( ud') le
birlikte hareket eden alman valyeleri tehlikeli bir durum
yaratmlard. Pskov ehrinin gneyinden de, bu sralarda bir
devlet halinde birleen, litav urularnn harekete getikleri
grld. Novgorod ve Pskov mmtakalar, geri mool istil-
sndan masun kalmt, fakat buralar da Rusya'nn bir par-
as olmakla Mool imparatorluunun hkimiyeti altnda say-
lyordu. Bu yzden sveliler ve alman valyeleri, Novgorod
ve Pskov evrelerine hcumdan ekiniyorlard. Novgorod ve
Pskov'un rus knezleri, bu durumdan faydalanarak, kar taar-
ruza getiler. Fin krfezine kadar ilerliyerek, fin (ud) zm-
relerini hkimiyetleri altna koymak istediler. sveliler, Ruslarn
Finlndiya'ya yaptklar hcumlar nlemek maksadiyle, 1240
yaznda deniz yolu ile bir ordu gnderdiler; bu kuvvet, sveli,
Norveli ve Finlerden teekkl etmiti; kumandan olarak ta
kiraln damad Birger Jarl (yani Kont Birger ) tayin edilmiti.
sveliler nehrin mansabna gelerek karaya ktlar.
Bu sralarda Novgorod knezi, Suzdal knezi 1. Vsevolod'un
(Byk Yuva) torunu ve 1238 denberi Vladimir'de Byk
Knez olan Yaroslav'n olu Aleksandr Yaroslavi adl gen
ve enerjik bir zatt. Birger Jarl'm yaklat haberi alnnca
Aleksandr, Novgorod'dan ve evresinden asker toplad; sr'
atle hareket ederek, 15 temmuz 1240 tarihinde, Ruslarn geli-
inden haberleri olmayan sveliler zerine saldrd. iddetli
bir arpma sonunda isveliler yenildiler ve gemilere binip,
ekilip gittiler. Aleksandr, bu zaferlerinden tr "Nevski,,
(Neva muzafferi) lkabn ald. Ruslarn maruz kaldklar mt-
hi mool-trk yenilgisinden sonra, kk de olsa, bir isve
ordusunun Ruslar tarafndan yenilmesi, Ruslar iin byk bir
sevine yol at ve Aleksandr'n hret kazanmasn temin
etti; bu hret, iki yl sonra, yeni bir zaferle tazelendi ve Alek-
sandr'n ad btn rus yurduna yayld.
Pskov ehrinin knezi Yaroslav, bir mddettenberi Eston-
ya'ya snm ve alman valyeleri ile yakn mnasebet tesis
rus (daha dorusu Novgorod) nfuzundan kp, alman val-
yeleri himayesi altna girmesini arzu ediyordu. Tverdilo, al-
man valyelerinin yardmiyle Pskov'un idaresini ele geirdi. Al-
manlar, "Novgorod Cumhuriyeti,, ne tbi baz yerleri de zaptet-
tiler ve Fin krfezi sahilinde -bugnk Oranienbaum'a yakn Ko-
porye'de bir kale yaptlar. Yerli est ve ftn ahalisinin Almanlarla
ibirlii yaptklar biliniyor; nk Novgorod'lular, kendilerini
tehdid eden bu alman ilerleyiini durdurmak iin o sra-
larda Novgorod'lular tarafndan koulmu olan knez Alek-
sandr'a mracaat ettiler. Aleksandr bu mracaat kabulle,
toplayabildii askerle hemen harekete geti; nce, Fin krfezi
sahilindeki, Koporye'yi Almanlardan geri ald ; sonra Pskov
istikametine dnd ve Tverdilo'yu Pakov'dan kodu. Aleksan-
dr'n ktalar ilerleyerek Livonya'ya girdiler ve yerli ahaliyi
soymaya baladlar. Alman valyeleri de Ruslar durdurmak
maksadiyle harekete getiler; bir rus nc ktasnn imhas ze-
rine knez Aleksandr geri ekildi ve Peypus glnn buzlar
stnde mevki ald. Alman ve ud' (fin) kuvvetleri buraya ge-
lince, 5 nisan 1242 tarihinde kanl bir sava oldu. valyelerin
kalabalk olmadklar, esas kuvvetlerinin ud' (Fin)lerden teek-
kl ettii anlalyor. Alman valyeleri "oduncu kamas,, gibi
rus hatlarna daldlarsa da, buz stnde atlarla arpmak
mmkn olmadndan, Ruslar tarafndan yaplan yan hcuma
dayanamadlar, yenildiler ve ekilip gittiler. Rus tarihinde
"Ledovoye poboie,, (buz st sava) adiyle maruf olan bu
arpma, Aleksandr Nevski'nin zaferiyle bitti. Rus kaynakla-
rnda 400-500 alman valyesinin ldrld ve 50 sinin esir
edildii bil dinliyorsa da, lenlerin miktar mbalal olsa
gerektir; bu sava esnasnda Aimanlardan ziyade, ud' (fin)lerin Rus knezlerinin ilerigelenlerinden ikisi ise Rusya'da ha-
ldrldkleri anlalyor; Ruslar, kaan dman takip ederler- s! olan deiiklii kabul etmek istemediler ve Moollara kar
ken, rastladklar ud' (fin )leri oka ldrm olmaldrlar. kafa tutmak teebbsnde bulundular. Bunlardan biri : erni-
Aleksandr Nevski'nin bu zaferi, Ruslarn Almanlara kar ka- gov knezi Michail, dieri Gali knezi Daniil Romanovi
zandklar byk bir zafer olarak tebcil edilmise de, knezin idi. Michail, mool istils zamannda Macaristan'a ve ora-
Livonya'ya kadar gitmeyii zaferin bykln azaltacak dan da Lehistan'a kam ; sonra memleketine dnmt.
mahiyettedir. Michail'in olu Rostislav , macar kiral IV. Bela'nn yanna
Mahdut isve ve alman kuvvetlerine kar zaferleriyle snmt. Macar kn'al kzn Rostisiav'a verince, Michail,
hret bulan Aleksandr Nevski, haddi zatnda yksek bir ah- Moollara kar Macarlardan vardm alabileceini ummu ve
siyet deildi. Novgorod'lular, bu knezin sveli'lere kar zafer IV. Bela'nn yanna gitmiti. Fakat ernigov kezi mitlerinde
kazanm olmasna ramen, kendisini, knezlikten komulard. aldand ; zira yalnz macar kiral deil, z olu bile kendisini
Aleksandr, Rusya'nn dt yeni durumdan faydalanarak, kabul etmek istemedi; bu vaziyet karsnda Michail, ernigov'a
z kardeine kar entrikalardan da geri kalmad. Rus knezle- dnmekten baka bir are bulamad. Michail, ernigov'ta
rinden ilk olarak "Orda,, ya ve "Byk Kaan,, a "yz srmek,, knez sfatiyle kalmak istedii taktirde, - Orda'ya gidip "varlk,,
(bit' elom) iin gidenlerden biri de o'dur. almak mecburiyetinde idi; boyarlarndan Feodor'un ve torunla-
rndan birinin refakatinde Batu han'n ordughna gitti. Orda-
, , . Batu han, 1242 yaz veya sonbaharnda, Macaris- ya gitmeyen, ancak Gali knezi Daniil kalmt.
Rus knezleri- f J
tan
mim Orda' ya a n Aa dil boyuna dnnce, rus knez- Rusya'nn mool istils srasnda en, kuvvetli Knezlikler-
yz srmee lerine adamlar gnderip, knezlik makamnda den biri Gali idi. Knez Daniil Romanovi'in gayreti netice-
gidileri. Rua kalmak isteyenlerin, Orda'ya gelip, "varlk,, sinde Gali Knezliinin snrlan epey genilemiti; fakat boyar-
Yurdunda mo- asmaian izm geldiini bildirdi. Rus knez- lar ve ahali, knezin zulmnden bkmlard. Gali Knezlii,
er emre
miyetinin^ba" ' ' boyun emek zorunda kaldlar, Rusya'dan ziyade, Lehistan ve Macaristan nfuzu altnda bulu-
langc Suzdal' - Vladimir " Byk Knezi Yaroslav, nuyordu. Mool istils zamannda Macaristan'a, sonra Lehis-
Batu han yanma 1242 senesinde gitmi, tan'a kaan Daniil Romanovi, istil frtnas yattktan sonra,
oradan da Moolistan'a "Byk Kaan,, 'm ordughna gn- Gali'e dnd. Bir mddet sonra, Batu han'dan "Ordaya gel-
derilmiti. Aleksandr Nevski'nin de 1242 de Batu han'n katna mesi iin emir ald. Gali knezi bu buyurua boyun emek
giderek "yz srd,, biliniyor. Batu han, onun, Novgorod'daki zorunda kald ; hele tmen ba Kurm kuvvetlerinin z
knezliini tasdik etmi olmaldr. Byk Knez Yaroslav, Batu (Dnepr) nin sa sahillerinde bulunmas karsnda yaplacak
han tarafndan ok iyi karland ve " btn rus knezlerinin baka bir ey de yoktu. Knez Daniil de, btiin dier rus knez-
ba yani " Byk Knezlik makam tasdik edildi. Mool leri gibi, "Orda., yolunu tuttu.
fatihleri, bu suretle, Rusya'daki idare sistemini olduu gibi Suzdal - Vladimir knezi Yaroslav'n 1243 te Batu han
muhafaza etmek, Rurik sllesinden neet eden knezlerin tarafndan "Knezliinde,, tasdik edildiini, hatta Kiyef'in idare-
meru haklarn tanmak, Rusya'da mevcut " knezlik idaresini sini de ona verdiini grmtk. Yaroslav'n 1246 da yeniden
devam ettirmek sistemini muhafaza etmi oldular. Yaroslav' "Orda,, ya bir seyahat yapmas lzm geldi. Yeni byk kaan
takiben, Suzdal Rusyas'nn dier knezleri de Batu han katna Gyk'iin, tahta kmas mnasebetiyle yaplan "Kurultay,, da
gelip "yz srdler,, ve knezliklerini tasdik ettirerek " yarlk Moollara tbi btn hkmdarlarla birlikte "Urus knezi,,
aldlar. de bulunacakt. Yaroslav, Mool Kaanlnn bakenti olan
Karakorum'a kadar gitti ve Kurultay enliklerinde hazr bulun-
du. u cihet enteresandr, ki "Byk Knez,, Yaroslav'a kar,
rus byklerinden biri kaan nezdinde ikyetlerde bulunmu
ve Yaroslav' kaana kar ihanetle ittiham etmiti. Bunun
zerine Yaroslav sorguya ekildi; fakat sulu olmad anlald.
Rus knezleri tarafndan evrilen entrikalarn, birok knezin
lmne sebep olacan ileride greceiz. Knez Yaroslav'n
Gyk kaan tarafndan iyi karland biliniyor; hatta Tura-
kina hatunun (gedey kaandan sonra mparatorluun naibesi)
kneze kendi eliyle yemek verdii nakledilmektedir. Yaroslav,
" O r d a d a k i ikameti sona erince, Rusya'ya dnmek zere
yola kt; fakat, vatanna ulamadan, yolda ld. Kendisinin
Moollar tarafndan zehirlendii iddiasnn asl yoktur.
lmnden sonra oullar Aleksandr (Nevski) ile Andrey
arasnda "Byk Knezlik,, makam yznden mcadele patlak
verdi. Yaroslav, Andrey'i kk olmasna bakmakszn
kendisine halef tayin etmiti. Batu han da, len knezin vasi-
yetnmesine gre hareketle, Andrey'i tasdik etti. Aleksandr
(Nevski) ise bunu kabul etmek istemedi.
1246 ylnda, Batu han'n ordughnda ernigov knezi
Michail ldrld. Knez Michail Saray ehrine gelince, Batu
han tarafndan kabul edildii zaman, mutad mool merasimine
riayet etmek istemedi. Moollar, eski trk adetinde de grd-
mz gibi, elileri ve hana takdim edilecek hediyeleri ate
stnden geirirlerdi. Hana kar fena niyetleri varsa, atein
bunlar yok edeceine inanlrd. Knez Micha'in ise bu
merasime uymak istemedii ve bunun hristyanlk akideleri
ile telif ediiemiyeceini syledii ve bunun zerine kendisinin
ve boyar Feodor'un Moollar tarafndan ldrld rivayet
edilmektedir. Mamafih ernigov knezinin ldrlmesi yalnz
putperest merasime tbi olmak istemedii ile izah edilemez,
ona kar Vladimir knezi Yaroslav'n Batu han nezdinde en-
trikalar evirdii bilinilmektedir.
Gali knezi Daniil, ancak bir mecburiyet altnda "Ordaya
gitmiti. Batu han tarafndan iyi kabul gren knez, makamnda
brakld ve selmetle Gali'e dnd. Daniil, knezliinin coraf
durumundan faydalanarak, Bat Avrupa devletlerinin yardmiyle,
mool hkimiyetinden kurtulmay umuyordu. O, bu maksatla,
Papa IV. Innosan'a (1243-1254) mracaat etti. Bat hristiyan
devletlerinden yardm grd takdirde kendi lkesinde orto-
doks'luu, katoliklik ile birletirip, papann ruhan reisliini
tanyacan vdetti. Papa, Daniil'e birok mit verdi ise de,
kendisine "krallk tacndan baka bir ey gndermedi. Gali
knezi 1246 ylnda bu tac merasimle giydi ve "kral,, oldu. Mool-
lara kar mcadele maksadiyle, bu sralarda ehemmiyet kaza-
nan litav beylerinden Mindovg ile anlat. Moollar, knezin bu
ilerinden haber alnca, Gali zerine bir ordu gnderdiler ve,
Daniil'den, ina ettii kalelerin yklmasn istediler. Gali knezi,
mukavemet edemeyeceini anlaynca, Moollarn btn istek-
lerini yerine getirdi.
1237-1240 mool istils neticesinde, Rusya'y tekil eden
btn Knezlikler, "Novgorod Cumhuriyeti,, dahil, Batu han
tarafndan idare edilen "Cuci Ulusunun bir parasn tekil
ediyordu. stily mteakip mool idaresinin, daha dorusu, rus
tabiiyetinin nasl tanzim edildii hakknda sarih bir bilgimiz
yoktur. Bu tabiiyetin icab olarak knezlerin Orda'ya gidip
birer "yarlk,, almalar,, icabediyordu. Ayrca rus ahalisinden,
ehirlerinden muntazaman vergi, icabnda, Ruslardan asker kta-
lar alnmakta idi. Moollarn bu hususta dier yerlerde tatbik
ettikleri usle gre hareket ettikleri anlalyor. 1243 ylnda,
Kiyef mntakasnda Moollar tarafndan bir nfus saym ya-
pld dnlrse, vergi toplama iine istildan sonra hemen
baland anlalr. Rusya'da ilk umum saym, 1257 de yapl-
mt ; btn Rusya'ya amil vergi sisteminin de o zaman tatbik
edildii bilinmekle beraber, ayr evrelerden vergi almak iin,
Moollarn, istildan sonra tam 17 yl beklemelerine ihtimal
verilemez. 1243 te Kiyef'ten vergi alnd bilindii gibi, baka
ehirlerden de vergi toplandn kabul etmeliyiz.
Moollarn, Rusya'nn i ilerine karmak istemediklerini
ve eski nizam olduu gibi muhafaza ettiklerini sylemitik.
Rusya, Trkistan ve iran'n hilfna olarak, batanbaa igal
altnda bulundurulmayacakt. Mool-trkler isteselerdi bile bunu
yapacak bir durumda deildiler; nk gebe idiler ve adetleri
nisbeten azd. Rusya'nn ormanlk ve bataklk arazisi gebe-
lerin yaamasna elverili deildi. Yaay tarzlarn deitirip,
rus ehirlerinde ve kylerinde yerlemek, ziraat hayatna
gemekle, Rusya, batanbaa igal edilebilirdi. Halbuki Mool'
lar, "gebelik hayatnn temin ettii,, asker tekilta dayana-
rak, rus yerleik ahaliden vergi teminiyle hkimiyetlerini
devam ettirmek politikasn tercih ettiler. "Cuci Ulusu,, nun
snrlar rt nehrine, Baika glne, Aral glnn gneyine
ve Kafkas dalarna dayandndan, Rusya, zaptedilen, ink-
yad altna alnan birok beyliklerden ancak biri idi. Zaten
istil hareketi fazla etin olmam, Ruslarn saknlacak bir
dman olmadklar anlalmt. Karadeniz'in kuzeyinde, srleri
beslemek iin, fevkalde elverili Kpak bozkrlar durtp du-
rurken, gebe fatihlerin ormanlk ve bataklk Rusya'ya gidip
oturmalarna hibir sebep yoktu. te btn bunlardan tr,
Rusya, mool istilsndan sonra, kendi halinde brakld. Ancak
muayyen bir vegi denmesi ve baz mkellefiyetlerin yerine
getirilmesi art kondu.
Tatar istils zamannda Rusya'nn fazla tahrip edildiine
ait rus kaynaklarnda nakledilen malmatn ok mbalal
olduu muhakkaktr. Lzumsuz yere mukavemet eden ehirler,
veya MooIIan arkadan vurmak teebbsnde bulunan rus
zmreleri, amansz bir ekilde imha edilmilerdi. Fakat ordula-
rn getii yol zerinde bulunmayan ehir ve kylerin, tahri-
battan bsbtn masun kaldklar nazar itibara alnrsa, mool
istils, Rusya'da iddia edildii kadar kanl ve ykc olmam-
tr. Zaten istildan nce rus knezlerinin birbirleriyle arkas
kesilmiyen boumalar, boyuna kan dklmesine sebep olu-
yor. Hibir knezlikte emniyet kalmam, ticaret durmu ve
ziraat sekteye uramt. Halbuki imdi, Moollarn iddetli
disiplinleri sayesinde, rus ilinde tam bir sknet ve asayi
kurulmu oldu.
Rusya'nn, mool hkimiyeti altna girmesiyle, rus ve
baz avrupalt tarihilerin iddia ettiklerinin hilfna olarak,
d alemle mnasebeti asla kesilmi olmad. Zaten istildan
nce rus kneziklerinden, Novgorod ve Pskov ehirlerinden
bakasnn, alman ve isve tccarlar ile mnasebetleri yoktu.
stildan sonra da Novgorod'da Almanlarla ticaret kesilmedi;
bilkis, Altn Orda'nn pay taht olan Saray ehri, Orta Asya, Kaf-
kas ve ran ile yaplan ticaretin merkezi oluvermekle, rus tccar-
lar yepyeni imknlar buldular. Bizans ile mnasebet te asla inktaa
uramad, hatta Altm Orda hanlar tarafndan tevik edildi. Kus-
ya'nn, Bat Avrupa'ya nisbetle, geride kalmasnn, mool isti-
ls yznden, d lemle, yani Avrupa ile, temasnn kesilmesi
sebep tekil ettii yollu iddialar, hakikate uygun deildir.
Ruslarn geride kalmalarnn sebeplerini ileride grlecei
vehile Rusya'nn tarihi ve kltr artlan ile rus devlet
tekiltnn bnyesi ve rus ahalisinin hususiyetinde aramak
lzmdr.
Rusya'da mool Knezlikieri sahas inkyat altna alnm,
hkimiyetinin fakat mool devletine ilhak edilmi deildi,
tanzimi ve ma- Moollar, fethettikleri in'de, ran'da ve Kaf-
Myeti, 1257 kaslarda olduu gibi, Rusya'dan muayyen
Kifus saym v e m u n t a 2 a m bir vergi ekmek suretiyle, bu-
ray bir gelir kayna yaptlar. Bunun iin baka memleketlerde
tatbik ettikleri usul kullandlar. Zaten gedey (Oktay) kaan
zamannda, 1236 da, btn Mool mparatorluundaki vergi
alma usuln tanzim eden esaslar mevcuttu. Buna gre, hay-
vanlardan % 10 alnacakt. Bunun dnda muhtelif vergiler ve
mkellefiyetler de konmutu. Moollar, Rusya'y istil ettikten
sonra, bu esaslara gre hareket ettiler.
Gyk kaann hkimiyetinin son ylnda ve Meng ka-
an zamannda (1251-1259) vergi ileri btn Mool mpara-
torluunda muayyen bir sisteme baland. Bu maksatla muh-
telif lkelerde ahalinin saym yapld. 1250 - 1251 de in'de
ve Bat Trkistan'da, ve 1253 de ran'da, yeni esaslara gre,
vergi alnmaa baland. "Cuci Ulus,, unda da saym yaplmas
emredildi ve buna Bitikci Berke memur edildi. Saym yaplr-
ken baz "daruga (yani umum vali) larn da Rusya'ya gn-
derildikleri anlalyor. Bunlardan biri, Meng kaann dama-
dmm olu idi. Mool mparatorluunda, zaptedilen memleket-
lerden gelen vergileri "mltezim,, ler vastasiyle toplamak
usul tatbik edilirdi. Daha Cengiz han zamannda byk mev-
kiler igal eden ve ehemmiyetli hizmetler gren trkistanl
mslman tccarlarnn bu ii zerlerine aldklar bilinmektedir.
Rusya'da, daha dorusu Suzdal - Vladimir ksmnda, 1257
tarihinde ilk nfus saym yapld. Ahalinin hangi esaslara gre
vergiye tbi tutulduklar hakknda ak malmat verilmiyor.
Vekayinmede yazclarn sokak - sokak dolaarak " ev leri
kaydettikleri yazlyor. Buna istinaden, Rusya'da verginin "nfus*
( erkek ) bandan deil, in'de olduu gibi " baca ( ev )
hesabiyle alnd ileri srlyorsa da, bu cihet kfi derecede
aydnlanm deildir. lk olarak Suzdal, Ryazan ve Murom
mntakalarndaki ahali tesbit edildi. Ayn zamanda, vergilerin
muntazaman alnmasn temin iin, asker nizam rnek tutularak,
yeni bir tekilt kuruldu ve bu ite hizmet grenlerin "on, "yz,
ve "bin,, balar tayin edildi. Bu tekiltn bana da "baskak,,
lar getirildi. Mhim idare merkezlerine, yani rus knezlerinin ba-
ehirlerine, " daruga lar tayin edildii gibi, bunlarn yannda
birer "baskak,, n bulunduu, hatt daha kk ehirlere "bas-
kak,, larn yolland anlalyor. " Baskak larn emrinde Mo-
ollardan ve, galiba, yerli ahaliden (Ruslardan ve Finlerden)
tekil edilen ktalar vard. Bunlar, hem vergilerin toplanmasna,
hem de asayiin muhafazasna bakacaklard. " Baskak larn
ktalar fazla kalabalk deildi. Bunlarn rus ehirlerinde kalma-
lar, o havalinin " mool igali altnda bulunduu mansna
alnmamaldr. Rus knezleri i idare hususunda tamamiyle ser-
best braklmlard. "Daruga,, lar ve "baskak,, lar idare iine
karmyorlard. Rus ahalisi, dorudan doruya mool memur-
lar ile temas etmiyorlard. Baskak'lardan, Vladimir ehrindeki
"Byk Baskak,, unvann tard. Bunlardan birinin ad Arma-
an idi. Kursk Knezliinde " baskak olan "Ahmed'in ad rus
kaynaklarnda ok geer; mamafih bu zatn " Baskak deil,
"mltezim,, olmas da muhtemeldir. Rostov Knezliinde de bas-
kak olarak Kutlubua adl biri bulunuyordu. Baskaklk teki-
ltnn, lzumuna gre, geniletildii grlyor. "Baskak,, adl cemaattan istenmedii, vergi ve mkellefiyetlerin muayyen bir
yer isimleri, Rusya'da bu tekiltn hangi mntakalarda en
ok olduunu gstermektedir. Dorudan doruya Altn Orda-
'ya bal olmayan sahada bu gibi yer adlarna rastlanmad-
ndan, Baskakln ancak rus knezliklerinde bulunduu anla-
lmaktadr.
1257 yl Rusya'daki nfus saymnda, ruhaniler, rahibler
ve umumiyetle "din adamlar,, her trl vergi ve mkellefiyet-
ten azat edilmilerdi. Rus kilisesi, mool kaannn himayesi
altna konmu ve bylelikle imtiyazl bir mevkie karlmt. lik iddetli tedbirler almaktan geri durmayan Mool'lar, rus
Bunun iindir ki Rus kilisesi "Mool hkimiyeti,, nden asla
mutazarrr olmad. Bilkis hem servet, hem de manevi nfuzunu
bsbtn artrd. Rus ruhani reislerine (metropolitlere) Altn
Orda hanlar tarafndan verilen "yarlklar, Rus Kilisesine veri-
len imtiyazlarn ok byk olduunu aka gsterir. Rus papas-
lanndan, bunun karl olarak, "hann (ve Hanln) selmeti
iin Tanr'ya dua etmekten,, baka bir ey talep edilmiyordu.
Rus kilisesi mensuplar, bu yzden, mool hanlarnn sadk
teb' as idiler ve Altn Orda'nn hkimiyetine kar uzun zaman
hibir ses karmadlar. stildan bir mddet sonra, Pereyas-
lavl piskoposluunun Saray ehrine nakledilmesiyle, Saray'daki
rus piskoposlar Altn Orda hanlarnn en sadk hizmetkrlar
oldular. Hanlar tarafndan Rusya'da tatbik edilen bu din tole-
rans, "mool tahakkmnn iddia edildii gibi tahamml edil-
miyecek bir zulm rejimi deil, devri zaman iin, birok
rejimlerden ok daha yumuak olduunu gstermektedir.
Ruslara ykle- Ruslarn Moollara demee mecbur tutul-
nen vergiler duklar vergi ve mkellefiyetlerin cinsi ve
ve mkellefi- miktar hakknda kaynaklarda tam bir sara-
yetler hat yoktur. Bunlarn her zaman ayn olmad
ve deiegeldii anlalyor. Rusya'dan alnan
vergiler unlard: 1. Vchod (hara) -t; 2. Arazi mahsul (ve
hayvan vergisi) %10; 3. Damga (gmrk, ticaret eyas); 4.
Klan (polina); Sapanlk (poplujnoye); 6. Yam (posta); 7.
Ulak (podvod); 8. Ssn (korm); 9. Ba (mit); 10. Kpr paras,
11. Kura efrad (paras); 12. Ordu paras; 13. Han avna yar-
dm; 14. Hediyeler, takdime (koltka); 15. Elilerin arlanmas
v. b.; btn bu vergilerin ayn zamanda bir tek ahstan veya
hesaba gre datld muhakkaktr. Han adna vergi toplayan
memurlarn (baskaklar ve yardmclar) hediye kabul etmee
pek dkn olduklar muasr kaynaklardan grlyor.
"Mool tahakkm,,, her yabanc tahakkm gibi, rus
ahalisi iin de (ruhaniler mstesna) ar bir durum yaratt. Bu
defa yerli knezlerden baka mool hanna da vergi demek
ve birok mkellefiyete tbi olmak mecburiyeti kt. Irk, din
ve kltr bakmndan Ruslardan tamamiyle ayr olan ve ste-
ahalisi arasnda korku ve kin uyandrdlar. Bu kin hisleri, bas-
Rusya Tarihit 6
k altnda tutulan her yerde olduu gibi, frsat dtke, ken-
dini gstermee balad; yer yer isyanlar kt. Mamafih bunlar
ancak mahall mahiyeti aamyorlar ve Mool'lar tarafndan SEKZNC BLM
kolayca bastrlyorlard. Ruslarn, Mool'lara kar tekiltl
mukavemet yapmalarna imkn yoktu; bilkis, rus tarihinin R U S Y A ' D A UDRL (YURT) SSTEMNN
kahraman saylan Aleksandr Nevski bata olmak zere, bir-
YERLEMES
ok rus knezi Rusya'daki mool hkimiyetini, kendi mevkilerini
ve servetlerini artrmak iin, bir frsat bildiler. Bu maksatlarna
"Udel ( y U r t ) Vladimir knezi Yaroslav'dan sonra Kuzey
ulamak iin "Orda,, da birbirlerine kar entrikalar evirdiler,
nizamnn Rusya'nn her knezin kendine ait sahada te-
jurnalcilik yaptlar ve birbirlerinin lmne sebep oldular.
balangc melli ve devaml hkimiyeti balar; bundan
byie knezler, kendi "yurtlarn brakp baka
yere gitmez oldular; bununla rus tarihinde "Udel,, nizam ve
devri balanmaktadr, Buna gre, her knez idare ettii mnta-
kay kendi oullar arasnda bler, "Byk Knezlik,, nakanna
ksa bile Vladimir ehrine gitmez, kendi "yurtunda ( u d e l )
kalrd. Viadimir ehri ve evresi yalnz "Byk Knez,, olan kim-
seye ait idi. Aleksandr Nevski'nin oullan ve torunlar zama-
nnda bu nizam kkleti; bunun neticesi olarak ta, Suzdal-Vladi-
mir Rusyas'ndaki knezlikie inin, knezlerin oullar arasnda m-
temadiyen blnmesi yznden, kk kk kneziikler mey-
dana geldi. Vladimir'den baka, Kuzey Rusyas'nda, Rostov,
T ver, Kostroma, Pereyaslavl, Gorodets knezlikieri vard; bun-
lar da birka knezlie blnnce saylar bsbtn artt.

Byk Knezlik Mool'lar Rusya'y zaptettikten sonra eski ni-

iia savalar z a m a dokunmadlar, bylelikle "Byk Knez-
lik,, enstitiisyonu da olduu gibi kald. Hann
itimadn kazanmaa muvaffak olan, daha dorusu mool b-
yklerini hediyelerle elde eden knezler bu makama kmakla
beraber, Rurik sllesinden baka kimsenin bu makama geti-
rilmemesi esasna riayet ediliyordu. Vladimir knezi Yaroslav'n,
Batu han ve Gyk kaan tarafndan makamnda tasdik edil-
diini sylemitik. Yaroslav Vsevolodovi, 1246 da Karako-
rum'aan dnnde ldkten sonra, Yaroslav'n olu Andrey
"Byk Knez,, oldu. Fakat Yaroslav'n byk olu Aleksandr
(Nevski) bunu tanmad ve Oda'da evirdii entrikalar neti-
cesinde, Andrey'i Vladimir ehrinden kamaa ve t sve'e
iltica etmesine sebep oldu. Aleksandr Nevski, gerek Altn Orda
ve gerek Moolistan'daki Byk Kaann itimadlarm kazanm
olduundan, lm tarihi olan 1263 ylna kadar "Byk Knez,,
sfatiyle Vladimir'de kald.
Aleksandr Nevski lnce, oullar arasnda mcadele ba-
lad. Oullarndan Tver knezi olan Yaroslav'n "Byk Knez-
lii,, Orda'da tasdik edildi. Knezlerin birbirleriyle savalarnda
Novgorod'a hkim olmak meselesi de mhim rol oynyordu;
hkem sfatiyle han'a bavuruluyor, hann iltizam ettii kimse
partiyi kazanyordu. Aleksandr Nevski'nin oullarndan Dimitri
ile Andrey arasndaki mcadelenin bilhassa kanl olduu bili-
niyor. Andrey, birka defa Orda'dan mool kuvvetlerini ard
ve rus ehirlerini yama ettirdi. Bir mddet sonra Tver knezi
Michail Yaroslavi'in ve Moskova knezi Yuri Daniilovi'in
Saray'a giderek, "Byk Knez,, olmak sevdasna dtklerini
gryoruz. Tver knezi Michail partiyi kazand, fakat, 1313 te
Altn Orda tahtna zbek han knca, vaziyet deiti. Mos-
kova knezi Yuri, Saray'a giderek, zbek hann kzkardei
Konak ile evlendi ve 1317 de bir mool ordusu ile dnd
ve hemen Tver knezine kar sava at. Moskova kuvvetleri
yenildi ve esir den Konak'n, Tver knezi tarafndan zehirlen-
dii ve ldrld ayias kt. Bunun zerine "Byk Knez,,
Michail, Orda'ya arld ve Moskova knezi Yuri tarafndan
ldrld. Tver knezinin olu 1325 te Orda'da bulunduu
srada, Moskova knezi Yuri'yi hann huzurunda boazlad. Tver
knezi Aleksandr, eli olarak giden Mool'larn ldrlmesine
msaade ettiinden, cezalandrlmas icabediyordu; bu ii Mos-
kova knezi van Daniilovi (Kalita) zerine ald. Bununla Mos-
kova knezi hann itimadn kazand ve han Moskova Knezli-
inin ykselmesine mzaharet etti. Rus knezleri arasnda cereyan
eden mcadelelerin geliigzel saylmas bile, bu sralarda
Rusya'daki durumu gstermee kfidir. Knezler, kendi menfaat-
lerini korumak iin, hibir vastadan ekinmiyorlar ve Mool'
lan Rusya'nn i ilerine kartrmay tamamiyle mbah gr-
yorlard. Altn Orda hanlarnn bu devirde herhangi bir ga-
yei gden bir politika takibettiklerini iddia iin msbet de-
lillerimiz yoktur; Altn Orda'nn arzusu, rus knezlerinin mool
isteklerine boyun emeleri ve mevcut nizama kar gelmemeleri
idi.
Mool'lara kar- ekerinden bazlar, mool hkimiyeti-
nil
ayaklanma- balangcndan 20 yl sonra, Altn Orda-
lar: 1262, 1289, ya vergi gndermekten vazgemek teeb-
1315, 1320 ve snde bulundular; bu hususta, istil zamannda
1327 yllar nisbeten az tahribata maruz kalan Rostov eh-
rinin n ayak olduu biliniyor. Rostov ve
Suzdal Rusyas'ndaki baz ehirler, 1262 de, Mool'lara vergi
demeyeceklerini iln ederek, isyan bayran kaldrdlar; ve
mool askerlerini ldrdler. Aleksandr Nevski'nin el altndan
bu isyan tevik ettii ve hatta buralara gnderilen beyannme-
leri imzalad iddia ediliyorsa da, bunun asl olmasa gerek-
tir. Aleksandr Nevski, bu ayaklanmay mteakip hemen
ertesi sene 'Ruslar zerinden bel ve kazay gidermek
iin' Orda'ya gitmek ve handan afdilemek mecburiyetinde
kald. 1289 da Rostov ahalisi tekrar ayakland. ehirdeki Mo-
ol'lar kouldular, mal ve mlkleri Ruslar tarafndan yama
edildi. 1315 ve 1320 yllarnda yine Rostov mntakasnda isyan
kt biliniyor. Mool'lar her defasnda bu ayaklanmalar zor-
luk ekmeden bastrdlar. 1327 de Tver ahalisinin evkal adl
bir mool byne kar geldiklerini reniyoruz. Bu hare-
ket de abucak yattrld. Rostov mntakasnda ayaklanma-
larn tekrarlanmas, buraya daha ok baskaklarn tayinini ve
muhafz ktalarnn yerletirilmesini mucip oldu. Baskakla ilgili
yer adlarnn okluu bunu gstermektedir.
Altn Orda'da O r d a han Meng Timr zamannda
ba gsteren (1267-1280) Cuci olu Mool'un torunu Nogay,
kilikten baz Bat Kpak sahasnn kumandan "Tmen
rns knezleri- Bal,, sfatiyle ehemmiyet kazanmt. Nogay,
Meng Timr n
ma^ktlk" ' lmnden sonra, Altn Orda
ina
^nalar tahtna kan Tuda Meng zamannda (1280-
1287) mstakil bir hkmdar roln oynama-
a balad. Teleboa han zamannda da (1287-1291) Nogay,
kendi bana harekete devam etti. Altn Orda, bu suretle, ade-
ta ikiye blnm gibi idi. Bu durum, Rusya zerinde de tesi-
rini gsterdi; knezlerin bir ksm Saray'daki han ba tanyor-
lar, bir ksm da Nogay ile mnasebet tesis etmilerdi. Saray
hanna bal kalanlar: Suzdal, Rostov -Vladimir knezleri idi;
haibuki Pereyaslavl ve, galiba, Tver knezi, Nogay'n otorite- ortodokslua meyilleri olduu biliniyor ; hatta bunlardan biri
sini tanmak istemilerdi. Nogay (han) tarafn tutan Pereyas- Rostov knezinin hizmetine girmi, hristiyanl kabul etmi ve
lavl knezi Dimitri Aieksandrovi'e kar, birok rus knezinin "arzade Petr,, adiyle tannmt. XIV. yzyl banda Rostov
ricalar zerine, Saray'daki han tarafndan, Tuda'mn kuman- ehrinde Altn Orda'dan gelen birok mool bynn yaa-
dasnda bir mool tedib ordusu gnderildi; bu ordu yannda d da malmdur. Islmiyetin Altn Orda'da henz kuv-
Gorodets, Yaroslav ve Rostov knezleri de bulunuyorlard. Bu vet bulmad bir devirde, rus ehirlerine gelip yerleen bu
mnasebetle birok rus ehri Moskova da dahil olmak ze- mool byklerinden bir ksmnn, rus knezleri tarafndan
re tahrib ve yama edildi; rus knezlerinin i ilerine Mool'- menfaatler temin edilince, temelli olarak Rusya'da kaldk-
lar kartrmaktan asla ekinmediklerinin bir misalini bu m- lar, az zaman sonra hristiyanlatklar ve ruslatklar bili-
nasebetle yine grm oluyoruz. Tuda'nn kuvvetleri, asayii niyor ; bylelikle, daha XIV. yzyldanberi, rus asilzadeleri-
ve Saray hannn otoritesini temin ettikten sonra, Orda'ya nin Moollarla karmaa baladklarn gryoruz. lk Moskova
dndler. knezi Yuri Danilovi'in, zbek hann kzkardei ile evlenmesi,
bu "karma,, ya nayak olanlarn bizzat knezlerin kendileri
Mool elisi Enezleri arasndaki geimsizlikler, bazan olduklarn gstermektedir.
huzurunda rus Altn Orda'dan gnderilen mool elisi huzu-
knezlerinin runda ve Saray'daki rus piskoposunun itira-
toplantlan kiyle yaplan knezler toplantsnda halledilirdi.
Byle bir toplant, 1287 de Vladimir ehrinde
oldu ve hann elisi Nevriiy'n riyaseti aitnda yapld. 1301de,
Dimitrov ehrinde de byle bir topiant aktedildi; 1304 de
Pereyaslavl'de bir toplant oldu. Rus knezliklerinde daim bir
mool nizam olmamakla beraber, baskaklarn ve mool kta-
larnn bulunmas ve nihayet sk sk mool elilerinin gidip
gelmeleri, Rusya'da mool tesiri ve nfuzunun artmasn
mucip oluyordu. Knezlerin Orda'ya "yz srmee,, gitmeleri ve
uzun zaman hann ordughnda kalmalar, rus knezlerinin
ister istemez mool tesirine maruz kalmalarn icap ettiriyordu.
Hatta rus byklerinden bazlarnn, mslmanl kabul eden
hanlarn hizmetine girenler de grnmee balad; mamafih
bu gibilerin az olduu ve rus ahalisi tarafndan takip ve tev-
bih edildikleri biliniyor: 1262 de Yaroslav ehrinde Zosirna
adl byle birinin halk tarafndan ldrldn rus kaynak-
lar yazarlar.
Mool'lardan da rus yurduna gelip hristiyanl kabul
edenlere erkenden rastlanmaktadr. Altn Orda'nn ilk hanlar
nazarnda din, ehemmiyetli bir rol oynamyordu. Batu hann
olu Sartak hristiyanl kabul etmiti; Saray'da bir ortodoks
piskopusluu mevcuttu. Hanlarn yaknlarndan bazlarnn da
 D O K U Z U N C U B L M

M O S K O V A KNEZLNN YKSEL

M Moskova Knezlii ancak XIII. yzyln ikinci

kva )ehrinin" y a r s m d a teekkl etti. Bu knezliin kurulmas,
balangc (1147 Suzdal-Vladimir Rusyas'nda, " Byk Knez
denberl) ve ilk ( d k ) Yaroslav Vsevolodovi'in oullar ve
knezleri torunlar zamannda meydana gelen "udel,,
(yurt) nizamnn (feodal sistemin) bir neticesi
idi. Moskova'nn ilk knezi, Aleksandr Nevski'nin kk olu
Daniil'dir. Daniil Aleksandovi ile, Moskova knezleri sllesi
kurulmu oldu ; sonraki " Moskova Byk Knezleri,, ve "Rus
arlar bu slleden tremitir. Rus knezlikieri tedricen
Mosova Knezliinin hkimiyetini tanyarak bir tek devlet halin-
de birletiler, ve nihayet bugnk Rusya'nn esas kuruldu. Bu
bakmdan Moskova Knezliinin tarihi, rus tarihinde ayrca ehem-
miyet kazanmtr.
Moskova (Moskva) ehri, adn ayn ismi tayan nehirden
almtr; bu isim, fin meneli olsa gerektir. ehrin kuruluu
hakknda sarih bilgimiz yoktur; rivayete gre, XII. yzyl orta-
larnda knez Yuri Dolgoruki tarafndan kurulmutur. Moskova
ad, vekayinmelerde ilk defa 1147 de geer, sonra 1156 ve
1176 yllarnda"Moskov,, "Kukova,, ve "Moskva,, diye zikre-
dilir. Rivayete gre buras "Kuko,, adl bir boyarn maliknesi
imi. Yuri Dolgoruki buray, Ryazan ve ernigov knezliklerine
kar Suzdal mmtakasn mdafaa iin, bir hudut karakolu,
sonralar hudud kalesi olarak ina etmi; oradan geen nehire
izafeten de "Moskova,, adn vermitir. ehrin gayet msait
coraf durumu, Kuzey Rusya'dan Gney Rusyas'na, Novgorod'-
dan Ryazan mntakasna giden yollarn kavak noktasnda
bulunmas, gneyden g eden rus ahalisinin, Moskova yann-
dan gemeleri icabetmesi, nihayet Volga ve Don boyunca
yaplan nehir ticaret yolunun da Moskova nehri vastasiyle bir-
birine balanmas, bu ehirin sr'atle inkiafn mucip oldu.
Bunlardan baka, gayet nemli siyas sebepler de mevcuttur.
Moskova knezleri, ekseriyetle, kurnaz ve becerikli kimselerdi; "Byk Knezli- Daniilovi'ten sonra Moskova knezi olan
bunlar Altn Orda hanlarnn itimatlarn kazanmaa ve dier i n Moskova' Yuri'nin biraderi van, Tver knezi ile mca-
rus knezlerini ktleyerek, Orda'da birinci mevkii almaa ya gemesi t cadelesine devam etti. ivan, zbek hann iti -
muvaffak oldular. yle ki Moskova knezleri, Rusya'da hanlarn van Kalita m a d m kazand ve 1328 ylnda "Byk Knez,,
valileri roln oynamaa baladlar. Moskova Knezliinin, di- (1328-1341) mansabn almaa muvaffak oldu. Bundan by-
er knezliklere nisbeten, daha emin bir durum arzetmesi, burada le Byk Knezlik, gayet az bir zaman hari,
ahalinin artmasn mucip oldu. Btn bu sebepler, Moskova hep Moskova knezlerinin elinde kalacaktr. Byk Knez van
Knezliinin sr'atle ykselmesi ve kuvvetlenmesini inta etti. Daniilovi, ok akll bir devlet adam idi. Her eyden nce
Aleksandr Nevski, kk olu Daniil'e Moskova ehrini kendi knezlii iinde asayi ve emniyeti temin etti; yle ki
ve evresini verince, Daniil knezliinin sahasn geniletmee Moskova Knezlii bu bakmdan komu knezlikler arasnda is-
gayret etti ve muvaffak oldu; olu Yuri Daniilovi te ayni tisna bir yer ald. Bu knezin en mhim ilerinden biri de:
siyaseti takip etti. Ryazan knezinden, Moskova nehrinin man- Altn Orda'ya gnderilmesi gereken vergilerin "klfetini,, kendi
sabndaki Kolomna ehrini aldktan sonra, Moskova nehrinin zerine almasdr. Bylelikle mool "baskak,, lar ve "bitiki,,
bandaki Mojaysk ehrini, Smolensk knezinden ald; bylelikle leri (vergi memurlar ve tahsildarlar) Suzdal - Vladimir Byk
Moskova nehri batanbaa Moskova Knezliine balanm Knezlii sahasndan uzaklatlar. Rusya'da mool memurlar
oldu. Bu saha, sonraki "Moskova Byk Knezlii,, nin (Dka- ve ktalar kalmad. Mool mparatorluu hudutlar iinde tica-
lnn) ve nihayet Rusya'nn nvesi oldu. Pereyaslavl' -Zalesski rete verilen ehemmiyet ve umum emniyet yznden para te-
knezinin ocuu olmadndan, arazisi, vasiyetnamesi mucibince, davl oalmt. Bunun tesiri Rusya'da da grld ; rus knez-
Daniil'e gemiti. Bu suretle Daniil'in olu Yuri, Kuzey Rusya liklerinde de para oald; bundan byle hana gnderilecek
knezliklerinin en mnimi derecesine km oldu. Yuri bu du- vergiler para hesab ile yaplr oldu. Moskova knezi van Da-
rum karsnda "Byk Knez,, olmak sevdasna dt ve Altn niilovi, han namna vergi toplarken, kendisi iin de hisse -
Orda hanna yaranmaa balad. Fakat, o sralarda, Tver karyordu ; ahaliden lzumundan fazla para topluyor, hana ver-
knezi Michail, "Byk Knezlik,, mansabn elde etmiti. Bu yz- gi gnderdikten sonra mhim bir yekn knezin kasasnda
den Moskova ve Tver knezleri arasnda entrikalarla dolu bir kalyordu. Rus halk daha ar vergiler demee mecbur
mcadelenin baladn gryoruz. Yuri Daniilovi muvaffak tutulmakla beraber, Moskova knezinin varidat artm bulunu-
olmak iin her areye bavuruyordu. 1313 de Altn Orda tah- yordu. van Doniilovi'a, para hesab ile fazla megul olmasn-
tna kan zbek hanm kzkardei Konak ile, 1317 ylnda dan tr, "kese,, manasna gelen (rumca) "Kalita,, ad verildi.
evlenmee muvaffak oldu ve Orda'dan bir miktar mool as- Altn Orda hanlar, rus vergisinin eskisine nisbeten daha
keri alarak, Moskova'ya dnd. Fakat ayn ene Tver knezi muntazam ve klfetetsizce gelmesinden memnun kaldlar ve
Michail tarafndan yenildi. Bu mnasebetle kars Konak'm, van Kahta'nn mevkiini bsbtn desteklediler. Vergi dnda,
Tver knezinin eline esir dt ve zehirlenerek ldrldn- Moskova knezinden gelen armaanlar, hann ordughnda van
den yukarda bahsetmitik. Byk knez Michail hesap vermek Kalita'ya kar sempatinin oalmasn mucip oldu. Moskova
iin Orda'ya arlm ve ldrlmt. Fakat Moskova knezi, Altn Orda hannn en ok gvendii ve sevdii rus
knezi Yuri de, Tver knezinin olu tarafndan han huzurunda knezi idi. Bu durum, Moskova'nn btn dier rus knezlikieri
baklanarak ldrld; bu knezin siyasetinin ana prensipini arasnda mmtaz bir mevkie kmasna imkn verdi. van Kalita,
tekil eden, "Moollara dayanarak Moskova knezliini yk- Rusya'da adeta hanlarn "vekili,, saylyordu.
seltmek esaslar kendisinden sonraki Moskova knezleri iin
siyas bir vasiyetnme gibi telkki edildi.
 Kiyef Rusyas'nn bsbtn kuvvetten dmesi
Rus kilisesinin
ve m
Moskova'ya ; 0 l istils zamannda Kiyef ehrinin
nakledilmesi tahrip edilmesini mteakip rus kilisesinin mer-
(1300 den sonra) kezi de yerini deitirdi. Hristiyanln kabul
ile Kiyef, rus metropolitliinin merkezi olmutu;
metropolitler ise stanbul patrii tarafndan tayin edilirlerdi;
bylelikle rus kilisesi stanbul patrikhanesine bal kald. 1300
yllarnda, Kiyef ehrinin mool aknlarndan biri neticesinde
yeniden yklmas zerine, metropolit Maksim, Vladimir ehrine
gitti; rus kilisesinin merkezi bu suretle Kuzey Rusya'ya nakle-
dilmi oldu. Bu vaziyet karsnda Gali knezleri, Gney-Bat
Rusyas iin ayr bir metropolitlik ihdasn istedilerse de, stan-
bul patrii, rus kilisesinin blnmesini arzu etmediinden, buna
muvafakat etmedi. Metropolit Maksim'in lmnden sonra,
metropolitik makamna, aslen Volinyal olan, Petr getirildi; o
da, Vladimir ehrini merkez ittihaz etti, fakat ekseriyetle Mos-
kova ehrinde kalyordu; Petr, Moskova knezlerinin Tver'e
kar mcadelelerinde Moskova'y iltizam ediyordu. Metropolit,
knez van Kalita ile yakn mnasebet tesis ve Moskova
knezini her hususta iltizam etti. Metropolit'in teviki ile Mos-
kova'da "Uspenskiy sobor,, (katedral) adiyle hret bulan byk
bir kilise yapld; Petr'in Moskova Knezliinin bymesinde
ve kuvvetlenmesinde mhim rol oynam olduu muhakkaktr.
O, btn rus kilisesinin reisi sfatiyle Moskova knezinin mev-
kiini ykseltti. Petr'in, halefi aslen rum olan Teognost da
kilise merkezi olarak Moskova'y seti. Bylelikle Moskova
ehri rus kilisesinin daim merkezi oldu. Bu durum, Moskova
Knezliinin ykselmesinde mhim mil tekil etmitir. Bundan
byle rus metropolitleri igal ettikleri mevki ve ruhani otorite-
leri ile Moskova knezlerinin faaliyetlerini desteklediler; yeni
merkezin "Btn Rusya,, iindeki mevkiinin salanmasn temin
ettiler. Rus kilisesi, Altn Orda hanlarndan ald imtiyazlar
sayesinde ok kuvvetli ve zengin bir tekilt olduundan,
kilise reisinin iltizam ettii knezin birdenbire ehemmiyet kaza-
naca aikrd. Bu suretle artk XIV. yzyln ortalarna doru
Moskova Knezlii hem siyas, hem din ve iktisad stnl
elde etmi bulunuyordu.
Teognost'un halefi, aslen Moskova'l, Aleksey, van Kah-
ta'nn oullan zamannda devlet ilerinde mhim rol oynad;
knezler, ya kk yata veya hasta olduklarnda, metropolit
Aleksey onlarn namna devlet ilerine bakt. Bu suretle rus
metropolitlerinin Moskova Knezliinde siyasi rolleri balam
oldu. zbek hann ve galiba sonralar Canibek hann gzdesi
ve kars Taydula hastalanmken, 1357 de Orda'ya davet
edilen metropolit Aleksey'in tedavisi zerine hatunun iyileme-
siyle, Altn Orda'da rus metropolitinin mevkii bsbtn kuv-
vetlendi. Aleksey, rus kilisesinin eski imtiyazlarn yeniletmee
muvaffak oldu. Metropolit Aleksey'in han ordughnda mevkii
kuvvetlenince, Moskova Knezliinin de siyas durumu bsb-
tn salamlam oldu.
Boyarlarn ve Moskova Knezliinin durumu salamlatka
rus halknn nfusu da oald. Knezlerin gayreti sayesin-
Moskova Knez- de elde edilen i asayi, ahalinin emniyet iin-
lii sahasnda de kendi ii gciyle megul olmasna imkn
yerlemeleri verdi; bunun zerine komu knezliklerden
Moskova arazisine gelip yerleenler oald.
Bunlar arasnda, byk arazi sahibi ve asil meneli olan bo-
yarlar da oktu. Dier knezler nisbeten hem mevkii yksek,
hem serveti fazla olan Moskova knezinin hizmetinde bulunmak,
"boyar,, lar iin krl olduundan, br knezlerin yanndaki
asiller de Moskova knezinin hizmetine gemee baladlar. Bu
suretle Moskova mntakasnda ahali sr'atle artt, kyllerin
ve "boyar,, larn adedi oald, Moskova Knezlii rus knezlik-
lerinin en kalabalk nfuslusu oldu.
Moskova knezleri, Daniil Aleksandrovi'ten balayarak,
knezliklerinin sahasn geniletegeldiler. Bazen zorla ve bazen
de veraset tarikiyle baka knezliklerin ehirlerini eklediler. Bun-
dan baka, fakir den knezlerin arazisini de satn aldklar
olurdu. Yaroslavl, Beloozero ve Rostov knezlerinin yerleri by-
lelikle Moskova'nn eline geti; bazen ayr kylerin de satn
alnd biliniyor. Altn Orda'ya gnderilmesi iin toplanan
verginin bir ksm Moskova knezlerinin ellerinde kaldndan,
gerek komu knezlerden arazi satn alnmas ve gerek Mool-
larn elinde bulunan rus esirlerinin kurtarlmas iin, Moskova
knezlerinin paralar bulunurdu. Ticaret yollarnn Moskova sa-
hasndan gemesi, knezlere tccarlardan gmrk ve ba ola-
rak mhim miktarda varidat temin ettiinden, Moskova knez-
lerinin mal durumlar daima iyi idi. Bylelikle yeni merkezin
ykselmesi yolunda birok miller ve artlar bir araya gel-
mi bulunuyordu.
. _ van Kahta'dan sonra Moskova Knezlii tah-
Moskova Bu-
yk Knezi Di- tma oullar Semeon Gordy (1341-1353) ve
mitri Ivano- van Krasny (1353-1359) getiler. Bunlar kk
vi (Donskoy) yata tahta ktklarndan, metropolit Aleksey
(1359-1389) devlet ilerine nezaret etti. Semeon Gordy'n
ocuu yoktu. van Krasny'n ise ancak iki
olu vard. Bundan dolay, her iki knez de ldkten sonra,
Moskova Knezlii (mevcut "yurt,, nizamna uygun, olarak)
paralanmaktan kurtuldu. 1359 da knez olan Dimitri vanovi,
henz 10 yanda oldundan metropolit Aleksey, boyarlarla
birlikte devlet ilerine bakt. Bu arada Suzdal knezi, Altn
Orda'dan "Byk Knezlik,, makamn almaa muvaffak olmutu,
fakat bu durum ancak 2 yl kadar srd. Moskova knezi tek-
rar bu mansab kendisine geirebildi. Dimitri vanovi, Suzdal,
Ryazan ve Novgorod knezlerine de otoritesini tantmaa mu-
vaffak olmutu. 1221 de Yuri Vsevolodovi tarafndan kuru-
lup, Oka nehrinin mansab sahasn Rus kontrol altnda bu-
lunduran Nijni-Novgorod ehri de Moskova knezinin nfuzu
altna alnmt. Moskova Knezliinin tedenberi rakibi olan
Tver Knezliini yenmek ve inkyad altna almak iin Dimitri
vanovi etin savalar yapmak zorunda kald; Tver'lilere
Litvanya tarafndan yardm edilmesi, bu mcadeleyi zorla-
trmt. Nihayet Tver knezi, "Vladimir Byk Knezliine hak
iddiasndan vazgemek,, ve kendisini Moskova byk knezini
"kk biraderi,, tanmak artiyle bir uzlama yapt. Novgo-
rod'lular da Moskova knezinin stnln kabule icbar edil-
diler ve 8000 ruble demek zorunda kaldlar. Dimitri ivano-
vi, bu suretle, rus knezleri arasnda en kudretlisi olduunu
herkese kabul ettirmee muvaffak oldu. Rus yurdunda ve rus
tarihinde bu knezi mehur eden vak'a ise: Moollara kar
byk bir zafer kazanmasdr.
Kulikovo mey- Atan Orda'da byk bir nfuz sahibi olan
dan muhar- Mam ay mirza, Moskova knezinin bir mddetten-
ebesi, Ruslarn beri kafa tutmakta olduunun farknda idi. 1378
Moollara kar- de Moskova ordusunun Arabah hana kar Voja
ilk byk n e h r i yannda zafer kazanmas, Dimitri Ivano-
2 g f AP]
{ 8 eyll 1380 ) v
*'' n n e kadar kuvvetlendiini aka gster-
miti. Knez, bir mddettenberi Orda ile alka-
sn kesmi gibi idi. Mamay mirza tarafndan Moskova'ya gnderi-
len talepler red cevab ile karland. Bunun zerine Moskova
knezinin zorla inkyad altna alnmas kararlatrld. Mamay
mirza, Moollardan baka, Kumanlar, erkesler, Alan (Yas),
Burtan ( Yahudiler ), Ermeniler ve hatta Krm'dan gelen Cene-
vizlilerden mteekkil bir ordu ile harekete geti. Mamay mirza,
ayn zamanda Litvanya beyi (ve Lehistan kiral) Yagayla ile de
mnasebet tesis etmi, onunla 1 eyll 1380 tarihinde Don neh-
rine yakn bir yerde bulumay kararlatrmt.
Mamay mirzann hareketinden haber alan Moskova knezi
Dimitri ivanovi, sava iin gerekli hazrlklarn yapt. ki yl
nce Moollara kar kazand zafer, ona bu defa Mamay
mirza ile boy lmek cesaretini vermiti. Kendine tbi Rostov,
Yaroslavl ve Beloozero knezlerinden baka, Litvanya knezi
Olgerd'in oullar da Litvanyal ktalarla yardma geldiler. Tver,
Novgorod ve Ryazan knezleri Moskova'llara yardma asker
gndermekten imtina ettiler; Tver ve Ryazan knezlerinin,
hatta gizlice, Mamay mirza ile anlatklar bildiriliyor. Dimitri
vanovi'in kumandasnda, Moskova'da 150 bin kiilik bir
ordu topland anlalmaktadr. Seferin manev istinatgh ise,
Moskova'nn yaknnda kurulan Troitsk - Sergeevsk manas-
trnn barahibi Sergius idi. Sergius, knez Dimitri'yi sava
iin takdis etti, ok kan dklmesi pahasna olsa dahi, zaferi
mjdeledi. Peresvet ve Oslebya adnda iki muharib - pehlivan
rahibi birlikte gnderdi. Moskova knezinin ordusu, Oka nehri-
ni geerek, Don'un balarna yaklat. Mamay mirzann kuv-
vetleri de oraya gelerek, Litvanya beyi Yagayla'nn ordusu
ile gelmesini bekliyorlard. Fakat Yagayla sznde durmad,
kararlatrlan zamanda oraya yetimedi. Mamay bunun zerine
fazla beklemiyerek, 8 eyll gn, Kulikovo ovasnda Ruslarla
savaa tututu.
 Mamay mirzann mool harp usullerine asla riayet etme- gibi, "yz srmeleri iin,, Orda'ya gelmelerini istedi. Dimitri
dii, kendine fazla gvenerek, dmann durumunu asla ara- buna kulak asmad, bir miktar hediye yollamakla iktifa etti.
trmad anlalmaktadr. Halbuki Moskova knezi Moollarn Tuktam han bunun zerine Dimitri vanovi'e kar 1382 y-
hatt hareketini, miktarlarn ve nasl bir ordu ile geldiklerini lnda byk kuvvetlerle Moskova zerine yrd. Ryazan knezi
esasl bir ekilde renmiti. Dimitri vanovi, her ihtimale kar, Oleg, Moollara klavuzluk etti. Dimitri vanovi'in hann kuv-
ordusunun bir ksmm pusuya koydu ve vaziyet ktleirse vetlerine kar durmaa cesareti olmadndan, Moskova'y bra-
bunlar savaa katlacaklard. lk olarak Mamay'n ordusu kp kuzeye, Kostroma tarafna kat. Moskova ehrindeki boyar-
harekete geti. iddetli arpmadan sonra her tarafta Rus- larn ve ruhanilerin bir ksm knezi takip ettiler, ahaliden baz-
larn mukavemeti krld ve Ruslar intizamsz bir ekilde ka- lar ise ehri mdaafa etmek istediler. Tuktam'n orduu Mos-
maa baladlar. Barahip Sergius'un gnderdii iki pehlivan, kova'y birka gn kuattktan sonra, Moollar ehire girdiler.
arpmann balangcnda l dtler; knez Dimitri vanovi Moskova batanbaa yama edildi ve yakld. Bu mnasebetle
yedii bir kl darbesiyle atndan yere yuvarland ve bayld. Moskova'da 24,000 kiinin ldrld bilinmektedir. Moskova
Ruslarn yenilgisi muhakkak gibiydi. Fakat pusudaki blkle- knezi, bu yenilgi zerine, Tuktam hana vergi gndermek zo-
rin hcuma gemeleri, Moollarn yenilmelerine sebep oldu. runda kald ve olu Vasili'yi Tuktam han nezdine rehine
Mamay'n dank ve yorgun kuvvetleri, taze rus ktalarnn olarak yollad.
hcumuna dayanamadlar, meydan muharebesini brakp kat-
lar. Ruslar, bir mddet kaanlar kovaladktan sonra geri
dndler. Bylelikle, 1380 yl Kulikovo meydan muharebesi
Moskova knezi Dimitri tarafndan kazanlm oldu. Dimitri va-
novi muzaffer bir kumandan sfatiyle, byk enlikler iinde
Moskova ehrine dnd. imdiye kadar Ruslara korku hissi
alam olan Moollarn bu yenilgileri btn rus halk
zerinde derin bir tesir yapt ve Ruslarn maneviyatn fevka-
lde ykseltti; demek ki, Ruslar artk 150 yldanberi tahak-
kmleri altnda bulunduklar Moollar yenecek kadar kuv-
vetlenmilerdi. Bu zafer, Moskova Knezliinin ve knez Dimitri
vanovi'in otoritesini birdenbire gklere kard. Kendisine
" Don muzafferi (Donskoy) ad verildii gibi, ok gemeden
bu sefer ve zafer hakknda destanlar tertip edildi. Bunlardan
"Mamayevo poboie,, (Mamay hezimeti) adls en ok yay-
lan idi.
Mamafih Dimitri Donskoy'un bu zaferinden, Rus Yurdu iin,
temelli bir netice kmad. Zaten kazanlan zafer bir Altn Orda
hanna kar deil, derme-atma askerlerden mrekkep zorba
bir mool mirzasnn ordusuna kar idi. Aksak Timur'un yar-
dm ile Urus hana galebe alan Tuktam, Mamay mirzay
yendikten ve vcudn ortadan kaldrdktan sonra, Akhoca adl
birini Moskova'ya gnderdi ve rus knezlerinin, vaktiyle olduu
Rasya Tarihi 7
 O N U N C U B L M

ALTN O R D A ' D A BYK KARIIKLIKLAR

ZAMANINDA RUS KNEZLKLER

Moskova Dimlri Donskoy, 1389 ylnda, henz 39 yan-

knezi I. Vasili 'ken ld. Kendisinden sonra birka olu
(Dimitriyevi) kald. Byk olu Vasili'ye Vladimir Knezliini
(1389-1425) ve Moskova mntakasndan arazi verdi; knez-
liin kalan sahas dier oullan arasnda b-
lnd. Dimitri Donskoy'un brakt vasiyetnameye gre, ikinci
olu Yuri, biraderi Vasili'den sonra "Byk Knezliin,, kendi-
sine deceini sanmt. Halbuki Vasili Dimitriyevi, taht o-
luna brakmay ve Moskova Byk Knezliinin " senyorat
prensibine (ayn sllenin en byk zasna) gre deil, baba-
dan oula gemesi prensibini koymak niyetinde idi. Bu yzden,
Dimitri Donskoy'un evltlar (ve torunlar) arasnda mcadele-
nin patlak vereceini ilerde greceiz. Moskova knezi Vasili,
hann itimadn kazanmak yolunda hibir hareketten ekinmedi;
1392 de Tuktam han ziyarete gitti ve hann gnln yap-
maa muvaffak oldu; yle, ki Moollarn muvafakati ve
yardmiyle Nijni-Novgorod ehri tamamiyle Moskova Knezliine
brakld. Bununla Orta dil ve Aa Oka boyunda Moskova
hkimiyeti kurulmu ve Ruslarn dil boyunca aa inmeleri
iin bir dayanak noktas elde edilmi oldu. Moskova Knezlii,
bu mehur hann mzahereti sayesinde, yeniden kuvvetlendi ve
btn rus knezliklerini tekrar glgede brakt.

Taun hastal. 1 3 4 7 " 1 3 4 9 y a r n d a Bat ve Orta Avrupa'y

, v e J419 yjjj kasp kavuran "taun,, (kara lm) hastal
byk ktl Rusya'ya kadar geldi ve ahali arasnda oka
lme sebebiyet verdi. Moskova knezi Semeon
Gordy da bundan ld. 1352 ile 1427 yllar arasnda Rusya'
nn muhtelif mntakalannda taundan yz binlerce kii ld
biliniyor. Yalnz Novgorod'da, alt ay iinde 80.000 kii
lmtr. Bu mthi hastalk yetimiyormu gibi, 1419 ylnda
misli grlmemi bir ktlk bagsterdi; o senenin eyll orta-
larnda, mutadn hilfna olarak, ok miktarda kar yamas,
ekinin, kaldrlmasna engel olmutu; neticede btn rus knez-
liklerinde mthi bir alk balad. Ahali, at eti, kpek ve ke-
diden baka, len insanlarn cesedlerini de yerdi; alktan
binlerce kii ld. Bu durum birka yl srd ve 1422 de
hi grlmemi souklarn ni olarak bastrmas yznden
binlerce kimse yollarda dondu. 1420 de byk bir kuyruklu
yldz gzkmesi, 1419 da ktlk, 1421 de karsz ve souk
bir k, Novgorod ehrini sel basmas ve mthi frtnalar
olmas, rus halk zerine byk bir korku alad; "dnyann dar gelmiti. Vasili Vasil'yevi'in byk bir ordu ile harekete
sonu yaklatna,, hkmediliyordu. Vasili Dimitriyevi'in pek
parlak olmayan knezlii bu suretle felketlerle dolu yllara
rastlamt; knez, 1425 ylnn sonunda ld ve yerine olu vukubulan meydan savanda, Ruslar mthi bir yenilgiye u-
Vasili Vasilyevi geti.
... Vasili Temny zamannda Moskova Knezliinde
Vasili Vftsii v
vl Temm (kr) ' mcadele patlak verdi. Gen knezin amcas
(1425-1462) Yuri Dimitriyevi, "Byk Knezlik,, sevdasna
dt. Onun iki olu vard. Vasili Kosoy ve
Dimitri emyaka. Bunlar, Vasili Vasil'yevi'e kar silha sarl-
dlar; mcadele yllarnda Moskova ehri birka defa sahibini
deitirdi. Vasili Kosoy, Moskova knezinin eline esir dnce
gzlerine mil ekildi. Dimitri emyaka ise Vasili Vasil'yevi'e
kar iddetle savamaa devam etti. Vasili Vasil'yevi, 1419
ylmdanberi muhtelif mntakalarda faslalarla hkimiyet sren,
Altn Orda han Ulu Muhammed'den mzaharet grnce ga-
lip geldi ve Moskova "Byk Knezi,, makamn ele geire-
bildi.
Vasili Vasil'ye- Muhammed han, 1437 (veya 1438) de
vi'in Kazanl- Kazan Hanln kurduktan sonra hemen Mos-
larn eline esir kova knezine kar harekete geti ve ksa bir
dmesi (7 tem- zaman iinde Volga'mn sa tarafn, Oka neh-
muz 1445) ve r ; n e varncaya kadar, rus nfuzundan kurtar-
*ik*erindr du 1439
yazmda, Kazan kuvvetlerinin Mosko-
va
Kazan'n h- ehrine yrdklerini gryoruz; Moskova
kiniyeti her taraftan sarld. Knez Vasili Vasil'yevi
kar kmaa cesaret edemedi ve Volga'mn
kuzeyine kat. Kazanllar Tver mntakasna kadar giderek,
ehirleri ve kyleri yama ettikten sonra, dndler. Moskova
ehri, kaln surlar sayesinde, tahrib olmaktan kurtuldu. Ayn
ylda, Oka nehrinin mansabndaki Nijni-Novgorod ehrinin
Ulu Muhammed han tarafndan alndn reniyoruz; buras
bir mddet Kazanllarn elinde kald ve Ruslara kar yaplan
seferlerin k noktas oldu.
Ulu Muhammed hann Moskova knezine kar byk bir
zaferi, 7 temmuz 1445 tarihinde vukubulmutur. Kazan ordusu
Moskova Knezlii sahasnda ilerliyerek, Murom ehrine ka-
getii haberi alnnca, Ulu Muhammed han askerlerini ekti
ve Suzdal ehri yannda Ruslar karlad. 7 temmuz 1445 te
radlar. Byk knez Vasili Vasil'yevi esir dt. Moskova
knezi ile Ulu Muhammed han arasnda yaplan uzlamaya
gre, knez mhim bir yekn tutan kurtulu paras deyecek
ve sonra serbest braklacakt. Bunun dnda da baz maddeler
konduu biliniyor.
Moskova knezi bundan byle Kazan hannn istedii gibi
hareket edecek, Altn Orda yerine, Kazan'a vergi gnderecek,
hann oullarna Moskova arazisinde "yurt,, verecekti; bu
maddeler gereince, Moskova Knezlii, Kazan'a tbi bir du-
ruma dt. Hanzadelere verilecek saha, Vasili'yi hem
taahhd ettii artlarn yerine getirmesi iin bir garanti idi, hem
de buradan Moskova zerine daima tazyik yapmak mmkn
olacakt. Ulu Muhammed'in, kendi tarafndan, Vasili Vasil'ye-
vi'e, dmanlarna kar yardm vdinde bulunduu anlalyor.
Moskova knezi bu artlan kabul etti. denecek olan kurtulu
paras Stroganov adl zengin bir zat tarafndan temin edildi.
Stroganov'lar, aslen Altn Orda'dan Rusya'ya gelip yerleen
ve hristiyanlaan bir mool mirzas soyundan olup, Perm ve
Ural sahasnda adeta bir prenslik kurmulard. Vasili Vasil'ye-
vi, Ulu Muhammed han yannda olu van' rehine olarak
braktktan sonra ancak Moskova'ya dnebildi. Bu vak'adan az
sonra Ulu Muhammed hann hayat sona erdi. Moskova knezi
de, tehlikeli bir komu olan bu enerjik handan kurtulmu oldu.
Kasm Hanl- basili Vasil'yevi'in Kazan han ile yapt stanbul Patriine boyun emediini aka iln etmekle, rus
mn kurulua uzlama mucibince, hann oullar Yakup ve kilisesinin artk kendini tamamiyle olgun sandn ve Moskova,
(1452) Kasm'a, Moskova arazisinde bir "yurt,, vermei nn, ortodoksluun en emin ve salam bir diyar telkki ettii
kabul etmiti. Buna binaen her iki hanzade, aka iln edilmi oldu.
kendi "il(asker ve adamlar) lerini alarak Rusya'ya gittiler. Dimitri
emyaka'ya kar Moskova knezinin kazand zaferde Kazanh
kuvvetlerin byk rolleri oldu.Vasili Vasi'yevi ancak Kazan ha-
nnn asker yardm sayesinde yeniden Moskova "Byk knezi,,
olabildi. Byk knez Vasili, 1450 ylnda vaziyete tamamiyle hkim
olunca, Oka nehri boyundaki Gorodets ehrini ve evresini Ya-
kub'a ve Kasm'a verdi.Yakub'un az sonra sahneden ekildii an-
lalyor. Gorodets ehri, de ok gemeden, "Kasm ehri,, (Kasi-
mov) adn ald ve burada yeni bir Hanlk kurulmu oldu. Kasm
hanlar ve mirzalar ok gemeden Moskova Knezliinin tesiri
ve nfuzu altna girdiler; Kasm Hanl, 200 yl sren hayat
boyunca, Moskova Rusyas'nn bymesinde ve genilemesinde
ehemmiyetli bir rol oynad gibi, Ruslar arasnda mool-trk
unsurunun ve trk tesirinin oalmasnda da byk bir mil
oldu.

Floransa nyo- B i z a n s mparatorluu, gittike byyen Os-

nu ve bunun manl-trk tehlikesine kar varln koru-
rus kilisesinde- yabilmek midiyle, Roma Papal ile, 1439 da
ki yanklan Floransa'da bir uzlama yapmak zorunda kal-
(1439) mt. Buna gre, Bizans imparatoru, ortodoks
kilisesi ile Katolikliin birlemesine muvafakat etmi, ortodoks
kilisesi zerinde Papa'nn yksek reislii tannmt. Floransa
Konsilinde rus kilisesini, bir mddet nce stanbul patrii
tarafndan Rusya'ya metropolit olarak gnderilen ve rum olan
sidor temsil etmiti. sidor, nyon taraftan idi. Fakat Mos-
kova knezi ve ruhanileri Floransa Konsilinin kararn tanmadlar,
isidor Moskova'ya dnnce tevkif edildi ve yerine Moskoval bir
rus olan Ion getirildi. Rus kilisesi, Papay ba olarak tanmak
isteyen istanbul Patriinden ayrldn iln etti. stanbul Patrik-
hanesi de buna karlk olmak zere, Kiyef Metropolitliinin
devam eklinde Gney-Bat Rusyas'nda (Gali'te) yeni bir met-
ropolitlik ihdas etti. Floransa nyonunu kabul etmeyen Mosko-
va Rusyas ve rus kilisesi, ortodokslua sadk kaldn ve
 KNC KTAP
Moskova - Velikorus (Bfiyflk Rus) Devletinin
kuruluundan Byk Petro'ya kadar

( 1462 - 1 6 8 9 )
 BRNC BLM

MOSKOVA-VELKORUS (BYK RUS)

DEVLETNN KURULUU

III. van devri ve Rusya'nn mool-tilrk

hkimiyetinden k

IH. ivan'n Vasili Temny (kr) 1462 ylnda ldkten sonra,

genlii Moskova Knezlii, oullan arasnda blnd.
Byk karde olan Ivan'a Moskova Knezliinin
en mhim 14 ehri ve kasabas isabet ettii halde, kalan drt
biradere ancak 11-12 ehir ve kasaba dt. Byk karde,
babadan kalan yurdun en byk ksmna yegne varis oldu.
Moskova Knezliinde tahtn babadan oula gemesi nizamnn
kabul edildii bir daha teyid edilmi oldu. Vasili Vasil'yevi,
1446 da gzlerine mil ekildikten sonra (ki bundan tr "Kr
Temn,, denmitir) byk olu van' devlet ileri ile yakndan
ilgilendirmee balamt; sekiz yanda iken seferlere g-
trd. van, 7 - 8 yanda iken, Tver knezi Boris Alek-
sandrovi'in kz ile nianlanmt; bu mnasebetle, Moskova ile
Tver arasnda, tedenberi devam edip gelen dmanlk bir mddet
iin durduruldu. Vasili Vasil'yevi, 1449 ylnda olu Ivan'a
"Byk Knez,, lkabn verdi ve Bizans mparatorluunda
olduu gibi kendine "erik hkmdar,, yapt. van, 12 ya-
nda iken Tver knezinin kz ile evlenip, 18 yanda bir
olu oldu. Babas ld zaman van, 22 yanda idi;
kendisinin gayet iri yapl ve gzel bir adam olduu bildi-
rilmektedir.

III ivan tahta ^ v a n tahta ktnda Moskova Knez-

ktg zaman iinin igal ettii saha 15.0002 mil kadard,
rus knezllkle- Bunun byk bir ksm Ivan'a ait olmakla be-
rinin durumu raber, kalan drt karde te, "udel,, (yurt)
knezleri sfatiyle Moskova Knezlii sahasnda
hkimiyet sryorlard. Moskova Knezlii her taraftan dier
knezliklerle kuatlmt. Bunlardan bir ou, hem saha, hem de Rus yurdu, bu suretle, XV. yzyl ortalarnda birok b-
nfus ve servet bakmndan, daha yksek bir durumda idiler. yk ve kk knezliklere paralanm bir halde idi. Vaka ayn
Rusya'nn kuzey mntakalar, Fin krfezine sokulan, Novgorod dilde konuan, ayn dinde olan ve knezleri ayn slleden ge-
Knezliine (Cumhuriyeti) aitti. Novgorod'un hkimiyeti veya len bir rus milleti vard. Fakat siyas ayrlk, ayr knezlikler-
nfuzu altnda bulunan yerler, Sukhona ve Vegda nehrini ge- deki rus ahalisini birbirine dman etmiti. Rus knezlikieri
erek, Kama'nn ba ksmna ve Ural dalarna kadar varm- arasnda Moskova Knezlii en by ve en kuvvetlisi deildi.
t. Mamafih, Dna (Kuzey Dvina), Sukhona ve Vegda nehir- Bunlar, siyas nfuz bakmndan, ikiye blnmlerdi: Kuzey
leri boyunca baz yerlerin Gali ve Rostov knezlerine bal ve Bat Rusyas, Mool'lara tbi ve hanlara vergi demekte
olduu biliniyor. Novgorod'un giiney-batsnda kk bir Pskov iken, Bat - Gney Rusyas, Lehistan ( Litvanya) hkimiyeti ve
Knezlii (Novgorod gibi ticaret ehri ve Cumhuriyeti) bulunu- nfuzu dairesinde idi. Vaka Altn Orda Devleti sarslm,
yordu. Fin krfezinin gney sahilleri Estonya ve Litonya, paralanm ve Rusya zerinde hkmn yrtecek bir halde
alman valyelerinin elinde idi. Bugnk Beyaz Rusya (Be- deildi, fakat doudaki Kazan ve gneydeki Krm Hanlklar
byk bir tehlike tekil ediyorlard. Rus yurdunun bu sralar-
lorussya) tamamiyle, Smolensk evresi ve Ukrayna'nn byk
daki umum durumu, tek bir cmle ile ifade edilecek olursa,
bir ksm, Kursk, Orel, Tula ve Kaluga evrelerinin bis ksm,
"dtan siyas bask, iten siyas ayrlk hkm sryordu,,.
Litvanya (Lehistan) devletine giriyordu. Tula ve Ryazan ev-
relerinin gneyinde, Karadeniz, Azak denizi ve Hazar denizine Moskova Knezliinin tek bir sadk dostu vard, o da, Kasm
kadar uzanan bozkrlar, Krm ve Nogay urularnn g ve Hanl idi. Moskova ehrinin 160 km. mesafede Oka nehri ze-
hkimiyet sahasn tekil ediyordu. Ryazan Knezliinin dou- rindeki Kasm (eski Gorodets) ehri, Kasm Hanlnn merkezi
sunda, Suru (Sura) rma ve Oka'nn aa ksmnda, Kazan idi. Bura mool-trk hanlar, t batan Moskova knezleriyle i
Hanl arazisi balyordu. XV. yzyln yarsndan az sonra birlii yapmlar ve Moskova'nn bymesine yardm etmilerdi.
Vyatka ve Kama ile Prem nehirleri sahas Moskova hkimiyeti
altna alnm idi ise de, buralardaki rus nfuzu salam de- , , III. ivan, 1462 de Moskova byk knezi
Novgorod en- , , .
ildi. rinin Moskova olunca, ihtiyatl hareket eden ve gayet n-
Moskova Knezliine gelince, kuzey - batsnda, en kuvvetli bkimiyeti al- ce hesaplyan bir hkmdar olduunu gs-
ve amansz bir dman olan Tver Knezlii vard. Sukhona ile tma alnmas termekte gecikmedi. Elinde olduu halde
Yug nehrinin birletii saha da Moskova'ya ait olmakla, Mos- (1471-1478) Ryazan Knezliini Moskova'ya ilhak etmek
kova nfuzu ve hkimiyeti Volga'mn kuzeyinde geni bir istemedi. Bir mddettenberi Moskova'da b-
sahaya yayldn gryoruz. Bat hududunda, Litvanya Devleti yyen gen Ryazan knezini kendi memleketine gnderdi ve
bulunuyor, Oka ve Ura rma snr tekil ediyordu. Gneyde knezliini tand. Fakat Ryazan, haddi zatnda tamamiyle
Moskova'nn nfuzu ve hkimiyeti altna girmi bulunuyordu,
ve douda, Orta Oka boyunca, Rayzan Knezlii vard. Volga'
ivan, Tver knezinin damad sfatiyle, kaynpederine kar
nn gneyinde, Suru (Sura) boyunca, Mordva'lar ve uvalar,
dosta bir tavr ald ve "iyi komuluk,, mnasebetleri tesis
kuzeyde, Vetluga boyunca, irmiler bulunuyorlard. Mordva
etti. Moskova ile Tver arasndaki dostluk, "udel,, (yurt) knez-
ve irmiler, fin aslndan, uvalar da trk meneli idiler.
lerinin birbirleriyle mnasebetlerini tesbit ve tayin eden ve
Moskova ehri, yabanc devlet snrna ok yaknd; 80
umumiyetle kabul edilen "uzlama,, (dogovor) ile teyit edildi.
km. Tver Knezlii hududu, 100 km. mesafede Kazanclarnn
III. van, bu suretle, Moskova'ya snrda knezliklerin arazi-
hcumlarna kar, Oka boyunca yaplan karakollar, ve bat
sinde gz olmadn aka gstermi gibiydi. Moskova knezi,
tarafnda 100 km. bir yerde - Litvanya Devleti balyordu.
hkimiyetinin ilk yllarnda kendisi hcuma urad. 1465 te Altn
Orda han Seyyit Ahmet, Ruslara kar bir sefer amt. Fakat
knezin ansna, hi umulmayan bir taraftan yardm geldi. Krm
han Hacgerey, Altn Orda kuvvetlerine arkadan hcum etti ve
Seyyit Ahmet han rus seferinden vazgemee mecbur kld.
Krm hannn bu hareketi, III. van' byk bir tehlikeden
kurtard gibi, ilerisi iin Altn Orda'ya kar plnl bir
hareket tasarlanmasna yol am, ve ayn zamanda Mos-
kova knezine Altn Orda tarafndan tehlike olmadn aa
vurmu ve dier dmanlara kar harekete gemek imknn
vermiti. III. van'n tasarlad ilerin banda Novgorod Cum-
huriyetinin istiklline son vermek, bu ehri ve btn lkelerini
Moskova hkimiyeti altna almak geliyordu.
Moskova kuvvetleri, Novgorod'a ait baz yerleri ve ehir-
leri ele geirmilerdi. Bu suretle Novgorod ehrinin hem istik-
lli, hem arazi btnl, Moskova tarafndan tehdit edilmiti. "Novgorod'da, Moskova'da olduu gibi, hkimiyet srmek iste-
ehrin hkim tabakalar, yani boyarlar, tccarlar ve ruhaniler,
Moskova hkimiyetine dmenin, Novgorod'un istiklline ve
zenginliine son vermek olduunu bildiklerinden, buna mani
olmak istediler. Halbuki aa tabaka, yani ahalinin ounluu,
boyarlarn tahakkmnden kurtulu yolunun, Moskova knezine
tbi olmakta gryordu. Boyarlar, tccarlar ve ruhaniler,
Novgorod'un istikllini tanmas artiyle, Litvanya ile bir anlama
yapmak iin teebbse getiler. Bu hareketin banda, Novgo-
rod'un en kibar boyar ailelerinden saylan Boretski'ler bulunu-
yordu. Litvanya, Lehistan kiral Kazimir ( Yagaylaolu ) ile,
1471 de yaplan bir uzlamay mteakib Novgorod, Litvanya
devletinin himayesi altna girmi oldu. Bu uzlamaya gre:
ehrin istiklli ve boyarlarn btn imtiyazlar eskisi gibi ola-
cakt.
Novgorod'lularn bu hareketleri Moskova'da duyulunca,
byk bir hiddeti mucip oldu. Novgorod'lularn bir katolik
kiraln himayesine girmesi, "ortodokslua,, ve ruslua kar
ilenen byk bir ihanet diye vasflandrld ve "hainlerin,,
hemen cezalandrlmasna karar verildi. III. van byk bir ordu
toplad ; bu sefere, "dinsizlere,, kar yaplan bir sava ss
verildi. Moskova knezinin kuvvetleri Novgorod arazisinde mt-
hi tahribat yapmaa baladlar, kyler ve ehirler ykld tld. Mamafih, Novgorod halknn aa tabakas, yeni durum-
ve yakld. Ahalisi (kadnlar ve ocuklar dahil olduu halde)
ldrld. Novgorodlular, Boretski'ler ailesinden Marfa kadnn
heyecanl teviklerinin tesiriyle, mukavemete hazrlandlar.
Litvanya'dan vdedilen asker yardm gelmedi. Novgorod'lula-
rn ise, kendi balarna Moskova knezinin ve mttefiklerinin
mthi ve vahiyane saldrlarna dayanamyacaklar aikrd.
Biri lmen gl boyunda, dieri Selon nehri yannda yaplan
arpmada Novgorod'lularn kk kuvvetleri yenildi. Bunun
zerine, III. van'a eliler gnderip, merhamet dilemee karar
verildi. Moskova knezi mzakerelere girimei kabul etti.
Yaplan uzlamaya gre, Novgorodlular, van'a 15.000 ruble
harp tazminat deyecekler, Kazimir ile yaptklar anlamay
bozacaklard. Bunu mteakip, van, kuvvetlerini geri ekti. Bir
mddet sonra van ile Novgorod'lularn aras yeniden ald
ve van yeni bir sefer at. Novgorod mukavemet edecek bir
durumda deildi. Moskova knezi, gnderdii bir ltimatomla:
diini,, bildirdikten sonra, "vee,, (ehir ahalisinin umum top-
lants) ve "posadnik,, (umum vali) messeselerinin kaldrlma-
sn talep etti. Novgorod'lular, uzun boylu grtkten sonra,
1478 ylnda, van'n artlarn kabule mecbur kaldlar. ehir,
Moskova.knezinin askerleri tarafndan igal edildi. Novgorod
serbestisinin timsali olan "vee an,, (toplantya aran an)
Moskova'ya gnderildi. ehrin istikllini koruyan zmreler, yani
boyarlar ve byk tccarlar ve ruhaniler bata Boretski aile-
sinden Marfa kadn olmak zere, Moskova'ya gtrldler.
Novgorod Cumhuriyetinin, "Bay Byk Novgorod,, un istiklli
bylelikle sona erdi. Buras alelde bir Moskova eyaleti haline
getirildi.
Moskova knezinin kurduu rejim, Novgorod'lulara ok
ar geldiinden, 1479 da bir isyan patlak verdi. van, bunu
bahane ederek, ahali arasndan istikll taraftan kimselerin im-
hasn emretti. Buna tevfikan, Novgorod'un bapapas (Vlad-
ka) Moskova'ya srgn edildi. Yerine, Moskova knezinin g-
vendii biri getirildi; boyarlarn, veya tannm kimseler, hep-
si de ya idam edildiler, veya Moskova'ya tbi yerlere srld-
ler. Bunlarn malikneleri van'm hizmetinde bulunanlara da-
dan faydalanr gibi oldu. Novgorod'dan alman tccarlar da
kouldular. Bu suretle, Hansa ehirleriyle yaplan ticaret te so-
na erdi. Pskov ehri kendi muhtariyetini muhafaza etti ise de,
her hususta Moskova knezine tbi idi. Novgorod ehrinin ve
geni kolonilerinin, III. ivan'n hkimiyeti ve idaresi altna aln-
mas ile Moskova Knezliinin durumu kknden deiti. Mos-
kova, bu defa, rus knezliklerinden hem saha, hem nfs ve
servet bakmndan en by oldu; artk, Moskova ile boy
lecek hibir rus knezlii kalmamt. luuna hizmet etti. Buna mukabil Seyyit Ahmet han ile Kazi-
Rusya'nn Al- Avrupa'daki siyasi muvazenenin Mosko-
va
tn Orda hki- Knezlii lehine dn, 1472 ylna tesadf teekkl etmi oldu : Moskova - Krm, Altn Orda - Litvanya
niyetinden eder. III. ivan, Novgorod gibi geni ve zengin
k (1480) bir lkeyi hkimiyeti altna ald zaman, bu-
na ne Lehistan-Litvanya ve ne de trk - tatar
hanlklar mni olabildiler. Altn Orda han Seyyit Ahmed,
1472 de Moskova zerine bir sefer at; daha nce Lehistan
kiral Kazimir ile anlam ve birlikte hareket edilmesi karar-
latrlmt. Ahmet hann kuvvetleri, Kaluga'nn dousundaki met han yanna gelmesini talep etti. Moskova knezi bir eli
Aleksin ehrine kadar ilerledikleri halde, Kazimir'den yardm
gelmedi. Lek kiral, macar kiral Mathias Korvinus (1457-1490)
ile savatndan, Moskova ilerini ihmal etti. Rus hizmetindeki
Kasm hanzadelerinden Daniyar'm kuvvetleri Seyyit Ahmet
hana hcum ettiler; Altn Orda askerleri arasnda sari bir
hastalk da bagstermi olduundan, Ahmet han, hibir
netice alamadan ekilip gitmek zorunda kald. Bu tarihten iti-
baren Moskova Knezliinin durumu bsbtn salamlat ve
Dou Avrupa'nn en kuvvetli ve en byk bir devleti oluver-
di. Fakat Moskova Knezlii de iare Altn Orda'ya tbi bir
devlet saylyordu. Bu vak'adan az sonra Kazan Hanlnn
tamamiyle Moskova'ya tbi bir devlet haline geldiini gryoruz;
Kazan'da Ruslarla ibirlii yapmak isteyen parti galebe ald.
Moskova Knezlii, Orta dil sahasnda hkimiyeti ele almak
istidadn aka gstermiti. Halbuki iki byk komu devlet,
Altn Orda ve Lehistan, Moskova Knezliine kar olan dmanca
durumlarn deitirmemilerdi; bu iki devlet, Moskova'nn b-
ymesi ve genilemesi yolunda en mhim engel tekil ediyor-
lard. III. van, Altn Orda ile Litvanya-Lehistan'a kar, Krm
Hanlnda gayet kymetli bir mttefik buldu. Mengligerey
han, Moskova knezinin vefakr bir dostu idi. Krm hanlar,
Altn Orda'ya ait btn saha zerinde hkimiyet iddia ettikle-
rinden ve Seyyit Ahmet han amansz bir dman bildiklerin-
den, Seyyit Ahmet han kuvvetten drmek ve bsbtn or-
tadan kaldrmak iin, Moskova knezi ile dost olmay, ona yar-
dm etmeyi prensip olarak kabul ettiler. Kazimir'in Krm'a kar
takibettii anlaysz siyaseti, Mengligerey'in III. ivan ile dost-
mir, Moskova knezine kar mterek bir hareket dzenlemek
ihtiyacn hissettiler. Bu suretle Dou Avrupa'da iki siyasi blok
(Lehistan).
Seyyit Ahmet han, Moskova Knezliinin kuvvetlenmesine
mani olmak istiyor ve Ruslarn Altn Orda'ya tbi bir du-
rumda kalmalarna gayret ediyordu. 1474 te han tarafndan
Moskova'ya bir eli gnderildi ve vergi talep edildi. 1476 da
gnderilen yeni bir eli ivan'n bizzat "Taht ili,, ne, Seyyit Ah-
hey'eti ve bir miktar hediye yollamakla iktifa etti. Bu vaziyet
karsnda, 1477 de, Altn Orda kuvvetleri harekete getiler.
Kazimir de bu seferi destekleyeceini bildirdi. Buna ramen,
seferin Rusya hudutlarna kadar yaplamad anlalyor. 1479
ylnda Mengligerey hann Litvanya-Lehistan'a kar dmanca
durumu tamamiyle aa vuruldu ve van ile dostluu da o
nisbette artt. Altn Orda han ile Moskova knezi arasndaki
ihtilfn, artk silh kuvvetiyle hallinden baka bir are kalma-
mt. III. van, Seyyit Ahmet hann isteklerini yerine getirmek
niyetinde deildi. Tam o sralarda, Kazimir'in elileri Seyyit
Ahmet han buldular ve Moskova'ya kar birlikte harekete
tevik ettiler. Leh-litav ordusu ile Altn Orda kuvvetlerinin bir-
leme yeri olarak Ura nehri kys tesbit edildi. Moskova
knezine kat' bir darbe indirmek iin iki byk devlet anla-
m bulunuyorlard.
Seyyit Ahmet han, Kazimir ile yapt uzlamaya gre,
harkete geti. 1480 ylnn ilkbaharnda van'a kar sefer at;
Saray kuvvetleri yava yava yryerek, Moskova Knezlii ile
Litvanya - Lehistan snr olan Ura nehri yanna geldiler. Ka-
Rasffa Tarihi 8
zimir'in askerleri de buraya gelerek, mool kuvvetleriyle birle-
ecek ve iki mttefik ordu Moskova zerine yryeceklerdi.
Hann harekete getiinden haber alnnca Moskova eh-
rinde panik bagsterdi; knezin maiyetinden birou, bilhassa
yksek tabakalar, ehirden kamaa baladlar. Knez, Altm
Orda hanna kar kuvvetlerini yrtt ve bir mddet ordu
yannda kald, fakat dmandan korktuu iin Moskova'ya
dnd. ehir ahalisi ve ruhanler kendisini gayet fena kar-
ladlar ve azarladlar; ahaliden bazlar, "Knez, ar'a (yani
hana) vergi vermeyerek, onu kzdrd, rus yurdu zerine bu
felketin gelmesine sebep oldu,, diye bartlar, baz azlar-
dan da "korkak, kaak,, sesleri duyuldu. van, ailesini ve ya-
knlarn, icabederse, emniyet altna koymak iin tedbirler al-
dktan sonra, hi istemedii halde, Oka nehri boyundaki rus
ordughna geri dnmek zorunda kald.
Seyyit Ahmet hann kuvvetleri ekim balarnda Ura
nehri yannda mevki almlard. Ruslarn nc ktalar bunlar
grnce nehri gemee cesaret edemediler. Han, Leh kiralnn
gelmesini beklediinden, hcuma geemedi. Seyyit Ahmet han
ktalar ve Ruslarn nc kuvvetleri arasnda birka gn at yapl- du, biri tekinin saldrmasndan ekinerek, hzla birbirinden
dktan sonra, arpmalara son verildi; her iki ordu, aralarnda
Ura nehri olduu halde, hareketsiz kaldlar. Moskova knezi trk
askerinin okluunu grnce eliler gnderip uzlamak tekli-
finde bulundu ise de, Seyyit Ahmet han bunu kabul etmedi;
van'dan mutlak bir itaat ve dokuz yldanberi denmeyen ver-
gilerin hemen yollanmasn istedi. Bu yzden mzakereler ke-
sildi. Trk ve rus ordular, Ura boyunda, karlkl mevzi
aldlar ve bylece iki hafta hareketsiz kaldlar. ki taraf ta
hcuma gemekten ekiniyordu. Ahmet hann Kazimir'i bek-
leyii Moollar hareketsiz brakmt. Halbuki Kazimir bu defa
da sznde durmad. Bunun sebepleri aka bilinmiyor. Meng-
ligerey, Moskova ile yapt uzlamaa sadk kalarak, Podol-
ya'ya hcum etti ise de, Krmllarn hcumlar Litvanya-Lehis-
tan kuvvetlerinin hepsini balamad muhakkaktr. Kazimir,
1472 ve 1477 yllarnda olduu gibi, Altn Orda ile ibirliini
ihmal etti ve, yeter derecede sebep olmadan, bu mhim frsat-
tan istifade etmedi. Leh kiralnn bu hareketinin, sonraki
Lehistan tarihinde byk tesiri olacan greceiz. Sonbaha-
rn yaklamas zerine hem rus, hem han ordularnn durumu
fenalat.
Mengligerey hann asker gnderip Saray evresine hcum
ettirdii haberi de alnmt. Bununla Altn Orda kuvvetlerinin
durumlar mklleti. Hann, rus ve Krm ordular arasnda
skp kalmas tehlikesi vard. Seyyit Ahmet han buna bak-
makszn, bir mddet daha beklemek isterken, netice kendili-
inden hallediliverdi.
Ura nehrinin buz tutmas zerine, van, Moollarn
kolayca nehri geebileceklerini dnerek, 7 kasm 1480
tarihinde, rus ordusunun kuzey istikametinde, Kremene
ehrine doru ekilmesini emretti. Rus boyarlar ve askerleri
knezin emrini, Hann hcumu karsnda, umum bir ekili diye
anladlar. Bunun zerine rus ordusunda panik bagsterir gibi
oldu. Halbuki Seyyit Ahmet hann askerleri, Ruslarn ekililerini
asker bir hile sandlar; Han ordusuna gneye doru ekil-
mek emrini verdi ; Saray kuvvetleri rus hcumuna maruz
kalmamak iin, sr'atle uzaklamaa baladlar. Bu suretle iki or-
kayordu. van, nihayet Tatarlarn kendini takip etmediklerini
grnce, birdenbire tavrn deitirdi. Korkakl baturlua
ve kahramanla dnd. Byk bir meydan muharebesini ka-
zanm bir kumandan gibi enlikler iinde Moskova'ya girdi.
Seyyit Ahmet hann yreksizlii ve muktedir bir kumandan
olmay, bu suretle, Moskova Ruslarn muhakkak bir felketten
kurtarmt. Han, Kazimir'in sznde durmadna kzm ve
Litvanya-Lehistan sahasna girerek baz ky ve kasabalar ya-
ma etti. Sonra, k geirmek iin, Don boyuna gitti.
Seyyit Ahmed'in "ili,, dank bir vaziyette iken, 1481 yl
banda, Si bir han vak (Aybek) ve Krm han Mengligerey'in
gnderdii adamlar, han adrnda bastlar ve ldrdler.
Seyyit Ahmet hann lmnden sonra, oullar arasnda kan
mcadeleler, Krm hannn mdahaleleri, Altn Orda'nm artk
bir kuvvet olmaktan kmasna sebep oldu. Bunun en mhim
neticesi de: Moskova Knezlii ve ona bal dier rus lkele-
rinin Altn Orda tabiiyetinden kmas oldu. Bu suretle, 1480 y-
lnn sava olmadan biten sefer, Rusya'nn kendiliinden,

"mool-trk hkimiyeti,, nden kurtulmasna imkn verdi; bunun
iindir ki, tarihiler, Rusya'da "Mool-trk devrinin,, bitimini 1480
yl olarak almlardr. III. van da, sefer esnasnda korkaka
ve kltc hareketlerde bulunmasna ramen, bu vak'ann
en byk kahraman saylmaktadr. Moskova Byk Knezlii-
nin nderlii altnda bulunan Rusya, artk hanlara tbi bir
knezlik deil, Lehistan-Litvanya, Macaristan veya (Roma) im-
paratoru (Avusturya) devleti gibi, tamamiyle mstakil bir hris-
tiyan devleti olmutu.
Kazan Hanlv 1 4 8 7 ktn Vyatka mntakasnn kat' ola-
nuTrus nOfuzu Moskova Knezliinin hkimiyeti altna
altna girmesi alnmas ile, Kazan Hanlnn stratejik durumu
ve Kazan eh- birdenbire fenalamt. Ruslar, daha o sene,
rinin Ruslar ta- Volga boyunca Kazan'a bir baskn yapmak
rafndan igali teebbsnde bulundularsa da, "frtna ve ya-
1487
^ mur yznden geri dnmek mecburiyetinde
kaldlar. Tam o sralarda Kazan'da " han dvas patlak ver-
mi ve Hanl iten ktrecek bir mahiyet almt. ki parti gemelerine yol at ise de, III. van'n kuvvetli ahsiyeti ve
teekkl etmi ve birbiriyle boumaa balamlard. Biri
Moskova Knezlii ile uzlamak prensibini ne sren "Rus par-
tisi,, , dieri, buna kar gelen " Mill parti idi.
1482 de, ilk defa olmak zere, barutla atan toplar bir
batarya halinde, Kazan'a kar sefere itirak edeceklerdi. Vla-
dimir ehrinde toplanan rus kuvvetleri, nedense o yl harekete
gemediler. 1485 senesinde Kazan tahtna, Ruslara dmanl
ile tannan Ali hann gemesiyle, III. ivan, Kazanllar cezalan-
drmaa karar verdi. 1487 de byk rus kuvvetleri Kazan eh-
rini kuattlar. Kazanllar, fazla mukavemet edemiyeceklerini
anlaynca, teslim oldular. 9 temmuz 1487 tarihinde rus kuvvet-
leri, ilk defa olmak zere, Kazan ehrini igal ettiler. Mama-
fih III. van, Kazan Hanln tamamiyle ortadan kaldrmak ni-
yetinde deildi, daha dorusu bunun henz sras gelmemiti.
Moskova knezi, buray, Kasm Hanl gibi, kendisine tbi,
Ruslara hizmet edecek, rus ordusuna atl ktalar temim ede-
cek bir devlet halinde muhafazasn istiyordu. Kazan tahtna
rus taraftar geirildi, rus dmanl ile tannanlar birer birer
idam edildiler. Ali Han, karlar ve ocuklariyle birlikte ok so-
uk bir yer olan Vologda ehrine srld. Evvelki Kazan han
brahim de, rus dman olan kars Fatma-Sultan, ocuklar ve
maiyetiyle, Ladoga gl kysndaki Keksholm'e srld. Rus-
lara kar gelen veya gelmeleri muhtemel olan unsurlar, bu
suretle, ortadan kaldrldlar.
III. ivan ile Kazan Hanl arasnda karlkl mnasebet-
leri tayin eden bir uzlama yapld. Buna gre: 1. Kazanllar,
Ruslara kar savamayacaklard. 2. Moskova byk knezinin
muvafakati olmakszn kendilerine han seemeyeceklerdi.
3. Kazan Hanl iinde Ruslarn menfaatleri korunacakt. En
mhim maddelerini naklettiimiz bu uzlama ile Kazan Hanl-
nn artk mstakil bir devlet olmaktan kt ve tamamiyle
Moskova'nn nfuzu altna girdii grlmektedir. III. ivan, elde
ettii bu baary, Moskova'ya dnd zaman, anlar almak
suretiyle tes'itten baka lkabna " Bulgar beyi szn de
ilve etti.
Kazan'daki bu rus nfuzu, mill partinin kalntlar arasnda
bir reaksiyon uyandrd ve Moskova'ya dman hanlarn tahta
kurnazca siyaseti devam ettii mddete, Kazan Hanl rahata
nefes alamad, rus isteklerine boyun emek mecburiyetinde
kald.
Rus a nn
Trk (Osmanl) y ' Osmanl Devleti ile ilk diplomatik
-Rus mfinase- mnasebetinin balangc III. ivan zamanna
betinin balan- rastlar. Diplomatik mnasebetlere, rus tccarla-
gc (1492) ve rnn, 1475 ten sonra Osmanl Devletinin elinde
istanbul'da ilk bulunan Krm'daki ceneviz kolonilerinde ve
rus elisi (1497) i r i n d e al verileri tekaddm eder.
Diplomatik mnasebetlerin balanmas ise, Krm han Menglige-
rey'in tavassutu ile olmutur. Moskova'nn Altn Orda hkimi-
yetinden kmas hususunda bu hann Ruslara yapt byk
hizmetlerini grmtk. Krm han, bu defa, dostu III. ivan ile
Osmanl padiah II. Beyazit arasnda mnasebetin tesisine de
hizmet etti. Bu vak'a yle oldu: Macar kiral Mathias Korvinus'a
Moskova'dan gnderilen rus elisi Fedor Kuritsn, dnnde
Trkler tarafndan Belgrad'da durdurulmutu. Eli, macar kiral
ve Mengligerey hann tavassutlar sayesinde, serbest brakld.
Kuritsn Moskova'ya dnnce, trk paalarnn, Moskova beyinin stanbul ile temas uygun grlmemi, bu ie Kefe valisi, Sultan
padiah ile mnasebet tesis etmesi ve istanbul'a eli gnder- Bayazid'in olu Mehmet memur edilmiti.
mesi lzm geldii hakkndaki telmihlerini ivan'a bildirdi; Mos- 1501 de, Kefe'ye Andrey Kutuzov adl bir rus elisi geldi,
kova knezi Krm hanna bir mektup yazarak, bu hususta fikrini Moskova knezi yeniden rus tccarlarna yaplan tazyiklerden
sordu ve Mengligerey de istanbul'dan ald cevab ivan'a gn- ikyet ediyordu. Buna karlk olarak Kefe'den Alagz adl bir
derdi ; alnan cevaptan: Osmanl padiahnn, Moskova kneziyle trk elisi Moskova'ya gitti. Bu zat, galiba, rus paytahtna gi-
mnasebet tesisine kar gelmeyecei anlalr gibi oldu. Rus den ilk trk elisidir. u cihet enterasandr, ki III. van, ken-
tccarlarnn bir mddettenberi Azak ehrinde ve Kefe'de baz disini t batan Osmanl padiah ile eit (msavi) bir duruma
tazyiklere maruz kaldklar Moskova'da renilmiti. van bunu, koymak istemiti. Knez, Osmanl padiahndan gelen name-
siyasi mnasebet tesisi iin bir vesile ittihaz etti ve bu mesele de, padiahn kendi ismini nce, van'n adn sonra yazd
zerine padiaha bir mektup yazd; bunun istanbul'a gnderil- diye gcenmiti. 1501 de II. Bayazid'e gnderdii mektubun-
mesi iin Mengligerey'e ricada bulundu; mektubun tarihi 1492 da, evvel kendi adn, sonra sultann ismini koymutu. Bunun
dir. Moskova knezinin mektubunda, rus tccarlarnn Azak ve sebebi sorulduu takdirde, eliye bu hususta lzm gelen tali-
Kefe ehirlerinde, oradaki paa tarafndan, birpk hakszlklara mat da verilmiti. Mamafih istanbul'da bu gibi kk eyler
maruz brakldklar uzun uzadya anlatlmt. Bu mektubun zerinde durulduu bilinmiyor; zaten stanbul'da o sralarda
stanbul'da yapt tesir bilinmiyor. Yalnz bir trk elisinin Moskova Rusyas'na hi ehemmiyet verilmedii anlalyor. Os-
Moskova'ya gitmek iin yola karld, fakat Litvanya arazi- manl Devletini idare edenler nazarnda Moskova Rusyas'nn
sinde durdurulduu ve geri dnmee mecbur kald malmdur. varl ile yokluu arasnda fark gzetilmedii seziliyor. Rus-
larla mnasebete Kefe valisi, ve sonralar Krm hanlarnn me-
III. van, rus elilerinin stanbul'da kabul edileceklerini
mur edilmeleri, Osmanl padiahnn dorudan doruya Moskova
renince, 1497 de Michail Pleeyev adl birini stanbul'a eli
kneziyle temasa gelmek istemeyii bu grn bir ifadesi idi.
olarak gnderdi. Pleeyev, verilen talimatnamede, elinin ge-
rek vali sfatiyle Kefe'de bulunan padiahn olu ve gerek pa- Osmanl Devletinin sratle geniledii ve dnyann en
diahn kendisinin huzurunda, diz stne kerek deil, eile- kuvvetli bir imparatorluu derecesine kt bir srada, Kara-
rek "selm vermesi,, ayrca tenbih edilmiti. lk rus elisinin deniz'in kuzeyinin yukar blgelerinde genilemekte olan yeni
stanbul'a gelii ve huzura kabulne dair bizim kaynaklarda siyas durum stanbul'da, rum patriinden baka, kimsenin dik-
(Osmanl kroniklerinde) herhangi bir kayda rastlanmyor, kat nazarn ekmemiti. Kk bir Moskova Knezliinin ksa
Pleeyev'in, kendisine verilen talimatnameye uyarak, stanbul- bir zaman iinde Dou Avrupa'nn en byk bir devleti hali-
daki dier yabanc elilerden kimseye kendisinden nde dur- ne gelmesi, eski rus beylikleri yerine bu defa "mill bir rus
masna meydan vermemek, padiahtan baka kimseye hitap devleti,, nin kurulmas keyfiyeti, gerek Sultan Fatih Mehmed'ia
etmemek isteyii, stanbul'da umum hayreti uyandrm ve Rus- ve gerek II. Bayazid'in yeter derecede alkalarn mucip olma-
larn ok kaba ve kltrsz kimseler olduu hkmnn veril- d. Akdeniz'de ve Balkanlar'da hkimiyeti ele almak ve devam
mesini mucip olmutu. II. Bayazit tarafndan III. ivan'a gnde- ettirmek siyasetini esas prensip ittihaz eden Osmanl devlet
rilen cevabta, ilk rus elisinin kaba hareketlerine de temas adamlarndan hibirinin Dou Avrupa'daki siyas deiiklik-
edilmiti. Osmanl padiah, Kefe ve Azak'taki rus tccarlarna lerle ilgi ve anlaylar olmad aka grlyor. XV. yzyl
iyi muamele yaplacana sz veriyordu. Diplomatik mnase- sonlarndaki Osmanl (trk) kaynaklarnda "Moskova Knezlii,,
betlerin balamasndan sonra Azak ve Kefe'deki rus ticaret nin ad bile gememesi, stanbul'da Ruslara olan ilgisizlii
faaliyeti artt. Moskova ile stanbul arasndaki mnasebet de gstermee kfidir.
devam ettirildi; mamafih "Moskov kral'nn dorudan doruya
III. van'n Lit- Litvanya-Lehistan Devletinin kiral Kazimir (Y-
vanya ve Li- Sraylaolu) Moskova Rusyas'nn bymesine
vonya harpleri mani olmak istiyordu. Kazimir, Rusya'nn ileride
Litvanya-Lehistan ve umumiyetle Avrupa iin
tehlikeli olabileceini, yani komu milletler iin "rus tehlikesini,,
sezen ilk devlet adamdr. Kazimir'in lmnden sonra (1492),
Lehistan'da ayr, Litvanya'da ayr birer kral seildi. Kazimir'in
olu Yan Albrecht Lehistan, ve kardei Aleksandr Lit-
vanya kiral oldular. III. van bu durumdan faydalanarak Lit-
vanya'ya kar bir sefer at. Kral Aleksandr, o sralarda
Moskova knezinin hizmetine geen be rus "knezinin malik-
nelerini ve yerlerini Rusya'ya brakmak zorunda kald. ki
devlet arasnda yaplan bar, van'n kzkardei Elena'nn mnasebetin kuvvetlenmesine hizmet etti. Kontarini, Uzun
kral Aleksandr'a verilmesi ile salamlatrld. Mamafih bu du-
rum ok srmedi. Litvanya sahasnda yaayan birok rus
"knezi,, ve bykleri, van tarafna gemekte devam ettiler.
Bunun neticesi olarak, Dnepr ve Desna boyundaki geni
saha van'n hkimiyeti altna girmi oldu. Bu yzden Moskova
Knezlii ile Litvanya arasnda yeniden harp balad ve 1500
1503 e kadar devam etti. Krm han bu defa da Moskova
knezinin mttefiki idi. Livonya'daki alman valyeleri ise Lit-
vanya'ya yardm ettiler, onlar da asl tehlikenin nereden
gelmekte olduunu anlamlard. van, ele geirdii yerleri
muhafaza etmek artiyle, bar akdine muvafakat etti. Bununla,
Moskova Rusyas'nn, artk Litvanya'dan daha kuvvetli olduu
anlalmt.
sra
italya ile ilk larda Rusya'da en iyi yap ustalar ola-
mfinasebet ve rak> Alman ustalarndan renen Pskovlu Rus-
bunun neti- lar tandrd; fakat van, talyanlarn bu sanatta
ticeleri ok ileri gittiklerini renmi, ve Venedik'ten
bir mimar getirmee karar vermiti. Moskova-
da yaplacak byk Uspenski Katedral'inin bir italyan mi-
mar tarafndan inas arzu ediliyordu. Rus elisi Tolbuzin,
Venedik'te, o devrin tannm mimar olan Fioraventi Aristo-
tel'i buldu ve Moskova'ya gelmee ikna etti. Fioraventi, drt
yl iinde Moskova'nn en gzel binalarndan biri olan Us-
penski Katedralini ve baz dier binalar yapt (1479). Mosko-
va'nm talya ile mnasebete girimesi, bu suretle, hemen pra-
tik neticesini vermi ve Rusya'da, yeni uyanmakta olan talyan
Rnesans hemen tatbik sahasn bulmutu. talya ile mnase-
bet tesisi sayesinde top dkme san'atn bilen talyan usta-
lardan Pavlino Debosis 1488 de Moskova'ya getirildi. 1494 te
Milano'dan Petro adl ikinci bir top ustas davet edildi. Aris-
totel, yalnz bir mimar deil, ayn zamanda hem top dkme-
sini, hem de para kesmesini bilen bir teknisiyen idi. Onun
Moskova'da kalmas, Ruslara Avrupa tekniinden faydalan-
mak imknn vermiti.
Venedik'ten Uzun Hasan'a gnderilen Kontarini adl eli-
nin Moskova'ya uramas, Moskova ile Venedik arasndaki
Hasan yannda III. van tarafndan gnderilen Lark Ruf adl
bir talyan bulmu ve birlikte 1476 eyllnde Moskova'ya
gelmi, ve 1477 bana kadar orada kalmt.
,, z Lehistan, Macaristan ve Baltk'taki alman -
A l m a n Impara- , , . , .
torluu ile m- valyelen sahas, Rusya ile Alman Imparator-
nasebet (1486- luu arasnda bir duvar tekil ediyordu. Mos-
1489) ve itti- kova Rusyas'nn varln Bat Avrupa'da
fak (1490) 0 k az kimse (Hansa ticaret ehirleri ahalisi
hari) biliyordu. Avrupallar, Rusya'y, ya Le-
histan kratlarna veya Mool'lara vergi veren kk bir bey-
lik zannediyorlard. 1486 ylnda, Nkolas Poppel adl bir al-
man asilzadesi, elinde alman imparatoru III. Friedrich'in bir
mektubu olduu halde, Moskova'ya geldi. Poppel'in hibir
resm sfat yoktu, sadece bir seyyah gibi, Rusya'y grmek
ve tanmak arzusu ile gelmiti. Ruslar, bata, ondan leh kira-
lnn casusu diye phelendilerse de, bunun asl olmad an-
lalnca kendisini serbest braktlar. Poppel, geri dnnce,
grdklerini ve duyduklarn Alman mparatoruna anlatt. Al-
manya'da, Lehistan'n dousunda byk ve mstakil bir Rus
Devleti olduu hayretle renildi. mparator Friedrich ve olu
Maksimilian, Poppel'i van'a eli olarak gnderdiler. Alman el-
isi 1489 banda Moskova'ya vard ve van tarafndan kabul
edildi; kendisinin, knezin kzlarn alman prenslerine istedii
anlald. Poppel nc defa kabul esnasnda, 'Alman Im-
paratorunun Moskova knezine "kral,, lkabn vereceini ve
bu makamn mparatordan baka kimsenin tevdi etmediini
ve herhangi bir hkmdarn bunu tasdike hakk olmadn'
van'a sylemesi zerine, Moskova knezi bu teklifi reddetti.
van, 'rus yurdundaki hkimiyetinin babadan ve dedelerinden
veraset tarikiyle geldiini, bu nizamn Tanr tarafndan konmu
olduunu ve byle bir lkab kimsenin elinden almak isteme-
dii' cevabn verdi. III. ivan bu szleri ile kendisini Alman
imparatoru gibi bir hkmdar addettiini alman elisine an-
latmak istemiti. Poppel bir daha bu konu zerinde durmad.
Alman mparatoruna mukabil elilikle, rum Trachonit
gnderildi; ona verilen talimatnamede u maddeler vard:
1. ivan'n Alman mparatoruna dostluk hisleri besledii bildi-
rilmesi, 2. Karlkl elilerin gidip gelmesinin kararlatrlmas,
3. van'n kzn ancak mparatorun olu Maksimilian'a verebi-
lecei, 4. Almanya'da teknisyenler, ustalar ve mimarlarn
aratrlmas ve bunlarn rus hizmetine alnmalar. Trachonit
Viyana'da gayet iyi karland. 1490 ylnda yeni bir alman
elisi, Georg Delator, Moskova'ya geldi,
Rusya ile Almanya arasnda sk bir mnasebet tesis
edildi. Siyas sahada bunun amel neticeleri grnmedi ise de,
bunun Moskova iin ok faydal olduuna phe edilemez. Bir
kere alman ve rus elilerinin gidi ve gelileri sayesinde Bat
Avrupa'da Rusya'y, Rusya'da ise Avrupa'y tanmak mmkn
oldu. Rusya iin en mhim netice de, Almanya'dan teknis-
yenlerin gelmesi idi. 1491 de Johann ve Viktor adl, maden
aramasn ve ilemesini bilen iki alman Moskova'ya geldiler
ve Kuzey Rusya'da Peora rma yannda zengin gm ma-
deni ocaklar buldular; bundan sonradr, ki Rusya'da maden
iletme faaliyetine giriildi. Almanya ile mnasebet tesisinden
Moskova Rusyas hemen amel istifadeler teminine imkn buldu.
III. ivan zamannda, bu suretle, Rusya hem Bat Avrupa
Devletleri, hem de Osmanl mparatorluu ve baz mslman
Trk Devletleriyle siyas mnasebetlerini kurmu ve gelitirmi
oldu. Bu sayede Rusya'ya, Venedik'ten ve Almanya'dan fen
adamlar, teknisyenler gelmee balad; bu cihet Rusya'nn
askerlik sahasnda kuvvetlenmesine ve doudaki trk devlet-
leri zararna genilemesine yol at.
III. van'n ailev durumu ve karakteri
Bizans prensesi * v a n ' n > h e n z 1 2 yanda iken, Tver knezinin
Sofya (Zoya) kz ile evlendiini sylemitik. 1467 de kars
Paieolog ile ld; van o zaman 30 yanda idi ve bir olu
evlenmesi vard ( Gen van ). Moskova knezi yeniden
(1472) evlenmek isteyince, kendisine lyk, Moskova
Knezliinin byklne mtenasip, bir bayan arad. Roma
Papa's, van'n evlenmek niyetinde olduundan haberdar edil-
miti. Papann yannda Moskova knezine lyk bir kz da bu-
lunuyordu : Son Bizans mparatoru XIII. Konstantin'in biraderi
Mora despotu Thomas'n kz Sofya (Zoya). stanbul, Trklerin
eline dtkten sonra, Thomas, ailesiyle birlikte talya'ya kam
ve orada lmt. ocuklar, Floransa nyonu ruhunda terbiye
edilmilerdi. Papa, bundan tr, bu Bizansl prensesi Moskova
knezi ile evlendirirse, Ruslarn da Papaln hkimiyetini tan-
yacaklarn umuyordu. 1469 da ivan'a, Sofya ile evlenmesi
iin teklif yapld. Moskova knezi bunu kabul etti ve 1472 de
Sofya (Zoya), refakatinde birok rum akrabalar olduu halde,
Moskova'ya geldi. Hakk olmad halde kendisine " Bizans
prensesi (daha dorusu "istanbul prensesi,,) adn veren Zoya
( Sofya ) , zamannn en iman kadnlarndan biri i d i ; fakat,
zeks ve hele kurnazl yerinde idi. Bizans'n son devir haya-
tn gren, talya'da byyen bu rum bayan, zamann en "ince,,
ve kibar muhitlerinde bulunmakla, Moskova'nn gayet kaba ve
lbali muhitini beenemezdi. Sofya, kocasn ve muhitini "in-
celetirmek,,, stanbul'da ve talya'da grd daha kibar bir
hayata altrmak vazifesi karsnda kald. "Bizans prensesinin
bu ii ksmen baardn gryoruz. Sofya, Papann umduu-
nun hilfna olarak, Ruslar "katoliklie dndrmek,, hususunda
hi ilgi gstermedi. Buna mukabil Sofya'nn Kremlin sarayna
gelii, ivan'n husus hayat zerinde tesirlerini gstermee
balad. Knezin evvelki sadeliinde, boyarlarla teklifsizce
grmelerinde ve umumiyetle yaay tarznda deiiklik
grld ve bir "hkmdara lyk,, bir ekil ald. Sofya ve ya-
nndaki Rumlar, van'a "hkmdarln ne olduunu, nasl ya-
amas lzm geldiini, hkmdarn dier teb'adan farkl ve
ok stn bir mevkide bulunduunu,,, Bizans'ta ve talya'da
mevcut telkkilere gre, alamaa baladlar. Moskova Knezli- rihinde ilk defa olmak zere " a r l a ta giyme,, mera-
inin siyasi durumunun sr'atle gelierek gittike bymesi, simi yapld. Sofya ile Vasili menkp bir durumda idiler. Fakat
van'a, ahs ve igal ettii makam hakknda yepyeni bir g- az sonra van kararn bozdu; herhalde Sofya'nn meneini
r beslemesini mucip olduundan, "stanbul prensesi,, nin tel- nazar itibare ald ve Vasili'yi kendine varis iln etti; Vasili,
kinleri van'n iine yarad. van, Sofya'nn Moskova'ya geliin- "Byk Knez,, lkabiyle babasna "erik,, oldu. Bu deiiklikler
den az sonra, talya'dan Aristotel adl bir mimar getirtti. Bu esnasnda, nce Sofya'nn yaknlarndan birka kii idam edil-
talyan mimar Moskova'da byk inaat plnn yapt ve ie dii veya srgne gnderildii gibi, sonra da Dimitri'ye taraf-
balad: Bunlar arasnda Uspenski Katedral'dan baka, knez'in tar olanlar takibata uradlar ; bunlardan, hatta bir boyar idam
yaamasna mahsus "Granovitaya palata,, (saray) da yapld. edildi. III. ivan, hibir rus hkmdarnn saltanat srmedii,
Moskova knezi, imdiye kadar yaad ahap konak (chorom) - 43 yl gibi uzun bir zaman tahtta kaldktan sonra, 1505
tan kp, daha geni ve ssl ta binaya tand. Moskova te ld; bu srada 65 yanda idi. Kltr kt, tabiat ha-
Knezliinin durumunda byk gelimeler olurken, van'n hu- in, askerlik liyakati az olan bu Moskova knezi, bir-
sus hayatnda da hi olmazsa zahiren esasl deiiklik- ka nesildenberi Moskova knezlerinin karakteristik vasflar
ler hasl olmutu. olan, " ev - barkn mkemmel tanzim etmesini ve mlik-
Sofya'nn ve onunla gelen Rumlarn ve talyanlarn te- nesini bytmesini bilen bir aile babas, rusca tabirle bir
siri ile, van, mstebit bir hkmdar zihniyetini benimsedi. "skopidom,, idi. Sofya ile Moskova'ya gelen Rumlar ve tal-
Kendisine Sofya ile evlenmekle, "Bizans imparatorlarnn meru yanlarn tesiriyle de zaten Moskova knezlerinin damarlarnda
halefi ve ortodoksluun yegne hamisi,, olduu fikri aland. olan "diplomatik,, vasf kendisinde ok inkiaf etmiti. Orta
Aile hayatnda ve kendi muhitinde gayet hain olan van bu derecedeki kabiliyeti, fakat ok ansl oluu, bu devirde komu
defa cibilyetindeki btn kt huylarn meydana koymaa devletlerin birbirleriyle uramalar sayesinde III. van, tahta
balad; bir mddet sonra Sofya Paleolo'u bsbtn kendisin- kt zaman kk bir Moskova Knezliinin prensi iken, l-
den uzaklatrd, onunla hi temas etmez oldu; mamafih "stan- d zaman geni bir Rusya'nn "Byk Knezi,,, mstakil bir
bul prensesi,, Kremlin'deki rahat hayat yznden bsbtn hkmdar idi. III. van', muasr Budan voyvodas Byk Ste-
imanlamt. van'dan uzak kalmasna fazla zlmyor ve fan u szlerle karakterize etmiti: 'Ben btn hayatm meydan
vaktini nak yapmakla geiriyordu. Kremlin sarayndaki bu muharebelerinde geirdiim halde, snrlarm bir kar geni-
rum prensesinin Moskova'da "mill bir rus devleti,, telkkisinin letemedim; halbuki van, evinde oturuyor, yiyor,iiyor ve uyuyor,
meydana gelmesinde ve Moskova hegemonya fikrinin gelime- fakat devletini boyuna geniletiyor'; Stefan, yalnz u ciheti
sinde mhim hissesi olmas itibariyle, rus tarihinde ehemmiyeti unutmutu: Budan'n yan banda Osmanl devleti veya Ma-
vardr. van'n Sofya'dan, Vasili adl bir olu oldu. caristan gibi kuvvetli komular vard, halbuki van'n komu-
lar, zfa urayan Altn Orda ve Kazan Hanl, Litvanya ve
III. van'n ilk karsndan van (Molodoy-Gen) Livonya devletleri idi; hele mool hanlarnn birbirlerine d-
-1,"' adl bir olu vard; fakat o, 1490 da lm, manlklar, van'n iini ok kolaylatrmt.
lm (SOS) . . f, , . ' , , , , r> J f iti
Dmtr adl bir oul brakmt. Bu deta, l. III. Vasili'nin saltanat (1505-1533)
van'dan sonra kimin tahta kmas lzm gelecei meselesi
hasl oldu. III. van'dan sonra Moskova tahtna, van'm torunu III. Vasili (va- ' v a n ' m vasiyetnamesi, Moskova Rusyasm-
Dimitri mi, yoksa Sofya'dan doan olu Vasili mi "Byk novi) da artk "otokratya,, nn tamamiyle yerleti-
Knez,, olacakt ? van, nce Dimitri lehine karar vermi ve onu ini aka gstermektedir, ivan, byk olu
"ar,, olarak tasdik etmiti. Bu mnasebetle galiba rus ta- Vasili'ye, Rusya'daki ehirlerden 66 sini brakt halde, kalan
drt biradere kk 30 ehir vasiyet edilmiti. Sikke kestirmek, kendi etnik ve tabii hudutlarn bulmu ve " mill bir " Rus
yabanc devletlerle mnasebette bulunmak hakk yalnz Vasili'- Devleti meydana gelmiti. Bununla, Rus Devleti, tarihinin ilk
ye ait olacakt, ocuklar olmayarak lecek knezlerin varisi, merhalesini bitirmi oluyordu.
yine Vasili idi; "Byk Knez,, olmak hakk yalnz Vasili'nin III. Vasili, Sabuovlar (yani trk) ailesinden bir kzla ev-
oullarna verilecekti. III. van'n vasiyetnamesi, Rusya'da artk liydi, fakat ocuu olmad iin ondan ayrld. Yine bir trk
bir "devlet,, mefhumunun esasl bir ekilde yerletiini ve Va- soyundan olan knez Glinski'lerden Helene (Elena) adnda bir
sili'in bir "hkmdar,, sfatiyle dier knezlerden ayrldn, bayan ald. Bu defa ivan ve Yuri adl iki olu oldu. Vasili 60 ya-
knezlerin ise ancak birer "teb'a,, olduklarn tebarz ettiriyordu. nda iken, 1533 n austosunda, ni olarak hastaland ve ld.
III. Vasili, babasnn balad ie devam ettirdi ve III. Byk lu ivan (sonraki Korkun ivan) henz 3 yanda idi.
van gibihatta baz hususlarda ondan daha fazlamutlak ve Gayet sert ve kaba bir kimse olan Vasili, yakn muhitinde bu-
mstebit bir hkmdar olmaa alt. Moskova'nn hkimiye- lunanlar tarafndan hi sevilmiyordu. Hele mstebit bir hkm-
tine henz alnmyan iki knezlik vard: Biri mstakil bir "e- dar olmak isteyii, boyarlarn hi te houna gitmiyordu. Bundan
hir Cumhuriyeti,, olan Pskov, dieri de Ryazan Knezlii. Pskov, tr lm birok kimseyi, bilhassa boyarlar, memnun etti.
tedenderi Moskova knezlerinin nfuzlar altnda idi; orada,
knez yerine Moskova'dan gnderilen bir vali bulunuyorsa da,
yine mstakil saylyordu ve muhtar idarenin timsali olan
"Vee,, tekilt kaldrlmamt. 1510 ylnda, Vasili, Pskov
ehrini de alelade bir Moskova eyaleti haline getirmee karar
verdi ve mesele kmadan bu i te halledildi. Pskov'un Vee
an,,, ve 300 aile Moskova'ya nakledildiler; Moskova'dan da o
kadar aile oraya gnderildi. 1517 senesinde Ryazan Knezliine
de son verildi: ahaliden bir ksm Moskova'ya yakn yerlere
datld. Nihayet, son olarak, Litvanya kiralna tbi ernigov-
Seversk mntakasndaki idare de kaldrld ve 1523 te Mosko-
va'ya ilhak edildi; bununla "Udel (yurt) knezlikieri artk bs-
btn ortadan kaldrlm oldular.
Btn rus ehirleri ve knezlikieri, bu suretle, Moskova B-
yk Knezinin hkimiyeti altnda birletirildi; Moskova Rusyas
bir "Velikoross (Bykrus, veya sadece rus) devleti haline
gelmijoldu. Kiyef evresi ve Dnepr ile Karpatlar arasnda ya-
ayan "Rutenler (Ukraynallar), zaten, hem dil, hem kltr ba-
kmndan Moskova Ruslarndan epey farkl idiler; Smolensk
eyaletinden itibaren Dnepr ve Berezina nehirleri arasndaki
ahali de, bugnk Beyaz Ruslar (Beloruslar), kuvvetli bir leh-
katolik tesirine maruz kaldklarndan, " Velikoross lardan epey
farkl idiler. Kiyef ve Gali sahas ile Beyaz Rusya mmtakalar
uzun zamandanberi Moskova ile deil, Lehistan-Litvanya dev-
leti erevesine aittiler. Bu suretle, III. Vasili zamannda Rusya
 K N C B L M

M O O L - TRK HKMYET DEVRNDE RUS-

YA'NIN SYAS, TMA. E K O N O M K VE
KLTREL DURUMU

Boyarlar Kiyef Rusyas devrinde, knezlerden sonra rus dev-

leti iinde en nfuzlu zmrenin "boyar,, lar olduu-
nu grmtk. Trke bir lkap olan "boyar,, ad, asil aileden
neet eden byk arazi sahiplerine verilirdi. Kiyef Rusyas
devrinde, herbir rus knezliinin ve ehirlerin kendi boyarlar,
yani aristokrat aileleri vard. Bunlar siyas, ekonomik hayatta
nfuz sahibi idiler, bilhassa "Vee,, geleneinin muhafaza edil-
dii eski rus ehirlerinde bata Novgorod ve Pskov olmak
zere boyar'larn idareyi ellerinde tuttuklar biliniyor. Buna
mukabil Suzdal Rusyas'nda kurulan yeni ehirlerde, yani Mos-
kova Knezliinin hkim olduu mmtakalarda. "boyar'larn n-
fuzu, knez,, in lehine olmak zere, azald. XIV. - XV. yzyl-
larda, Moskova Knezliine, baka rus knezlikierinden birok
boyar ailesi gelip yerletiler ve Moskova hkmdarlarnn hiz-
metine girdiler ; nk burada daha ok menfaat temin edili-
yordu. Kendi maliknelerini, yani "Udel,, lerini ellerinden ka-
ran knezler de, "knez,, lkabn muhafaza etmek artiyle, Mos-
kova "Byk Knezi,, nin yanma gelerek, onun hizmetine girdi-
ler ve, boyarlar gibi, teb'as oldular. XIV. yzyldan itibaren, bel-
ki daha evvel, Altn Orda byklerinden bazlar da rus knezle-
rinin hizmetine girmiler ve ortodoksluu kabul ettikten sonra
ruslamlard; bunlar da "rus boyar,, larnn en yksek zmresin-
den saylyorlard. Litvanya'daki byklerden de, kral Gedimin
neslinden bazlar Moskova'ya gelmiler ve orada yerlemi-
lerdi; bunlar da, yksek boyar tabakasna giriyorlard. Mosko-
va Knezliinde, bu suretle, Rurik neslinden tremi knezler
boyarlardan baka mool-trk, fin ve litav meneli boyarlar
oktu. Mool-trk meneli boyarlardan en eskileri ve nfuz-
lular : Mrza-et (Saburovlar ve Godunovlar bunlardand),
Glinski'ler ve belki de eremetev'ler v. s. idiler. Moskova'nn

Rusya Tariki 9
en eski boyar aileleri de, Fedor Koka, Morozov, Golovin,
Vel'yaminov, uyskiler idi. Moskova knezlerinin kuvvetlenme-
leri nisbetinde, Moskova'ya boyar'larn gelmesi oalmt. Mos-
kova knezleri bunlara malikneler veriyorlar ve hizmetlerine
alyorlard. Boyarlarn maiyetinde ve hizmetlerinde birok
kimse bulunuyordu. Bunlara "deti boyarskie,, (boyar adamla-
r) denirdi. Asker ktalarn bunlardan tekil edildii biliniyor.
Boyarlarn adedi arttka, kime hangi mevkiin verilmesi mese-
lesi ortaya kt. Bu defa herkesin meneine, yani asaletine
gre, hizmet vermek usl kondu; buna "mestniestvo,,, yani
"orun nizam,, (yer nizam) dendi ve 150 den fazla asil ailenin
eceresini ihtiva eden bir "ecere defteri,, (Rodoslavets) ha-
zrland.
Kiyef Rusyas'nda da olduu gibi, XII. - XV.
K6y 1
t f anl ^ 8
y z y , l l a r Rus yas'nn esas ahalisini kyller te-
kil ediyordu. XI. yzyldan sonra, gney ve
bat rus mntakalarndan Orta Volga sahasna gelen Slav -
Ruslar, burada karlatklar fin zmreleriyle geni lde
kartklarn ve bunun neticesinde "Velikoruss,, (Bykrus)
kavminin meydana geldiini sylemitik. Antropolojik hususi-
yetinde fin-ugor (ve altay) vasflar bulunan rus kyl kitlesi,
igal ettii yerlerin icab olarak, tedenberi iftilik, avclk ve
ormanclk'la meguldler. XIII.-XV. yzyllarda rus kyllerin
ounluu serbest kimselerdi, kendi topraklar, ev-barklar ve
hayvanlar vard. Feodal nizamn henz tamamiyle tesis edil-
medii bir deviri andran sistem hkmsryordu. Knezlerin
kle olarak satn aldklar veya uzlama mucibince kendi hiz-
metlerinde bulunanartk serbestliini kaybeden "kyller,,
de oktu; bunlara "ldi,, (adamlar) denirdi. Kendi topranda
yaayan ve hukuk bakmdan serbest olan kyllere ise "hris-
tiyan"dan bozma "krestiyane,, (tekeli: krestiyanin) denirdi. Bu
isim, rus kyls iin zamanmza kadar gelmitir. Yaay
tarzlar gayet iptida ve kltr seviyeleri ok aa bir basamakta
idi. Knezlerin hizmetlerini gren imtiyazl zmrenin ve toprak
aristokrasisinin adedi oaldka ve nfuzlar artka kyl-
lerin topraklar ve serbestileri tedricen ellerinden kt; kyl-
lerin, nihayet bsbtn "serf,, lik, yani "topraa bal klelik,,
durumuna getirilmeleri iin lzm gelen artlar gerekleti.
Kanunlar 1497 Kiyef Rusyas'ndaki kanunlarn eski vareg-rus
kanunnmesi rf ve adetleri ve sonralar Bizans kanunlar-
nn tesiri ile meydana geldiini sylemitik.
"Russkaya Pravda,, nn hem vareg-rus, hem de baz yerli slav
hususiyetlerini ihtiva ettiini de grmtk. Kiyef Rusyas'nn
zaafa uramasndan sonra rus knezlerinin kanun ilerine fazla
ehemmiyet vermedikleri grlyor. "Kormaya kniga,, adiyle
maruf Bizans'ta kullanlan kilise ve sivil kanunlarnn bulgarca
tercmesi, ancak 1262 de metropolit Kirili tarafndan Rusya'ya
getirilmiti. Bu mecellenin rus hukuk hayatna tesiri byk
oldu. Bizans kanunlarndan bazlar ve "Kormaya,, dan da
baz paralar alnmak suretiyle, "Doruluun lleri,, (Merila
Pravednago) adiyle rusa bir kanun klliyat tanzim edildi.
III. van, Moskova Knezliini byk bir Rusya haline
getirince, kanun vaz' iine de ehemmiyet verdi. Onun emriyle,
Vladimir Gusev adl bir diyak (ktib), eski rus kanunlarndan
paralar almak suretiyle, 1497 ylnda yeni bir kanun kitab ha-
zrlad. Buna "III. ivan kanunnmesi,, (Sudebnik) derler. Buna
gre , devletin en yksek hkimi, Byk Knez kendisi ve o-
cuklar idi; knezin adndan boyarlar ve knezin memurlar
mahkeme ilerine bakmakla mkelleftiler. Baz yerlerde mahke-
melere, ahaliden seilen " en iyi adamlar itirk ettirilirdi.
Mahkm olan kimse, mhr, kt masraf ile hkim ve yazc-
larn i haklarndan baka, dava tutarnn %10 nu derdi. Eski
devirden kalma birok madde bu yeni "Kanunnme,, de yer
bulmutu, tek'e tek mbareze bunlardan biriydi ; yenilen sulu
saylr ve idam edilirdi; krbala cezalandrmak usul de oka
kullanlrd; ikence de tatbik edilirdi. Gayet ksa olan bu ka-
nunnmede de alm-satm, bor, veraset, arazi, snr, kleler ve
kyllere ait maddeler de vard. 1497 Rus kanunnmesi bu
devir rus hayatnn rf ve detlerinin ok hain olduunu aka
gsterir. Bu kanunnmenin maddelerinde herhangi bir mool
tesiri aramak imknsz grlyor.
Rus kilisesi " ^ o o l hkimiyeti devrinde rus. kilisesi eski
ruhaniler, m- tekiltn, yalnz muhafaza etmekle kalmad, bu-
nastrlar nu inkiaf ettirmek iin fevkalde msait artlar
buldu. Mool mparatorluunda btn dinlerin
msamaha ile karlandm grm, din ehlinin devlete hi- olmalar hasebiyle stn bir millet olduklar gr alanyor-
maye edildiklerini de sylemitik. Ayn politikann Altn Orda han- du. Moskova Knezlii ykseldii nisbette, Moskova ehrini
lar tarafndan Rusya'da da tatbik edildiini gryoruz. Rusya, merkez ittihaz eden rus metropolitliinin de mevkii byd.
mool istilsna urad zaman, mukavemet eden ehirlerde Metropolitler, knezin en yakn adamlar olduklarndan, knezler
bile piskopuslara ve ruhanilere iliilmedii biliniyor. Rus kilise- kk yata tahta getikleri zaman, metropolitler devlet ilerine
sinin ba olan Kiyef metropolitine "dokunulmazln,, temin eden bakarlard. Moskova'nn ykselmesinde rus kilisesinin de byk
" yarlk verildi. Bu cinsten yedi " yarlk muhafaza edilmi- bir hissesi olduu muhakkaktr. Dimitri Donskoy, Mamay mir-
tir. Kilise mensubini, kilise emlki her trl vergiden muaf zaya kar sefere karken, Troitsk-Sergeyevsk manastr ba-
tutuldu. Rus kilisesi, bu suretle, mool "ar,, larnm, yani han- rahibi Sergey Radonejski'nin takdisini almt. Moskova metro-
larnn, himayeleri altna konulmu oldular; rus ruhanilerinin, politleri Petr ve Iona, Moskova Devletinin ykselmesine ok
"hann selmeti iin Tanrya yalvarmaktan baka bir mkelle- gayret ettiler. Perm ve Vyatka mmtakalar, Stefan adl bir
fiyetleri yoktu. rus misyonerinin gayretiyle hristiyanlatrld ve rus idaresine
alnd. Manastrlarda vekayinmeler, din kitaplar ve tarihler
Kiyef Rusyas ehemmiyetini bsbtn kaybetmesinden
yazlmakta idi; rus edeb dili, bu suretle inkiaf imknn buldu.
sonra, rus metropolitliinin nce Vladimir'e, bilhare Moskova-
Rusya'nn okur ve yazar ksm bilhassa ruhaniler ve rahiplerden
ya nakledilince de hanlar tarafndan verilen imtiyazlar azalmad,
ibaretti.
belki geniletildi. Saray ehrinde biie bir rus piskopusluu tesis
edildi. Saray'daki rus piskopuslarnn, bazen hanlarn diplomatik
XI1I<
hizmetlerini grdkleri olurdu. Bunlar Altn Orda ile Bizans mpa- Ekonomik ha- ' X V - yzyllar Rusyas ekonomik hayat
ratorluu arasndaki mnasebetlerde istihdam edilirlerdi. Rus kili- yat arazi zi- bakmndan snk bir manzara arzetmekte-
sesi, gerek Altn Orda hanlarnn ve gerek rus knezlerinin hima- raat, ticaret dir. Ziraate elverili arazinin mhim bir ksm
yesi sayesinde geni arazi ve servet sahibi oldu. Daha Kiyef kneze ve boyarlara aitti. Avrupa'daki "Feoda-
Rusyas devrinde balanan manastrlar, mool hkimiyeti dev- lizm,, sistemine benzer bir nizam kurulmakta idi. Mamafih
rinde inkiaf imknn buldular. Bir taraftan Volga'mn kuzeyin- toprak sahibi olan serbest kyler de oktu. Ahalinin esas
deki sahada manastrlar oald gibi, dier yandan, Urallar'a meguliyetini ziraat tekil ediyordu. Bunun gayet iptida
doru yaylan rus kolonizasyonu ile birlikte rus manastrlar vastalar ve usullerle yapld anlalmaktadr; en ok ekilen
da tesis edildi. hububat, avdar olsa gerektir. Rusya'da ormanlarn okluu,
Rus kilisesi, yalnz ortodoksluun "hakik,, bir beii arcln, inkiafna imkn vermiti, evvel vahi arlarn baln
deil, ayn zamanda btn rus kltrnn ve rus mill hayat- toplamakla iktifa edilmi, sonralar arlar ehliletirilmiti. Bal
nn sakland, korunduu ve inkiaf ettirildii bir messese ve balmumu eskidenberi Rus ticaret eyas arasnda en mhim
oluverdi. Ortodoksluk hakik bir "rus dini,, mahiyetini ald yer tutmakta idi. Ticaretin Kiyef Rusyas'nda skandinavyal
ve rus mill uurunun ayrlmaz bir paras oldu. Lehistan- Vareg-Rus'lar tarafndan yapldn grmtk. Sonralar yerli
Litvanya ve alman valyelerinin, Rusya'nn batsnda yaymak slav-rus tccarlar da tredi. Dnepr yolunun ticaret ehemmiyeti
istedikleri Roma katoliklii "rus ortodoksluu,, tarafndan bittikten eonra, rus ticareti istikamette inkiaf etti. Novgo-
iddetli bir mukavemetle karlat. Hatta Floransa nyonunu rod'a gelen Hansa Alman tiiccarlariyle al-veri. dil boyunca
(1439) mteakip, Bizans kilisesine kar bile dmanca bir tavr yaplan ticaret, evvel Altn Orda paytaht Saray, sonra Ka-
alnd. Mool - trklerin mslmanl kabullerinden sonra, rus zan ehirlerinde, ve bilhara Kazan ile Nijni - Novgorod ara-
kilisesinin telkiniyle Moollara "pagan,, (putperest, pis-murdar) sndaki Makar'yev manastr panayrnda; nc istikamet
lar nazariyle baklyor ve Ruslarn, ortodoks (pravoslavny) ise: Cenevizlilerin elinde bulunan Krm'daki Kefe ve Sudak
ehirleriyle, Venediklilerin kolonileri olan Azak ehrine mte-
veccihti ; buralar 1475 ten sonra Osmanllarn eline getii
zamanda, yani trk hkimiyetinde de rus tccarlar buralara
gelmekte devam ettiler.
Rus ticaret eyas, Kiyef Rusyas devrinin ayn idi. Kuzey
mntakalarndaki ormanlarda bulunan kymetli krkler birinci
ehemmiyeti haizdi: samur, muhtelif cins tilki, sincap v. s.
gibi kymetli krklerden baka balmumu, bal, iya, deri,
tuz, keten, balk dii ve kereste mamult, rus ihracatnn
balca maddelerini tekil ediyordu. Alman, isve ve Dani-
marka tccarlar ise Rusya'ya kle halinde gm, uha, u-
buk halinde altn, bakr, bak, ine, anta ve arap getiriyor-
lard; dou ve gney memleketlerinden der ipek, kumalar, srmal
kuma, hah, inci ve dier kymetli talar ve ini gelirdi. Demir
ve silhn Rusya'dan darya karlmas yasakt. Novgorod'-
daki Almanlar ve baka avrupal tccarlarla yaplan al-veri,
uzlamalarla tayin ve tespit edilmiti. Kazan Hanlnn tesisin-
den sonra, Kazan panayr rus tccarlar iin hararetli bir al
veri yeri oldu. Fakat Kazan Hanl ile Moskova'nn aras
alnca, III. Vasili, 1521 deberi, rus tccarlarna Kazan pana-
yrna gitmelerini yasak etti ve "Makar'yev,, panayrn kur-
durdu.
X V - z iardaki
ehirler, Mos- X I I L " y y ehirlerin ou Kiyef
kova ehri Rusyas ve Suzdal-Vladimir Rusyas'ndan kalan
ehirlerdir. Bunlarn en mhimleri, Novgorod ve
Pskov gibi, mhim ticaret merkezleri veya kuvvetli knezlerin
idare merkezleri idi. Moskova, Tver, Ryazan gibi rus ehirlerin-
den baka Novgorod'un kendi devri iin byk ve ok zengin
olduu biliniyor. 1478 den sonra buras tahrib edildi ve fakir
dt. Buna mukabil Moskova ehri byd. 1520 de burada
41.500 ev bulunduuna gre, ahalisinin 100.000 den fazla oldu-
u anlalyor. Moskova nehrinin sa sahilinde, Yavuza suyu
ile birletii yerdeki "kremi,, (Kremlin) esas ehir ve hisar idi.
"Kremi,, sznn menei pek iyi bilinmiyorsa da, "Keraen
den (hisar), yani trkeden, alnm olmaldr. Kremi olduka
geni bir sahay igal ediyordu; burada kiliseler ve knez ile
adamlarnn oturduklar binalar vard. Kremlin kaln ve yksek
bir ta surla evrildi. Kremlin'in dndaki Moskova mahalleri dar
ve eri sokaklar, ahaptan yaplm evlerle dolu idi. Metropolit
ve boyarlar Kremlin iinde yaarlard. Moskova'nn byk ar-
s olan "Gostinni Dvor,, (Misafirler avlusu, bugnk Kitay-go-
rod) da tatan bir surla kuatlmt. Gerek Kremlin'deki bina-
larda ve gerek Moskova'nn dier yaplarnda, mool (ark)
mimarisinin baz izleri grlmektedir; bunun bilhassa XVI. yz-
ylda artt biliniyor. Bu suretle, 1147 de ilk defa ad geen
Moskova ehri 300 yl iinde kk bir "hisar,, dan, Rusya'nn
en byk ehri mevkiine ykseldiini gryoruz.
Mool - Trk hkimiyetinin Ruslar zerindeki tesiri
Rusya'da 250 yl kadar sren "mool - trk hkimiyeti,,
nin, ister istemez rus tarihine tesir yapaca aikrdr; bunun
en byk izlerini s i y a s sahada gryoruz. Mool istilsna
tekaddm eden bir zamanda olduu gibi, XIII.-XIV. yzyllar-
da rus yurdunun ayr knezliklere blndn ve tam bir si-
yas anari iinde olduunu grmtk. Halbuki, rus knezleri-
nin nnde gayet muntazam tekiltl ve birlik arzeden byk
bir Mool mparatorluu ve sonralar Altn Orda devleti vard.
Gerek Mool mparatorluunda ve gerek Altn Orda'da "de-
vaml bir devlet,, fikri inkiaf edememekle beraber, hanlarn
hkimiyeti muayyen ve meru prensiplere dayanyordu. Vaka,
hanlarn ou ancak ahs menfaatlerini gzetiyorlar ve hkimi-
yetleri altnda bulundurduklar memleketleri daima elde tutmak
iin esasl tedbirler alm deillerdi. Fakat, buna ramen, Rusya-
'nn idaresinde baz prensipler ve sistem tatbik edilmekte idi; bu
prensip ve sistemin, evvelki rus knezliklerinde bilinmedii malm-
dur ; fakat bu "sistem,, de uzak hesapl bir politika grlmemek-
tedir. Altn Orda Hanl zayflamaa balaynca, "hanlar tarafn-
dan tatbik edilen rus politikasnn muayyen bir prensibe dayan-
dn,, iddia etmek iin kfi derecede delillere malik deiliz;
bilkis "bir prensipsizlikten bahsetmek mmkn gibi grnyor.
Hanlar, karlar, mirzalar -kendilerine en ok menfaat temin
eden rus knezini veya itimat telkin etmesini bileni, "Byk
Knez,, yaptklar biliniyor. Moskova knezleri btn dier rus
knezlerinden daha mahir ve daha kurnaz davranmalariyle - Altn
Orda hanlarn elde edebildiler. Gitgide Moskova knezleri, han-
larn Rus yurdundaki "vekilleri,, roln oynamaa baladlar
ve rus yurdunda, hanlarn menfaatlerini temin yolunda hibir liini ve dolaysiyle Rusya'nn bymesi ve kurulmasnda,
vastadan geri durmadlar. Bunun karl olarak Altn Orda ftuhatnda "Trk,, lerin oynadklar rol inkr edilemez. Bu
hanlar da, Moskova knezlerini boyuna kuvvetlendirdiler. Mos- suretle Moskova Knezliindeki "devlet fikri,,, devlet idare
kova arazisinin genilemesine gz yumdular. Moskova knezle- ekli ve bilhassa knezlerin hkmdarlk telkkilerine, mo-
rinin ykselmeleri, dorudan doruya, Atn Orda'nn uza ol-trk hanlarnn, mool-trk sisteminin tesiri byktr.
gremeyen hanlarnn eseridir; hanlar, kendi menfaatlerini Bununla, Moskova Rusyas'nn, bir " Mool - Trk dev-
daha iyi koruyacaklar zanniyle, Moskova knezlerini ykseltti- leti tekiltna malik olduu hatra gelmesin. Moskova
ler ve kuvvetlendirdiler. devleti, Kiyef Rusyas'ndan kalan birok messeseyi yeni
artlara gre tanzim etmiti; devlet idaresinde yerli slav-
1240 ile 1430 yllar arasnda 130 rus knezinin "Orda,,
rus hususiyetleriyle birlikte Bizans tesiri de oktu; fakat bun-
ya, yani hanlarn ordughlarna, gittikleri biliniyor: bunlardan
lara bir de mhim nisbette "mool-trk,, tesiri de katlm ol-
birou hanlarn ordughnda yllarca kalyordu. Orda'y zi-
du. Rusya'daki "mool-trk hkimiyeti,, Kremlin'de yeni tip bir
yaretleri esnasnda "hann,, nasl mutlak bir hkmdar olduu-
devlet idaresi ve yeni tip bir hkmdar nesli yetitirdi; bu
nu yakndan gryorlard; zaten "han,, rus tabiriyle "ar,, idi.
hal, rus ahalisinin de siyas durumu ve siyas telkkisi zerine
Rus tarihinde "ar,, ad ilk nce Altn Orda hanlarna verilen tesir yapmaktan geri kalmad.
bir isimdir. Hakik hkmdar rnei ite bu Altn Orda
hanlardr. Mool hanlarnn, mool byklerinin rus yurdun- "Mool-trk hkimiyeti,, nin en mhim tesirleri, iktisad ve
dan alp getirdikleri rus kzlarndan sarf nazar, rus knez- mal sahada grld. Rusya'da ilk defa olmak zere "vergi,,
leri de mool kzlariyie evleniyorlard. Moskova knezi ve "para,, sistemi dzene kondu. stildan nce knezler, ancak
Yuri Danilovi'in kars zbek hann kzkardei idi. Nijni kyl ahaliden vergi alrlard. ehirler bundan muaf tutulur-
Novgorod ve Yaroslavl knezlerinin karlar da mool mirzalar lard. Halbuki Moollar her iki zmre arasnda fark yapmadlar.
kzlar idi. Rus boyarlarndan birounun da mool kzlariyie Herkes vergiye tabi tutuldu. Rusya'da tatbik edilen vergi
evlendikleri anlalyor. Bu suretle Ruslarn yksek tabakas sisteminin izleri zamanmza kadar gelmitir. Rusca'daki " ta-
"tatarlamakta,, idi. "Tatarlama,, hareketinde en mhim cihet mojnya,, (gmrk) ve "damga,, szleri bunu gsterir; para'nn kar-
te: Altn Orda'dan ve sonraki Kasm, Kazan ve Krm Han- l rusca-"den'ga, moolca (trke) "tenkeden (tanga) alnd.
lklarndan birok "mool-trk,, bynn rus knezleri hizmetine Moskova Knezliindeki, ve sonralar Rusya'daki vergi sistemi-
girerek, ortodoksluu kabul ve ruslamalar olmutur. Rus ta- nin tamamiyle mool tekiltnn devam olduu bilinmektedir.
rihinde mhim rol oynayan 130 boyar ailesinin "tatar,, (trk) Posta ve ulak tekiltnn da Rusya'ya Moollar tarafndan
meneli olduu malmdur. Bunlardan bazlarm naklediyoruz-. getirildii biliniyor: Rusca'daki "yamik,, (yam'c, arabac)
Glinski, Godunov, Golovin, Lopuchin, Narkn, Apraksin, Sa- sz bunu gsterir. Ticaret sahasnda Moollardan ve doudan
burov, Turgenev, Uvarov, Urusov, Yukov ve Stroganov'lar. gelen szlere rusada ok tesadf edilmesi, bu hususta mool-
Bu mool mirzalar, Moskova Knezliine, kendileriyle birlikte trk tesirinin ne kadar kuvvetli olduunu gstermee yeter.
"Mool-Trk devlet tekilt,, sistemini de getirmiler ve Mos- Ticaret eyas manasna gelen "tovar,, sz-trkedeki "davar,,
kova Knezliinde bu sistemin tatbikinde rol oynamlardr. dan gelir; bunun, mool istilsndan nce Ruslara girmi olma-
Mool mirzalar, kanlarnda olan "tekiltlk,, kabiliyeti ve s da muhtemeldir. Bundan baka dou memleketlerinden gelen
"enejiyi rus devletinin bymesi iinde sarfetmiler ve B- ticaret eyas (kuma, deri mamult v. s.) arasnda bir ou-
yk Rusya'nn kurulmasnda mhim rol oynamlardr. Moskova nun ad trke, daha dorusu dou memleketlerinde kullan-
knezlerinin yaptklar harplerde Kasm Hanlnn mool (trk) lan szlerdir. Trkler vastasiyle "at ve "araba,, y daha ge-
ktalarnn ifa ettikleri hizmetleri hatrlarsak Moskova Knez- ni lde kullanmay renen Ruslar, bunlarn isimlerini de
Trklerden almlardr: "idi,, manasna gelen "alaa at sz hem de rus ahalisi nazarnda hakik "ar,, olan Altm Orda
rusa'ya umumiyetle "at anlamnda olmak zere "load',, di- hanlarnn makamlarna gemek ve kendilerini "ar,, tantmak
ye girmitir. davasna giritiler. Onlarn bu yoldaki arzulan, o sralarda
Giyim hususunda, bilhassa rus yksek tabakas olmak Moskova'nn baz mhitlerinde teekkl eden yeni bir nazariye
zere, trk tesirinin kuvvetli olduunu gryoruz. Knezlerin ve ile kuvvet buluyordu; bu nazariye : "Moskova nc Roma,,
boyarlarn elbiseleri trk ( t a t a r ) mrzalarnkine benzerdi; gr idi.
srmal, ilemeli, ok renkli, geni ve uzun elbiseler, "kaftan , *

"kalpak,,, "kuak,,, "balk,,, "bamak,, gibi ruscaya giren szler

bunu aka gsterir. Moskova knezlerinin "mutlak,, hkmdarlk prensip-
Mool - trk hkimiyetinin Rusya iin en mhim tesiri : leri ve "Moskova-nc Roma,, nazariyesi
Altn Orda hanlarnn bilerek veya bilmeyerek mdahaleleri Moskova Knezliinin tedricen ykselerek, btn rus
ve uursuz politikalar sayesinde, Rusya'da Moskova etrafnda knezlikieri arasnda en by ve kuvvetlisi olmas; "Mo-
toplanan, merkeziyeti ve kuvvetli bir devletin meydana gelmesi ol - Trk hkimiyeti,, nden syrlarak mstakil bir devlet
olmutur. Mool-trkler, rus ahalinin diline, dinlerine ve kanun- derecesine ktktan sonra, Moskova knezlerinin hkmranlk
larna dokunmadlar; rus kiliselerine imtiyazlar verilmekle, telkkilerinde de bir deiiklik hasl oldu. III. van ve III. Va-
rus kltrn munafaza eden en mhim messeseye inkiaf sili, artk bir "Udel,, (yurt) knezleri deillerdi; bunlar, byk
imkn verildi; istil zaman mstesna, rus ahalisi ve rus b- bir devletin ba idiler. Btn rus yurdu onlarn hkimiyetini
yklerine kar sistemli bir ekilde (sonralar Moskova knezle- tanmt; "btn rus yurdu,, mefhumunun tedenberi rus edebi-
rinin trk illerinde yaptklar gibi) imha siyaseti takip edilmedi. yatnda ve an'anesinde mevcut olduunu grmtk. Ortodoks
Mool hanlar, Moskova knezlerini, adet kendi vekilleri dinine mensup rus camias arasnda bu "birlik,,, yan "mill
bildiler ve ona hkmranlk hususunda rnek olarak, Moskova rus birlii,, fikri uursuz olsa dahi yaamakta devam etmiti.
Knezinin "mutlak,, ve "mstebit,, bir hkmdar olmasna yardm III. van, evvel btn rus knezliklerini birletirip, rus olma-
ettiler. yan kavimler ve devletlerle temasa ve mcadeleye balaynca,
Rusya'daki mool - trk hkimiyetinin Rusya'nn d siya- Ruslar arasnda "birlik fikri,, , ayn rus zmresinden olduklar
seti bakmndan da ehemmiyeti byktr. Rusya, Altn Orda- uuru bsbtn artt. "Ortodoks,, (pravoSavny) olmalar hase-
'nn hkimiyeti sayesinde, birok defa, bat komularndan ken- biyle Ruslar, btn komularndan farkl bir camia tekil
dini koruyabildi. Litvanyal'larn ve alman valyelerinin daha ediyorlard ; rus ahalisinin ayn dinde ve ayn coraf ve tarih
fazla rus arazisine giremeyilerinde, mool - trk korkusu da artlar iinde bulunmalar "rus milliyeti his ve uurunun,, teek-
mhim rol oynamtr ; hele Krm hanlarnn Moskova'ya fiil klne, kuvvetlenmesine imkn verdi. III. van ve III. Vasili,
ve diplomatik yardmlar, Rusya'nn, kendini Litvanya - Lehistan durumdan mkemmel bir ekilde faydalanmasn bildiler. Her
devleti karsnda durabilmesini salam ve Osmanl mpara- iki knez de, kendilerini alelde bir rus knezi deil, "rus yur-
torluu ile mnasebet temin etmitir. dunun,, , "rus milliyeti,, nin knezi, hkmdar ve ba oldukla-
Moskova knezlerinin saraylarnda, yaay ve dn rnn farkna varmlar ve bu uurun telkiniyle, eski sade
tarzlarnda mool hanlarn taklit ettikleri grlyor. Askerlik, tavrlarn, basit adab muaeret ve terifat usullerini kaldra-
vergi, avclk ve elilik seremonilerinde ve birok dier hu- rak, yeni tip bir knez. "mutlak ve mstebit,, bir hkmdar
susta mool-trk messeseleri rnek tutulduu da muhakkak- oldular. Bu hususta kendilerine, mool hanlarnn mkemmel
tr. Altn Orda yklp, hakik "han,, lar ortadan kalktktan bir rnek tekil ettiklerini sylemitik. Dier taraftan, III. van-
sonradr, ki Moskova knezleri hem kendi telkkilerine gre, 'n "Bizans prensesi,, Sofya Paleolog ile evlenmesi, Moskova
knezlerinin hkimiyet haklar ve telkkilerinde yeni bir ideo- den Andrey tarafndan takdis edilmi olduu, Rusya'da hakik
lojinin meydana gelmesinde de hissesi oldu. ve doru dinin yaplacann Andrey'in evvelden tebir ettii
Papaln tavassutu ile, Sofya (Zoya) Paleolog, III. van'ia efsanesi de uyduruldu. Bizans imparatoru Konstantin Mono-
evlendikten sonra, Moskova'ya italya'dan birok Rumun geldii- mach'n rus knezlerine hkmranlk almetleri ve "ta" (Mo-
ni sylemitik. Gerek Papann ve gerek Sofya'nn adamlar olan nomach'n apkas) vermi olduu ileri srld. Rus knezleri-
bu Rumlar (ve baz talyanlar) Moskova knezine: kendisinin "Bi- nin ilk ceddi saylan Rurik'in Roma mparatoru Augustus'ur
zans imparatorlarnn halefi olduunu,, telkine baladlar; van biraderi Prus'tan ne'et ettii efsanesi de tanzim edildi. Elhasl
bu gr benimsedi. Moskova yksek muhitlerinde ve bilhassa Moskova knezlerinin Bizans imparatorlarnn halefleri olduklar
ruhan mahfillerinde bu telkki yayld. Bu defa, Moskova ve gnn birinde stanbul'un Ruslar tarafndan alnaca iddia
knezinin stanbul'un Trkler tarafndan zaptndan sonra edilmee baland. III. ivan, Rusya'nn, Bizans varisi olaca-
hmisiz kalan "Ortodoksluun,, da en yksek hmisi olduu n gstermek maksadiyle, Bizans Devletinin armas olan "ift
nazariyesini ortaya koydular. Bununla, "Moskova - nc bal kartal,, Rusya'nn armas olarak kabul etti. Bu yeni
Roma,, nazariyesi meydana geldi. Bu ideoloji, Pskov manastr- ideolojinin Moskova knezlerinin, rus devlet adamlarnn elinde
larndan birinde rahib olan Filofey adl biri tarafndan ilendi mthi bir silh olacan rus tarihinin ilerdeki fasllarnda
ve yazl olarak III. Vasili'ye sunuldu. Bu gr yle formle greceiz.
edilmiti: Evvelce dnya hkimiyetinin merkezi Roma idi; sonra
Yeni Roma (yani stanbul) oldu. Her iki Roma da dt.
Halbuki nc Roma ayaktadr, o da, Moskova'dr. Hristi-
yanlktaki "mukaddes lk,, hkmnce, Drdnc Roma
olmayacaktr; u halde Moskova, dnya hkimiyetinin yeni
merkezidir. Bu nazariyeye gre Moskova hkmdarlar, Bizans
imparatorlarnn halefleri ve ortodoksluun yksek hmileridir.
Ortodoksluk, yegne doru din ve gr olmakla, Moskova
yer yzndeki doruluun ve hkimiyetin merkezidir. Bununla
Moskova rus hkmdarnn hkimiyet prensiplerine ve "dn-
yaya hkim,, olmak arzularna muayyen bir istikamet ve tarih
bir hak verilmi gibiydi. Moskova Rusyas'nn bu defa Bizans
mparatorluunun halefi ve varisi olduu gr kurulunca
yeni bir prensip, "Moskova - nc Roma,, nazariyesi, Mos-
kova hkmdarlar ve onlarn halefleri nezdinde "bir devlet
prensibi,, mahiyetini ald; Rusya'nn ulamas lzm gelen ama,
ve "tarih karsnda ifa etmesi lzm gelen ve mukadder olan
vazifesi,, evvelden tayin ve tesbit edilmi oldu.

Moskova knezlerinin byle yksek bir mevkie karlma-

larna mvazi olarak, bu knezlerin menelerinin icab hkm-
darlk mansabna getirildikleri gr de ortaya kondu. Bu
maksatla Moskova knezlerinin ok eski bir hkmdar ailesine
mensup olduklar efsanesi uyduruldu. Rus yurdunun, havariler-
 N C B L M

R U S Y A ' N I N TRK LLER SAHASNDA

GENLEMES

Korkun van Devri

van'n ocuk- Byk knez III. Vasili, 1533 ylnda ld
luu zaman iki olu kalmt. Bunlardan by
van yanda, k Yuri alt aylk idi.
Tahta van'n gemesi icabediyordu. Kklnden tr
annesi Elena (Yelena) naibe sfatiyle devlet ilerine bakacakt.
Elena, asllar trk olan knez Glinskiler'dendi. Henz gen bir
yata olan Elena, gayet mtehakkim bir kadnd. Fakat hki-
miyet, bir mddettenberi ak olan knez van Fedorovi Ov-
ina-Telepnev'in eline geiverdi. Bu zatn telkiniyle, Elena,
kendisi iin tehlikeli olabilecek kimseleri birer birer hapise
attrd; bunlar arasnda naibe'nin en yakn akrabalar da vard.
Knez van Fedorovi'in "Boyarlar Meclisindeki imtiyazl mev-
kiini ve devlet idaresindeki hudutsuz nfuzunu ekemeyen
boyarlar, Elena'y zehirlediler (1538 de) ve birka gn sonra
gzde knez de ortadan kaldrld. van, bu suretle, sekiz yan-
da iken tam manasiyle ksz kald. Bu durum, van'n yetime-
sine ve karakterine byk bir tesir yapt.
Knezlerin ocuklar kk veya ksz kaldklar zaman,
knezlerin olgunluk ana ermelerine kadar, boyarlar ve metro-
polit birlikte devlet ilerine bakarlard. Halbuki imdi btn idare
boyarlarn eline geti. Asillerin en byklerinden saylan ve
Rurik neslinden neet eden uyski'ler hkimiyeti ele aldlar ; bir
mddet sonra knez Belski baa geti, fakat uyski'ler onu yeni-
den devirdiler. Gerek uyski'ler ve gerek Belski'nin, Byk
Knezin, yani van'n, ve kardeinin terbiye ve tahsilleriyle az
alkadar olduklar, prenslere kar hibir hrmet eseri gster-
medikleri, hatta bunlara saygszlk yapmaktan geri kalmadk-
lar biliniyor. Prenslerin giyimlerine, yemeleri - imelerine itina
edilmedii malumdur. van ve kardei ancak resm kabuller
esnasnda itinal bir muamele gryorlard; bu mnasebetle
kendilerine sayg gsterilmekte, onlara "Byk Hkmdar,,
diye hitap edilmekte idi. Bu durum, yaradltan gayet zeki ve
hassas olan kk van'n gznden kamyordu. O, pek er- boyuna telkin yapt anlalyor. van bydke, kendinin
kenden, kendinin "hakik bir prens ve mstakbel bir hkm-
dar,, olduunu uurlu bir ekilde hissetmi ve kendisine kar
yaplan bu saygszlklar gryor, bunlarn cn almak mi- prensip ve gr kurmutu. ksz olarak bymesi, boyarla-
diyle, kin dolu bir hayat sryordu. Bakmsz, hmisiz ve kim-
sesiz olduu iin, tabiatnda korkaklk ve ekingenlik vasf-
lar inkiaf ettii gibi, ayn zamanda ketumiyet ve kindar ol-
mak karakteri de ikinci bir tabiat halini almt. van'n da
kk yatanberi, karakteristik vasflarndan biri de : oyunla-
rnda bile kan dkmek ve bakalarnn strabndan zevk al- avcla ve elencelere merak ettiini gryoruz; bu maksatla
mak olduu biliniyor. Kedi ve kpek yavrularn, kular bin
bir eziyet yaparak ve ikence ederek ldrmekten pek hola-
nrd. Biraz byynce sokaktaki adamlar zerine kpekler
salvermekten ve adamlarn korkuarak katklarn seyret-
mekten byk haz duyard. Etrafndaki boyarlar onun bu
hallerine ses karmyorlar, " Byk Knez varsn elensin
diyorlard. van'n kk yatanberi kitap okumaa ok
merakl olduunu biliyoruz. O devrin, okuma ve retim
kitaplarndan en mhimi olan "asosiov,, ve " Psaltir (Zebur)
elinden dmyor, mtemadi tekrarlar neticesinde bu kitaplarn
birok paralarn ezberden biliyordu. Bundan baka, Mos-
kova knezlerinin ktphanelerinde toplanm olan birok
din ve tarih eser van'n eline geti; Prens, ortodoks kilise-
since makbul olan en mhim eserleri okuduu gibi, rus veka-
yinmelerini ve "rus kronograflarn, baz Bizans tarihlerini
de (rusca tercemesi vastasiyle) mtala etti. Okuma merak
neticesinde van, kendi devrinin en ok okumu Ruslardan biri
oldu. Bu hususta ona, o sralarda metropolitlik makamn iga-
leden Makari'nin byk tesri olduu muhakkaktr. Makari,
gen ve merakl prense, "kendini yetitirme,, yolunda rehberlik
etmi, ortodoksluk esaslarn ve birok din problemlerini ay-
dnlatmt. van okuduu tarih eserlerin tesiriyle, "hkmran-
lk,, hususunda kendine has ve muayyen bir gr sahibi ol-
mutu; bu gr, Bizans imparatorlarnn hkmdarlk telk-
kilerine benziyor ve bir mddettenberi Moskova knezlerinin
kafalarnda yer almaa balayan: Hkmdarn "Tanr ina-
yetiyle o makama getirilmesi,, ve "Moskova'nn nc Roma
l nazariyeleri idi. Bu hususta da metropolit Makari'nin, van'a
"Tanr inayeti,, ile Moskova tahtna seilmi olduuna kanaat
getirmi ve kafasnda hkmranl hakknda muayyen bir
rn birbirleriyle mcadeleleri, ok okumas, van'n erkenden
"olgunlamas,, na sebep olmutu. O, hatta 13 yanda iken "h-
kmranlk,, haklarn iddiaya balad; bu sahadaki ilk icraat:
uyski'lerden birini av kpeklerine paralatmas oldu. ivan, ite
bu artlar ve bu muhit iinde byd. 12-13 yalarndan sonra
birok ehir ve kyleri geziyor, avlanyor ve elenceler tertip
ediyordu; ahlken de erkenden bozulmaa balamt.
, _ , , van 16 yan bitirince metropolit ve boyarla-
Ivan'n arlk , , _ , , ^ ,
tacn giymesi ra> evlenmek ve "arlk tacn,, giymek nye-
v e ilk rus an tinde olduunu bildirdi. Knez, bu mnasebetle
olmas (1547) boyarlar artacak eyler syledi. Boyarlar
buna hi itiraz etmediier. Moskova'daki usule
gre, Byk Knez iin asl ailerlerden bir kz semek icabet-
ti; van, eski Moskova kibar ailesindenfakat knezlerden ol-
mayanFedor Koka'lardan, Roman Yuryev'in kz Anastasya'y
seti. Evlenmesinden nce, 1547 ylnn banda, tahta k
merasimi yapld; Uspenski Katedralinde bu mnasebetle rus
tarihinde ilk defa olmak zerebir Moskova byk knezi, "ar,,
lkabn ald ve "arlk tacm,, metropolit'in elinden giydi. Bu-
nu mteakip van (IV. van), Moskova ar sfatiyle hkimiyet
srmee balad.
Mmtaz he - * v a n ' 1 5 4 7 d e " a r " l kabn benimseyip ta
"et tfzbrannaT giydikten sonra, devlet ilerini bilfiil eline al-
ya Rada) d. Gen ar, tabii temayllerini gizleyerek,
kendine yaklatrd birka kimsenin nfuz
ve tesiri altnda kalr gibi oldu. Kars Aastasya'nn ar'a
"yumuatc ve inceltici,, telkinlerde bulunduu biliniyor; van-
'n, sefihane elencelerini brakmas ve daha drst bir aile
hayat yaamaa balamas Anastasya'nn tesirine atfedilmek-
Rnsya Tarihi 19
tedir. van tahta kt sralarda Moskova'da mthi yangnlar
olmutu. yle ki Kremlin ve birok mahalle yand, kl oldu.
Bu mnasebetle 1700 kiinin de yanarak ldkleri biliniyor.
Moskova ehrinde bu gibi korkun felketler cereyan ederken,
metropolit Makari'nin maiyetinden Silvester adl bir papazn
ar'a hitap ederek, ' Btn bunlarn, ar tarafndan ilenen
gnahlarn cezas olduunu ' sylemesi, van zerine derin bir
tesir yapt, gen arn iini alt st etti. Silvester hemen Krem-
lin'e getirildi. van gz yalar ile gnahlarndan tvbe etti,
bandan byle halkn ihtiyalarn dneceine dair sz verdi.
Bu sralarda Moskova Knezliinde, tedenberi olduu
gibi, devlet ileriyle en ok ilgili olan organ, "Boyarlar Mec-
lisi,, idi. van bu meclisi muhafaza etmekle beraber, ayrca bir
hey'et yapt. Bu hey'ete kendi yaknlarndan kiiyi ald.
Bunlar : Papaz Silvester, kk asilzadelerden Aleksey Ada-
ev ve yksek asilzadelerden knez Andrey Kurbski idiler.
"Mmtaz hey'et,, (Izbrannaya Rada) ad verilen bu kii,
gen ar nfuzlar altna aldlar ve devlet ilerinde byk
bir rol oynamaa baladlar. ve d politikada, kilise idare-
sinde bunlarn telkini ile mhim gelimeler oldu.
ar kanunn- ar l y a n > Silvester ve Adaevlerin telki-
mesi (1550) ve nyle, 1550 ylnda, sivil ve ruhan bykler-
mahall h- den teekkl eden bir toplant, "Sobor,, , davet
kimlikler etti. Toplantda, Rusya'da yrrlkte olan dev-
let ve kilise kanunlar ve nizamlar zerine
konumalar yapld. III. van zamannda bir kanunnme tanzim
edildiini grmtk. Bu defa, daha sonraki kanunlar da bir
araya getirilerek, yeni bir mecelle tanzim edildi: buna "ar
kanunnmesi,, ad verildi.
Stoglav (100 Toplantya arlan ruhan azalar, kilisede,
maddelik ki- bir mddettenberi grlen bozukluklar d-
lise kanunu) zeltmek maksadiyle, 100 maddelik yeni bir
nizmnme hazrladlar. 1551 de kabul edilen
bu kilise mecellesi, ihtiva ettii maddelerin saysna gre,
"Stoglav,, (100 madde) adn ald ve yrrle girdi.
Yeni bir ordu f a r e d e ve kilise ilerinde yenilikler ya-
tekilt ve phrken, ordu tekilt iine de ehemmiyet ve-
ateli silhlar rildi. Bu maksatla, 1551 ylnda, arazi sahiple-
ri asilzadelerden ve boyar erlerinin (deti bo-
yarskiye) en iyilerinden seilmek zere, 1.000 kiilik bir alay
tanzim edildi. Bunlara "Moskova'ya yakn asiller,, (Dvoryan'ler)
alay dendi; bu alaya alnanlara Moskova'ya yakn sahada ift-
likler verildi; dier arazi sahibi asilzadelere ise "Tara ehir-
leri asilleri (dvoryane) dendi. Arazi sahibi asilzadeler (dvor-
yane) ellerindeki her yz etvert araziden atl ve tehizatl bir
asker karmaa mecbur tutuldular. Ordu nizam dzeltildi,
her mmtakann kuvvetleri, "orun nizam,, na uyarak, kendi asil-
zadelerinin kumandasnda sefere itirak edeceklerdi. Eyalet
kuvvetleri "yzlk,, lere blnd; her "yzlk,, birer "ban,,
(golova) kumandasna kondu. Ayrca, ateli silhlarla mceh-
hez bir piyade alay tanzim edildi; bundan baka bataryalar
halinde top birlikleri tekil edildi. Moskova rus ordusunda,
bu suretle, Bat Avrupa ordular (ve osmanl - trk asker te-
kilt) nmune tutularak, ateli silh geni lde kullanlmaa
baland. Bunlar sayesinde rus ordusunun harp kabiliyeti ok
ykselmi oldu.
ar van'n a r v a n ' n en yakn mavirleri sfatiyle,
Mmtaz Hey- devlet ilerinde mhim rol oynayan "Mmtaz
et ile arasnn Heyet,, azalar 1553 den sonra van'n gzn-
almas den dmee baladlar. Bunun birok sebe-
bi olduu biliniyor. van kk yatanberi
okuya geldii eserlerin tesiri ve metropolit Makari'nin yapt
telkinler neticesinde, kendini "Tanr inayetiyle,, bir hkmdar,
Rusya'y diledii gibi idareye memur bir ar diye telkki
ediyordu. Halbuki "Mmtaz heyet,, in banda duran alelde
bir papas (pop), yani Silvester ve mirahor Adaev'in ar
namna devleti idareye kalkmalar, yksek asilzadelerden
olan knez Andrey Kurbski'nin de onlarla birlik olmas, tab'an
ok vehimli olan arn iini kemirmee balad. O sralarda
cereyan eden u hdise, ar ile "Heyet,, azalan arasnn
almasn mucib oldu: 1553 de ar ar bir stmaya tutuldu.
yileeceinden midini kestii iin henz pek kk bir yata
olan biricik olu Dimitri'ye boyarlarn biat etmelerini istedi.
Boyarlar, van'n yatt odann yaknnda toplandlar ve m-
nakaaya baladlar; vau "Mmtaz Hey'et,, azalarnn dahi
oluna biat etmek istemediklerini hayretler iinde rendi.
Mamafih, van'n srar zerine boyarlar ve iierigelen memur-
lar ha pmek suretiyle kk Dimitri'ye biat ettiler. Bu
hdiseden az sonra van iyileti, fakat olu Dimitri bir
seyahat esnasnda eksna nehrinde bouldu. Bu olaylar
van zerine derin bir tesir yapt, ar kendi neslinin ge-
leceinden hakl olarak endie etmee balad. Yakmdakilere
itimad sarslmt; kk mevkilerden alp en yksek ma-
kamlara kard Silvester ve Adaev'lere kar vaziyetini
deitirmee balad. 1560 da van'n kars Anastasya, van
ve Fedor adl iki olan brakarak ld. Karsnn her itibarla
ar zerinde iyi bir tesiri olduunu sylemitik. van bu defa
bsbtn kendi haline braklm oldu. Elenceler birbirini
takibetmekte, kadnlar ve bir sr dalkavuklar etrafn sarmakta
idi. Yeni gzdeler peyda oldu. Yeni adamlarn kkrtmalar
ve telkini neticesinde, arn uzun zamandanberi iinde
saklad arzular ve hevesleri birer birer ortaya kt. Silvester,
Buzdenizine yakn mehur "Solovki,, manastrna srld. Ada-
ev ise, Livonya'ya gnderildi. "Mmtaz Heyetin dier azalar
da birer birer datldlar. Bunlardan en ilerigelenlerden biri
olan knez Andrey Kurbski, 1564 te, Litvanya'ya kat. Bu
vak'a van zerine pek derin bir tesir yapt ve devlet idare-
sinde yeni bir yol gtmesine sebep oldu. Bu politika: hayin
telkki ettii "boyar,, lara kar mcadeleye balamas ve bunu
gerekletirmek maksadiyle yeni bir messesenin kurulmas
oldu.
Oprninas 1564 1564 ylllnln sonunda
' ar I v a n
- Ouk-ocuu-
nu
1573, (1576) > saray hademeleri ve maiyetini, saray hazi-
nesini alarak Kremlin'i terketti. arn nereye
gittiini kimse bilmiyordu. van, birka gn Troitsk-Sergeye-
vsk manastrnda kaldktan sonra, yoluna devam ederek Alek-
sandrovsk kasabasna geldi ve orada durdu. 1565 ylnn ocak
aynda, Moskova'ya, arn postaclarndan biri, Mokova'daki
yksek boyarlara ve ruhanilere, br de tccarlardan ve
ahaliye hitaben yazlan iki name getirdi. ar birinci namesinde
boyarlarn ihaneti,, yznden arlk makamn braktn bil-
diriyordu ; ikinci namede de "arm, tccarlara ve ahaliye ks-
kn olmad,, beyan edilmiti. van'n "arl brakt,, haberi
Moskova'da byk bir tel ve aknl mucip oldu. Nihayet
ruhanilerden, boyarlardan ve ahaliden mrekkep bir heyetin
Aleksandrovsk'a gnderilerek, arn tahtta kalmas iin ricada
bulunulmasna karar verildi. Bu hey'et Aleksandrovsk kasaba-
sna vard ve van'la grt; van muayyen artlar altnda
hkimiyette kalabileceini syledi. Hey'et azalar van'n btn
artlarn evvelden kabul ettiler. ar, bunlarn nelerden ibaret
olduunu sonradan bildirileceini syledikten sonra, hey'etin
Moskova'ya dnmesine izin verdi, iki ay sonra kendisi de Mos-
kova'ya dnd; henz 34 yanda olmasna bakmakszn o
kadar deimi ve ihtiyalamt, ki tannmaz bir hale gelmiti:
Kk gri gzleri ie batm ve korkun bir tesir yapyordu;
banda ve sakalnda bir iki tutam satan baka bir ey
kalmamt; hali tavr, bak ve konuuu garip bir hal almt.
ar "artlar,, nn ne olduunu bildirdi. Bunlar: Boyarlar ve
ahali, arm, "hainleri,, cezalandrmasna mani olmayacaklar, a-
rm kendisine ve adamlarna mahsus yeni bir saray maiyeti ihdas
edilecekti. van'n bu artlarna kimse itiraz etmedi. van, hemen
yeni bir saray (dvor) ve yeni bir tekilt, "Oprinina,,, kurmaa
balad.
van "Oprinina,, yi ihdas etmekle, devlet iinde yeni bir
devlet meydana getirmi oldu. ar, Kremlin'de kalmak istemedi
ve kendisi iin ayr bir "saray ve maiyet,, kurdu; bu maksatla
Aleksandrovsk kasabasnda yeni binalar yaptrd ve yeni adam-
lardan saray erkn ve maiyeti seti. Bata 1000 kiiden teek-
kl eden maiyeti (saray erkn, uaklar ve muhafzlar), sonra-
lar 6000 kiiye karld. Bunlarn bana Malta Skuratov (Gri-
gori Bel'ski) getirildi. Yeni sarayn adamlarnn masraflarn
kapatmak maksadiyle, ar, muayyen ehirleri, kasabalar ve
vilyetleri kendine ayrd. Bunlar "Oprinina,, yapt; arn
hizmetinde bulunanlara da "Oprinik,, dendi; van kendisi,
bunlara "saray adamlar,, (dvorove) derdi. Oprinina'ya ayrlan
ehirlerin ve yerlerin btn idaresi ve varidat arn "saray,,
na ve adamlarna hasredildi. Bunun neticesi olarak Rusya'nn
bir ksm "Oprinina,, ya, bir ksm da bu tekiltn dnda
kalan, Moskova idaresine tbi klnd; bu ksma "Zemina,,
dendi. Zemina'nn banda 1574 te Kasm ehzadelerinden
olup, ortodoksluu kabul eden, Semeon Bekbulatovi'i getirdi
ve ona "Byk Knez ve ar,, lkabn verdi, yani "hakik
ar,, olarak onu iln etti. van kendisinin ise ancak "Mos-
kova Knezi,, olduunu bildirdi, ivan "Btn Rusya'nn ar
ve Byk Knezi,, Semeon Bekbulatovi huzurunda hrmetle
eilir, diz ker ve ona yazd mektuplarnda "Klen van,,
imzasn kordu. Btn bunlarn ancak siyas bir maskaralk
olduu muhakkaktr ve kimse tarafndan cidd telkki edil-
medii de aikrdr. Bu durumun iki yldan fazla srmedii
nazar itibara alnrsa, van'n bu ii cidd telkki etmedii
meydandadr.
van yeni sarayn, Oprinina'y kurunca faaliyete geti.
Oprinina'dan maksad "hainleri ortadan kaldrmak,, oluunu
sylemitik. arn nazarnda "hain,, ler ise yksek aristokrasi,
boyarlar zmresi idi. van'n telkkisine gre, boyarlar, arn
serbeste hkimiyet srmesine engel tekil ediyorlar ve arn
arzu ettii gibi hareket etmiyorlard. Bu zmreyi ezmek
iin van "Oprinik,, leri vastasiyle terrr tatkibine balad.
Kendisine kar sempatileri olmad zannedilen boyarlar ve
boyar olmayanlar takibata uradlar. Ellerinden mlikneleri
alnd, kendileri ya ikenceye tbi tutularak ldrlmee,
veya srgn edilmee balandlar. Cezaya urayan kimselerin
iftlikleri, mal ve mlkleri, "Oprinina,, ya alnmakta idi.
Takibata urayanlarn adedi oaldka, "Zemina,, dan "Op-
rinina,, ya geen saha artyordu. Bu suretle yzlerce ve bin-
lerce asilzade ve alelde kimseler yerlerinden, yurtlarndan ol-
dular; iftlik sahiplerinin ellerinden uaklar ve adamlar aln-
d ve datld; kendileri ise ldrldler veya snr mmtaka-
larma srgne gnderildiler. Takibata yalnz "hain,, telkki
edilen boyarlar deil, ruhaniler, orta halliler ve hatta ahali
arasndan birok kimse maruz kalmakla, Rusya'da hakik bir
"terrr rejimi,, kurulmu oldu. Yalnz ayr ahslar deil, hatta
ehirler ve lkelerin toptan takibata maruz kaldn gryo-
ruz. Bunlarn en mhimi 1570 deki Novgorod vak'asdr. ar
van, 1570 de, Novgorod ehri ahalisinin kendisine ihanet et-
tiine hkmetmi ve Novgorod'a kar "dman arazisine ya-
plan sefer,, lerden birini amt. Bu mnasebetle yaplan tah-
ribatn, "hibir tatar seferi esnasnda grlmediini,, rus ta-
rihileri itiraf ederler. Bu mnasebetle binlerce insann (erkek,
kadn ve ocuk) vahiyane bir ekilde ldrld ve iken-
ceye tbi tutulduu bildirilmektedir. Bu "dehet rejiminin,,
van'n saltanatnn sonuna kadar devam ettiini hatrlarsak
Rusya'da bu sralarda "Devlet otoritesi,, namna ilenen cina-
yetin, dnya tarihinde emsali yoktur. van'a, tatbik ettii bu
rejimi, herkese dehet veren hatt hareketleriyle, hakl olarak,
"Korkun,, (Grozny) ad verilmitir.
Korkun van'm oprinik'leriyle yaad Aleksandrovsk-
taki saray dehet verici bir yerdi. van, 6000 oprinik'inden
300 n semi ve bunlara, "tarikat arkadalar,, ( bratiya)
adn vermiti. Bunlar, oprinik niformas stnde siyah bir
pelerin tarlar ve siyah bir balk giyerlerdi. ar, kendisi, ba-
rahip telkki edilirdi. van iki olunu (van ve Fedor) alarak
an kulesine kar ve zangoluk yapard; sonra, "tarikat ar-
kadalar,, ile birlikte din bir yin icra edilirdi, bu esnada
ar kafasn yere (taa) vurarak o kadar ok secde ederdi, ki
alnnda uzun zaman kan izleri belli olurdu; yini mteakip sof-
raya oturulur ve ziyafete balanrd. arap iilir ve az sonra
sefahat meclisi balard; azizlerle, Meryem Ana ile alay edil-
dii, kilisenin koyduu dsturlara dokunulduu olurdu. Ziyafet
esnasnda ar yerinden kalkar ve oraya yakn odalarn bi-
rinde ikence edilenlerin biri yanna gider, ikence tatbikatna
bizzat itirak ederdi. Bu esnada "opriniklerin bazlar yeni
kurbanlar aramak iin yola karlrlard. ar'a kimse, bir tek
szle itiraz edemezdi; metropolit Filip, van' kanl yolsuzluk-
larndan tr ikaz etmek ve insafa davet etmek istediinden,
devrin en zalim ve hunhar adamlarndan biri olan Malta
Skuratov tarafndan boularak ldrlmt.
Korkun van'n bu kanl rejimi tam 20 yl srd. Opri-
nina 1572 de kaldrlr gibi oldu ise de, arn terrr devam
etti. Siyah niformal, bellerinde bir kpek kafas ve bir s-
prke tayan "oprinikler uzun yllar rus ahalisini dehet
iinde tuttular. Rusya'nn yars "opriniklere verilmiti; "Op-
rinina,, Rusya'nn br yarsn tekil eden "Zemina,, tarafn-
dan besleniyordu. 6.000 kiiden mrekkep "bir serseri,, gruhu,
rus ahalisine zulmederek, rahata yayordu. Yar deli ve itibariyle Ruslarn hcumlarna kolayca maruz kalan ve mesafe
sadist olan Korkun van ise "tarikat arkadalar,, ile sefahat uzaklndan hibir trk - islm devletinden yardm alamayan
meclisleri ve kanl elenceler ile iktifa etmiyor, kar arkasndan Kazan Hanl, kendisinden birok defa byk ve kuvvetli
kar alyor, papazlar, kilisenin menetmesine mamen, nikh Moskova arl ile kar karya kald.
kymaa zorluyordu. ar sarholuk lemine dalm, "hain,, telkki IV. van (Korkun van) tahta geer gemez (1547) hemen
ettiklerini ldrmekten zevk duyarak ( kendi tabiriyle "adam- ertesi sene Kazan'a kar bir sefer at, fakat bir ey yapama-
cklar temizlemek,,) zulm ve korku iinde 20 yllk terrr dan geri dnd. 1550 de Ruslar ikinci defa sefer atlar, yine
rejimi tatbik etti. bir netice elde edemediler. van Kazan' muhakkak surette ele
Korkun van'n tatbik ettii bu tethi rejim neticesinde, geirmee karar verdiinden Kazan'dan 60 km. yukarda
yksek aristokrasi zmresinin byk bir ksm imha edildi; Zye rmann Volga'ya dkld yerde Zye (Sviyajsk)
Rusya'nn i eyaletleri tamamiyle boald, ahalisi azald, yle ki kulesini ina ettirdi ( 1551 ) . Buraya malzeme sevkedildi ve
ekin ekecek, askerlik yapacak kimse kalmad. Bu cihet ise Rus- ertesi sene ar van 150.000 kiilik bir kuvvetle ve toplarla
ya'nn ekonomik ve askeri hayat zerine byk bir tesir yapt. Kazan zerine drdnc seferini at. Kazan ehri, bu
Moskova etrafnda bile yiyecek azald gibi, van'n bata mu- devir iin kuvvetli bir kale idi ; ehirde 30.000 kadar asker
vaffakiyetle devam ettii Livonya harpleri, kt bir seyir ald, vard. 20 austos tarihinde ehir her taraftan kuatld.
harbi neticelendirmek iin ne para ve ne de asker bulabildi. Ruslar birka defa hcum teebbsnde bulundularsa da her
IV. van, rus hkmdarlar arasnda en "korkun,, udur. defasnda pskrtldler. Bu defa rus ordusunda hizmet gren
Kendisinin yar deli bir adam olduu muhakkaktr, dakikada k- Iskoyal mhendis Butler, Kazan'n surlar ve yollar altna f
zan ve kendine o anda hkim olamayan van en yaknlar ve ile barut koydurdu ve surlar havaya uuruldu. Ancak bundan
sevdikleri iin bile "korkun,, id. 1582 de kk bir itiraza ta- sonra Ruslar ehire girebildiler, etin ve kanl savatan sonra
hamml edemeyerek, byk olu van'a, elindeki demir asa ile Ruslar vaziyete hakim oldular. Kazan han Yadigr Ruslara tes-
akana yle bir vuru indirdi, ki olu birka gn sonra ca- lim edildi. Kazanl mdafiler bundan sonra da arpmaa de-
nn verdi. van'n yerinden frlayp olunu kucaklamas, ala- vam ederek, son ferde kadar dtler ve ldler. Bylelikle
mas, haykrmas ve yksek seslerle tvbe etmesi olunu can- 2 ekim 1552 gn Kazan ehri ve Hanl Ruslarn eline geti.
landramad. Orta dil sahasnda, M. s. VI. yzyldanberi devam edegelen
trk hkimiyeti bu suretle sona ermi oldu.
Kazan ve Astrahan (Hactarhan, Ejderhan) Hanla- Kazan Hanlnn Ruslar tarafndan ele geirilmesiyle, Rus-
rnn Ruslar tarafndan zapt ve bunun ehemmiyeti ya tarihinde yeni bir devir balanmaktadr. Kazan uzun zaman
Ruslarn dil boyunca Hazar denizi istikametinde ilerlemelerine
1487
Kazan Hanl" de rus kuvvetlerinin Kazan' igal ettik- ve Aa Ural sahasnda yaylmalarna en byk engel tekil
ve
nm'zapt (2 Orta dil sahasnda Moskova'nn etmiti. Halbuki Kazan'n dmesi ile, Ruslarn geni lde,
ekim 1552) nfuzu yerletiini grmtk. Fakat III. van'n trk illeri zerinde yaylmalarna yol ald. Rusya'nn yalnz
lmnden sonra, Kazan Hanl yeniden rus rus milletinden mteekkil bir devlet olmaktan kp eitli
hkimiyetinden km ve hatta Sahibgerey han zamannda milletlere hkim bir imparatorluk olmak yolunu tutmas, ancak
( 1521 -1523 ) Kazanllar, Krmllarla birlikte, Ruslar ar bir Kazan Hanlnn zaptiyle mmkn olmutur. Kazann dmesi
yenilgiye uratarak, Kazan sahasndaki Moskova nfuzunu Rusya'nn devlet snrlarnn pek ksa bir zamanda Hazar de-
bsbtn krmlard. Fakat Kazan'da bagsteren partiler nizi kylarna ve Kafkaslara varp dayanmasna imkn verdi-
mcadelesi yznden Hanlk kuvvetten dt, coraf durum i gibi, Ural sahas da Ruslarn eline gemekle Sibir ve Tr-
kistan istikametinde de rus yaylna geni imkanlar alm
oldu. Ruslarn, Osmanl devleti ile snrda olabilmeleri -yine
Kazan Hanlnn zaptnn bir neticesi idi; nk Kazan ehri
alndktan sonra, 1556 da Astrahan (Ejderhan) Moskovanm
eline dt, ve az sonra da, Ruslar bir taraftan Terek nehri
boyunda, dier yandan Azak kalesine yakm sahaya kadar so-
kuldular. Bu suretle Kazan Hanlnn, Ruslarn eline dmesi,
Moskova Rusyas'nn trk illeri zararna geni ftuhat faaliyetine
gemelerine yol am oldu.
Astrahan (Ha- ^ * v a n ' K a z a n Hanln aldktan sonra, di-
a a
ctaThan) Han- t> ksmndaki Astrahan (Ejderhan)
lnn zapt Hanln ele geirmek iin hazrlklar yap- zan ve Moskova ile olduu gibi, dier yandan Azak ile de
(1556) tirdi. Zaten bu trk devleti gayet zaif ve i
karklklar, taht kavgalar yznden kendini
mdafaa edecek bir durumda deildi. Ruslar idil boyunca
indiler ve gayet az kuvvetlerle 1556 ylnn sonunda veya
1557 banda, Hactarhan (Astrachan, Ejderhan) ehrini ele
geirdiler. Altn Orda devletinin, bu zayif bakiyesi de bu
suretle Moskova'nn eline geti. VI. yzyldanberi muhtelif
trk kavimleri ve devletlerinin elinde bulunan, Bulgarlar ve
Hazarlar zamannda olduu gibi Altn Orda ve Kazan Hanlk-
lar devirlerinde dnya ticaretinin en ilek yollarndan biri
olan dil - Volga nehri, bylelikle Trklerden Ruslara gemi
oldu. Volga nehri de gittike "bir rus nehri,, Ruslarn "anack
nehir,, (Volga matuka reka) dedikleri, rus iktisad hayatnn
en mhim kan damar vazifesini grmee balad.
ar ivan, Kazan Hanlnn zaptna ne kadar ehemmiyet
verdi ise, Hactarhan Hanln ortadan kaldrmak hususunda
da o kadar gayret etmiti. Bundan tr her iki ftuhat da
daima hatrlatmak ve Ruslara bunun ehemmiyetini canlandr-
mak maksadiyle, fermanlarda ve resm devlet muhaberatnda
koyduu tarihi "Kazan Hanlnn fethinin filnna, Hactar-
han'n zaptnn filnnc ylnda,, diye gstermek usuln ka- bir ey yapamyacam, fakat Krm Tatarlarna kar er-
bul etti.
Ruslarn Kuzey Hactarhan ehrinin Ruslarn eline gemesi,
Kafkaslara Hazar denizine yakn evrelerde rus nfuzu-
doru ilerle- nun sr'atle yaylmasn mucip oldu. Bu du-
yileri rumdan baz devletler ve kavimler bu defa
iktisad menfaatlerini Moskova ile ibirlii
yapmakla artrmak yolunu tuttuklar gibi, bazlar da maruz
kaldklar dier yabanc tesirlerden ve tazyikten kurtulmak
aresini Ruslarla anlamakta grdler. Hiva ve Buhara'daki
trk ve islm Hanlklar tedenberi Hactarhan zerinden yap-
tklar ticaretin durmamasn temin maksadiyle, bu defa Mos-
kova'ya eliler gnderip, ticaretin devam ettirilmesi yolunda
izin istediler. Trkistan'n tedenberi Aa dil zerinden, Ka-
ticaret mnasebetlerinde bulunduu hatrlanrsa, Hiva ve Buha-
ra hanlarnn, hasl olan yeni siyas durumdan bir uzlama yo-
lu ile istifade etmek isteyileri kolayca anlalr. Rus hkimi-
yetinin Hazar denizi kylarna kadar inmesi Trkistan'da fazla
bir endie uyandrmad biliniyor.
1552 de Kazan Hanlnn zapt, 1556 da Ruslarn Ha-
ctarhan' ele geirmelerine imkn vermekle kalmad, Moskova
nfuzunun daha da gneye inmesine yol at. Bu defa rus
ilerleyii Kuzey Kafkasya'ya doru geliti. erkesler, muhtelif
trk kavimleri ve Grcler arasnda rus tesiri kendini hisset-
tirmekten gecikmedi. Kafkasya'daki ilk rus tesirinin balan-
gc, 1552 ylnda grlmektedir. O sene iki erkes beyi
Moskova'ya gelerek, ar van'n kendilerini himayesi alt-
na almas iin ricada bulundular. Kazan'n sukutundan sonra
rus nfuzu bsbtn artt. 1555 de een beylerinden bir-
ka, 150 kiiden ibaret bir hey'etle Moskova'ya geldiler ve Rus-
ya'nn himayesini istediler. eenler, Osmanl-trk ve Krm
tatarlarnn basksndan kurtarlmalarn istiyorlard. ar van,
een beylerine verdii cevapta: Rusya'nn Osmanl devleti
ile bar iinde yaama arzu ettiinden, Trklere kar
kesleri ve eenleri koruyabileceini syledi. Moskova'ya ge-
len een beylerinden bazlar ve oullar ortodoksluu kabul
ettiklerine gre Moskova'ya gelenlerin mslman olmadklar
anlalyor. 1557 de birka erkes beyi himaye edilerek Mos-

kova'ya geldiler. Kabarda (erkes) beylerinden Temrk ve
Tizrt ivan'a eliler gnderip, Moskova'ya tbi olmak istedik-
lerini bildirdiler. Bunlar Tarkov ( Temirhan ura ) amhal'na
kar yardm gnderilmesi iin, arn Hactarhan ( Astrahan )-
daki rus kumandanna emir verilmesini de dilediler. Kabarda
elilerinin dediklerine baklrsa: eer rus ar kendilerine yar-
dm ederse, Grcistan da Moskova'nn himayesine girmekte
gecikmeyecekti. Dier taraftan Dastan'daki amhalar'n ara-
zisinden de Moskova'ya adamlar gelmee balad. Terek bo-
yundaki Tmen beylii mirzas, amcasna kar rus arndan
yardm istiyordu. Bu suretle btn Kuzey Kafkasya harekete
geerek, Moskova arnn himayesi ve yardm sayesinde, her
zmre veya ayr beyler, rahata ve emniyete kavuacaklarn
umuyorlard. Bu gibi ricalar Moskova'da tesirsiz kalmad. Rus
ktalar Terek nehrine kadar ilerleyerek Kabarda arazisinde
baz mstahkem karakollar kurmaa baladlar. Bununla rus
yayl, tarihte ilk defa olmak zere, Osmanl imparatorluu
snrlarna, veya Osmanl Trklerinin nfuz sahalarna yakla-
m oldu. K a z a n H a n l n n ortadan kaldrlmasndan an-
cak b e y l s o n r a , rus yayl Kuzey Kafkasya'ya varp
dayanmt. Bu durum istanbul'daki baz devlet adamlarnn,
Hazar denizi ve Kuzey Kafkasya sahasna, hatt Orta dil bo-
yuna dikkat nazarlarn ekmelerine ve rus - trk mnasebetle-
rinin cidd bir mahiyet almasna sebep tekil etti.
Ruslar tarafn- Moskova devleti, ele geirdii Kazan Hanl
dan zaptedilen v e Ural dalar sahasn elde tutabilmek iin
yerlerin idaresi t batan gerekli tedbirler almt. Evvel aha-
liden mukavemet edebilecek unsurlar, tama-
miyle imha edilir veya baka yerlere g ettirilirdi. Sonra,
muhtelif mntakalarda "gorod,, (ehir) ler veya "ostrog,, (kk
kaleler) tesis ettirdi, bu ehirlerin bulunduu sahada "uyezd,,
adiyle bir idare mntakas tekil edilir ve bunlarn banda
da "voyevoda,, lar getirildi, "voyevoda,, larn yardmclarna da
"d'yak,, (sekreter)denirdi.
Zaptedilen yerler, Moskova ar'nm arazisi sayldndan,
arazi Ruslar tarafndan sahiplerinden istenildii gibi alnr ve
Ruslara verilirdi; "Moskova hkmdarnn arazisinde oturan,,
yerli ahali de, "topraktan faydalanmalar,, karl olarak
"yasak,, (vergi) demee mecbur tutulurdu. "Yasak,,, muay-
yen ve mahdut bir ey olmayp, onun miktar, ahalinin itaati
derecesine gre deiirdi. Yasak deyenlere (yasan) denirdi.
Yasak, hububat ve bilhassa kymetli krklerle denirdi, dev-
lete verilen miktar bitince, devlet memurlarna da takdime'ler
denirdi, bir de "ri yasak,, (1/10 yasa) da vard. Yasaktan
baka, ahali, "hkmdar hizmetlerini,, grmee mecburdu, yani
istihkmlar ve yollar yapsnda kullanrlard. Sonralar, rus
ordusuna asker ktalar tekil etmek ve Moskova knezleriyle
birlikte harblere itirak etmek mecburiyeti de kondu. Ruslar
eline geen Trk illerindeki idarenin esas hedefi: Moskova
hazinesine mmkn mertebe ok varidat ve menfaat temin
etmek idi; yerli ahalinin en kk menfaatleri nazar itibara
alnmyor, ancak ve ancak Moskova hkmetinin iine yaryan
tedbirler tatbik ediliyordu.
Krm - Rus mnasebetleri
t. , . Krm hanlarnn Moskova Rusyas'na kar
Krm hanlar- , ...
nm rus politi- takbettkler siyaset, baz haller mstesna,
kalan sistemli ve planl bir devlet siyaseti deildi.
Hanlar, Moskova'dan devaml bir ekilde "he-
diye,, ekmei isthdaf eden bir politika peinde idiler. Rusya-
'dan mmkn mertebe ok miktrda kymetli krkler ekmek,
han ailesine ve mirzalara devaml bir gelir kayna temin etmek
Krm hanlarnn Ruslara kar gttkleri politikann esasn
tekil ediyordu. Moskova arna yazlan mektuplarda, hann
kendisi iin, kalgay ve nureddin, hann annesi, karlar, mirza-
lar ve bykler iin ne miktar ve ne cinsten krkler gnderil-
mesi birer birer saylmakta, Moskova'dan celbedilmesi istenen
parann miktar bildirilmekte idi; Krm hanlar buna "t (tiyi)
(vchod), yani vergi derlerdi. Krm Hanl kuvvetli olduu
zaman bu istekler bir talep mahiyetinde idi; Hanlk zayfladka
istekler adeta bir dilencilik ekline giriyordu. Moskova hk-
meti, Krm'dan gelen bu trl istekleri, Lehistan-Litvanya
tarafndan vaki olan tehdit karsnda, yerine getirmek mecbu-
riyetinde idiler. Krm'a gnderilen kymetli krkler, Lehistan
ve Litvanya'y tehdit altnda bulundurmak iin en iyi bir vasta
idi; bundan tr Krm'a gnderilen "t Moskova'da fazla Krm Tatarlarnn yaptklar aknlar Rusya iin daim bir
ar bir yk olarak telkki edilmiyordu. Mamafih, hanlarn bel, bir "krba (bi) tekil ediyordu. Ruslar, tatar aknlar-
"tlardan memnun kalmyarak, veya Lehistan krallarndan na mani olmak iin Kazan istilsndan nce, Nijni Novgorod'-
Moskova'ya nisbeten daha ok hediye gnderdikleri zaman, dan, Serpuchov'a, oradan Tula ve Kozelsk ehirlerine kadar
Rusya'ya akn yaptklar olurdu. uzanan bir "Tula mdafaa hatt,, yapmlard; bu hat yer yer
Krm aknla- Krmllarn Rusya'ya aknlar zamannda ok mstahkem noktalar, ukurlar ve topraktan tabyelerden iba-
rmn yolu miktarda esir alp getirdiklerini ve bu rus retti ; ormanlk sahada da kaln aa ktklerinden yaplan
(Sakma) "yasir,, lerini Azak ve Kefe kle piyasasna manialar vcude getirilmiti. Oka nehrinin gneyinde, Ryazan'-
sevkettiklerini sylemitik. Ukraynal, rusyal dan Kozelsk ehrine kadar ikinci bir hat yapld. Daha sonra-
ve lehistanl esirlerin, kadnlar ve ocuklarn stanbul zerin- lar Alatr ehrinden Novgorod-Seversk'e giden nc bir hat
den btn Akdeniz ehirlerine kle olarak satlrlard. Bu su- ina edildi. Fakat iki ve hatta "mdafaa hatt,, kurulmasna
retle aknlar Krmllar iin gayet nemli bir gelir kayna ramen, tatar aknlarnn nn almak mmkn olmuyordu;
tekil ediyordu. Tatar aknlarnn bazan Moskova'ya kadar Ruslar, ancak ateli silhlar ve bilhassa toplar kullanmaa ba-
uzand da olurdu. Akna itirak eden tatar atllarnn 20 - 30 ladktan sonra, Krm aknlarnn nn alabildiler; bu ise an-
bini gemediini kabul etmeliyiz. Ganimet yklemek iin her cak XVIII. yzylda tamamiyle tahakkuk ettirilebildi.
tatarn bir ka yedek at beraberinde getirmesi, aknn ok ka-
labalk bir kitle tarafndan yapld ssn verirdi. 100.000 e T r k - R u s mnasebetleri
yakn atn ayaklar altndan kopan toz bulutu geni bir sahay
kaplard. Bu kadar ok hayvann ayak sesleri, aknn 100.000 , _ _ Kazan Hanlnn Ruslar tarafndan zaptndan
Trk - R u s m- , ... , , ,T . , ,, , -
atl tarafndan yapld hissini verirdi. Arl olmayan yiye- nasebetlnde lk ancak dort yl sonra Hactarhan Hanlnn
ceklerini yanlarndaki torbalarda tayan bu atl ordu sr'atle gerginlik da Moskova'nn eline gemesi ve Kuzey Kaf-
hareket etmekte ve rus kyleri, kasabalar ani basknlara ma- kasya'daki baz erkes beylerinin rus himayesi
ruz kalmakta idi. altna alnmalar, Terek boyunda rus tahkimli noktalarnn
Krm'dan Moskova istikametinde yaplan byle bir akn, ykselmee balamalar, Osmanl devlet adamlarnn dikkat
"Murav sakmas,, (Muravski layach) denilen yolu takip ederdi. nazarlarn Rusya tarafna evirmelerine sebep oldu. Kazan'dan,
XVI. yzylda Rusya ile Krm arasndaki bozkr Oka nehri ze- Ejderhan'dan kaarak, Azak ve Krm tarikiyle Istanbu'la gelen
rindeki Ryazan yaknnda ve Don nehrinden uzak olmayan Elets mlteciler, dil boyundaki islm memleketlerinde yaplan rus
(Yelets) ehrinin gneyinde balad. Or (Perekop) dan Tula'ya zlmleri hakknda malmat verdiler. Nogay mirzalarndan Is-
giden bu akn yolu, Done ve Dnepr (z) nehrine akan rmak- tanbu'la gnderilen eliler Ruslar aleyhinde ikyette bulundu-
larn ba ksm arasndan geerdi. Tatarlar, hareketlerini gizle- lar. Az sonra zbek ve Buhara hanlarndan da eliler geldi,
mek iin geceleri dere ve ova boylarn takip ederler ve "dil,, lstanbu'la gelen mlteciler ve eliler, Ruslarn Kazan ve Hac-
almak iin her tarafa adamlar gnderirlerdi; bu suretle etraf iyice tarhan gibi yzyllardanberi mslman diyar olan memle-
aratrldktan sonra ahalisi ok olan saha iinde 100 kilomet- ketleri zaptettiklerini, camileri ve mescitleri yktklarn, ahali-
re giderler ve birdenbire dnerler ve geni bir yelpaze ek- yi kitle halinde ldrdklerini anlattlar. Hactarhan'm Moskova
linde yaylarak, rastladklar insan ve hayvandan ne bulurlar- eline gemesiyle, Buhara ve Semerkant haclarna hac yolunun
sa alrlar ve sr'atle Krm istikametinde kaarlard. Muvaffa- kapandn bildirdiler. Gelenler, Osmanl padiahnn mdaha-
kiyetle biten byle bir aknda birka on bin rus erkei, kad- lesini, dil boyunun rus elinden kurtarlmasn diliyorlard. Bu
n ve ocuu alnp gtrlrd. gibi ricalarn trk devleti adamlarna tesir yapt muhakkak
olmakla beraber, bunlarn kendi bana Rusya ilerine mda-
haleye kfi bir sebep tekil etmedii de aikrdr.
Osmanl devletini Rusya'ya kar harekete geirecek ba-
ka sebepler de vard: Kuzey Kafkasya'nn tehlikeye dmesi
ve Aa dil yolu ile ran' tehdit etmek imkn. Ayn zaman-
da, Don nehri boyunda oturan rus kazaklarnn gittike artan
hcumlarna son vermek zarureti kendini hissettirmee balad.
Hactarhan'm son hanlar Azak kalesine snmlard; bykler-
den bazlar ise t stanbul'a kadar gittiler.Ejderhan'dan stanbu'la
gelenler arasnda Yarhka mirza adl biri de vard. Bu zatn
trk kuvvetlerini Ruslara kar harekete geirmek yolunda
byk gayretler sarfettii biliniyor. Yarhka mirzann sad-
razam Sokullu Mehmet Paa ile temasa geldii ve Os-
manl sadrazamna kendi grlerini kabul ettirdii de
anlalyor. Bu mirzann projesine gre: Don nehri ile dil
nehrini kanal ile birbirine balamak mmknd; bu ka-
nal vastasiyle Azak denizinden Hazar denizine asker sev-
ketmek ve ran' arkadan vurmak imkn olacakt; ayn za-
manda dil nehrinin aa ve orta ksmlar da Osmanl hki-
miyeti altna girecekti. stanbul'da bu plnlarn tatbiki iin
hazrlklar grlmee baland. Nogay mirzalarna teci mahi-
yetinde mektuplar gnderildi.
, . . 1569 ilkbaharnda Ejderhan' almak iin bir
Trklerin Ej- . , . . , . . *
tur
derhan seferi k ordusu harekete geirildi. Ayn zamanda
(1569) Don ile Volga nehirlerini birletirmek zere bir
kanal almak istendi. Fakat bu teebbslerde
Trkler muvaffak olamadlar ve ekilip gitmek zorunda kaldlar.
Seferin bu ekilde bitmesinin balca sebebleri unlardr:
1) kanaln almasndan nce yerinde esasl aratrmalar yapl-
mamt; 2) Byle muazzam bir iin ksa bir zamanda ve mah-
dud vastalarla baarlmak istenmiti; 3) Bu sefere ge ba-
lanm ve iklim artlan nazar itibara alnmamt.
Livonya harpleri ( 1 5 5 8 - 1 5 8 3 )
Livonya ky yhnn banda rus kuvvetleri muhtelif
ve ehirlerinin yerlerden Livonya'ya girdiler. Snr sahas,
tahribi 200 km. geniliinde, rus ve rus olmayan as-
kerler tarafndan mthi bir tahribata urad.
Livonyal ahali, harbin balanacandan hi haberi olmadn-
dan, tamamiyle gafil avlanmt. 1558 mays sonunda rus kt-
alar Livonya'nn huduttaki belli bal ehirlerini almak iin
harekete getiler. Buralardaki alman garnizonlar ok zayft;
ehirde yaayanlarn kendilerini mdafaa iin lzm gelen
gayreti sarfetmedikleri de biliniyor. Baz kalelerde oka top
ve mhimmat bulunmasna ramen, Ruslar ok az bir muka-
vemetle karlatlar. valyelerin reisleri Firstenberg'in de
enerjik bir kumandan olmad meydana kt. Ruslarn kazan-
dklar muvaffakiyetler zerine, Firstenberg vazifesinden ekildi,
yerine gen ve enerjik bir kimse olan Ketler getirildi.
valyelerin yeni reisi Livonya'y Ruslarn eline kaptr-
mamak iin mmkn olan her eyi yapmaa ve her areye
bavurmaa balad. Livonya'nn kendi bana Ruslara kar
duramayaca aikr olduundan, dardan yardm istemek,
mttefikler bulmak lzmgeliyordu. Ketler, Alman imparatoruna,
sve ve Lehistan devletlerine mracaat etti. Mamafih, bu mra-
caatlardan hibir netice kmad. nk, bu srada Avrupa
devletleri her biri kendi ileriyle meguldler ve Livonya mese-
lesi kimseyi yakndan ilgilendirmiyordu. Bu durum karsnda,
Ruslar, Livonya'da istedikleri gibi hareket etmek imknn bul-
dular. Mstahkem kaleler, az veya ok mukavemetten sonra,
birer birer Ruslara gemee balad. Gayet kuvvetli bir kale
olan Dorpat ehrinde Ruslarn eline tam 552 adet top geti.
1559 ylnda rus ktalar Livonya ve Kurlandya'nn ilerine ka-
dar ilerlediler. Mamafih, Riga ve Venden gibi byk kalelere
hcuma cesaret edemeyerek, kk ehirleri almakla iktifa etti-
ler. Ruslarn ele geirdikleri sahada ahali arasnda mthi tah-
ribat yapld. Yzbine yakn insan ldrld veya esir edildi,
on binlerce ky ve kasaba yakld ve ykld.
ar, Livonya'nn leh kiralnn hkimiyetini tan-
Lehstan - Lit- mag y e k u dut k a l e l e r i n e e h garnizonlarnn
vanya ya kar
harbin balan- yerletirilmesi zerine, Lehistan - Litvanya ya
mas (1565) kar da harp at. Lehistan arazisine ni bir
baskn yapmak iin Mojaysk ehrinde yeni bir
ordu hazrland. Rus ktalar, stratejik kymeti ok byk olan,
Dna zerindeki Polotsk ehrine yrdler ve 15 gn sren
Rusya tarihi 71

bir muhasaradan sonra, buray ele geirdiler, ivan, "eski bir
rus ehri,, olan Polotsk'i zaptedince, ok sevindi ve lkabna
bir de " Polotsk byk knezi szlerini katt. Ruslar, Lehistan'a
kar gayet mhim bir stratejik zafer kazanmlar, Lehistan'a
gitmek iin lzmgelen kilit noktasn ellerine geirmilerdi.
1576 da Lehistan tahtna Stefan Bathory gibi
Tin^Ruslardan e n e r i k v e kabiliyetli bir zatn seilmesiyle,
r i "hnmas Livonya harbinin seyri deiti; Lehliler kar
(austos 1579) taarruza getiler ve teebbs ele aldlar. 1579
yaz Stefan Bathory, mkemmel bir ordu ile
harekete geti, Livonya snrna geldi. Leh ve litav asilza-
deleri, hemen Livonya'ya girilmesini, oradan Ruslar koduktan
sonra Pskov zerine yrnmesini teklif ettiler. Bathory bu
teklifi reddetti ve doruca Dna nehri zerindeki Polotsk ehri
zerine yrmek emrini verdi. Ruslar da kiraln Livonya'ya gir-
mesini beklediklerinden, Polotsk istikametinde mdafaa terti-
bat almamlard. Kiraln kuvvetleri hibir mukavemet grme-
den ehre yaklatlar, austos bana Polotsk Lehliler tarafndan
kuatld. Rus garnizonu i kaleye ekildi. Polotsk'a yardma
gnderilen ein kumandasndaki rus birlikleri Sokol mevki-
inde durdular, daha ileri gitmee cesaret edemediler. Stefan
Bathory, rus kuvvetlerini geirmemek iin, lzm gelen tetbirleri
almt. Leh hizmetindeki macar askerleri, iddetli rus mdafaa-
sna bakmadan, kale surlarn ve bitiik binalar ykmaa mu-
vaffak oldular; az sonra bu cesur macar piyadeleri, ve onlar
takiben, alman, leh ve litav ktalar hcuma getiler; Stefan
Bathory hibir tehlikeye bakmadan, askerlerinin banda ar-
pt. lk hcum Ruslar tarafndan pskrtld, fakat gn
sren iddetli arpmalar sonunda Ruslar teslim oldular; Pol-
otsk ehri, bu suretle, Stefan Bathory'nin eline geti. Stefan Ba-
thory'nin ordusu artk Ruslara kar stnl temin etmi bu-
lunuyordu; leh ve litav ktalar rus arazisine girdiler; birok
ky ve kasaba igal ettiler. Smolensk eyaleti bile harb sahnesi
oldu. Leh kiralnn Polotsk zerine hcumu, ksa bir zaman
iinde byk baarlar elde etmesi, ar ve etrafmdakileri a- kazanlar muhafaza etmek yolunu aramaa balad. ar, leh
kn bir hale koydu, ivan hi bir teebbse girimeyerek, Pskov
ehrinde kalmakta devam etti. Mevsim de ge olduundan, az
sonra ar Moskova'ya dnd. Stefan Bathory de, kazand
seferlerden tr, leh ve litav ahalisinin alklar arasnda Vilna
ehrine geldi.
Rus yurdunun S t e f a n Bathory, Sokol kalesini zaptettikten
ve ortodokslu- >nra, ar'a bir mektup gnderdi, ve 'Btn
un tehlikede komular ile bar iinde yaama arzu etti-
olduunun. gj halde, ivan'n Livonya ve Kurlandiya'dan
iln (1580) vazgemek istemedii iin, sefer amak zo-
runda kalm olduunu' belirttikten sonra 'Lehistan tacna ait
Polotsk'i ele geirdiini ve hristiyan kannn dklmesine
yalnz ar'n sebep olduunu' yazd. ar, Stefan Bathory'nin
ordusu karsnda dayanmak mmkn olmadn nihayet an-
lam bulunuyordu. Durumun gn getike vehamet kesbettii-
ni gren ar, 1580 yl banda, rus yurdunun en ileri gelen
ruhan reislerini paytahta davet etti ve bunlara "Rus kilisesi-
nin - ortodoksluun (dolaysiyle rus yurdunun) tehlikede oldu-
unu, dmanlarn her yandan Rusya zerine saldrdklarn,,
iln etti. ar, bir yandan Trklerin, Nogaylarn, Almanla-
rn ve svelilerin "Ruslar yutmak iin vahi canavarlar gibi
azlarn am olduklarn,, anlattktan sonra, Rusya'da yeter
derecede asker olduunu, fakat hazinede para kalmadn, bu-
nu temin iin kilise servetine "dokunmak,, icabettiini bildirdi.
Ruhaniler, mzakerelerden sonra, baz kilise maliknesinin ar'a
braklmasna karar verdiler; van, bu suretle, harbi devam
ettirmek iin maddi imknlar elde etmi oldu. Orduya asker
toplamak iine de hz verildi, itaat etmek istemeyenler hakkn-
da iddetli cezalar tatbik edilmee baland. Stefan Bathory-
nin bir iki zaferi, birka kalenin elden gitmesi Moskova h-
kmetini tela drm, "Vatann tehlikede,, olduunu ilna
kadar gtrmt.
van, imdiye kadar, hep az kuvvet ve tekiltsz millet-
lere kar harbettii ve zafer kazandndan, kuvvetli bir d-
man nne kverince, korkuya kaplmt; bunun neticesi ola-
rak Stefan Bathory ile anlamak, fakat kiral aldatarak baz
elilerinin "det zere,, Moskova'ya gelmelerini istedi, Bathory
buna cevap bile vermedi. Bu defa kirala gnderilen yeni bir
kurye'ye, kral inat ettii takdirde, rus elilerinin mzakereler- Stefan Batho- yaz a
y l a n n d a ar'n elileriyle Stefan
de bulunmak iin Vilna'ya veya Varova'ya gelebileceklerinin ry'nin Pskov'u Bathory arasnda mzakereler cereyan etmi,
kirala gizlice bildirilmesi ihtar edildi. Stefan Bathory buna da muhasaras ve fakat hibir netice elde edilememiti. Leh kiral,
aldr etmedi ve ar'a gnderdii cevabnda, 'Be hafta iin- Pskov'un Rus- Ruslarn ancak silh kuvveti karsnda Baltk
de rus elileri gelmedii takdirde rus arazisine gireceini' bil- lar tarafndan eyaletlerinden vazgeeceklerini bildiinden, or-
dirdi. Verilen mddet getii halde ar'm elileri gelmediin- _, , duuna hareket emrini verdi. Novgorod veya
mdafaas . . , . , . .
den, kiraln ordusu, 1580 yl austosunda yeniden harekete
(austos 1581) Pskov ehirlerinden or zerine yurunecekt.
geti.
Novgorod ahalisinin, Moskova hkimiyetinden
kurtulmak istediine dair baz haberlerin alnmas, bu ehrin
, ., Leh kiral, macar ve alman cretli ktalariyle,
S t e r a n Batl- ,.,.,. , . , ... , , kolayca zaptedileceini mmkn klmakla beraber, Pskov gibi
ory'nin ikinci ^h' 1 ve ltavl birliklerden teekkl eden kuv- kuvvetli bir kaleyi arkada brakmak, askerlik bakmndan do-
rus seferi(1580) vetlerin banda, 1580 yl austosunda ikinci ru bir hareket olmayacakt. Stefan Bathory, rus harplerinde ve
rus seferini at. Maksad, Pskov ve Novgorod devlet idaresinde sa eli olan leh asilzadelerinden kont Zamoys-
lkesini ele geirmek ve ar' kat' bir bara zorlamakt. Bath- ki ile birlikte, Pskov kalesini almak maksadiyle, hareket etti.
ory'nin ktalar bataklk ve ormanlk sahadan yollar amak 26 austos gn leh ktalar buray kuattlar. Bathory'nin or-
ve kprler kurmak suretiyle ilerlemee baladlar. Hibir dusu, yine macar ve alman cretli piyade ktalarndan, leh ve
yerde rus mukavemeti grlmedi. ar, mevsimin ge olmas litav birliklerinden teekkl ediyordu, miktar 100.000 kii idi.
hasebiyle, bu sene iin herhangi bir hcum beklemiyordu ; Pskov ehri, Ruslarn bat snrlarndaki en tahkimli kalesi idi.
hatta mzakerelerde bulunmak iin, elilerini yola karmt. ehrin surlar ok kaln olup az nce tamir edilmiti. Buras
Bathory, rus elilerinin gelmekte olduklarn haber alnca, bun- Estonya ve Livonya'ya hcum eden rus ktalarnn dayanak ve
lar ordughnda kabul edeceini bildirdi, fakat asker hareket- k noktas olduundan, Pskov'ta her zaman bol miktarda
lerine devam etti. Kiraln kuvvetleri Velij ve Usvyat adl iki rus mhimmat ve asker vard; 1580 ve 1581 yllarnda Pskov'a ih-
kalesini hcumla ele geirdikten sonra, Lovat' nehri zerindeki tiyat kuvvetleri getirilmi ve her nevi mdafaa tertibat alnmt.
Velikiye Luki kalesine yaklatlar. Macar ve almam ktalar, Leh kuvvetleri ehire yaklatklar srada burada 7000 atl ve 50000
rus elilerinin gzleri nnde, Velikiye Luki kalesinin surlar piyade askeri vard. Bathory, Pskov'un durumunu renince,
barutla havaya uurulduktan sonra, kaleyi ele geirdiler. Galip- buraya hcum etmekle hata ilediinin farkna vard; nk buka-
lerin eline ok sayda esir ve ganimet dt; Ruslar yeniden dar kuvvetli bir kaleyi drmek iin ok miktarda topa ve baru-
byk bir yenilgiye uram oldular. Stefan Bathory'nin ta, 200.-300.000 piyadeye ihtiya vard. Buna bakmakszn muha-
kuvvetleri, baarl yrylerine devam ettiler. Ne^el ve sara hazrlklarna baland. 7 ve 8 eyll gnlerinde yaplan
Ozere adl rus kaleleri zaptedildi. Zavol'ye kalesi de, kuvvetli topu ateinden sonra, kalenin surlarnda delikler al-
iddetli bir mukavemetten sonra, dt. Ancak kn yak- d ve macar piyadeleri etin br boumadan sonra Pokrovs-
lamasiyle, kral, harb hareketlerini durdurdu. Bu suretle, kaya ve Svinaya kulelerini ele geirdiler. Fakat, uyski'ler
1580 yl seferi Stefan Bathory'nin tam bir galebesiyle sona ailesinden iki boyar tarafndan kumanda edilen rus askerleri
erdi. kahramanca savaarak, dmann i mahalleye girmesine mni
oldular. Gerek babular ve gerek rus rahipleri ve papaslar
mdafileri mukavemete kkrtmakta, ahs kahramanlk ve fe-
dakrlklariyle rnek olarak, askerlere cesaret vermekte idiler.
Ruslar, dman tarafndan igal edilen kuleleri barutla havaya
uurdular. Bu suretle, macar ktalarnn cr'etli hcumlar ve
ilk muvaffakiyetleri neticesiz kald; ehir leh ktalarnn eline
dmekten kurtuldu. Pskov'a yaplan hcumun Ruslar tarafn-
dan pskrtlmesi, harbin seyrinde bir dnm noktas oldu.
Bathory'nin plnlar bozuldu, Pskov ve Novgorod ehirlerini
ele geirmek imknszl anlald. Yeniden bir hcum yapmak
iin ok miktarda baruta ihtiya vard; kral, mhimmat celbi
iin Kurlndiya'ya adamlar gnderdi. Zamoyski'nin sert mda-
helesi neticesinde leh ordusundaki disiplin gevemedi. Ste-
fan Bathory ise o sene toplanacak Diyet Meclisinde hazr bu-
lunmak zere Pskov yanndaki kararghndan hareket ettii
zaman, ordunun bana Zamoyski'yi brakt. Pskov ise btn
k boyunca kuatlacak, ilkbahar gelince hcuma geilecekti.
Possevin'lnara- P a p a tarafndan bar akdi iin araclk yap-
ch ile rus-leh m a k zre gnderilen Jezit Possevin, Mosko-
bar mfizake- va'ya varmadan nce, Lehistan'dan geti ve
relerinin basla- Stefan Bathory ile grt. Leh kiral barn
m a kere*akdf a " y a P l l a b i , m e s i "in Ruslarn Livonya'y tama-
m f
(ocak 1582) 'yle boaltmalarn art koydu. Possevin Le-
histan'dan gittii sralarda leh ordusu da Pskov
zerine yryne balamt. Pskov'un dmana kar mu-
vaffakiyetle dayand haberi alnnca ar'n mitleri artmt.
Fakat, Possevin, leh kiralnn ne pahasna olursa olsun Pskov'u
zapta karar verdiini anlatnca, van ve mavirleri yelkenlerini
indirdiler. ar, Possevin tarafndan sylenen szlerin bo ol-
madna kanaat getirdi ve bar mzakerelerine balanmasna
muvafakat etti. Papann mmessili Possevin, kiral durumdan
haberdar etmek iin, daha evvel yola kmt. Mzakerelere
Zapol'ski Yam mevkiine yakn bir kyde, 15 aralk 1581 tari-
hinde baland. Uzun mnakaalardan sonra, rus murahhaslar
Livonya'dan vazgetiler. Buna karlk Stefan Bathory Ruslar-
dan harb tazminat istemedi ve leh kuvvetlerinin elinde bulu-
nan rus ehirlerini (Velikiye Luki, Zavoloye, Nevel, Cholm,
Sebej, Ostrov, Krasn, Izborsk, Gdov ve Pskov'un banliyleri)
ar'a iadeye muvafakat etti. Uzlama metninde isve kiral ve
Estonya ehirlerinin (Reval ve Narva) sktle geilmesi karar-
latrld. Bu artlar zerinde, 6 ocak 1582 tarihinde on yllk
bir mtareke akdedildi; metine yazlacak arn nvanlar ze-
rinde birka gn mnakaa oldu; rus murahhaslar van' "Li-
vonya hkimi ve ar',, diye yazmak istediler. Jezit Possevin
buna iddetle itiraz etti, ve " a r , , gibi yeni bir lkabn ancak
Papa tarafndan verilebileceini ileri srd. Nihayet " a r , , l-
kabnn ve van'n " Livonya ve Smolensk hkimi szlerinin
ancak rusca metinde konmas zerinde uzlald. Stefan Bath-
ory'de kalacak nshada van'a sadece " hkmdar (Gosudar)
denmi, Stefan'm ise " Livonya hkmdar olduu aklan-
mt. Stefan Bathory ile ar arasnda, bu suretle, yl sren
ve Ruslarn yenilgisi ile biten harp, ve ayn zamanda 1558 den
beri devam eden Livonya sava sona ermi oldu. Moskova
hkmeti 25 yl boyunca bukadar insan ve malzeme harcad-
na ve sonsuz bir gayret sarfettiine bakmakszn, leh kiral-
nn enerjik mdahelesi yznden yenildi ve Livonya'dan vaz-
gemek zorunda kald. Fakat, ar, hi olmazsa Estonya'y
zaptedeceini ve svelileri oradan kovacan umuyordu.
tsve illerle Moskova hkmeti leh kiral ile barmak zo-
harp ve Pls unda kald zaman, bir kere Livonya ve
nehri bar leh harbi bitince, Estonya zabt iin Isvee
(1583) kar harbe girmeyi tasarlamt. Nitekim,
isve'e kar sava balar gibi oldu. isveli-
ler, bir rus ehri olan Oreek'i zaptetmek isterlerken iki defa
Ruslar tarafndan pskrtldler, isve bakumandan Dela-
gardi' byk kuvvetlerle, 1583 banda harekete geince, Nov-
gorod ehri tehlikeye dt; Ruslar bunun zerine iki aylk
bir mtareke akdini istediler. svelilerle Ruslar arasnda Pls
nehri yaknnda bir uzlama yapld. Sonra bu mtareke uza-
tld ve yllk bir bar'a evrildi. Buna gre: Her taraf ken-
di eline geen ehirleri muhafaza edecekti. Bu suretle yalnz
Estonya'daki Reval ve Narva ehirleri deil, birer rus ehri
olan Yam, vangorod ve Kopor'ye de isvelilere brakld.
Moskova hkmetini bukadar fedakrla zorlayan sebeb:
vaktiyle Kazan Hanlna tbi olan, idil'in sol sahilindeki ir-
milerin (ve Tatarlarn) isyan idi. Bu isyan okadar etin bir
mahiyet almt, ki bastrmak iin byk rus kuvvetlerini gn-
dermek mecburiyeti hasl oldu. Bunun iin, Ruslar isve ile
yeni bir muharebeye cesaret edemeyerek, arabuk mtareke
akdine yanatlar. dil boyundaki irmilerin isyan, bu suretle,
svelilerin Estonya'da salamca yerlemelerine imkn vermi
oldu. ar van, Livonya'y elde edemedii gibi Estonya'y da
zaptedemedi. Ruslarn Baltk eyaletlerinde hkimiyet kurmak
plnlar suya dt.
Stefan Bathory'nin ve isvelilerin Avrupa usul talim g-
ren ve en iyi silhlara sahib olan ordular, Ruslarn Bat Avru-
pa'ya doru yayl hareketlerini nledi; bu suretle Rusya'nn
tabii snrlarndan bat istikametinde yaylmasna bir sed ekildi.
Korkun van, vaka, Rusya iin tasarlad bu byk pln
gerekletiremedi, fakat bunun tahakkuku iin 25 yl gibi uzun
bir zaman uramakla bu istikametteki rus politikasnn ama-
larn tayin etmi oldu. Rusya'nn, bu niyetlerini gerekletirmek
yolunda engel tekil eden isve, Lehistan devletlerinin zayf
bir duruma dmeleri zerine bu meseleyi yeniden ele alacan
greceiz. Fakat bunun iin aradan yzyldan fazla bir zamann
gemesi ve Rusya'nn bana Byk Petro gibi kvvetii bir
ahsiyetin gelmesini beklemek lzm geldi.
Sibir'in Rusla- Korkun van zamannda balanp, Fedor 1 va-
rn eline ge- n o v ' zamannda sona erdirilen ftuhatlardan
mesi. Yermak biri ve ein by Sibir'in (Sibirya) Ruslar
tarafndan ele geirilmesidir. XIV. yzyldanberi
aslen trk meneli olan Stroganov'lar adl zengin bir aile, Ka-
ma nehrinin ba ksmnda ve Ural sahasnda geni bir mmta-
kay elde etmilerdi. Sibir han Km bunlara kar harekete
geince, Stroganovlar, Don Kazaklarndan serseri bir grubu
dvet ettiler. Bunlarn babuu Yermak, 1581 de Km hana
kar harekete geti. Kazaklar ateli silhlar sayesinde, sayca
ok az olmalarna bakmakszn, Km han yendiler ve Sibir
Hanlna nihayet vererek buray Moskova arnn arazisi iln
ettiler. Sibir'in batanbaa zapt ise, 1593-1604 yllar arasnda
tamamland. Sonra, ayr kazak ve rus gruplar Dou Sibir isti-
kametinde ilerleyerek Yakutlar ve Buryatlar lkesini ele geir-
diler. XVII. yzyl ortalarnda Dou Sibir de Rusya'nn bir par-
as oldu. Rus yayl Amur nehrini takiben Japon denizine
doru gelimekte iken, toplarla mcehhez in kuvvetlerinin kar
kmalaryle duraklad. 1689 da, Rusya ile in arasnda akd-
edilen Nerinsk bar ile, Ruslar Amur nehrinin mansabndan
uzaklatrlm oldular.
ngiltere ile mnasebet
Sebastian Cabot'un telkiniyle 1553 te, ingiliz tccarlarn-
dan bir kumpanya teekkl etmi ve her hissesi 25 sterling olmak
zere, 6.000 ingiliz liras toplanmt; bu para ile gemi ina
edilmiti. 11 mays 1553 tarihinde Hugh Willoughby'nin kumanda-
snda gemi Norve istikametinde hareket ettiler. "Edward Bo-
nadventure,, adl geminin kaptan Richard Chancelor (ensler)
idi.. Gemiler, ayet frtna yznden birbirinden ayrlacak olur-
larsa birleme yeri olarak, Norve'in kuzeyindeki Vardehuz
(Wardehaus) liman tayin edildi. Nitekim byk bir frtna esna-
snda gemiler birbirinden ayrldlar. Chancelor, Vardehuz lima-
nna girebildii halde, teki gemileri frtna uzaklara srkledi.
Chancelor, 24 austos 1553 tarihinde Kuzey Dna'nn mansa-
bndaki (Beyaz deniz) bir rus manastrnn bulunduu bir yere
geldi. Buras, Cholmogor idare mntakasma aitti. Rus memur-
lar Chancelor ile hemen temasa geldiler, bunlarn ingiltere'den
geldiklerini ve Ruslarla ticaret mnasebetleri tesis etmek iste-
diklerini rendiler. ngilizlerin geliini bildirmek ve ne yapl-
mas gerektiini sormak iin Moskova'ya adam gnderdiler.
ngiliz kaptan, Moskova'dan izin gelmeden, rus paytah-
tna mteveccihen yola kt. Chancelor, kendini ingiliz kiral
VI. Edward'n elisi olarak gsterdi ve ar tarafndan gayet
iyi karland; kaptan 13 gn Moskova'da kald ve ar'n
huzuruna karld. van'a kral Edvvard tarafndan " kaptan
Willoughby'ye iyi muamelede bulunmas babnda tertip edilen
nameyi sundu. ar da, ingiliz kiralna dosta yazlan bir nameyi
Chancelor'a verdi. Chancelor yalnz iyi bir denizci deil, ayn
zamanda ngiliz ticaretinin ruhu ve amalarn da iyi biliyor,
Londra tccarlar iin en gerekli ticaret eyasnn ne olduunu
ve ticaret usullerini de mkemmel anlyordu. Bundan tr,
Rusya'da kald mddete, buradan alnacak mallar hakknda
esasl malmat toplad.
Chancelor ngiltere'ye dndkten sonra Londra'da, Rusya
ile ticaret yapmak maksadiyle, "The Muscovy Company,, adiyle
 bir irket kuruldu. Chancelor, bu defa kralie Maria (VIII.
Henry'nin kz) nn elisi sfatiyle, 1555 de, yeniden Moskova'ya
(Kuzey buz denizi yolu ile) geldi. Kendisiyle birlikte irketin
iki mmsesili de geldiler. Moskova hkmeti tarafndan gayet
iyi karlanan ingiliz hey'eti ile Ruslar arasnda ticaret mna-
sebetleri zerinde bir uzlama yapld. Buna gre, ingiliz tc-
carlarna Rusya'nn her yerinde, serbeste ve hibir trl
vergiye tbi tutulmakszn, ticaret yapmak hakk verildi, bu ti-
careti kolaylatracak birtakm maddeler zerinde de mutabk
kalnd. Bununla, ngiltere ile Rusya arasnda, Kuzey Buz denizi
yolu ile dorudan doruya ticaret mnasebetleri tesis edilmi
oldu. ngiliz tccarlar Rusya'da ok miktarda ve gayet ucuz
olan deri, keten, i ya, kendir ve balmumu gibi ham madde
alacaklar; uha, ingiliz mamult demir eya, kkrt gibi fab-
rika eyas idhal edeceklerdi. Bat Avrupa ile mnasebetin fay-
dasn anlayan ve bu sralarda Livonyallarn yasaklar yznden
Avrupa ile mnasebetin glemesi karsnda Rusya'ya avru-
pal mtehassslarn gelmesine de imkn veren bu deniz yolu-
nun bulunmasndan istifadeyi dnen ar, ingiliz tccarlarna
her trl kolaylk gstermekten geri durmad. Chancelor ile
birlikte, ngiltere'ye ilk rus elisi (Osip Nepoya) gnderildi. Bu
suretle Rus-ngiliz mnasebetleri ve Kuzey Buz denizi yolu ile
ticaret balam oldu.
ar van'n ki Chancelor'dan sonra Moskova'y ziyaret eden
rale Eltzabet ingi^ 2 seyyah ve tccar Anthony Jenkinson
ile bir ittifak (1557/58 de), ar tarafndan gayet iyi bir ka-
akdi pln bul grd. Livonya harbinin en hararetli bir
(1569) devri olmakla, ar kendine mttefikler aryor,
Lehistan ile sve'i arkadan vurmak istiyordu. van, ngiltere
kraliesi Elizabet ile bir "savunma ve saldrma,, uzlamas ak-
dini arzu ediyordu. ar bu niyetinden 1569 da (yeniden Mos-
kova'ya gelen) Jenkinson'a bahsetti. van, kralieye bir mektup
ta yazd ve 'ki devlet arasnda karlkl taahhde girimeyi' yerlemesi ve uzlamas yaplmasndan sonra Londra'daki
tekliften sonra, kralienin, Lehistan'a kar dmanca durum
almasn, ingiliz tccarlarnn Lehistan'la al verilerini kesme-
lerini istiyordu; ayrca ngiltere'den, gemiler yapmasn ve
yzdrmesini bilen ustalar gnderilmesini, harbe yarayacak
toplar ve her nevi eyann Rusya'ya ihracna izin verilmesini
de dilemiti. Bundan sonra ar tarafndan kralieye yle
gizli bir teklif yapld: 'Eer tarafeynden biri, bir zaruret kar-
snda kendi memleketini brakmak zorunda kalrsa, hayatn
kurtarmak iin br tarafn memleketine iltica hakkn haiz
olsun, byle bir hal olduu takdirde, iltica eden kimse hrmetle
kabul edilmeli ve orada korkusuzca tehlike geinceye kadar
kalmal. Bu teklif gayet gizli tutulmaldr'. Elizabet'in Moskova
ar ile sk bir ittifaka girmesinde hibir menfaati yoktu; bir
mddet sonra kralie cevap yazd ve pek sarih olmayan cm-
lelerle, 'ar'la dost olmak istediini, baka bir devletin Rus-
ya'ya hcum etmesine durum msaade ettii kadar mani olmaya
alacan, fakat, her iki devlete dman bir devlete kar ise
"saldrma ve savunma,, uzlamas akdine hazr olduunu' yaz-
dktan sonra, 'ar'n ve ailesinin ngiltere'de hrmetle kabul
edileceini' bildirdi. Elizabet'in bu mektubu Ivan' kzdrd; ve
1570 (ekiminde) gnderdii mektupta kralieyi itab ederek,
ngiltere'de, "tccar paralarnn,, devlet idaresinde hkim ol-
duklar, kralienin ise hkm olmad, Elizabet'in "bas-baya
bir kar gibi yaad,, yazldktan sonra, Elizabet'in esasl me-
selelere temas etmedii syleniyor, ve bundan tr Rusya'da
ingiliz tccarlarna verilen imtiyazlarn geri alnd da ilve
ediliyordu. Elizabet ar' teskin ve memnun etmek maksadiyle
Jenkinson'u yeniden Moskova'ya yollad. Bunun zerine van
biraz yumuad; ve tccarlarn imtiyazlarn iade etti. Kralie,
bir mddet sonra ar'a lzumlu birka bilgin gnderdi; bunlar
arasnda doktor Robert Jakobi, eczaclar ve berberler de vard.
Elizabet, ar'a yazd mektubunda 'Doktor Jakobi'y kendisine
ok lzumlu olduu halde, srf ar'a yardmda bulunabilmek
maksadiyle Rusya'ya yolladn' da bildirmiti.
Rusya'da ingi ^^ de Chancelor'un Moskova'ya ikinci ziya-
liz ticaretinin atinden ve Moskova hkmeti ile bir ticaret
rus-ingiliz m- "Muscovy Company,, Rusya'ya ajanlarn gn-
nasebetinin derdi, ve geni lde ticaret faaliyetine bala-
ehemmyeti ^ irket tarafndan tayin edilen ajanlar'a
muayyen talimatnameler verildi, ve buna gre hareket etmele-
ri istendi. Bunlar, rus ahalisi hakknda, Ruslarn yaay tarzla-
r, rf ve adetleri, kanunlar ve dinlerine ait esasl malmat
edinecekler; Ruslar incitecek hibir harekette bulunmayacaklar;
rus hkmetince konan btn mkellefiyetleri (vergileri) deye-
cekler, kendilerini tehlikeden koruyacaklard. irketin tayin etti-
i ajan ve faktrler(yardmclar) her sene dir araya gelerek, ti-
caret faaliyeti hakknda grecekler ve bunu gelitirme yolunu
arayacaklard. irkette hizmet edenlerden kimse kendi namna
ah-veri yapamyacak, ancak ajanlarn izni ile ticaret taahht-
lerine giriebilecekti. Rusya'dan ngiltere'ye gnderilmesi gere-
ken mallarn cinsleri ve fiyatlar hakknda mufassal malmat
talep edildii gibi, ngiltere'den getirilecek mallarn ne olabile-
ceinin de tesbiti isteniyordu; rus paras ve lleri hakknda
esasl bir bilgi edinilmesi, ve ingiliz hesabna evrilirken her
hangi bir hataya dmekten kanlmas talep ediliyordu. Rusya-
dan alnacak mallarn banda: balmumu, iya, kenevir ve
keten ile deri gelirdi. Kymetli krklere ngilizler ehemmiyet
vermiyorlard, ilenmemi kendirin de evkinden vazgeildi. ir-
ket, halat hazrlatmasn bilen yedi ingiliz ustasn Rusya'ya
gnderdi, ve yerinde halat hazrlayarak ngiltere'ye evkine
baland. Rusya'ya yabanc memleketlerden ne gibi kumalar
getirildii, Ruslarn hangi renklerden holandklar, ne gibi bo-
yalar kullanld hakknda da mufassal malmat istendi. ngi-
lizler, Rusya'da kan demir ve bakr madenleriyle de ilgilendiler,
ve kendi memleketlerine nmune gnderilmesini istediler. Bu
suretle ingiliz tccarlarnn faaliyeti ok eitli idi. 1584 de
kurulan Dna nehri mansabndaki Archangelsk ehrinde, ve
Beyaz denizin dier limanlarnda, Vologda ve baz rus ehir-
lerinde " Muscovy Company,, nin ubeleri ald.
Kuzey Buz denizi vastasiyle balanan ingiliz-rus ticareti
ngiltere'nin ekonomik gelimesi, ahalinin zenginlemesi bak-
mndan ok faydal olmutur. Bu mnasebetin Rusya iin de
faydas daha az deildi. Ruslar ingiliz ateli silhlarn, teknis-
yenlerini getirmek, ingiliz mamlat kuma (uha) ve dier
eya satn almak imknn buldular. Zaten, 1553 den evvel de,
baz ingiliz top mtehassslar ve ateli silh ustalarnn Mos- metropolit Makari'nin telkinleri neticesinde kendisinde hkm-
kova hizmetine girdikleri biliniyor. Kazan muhasara edildii
zaman, iskoyal mhendis Butler'in lm kazma ve barut
flarn tututurmak iinde kullanldn grmtk. Deniz
yolu alnca bu defa rus hizmetine giren ngilizlerin says
artt. Korkun van, Livonya ve Lehistan harbi dolaysiyle ingi-
liz fen adamlarnn teknik bilgilerinden faydalanmay dn-
dnden, ngiltere ile mnasebete fazla ehemmiyet vermi,
bu dnce ile ingiliz tccarlarna imtiyazlar da bahetmiti.
Hatta, ar'n eer Rusya'da tehlikeli durum zuhur ederse, ngil-
tere'ye kamak istedii bile biliniyor. ngiltere'nin rus siyaseti
ise, t batan ancak ekonomik prensiplere dayanyordu. XVIII.
yzyln sonlarna kadar bu siyasetin deimediini ileride
greceiz.
Korkun van 18 mart 1584 tarihinde ld.
Korkun ivan- tv a n .., , , Tr f u-
m karakteri ' > buyuk babas 111. van gibi, ok uzun
rus tarihin- boylu, iri yapl, yksek omuzlu, geni gsl
deki rol bir adamd; baz kaytlara gre (bilhassa ec-
nebi) tknazd, fakat rus telkkisine gre
zayft. Gzleri kk, gri ve canl idi; burnu kprl
(byk ) ve uzun bykl idi. Hayatnn ikinci devrinde, tabia-
tnn icab olarak, yzne somurtkan bir ifade gelmiti; fakat
dudaklarnda alay dolu tebessm eksik olmazd; hafzas ok
kuvvetli idi; devlet ilerinin teferruatna kadar nfuz eder, ik-
yetleri kendisi aratrrd; herkese kendine ikyetle mraacata
izin vermiti, ivan'n kk yata maruz kald artlarn tesi-
riyle, gayet vehimli, herkesten phe etmesi adeta bir hastalk
haline geldi. ok kitap okuduunu, baz din paralar ezberden
bildiini, din mnazaalara karmaktan holand biliniyor.
Knez Kurbski'ye yazd mektuplar ve din mevzular kaleme
ald baz paralar van'n, yaad devrin ileri gelen yazar-
larndan biri olduunu gsterir. ar van, ya ilerledike tabi-
atndaki btn fena karakterlerini meydana koymutu; kan
dkmek, bakalarna eziyet ektirmek, kadnlarla dp kalkmak
hususunda hudut tanmamak, balca vasflar olmutu. Onun
ruh hastalna mptel olduu (paranoisme) bile iddia edil-
mektedir. Kk yatanberi okuduu kitaplarn tesirleri ve
ranlk telkkisi bir hastalk mahiyetini almt. Kendini ar
iln ettikten sonra, hkmranlk haklarnn Tanrdan gelmi
olduuna inanarak, " arlna mni olduklarn zannettii
boyarlar "hainler,, diye ldrmee balam, ve Rusya'da yirmi
yl sren en iddetli bir terrr rejimini yaatmak suretiyle,
rus tarihinin en tannm zalim, mstebit (tiran) hkmdar
olarak nam kazanmtr.
van ahsen bukadar zalim, mstebit ve z olunu ld-
recek kadar hunhar bir hkmdar olmakla beraber, onun rus
tarihindeki rol ok nemlidir. Hkimiyetinin normal devrinde,
yani Oprinina'y kurmadan nce, gerek dil boyunu zaptetmek
ve gerek i politikada mhim slhat yapmakla Rusya'nn b-
ymesine ve kuvvetlenmesine yarayan iler yapmtr. van bu
bakmdan rus " fatihleri nin en bydr. Saltanatnn ikinci
devrinde ahalinin her tabakasn dehet iinde yaatan onbin-
lerce insann can ve malna kyan Korkun van, ldkten sonra,
"byk bir ar,, "Fatih,, ve "kahraman,, olarak rus halknn
hatrasnda yaamtr. Kendisi hakknda, bu sfatlarn tebarz Godunov, van Kalita zamannda (1330 larda) Altn Orda'dan
ettiren, destanlar ve arklar tertip edilmitir. Dier yandan,
Korkun van'n faaliyeti, Rusya'da merkeziyeti bir devlet
sistemi kurmaa matuf olduu eklinde de izah edilmektedir.
D R D N C BLM
K O R K U N VAN'IN HALEFLER (1584-1605)
ar Fedor va- K o r k u n van'n tayin ettii vehile Moskova
novi (1584- tahtna olu Fedor geti. Zayif bnyeli, aklen
1598) de tam olmayan Fedor vanovi, devlet ileriyle
megul olacak bir durumda deildi. Tabiatnn
icab, fevkalde dindar bir kimse idi. Kendisi devlet idaresine
nezaret edemediinden devlet ilerinde baz kimseler nfuz
kazand.
Boris Godunov Korkun van'n itimadm kazanarak gzdesi
derecesine ykselmee muvaffak olan Boris
Rusya'ya gelen ve Ortodokslua geen et mirza, yani mool-
trk, neslinden tremiti. Boris Godunov ok zeki, kurnaz ve
bilgili bir kimse olup, "Oprinina,, listesine dahil olmad hal-
de, "Oprinik,, lerin babuu ve Korkun van'n en yakn
adam olan mehur celld Malta Skuratov'un kz ile evlenmi
ve bu suretle, "Oprinina,, rejimi zamannda, hayatn garanti
altna koyabilmiti. Kzkardei rina'y, Korkun van'n olu
Fedor ile evlendirmekle, ar ailesi ile akrabalk tesis etmiti.
van'n son zamanlarnda daima ar ile beraber bulunmakla
Devlet ilerini yakndan tanmak imknn elde etmiti. Fedor
ivanovi tahta knca, Boris Godunov, yakn akraba sfatiyle
yeni arn en yaknlarndan biri oldu. Boyar Nikita Romano-
vi'in hastalanmas zerine, Boris bsbtn ar'a yaklamak
imknn buldu, hemiresi rina vastasiyle Fedor'a tesir yap-
maa balad. Fedor vanovi, kars rina'y ok sevdii ve
sznden kmadndan, gn getike Boris Godunov'un sa-
rayndaki nfuzu artt. Bir mddet sonra devlet idaresi tama-
miyle Boris Godunov'un eline geti ve ar adna Rusya'y
idareye balad. Bundan tr kendisine "devleti idare eden,,
manasna gelen "Pravitel',, lkab verildi.
31 mays (1584) gn Fedor vanovi'in ta giyme mera-
simi yapld. Bu mnasebetle umum bir af iln edildi; 20
yldanberi hapiste bulunan birok asilzade serbest brakld. rndan bazlarn ldrm, mal ve mlklerini yama etmiti.
Bunlarn mal ve mlkleri kendilerine iade edildi, ivan'n vasi- Dimitri'nin "ldrlmesi,, iddias ve onu tkip eden ayaklanma,
yetnmesi mucibince harb tutsaklar da serbest brakldlar. fevkalde mhim bir vaka olduundan, Boris Godunov olup-
Vergiler muayyen bir nisbette azaltld, baz kimselere " bo- bitenleri yerinde aratrmak iin hemen bir heyet gnderdi.
yar lk rtbesi verildi. O gn en ok iltifat gren ve byk Buna: Moskova'nn en kibar ailesinden knez Vasili vanovi
ihsanlara mazhar olan kimse, Boris Godunov idi. ar kayn- uyski (sonraki a r ) , Okolnii Andrey Klein ve iki d'yak
biraderine, ok yksek bir rtbe olan " Mirahorluk unvann (Boyarlar meclisi sekreterlerinden) ve metropolit vekili Gelasi
bahetmekle kalmad, on yedi yldanberi kimseye verilmemi dahildir. Heyetin byk ahsiyetlerden teekkl etmesi, mese-
olan "Yakn Byk Boyar,, rtbesine, yani Kazan ve Ejderhan lenin doru ve tam bir drstlkle inceleneceine bir garanti
arlklarnn naibliini de tevcih etti. Bu yksek rtbeye, ok idi. Ugli'te, Dimitri'nin cesedi muayene edildi ve prensin boa-
byk bir gelir de katld. zndan derin bir yara ald grld. Prens mutad merasimle
gmldkten sonra, d'yak Bityagovski ve birka memuru ld-
Korkun ivan'n Maria Nagaya'dan Dimitri adl ren Uglililer sorguya ekildiler, ve sulu tanlarak idam edil-
ivan'n ikinci , , , , . u , , , diler. Hey'et Moskova'ya dnnce, Ugli'te Dimitri'nin lmne
olu Dimitri' olu kalm ve kendisine yurt olarak
nin Slm (15 Ugli ehri verilmiti. Dimitri'nin, annesi ve aid incelemenin uzun bir raporunu hkmete sundu (bu rapor
mays 1591) akrabalar ile Ugli'te yaamalar, haddi za- zamanmza kadar muhafaza edilmitir). Raporda: 'Zaten sar'a
tnda bir srgnlkt. Bundan tr Maria hastalna mptel olan prens Dimitri'nin, oyun esnasnda,
Nagaya ve prensin akrabalar Boris Godunov'a kar dmanca elindeki ba zerine derek boazndan derin bir yara al-
bir durum aldlar ve " Pravitel aleyhinde rasgele sz syle- d, ve bunun neticesinde ld' bildirilmiti. Dimitri'nin an-
mekte idiler. Hkmet tarafndan Maria Nagaya ile oluna nesi, Maria Nagaya ve akrabalar Moskova'ya getirildiler.
bakmak ve lzm gelen ilere nezaret etmek zere gnderilen Maria az sonra, rahibe olarak manastra kapatld. Dimitri'nin
d'yak (memur) Bityagovski'ye kar Nagoy ailesinin dmanca lm vak'as da bylelikle kapanm sanlyordu. Fakat bu
bir tavr takndklar ve memura hakaret etmek frsatn ka- meselenin, haddi zatnda kapanmadn ve rus tarihinde byk
nmadklar biliniyor. Ugli ehri kk prensin " yurt u vak'alar douracan ilerde greceiz.
sayldndan, Moskova'dan gelen emirleri yerine getirmek iin,
Maria Nagaya ve kardeleri ellerinden geleni yapmakta ve Rusya'da Pat F l r a n s a nyonu (1439) zerine Moskova kilisesi
Boris Godunov'u ktlemekten bile ekinmemekte idiler. Boris rikliin kuru- kendini " autokefal ( muhtar) olduunu iln
Godunov'un btn bunlardan haber ald muhakkakt; fakat luu (1589) etmiti. stanbul patrikhanesi Floransa nyonu
Ugli bir " yurt olmak hasebiyle adeta Moskova'dan mstakil hkmlerini reddettikten sonra da, rus kilisesinin
bir ehir durumunda idi; Boris Godunov ta prense ve annesine durumu deimedi. Moskova metropolitleri, rus bapiskoposunun
kar aktan aa sert tedbirler almak istemiyordu, bilkis, ve piskopuslarn toplantsnda seilerek, Moskova'da makama
ar Fedor (ve dolay isiyle Boris) ile prens Dimitri arasnda karlrlar, tasdik edilmek iin stanbul patrikhanesine gitmezler-
zahiren gayet samim bir mnasebetin mevcut olduu bilin- di. Moskova Knezlii kuvvetlendike, Moskova metropolitlerinin
mektedir. mevkileri ve nfuzlar da ykseldi. 1480 den sonra Moskova
Vaziyet byle iken 15 mays 1591 ylnda henz dokuz tamamiyle mstakil ve byk bir devlet olunca, Rusya ortodoks
yanda olan arzade Dimitri'nin ld veya ldrld ha- devletlerinin en by derecesine kt. " Moskova - nc
beri Moskova'ya geldi. Alnan malmata gre, prensin lm Roma,, nazariyesinin icab olarak, Moskova'daki hkmdar-ar-
zerine Ugli ahalisi ayaklanm, Moskova hkmeti memurla- n yannda bir de kilise reisi-patriir bulunmas da gerekiyordu.
Rusya tarihi 12
Hele IV. van'n, 1547 de "arlk,, unvan almas, rus kilisesi rinden bir ses seda kmad. Bu defa 1588 de, stanbul patrii
bann da ykselmesini gerektirmiti. Fakat Korkun van, kilise Yeremia Moskova'ya geldi; Moskova'da yeni bir patriklik kur-
reisini "metropolitlikten yukar karmad; bunun sebepleri bi- mak hususunda ark patrikleri meclisinin herhangi bir kara-
linmemekle beraber, ruhanilere daha yksek mevki vererek, rn getirmi deildi. Boris Godunov ve rus kilisesi reisleri bu
kilisenin nfuzunu oaltmak istemeyii hatra gelebilir. van'n defa Yeremia'ya Rusya'da kalmasn ve patrik olmasn teklif
hayatnn sonlarna doru Rusya'da patriklik ihdasn dnd, ettiler. stanbul patrii bu teklifi kabul etti ve bylelikle yeni
fakat bunu gerekletirmek iin zaman bulamad da iddia bir patrikliin ihdasn tanm oldu. Boris Godunov, yabanc
edilmektedir. Byle mhim bir meselenin halli Fedor ivanovi bir zatn rus devlet ilerinde tesiri olmamasn temin iin, Yere-
zamanna kald ve Boris Godunov'un becerikli siyaseti netice- mia'ya Moskova'da deil, ehemmiyetini kaybeden ve snk bir
sinde muvaffakiyetle halledildi. ehir haline gelen Vladimir'de yerlemesini teklif etti. Yeremia
Boris Godunov, Moskova'da bir "Patriklik,, yapacak olur- ise buna yanamad, fakat Rusya'da yeni bir patrikliin ihdas
sa, rus kilise mensuplarn bsbtn elde edecei muhakkakt. iin verdii muvafakati da geri alamad. Uzun mzakerelerden
Bunu gerekletirmek iin durum da msaitti. Osmanl - Trk sonra, Yeremia, Moskova metropoliti ova'nnn patriklie karl-
hkimiyetinde bulunan "ark kilisesi,, ile Rusya arasnda hayli masna muvafakat etti; bunu mteakip Novgorod, Kazan, Ros-
zamandanberi yakn bir mnasebet devam ettirildiini grm- tov ve Moskova yaknndaki Krutitsa'da olmak zere, drt
tk. stanbul, Antakya ve baz dier kilise merkezleri mmes- metropolitlik yapld. ova'nnn Moskova patrikliine k mera-
silleri, Moskova'ya rus hkmdarlarndan "sadaka,, dilenmee simi 1589 ocanda icra edildi. 1590 da da, stanbul patrii,
(yardm istemee) gelirler, Ruslardan para yardm grrlerdi. ortodoks patrikleri meclisinde, beinci patriklik olmak zere,
Korkun van bir defa kendiliinen istanbul patriine iane gn- Moskova kilisesi reisliini tasdik etti. Bu suretle Rusya'da, tp-
dermi, Osmanl devletinde yaayan hristiyan reayann tevec- k vaktiyle Bizans'ta olduu gibi, "ar,, ile yanyana bir de
chn kazanmak istemiti. Balkanlarda, stanbul'da ve arktaki "Patrik,, bulunuyor ve rus ortodoksluu, ark kilisesi arasnda
ortodoks memleketlerde, rus ar, adeta "btn Ortodokslu- filen en yksek mevkie karlm oluyordu. Bu durum Byk
un hamisi,, diye telkki edilmee balanmt. Moskova'ya Petro zamanna kadar devam ederek, Moskova Rusyas'nn dev-
arktan yardm dileyerek gelenler, ekseriyetle nc veya let ilerinde, rus kilisesinin byk bir nfuz kazanmasna
drdnc derecedeki ruhaniler idi. Halbuki 1586 da rus pay- imkn verdi.
tahtma Antakya patrii Yoachim geldi. Moskova metropoliti
Dionisi, onu kendine eit bir kimse gibi karlad ve ilk olarak Boris Godunov zaman (1598-1605)
takdis etti (halbuki patrik daha yksek makam igal etmekle, ar Fedor'nn Btn hayat boyunca hastalktan kurtulmayan
metropoliti takdis etmesi lzmd). Rus kilisesi bann bu ha- Slfimfi ve Boris zrayif bnyeli ve ok dindar olan Fedor lva-
reketi Antakya patriinin houna gitmedi ise de, kendisine Godunov'nn novi, devlet ileriyle asla megul olmam,
kar gsterilen iyi kabul patrii yumuatt. Yoachim'e Mosko- ar seilmesi gnlerini ibadetle geirmiti. Fedor, nihayet
va'da bir patriklik ihdasnn dnld bildirildi ve Dou (ubat 1598) 6 o c a k 1 5 9 8 tarihinde ld; Moskova knezle-
kilisesinin reisleriyle bu hususta danmas rica edildikten rinin ivan Kalita nesli sona ermi oldu. Fedor lmnden az
sonra, zengin hediyeler ve para yardm yaplarak geri gnde- evvel, kars irina'y kendine halef tayin etmiti, fakat rina,
rildi. Bu sralarda Ortodoksluk kilisesinin drt patriklii var- tahta kmak istemedi, rahibelii kabulle manastra kapand.
d : stanbul, Kuds, Antakya ve skenderiye; Moskova'da be- Rus taht bo kalmt, yeni bir ar'n bulunmas icabediyordu.
inci bir merkez almas arzu ediliyordu. Antakya patriinin Patrik lova'nn emriyle "Umum bir toplant,, (Zemski so-
gidiinden sonra, aradan iki yl getii halde, ark patrikle- bor) yapld; buna kilise reisleri, Boyarlar Meclisi, ve Mosko-
 va'daki hizmet erleri (devlet hizmetinde duranlar) ve Moskova
ahalisinin tccar ve i adamlar mmessilleri itirak ettiler.
Patrik lova, Boris Godunov tarafndan ykseltildiinden, Go-
dunov'u iltizam etti. Meclise gelenlerin byk bir ksm da,
Boris'in adamlar olmalar hasebiyle, onun tarafn tuttular.
Toplant azalar ubat 1598 de, oy birliiyle Boris Godunov'u
ar setiler. Boris kendisinin seildiini duyunca, kat'i bir dille
tahta kmay reddetti. Patrik tarafndan yaplan ikinci mra-
caat ta neticesiz kald. Boris Godunov, devlet ykn, mes'uli-
yetini zerine almak istemiyor gibi idi. Nihayet Patrik, ruhaniler
ve Moskova ahalisi, Moskova kiliselerinin en byk mukaddesat
saylan "Meryem ana,, sanemini tamak zere, byk bir "ha
alay,, tertib ettiler; bu alay Boris'in bulunduu manastra
geldi; patrik, papazlar ve halk yalvarmaa baladlar. Bunun
da semere vermediini gren patrik, bu defa Boris'i tehdit et-
ti, ve 'ayet, Boris, ar olmay reddederse, Rusya'daki btn
kiliselerde ayin yaplmasnn durdurulacan' kat' bir lisanla
bildirdi. Boris Godunov, ancak bu tehdit altnda ve "btn
halkn yalvarmas,, zerine tahta kmay kabul etti.
Boris Godunov'un muvafakati alnnca, Moskova kilisele-
rinin en mukaddes tannan sanemleri yannda - byklerin,
hizmet erlerinin ve ahalinin biati yaptrld (17-21 ubat 1598).
Yeni ar'n seimi mnasebetiyle Moskova'da gn en-
likler yapld, btn kiliselerin anlar alnd. Eyaletlere adam-
lar gnderilerek Boris Godunov'un ar seildii iln edildi.
Boris Godunov, bir mddettenberi kald manastrdan Mos-
kova'ya geldi ve paytaht ahalisi tarafndan, o zamana kadar
emsali grlmemi bir merasimle karland. Rusya'nn bana,
mool-trk neslinden biri ar seilmi bulunuyordu.
Boris G d Boris Godunov meru bir slleden neet
na ahaliyi* etmediinden, tahta daha ok hakk olan kibar
kazanmak aileler nazarnda bir "gasb,, telkki ediliyordu;
siyaseti bundan tr, yeni ar, tahtta salamca otura-
bilmek iin, ahali tarafndan sevilmek ve tu-
tulmak mecburiyetinde idi. Boris Godunov, Fedor zamannda
yapt gibi, Korkun van devrinde Rusya'nn iktisaden ve
siyaseten maruz kald sarsntlar bir an evvel dzelterek
ahalinin sempatisini kazanmak istiyordu. Yksek ailelerle ibirlii
yapmak mmkn olmadndan, ikinci derecede asil zmreleri
memnun etmek lzm geliyordu. durumda salh elde edile-
bilmesi ise d komplikasyonlardan, harplerden uzak kalmakla
mmkn olacakt. Boris, ordunun kuvvetlendirilmesine ehem-
miyet vermekle beraber harblere girmekten ekiniyor, Rusya'y
iten kuvvetlendirecek tedbirlere bavuruyordu. Adaletin yer
bulmas, rvetin, hkmet memurlar tarafndan ilenegelen
zorbalklarn n alnmas gibi, o sralarda Rusya'y batan baa
saran fenalklar gidermek yolunda ok gayret sarfetti. Btn ar-
zularna ve gayretlerine bakmakszn Boris bu ilerde baar
elde edemedi; Godunov, ihtiyatl ve dirayetli olmakla beraber
ok anszd. Birok anszlklar birbirini takibetti ve yeni ar'n
muvaffakiyetsizliine sebep oldu. Bunlardan en mhimmi 1601-
1603 yllarndaki byk ktlktr.
a
Bfiyflk ktlk "kaya devam edegelen kuraklk veya
(1601 -1603) tabiat afetleri neticesinde byk ktlklar ba-
gsterdi. Alktan lenlerin says mthi bir
yekn tutmaa balad. Yalnz Moskova'da 127.000 kiinin
devlet makamlar tarafndan gmld biliniyor, bir yl iinde
Moskova'da 500.000 kiinin alktan ld iddia edilmektedir;
eyaletlerdeki ktln daha mthi bir mahiyet ald aikrdr;
hububatn fiyat bir etvert'in 12-15 den'ga'dan 3 rubleye yk-
seldi. Kylerde, kasaba ve ehirlerde ahali kitle halinde sokak-
larda lmekte idi; insan eti yiyenler pek oktu, anneler ocuk-
larn yiyorlard. Hkmet bu felketin nn almak maksadiyle
birok tedbirler ald, devlete yaplan stoklar halka datl-
makta idi. Fakat, memurlarn bu defa suiistimal yaptklar
meydana kt. htikr yapan muayyen bir zmre tredi, baz
iftlik sahihleri ve tccarlar ambarlarn zahire ile doldurmakta
ve fiyatlarn ykselmesini beklemekte idiler. Hkmet bunlarla
mcadele niyetiyle, kendi namna stoklar yapmakta ve hububata
tarife koymakta idi. Fakat, bu tedbirler, her zaman muvaffaki-
yetle baarlamyor, alk felaketinin n bir trl alnamyordu.
Bu defa, alara hem i, hem yiyecek bulmak maksadiyle h-
kmet adna byk inaata baland. Moskova etrafndaki ahali,
paytahtta yiyecek bulmak midiyle, Moskova'ya akn etmekte
idiler. Birok ky, kasaba ahalisi yerlerini, yurtlarn brakp, Kyl "sertliinin m yerlemesi
yiyecek aramak maksadiyle yollara dklmt. Bunlardan bir-
ou ekiya eteleri halinde birlemekte, zengin iftlik sahibler1 Kyllerin ara- X I I L yzyldanberi Rusya'da teekkl eden
ve tccarlar ambarlarn yama etmekte idiler. Bir taraftan ziye balanma- v e a z sonra btn rus knezliklerinde yaylan
kyler boalm ve ziraat yapacak kimseler lm, dier yandan lan ve Koylu "Udel,, (yurt) nizam zamannda, ahalinin kyl
ekiyalar yznden Moskova civarnda bile emniyet kalma- serflii (Kre- tabakas hukuk bakmndan tamamiyle ser-
mt. Hele, ataman Chlopka veya Kosolapa (eri bacak) adl vo) m n ^ kanun" beStt Ve br klSmi araZ sahb dL Fakat

ok cesur bir ekiya reisi etesi, Moskova dolaylarna kadar ^atrlmaM* " " F e o d a , i z m nizam hkim olmaa balaynca,
1

gelmi, etraf dehet iinde brakmt. Bu ete ancak byk (1592 - 1597) kyller, topraklarn ellerinden karmak zo-
muntazam kuvvetler getirilmek suretiyle datlabilmiti. Alk runda kaldlar. Bunlardan bir ksm, knezlerin
ve ekiya musibetleri 1603 ylna kadar devam etti. Boris Go- ve boyarlarn (yahut manastrlarn) arazisinde yerlemekte ve
dunov bunlar yattrmak iin elinden geleni yapt ve durum muayyen artlar altnda (ortak sfatiyle) arazi sahiplerine
nihayet normal bir hal ald. Fakat, ok gemeden ar'n otori- kar muayyen taahhtlerle, ekin ekmekte idiler. Kyllerin
tesini kknden sarsacak yeni vakalar bagstermee ba- bulunduklar cemaatlere "mir,, denmekte ve kneze, hkmete
lad: kendilerine Korkun van'n olu ssn veren "dz- dedikleri vergi veya mkellefiyetler, ayr ayr kyllerden
me,, prensler zuhur etti ve Rusya'da "Karklklar Devri,, deil, toptan, btn cemaattan, "mir,, den, talep edilmekte idi.
balad. Knezlerin veya boyarlarn adamlar, zaman zaman her kyl
cemaatndaki ev miktarn, arazi sahasn, vergileri defterlere
Boris Godunov de, evvel Lehistan'da, sonra Rusya'da kaydederler ve ona gre vergi ykletirlerdi. Herhangi bir"mir e
un Slmfi (13 Dimitri'nin hayatta olduu ve, babalarnn (cemaata, kye) dardan gelen kyllerle, devletin dorudan
nisan 1605) tahtn almak zere, harekete getii ayias doruya ilgisi yoktu. Kyllerin herhangi bir cemaata alnmalar
yayld. Dzme Dimitri 1604 te leh kuvvetle- veya karlmalar, "mir,, tekiltna ait bir keyfiyetti; kyller
riyle birlikte rus snrlarn geti ve bylelikle Rusya'da "Kar- ise, bir "miri brakp, tekine gitmekte serbest idiler. Yeni
klk devri,, balam oldu. Boris Godunov bu adamn Moskova bir "mir,, e intisap eden kyller o cemaatn elinde bulunan
manastrlarndan birinden kaan Grika Otrepyev olduunu iln araziden, meradan, ormandan faydalanmak hakkn kazanr ve
ve Dzme'nin kuvvetlerine kar bir ordu evketti ve bunlar hissesine den vergiyi demee ve mkellefiyeti tamaa
Rusya'dan atmak emrini vermiti. Moskova kuvvetleri bata mecbur tutulurdu.
baz muvaffakiyetler elde ettiler. Fakat sava yeniden alevlen- Bu usul XVI. yzyla kadar kknden deiti. "Udel,, (yurt)
dii bir srada, Boris Godunov, tedenberi ektii nekris has- nizam yerleince, knezler mevkilerini kuvvetlendirmek iin as-
talndan ve son yllarda maruz kald byk dertler yzn- ker kuvvetlerini artrmak ve tekiltlandrmak maksadiyle,
den bedenen ok ypranm olduundan, henz 53 yanda dier "Udel,, lerden boyarlar ve serbest kimseleri hizmete al-
iken, 13 nisan 1605 tarihinde, bir ziyareti mteakip, azndan maa baladlar. Yeni gelenlere, knezler, kendi mlkleri olan
kan boalarak ld. Boris Godunov'un sahneden ekilmesi, -baba ve dededen kalma "votina,, lan datmaa baladlar.
(Sahte) Dimitri'ye Moskova tahtn ele geirmek imknn Boyarlar ekseriyetle, kendi "kapu - halk,, lariyle geldiklerinden,
verdi. knezlerin ahs mlkleri bir mddet sonra tkendi, datlm
oldu. Bu defa, devlete ait arazi verilmee baland, ve "po-
mestye,, (timar) sistemi yerleti. Verilen araziden, muayyen bir
nisbete gre, asker karmak mecburiyeti kondu. "Votinnik
(baba arazisi) lerde, toprak babadan oula geerdi. Halbuki
"pomest'ye,, (timar) ler her ahsn ancak, hizmet ettii mddet-
e elinde kalrd; bu cins arazi sahihlerine "pomeik,, (iftlik
sahibi), "boyar ocuklar,, (det boyarskie) ve "dvoryane,, (sa-
raya mensup kimseler) denirdi.
XVI. yzyl banda "pomest'ye,, nizam, Rusya'nn gne-
yindeki btn sahann yarsna yaylmt. Yeni "pomeik,, lere, zmresinin durumunu ok arlatrd. Birok mntakalarda
snrlara yakn sahada toprak verilirdi. Devlet hizmetinde bulu-
nanlara, timar arazisinden baka, zaman zaman, para mkfat,
maa datlr oldu. En kibarlara ise ulufe (yemlik) tayin edi-
lirdi ; bununla herhangi bir ehire "vali,, (namestnik ) veya na-
hiye mdr (volostel) olarak gnderilmek kastedilirdi. "Po-
mest'ye,, (timar) sisteminin umumilemesiyle, vaktiyle kyller
tarafndan ilenen ve devlete ait sanlan sahann byk bir
ksm "pomeik,, (iftlik sahibi) lerin eline geti ve kyller
gitgide iftlik sahiplerine bal bir duruma dtler. iftlik sa-
hibi, istifade ettii toprak karlnda, (ar'a) hizmet ettii gibi
kyller de, bu defa, "pomeikin arazisinde bulunmalar ha-
sebiyle, onun hizmetini grmek, ekip-bimek ve mkellefiyetleri
tamaa mecbur tutuyorlard. iftlik sahiplerinin ve devletin
menfaati, kyllerin artk, bulunduklar " mir,, den baka yere
gitmemelerini icabettiriyordu. Bunun iin iftlik sahipleri, ky-
lleri skca kendilerine balamaa baladlar. Kyller bu
maksatla, bulunduklar yerlerde, "defter,, lere, "ktkjere kayd-
edildiler. Bu gibilere "yazl,, (bal) kyller dendi. Bunlar
artk, yerlerini, yurtlarn brakp baka yere gidemezlerdi. An-
cak, henz "deftere,, girmeyenlere, "yazl,, olmayanlara serbest-
e yer deitirmek hakk kalmt. Bunlar da iftlik sahiplerin-
den aldklar bor, tohum, iriba hayvan vastasiyle, iftlik
sahibine gittike balanyorlard. yle, ki ok gemeden efen-
diyi brakp gidemiyecek bir duruma dyorlard. "Yazl ol-
mayan,, lar, 26 Kasm'a rastlayan "Yur'yev gn,,, baka bir
yere gitmek hakkn haizdiler. Serbest kyller, her yl, "Yur'-
yev gn,,, kendileri iin daha elverili saydklar yerlere g
ederlerdi.
Gitgide "yazsz,, kyllerin adedi azalmakta idi. Kyl
cemaatleri, imdi, kendi aralarndan birinin ekilip gitmesi,
btn "mir,, iin zararl grlyordu. nk, "mir,, de insan
adedi azalnca, kalanlar zerinde vergi yk artyordu. XVI.
yzyl ortalarna doru "kyllerin,, durumu artk ok zorla-
mt, serbeste yer deitirmek hakk bsbtn tahdid edildii
gibi, iftlik sahiplerinin eziyeti, vergi ve mkellefiyetleri art-
mas ve bilhassa, Korkun van zamannda, Rusya'nn i eya-
letlerindeki zulm dolaysiyle iftliklerin tahrip edilmesi, kyl
ahali kalmad. XVI. yzyl banda "boalan,, kyler umumun
ancak % 5 olduu halde, ayn yzyln sonunda bu miktar
/o 50 ye kt; bilhassa, 1570 yl Oprinina tahribatna ura-
yan Novgorod'da, kylerin ahalisi kalmam gibi idi. Kyl-
lerin bulunmay yznden ziraat sr'atle gerilediinden, baz
ehirler bile snmee yz tuttu; ehirlerde de bo kalan evler
oald. Kylerin ve ehirlerin boalmasnda " Oprinina
sistemi en mhim mil tekil ettii gibi, kyllerin sosyal
durumlarnn ktlemesi de mhim rol oynad. Bu durum kar-
snda, kyller, iftlik sahihlerini brakarak, gneydeki ser-
best krlara veya yeni zaptedilen dil boyuna kamaya bala-
dlar. "Kazak,, zmrelerinin says bu suretle oalm oldu.
Dier yandan, iftlik sahipleri de topraklarn iletecek ii
bulmakta glk ekmekte idiler.
Durum bu merkezde iken, iftlik sahipleri, birbirlerinden
kylleri kandrmak suretiyle karmaa, veya daha msait
artlar teklif ederek, bunlar eski sahihlerinden almaa bala-
dlar. Bu usul tatbik edilince, zengin iftlik sahihlerinin elinde
ok miktarda kyl toplanmaa balad, halbuki bu cereyan
devletin menfaatna aykr idi. Bu devam ettii takdirde orta
halli "pomeik,, lerden devlet hizmetleri, askerlik ve dier m-
kellefiyetler talep etmek mmkn olmayacakt. Moskova dev-
detinin ordusu, bilhassa kk ve orta halli "pomeik,, lrden
teekkl etmekle, bu tabakann iflsna msaade edilmeyecei
aikrd. Ayn zamanda "kylleri kandrma,, birok ikye-
ti ve kanunt takibat mucip olmu, mahkemeler hep bu cins
davalarla dolup tad gibi, "pomeik,, ler arasnda kyllere
sahip olmak yznden ar bir geimsizlik bagstermiti.
iftlik sahihleri, dvoryan'larn elindeki kylleri kar-
mamak maksadiyle, daha Korkun ivan zamannda, 1580 de,
manastr ve kilise arazisine verilen husus imtiyazlar, "tarhan,,
 lar kaldrld, buradaki kyller de "pomeik kylleri duru- Bu devrin edeb ve din eserleri
muna sokuldular. Kyller bu "tarhan,, lardan faydalanmak iin
ok miktarda manastr arazisine gitmekte idiler. imdi ise bu Evvelki devirlerde grdmz, manastrlarda
Tarih eserleri
hareketin n alnd. 1580 de, "yazl olmayan kyller,, e yer (Stepennaya yazlagelen " Vekayinmeler (letopisi), XVI.
deitirme veya baka bir iftlik sahibi ile uzlaarak, onun ara- kniga v. b.) yzylda da devam ettirilmi, ve Rusya'da ce-
zisine gemek hakk verilen "Yur'yev gn,,, yeni bir kanun reyan eden mhim vakalar, veya ayr ehirleri
karlncaya kadar durduruldu. Bu suretle, kylleri bulunduk- ilgilendiren olaylar kaydedilmi idi. Eski vekayinmelerden
lar yere balamak iin muhtelif tedbirlere bavurulmu oldu. farkl olarak, daha ok malzeme ihtiva eden " Voskresenskaya
Fakat buna bakmakszn, kyllerin, eskisi gibi yer deitir- letopis,, XVI. yzyl banda tanzim edilmiti. Bu eser, hem mal-
diklerini veya kap gittiklerini gryoruz. zeme bolluu, hem de bitaraflndan tr, gayet mhim bir
kaynaktr. XVI. yzyl ortalarna doru, evvelki vekayinmeler
Boris Godunov bu duruma bir son vermek maksadiyle
bir araya getirilmek ve slbu ilenmek suretiyle " Nikonovs-
mhim tedbirlere bavurdu ve yeni kanunlar kard. 1592
denberi "kyllere ait karar,, lar nerine baland. O senelerde, kaya letopis,, tanzim edildi. Buraya, Bizans kronograflarndan
btn kyllerin bulunduklar yerlerde kaytlar yapld. 1597 birok malzeme nakledildi; slav memleketleri tarihine ait
de kan bir kararnameye gre, ancak 1592 den sonra kendi kaytlar da kondu, ve bu suretle, mezkr eser yalnz bir veka-
efendilerinden kaan kyllerin sulu olduklar ve dava edi- yinme deil, ayn zamanda bir "kronograf,, mahiyetini ald.
lecekleri bildirildi. 1592 den nce gidenler ise, evvelki sahip- Moskova Knezliinin "Rusya Devleti,, mertebesine kmasiyle,
lerine ait olmadklar iln edildi. Kaan kylleri aramak ve bu ykselii anlatan bir esere ihtiya grld, ve " Stepennaya
iade ettirmek mddeti be yl olarak tesbit edilmi oldu. Bun- kniga,, (Batnlar kitab) adl byk bir tarih kitab yazld. Bu
dan sonra, byk iftlik sahiplerinin, daha kk iftliklerden eserde, ayr "Batn,, (Stepen-basamak) lara ayrlm, Rrik'ten
kylleri kandrp kendi arazilerine geirmeleri yasak edildi. balayarak XVI. yzyl ortalarna kadar, rus knezlerinin ve met-
Bu suretle, kyller bulunduklar yerde, iftlik sahiplerinin ropolitlerinin hayatlar ve icraat bir kl halinde anlatlmt.
hizmetinde kalmaa, efendisinin arazisini ilemee mecbur tu- Bununla, ilk defa olarak, bir rus tarihi telif edilmi oldu. Met-
tuldular. Yeni hasl olan duruma gre: kyller hukukan da ropolit Makari'nin nezareti altnda gayet ssl bir slbla ya-
bsbtn beylere, iftlik sahiplerine (barin) bal, serf vazi- zlan "Stepennaya kniga,, da, Moskova knezleri ve arlarnn
yetine kondular; kyllerin bu durumuna rusa "Krepostnoye Kiyef Rusyas ve dier knezlerin, ve ayn zamanda Bizans im-
pravo,, (ballk durumu) derler. Rus ahalisinin en byk bir ks- paratorlarnn halefleri olduklar ifade edilmiti. Bu eserde, rus
mn tekil eden kyl zmresinin yarm-kle vaziyetine geti- tarihinde kilisenin mhim rol ve tesiri tebarz ettirilmiti.
rilmesi ve rus iftlik tekiltnn Rusya'ya has bir istikamet "Stepennaya kniga,, da, Moskova arlarnn hkimiyet dava-
almas iin lzm gelen artlar hasl oldu. Bu gibi kanunlar, larnn tarihini ve meru haklara dayandn, "tarih belge-
kararnameler ktktan sonra da, kyllerin yer deitirmeleri, lere dayanarak,, isbata almakta ve tamamiyle dinastik ma-
kandrlmalar veya kamalarnn n tamamiyle alnamad. Hele hiyette idi; bu eserde vakalar mehanik bir ekilde arka arka-
"kazakla kaanlarn adedi artt. Don nehri ve Dnepr (z) ya sralanmam; olaylar, din bir grle toplu bir tarih eseri
boyunda teekkl eden "Kazak,, larn oalmasnda Rusya'da olarak ilenmiti. Metropolit Makari'nin lmnden sonra (1564)
kyllerin durumu en birinci rol oynad. halefi Athanasi tarafndan tamamlanm ve rus historyografya-
snn inkiafnda mhim bir rol oynamtr.
Din ve ahlk Metropolit Makari yalnz tarih bir eser yaz-
edebiyat et' m a k l a kalmad, btn bir senenin her gnnde
Minei, Domo- okunacak muazzam bir din-ahlk "mecmua,,
stroy da tanzim etti. Makari'nin edeb faaliyeti, rus
yurdunda muhtelif devirlerde ve muhtelif mn-
takalarda yaam olan "aziz,, leri, btn rus kilisesinin mte-
rek mal, "mterek aziz,, leri olarak kiiise konsilince tasdiki
(1574) keyfiyetiyle baldr. Metropolit, rus azizlerinin hayatlarn
ve rettiklerini bir araya getirmi; azizler, sra ile, aylara,
gnlere blnerek rus okuyucularna gnlk kraat olarak
takdim edilmiti. Bir ylda 12 ay olduuna gre, kitap 12 fasl
halinde tertip edilmi ve, "aylk kraet,, adna gelen "et'ii
Minei baln almt. Bu eserin telifi iin, Makari, ncil ve Rusya'da XVIII. yzyla kadar devam edip gitmi, ve bu kitap,
resullerin eserlerini, Zebur, Yan Krizostomos, Byk Basil ve
baka rum azizlerini ve hayatlarn tetkik etmi; ayrca, rus
azizlerinin menkbelerini incelemi, ltince kitaplardan tercme-
ler yaptrm, ve yirmi yl sren almadan sonra, "Aylk kraet,,
ancak 1553 te bitirilmiti. Burada azizlerin hayatlar, ndiden.
T evrattan ve Zeburdan paralar nakledilmi, rus okuyucular
iin gn gnne okunacak, din-ahlk kraet malzemesi ha-
zrlamt. Daha Kiyef Rusyas devrindenberi, rus "okur., lan
bilhassa azizlerin hayatn okumaktan zevk alrlard. "et'ii
Mine'i,, tanzim edilmekle, rus okuyucularnn bu eski adetleri
bsbtn tevik edilmi oldu. Metropolit Makari'nin bu eseri ve
yukarda sylediimiz "tarih,, i bu devir Rusyas'nda baz mn-
ferit ahslarn okuma yazma ve din edebiyat sahasndaki ge-
ni bilgilerinin derecesini aka gstermektedir.
Bu devrin ikinci mhim eseri de "Domostroy,, dur. Kor-
kun van'n "Mmtaz Heyet,, azasndan biri olan Silvester
tarafndan tanzim edildii sanlan "Domostroy,, (ev nizam)
adl byk eser de, XVI. yzyl rus din telkkisi, aile ve ter-
biye zihniyetini bildirmek bakmndan fevkalde mhimdir.
"Domostroy un telifindeki esas gaye: herbir rus ailesine
din bir zihniyet alamak, herkesi "dindar bir hristiyan,, ola-
rak yetitirmekti. muhtelif redaksiyonu zamanmza kadar
gelen bu kaln eser ksmdan ibarettir. Birinci blmde :
nsanlarn "manev bnyesi,, nden bahsedilir; burada, dinin,
ahlkn ehemmiyeti anlatlr. kinci ksmda, "dnya nizamndan
bahsedilir ; bu bahiste hkmdar ve messeselere kar nasl
davranmak lzmgeldii bildirilir. nc blmde, "ev nizam
hakknda talimat verilir; burada, babann ailedeki durumu,
kadnlarn vazifeleri ve hatt hareketleri, ocuk terbiyesi, ev
idaresi v. s. meseleler hakknda tafsiltla t verilir. "Domo-
stroy,, kitab, bu devir rus aile terbiyesi ve ev idaresi iin bir
el kitab mahiyetindedir. Teb'alann Tanrya, ruhanilere,
ara, devlete ve ocuklarn babalarna kar alacaklar du-
rum ve tavr, ev hayat teferruatna varncaya kadar tesbit
edilmitir. "Domostroy,, daki esaslar, mellifin bir hayal mah-
sul deil, o devirde orta halli rus ailelerindeki zihniyet ve
yaay tarzn aksettirmektedir. "Domostroy,, terbiye sistemi,
aile reisleri tarafndan en ok okunan bir eser olmutur.
D , . , IV. 1 van tarafndan tatbik edilen idare is-
biyat t "Sul- temi, "boyarlarn,, ezilmesi ve "dvoryan,, la-
tan Mehmed'e rn korunmas, Peresvetov'un ahsnda bir
dair,, mdafi bulmutu. Peresvetov, nce Efik'da,
sonra Litvanya'da hizmet etmi, sonra 1558
lerde ar van'a intisap etmiti. Peresvetov, ar ivan'n mut-
lak rejim sistemini Rusya iin en uygun bir rejim olarak tan-
m ve bu grn ar'a sunduu "maruzat,, nda ifade et-
mitir. Osmanl sultan Fatih Mehmed, Peresvetov'un nazarnda
ideal bir hkmdar telkki edilmekte, Trkiye'deki devlet te-
kilt rnek olarak alnmakta, bunlarn Rusya'da da tatbikini
telkin etmek istenmektedir. "Sultan Mehmed,, adiyle kaleme
ald risalesinde bu Osmanl padiahnn byk bir filozof
olduu, mkemmel rumca bildii, rum kitaplarndan okuyarak
birok hikmet rendii, ve Osmanl imparatorluunda adalet
tesis ettii, mahkeme ilerini tanzim, memurlara maa tahsis
ettii anlatlmakta, ve btn bu tedbirler sayesinde ahaliyi
refaha kavuturduu belirtilmektedir. ar'a sunduu "maruzat
nda da "Trk Sultan Mehmed'in medhiyesi balkl bir k-
sm vardr. Bu suretle, Osmanl Devlet nizam, devlet idaresi,
byk Sultan Fatih Mehmet, Peresvetov tarafndan Korkun
ivan'a bir rnek olarak tavsiye edilmitir. Bu siyas, pblisist
risalelerde ileri srlen fikirlerin bazlarnn ar van tarafn-
dan nazar itibara alnd bilinmektedir.
Matbaann te- Hristiyanln kabulnden sonra (988/9?) ok
sisi (1553-1564) gemeden Rusya'da yaz ile megul olanlarn
gittike arttn grmtk; bu hususta ma-
nastrlarn byk bir rol olmutu. Bir taraftan rumcadan din
eserlerin tercmesi, dier yandan vak'anvislerin faaliyeti
neticesinde Kiyef Rusyas'ndan balayarak, XVI. yzyl Moskova
Rusyas'na kadar birok eserin yazlmasn mucib oldu. Okumak
bilenlerin yzde nisbeti pek az olmakla beraber, XV. - XVI. yz-
yl Moskova knezlerinin ktphanelerindeki eserlerin okluu,
Ruslarda okuma meraknn byk olduunu gsterir. Knezler,
boyarlar ve bilhassa manastr ktphanelerinde ok miktarda
elyazma kitaplar vard. Rus okurlar bilhassa " aziz lerin
(resullerin, zahitler ve ruhanilerin) hayatm, Zeburdan paralar
ve "asoslov,, okumay severlerdi. Kitap istinsahn kendilerine
meslek edinen bir zmre bile teekkl etmiti. Moskova knez-
leri, Bat Avrupa'da kitablarnn matbaa vastasiyle oaltld-
n renmilerdi. III. van'n bile bunun ehemmiyetini takdir
ettii biliniyor. Korkun van'n 1547 denberi Rusya'da bir
matbaa amak istediini reniyoruz. Bu maksatla, Almanya-
da, "kitap ilerini,, bilen ustalar aratrlmt. Fakat matbaann
kurulmas ancak 1553 te oldu. Bu ie van Fedorov ve Petr
Timofeyev adl iki usta memur edildi. 1565 te ilk rusa kitap
basld. "Resullerin ileri ve mektuplar,, adn tayan eserin
seilmesi bu devir okuyucularnn ihtiyalarn ve zevklerini
aka gstermektedir. Bu kitap teknik bakmdan, harflerinin
gzellii ve kdnn iyilii itibariyle, kendi zaman iin ok bulunduu malmdur. Rusya'da 1587 ile 1594 yllar arasnda
mkemmeldir. Eserin mukaddemesinden grld zere, mat-
baa iine balanmasnda metropolit Makari'nin de teviki ve
takdisi mhim bir mil olmutur. Fakat Rusya'da grlmemi
olan bu yenilik reaksiyon uyandrd, 1564 te vukubulan me-
tropolitin lm zerine matbaaclar yksek hmilerini kaybet-
tiler. Ruhanilerden bir ou ve bilhassa kitap istinsah yzn-
den geinenler, bu yenilie kar ayaklandlar; matbaa, ar
ivan'n yaad Aleksandrovsk kasabasna nakledildi ve bura-
da "incil,, basld ise de, daha fazla faaliyete imkn grlmedi.
Matbaac van Fedorov ve arkada, "batl itikada saptlar,, di-
ye ittiham edildiler ve hayatlarn kurtarabilmek kaygusu
ile, Litvanya'ya katlar. Moskova'daki matbaann ise halk
tarafndan yakld anlalyor. Mamafih bir mddet sonra
Moskova'da yeni bir matbaa ald. 1565 de, Andronik Ne-
veja tarafndan, bir "Zebur,, baslmas bunu gsterir, ayn
eser 1578 de Aleksandrovsk kasabasnda da basld. Mos-
kova'dan kaan ivan Fedorov ve Petr Timofeyev, Litvanya'da
hetman Chodkievi'in himayesi altnda birok rusca kitap
bastlar. van Fedorov, sonralar, Lwow (Lemberg) ta bask ile-
riyle megul oldu. Nihayet Volin knezi Konstantin, van Fedo-
rov'u yanma ard, ve 1581 de Ostrog ehrinde, ilk defa
olmak zere, Tevrat (Ahdi atik) rusca basld. Bu suretle, Av-
rupa'da ilmin yaylmasnda en mhim mil olan vasta, matbaa-
clk icadndan 120 yl sonra, Rusya'ya girmi oldu, 1565 te
kan ilk kitaptan yzyl sonra bile kitap istinsahna devam
edilmi olmakla beraber, Rusya'da matbaaclk, yava ta olsa,
ilerledi ve baz ehirlerde matbaalar ald.
lim yzyl bandanberi Bat Avrupa'da, Rnesans ve
Reform hareketleriyle, san'at ve ilim sahasnda grlen
ilerleyiin tesiri Rusya'da mahede edilmektedir. Avrupa me-
deniyetinin inkiafn hazrlayan Humanizma ve dier miller
burada zaten yoktu. Rusya, Bizans kltr dairesine dahil ol-
makla, Avrupa fikir hayatn benimseyecek ve inkiaf ettirecek
artlara malik deildi. Buna bakmakszn, Avrupa ile balayan
mnasebetlerin baz izleri grlmekte gecikmedi. Boris Godu-
nov'un "ilim severli,, ve bu hususta baz msbet hareketlerde
ilk defa topografik incelemeler yapld. Dna sahasnda ve
Volga nehrinin her iki tarafndaki baz arazi lld, bu ile
ilgili olarak, galiba ilk "rus geometri,, kitab yazld, ve yer
lmede kullanlan baz geometri kaideleri retildi. lk rus
"aritmetik,, kitabnn da bu sralarda yazld anlalyor;
fakat bu eser ok kark ve yanlt.
lk rus coraf- " ^ u s y a corafyas,, da, galiba, Fedor vano-
ya eseri ve hai- vi'in arl zamannda tertip edilmitir. Bu
tas (Kniga Bol*- eser " Kniga Bol'ogo erteja ( byk izgi
ogo erteja) kitab) adn tamaktadr ve en eski Rusya
corafyas, daha dorusu " haritas mahiye-
tindedir. Burada, Boris Godunov'un tahta kndan evvelki
yllarda, en mhim rus ehirleri, blgeleri ve baz eski
trk ehirleri de gsterilmitir. Eserin en eski nshas 1627 de BENC BLM

kopya edilenidir. Rus tarih corafyasn renmek bakmndan

bu eser byk bir ehemmiyeti haizdir. K A R I I K L I K L A R DEVR
(1603 1613)

I. Sahte Dimitri (1603 1606)

Sahte Dimitri- Yukarda grld zere, Boris Godunov h-
nin zuhuru kimiyeti ele aldktan sonra, bir yandan - eski
(1603) aslzde ailelerin, dier yandan, ar bir rejim
altnda yaamak zorunda braklan kyl ve
aa tabakann dmanln celbetmiti. En kibar boyarlar
ve eski saray erknn devlet idaresinden uzaklatrd cihetle,
Boris Godunov " siyas bir yanlzlk iinde kald ve kendine
tamamiyle muti bir muhit yaratamad; bu durum ise onun
dmesine sebeb oldu. Boyarlar ve knezler nazarnda, Boris
Godunov'u tahtndan indirmenin en kolay aresi ortaya "Sahte
bir prens,, karmak olduu anlalyor. 1600 de dolaan ayia,
nihayet 1603 te bir hakikat olarak meydana kt. Halk ara-
snda, " areyevi Dimitri'nin 1591 de Ugli ehrinde ldrl-
medii, hayatta olduu ve imdi Boris Godunov'tan tahtn
geri almak iin harekete getii,, sylenmee baland. Bu a-
yia, evvel, Lehistan'n Rusya'ya komu blgelerinde yayld,
ve oradan da Moskova'ya kadar geldi. Hakikaten, bu sralarda,
kendine "Korkun Ivan'nn oluyum,, diyen biri Lehistan'da
zuhur etmiti; bu zat bir mddet sonra I. Dimitri adiyle Mos-
kova tahtna geecek olan I. (Sahte) Dimitri'dir.
(Sahte) Dimitri ilk nce, malikneleri Rusya snrlarna
kadar uzanan ve Kiyef sahasnda byk iftlikleri olan eski
rus knezlerinden Adam Vinevetski'nin yannda zuhur etti. Knez
Vinevetski onu, en kibar leh asilzadelerinden biri olan, kayn-
pederi Yuri Mniek'in yanna gnderdi. Mniek, " areyevi i
(arzade ) Sambor'daki atosunda alkoydu ve bir mddet son-
ra Lehistan kiral III. Sigizmund'a takdim etti. Dimitri, katolik-
lie gemekle, bsbtn Lehlilerin sempatisini kazand. Kendi-
sine Lehistan'da bir ordu toplamasna izin verildi ve imknlar
Rusa Tarihi 3
yaratld. Dier yandan, "areyevi,, in adamlar, Gney Rusya
sahasnda, Kazaklar arasna giderek, Boris Godunov'a kar
propagandaya baladlar ve hakik "areyevi,, in harekete
getii ayiasn yaydlar.
Bu haber Moskova'ya ulanca, hkmet tarafndan yaplan
aratrmalar neticesinde, "Kendisine areyevi Dimitri adm
veren kimsenin hakikatte, Moskova manastrlarndan birinden
kaan kei Grigori Otrep'yev olduu iln edildi. Boris Godu-
nov, bunun resmen Lehistan'a bildirilmesini emretti. Fakat Leh-
liler buna inanmak istemediler; daha dorusu inanmak ilerine
gelmedi. I. (Sahte) Dimitri'nin kim olduu imdiye kadar ak
olarak bilinmiyor; limlerden byk bir ksm, onun "kakn
kei Grigori Otrep'yev olduuna inanyorlarsa da, bazlar
bu zatn hakikaten Korkun van'n olu olduunu kabule taraf-
tardrlar. Sahte Dimitri'nin ise kendisini hakikaten "arzade,,
zannettii anlalyor.
(Sahte) Dimi- Dimitri harekete gemek iin Lehistan'da bir
tri'nin seferi, o r d u toplad. Yuri Mniek ve bilhassa Adam
(1604 sonbahar) Vinevetski kendisine yardm ettiler. Dimitri'nin
kuvvetleri, 1604 ekim aynda rus snrlarn a-
tlar, ve Moskova istikametinde ilerlemee baladlar. Boris Go-
dunov idaresinden memnun olmayanlar Dimitri'yi, hemen ar
olarak tandlar ve kitle halinde ona katldlar. Moskova hk-
meti derhal mdafaa tertibat ald ve "Dzmeye kar kuvvetli
bir ordu sevkedildi.
Boris Godunov ni bir hastalk neticesinde, 1605 nisann-
da lvermesiyle, durum bir daha kart. Bu defa, tahta, Boris-
in henz gen bir yata olan olu Fedor geti. Boris Godunov-
un kuvvetli idaresi ve enerjisi sayesinde, "Dzmeye kar da-
yanmak ve mcadeleyi devam ettirmek mmkn gibi grn-
yordu. Halbuki tahta gen bir kimsenin kmas ve devlet ida-
resinin, herkesin nefretini mucip olan Malta Skuratov'un kz
olan (Fedor Borisovi'in annesi) Maria'ya gemesi, boyarlar
Godunov'lar ailesinden uzaklamaa evketti. Boyarlar btn
Moskova kuvvetlerini, Dimitri'yi tanmaa kandrdlar. Pay taht-
ta karklklar son haddini buldu ve ahali ayakland. 1 Hazi-
ran gn cereyan eden karklklar esnasnda ar Fedor Bo- n da leh usul giyindiriyordu. Hele, Lehlilerle ok dp
risovi ve annesi ldrldler. Moskova'da yaayan birok
yabanc da (Avrupal) halk tarafndan ldrld. Godunov-
lar ailesi, bu suretle, ya ldrld veya darmadank edildi,
mal ve mlkleri yamaya urad. Moskova'da cereyan eden bu
karklklardan yirmi gn sonra, (Sahte) Dimitri byk bir me-
rasimle Moskova'ya girdi, boyarlar ve halk tarafndan esiz bir
tezahratla karland.
I. Dimitri'nin (Sahte ) Dimitri'nin muvaffakiyetinin balca se-
hkimiyeti, bebi: onun hem Lehlilerden, hem de Moskova
Haziran 1605 hkmetinin zulmnden kurtulmak isteyen gney
eyaletlerindeki kyl ve kazak zmrelerinden
yardm grm olmasdr. Leh kiral, Rusya'da i harb kar-
makla bu devleti zayflatacan ve "rus tehlikesini,, ortadan
kaldracan umuyordu. Lehliler Moskova'y, katoliklie giren
Dimitri vastasiyle, Papala balayacaklarn, dolaysiyle Mos-
kova'y Lehistan hkimiyeti altna koyacaklarn mit ediyor-
lard. Leh asilzadelerinden (lahta) bazlar, Dimitri'yi destek-
lemekle ahs menfaat teminini ve ykseli imknlar bulabile-
ceklerini zannediyorlard; bunlardan Yuri Mniek, kz Mari-
na'y ar Dimitri ile evlendirip, Moskova devlet idaresinde
mhim bir mevki sahibi olmay tasarlyordu.
Dimitri Moskova'ya girince, paytaht ahalisi tarafndan h-
kmdar olarak tannd. lk ii, Boris Godunov'un patriklie
kard ova'y azletmek oldu; yerine Ryazan bapiskoposu
gnati'yi getirdi. Bunu mteakip ta giyme merasimi yapld.
Boris Godunov zamannda srgne gnderilen ve Marfa adiyle
manastra kapatlan " arzade Dimitri'nin annesi Maria Na-
gaya, hemen Moskova'ya getirildi. Rahibe Marfa, bu defa tahta
kan Dimitri'nin " z olu olduunu alenen beyan etti. Bunun
zerine Dimitri'nin mevkii bsbtn kuvvetlendi, kimse de p-
he kalmad.
Moskovallar yeni ar'n evvelkilerine benzemediinin
abucak farkna vardlar. Dimitri, evvelki arlar gibi yaa-
myordu. le yemeinden sonra uyumayor, bunu yapaca yer-
de, yalnz bana Moskova caddelerinde dolayordu. stelik
kiliselere de gitmiyor, leh biimi giyiniyor ve muhafz ktalar-
kalkmas Ruslarn gzne batyordu. Mamafih, Lehlileri de (Sahte)Dimitri- Dimitri'ye kar harekete geen zmrenin ban-
memnun etmemiti; bir kere lehe gayet kt konutuu gibi, 'nin ve Krem- da, yine eskiden olduu gibi, knez Vasili
ince ve tahsil gren leh asilzadelerine nisbeten ok kaba ve lin'deki Lehli- uyski ve Golitsn bulunuyorlard. Onlar Mos-
cahildi, adab muaeret usullerine vakf deildi. ahsen de lerin ldrl- kova dolaylarnda duran rus ordusunu kendi
ok irkin bir adamd. Bir kolu tekinden daha uzundu, meleri (17 ma- taraflarna ekmee muvaffak oldular. 16/17
yznde byk bir beni, irkin ve byk bir burunu, dikine ys 1606) mays gecesi, bir miktar asker, gizlice Mosko-
salar, antipatik ehresi, ok fena ve sevimsiz bir intiba bra- va'ya getirildi. Fakat, paytahtta Dimitri'nin taraftarlarnn ok-
kyordu. Lehistan'da kald zaman, Bat Avrupa medeniyetinin luu nazar itibara alnarak, boyarlar, halk kazanmak maksa-
baz d taraflarn kapm, baz eyler renmi olmakla bera- diyle hiyleye bavurdular. "Kremlin'deki Lehlilerin, rus boyar-
ber, yine yarm yamalak tahsilli bir kimse idi. Mamafih, onun larn kesmekte olduklarn ahaliye bildirmek iin sokaklarda
baz hususta zek eseri gsterdii, devlet ilerinde bazen isa- adamlar dolatrarak, barttlar. Bu ayia zerine, halk kitlesi,
betli kararlar ald da biliniyor. Hele mteassb bir trk dman askerler Kremlin'e hcuma baladlar. Kremlin'i muhafaza eden
oluu, Osmanl mparatorluunu zaptetmek hlyalar iinde ya- askerler ve Lehliler iddetle mukavemet ettilerse de, yenildiler;
amas, Ruslarn houna gitmi olmaldr. bu arpma esnasnda 2-3 bin Lehli ve Rus ld. Dimitri'nin
Dimitri'nin en byk arzularndan biri de, Yuri Mniek'in " Sahte olduu iln edildi. Dimitri kamak isterken, iki bina
gzel kz Marina ile bir an evvel evlenmekti. Bunun nceden arasndaki yksek bi duvardan dt, ve az sonra bulunarak,
kararlatrlm olduunu sylemitik. Resm bir nian yaplmas ldrld. " Sahte nin sa kolu olan Peter Basmanov da ayn
iin 1605 sonbaharnda, bir rus elisi Krakovya'ya gnderildi. akibete urad. Maria Mniek ise tevkif edildi. I. Dimitri bu
Marina ise, ancak 1606 maysnda Moskova'ya gelebildi. Dn suretle, ancak 11 ay tahtta tutuabilmiti; "Sahte,, nin ld-
mnasebetiyle birok leh asilzadeleri de rus paytahtna gel- rlmesi zerine Rusya yeniden ar'sz kald.
diler. 8 mays gn nikh ve dn merasimi yapld. Merasim
eski rus adetine uygun olmakla beraber, ariann katolik Vasili uyski'nin ar seilmesi
dininde kalmas, Ruslar sinirlendirdi. Hele, Kremlin'de katolik (19. V. 1606-16. VII. 1610)
papaslarn bulunmas, Lehlilerin kalabalk bir kitle halinde
ar Vasili ^ n siiren bu karklklardan sonra Moskova-
Kremlin'de kalmalar, Ruslar bsbtn kzdrd. arlar evlen-
uyski da 19 maysta, " Zemski Sobor,, (Mmessiller top-
dikleri zaman, dn mnasebetiyle rus ahalisine ziyafet vermek,
lants) arlmadan, Kzl Meydanda ve Kitay-
Kremlin saraylarn amak adetti; halbuki bu defa ziyafetin
gorod'da biriken halk kitlesinin tasvibiyle, son yllarda mhim
ylnz lehli misafirlere verilmesi, halkn ar'a kar antipatisini
siyas rol oynam olan knez ve boyar Vasili vanovi uyski
bsbtn arttrd. Mamafih Dimitri, verdii sze bakmakszn, ar iln edildi. uyski tahta karken "Boyarlarla danarak
katolik papaslarn, jezyitlerin tesirine kaplm deildi. Rusya- mahkeme yapmakszn,, kimseyi ldrtmeyeceine, kimseyi
y Papann hkimiyeti altna koymakta acele etmiyordu. Leh takibetmeyeceine dair, ha perek and iti. Bununla Vasili
kiralna vdettii ehirleri brakmay da dnmyordu. Bilkis uyski, adeta ar' hkimiyet ve salhiyetlerini tahdit eden bir
Trklere ve Krm'a kar asker bir hareket yapmay tasarl- esas kabul etmi gibiydi. Korkun van, Boris Godunov ve
yordu. Btn bunlara ramen Moskova ahalisi, ar'dan nef- Sahte Dimitri zamanndaki rejim sona ermi ve boyarlarn
retle bahsetmee balad; bu durumdan hkimiyeti ele geir- devlet ilerinde yeniden nfuz kazanmalarna yol alm olu-
mek isteyen boyarlar istifade ederek, harekete getiler. yordu. Mamafih, ar Vasili uyski'nin bu vdi, ancak szde
kald. O yine istedii gibi hareket etti.
Vasili uyski gayet mkl ve kark artlar iinde hki-
miyeti ele alm bulunuyordu. Dimitri'nin niin ldrldn,
meru esaslara dayanarak, halka bildirmek icabediyordu.
Sahte ar ile birlikte yerinden atlan patriin makamn igal
edecek yeni bir patrik tayin etmek gerekiyordu. Patriklie
bu defa Kazan metropoliti Germogen getirildi. Fakat, onun Mos-
kova'ya geliini beklemeden, 1 haziran (1606) tarihinde Vasili
uyski'nin ta giyme merasimi yapld. arzade Dimitri'nin
"rmez,, cesedi Ugli'ten Moskova'ya nakledildi. Vasili
uyski'nin, Dimitri'nin annesi Marfa'nn azndan beyannameler
datlarak, Sahte Dimitri'nin kim olduu, Ruslar nasl kato-
liklie evirmek ve Lehlilere teslim etmek istedii birer birer
anlatld. ar Vasili uyski bu tedbirlerle tahtta tutunabilece-
ini umuyordu. Fakat Rusya yeniden kart. 1606 sonbaha-
rnda, birok yerde isyanlar patlak verdi. Bunlar sosyal bir
mahiyet alarak bir zmrenin brlerine kar savaa girimesini
inta etti. Karklklar drt cereyan halinde kendini gsterdi-
ler: 1) Bolotnikov hareketi, 2) kinci Sahte Dimitri hareketi, 3)
Rus olmayan kavimlerin ayaklanma teebbsleri, 4) Yabanc
devletlerin Rusya ilerine karmalar.
, . ., , van Bolotnikov, knez Telyatevski'nin asker
Bolotnkov'un
idaresi altnda uaklarndan bin d. Krm Tatarlarna esir
kyllerin ve dm, Trklere satlm, Osmanl gemilerin-
aa tabaka- de bir mddet krek ekmi, sonra kam,
mn ayaklan- italya ve Lehistan zerinden Rusya'ya dn-
mas(1606-l607) m t S o n r 3 j p u t i y l b l g e s i n i n a s k e r kuman-
dan knez achovski'nin hizmetine girmi, cesareti ve becerik-
lii sayesinde sivrilmi, ar uysk'ye kar tertip edilen ete-
cilerin babuu sfatiyle ad kazanmt. Bolotnikov, bilhassa aa
tabakay etrafna topluyor, "ar Dimitrinin haklarn mdafaadan
ziyade, kyllerin, iftlik sahihleri ve "kt boyarlara,, kar
harekete gemeleri iin propaganda yapyordu. Bununla, Bolot-
nikov'un hareketi "sosyal,, bir karakter ald. Rusya'da kyllerin
durumlarn dzeltecek yeni bir nizamn kurulmas isteniyordu.
Bu sebepten, Bolotnikov'un etrafnda gittike ok halk kitlesi
topland, hele Kazaklar byk bir yekn tutuyorlard. Bunlar
iftlikleri zaptetmee, zenginlerin mal ve mlklerini yamaa
ve sahihlerini ldrmee baladlar. te bu sebeptendir ki
bunlara, Moskova hkmetince "vor (hrszlar) dendi. Bolot-
nikov, ok kalabalk bir kitle ile, 1606 sonunda, Moskova
zerine yrd. Ryazan ve Tula dvoryanlar da, bu kalabaln
asl maksatlarn bilmediklerinden, bunlara katldlar. Asiler,
Moskova yaknndaki Kolomensk kyne kadar geldiler ve
paytaht tehdide baladlar. Dvoryanlar, Bolotnikov adamlarnn
mahiyetini anlaynca, ar Vasili uyski'nin tarafna getiler.
22 aralk 1606 gn, hkmet kuvvetleri, Kotli ky yannda
Bolotnikov'u yendiler ve gneye srdler. Bolotnikov, Kaluga
ehrinde mukavemete devam etti. Terek ve Don Kazaklarn
ayaklandran Sahte arzde Petr de ( Murom ehrinden l'ya
Gorakov) 1607 ilkbaharnda Bolotnikov'a yardma yetiti. Ka-
zaklar Tula ehrini ele geirdiler ve burann tatan yaplan i
kalesini dayanak yeri yaptlar. Vasili uyski'nin kuvvetleri bu
"hrsz,, lar Tula'da kuattlar ve su altnda brakmak suretiyle,
kaleyi ele geirdiler. On binlerce kazak ve si kyl esir edildi.
Bunlardan byk bir ksm nehirde bouldu, bir ksm hapise
atld, kalanlar da kle olarak iftliklere datldlar ; bir ksm,
a ve plak olarak, serbest brakld. Bolotnikov ise, Kargopol
ehrine srgne gnderildi ve orada suya atlmak suretiyle
ldrld. Knez achovski de, Bolotnikov ile ibirlii yapt-
ndan tr, srgne gnderildi. Sosyal bir hareket yapmak,
kylleri, kle haline getiren kanunlar kaldrmak ve "boyar
lar ile "kt tccarlann tahakkmn krmak maksadiyle ya-
plm olan Rusya'daki ilk byk kyl isyan, bu suretle, 1607
ekiminde bastrlm oldu.
kinci Sahte Moskova hkmet kuvvetleri Bolotnikov kit-
Dimitri'nin zu- lelerini Tula'da kuatarak, si kyller ve
huru ve faali- Kazaklarla uramakta iken kendine ar Di-
yeti (1607-1610); mitri vanovi (Korkun van'n olu) adn ve-
Isve yardm r e n biri daha zuhur etti. ar Dimitri'nin ha-
1 6 trhnas y a t t a olduu ayias dolatndan,halk bu sze
inand. Az sonra Moskova hkmetinden ol-
mayanlar ve bilhassa Kazaklar bu zatn etrafnda toplanmaa
baladlar. "kinci Sahte Dimitri,, ad ile bilinen bu kimsenin
ksa bir zamanda byk kuvvetler toplad grld. Moskova
ahalisi I. Sahte Dimitri'ye "keilikten kma,, (razstriga) adn
 Volga'mn kuzey tarafn Dzme Dimitri'nin adamlarndan temiz-
vermiti. II. Dimitri'ye ise sadece "hrsz veya "cani,, ( vor )
lemee baladlar. Vologda ve Ustyg ehirleri "Hrsza kar
dendi. "Hrszn yanna halk tabakas ve Kazaklardan baka
isyan etmilerdi. Skopin, ahalinin yardm ile Kuzey Rusyasn,
litav ve leh olmak zere yabanclar da katldlar. II. Dimitri
" Tuino'daki hrszlar dan temizledi. Kuzey blgelerinde ve
1608 yaznda Moskova zerine yrmee balad. Hrsz da-
Novgorod civarnda faaliyette bulunan Moskova hkmet kuv-
yanak yeri olarak, Moskova'dan 11 km. mesafede, tabii duru-
vetleri, Moskova'ya yakn Aleksandrovsk yannda toplanmaa
mu bakmndan zapt ok zor bir mevki olan Tuino kyn
baladlar. Fedor eremetev'in, Novgorod'da tekil ettii kta-
seti. Moskova her taraftan sarld. Ancak Ryazan yolu ak
lar da buraya geldiler, bir mddet sonra Vladimir ve Suzdal'
kald. Paytahta yainz bu yolla yiyecek ve asker gelebiliyordu.
ehirleri de " hrsz lardan temizlendi.
"Hrszlar,,, Moskova etrafnda harekette bulunurlarken, kaln
ta duvarlarla evrilmi olan Troitsk - Sergeyevsk manastrn O sralarda, Leh kiral III. Sigizmund Rusya'ya kar bir
da ele geirmek istediler; fakat keilerin ve manastrda bulu- sefer am ve Smolensk'i kuatmt. L Dimitri yannda bu-
lunan btn litav ve leh askerlerine, leh kiralna katlmalar
nan strelets (atc) lerin iddetli mukavemetiyle karlatlar. II.
emredildiinden, Tuino'daki " Hrsz n kuvvetleri sratle
Dimitri adna hareket eden ktalar Moskova ile Volga arasnda,
azald. Skopi'in Aleksandrovsk'teki ktalar ve isveliler tara-
ve Volga'mn kuzey mntakalarmda birok ehir ele geirdiler.
fndan yardma gnderilen alman askerleri, Moskova zerine
Rusya'nn mhim bir ksm Moskova hkmetinin elinden kt;
yrmek iin harekete getiler. Sahte Dimitri'nin durumu fe-
Dimitri, Rostov metropoliti Filaret'i (Fedor Nikiti) Tuino'ya
nalat. Bunun zerine Tuino'daki siler Kaluga'ya ekildiler.
getirtti ve patrik tayin etti; "Hrsz,, Tuino'da kurduu "h-
1610 yl ilkbaharnda Moskova, iki yla yakn bir zaman s-
kmete,, kendi adamlarn getirdi. Bu suretle, biri Moskova'da,
ren tehlikeden kurtarlm oldu ve i karklklarn n aln-
dieri Tuino'da olmak zere, iki "rus hkmeti,, faaliyette bu-
m gibiydi. Fakat tam bu srada Rusya dtan byk bir teh-
lunuyordu. "Hrsz,,, ne pahasna olursa olsun, Troitsk manas-
likeye maruz kald: Lehliler 1609 sonbaharndanberi Smolensk
trn almak istiyordu. Bu maksatla leh hetman Sapieha ve
ehrini kuatm, rus arazisinin mhim bir ksmn zaptet-
Lisovski'nin muntazam kuvvetleri manastr zerine sevkedildi-
milerdi.
ler; manastr toplarla dvlerek, harp usullerine gre, muhasara
edildi. Fakat manastr teslim olmad ve "rus dayankhnm,,
bir rneini tekrar vermi oldu. Lehlilerin Rus- a r V a s i l i uyski'nin svelilerden yardm
Moskova ve Volga blgelerinin " Hrsz n eline gemi ya'ya hcumla- grmesi, leh kiral III. Sigizmund'u fena halde
olmasyle, Vasili uyski'nin durumu gn getike fenalayordu. r ve Ruslarn kukulandrmt. Leh kiral, sve tahtnda
yenilgisi (1610 tutunamaynca, isve'in amansz dman ol-
uyski'yi brakp "Tuino'daki Hrsz yanna gidenler o-
haziran) m U , bu devletle dost geinen her devleti,
ald. Baz kimseler birka defa efendi deitiriyorlard ve
Lehistan'n dman saymaa balamt. Dier taraftan, Rus-
her defasnda yeni menfaatler koparmaa bakyorlard. Vasili
ya'da bagsteren i mcadeleden faydalanarak uzun zaman-
uyski, kendi bana isyan baaramayacan anlaynca, bu
danberi ihtilf mevzuu tekil eden Smolensk ehrini almak
defa yardm isteyerek sve hkmetine mracaat etti. isveliler,
frsat kmt. Leh kuvvetleri Smolensk zerine yrdler ;
Fedor vanovi zamannda Ruslara braklan ehirlerin (van-go-
buras, 1600 de Boris Godunov tarafndan byk bir kale ha-
rod, Koporye, Oreek ve Kolera) isve'e iadesi artiyle, Dela-
line getirildiinden, rus garnizonu dayanabildi. Tuino Hrs-
gardi'nin kumandasnda bir ordu gnderdiler. ar Vasili uyski
zndan kurtulan Vasili uyski, bu defa, yeeni Skopin'i, Smo-
de, henz gen bir yata olan yeeni Michail Skopin'i, Novgorod
lensk'i kurtarmak iin gndermek niyetinde idi. Fakat, bu
ve kuzey rus mntakalarmda asker toplamak iin yollamt.
devrin rus kahraman olarak tannan Skopin, henz 23 yanda
Skopin, isve kumandan ile birleti ve isve-rus kuvvetleri
olduu halde, ld. Vasili uyski, bunun zerine, biraderi Dimitri
uyski'yi bakumandan tayin etti ve sefere kard. Leh kuvvetle-
rinin bandaki Jolkiewski, Ruslarn harekete getiklerini renin-
ce, Smolensk yanndan kalkt ve Kluin ky yannda ni bir
hcumla Ruslar ar bir yenilgiye uratt. Leh kumandan,
Delagardi'nin sveli ktalarna ekili yolunu ak brakmakla, lav, bu suretle Moskova tahtna seilmi, Rusya'nn ar iln
bunlarn Ruslardan ayrlp gitmelerini de temin etmi oldu.
sveliler Fin krfezi sahillerine ekildiler ve Ruslarn kendi-
lerine braktklar ehirleri igal etmekle kalmadlar, Novgorod
ehrine de girdiler. Jolkiewski, bu srada kuvvetlerini Moskova
zerine yrtt. Ayn zamanda II. Dimitri (Hrsz) de Kaluga-
dan harekete geti ve Moskova kaplarna kadar ilerledi. Rus
paytaht yeniden her taraftan kuatld. Moskova'da alk ve
kargaalk bagsterdi. Bunun neticesinde, Vasili uyski, 17 tem-
muz (1610) gn tahtndan indirildi ve zorla manastra kapa-
tld. Moskova'da hkimiyet yedi boyardan teekkl eden bir
hey'etin eline geti.
Leh kiralnn Tuino'daki hkmetin durumu fenalanca,
olu VladU- H- Dimitri'nin Kaluga'ya gittiini sylemitik,
iav'n Moskova Halbuki, Dimitri'ye taraftar grnen rus
tahtna seilii byklerinden birou ne Kaluga'ya gitmek
ve bunun neti- v e n e <je Moskova'ya dnerek uyski'yi tan-
celen m a k istediler. Bunlar arasnda, "Hrsz,, tara-
fndan patrik tayin edilen Filaret (sabk boyar Fedor Roma-
nov) ve boyarlardan Saltkov da vard. Bunlar ve kendilerine
uyanlar bsbtn yeni bir politika takibine baladlar. ar
Vasili uyski, leh kiral Sigizmund'a mracaat ederek, "Boyar-
lar meclisi,, nin ve "Zemski Soborun devlet idaresine karma-
lar artiyle, Sigizmund'un olu Vladislav' Moskova tahtna
davet ettiler. Bu mnasebetle leh kiral ile rus mmessilleri
arasnda mzakereler yapld ve 4 ubat 1610 tarihinde bir
uzlamaya varld.
Vladislav'a kabul ettirilen "maddeler,, sayesinde, boyar-
larn devlet ilerinde nfuz sahibi olmalar salandndan, bu
namzed stn geldi. Boyarlar, Mojaysk ehrinde bulunan leh
kumandam Jolkiewski'ye haber gnderip, bir an evvel Mosko-
va'ya gelmesini istediler. Jolkiewski de, bu davet zerine
"Moskova'y Hrszdan kurtarmak,, maksadiyle harekete geti;
lehli ktalar rus paytahtna yaklanca Vladislav'n ar'la
seimi keyfiyetinin resmen tannmas istendi; bunun zerine,
rus boyarlar, askerleri ve Moskova ahalisi, 27 austos 1610
tarihinde, Vladislav'a biat ettiler. III. Sigizmund'un olu Vladis-
edilmi oldu. Leh kuvvetleri, "Hrsz,, Moskova yanndan
kodular ve rus paytahtn "caniler tehlikesinden kurtardlar.
Jolkievvski'nin ktalar, boyarlarn istei zerine, Moskova'ya
girdiler ve Kremlin'i igal ettiler. Rus tarihinde, ilk defa olmak
zere, lehli kuvvetler rus paytahtn ele geirmi oldular. Bu-
nunla Moskova'da ve Moskova ile Litvanya arasndaki sahada
leh nfuzu kaim oldu.
Vladislav'n ar'la seimini bildirmek ve uzlama mad-
delerini tasdik ettirmek maksadiyle bir rus eli hey'etinin III.
Sigizmund'a gnderilmesi kararlatrld. Vladislav'a rakib ola-
bilecek rus boyar ve knezlerinin Moskova'dan uzaklatrlma-
lar gerekiyordu. Bunun iindir ki III. Sigizmund'a gnderilecek
eli hey'etinin ok kalabalk ve en mmtaz kimselerden tekil
edilmesi yolu tutuldu. Bin kiiden fazla bir hey'et halinde yola
karlan bu "Byk elilike metropolit Filaret ve knez V. V.
Golitsn bakanlk ediyorlard. Jolkievvski, kendisi, Moskova'da
kalmak istemedi. Kremlin'deki leh garnizonunu Gosniewski'ye
teslim ettikten sonra rus paytahtndan ayrld ve Litvanya'ya
dnd; leh babuu, Smolensk'i kuatan III. Sigizmund'un buy-
ruu zere Moskova'dan hareket ederken, sabk ar Vasili
uyski'yi de beraberinde alp gtrd. Bu tedbirler neticesinde
rus aslzdelerinden taht zerinde hak iddiasnda bulunacak
kimse braklmam gibi idi.
Rus " Byk eli hey'eti Smolensk yannda leh kiral
ile buluunca, rus tahtna Vladislav'n deil, Sigizmund'un
kaca ayialar Moskova'da yayld ; eliler de kiraln bu
arzusunu renmi oldular, fakat Ruslar bunu kat'iyyen kabul
etmek niyetinde deillerdi. Sigizmund ve leh senatrleri ise,
Vladislav'a teklif edilecek maddeleri beenmemilerdi. Leh
kiral, Smolensk ehrinin hemen teslim edilmesini istiyordu;
Sigizmund, eli hey'eti azalarndan bir ksmn kendine biat
etmee kandrabildi. Bu durum karsnda Ruslarla Lehliler ara-
snda mzakereler uzad. Sigizmund, olunun kk bir yata
olmasn bahane ederek Moskova'ya gnderemeyeceini bildirdi.
Rus paytahtnda prense biat yaplm olmas gznnde tutu-
larak olu namna hkimiyet srmek iddiasnda bulundu. Rus-
ya'daki leh kt'alarnn Sigizmund adna, yani meru bir arn
emriyle, hareket ettikleri ileri srlmekte idi.
Jolkiewski'nin Moskova'dan ayrlmas zerine leh askerle-
rinin disiplinleri azald ve Ruslar incitecek hareketlerde
bulunduklar anlalyor. Bu yzden Lehlilere kar rus pay-
tahtnda nce honutsuzluk, sonra dmanlk bagsterdii
biliniyor. Mamafih, Lehliler drst hareket etseler dahi Mos-
kovallar ile bunlar arasnda, hem dil, hem de din ve yaay
tarz bakmndan byk ayrlk olmakla her iki zmre arasnda
dmanln bagstermesi pek tabii idi. Hele, Germogen gibi
mteassp bir patriin ve rus papaslarnn propagandalar,
rus halknn Lehlilere kar dmanca vaziyet almasn mucip
oluyordu. III. Sigizmund'un Moskova tahtn elde etmek isteyii,
Lehlilerin Moskova'ya ve Rusya'ya tamamiyle hkim oimak ar-
zular eklinde yorumlanmaa baland. Kremlin'de leh garnizonu-
nun bulunmas, Smolensk'in Lehliler tarafndan zorlanmas, btn
bunlar Rusya'da leh tehlikesinin ve katolik hkimiyetinin dere-
cesini gstermee yetiiyordu. Btn yabanclara, hele " ltin
lere, kar Ruslarn besledikleri dmanca hisler gittike uurlu
bir rus-milliyetperverlii cereyan haline gelmek istidadn
gsterdi. Bu defa, ar seilen ve adna biat edilen Vladislav'a
kar da bir hareket belirdi. Tam bu sralarda, Kaluga'da bulu-
nan ve mhim bir tehlike tekiline devam eden "Tuino Hr-
sz,, nn, maiyetindeki tatar muhafzlar tarafndan ldrlmesi
(11 aralk 1610), Moskova'da yeni bir hareketin meydana
gelmesini kolaylatrd. Rus paytahtndaki yksek, orta ve aa
zmreler bu defa hep birden Lehlilerin tahakkmne kar
birletiler.
Kaluga'daki "Hrsz,, n ldrlmesinden sonra, adamlarn-
dan bir ksm gene kendi balarna harekete devam ettiler.
Bunlar, Marina Mniek ile "Tuino hrsz,, ndan doan van'
ar iln ettiler. Mamafih bu hareket artk tavsam ve byk
bir tehlike olmaktan kmt. Ruslar iin asl tehlike, Mosko-
va'da bulunan Lehliler idi.
Lei tahakkmne kar Kaslarn ayaklanmas
Lehlilere kar ^ ^ yh girerken, Rusya'nn i durumu ok
ilk ayaklanma kark bir manzara arzediyordu. Eski Mosova
ve bunun devlet nizamn muhafazaya alan zmreler
baarszl nazarnda en tehlikeli bir hareket olan "Tuino
"Hrzs,, ortadan kaldrlm olmakla beraber,
Hrszn olu van'n etrafnda toplanan Kazaklar hl byk
bir tehlike tekil ediyorlard. Bunlar Moskova evresinde ve
Rusya'nn gney blgelerinde faaliyetlerini devam ettiriyorlard.
Baz kazak kitleleri, rus ehirleri ve kylerini yama etmekte
idiler Orta idil sahasnda, Vyakta ve Perm taraflarnda "rus
olmayan,, kavimlerin de "hrsz,, lara katlarak Moskova'ya kar-
dmanca vaziyet aldklarn gryoruz.
SigLmund'un sve tahtna hak iddias zerine, Lehistan
ile sve arasnda uzun sren ve her iki devlet iin zararl
olan etin bir mcadele balamt. Moskova tahtna bir Lehli
prensin geirilmesi, svelileri hakl olarak kukulandrmt.
Bunun zerine sveliler, Rusya'ya kar dmanca bir durum
aldlar ve harekete gemee hazrlandlar. Moskova ahalisinin
Lehlileri sevmedikleri belli olduktan sonra da Sigizmund, Rus-
ya'daki taleplerinden vazgemedi. Kral, kendi haklarn ya
askeri kuvvetle veya diplomatik yollarla gerekletirmek isti-
yordu. Bu maksatla, Smolensk ehrini muhasaraya devam etti.
Bu zaman iinde Moskova'da durum gn getike Lehliler
aleyhine dnmekte ve leh dmanl byk bir siyas cere-
yan haline gelmekte idi. Bu cereyann ba saylan patrik Ger-
mogen, Kremlin'de bulunduu halde beyannmeler gndererek
rus halkn, Moskova'y igal altnda tutan, Smolenk'i muhasara
eden ve birok rus arazisini ele geiren Lehlilere kar, silhla
mcadeleye davet etti. Patrik Germogen, bu suretle, mill rus
hareketinin nderlii vazifesini zerine alm bulunuyordu. Rus
kilisesi bann yazlar etraftaki rus ehirlerine ulanca, tesiri
grlmee balad. ehirlerin voyevodalar ve yksek zmre-
ler, Moskova'y Lehlilerden kurtarmak iin harekete gemee
karar verdiler. Moskova'ya yakn baz ehirlerde askeri
ktalar tekil edildi. Vaktiyle "Tuino Hrsz,, hizmetinde olan
kazak birlikleri de, bu defa Lehlilere kar savamak arzusunu
izhar ettiler.
 Moskova'nn kuzeyindeki blgelerden de, paytaht kurtar-
mak maksadiyle, baz kuvvetler ilerlemee baladlar. Bu suretle
1611 knn sonu ve ilkbaharnda kalabalk bir rus kuvveti,
Moskova'y leh tahakkmnden kurtarmak maksadiyle, hare-
kete gemi bulunuyordu.
Kremlin'deki leh garnizonunun, Ruslarn hazrlklarndan
ve Moskova ehrini Lehlilerden temizlemek maksadiyle bir
ayaklanma olacandan haberleri vard. Lehliler ancak birka
bin kiiden ibaret olduklarndan, btn ehri itaat altnda tut-
malar imknszd. Kremlin'de dayanabilmek iin, ehrin kaleye
bitiik mahallerin yklmasna karar verildi. Ayaklanan rus aha-
lisi Moskova'nn i semtlerinden kouldular, bu mnasebetle
Ruslardan ienler pek ok oldu ve Moskova'nn byk bir
ksm yand. Moskova sokaklarnda arpmalar devam eder-
ken, Zaraysk ehri voyevodas knez Dimitri Pojarski'nin ku-
manda ettii eyalet ktas, Moskova'daki Ruslarn yardmna
yetiti. Bunun zerine, Lehliler, Kremlin'e ve Kitay - Gorod'a
ekildiler. arpma esnasnda knez Dm. Pojarski ar surette
yaraland. Moskova yaknnda toplanan ehirli kuvvetler ve
Kazaklar arasnda bagsteren geimsizlikler neticesinde,
Kremlin'deki Lehliler dayanabildiler.
Smolensk'in ^eh kiral III. Sigizmund 1609 eyllndenberi,
Lehliler tara- Smolensk kalesini kuatmt. Leh kiral b-
fmdan zapt, tn asker kudretini buray almak iin kullan-
^ Novgorod'un dndan, Rusya ileriyle gerei gibi megul
svelilerin eli- 0 a m y 0 r d u . Nihayet 3 haziran 1611 tarihinde
ne gemesi Smolensk kalesi Lehlilerin hcumu ile zapte-
dildi. III. Sigizmund, bu ehrin tesinde fazla bir yer almay
dnmyordu. Bundan tr, Smolensk muhasarasndan sonra
bo kalan mhim kuvvetlerini hareketsiz brakt. Kral, Mos-
kova'da Kremlin'deki leh garnizonunun fena bir durumda ol-
duunu bildii halde, bunlarn vaziyetini iyiletirmek iin
esasl bir tedbir almad. Rus paytahtndaki leh garnizonuna
yardm iin Chodkiewi kumandasnda, kk bir kuvvet yo-
la karlmakla iktifa edildi.
Smolensk'in Lehliler eline dmesiyle, leh tehlikesi bs-
btn arttndan, bu durum rus vatanseverlerinin gayretlerini
yeniden kamlad. Yalnz Smolensk deil, ikinci byk bir
rus ehri de yabanclarn eline dmt. sve kuvvetleri,
16 temmuz 1611 tarihinde Novgorod ehrini igal ettiler. Bu-
rann metropoliti sidor ve voyevoda knez Odoewski, Novgo-
rod ahalisinin mmessilleri sfatiyle, svelilerle bir uzlama
yaptlar; Novgorod ehrinin ve blgesinin ilelebet Moskova
Rusyas'ndan ayr bir devlet olacan ve sve hanedan sl-
lesinden bir prensin burada hkimiyet srmesini kabul ettiler.
Bu srada Pskov ehrinde de karklklar balad. Kendine
"arzade Dimitri,, (III. Sahte Dimitri) diyen biri kt, Sidorka
ve Pskov'un idaresini ele geirdi. 1611 sonbaharnda bu
suretle Rusya'nn bat ksm tamamiyle Moskova'nn kontro-
lnden km, yabanclarn eline dmt.
Rus ahalisini birlie, Kremlin'deki Lehlileri kovarak bir
rus hkmeti kurmaa davet eden sesler ilk defa ruhaniler
arasndan ykseldi. Vaktiyle "Tuino Hrsz,, ve lehli kuvvet-
lerin hcumlarna dayanan Troitsk-Sergeyevsk manastr ba-
rahibi 'Dionisi, birlie davet ederek her tarafa mektuplar gn-
dermee balad. Dionisi, "btn rus halknn, snf fark
gzetmeksizin, rus yurdu ve rus dini (Ortodoksluk) namna
silha sarlmaa ve dmanlar Moskova'dan, rus yurdundan
kovmaa,, davet ediyordu. Gerek Troitsk-Sergeyevsk manas-
tr barahibinin ve gerek patrik Germogen'in ateli mektup-
lar rus ahalisi zerinde byk tesirler yapt ve tara rus
halkn "vatan kurtarma urunda,, umum bir ayaklanmalarn
salad.
Minin ve sonbaharnda baz tara ehirlerinde hareket
Pojarski bagsterir gibi oldu. ehrin idaresini elde tutan
zmreler, Moskova'nn Lehlilerden nasl kurtarlmas
mmkn olacan dnmee ve bu hususta ehirler birbirle-
riyle danmaa baladlar. Nihayet geni lde bir hareket
Nijni - Novgorod ehrinde belirdi. ehir idaresi, birok azadan
mrekkep "muhtarlar hey'eti,, tarafndan grlmekte idi. Nijni-
Novgorod'daki (bugnk Gorki) azalar arasnda, eski kasap
ba, tccar Kozma Minin-Suchoruk adl biri de vard. Patrik
Germogen'den gelen bir mektubun tesiriyle, Minin, Nijni-Nov-
gorod ahalisini, Moskova ve Rusya'nn kurtarlmas iin yap-
 iacak harekete n ayak olmaa davete balad. Bunun iin
ehir ahalisinden para toplanmasn ve bununla bir ordu teki-
lini de teklif etti. Byk kilisede yaplan bir toplantda, Minin
ve bapapasn heyecanl szlerinin tesiriyle, Nijni-Novgorod
ahalisi hep birden harekete katlmaa ve lzm gelen paray
toplamaa karar verdiler. Bunun zerine herkes servetinin te
birini umum hazineye yatrmaa mecbur tutuldu. Para ilerine
bakmak iin Kozma Minin seildi. Ksa bir zamanda mhim bir
yekn tutan para topland. Kendiliklerinden para yardmnda
bulunanlar da oktu. Elhasl, Nijni-Novgorod ahalisi arasnda
uurlu bir mill gayret ve fedakrlk hisleri alm yrm,
Rusya'nn kurtarlmas iin byk bir hareket balamt. Tanzim
edilecek yeni ordunun kumandan olarak, 1611 de Moskova'daki
sokak muharebeleri esnasnda yaralanan ve o sralarda Nijni-
Novgorod'a yakn iftliinde yarasn tedavi eden knez Dimitri
Pojarski seildi. Pojarski, 1611 yl ekiminde Nijni-Novgorod'a
gelerek ordunun tekil ve tanzimi iine balad. Asker ktalarn
tekili ve askerlerin talimi, silahlandrlmasna Pojarski, para
ve iae ilerine Minin bakyordu. 1611 - 12 knda etraftaki
birok ehir Nijni - Novgorod'lulara katldlar, yle ki 1612
ilkbaharna doru Pojarski'nin kumandasnda mhimce bir
kuvvet toplanm oldu.
Moskova yannda faaliyette bulunan ve Trubetskoy ile
Zarutski adl babulardan teekkl eden hey'eti " resm bir
hkmet saymakta devam eden Kazaklar ve taraftarlar,
Nijni - Novgorod'da balayan hareketi yolsuz ve kanunsuz
buldular, bunu kendilerine kar ynetilen bir isyan telkki
ettiler. Kazaklar, Pojarski'nin ilerlemesine mani olmak iin,
Moskova ile Volga arasndaki ehirleri ele geirdiler. te
bunun iindir ki Pojarski, 1612 ilkbaharnda harekete geince,
Moskova zerine yrmeden nce, Volga boyunu temizlemek
ve buralardan temin ettii yardmla, Kazaklara ve sonra Krem-
lin'deki Lehlilere kar savamak plnn kurdu.
Yukar Volga sahasnn en mhim ehri olan Yaroslavl,
Nijni-Novgorod'dan hareket eden ktalar tarafndan kolayca ele
geirildi.. Komu ehirler de Pojarski'ye itaat ettiler. Bu suretle
yaz geti. Bu zaman zarfnda Moskova yaknndaki Kazaklar,
Moskova iindeki Lehlilerle arpyorlard. Pojarski, asker
tekiltn tamamladktan sonra, devlet idaresini ele alacak bir
hey'etin seilmesi iin Yaroslavl' ehrinde, "Yurt Mmessilleri-
nin bir toplants yapld. Bu toplantda, ruhanler namna
metropolit Kirili ( Patrik Germogen 1612 banda Kremlin'de
lmt ) ve Lehlilerden kap kurtulmaa muvaffak olan bir-
ka boyar ve asker mmessilleri hazrdlar. Baz ehirler de
kendi murahhaslarn yolladlar. Bu toplantnn ne gibi kararlar
ald lykyle bilinmiyor ; fakat, Nijni - Novgorod'da, Minin
ve Pojarski tarafndan takibine balanan hareketin tamamiyle
tasvib edilmi olduuna phe yoktur.
Pojarski'nin ordusu, Moskova zerine leh babuu Chod-
kievvi ktalarnn harekete getikleri haberini alnca, 28 aus-
tos 1612 tarihinde Yaroslavl'dan karak, Moskova'ya doru
ilerlemee balad. Pojarski'nin gelmekte olduu haberi ise,
Kazaklarn bir ksm arasnda teln bagstermesini mucip
oldu. Kazaklar Pojarski'yi sevmiyorlard. Hatta onu ldrmek
teebbsnde bile bulundular. Pojarski'nin, intikam hisleriyle
hareket edeceinden korkan ataman Zarutski, Marina Mniek'i
ve olunu alarak, Ejderhan'a (Astrachana) gitti, ve orada, ran
ahnn himayesi altnda bir "Kazak Devleti kurmak teebb-
snde bulundu. Moskova yannda ise Trubetskoy'un Kazaklar
kaldlar ve Pojarski'yle ibirliine karar verdiler.
Kremlin'deki 3.000 kiilik leh garnizonunun durumu gn
getike fenalat. Mthi bir alk bagsterdi. Lehliler buna
bahmakszn iddetle kar durdular, fakat nisbet kabul etmez
dman karsnda dayanamadlar. Evvel, 22 ekim 1612 de
Kitay-Gorod, bir ay sonra da Kremlin teslim oldu. Bu suretle
Moskova, leh igalinden kurtarlm oldu. Moskova'nn zapt
mnasebetiyle din bir merasim yaplarak, paytahtn kurta-
rl kutland; bir mddet sonra III. Sigizmund'un Rusya'dan
ekilip gittii haberi alnd. Bu haber bsbtn sevinci mucib
oldu. Rusya dman igali ve hkimiyetinden kurtulmu bu-
lunuyordu.
Michail Fedoro- Moskova'nn Lehlilerden temizlenmesi zerine
vi Romanov- rus kurtulu hareketini idare eden "Zemina
un arla se- (mal ve mlk sahihleri) zmreleri hemen yeni
ilii (ubat ann seilmesi lzm geldii kanaatinde
1613
* idiler. Rus yurdu ancak herkes tarafndan
Rusya Tarihi 14
tannacak ve meru bir ekilde seilecek bir ar etrafnda gittike, "dvoryan,, lar, yani ikinci derecede asiller, iftlik sa-
toplanp birleebilecekti. arn seimi iin btn yurt mmes- hipleri, igal ettiler. Sert bir nizam benimsemiyen ve kendi-
sillerinin toplanmas, yani "Zemski Sobor,, un arlmas icap lerine umum bir adla "kazak,, denen tabaka da, isteklerine
ediyordu. Pojarski, 15 kasm 1612 tarihli yazlarla eyalet ehir- kavuamad, ezildi. Kyller, eskisi gibi toprak - kleliine
lerinden ar seimine itirak edecek 10 ar murahhasn gnde- dndrldler. Kazaklar, aknlarn yeniden tatar ve trk ara-
rilmesini istedi. 50 rus ehri ve mntaka murahhaslar, 1613 zisine ynelttiler. "Dvoryanjar ile birlikte, Moskova'y Lehli-
yl banda Moskova'ya geldiler. Bu toplantya arlanlar lerden kurtarmak iinde birinci rol oynayan ehirliler de
yalnz " ar seimi ile kalmayacaklar, arn seilmesine ehemmiyet kazandlar. Bu defa, ar'n devlet idaresindeki
kadar, devlet ilerinin nasl dzene konmas zerinde de konu- mavirleri, "Boyar Meclisi,, azalar sfatiyle, dvoryan'lar ve
acaklard. Moskova'daki ordu ve yksek tabaka ile ruhan ehirlilerden seilmee balayacaktr. Hkmet memurlarn da
mmessilleriyle birlikte, taradan gelen murahhaslar hepsi 700 bu zmreler tekil edeceklerdir. Karklklar, ar'a ve etra-
kiiyi bulduu anlalyor. Uzun ve hararetli mnakaalar, r- fndakilere, ahali ile hesaplamak lzmgeldiini de gstermi
vetler ve entrikalar neticesinde, nihayet 7 ubat 1613 tarihinde oldu. Evvelki arlar, Rusya'y adeta kendi malikneleri gibi
kimsenin gzne batmayacak ve btn partileri memnun ede- telkki etmekte idiler ve kendilerini istediklerini yapmakta
cek bir namzet zerinde karar klnd, o da : M i c h a i l F e d o - muhtar sayyorlard. Halbuki Michail Fedorovi'in uzun zaman
r o v i R o m a n o v idi. "Yurt Mmessilleri,, toplantsn Moskova'da alkoyduunu ve
devlet ilerine bir dzen vermek iin murahhaslarn reyine
ar seilen Michail, o sralarda Moskova'da bulunmu-
mracaat edeceini greceiz. 1613 ubatnda ar seimi
yordu. 1612 de Lehliler Kremlin'de kapandklarnda, Michail de
yaplmakla Rusya'da " karklklar birdenbire durmu
annesi Marfa (rahibe) ve dier boyarlar ile Kremlin'de kal-
deildi. Devlet nizamnn tamamiyle teesss iin daha
mt. Lehliler teslim olunca, Michail, annesiyle birlikte, Kos-
uzun yllar gemesi gerekti. XVII. yzyl tarihinin gelimesi,
troma yaknndaki iftliine gitmiti. Michail'in ar seilmesi birok bakmdan, " Karklk devri ndeki olaylarn bir neti-
zerine suikasta maruz kalmas ihtimali olduundan, annesi cesi olmakta devam etti.
ile birlikte, Kostroma yanndaki, kaln dvarlarla evrilmi,
patyev manastrna gittii ve orada sakland rivayet edil-
mektedir. Moskova'dan gnderilen hey'et, Michail'i burada
bulmu ve arla seildiini bildirmiti. Michail, bir mddet
nazlandktan sonra, 14 mart 1613 tarihinde muvafakatini bil-
dirdi. Onun resmen ar olmas iin ancak ta giyme merasimi
yaplmas kalmt.
Rusya karklklar sonunda, mill ve devlet birliini mu-
hafaza edebildi. Smolensk ve Fin krfezi yaknndaki baz e-
hirler ile Novgorod hari, esas rus arazisi yine Rusya'nn elin-
de kald. Fakat "Oprinina,, ile balayan i kaynama ve ka-
rklklar Rusya'nn devlet idaresi ve ahalisi zerinde derin bir
tesir yapmaktan geri kalmad. Bir kere : XVI. yzyl oltalarnda
mhim rol oynayan boyar ve knez ailelerinin hemen hemen
hepsi ortadan kaldrldlar veya ok zayf drldler. Ka-
lanlar da nfuzlarn kaybettiler. Yksek asilzadelerinin yerini
 ALTINCI BLM

LK R O M A N O V ' L A R

ar Michail Fedorovi zaman (1613-1645)

Romanov'lar Michail Federovi'in, 2 mays 1613 tarihinde,

MichailFedoro- merasimle ta giymesiyie Rusya'da R o m a -
vi'in hkimi- n o v'lar sllesinin hkimiyeti balar ( 1613-
yetinin ilk 1917). Romanov'iar eski boyar ailesi olan
yllan Kokin'lerin bir budan tekil ediyorlard-
ecere defterinde (Tsarski Rodoslovets) verilen malmata gre,
byk knez van Danilovi Kalita zamannda ( X I V . yzyl or-
talar) Moskova'ya, "Prusya yurdundan,, maruf bir kimse
gelmi, Moskova'llar kendisine Andrey Kobla adn vermi-
lerdi. Bu zat Moskova knezi saraynda temayz etmiti; onun
beinci olu olan Fedor Kokin'den " Kokinler nesli tre-
miti. Kokinler, XIV. ve XV. yzyllarda Moskova knezleri
saraynda mhim mevkiler igal etmilerdi; bu aile, knezler
neslinden olan uyski'ler, Vorotnski'ler ve Mstislavski'ler ile
ayn dereceyi tutmaa muvaffak olmutu. XVI. yzyl ban-
da, boyar Roman Yur'yevi Zacharin, sarayda ehemmiyetli
bir mevki igal etmiti; ite bu zattan "Romanov lar ailesi
tredi. Roman'n olu Nikita, Korkun van'n kars Anas-
tasya'nn biraderi olmakla, Korkun van'n ve halefleri
zamanndaki "boyar takibatnda kendini korumakla kalmad,
Fedor vanovi'in hkimiyetinin ilk yllarnda, sarayda byk
bir nfuz sahibi oldu. Nikita'nn olu Fedor ise Boris Godunov
zamannda takibata maruz kald, zorla manastra kapatld ve
bununla, boyarlar zmresinin tevecchn kazand. "Tuino
Hrszna katlmakla, Fedor (rahib ad: Filaret) Kazaklar ve
aa tabakann da sempatisini ekmiti; bu ise olu Michail'in
ar'la seilmesinde mhim bir mil tekil etmiti. Michail
tahta kt zaman, Filaret, "Byk elilik,, azalariyle birtikte
Lehistan'da esir sfatiyle alkonmutu. arn annesi, rahibe
Marfa ise, olu yannda idi. Yeni ar henz 17 yanda, gen
bir delikanl olmasna bakmakszn hastalkl ve ok yumuak
tabiatl bir kimse idi. Devlet ilerini idarede hibir tecrbesi
olmad gibi, kabiliyeti de yoktu. ar'n etrafnda bulunacak
en yakn akrabasnn nfuz kazanaca ve devlet idaresini ele
alacaklar muhakkakt. Hakikaten ar'n annesi tarafndan
yakn bir akrabas olan ve "Karklklar,, zamannda da mhim
siyasi faaliyet gsteren Saltkov'lar (tatar meneli bir bo-
yar ailesi) en mhim rol oynamaa baladlar; Romanovlar
ailesine mensup kimselerin de, durumdan ve ele geirdikleri
frsattan faydalanarak, ahs menfaatlerini gzetmek yolunda
hibir frsat karmadklar bilinmektedir.
Rusya'daki devlet mekanizmasnn temelinden sarsld,
memleketin her tarafnda henz asayi tesis edilmedii nazar
itibare alnarak, Michail (yaknlarnn ve byklerinin telkiniy-
le) ar seimi iin toplanan "Yurt Mmessilleri,, (Zemski So-
bor)ni datmad, faaliyetine devam ettirdi. Bu meclis azalan,
zaman zaman deitirilmek suretiyle yenilenmekte idi; "So-
bor (meclis) almalar tam on yl mddetle devam etti.
darenin karkl, hele iktisad durumun temelinden sar-
sim olmas karsnda, ar ileri yoluna koymak iin aln- 1632). sve kiral Pskov ehrini almak teebbsnde bulundu
mas lzm gelen tedbirlerin "Meclisde mzakere edilmesini iste-
mi ve alnan tedbirlerin tatbikat iini "Sobor,, a brakmt; hatta
ar tarafndan gnderilen emirler ve talimatnmeler ile ayn
mealde Meclis tarafndan karlan buyuruklar ayr "eliler,, vas-
tasiyle mahalline gnderilmekte idi.
k&z&k, &t&m&n
. Poiarski kuvvetlerinin, 1612 austosunda Mos-
Zarutski'nin ve kova'y kurtarmak iin harekete gemesi ze-
Marina Mniek- rine, kazak "ataman,, (babuu) Zarutski'nin,
in sonu (1613) Kazaklariyle, Marina Mniek'i ve olu are-
yevi van' alarak Astrachan'a gittiini sy-
lemitik. Zarutski, ran ahnn himayesinde, Astrachan'da bir
"Kazak Devleti,, kurmay tasarlyordu. Etraftaki kazak, ve
Moskova rejiminden memnun olmayan unsurlarn, Zartski'yi ta-
nyacaklar sanlyordu. Astrachan ehrinde, kazak tekiltna
gre bir idare kuruldu. Moskova hkmeti, bundan haber alnca,
Don ve Terek boyundaki Kazaklara bolca hediyeler gnderip
vdlerde bulunarak bunlarn Zarutski'ye katlmalarn n-
leyebildi. Dier yandan Astrachan'n ele geirilmesi iin "stre-
lets,, (tfeki) kuvvetleri gnderildi. ehir ahalisi, Moskova
kuvvetlerinin yaklatn grnce, Zarutski'nin zulmnden bk-
m olduklarndan, isyan ettiler ve "ataman,, kamaa zorla-
dlar. Zarutski, Marina Mniek'i ve arzade ivan' alarak,
Yayk boyuna gitti ise de, Moskova voyevodalar yetierek,
bunlar ele geirdiler. Zarutski ve "arzade,, Moskova'ya ge-
tirildiler ve idam edildiler. Marina Mniek ise hapise atld, ve
az sonra orada ld (veya ldrld). Yllar boyunca, Rusya
tarihinde, mhim rol oynam olan bu asil Lehli bayan, bu su-
retle feci bir ekilde sahneden ekilmi oldu.
i . . . svelilerin Novgorod evresinde hkimiyet
isve ile bar, * , . , t
Stolbovo uzla- srdklerini ve Novgorod da isve prensi
mas (1617) Filip'in kral nasbedildiini sylemitik. Mos-
kova hkmeti, Novgorod'u geri almak iin,
1615 te bir ordu gnderdi ise de Ruslar, sveliler tarafndan
pskrtldler. Bu sralarda sve'in banda, Gustav Adolf gi-
bi, sve tarihinin en kudretli bir hkmdar bulunuyordu (1611-
ise de, yanndaki askerin ve muhasara aletlerinin azl yzn-
den, ehri alamad. Mamafih, Gustaf Adolf'un esas gayesi rus
ehirlerini ele geirmek deildi; o, Ruslar Fin krfezinden ve
Baltk sahillerinden mmkn mertebe uzaklatrmak istiyordu.
sve'i daha ziyade Avrupa'da protestanla kar balayan
iddetli mcadele ilgilendiriyordu. Gustav Adolf bu yzden
Ruslarla uzun boylu savamak istemedi. Moskova'ya gelen
hollandal elilerin ve ingiliz tccarlarndan John Merik'in
tavassutu ile sve ve Rusya arasnda bar mzakerelerine
giriildi ve bir mddet sonra, Ladoga gl yaknndaki "Stol-
bovo,, kynde bir bar akdedildi (1617). Stolbovo uzlamasna
gre: Novgorod ve birka dier ehir Ruslara iade edildi;
Vasili uyski tarafndan svelilere braklan Fin krfezi sahi-
lindeki baz rus ehirleri ise svelilerin elinde kald; bu suretle
Ruslar Finlandiya ve Karelya'dan uzaklatrlm, Fin krfezi
ve Estonya salamca svelilerin elinde kalmt. Gustav Adolf,
Ruslarla bar akdedilince, Orta Avrupa'da balanan "Otuz yl
harplerine faal bir ekilde itirak imknn bulmutu.

Leh rensi Via- Lehliler, Michail Fedorovi'in arln tanmak
dislav'^pss istemediler. Vladislav, bu defa kendi haklarn
seferi ve Den- silhla almaa karar verdi ve 1617 de Rusya'ya
lina bar bir sefer at. Leh ordusu kk ve fena ha-
(1618) zrlkl olmasna bakmakszn, 1618 sonbaha-
rnda Moskova kaplarna kadar ilerleyebildi. Leh ordusundaki
iae darl, ktalarn iyi tehiz edilememi olmas ve dier
yandan Ruslarn mukavemeti yznden, Vladislav Moskova'y
alamad. Lehliler, bu defa, Troitsk - Sergeyevsk manastrn
ele geirmek ve orada klamak istedilerse de, buna da mu-
vaffak olamadlar. Her iki taraf da yorgun dtnden, bar
mzakerelerine baland. Kk bir ky olan "Deulina,, da 14
yl srecek bir bar akdedildi. Moskova hkmeti: Smolensk
ehrinin ve btn Severek blgesinin Lehistan'a braklmasna
muvafakat etti; Lehliler ise, karlk olmak zere, rus tutsakla-
rnn memleketlerine iade edilmelerini kabul ettiler; bu mad-
deye tevfikan, "Byk elilik,, heyeti de geri dnmek imknn
buldu. Fakat, Vladislav Moskova taht zerindeki hakkndan
vazgemedi.
Filaret'in (Fe ^ ^ de patrik Germogen lnce, patriklik ma-
dor Nikiti) kam bo kalmt. Michail Fedorovi'in ar
Moskova'ya seilmesi zerine, Michail'in babas Filaret'in
dn ve bu makama getirilmesi zmnen kararlatrlm Lehlilere teslim etmek suretiyle, se beste ekili msaadesini
Rusya'da ift g^i jdi. Deulina uzlamas gereince, Lehli-
ler rus esirlerini salverince Filaret te. 1619
(1619 - 1633) yaznda Moskova'ya dnd. Filaret hemen
"patrik makam,, na geirildi ve kendisine b-
yk hkmdar (veliki gosudar) lkab verildi; bu lkab
ancak arlara mahsustu. Filaret'in bununla, ar Michail ile
ayn derecede bulunduu da gsterilmi oldu. Patrik Filaret,
ok tecrbeli, enerjik ve liyakatli bir kimse olduundan, dev-
let ileri tamamiyle onun eline geiverdi. Rusya'da Bizans
mparatorluunda grdmz " erik imparator , yani
" ift hkmdar sistemi gibi bir vaziyet hasl oldu. Bu
durum, Filaret'in lm yl olan 1633 e kadar devam etti.
ar Michail'in icraat, hep Filaret'in teebbs ve enerjisiyle
dnyordu. arn babas, devlet idaresinde en nfuzlu kimse
oluverince, Saltkovlar gzden dtler ve umumiyetle bundan
sonra herhangi bir ahs sivrilemedi.
Lehistana kar- R u s l a r ' kendilerinde bir para kuvvet his
s harb (1632) edince, Smolensk ehrini geri almak maksa-
ve ebed ba- diyle, harb iln etmeksizin, 1632 de Lehistan'a
" " (1634) kar harekete getiler. III. Sigizmund'un
lm zerine (1632) Lehistan'da balayan
"interregnum,, (kralszlk) Moskova hkmetince bir frsat
telkki edilmiti. Rus ordular, yeni usule gre yetitirilen
ktalardan ve eski "dvoryan,, alaylarndan teekkl etmi olup
says 32 bin kii idi. lk hedefin Smolensk tekil ettiini syle-
mitik ; fakat, buras ok kuvvetli bir kale olduundan muha-
saras uzad. 1611/12 de Smolensk'i inadle mdafaa eden
voyevoda eyin bu defa rus ordusuna kumanda ediyordu.
Smolensk'teki leh garnizonu iddetle mukavemet etti. Rus
ordusunda iae ve tehizat darl kendini gstermekte gecik-
medi. Lehistan tahtna III. Sigizmund'un olu Vladislav sei-
lince, leh kiral hemen, byk bir ordu banda harekete
geti. Lehli ve Zaporoglu kazak ktalarndan ibaret olan Vla-
dislav ordusu, sr'atle ilerleyerek, Smolensk'i kuatan Moskova
kuvvetlerini her taraftan sardlar ; Ruslar, leh saflarn yara-
madlar ve mukavemet imknlarndan tamamiyle mahrum edildi-
ler. eyin, bu durum karsnda, btn toplarn ve arln
ald. Ruslar, bu suretle, byk bir yenilgiye uram oldular.
Nihayet 1634 te Ruslar mzakerelere balamak arzusunu izhar
ettiler. Rus ve leh murahhaslar arasnda yaplan uzun mza-
kerelerden sonra, Rusya ile Lehistan arasnda bir "ebed bar,,
akdedildi. Bunun ahkmna gre : Karklk devrinde kral
Sigizmund'un eline den ehirler, bata Smolensk olmak zere,
Lehlilere braklacakt; buna karlk olmak zere Vladislav,
Moskova taht zerindeki hak iddiasndan vazgeerek, Mic-
hail Fedorovi'i "ar,, olarak tand.
, . . . . Don Kazaklar babular 1637 ilkbaharnda her
A z a k kalesi
meselesi tarafa adamlar gndererek, Kazaklarn Trklerin
(1637 - 1642) elinde bulunan Azak kalesine kar sefere hazr-
lanmalar gerektiini bildirmilerdi. Paskalya
yortular bitince, Kazaklar harekete getiler. Moskova'ya gitmek ar Aleksey Michaylovi zaman (1645-1676)
zere yola kan trk elisi Foma Kantakuzin, Kazaklar tara-
fndan durdurulmu ve arkadalaryle birlikte hapsedilmiti. Aleksey MI- a r Michail Fedorovi 1645 yl yaznda ld.
Kantakuzin'in "kazak dman,, olduu ileri srld ve kendisi cbaylovi hki- Ayn ylda kars Yevdokia (Strejnev'ler so-
birtakm sularla ittiham edildi ve hemen asld; Kantakuzin- miyetinin ilk yundan) da ld. Tahta, henz 16 yandaki,
in adamlar ve bu meyanda birka rum rahibi de ldrldler, yllan ve 1648 Michail Fedorovi'in biricik olu, Aleksey
elinin btn eyas yama edildi. Kantakuzin'i ldrdkten karklklar Michaylovi geti. ar, genlii dolaysyle,
sonra, Kazaklar Azak kalesine hcuma getiler. Azak paasnn devlet idaresini tek bana eviremezdi; bun-
elinde, bu ni kazak basknn karlayacak kadar asker ve dan tr lalas boyar Boris vanovi Morozov nfuz
cephane yoktu. ki hafta sren savatan sonra, Kazaklar, 18 kazand. Morozov, haris tabiatl ve ahs menfaatini gze-
haziran 1637 tarihinde kaleyi ele geirdiler. ehirdeki btn ten bir kimse olduundan, devlet messeselerine Morozov-
mslman ahali ldrld, ancak Rumlar ve dier hristiyanlar un akrabalar ve iltimas ettii kimseler getirildi. Bunlar,
canlarn kurtarabildiler. Kazaklar kaleyi ele geirince, bunu ak bir ekilde, nfuzlarn ve mevkilerini kullanarak, ahaliyi
kendi balarna tutamayacaklarn anladklarndan, hemen Mos- soymaa baladlar. ar, saray erknndan I. D. Miloslavski'nin
kova'ya bir eli hey'eti gndermee ve Azak ehrini ar'a kz, Maria llyinina ile evlenmesinden sonra (1648), lala Moroz-
teslim etmee, Moskova kuvvetlerinin kaleyi muhafaza iin ov'un keyf hareketi bsbtn artt. Morozov'lar ve Miloslavski'ler
gnderilmesi hususunda ricada bulunmaa karar verdiler. ve bunlarn ykselttii kimseler devlet hazinesini almakta,
Moskova hkmeti, bu hususta kat'! bir karar vermek maksa- yolsuzluklara bavurarak, rvet ve dier gelirler temin et-
diyle, 1642 ocak banda bir "Zemski Sobor,, (Yurt Mmessile- mekte, kanun ahkmn inemekte idiler. Hele Moskova ehir
ri Meclisi) ard. Mmessillerin birou, "Azak kalesinin emini Leonti Pleeyev'in keyf hareketleri o dereceyi buldu ki
Kazaklardan teslim alnmasn ve burann Trklere kar Moskova ahalisi arasnda honutsuzluk ald yrd. Nihayet, Mos-
tutulmas gerektii,, fikrini ileri srdlerse de, Moskova h- kovallarn sabrlar tkendi ve 1648 yl hazirannda, bir ayaklan-
kmet mahfillerinde bu gr tasvib edilmedi. Moskova hk- ma patlak verdi. Moskova'da bagsteren bu " fitne birka gn
meti tarafndan, 30 nisan 1642 tarihli bir yaz ile Kazaklarn devam etti. Ahaliye zulm ettikleri zann altnda bulunan btn
Azak kalesini boaltmalar istendi. Kazaklar, hi arzu etme- memurlar ve ahslar ldrldler, evleri yakld, mal ve mlk-
dikleri halde, bu buyurua boyun emek zorunda kaldlar. Ka- leri yama edildi; bu vak'aar, Aleksey Michaylovi'in bir para
lede esasl bir tahribat yaptktan sonra, kp gittiler. Azak' gzn amasna ve halkn kt durumu ile ilgilenmesine sebep
zorla almak maksadiyle gelen kuvvetli bir trk ordusu, bura- oldu. ar, i bana yeni adamlar getirdi. Bu defa, ar'n ikinci
y bo buldu. Azak kalesi yeniden Osmanl Devletinin eline gzdesi olan boyar ve knez Nikta vanovi Odoyevski yksel-
geti, ve yeniden Karadeniz'in "kilidi,, vazifesini grmee ba- di. ok kabiliyetli ve zeki bir kimse olan bu zat, ar'a kar-
lad. Moskova hkmetinin bukadar mhim bir kaleyi ele ge- klklarn yattrlmas iin, yalnz fena memurlarn deitiril-
irmek frsatn haizken, bunu yapmak istemeyii, Rusya'nn mesi yetimediini, umumiyetle halkn mevcut idareden ve
Osmanl Devleti karsnda kendisini henz ok zayf hissetti- mer'iyette olan kanunlarn bir oundan memnun olmadn
ini aka gstermekte idi. anlatt. Odoyevski, bunlarn dzeltilmesi gerektiini ileri srmee
balad.
 1649 hazirannda patlak veren ayaklanma ze-
AlekseyMicbay. r i n c [ e n b j r a y gemeden, ar Aleksey Michaylo-
i VBC *K&DUI1" _
vl
nmesi (Ulo- oyarIar Meclisi,, ve "Patrik ras,, (ruhani-
jenye) (1649) uras)n toplantya ard; maksad, halk
hareketini yattrmak, idare ilerini dzeltmek
iin neler yaplmas gerektii hakknda grmekti. Bu toplan-
tda alnan kararlar mucibince, knez N. I. Odoyevski drt yar-
dmc ile birlikte eski kanunlar bir araya toplamaa memur
edildi; yani, 1550 "ar Kanunnmesi,, ile bu tarihten sonra -
karlan btn kanunlar, ve "Kormaya kniga,, daki ahkm gz
den geirilecek, tamamlanacak ve yeni bir "kanunnme,, haline
getirilecekti. Bu hey'et iini bitirince, Moskova'da "Yurt Mmes-
silleri,, (Zemski Sobor) toplantya arlacak ve yeni kanun-
nme umum hey'etin tasvibine sunulacakt. Devlet hizmetinde
bulunanlardan, ehirlerden ve vergi demee tbi cemaatlerden
olmak zere, Moskova'ya 130 ehirden murahhaslar arld.
Meclis, 1 eyll 1648 de almalarna balad, toplantlar sara-
yn byk salonlarndan birinde yaplyordu. "Boyarlar Mecli-
si,, ve "Ruhaniler uras bu toplantlara itirak ettirilmiyordu.
Knez Odoyevski, derledii kanunlar bir rapor halinde toplan-
tya arzediyor, murahhaslar da bunlar birer birer inceliyorlard.
ok kere murahhaslar tarafndan, mevcut hal ve artlara uy-
gun yeni kanunlar teklif ediliyor, veya zamana uymayan eski
kanunlarn deitirilmesi istenerek, ara "arizaiar sunuluyor-
du. Aleksey Michaylovi, bunlarn ounu tasvib ediyor, ve
bunlar "kanun mahiyetini alarak, Odoyevski'nin "Dsturunda
yer alyordu. "Yurt Mmessillerinin bu terii almalar, 1649
da sona erdi. Yeni kanunnme, "Yurt Mmessilleri Kanunn-
mesi,, (Sobornoye Ulojenye) adn ald; az sonra, o zamana
gre byk bir yekn tutan 2.000 nsha baslarak, Rusya'nn
her tarafna datld. Bu suretle, Rusya'da eskisine nisbeten
ok daha mkemmel ve herkesin faydalanabilecei ve ilk ol-
mak zere tabedilen bir kanunnme tanzim edilmi, ve devlet
idaresini dzeltmek yolunda mhim bir adm atlm oldu.
Aleksey Michaylovi'in "Ulojenye,, si (Kanunnme) 1917 ye ka-
dar tatbik edilmitir.
Kilisede slahat ve ayrlk ( r a s k o l ) , eski din
( starover ) taraftarlar
Patrik Nikon a r Aleksey Michaylovi zamannda rus kilise-
(1652-1666) sinde ( Ortodoksluk - Pravoslavye ) baz slahat
yaplmak istenmesi, Rusya'da din bir "ayrlk
dourdu. Buna Ruslar "Raskol,, derler. Bu olay, Patrik Nikon-
un faaliyetinin bir eseridir. Filaret (Nikiti) lnce (1633),
patrik makamn Yoasaf (Ioasaf), sonra Yosif (Iosif) adl ehem-
miyetsiz iki kimse igal etmilerdi; her ikisinin de devlet ile-
rinde tesiri grlmedi. Halbuki 1652 de, Novgorod metropoliti
Nikon patrik olunca, rus kilisesi ve devleti tarihinde byk bir
hareket bagsterdi. Rus kilisesi ksa bir zaman iinde devlet
idaresinde byk bir nfuz kazand. Nikon, bata Patriklii
kabul etmek istemiyormu gibi bir tavr almt; ancak ar'n
srar zerine, buna muvafakat etmiti. Aleksey Michaylovi,
Nikon'a kar tevecchn belirtmek maksadiyle, kendisine,
ancak Filaret'in tam olduu. "Byk efendi,, (Veliki gosudar)
unvann verdi ve bununla, yeni patrik'in din ilerinden baka,
devlet ilerinde de byk bir nfuz sahibi olacan tebarz
ettirdi. Nikon, adeta (tpk Michail Fedorovi zamannda, ar'n
babas Filaret gibi) ar'n eriki olmutu.
Din kitaplar- Rusca yazlan din ve dua kitaplarnda, ms-
nn dzeltilmesi' tensihler tarafndan yaplagelen hatalar yzn-
yinlerde baz den, birok yanl meydana gelmiti. stanbul
dzeltmeler, ki- r u m kilisesinde, yinler esnasnda yaplmayan
lisede ayrln b a z f a z a h k v e y a eksikler mevcuttu. Patrik, haiz
balanmas J .
(Raskol) olduu din ve dnyev salahiyetlerini kullana"
(1654-1667) rak, kimse ile danmadan din eserlerde ve
kilise yinlerinde yaplmas lzm gelen dzelt-
meler hakknda tamimler gndermee balad. Patriin bu keyf
hareketi rus kilise mensuplar arasnda memnuniyetsizlii, ve
ar'a ikyetleri mucib oldu. Nikon bir taraftan bu gibileri ce-
zalandrmakta iken, dier yandan, 1654 te Moskova ruhanilerini
bir toplantya ard, ve nelerin dzeltilmesi gerektiini anlatt.
Ruhaniler toplants Nikon'un tekliflerini tasvib etti. Nikon bu-
nunla da iktifa etmeyerek din kitaplarnda ve yinlerinde ya-
plan tashihleri stanbul patriine bildirdi ( 1655); az sonra s- Lehlilere kar alan harb zerine, para ihtiyac artnca,
tanbul'dan tasvib cevab geldi. skk durumdan kmak iin gm para (yefimok) bykl-
Nikon'un tatbik ettii yeniliklerden holanmayan ve bun- nde, bakrdan para kesmek, fakat bunlar gm sikke
larn yanl olduunu iddia eden kuvvetli bir ruhaniler zmresi kymetinde tedavle karmak yolu tutuldu; bu proje hemen
teekkl etmiti. Halk arasnda da yeniliklere kar dmanca tatbik edildi. 1656 - 1659 yllarnda bylece devam etti. 100
bak artt; hele mehur Solovetski manastrnn, yeni kitaplar gm kopek'in karl 104 bakr kpek tuttuu halde 1663
kabul etmeyii, Nikon hareketinin bsbtn baltalanmasna se- te 100 gm kpek 1500 bakr kopek'e ykseldi. Bu suretle
beb oldu. Birok ehirde, "eski din,, in muhafazas yolunda ak- tam bir enflsyon baiad. Parann kymetten dmesiyle, yiye-
tan aa vazlar sylenmee ve propaganda yaplmaa baland. cek maddelerinin fiyatlar mthi surette ykseldi; bunun
Rus kilisesinde ayrlk tehlikesi belirdi. Bu durumdan tela neticesi, misli grlmemi bir pahallk oldu. Hkmet, ver-
den ar, 1666 da Moskova'da btn rus yurdu ruhanilerini gilerin gm para ile denmesini istiyor, halbuki maalar ve
bir toplantya (Sobor) ard. Ruhaniler toplants Nikon'un satn ald maddelerin karln bakrla dyordu. Leh harbi
yapt dzeltmeleri yeniden tasdik, ve kar gelenleri takbih dolaysyle, ahaliden yeniden 1/5 nisbetinde varlk vergisi
kararn verdi. Buna bakmakszn rus ahalisinin mhim bir ksm, alnmas halkn durumunu bsbtn fenalatrd. Nihayet, Mos-
bilhassa Volga'mn kuzeyindeki ormanlk sahada yayanlar "eski kova ahalisinin sabr tkendi; 1662 temmuzunda, halk, para
din,, i brakmadlar; bunlar bir mddet sonra, muhtelif tari- iinde suiistimal yapan boyarlara kar ayakland. Kalabalk
katlara (sekt) blndler. Rus hkmeti tarafndan iddetli halk kitlesi Aleksey Michaylovi'e giderek, ahaliyi "boyarlarn
takibat neticesinde "eski dine,, mensup tarikat ehli (sektanlar), zulmnden korumasn,, istedi. Halkn bu hareketi neticesiz
Sibir'e, Ukrayna'ya, Kafkaslara kamakta, sonralar bunlardan kalmad. 1663 te bakr paralarn kesilmesi durduruldu ve te-
baz cemaatler Trkiye'ye ve Amerika'ya getmee baladlar davlden bsbtn kaldrld.
(Bizdeki Kars civarndaki "Molokanlar,,). Mamafih rus ahali-
sinin esas kitlesi Nikon'un yapt "yenilikleri kabule zorland. Stenka Razin lere doru, Don boyundaki " plak
Bu suretle Nikon'un "kilise slahat,, neticesinde, rusca din ki- hareketi Kazaklar arasnda Stenka Razin adl (asl ad:
taplarndaki yanllar dzeltildi ise de, bu hareket rus kilisesin- (1667-1671) Stepan Timofeyevi) bir eleba belirmi ve
de bir ayrlk (Raskol) dourmu oldu. fevkalde cesur olan Razin'in etrafnda ksa bir
zaman iinde kalabalk bir kazak kitlesi toplanmt. Bunlar, Vol-
te
Bakr paralar Ukrayna'nn Moskova hkimiyetini ga (dil) nn aa mecrasnda harekete getiler ve nehrin ky-
(1656). Enfls- tanmas zerine, Rusya ve Lehistan arasnda sndaki kasabalar yama etmek suretiyle Hazer denizine k-
yon (1660-1663) kan harb yznden, oka paraya ihtiya tlar, Yayk nehri azna kadar gittiler ve k orada geirdi-
hasl olmutu. Tam o sralarda Rusya'da ta'un ler. 1668 ilkbahar olunca Stenka Razin, Kazaklarn alarak,
hastal balad (1654 - 1655). Bu mthi salgn hastalktan Hazer denizine ald. Der'bent'ten balayarak, ran'a tbi Ret
rus ehirleri ve kylerinde yz binlerce kii ld. Normal ve Farabad'a kadar ehirlere baskn yapt ve yama etti.
zamanlarda bile glkle toplanan devlet geliri, hastalk yzn- Kazaklar, 1669 baharnda ranllara kar yeniden harekete
den bsbtn azald. Bat Avrupa tccarlarnn faaliyet saha- gemek zere iken, Kazaklarn byk bir ksm elde ettikleri
lar tahdit ve Archangelsk'ten baka limanlara ve ehirlere zengin ganimeti Don boyuna gtrmek istediinden, btn
gitmeleri yasak edilmi olduundan, nceleri ok miktarda gruh geri dnmee karar verdi. Bunlar Volga yolu ile dn-
Rusya'ya gelen gm azald. Rusya'da henz altn ve gm dler; Astrachan voyevodas, Kazaklarn okluunu dnerek,
sikke baslmyordu; felemenk ve alman altnlar tedavlde idi. geip-gitmelerlerine mni olmad. Bunlar Don boyuna dnnce
Stenka Razin'in hreti bsbtn artt. ran'dan getirilen gani-
metler, btn Kazaklarn gzlerini kamatrd ve yeni hareket-
lere gemek arzularn kamlad. Bunun zerine, Don boyunda
"plak,, kazak kitlesi arasnda bir kaynamadr balad. 1670
banda, Razin'e 3000 kadar kazak katld. Stenka Razin ve
Kazaklar, bu defa, ran kylarn yama etmek iin deil,
Volga boyundaki ehirlerde "Boyarlar hkmeti,, ni ortadan
kaldrmak maksadiyle harekete getiler.
Stenka Razin'in Kazaklar, ksa bir zamanda Tsaritsn
( bugnk Stalingrad ) , Karayar' ve hatta Astrachan' ele
geirdiler. Astrachan'daki "Strelets,, (tfeki), yani hkmet
kuvvetlerinin kendi arzularyle Razin'e katldklar anlalyor.
Kazak ataman ahaliyi " Moskova'daki boyarlarn zulmnden
kurtaracan ve adalete dayanan bir nizam kuracan,, sy-
lyordu ; ite bu yzden, Moskova hkmeti memurlarnn zul-
mnden, ar mkellefiyetlerden bkm olan aa tabaka medi, hatta baz bakmdan fazlalat. "Yasak,, (vergi) demee
Razin'in Kazaklarna mukavemet etmiyordu. Stenka Razin,
Astrachan ehrini ele balarndan Vasili Us adl bir kazan ida-
resine koyduktan ve buradaki bykleri (voyevoda, metropolit)
ldrdkten sonra, Volga boyunca yukarya kmaa balad.
Kazaklarn kuvveti gn getike artyordu. Rus kyllerinin
aa tabakas ve "gayri rus kavimler, "iyi bir ar,, idaresinde
durumlarnn iyileecei ve mevcut iddetli nizamn deiecei
umudu ile, Razin'in arkasna dmlerdi. Bu hareket, Penza,
Voronej, Tambov, Nijni-Novgorod ve hatta Moskova'ya yakn
Kolomna evrelerine kadar genileyerek Moskova hkmetini
tehdit edici bir mahiyet almt.
Moskova hkmeti, Stenka Razin hareketini bastrmak
iin iddetli ve sur'atli tedbirler ald. syan bastrmak iin
byk kuvvetler sevkedildi. Simbir ( b u g n k Ul'yanovsk)
yannda vukubulan ilk arpmada hkmet kuvvetleri muvaffak
olamadlar ve Teti ehrine ekildiler. Simbir ehri, Razin'in
eline dt ise de, i kaleye kapanan hkmet kuvvetleri mu-
kavemet ettiler. 1671 ekim aynda hkmet kuvvetleri yeniden
harekete geerek, Razin'i Simbir yannda ar bir yenilgiye
urattlar. Bunun zerine Kazaklar, Don boyunca yeniden ken-
dilerini toplamak maksadiyle, Volga'y takiben aaya indiler.
Stenka Razin ve arkadalar Don boyuna dndler. Fakat,
orada Kazaklarn ilerigelenleri, Moskova hkmetine yaranmak
iin, Stenka Razin'i yakaladlar ve hkmet memurlarna teslim
ettiler. Razin Moskova'ya getirildi ve 1671 sonunda Kzl Mey-
danda Moskova ahalisi huzurunda idam edildi. Bu hareket rus
halk kitlesi zerinde derin izler brakt. Stenka Razin'e efsanev
bir kahraman ss verildi, hakknda trkler ve destanlar
tertibedildi.
t j , , 1552 de Kazan Trkleri, 1557 de Bakurtlar
Idil-Ural saha- . . . _ , , . . . . .
sndaki Tfirkle- Moskova arl hakimiyeti altna alnnca
rln ve rus ol- Idil-Ural sahasnda yayan trk-mslnanlar,
mayan dier uva, Mari (irmi) ve Moklar hem iktisa-
kavimlerin ^, hem kltr bakmndan iddetli bir rus
durumu basks altna dtler. Romanovlar sllesi
tahta geince, buradaki rus rejimi iddetinden bir ey kaybet-
mkellef tatar, uva, irmi, udmurt ve mok ahali, rus ift-
lik sahiblerine (ve nadiren tatar mirzalarna) balanarak. Rus-
yann dier mntakalarmda olduu gibi "toprak kleliine,, tbi
tutuldular. Tatarlara ve Bakurtlara ait geni ve mmbit top-
raklar, zorla Moskova hkmeti tarafndan gasbedilerek, rus
"dvoryan,, larna veya manastrlarna datlyordu; bylelikle,
eski Kazan Hanl sahasnda birok byk rus iftlikleri mey-
dana geldi. Buralara, Rusya'dan rus kylleri, veya asker
hizmette bulunan rus unsurlar celbedileek, dil boyundaki rus
kolnizasyonuna hz verildi. Ayn zamanda, misyonerler vasta-
siyle tatar ve dier gayr rus kavimlerin Ortodokslua evi-
rilmesi yolunda byk gayretler sarfedildi. Trklerden msl-
manl brakp hristiyan olan pek azd; halbuki, bir nevi "a-
man,, dininde olan uvalar ve fin-ugor kavimleri, Ortodokslua
gemee baladlar. Bu suretle, Kc.zan Trkleri hari, dier
zmrelerin "ruslatrlmalar,, hareketi gelimee balad.
Idil-Ural sahasndaki rus hkimiyeti, yerli unsurlarn ve
bilhassa Bakurtlarn ayaklanmas karsnda tehlikeye maruz-
du; bundan dolay, yer yer mstahkem noktalar, ehirler yapmak
icabetmiti. Yalnz bu gibi tedbirlerle iktifa edilmiyerek, XVII.
yzyl ortalarnda "tahkimli hatlar,, ina edildi. Bunlarn biri
"Kama arkas hatt,, olup, Ik nehri mansabndaki Minzele eh-
Rusya Tarihi S
rinden balayarak, Zey, uma ve irmien rmaklar zerin- bir ayaklanma patlak verdi. Bunu bastrmak iin Mosko-
den, Simbir'den karsnda Volga'mn sol sahilindeki Bely Yar'a va'dan mhimce bir kuvvet getirtmek lzmgeldi.
(Ak yar) kadar uzanyordu. Bunun devam Volga'mn bat ta- Rus askerlerinin yolsuz hareketleri, Bakurtlarn yalnz mad-
rafnda, Simbir'den nsar'a kadar giden hatt. Bu tahkimli d menfaatlerini deil, din duygularn da rencide etmeleri,
hat boyunca muhtelif yerlerde, kurganlar (hisarlar), yani toprak 1664 de btn bakurt ilinde Ruslara kar byk bir kurtulu
tabyeli mevkiler ina edilmi, buralara rus Kazaklar ve asker- savann balamasna sebeb oldu. Bu hareketi idare eden zat,
leri yerletirilmiti. Byk ehirlerdeki garnizonlar ve hat bo- Sadr olu Seyyid adl bir bakurt "aksakal idi. Bundan tr,
yunca yerletirilen rus kuvvetleri, gayri rus kavimler arasn- 1665 bakurt kurtulu savana " Seyyid kyam denmitir.
da kacak kk bir ayaklanmay bastrmaa hazrdlar. Mos- 1675-1683 yllarmna en yksek derecesini bulan bu harekete,
kova hkmetince alnan bu tedbirler, en ar iktisad istismar, Krgz-Kazaklar (yani Bat Sibir'de yaayan trk Kazaklar)
rus memurlarnn keyf hareketleri ve zulmleri, mslman- da katldlar. Bakurt ktalar, k, Zey ve uma boylarna
trk unsurlarn ayrca kat bir bask altnda tutulmas, dil bo- kadar ilerleyerek, buralarda, Ruslarla meskn kyleri tahib
yu trk kavimlerinin hem iktisaden, hem de kitr bakmndan ettiler, binlerce rus'u ldrdler. Bakurtlar tedip iin Mosko-
gerilemelerini mucib oluyordu. va'dan "strelets,, alaylar gnderildi; etin savalardan sonra,
Bakurtlar nihayet itaate mecbur edildiler.
_Bakurt
. ,
ayaK- Ural sahasnda, Bakurt Trkleri, benliklerini
. .. 1662 - 1665 yllarnda, Km Hann torunlar tarafndan
lanmalartl645, daha iyi muhafaza edebilmilerdi. Bunlar Trks- Ruslara kar karlan ayaklanmaya Bakurtlar da karm-
1662, 1675-1683 tan'a yaknlklar dolaysiyle trk dnyas ile lard. Stenka Razin hareketinde de Bakurtlarn mhim rol
(Seyyld ki- mnasebetlerini devam ettiriyorlard. Yarm oynadklar biliniyor. Btn bu ayaklanmalar, Bakurt ilinde
yam) gebe olan Bakurtlar mkemmel svari ve rus tahakkmnn ancak kin uyandrdn, rus idaresinin
oku idiler. 1579 da, Bakurt ilinin tam ortas- ancak cebir ve zulme dayandn aka gstermektedir. Ba-
na den Kara dil'in Ak dil nehrine dkld yerde, kurulan kurtlarn, Moskova zulm rejiminden kurtulmak iin Trkistan
Ufa ehri rus hkimiyetinin dayanak yeri olmutu. Buralara gelen Hanlklarna ve hatta stanbul'a, Osmanl padiahna yardm
rus memurlar, askerleri ve kylleri Bakurtlarn arazisini gasb- iin mracaat ettikleri de bilinmektedir. Fakat btn bu ayak-
etmekte ve her yl getike Bakurt topraklar Ruslarn eline lanmalar, her defasnda Ruslar tarafndan kana boularak yat-
dmekte idi. Ayn zamanda, Bakurtlara, dier kavimlere (mesel trlmakta idi.
Kazan Trklerine) nisbetle daha az olmakla beraber, yine bir yk
olan "yasak,, (vergi) kondu. Ruslarn kt idareleri, voyevodalarn
ve rus memurlarnn a gzllkleri, nihayet, Bakurtlarn sil-
ha sarlmalarn mucip oldu. nceleri, ayr rus karakollarma
baskn eklinde yaplan ete hareketleri, gitgide byk bir
ayaklanma mahiyetini ald. Ufa evresindeki bakurt arazisinin
mevcut ahkma aykr olarak Ruslar tarafndan zaptedilmesi
zerine, 1645 te Bakurtlar kitle halinde ayaklandlar; Bakurt
kuvvetleri Minzele'ye kadar ilerlediler, fakat ateli silhlarla
tehiz edilen rus askerleri tarafndan pskrtldler. Bu ayak-
lanma ok kanl bir ekilde bastrld. Fakat buna bakmakszn
Bakurtlar arasnda sknet hasl olmad, 1662 de yeniden
 YEDNC BLM

RUSYA'NIN D O U A V R U P A ' D A EN BYK

DEVLET MEVKNE IKII

Ukrayna'ma Ukraynal ve Zaporoglu Kazaklarn Moskova ile

Moskova h- s l k mnasebetleri XVI. yzyln sonlarnda tesis
kimlyeti al- edilmiti. Kazaklardan baz zmreler Moskova-
tma girmesi, ya tbi blgelere g etmiler ve ar'lann
Pereyaslavl' hizmetine girmee balamlard. Lehistan - Lit-
arar (1654) v a n y a ' d a Ortodokslua kar takibatn balan-
masyle, Kazaklarn ve bilhassa Kiyef ruhan zmrelerinin
"Ortodoks ar'lara,, kar sempatileri artmas beklenebilirdi.
Nitekim, 1625 kazak ayaklanmalar srasnda, Kiyef'in ortodoks
ruhanileri Ukrayna'y Moskova hkimiyeti altna koymay
tasarlamlard. Bu tasar, Ukrayna'da leh tahakkm iddet-
lenince kuvvet buldu. Hetman Bohdan Chmelnitski, 1649 da
Moskova'ya eliler gndeer-k, Kazaklarn ar tarafndan
himaye edilmesini istedi. Fakat bu sralarda Rusya ile
Lehistan arasnda " ebed sulh devam ettii gibi Rusya-
nn i durumu da byk bir devletle harbi gze almaa msait
deildi. Bu sebepten Moskova hkmeti, kazak hetmannn
teklifine muvafakat etmedi. Bohdan Chmelnitski 1650 de
Moskova'ya yeniden mmessiller yollad ise de, yine muvafakat
cevabn alamad. Bu durum karsnda, Ukrayna'nn, Osmanl
padiahnn himayesini kabul lzm gelmiti. Fakat bu hima-
yeden beklenen neticeler elde edilemedi: Ukrayna'daki leh
tahakkm kaldrlamad. Kazaklar 1651, 1652 ve 1653 yllarnda
mcadeleye devam ettilerse de, ezici leh kuvvetleri karsnda,
hibir netice elde edemediler, ite bu durum karsnda Bohdan
Chmelnitski, srf leh tahakmnden kurtulmak midiyle, Mos-
kova Devletinin himayesi altna girmee karar verdi ve bu
yolda harekete geti.

1653 de Moskova'ya gnderilen hetman elileri, ar Alek-

sey Michaylovi'den " Ukrayna'y leh tazykndan kurtarp,
himayesi altna almasn rica ettiler. Moskova'da, bunun ze-
 rine, bir " Zemski Sobor ( Yurt Mmessilleri Meclisi) topland,
ve uzun boylu grldkten sonra, Hetmanm ricasnn kabul
edilecei kararlatrld. Moskova hkmetinin muvafakat cevab
Kazaklarn merkezi ihrin'e bildirildi; ayn zamanda Lehistan
zerinde de bir bask yaplarak, Lehlilerin Chmelnitski ile anla-
malar icabettii ileri srld, fakat Lehliler buna yanamadlar.
Bohdan Chmelnitski ile Ruslar arasnda, Ukrayna'nn Moskova'ya
balanmas zerinde mzakereler yaplmakta ve anlama tespit
edilmek zere idi. Kazak Hetman, ar' yksek efendi olarak
tanmay, Rusya namna kazak kuvvetleriyle Krm' zaptetmeyi,
ve Lehistan'a kar da harekete gemeyi kabul ediyordu. Bu tek-
lifler Moskova'da cazib grld; nk bunlar, Ruslarn ftuhat harp hazrlklar yapld; 1654 banda Chmelnitski'nin Moskova
arzularna gayet uygundu. 1654 yl banda Bohdan Chmel-
nitski'nin bulunduu Pereyaslavl' ehrine Moskova'dan bir eli
hey'eti gnderildi; bunun banda V. Buturlin adnda biri bu-
lunuyordu: 8 ubat 1654 tarihinde rus elileri huzurunda topla-
nan kazak bykleri (babular ve ruhaniler) rasnda (Rada),
Ukrayna'nn Moskova ar'l himayesi altna konmasna karar
verildi. Hemen orada ar Aleksey Michaylovi'e biat ettirildi.
Bu suretle Ukrayna, Pereyaslavl' karar ile Moskova'nn hki-
miyetini tanm oldu.
Moskova, bir tek el ate atmadan, 1654 Pereyaslavl' anla-
masyle Ukrayna gibi geni ve mnbit bir lkeyi ele geirmi
oldu. Bununla Lehistan'a kar gayet mhim bir stratejik s-
tnlk elde edildii gibi, Ruslarn Karadeniz sahillerine ula-
malar iin de msait bir durum yaratlm oldu. "Pereyalavl'
uzlamas,, bundan tr rus tarihinin en nemli vakalarndan
birini tekil etmektedir. Bu olay hazrlayan Bohdan Chmelnitski
de, rus tarihileri nazarnda, Ukrayna ahalisini, "lehlilemekten,,
kurtaran byk bir "mill kahraman,, diye vlmektedir. Halbuki
Ukraynal tarihiler, bata akademisyen M. Hruevski ve
Kostomarov'lar olmak zere, Bohdan Chmelnitski'nin bu hare-
keti ihtiyar etmekle, byk bir tarih hata ilediini ileri sr-
yorlar. Bunlarn fikirlerine gre: Pereyaslavl' uzlamasyle,
"di, kltr ve etnik hususiyetleri Moskova Ruslarnkinden
bsbtn ayr,, ve ok nisbette trk unsurlaryle karm olan kadar ileriye sokulabilmilerdi.
Ukraynal ahalinin mill bir devlet halinde gelimeleri hareketi-
ne ve mill varlklarnn idamesine ar bir darbe indirilmitir.
Rus-leh harbi ^ ^ Rus a
y Lehistan arasnda "ebed
(1654-1667) bar,, akdedildiini grmtk. Bunun icab
olarak, Moskova hkmeti, Smolensk ehir
ve blgesini Lehistan'a brakmak zorunda kalmt. Fakat
Ruslarn bu mhim kaleden vazgemeleri, ancak bir mec-
buriyet altnda olduundan, Moskova, bir "rus yurdu,, sayd
buralarn temelli olarak brakmak niyetinde deillerdi. Aleksey
Michaylovi zamannda rus asker kuvvetinin slh edilmesi,
Rusya'nn " Karklklar zamanndaki sarsntlardan kendini
kurtarmas, Ruslarn yeniden " komular zararna genilemek
siyasetinin ele alnmasna yol at. 1654 ilkbaharna kadar
himayesine kabul ile Lehistan'a kar dmanca durum aln-
m bulunuyordu. Fakat Lehliler " ebed bar a gvenerek,
snr ve blgelerini Ruslardan korumak iin kk bir tedbir
bile almay ihmal etmilerdi.
Ruslar, harb iln etmeksizin, 1654 maysnda Lehistan'a
ait sahaya hcuma baladlar. Rus ordusunun ilk hedefini Smo-
lensk ehri tekil ediyordu. Haziran sonunda rus kuvvetleri
Smolensk'i kuattlar; dier rus birlikleri de iieri hareketlerine
devamla Litvanya'ya girdiler. Lehli kuvvetlerin hem mevcudu,
hem hazrlklar az olduundan Ruslara kar duramadlar, ka-
sabalar ve ehirler birer birer Ruslarn eline geti. Ukrayna
hetman Chmelnitski'nin yardma gnderdii yirmi bin kiilik bir
kazak ordusu Beyaz Rusya'ya girdi. Kazaklar Homel ile Mogilev
ehirlerini aldktan sonra buradaki yahudileri kestiler; Lehistan'n
dou blgeleri Ruslarn eline geti. Smolensk ehri ise, ancak
2.000 Lehli tarafndan mdafaa edilmesine bakmakszn, iddetle
kar durdu ve ancak 23 eyll gn teslim oldu. Rus
ktalar ilerleyerek, Vitebk ehrini de aldlar. 1654 yl, bu
suretle, Ruslarn tam bir muvaffakiyederiyle sona erdi. 1655
yaznda rus ktalar Litvanya'nn ilerine doru ilerlediler.
Vilno ehri Ruslarn ve Kazaklarn eline geti, birka hafta
sonra da Grodno da Ruslar tarafndan igal edildi. Moskova
kuvvetleri, rus tarihinde ilk defa olmak zere, Avrupa'da bu-
 i
Kus-Isve , . . Polotsk ve Vitebsk Yehirlerinin
harbi Ruslarn eline histan ile Rusya arasnda 13 ylllk bir mtareke aktedildi. Bu-
(1656) ve Kardis gemesiyle yalnz Litvanya deil, Livonya yo- nun en mhim maddeleri unlard: 1. Smolensk ve evresi
bar (1661) lu da ar'n ktalarna almt. Fakat, Lit- Ruslarn elinde kalacak, 2. Vitebsk, Polotsk, Dnaburg ve Lit-
vanya hetman Radziwill, X. Karl'n hkimiye- vanya'da Ruslarn eline geen dier ehirler Lehliler'e iade
tini tanmak suretiyle, Litvanya'y rus istilsndan kurtarabildi. edilecek, 3. Sol sahil Ukraynas, Ruslarn elinde kalacak, ve
Litvanya'y zapta kalkmak, isve'e kar da harbi kabul etmek sa sahil Ukraynas ise Lehistan'a ait olacak; fakat rus ktala-
oluyordu. Moskova hkmeti bunu da gze ald ve 1656 ilk- r iki sene mddetle (5 nisan 1669 a kadar) Kiyef ehrinde
baharnda Ive'e kar sefer ald. O sralarda sve'ten yar- kalacaklar, sonra buray boaltacaklar, 4. Zaporoglu Kazaklar
dm yetimi olduundan, Ruslar, Livonya'ya girmee cesaret her iki devletin hkm altnda bulunacaklar; Kazaklarn Dnepr
edemediler, isve kiral X. Kari ise, Lehistan harbi ile megul ol- ehri boyunca Karadenize inmeleri yasak edilecek. Bundan baka,
duundan, rus harbinin fazla uzamasn arzu etmiyordu. 1661 de btn harp esirlerinin serbest braklmalar maddesi de vard.
Kardis mevkiinde (Dorpat'a yakn) sve ile Rusya arasnda "ebed Andrusovo bar Rusya lehine bir uzlama idi. Lehliler, Doroen-
bar,, akdedildi. Ruslar, Livonya ve Estonya'nm isve elinde ko korkusu ve bilhassa Osmanl Devletine kar besledikleri
kalmasn tandlar. Rusya, bu suretle X. Karl'n asker kudreti kin hisleriyle, Ruslara kar uysal davranmak gibi byk bir
karsnda boyun emek zorunda kald ve uzun bir zamandan- siyas hata ilediler. Kiyef'in ve evresindeki ok dar bir saha-
beri gz diktii Fin ve Riga krfezlerine bu defa da ulaamad. nn Moskova hkimiyetine braklmas ile, Ruslar sa sahil
Ukrayna'sna salamca ayak basmak, ve bir "kpr ba,,
, ,. . , Moskova hkmeti,Lehistan'a kar Jyeniden harbe kurmak imknn elde etmi oldular. Ayn zamanda Ukrayna
Lehistan har- *
binin sonu ve balarken, yalnz Smolensk ve Litvanya'y deil, meselesinde Moskova'nn daha ar bast meydana kt. 1667
Andrusovo btn Ukrayna zerindeki "ar'n himaye hak- Andrusovo bar ile Rusya, Lehistan'a kar stn bir durum
bar (1667) kn ileri srm, Podolya ve Volnya'y da elde etmi oldu. Lehliler muvazeneyi bir daha kendi lehlerine
ele geirmeyi tasarlamt. lk rus taarruzunu eviremediler ve sratle genileyen Moskova nnde boyuna
sve mdahalesi takibedince, Lehistan adeta kmt. Fakat, gerilemek yolunu tuttular.
enstochov manastrnn sve mstevlilerine kar kahramanca
mdafaasndan sonra Lehliler kendilerini topladlar. Ukrayna- . , Krm Hanl ile iyi mnasebetlerin devam
Krm hanlar-
daki durumun Ruslar iin iyi gelimemesi, Moskova hkmeti- na gnderilen ettirilmesi, Moskova iin bu devirde byk bir
nin Lehistan'a kar daha uysal davranmasna sebeb oldu. t (vichod- ehemmiyeti haizdi. Bir taraftan gney sahas-
Ruslarla Lehliler arasnda, 1656 austosunda bar mzkere- vergi) n Krm aknlarndan korumak, ahalinin esir-
lerine baland ise de, rus ve leh murahhaslarnn karlkl lie alnp gtrlmesine mni olmak, dier
taleblerinin lszl mzakerelerin birka defa kesilme- yandan Lehistan' arkadan vurmak zere Krm kuvvetlerini hare-
sini mucip oldu. kete geirmek, Moskova'nn balca amalarndan birini tekil
"Sa sahil,, Ukrayna'sndaki hasl olan yeni gelime, Lehis- ediyordu. Karklk yllarnda Krm Tatarlarnn rus arazisine
tan ile Rusya'nn birbirlerine yaklamalarn kolaylatrd. 1665 te byk aknlar yapmadklar hatrlanrsa, Krmllarn durup-
Doroenko'nun hetman olmas, az sonra Krm Hanl ve Os- dururken Moskova sahasna hcum etmedikleri, aknlarn, bu
manl imparatorluu ile sk bir temas tesisi, Moskova'da ve srada daha ziyade, kazak hcumlarna bir karlk mahiyetinde
Varova'da derin bir endie uyandrd. 1666 ubatnda bala- olduuna hkmetmek icabeder; Krm'da ktlk ve yoksulluk
nan mzakereler bir mddet devam ettikten sonra, 13 ocak fazlalat zaman, Tatarlarn esir alp - getirdikleri ve bunlar
1667 de, Smolensk yaknndaki Andrusovo kynde, Le- satarak maietlerini temin ettikleri de biliniyor. Moskova h-
 kmeti, tatar aknlarna mni olmak maksadiyle her yl muay- Dnepr'in her iki tarafnda srlerini otlatabilecekler, Ka-
yen miktarda para ve hediyeler gndermei, tatarca bir tabirle zaklar da Dnepr boyunca balk avlanmak ve tuz almak iin
"t (tiyi) (vchod-vergi) yollamay taahht etmiti. Michail Karadenize kadar gidebileceklerdi. 4. Kiyef, Moskova hkme-
Fedorovi tahta knca da Krm ile mnasebetler bu esaslar tinin elinde kalacakt. 5. Zaporog Kazaklar, ar'a tbi ola-
zerinde devam ettirildi. caklard, 6. ar'n lkablar tam olarak yazlacakt. Tatarlar,
Ruslar kadar Lehliler de tatar aknlarna maruz bulun- para karlnda veya mbadele suretiyle salverileceklerdi,
duklar cihetle, baz leh bykleri, Lehistan ile Rusya arasnda 7. Sultan ve Han, ar'm dmanlarna yardm etmiyeceklerdi.
Hana kar bir ittifak akdini dnmekte idiler. 1646 da Mos- Bu bar maddeleri tasdik edilmek zere stanbul'a gnderildi.
kova'ya gelen leh elisi, parlak cmlelerle rus ve leh devlet- Babli, Zaporog Kazaklar maddesi mstesna, dier madde-
leri arasndaki ibirlii lzmundan bahsetmi ve Krmllardan leri tasvib etti. Bundan sonra Rus-Krm mnasebetleri, uzun
nasl korunmak lzm geldiini anlatmt. Moskova hkmetinin zaman, bu "Bahesaray bar,, na gre tanzim edildi.
bu hususta btn arl Lehlilere ykletmek istemesi zerine,
Lehliler, Osmanl devletinden ekindiklerinden, aktan aa Rus el lerinin Michail Fedorovi tahta knca, 1613 hazira-
bir ittifak akdine yanamadlar. Ukrayna meselesinde Krm Han- stanbu^dakT nnda stanbul'a rus elileri geldi. Moskova
lnn oynad rol bykt. Mamafih, hanlar, ekseriyetle ahs faaliyetleri, hkmeti, 1615 yazn, stanbul'a yeniden eli-
menfaatlerini gzettiklerinden, Kazaklarn Moskova eline d- lk rus rvet- ler yollad. Ruslar, leh tehlikesini trk yar-
lerl
melerini nlemek hususunda lzm gelen basky yapamadlar. * dimiyle gidermek istiyorlard. Sadrzam (kz
Mehmet Paa) Lehistan'a kar trk ordusunu
Bahesaray i h r i n seferinde (1678), Ruslarn ve Kazaklarn harekete geirirse, kendisine iyi samur krklerden yedi defa
bar C1681) yenilmelerinde, Krm kuvvetlerinin hissesi 40 krk vdedildi. Osmanl sadrzamna teklif edilen ilk rus
byk olmutu. Sefer sonunda akdedilen barn rveti bu olsa gerektir. Bunun zerine sadrzamn Lehistan'a
esaslar, Ruslarla Trkler deil, Krm ile Moskova mmes- kar sefer amaa alacan vdettii bildirilmektedir. Fakat
silleri arasnda, Bahesaray'da aktedilmi olmas ayrca ehemmi- Don Kazaklarnn Karadenize karak ekiyalklarn arttrma-
yeti haizdir. Babli, Rusya ile mzakerelere girimee tenez- lar, rus-trk mnasebetlerinin iyilemesine mni oldu.
zl etmiyor, Moskova ileri evvelden olduu gibi imdide Rus elileri, Mftye de gizlice adamlar gndererek, trk
Krm hanlar vastasiyle tanzim ediliyordu. 1679 da rus mu- ordusunun Lehlilere kar harekete geirilmesi hususunda yar-
rahhaslar, han ve Osmanl padiah ile bar mzakerelerine dmn istediler. Mft, "Kazan ve Ejderhan ehirleri Trkiye'ye
girimek iin Krm'a gelmilerdi. ki yl sren konumalardan verildii takdirde, Osmanl padiahnn Lehistan zerine bir
sonra, nihayet bar yaplabildi. Yedi maddeden ibaret olan sefer aacan bildirdi. Eliler, bu defa, sadrzamla temas
ve "Bahesaray bar,, adn tayan bu uzlama, Rusya ile tesis ettiler ve krkler vdetmekle, sadrzam kazanmaa a-
Krm ve ayn zamanda Osmanl Devleti arasnda yaplm ltlar. Bu sralarda Babli mahfillerinde, Lehistan'a kar bir
olmakla, "lk rus-trk bar,, mahiyetindedir. Maddeler un- sefer amak zaten kararlatrlm gibiydi. Ancak Halil Paa'nm
lard : 1. Mtareke 20 yl mddetle olup (3 ocak 1681 den ran seferinden dnmesi beklenmekte idi. 30 aydanberi stanbul'da
balayarak), Krm Hanl ile Rusya devlet snrlarn Dnepr alkonan rus elilerinin memleketlerine gitmelerine izin verildi;
nehri tekil edecekti; Han'a, geen yln vergisi birden elilerin, hareketlerinden nce, Vezirin ve Mftnn adamlarna
denecek ve bundan sonra mutad yllk (t) gnderilecekti. krkler gnderdikleri ve Osmanl devlet ricalini bunlarla ka-
2. Dnepr ile Aksu arasnda Han ve Trkler hibir ehir (kale) zanmaa altklar iddia edilmektedir.
yapmayacak ve mltecileri kabul etmiyeceklerdi, 3. Tatarlar,
 _ _ , Ukrayna'nn Osmanl hkimiyetini
Rus ar'nm , . ,. ,, , ,,
stanbul'a yaz- (1669-1676), gerek Lehistan da ve gerekse Mos-
dg* ilk teh- kova'da byk bir endieyi mucib olmutu.
dit mektubu Doroenko Kazaklarnn, trk yardmiyle Leh-
(1672) lileri Podolya'dan, Ruslar da Kiyef'ten ve sol
sahil Ukrayna'sndan koacaklar ihtimali vard. 1671 sonunda
Osmanl padiahnn Lehistan'a kar sefer aaca belli olunca,
Moskova hkmeti, Lehistan'la evvelce yapt anlama gere-
ince, Trklere kar aka dmanln gstermekten ekin-
medi. Andrusovo barnn 4. maddesinde "Trk Sultan, Lehis-
tan zerine sefer at takdirde, rus ar', Kaimk, Nogay ve
dier kitleleri karadan, Don ve Zaporog Kazaklarn da deniz-
den trk arazisine gndermei,, taahht ediyordu, 5. madde
gereince de, "Trk ve Krm hkmdarlarna mektuplar yaza-
rak, leh seferinden vazgemeleri istenecekti . Nitekim, 1672
de stanbul'a gelen rus telma, ar Aleksey Michaylovi'den,
IV. Mehmed'e hitaben yazlan bir nme getirdi. Moskova ar,
bu yazsnda, Sultann Lehistan'a kar seferden vazgemesini
tavsiye ediyor, aksi takdirde bir hristiyan hkmdar olmas
hasebiyle, etraftaki btn hristiyan devletleriyle anlaarak, Trk-
lere kar harekete geeceini, Don Kazaklarna Karadeniz'e
kmalarn, Kalmk, Nogay ve Yedisan Tatarlarn da Trklere
hcum ettireceini yazmakla kalmyor, ran ahn ve komu
hristiyan devletlerini Trkiye zerine sevkedeceini de bildiri-
yordu. Rus arndan gelen bu ilk tehdit mektubu, Moskova
Devletinin Trkiye'ye kar besledii siyas emellerini aka
gstermekte idi.
tAn
I* US'tUrK Evvel Bohdan Chmelnitski, sonra Petr Doro-
harbi ihrin enko'nun, Ukrayna'y Osmanl Devleti hima-
seferi (1677- yesi altna koymalar zerine, Trkiye, Kazaklar
1678) ve Bah- rus ve leh tehlikesine kar korumay taahht
esaray bar etmiti. Bunun icab olarak, trk kuvvetleri
/ |TO| \ *
v bet. Nerinsk lardan bir grubun Amur nehri boyunca aa-
' Ukrayna'ya iki defa sefer amak zorunda kal-
dlar. Babli, Ukrayna'y himaye ederken, bilhassa Lehistan'
Budan snrndan uzakta tutabileceini ummutu. Bundan t-
r, Doroenko'nun ihanetinden sonra da, Ukrayna ile ilgisini
kesmedi ve buray Ruslarn eline dmekten kurtarmak maksa-
tanmas diyle 1677 de ihrin'e kar bir sefer yapld; o sene muvaffa-
kiyetsizlikte biten sefer, ertesi yl, 1678 de Ruslarn ve Kazak-
larn elinden ihrin'in zapt ile neticelendi. 1681 de yaplan
Bahesaray bar ile, Trkiye ile Rusya arasndaki Ukrayna
ilerine bir dzen verildi.
Rusya'nn Mu- ^ ^ akdedilen Andrusovo barndan son-
kaddes Birlie ra> Rusya'nn, Lehlilerle anlaarak " trk d-
girii (1686 ) . manl,, siyaseti takibe baladn grm-
Kiyef'n bsbfi- tk. Lehistan hkmeti "trk tehlikesi,, korkusu
^akIma'M ^ R u s i a n T r k l e r aleyhine kkrtt. Lehliler
rus yardmn temin iin 1682 de yaplan bir
anlama ile Kiyef ehrinin 20 yl mddetle Ruslarda kalmasna
raz oldular. 1684 de, leh kiral Yan Sobieski'nin srar zerine,
Lehistan-Alman asarl ve Venedik Devletleri arasnda, Os-
manl imparatorluuna kar bir "Mukaddes Birlik,, (Lig) akd-
edilmiti. Bunun banda Papa bulunacak ve Trklere kar b-
tn hristiyan devletlerin harekete getirilmesine allacakt.
Moskova'nn da bu ittifaka alnmas kararlatrlmt. Bu mak-
satla, 1686 banda Moskova'ya leh elileri geldiler. Uzun m-
zakerelerden sonra, Moskova hkmeti, Trklere kar teekkl
eden bu koalisyona girmee ve 1687de Krm zerine sefer ama-
a muvafakat etti. Bu mnasebetle Rusya ile Lehistan arasnda,
yeniden bir "ebed bar,, ( birincisi 1634 te ) akdedildi. Bunun
artlarna gre : Lehliler, Kiyef'ten tamamiyle vazgetiler.
Lehlilerin gayretiyle, Rusya, tarihinde ilk defa olmak zere,
Avrupa Devletleri koalisyonuna girdi ve Bat devletleriyle
birlikte Trklere kar harekete gemek imknn buldu. 1683 de
Viyana yannda byk bir hezimete uram olan Osmanl
Devletine kar, Moskova hkmeti artk aka harekete ge-
mekten ekinmiyordu.
in ile mfinase- Sibir'in zapt tamamland sralarda, Kazak-
ban (1689) ya inerek, inlilerin hkim olduklar blge-
lerde "yasak,, (vergi) topluyorlar, ve buralara
gelen in memurlarn ldrmekten bile ekinmiyorlard. Ka-
zaklar takiben Moskova hkmeti, kendi asker ve sivil adam-
larn yoliamakta, ve Amur nehri boyunca rus hkimiyeti ya-
ylmakta idi. Rus ilerleyii nihayet, toplarla mcehhez olan
inlilerin kvermeleri ile durduruldu. in kuvvetleri, Albazin
ve Nerinsk rus kalelerini hcumla zaptetmek suretiyle, Rus-
larn Amur boyunca denize kadar inmelerini nlediler. Bu du-
rum karsnda Moskova hkmeti, in devletiyle mzakerelere
girimek ve bir anlama imzalamak mecburiyetinde kald. 1689
ylnda, Nerinsk ehrinde, rus murahhaslar ve inlilerle (in-
lilere fransz jezitleri de katlmlard) yaplan uzun mzake-
reler neticesinde bir bar imzaland. Buna gre, Amur'un aa
ksm tamamiyle inlilerin elinde kalyor. Albezin kalesi ykl-
yor ve rus yayl sahas, Amur'a dklen Argun nehri olarak
tesbit ediliyordu. Nerinsk muahedesi, uzun zaman Rus-in
mnasebetlerini dzenleyen bir uzlama olarak kald.
SEKZNC BLM
KLTR DEKLNE D O R U
Yabanclarla XVII. yzyl iinde Rusya'da kltr deiik-
temasn oal l i ? i n e doru bir hareket artk aka grl-
mas ve bunun mektedir. Bu cereyan, nihayet XVIII. yzyl
neticeleri banda, Byk Petro tarafndan yaplan "Rus-
ya'y avrupallatrma,, hareketine yol at,
onu hazrlad. Rusya'da arln kurulmas, Moskova'nn "-
nc Roma,, olduu ve Ruslarn "Yeni bir srail oullar,, ol-
duklar telkkisi kk salmken, ayn zamanda Rusya'nn haki-
k bir "ortodoks hristiyan memleketi,, olduu, Ortodoksluun
ancak Rusya'da en temiz bir ekilde muhafaza edildii zihni-
yeti de yerlemiti. Bizans mparatorluunun ykl, Rumlarn
Floransa nyonu ile Ortodokslua ihanetlerinin bir cezas gibi
tefsir edildiinden, Rusya'nn da batmamas, kuvvetlenmesi
iin din akidelerinin ve Ortodoksluk-hristiyanlk esaslarnda
gelien eski rus geleneklerinin, kk bir deiiklik yapmadan,
muhafaza edilmesi gerektii gr de derin bir kk salmt.
Moskova'nn en yksek tabakalarndan balayarak, her e-
it rus tabakas, kendilerinin en doru dine sahib olduklarn
iddia etmekte, yabanclara kar kin beslemekte, rus devleti,
rus dini ve rus hayatnn yabanclarmkine nisbeten daha yk-
sek olduunu zannetmekte idiler; Moskova-rus cemiyeti tam
mnasiyle statik bir cemiyet, kendini beenen, kendi bykl
ile kibirlenen bir kitleden teekkl etmekte idi. Halkn aa taba-
kas cahil, kltrsz ve ayn zamanda mutaassp olduu gibi,
bilgi ve kltr bakmndan, yukar tabakalar da halktan az farkl
idi. Moskova Rusya'snda yabanclara kar byk bir dmanlk
hissi hkimdi. Geri III. van zamanndanberi Moskova'ya baz
italyan ve alman mimar ve teknisyenleri gelip-gitmilerdi,
fakat bu Avrupal birka ustann Moskova'da bir mddet kal-
malar, Ruslar zerinde herhangi bir tesir yapmad; zaten, Rus-
lar, Avrupa'nn her eyini kendileri iin yabanc hissettiklerin-
den, Avrupallarn "tesirleri,, olamazd; bu tesir altnda kal-
mak iin evvel Avrupa hayatnn stnln anlamak, kabul harpte Ruslar yenildilerse de, orduda Avrupa usul tatbikine
etmek ve bunu benimsemee karar vermi olmak gerekti.
Halbuki, Ruslar, XVIII. yzyl bana kadar buna yanamadlar
ve kendiierinin "kitayizm,, inden (inliler gibi kendi kendilerini
beenmek) vazgemediler.
Rus tarihinin gelimesi icab olarak, XVII. yzyl iinde
yava yava deiiklikler olmaa balad. Bunun, nce asker-
lik sahasnda olduunu gryoruz. III. Vasili zamannda, Bat
Avrupa'dan ateli silhlar (tfek, top) geimi ve bunlarla tehiz
edilen rus ordusu bilhassa trk-tatar Hanlklarna kar bir-
denbire stnlk temin etmiti. Korkun van'n Kazan' zab-
tnda, iskoyah bir mhendisin barut kullanmak ve lm
kazdrmaktaki ustalnn en byk rol olduunu grmtk. Asker
Korkun van, Bat Avrupa'dan asker mtehassslar celbi
iine ok ehemmiyet vermekle, Avrupallarn askerlik ve silh
imali hususunda stn olduklarn kabul etmiti. Hele Livonya
harbi zamannda, Stefan Bathory'nin mkemmel piyade ve
topu ktalar, Ruslarn, askerlikte Avrupallardan ok geride
olduklarn aka gstermiti. Karklk zamannda, kk gnderildi. 1634 te bakr iletmesini bilen ustalarn celbi iin
leh ve isve ktalarnn, kalabalk rus kitlelerini kolaylkla
yenebilmeleri, Avrupa asker tekiltnn yksekliini bir
daha gstermi oldu. Moskova hkmetinin banda duranlar,
bilhassa Boris Godunov, askerlik ilerinde artk Avrupa usu-
ln tatbik etmenin lzumlu olduunu takdir etmilerdi. Bunun
neticesi, Ruslar, daha XVI. yzyl sonu trk (yenieri) ve
avrupa usul ktalar tekiline baladlar; bir taraftan muket-
lerle silhl ve daim bir ordu halinde bulunan "strelets,, (atc,
nianc) ktalar tanzim edilirken, dier yandan Michail Fedo-
rovi zamannda yabanclardan mteekkil ktalar istihdam
edilmee baland. Bunlarn kumandan bir ingiliz i d i ; bir
mddet sonra, avrupal zabitler tarafndan talim ettirilen rus
askerlerinden ktalar tekil edildi. 1630 yllarnda, bu suretle,
muntazam bir rus ordusu tekiltna balanm oldu. Avrupa'da
30 yl harbleri devam ettiinden babo gezen zabit ve as-
kerler oktu ; bunlardan Moskova'ya gidip rus hizmetine gi-
renler mhim yekn tutuyordu. yle ki 1632 de Lehistan'a
kar harb esnasnda, yeni usul talim gren, top ve tfek
kullanmasn bilen rus ktalar okluk tekil ediyordu. Bu
yine devam edildi. Alman, Hollandal ve ngiliz zabitlerinin
hizmete alnmasna hz verildi. 1631 den nce, Hollanda'l Koet
tarafndan, Moskova'da bir tophane yaplmt; fakat burada
imal edilen toplar, Ruslarn ihtiyacna kfi gelmediinden, Avru-
pa'dan birok top satn alnmakta idi. 1632 leh harbine rus k-
talarn hazrlamakta, Lesli ve Fandam adl iki Avrupal subay
(binba) mhim i grdler. 1647 de rus askerlerini Avrupa
usul yetitirmek iin ilk defa rusca bir " talim kitab bast-
rld. Bu suretle, Rusya'nn Avrupa teknii ile temas ve
Avrupa'y taklidi ilk nce askerlik sahasnda balamt.
Ordunun silh ihtiyacn boyuna Bat Avrupa'dan
fabrikalar s a t m almak iin ok para harcandndan, bu defa,
silh fabrikalar kurmak mecburiyeti kendini gsterdi.
Bununla maden aratrmak ve iletmek zarureti hasl oldu. 1626 da
ingiliz mhendisi Boolmerr'e Rusya'da maden aramak izni verildi.
Ural sahasna ve Peora boyuna, maden aratrmak iin ekipler
Saksonya ve Braunschweig'e adamlar yolland. 1632 de Hollandal
tccar Andrey Vinius, Tula'da demir iletmek ve silh yapmak
iin byk bir fabrika at. Bununla Rusya'da, ilk defa byk
bir silh fabrikas kurulmu oldu. 1644 de, Hamburg'lu Marce-
lis'e Volga, Kostroma ve eksna nehirleri boyunda demir fab-
rikalar kurmas hakk verildi. Fabrikalarn ustalar yabanclar
olmakla beraber, bunlarn yannda Ruslar da renmee, ye-
timee baladlar. Bu suretle, asker ihtiyac karlamak zere
kurulan fabrikalar sayesinde, Avrupa teknii Rusya'ya girmek
yolunu tuttu; fabrikalar ileten Avrupal mhendisler, usta
balarnn oalmas, rus ordusunda yabanc zabitlerin artmas
neticesinde, Ruslarla Avrupallar arasnda temasn gelimesine
yol at. Avrupallarla temasn artmasMoskova'ya gelip yer-
leen yabanclarn oalmas ve ayn zamanda rus elilerinin
Avrupa memleketlerine gidip gelmeleri tarznda, iki yoldan
geliti.
Rusya Tarihi 16
 Moskova'nn Korkun van zamannda, Moskova'nn
d mahallesin- dou ksmnda, Yavuza rma zerinde bir
de Alman ban- "Alman mahallesi tesis edilmiti. Ruslar na-
Hysfi (1652) zarnda btn Avrupallar "Almand (ne-
mets). Rusya'ya herhangi bir ile gelen, rus
hizmetinde kalan Avrupa'llar "Alman mahallesinde yerlei-
yorlard. Karklk yllarnda, bilhassa Lehlilere kar mcadele
zamannda bu mahallenin sakinleri ldrlm, mahalle tama-
miyle boalmt. Michail Fedorovi tahta geince, yabanclarn
Moskova'ya gelii yeniden oald; bunlar, nce Moskova'nn
iinde rasgele yerleiyorlar, ev bark kuruyorlard. Baz semtlerde,
Almanlarn kendi kiliseleri, "kirka,, (Kirche-kilise) lan bile vard.
Fakat, rus ruhanileri buna yan gzle bakyorlard; hatta 1634 te
Moskova'daki "kirkajarn ykld biliniyor. Yabanclarn mikta-
r artnca, 1652 de hkmet tarafndan karlan bir emirle, bun-
larn, vaktiyle Alman mahallesi bulunan sahaya, Yavuza rma
zerinde bir mahalle tekil etmeleri emredildi. Alman, Hollan-
dal ve dier "Almanlar,, (Avrupallar), askerler, teknisyenler,
tccarlar bu suretle, "Alman mahallesinde hep bir arada otur-
maa baladlar; geni ve dz caddeler, muntazam ve gzel
evler yaptlar, ve Moskova'nn dou ksmnda, Avrupa'nn
bir kesini andran bu "Alman mahallesi,,, Ruslarn Avrupa
hayatn, Avrupa kltrn yakndan grmeleri, Avrupallarla
temas etmeleri iin en kolay ve mkemmel bir vasta tekil etti.
Slavyan-Grek- Moskova'llara ilim yolunda ilk rehberlik
Ltin Akade- edenler, Kiyef'ten gelen rahibler ve Trkiye-
misi (1687) den arlan rum keileri oldu. Lehistan'da,
Ortodoksluun tazyikna bir cevap olmak
zere, Kiyef'te tesis edilen "Petr Mohilen Akademisinde ltince
ve leh dilinden baka, Avrupa usulii ile ortodoks ilhiyat ilmi
de okutulmakta idi; bu yksek mektep Moskova Rusya'snn
ilim hayatnda da mhim rol oynad. Leh tesiri altnda yetien
Beyaz Rusya (Belorus)daki ortodoks papas ve rahipler de,
hoca sfatiyle Moskova'da faaliyette bulunmaa baladlar.
Kiyef'ten gelen rahip-limlerin tevikiyle, 1682 de, Moskova'da
Spassk manastrnda, Kiyef'in cemaat mektepleri rnek tutula-
rak, bir ruhan mektebi kuruldu. lk defa olmak zere, Ruslara
ltince de retilmee baland. Moskova'ya gelen bir iki rum
lim-rahibin tevikiyle Moskova'da bir "matbaaclk,, mektebi
de ald; burada bilhassa rumca okutulmasna ehemmiyet ve-
rilmekte idi. Kiyef'li limlerin ve rum rahiplerinin tevikiyle,
ortodoks ilhiyat bilgisinin en yksek mektebi olmak zere,
1687 de Moskova'da "Slavyan-Grek-Ltin Akademisi,, kuruldu.
Akademinin hocalna iki rum limi getirildi. Bu akademi ayn
zamanda, Ortodoks dini meselelerinde en yksek mracaat ve
mahkeme makam mahiyetinde idi.
lk Pansla- Balkanlardaki Slavlarla Rusya arasndaki m-
vist Yuri Kri- nasebetler, rus tarihinin t balangcna, Kiyef
jani'in (1659) Rusyas devrine kadar kyorsa da, Balkanla-
Rnsya'da re- rn Osmanl devleti ve Avusturya eline dme-
form yapmak s j y j e bura Slavlar ile Ruslar arasnda mnasebet
fikri
kesilmi gibi idi. Gney Slavlarnn, medeniyet
bakmndan en ileri gidenleri katolik olan Hrvatlard. Bu zm-
reye mensup Yuri Krijani adl biri XVII. yzyl ortalarna doru,
Panslavist grler tasarlamaa balad. Krijani, Balkan Slav-
larnn hem Almanlar, hem de Trkler tarafndan ezilmekte
olduklarn, Slavlarn medeniyet ve dil bakmndan ok geride
kaldklarn grm, ve Slavlarn yegne kurtulularn, byk
bir devlet olan Moskova arl etrafnda toplanmakla mmkn
olaca hkmne varmt. Bu adamn fikrine gre, Slavlarn en
byk dman Alnanlard. Panslavist fikirlerle kafasn dol-
durduktan sonra, Krijani, 1659 da Moskova'ya gitti. Moskova-
da, yksek aile ocuklarna hocalk yapmaa balad. Bu lim,
Rusya'ya gelince burann, Avrupa'dan her itibarla geride kal-
dn, rus ahalisinin tam bir barbarlk iinde yaadn grd.
Moskova arlnn ykselmesi ve Slav kavimlerine rehberlik
edebilmesi iin, Ruslarn her eyden nce Avrupallardan,
"Almanlardan,, birok ey renmeleri lzm geldii kanaatine
vard. Bilhassa ekonomik, kltr ve idare ileri sahasnda bir
reform yaplmas gerektiini, ve bunun da ancak yukardan, zorla,
cebirle icra edileceini, yani ar tarafndan yaplmas gerek-
tiini sylemee ve yazmaa balad. Krijani'in szleri phe
ile karland, hele kendisinin katolik olduu meydana knca,
Moskova'llar bsbtn kukulandlar ve kendisini Sibir'e sr-
dler. Vaktiyle lim rum rahibi Maksim Grek de ayn akibete
maruz kalmt; mamafih Krijani bir mddet sonra geri dnd
ve memleketine gitti. Krijani, Moskova'da umduu gibi faali-
yette bulunamad ise de, Rusya seyahati mnasebetiyle kaleme
ald eseri, gerek bu devir Rusya'sn ve gerek Krijani'in
"Panslavist,, fikirlerini tanmak bakmndan ok enteresandr.
Krijani, eserinde Rusya'nn geriliini aka anlatrken, buray
tenkid etmek istememi, dzeltilmesi gereken cihetleri belirtmek
amacn gtmt.

Rusya'nn Krijani, rus ahalisinin fevkalde fakir olduunu

gerilii tebarz ettiriyor, buna mukabil ingiltere ve Hollan-
da ahalisinin "zeki ve becerikli olduklarndan deniz
ticareti, ziraat ve her vevi san'atta ileri gittiklerinden zengin-
letiklerini,,, ve bu memleketlerde dil kanunlarn hkm sr- NC KTAP
dn de belirtiyordu. Halbuki Rusya her taraftan tkanm-
tr, ve denizlere kacak durumda deildir, rus halk beceriksiz,
ticaret ve ziraatle megul olmasn bilmiyor. Ruslarn giyinme Rus mp&ratopEau
tarzlar da ok gariptir, ve Avrupallar bundan tr onlara
"barbar,, diyorlar; hele rus ahalisinin pisliine diyecek yoktur, (1689 (1721) 1917)
yerken ve ierken temizlie asla riayet etmezler. Paralan az-
larnda saklarlar, tabaklar ykamazlar, tembellik, sarholuk ve
idaresizlik rus halknn esas karekterinde biridir. Krijani,
Danimarka kiralnn u szlerini naklediyor: "Rus elileri bir
defa daha gelecek olurlarsa, onlar iin domuz ahr yaptr-
malym, nk Ruslar bir yerde alt gn kaldlar m, fena koku-
dan oraya kimse giremez,,. Bu hrvat limi ve panslavisti, Rus-
larn, birok hususta Trklerden rnek almalar icabettiini
yazmaktan da kendini alamamtr. Krijani'e gre, btn bu
gerilik ve pislikten kurtulmann yegne aresi: Rusya'da Av-
rupa rnek tutularak, bir reform yaplmas, ve bunun da ar'n
mdahalesiyle tatbik edilmesi gerektiidir. Krijani, adeta Byk
Petro'nun, pek yaknda balayacak olan faaliyetinden haber
vermektedir.
 BRNC B L M

RUS MPARATORLUUNUN KURULUUNA

DORU

A l e k s e y Michaylovi'in halefleri

Fedor Alekseye- Aleksey Michaylovi'ten sonra tahta, henz 14

vi (1676-1682) ya'nda olan Fedor Alekseyevi geti. Alek-
sey Michaylovi'in baka oullar da vard.
lk karsndan, hasta, yarm kr ve aklen zayif olan ivan, ve
ikinci kars Natal'ya Narkina'dan 1672 de doan, Petro (Petr).
Aleksey Michaylovi'in birka kzndan, iyi terbiye ve tahsil
gren- Sofya temayz etmiti. Fedor Alekseyevi ancak alt yl
hkimiyet srd ve hastalanarak ld. Onun zamanndaki en
mhim olaylardan biri, 1681 de "orun nizam,, (mestniestvo)
nn kaldrlmasdr. Korkun van devrinde resm bir ekle
konan, ve asilzadelerin devlet hizmetlerinde menelerinin kibar-
ln esas tutan bu "orun nizam,, rndan km, birok
kibar olmayan aileler de, ar ailesiyle akrabalk tesis etmek
suretiyle, "asl,, oluvermilerdi, Fedor Alekseyevi'in bir fer-
man ile bu nizam kaldrld ve devlet idaresinde mhim kar-
klklara sebebiyet veren bu usule son verildi; mamafih, asil
aileler iin yine "kibarlar eceresi,, defteri ihdas edildi. "Orun
nizam,, nn ilgas ile "boyar,, lar ve eski kibar ailelerin zara-
rna olarak, asillerin ikinci - nc derecedekileri, "dvoryan
lerin nufuzu artm oldu. Vergi sistemi de gzden geirildi, ve
ok kark bir usul yerine, Rusya'nn her tarafnda tatbik edile-
cek tek sistem, "strelets vergisi,, kabul edildi. Rusya ile Krm
Hanl ve Osmanl mparatorluu arasnda akdedilen "Bahe-
saray bar,, (1681) Rusya'nn Trkiye'ye yenilgisinin bir neti-
cesi idi.

Petro'nun tah- Fedor'un lm zerine, saray erkn arasm-

ta seilii da, tahta geirilecek ahs yznden mcade-
le patlak verdi. Hastalkl van' iltizam eden-
ler, bu prensin annesinin akrabalar-Miloslavski'lerdi. Petro'yu da knez . A. Chovanski getirildi. Devlet ileri ise prenses
isteyenler de - annesinin kardeleri - Narkinler ve taraftarlar Sofya ve Miloslavski'nin eline gemi oldu.
idi. En byk ve nfuzlu ailelerden feodalizm devrinin son
mmessillerinden biri olan knez Vasili V. Golitsn ise, Milos- Prenses Sofya Sofya, strelets'lere dayanarak, kardeleri van
lavski'leri iltizam ediyor, van'n tahta geirilmesini istiyordu. mn idaresi v e Petro adlarna saltanat srmee balad.
Fakat, patrik Yoakim ve saray erknnn byk bir ksm Pet- (1682-1689) Bat kltrn benimsemekle tannan, knez V.
ro'yu tuttular. Petro, patrik tarafndan "Kzl Meydanda, halk V. Golitsn, Sofya'nn gzdesi (ve ak) sfa-
huzurunda, ar iln edildi. Rus yurdunun "Mmessiller Mec- tiyle, devlet idaresinde nfuz kazand. Strelets'ler yeniden bir-
lisi (Sobor) nin karar alnmakszn tahta karlan Petro, b- takm taleplerde bulunmaa baladlar: kendilerinin " saray has-
yk kardei van'n haklarn inemi oluyordu. Bundan Mi- sa alay derecesine karlmalarn istediler, ve arzularn ka-
loslavski'ler faydalandlar ve hkimiyeti ellerine almak iin ha- bul ettirdiler. Strelets'lerin byk bir ksm "eski din,, (raskol-
rekete getiler. nik) taraftar idi; bunlar, Sofya'dan bir din mnazarasnn
tertibini istediler; "devlet dini,, ve "eski din,, mensuplar arasnda
Streletsler is- P r e n s e s Sofya Miloslavski'lerle birlikte el yaplan mnazara ve mnakaa esnasnda, strelets'ler Sofya'y ve
yam ve halk altndan, Moskova'daki "strelets,, (tfekiler, patriki tahkir ettiler. Bunun zerine "eski dincilerin ba yakaland
ayaklanmas veya rus yenierileri) ktalarn tahrik ederek, ve idam edildi. Bundan dolay Sofya ile strelets'lerin aras
(1682) bir devlet darbesi hazrlad. arzade van'n ald. Bu defa Chovanski hkimiyeti ele geirmek teebb-
Narkin'ler tarafndan ldrld ayias snde bulundu. Sofya ise, streletslerin eline dmemek iin,
yayld; bunu yapan "hain boyar,, lan tecziye etmek zere 1682 austosunda Moskova'dan gitti, bir mddet Kolomens-
streletsler, 15 mays (1682) gn ayaklandlar, ve ellerinde ld- koye kynde kaldktan sonra, kaln surlar olan Savvo-Sto-
rlmeleri lzm gelen "boyarlarn,, adlar yazl bir liste ile Krem- vojev manastrna kapand. Sofya, strelets'lere kar, "dvoryan
lin'e hcum ettiler. Petro'nun annesi Natal'ya, her iki arzadeyi (iftlik sahipleri) ktalarna dayanyordu. Mzakerelerde bulun-
(van ve Petro'yu) de Kremlin merdivenlerine kararak strelets- mak bahanesiyle, Chovanski ve olu Sofya'nn yanna arl-
lere gsterdi ise de, askerler sknet bulmadlar, zorla Krem- dlar ve her ikisi de yakalanarak, ldrldler. Bu durumdan
lin'e girdiler ve boyar Matveev'ten baka, Natal'ya Narkin- tela den streletsler Kemlin'e kapandlar. Sofya kendine
nin biraderlerini de ldrdler. Petro'nun gz nnde cereyan sadk "dvoyan,, ordusu ile streletslere kar hcuma geti; az
eden bu vak'alar ona byk bir tesir yapt, ve btn hayat md- sonra as ktalar teslim oldular, bunlarn ele balar idam edil-
detince devam eden sinir buhranna ve kafasnn titremesine sebeb di, askerlerin bir ksm Moskova'dan uzaklatrld, Kzl Mey-
oldu. Strelets'lerin isyan birka gn srdu. Paytahtn aa dandaki "Streletsler abideside ykld. Bu suretle, Sofya duru-
tabakas da ayakland, yamalar yapld, ve bilhassa "Kyl ma tamamiyle hkim oldu ve Golitsn ile birlikte devlet idare-
ileri dairesi,, tahrib edilerek, kyl mkellefiyetlerinin kaytl sini yrtmee devam etti.
olduu defterler yok edildi. Strelets'ler her iki kardein, van
ve Petro'nun, birlikte hkimiyet srmelerini kararlatrdlar. Sofya zamannn en mhim vakalarndan biri de, Rusya ile
Bununla, Rusya tahtna, birden iki ar karlm oldu; prens- Lehistan arasnda yeni bir "ebed barn,, akddir. Osmanl impa-
ler kk yata olduklarndan, Sofya bunlara nezaret edecekti. ratorluuna kar yaplan "Mukaddes lttifaka Rusya da katld
Streletsler, 1682 yl 15 mays vak'asn tebcil iin, Kzl Mey- (1686). Bu uzlamann neticesi olarak, Golitsn'n kumanda et-
danda tatan bir " abide,, dikilmesini taleb ettiler. Ayaklanan tii, rus kuvvetleri iki defa Krm'a sefer atlar (1687 ve 1689),
askerlerin btn istekleri yerine getirildi. Strelets'lerin bana fakat her iki sefer de Ruslarn hezimetiyle sona erdi. Bu baa-
rszlk yznden Sofya'nn mevkii epey sarsld; "dvoryanler-
den birou kendisini iltizam etmemee baladlar; Sofya, bu
defa yeniden strelets'lerle anlamak istediyse de, buna da mu-
vaffak olamad. Prenses gittike hkimiyet iddialarn artrmt,
resm merasimler esnasnda ar - kardelerle birlikte grnyor,
ar'larla ayn derecede olduunu belli etmek istiyordu; resm
muhaberatta, Sofya kendini "hkmdar,, diye tesmiye etmekten
de ekinmiyordu. Fakat Petro'nun bym olmas ve taraftar-
larnn gn getike kuvvetlenmeleriyle, Sofya'nn mevkii sarsl-
d, ve nihayet Petro tarafndan hkimiyetine son verildi.
Petro'nun o- Sofya'nn nfuz kazanmas zerine, Petro ve
cukluu, terbi- annesi (Natalya Narkina) Kremlin sarayndan
ye ve tahsili uzaklatrlm vaziyette idiler. Gayet salam
bnyeli, canl ve ok akll olan Petro, o-
cukluunu ekseriyetle, Moskova yaknndaki Preobrajenskoye
kynde geirirdi. Kendisinin muntazam tahsil ve terbiye gr-
mesine kimse tarafndan itina edilmemiti. Diyak Zotov adl,
cahil biri arzadeye okuyup yazma retmee memur edil-
miti. Alkole dkn olan Zotov, Petro'yu yarm yamalak okut-
tuundan, Petro doru drst yaz yazmay bile renemedi, ve
btn hayat mddetince cahil olarak kald. Buna mukabil, ok
erkenden askerlie, marangozlua, gemicilie merak etti. Petro,
Preobrajenskoye kyndeki ocuklardan, asker "elence k-
talar,, tekil ederek zamann asker oyunlarla geirirdi.
Bir mddet sonra "Preobrajenski,, ve " Semenovski,, adiyle
iki " alay tekil etti, ve elence arkadalarna asker talimler
yaptrarak, ileride Sofya'ya kar kullanlacak iki alay hazrla-
m oldu. Bu " elence alaylar sonralar, rus muntazam ordu-
sunun nvesini tekil ettiler.
Petro, 1687 de, zmaylov kyndeki bir glde, braklm
bir ingiliz kotras bulmutu. Alman mahallesinde yaayan
Hollanda'l Timmerman ve Brandt, ona bu kotrann nasl kul-
lanldn rettiler. Petro, bu kotra ile nce Yavuza nehrinde
gezdi, sonra Preobrajenskoye'daki gle nakledildi. Petro'nun
arzusu zerine Brandt iki kk firikite ve bir kotra daha yaptrd,
ve gen arn gemicilie canla bala sarlmasna yol ald.
Petro, alman mahallesindeki " Alman (Avrupallar) larla
sk mnasebet tesis ederek, ekseri vaktini onlarla geirirdi;
bu suretle, erkenden Avrupa hayatn tanmak frsatn bulmutu.
" Alman lardan, Avrupa usul askerliin esaslarn, isthkm ve
denizcilik bilgilerini, matematik ve tabi ilimlerin esaslarn
rendi, ve bunlarn ehemmiyetini takdire balad. Petro'nun o-
cukluu, muhiti ve edindii bilgileri, tamamiyle skolstik bir
zihniyet iinde ve din ruhta Kremlin'in havasz saraylar iin-
de bytlen kardelerinkinden esas ihtibariyle farkl idi. Petro,
meslek bakmndan asker teknisyen, matematiki ve pratik
bir adam olarak yetiti. 1689 banda, Petro'yu, Yevdokiya
Lopuchina adl bir boyar kzyle evlendirdiler. Fakat Petro
karsn hi sevmedi, ve evlendikten sonra da, asker elence-
lerine, gemiciliine ve "Almanlarla,, dostluuna devam etti.
Bundan tr, yaknlar onu muaheze ediyorlar, ahaliye de,
arzadenin "gariblikleri,, tuhaf geliyordu. Petro 17 yan dol-
durunca, annesi ve akrabalarn tazyikyle Sofya'ya kar cephe
almak ve mcadeleye balamak zorunda kald.
sra ar a
Sofya hUkfime- l d > biri Kremlin'de Sofya'nn, die-
tfnin dmesi, " Preobrajenskoye'da Petro'nun "saray,, mev-
ve Petro'naa cuttu, ve her iki "saray arasndaki mnase-
hkimiyeti ele betler gn getike gerginlemiti. Knez Golit-
almas (1689) s m > Sofya'nn gznden dnce, i bana
gayet kurnaz bir kimse olan, diyak aklovit adl biri getiril-
miti. aklovit, bu defa, Sofya'y "ta giymee,, tevike balad
ise de, "streletsler buna muvafakat etmediler; fakat Petro'yu
hkimiyetten uzaklatrmak iin hazrlklar yaplmakta idi. Bu
maksatla, 8 austos (1689) gecesi Kremlin'deki ktalara harekete
hazr olmalar emri verildi; bunun zerine, Petro taraftar iki
"strelets,, Moskova'dan kaarak Preobrajenskoye kyne gel-
diler, ve yaplan hazrlklardan Petro'yu haberdar ettiler. Petro
mthi bir korku iinde, geceliini bile deitirmee vakit bu-
lamadan, Troitsk manastrna snmak iin yola kt; "elen-
ce alaylar da oraya geldiler. Halbuki Moskova'dan alnan ha-
berin asl kmad; Petro ve taraftarlar ise manastrda kald-
lar: gn getike Petro'yu iltizam edenlerin says- artt.
Moskova'daki "Sucharev strelets alay Sofya'y brakp, Petro
tarafna geti. Sofya adna Petro ile mzakerelerde bulunmak
iin gelen patrik Yoakim de Moskova'ya dnmedi; Golitsn de
Moskova'y terketti. Bunun zerine Sofya, Petro ile konumak mee karar vermiti. 1695 ilkbaharnda, kalabalk bir rus
maksadiyle, Troitsk manastrna gelmek istediyse de, Petro'nun ordusu Azak zerine sevkedildi; Petro, sefere bizzat itirak
talebi zerine yar yoldan dnd. Kremlin'deki strelets ktala- etti. Fakat, trk kalesi, btn rus hcumlarna muvaffakiyetle
rnn, Petro tarafna gemeleri neticesinde Sofya'nn durumu kar koydu. Azak kalesine deniz yolu ile yardm gelmesi, rus
tamamiyle zayflad; knez Golitsn tevkif edildi, diyak aklo- baarszlnn balca sebebi idi. Petro, kaleyi alabil-
vit ise idam edildi. Petro'nun emriyle, Sofya da bir manas- mek iin, gemilere ihtiya olduunu yerinde grd. ar, Azak
tra kapatld. Petro bu suretle vaziyete hkim oldu ve hasta kalesini ele geirmee kat' kararn verdiinden, ilk muvaf-
kardei van ile birlikte idareyi ele ald. Fakat asl hkmdar fakiyetsizlikten ylmad, Don nehrinin yukar ksmnda bir
Petro idi. "donanma,, yaptrmaya karar verdi.
1695-1696 k ve ilkbaharnda, Don nehrinin ba ksmn-
Petro'nun saltanat (1689-1725)
daki Voronej ehrinde, Petro'nun emriyle tersaneler kuruldu;
I . Petro'nun P e t ro 1689 austosunda hkimiyete getikten Moskova'dan, gemi yapmasn bilen yabanc ustalar arld.
hkimiyetinin s o n r s da "ocukluk elencelerini,, brakmad, Voronej evresindeki kyller, zorla orman kesmee sevkedil-
balangc; A- eskisi gibi, askerlik oyunlar ve gemicilikle diler; Petro'nun sonsuz gayreti ve iddetli emirleri sayesinde,
zak seferleri, megul oluyordu. Devlet ileri, annesi ve pat- 1696 ilkbaharnda 30 harb gemisi hazrd. Gemiler, karlarn
(1695 ve 1696) rir|n elinde idi. Bu durum, Petro'nun annesi erimesiyle sular kabaran, Don boyunca yzdrldler. Kara
lnceye kadar devam etti (1694). Bu mddet iinde Petro, ordusu da Azak kalesine doru harekete geirildi. Azak kale-
Archangelsk'de bulundu ve hayatnda ilk defa denizi grd. sindeki trk garnizonu, Ruslarn abucak geri dnmesini
Ayn zamanda "elence alaylarnn talimiyle cidd bir ekilde beklemiyordu, evvelki sene muhasara esnasnda yaplan tah-
megul olmakta ve byk lde asker manevralar tertib ribat ta tamir edilmemiti. Bu sebepten tr Azak kalesindeki
etmekte idi. Kojuchovo ky yaknnda yaplan byle bir ma- trk kuvvetleri tamamiyle gafil avlandlar. Ruslar, kaleyi nehir
nevraya hakik bir sava ss verilmiti. 1694 ten sonra devlet zerinden de tuttular ve denizden trk gemilerinin gemesine
ileriyle ve cidd meselelerle megul olmaa balad. Askerlik mni oldular. Petro, "topu,, sfatiyle, kalenin muhasarasna
hususunda kendisine Iskoyal Gordon ve svireli Lefort akl bizzat itirak etti. Gordon ve Lefort'un idaresindeki rus kuvvet-
hocal yapyorlar, ve Petro'nun hareketlerine n ayak olu- leri ve gemileri, ksa bir zaman sonra, Azak kalesini teslim olma-
yorlard. Petro bunlarn tevikiyle, byk bir teebbse karar a mecbur ettiler. Azak paas "Vere,, ile kaleden kt ve Kara.
verdi: Rusya'y "scak,, denizlere karmak iin harekete ge- denizin "kilidi,, saylan Azak, 1696 temmuzunda Ruslarn eline
mek!. Bu maksatla, Osmanl devletinden, Don nehri mansabn- geti. Petro, bu suretle byk bir zafer kazanm ve Kara-
daki Azak kalesinin zabt iin sefer hazrlna baland. denize kmak iin ilk adm atlmt. Bu zafer, Moskova'da
Moskova hkmeti, daha 1686 da "Mukaddes lttifaka yaplan ve o zamana kadar misli grlmeyen bir gsteri ile
katlmakla, Trkiye'ye kar dmanca bir durum almt. Mos- tesit edildi. Rus kuvvetleri ayn zamanda Krm'a kar da
kova Rusyasnda "trk dmanlnn uzun zamandanberi harekete gemilerdi. Dnepr'in aa ksm sava sahnesi
mevcut olduunu da grmtk. 1687 yllarnda Krm'a kar olmutu.
sefer amakla Rusya, Osmanl mparatorluu ile de filen Petro, Azak' almakla iktifa etmek niyetinde deildi. Ker
harbe balam oluyordu. Petro da Kremlin'deki "trk d- boazn da ele geirip Karadenize kmak istiyordu. Buna bi
manl,, telkiniyle bydnden, Karadenize kmak ve Trk- balang olmak zere, Azak denizi sahilinde, Don mansabndaa
leri en nazik yerlerinden vurmak siyasetini benimsemi, ve bu 60 km. bir mesafedeki Taygan mahallinde, Taganrog adiyle
maksatla Azak kalesini zabtla byk emellerini gerekletir- mstahkem bir deniz ss ve liman inasna baland. Denize
ulanca Rusya iin bir donanmaya ihtiya vard. Bundan neticesinde, ar futuhat sahasn deitirmee, ve bu defa Le-
dolay, Petro, Azak seferinden dnnce rus donanmas ina- histan'la birlikte, sve'e kar harb aarak, Baltk denizi sahil-
sn kararlatrd, ve bunun ahali tarafndan yaptrlmasn lerini ele geirmee karar verdi.
emretti. Bu maksatla "kumpanya,, (irketler) lar kuruldu. Petro'nun Avrupa'ya gidii, rus halk arasnda birok
Beher 10.000 kyl evi - bir harb gemisi tccarlar ve dedikodulara, ayialara ve nihayet memnuniyetsizlie yol a-
ehir ahalisi hepsi birden 12 gemi yapacaklard. Voronej'de mt. Bundan, streletsler faydalandlar ve ayaklandlar. s-
kurulan tersanelerde almak zere Venedik, Danimarka, yan bastrlm ve birok strelets idam edilmi olmasna ra-
sve ve Hollanda'dan ustalar arld, kaba iler iin ise bin- men, Petro Moskova'ya dnnce, yeniden takibat yaptrd ve
lerce kyl getirildi. Bu gemi inaat, rus ahalisi zerine ok streletsleri idam ettirdi. "Rus yenierileri bu suretle ortadan
byk bir mkellefiyet ve angarya idi. Fakat, Petro'nun kesin kaldrlm oldular. Rusya'da artk Petro'ya kar koyacak hibir
emirleri ve iddetli tedbirleri karsnda kimse ses karmad. kuvvet ve zmre kalmamt.
Bir taraftan gemi inaatna balamken, ayn zamanda gemi Petro, 1698 sonbaharnda Rusya'ya dnnce hemen yeni-
yapmay ve idare etmei renmek iin, asilzadelerden baz liklere balad. Yksek tabakann Avrupa biimi giyinmeleri ve
genler Avrupa'ya tahsile gnderildiler. Petro Avrupa teknii sakallarn tra etmeleri emredildi. Sakal tamak hakk, ancak
yardmiyle, Karadenizi Trklerden almak istiyordu. ruhanilere ve kyllere brakld. O zamana kadar Rusya'da,
Bizans'tan gelen " Dnya yaradlna gre yrtlen takvim
. , .... Trklere kar mcadelede yeni mttefikler kullanlr ve 1 eyll sene ba saylrd. Bu defa, 1 ocak 1700 den
Buyuk elilik . . . ., _ , 3 ,
ve Petro'nun bulmak ve Neme arln savaa devama itibaren, mild senenin kabul emredildi. Petro, Rusya'y "Avru-
Trklere kar tevik maksadiyle, Petro, 1697 ilkbaharnda pallatrma,, hareketine balam bulunuyordu. Bu hususta, Lefort
mttefikler Avrupa saraylarna gitmek zere, Lefot'un ve Gordon gibi yabanclar kendisine akl hocal yapyorlar
aramas. Petro- bakanlnda byk bir eli hey'eti gn- ve Petro'yu yenilikleri tatbik iin tevik ediyorlard. Petro bir
s^ahatf^(1697 dermee karar verdi. ar kendisi de Pre- taraftan, Rusya'ya Avrupa teknii, kyafeti ve kltrn sokma-
ilk bahar- 1698 obrajenski alay yzbas Petr Michaylov ya alrken, ayn zamanda Rusya'y denize ulatrmak maksa-
austos) adiyle eli hey'etine kart ve Avrupa diyle de faaliyete balad; bu ise ancak harb yolu ile mmknd.
seyahatine kt. Elilik hey'eti Prusya zerin- .. , , Petro, 1695 te Azak kalesine kar harekete
den Hollanda'ya vard. Petro, Saardamm'daki tersanede, bizzat Rus-turk bar- . , . .
,. stanbul getii zaman, Rusya ya Karadeniz yolunu a-
gemi yap ilerinde alt; bir mddet Amsterdamm'da kald
(1700) mak istemiti. Azak kalesinin ele geirilmesiyle,
ve gemi yapmay pratik olarak rendi. Sonra ngiltere'ye
bu gaye tahakkuk ettirilemedi; nk Ker
geti; gemicilikten baka, ingiliz fabrikalar, tophane, mzeler
Boaz Trklerin elinde bulunuyordu. "Mukaddes ttifak dev-
ve laboratuarlarla yakndan ilgilendi. ar, bu seyahati esna-
letlerinin (Venedik, Avusturya ve Lehistan) Osmanl mpara-
snda Avrupa hayatn, tekiltn yakndan grmek ve ren-
torluu ile bar akdi iin mzakereye balamalar, Petro'nun
mek frsatn bulduundan fevkiade istifade etti. Fakat Petro,
plnlarn bozdu. ar, uzlamaya mani olmak istediyse de mu-
diplomatik sahada umduunu tahakkuk ettiremedi. ngiltere ve
vaffak olamad; 1699 da Ka lofa bar aktedildi. Karlofa
Fransa saraylar Trklere kar dmanlk izhar etmediler.
Avusturya da Osmanl mparatorluu ile bar akdetmek zere mzakerelerine Ruslar, itirak ettilerse de, Ker Boazn
idi. Tam bu sralarda, streletslerin isyan ettikleri haber aln- istemeleri yznden bir anlamaya varlamad; ancak iki yllk
dndan, Petro, alelcele Moskova'ya dnmek zorunda kald. bir mtareke akdedildi. Petro kendi bana Trkiye'ye kar harbi
Lehistan'da kral II. August (Nalkran) ile yapt grmeler devam ettiremeyeceini ve Karadenize kamayacan anladn-
dan bu defa isve'ten Fin ve Riga krfezleri sahasn almaa karar
verdi. Bundan dolay, stanbul'a bir murahhas heyeti gndererek,
Babli ile bar akdine de acele etti. 1700 de yaplan bu ba-
ra gre, Azak kalesi Ruslarn elinde kalyor, Aa z
(Dnepr) boyunda Ruslarn eline geen baz kaleler Trklere
iade ediliyor, ve ar'a stanbul'da daim bir eli bulundurmak
hakk veriliyordu. 1700 yl stanbul bar, Rusya'nn Trki-
ye'ye kar ilk zafer bardr. Osmanl devleti, Azak gibi m-
him bir kaleyi brakmakla, Azak denizi evresindeki hkimi-
yetinden vazgemek zorunda kalmt. Bu barn icab olarak,
stanbul'da daimi bir elilik ihdas edildi ve ilk eli olarak
P. A. Tolstoy stanbul'a geldi (1702 ba).
Kuzey harbi- ^e Rusya, Lehistan ve Danimarka bir-
nin balangc den sve'e kar, harekete getiler. Leh kiral
(1700-1721) II. August (Nalkran) Riga, Petro da Fin
krfezindeki Narva zerine yrdler. Mtte-
fikler, sve'in banda ok gen bir kiraln bulunmasndan ve
sve'te i meseleler dolaysyle glkler zuhur etmesinden
faydalanarak, ok az bir zamanda harbi bitireceklerini ve s-
ve'ten istedikleri yerleri alacaklarn umuyorlard. Fakat du-
rum tamamiyle aksi istikamette geliti. sve kiral XII. Kari
(Demirba arl), gen olmasna ramen, byk bir kumandan
olduunu gstermekte gecikmedi. An bir hcumla, evvel
Danimarkallar yendi ve bara zorlad; sonra, hi beklenme-
dii bir zaman, gayet az kuvvetlerle, Narva'y kuatm olan
ar Petro'nun ordusuna saldrd ve 30 kasm 1700 tarihinde,
40 bin kiilik rus ordusunu imha etti. Bunu mteakib, Lehistan
zerine yrd ve birka meydan muharebesi kazandktan
sonra Lehistan' igal etti. II. August'u leh tahtndan vazge-
mee zorlad, ve kralla Stanislas Leszczynski'yi getirdi. XII.
Kari, evvel Lehistan meselesini kknden halletmek, burada
rus dman bir hkmet kurmak istemiti : ancak bundan
sonra Rusya zerine bir sefer aarak, Moskova'y almak,
Petro'yu tahtndan indirmek ve Rusya'y "komularna zarar-
sz,, bir hale getirmek istiyordu. Halbuki Lehistan mese-
lesinin halli uzad. Bu yzden XI. Kari tam alt yl leh ileriyle
megul olmak zorunda kald. Bu zaman zarfnda ise, Petro
yeniden kuvvet toplamak, silh hazrlamak ve kar taarruza
gemek imknn buldu.
Fin krfezinin P e i ; r o ' XII. Karl'n Livonya'da ve Lehistan'da
Ruslar eline bulunmasndan faydalanarak, Narva hezimetin-
gemesi; St. de imha edilen rus ordusu yerine, yeni bir
Petersburg'un ordu tekiline giriti. Rusya'da insan ok ol-
tesisi (1703) d u u n d a n az zamanda asker topland; iddetli
ve zecr tedbirlere bavurularak, 1701 yl
sonuna kadar, 300 top dkld; askerler, yabanc zabitler ta-
rafndan talim ettirildiler. Bunun zerine Petro, 1702 de Lado-
ga'dan Neva'nn kt yerde bir isve kalesi olan Nteborg'u
hcumla ald ve buraya Schlsselburg adn verdi; 1703 may-
snda da Neva'nn mansabmdaki bir isve karakolu zaptedildi.
Bununla Ruslar, Fin krfezine ayak basm oldular: Petro, en
byk gayelerinden birine kavumutu. 16 mays 1703 tarihinde,
Neva kysnda Petropavlovsk kalesinin temeli atld, ayn za-
manda burada bir ehir kurulmas da kararlatrld. ehire
St. Petersburg ad verildi. Burann mdafaas iin de Kotlino
adasnda, Krontat (Kronstadt) kalesi ina edildi. 1703 te, Rus-
lar Kopor'ye ve Yamburg'u alarak deniz sahili boyunca iler-
lediler. 1704 ylnda da Narva kalesi Ruslarn eline geti, Dor-
pat (Yur'yev) ta zaptedildi. Bu suretle Neva'nn mansab ve
Fin krfezinin mhim bir ksm Ruslar tarafndan salamca
tutulmu oldu. Mamafih, harp sona ermi deildi. XII. Karl'n,
Ruslara iddetli bir darbe indirmek iin hazrland biliniyor-
du. Bundan dolay, Petro, Rusya'daki btn insan kuvvetlerini
ve tabi kaynaklarn son haddine kadar istismar etmekte ve
svelileri karlamak iin btn gayretini ve tkenmez ener-
jisini sarfetmekte idi.
Ahaliden gittike ok vergi alnmakta ve halka ar
mkellefiyetler ykletilmekte, kk bir itaatsizlik ok ar
bir ekilde cezalandrlmakta ve harbin masraflar ve ihtiya-
larn karlamak zere, yeni yeni tedbirlere bavurulmakta idi.
Bir taraftan ktalarn yetitirilmesine azami hz verilmiken,
dier yandan devlet idaresinde de birtakm yenilikler, Avrupa
tekilt tatbik edilmekte idi. Vergiler, mkellefiyetler ve asker-
lik hizmetinin iddetlenmesi zerine, ahali arasnda memnuni-
yetsizlik oald ve yer yer isyanlar balad. Hele Don Kazak-
lar, Moskova rejiminin iddetinden bizar olmulard. 1705 de
Astrachan'da byk bir isyan patlak verdi, fakat ok kanl
Rusga Tarihi 17
bir ekilde bastrld. 1705 te Bakurtlar ayaklandlar, buna yardm istemiti. Fakat, III. Ahmet ve sadrzam orlulu Ali
Orta dil sahasndaki Kazan Trkleri ve gayr rus kavimleri de paa, XII. Karl'a yardm gndermek istemediler; Devletgerey
katldlar. Bakurtlar, stanbul'a eli gndererek Osmanl padi- hana da, svelilere katlmamas iin emir verildi. Buna
ahndan yardm bile istediler; bu ayaklanma, ancak 1711 de bakmakszn, isve kiral, kk bir ordusu ile Ruslar yene-
bastrlabildi. 1707 de Don Kazaklar "ataman,, (efi) Bulavin- bileceine inanyordu. 27 haziran (8 temmuz) 1708 tarihinde,
in idare ettii bir ayaklanma geni bir i ald ve glkle 17.000 kiilik sve ordusu, 50.000 kiilik rus ordusu zerine
bastrlabildi. Kazaklarn da Osmanl devletiyle mnasebet tesis saldrd. Meydan muharebesinden gn nce XII. Kari yara-
ettikleri ve yardm istedikleri biliniyor. Fakat, Babli, Rusya lanmt ; bundan tr, muharebeyi istedii gibi idare ede-
ile mevcut bar ahkmna aykr hareket etmekten ekindiin- medi, isve generalleri de verilen emirleri vaktinde ifa
den, gerek, bakurt ve gerek kazak mracaatlar neticesiz kald. edemediler ve lzumsuz baz hareketlerde bulundular. Bu
sebepten, Poltava meydan muharebesini isveliler kaybettiler.
XII. Kari, 1707 de asker hazrlklarn bitir- XII. Kari, Levenhaupt'un kumandasndaki 14.000 kiilik svari
XII. Karl'n rus d l 7 _ , , kuvvetlerin Krm'a ekilmesini emrettikten sonra, kendisi, Ma-
seferi ve Pol- kten sonra, Rusya y yola getirmek maksa-
tava hezimeti dyle, byk lde bir sefer at. 1708 k zepa ile birlikte, Osmanl topraklarna, Bender'e iltica etti; isve
(8 temmuz 1708) ve ilkbaharnda Lehistan tamamiyle Ruslar- svari kuvvetleri ise Krm'a varamadlar ve Perevolona mev-
dan temizlendi. Rus ordusu Dnepr nehrinin kiinde Ruslara esir oldular. Bu suretle, Poltava zaferiyle Rusya
isve tehlikesinden kurtulmu oldu.
dousuna ekildi. Ruslar bu defa, snr boyunca 60 km. geni-
liindeki sahay kendileri tahrib ettiler ve isve ordusuna Bu zafer, Rusya'nn durumunu birdenbire deitirdi. Ruslar,
barnacak hibir yer brakmadlar. Riga'dan, general Leven- mdafaadan taarruza getiler. Ksa bir zaman iinde, Lehistan
haupt tarafndan, isve ordusu iin getirilmekte olan cephane yeniden rus kuvvetlerinin eline geti ; isve dostu Stanislas
ve arlk geciktiinden XII. Kari bu defa hareket plnn Leszczynski Lehistan' brakt II. August tekrar kral oldu. Petro
deitirdi ve Moskova zerine yrmekten vazgeerek, 1707- Estonya ve Livonya'y zapt iin harekete geti. ar'n kuvvet-
1708 yl kn Ukrayna'da geirmee karar verdi. Bir mddet leri, II. August ve Danimarka ktalariyle ibirlii yapmak ve
nce, Ukrayna hetman Mazepa ile XII. Kari arasnda gizli bir Kuzey Almanya'daki sve'e ait ehirleri almak zere Almanya'ya
anlama yaplmt; hetman, Ukrayna'y rus tahakkmnden girdiler. Poltava zaferi, Ruslara Avrupa yolunu am ve Rus-
karp, sve himayesinde bir devlet kurmak istiyordu. 1707 ya'nn Dou Avrupa'da yeniden hegemonya kurmasn mmkn
sonbaharnda isve kiralnn Ukrayna'ya yrmesi zerine, klmt; hele St. Petersburg, artk her trl tehlikeden kurta-
Mazepa, Petro'ya kar harekete getiini iln etti. Fakat, rus rlmt. Btn bu sebeblerden tr, Poltava zaferi, rus tarihinin
kuvvetleri ni bir yryle, Mazepa'nn paytaht olan Baturin en mhim vak'alarmdan birini tekil etmektedir. Mamafih, bu zafe-
ehrini zapt ve buradaki hububat ve silh stoklarn imha rin neticeleri az daha hie iniyordu. Rusya bu defa Osmanl mpa-
ettiler. Ukrayna'nn dier ehirlerindeki stoklar da Ruslarn ratorluu ile harbe tutumu, Isvee kar mcadele devam eder-
eline geti. Bunun zerine, Ukrayna ahalisi ve Kazaklarnn ken, ister istemez yeni bir sefer amak mecburiyeti hasl olmutu.
byk bir ksm MaZepa'nn arkasndan gitmediler; XII. Kari
da, Ukrayna'da bulacan mit ettii yardm ele geiremedi. Prut seferi, KraI
( Demirba arl ) Bender'e gelince,
1708 yaz banda, XII. Kari, Poltava ehrini muhasara Petro'nun ye- r u s tehlikesinin mahiyeti zerinde Babli'nin
etti. Rus kuvvetleri de buraya toplanmlard. sve kiral, nilgisi ve Prut dikkat nazarn ekti ve iki yl sren gayretten
Krm han (Devletgerey) ve Bender muhafz Yusuf paa ile bar (temmuz sonra, nihayet Osmanl Devletini Rusya'ya harp
m
mnasebet tesis etmi, Ruslara kat' darbe indirmek iin * ilnna ikna edebildi. Zaten Demirba arl'n,
Bender'de fazia kalmasnn esas sebebi de bu idi: Rusya ancak,
trk kuvvetleriyle yenilebilirdi. XII. Kari, Lehistan', Ukrayna'y ve
Baltk eyaletlerini rus tahakkmnden kurtarmak, sve, Lehistan
ve Trkiye arasnda Rusya'y daim bir kontrol ve bask altnda
tutacak bir devletler "blokunun meydana getirilmesini istiyordu;
bu yaplmad takdirde, her devletin de Ruslar tarafndan
tehlikeye drleceini evvelden haber vermiti. 1711 ilkba-
harnda, 100 bin kiilik bir trk ordusu, Baltac Mehmed paann
kumandasnda harekete geti; Krm kuvvetleri ise Dnestr boyun-
da Ruslar karlamaa hazrlandlar. Budan beyi Dimitri Kante-
mir, Trklere ihanet edince Ruslar kolaylkla Budan'a girdiler.
Petro, burada bol miktarda yiyecek bulacan mit etmiti,
fakat umduunun hilfna kt. Bunun zerine rus ordusunda
mthi ktlk balad ; Petro, Tuna zerindeki ibrail ehrinde
bulunan trk zahire anbarlarn ele geirmek maksadiyle svari
kuvvetlerini esas ordudan ayrd ve nden gnderdi. Rus
ordughnda, Trkler hakknda hi malmat alnamyordu;
halbuki Baltac Mehmed paa, tatar atllar sayesinde, ar'n
hareketi hakknda gn gnne haberdar ediliyordu. Petro,
trk ordusunu Tuna boyunda karlayacan ve Baltac Meh-
med paay yenerek, Trkleri bara zorlayacan ummutu.
Rus ordusu, iae teminini kolaylatrmak mlhazasiyle e
blnmt. Petro, Ya ehrinden hareketle, Prut nehrinin sa
sahilini takiben Tuna boyuna inmekte iken, trk ordusu kar-
sna kverdi. Bunun zerine, Ruslar ekilmee baladlar.
Fakat Devletgerey hann sratli manevralar neticesinde Rus-
larn ricat yollan kesildi ve ar, 38.000 kiilik btn kuvve-
tiyle Pagunluk mevkiinde, Prut boyundaki bataklk bir sahada
kuatld (21 temmuz 1711).
Trkler hem asker, hem toplarnn says bakmndan,
Ruslara nisbeten drt misli fazla idiler. Rus ordusunun yar-
sndan fazlas muharebe kabiliyetini kaybetmi, yorgun ve at.
Trk toplar rus ordughn her taraftan ate altna alm,
Baltac Mehmed paa "yry,, emrini vermek zere iken,
Ruslar bar mzakerelerine balamak iin murahhaslar gnder-
diler ; Devletgerey hann ve sve kiralnn Osmanl ordusundaki
mmessillerinin muhalefetine bakmakszn, Baltac Mehmed paa,
khya Osman aann telkini ve tevikiyle, Ruslarla bar akdetti
(22 temmuz 1711). ar Petro, bylelikle, esir dmekten kurtuldu-
u gibi, rus ordusunu da kurtarabildi. Prut barnn en mhim
maddeleri: Azak kalesinin Trklere iadesi, Aa z (Dnepr)
boyundaki rus kalelerinin yklmas, Ruslarn Lehistan'dan ekil-
meleri, sve kiralna Lehistan zerinden serbeste memleketine
dnmek hakk verilmesi. Prut bar askerlik bakmndan Rus-
larn byk bir hezimeti neticesi olmakla beraber, diplomasi
itibariyle byk bir rus zaferi idi. Ruslar, ancak, "kt zerin-
de,, Trklerin btn isteklerini yerine getirmilerdi; Osmanl
ricalinden bir ksm rvet ve vadlerle elde edilerek, Babli-
nin, sve kiraln yz st braklmasna yol hazrlanmt.
Baltac Mehmed paann cehaleti ve cesaretsizlii, Petro'nun ve
rus ordusunun, dolaysiyle Rusya'nn, muhakkak bir ykmdan
kurtarlmasna imkn verdi. Ruslar, Azak kalesini kaybettilerse
de, muhafaza ettikleri ordular ve enerji kayna olan ar
Petro sayesinde, Baltk denizi sahillerinde ve Kuzey Alman-
ya'da sve'e kar muvaffakiyetli harblerini devam ettirmek
imknn kazandlar. Prut felketinden kurtulan ar, hemen
Lehistan zerinden Almanya'daki harb sahasna gitti.
Rusyada "mparatorluun iln (1721)
. . . . Petro ve ordusu Prut'ta imha edilmekten kur-
Kuzey: harbinin
sonu Nitat ba- tulduktan sonra, Ruslar isve harbine hz
n (1721 ) verdiler. Bu defa rus donanmas Baltk deni-
zinde harekete geti, isve donanmasnn byk
bir ksm, Danimarkallar tarafndan tahrib edilmi olduundan,
Ruslar hareket serbestisine maliktiler. Gonhud yaknnda, rus
donanmas isve donanmasn malb etti (1714); Ruslar Aland
adalarn ele geirmekle Baltk denizinde de hkimiyeti ele
aldlar. Pomeranya ve Meklenburg'daki isve ehirleri, Dani-
marka, leh ve rus kuvvetleri tarafndan zaptedildi. Bu sralarda
Rusya ile ingiltere'nin aras gittike almaa balad; buna
mukabil Petro Fransa'ya yaklamak siyasetini ele ald ve bu
maksadla 1717 de Paris'e gitti; nk ingiliz devlet adamlar
Ruslarn Almanya'daki fazla ileri giden muvaffakiyetlerinden
kukulanmladi; ngilizler, sve'in tamamiyle mahvolmasn is-
temiyorlard; bundan tr Ruslara kar dmanca vaziyet
alarak isve'i desteklemee baladlar; hatta 1720 ve 1721 yl-
larnda ingiliz donanmas Baltk denizine girdi ve sve'i rus
hcumundan koruyacan iln etti. ngilizler sve'le Rusya disyon gnderdi ise de, bu hareket muvaffakiyetsizlikle bitti.
arasnda bir tavassut teklifinde bulundularsa da Petro bu-
nu kabul etmedi ve sve'e kar harp hareketine devam
edildi. Stockholm'e yakn bir yerde rus kuvvetlerinin kara-
ya kmalar zerine sveliler bar mzakeresine balamak yerde rus tahkimli kara kollarnn tesisi, Petro zamannda
zorunda kaldlar. Uzun mzakekerelerden sonra Fransa'nn
tavassutu ile Finlandiya'daki Nitat ehrinde Rusya ile s-
ve arasnda bar aktedildi (1721). Buna gre, Livonya, Eston-
ya, ngriya, Finlandiya'nn bir ksm (Vborg ehri dahil) Rus-
ya'nn elinde kald. Petro, bu suretle, Moskova hkmetinin
Korkun van zamanndanberi ele geirmek istedii yerleri
zaptetmi, ve Rusya'ya Baltk denizi sahillerini kazandrm oldu.
Bu byk zafer, Petersburg'da ve Moskova'da yaplan byk
enliklerle tes'it edildi. 22 kasm 1721 tarihinde, Senato, Pe-
tro'ya "Btn Rusya imparatoru,, "Vatann babas,, ve "Byk,,
lkabn verdi. Rusya, Avrupa devletleri arasnda kuvvetli
bir mevki kazand ve Dou Avrupa'nn en kudretli bir dev-
leti oldu.
Petro'nun
. , , Prut
ark
hezimetinden sonra,' Petro Osmanl Im-
politikas: Der- paratorluu ile herhangi bir ihtilftan ekn-
bend, Bak ve di. 1712 de Azak kalesi Trklere iade edildii
Mazederan'm gibi, Azak denizi kysnda rus donamasnn
Ruslar tarafn- dayanak noktas olan Taganrog (Taygan) ka-
lesi ykld, ve rus donanmas da lvedildi.
Bu suretle, Ruslarn Karadeniz'e kmalarnn
n alnm oldu. Buna mukabil Petro, Hazar denizi sahilleri
boyunca rus ftuhatn geniletti. Bu mnasebetle, hatta Rusya
ile Trkiye stanbul'daki fransz elisinin tavassutu ile, ran'a
kar anlatlar (1721). 1722-1723 te rus ve trk kuvvetleri
ran'a hcm ettiler. Rusya ile ran arasnda, Petersburg'da yap-
lan bar artlan mucibince, ran hkmeti, Derbend ve Bak e- Kur'a efradnn toplanmas yerli idare organlarna ykletildi;
hirlerinden baka, Hazar denizinin gneyindeki Geylan, Mazende-
ran ve Astrabad blgelerini Rusya'ya brakmak zorunda kald.
Rusya, bu suretle, Kafkaslarn gneyine kadar inmi oldu. Petro,
Trkistan Hanlklar ile de yakndan ilgilendi. Dou Trkistan-
daki Yarkend ehri civarnda ok zengin altn madeni bulun-
duunu haber alan Petro, 1715 te buraya asker bir ekspe-
1717 de Hiva'y ele geirmek maksadiyle 3.650 askerden ibaret
bir kuvvet yolland; fakat rus askerlerinin ancak kk bir
ksm geri dnebildi. Hazar denizinin dou sahilinde birka
vukubuldu; bunlardan en mhimi Bolhan krfezi giriindeki
Krasnovodsk idi. Petro'nun idaresinde, rus ftuhat), Baltk
denizi ve Hazar denizi istikametinde gelimi, Rusya "emper-
yalist,, bir devlet olmak yolunda sr'atli admlarla ilerlemee
balamt.
Rusya'da Petro tarafndan yaplan yenilikler
Ordu ve ^ e t r o ' daha ocukluunda, Preobrajenskoye kyn-
donanma de balad "askerlik oyunlar ile, muntazam rus
ordusunun nvesini kurmu ve asker taliminde,
Avrupal zabitlerden istifade etmee balam, bu hususta Is-
koyal Gordon'un Petro'ya hocalk ettiini sylemitik. Azak
kalesi alnrken, yeni usul talim gren ktalarn muvaffakiyetli
hareketleri grlmt. Fakat Narva meydan muharebesinde,
40 bin kiilik rus ordusunun 7-8.000 kiilik isve kuvveti
tarafndan yenilmesiyle, rus ordusunun asker kymeti olma-
d da grld. Petro, hezimetten ders alarak yeni bir
ordunun tanzimi ve silahlandrlmasna fevkalde ehemmiyet
verdi; bu maksatla Almanya'dan ok miktarda asker mtehas-
sslar ve teknisyenler celbedildi. Rusya'da yer yer isyanlar
kmas zerine bunlar bastrmak iin ok miktarda askere
ihtiya olduu gibi, Kuzey harbi devam ettiinden byk bir
orduyu ayakta tutmak mecburiyeti vard. Bu durum karsnda,
Petro, 1705 ylndanberi, 20 kyl evinden bir nefer (er) aln-
mak zere askerlik mkellefiyeti koydu; 1708 de ise, 40 hane-
den, sonralar 75 evden bir nefer alnmas iin ferman kt.
kyl cemaatleri ise her vasta ile askerlik mkellefiyetinden
kanyor, hkmete doru malmat vermiyorlard; kyl-
lerden, asker olmamak iin yerlerini, yurtlarn brakp gidenler
de oktu. Bunlar nlemek iin hkmet tarafndan gayet id-
detli tedbirlere bavuruldu. Orduda neferlere gayet fena
bakld ve kt giyindirildiinden asker arasnda lenler olan rus sanayiini himaye ve Bat Avrupa rekabetinden koru-
pek oktu. Avrupal subaylarn gayretleri sayesinde rus
"mujik,, lerinden iyi askerler yetimee balad; harbin uzun
srmesi rus ordusunun askerlik tecrbesini artrd. Poltava
meydan muharebesinden sonra rus ordusu, Avrupa'nn en
kuvvetli ordular srasna ykselmi bulunuyordu.
Petro'nun, daha kk iken, "denizcilie,, merak ettiini
grmtk. ar'n bu merak btn hayat mddetince devam
etti. "Azak,, zaptedilirken, Voronej'de yaplan "harb gemilerinin
en mhim rol oynadn da sylemitik. Ruslar Azak denizine
ayak basnca, "Azak donanmas,, adiyle ilk rus harb flotilas
ina edildi. Bunu meydana getirmek iin rus ahalisi ve bilhassa
Kazan Trkleri, ar mkellefiyetlere mecbur tutuldular. Azak
denizi sahilinde, Taganrog liman rus donanmasna s oldu.
Petro, ilk frsatta rus gemilerini Karadenize karmay tasar-
lyordu ; fakat Prut hezimeti neticesinde, Ruslarn Azak denizi
sahilinden koulmalaryle ilk rus donanmasnn hayat da sona
erdi. 1703 de, Neva'nn mansab Ruslarn eline gemesiyle, Fin
krfezinde de donanma inasna baland. sve'i yenmek iin retin arttrlmasna bilhassa nem verildi; Petro, yabanc ge-
kuvvetli bir harb filosuna ihtiya olduundan, Petro, bu ie
ok ehemmiyet verdi. Petro'nun hkimiyetinin sonlarnda rus
Baltk donanmas 48 byk harb gemisi ile 787 galer (krekle
ekilen) den ibaretti. Petro, btn saltanat mddetince, rus
ordusu ve donanmasn her eyin stnde tutmu ve yapt
btn yenilikler esas itibariyle, rus ordusunu kuvvetlendirmek
iindi.
Petro'nun 1695 de Osmanl Devletine kar
Ekonomi sa- , , , , , . , > , ,
hada yeni- balad harbi, 1700 de isve e kar sava 1724 de bu say bir daha kontrol edildi ve kyllerle, ehir
likler takib etmiti; isve harbi 1721 e kadar sr-
d, sonra 1722 - 1723 de ran'a kar bir sefer
ald. Bu suretle, Petro'nun saltanat, yl mstesna, hep vergi kondu ; bu suretle toplanan para btn devlet gelirinin
harblerle geti. Ordu ve donanmay tehiz iin, Petro, o zamana
kadar misli grlmemi bir lde, fabrikalar ve imalthaneler
tesis ettirdi. Rusya'nn tabi ve insan servetlerinden zami de-
recede istifadeye alld. Petro, Bat Avrupa'dan her eit m-
tehasss celbetmek suretiyle, Rusya'nn ekonomik hayat ve
faaliyetini kknden deitirecek tedbirler ald. Yeni domakta
mak maksadiyle "Merkantilizm,, politikas esas tutuldu; ky-
metli madenlerin Rusya'dan ihrac yasak edildi. ok defa devlet
parasiyle fabrikalar almakta, veya husus ahslara devlet
kasasndan kredi verilmekte idi. Devlet veya husus ahslar
tarafndan iletilen imalthanelerde (manufaktura) kyllerin
amele sfatiyle almalar iin kanunlar karld. Sanayiin tesisi,
fabrikalarn kurulmas, kyl zmreleri iin gittike ar bir
yk olmaa balad. Petro idaresinin sonlarna doru Rusya'da
200 kadar fabrika ve imalthane alm bulunuyordu; bunlardan
bazlarnda 1.000 den fazla ii altrlrd. Fabrikalarda, uha,
keten, yelken imal edilmekte idi. Demir ve silh ileyen fabri-
kalar da oktu. Urallarda kurulan demir madeni iletmelerinde,
Rusya'nn ihtiyacndan baka, ihracat iin de demir hazrlanyor-
du. Petro'nun emriyle Rusya'nn her tarafnda maden arama
iine ayrca hz verildi, ve bu sahada ok byk muvaffaki-
yetler elde edildi. Sanayiin ilerlemesi iin ziraat ilerine de
ehemmiyet verilmesi lzmgeldiinden, Petro'nun idaresinde
bu sahada da byk terakkiler elde edildi. Ayn vehile, tica-
mileri Petersburg limanna celb iin, buraya getirilen ticaret
eyasn daha az gmre tabi tuttu. Petersburg'u Rusya'nn
i eyaletleriyle balamak maksadiyle bir kanal ald.
Petro, mal ve vergi sahasnda da byk deiiklikler
yapt. ar, harb masraflar iin, ahaliden mmkn olduu ka-
dar ok para ekmek isteiyle, eski mir(cemaat) sistemi ye-
rine, "kafa vergisi,, usuln koydu. 1710 da umum nfus sa-
ym yaplarak, vergi deyecek kimselerin mikdar tesbit edildi;
etrafnda yaayan ve vergiye tabi olanlarn adedi 5,5 milyon
kii olduu tesbit edildi; her insan bana ylda 74 kpek
% 54 n tekil ediyordu; "kafa,, vergisinin tatbiki hususunda
Petro, fransz sistemini rnek almt.
 tima snf- P e t r o tarafndan alnan tedbirlerle, dvoryan sahipleri hesabna daha ok almalar icabediyordu. Kyl-
lar dvoryan- (kk asilzade, iftlik sahipleri) snfnn rus lerden asker alnmakta, fabrikalarda amele olarak altrl-
lar, tccarlar, devlet idaresi sisteminde stn bir durum ka- makta idi. Petersburg ehrinin inasnda yz binlerce kyl
koyller zanmas temin edilmi oldu. 1714 de karlan zorla altrlmt; bunlardan byk bir ksm orada lmt.
bir fermanla "pomest'ye,, (hizmet devam etti- Fakat Petro, "Yeni Rusya'y,, yaratmak iin yz binlerce "mu-
i mddete istifade edilen arazi) ile "votina,, (verasetle ge- jikin feda edilmesini gayet tabi olarak karlyordu.
en arazi) arasndaki fark kaldrld ; her ikisi de bir ekle
balanarak, veraset tarikiyle babadan ancak bir oula geen n . .
Devlet mumes-
Petro, eski Moskova devlet sistemi ve teki-
*
arazi olarak tesbit edildi. Bununla, "dvoryan,, ailelerinin ift- illeri, Senato, ltnda da birok yenilikler yapt. Evvelki
likleri paralanmaktan kurtuldu: toprak (vasiyetnmede ayrca Kollegium'lar "Prikaz,, lar (daire'Ier) yerine, bu defa Avrupa
tesbit edilmedii halde) byk oula geerdi. Kalan kardeler devletlerinde tatbik edilen idar tekilt alnd;
ise, ya asker veya sivil devlet hizmetine girmek zorunda idi- bu hususta, isve messeseleri rnek tutuldu. Neticede, devlet
ler ; devlet ve askerlik hizmetinde "dvoryan,, (kibar, asil) lerle makinesi daha ok merkezletirildi. Yeniliklerden biri de
alelde kimseler arasndaki fark kaldrld. 1722 de karlan "Senato,, nun tesisi oldu. Petro, 1711 trk seferine giderken,
bir kanunla, btn asker ve sivil hizmetler 14 dereceye (rang) ar'dan soma devlet idaresinde en yksek makam olan "Senato,,
ayrld; herkes bunun en aasndan balamak mecburi- yu kurdu; ar seferde iken, Senato en yksek makam sfatiyle
yetinde idi. Askerlikte "st-subay ve sivil hizmette 8 nci kanun karmak, kanunlarn icrasna bakmak ve mahkeme
dereceye kadar ykselen herkes, kars ve ocuklariyle "dvor- ilerine nezaret etmek salhiyetini haizdi. Senato azalar ar
yan,, zmresine idhal edilebiliyordu. Bununla, "dvoryan,, sn- tarafndan tayin edildi. Kuzey Harbi bitince Senato'nun terii
fnn kapal bir kast olmasna son verildi, ve Rusya, XVII. yz- salhiyetleri kaldrld; ancak idar bir messese oldu. ar
ylda "Dvoryan Monarisi,, iken XVIII. yzylda "Memurlar Dvor- tarafndan tayin edilen "general prukoror,, Senatonun reisi say-
yan-Monarisi haline getirildi. Dereceler hakkndaki kanunla, lr ve yalnz lmparator'a kar sorumlu tutulurdu. Kollegiumlar
kibar olmayan zmreler iin de devlet hizmetine intisap etmek ihdas edildikten sonra, bunlarn reisleri Senato'ya aza tayin
ve ykselmek imknlar yaratlm oldu. Hele, menei ile kibirle- edilirler ve Senatonun faaliyetine itirak ederlerdi. 1718-1720
nen eski "boyar,, aileleri, bu defa, bsbtn gzden dtler. de, isve tekilt taklid edilerek, Senato'nun kontrol altnda
Tccarlar zmresinin tekiltlandrlmas, ve vergi kaakl- alan " Kollegium lar tekil edildi. Kollegium'lar unlard:
nn n alnmas iin de tedbirler alnd. 1720 de bu maksatla Asker ( iler ) , Tersane ( donanma ) , D ileri ve Mal
"Ba magistrat,, tesis edildi, ve ehir magistrat (Belediye idareleri) ilerle uraan Kollegium : Kamer - Kollegium (vergi ve
lan, tccarlarda ehirde oturanlarn vergi demelerinden mes'ul varidat toplayan ) , tats - Kollegium ( devlet masraflarn
tutuldu. ehir ahalisi "gildalara blnd. Birinci gilda'ya, idare eden), Revision - Kollegium (gelir ve masraflar kontrol
zengin tccarlar, i adamlar (fabrikatrler); ikinci gildaya da eden), sanayi ve ticaret ilerine de Koilegiumda baklrd:
orta halli tccarlar ve sanat erbab idhal edildi. Sanat erbab Manufaktur-Kollegium, Berg-Kollegium ve Kommerz-Kollegium.
iin, Bat Avrupa usul "loncalar tekil edildi ise de, sanat Eyalet idarelerinde birtakm deiiklikler yapld. 1708 de b-
sahasnda herhangi bir tahdit konmad. "Dvoryan,, ve ehir tn Rusya sekiz " gouvernement a (guberniya, eyalet) ayrld;
ahalisi korunduu halde, kyl (mujik) zmresi daha ar art- bunlar : Archangelsk, Moskova, St. Petersburg, Smolensk, Kiyef,
lar iine kondu. Byk iftlik sahipleri, ziraat faaliyetini geni- Kazan, Azak ve Sibir eyaletleri idi; bilhara Riga ve Astrachan
letmilerdi. Rusya'dan toprak mahsul ihracat balanmt; bun- blgeleri ihdas edildi. Her blgenin banda bir " gubernator
dan tr, toprak klelii nizamna bal olan kyllerin, iftlik (gouverneur, vali) bulunuyor; mal, adl ve idar btn ilere
bakyordu. Gubernator'larn en mhim vazifelerinden biri de: ilim sahasndaki bilgilerinden istifadeye baland. Petro'nun
vergi toplanmasna ve kura efradnn tam olarak celbine neza- emriyle, Rus alfabesi, eski slavca eklinden karlarak, bu-
ret etmekti. Mamafih "guberniya,, tekilt, Petro zamannda gnk ekline kondu. Rusaya tercme ettirilen eserlerin, sade
tam eklini bulamad. bir rusa (konuulan dile yakn) ile yazlmas istendi. 1703 te
Kilise tekilt da, Petro zamannda husus bir ekil ald. ilk rusca gazete kmaa balad (Moskova Haberleri). ar,
1700 de patrik Adrian lnce, yeni bir patrik seilmedi. Rya- hayatnn sonlarna doru, Almanya'y taklitle, Rusya'da bir
zan metropoliti, Stefan Yavorski geici bir patrik olarak tayin " limler Akademisi tesisini tasarlad, bunun kadrosunu ve
edildi. Kilise reisleri, Petro'nun yeniliklerine (sakaln tra edil- masraflarn tesbit etti, Almanya'dan limler artt, fakat bu
mesi, Avrupa biimi elbise tamak v. b.) dmanca bir durum tasar gerekletirilmeden Petro ld.
aldklarndan Petro kiliseyi bir zaman iin reissiz brakma Petro, Ruslar "avrupallatrmak,, iin yalnz mektepler
muvafk buldu. 1721 de Stefan Yavorski'nin lm zerine, ve yeni messeseler kurmakla iktifa etmedi, rus ahalisinin yk-
kilisenin bana diyanet ileri reislii "Mukaddes Sinod,, adiyle bir sek tabakasna avrupavar yaamay da retmee alt.
"Kollegium,, tayin edildi; bu ubenin reisliine ruhanilerden Mill rus elbiselerini atmak, Avrupallar gibi giyinmek, sakal
olmayan bir "ober-prukoror,, getirildi. Bununla, Rusya'da 1589 tra ettirmek bu sahada ilk admd. Ruslara, umum hayatta,
da ihdas edilen Patriklik, ilga edilmi oldu. Petro, 1724 ylnda sosyetede nasl hareket etmek, konumak, oturup kalkmak,
kard bir emirle, "keilerin,, haklarn tahdit etti. ar'n yemek imek usullerini retmek zere, bir "adb- muaeret
fikrine gre, kilise devlete tabi ve devlet hizmetinde bir mes- kitab,, hazrland. Avrupa usul merasimler, elenceler tertibe-
sese olmalyd. "Sinod,, tekil edilmekle, rus kilisesi, tamamiyle dilmekte, kostm balolar yaplmakta ve bu elenceler bazen
Petro'ya tabi ve muti bir organ olmutu. pek kaba bir ekil almakta idi. Rus erkekleri ve kadnlarn
bir arada bulunmalarn temin ve cemiyet hayatna altrmak
Kltr sahasn ^ u s y a ' n m "avrupallatrlmas iin Petro maksadiyle "toplantlar,, (assamble) yaplmakta, ar bu toplan-
da yenilikler Avrupa ilminin ve "Avrupavari,, mekteplerin tlara gelerek, beraber elenmekte idi. Zengin ve kibar ailele-
Rusya'da tesis edilmesini arzu ediyordu. Ma- rin bu gibi "toplantlar,, tertip etmeleri adeta bir mecburiyet
mafih, Petro, Avrupa'nn ancak teknik bilgisine kymet vermi, halini almt. Bunlara davet edilmeden, aile reisleri karlarn,
Avrupa kltr anlamna, fikir hareketine nfuz edememiti. Kl- oullarn ve kzlarn getirirlerdi. ar, bakalarna nmune ol-
tr sahasnda yaplan reformlar, bundan tr, ancak pratik ma- mak zere, pipo eker, ok miktarda arap ve bira ier, dans-
yette kalm ve rs ordusuna, donanmasna ve sanayiine kadro eder ve cemiyet oyunlarna karrd. arn zoru ile yaplan
hazrlamak amacn gtmtr. 1700 de, Moskova'da bir deniz- bu gibi elencelerde Ruslar "avrupavar,, elenmee, cemiyet
cilik mektebi almt. Bu mektep 1715 te Petersburg'a nak- hayatna altrlyorlard.
ledildi ve "Denizcilik Akademisi,, adn ald; ayn ylda,
Petersburg'da "Mhendis ve Topu,, akademileri ald. Bura- Petro'nun aile- P e t r ' n u n ailev hayat hi te dzgn deildi,
lara ancak "dvoryan,, ocuklar alnrd. Tara ehirlerinde, esas v hayat Daha 17 yanda iken Yevdokiya Fedorovna
dersleri matematik tekil eden "rakam mektepleri,, ald; ky- (Lopuchina) ile evlendirilmiti. Petro, karsn
lerde, kiliseler nezdinde "mahalle mektepleri,, tesis edildi. hi sevmiyor ve gayet az gryordu. Bu karsndan 1690 da,
Petro, Avrupa tekniini renmek iin, birok "dvoryan,, Aleksey adl bir olu oldu. Petro, 1698 de karsn boad ve onu
genlerini Avrupa memleketlerine yollad, ve bununla Ruslarn bir manastra kapatt; olu ise teyzelerinin elinde kald ve onlar
Avrupa ilmini geni lde renmeleri iin yol ald. Bir- tarafndan, eski usulde ve din bir ruhta yetitirildi. Petro'nun, o-
ok teknik eser rusaya evirildi ve bununla Avrupallarn lu ile megul olmaa vakti olmadndan, Aleksey, Petro'nun ye-
niliklerini beenmeyen bir zmrenin tesiri altnda kald ve baba- oldu ise de bunlar kkken ldler, ancak iki kz, Anna ve
sna kar dmanca hisler beslemee balad. Karakteri bakmn- Elizaveta bydler. Anna Petrovna, Holstein dk ile nianl
dan sklgan ve korkak bir kimse olan Aleksey, babas ile aka idi.
konumaa cesaret edemiyor, tahsile merak etmiyor ve kendisi- Petro'nun olu 1718 de lnce, kendisinden sonra ancak
ne verilen vazifeleri yapmak istemiyordu. Petro, nceleri olu- kzlar kalacakt. Petro, Aleksey'in hareketlerinden phelen-
nun bu hareketlerini tembelliine ve beceriksizliine atfettiyse dii zaman, yeni bir taht- veraset kanunu karmt. Buna
de, 1715 te, nihayet Aleksey'in kendisine tamamiyle muhalif gre ar, tahtn muhakkak byk oluna deil, hkmdar
olduuna kanaat getirdi. Petro, bunun zerine, Aleksey'in taht sllesinden olmak zere, diledii kimseye brakabilecekti.
zerindeki hakkndan vazgemesini talebetti; nk Petro'dan Mamafih Petro, kendine varis semee vakit bulamadan
sonra Aleksey ar olunca, Rusya'da balanan yenilikleri dur- ld.
duraca muhakkakt. Aleksey, babasnn arzusunu yerine getir-
di, fakat gayet basit bir fin kziyle birlikte, Alman mparatoru Petro'nun olu- Gayet yap1!1 salam bnyeli ve fevkalde
(VI. Kari) yanna kat ve babasna kar himaye edilmesini m ve rus tari- enerjik bir kimse olan Petro, hayatn ok sui-
istedi; bunun zerine Petro tarafndan Aleksey yanma gnde- hindeki rol istimal ettiinden (kadnlar, alkol ve gayet
rilen P. A. Tolstoy, arzadeyi Rusya'ya dnmee kandrd. ok alma) , bnyesi zayif dmt. 1724
Aleksey Moskoya'ya gelince, yakalanarak, ar'a kar ihanet sonbaharnda, Petersburg'da, batmak tehlikesine maruz kalan
etmekle mahkemeye verildi. Mahkeme kendisinin lmne ka- birka bahriyeliyi kurtarmak iin kaya binmi ve bu mnase-
rar verdi. Aleksey, tahkikat esnasnda yaplan ikencelere betle kendini tmt; btn sonbahar ve 1725 k banda
dayanamyarak, 1718 de Petropavlovsk kalesinde ld. Petro- hasta olan Petro, nihayet 28 ocak (8 ubat) 1725 tarihinde ld;
nun, olu ile bu vak'as, Korkun van'mkini ksmen andr- bu zaman ancak 53 yanda idi.
maktadr. I. Petro'nun rus tarihindeki rol ok byktr. O, rus
Karsndan holanmayan Petro, birok kz ve kadnla hkmdarlarnn en ehemmiyetlisi saylr. Petro Rusya'y, eski
der kalkard. Moskova'daki "Alman Mahallesinde gzel bir Moskova zihniyetinden tamamiyle kurtarp, yeni bir Rusya
alman kziyle uzun bir zaman mnasebette bulundu. Kuzey har- yaratt: Rusya'y "avrupallatrd,,; Avrupa tekniini ve, zahir
binin balangcnda, Livonya'ya Ruslar girdikleri zaman, bir olsa dahi, garp yaay tarzn Rusya'ya soktu. Onun bu faali-
papazn yannda hizmetilik eden bir alman kz Ruslarn yeti, geri " Trklere kar savan icab olarak balam,
eline dmt. Bu kz bir mddet rus zabitlerinin elinde do- sve'ten Baltk eyaletlerini almak iin yapt yirmi yllk bir
latktan sonra, Petro'nun ykselttii ve en mhim vazifelerde harbin ihtiyacn karlamak zere gelimise de, netice itiba-
kulland Menikov'a geti ve onun metresi oldu. Petro, Men- riyle Rusya'nn Avrupa teknii ve hayatn benimsemesini sa-
ikov'un evinde bu kz grnce, ok beendi ve kendine lamtr. Petro'nun Rusya'y "avrupallatrmas,, yukardan zorla,
ald. Ortodokslua geirilen ve Katerina (Alekseyevna) adn iddetle ve yalnz kk bir zmreye tatbik edilmesine ramen,
alan bu kadn Petro'nun metresi ve 1712 den sonra da kars Rusya'nn, sonralar bu yolda byk admlar atmasna yol
oldu. Prut seferine itirakle, Petro'ya, Trklerle bar akdet- amt.
mesini tavsiye eden ve asl olmad halde "Baltac Mehmet Petro'nun eski rus geleneklerini atarak, Moskova Rusya-
paay kandrd,, iddia edilen Katerina ite bu kadndr. Pe- smn tarih gelimesini tabii yolundan, bsbtn baka bir isti-
tro'nun lmnden sonra, Rusya'nn imparatoriesi olacaktr. kamete evirmesi, birok tenkitlere yol amsa da, esas
Petro, lmnden az nce (1724 te), Katerina'nn "ta giyme,, itibariyle Rusya iin hayrl olmutur. Bunu gerekletirmek iin,
merasimini yaptrmt. Petro'nun Katerina'dan birok ocuu "rus gerilii ve tembellii,, ne kar gayet sert ve "barbarca,,
usuller kulland. Haddi zatnda ok kaba ve mstebit bir yaatlmtr. Byk Petro, az zamanda ok byk iler yapan,
hkmdar olan Petro, enerjisi, ne yapmak istediklerini aka Rusya gibi geri, geni ve kalabalk bir memlekete yeni hayat
grmesi ve kendisi gibi enerjik kimseleri istihdam etmesi alamaa muvaffak olan, tarihte nadir yetien byk ahsi-
sayesinde muvaffak oldu. Rusya'nn hem insanca, hem tabii yetlerden biridir. Cehalet, hunharlk, ahlkszlk gibi birok
servet bakmndan ok zengin oluu, ar'n ahsna kar rus kusurlarna ramen, Rusya'y byltmek, ilerletmek yolundaki
ahalisinde mukavemet hassas olmay, Petro'nun istedii gibi faaliyeti, ona rus tarihinde mmtaz bir mevki kazandrmtr.
hareket etmesine imkn verdi. O sralarda Avrupa'daki umum Byk Petro'nun muvaffakiyeti sayesinde Rusya Avrupal
durumun icab ve bilhassa Lehistan'da ve Trkiye'de Petro- byk devletler srasna girmi ve beynelmilel siyasete faal
nun ahsiyeti ve Rusya'nn tatbikine giritii yeniliklerden bir ekilde karmaa balamtr. Byk Petro, gerek karak-
doacak neticeler lykyle anlalamadndan, Ruslarn teri ve gerek faaliyeti bakmndan, biraz Korkun van'
faaliyetine geni lde mani olunamadi; sve kiral XII. andrmaktadr; hele "ftuhat siyaseti,, her iki ar birbirine
Karl'n, Rusya'y ykmak, Petro'yu emellerine ulatrmamak ok yaklatrd gibi, i idarede alnan cezr tedbirler de, esas
plnlan da, kfi derece yardm grmedii iin, neticesiz kald. itibariyle ok farkl olmakla beraber, her ikisinin de Rusya'da
bir yenilik yapmak arzusundan doduu muhakkaktr.
Kuzey Harbinden Petro tam bir zaferle kmas sayesinde, rus
mparatorluunun yalnz Dou Avrupa'nn deil, umumiyetle
Avrupa Devletleri arasnda da yksek bir mevkie kmasn
temin etmitir.
Sonraki Rusya tarihi Byk Petro'nun izdii yoldan yr-
yerek, bsbtn emperyalist bir ehre ald. Bundan dolay
tarih literatrde "Byk Petro'nun siyas vasiyetnmesi,, nden
bahsetmek adet olmutur. Bu "vasiyetnme,, ye gre: Rusya'nn
Osmanl mparatorluu zararna genilemesi, stanbul'u ele
geirmesi, Lehistan' zaptetmesi gibi, sonraki yzyllarda Rus-
larn tahakkuk ettirmek istedikleri maddelerin Byk Petro
tarafndan, birer birer tesbit edilmi ve kendisinden sonraki
rus arlarna bunu gerekletirmeleri iin temennide bulunduu
iddia edilmitir. Fakat byle bir "vasiyetnme,, nin shhati tari-
hen tevsik edilmi deildir.
Ruslar tarafndan "Byk,, lkabiyle tanlan I. Petro,
Osmanl tarih literatrnde " Akbyk ve " Deli Petro diye
gemektedir; faaliyetinin hakik mahiyeti Bablice anlal-
mam, ancak "garib hareketleri ve hiddetli oluu, kendisine
"Deli,, lkabn kazandrm olmaldr. te bu "Deli Petro,, dur,
ki Rusya'y ok ksa bir zamanda kuvvetli bir devlet haline
ykselterek, Trkiye'nin en byk dman yapmt. Sonraki
nesiller zerinde Petro'nun ahs derin tesirler icrasna devam
etmitir. Petro'nun hayat ve faaliyeti en mmtaz rus edible-
rinin eserlerine mevzu tekil etmi ve bylelikle hatras daima Rusya Tarihi 18
 KNC BLM

PETRO'NUN HALEFLER
(1725-1762)

Petro'dan son- P e t r o vasiyetnme ile halefini tayin etme-

ra tahta ge- den lmt. Menikov'un ve hassa alay za-
enler bitlerinin istekleri zerine, tahta Petro'nun
kars karld ve I. Katerina adiyle, 1725
den 1727 ye kadar hkimiyet srd. 1726 da "Yksek Gizli
Hey'et,, tesis edilmi, buraya Petro zamannn en mhim ahsi-
yetleri alnmt; Senato bu "Hey'ete tabi olduundan, bu mec-
lis devlet ilerinde en yksek makam oluvermiti; mamafih f-
len btn idare Menikov'un elinde idi. Katerina'nn brakt
vasiyetnme mucibince, lmnden sonra, Petro'nun torunu,
Petr Alekseyevi tahta geti, ve II. Petro (1727-1730) adiyle
hkimiyet srmee balad. ar ok gen bir yata olduun-
dan, devlet idaresi tamamiyle Menikov'un elinde bulunuyor-
du. Fakat, II. Petro, bir mddet sonra knez Dolgoruki'ler aile-
sini kendine yaklatrd ve 1727 eyllnde Menikov srgne
gnderildi. Menikov'un nfuzu krlnca bu defa Dolgoruki'ler
ve Golitsn'ler ykseldiler, ve istedikleri gibi hareket etmee
baladlar. II. Petro, 1730 da iek hastalndan lnce, tahta
Byk Petro'nun kz Anna geirildi (1730-1740). Anna, o sra-
larda, Kurlndiya dknden dul kalm bulunuyordu. Tahta
geirilmesinden nce, birka devlet erknnn tanzim ettii,
"tahtn salhiyetlerini tahdit vesikasn imzalamt. Bu vesika
veya "artlarn en mhim maddeleri: Anna, ikinci defa evlen-
meyecekti; sekiz kiiden mrekkep "Gizli uray muhafaza
edecek, ve bu "urann muvafakati olmakszn harb iln et-
meyecek, bar akdetmeyecek, yeni vergiler konmayacak, mah-
keme yaplmakszn asilzadeler ldrlmeyecekler, ve bunla-
rn malikneleri ellerinden alnmayacak, Imparatorie kendi-
liinden kimseye iftlik tahsis edemeyecekti. Anna, bu art-
lara riayet etmedii takdirde, tahtndan indirelecekti. Anna
bu artlar kabul etmi ve Moskova'ya gelmiti; fakat yksek
devlet erkn ile "dvoryan,, lar ve subaylar arasnda ihtilf
km ve Anna bundan faydalanarak, taht tahdid eden art-
lar yrtm, ve hkmranlk haklarn istedii gibi kullanmak
imknn bulmutu. 1736 da karlan bir fermanla, dvoryan-
larn mecbur devlet hizmeti 25 yl olarak tesbit edildi, bu
mddet sona erince, "dvoryanlar tekade kabiliyorlard.
Anna'nm hkimiyeti zamamnnda I. Petro'nun koyduu eko-
nomik prensipler devam ettirildi, sanayi messeseleri devlet
tarafndan korundu, ve o nisbette kyl zmresinin durumu
daha sk bir hal ald.
Belgrad bar; Anna'nm saltanat yllarnda, d politikada da
Azak kalesinin Byk Petro'nun izdii yoldan gidildi. Lehis-
Tfirkierin elin- tan'daki rus nfuzu bsbtn kuvvetlendirildi,
den kmas Karadeniz'e ulamak politikas yeniden ele
(1739) alnd: bu maksatla, ran'dan, 1722-23 te alnan
Hazer denizinin gneyindeki eyaletler geri verildi ve ran'n
dostluu temin edildi. Dier taraftan Avusturya ile de bir anla-
ma yapld ve 1736 da iki devlet Trkiye'ye kar sefer atlar.
Alman meneli general Minich, rus ordularna kumandan tayin
edildi; Ruslar trk kuvvetlerinin Balkanlarda megul olmasn-
dan faydalanarak, z (Oakov) kalesini zaptettiler, Krm'a
girdiler. Hotin yanndaki Osmanl kuvvetleri malp edildi ve
Azak kalesi Ruslar tarafndan alnd (1 temmuz 1736). 1739 da,
Belgrad'da akdedilen bar gereince: Babli Azak kalesini
tamamiyle ykmasn taahht ediyordu. Belgrad bar ile
Rusya, Karadeniz'e kmak iin, ilk esasl artlar ve imknlar
bu suretle elde etmi oldu.
.... Anna, devlet ilerinde, Baltk eyaletinden getir-
"Vremenk,,- ,..'., . . . . . . , ... ...
Ier d Almanlar istihdam eder, en buyuk mev-
kileri bunlara verirdi. Kurlndiyal von
Biron birinci mevkii kazand, sonra i idarede Ostermann
ve orduda Minich birinci rolu oynamaa baladlar. Bylelikle
Rusya'nn idaresinde Baltk Alnanlarnn ehemmiyetleri oald.
Biron'un ykselmesiyle, Rusya'da "Vremenik,, (geici nfuz
sahibi) ler devri balanm oldu. Biron'un ve Baltk eyaletle-
rinden getirilen ve yksek mevkilere geirilen Almanlarn
hkimiyeti, Anna'nn ve Anna'dan sonra tahta karlan VI.
van zamannda devam etti.
Anna, lmeden nce, teyzesinin henz yeni doan olu
van Antonovi'i kendine halef tayin etmiti, ivan ( VI. ) 1740
ve 1741 de taht igal etti, devlet idaresi ise, naib sfatiyle,
tamamiyle Biron'un eline geti. Fakat, yine bir Alman olan Mi-
nich, Biron'u tevkif ettirdi ve Sibir'e srd. Bu sralarda devlet
ilerinde tam bir karklk bagsterdi. Almanlarn nfuzunu
ekemeyen yksek rus subaylarndan bir ksm, 1741 kasmn-
da, bir hkmet darbesiyle, Byk Petro'nun kz Elizaveta'y
tahta geirdiler.
Elizaveta'nn saltanat ( 1741 - 1761 ) , Anna devrine kar
tam bir reaksiyon mahiyetinde idi. Almanlar tamamiyle i ba-
ndan uzaklatrldlar, btn mhim mevkilere Ruslar getiril-
diler. Elizaveta, Anna zamannda kurulan "Nazrlar Heyeti,, ni
(kabine) kaldrd ve 12-15 halis rus meneli azadan mrekkeb
olan Senato'yu yeniden canlandrd. Bir mddet sonra, Alman-
ya'da "Yedi sene harbi,, balaynca, d politika meselelerini g-
rmek zere, mparatorie ile yakn bir temas halinde bulunan
bir "konferans,, hey'eti ihdas edildi. Hkmetin en mhim ted-
birlerinden biri de devlet gelirini oaltmakt. Bu maksatla "tuz,,
vergisi artrld ve daha birok vergi kondu, yine ayn mak-
satla devlete ait birok fabrika ve imalthane husus ahslara
satld; bu mnasebetle, devlet idaresinde nfuzu olan birok
kimse, gayet byk fabrikalar ele geirdiler.
.. . Elizaveta zamannn d vakalarndan en ehem-
Yed sene har- . . , . _ ,
binde Ruslar myetller: Br isve le harb, dieri, Rusya nn
"Yedi sene harbleri,, ne karmasdr. sve-
liler, I. Petro zamannda ellerinden giden yerleri geri al-
mak maksadiyle, 1741 de Rusya'ya kar harb amlard. Fa-
kat sve'in iinde vukubulan ayaklanmalar, harbin yenilgi ile
bitmesine sebep oldu. 1743 de Abo'da imzalanan muahede
mucibince, sve, Finlandiya'dan bir para araziyi Rusya'ya b-
rakmak zorunda kald. Rusya ile Avusturya arasndaki ittifak
icab, Ruslar, Byk Friedrich'e kar harbe kartlar. "Yedi se-
ne harbleri,, (1756-1763) adiyle bilinen bu harpte, rus ktalar
Dou Prusya'ya girdiler, 1760 ylnda Oder nehri zerinde, bitlerinden bir ksmnn, gizlice, Petro'yu drmek ve Kate-
Prusya kiralnn kuvvetleri yenilgiye uratld ve 1760 da Rus- rina'y tahta karmak iin hazrlk yapmalarn mucib oldu. 28
lar ksa bir zaman iin Berlin ehrini igal ettiler. Elizaveta'nn haziran (1762) tarihinde hassa alay zabitlerinden Orlov bira-
ni olarak lmesi ve tahta III. Petro'nun gemesi, Rusya'nn derler, Katerina'y Petersburg'a getirerek imparatorie iln
harpten bsbtn ekilmesini mucib oldu. ettiler. Paytahttaki ktalar hemen biat getirdiler. Bunun zerine
III. Petro tahttan vazgemek zorunda kald ve birka gn
III Petro E z a v e t a > Byk Petro'nun neslinden birinin tah- sonra Aleksey Orlov ve dier subaylar tarafndan boularak
<1761-1762) ta karlmas iin lzm gelen tedbirleri almt. ldrld. Rusya tahtna da II. Katerina geti.
Petro'nun neslinden ancak kz Anna tarafndan
kk bir prens vard: Anna'nn ve Holtein dknn olu
Kari - Peter Ulrich. Tamamiyle bir alman olarak yetien prens,
Rusya tahtnn varisi iln edildi ve 1742 de Petersburg'a geti-
rilerek Ortodokslua geirildi. 17 yan bitirince, Prusya kiral
Byk Friedrich'in tavsiyesi zerine, kk bir alman prenslii
olan Anhalt-Zerbst beyinin kz Sophia-Augusta ile evlendirildi.
Prenses Ortodokslua geirilerek Katerina Alekseyevna adn
ald (sonraki II. Katerina). 1745 te dn yapld. Veliaht ve
kars, Elizaveta'nn nezareti altnda, sarayda kapal bir hayat
sryorlar, devlet ilerinden uzak tutuluyorlard. Petro tahsilini
ikmal etmekte, askerlikle megul olmakta ve kars ile anlaa-
madndan, onunla fazla dp kalkmamakta idi. Katerina, yal-
nzln verdii sknty gidermek iin, vaktini kitap okumakla
geirmekte idi. Bunun neticesinde Katerina devrinin en mhim
ve cidd eserlerini esasl bir ekilde mtala etmi ve gayet
etrafl malmat edinebilmiti. 1754 te Katerina. bir olan do-
urdu (I. Pavel); mamafih prens, annesinin elinden alnd ve
Elizaveta tarafndan terbiye edildi. Elizaveta lnce tahta III.
Petro geti (1761-1762). III. Petro, gayet hafif merep bir adam
olup, hibir cidd ile megul olamyordu. Byk Friedrich'i ta-
parcasna takdir eder, rus ordusunu tamamiyle Prusyal'larm-
kine benzetmek emelini gderdi; alkole ok dknd ; res-
m kabuller esnasnda bile kabalk ve hafiflikler yapmaktan
ekinmezdi, Rusya'y ve Ruslar istihfaf ettiini gizlemezdi.
Buna mukabil, kars Katerina anadan doma bir rus imi
gibi hareket eder ve rus erknnn, zabitlerin gnln ka-
zanmaa alrd. III. Petro, her frsatta, Katerina'ya ha-
karet eder, fakat karsndan hibir mukabele grmezdi.
Btn bunlar, rus yksek saray erkn ve hassa alay za-
 N C BLM

KNC KATERNA ZAMANI

(1762-1796)

Rusya'da Dvory anlar monarisi'nin tesisi

Katerina zama- F r a n s z rasyonalist felsefe tesiri altnda kalan

mnda i slhat Katerina, 1762 de tahta knca, Rusya'y en iyi
teebbsleri kanunlara gre idare etmei tasarlyor ve by-
lelikle Rusya'da mkemmel bir rejim kurabilece-
ini umuyordu. Memleketi iyi idare edebilmek iin evvel onu
tanmak lzmd. Bu maksatla, Imparatorie Rusya iinde seya-
hatler yapt, Moskova'y, Kazan' ve Baltk eyaletlerini ziyaret
etti. dare bana gvendii ve yakndan tand kimse-
leri getirdi. Elizaveta zamannda ehemmiyet kazanm olan
Senato'nun salhiyetlerini azaltt ve bu messeseyi ancak
idar bir organ haline koydu. Katerina'nn tahtta salamca
yerleebilmesi iin birka yl gemesi icap etti. 1764 de
vukubulan, kk rtbeli Mirovi adl bir zabitin, Schlssel-
burg kalesinde hapsedilen sabk imparator VI. van Antono-
vi'i kurtarp tahta karmak teebbs, Katerina'nn mevkiinin
henz pek salam olmadn gstermee kfi idi. Fakat ted-
ricen alnan tedbirler ve i bana yeni ve sadk adamlarn
getirilmesiyle Imparatorie mevkiini tamamiyle salamlatr-
maa muvaffak oldu. Bu sralarda, Katerina'y tahta kar-
makta en mhim rol oynayan Orlov biraderlerin mparatori-
enin gzdeleri sfatiyle mhim rol oynadklar grlyor.
Katerina Rusya'da yeni kanunlarn tatbikini tasarlyor ve
bunlar sayesinde Rusya'da en mkemmel bir sistem kurabile-
ceini zannediyordu. 1649 da tanzim edilen "Aleksey Michay-
lovi kanunnmesi,, (Ulojenye) nin artk eskidii ve mevcut
hayat artlarna uymad grlmt. Yeni kanunlar hazr-
lamak maksadiyle Rusya'nn her tarafndan ve muhtelif zm-
relerden seilen murahhaslar toplanmasna karar verildi. Ka-
nunlar tanzim edecek meclis toplanncaya kadar, Katerina,
 yeni kanunlara esas olmak zere, kendisi bir taslak hazrlad.
"Nakaz,, adiyle hret bulan bu eser, devrin en yeni felsef
grlerine dayanmakta idi ve en insan ve ileri fikirleri
ihtiva etmekte idi. Katerina'nn 20 blmden ve 500 maddeden
teekkl eden bu kanun tasla, Montesquieu'nn UEsprit des
lois (kanunlarn ruhu), Bielfeld'in Instiiuons politigues gibi o
devrin en yeni grlerini ihtiva eden eserlerin bir hlsas
idi; ceza hkmlerinde, o sralarda henz km olan italyan
hukukularndan Beccaria'nn "Cnim ve Ceza hakknda,, ki
eseri esas tutulmutu. Katerina'nn "Nakaz (dstur) rusca,
franszca ve ltince olarak bastrld ve Avrupa memleket-
lerine de gnderildi (1767).
1766 sonunda murahhaslar toplandlar; 565 kiiden teekkl
eden murahhaslar hey'etinin Moskova'da, Granovita'ya saraynda
ilk toplants ald (1767 yaznda) ve kanunlarn tanzimi iine ba-
land. Hey'etin almasnda muayyen bir pln yoktu. Katerina-
nm "Nakaz iki defa okundu; birok kk komisyonlar tekil
edildi. Fakat almalar esnasnda, Imparatorie tarafndan su-
nulan proje ile Rusya'daki hakik durum arasnda geilmez bir
ayrlk olduu grld. Katerina da, en mtekmil kanunlar
vazetmek hevesini kaybetti ve toplantnn almalarna kar
soudu; ve nihayet 1778 sonunda, bu almalardan bir ey
kmayacan grnce, murahhaslar geri gnderdi. Katerina
Rusya'ya en iyi ve insan kanunlar tatbik fikrinden vazgeti
ve Rusya gibi geni bir lkede her eyden nce merkeziyeti
ve ok kuvvetli bir monari idaresinin bulunmas lzm geldi-
ine kanaat getirerek, rejimini kuvvetlendirmek yolunda yeni
yeni tedbirler almaa balad. Bu tedbirler arasnda, "dvoryan,,
(kk aslzade) lerin mevkiini ykseltmek ve taht bu zmre
sayesinde salamlatrmak prensibi bata geliyordu.
1762 de karlan bir kanunla, "dvoryan,, ler devlet hizme-
tine girip girmemek hususunda serbest braklmlard. Halbuki
iftlik sahibi "dvoryan,, lere bal kyllerin durumu bsbtn
fenalat. iftlik sahipleri 'pomeik'ler, kyllerin tam mana-
syle efendileri mevkiine kartldlar; onlar istedikleri gibi is-
tismar etmek ve kk bir su yznden Sibir'e srmek hak-
kn haizdiler. Bunun zerine kyller arasnda ayaklanmalar
oldu; ve bunlar yattrmak iin hkmet tarafndan asker
kullanlmas icap etti. Bu gibi olaylar ise, Katerina'nn rasyo-
nalist felsef grleri tesirini gn getike azaltt ve Impara-
torie istibdat rejiminin ampiyonu olmak yolunu tuttu.
Pu a ev (Pu Katerina zamannn en mhim i olaylarndan
gaofjTisyam biri
> Pugaev (Pugaof) isyandr. Bu hare-
(1773-1775) ket, Aleksey Michaylovi zamanndaki Stenka
Razin ayaklanmasna benziyordu, ve birok
bakmdan ayn sosyal artlar ve miller ile meydana gelmiti.
Rusya'nn 1757 de, Prusya'ya kar at harbi, 1768 denberi
Trkiye'ye kar yapt harb takip etmiti. Harbler dolaysyle
vergiler artm, dvoryan'lere verilen hizmet serbestlii neticesinde
kyllerin durumu bsbtn fenalamt; bunun zerine aa
tabaka arasnda hkmete kar memnuniyetsizlik oald. 1771
de Rusya'da mthi bir taun hastal bagstermiti; yalnz
Moskova'da gnde 1.000 kii lyordu. Hastala kar devlet
tarafndan alnan tedbirler ahaliyi bsbtn kzdrd; yle ki
halk kitlesi Moskova bapiskopusunu ldrd ve paytahtta
kargaalklar bagsterdi; halk yattrmak iin silh kullan-
mak mecburiyeti hasl oldu. iki yl sonra da Yayk nehri bo-
yunda bir ayaklanma patlak verdi. Bunun banda, aslen Don
kaza olan Yemel'yan Pugaev adl bir kazak bulunuyordu.
Prusya seferine itirak eden, Trklere kar dven, sonra
"kaak,, vaziyetine den Pugaev, bu defa Yayk Kazaklar
arasna gitmi ve kendine ar III. Petro (yani Katerina'nn
kocas) adn vererek, 1773 te isyan bayran kaldrd. Puga-
ev, meru bir hkmdar olan ve Petersburg'daki beyler tara-
fndan tahtndan indirildiini iddia eden III. Petro olarak, "za-
limler rejimine kar harekete getiini iln etmekle, hkmet-
ten memnun olmayan Yayk Kazaklarn, kyl tabakasn,
Bakurtlar ve umumiyetle btn gayr rus unsurunu kolaylkla
elde etti. Bundan dolay Pugaev hareketi, iftlik sahiplerine,
devlet rejimine kar sosyal bir ayaklanma mahiyetini ald.
Yayk nehri zerindeki birok kale (Orenburg ehrinden
baka) Pugaev'in eline dt. Toplar ve tfeklerle silhl
olan ve saylar 25 bin kiiyi geen Pugaev'in adamlar,
Volga istikametinde ilerleyerek, birok kasaba ve ehiri
ele geirdiler; alnan yerlerdeki "dvoryan,, malikneleri yama
 edilmekte, iftlik sahipleri, zabitler ve hkmet memurlar
ldrlmekte, kyllerin serbest olduklar ve her nevi mkel-
lefiyetten kurtulmu olduklar iln edilmekte idi. Ural-dil saha-
sndaki Bakurtlar ve Kazan Trkleri kitle halinde Pugaev'a
katlarak, ayaklanmalarn kuvvetini artrmakta idiler. Hare-
ket sahas Kazan ehrine kadar yayld. Hkmet kuvvet-
leri Trkiye'ye kar harpte ve Lehistan'daki ayaklanmay
yattrmada megul olduklarndan, isyan bastrmak iin
kfi miktarda asker yoktu. Durum ok ciddleince, Kate-
rina, general Bilikov'u isyan sahasna gnderdi. Mosko-
va'da bile asayiin bozulduu ve havann ok gerginletii
nazar itibara alnrsa, hkmetin tel etmee hakl ol-
duu anlalmaktadr. Bilikov, toplayabildii muntazam kuv-
vetlerle Pugaev'a kar yrd ve Kazan yaknndan ba-
layarak, temizleme hareketine giriti. Pugaev, Ural sahasna
ekildi ve hareket yatr gibi oldu. Fakat Bilikov'un lmesi
zerine, 1774 ilkbaharnda ayaklanma yeniden alevlendi. Salavat
Yulay 'm idaresindeki Bakurtlar ve Pugaev'in Kazaklar yeni-
den vaziyete hkim oldular. Kazan yeniden tehlikeye maruz
kald. Hkmet kuvvetlerinin oraya yetimesi zerine, Pugaev,
Volga'mn sa (bat) tarafna geti ve Sura rmana kadar
ilerleyerek, Penza ve Saratov ehirlerini ele geirdi. Moskova
civarnda bile tel bagsterdi. Pugave'in kuvvetleri bu defa
Tsartsm (Stalingrad) ehrine hcum ettilerse de, ele geireme-
diler. General Michelsohn ve Suvorov'un ktalar Pugaev'i
kovalayarak, Yayk nehrine doru ilerlediler. Hkmet kuv-
vetleri her tarafta vaziyete hkim olunca, Pugaev, en yakn
arkadalar tarafndan ele verildi ve Moskova'ya getirile-
rek, 1775 te, idam edildi. syana katlanlar da iddetli ceza-
lara arptrldlar. Bu suretle, Katerina'nn rejimine kar
yaplan bir "halk hareketi,,, kana boularak yattrld.
Pugaev'in yardm isteyerek, Osmanl padiahna bile mracaat
ettii anlalyor; o, bu hususta Don Kazaklar ve Bakurtlar
taklid etmiti. Fakat, Trkiye'yi idare edenler Rusya'nn iinde
patlak veren bu byk ayaklanmadan faydalanmak imknn
bulamadlar. syan bastrlnca, kyl tabakasnn ve bilhassa
bakurt ve tatar ahalinin durumlar eskisine nisbetle bir kat
daha arlat. Mamafih bu kyamn baz tesirleri de grld;
Katerina hkmeti, Rusya'ya tabi mslman ahaliyi kazanmak
maksadiyle, evvelki devirlerde tatbik edilen iddetli tedbirlerin
bazlarn yumuatt ve hatta evvelce yasak edilen, cami ve
medreselerin binasna izin verdi.
Rusya Mslfi- Pugaev isyannda Ural-ldil sahasndaki msl-
manlar Mfiftfi- man-trk (Kazan Trkleri Bakurt, Kazak) aha-
iii kurulmas linin Katerina hkmetine kar ayaklananlara
(1789) kitle halinde katldklar grlmt. Bunun
balca sebebi, daha evvelki hkmdarlar zama-
nnda mslman tabann maruz kald iddetli tazyikler olduu
aikard. Katerina bunu nazar itibara alarak, 1788 ylnda Rusya
mslmanlarmn din ilerine bakacak bir messese kurulma-
sn uygunlad. Merkezi Ufa ehrinde olan, fakat, "Orenburg
Mslman Ruhani Meclisi,, adn tayan bu messesenin vazi-
fesi "mollalar (hocalar) ve baka mslman ruhanilerini tayin
etmek ve Rusya'da mslman ruhani mansab sahiplerini idare
etmek idi. Rusya'daki btn mslmanlar iin mft tayin
edilmesi hususunda Senatoya bir ferman verildi. Ufa'daki
"Mslman Ruhaniler Meclisi,, 1789 ylnda tesis edildi, ve ilk
mft olarak da, Muhammed-can Hseyin adl, rus hkme-
tinin itimadn kazanan biri tayin edildi. Baz ehirlerde b-
yk camilerin inasna izin verildi. Katerina bu hareketleriyle
islm ahaliyi kazanmak siyasetini gdyordu. Nitekim rus
hkmetinin bu gibi tedbirleri baz msbet semereler verdi.
, Byk Petro zamannda Rusya'nn " guberni-
a
idaresinde'baz y (gouvernement) lere blndn ve buna
deiiklikler, gre bir tekilt kurulmak istendiini grm-
1775 ve 1785 tk. Fakat bu sahada fazla bir gelime olma-
reformlar mtl Katerina tahta kt zaman Rusya
idar bakmdan 20 vilyetten (guberniya) ibaretti. Bu defa,
1775 ylnda kan bir kanunla yeni taksimat yapld, ve 300-
400.000 nfusun yaad saha bir "guberniya,, olarak tesbit
edildi; her guberniya'da 20-30.000 ahali ihtiva eden "uyezd,
(kaza) ler tekil edildi. Bylelikle btn Rusya 50 guberniya-
ya blnd. Vilyetlerin bandaki vali (gubernator - gouver-
neur) lere geni salhiyetler verildi, ve idare mekanizmas iyi-
 etirildi, mahkeme ileri de daha iyi bir dzene kondu. 1785
te karlan bir kanunla da, her vilyet dahilindeki "dvoryan,,-
lerin bir cemiyet (korporasyon) halinde faaliyetleri hakk ta-
nnd ; buna gre, her ylda bir defa vilyet merkezinde
toplanan dvoryan'ler kendi reislerini seiyorlar ve kendilerini
ilgilendiren ileri takib edebiliyorlard; dvoryan'ler, devlet
hizmetinden, vergilerden ve her nevi mkellefiyetten serbest
tutuluyorlard. 1785 kanunu ile, bu suretle, " dvoryan ler
zmresi en yksek imtiyazl bir snf haline getirilmi, ve Ka-
terina rejiminin ana direi derecesine karlmlard. Ayn
ylda ehir ahalisi ve ehir tekiltna baz imtiyazlar verilmi
ve ehir idaresine daha ok muhtariyet bahedilmiti. Memur-
larn 14 dereceye, ve tccarlarn "gilda,, iar blmleri muha-
faza edildi.
"Dvoryan,, ve ehirler iin imtiyazlar verilirken, kylle-
rin durumunda iyilie doru bir deiiklik yaplmad. Ka-
terina felsefi grlerinin tesiriyle kylleri serflikten serbest
brakmay dnecek kadar ileri gitmi olmakla beraber,
pratik sahada hi bir tedbir alnmad. Bilkis, pomeik
( iftlik sahibi ) dvoryan.' lere geni imtiyazlar verilmekle
kyllerin toprak serfiikleri nizam ok daha iddetlendi.
Vergilerin, mkellefiyetlerin arl bsbtn aa tabaka- masn mucip oluyordu. 1763 de krai III. August ld. Kate-
zerine ykletilerek, " Krepostnoye pravo,, (serflik) en yk-
sek derecesini buldu. Pugaev isyan ve fransz ihtilli tesirleriyle
Katerina "kyl meselesinde bsbtn evvelki grlerinden
vazgemi ve tam bir "dvoryan,, zmresinin hkimiyetini pren-
sip ittihaz etmiti. Rusya'daki kyl durumunun fecaatim tasvir
eden Radiev' in (Petesburg'dan Moskova ya seyahat, 1790), Ka-
terina tarafndan takibata uratlarak Sibir'e srlmesi, bu hu-
susta bir fikir vermee kfidir.
Katerina zamannda d siyaset ve ftuhat
_ ... III. Petro zamannda rus hkmeti Prusya k-
Lebstan mee-
ra
lei (1363-1773) h Byk Friedrich'e kar tam bir dostluk
ve Lehistan'n siyaseti takip etmi ve bylelikle Prusya'nn
blnmesi* 1772, "Yedi sene harbinden muzaffer olarak k-
1793, 1795) masn salamt. Katerina tahta knca, Fried-
rich'e kar dostlua nihayet verildi ise de, Prusya'ya kar
dmanca bir durum da alnmad. Rusya, Avrupadaki harb
karsnda tam bir bitaraflk siyasetini takibe balad. Katerina'y
Rusya'dan ziyade Lehistan'daki durum ilgilendiriyordu. Leh
kiral III. August son gnlerini yaamakta idi. "Kralszlk,,
zaman yaklamt. Byk Petro'danberi, Rusya Lehistan'da
nfuz kazanm olduundan, tahta Rusya'nn iine gelecek biri-
nin karlmas gerekiyordu. Tam bu sralarda Litvanya'daki
ortodoks ahalinin ba olan Belorus piskopusu himaye isteye-
rek Katerina'ya mracaat etti. Lehistan'daki nizama, "Altn hr-
riyete, gre, leh asilzadelerinin geni hrriyet haklan vard.
Kral seilirken, Seym'e (Diyet meclisi) itirak eden asilzade-
lerden ancak biri "liberum veto,, (mmanaat serbestisi) hakkn
kulland m, seim yaplamazd. Bundan tr, leh siyasi duru-
mu ok kark bir manzara arzetmekte ve dardan siyasi
nfuzlara kolayca maruz kalmakta idi. Seym kararlarndan
memnun kalmayan zmreler haklarn mdafaa ve bakalarna
kabul ettirmek maksadiyle "konfederasyonlar tekil ediyorlar
ve mcadeleye balayorlard.
Bu durumlar, Lehistan'n siyaseten bsbtn zfa ura-
rina'nn arzusu zerine leh tahtna, Stanislav Poniatowski seil-
di ve IV. August adiyle tahta kt. Poniatowski, Katerina'nn
gzdelerinden (aklarndan) olup, Rus imparatoriesinin nfuzu
ve tesiri altnda idi. Lehistan tahtna kmas zerine, Varo-
va'daki ru elisi Lehistan'n i ilerine byk bir salhiyetle
karmaa balad. Lehistan'nn ortodoks ahalisi bu defa ka-
toiiklerle ayn haklar istediler. Katerina, Prusya kiral byk
Friedrich ile anlaarak "Dissident,, lere ( katolik olmayanlar )
katoliklerle ayn haklarn tannmas esasn kabul ettiler. Fa-
kat leh Diyet meclisi (Seym) buna red cevab verdi. Katerina
bu silh kuvvetine mracaatla, Varova'y rus kuvvetleri
tarafndan igal ettirdi; bunun zerine Seym "Dissident lerin
hakkn tand (1767). Rusya ile Lehistan hkmeti arasnda
1768 de yaplan bir anlama gereince, Katerina, Lehistan ve
Litvanya'nn devlet idaresindeki sistemi deimeksizin devam
ettirileceini garanti ediyordu; bununla Lehistan'da adeta rus
himayesi kaim olmu gibiydi. Bu durum ise Lehistan'da Rus-
ya'ya kar bir reaksiyon uyanmasn mucip oldu; yer yer
"Konfederatsiyalar teekkl etmee balad; bunlardan en
mhimi Bar ehrindeki idi. Bu harekete kar ortodoks ahali-
den teekkl eden serseri eteleri, "haydamak,, lar, harekete
getiler; Lehistan bir i harbe sahne oldu. Bunun zerine
Katerina Lehistan'a rus kuvvetleri evketti. Ruslar, "hayda-
maklar yattrdlar ve "Konfederatlara yardma baladlar;
Avusturya da bunlar himaye etmekte idi. Karklk uzaynca,
Rusya ve Avusturya da Lehistan'a asker kuvvet gnder-
diler. Bununla Lehistan meselesi, devlet meselesi halini
ald. Bir mddettenberi Katerina ve Prusya kiral Byk
Friedrich arasnda Lehista'nn bir ksmn paylamak iin ko-
numalar yaplmt. Katerina Lehistan' tamamiyle Rusya'ya
katma dndnden, Prusyallarn ie karmasn arzu Prusya ordusu bat mntakalarn igal etmiti. Ruslar ve Alman-
etmiyordu. Bu defa devlet Lehistan'da yaptklar asker
hareketlerin masraf karl olarak, baz mntakalar kendile-
rine almaa karar verdiler. Buna gre, Rusya - Belorusya (Be-
yaz Rus'ya) y; Prusya - Byk Lehista'nn bir ksmn (Branden-
burg ile Dou Prusyay ayran sahay);; Avusturya da Gali-
yay ald. Bu suretle 1772 de Lehistan'n ilk blm vukubuldu.
Bu karar leh Seym'i tarafndan tasdik edildi.
Lehistan arazisinden mhim bir ksmnn yabanc devlet-
lere braklmas, leh vatan severleri arasnda bir "uyan,, hareke-
tini mucip oldu. 3 mays 1791 kararyle Seym (Diyet Meclisi)
Lehistan'n anayasasn deitiren, veraset yolu ile babadan
oula geen bir krallk sistemini kabulden baka Fransa'daki
inbilbn tesiriyle baz dier deiiklikleri de onarlad. Buna
kar leh muhafazakr evreleri ayaklandlar ve mdahale rica-
siyle Katerina'ya mracaat ettiler. Rusya imparatoriesi hemen
byk bir ordu gndererek Varova'y igal ettirdi (1792).
Prusya kiral da, Lehistan'n bat mntakalarna asker evketti.
Yaplan mzakereler neticesinde, Rusya ile Prusya Lehistan'dan
yeniden birok yer aldlar. Rusya'ya Volynya, Podolya ve
Minsk blgesi dt. Danzig ve byk Lehistan sahas Prus-
ya'ya katld. Bu suretle, 1793 te Lehista'nn ikinci blm
yapld.
Lehistan'n ikinci taksimi Leh milliyetperverleri arasnda
byk bir heyecan mucip oldu. Gizli komiteler teekkl etti.
Fransa'ya ve dier Avrupa memleketlerine snan leh milli-
yetileri, "3 Mays Anayasas,, namna Lehista'nn hrriyeti ve
btnl iin mcadeleye giritiler. 1794 te Lehistan'n muh-
telif blgelerinde ayaklanmalar oldu. Hareketin banda Tadeusz
Kosciuszko (Tadeyu Kostko) adl byk bir vatanperver ve
kumandan bulunuyordu.Lehli'ler.Varova'daki rus askerlerine h-
cumla, paytahtlarn kurtardlar; mill bir leh hkmeti teekkl etti
ve mstevlilere kar etin bir mcadele balad. Katerina, Rum-
yantsev ve Suvorov adl en tannm rus generallerinin kuman-
dasnda, Lehistan'a byk bir ordu gnderdi. etin ve ok kanl
savalardan sonra leh mcahitleri yenildiler. Varova yeniden
Ruslarn eline dt ve Lehistan'n istikll sava kanla bouldu.
Rus kuvvetleri Lehistan'n bir ksmnda harekette bulunurlarken,
lar vaziyete hkim olunca leh kiral IV. August tahtndan vaz-
geti ve ikamet yeri olarak Petersburg'u seti. Prusya, Rusya,
ve Avusturya hkmetleri bu defa Lehistan devletini bsbtn
ortadan kaldrmaa ve leh arazisini aralarnda paylamaa ka-
rar verdiler. devlet arasnda yaplan uzlama gereince:
Rusya - Litvanya ve Kurlandiya sahasn; Varova dahil ol-
mak zere Lehistan'n merkez ksmn, Prusya ; Krakovya ve
Lublin ehirleri ve blgelerini de Avusturya ald. Bununla Le-
histan'n nc taksimi yapld (1795). Katerina'nn Lehistan
ilerine karma siyaseti, nihayet Lehistan'n bsbtn ortadan
kalkmasn mucib oldu. Rusya bu suretle daha Korkun van
zamanndanberi siyas bir program olarak takibine balanan
siyas amacna ulam oldu; Ruslarn banda bulunan bir
"alman kars,, bu suretle Rusya'nn uzun zamandanberi d-
man olan Lehistan'n bsbtn ortadan kalkmasn ve Ruslarn
bat istikametinde geni lkeleri ele geirmesini tahakkuk ettir-
miti.
Rus - Trk a- ^ u s y a ' n m Lehistan'da nfuz kazanmas, trk
valar (1768 - devlet adamlarn tela drmt. Lehistan-
1772); Kk da, Trkiye'ye dman bir devletin yerleme-
Kaynarca(1774) sinden doacak neticeler oktanberi anlal-
ve Ya (1791) ml t,. gar konfederat'larndan bazlarnn rus
b
habMl788-8) askerlerinden kaarak Osmanl topraklarna
ar
* snmalar, rus hkmetinin hiddetini mucip
Rasya Tarihi 19
 oldu. Ruslar ni bir basknla Osmanl arazisine girdiler, mlteci bar ile Rusya kat' ekilde Karadeniz sahillerine ulam, ve ok
Lehlilerle birlikte birok islm ahaliyi de ldrdler. Bunun mmbit ve geni arazi elde etmiti; Krm Hanlnn Rusya'ya
zerine, 1768 de Trkiye Rusya'ya harb iln etti. Ruslarn Le- katlmas iin ilk adm atlmt; en ehemmiyetli nokta da:
histan'da megul olmalar, Trkler tarafndan bir frsat telkki Rusya, ortodoks teb'ay himaye bahanesiyle, Trkiye'nin i i-
edildii anlalmaktadr. Fakat Osmanl ordusunun hazrl fena lerine karmak imknn elde etmiti. Bu itibarla Kk Kay-
idi ve iyi kumandanlar yoktu. Bundan tr, bir trk ordusu narca bar, rus-trk mnasebetlerinde bir dnm noktas olup,
1769 da Hotin kalesi yannda Ruslara yenildi. Bunun zeri-
Rusya'nn Osmanl mparatorluunu ykmak yolunda en byk
ne, Ruslar Tuna boyuna doru ilerlemee baladlar. 1770 te, rus
muvaffakiyeti tekil etmekte idi. Katerina, bununla da iktifa
bakumandan Rumyantsev'in 30 bin kiilik bir kuvveti, Kartal'n
etmiyerek, Trkiye'yi bsbtn ortadan kaldrmay dnyor-
biraz kuzeyinde, 180 bin kiilik bir trk ordusu tarafndan
d u ; stanbul merkez olmak zere Rusya'nn himayesi altnda
kuatld. Fakat Ruslar kar hcuma geerek, dissiplinleri ve
bir "Rum mparatorluu,, kurmay tasarlyordu. Fakat Kate-
hazrlklar zayif olan trk kuvvetlerini perian ettiler: bununla
rina bu tasarsn gerekletiremedi; Trkiye, henz tasfiye
harbin gidiat tamamiyle Ruslarn lehine dnd. Btn rus
edilecek kadar zayif bir devlet deildi.
ordusunun Balkanlara inmelerine ancak Tuna nehri mani oldu,
hatta Rumyantsev'in ktalar baz noktalarda Tuna'y geip Krm'n elden gitmesi, Trkiye'de byk bir reaksiyon
Balkanlara girdiler; mamafih Ruslar burada tutunamadlar ve uyandrd. Fransa ve ngiltere hkmetleri de el altndan Rus-
Tuna'nn kuzey sahiline ekildiler. Budan ve Eflak, Ruslar ya'ya kar Babli'yi harbe tevik etmekte idiler. Osmanl dev-
tarafndan igal edildii zaman ikinci bir rus ordusu Krm'a letiyle sve arasnda asker bir ittifak akdedilmiti. Bu durum
girdi ve orada salamca yerleti. karsnda Trkiye. 1787 de Rusya'ya kar harb iln etti. Har-
bin balangcnda durum Rusya'nn aleyhine dnd; byk bir
Trkler iin daha byk felket, hi beklenmedik bir rus donanmas Karadeniz'de frtna yznden batt, rus kuv-
yerden geldi. Kont Aleksey Orlov'un idare ettii bir rus do- vetleri z (Oakov) kalesi yannda saplanp kaldlar. Ancak
nanmas Baltk denizinden hareketle Akdenize geti, ve Orlov'un z kalesinin dmesi rus kuvvetlerinin ilerlemesine yol at.
tevikiyle Mora'da Rumlar isyan kardlar. Rus donanmas Sa- Rus bakumandan Suvorov, 1789 da Fokani yannda byk
kz adas aklarna geldi ve eme'de vukubulan deniz muha- bir zafer kazandktan sonra, Tuna zerindeki kuvvetli bir kale
rebesinde trk donanmasn imha etti. Ruslar bu suretle Ada- olan smail, Ruslar tarafndan hcumla alnd (1790). Suvorov,
lar denizinde de hkim oldular. Bu durum zerine Babli tela baz ehemmiyetsiz hadiseleri bahane ederek, smail ehrindeki
dt ve bar mzakerelerine balanmasn istedi. Tuna'nn trk ahalisini kamilen katlettirdi. Harp durumu tamamiyle Rus-
gney sahilindeki rus kararghnn bulunduu Kk Kaynarca larn lehine dnm olduundan, Babli bar mzakerelerine
mahallinde, 1774 te imzalanan barla Trkiye, Rusya tarafn- balamak zorunda kald. 1791 de Ya ehrinde akdedilen bar
dan ileri srlen ar artlar kabul etti. 28 maddeden ibaret artlar gereince: Trkiye, Krm'n Rusya'ya ilhakn tand,
olan bu barn en mhim maddeleri unlard: Karadeniz'in ku- z kalesi Ruslar'a brakld; Dnestr (Turla) nehri Rusya ile
zey sahilinde (Krm dahil) ve Azak denizi evresinde yayan Osmanl devleti arasnda "ebediyen,, snr olarak tesbit edildi;
btn Tatarlar, Osmanl padiahnn hkimiyetinden kp, ms- Kafkaslar'da da Kuban nehri snr tekil edecekti. Bu suretle
takil olacaklar; Azak, Ker ve Klburun kaleleri Rusya'ya brakla- Kk Kaynarca'da Trkiye'ye kabul ettirilen artlar, Ya
cak; Rusya, Osmanl Devleti dahilindeki ortodoks tebanm kilisele- bar ile bir daha arlatrld; Rusya'nn Trkiye'ye kar
rini himayesi altnda bulunduracak; Trkiye'de rus teb'as ve tc- asker stnl, artk su gtrmez bir hakikat olmutu.
carlar ayrca himaye grecekler; Trkiye harb tazminat olarak 1768-1772, 1787-1790 yllar trk savalar neticesinde elde
yksek bir mebla deyecekti. 1774 te akdedilen Kk Kaynarca edilen geni ve mnbit saha, yeni Rusya (Novorossiya) ve
 Tavrida (Krm Hanl), Ruslara yeni bir kolonizasyon faaliye-
tine yol at. Katerina tarafndan bu ie memur edilen Potem-
kin, ok az bir zamanda byk iler yapt. Nikolayef ve Cher-
son ehirlerinde tersaneler tesis edildii gibi, Karadeniz rus do-
nanmasna s olacak Sivastopol kalesinin temelleri de atld;
Orta Dnepr boyunda da Yekaterinoslav (bugnk Dneprostroy)
ehri kuruldu; Rusya'nn birok yerinden muhacirler celbedile-
rek, yeni zaptedilen mmtakalarda rus hkimiyetinin salamla-
trlmasna alld. celeri Katerina tarafndan msamaha ile karland ise de,
Katerina'nn "trk siyaseti,, sayesinde, Rusya, daha Kiyef
Rusyas devrinde ulamak istedii Karadeniz'e inmek amac
gereklemi olduu gibi, yzyllar boyunca Rusya'nn gney
mntakalar iin daim bir tehlike tekil eden Krm Hanl da
ortadan kaldrlm oldu. Katerina Osmanl mparatorluunu
tasfiye etmek, Boazlar ele geirmek politikasn prensip ittihaz
etmekle ilerideki rus ftuhat emellerine bir istikamet vermi oldu.
Trk harbi devam ederken, sveliler de Rusya'ya harp
atlar. sve donanmas 1788 ve 1789 da Petersburg'a hcum
etmek teebbsnde bulundu ise de, geri pskrtld. Finlan-
diya'daki sve kara ordusu da fazla bir gayret gsteremedi.
Ruslar da, kuvvetlerinin azl yznden harekete geemediler.
Bu durum karsnda 1790 da Rusya ile sve arasnda, harb-
ten evvelki durum muhafaza edilmek artyle, bar akdedildi.
Katerina za- Petronn Rusya'y "ilim yayma,, siyase-
manrada ede- tinin ilk semereleri Eiizaveta zamannda g-
biyat ve ilim rmee balamt. Archangelsk blgesi ky- mt. Kendisine Panin ve Bezborodko gibi mmtaz politika-
llerinden olan Lomonosov, ya gemi ol-
duu halde Moskova'ya gelmi, tahsile balam ve nihayet
Almanya'da msbet ilimleri renmi ve Rusya'ya dndkten
sonra, limler Akademisine tayin edilmi ve profesrle yk-
seltilmiti. Lomonosov, yalnz kimya, fizik ve tabii ilimlerle
uraan ilk rus limi deil, ayn zamanda rus grameri ve rus
tarihiyle de megul olan ilk Ruslardan biridir. Yine Elizaveta
zamannda ilk rus edibleri de belirmilerdi: Tred'yakovski ve
Sumarokov. limler Akademisinin daha iyi bir duruma geti-
rilmesi (1747), ve Moskova'da bir niversitenin almas (1755)
bu devrin en mhim ilm hareketleri oldu.
Katerina gibi ok okumu ve devrin fikir hareketleriyle
yakndan ilgisi olan bir hkmdarn taht igal etmesi, Rusya'da
edebiyat ve ilim hareketinin inkiafna imknlar verdi. Impara-
torie bizzat kendisi edeb eserler yazar ve hatta mecmualar
karrd. Derjavin ve Fonvizin gibi, klsik rus edebiyatnn
ilk mmessilleri bu zamanda sahneye ktlar. Bu sralarda
Rusya'da "farmasonluk yaylmaa balamt; bu hareket n-
sonralar phe uyandrd ve takibata urad. Bu devrin
en faal ve mmtaz ahsiyetlerden biri de edib Novikov'tur. 20 cilt
tutarnda eski rus tarih vesikalarn yaynlayan Novikov, Rusya-
da kitap ve mecmua neri iinde byk bir rol oynad ve ilk
kitap maazalarn at. Novikov, sonralar Katerina'nn takiba-
tna urad ve Katerina'nn lmne kadar hapishanede kald.
lk ilm rus tarihi (Tatiev'in eseri) de bu zamanda baslmtr.
Knez erbatov tarafndan da mufassal bir "Rusya tarihi,, ha-
zrland. Bu suretle Katerina'nn zaman rus kltr hayatnda
byk bir inkiafa ve ilerlemeye yo! am oldu.
Katerina'nn ^ k bir alman prensinin kz iken, tesadf
karakteri ve e s e " olarak, Rusya gibi byk ve geni bir
lm devletin bana geen Katerina, pek ksa bir
zamanda kendisini halis bir rus gibi gstermi
ve rus ahalisinin sempatisini kazanarak hakik bir rus ariesi
gibi hareket edebilmiti. Gayet enerjik ve ok zeki olan Katerina,
devlet idaresini eline alm ve istedii gibi evirmee bala-
clar, Potemkin gibi ok enerjik idareci ve Rumyantsev iie Su-
vorov gibi sivrilmi generaller yardm etmilerse de, da-
ima kendi izdii yoldan yrmesini bilmiti. Katerina bil-
hassa ftuhat siyasetini takib bakmndan Byk Petro'yu
andrmaktadr. Bata fransz filozoflarnn tesiriyle insan
idareye meyli olduu halde, az sonra tam bir mstebit
rejim kurmu ve her trl yeni fikir ve hareketlerin d-
man kesilmiti. Katerina ok gen denecek kadar bir yata
dul kalmt. Kendisinin ahlka ok zayif olduu, Orlov kar-
delerden balayarak birok ak bulunduu ve erkeklerle
dp kalkmaktan fazlasyle holand biliniyor. Fakat, Katerina
 devlet ilerinde hibir "aknn tesiri altnda kalmazd. 600.000 kyl nfusunu dvoryanlere hediye etmekle, serflerin
III. Petro'dan, Pavel adnda bir olu vard. Fakat olun- adedini oaltm ve "toprak kleliini,, bsbtn yaym oldu.
dan kat'iyyen holanmaz ve daim nezaret altnda bulun- Pavel, Avrupa'dan Rusya'ya yeni fikirlerin girmesine mani
dururdu; hatta kendisinden sonra, Pavel'in olu Alek- olmak iin Rusya'nn hudutlarn kapatt; Ruslar'dan kimseye
sandr' tahta karmay tasarlyordu; mamafih bunu gerek- Avrupa'ya gitmee izin verilmiyordu; yabanclar da ok byk
letirmeden 1796 ylnda ld. Katerina'ya, Rusya'nn bytl- mkllerle Rusya'ya gelebiliyorlard. En ufak bir phe zerine
mesi iinde yapt hizmetlerden tr "Byk,, lkab veril- binlerce kii Sibir'e srld veya hapise atld; bu suretle
mise de, bu lkab tutunamamtr. Mamafih II. Katerina'nn, I. Pavel'in idaresi tam bir "dehet rejimi,, mahiyetini ald. Git-
Petro'dan sonra, rus tarihinin en byk hkmdarlarndan biri tike sert ve keyf hareketlere bavuran Pavel, karsna ve
olduunda phe yoktur. oullar Aleksandr ile Kostantin'e fena muamele yapmakta,
en yakn muhitini daim bir korku iinde tutmakta idi. Bunun
Pavel Petrovi zaman ( 1 7 9 6 - 1 8 0 1 ) neticesi: Pavel'e kar gizliden gizliye hareket bagsterdi.
Petersburg asker kumandan Palen tarafndan idare edilen bu

Pavel, zamann-
_ 42 yana
* kadar daim bir nezaret altnda tu-
hareket, artk delirmee balayan mparator'un yerine olu
da i olaylar an Pavel, tahta knca Katerina tararndan Aleksandr' tahta karmay istihdaf ediyordu. 11 mart 1801
konulan birok nizam deitirmek maksadiyle gn, Pavel suikastlar tarafndan ldrld ve hemen olu
yeni yeni tedbirler almak istedi. Gayet kaba, kat tabiatl ve Aleksandr tahta karld.
gabi bir adam olan yeni imparator, devlet idaresinde hibir
tecrbesi olmad gibi, anlay sahibi de deildi; bundan tr, Suvorov'nn Av F r a n s z inklbn mteakip, Fransa'nn btn
annesi tarafndan tatbik olunan sistemi bozmak isterken, ancak rupa seferleri Avrupa devletlerini tela drmesi zerine,
kk meselelerle megul olabiliyordu. Btn devlet idaresinde (1799) 1798 de Fransa'ya kar teekkl eden dev-
asker bir nizam tatbikini arzu ediyordu. Yapt "yenilikler letler koalisyonuna Rusya da dahildi. Hatta
den en mhimi, asker niformay ve talimi Prusyallarn- bir aralk rus Karadeniz donanmas, trk donanmasyle birle-
k'ne benzetmek oldu; askerlere ok iddetli muamele yap- erek, yon denizindeki adalar Franszlardan temizledi. Avus-
lr ve arkas kesilmeyen resm geitler tertib edilirdi. turya'nn arzusu zerine, mehur rus generali Suvorov'un
Pavel, Byk Petro tarafndan karlan "taht veraseti,, kanu- kumandasnda bir rus ordusu, Franszlara kar savamak
nunu (hkmdarn ayn slleden olmak zere istedii zere, Kuzey talya'ya gnderildi (1799). Suvorov Kuzey tal-
kimseye taht brakmak hakk) deitirdi, ve 1797 de yeni
ya'da birka defa Franszlar yendi, fakat tasarlad gibi
bir kanunla tahtn babadan byk oluna, eer olu
Fransa'ya giremedi. Bu sralarda Avusturya'daki durum Fran-
yoksa en yal biradere gemesi esasn kabul etti; hkmdar
szlarn lehine dndnden, Suvorov gayet usta manevralar
ailesinden herbirine malikneler tayinini de tesbit etti. Bu kanun-
yaparak, en tehlikeli da geitlerinden yol almak zere,
lar, Rusya mparatorluunun sonuna kadar mer'iyette kald.
rus ordusunu Franszlarn eline esir dmekten kurtard ve
mparator Pavel'in emri zerine idarede birtakm yeni usul- bundan tr imparator Pavel tarafndan "generalissimus,,
lerin tatbike balamas karklklara sebebiyet verdi. Pavel, derecesine karld.
annesini fazlasyle "liberal,, telkki ettiinden, Rusya'da istibdat Pavel, Hollanda'da ngilizlerle birlikte Franszlarla arp-
rejimini kuvvetlendirmek ve Fransa'dan yeni fikirlerin Rusya'ya an rus ktalarnn fena duruma drlmeleri zerine ngil-
girmesine mani olmak istiyordu. Kyllerin durumunu hafifle- tere'ye harb iln etmek istedi. Rus ar, denizden hcum
tirmek yolunda baz kanunlar karmakla beraber, bizazat kendisi hazrlklarnda bulunurken, Orenburg yolu ile Trkistan'a ve
IZ w? * , a g i r m e y v e b u z e n * i n l k e y ' ingilizlerden
almayj bile tasarlamt,. Fakat byle bir fantastik seferin ba-
lanmasna Pavel'in lm mani oldu. Pavel'in son ylmda
D R D N C BLM
Rusya ile Fransa nn aras, iyilemiti. 1800 de iki devlet ara-
snda bar akdedildi; ingiliz dmanl Ruslar Fransa ile
anlamaa sevketmiti. A V R U P A POLTKASINDA RUSYA'NIN
EHEMMYET KAZANMASI

1. Aleksadr zaman ( 1 8 0 1 - 1 8 2 5 ) . idarede

deiiklikler tasavvuru

y aii j .
I. Aleksandr'n
H- Katerina'nn torunu ve Pavel'in olu

Alek-
hkimiyetinin sandr, babasnn ldrlmesi zerine tahta
balangc geince, Rusya'da devlet idaresi yeniden Ka-
terina'nn koyduu prensipler ve kurduu te-
kilta uygun olarak yrmee balad. Gen mparator henz
24 yanda idi. Katerina'nn nezareti altnda isvireli Lagarpe
tarafndan rasyonalist ve hmanist felsef gr ruhunda ter-
biye ve tahsil gren Aleksandr, tahta kt zaman adeta bir
cumhuriyeti gibi dnyordu. ok gzel yzl ve yumuak
tabiatl bir kimse olan gen hkmdar, Katerina le Pavel ara-
sndaki geimsizlik havas iinde bydnden, pek erkenden
"iki yzl olabilmek, dndklerini gizlemek ve zahiren her
zaman sevimli olmak sanatn renmi ve bu karakterinden
tr "teshir edici Sfenks,, adn almt. Aleksandr ile temasa
gelen herkes onun nezaketi karsnda tesir altnda kalmakta,
fakat ar'n hakik dncelerinin ne olduunu anlayamamakta
idi. Saray dairesinde, en yakn muhitte Aeksandr'a " bizim
melek ad verilmiti.
Aleksandr hkimiyetinin ilk yllarnda, kendisi gibi hr g-
rl baz gen aristokratlarla birlikte Rusya'da liberal sistem ku-
rulmas hususunda plnlar yapt. Kont Koubey, Novosiltsev, kont
Stroganov ve knez Adam Czartoryski'den teekkl eden ve her
zaman ar'la temasta bulunan drt kiilik bir grup'a, Aleksandr
aka kabilinden "Comite de salut public,, (Fransa inklb za-
manndaki messeselerden birinin ad) diye ad vermiti. Bu
komitenin tesiriyle idarede baz yenilikler kabul edildi; Kate-
rina zamannda ehemmiyeti azalan Senato, yeniden birok hak
kazand. Petro tarafndan ihdas edilen "Kollegya,, lar yerine,
Avrupa usul "nazrlk,, lar (Ministerstvo) tekil edildi (1802
de). Bata yedi "nezaret,, kabul edildi ve devlet ileri "nazr-
lar toplants nda konuulur oldu. Komitenin tesiriyle Alek-
sandr, Rusya'da klelii ilga etmeyi, yani kyl serfliini
kaldrmay bile dnyordu. Fakat bu sahada ileri gidemedi,
ancak "serbest iftilere dair kanun,, karlmakla iktifa edil-
di (1803); buna gre, iftlik sahipleri kendi kyllerini serbest
brakmak ve muayyen artlar iinde onlara mlk olarak toprak
vermek hakkn kazandlar. Fakat bu kanunun amel neticesi
pek az oldu. Gen ar, liberal grl dostlar ile iki yl
dp kalktktan sonra, bunlardan soumaya balad ve "ko-
mite,, nin toplantlarna nihayet verildi. Aleksandr, Rusya'da ya-
plmas lzm gelen deiiklikler ve tekilt iini, bu defa, halk
arasndan yetien biri vastasiyle gerekletirmeyi dnmee
balad; bu zat, Speranski adl bir devlet memuru idi.
Speranski'nin Kyl bir papasn olu olan Speranski, zeks
ve
faaliyet gayeti sayesinde mkemmel bir tahsil
<1808-1812) grm ve "nazrlk lar tekil edildii zaman
iileri nezaretinde mhim bir memuriyet al-
mt; 1806 danberi Aleksandr ile sk bir temas tesis eden
Speranski, az sonra ar'n, adeta banazr olmutu. Aleksandr-
n emriyle Speranski Rusya'da yaplmas gereken idar deiiklik-
lerin bir plnn hazrlamaa memur edildi; ayn zamanda yeni bir
kanunlar klliyat tertibiyle megul olan hey'etin de faaliyetine
nezaret etmek, ar'a pek muhtelif iler hakknda rapor
vermek gibi mhim vazifeleri de ald. Speranski, 1808-
1812 yllar iinde, yaplacak deiiklikler hakknda geni
bir proje hazrlad. Buna gre, Rusya ahalisi serbest bir kitle
olacak, serflik kaldrlacak ve eski "kast usul yerine "dvor-
yanlar, "orta halliler ve "ii zmre olmak zere snfa
ayrlacakt. Speranski'nin tasarlad sistem, Rusya'da monar-
inin esasl kanunlara dayanmasn iltizam edecekti. mparator
Aleksandr, bu grleri tasvib ve Speranski'nin faaliyetini
tevik ediyordu. Speranski, yeni idare sisteminde, tatbik olu-
nacak kanunlarda, Napoleon'nun "Code Civili tesirinde kalm
ve bylelikle devrin en ileri grl bir idare eklinin Rusya'da
tatbikim tasarlamt. Fakat, bu tasars gereklemedi. Spe-
ranski'nin ykselmesini ekemiyenler pek oktu. Aleksandr ile
Napoleon'un aras gittike almas, nihayet Speranski'nin de
gzden dmesine sebeb oldu. Aleksandr, gzdesinden soudu ;
Speranski "Rusya'ya inklp Fransa usullerini tatbik etmek
isteiyle,, sulandrld ; ve "devlet sekreteri vazifesinden azle-
dildi ; az sonra, kendisine kar evrilen entrikalarn tesiriyle
srgne gnderildi. ar'n kafasnda hasl olan deiiklik,
Speranski'nin Rusya'da yenilikler yapmak projesini suya d-
rd. Aleksandr, artk liberal grlerini tamamiyle atm ve
gittike kendini mistisizme kaptrm, Rusya'da tam bir mste-
bit rejimini tatbik ve hr fikirlere kar iddetle mcadele
etmek yoluna sapm bulunuyordu. O sralarda cereyan eden
byk vak'alar, ar'n her bakmdan deimesinde mhim rol
oynamt.
I. Aleksandr zamannda d olaylar
_ , Daha XV. yzyldanberi Grc beyleriyle Mos-
Gurcustan m , , .. , ,. .
Rusya'ya kova arasnda mnasebetin tesis edildiini, ve
ilhak Fedor vanovi zamannda Grcstan'n rus
himayesini kabul ettiini grmtk. Fakat,
bir taraftan iran'n ve dier yandan Osmanl Devletinin m-
dahalesi zerine, Ruslarn Grcstan'a kadar ilerlemeleri
nlenmiti. Byk Petro zamannda, Azerbaycan'n Rusya'ya
katlmasyle, rus hkimiyeti Grcstan snrlarna kadar dayan-
mt. XVII. yzyl iinde Osmanl mparatorluunun bsbtn
zfa uramas ve Kk Kaynarca barndan sonra, Rusya'nn
kesin olarak Trkiye'ye galebe almas zerine, Ruslarn Kaf-
kas'taki nfuzlar da ok ykselmiti. II. Katerina 1783 te kar-
d bir fermanla Rusya'nn, Grcstan' himayesi altna ald-
n resmen iln etmiti.
XIX. yzyl bandan Grcstan, birbirleriyle sava-
an birka kk beylikten ibaretti. Bu durum karsn-
da, grc beylerinden XII. Gorg, rus ar' I. Pavel'e, Gr-
cstan' tamamiyle Rusya'ya ilhak etmesini dileyerek bir
mracaatta bulundu. Rus ar' bunu kabul etti ve bir rus
generalinin riyasetinde Grclerden bir "hkmet,, kurularak
1801 de Grcstan'n Rusya'ya ilhakna baland. Baz grc
 ittifak bile akdolundu. Buna gre, Fransa Bat Avrupa'da; Rus-
beylerinin rus hkimiyetine kar gelmek istemeleri zerine,
ya da, Dou Avrupa'da hkim olacaklard. Napoleon, Rusya'nn
ar I. Aleksandr, Grcstan'n bir rus eyaleti haline getiril-
Trkiye ve sve zararna genilemesi hakkn tand; Fransa
mesi iin daha esasl tedbirler ald. Grc meneli olan Tsi-
ve Rusya bundan byle ngiltere'ye kar mterek bir hareket
tsianov, Grcstan'n idaresine memur edildi. "Rus ar'nn
takip edeceklerdi. Napoleon tarafndan tatbik edilen "kta ab-
sadk bir ua olan,, Tsitsianov, az sonra Dou Grcstan' da
lukas,, (ngiliz mallarnn Avrupa'ya sokulmamas) politikasn
rus idaresine koydu; Azerbaycan ve Dastan'n da Rusya'ya
Aleksandr da tasvib etti ve Rusya'ya ingiliz mallarnn getiril-
ilhakna giriti. Mingrelya ve meretya da, az sonra rus hki-
mesini yasak etti. Lehistan'a ait olup, Prusya'ya ilhak edilen
miyetini tandlar; meretya beyi Solomon ise Trkiye'ye
Belostok blgesi Rusya'ya katld. Bu suretle, 1807 de Rusya
snd. 1804 - 1805 yllarnda Erivan ve Bak Hanlklar da,
ile Fransa arasnda ngiltere'ye kar bir cephe birlii tekil
Tsitsianov tarafndan rus hkimiyeti altna alndlar; Tsitsianov-
edilmiti.
un Bak'da ldrlmesi zerine, Ruslar Kafkaslara asker sevke-
Aleksandr, Napoleon ile dostluundan faydalanarak,
derek Azerbaycan' tamamiyle ve Dastan'n mhim bir ks-
1808 de sve'e harp iln etti. etin savalardan sonra rus
mn igal ettiler. 1810 yllarna doru bu suretle Kafkaslarn
kuvvetleri, 1808 ve 1809 da Finlandiya'y igal ettiler ve sve'i
byk bir ksm (Dastan ve Kuzey Kafkaslarn baz mnta-
bar akdine zorladlar. Buna gre : Finlandiya arazisi Torneo
kalar mstesna) tamamiyle Ruslarn eline gemiti. Rusya'nn
nehrine kadar, Rusya'ya brakld. Rus hkmeti hibir sebeb
snrlar, bu suretle Dou Anadolu'ya dayanm, Anadolu iin
olmad halde, 1806 ylndanberi, Trkiye ile harb halinde idi.
rus tehlikesi balam bulunuyordu.
Napoleon bata Trkleri iltizam etmiti; halbuki Tilzit mlkatndan
sonra Ruslar tutmaa balad. Rus kuvvetleri Budan ve Eflak'
1812 ylna ka- Napoleon'un 1804 de kendini imparator iln
igal ettiler ; ve birka defa Tuna'y geerek Balkanlara kadar
dar Rusya'nn etmesi v e Avrupa'da fransz hegemonyasn
ilerlediler. 1811 de Kutuzov'un kumandasndaki bir rus ordusu,
Avrupa siyaseti kurmas zerine, Fransa'ya kar teekkl eden
Tuna'nn kuzey tarafnda byk bir zafer kazandktan sonra
devletler blokuna Rusya da girmiti. 1805 te
Trkleri bar akdine mecbur etti. 1812 de akdolunan Bkre
Rusya, Avusturya'nn mttefiki sfatiyle Napoleon'a kar harbe
baryle Ruslar Basarabya'y ilhak ettiler.
kart. Kutuzov'un kumandasnda bir rus ordusu Avusturya'ya
girdi ve Austerlitz yannda vukubulan meydan muharebesini Ruslarn, verdikleri sze bakmakszn, ngiltere ile ticaret
Ruslar kaybedince Ruslar kendi snrlarna ekilmek zorunda mnasebetlerini devam ettirmeleri ve Fransa ile mevcut ittifak
kaldlar. Aleksandr, bu defa, Avusturya'nn mttefiki sfatiyle, artlarn gerei gibi yerine getirmemeleri Napoleon'u kzdr-
ertesi sene tekrar Franszlara kar sava at. Napoleon'un mt. ngiliz ticaretinin azalmas ise rus yksek tabakas ve
Berlin'i zapt zerine, 1806-1807 de Knigsberg dolaylarnda tccarlar arasnda da memnuniyetsizlii mucib olmutu. 1. Alek-
kanl savalar cereyan etti. 1807 yaznda, Napoleon, Friedland sandr, bu suretle takip ettii siyasetiyle ne Fransa'y ve ne de
meydan muharebesinde Ruslar ar bir yenilgiye urattktan Ruslar tatmin edebildi. Bir taraftan Fransa'nn boyuna kuvvet-
sonra, rus kuvvetleri Niemen rmann dousuna atldlar. Bu lenerek Avrupa'da hegemonya tesis etmesi, dier yandan Rus-
durum karsnda Aleksandr, fransz imparatoru ile boy l- larn bu durumu ekemeyerek asker hazrlklara balamalar,
menin mmkn olamayacan anlad ve 1807 de Tilzit ehri Rusya ile Fransa arasnda harbin kmasna yol at. Napole-
yannda, Niemen zerinde yaplan sallar zerinde Napo- on'un, erge Rusya'ya kar harekete geecei aikrd: nite-
leon ile Aleksandr arasnda bir grme yapld; bu m- kim 1812 de harp patlak verdi.
lkat sonunda iki imparator birbirlerinden dost olarak ayrld-
lar; Tilzit grmesinde Napoleon ile Aleksandr arasnda bir
 Napoleon'un de artk Napoleon'un harekete geecei Barklay ve erkn- harbiyesi, XII. Karl'n Rusya'y istils
Rusya'y istils anlalmt. Ruslar da asker hazrlklarn teebbsnde, Byk Petro'nun ihtiyar ettii "Rusya'nn ilerine
ve Rusya'nn hzlatmlard; 1812 banda 220 bin kiilik doru ekili hareketini,, rnek aldlar; zaten Ruslar iin ya-
vatan sava rus kuvvetleri, ordu halinde, Rusya'nn placak baka bir are de yoktu; Barklay ve Bagration ordu-
(1812) bat snrlarnda, Niemen nehri boyunca mevki larnn ancak Smolensk yannda birlemeleri mmkn olduun-
almlard. Birinci rus ordusuna, rus harbiye nazr olan dan, Rusya'nn, bat mntakasn Franszlara brakmak mecbu-
Livonyal Almanlardan, Barklay de Tolly (Barclay de Tolly) riyeti hasl olmutu. Gerek Barklay de Tolly ve gerek Bagration,
kumanda ediyordu; ikinci rus ordusu, aslen grc olan knez Napoleon'un ilerlemesini durduracak durumda deillerdi. Her
Bagration kumandasnda, nc ordu da, ihtiyat olarak iki general, Franszlarn basks ve takibi altnda Smolensk
Volnya'da bulunuyordu. Petersburg'un mdafaasna kk bir istikametinde ekildiler; her ikisi de dmanla byk bir sa-
ordu ile general Witgenstein memur edilmiti. Rus ordusunun vaa tutumaktan sakndlar. Bagration, ancak ok byk
mecmuu 480 bin kiiden ibaret olup, 1600 topu vard. Napoleon'un glklerle ordusunu Franszlara kaptrmaktan kurtarabildi.
kuvvetleri 685 bin kiiden ibaretti ve 1350 topu vard. Bu kuv- Napoleon'un, rus ordularn birlemeden imha etmek pln ta-
vetten 420 bini rus seferine itirak edecek, kalan ksm Lehis- hakkuk ettirelemedi; Bagration, Smolensk yannda Barklay de
tan'da ve Bat Almanya'da ihtiyat olarak braklacakt. "Byk Tolly ile birlemee muvaffak oldu. Napoleon ise, bir an evvel
ordu,, ad verilen bu fransz ordusu, Franszlardan baka kat' neticeli bir meydan muharebesinin yaplmasn arzu ediyor-
Prusyal, Bavyeral, talyan, spanyol, Lehli ve svirelilerden d u ; rus askerleri de mtemadi ric'attan usanmlar, Franszlarla
teekkl ediyordu; ordu "mill bir fransz,, ordusu deildi, bo lmek istiyorlard. 4 austos (1812) gn Smolensk
fransz olmayan askerlerin, sefere fazla bir istekle itirak iin yaplan sava Franszlar kazandlar ve bir harabe hali-
etmedikleri muhakkakt. Rus generalleri, tedafi bir harb ne gelen ve gayet mhim stratejik ehemmiyeti oln Smolensk'i
yapmay dnyorlard. Fakat harbin muayyen bir pln igal ettiler. Fakat, Napoleon'un esas maksad olan, rus ordu-
yoktu, Napoleon'un hareketine gre vaziyet alnacakt. sunu imha etmek tahakkuk ettirelemedi. Barklay de Tolly, rus
Napoleon'un ncleri, Lehli ktalar, 12 haziran (1812) kuvvetlerini yine Moskova istikametinde ricat ettirdi. Mevsimin
gecesi Niemen nehrini Kaunas (Kovno) ehri yannda gemee ge oluu ve Rusya'nn ilerine ilerledike fransz ordusunun
balaynca, Ruslar fransz ktalarnn hareketini durduramadlar; mhimmat ve iae celbinin zorlamas nazar itibara alnarak,
Barklay de Tolly ordusuna hemen ekilmek emrini verdi. fransz generallerinden bazlar, Napoleon'a 1812/1813 kn
Napoleon 16 haziranda Vilno ehrini igal etti. Aleksandr, Smolensk'te geirmeyi ve 1813 ilkbaharnda Moskova zerine
harp balarken burada bulunuyordu; dman Vilno'ya girme- yrmeyi tavsiye ettilerse de, fransz imparatoru bu tavsiyeye
den iki gn nce buray terketmiti. ehemmiyet vermedi.
Rus generalleri, hatt hareketlerinde serbest olabil- Smolensk'te Napoleon'un durdurulamamas ise rus askerleri
mek iin, ar Aleksandr'n ordudan ayrlmas hususunda arasnda umum bir endie ve memnuniyetsizlii mucip olmutu.
srar ettiler; ar da, evvel Moskova'ya, sonra Petersburg'a git- Askerler ve generaller arasnda, ricatn bilhassa Barklay de Tolly
ti; bunun zerine Barklay bakumandan sfatiyle, btn asker emri ve isteiyle yaplmakta olduuna dair sylentiler balad;
kuvvetleri idareye balad. Barklay'n mene itibariyle bir alman oluu da bu gibi ayialara
Napoleon, rus ordularnn dank bir halde oluundan yol ayordu. Bakumandanlk makamna bir rus generali
faydalanarak, Barklay de Tolly ve Bagration kuvvetlerine getirildii takdirde harbin seyri deiecek zannediliyordu. ar
birlemek imkn vermeden imha etmek istiyordu; fransz Aleksandr, bu sylentileri nazar itibara almak mecburiyetinde
ktalar, iki rus ordusu arasnda sr'atle ilerlemee baladlar. kald ve Barklay de Tolly'yi azlederek, yerine 1812 rus-trk sava-
nda nam kazanan ve rus meneli ve artk epey yal olan ge- olmad gibi, iae vaziyeti de gnden gne fenalamakta idi.
neral M. Y. Goleniev-Kutuzov'u bakumandan tayin etti. Umu- Mevsimin de ge olmas, sonbaharn balamas, Napoleon kuv-
m arzuya uyarak, ar, rus ordusunun ekiliini durdurmasn vetleri iin durumun zorlamasna sebeb oldu. Napoleon bir
emretti; hatta Bagration, Vitebsk zerine bir taarruz teebb- an evvel Moskova'ya girerek harbi sona erdirmeyi tasarlamaa
snde bile bulundu; fakat az daha Franszlar tarafndan sarl- balad. Borodino meydan muharebesinde stnlk Franszlarda
mak tehlikesine maruz kald; ancak acele ekilmek suretiyle esas kaldysa da, rus yenilgisi pek bariz deildi; fakat, Ruslarn
rus kuvvetleriyle birleebildi. Bagration ordusunun bu muvaffa- Moskova istikametinde ekilmeleriyle, Franszlar iin Moskova
kiyetsizlii, Ruslarn, Napoleon ordusu ve fransz imparatorunun yolu alm oldu.
askerlikteki ustal karsnda nekadar zayif olduunu aka Rus bakumandanl, Moskova yaknndaki "Fili,, kyn-
gstermiti. Bakumandanla Kutuzov getirildikten sonra da de yaplan asker meclisinin karar zerine, ricat devam etti-
Franszlarn ilerleyiini durdurmak mmkn olamyaca aikrd; rerek, Moskova'y Franszlara brakmak kararn verdi. 2/14
Kutuzov ( 16/28 austosta ordugha gelmiti), ricat hareketini eyll gn rus ktalar Moskova'y geip gittiler ; ehir ahali-
devam ettirdi ve nihayet, Moskova'nn batsnda 112 km. bir sinden byk bir ksm, dman hareketi karsnda emniyetli
mesafede olan Boodino ky yaknnda Napoleon'la bir mey- grdkleri ehir, kasaba ve kylere gitmilerdi. Rus ordusunun
dan muharebesini kabule karar verdi. Moskova'dan kt gn, Franszlar da ehire girdiler ve Na-
26 austos ( yeni takvime gre 7 eyll ) gn Borodino poleon Kremlin sarayna indi. Bu suretle Franszlarn impara-
yaknnda cereyan eden meydan muharebesi, rus tarihinin en toru, eski rus paytahtna girmee muvaffak oldu. Napoleon'un
kanl ve en mhim savalarndan biridir. Napoleon'un kuvvetleri, nazarnda harbin sona ermesi icabediyordu ; fakat imparator
130 bin nefer, 587 top, Ruslannki 126 bin nefer olup, 640 topla bu grnde tamamiyle yanld.
mcehhezdi. Sabahn erken saatlerinde balayan sava, Franszla- Napoleon'un Moskova'ya girdii ilk gece (yani 14/15
rn arka arkaya tekrarladklar hcumlar ve Ruslarn kahramanca eyll gecesi) Moskova'da yangnlar balad. ehrin muhtelif
mdafaalaryle temayz etti. Napoleon'un ktalar Bagration'un semtlerinde birden yangn ald-yrd; Moskova'y terkeden
kumanda ettii rus sol kanadna iddetli darbeler indirerek, bu- ahali kendi evlerini yakt gibi, ehirde kalan birtakm ser-
radaki rus tahkimli mevkileri igal ettiler; bu srada Bagration seri gr hu da evleri tututuruyorlard; Moskova'nn askeri
bir mermi parasyle ld ; fransz hcumlar bu defa Rayevski valisi general Rastopin'in de Moskova'y yakmak iin nceden
tabyelerine yneltildi ; etin arpmalar sonunda Rayevski tedbirler ald anlalyor. 6/18 eylle kadar devam eden
tabyesi de Franszlarn eline geti. Akam karanlna kadar yangnlar neticesinde ehrin drtte yand, kl oldu.
devam eden mthi savalar sonunda, Franszlar bir miktar arazi Halbuki Napoleon askerleri Moskova'da k geirmeyi d-
kazandlar ve Ruslar da ikinci mdafaa hattna ekilmek zorunda nyorlard. ehir batan baa yannca, askerler iin barnacak
kaldlar. Gece olunca, sava sona erdi. Rus bakumandan yer bile kalmamt. Fransz ordusunun, rus payitaht olan
Kutuzov ertesi gn meydan muharebesini devam ettirmek is- Petersburg'a yrmesine de imkn yoktu. Rus generali Wit-
temiti. Fakat Ruslarn l ve yaral olarak 58 bin kii kay- genstein'in kk bir ordusu, fransz kuvvetlerini durduracak
bettikleri (fransz kayb 54 bin kiiydi) anlalnca, Kutuzov bir durumda idi. Rus ana kuvvetleri ise, Kutuzov'un kumanda-
rus ordusuna Moskova istikametinde ekilmek emrini verdi. snda, Moskova'nn gney-dousunda (Ryazan yolu zerinde)
Napoleon'un ordusu da, Borodino savandan sonra, ok etin ehirden 20 km. lik bir yerde durmu, Franszlarn hareketine
bir duruma dmt; rus ordusunun klliyen imhas gerek- mani olmak iin tertibat almt; Moskova'nn gneyindeki
letirilememi, fransz ordusu ise ok kayb vermi ve mesafe- Kaluga yolu da Ruslar tarafndan tutulmutu. Napoleon, ok
nin uzakl dolaysyle bu kayplar dolduracak bir durumda mkl bir duruma dm bulunuyordu. Yaklan Moskova'da
Rusya Tarihi 20
ordu iin yiyecek sknts bagsterdi. Etraftaki rus kyle-
rinden bir ey getirmek imknszd; rus eteleri, Franszlar
kylere brakmyorlard; mesafe uzaklndan tr Lehistan-
dan ve Almanya'dan yardm gelmesine de imkn yoktu. Napo-
leon, ar Aleksandr'a iki defa mektup yazarak, bar tekli-
finde bulundu ise de, cevap bile alamad. Moskova'da bulunan
fransz ordusunun disiplini bozulmu, askerler, evleri yama
etmekle, sarholuk ve zorbalkla meguldler; ancak hassa
alaylar eski intizamlarn muhafaza etmilerdi. Bu durum kar-
snda ne yapacan bilmiyen Napoleon, akn bir halde idi.
Kutuzov'a "bar,, akdi maksadiyle bir eli bile gnderdiyse
de, rus bakumandan, "sulh mzakerelerine,, balamaa sal-
hiyeti olmadn bildirmekle iktifa etti.
6/18 ekim gn, bir fransz nc ktas, Moskova gne-
yindeki Tarutin mevkiinde, Ruslar tarafndan hrpaland. Bu
arpma, Ruslarn teebbs ele aldklarn gsteriyordu. Na- unlard: Sefere ge balanmas, Smolensk igal edildikten
poleon bu haber zerine, Moskova'y terk ile, Vilno'ya ekil-
mek kararn verdi. Franszlar 8/20 ekim de eski rus paytah-
tn boalttlar; fakat Kaluga yolu Ruslar tarafndan tutulmu
olduundan, tahrip edilen Smolensk yolundan gitmek zorunda
kaldlar. Napoleon ordusunun Rusya'dan ekilii bylelikle
balam oldu. Rus kuvvetlerinin mevcudu fazla ve yiyecek-
iecek stoklan da iyi olmakla beraber, rus generalleri Napo-
leon'u byk bir meydan muharebesini kabule zorlayamadlar;
Franszlarla mvazi olarak yrmekle, operativ bir hareket
hattn tercih ettiler. Napoleon ordusuna, muntazam rus kta-
larndan ziyade, daha Franszlarn Moskova'y igallerinden
nce balayan "rus eteci,, leri - "partizan,, larnn byk zarar
dokunmakta idi; ekserisi kyllerden veya cephe arkasnda
kalan asker ve Kazaklardan teekkl eden bu eteler, fransz
ktalarnn erzak ve yem toplamalarna mani oluyorlard. Na-
poleon'u ve ordusunu yakalamak maksadiyle, kuzeyden ve g-
neyden rus kuvvetleri Berezina nehrine doru harekete geti-
ler. Fakat fransz imparatoru gayet usta bir manevra yaparak
Ruslar aldatt; ve ordusunun esas ksmn Berezina'nn bat
rarafndan geirebildi. Fakat ni olarak balayan souklar
(henz kasm ay olmasna ramen sfrn altnda 25-30
dereceye dmt) fransz ktalar iin asl felketin balama-
sna sebeb oldu ; a, giyimsiz bir halde olan fransz askerleri
artk muntazam bir ordu olmaktan kmlard. Souktan, kar-
dan hergn binlerce kii donarak lmekte, "Byk Ordu,, sr-
atle erimekte idi. Napoleon, Fransa'da yeni bir ordu toplamak
maksadiyle, aralk banda, ordudan ayrld ve acele Paris'e
dnd. Fransz ordusunun ancak kk bir ksm Kaunas'a
(Kovno) gelebildi. 1812 hazirannda rus hududunu geen 420
bin kiilik "Byk Ordu,, dan, yalnz iki bin silhl ve 30 bin
silhsz fransz askeri Rusya'dan kabildi. Mamafih Ruslarn
kayb da ok bykt; Moskova yanndan hareket eden 97
bin rus askerinden Prusya snrna ancak 27 bin kii va-
rabilmiti.
Bu suretle Napoleon'un 1812 de Rusya'y istil etmek
ve ar Aleksandr' bir bara zorlamak teebbs tam bir
muvaffakiyetsizlikle sona ermi oldu. Bunun balca sebebleri
sonra sonbaharn gelmesi ve iae temininin zorlamas zerine
ilkbahara kadar bir durak yaplmamas, Rusya'daki iklim art-
lan, mesafe ve yollarn durumu nazar itibara alnmamas; Na-
poleon ordusu ekilirken, souklarn vaktinden ok evvel ba-
lamas. Napoleon'un, Rusya'y istils, Ruslarn btn kuvvet-
lerini, madd ve manev kaynaklarn toplamalarna ve harbin
bir "vatan harbi,, mahiyeti almasna sebeb oldu; rus ahalisi-
nin vatanseverlik hislerini kamlayarak, btn rus halknn
yabanc mstevlilere kar ayaklanmas, halk heyecann bs-
btn arttrd. Napoleon'a kar hibir meydan muharebesi
kazanamadklar halde, Ruslar, Rusya'nn tabi ve coraf art-
larndan faydalanarak, niha zaferi elde etmi ve Rusya'y
dman istilsndan kurtarm oldular. 1812 de Napoleon'un
Rusya'y boaltmaa mecbur kalmas ve rus seferi neticesinde
Napoleon ordusunun tamamiyle erimesiyle, Rusya'nn durumu
birdenbire deiti; o zamana kadar hemen hemen btn Avru-
pa'y hkimiyeti altnda tutan fransz imparatoruna kar galebe
alm bir devlet sfatiyle dnyann en ehemmiyetli ve kuvvetli
bir devleti derecesine km oldu. ar Aleksandr'n bu durum-
dan faydalanmaa alaca muhakkakt.
 Avrupa'nn R u s o r d u l a n bakumandan Kutuzov, ar Alek- tefik ordunun banda, 31 mart 1814 tarihinde merasimle
kurtarlmas sandr'a Vilno'dan gnderdii bir mek- Paris'e girdi. Fransz Senato'sunun kararyle tahtndan in-
ln savalar tupta "Franszlarn rus topraklarndan karl- dirilen Napoleon ise Elbe adasna srgne gnderildi. Napoleon'a
(1813-1814) malaryle harbin sona ermesi lzm geldiini,,
kar sava bu suretle bitmi oldu. Bu savata, rus kuv-
bildirmiti. .Fakat I. Aleksandr bu fikirde de-
vetleri ekseriyetle ikinci ve hatta nc rol oynadklar
ildi. O, Napoleon'un Rusya'da yenilgisinden faydalanarak,
halde, ar Aleksandr'n bizzat orduda bulunmas, Aleksandr'n
fransiz imparatorunun son kuvvetleri imha edilinciye kadar
"Avrupa'nn kurtarcs,, roln oynamasna imkn verdi.
harbin devam ettirilmesini arzu ediyordu; rus ar', Napoleon'un
ezilmesinden faydalanarak, btn Lehistan' Rusya'ya katmak,
a Kon Napoleon harblerinden sonra, mttefikler Av-
Balkanlar ve Gney Kafkaslar igal ederek, Rusya'ya Avru-
gres^ve Varo- rupa'ya yeniden bir dzen vermek maksa-
pa'da hkim bir durum salamak plnn kurmutu. Fakat ar,
bu niyetlerini aka sylemiyor, maksadn "Avrupa milletlerini va Dukalnn dyle, 1814 eyllnde Viyana'da toplandlar;
Napoleon zulmnden kurtarmak,, maskesiyle rtyordu. Alek- Rusya'ya ilhak ayr komisyonlar halinde alan ve Osmanl
sandr'n emriyle rus kuvvetleri 1/13 ocak 1813 tarihinde (1814 - 1815) imparatorluu murahhaslarndan baka btn
Prusya'ya girdiler. Almanya'nn her tarafnda bagsteren "mill devletlerin itirak ettikleri bu toplantlara "Viyana Kongresi,,
hareket,, Franszlara kar silhl ayaklanma, Ruslarn iini ad verilmektedir. Kongrenin almalarna 1815 te devam etti-
kolaylatrd. Prusya kiralnn ktalar da Ruslarla birletiler. rildi. Daha toplantlarn banda Rusya ile mttefikler ara-
Birlemi ordularn bakumandanlna Kutuzov getirildiyse de, snda byk anlamazlklar olduu grld. ar Alek-
1813 nisannda lmesi yznden, bu defa rus generali Wit- sandr, Lehistan'n tamamiyle Rusya'ya braklmasn talep
genstein bakumandan nasbedildL Rus askerleri, bu suretle etti. Avusturya, ngiltere ve Fransa buna kar geldiler;
Bat Avrupa'da Franszlara kar savaa balam oldular. Prusya da buna muvafakat etmedi. Rusya ile Prusya
arasndaki ihtilf, iki devlet arasnda bir harb kmak
Mamafih harp birdenbire bitmedi; Napoleon sr'atle tehlikesini bile gsterdi. Tam bu srada Napoleon'un Elbe
hareket ederek, Ruslar, Prusyallar, Saksonya'da va Silezya'da adasndan Fransa'ya geldii haberi alnd. Bunun zerine
olmak zere iki defa yendi; Ruslar, Vistl nehrine kadar ekil- mttefikler, aralarndaki anlamazl bir tarafa brakarak, Na-
mek zorunda kaldlar. Ancak, Avusturya'nn Napoleon'a kar poleon'a kar savaa giritiler. Waterloo meydan muharebe-
savaa balamas Ruslar tam bir yenilgiden kurtard. Avus- sinden sonra Napoleon'un Ste Helene adasna nefy edil meini
turya'nn harbe katlmas zerinedir ki mttefikler, Napoleon'a mteakip, Viyana Kongresi almalarna yeniden devam etti
kar stn bir duruma geldiler; mttefikler 1.000.000, Napo- ve Avrupa haritasn yeni batan tanzim etti. Rusya Lehis-
leon ise ancak 550.000 kiiyle, Leipzig yannda karlatlar. tan'n byk bir ksmn, Varova'y ald ve "Lehistan Krall,,,
16-18 ekim (1813) tarihinde yaplan ve "Kavimler Meydan ar Aleksandr "Leh kiral,, olmak zere, Rusya'ya katld;
Sava,, adiyle tannan bu byk meydan muharebesinde Pozen (Poznan') evresi, Prusya'ya; Galiya, Avusturya'ya veril-
Napoleon yenildi ve Ren nehri istikametinde ekildi. Mttefik- di ; Krakovya ehri ise, "serbest ehir,, olarak tesbit edildi. Bu
ler, Franszlar takip ederek, 1814 yl ocanda Fransa snrn snrlar (Krakovya birka yl sonra Avusturya'ya katlmak sure-
getiler. Fransa'da Napoleon'a kar yer yer ayaklanmalar tiyle) 1914 e, yani Birinci Dnya savana kadar devam etmitir.
oldu; fransz nazrlarndan Talieyrand mttefiklerle anlaarak, Rusya, bu suretle, Avrupa'daki ihtilf ve savalardan faydala-
Fransa'da Bourbon'lar sllesinin canlandrlmas zerinde mu- narak, Lehista'nn en byk ksmn kendine ilhak etmi oldu.
tabk kald, ve fransz kralclarnn davetiyle mttefik kuv- Avrupa Devletlerinin elinde byk kuvvetler bulunmas ve
vetleri Paris zerine yrdler. Rus ar' I. Aleksandr, mt-
enerjik davranmalar karsnda Ruslar umumi arzuya boyun I. Aleksandr zamannda reaksiyon rejimi
emek mecburiyetinde kalmlard.
I Aleksandr'n Napoleon'a kar yaplan savalar ve Rusya-
mistisizme ka- n n muzaffer bir devlet olarak Avrupa'da en
Mukaddes tti- a r A l e ksandr, 1815 te Paris'te iken, Avus- plmas yksek bir mevkie kmas neticesi olarak ar
fak (1815) turya imparatoru ve Prusya kralnn "Karde I. Aleksandr'n grlerinde byk deiik-
Hristiyan ttifak Uzlamas,, adiyle, hkm- likler hasl oldu. Kendisinin bir grten brne nasl kolay-
dar arasnda bir uzlama akdi teklifinde bulundu. Aleksandr'n lkla atladn, tahta getii zaman, hatta devrin en ileri
bu teklifi zerine "Mukaddes ttifak,, adiyle bilinen ve Viyana giden liberal fikirleri benimsediini grmtk. Fakat rus
Kongresinden sonra, uzun zaman Avrupa politikasnda mhim ar'nn bu telkkileri samim deildi; o, karakteri itibariyle
rol oynayan bir ittifak akdedildi. Bu ittifak metnine imzalarn "sahtekrdd ve ancak geici bir zaman iin baz parlak fi-
koyan hkmdar (Rusya, Avusturya, Prusya) "Mukaddes kirleri benimser gibi grnr, yanndakileri aldatr, sonra bs-
ncilin emirlerine gre,, hareket etmeyi prensib olarak aldklarn btn baka grlerin peine taklrd. Speranski vastasiyle
bildiriyorlar; her memlekette meru slle azalarnn hkimiyet- Rusya'da "en ileri bir devlet rejimi,, kurmak isteyiinin de
lerini muhafaza yolunda birbirlerine yardm taahht ediyorlar, samim olmadn grmtk. Ayn vehile, 1815 ten sonra
her nevi ihtill hareketlerini bastrmak zere birbirlerine asker "Lehistan Krail,, Rusya'ya ilhak edilince, ar Aleksandr'n bir
kuvvet gndermek suretiyle ibirlii yapmay kabul ediyorlar- mddet Lehistan'da ok ileri giden hrriyet esaslarna dayanan
d. I. Aleksandr, " Mukaddes ttifak vastasiyle, yalnz Avus- "Merut bir Krallk,, rejimi kurmak arzusu da, ancak bir gs-
turya'da ve Prusya'da deil, hatta btn Avrupa'da uzun bir teriten ibaret kald. ar verdii szn hibirini tutmad ve Le-
zaman iin rus hkimiyetini salamak plnn kurmutu. " Mu- histan'da tam bir iddet rejimi kurmaa alt. Aleksandr, 1812
kaddes ittifak a, Avrupa'nn btn devletleri, hatta svire yl savalar srasnda kendini tamamiyle din mistisizme kap-
Cumhuriyeti bile, katldlar; Rusya, Avusturya, ngiltere ve trm bulunuyordu. Hele Almanya'da bulunduu zaman, ok
Prusya, bu "ittifak,, vastasiyle Fransa'y daim bir kontrol al- egzantrik bir bayan olan Barones Von Krdener'n tesiriyle
tnda bulundurmakta idiler. Bu ittifaka giren devlet murahhas- Aleksandr bsbtn mistisizme sapland. ar, kendinin "Napo-
larnn 1818 1822 yllarnda drt kongresi yapld ve Avrupa- leon'u imha etmek ve Avrupa milletlerini Napoleon zulmnden
nm muhtelif yerlerinde bagsteren ihtillci ve "mill,, hareket- kurtarmak,, iin Tanr tarafndan seilmi "bir kimse olduuna
lerin n alnd. "Mukaddes ttifak n nderlii, ar Alek- kanaat getirmiti. Birtakm din adamlar, mrailer ve kendisi
sandr'dan, Avusturya bavekili Metternich'e geince rus ar' gibi mistisizme kaplm grnen kimselerle temas, Alek-
ttifak'n ruhuna kar hareket etmee balad ve, gayr resm sandr zerinde derin tesir yapmakta ve arn mutaassb
olarak, Osmanl padiahna kar isyan eden Yunanllara yar- bir " sofu olmasna hizmet etmekte idi. Aleksandr gnn
dm etti. Ancak Avusturya ve ngiltere'nin resmen mdahaleleri, byk bir ksmn ibadet, mistisizm zerinde konumalarla
Ruslarn Yunanllara yardmlarn durdurmalarn mucip oldu. geiriyordu; devlet ileri ile ilgisi azalmt. Din telkki-
Aleksandr, Avusturya ve ngiltere'nin Balkanlarda nfuz kazan- lerin tesiriyle, ar, tam bir mstebit rejim taraftar olmu, her
malarn nlemek iin, 1825 te Trkiye'ye kar bir sefer amay nevi ileri grlerin, hrriyet fikirlerinin amansz bir dman
kararlatrmt; ar'n ayn senede lm, bu seferin gerek- kesilmiti. Rus arhimandriti Fotius gibi cahil ve mutaassb bir
lemesine mani oldu. papas ve Arakeyev gibi ok kaba ve cahil bir general, en
yakn mavirleri ve itimat edilen adamlar sfatiyle, Aleksan-
dr'n yaay ve idare tarznda en mhim rol oynamaa ba-
lamlard.
Arakeyev ida- ^ Aleksandr'n hkimiyetinin son yllarnda fikirleri benimseyenler aka hareket edecek durumda deil-
re sistemi Arakeyev, devlet idaresinde hudutsuz bir sa- lerdi; bundan tr "gizli cemiyetler,, kurulmaa ve ileri
lhiyet sahibi oldu. Gayet kaba, cahil ve ayn grleri benimseyenleri bir araya toplayan baz hareketler
zamanda fevkalde zalim tabiatl bir kimse olan bu general, yaplmaa baland. Rus zabitleri ve mnevverlerinin Bat Av-
arla "sadakati,, ve doruluu ile Aleksandr'n itimadn rupa ile yakndan temaslar neticesinde iki cereyan hasl
kazanmt. Aleksandr, devlet idaresinin her hususunda onunla, olmutu. Biri felsef, dieri siyas olan bu cereyanlarn her ikisi
ve onun arzusuna gre hareket etmekte idi. Arakeyev hak- de rus cemiyeti zerinde messir olmaa balad. Felsef cere-
knda yaplan btn ikyetler, ar tarafndan nazar itibara yan taraftarlar, o sralarda moda olan alman felsefe mektep-
alnmamakta idi. Bu general ise Rusya'y bir "kla,, zannedi- lerinin tesiri altnda bulunuyor, bu felsef grleri Rusya'da
yor ve rus ahalisini de "asker,, telkki ediyordu. Tatbik etmek da yayarak rus tarihini ona gre izah etmek ve rus hayatn
istedii idare sistemi de bir "kla,, rejimi idi. Rus ahalisini bu prensipler zerinde kurmay tavsiye ediyorlard.
kk yata "askerlie,, altrmak maksadiyle, Arakeyev, Daha mhim olan siyas cereyana gelince, bu hareketin
"asker! kyler,, kurdu ve buralarda yerletirilen kylleri, tam mensuplar: Avrupa'da grdkleri devlet sistemi ve sosyal
bir asker disipline tbi tutmak sistemini tatbik etti; kyller messeselerinin Rusya'ya tatbikini tasarlyorlard. Rus ktalar
muayyen saatlerde ekin ekecekler, muayyen saatlerde askerlik Bat Avrupa seferinden dnnce, birok zabit, alaylarda kendi
talimi greceklerdi. Arakeyev'in bu teebbs devlete ok cemiyetlerini kurmular ve Avrupa'da iken edindikleri grlerini
pahalya mal oldu; fakat bundan bir netice kmad: asker tatbik iin hazrlk yapmaya balamlard. Bu cemiyetlerin
kylerdeki kyller, ne iyi ifti, ne de iyi asker oluyorlard. ekserisi, o sralarda Rusya'da ok yaylm olan " farmason
Bu sistemin Rusya iin hibir fayda salamad anlalmasna loncalarn,, andryordu. Fakat niha gayeleri "farmason,, lardan
ramen, Arakeyev'in inad ile, sistem devam ettirildi; ve bsbtn baka idi. Bu gibi cemiyetlerden en mhimi, 1816 da
ancak I. Aleksandr'dan sonra kaldrld. kurulan "Kurtulu Birlii,, adn tayan oldu. Bu cemiyetin
azalar, yalnz kendilerinin "ahs tekemml,, kaideleriyle iktifa
Rns mnevver ekerlerinin 1813-1815 yllarnda Bat etmeyecekler, Rusya'da bir "merut,, sistem kurulmasna da
tabakalarnda Avrupa seferlerine itirakleri, rus zabitlerin- alacaklard. ki yl sonra, "Kurtulu Birlii,, nin azalar, Alman-
fikir hareket- den byk bir ksmnn gr telkkilerinde ya'da Napoleon zamannda Franszlara kar mcadele iin
leri ve gizli ehemmiyetli deiiklikler hasl olmasna yol kurulan "Tugendbundu taklid ederek, gizli bir cemiyet
cemiyetler atu Ruslardan birou, Rusya'daki hayat kurdular. "Refah Birlii,, adn tayan bu cemiyet az sonra
artlarnn, devlet tekilt ve sosyal messeselerinin Avrupa'da- iki ubeye blnd : "Kuzey,, ve "Gney,, ubeleri. Bu
kilerine nisbetle ok geride olduunu grmek imknn buldu- gizli cemiyetler artk tamamiyle ihtiilci mahiyetle olup, Rus-
lar; hele rus arlk rejiminin istibdad, rus ahalisinin ounlu- ya'daki arlk rejimini, zor kullanarak devirmeyi ama biliyor-
unu tekil eden kyllerin bir nevi "klelik,, olan "toprak lard. "Kuzey Birlii,, nin banda, zabitlerden Muravyev Apostol
serflii,, nde kalmalar, aydn rus zabitleri ve ediblerin houna kardeler ve air Rleyev bulunuyorlard; merkezi Petersburg'da
gitmemee balad. XVIII. yzyl hrriyet fikirleri altnda mey- idi. "Gney Birliinin banda da, Albay Pestel vard; bu
dana gelen Avrupa sosyal msseseleri, hele alman milliyeti- ubenin faaliyet sahas, Kiyef ve Podolya vilyetlerinde bulu-
lii ve alman idealist felsefe grleri, ak fikirli Ruslar nan "ikinci rus ordusu,, idi. Bu gizli cemiyetler azalarnn ou
tarafndan da benimsenmee balanmt. ar Aleksandr'n zabitlerdi, fakat sivillerden de azalar vard; her iki "birlik,,
gittike iddetlenen istibdat rejimi, bir irtica eseri olan "mis- birbirleriyle muhaberede bulunuyor ve faaliyetleri, gayeleri
tisizm,,!, general Arakeyev'in "kla rejimi,, karsnda yeni
hakknda birbirlerini haberdar ediyorlard.
 Mevcut rejim devirildikten sonra, Rusya'da kurulacak rejim halde, "Vatan sava,, zamannda Rusya'nn banda bulunma-
hakknda, "Birlik,, azalar arasnda gr ayrlklar vard: Baz- sndan tr, byk bir hret kazanmt. Bundan dolay
lar "Merut bir Monari,, kurmay, bazlar ise federasyon esas- kendisine rus tarihinde "Takdis edilmi Aleksandr,, ad veril-
larna dayanan bir "Cumhuriyet,, tesisini tasarlyorlard. "Gney mektedir.
Birlii,, nin ba olan Albay Pestel tarafndan kaleme alnan ve
I. Aleksandr'n iki kz ocuu vard; fakat her ikisi de
"Rus kanunu,, (Russkaya Pravda) adn tayan bror Rusya'da
kkken ldklerinden, 1797 ylnda imparator Pavel tarafn-
kurulmas dnlen "Cumhuriyet,, hakknda en enteresan bir
dan karlan veraset kanunu gereince tahta, I. Aleksandr'n
taslak mahiyetindedir. "Birliklerin faaliyeti ok gizli tutulmakla
byk kardei Konstantin'in gemesi icabediyordu. Halbuki
beraber, az sonra bunlarn mevcudiyetinden, plnlarndan hk-
Konstantin daha 1819 da taht zerindeki hakkndan vazgemi ve
met haberdar edildi. Aleksandr'a bu hususta rapor sunuldu ise
bu cihet I. Aleksandr tarafndan tasdik edilmi, ve tahta, Pavel'in
de, bunlara ehemmiyet vermedi ve vaktiyle kendisinin de
nc olu Nikola'nn gemesi lzm gelmiti. Aleksandr, tarafn-
kaplm olduu "hayalperest genliin hlyalar,, telkki etti.
dan tanzim edilen, Konstantin'in tahttan vazgetii ve Nikola Pav-
Gizli hareketin faaliyeti artmas ve aralarndan birinin btn srlar
lovi'in tahta gemesi gerektii hakkndaki resm iln (manifes-
ele vermesi zerine, general Arakeyev bu "Birlikler hakknda,
to), bilinmeyen sebeplerle, aklanmam, mhrl bir zarf iin-
faaliyetlerinin amalan, cemiyete girenlerin adlar hakknda
de saklanmt. Aleksandr'n, Taganrog'da ld haberi gelince
mufassal rapor hazrlad ve bu srada Taganrog'da hastalanan
Petersburg'taki devlet erkn, Konstantin'in imparator olacana
I. Aleksandr'a gnderdi. Bu rapor yerine ulamadan, I. Alek-
hkmetmi, ve paytahtaki ktalar ona biat ettirilmee balanmt;
sandr ld. Raporun incelenmesi ve gereken tedbirlerin aln-
mas iiyle I. Aleksandr'in halefi ar I. Nikola (Nikolay) me- Petersburg'da bulunan byk knez (grandk) Nikola Pavlovi,
gul oldu. ister istemez, kendisi de Konstantin'e biat etmiti. Konstantin
Pavlovi ise, Lehistan'n umum valisi sfatiyle o sralarda Var-
ova'da bulunuyordu; tahttan vazgemi olduundan o, Var-
I Aleksan- Aleksandr 1825 banda vereme tutulan ova'daki rus ktalarn Nikola Pavlovi adna biat ettirdi. Bu
dr'n lm kars Yelizaveta Alekseyevna'y tedavi ettir- suretle Rusya'da birden iki "lmparatora biat ettirilmiti; bunun
(1 aralk 1825) mek, hem de Trkiye'ye kar balanmas d- zerine Petersburg'daki Nikola Pavlovi ile Varova'daki Kons-
nlen sefer hazrlklarna yakn bulunmak tantin Pavlovi arasnda muhabere balad. I. Aleksandr'n
maksadiyle, Azak denizi sahilindeki Taganrog ehrine gitmiti, "manifestosu almas, Konstantin'in kat' olarak tahttan vaz-
Karsnn hastal iyilemedii gibi, bir de ar kendisi de getiini bildirmesi zerine, nihayet Nikola, tahta ktn bir
Krm'a yapt seyahati esnasnda dizanteriye tutuldu. Hasta "manifesto,, (ferman) ile resmen iln ederek, 14/26 aralk 1825
olarak Taganrog'a dndkten sonra, Aleksandr, 19 kasm (1 tarihinde hkimiyeti ele ald.
aralk) 1825 tarihinde ld. ar I. Aleksandr'n hayatnn
ikinci devrinde "mistisizme,, kapl ve bunun icab olarak
hayattan "bkknl,,, din telkkiler zahitlik dsturlerine gre
yaay tarzn ayarlamak isteyiinin icab olarak, I. Aleksandr'n
Taganrog gibi Petersburg'tan uzak bir yerde lmesi, kendisinin
hakikatte lmedii, baka bir isim alarak (zahit Dem'yan Kuzmi)
Rusya'da dolamakta olduu ayiasna sebeb oldu. I. Alek-
sandr, hibir meydan muharebesi kazanmad, gerek askerlik
ve gerek devlet idaresinde herhangi bir yararlk gstermedii
 BENC BLM

A R I. NKOLA ZAMANI ( 1 8 2 5 - 1 8 5 5 )

I. Nikola rejiminin kurulmas

Dekabrstler
I. Aleksandr'n lmnden
.
sonra,
.
Nikola Pav-
. . . . .
isyam (14/26 1V1 " e Konstantin Pavlovi ten birinin tahta
aralk 1825) gemesi hususunda yaplan mzakereler uza-
ynca, Petersburg ahalisi, devlet mahfillerindeki
karkln farkna varmt. Ahali iin i yzn bilmediin-
den, meru varis olan Konstantin'in zor altnda tahttan vaz-
getiini zannediyordu. Bu durumdan, Rusya'da devlet rejimini
devirmek isteyen gizli "birlikler faydalanmaa karar verdiler.
"Kuzey Birlii,, zalar Petersburg'daki askerler arasnda pro-
pagandaya baladlar ve Nikola'nn gayr kanun olarak Kons-
tantin'in yerine gemek istedii ayiasn yaymaa baladlar.
"Gney Birlii,, de ayn usul takib etti. Nikola tahta kmak
iin hazrlklar yaparken, 12/24 aralk gn, Arakeyev tara-
fndan 1. Aleksandr'a gnderilen "Gizli Cemiyetlerin,, faaliyeti
hakkndaki mufassal raporu alm ve "ihtillci,, lerin hareke-
tinden haberdar edilmiti. 14/26 aralk gn Nikola'nn kar-
d ferman icab Petersburg'daki askerlerin biat etmeleri icap
ediyordu. Petersburg'daki alaylarn hepsi de, muntazam bir e-
kilde mparator Nikola adna biat etmekte iken, ancak "Mos-
kova,, ve "Leib-Grenader,, alaylar biat etmekten imtina ettiler
ve askerlerin bir ksm, Petersburg'un Senato meydannda B-
yk Petro'nun heykeli (1772 de II. Katerina tarafndan vaze-
dilen) dibinde vaziyet aldlar. Paytaht ahalisinden de bir ksm
askerlerin etrafna toplandlar ve mzaherette bulundular. Halk
ve askerler: "Yaasn Konstantin,, veya "Yaasn konstitsyon,,
(merutiyet) diye baryordu. Rusya tarihinde ilk defa olmak
zere, ar'hk rejimine kar ak bir demonstrasyon (nmayi)
ve silhl ayaklanma vuku bulmutu. Fakat, ayaklanmay idare
edenler gevek davranmlar, asker ktalar meydanda topla-
yarak hareketsiz brakmlard. ar Nikola bundan faydalana-
rak hemen harekete geti. Kendine sadk alaylar celb ederek
ihtillcilerin etrafn sard. htillcileri szle yola getirmek mak-
sadiyle, Napoleon harplerinde ad kazanan general Miloradovi,
nasihatta bulunmak zere, gnderildi; fakat general, ihtillclar
tarafndan vuruldu; metropolit'in nasihatlar da semeresiz kal-
d; halk ve ihtilc askerler zerine svari ktalar sevkedildi; fa-
kat, ihtillcilar bu hcumu pskrttler; Nikola, bu defa top atei
almasn emretti; ilk salvo zerine halk kitlesi dald, ihtill-
ci askerler de teslim oldular. Bu ayaklanma "aralk,, (dekabr-
decembre) aynda vukubulduundan, ihtille itirak edenlere
"Dekabristler,, ad verildi. I. Nikola'nn hkimiyeti ele almas,
bu suretle, kanl bir ihtill vakas ile balam oluyordu.
htillin bastrld gnn gecesi hemen takibata baland. kola^m 0 ahs- olu olup, 1796 da domutu. ki byk kar-
ar Nikola bu ile bizzat megul oldu. Hkmetin elinde mu-
fassal bir rapor bulunduundan, ihtillclar tesbit etmek kolay
bir iti. Daha o gece Petersburg'da yzlerce kii tevkif edildi.
Petersburg'da cereyan eden ayaklanma sralarnda, " Gney
Birlii,, de harekete gemi, Kiyef ehrini igal teebbsnde
bulunmutu. Fakat bu hareketin n sr'atle alnd. Petersburg-
dan gelen emir zerine " Gney Birlii azalan da tevkif edil-
diler. Bu mnasebetle mecmuu 579 kii takibata maruz kald;
bunlardan 259 u cezalandrldlar. Hareketin balar saylan,
air Rleyev ve zabitlerden Kachovski, Pestel, S. Muravyev -
Apostol ve Bestjev- Rmin aslmak suretiyle idam edildiler;
88 kii Sibir'e krek cezasna mahkm edildiler ; 18 kii Sibir'e
nefyediidi; kalanlar da muhtelif cezalara arptrldlar. Siyas
mahkmlarn Sibir'e gnderilmesine bylelikle balanm oldu.
Maznunlarn sorgularn, ceza evinde nasl tutulmalar gerektii,
idmn nasl yaplacana dair btn teferruat ar Nikola eden "Dekabristler,, isyan I. Nikola'ya kuraca rejime damgasn
kendisi tesbit etmiti. I. Nikola, bu suretle hkimiyetine " bir
jandarma, zindanc ve celld olarak balam oluyordu. ar,
30 yl sren saltanat boyunca, tahta kt ilk gnlerinin
prensiplerine sadk kald ve bu sfatn btn arl mdde- maa mecbur etmek sistemi kuruldu. "Dekabristlerin hepsi
tince muhafaza etti.
"Dekabristlerin tedibi, btn mnevver rus efkrn kor-
kuttu, hr fikirli kimselerin elini-ayam baladysa da, tesiri
ve neticeleri byk oldu. Bir avu "aydn,, m bu cesur hare-
ketleri, ideal yolunda kurban gitmeleri, Rusya'da inklp, ak
fikir ve arlk rejiminin istibdadna kar mcadelenin ilk
tohumlarn att. I. Nikola'nn iddetli idaresine ramen,
"hrriyet fikirleri,, gizliden gizliye gelimee balad. Aslan ve
Sibir'e nefyedilen " Dekabristler in adlar birer hrriyet
sembol olarak rus mnevverlerinin yreinde yer alm bulu-
nuyordu. "Dekabristler,, hareketinin rus zabitlerinin, yani asilza-
delerin, istibdat rejimine kar yaptklar bir "hrriyet,, m-
cadelesi olduunu, bunun "aa tabaka,, ve halk kitlesi ile hi
bir bilgisi olmayp herhangi bir "snf mcadelesi,, mahiyetini
haiz olmadn sylemee lzum bile yoktur.
mparator I Ni- Nikola, mparator Pavel Petrovi'in nc
yeti ve rejimi dei (Aleksandr ve Konstantin) ile aralarnda
ya fark oktu. Tahta gemesi bahis mevzuu
olmadndan, terbiye ve tahsiline ayrca itina edilmemi,
kk kardei Michail ile birlikte bymt. Taban kaba ve
ok inat olan Nikola, askerlie merak etmi ve asker disiplini
severdi. Kk subaylktan balayarak orduda filen hizmet
etmi ve tahta getii zaman "brigadir,, (albay) rtbesine
kadar ykselmiti. Prusya kiral III. Friedrich - Wilhelm'in kz
(Aleksandra Fedorovna) ile evlenmi ve ok mes'ut bir aile yuvas
kurmutu. Tahsili kt, bilgisi az, gr kaba bir asker zihniyetin-
de olan Nikola, tahta kncaya kadar devlet idaresi hakknda ne
tecrbesi, ne de bilgisi vard. Fakat imparator olarak ta giydikten
sonra, kendi tabiatna uygun bir rejim kurarak, Rusya'y tam
otuz yl demir ellerinde tutmaa muvaffak oldu.
Hkimiyeti ele ald 14/26 aralk 1825 tarihinde cereyan
vurdurdu: iddete dayanan mstebit bir arlk rejimi saye-
sinde, ar'n tahtna kar uzanmak isteyen btn elleri
krmak, tebalar mutlak bir itaat ve istibdat iinde yaa-
de, asilzadeler, yani "dvoryan,, ler ailesine mensup olma-
laryle, I. Nikola bu zmreye itimat edemezdi ; bundan
dolay devlet idaresinde, Byk Petro ve bilhassa II. Kateri-
na'nn hilfna olarak, "dvoryan,, messeselerine yer vermedi.
Devlet idaresini daim bir kontrol altnda tutabilmek maksa-
dyle, tam manasyle merkeziyeti bir sistem ve geni bir me- kesbetmesi hakkndaki karar mhimdir. 1807-1816 yllar ara-
murlar kitlesi vcude getirilerek, Rusya'da bir "brokrasi,, snda, bilhassa harb yllarnda kt para oalm, bundan
rejimi tesis edildi. I. Nikola devlet idaresinde tatbikini tr kymetten dmt. Bir ruble gm sikke, 4 ruble
dnd baz tedbirleri, "dvoryan,, snfn itirak ettir- kt para hesap ediliyordu; I. Nikola'nn maliye nazr olan
meksizin, kendisinin setii memurlar vastasiyle baarmay general Kangrin, devlet kasasnda ok miktarda altn ve g-
kararlatrd. Her eyden nce ar'n, Rusya'da olup bitenleri m topladktan sonra, 1839 da, para hesabnn ancak "gm
bilmesi, verilen emirlerin nasl tatbik edildiini renmesi l- ruble,, zerinde yrtlmesi kararlatrld ve bu esaslar ze-
zmd ; bunun iin birtakm yeni idar messeseler kuruldu. rinde yeni banknotlar basldktan sonra, 1843 tenberi, gm
Daha evvel mevcut olan "ar'n husus kalem dairesi,, genile- para ile kt para arasndaki fark kaldrld.
tildi ve birka ubeye blnd. Bu "kalemir I. ubesi, mpa- mparator Nikola, "Dekabristler,, iiyle megul olurken,
rator'un husus ve ahs emirlerine bakard. II. ube ise, rus "Dekabristler,, in bilhassa kylleri "serfiik,, ten kurtarmay
kanunlarn tanzimle megul olacakt. III. ube, Rusya mpara- esas prensip olarak aldklarn renmiti. ar, bu mesele ile
torluu iindeki polis (emniyet) ileriyle megul olacakt. Bu kendisi de megul olmaa balad ve "6/18 aralk 1826 komis-
ube az sonra general Benkendorf'un idaresinde "gizli polis,, yonu,, ad verilen gizli bir komisyon tarafndan kyllerin
messesesi haline getirildi ve hilhassa siyas faaliyette bulunan- durumu incelendi. Bu sralarda iki eit kyl serflii mev-
lar takibe balad; siyas faaliyette bulunanlar hakknda btn cuttu: Devlet arazisinde bulunanlar ve husus ahslara tbi
jurnallar, bu suretle III. ubede toplanyordu. mparator I. Ni- olan kyller. Devlet arazisindeki kyllerin durumlarnn
kola'nn bilhassa III. ubenin faaliyetiyle yakndan ilgilendii ve slah yolunda baz tedbirler alnd; ar bu ie, Kiselev adl,
jurnallar bizzat inceledii bilinmektedir. I. Nikola, "Husus daha I. Aleksandr zamannda "kylleri serflikten kurtarmak,,
Kalemi dairesi,, vastasiyle, btn devletin idare mekanizmasn meselesiyle megul olan birini memur etti. Kiselev tarafndan
elinde tutmakta idi. I. Nikola'ya sunulan ve tasvib edilen baz yeni tedbirler saye-
sinde "devlet kylleri,, nin ekonomik durumlarnda iyilie
1. Nikola tahta kar kmaz, I. Aleksandr'n hkimiyetinin
doru bir gelime oldu; fakat kyllerin bsbtn serbest
ikinci devresinde ehemmiyet kazanan Arakeyev'i ve baz
braklmalar bahis mevzuu deildi. Husus ahslarn, yani
dier kimseleri azletti; Aleksandr'n yaratt "mistisizm,, ve
"pomeik,, lerin maliknelerine bal ve onlarn ilerini gr-
"din vecd,, havasn datt; i bana yeni adamlar getirdi,
mekle mkellef olan kyllerin vaziyetini dzeltmek iin ise,
ve askervar icraatna balad.
hemen hemen hibir tedbir alnmad. I. Nikola zamannda da,
Dekabristlerin mahkemesi bitince mhim ilerinden biri kyl serflii btn iddetiyle devamla, Ruslar ile Avru-
Rusya'da imdiye kadar cari olan kanunlarn bir klliyat haline pal milletler arasndaki karakteristik ayrlk muhafaza edildi.
konmas iin tedbir almak oldu; bu ie, Aleksandr zamannda Fakat, Rusya'nn ticaret ve endstri sahasndaki gelimesi,
mhim iler yapm, sonra srgne gnderilmi olan Spe- kyl serfliine dayanan byk iftlikler ileme sistemini git-
ranski celbedildi. Speranski'nin gayreti sayesinde, 1649 tike ie yaramaz bir hale koymakta idi.
yhndanberi (yani Aleksey Michaylovi'in "Ulojenye sinden
sonra) karlan kanunlarn bir araya getirilmesi, tasnif ve I. Nikola zamannda "maarif,, ilerine de "ehemmiyet,,
baslmas mmkn oldu; bu mhim i 1833 te sona erdirildi verildi. Fakat, bu "ehemmiyet,,, tamamiyle ar'n "devlet,, ve
ve iki seri halinde tab'edildi. Biri: "Rusya mparatorluu "arlk,, telkkilerine uygun olup, mekteplerden "hr fikir,,
kanunlar tam klliyat,, olup, 45 byk cilt tuttu ; dieri "Ka- yaratmas muhtemel olan her nevi tedrisat bertaraf etmekten
nunlarn muhtasar,, (Svod) olup 15 clddi. I. Nikola tarafndan ibaretti. Maarif nazr Kont Uvarov tarafndan idare edilen
alnan tedbirler arasnda, bilhassa "rus parasnn,, istikrar I. Nikola'nn mektep sistemine gre, "ancak dvoryan ve memur
Rusya Tarihi 21
ocuklar,, orta tahsil yapabileceklerdi, bu suretle "gimnazyum,,-
lara yalnz bunlarn ocuklar alnyordu. ehirlilerle tccar
ocuklar iin ayr mektepler kuruldu; gimnazyumlar, "klassik,,
(yani ltince ve yunanca dillerin retilmesi esas tutularak)
oldu. niversiteler de (Moskova, Petersbug, Kazan, Dorpat)
maarif eminlerinin nezareti altna kondu; Uvarov tarafndan
1835 te niversiteler iin hazrlanan bir talimatnme ile, ni-
versitelerin serbestilerine son verildi; hele 1848 de Avrupa'da
ihtill hareketlerinin alp-yrmesi zerine -mektepler, niver-
siteler daha sk bir kontrole tbi tutuldular. Profesrle hazr-
lanmak iin ilim adamlarnn Avrupa'ya gitmeleri yasak edildi;
niversiteye alnacak talebelerin, her niversite iin 300 kii
olarak says tesbit edildi. Mecmualar, kitaplar, gazeteler id-
detli bir sansre tbi tutuldular. Bu suretle I. Nikola, Rusya'da
tamamiyle polise ve jandarmaya dayanan bir istibdat rejimi
kurmu, en kk bir hrriyet fikrini, daha doarken bo-
acak tedbirleri almt.
I. Nikola'nn hkimiyeti devre ayrlr: Hkimiyetinin
ilk yllarndan 1830 a kadar olan birinci devrinde, kendini he-
nz tahtta salam hissetmiyor ve, Rusya'da baz yenilikler ya-
par gibi grnerek, umum! efkr oyalamaa alyor. 1830
da, Fransz Temmuz ihlillinden sonra, I. Nikola, hrriyet fikir-
lerinin Rusya'da yaylmamas iin rejimini gittike iddetlendiri-
yor ; bu durum 1848 e kadar devam etmitir. Nihayet 1848
Avrupa memleketlerindeki ihtill hareketlerinin korkusu ile,
Nikola, Rusya'da tam bir polis ve jandarma rejimi tatbik ede-
rek, "brokrasi,, ve "kyllerin serflii,, sistemine dayanan
"Nikola rejimini en yksek dereceye vardryor. Tpk 1. Alek-
sandr gibi, kendisinin Tanr tarafndan seilmek suretiyle Rus-
ya'nn bana getirildiine, ve her yerde "meru hkmdarlk,,
prensiplerini mdafaaya memur edildiine inanan bu, kaba,
cahil, dar grl rus ar', yalnz Rusya'nn deil, uzun bir Edirne muahe- drmak,, siyaseti artk Rusya'nn d siyasetin-
zaman, Avrupa'nn da "jandarmas oldu. I. Nikola'nn kurduu
ve 30 yl kadar devam ettirdii rejimin, Rusya'y, netice itiba-
riyle, her sahada tam bir iflsa getireceini ileride greceiz.
I. Nikola'nn ran ve Trk harbleri
(ark Meselesi)
ran'la harp '' Nikola, Rusya'da mstebit bir rejim kurarken,
<1826-1828 ) ve darda da kendisinden evvelki rus arlarnn
Trkmenay geleneklerine sadk olarak, ftuhat siyasetini
bar (1828) esas prensiplerinden biri olarak almt. Kaf-
kaslarda rus nfuzunun artmas, Grcstan ve
Azerbaycan'n Ruslar tarafndan igali, ran' gittike byyen
bir rus tehlikesi karsnda brakmt. ran hkmeti, I. Alek-
sandr'n lmnden sonra, taht meselesinde Rusya'da bagsteren
karklktan faydalanarak Ruslar Gney Kafkaslardan atacan
umarak, 1826 da harp iln etti. Kafkaslardaki rus kuvvetleri ba-
kumandan Yermolov, Acemlerin ilerleyiini g hal durdurabildi.
Ancak Paskeyevi'in byk rus kuvvetleriyle yardma gelmesi,
Yermolov'u mkl durumdan kurtard. Ruslar taarruza geerek,
yeni usule gre talim gren ve iyi silhlarla mcehhez olan
ran kuvvetlerini yendiler; Aras nehrini geip, ran Azerbay-
can'na girdiler ve Tebriz'i aldlar. Bu durum karsnda ran'n
Ruslara kar fazla dayanamayaca anlald. O srada Rusya
ile Trkiye arasnda ihtilf bym olduundan, ar Nikola,
ran'la bar yaplmasn uygun grd. 1828 ylnn banda,
Tebriz ile Tahran arasnda bulunan Trkmenay mevkiinde
akdedilen bar artlarna gre, ran, Erivan ehri ve blgesi
dahil olmak zere, Aras nehrinin sol sahil tarafn Rusya'ya
brakt; bununla ran'n Kafkas ilerine karmasna son veril-
mi oldu; bundan baka Acemler mhim bir yekn tutan, harp
tazminat da demek mecburiyetinde kaldlar.
, . , ,_ I. Nikola, kendisinden evvelki ar'lar gibi,
1828-1829 rus- , . _ , , . , . ,
trk harbi; bir trk dman d. "Trkiye y ortadan kal-
desi (1829) deki ana prensiplerinden biri haline gelmiti.
I. Nikola tahta kt sralarda Osmanl dev-
leti iinde cereyan eden vak'alar, rus ar'nn ftuhat ihtiras-
larn artrd ve bunlarn kolaylkla gerekletirilmesine yol a-
t. Fransz ihtilli ile Avrupa'da balayan milliyet hareketi, az
sonra Osmanl mparatorluunda yaayan hristiyan reaya ara-
snda da kendini gstermiti. 1801 de Srplar isyan bayran kal-
drdlar. Ruslarn mdahalesi ve 1812 de Bkre muahedesiyle
Srplara baz imtiyazlar verilecei vdi, Mora'daki Rumlarn da
harekete gemelerini mucip oldu ve nihayet 1821 de Mora'da
trk idaresine kar isyan patlak verdi. "Mukaddes ttifak,, h-
kmlerine gre, Avrupa byk devletleri, meru hkmdarlarna
isyan eden Rumlara resmen yardmda bulunmadlarsa da, Av-
rupa'daki "Klassik,, mekteplerdeki tedrisatn tesiriyle "Phil-helle-
nizm,, (yunan dostluu) cereyan alm yrm olduu iin
Yunanllara her taraftan yardm gelmekte idi.
Rusya'da ise "yunan dostluu,, ancak "trk dmanl,, ve
"rus ftuhat arzusunun,, bir ifadesi idi. I. Aleksandr, "Mukaddes
ttifak,, m kurucusu ve koruyucusu olmasna bakmakszn, trk
padiahna kar isyan eden Yunan'llar el altndan tevik ve on-
lara yardm etmiti. Mora isyan uzad ve Avrupa devletlerinin
mdahelelerini mucip oldu. I. Nikola tahta kt zaman,
Rum'larn isyan devam ediyordu; ar I.Nikola, hkimiyetini
ele alnca hemen trk ileriyle megul olmaa balad. 1826 da
akdedilen "Akkerman Mukavelenmesi,, ile, Ruslar Babli'den
baz menfaatler kopardlar. 1826 hazirannda "Yenieri oca-
nn ilgas zerine Osmanl devleti adeta ordusuz kalmt; yeni
asker tekilt henz kurulmak zere idi. I. Nikola bu durum-
dan faydalanarak, Trkiye'yi bsbtn ortadan kaldrmak ve
Osmanl imparatorluunun Balkanlardaki eyaletini, Boazlan
ve Anadolu'yu Rusya'ya ilhak etmenin sras geldiine hk-
mederek, harp hazrlklarna balad.
Harbin balanmas iin bahane olarak "Rum meselesi,, ne
srld. Efkr umumiyenin tazyiki altnda hareket eden fransz
ve ingiliz hkmetleri de Akdenze donanmalarn gndererek, Ba-
bli zerine bask yapmak istediler; Nikola da bu donanma n-
mayiine itirak iin rus gemilerini gnderdi, devletin birlemi
donanmas, Osmanl ve Msr donanmasnn bulunduu Navarin
limannn nne geldi. Harp hali bulunmadndan, trk ve msr
gemileri hareketsiz bir halde iken, Franszlarn taarruz ettikleri
grld; trk gemileri buna mukabele etmek isterlerken, rus,
ingiliz ve fransz donanmas birden harekete geerek, Nava-
rin'deki trk ve msr donanmasn kmilen imha ettiler (20
ekim 1827). Babli, Avrupa Devletlerinin bu barbarca hare-
ketlerini protesto etti ve tazminat istedi. ngiliz ve fransz h-
kmetleri bu protestoyu cevapsz braktlarsa da, Rusya harp
ilniyle cevap verdi. Osmanl Devletinin elinde ne kara ordusu
ve ne de donanma olmadndan, I. Nikola, ksa bir zamanda
harbi bitireceini ve stanbul'u ele geireceini umuyordu.
General Dibi'in kumanda ettii byk bir rus ordusu
Tuna'y geti ve Varna ile umnu kaleleri zerine yrd.
Varna Ruslar tarafndan alnd ise de, umnu dayand; hatta
umnu'daki trk kuvvetleri birka defa Ruslar mkl duruma
soktular. Ruslarn Kulevci yannda byk bir zafer kazanma-
lar harbin seyrini deitirdi. General Dibi bu defa Balkanlar
at ve Edirne zerine yrd. Edirne'yi alan rus generali,
kumandasnda ancak 20 bin kii olduu halde, stanbul'a hucumu
bile dnyordu. Kafkas cephesinde hcuma geen Paskeyevi-
in ordusu Kars , Ahaitsh ve Erzurum gibi mhim trk kalele-
rini almakla Anadolu'yu tehdide balamt. Bunun zerine Bab-
li sulh istemek mecburiyetinde kald. 1829 ylnda Edirne'de
yaplan bara gre : Rusya, Tuna mansabnn sol sahilini ve
Tuna adalarn, Karadenizin dou sahilini (Kuban mansabndan
St. Nikola limanna k a d a r ) ve Ahaitsh ehrini ald; Babli,
8,5 milyon lira harb tazminat deyecekti. Bundan baka,
Eflk, Budan ve Srbistan'n imtiyazlar artrlacak ve Yunanis-
tan'a tam bir istikll verilecekti. Edirne muahedesiyle, Rusya
Balkanlardaki nfuzunu arttrm ve Osmanl Devletine kar
hkimiyetini salamt; Rusya, Trkiye'deki ortodoks teb'ann
himayesi bahanesiyle, Osmanl Devletinin i ilerine karmak
hakk ve imknlarn elde etmiti.
Hnkr ske ^ s r v a ^ s '> Kavalals Mehmet Ali paann isyan
lesimuahedesi v e nihayet olu brahim paann, 1832 sonunda
(1833 ); Trki- Ktahya'ya kadar ilerlemesi zerine Sultan II.
ye'nin Rusya Mahmud yardm isteyerek ar I. Nikola'ya mra-
himayesini c a a t e t j R u s y a imparatoru hemen 12 bin kiilik
tanmas ^ r u g k u v v e t i gnderdi. Rus ktalar Boazii'nin
Anadolu sahiline karldlar. Bu suretle ar Nikola emeline ula-
m gibiydi; Rus ordusu Boazii'ne ayak basm, rus donanmas
da Boazii'ne girmiti. Ruslarn stanbul'u ele geirmesinden tel-
a den ngiltere ile Fransa, Mehmet Ali paa zerine bask
yaparak, Osmanl hkmetiyle anlamaya zorladlar. Msr
valisinin isyan meselesi yatnca, Byk Devletler donanmas
ve kuvvetlerinin ekilip gitmeleri icabediyordu.
Ruslar, ekilmeden nce, Beykoz'daki Hnkr iskelesindeki
rus kararghnda, Babli'yi uzlamaa zorladlar. Sekiz yl
mddetle akdedilen "Hnkr skelesi Muahedesi,, Rusya ile
Trkiye arasnda karlkl yardma dayanan asker bir ittifak
mahiyetinde idi. Uzlamann gizli maddesiyle: Babli bir harp
vukuunda Rusya'dan baka btn yabanc devletlere anakkale
Boaznn kapanmasn kabulediyordu. Rusya bu muahede ile,
Trkiye'yi himayesi altna alm, Karadeniz'e yabanc devlet
gemilerinin girmesini nlemi bulunuyordu. Trkiye'nin Rusya'ya
ilhak iin ancak kk bir adm atlmas kalmt. Fakat, ar
Nikola'nn bu emellerinin gereklemesine ngiltere mani oldu.
ngiltere'nin tevikiyle harekete geen Avusturya, Fransa ve
Prusya ile Rusya arasnda 1840 da akdedilen "Londra Mukavele-
nmesi,, ne gre Osmanl mparatorluu, be devletin (ngiltere,
Avusturya, Fransa, Rusya, Prusya) mterek garantisi altna kon-
du ve bylelikle Rusya'nn Trkiye'deki tek bana hkimiyetine
ve dolaysiyle, "Hnkr skelesi Muahedesi,, hkmlerine son
verilmi oldu. 1840 "Londra Mukavelenmesi,, I. Nikola iin ok
byk bir diplomatik hezimetti; bunun neticesinde "Yakn-
Douda Rusya'nn itibar birdenbire dt. Fakat, Nikola, inat-
bir kimse olduundan, "Hasta adam,, tabirini kulland
Osmanl mparatorluunun Rusya'ya katabileceine inanyor ve
bu yoldaki kararn asla deitirmi deildi.
ark Meselesi * s t a n b u , ' u (y a n i Boazlar) almak ve "lecei
ve Rusya'ya muhakkak olan hasta adamn,, (yani Osmanl
kar Mttefik mparatorluunun) mirasna konmak,, arzusu
Devletlerin mparator Nikola'da bir idee fixe haline gel-
savalar (Ki- miti 1829 se ferinde, ve 1833 te bunun ger-
1*53-1855) ekletirilmesine az bir ey kaldn grm-
tk. 1840 Londra Mukavelenmesiyle ar'n
bu tasarsna ulamas hayli mkllemiti, fakat Nikola bu
defa ngiltere ile anlamak suretiyle bu plnn gerekletire-
bileceini ummaya balad. ar 1844 te Londra'y ziyareti
esnasnda ingiliz nazrlaiyle "Osmanl mparatorluunun l-
mekte olan bir hasta adam olduunu, ve bu devlet ykld
zaman ngiltere ile Rusya'nn bo bulunmamalar, nceden anla-
malar lzm geldii,, yolunda konumalarda bulundu. ngilizler
ar'n tekliflerine ne "evet ne de "hayr,, dediler. ar bu defa
III. Napoleon'un ykselmesi zerine, Fransa ile ngiltere arasnda
bagsteren rekabetten faydalanmaya karar verdi, ve Trki-
ye'yi paylamak iin ngiltere ile uzlamak siyasetini takibe ba-
lad. 1849 da, rus kuvvetlerinin macar ihtillini bastrmalar
zerine, Nikola Rusyas'nn askerlik kudreti ok ykselmi
gibiydi; 1852 de yaplan byk manevralar, rus ordusunun,
zahiren, fevkalde parlak bir durumda olduunu gstermiti.
Bunun zerine Nikola harekete gemee karar verdi. ar,
ingiliz hkmetinin hakik niyetlerini bir trl renememi,
fakat ngilizlerin Franszlarla anlaacaklarna, ve ngiltere-
nin "Trkiye'yi mdafaa iin,, harbe girieceine asla ihtimal
vermiyor, ve ngiltere ile Osmanl devletini paylamak husu-
sunda mutabk kalacan umuyordu. Nihayet ngiltere'nin, rus
asker kudreti karsnda boyun emek zorunda kalacana
inanyordu. ar, bu grlerin verdii cesaretle, 1853 yl 9
ocak gn, bir resm kabul esnasnda, Petersburg'daki ingiliz
elisi Hamilton Seymour'la bir konuma yapt, ve "Trkiye'nin
hasta bir adam olduunu,, pek yaknda leceini, fakat bundan
nce ngiltere ile Rusya'nn "miras meselesinde anlamalar
gerektiini,, syledikten sonra, ar, "ngiltere'nin stanbul'da
yerlemesine asla msaade edemeyeceini, Rusya'nn da ancak
geici bir surette stanbul'u igal edeceini,, anlatt. Nikola, bu
szleriyle, dndklerini meydana koymu oldu. Halbuki I. Ni-
kola, tahminleri ve hesaplarnda tamamiyle yanlmt; bir kere
III. Napoleon'u hesaba katmay byk bir hata idi: Istanbul-
daki mahir ngiliz elisi Stratford de Redcliffe Babli'nin Rus
taleplerine boyun ememesini temine muvaffak olmu, ve Pal-
merston'un tesiriyle ngiliz umum efkr iddetle Rusya'nn aley-
hine dnmt. Bunun zerine ingiliz hkmeti harekete geti
ve nihayet Rusya'ya kar ngiltere, Fransa ve Trkiye'den
mrekkep bir devletler bloku teekkl etti. Bu bloka sonra,
yeni kurulmu olan Savoya Krall da katlacaktr.
Harbin balamasnda zahir sebebi, Beyt-l-Lahim'deki
"Makamat- Mukaddese,, meselesi tekil etti. III. Napoleon, Ku-
ds'teki katoiiklerin, I. Nikola da, ortodokslarn hamisi sfa- olmayan bir durum almalarna sebeb oldu. Rus tehlikesini geri at-
tiyle Babli'den birtakm taleplerde bulundular; Babli'nin, mak maksadiyle Avrupa'nn btn milletleri birlemi gibiydiler.
katolikleri iltizam ettii ileri srlerek ok ar taleplerle Mttefik kuvvetler, hareket sahas olarak Krm' setiler.
Menikov stanbul'a "fevkalde eli,, olarak gnderildi (ubat Rus Karadeniz donanmasnn ss olan Sivastopol zaptedil-
1859). Menikov'un stanbul'daki ok kaba ve adi hareketleri, mekle, Ruslarn en mhim asker tesisatlar imha edilmi ola-
Ruslarn harb amak kararnda olduklarn aka belli etmiti. cakt. 1854 eyllnde, 89 harp gemisinin himayesinde 300 ta-
Babli, arn ar taleplerini red edince, Rusya, Osmanl dev- t gemisiyle karaya kan, 60 bin kiilik fransz, ingiliz ve
letine harb iln etti. Rus kuvvetleri hemen Eflak ve Budan'a trk kuvvetleri, Eupaterya'da mevki aldktan sonra Sivastopol
girdiler. Avrupa devletlerinin tavassutta bulunmak isteyilerin- zerine yrdler. Birka gn sonra Sivastopol her taraftan
den bir netice kmad ve nihayet Babli de Rusya'ya harb sarld ve rus harp tarihinde en byk kahramanlk destan olan,
iln etmek zorunda kald. Sivastopol'n mdafaas harbi tam 11 ay devam etti. Bu harb
ar Nikola, rus ordularnn ksa bir zamanda Tuna'y ge- esnasnda rus amirallerinden Kornilov, Nachimov ve Istomin
ip Osmanl hkmetini bara zorlayacan zannetmiken, tam ldler; ehir bombardmanlar neticesinde tamamiyle harab ol-
bir srpsizle karlat. Tuna boyundaki vukubulan arpmalar- du; fakat buna ramen rus askerleri byk bir mukavemet
da trk kuvvetleri Ruslar geri attlar. Bu defa, Ruslar Silistre gsterdiler. Krm seferine itirak eden ve mer paann ku-
kalesini muhasara ettilerse de alamadlar. Avusturya'nn, Rus- mandasnda dven Osmanl-Trk kuvvetleri byk yararlk
ya'ya kar pek dosta olmayan talepleri, Ruslar, Avusturya gsterdiler, ve Ruslarn Eupaterya'ya yaptklar hcumu ps-
snrna bir miktar kuvvet ymak zorunda brakt. ngiliz ve krttler; bu haber I. Nikola'ya derin bir tesir yapt ve bs-
fransz donanmasnn Marmara denizine gelmi olmas, Rusya- btn hasta dmesine sebeb oldu; ar, mamafih, rus ordusunun
ya kar bir devletler biokunun vcude gelmekte olduuna tam bir hezimetini renmeden, ubat 1855 de ld. 27 austos/8
dellet ediyordu. 1853 kasm aynda, rus Karadeniz donanma- eyll 1855 tarihinde Franszlarn hcumu ile Malachov tabyesi
s ni bir basknla Sinop limanndaki trk donanmasn imha dt; bunun neticesinde Sivastopol da sukut elti.
etmiti; bunun zerine ingiliz ve fransz gemileri Karadeniz'e Rusya'nn yenilgisinden doan neticeleri, Nikola'nn halefi
ktlar, ve Ruslara kar dmanca durum aldlar. Az son- II. Aleksandr, 1856 da Paris'te akdedilen bir barla kabul
ra fransz ve ingiliz askerleriyle dolu gemiler de yetimee etmek zorunda kald. Bu harb esnasnda Ruslar Kars kalesini
balad. ngiltere ile Fransa'nn, Trklere yardm edecekleri zaptetmek suretiyle bir nevi muvazene kurmaa almlard.
artk aikrd. Bu durum karsnda, rus bakumandanl Tuna Fakat, Krm seferindeki rus yenilgisi hibir muvazene kabul
boyunu boaltmak zorunda kald. O sralarda ingiliz donan- edecek gibi deildi. I. Nikola'nn rejimi, Rusya'nn siyaseten
mas Baltk denizine girdi; Aland adalar ingiliz ve fransz bah- yalnzln, askerlik bakmndan yenilgisi ve i idarede bu
riyelileri tarafndan igal edildi ve Petersburg teklikeye dt. rejimin tamamiyle ifls ettiini aka gstermi oldu.
Beyaz denizdeki Solovets manastr da ingiliz gemileri tarafn-
dan topa tutuldu; Sibir'in dou ksmndaki Kamatka sahilleri Lehistan Meselesi (1830/31 Leh Kyam)
yaknnda da ingiliz gemileri grnd; Karadeniz'de ise byk
I. Nikola'nn hkimiyeti zamanndaki mhim vak'alardan
bir ingiliz-fransz donanmas bulunuyordu. Rusya, bu suretle
biri de, "Lehistan Krall,, meselesi ve Leh'Jilerin istikll
her taraftan hcuma maruz kalmt. ar Nikola'nn saldrgan
savalardr. "Viyana Kongresi,, nde verilen kararlar zerine,
siyaseti, doymak bilmez ftuhat ihtiras, Rusya'ya kar Dev-
Lehistan'n byk bir ksm "Lehistan Krall,, adiyle Rusya'ya
letler biokunun meydana gelmesine; hatta Avusturya ve Prus-
braklm, ve ar Aleksandr ayn zamanda Leh kiral iln
ya gibi, evvelce Rusya'ya dost devletlerin bile, imdi pek dosta
edilmiti. I. Aleksandr, Lehistan'a bir nevi muhtariyet vermeyi
bile vdetmi, "Seym,, (Diyet Meclis) in toplanmasna msa- Kuzey Kafkas ahalisinin Ruslara kar istikll
ade etmiti. Fakat Aleksandr'n vaadleri kuru szlerden ibaret savalar. eyh amil hareketi.
kald, Lehistan ve Rusya'da olduu gibi, cebir ve iddet rejimi
Dastanlla- Hazer denizi sahili ve Derbend gei-
tatbik edildi.
rin Ruslara diyle Gney Kafkaslara indikten sonra, Kuzey
I. Nikola tahta knca, Lehistan'n idaresinde herhangi
karg savalar Kafkasya ve Dastan ahalisi (eenler, erkes-
bir deiiklik hasl olmad, bilkis, rus tahakkm fazlalat;
ler, Kabardallar, Balkarlar v.b.) rus hkimiyeti
fakat Lehlilerin de mill mukavemetleri artt. 1830 fransz
altna alnm deillerdi. Arazinin dalk ve zapt ok g ol-
ihtill hareketlerinin tesiriyle Lehlilerin mill hareketleri bs-
mas, Ruslarn buralara kolayca girmelerine engel oluyordu.
btn alevlendi. Birok ehirde gizli cemiyetler teekkl
XIX. yzyln ortalarna doru rus hkmeti, Dastan ve Ku-
etti. 1803 te Vilno ehrinde tesis edilmi olan Vilno niversi-
zey Kafkas'taki btn sahay ele geirmee karar verdi; fakat,
tesi, Litvanya'daki leh mill hareketinin merkezi olmutu. Leh
bu i zannedildii gibi kolay deildi. 1828 de rus kuvvetleri
milliyetperverleri, Lehistan'n istikllini kazanmak iin mcade-
Karaayllar ar bir yenilgiye urattlar; ayn zamanda gene-
leye girierek, 1772 de Lehistan'n birinci blmnden evvelki
ral Paskeyevi, Osetinlerle meskn sahaya kuvvet sevkederek,
devlet snrlarn yeniden ihya etmek istiyorlard. Lehlilerin
Kafkaslarn merkezini almaa alt. Dastan'da, daha I. Alek-
banda tarihi Lelevel ve prens Adam Czartoryski (ato-
sandr zamannda, yerli ahali rus hkimiyetine kar ayak-
iski) gibi mmtaz ahsiyetler bulunuyorlard. 1830 yl sonunda,
lanmt. Kyam, Dastanllarn ilk " imam (eyh) Gazi
leh milliyetileri, rus hkimiyetine kar, Varova'da ayaklan-
Muhammed idare etmiti. Kuzey Kafkaslarn ahalisi mslmand;
dlar ve rus askerlerini ehirden kardlar. Bunun zerine,
"imamlar din ve dnyev hkimiyeti haiz efler olup, "mrid,,
Lehistan'n her tarafnda ayaklanmalar balad, birok yerde
leri zerinde byk bir nfuz sahibi idiler, "imam,, (eyh) Gazi
rus idaresi kaldrld. Leh milliyetileri bir hkmet kurarak,
Muhammed'in hocas Kurali-Magoma, Ruslara kar, mukaddes
Romanovlar sllesinin Lehistan zerindeki haklarn ilgaya
cihad (gaza) iln etti; bunun zerine Gazi Muhammed'in bay-
karar verdiler. ar I. Nikola hemen mukabil tedbirler ald. 1831
ra altnda, Ruslara kar savamak zere binlerce " mrid
banda, general Dibi'in kumandasnda byk bir rus ordusu
topland. Baz Kafkas kavimlerinin "hanlar, arm hkimiye-
Varova zerine sevkedildi. Ruslar Varova yaknnda leh mill
tini kabul etmiler, hatta Ruslarn mttefiki olmulard. Das-
ordusunu yendiler, fakat harb yine uzad. Bu defa, ar tarafn-
tan'n ortasnda bulunan "Avar Hanl,, bunlardan biriydi. Gazi
dan Lehistan'a gnderilen mareal Paskeyevi, enerjik hareket-
Muhammed'in kuvvetleri, Avar Hanlna kar umum bir h-
lerle, leh kuvvetlerini datt, ve btn Lehistan "atele ve
cuma getilerse de muvaffak olamadlar. Bu savalar esnasnda
kanla,, Ruslar tarafndan zaptedilmi oldu. Nikola, artk Leh-
Gamzat-bek ve amil ad kazandlar. "mam,, Gazi Muhammed,
lilerin "muhtariyetinden bahsetmek bile istemedi, ve 1832 de
1832 de, Ruslara kar savata ehit dnce, " mam
Lehistan'n idaresine ait karlan ayr bir "statye gre (Statut
la Gamzat-bek geirildi; onun gayreti sayesinde "Avar Han-
organique) Lehistan alelde bir rus eyaleti haline getirildi.
l,, ortadan kaldrld ise de, bir mddet sonra bu " imam bir
Ayaklanmaya itirak eden binlerce Lehli asilzade ve mnevver-
suykast neticesinde ehit edilince, yerine eyh amil geti.
ler hapise atldlar, ldrldler veya Sibir'e srldler; leh
iflikleri rus kyllerine datld. Lehistan'da "ruslatrma,,
siyaseti btn iddetiyle tatbik edilmee baland. B.u durum eyh amil Dastan'n Gimra kynden olan eyh amil,
karsnda binlerce Lehli, Avrupa'ya iltica ettiler ve memleket- 1832-1859 R u s l a r a kar, Kafkasllarn istikllini korumak
lerini kurtarmak maksadiyle faaliyete getiler. iin savaan en byk kahramanlardan biridir.
Mkemmel bir medrese tahsili gren, ayn zamanda kabiliyetli
bir ef ve ok kahraman ve cesur bir kimse olan eyh
amil, 25 yldan fazla, rus istilsna kar durdu; elinde
ok mahdut insan ve gayet iptida silhlar olduu halde, koca
Rusya mparatorluunu eyrek asr kadar uratrd. Hkim
bulunduu sahada, bir nevi "Din Cumhuriyet,, (mamlk) teki-
lat kurarak, mridieriyle, Ruslarn ilerleyiini durdurmaa a-
lt. Fakat rus kuvvetlerinin mukayese kabul etmez stnl,
toplar ve silhlar karsnda eyh amil dayanamad, yannda
kalan 400 mridi ile, Gunib da stndeki kyde kahramanca
mukavemet ettikten sonra, 1859 da mstevlilere teslim olmak
mecburiyetinde kald. eyh amii'in idaresinde Dastanllarn
Ruslara kar mcadelen, Kafkas milletlerinin istikll savalar
tarihinde en anl sahifelerinden birini tekil etmektedir.
eyh amil'den sonra, Kafkaslarn bat sahasnda Muham-
med Emin'in idaresinde bir mddet daha ete savalarna devam
ettirildi ise de, sonra o da Ruslar tarafndan esir edildi. Rus
ordularnn Kafkaslar tamamiyle ele geirmeleri zerine, Kafkas
ahalisinden (mslman olanlarndan) on binlerce aile Trkiye'ye
hicret ettiler. Rus idaresinin yerlemesini mteakip, Kafkas
kavimlerine kar iddet ve cebir rejimi tatbik edildi; Rusya-
dan rus mujikleri ve rus Kazaklar Kafkasya'ya nakledilmek
suretiyle, Ruslar tarafndan burann geni lde kolanizasyo-
na baland.
I . N i k o l a z a m a n n d a R u s y a ' d a sosyal h a r e k e t l e r
ve fikir cereyanlar
_ .... Napoleon harpleri zamannda rus ordularnn
Slavyanof iller r , , , ,
ve Bat Avrupa Avrupa da kalmalar, ve rus munevverle-
muhibleri rinden bir ounun Avrupa medeniyetiyle te-
mas tesis etmeleri, rus fikir hareketlerinin
uyanmasnda esas mil tekil ettiini grmtk. Rusya'da,
Byk Petro'nun " Avrupallatrma siyasetinin icab olarak,
Almanya, Fransa ve dier Avrupa memleketlerindeki fikir ve
ilim hareketleriyle az ok temas ve mnasebet tesis edilmiti.
XVIII. yzyl iinde, Avrupa memleketlerinin yksek tabaka-
snda olduu gibi, Rusya'da da, yksek tabaka (saray muhi-
tinde ve st tabaka, asilzadeler arasnda) fransz dilini ren-
mekte, ve fransz edebiyat, fransz kltr ruhunda terbiye edil-
mekte ve tahsil yapmakta idiler. Fransz ihtillinden sonra, Fransa
ile temas azald ise de, franszca, yine eskisi gibi yksek mu-
hitlerin "resm dili,, olarak kalmt. Napoleon harbleri zamann-
da ise Ruslar Almanya'da uzun mddet kalnca, bu defa alman
dili ve alman bilgisi tesirini gstermee balad. Bilhassa,
Schelling ve Hegel felsefesi, rus mnevverleri arasnda reva
buldu. Bu iki alman filozofunun eserleri, gerek asl metni ve
gerek rusca tercmesi Rusya'da geni bir okuyucu kitlesi buldu
ve btn bunlarn neticesi olarak birbirine zd iki cereyan domu
oldu; bunlardan biri "Siavyanofil,, ler, dieri de "Batclar,, idi
(Bat Avrupa hayranlar = Zapadniki).
"Siavyanofil,, gr, her milletin kendisine has bir "var-
l,, olduunu, ve bunun esasnda "halkn ruhu,, denen bir ide
bulunduunu kabul ediyordu; ite her milletin tarihi ve hayat
bu "halk ruhu,, ile doludur. Bir milletin tarihini bilmek ve ha-
yatn tanmak, ancak o "milletin ruhunun ne gibi manevi ky-
metler tadn bilmekle mmkndr. Rus milletinin hususiyeti
ise, Slavyanofillerin telkkisine gre, rus "Ortodoksluunun,,,
rus devlet tekilt ve sosyal bnyesinin kendine has kymet-
ler ihtiva etmesindedir. Rus tarihi esas itibariyle Bat Avrupa-
mnkinden farkldr; Bat Avrupa hayat da batan manta, hesa-
ba ve ferd hrriyete dayanm olduu halde, Rusya, t ilk devir-
den beri hayatn inan esaslarna ve sosyal birlie dayandrm-
tr. Bat Avrupa'da devletler zorla, bir istila neticesinde kurul-
muken, Rusya'da, devlet serbeste itaat prensiblerine dayan-
mtr; Rusya'da ayr zmreler ve snflar arasnda mcadele
olmamtr; ite Rusya'nn, Avrupa'ya kar stnl buradadr.
, Byk Petro, Rusya'da zoraki bir "Avrupallatrma,, siyaseti
takibie, rus tarihinin normal seyrini deitirmi, yanl yola
sevketmitir; nk rus hayatnda "derun hakikat,, olmakla,
bu "hakikat,, esaslarnda (ortodokluk ve sosyal birlik esaslar)
kurulacak devlet tekilt ve cemiyet bnyesi, Bat Avrupa
(ve dolaysyle btn dnya) iin bir rnek olabilecektir. Rus
hayatn ve rus tarihi inkiafn, yeniden "normal,, yoluna evir-
mek, doru dnen her rus mnevverinin vazifesidir. Bu g-
rn XIX. yzyln 40 yllarnda en ileri gelenleri Chomyakov,
Kireyevski kardeler, sonralar -Samarin ve Aksakov biraderler
idi. Gitgide, bu cereyan siyas bir istikamet alarak, "Panslavist,,
bir hareket haline girdi; yani: Rusya'nn nderlii altnda, b-
tn slav kavimlerini birletiren bir devlet kurmak, bu grn
siyasi amacn tekil etmee balad.
kinci cereyan olan "Batc,, (Bat Avrupa hayranlar^Za-
padniki) lara gelince, bunlar, Rusya'nn medeni (sivilize) bir mem-
leket oluu, ancak Byk Petro'nun at yeniliklerle balan-
dn kabul ediyor, ve Avrupa fikir hareketleri, Avrupa mede-
niyetinin Rusya'da taklid ve tatbik edilmesi gerektiini ileri
sryorlard. Bunlara gre, Rusya ancak Avrupa medeniyetini,
yani btn insanln en yksek ve mterek medeniyetini,
benimsemekle "Asyal,, veya "barbar,, olmaktan kurtulabilecek,
ve ancak bu sayede Rusya'da dinamik bir hayat kurmak
mmkn olacaktr. Bu cereyana intisab edenler, Avrupa'da,
bilhassa Almanya'daki fikir hareketlerini takib etmekte, ve
alman felsefesinin ruhunu, zn anlamaa, ve rus mnevverle-
rine alamaa almakta idiler; ayn zamanda Avrupa'da siyas
ve sosyal sahada cereyan eden olaylar ve yenilikler, bu grup
tarafndan dikkatle takip edilmekte idi. Bu cereyann en mhim
mmessilleri: mehur edebiyat mnekkidi Belinski,profesr-ta-
rihi Granovski ve Londra'da bulunan mlteci Herzen (Gertsen)
idiler. Moskova ve Petersburg niversiteleri, profesrleri ve tale-
beleriyle, edibler, airler ve mnevverlerden gzide bir zmre
"garpclarcereyanna katlmlard. Gerek "Slavyanofiller, ve ge-
rek "Garplar,,, fikirlerini, sansrn iddeti yznden, aka ifade
edemiyorlar, ancak kapal cmleler ve szlerle anlatmaa al-
yorlard. Fakat, rus okurlar, rus mnevverleri "satrlar arasn-
dan,, okumay rendiklerinden, yazarlarn ne demek istedik-
lerini mkemmel biliyorlard.
I. Nikola zamannda Rusya'nn ekonomik ve
kltr durumu
I. Nikola zamannda Rusya'da tam bir istibdat rejimi ve irtica
hkim olmakla beraber, Rusya'nn ekonomik hayatnda ve tek-
nik gelimesinde mhim terakkiler grld. Bir defa Rusya-
nn i ticareti ok geliti. Volga zerindeki Nijni-Novgorod
panayrnda yaplan al veriin gittike artm olmas bunu
aka gstermektedir. Dier yandan, rus hububatnn harice
ihracat birka misli artt; bilhassa Karadeniz limannda
rus budaynn harice sat, yl getike mhim bir yekn tut-
makta idi. I ticaretin artmasnda, yollarn yaplmas mhim
bir mil tekil ettii gibi, Volga nehri zerinde buharla ileyen
vapurlarn seyri sefere balamalarnn da byk bir faydas
grld. 1837 de Petersburg ile Moskova arasnda ilk
demiryolu almas, az sonra Varova ile Krakovya arasnda
demiryolu yaplmas ile Rusya'da da demiryolu inaatna bir
balang tekil etti; fakat raylar, lokomotifler ve vagonlar
Avrupa'dan getirmek mecburiyeti, demiryolun ok pahalya mal
olmasn gerektiriyordu. Mamafih bir mddet sonra Rusya'da
ilk byk demir ve makine fabrikalar kurulmaa baland.
Bilhassa pamuk mensucat endstrisi inkiaf etti ve, binlerce
ameleyi altran byk fabrikalar kurularak, Rusya'da da "ka-
pitalizm,, hareketi inkiafa balad. Ayn zamanda, bilhassa
Moskova evresindeki kylerde, " ev zanaat (dokumaclk ve
dier zanaatlar) inkiaf ederek on binlerce kyl ailesi, piyasa
iin eya hazrlamakta, ve bunlar da toptanclar vastasiyle
sata karlmakta idi. Rusya, yava ta olsa, Avrupa'da olduu
gibi, "manufatura,, (fabrika, imalthaneler) meydana getirmekte
ve kendi ihtiyacn karlamaa almakta idi. 1828 de Peters-
burg'da ilk Yksek Mhendis mektebi alm, ve Rusya'da
yksek mhendisler yetitirilmee balanmt. Tula asker fab-
rikalarndan baka, birok top, tfek ve dier silh fabrika-
lar da kurulmutu.
lim sahasnda bu devirde herhangi bir terakki kayde-
dilmesi imknszd. 1. Nikola tarafndan tatbik edilen sistem,
ancak mtavasst, fakat hkmete sadk, iyi memurlar yetiti-
rebilnesine matuftu. Maarif Nazr Kont Uvarof, Nikola zaman
maarif programnda terbiye ve tahsil esas olarak u prensibi
kabul etmiti: Ortodoksluk, Mutlakiyet ve Milliyet. Bunlar
gelitirmee yarayan mektepler ve niversitelerin tedrisat
sk bir kontrole tbi tutulmu, felsefe dersleri bsbtn kald-
rlmt. Mamafih, btn bu tahditlere ramen, baz yksek
limler yetiti. Bilhassa rus edebiyat ve dili en yksek bir
derecesini buldu. Pukin gibi modern rus dilini yaratan ve
rus iirinin en yksek nmunelerini veren mmtaz air, Nikola
devrinde yaad; fakat, bu devrin ahlkszlnn ve entrikala-
rnn kurban oldu. kinci byk rus airi Lermontov da yine
bu devirde yaad. En byk rus mnekkidi Belinski, yine bu
devir adam idi. Gogol de yine Nikola zaman ediblerindendir.
Dostoyevski'nin edeb hayat, Nikola devrinin mthi takibat
iinde geliti. Turgenev en gzel eserlerini bu sralarda yazd.
Nihayet Lev Tolstoy'un ilk edebi faaliyeti, Nikola'nn son yl-
larna rastlar. Rusya'nn ve Avrupa'nn "jandarmas,, olan ar
Nikola'nn zaman, bu suretle, bu irtica ve istibdat yllarnn
karakterini yumuatc mahiyette olan klasik rus edebiyatnn
en gzel devrine rastlamaktadr.
ALTINCI BLM
BYK R E F O R M L A R ZAMANI
II. Aleksandr zaman (1855-1881)
II Aleksandr Krm harbi kritik bir seyr almaa balarken,
in hkimiyeti- a r Nikola'nn ldn grmtk. Tahta
nin balangc, 19 ubat 1855 te Nikola'nn byk olu
Paris bar, Aleksandr geti. II. Aleksandr, 1818 de do-
( 1856) mu, gayet iyi terbiye ve tahsil grm, yumu-
ak tabiatl bir kimse idi. air Jukovski'nin nezareti altnda
bym, Speranski'den "kanunlar,, hakknda bilgi edinmi
olan Aleksandr, Rusya iinde iki byk seyahat yapm ve
memleketini tanmak frsatn bulmutu. 23 yanda iken, bir alman
prensesi (Hessen-Darmstadt prensesi) ile evlenmiti. I. Nikola,
hkimiyetinin son on ylnda olunu devlet ileriyle yakndan
megul ettiinden tahta kt zaman bu hususta az ok tec-
rbe sahibiydi. II. Aleksandr, ok mkl bir durumda Rusya-
nn bana gemiti; harb gittike Ruslar aleyhinde inkiaf et-
mekte ve ite de en ar artlar hkm srmekte idi. II. Alek-
sandr, Ruslarn Kafkas cephesindeki muvaffakiyetlerine gve-
nerek, harbin Rusya lehine dneceini umuyordu ; fakat bu
mitleri boa kt. 28 austos /9 eyll tarihinde Sivastopol
kalesinin dmesi zerine, Ruslarn harbi devam ettiremeyecek-
leri anlalm oldu. Bu defa Avusturya'nn, Rusya'ya bir ultima-
tum vererek, mttefiklerin taleplerini kabul ve bar akdet-
mesini istemesi, veya Avusturya'nn da mttefikler safna kat-
lacan bildirmesi zerine, II. Aleksandr bar mzakerelerine
girimek zorunda kald.
Rusya ile mttefik devletler arasndaki mzakerelere 1856
ubat (mart)'nda Paris'te baland ve bir ay sonra muahede
artlar tesbit edildi. Kararlatrlan maddelerin en mhimleri
unlard: 1. Beriki taraf, harb zamannda igal ettikleri sahalar
boaltacak, 2. Trkiye'nin "btnl ve istiklli,,, muahedeyi
imzalayan devletler tarafndan garanti altna alnacak, 3. Kara-
Rasga Tarihi 22
deniz btn devletlerin (harp) gemileri iin kapal olacak, ve
Karadeniz sahili boyunca tersane ve mhimmat depolar tesis
edilmeyecek, 4. Ticaret gemilerinin Tuna nehri boyunca, seyri
seferi btn milletler iin serbest tutulacak ve bunu temin
maksadiyle Tuna'nn mansabnda Rusya'ya ait olan dar
bir saha, Budan Beyliine braklacak, 5. Eflk ve Budan
Beylikleri Osmanl Devletinin himayesinde kalmakla bera-
ber, imtiyazlar byk devletler tarafndan garanti altna
alnacak. Paris muahedesiyle, bu suretle, Rusya, Karadeniz'de
donanma bulundurma hakkn kaybettii gibi, Trkiye'nin i
ilerine karmak ve Balkanlardaki nfuzunu geniletmek im-
knlarndan da mahrum edilmi oldu. Bu muahede, Rusya iin
ar bir yenilgi olmakla beraber, ngiltere ve Fransa tarafn-
dan Rusya'nn emperyalist siyasetini durdurmak yolunda
alnan yarm tedbir mahiyetinde olup, "rus tehlikesini,, ancak
muvakkat bir zaman iin nleyebilecekti. Nitekim, Avrupa dev-
letleri arasnda ihtilf balaynca, rus hkmetinin Paris mua-
hedesinin koyduu tahditleri birer birer kaldracan ilerde
greceiz. Rusya, 1853-1855 yllar harbinde 350 bin kii kay-
betmi, ve neticede yine bir yenilgi bar imzalamak zorunda
kalmt. Bu durum, 30 yl sren "i. Nikola rejimi,, nin ak bir
bilnosu idi. Rusya'da herkes mevcut nizamn devam ettirile-
meyecei, idarede, hatta sosyal messeselerde deiiklikler
yaplmas mecburiyeti hasl olduu kanaatinde idi. ar Alek-
sandr da bunu bildii iin, Paris barnn akdini iln ettii
zaman, bu husustaki grlerini ifade eder szler de sarfet-
miti. Hakikaten, Paris muahedesinin akdinden sonra, Rusya'da
yaplmas lzm gelen slhat hakknda grmelere baland. hukukan serbestilerini kazandlarsa da, iktisad bakmdan
Bunun en mhimi: kyller meselesi idi.
K3yi selrfli- o r i s Godunov zamannda kararlatrlan, II.
ginin kaldrl- Katerina zamannda en klsik bir ekil
mas (1861) alan rus kyllerinin "serflii,, (topraa ve
iftlik sahiplerine bal ve tbi olular), I.
Aleksandr zamanndanberi rus devlet idaresi ve sosyal haya-
tnn en ehemmiyetli meselelerinden biri olmaa balamt. II.
Katerina ve I. Aleksandr, genlik alarnda maruz kaldklar
felsef grlerin tesiriyle, Rusya'da "en ileri bir devlet sistemi
kurmay dnrlerken, rus "mujik,, (kyl) lerini tam bir ser-
bestiye kavuturmay bile tasarlamlar, fakat bunun yerine,
hakikatte, tam bir istibdat rejimi tesis etmekle, kylleri daha
ar sosyal artlar iine koymulard. I. Nikola'nn brokratik
ve formalist rejimi "kyl serfliinin olduu gibi muhafazasn
gerektirmiti.
Halbuki Rusya'da ticaretin artmas, fabrikalarn kurulmas,
kapitalizmin yerlemesi, artk "kyl serfliinin muhafaza edil-
mesine imkn vermiyordu. leri grl mnevverler ve baz
devlet adamlar, bir mddettenberi bu sisteme kar mcadele
amlar, kyllerin ayaklanmalar yl getike oalm ve
devlet, bu meseleyi halletmek mecburiyeti karsnda kalmt. II.
Aleksandr bu iin "yukardan,,, yani devletin ve "dvoryanlar,,-
m (iftlik sahipleri ve kyllerin efendileri) teebbsyle yapl-
masn ve kyllerin umum bir ayaklanmalarna frsat vermek-
sizin halledilmesini tavsiyede bulundu. Bunun zerine, komis-
yonlar kuruldu, tasarlar hazrland ve nihayet drt yl sren
hazrlklardan sonra 19 ubat 1861 de, II. Aleksandr tarafndan
kyllerin, serflikten (toprak kleliinden) kurtulduklarna dair
"manifesto,, (ferman) karld. Bu fermana gre, gerek devlet
arazisinde ve gerek iftlik sahiplerinin (pomeik) topranda
yaayan ve hukuk bakmndan serbest olmayan btn kyller
serbest oluyorlard; fakat malikneler, iftlik sahiplerinin meru
mlkleri saylmas itibariyle, kyllere braklacak arazi iin,
iftlik sahiplerine tazminat verilecekti. Kyllere braklacak
arazinin miktar ise ak olarak tesbit edilmemi, daha ziyade
iftlik sahiplerinin arzularna braklmt. Neticede, kyller
durumlarnda fazla bir deiiklik olmad; nk kendilerine
ayrlan arazi miktar ok azd; arazinin byk ksm, iftlik
sahiplerinin elinde kalyordu. "19 ubat ferman,, ile serbest
braklan kyllerin (erkek nfus) miktar 21.279.000 kii olup,
her can bana orta hesap ile 3,3 desyatina (10 dnm kadar)
arazi isabet etmiti (Bu miktar mntakalara gre deiiyordu;
mmbit mntakalarda daha az, Orta ve Kuzey Rusya'da daha
oktu). Kyllerin, devlet tarafndan iftlik sahiplerine denen
tazminat, 49 yl iinde tediye etmi bulunmalar tesbit edildi.
Bu suretle, XVI. yzyldanberi Rusya'da devam ettirilen "kyl
serflii,, sistemi nihayet kaldrlm ve rus "mujik,, leri de yan'ier) yine en mhim mevkileri igal etmi oldular. "Zemstvo,,,
serbestiye kavuturulmu oldular. mahall idarelerin ekonomik ksmlarn, yollar, hastahaneler ve
Mamafih, "19 ubat ferman,, ile tesbit edilen esaslar, ky- mektepler yaptrmay zerine ald. Bu messese sayesinde,
lleri ve rus mnevverlerinin byk bir ksmn memnun bilhassa mektep ilerinde mhim terakkiler kaydedildi. "Zemst-
etmedi. Bunlar, iftliklerin bsbtn ilga edilmesini ve kyl- volarla mvazi olarak adl messeselerde de mhim slahat
lere datlmasn istiyorlard. "Serbesti,, iln edilir edilmez, yapld; bunlardan en ehemmiyetlisi, 1864 te karlan yeni
kyl "isyanlarnn,, birdenbire oalmas (1861-1863 yllarnda mahkeme nizamnameleri oldu. Buna gre, kazalarn "Zemstvo,,
2.000 ayaklanma) bu memnuniyetsizliin derecesini gstermek- ve ehir idaresi toplantlarnda "slh hkimleri,, seilir, ve ehem-
tedir. Bu kyl ayaklanmalarn bastrmak iin hkmet tara- miyetsiz ilere bunlar tarafndan baklrd. Byk dvalar da,
fndan iddetli tedbirlerin alnmasyle, zaten kaynamaa ba- vilyet merkezlerindeki "evre mahkemelerinde baklrd. M-
layan rus umum efkrnn, bsbtn harekete gemesini mucip him cina dvalarda ise, mahkeme azalar ile birlikte yerli
oldu. "19 ubat,, serbestisinden sonra da Rusya da en mhim ahali arasndan kura ile seilen "juri azalarda bulunuyorlard.
sosyal problemlerden biri "toprak meselesi,, olmakta devam Mahkemeler, devlet idaresinden tamamiyle mstakil bir duruma
etti. Mamafih, kyllere serbesti verilmesiyle, Rusya'da byk getirilmiti ; tahkikat, mstantklar tarafndan yaplr, elde
bir sosyal slhat balam oldu; imdiye kadar kanun naza- edilen malzeme mahkemeye tevdi edilir, maznunlara kendile-
rnda hibir hak ve salhiyetleri olmayan iftlik sahiplerine rini mdafaalar iin avukat tutmalarna izin verilir, ve mah-
veya devlete i grmee mecbur tutulan halk kitlesi, 22 mil- keme esnasnda ciinliyecilerin bulunmasna msaade edilirdi.
yona yakn kylii, "serbesti,, kazanm oldular. Bu yzden II. Yeni adl nizamname ile ceza sisteminde de mhim deiiklikler
Aleksandr'a "kurtarc ar,, (Tsar Osvobditel') ad verilmitir. yapld; dayak, krba, kzgn demir vurmak gibi cezalar kaldrl-
Bununla, hukukan serbest olan ve "mir,, (cemaat, ky) teki- d. 11. Aleksandr askerlik mkellefiyeti iinde de esasl deiiklik-
ltnda toplanan, kyl cemaatleri meydana geldi. Kyller ler yapt. Byk Petro zamannda, "dvoryan,, (asilzade) lerin
"mir,, a ait arazinin mterek sahibi telkki ediliyorlar ve hepsi, vergi deyen zmreler de, kur'a efrad vermek suretiyle
10-12 yl mddetle erkek nfus zerinden hesap edilerek, arazi askerlik mkellefiyetine tbi idiler ; Katerina zamannda
kura ile paylalr ve yeni "kura,, ya kadar her kyl ailesi "dvoryan,, lerin mkellefiyeti tahdit edilmi ve nihayet bsb-
bu araziyi ilerdi. Vergi hususunda mteselsil kefalet usul tn serbesti kaldrlmt. 25 yl olarak tesbit edilen askerlik
kabul edilmiti. Bu durum kk deiikliklerle 1917 inkl- hizmeti ar bir yk olarak aa tabakaya ykletilmi bulunu-
bna kadar devam etti. yordu. 1874 de karlan yeni bir kanunla 21 yana gelenler
askerlik hizmetine mecbur tutuldular. Hkmet, her yl
askere alnacaklarn saysn tesbit eder ve 21 yandakiler
Kyllerin a zad edilmeleri zerine, i idarede
I idarede yeni , , . , , . . . , . . , arasndan kur'a ekilmek suretiyle istenilen miktar askere
_ , de birtakm yeni messeseler kurmak mecbur-
muesseseler . arlrd. Askerlik hizmeti 15 yl olarak tesbit edildi; bunun
kurulmas t As- hasl oldu. Bunlarn en mhimlerinden 6 yl muvazzaf orduda, 9 yl ihtiyat hizmet tekil ediyordu.
kerlik, matbu- biri, Rusya'nn birok vilyetinde tesis edilen Kont D. A. Miltin'in, harbiye nazr sfatiyle askerlik saha-
at ve maarif "Zemstvolardr. Bu defa her vilyette ekono- snda yapt yenilikler, rus asker tekiltnn ykselmesi
ileri mik meselelerle megul olmak zere, ahalinin bakmndan ok faydal oldu. Devletin mal ilerinde ve eko-
btn zmrelerinden seim suretiyle celbedi- nomik hayatnda da birtakm tedbirler alnd. Devlet gelirini
len kimselerin itirakiyle yerli idareler kuruldu. Seime itirakin oaltmak maksadiyle alkoll ikiler sat artrld; eker, tuz,
esas olarak muayyen bir servet sahibi olmak art kondu; ttn sat devlet inhisar altna kondu. Demir yollarnn
dolaysyle, "Zemstvo,, organlarnda byk iftlik sahibleri (dvor-
yaplmas iine ayrca ehemmiyet verildi. Bu i iin ecnebi
sermayesi de celbedildi; i ve d ticaret ok ykseldi;
bunun icab olarak, 1860 da ilk rus "Devlet Bankas,, kuruldu.
II. Aleksandr'n tahta gemesiyle, I. Nikola zamannda
matbuatn tbi olduu iddetli sansr ksmen kaldrld ve
"Maarif Nezareti,, nden " leri Nezareti,, ne nakledildi. 1865
te karlan matbuat kanunu ile, kitaplarn ve risalelerin san-
sre tbi olmakszn baslmalarna izin verildi. Bununla rus
fikir hayatnn inkiaf iin msait bir zemin hazrland ve
Avrupa'nn en ileri fikirlerini rus okuyucularna tantmak
imkn hasl oldu. Maarif sahasnda da mevcut tahditlerin bir-
ou kaldrld; 1863 ylnda niversitelilere muhtariyet verildi
ve bununla ilmin serbest olarak inkiafna imknlar ald.
Mamafih, maarif nazr D. A. Tolstoy tarafndan, orta (lise)
tahsilinde klsik (ltince ve yunanca mecbur dil olmak zere)
esaslar kabul edilerek, lise tahsilinde riyaziye ve tabi ilimler
arka plna kondu. Lise tahsilinde yaplan bu deiiklik, ileri
gelen fikir adamlar ve rus mnevverleri tarafndan fena kar-
lanmt ; nk, rus mnevverlerinin mhim.bir ksm ilmin
ancak, tabi bilgilerden ibaret olduuna, ancak msbet ilmin
Rusya iin faydal bulunduu kanaatinde idiler.
XIX yzyl or- Avrupa'daki sosyalizm cereyanlar Rusya'da da
tatarnda fikir tesirlerini gstermee balamt. Daha I. Alek-
cereyanlan t sandr zamannda Avrupa fikir ve hrriyet ha-
Nihilistier, reketlerinin rus mnevverleri arasnda baz
Panslavistler, cereyanlarn domasnda, ve " Dekabrist ler
Halkseverler ayaklanmasnda mil olduunu grmtk. I.
Nikola zamannda her cins fikir hareketine kar iddetli
bir sava almasna ramen, Rusya'da fikir hareketinin
n alnamamt. Alman " idealist felsefesi nin Rusya'da,
biri "Siavyanofil,,, dieri "Bat,, (garbc) olmak zere iki byk
"mektepin vcuda gelmesine mil olduunu da grmtk.
aadayev gibi Avrupal tipinde (hatta katoliklie meyli olan)
ilk Ruslarn yetitiini bile mahede ediyoruz. Yine alman
felsefesi ve Avrupa'da msbet ilimlerin, Darvinizmin ve materya-
list grn ilerlemesi neticesinde Rusya'da yeni yeni fikir
cereyanlar gelimee balad; bunlardan en mhimi "Nihilizm,,
dir. Bu cereyann mmessilleri, Rusya'da mevcut olan her eyi;
idare sistemini, ahlk telkkilerini top yekn red etmek ve hi-
bir ey tanmamak ( nihil = hibir ey; nihilist ad bundan )
dsturunu esas ittihaz ettiler. Onlara gre, ancak msbet bilgi-
lerin, tabii ilimlerin faydas vard; iir, felsefe, gzel sanatlar
ve saire, hibir ey ifade etmeyen lzumsuz birer nesne idi.
Siyas sahada kendilerini sosyalist sanan, hakikat halde
sistemli bir dnya grleri olmayan " nihilist ler, Rusya'da
hrriyet fikirlerini yaymann, yeni ve dil bir sistem kurmann
ancak arlk mutlakyetini devirmekle mmkn olacana ina-
nyorlar, ve buna ulamak iin de "terr,, (tethi) usuln
kendileri iin mbah gryorlard. ernevski ve Dobrolbov,
bu hareketin siyas cephesini tekil ediyorlar ve Rusya'da
"sosyalizm,, kurulmasn temin maksadiyle, Avrupa'daki en "sol,,
(kzl) fikirleri Rusya'da alamaa alyorlard; Pisarev ise,
nihilizmin teorisini yapyor ve edeb yazlaryle bu grn
yaylmasna hizmet ediyordu. Nihilizm cereyan, rus sosyaliz-
mini hazrlad ve rus mnevverleri arasnda sosyalist, sonralar
marksist ideolojisinin temellerini atm oldu (Nihilist tipler,
Turgenev'm Babalar ve oullar, ve Dostoyevski'nin Ecinniler
romannda tasvir edilmitir).
II. Aleksandr zamannda, rus fikir ve politik hayatnda
en mhim rol oynayan cereyanlardan biri de "Panslavizm,, dir.
"Siavyanofil,, gr, bata felsef ve edeb bir cereyan iken
sonralar, bilhassa ek ve Gney Slavlar arasnda Avusturya-
Aiman tahakkmne kar siyas bir ehre alarak Rusya'da
da taraftarlar bulduktan sonra, mhim bir siyas cereyan
haline geldi. Chomyakov, Kiriyevski, Katkov ve Aksakov kar-
deler (van Aksakov, Konstantin Aksakov) ile Danilevski
tarafndan bir ideoloji haline getirilen bu gr, Rusya'nn h-
kimiyeti altnda btn Slavlar birletiren bir devlet kurulma-
sn gaye olarak almt. Rus ortodoksluu, ar'lk mutlakyeti
ve rus milliyetilii prensiplerine dayanan bu cereyan, git-
gide mteassb "Rusuluk ekline girerek, mistik ve mrteci
bir akide halini ald. Danilevski tarafndan bir sistem haline
getirilerek Avrupa ve Rusya adl eserde esas prensipleri orta-
ya konan "Panslavizm,, gr, Ruslarn her eyden nce Trk-
leri "Avrupa'dan kovmalarn,, ve stanbul merkez olmak ze-
re bir "Slav,, devleti kurmay telkin etmekte ve Rusya'nn bu
"misyonu,, yapmaa tarih hakk olduu iddia edilmekte idi.
Byk bir edip olan Dostoyevski de bu grlerin en hararetli
mdafii ve yaycs idi. Moskova niversitesi profesrlerinden
olup, mrteci fikirleriyle tannan Katkov ise, Panslavistlerin resm
szcs idi. II. Aleksandr ve resm rus hkmeti, ilk nce, Pan-
slavist cereyann iyi karlamam gibi grndlerse de, son-
ralar bu cereyan tevik ettiler ve rus ftuhat politikasnda
"Panslavistlerin emellerini gerekletirmee altlar. Fakat,
bata Lev Tolstoy olmak zere, baz rus edipleri bu hareketi
tasvib etmediler.
Bu devrin enteresan fikir hareketlerinden biri de, Bakunin,
Lavrov ve Michaylovski'Ier tarafndan temsil edilen "Halksever-
lik (Narodniestvo-Populizm) cereyandr. Avrupa sosyalizmin-
den mlhem olan Lavrov, Rusya'da da kendine has bir sosya-
lizm kurmay tasarlyordu; onun fikrine gre rus sosyalizmi,
Avrupa'da olduu gibi, snflar mcadelesine ve sosyal mna-
sebetlerden doan ayrlklarn bir neticesi olmayp, Rusya'da
mevcut artlara dayanacakt. Rus sosyal hayatnn esasn, rus
halk, rus mujii, rus kyl cemaat, "mir,,, tekil ettiinden,
Rusya'da yeni rejimin, rus halknn kalknmas ve rus mujiinin
itirakiyle mmkn olacakt; bundan dolay halk uyandrmak,
ona yeni fikirler almak lzmd. Lavrov tarafndan ileri sr-
len bu grn tesiriyle yzlerce niversite talebesi, mnev-
verler, kimi retmen, kimi usta ve ii sfatiyle, halk arasnda
yeni fikirleri yaymak, kylleri arlk istibdadna kar ayak-
lanmaa tevik etmek gayesi ile, kylere daldlar; bununla
rus aydnlarnn (intelligentsiya) "halka gidileri hareketi ba-
lad. Bu gr, yalnz orta derecede mnevverleri deil, Dos-
toyevski gibi byk edipleri sarm, ve "rus mujiini idealize
etmek derecesini bulmutu (Grigorovi'in Anton Goremkas).
Rus kylsnn, her eyi mkemmel, tabii ve yksek olduu
zannediliyor, ve mstakbel rus cemiyetinin, ky, "mir,,, teki-
lt rnek tutularak kurulmas isteniyordu. Basit, fakat doru
olan halk mant ve halk felsefesinin, en yksek felsef g-
rlere, ekonomik ve sosyolojik doktrinlere stn olduu iddia
ediliyordu. Fakat "halk tanmaa,, giden rus mnevverleri,
rus kylsnn, rus mujii'nin, hi te idealize ettikleri gibi bir
"nesne,, olmadn grmekte gecikmediler; halk arasnda yap-
lan propagandalarn tesiri, hemen hemen, hiti; halk, rus intel-
ligentsiya'snn (mnevverlerinin) nderlii altnda "yeni bir
hayat,, kurmaa asla istekli deildi. Hkmet tarafndan id-
detli takibata urayan ve kyller arasnda da hsn kabul
grmeyen bu "Halkseverlerin, "Halka gidi,, leri az sonra gev-
edi ve bu cereyan da kuvvetten dt. Jandarma tarafndan
yakalanarak, Sibir'e srlen "Halkseverlerle Sibir'deki siyas
mahkmlarn says ok artt. Yakay ele vermeyen kk bir
zmre ise, "Toprak ve hrriyet,, adiyle 1876 ylnda gizli bir
cemiyet kurdular; fakat bu cemiyet yl sonra ikiye bln-
d. Bir ksm, bu hareketi eskisi gibi devam ettirmek zere,
1879 da, "Topra yeniden blme,, (erny peredel) adiyle bir
cemiyet tekil ettilerse de, bu hareket de az sonra kendiliinden
snd. kinci zmre ise, terrist (tethii) bir tekilt olan
"Halk idaresi,, adn ald ve, ar II. Aleksandr' ldrmek ze-
re, suykastlar tertibine baland; suykastlar biri birini takip
etti ve, nihayet 1/13 mart 1881 de, bu tekilt mensuplar II.
Aleksandr'. bir bomba atarak, para para ettiler.
1863 yl Leh milliyetilerinin kyam
1831 leh kyam, rus hkmeti tarafndan kana boarak
bastrldktan sonra, leh milliyetileri yeniden harekete getiler.
Bar, Londra ve isvire'de bulunan leh mltecileri ile, Lehis-
tan'da gizli cemiyetler halinde alan leh milliyetperverleri, Le-
histan' Rusya ar'l zulmnden kurtarmak gayesiyle byk
gayretler sarfettiler. Bu maksatla, Avrupa memleketleri efkr-
umumiyesini kazanmaa altlar. I. Nikola, yalnz Rusya'da
deil, Avrupa'da da her trl "mill,, ve "hrriyet,, cere-
yanlarnn dman tannm, bilhassa 1849 da Macarlar tedib
iin bir ordu bile gndermi, ve bu hareketi ile Bat Avrupa
hrriyet taraftar zmrelerinin nefretini zerine ekmiti; rus zul-
mnn ve idaresinin mahiyeti Bat Avrupa'da malm olduu
cihetle, Avrupa efkr Lehlilerle beraberdi. I. Nikola rejimi
devam ettike, leh milliyetperverleri aka hibir hareket ya-
pacak durumda deildiler.
II. Aleksandr tahta geince, evvelce Paskeyevi'in
iddet kulland Lehlilere biraz daha yumuak davran-
maa balad. Sibir'e srlen Lehlilerden birouna, vatan- rupa medeniyetinin kk bir bile nfuz edemiyordu.
larna dnmee izin verildi. Rusya'da, idarede baz yenilik- stelik Hanlklar arasnda mcadele eksik olmazd; ayn Hanlk
lerin yaplmaa balanmasyle Lehliler de kendileri iin daha iinde yaayan muhtelif kavimler veya urular arasnda da
msait bir idare kurulmasn bekliyorlard; leh vatanseverlerin- daim bir ihtilf mevcuttu. Btn bunlar, Ruslarn Trkistan'a
den Markiz Weliopoloski'nin idaresi altnda faaliyete geirilen girmelerini kolaylatrd; ve yirmibe yl gibi ksa bir zaman
"Leh muhtar idaresi,, Lehlileri tatmin etmedi; nk bu rejim iinde Avrupa ktasnn bete biri byklnde olan bir saha
esas itibariyle rus tahakkmn deitirmiyordu. Bunun zerine Rusya'nn eline dt.
1863 te, Lehistan'n her tarafnda rus hkimiyetine kar silhl
ayaklanma balad; kyam, gizli bir tekilt olan, leh "Halk Kazak Trkle ^ u s ^ a r m Trkistan istils tarihesi ksaca y-
Hkmeti,, (Rzad narodowy) dare ediyordu. rinin rus hki- olmutur: Daha nce Byk Petro'nun Tr-
1863 ylnn ocak aynda balayan leh mill kyam, sr'atle miyeti altna kistan'la ilgilendiini grmtk. 1715 te Buch-
btn Lehistan'a ve Litvanya'ya yayld. 1863 nisannda, ngil- ahnmalar holz'un idaresinde Irt nehri boyundan hare-
tere, Fransa ve Avusturya hkmetleri, Lehlileri iltizam ederek, (1734-1869) ^et eden asker bir heyet Dou Trkistan'a
rus hkmeti nezdinde teebbste bulundularsa da, II. Alek- gnderilmek istenmiti. Fakat bu hey'et hibir ey elde edemeden
sandr, Bismark Almanyasna gvendiinden, "rus i ilerine ve gidecei yere varmadan geri dnd. Mamafih bu teebb-
karmaa kimseye msaade edilmeyecei,, cevabn verdi, ve sn kalc bir tesiri oldu: Irt nehrinin gneyine g eden
bylelikle "Leh meselesi,, "Avrupa devletleri meselesi,, olmak- Kazak (Krgz) ve Kalmklara kar mdafaa tertibat olmak
tan kt. Rus kuvvetleri muhtelif koldan Lehistan'a girdiler. zere tahkimli bir hat ina edildi; bu hat boyunca karakollar
Bilhassa general Muravyev, Vilno mntakasnda emsalsiz vah- ve dayanak noktalar vcuda getirildi. 1734 te, Kazak (Trkle-
etler yaparak, ayaklanmay bastrd ve leh ahalisi arasnda rinin) Kk Yz (Kk Orda) rus hkimiyetini tanmt;
"Ac Muravyev,, lkabn kazand. Lehistan on eyalete bln- bunun zerine Yayk nehri boytmca da tahkimli hac meydana
d ve, "Leh Krall sz bsbtn kaldrlarak, Leh yurdun- getirildi ve buralara Ural (Yayk) rus Kazaklar iskn edildiler;
da tam bir ruslatrma siyaseti tatbik edilmee baland. Mek- bu suretle Ural (Yayk), Orenburg ve Sibir (rus) Kazaklar
teplerde, idarede ve hatta sokaklarda leh dilinin kullanlmas asker birlikleri tekil edilmi oldu. Kazak (Krgz) urular, rus
yasak edildi. hkimiyeti altna alnd zaman bunlarn banda kendi "han,,
lar braklmt; bu tekilt uzun zaman muhafaza edildi. "K-
Trkistan Hanlklarnn Ruslar tarafndan zapt k Yz,, (Kk Orda) Kazaklarnn bat ksm urularnn
Krm harbiyle Balkanlara ve Anadolu'ya doru rus ya- son han olan ir-Gazi, 1824 te hkimiyetinden uzaklatrldktan
yl durdurulduktan sonra, rus istilclar bu defa Trkistan' sonra Kazak-Krgz urular "sultann idaresi altna kon-
faaliyet sahas olarak setiler. Trkistan'daki durum, rus ftuhat dular.
plnlarnn gelimesi iin fevkalde elverili idi. XVIII. yzyl- Rus tahakkmnden memnun olmayan Kazak - Krgzlar
danberi Trkistan'da devlet mevcuttu: Hokand Hanl, arasnda, Hiva hannn tevikiyle, Ruslara kar ayaklanmalar
Buhara Emirlii (Hanl) ve Hiva Hanl. Her devlette de, olmaa balad; bu hareketin bana "Orta Yz,, (Orta Orda)
skolastik medrese terbiyesine dayanan, en koyu bir taassub han Veli'nin torunu Kine Sar adl, ok enerjik ve milliyetper-
zihniyeti hkm srmekte idi. Hanlarn, bilhassa Buhara emir- ver bir zat geince, 1838 den sonra Kazak (Trk) larn istikll
lerinin, ekserisi cahil ve zalim kimseler olup, Hanlklarda orta mcadeleleri ok iddetlendi. Kine Sar'ya Kazak urularnn
a tekilt ve zihniyeti devam ettirilmekte idi. ok eitli ve ekserisi katldlarsa da, stn rus kuvvetlerinin modern silhlan
eski bir kltre sahip ve parlak bir tarihi olan buralara Av- karsnda, Kazak-Krgzlar dayanamadlar; u boyuna ekil-
mek zorunda kaian Kine Sar, 1847 de Kara-Krgzlar tarafn-
dan ldrlnce, Kazak-Trklerinin Ruslara kar mcadeleleri
gevedi. Ruslar, Kine Sar'ya kar savarken, Srderya'nn aa- lar tarafndan Moskova Byk Knezlii zamannda balan-
ksmndan balayarak bozkrlarda baz tahkimli noktalar
yaptlar. Bunlardan biri de, 1847 de Srderya zerinde kurulan
Raim karakolu idi. "Raim,, tahkimli noktasnn inasndan son-
ra, Ruslar Aral denizini aratrmak zere ekspedisyonlar ter*
tib ettiler, ve 1849 de Aral denizi hakknda mufassal bir ra-
por hazrlanm oldu.
"Kk Yz,, (Kk Orda) un dousundaki bozkrlar igal ve Trkistan mallar Rusya'ya getirilmekte idi. XVII. ve XVIII.
eden "Orta Yz,, (Orta Orda), 1740-1742 yllarnda rus tabiiyetini
kabul etmiti. Bir mddet in tabiiyetine girmi, sonra yeni-
den rus hkimiyetini tanm ve kendi "hanlar,, idaresi altna
konmutu. 1821 de Veli Han lnce, yeni bir han tayin edil-
memi, rus idaresine gre tekilt kurulmak istenmiti. Bunun
zerine Kazak (Trkler) lar arasnda memnuniyetsizlik ba-
gstermi ve yukarda bahsettiimiz Kine Sar kyam vuku-
bulmutu. Kine Sar hareketi yattrlnca "Orta Orda,, sahasn-
da da rus tekilt kuruldu.
"Byk Yz,, (Byk Orda), Kalmklarn inliler tarafn-
dan yenilmeleri zerine, in hkimiyeti altna girmiti. 1798 de
de "Byk Yze,, ait olan Takent sahas, Hokand Hanlnn
eline gemitir. XIX. yzyl banda "Byk Yz,, Kazaklar bulundular. Perovski'nia kumandasnda 6.000 kiilik bir rus
tamamiyle Hokand hann tandlarsa da, bunun Yedisu saha-
sndan geden bir ksm 1847 de rus tabiiyetine girdi. Bunun
zerine Yedisu'ya yakn Kazak ve Kara-Krgz urular da rus
hkimiyetini tanmaa baladlar. Bunun neticesi olarak 1854 te
Ruslar, Almata rma zerinde "Vernoye,, adiyle bir tahkimli
mevki ina ederek, Yedisu'daki hkimiyetlerini saladlar. 1867
de burada rus idar tekilt kuruldu ve Yedisu (Semireye)
eyaleti adn ald. Bu suretle XIX. yzyln ortalarnda Issk
gl'den Srderya'nn mansabna kadar uzanan Kazak-Krgz
bozkrlar Ruslarn eiine gemi ve Trkistan ilerine rus iler-
leyii balam bulunuyordu.
Rusya ile Trkistan Hanlklar arasndaki
Trkistan Han- ' , , ,
lklartmn Rus- ticaret ve diplomatik mnasebetlerin, dana
zabt dn grmtk. Oka ile Volga nehrinin
(1853-1885) birletii bir yerde Nijni-Novgorod ehrinde
yaplan yllk byk panayra Orta Asya'dan ok miktarda
tccar geldiinden, Ruslarla Trkistanllar arasndaki sk m-
nasebet devam ettirilmekte idi. Trkistan ehirlerinden gnde-
rilen kervanlar, Astrachan'a veya Orenburg'a kadar gelmekte
yzyllarda Buhara'dan ve dier Hanlklardan eli hey'etleri
de Rusya'ya gnderilmekte idi.
1820 de Negri'nin bakanlnda Buhara'ya gnderilen
rus eli hey'etine, rus kurmay subaylar da katlmlard.
1835 te Buhara'ya Vitkiyevi adl bir rus elisi gnderildi; Vit-
kiyevi, Kbil'e kadar gitti. Bu sralarda ngilizler de Afganistan
ve Trkistan'n gney ksmlaryle yakndan ilgilenmekte idiler;
1838 de ngilizler Pamir'e kadar ilerlemiler, 1839 da Kanda-
har ve Kbil ehirlerini igal etmilerdi. Orta Asya'da hkimiyet
iin ngiltere ile Rusya arasnda rekabet balam bulunuyordu.
ngilizlerin, Trkistan'a gneyden yaklamalar zerine,
1839 da Ruslar da Hiva'y ele geirmek iin bir teebbste
kuvveti harekete geirildiyse de, bu teebbs tam bir baar-
szlkla bitti. 1841 de, Butemev'in idaresinde Buhara'ya bir
eli hey'eti gnderildi; hey'ete, gen bir msterik olan Ha-
nkov da katld; Hankov bu seyahatinin sonunda gzel bir
Buhara tarihi kaleme almtr. Rusya'dan Trkistan'a eliler
gidip gelmekle beraber, Ruslarn gittike tehdid edici bir durum
almalar ve 1847 de Srderya'nn aa ksmnda Raim tahkimli
noktasn yapmalar zerine, mnasbetler gittike gerginleti.
Ruslarn Trkistan'a doru ilerleyileri iin engel tekil
eden ve Hokand Hanlna ait olan Srderya zerindeki Ak-
mescit kalesi, Yakub bey (sonraki Kagar emiri Atalk Gazi
Badevlet Yakub bey) tarafndan mdafaa edilmekte idi. Yakub
beyin oradan gitmesi zerine, 1853 te Akmescit, Ruslar tarafn-
dan hcumla zaptedildi. Bu kalenin dmesiyle Trkistan'da
Ruslarn ilerleyii yeni bir safhaya girdi. Rus hkmeti Trkis-
tan Hanlklarn igal iin hazrlklar yapmaa balad. Krm han ve Buhara emiri Kaufmann ile bir uzlama akdetmek zo-
harbinin Rusya'nn yenilgisiyle bitmesi, Ruslarn Trkiye zararna runda kaldlar. Buna gre, Buhara emiri rus himayesini kabul
genilemek imknlarnn ngiltere ve Fransa'nn mdahalesiyle etmi oldu (18/30 haziran 1868 uzlamas). Hokand, da ise,
n alnmas, Rusya'y, Trkistan tarafnda yaylmaa tevik Hudayar han tahtnda brakld; zahiren mstakil olmakla be-
eden mhim bir mil oldu. raber rus nfuzu altnda hkimiyetine devam edebildi.
Ruslar, Trkistan ilerine hem asker hareketlerle, hem Buhara ve Hokand Hanlklar bu suretle rus nfuzu ve
diplomatik yollarla nfuz etmee baladlar. 1858 de general himayesi altna konduktan sonra, Hiva Hanlnn varlna
Ignatyev (sonraki stanbul elisi ve panslavist) eli olarak Bu- son verilmesi iin, 1873 te, general Kaufmann'n kumandasnda,
hara'ya gnderildi ve Buhara emirine bask yapmaa alt. 13.000 kiilik bir rus ordusu, be muhtelif koldan harekete gei-
1860 da, Yedisu'dan harekete geen rus kuvvetleri, Tokmak ve rildi. Hivallarm ksa sren mukavemeti krldktan sonra,
Pipek ehirlerini ele geirerek, Tanr dalarndan Dou ehir Ruslarn eline dt; 12/24 austos 1873 te yaplan bir
Trkistan'a giden yollar kontrolleri altna aldlar. 1861 de, uzlama ile Hiva Hanl da. Buhara gibi, Rusya'nn himayesi
Sirderya zerindeki Clek ve Yenikurgan mevkileri zaptedildi. altna kondu. Trkistan'da mstakil bir devlet olarak ancak
Bu defa rus tahkimli hattnn daha gneye indirilmesine, Sr- Hokand Hanl kalmt. 1875 te Hudayar hana kar Kpak-
derya'nn aa ksmiyle Yedisu arasndaki sahann zaptna lar isyan ettiler; hann rus nfuzu altnda bulunmas yerli
karar verildi; 1864 te Trkistan (Yesa) ehri Ruslarn eline ahalinin nefretini mucip olmutu. Hokand'da bgsteren ka-
geti. Ayn ylda general ernyayev, Evliya-Ata ve imkent rklklardan Ruslar faydalanmaa karar verdiler; kk, fa-
ehirlerini igal etti ve Takent zerine baarszlkla biten kat modern silhl rus ktalar, kalabalk Hokand kuvvetlerini
bir baskn yapt. General ernyayev, ertesi sene 1950 asker kolaylkla dattlar; ve Hokand Hanln batan baa igal
ve 12 topla Takent zerine yrd. Takent'in ahalisi 100.000 ettiler; 19 ubat 1876 tarihli bir fermanla Hokand Hanl ilga
kii olup, 30 bin mdafii ve 63 topu vard. Fakat Ruslarn ve yerine Fergane eyaleti tekil edildi. Bu suretle Trkistan-
talimli askerleri ve son model toplar karsnda Takentiiler daki son trk devleti de ortadan kaldrlm oldu.
dayanamadlar, ehir 15/27 haziran 1865 tarihinde eroyayev- Ruslar Trkistan sahasn zaptederken Hazar denizinin dou
in eline geti. Bukadar az bir kuvvetle, Trkistan'n en kala- kylarn da igale balamlard. 1846 da Manglak'ta, Novo-
balk bir ehrinin Ruslar tarafndan alnmas, btn Trkistan'da Aleksandrovsk tahkimli noktas tesis edilmiti. 1869 da, Kafkas
aknl mucip oldu; rus ilerleyiinin Trkistanllar tarafndan rus kuvvetlerine mensup bir kta, Hazar denizinin dou sahiline
durdurulamayacan aka gstermi oldu. Nitekim Takent'in
kt ve Krasnovodsk tahkimli mevkii kuruldu. Buras Ruslar
dmesinden sonra, Trkistan'da rus yayl sr'atle inkiaf ede-
iin hem dayanak, hem de hareket noktas olacakt. Bu sahada
rek, bu geni lkenin ok ksa bir zaman iinde Ruslarn eline
g eden Trkmenlerin bir ksm rus hkimiyetini tandlarsa
dmesiyle neticelendi.
da, Teke Trkmenleri, rus ilerleyiine iddetle kar durmaa
Takend'in igali zerine, Ruslar ile Buhara emiri ara- baladlar. Ruslarn Trkistan'da salamca ^yerlemek ve tutu-
snda sava balad. Ruslar 1866 da rcar mevkii yannda nabilmeleri iin, Hazar denizi ile Zerefan ovas arasndaki sa-
emirin kuvvetlerini yendiler; ikinci bir rus zaferi Yenikurgan hay zaptetmeleri icabediyordu. Bu maksatla 1877 de, Trkmen-
yannda kazanld. Trkistan'n ilk genel valisi tayin edilen, lere ait Kzlorvat mevkii igal edildi. 1879 da, Teke urularnn
alman meneli, general Kaufmann, 3.500 askerle, Trkistan'n esas dayanak noktas olan Gktepe'ye kar harekete geildi;
en byk ehri olan Semerkand' bir el silh atmadan, igal fakat Ruslarn hcumu Teke Trkmenlerinin kahramanca mda-
etti (2/14 mays 1868); bu suretle Zerefan ovasnn mhim bir faalar nnde krld; Ruslar, 200 l ve daha ok yaral ver-
ksm Ruslarn eline gemi oldu. Bu durum karsnda Hokand diklerinden, ekilip gitmek zorunda kaldlar. Bunun zerine,
1880-1881 de Gktepe mevkiine kar 11.000 kiilik bir rus kuv- bir ksm (Kazaklar ve Krgzlar) gebe olmakla, modern rus
veti harekete geirildi. 12/24 ocak 1881 tarihinde Ruslar Gktepe tekiltna kar duracak durumda deillerdi. Trkistan'n yer-
zerine genel bir hcum yaptlar; 398 l ve 254 yaral ver- leik trk ahalisi ise, din taassub, ortaalar tekilt ve za-
mek pahasna nihayet buray ele geirmee muvaffak oldular. lim hanlar ve emirlerinin idaresinde uzun zaman kalmakla adeta
Gktepe'de esir edilen Teke Trkmenleri, beynelmilel kurallar yaama kudretini kaybetmi gibiydiler. Timur devrinde dnyann
hilfna, kltan geirildiler. Gktepe'nin dmesinden birka en cesur ve en mkemmel ordularn kurmaa muktedir olan
gn sonra, Akabad (Aschabad) ehri Ruslar tarafndan igal Trkistan, XIX. yzylda en gevek ve korkak bir ahali kit-
edildi; bunun zerine Teke Trkmenleri, Salr ve Sark Trk- lesinin barnd bir lke derecesine inmi bulunuyordu. Rus-
menleri de rus hkimiyetini tanmak zorunda kaldlar. 1884 te larn modern toplar, tfekleri ve muntazam asker tekilt
Merv sahasndaki Trkmenler de Ruslara boyun ediler; 6/18 karsnda Hokand ve Hiva hanlarnn, Buhara emirinin yz
mart 1884 te Merv ehri de Ruslar tarafndan igal edildi. Bu binlere varan askerlerinin mukavemet kudretleri sfra msavi
suretle, 1884 te Trkistan'n Ruslar eline gemesi ii tamam- idi. Ziraat sahasnda ok yksek bir kltr sahibi olan, ticaret
lanm oldu. 1885 te Murgab'm aa ksm ve Kuka ay boyu- hayatnda da mhim bir faaliyet gsteren, trk medeniyetinin
da Ruslar tarafndan igal edilerek, Ruslar, Afganistan ilerine kltr geleneklerinden birounu muhafaza etmi olan Tr-
doru sarkmaya baladlar; fakat ngilizlerin tehdidi karsnda kistanllar, Ruslarn, Avrupa tekniiyle mcehhez askerleri ve
rus ilerleyii durdu. tekiltlan karsnda ezilmek zorunda kaldlar. Ruslar, Trkis-
Trkistan'n Ruslarn eline gemesi, 30 yl gibi ksa bir tan' ele geirdikten sonra, tam bir koloni siyasetini takible,
zamanda ve tarihte ei grlmemi az kayplarla gerekle- Trkistanllar " ortaa hayat artlarnda brakmak iin
tirilmitir. Ruslar 1847 de Srderya'nn aa ksmnda yerle- tedbirler aldlar, ve Trkistan' ancak bir istismar sahas
tikten sonra, 1872 ylma kadar Trkistanllara kar savalarda, yaptlar. Trkistanda rus ftuhat geliince, Rusya ile in ara-
ancak 400 l ve 1600 yaral verdiler. 1879-1881 seferlerinde snda ihtilf bagsterdi. Ruslar li nehri boyunca ilerleyerek
de, kahraman Teke Trkmenleriyle savata 621 l, 825 yaral Cungaryadaki Kulca'y igalettiler (1871). Yakub Bey idaresin-
vermilerdi; bu suretle, Avrupa'nn bete biri bykln- deki Kgar'da da rus tesiri kendini belli etti. in ile Rusya
de olan geni ve ok zengin bir sahay igal ederken, rus arasnda, 1881 de yaplan "Kulca uzlamas,, gereince Ruslar
kayplar 1.000 l ve 3.000 yaraly gemedi; hele 1.950 rus Cungarya'y boalttlarsa da, buralar bsbtn rus nfuzun-
askerinin, 100.000 nfusu ve 30.000 muharibi olar Takent gibi dan kurtulamad.
bir ehri ele geirmesi, veya 3.500 kiiden ibaret bir rus kuv- 1877/78 rus P a r ' s muahedesiyle, Ruslarn Balkanlara in-
vetinin 60.000 kiilik Buhara ordusunu yenerek, 2 l ve 38 tfirk harbi:Aya- nek, Trkiye'de hkim bir duruma gelmek
yaral pahasna Semerkand gibi Trkistan'n en mhim ehrinin Stefanos mua- emellerinin n alnd ise de, bu durum ok
alnmas, Ruslarn Trkistan'daki ftuhatlarnn hangi artlar hedesi; Berlin srmedi. Ruslar, Alman-Fransz ihtilfndan fay-
iinde cereyan ettiini aka gsterir. Bu durum karsnda, Kongresl dalanarak, 1870 de Karadeniz'de yeniden do-
Ruslarn Trkistan' sadece "igal,, lerinden bahsetmek daha (18781
doru olur. nanma hazrlamaa giritiler. " Panslavist
hareketi yeniden alevlendi ve byk bir faaliyet gstermee
Trkistan'daki rus baarlarnn yegne sebebi: Rus-
balad. Rus emisarlarnn tevikiyle, Balkanlarda hristiyan
lara kar mukavemet edebilecek kuvvetli bir- Trk devletinin
reaya arasnda trk hkimiyetine kar ayaklanmalar o-
bulunmaydr. Trkistan'n trk ahalisi Kazak, Krgz, zbek,
ald. Bunlardan, 1875 te Bosna ve Hersek'te kan isyan, sun
Karakalpak, Trkmen kavimleri (veya urular) birbirleriyle m-
bir ekilde bytlerek, beynelmilel bir mesele haline geti-
cadele ederek, zfa dmlerdi; Trkistan Trklerinin mhim
rildi. Ruslarn tevikiyle Karada ve Srbistan, Bosna silerine
Rasya Tariki 23
yardm ettiler ve Trkiye'ye kar harb atlar (1876). Bunun
zerine, Rusya'daki Panslavistler (ve rus hkmeti) Srplara g-
nll asker ve para yardmnda bulundular; Srbistan'a gi-
den rus kuvvetleri bana, 1865 te Takent'i almakla hret
bulan, general ernyayev tayin edildi. Fakat, trk ordusu Srp-
lar ve general ernyayev'i bozguna uratt ve Srbistan' i-
gale balad; ancak Rusya'nn resmen mdahalesi zerine Sr-
bistan, Trkler tarafndan batan baa igal edilmekten kurtuldu.
stanbul'daki rus elisi ve rus casus tekiltnn efi gene-
ral Ignatyev (1868 de Buhara'ya eli olarak giden ve en koyu
bir panslavist olan) Balkan Slavlar ve ortodoks reaya arasnda
yapt kkrtc faaliyeti ile, Babli'nin reaya arasnda yatt-
rc bir siyaset takibine mani oluyordu. Balkanlar'daki kark
durumun uzamas zerine, byk devletler 1877 yl banda
stanbul'da bir toplant akdettiler; Babli geni bir slhat
hazrl yapmt; stanbul'da yabanc devlet murahhaslar kon-
feranslarna devam ederken, hristiyan reayann da haklarn
tanyan "lk merutiyet,, iln edilmiti. Fakat, Ignatyev'in entrika-
lar ve rus hkmetinin talepleri sona ermedi; Rusya. "Slav
kardeleri,, himaye bahanesiyle, 12/24 nisan 1877 de Trkiye'ye
harb iln etti. Rus kuvvetleri, harbin ilnndan evvel, 1859 da
tekil edilen, Romanya arazisine girdiler ve, sr'atle Osmanl
hudutlarna yaklaarak, Tuna'y getiler.
Rus ordusuna, II. Aleksandr'n biraderi Grandk Nikola
Nikolayevi' kumanda ediyordu. General Gurko'nun idare
ettii bir rus kuvveti sr'atle ilerleyerek, Balkanlardaki ipka
geidini igal etti. Ruslar iin Edirne ve stanbul yolu alm
gibiydi. Fakat, Pilevne'ye gelen ve burada alelcele toprak
tabyeler ina ederek, Piievne'yi bir kale haline getiren Osman
paa'nn 4 . 000 kiilik bir kuvveti, Ruslarn ileri yrylerini
durdurdu. Rus bakumandanl bu defa stn rus kuvvetlerini
Pilevne zerine saldrd. Osman paann dahiyane idaresi ve
cesareti sayesinde Pilevne'deki kk trk ordusu, Ruslarn
btn saldrlarn kanl kayplar verdirerek pskrtt. Bu-
nunla rus ordughnda aknlk eseri grlmee balad. Kafkas
cephesinde, byk kuvvetlerle harekete geen Ruslar, bata
baz terakkiler elde ettilerse de, sonra Muhtar paann kahra-
manca mdafaasyle durduruldular. Ancak 16/28 kasm (1877)
da Ruslar Kars kalesini almaa muvaffak oldular. Pilevne
yannda muvaffakiyetsizlie uradktan sonra, Ruslar, Romen-
lerden yardm istediler; ve ancak 40 bin kiilik bir romen or-
dusu geldikten sonradr ki Pilevne'ye kar daha tesirli harekete
geebildiler. Osman paann ordusunda yiyecek ve cephane
kalmadndan, Pilevne'de 5-6 ay kuatlm olan trk ordusu,
rus hatlarn yarmak istedi. Fakat buna muvaffak olamad ve
Osman paa yaral bir halde Ruslara esir dt. Rus karar-
ghnda bulunan II. Aleksandr, kahraman trk paasnn kl-
cn iade etmek suretiyle, Paann ve trk ordusunun an ve
erefine sayg gstermi oldu.
Pilevne dtkten sonra (10 aralk 1877), rus kuvvetleri,
Balkanlar zerinden Edirne'ye yrdler. Filibe ve Edirne
Ruslarn eline dt ; bunlar, ileri yrylerine devamla istan-
bul'un zapt iin harekete getiler. Fakat ngiltere buna mani
oldu. ngiliz donanmas istanbul yanna gelerek, Ruslara kar
dmanca vaziyet ald.
Ruslarn durdurulamyaca anlalnca, Babli (Sultan II.
Abdlhamit) bar mzakerelerine girimek iin mracaatta bu-
lundu ; Ruslar bunu nazar itibara almakszn Ayastefanos'a ka-
dar ilerlediler ve ancak ngiliz donanmasnn toplarn grnce
durdular, bar mzakereleri yaplmasna muvafakat ettiler. Rus
bamurahhas, sabk stanbul elisi general Ignatyev'in idare
ettii mzakereler, 19 ubat (3 mart) 1878 Ayastefanos muahe-
desiyle neticelendi. Rusya'nn Balkanlar'daki hkimiyetini sa-
layan, ve Anadolu tarafndan -Rusya'nn skenderun ve Basra
krfezlerine kmas iin msait artlar hazrlayan Ayastefanos
bar ile, Rusya arl, Ruslarn iki asrdanberi kurduklar
hlyalarn gerekletirecek gibiydi. Zaten Ayastefanos'a gelen
rus kvetlerinin, stanbul'u ele geirmeleri bir gn meselesi
addedilmiti. Fakat, ne Ayastefanos barnn maddeleri ve ne
de Ruslarn hlyalar gerekleemedi: bir taraftan ngiltere'nin
enerjik mdahelesi, dier yandan Avusturya-Macaristan ile Bis-
mark Almanyas'nn, Ruslarn Balkanlarda yerlemelerini kendi-
leri iin byk bir tehlike addetmeleri, Ayastefanos uzlama-
snn deitirilmesini, ve bunun iin Berlin'de bir kongre top-
lanmasn gerektirdi.
Ruslar, byk devletlerin isteklerine boyun emek mec-
buriyetinde kaldlar. Panslavist matbuatn iddetli tenkitlerine
ramen, rus hkmeti, 1878 yaznda Berlin'de tesbit edilen
uzlamay imzalamak zorunda kald. Berlin Kongresi kararlar
mucibince: Rusya - Batum, Kars ve Ardahan evrelerini ald;
Tuna'nn mansabndaki sol sahil boyu da Rusya'ya iade edildi.
Rusya, 1877/78 trk harbinden kazanlar elde ettiyse de,
Berlin Kongresiyle bu kazanlarn tahdid edilmesi, Rusya'da
byk bir hayal sukutuna sebeb olduu gibi, Rusya ile Avus-
turya* Macaristan ve Almanya arasnda dmanlk ve gvensizlik
hislerinin artmasn salad. Berlin Kongresinin kararlaryle
Srbistan'n ve Romanya'nn istikllleri tannm ve, Osmanl
Devletinin himayesinde olmakla beraber, bir Bulgar Beylii
kurulmutu. Bu suretle rus harbinden, rus mdahalesinden Bal-
kan Slavlar byk menfaatler elde etmi oldular; ite bunun
iindir, ki Bulgarlar ve Srplar II. Aleksandr'a " Kurtarc ar
adn verdiler. Fakat, rus hkmetinin esas gayesi " Slav kar-
deleri,, kurtarmak deil, onlar ancak bir alet yapmak ve
Rusya'nn bir peyk memleketi haline koymakt. Ruslarn bu
niyetleri meydana knca " Gney Slavlar nn milliyetperver
zmreleri, ar hkmetinn bu siyasetine kar ayaklandlar. Bul-
garistan'da da "rus dmanl kendini gsterdi. Bulgarlar
memleketlerini bir "rus eyaleti,, haline getirilmesine mani olmak
iin 1885-1914 e kadar, daima rus aleyhdar blok'a girmei,
politikalarnn esas olarak aldlar.
II Aleksandr- " kyllerin azad edilmeleri zerine
m ldrlmesi Rusya'daki hrriyet ve terakki taraftarlar sk-
(l/13mart 1881) net bulmamlar, bilkis arln mutlakiyet ve
istibdat rejimine kar nefretlerini arttrmlard.
Rejimin en byk dman "Halkseverler zmresi idi; bu zm-
renin terrist (tethii) grubunu tekil eden " Halkn iradesi
gizli cemiyeti, ar'a kar bir biri arkasna suykastlar tertibine
balad. 1866 da niversiteli bir talebe olan Karakozov, ar ta-
banca ile ldrmek teebbsnde bulundu. Hkmet, bu defa
tethiilere kar iddetli takibata balad. 1877 de birden 50 tet-
hii muhakeme edildi; 1878 de ise 150 kiinin mahkemesi ya-
pld. Bunlar arasndan Bogolbov adl bir talebe srgne mah-
km oldu. Bu talebe, nefyedilecek kimseleri grmee gelen St.
Petersburg asker kumandan Trepov'a hakaret edince, Trepov,
kanun d olarak talebeyi, dayak attrmak suretiyle, cezalan-
drd. Tepov'un bu hareketi Petersburg'taki btn aydnlar
arasnda heyecan ve nefreti mucib oldu. Bunun zerine, Vera
Zasuli adl bir gen kz, bir bahane bularak kumandandan
randevu alabildi ve kabinesine girince, Trepov'u tabanca ile
vurdu. Tevkif edilen Vera Zasuli, juri'lerden teekkl eden bir
mahkeme huzuruna krld ise de serbest brakld. Mahkemenin
bu karar btn Rusya ve hatta Avrupa umum efkrnda son-
suz bir memnuniyeti ve heyecan mucib oldu. Gnn kahra-
man Vera Zasuli ise Avrupa'ya kat ve ihtillci hareketine
devam etti.
Bu srada II. Aleksandr'n getii caddelerde, seyahat ettii
tren yollarnda bombalar patlamakta idi; hatta bir defasnda,
ar'n kald "K Saraynda,, bile bomba patlad. Suykastlarn
ok sk olmas bunlarn geni bir tekilt tarafndan idare ve tertib
edildii hissini veriyor ve devlet idaresinin banda duranlar
tela dyordu. Suykastlarn n alnmas iin II. Aleksandr,
Kont Loris-Melikov adl generale geni selhiyetler verdi. Loris-
Melikov, bir komisyon kurmak suretiyle ie balad ve tam bir
diktatr gibi hareket etti. Fakat btn iddettli tedbirlere ra-
men "Halkn iradesi,, gizli tekiltnn en mhim zalar ve faal
unsurlar ele geirilemediler. Bu tekilt mensuplar 1/13 mart
1881 gn bir suykast tertib ettiler. II. Aleksandr'n faytonu
Petersburg caddelerinden birinde havaya uuruldu. ar fay-
tondan kmken, aya altnda bir bomba patlad ve ar
surette yaralanp, ayn gn ld. Kylleri "kurtaran,, G-
ney Slavlarna, "hrriyet,, veren Rus ar', rus hrriyetperver-
leri tarafndan bu suretle ldrlm oldu. Kendisinden sonra,
tahta byk olu (III.) Aleksandr geti.
|

YEDNC BLM

REAKSYONUN KUVVETLENMES

III. Aleksandr zaman ( 1 8 8 1 - 1 8 9 4 )

III. Aleksandr. I L Aleksandr'n ikinci olu olan, III. Alek-
m hkimiyeti sandr, ok kaba ve cahil bir kimse idi. Zaten
byk kardeinin lm zerine veliaht iln edil-
diinden, daha evvel taht iin hazrlanm deildi. III. Aleksandr-
n esas gayesi, Rusya'da "arlk mutlakyetini (Otokratya) de-
vam ve muhafaza etmek, babas II. Aleksandr zamannda mut-
lakyet rejimini sarsmaa balayan ihtillci hareketleri kknden
temizlemekti. Hkimiyetinin balangcnda, II. Aleksandr zama-
nnda giriilen idari reformlar devam ettirir gibi bir vaziyet
ald ise de, az sonra tamamiyle reaksiyoner bir politika taki-
bine balad.
II. Aleksandr'n hkimiyetinin son yllarnda ihtillcilere kar
mcadelesiyle tannan ve nazrlarn en nfuzlusu olan Loris-Me-
likov, baz yenilikler yaplmasnn gerektiini ileri srdu. Fakat
onun " yarm merut! projeleri, III. Aleksandr'n mrebbisi
olup, sonra Mukaddes Sinod (Rus kilisesi ileri reislii) ef-
liine getirilen mutaassb reaksiyoner Pobedonostsev tarafndan
iddetli bir mukabele buldu. Loris-Melikov, iileri nazrln-
dan azledildi ve yerine bir panslavist olan Nikolay Ignatyev
getirildi. Pobedonostsev, III. Aleksandr'n en yakn maviri
sfatiyle devlet ilerinde byk bir nfuz kazand; Rus-
ya'da tam bir reaksiyon rejiminin, ar'lk " Otokratya snn
(rusa tabirle "Samoderjavye,, nin) en koyu ve iddetli bir ekilde
devam ettirilmesi iin tedbirler alnmaa baland. Bu maksatla,
iftlik sahihleri, (dvoryan) lerin ekonomik ve hukuk durumlarn
kuvvetlendirmek, "gayr ru kavimleri ezmek, ortodoksluu
yaymak ve rus olmayanlar ruslatrmak siyaseti esas prensib
olarak alnd. I. Nikola zamannda prensib ittihaz edilen:
"Ortodoksluk, Mutlakyet (otokratya) ve Milliyet (rus milliyet-
ilii ) esaslar yeniden canland. Pobedonostsev'dan baka Dm.
Tolstoy ve koyu panslavist Katkov, III. Aleksandr'n reaksi-
yoner ve "rusuluk,, siyasetinin en mhim simalar oldular.
1884 te karlan bir kanunla niversitelerin muhtariyeti
tahdid edildi ve 1863 te niversitelere verilen serbestiden
eser kalmad; yksek ve orta tahsil imknlar ancak "dvoryan,,
(asil) ve zengin zmrelere hasredildi. Zemstvo'lar tarafndan ky-
lerde alan ve iyi bir ekilde alan mekteplerin faaliyetlerini
durdurmak iin de baz tedbirler alnd. Kzlarn yksek tahsil
grmeleri de birtakm tahditlere tbi tutuldu. Mektep terbiyesi ve
tahsilinde "mutlakyet,, (otokratya) prensiblerini alayan bi
program tatbik edilmee baland.
Kuzey Amerika'dan ingiltere'ye ok miktarda hububatn
getirilmesiyle, rus hububat kymetten dm ve ekin
ucuzlamt. Bunun neticesi olarak Rusya'da bir zira buhran ba-
gstermi ve byk malikneleri olan "dvoryanjer topraklarn
satmak zorunda kalmlard. Halbuki III. Aleksandr hkmeti,
"dvoryanlar rejimin direi saydndan, bu zmreyi iflstan ko- arasnda "ruslatrma,, siyaseti hibir netice vermedi; bilkis
rumak zorunda idi. Bu maksatla, 1885 te "Dvoryan Ziraat Banka-
s,, kuruldu ve iftlik sahihlerine gayet msait artlarla kredi te-
min ctnck imkn sld Ayn zamanda "Kyl Bankas,, da tesis
edildi; bu "Banka,, dvoryan'larn arazisini satn almak isteyen
zengin kyllere, yksek bir faiz ile kredi at. II. Aleksandr
zamannda, vilyetlerde, "Zemstvo,, ve "Sulh hkimlikleri,, gibi
ahali tarafndan seim yolu ile i bana getirilen baz idar
messeseler kurulduunu grmtk. ehrin idaresinde de
"Belediye Eminlikleri,, gibi muhtar tekiltlar yaplmt. im-
di btn bunlarn faaliyetleri sk bir kontrol altna alnd;
kylerdeki "Sulh hkimlikleri,, kaldrld; 1889 da Zemstvo'un
bana "mdr (naal'nik) ler tayin edilerek, bu tekilt tama-
miyle hkmet dairelerinin kontrol altna kondu.
XIX. yzyln ortalarndanberi Rusya'da endstri faali-
yeti sr'atle gelimi, fabrikalarn adedi oalm, demir yollar dili, kltr kknden kaldrlmak isteniyordu. Ayn vehile
byk bir hzla ina edilmi, d ve i ticaret ok artm ve Ukraynallar da iddetli bir tazyka maruz kaldlar; "Ukray-
Rusya, Bat Avrupa memleketleri gibi, kapitalist bir memleket
olmak yolunu tutmu, fabrikalarda alan ve olduka byk bir
yekn tutan amele zmresi meydana gelmiti. Ayn zamanda, Av-
rupa sosyalist cereyanlar Rusya'da da yaylmaa balamt. III.
Aleksandr hkmeti ise yeni artlar iinde "tahtn dokunulmaz
haklarn,, muhafaza etmek istiyor ve Rusya'y tek bir devlet
(arlk), tek bir millet (Rus) ve tek bir gr (Ortodoksluk)
haline getirmeyi esas gaye olarak alm bulunuyordu. Buna
ulamak maksadiyle, Rusya imparatorluu iinde yaayan "gay-
r rus,, kavimleri, ya imha etmek veya "ruslatrmak,, icab
ediyordu. Hkmetin ve bilhassa Pobedonostsev'n telkiniyle
"gayr rus,, (inorodets) milletlere kar bir tazyik siyaseti yapl-
maa baland. Kazan misyoneri Ilminski'nin idaresi altnda,
Kazan Trkleri, Bakurtlar, uvalar ve Idil-Ural sahasndaki
fin zmrelerini "Ortodokslua,, evirmek iin iddetli bir faali-
yete geildi; bu kavimler iin rus harfleri (kirillika) esas
tutularak birer "alfabe,, tanzim edildi; kendi dillerinde rus-orto-
doks din kitaplar ve risaleler bastrld. Hristiyanla geen-
lere birok imtiyaz vdedildi; dinlerinde ve milliyetlerinde
srar edenler zerinde ekonomik ve idar basklar iddetlen-
dirildi; fakat btn bunlara bakmakszn, dil boyu Trkleri
trk-mslman ahalinin mill ve din hislerinin kuvvetlenmesine
sebeb oldu.
"Gayr rus,, milletlerden en ok takibata urayanlardan
biri de "Yahudiler,, idi. Rus hkmeti tarafndan el altndan
desteklenen ve kkrtlan "Siyah gruhlar, Yahudiler arasnda
"pogromjar tertib etmee baladlar. "Pogrom,, lar (krmak,
ykmak, kesmek) neticesinde onbinlerce yahudi, rus halk tara-
fndan ldrld. Yahudilerin yaayabilecekleri saha ve e-
hirler daha byk tahditlere tbi tutuldu; bunlarn niver-
sitede okumak haklar da ok mkl artlara baland.
Lehlilere kar bask da ok arttrld. Leh milliyetperver-
lerinin faaliyetini durdurmak iin iddetli tedbirler alnd; leh
asilzadelerinin iftlikleri kk bahanelerle msadere edilerek,
Lehistan'da iskn edilen rus kyllerine datlmakta idi. Leh
na ca konumak ve okutmak yasak edildi. Finlandiya'nn da
"ruslatrlmas,, iin lzm gelen tedbirler alnmt. Kafkasya'nn
trk ve islm ahalisi, Trkistan Trkleri ve Sibir'in "gayr rus,,
kavimleri, en kk meden haklarndan mahrum edilmi du-
rumda idiler. Rusya, bir "milletler zindan,, olmu, "Ruslar,, dan
bakasna yaamak hakk kalmam gibiydi.
D siyasette B e r l i n Kongresine kadar, Bismark'm gayre-
degiikllk: Rus- tiyle, Rusya ile Almanya arasnda iyi mna-
ya-Fransa itti- sebetler tesis edilmi, hatta 1872 de, rus ar',
fak (1891-1893) Alman mparatoru ve Avusturya mparatoru
arasnda " mparator Birlii,, akdedilmiti.
Berlin Kongresinden sonra rus panslavistleri ve rus matbua-
tnn Almanya'ya kar iddetli hcumlar zerine Bismark,
1879 da Avusturya-Macaristan'la tedafi bir ittifak akdetmi;
bununla Rusya tarafndan vukubulacak herhangi bir h-
cum nlenebilecekti. 1882 de, bu ittifaka talya da katld
ve bylece Fransa ve Rusya'dan korunmak maksadiyle, Al-
man-Avusturya-talya ittifak (ler ttifak) meydana geldi.
Rusya siyas bir yalnzlk iin de kalm bulunuyordu; nk Rus-
larn, Trkistan' ele geirmeleri neticesinde -Rusya ile ngil-
tere'nin aras gerginlemiti. Rus hkmeti bsbtn yalnz kal-
mamak iin, 1881 de Avusturya ve Almanya ile "karlkl ta-
l*.f SZ-l k JJ UZ^sfTel s akdetti. Fakat, Ruslarn "Panslavist,, siya-
setleri, Avusturya'daki ve Balkanlar'daki Slavlar kkrtmalar,
Avusturya ile Rusya'nn arasn at. Ruslarn, Hindistan snr-
larna yaklamalar ve Afganistan'a nfuz etmek istemeleri
1885-1886 yllarnda az daha bir ingiliz-rus harbine sebeb olu-
yordu; mamafih Rusya'nn ngilter karsnda duramayaca
anlaldndan, rus hkmeti Afganistan'da ingiliz nfuzunun
yerlemesine boyun emek zorunda kald.
Rus hkmeti, bu defa ngiltere karsnda tek bana
kalmamak iin, 1887 de Almanya ile yl mddetle gizli
bir ittifak yapt; buna gre, Almanya, Fransa'ya kar ve Rus-
ya da Balkanlarda harbe girdii takdirde, iki devlet yekdie-
rine kar "tarafszl,, muhafaza etmei taahht ettiler. Fa-
kat, Almanya ile Rusya arasndaki bu ittifak salam deildi,
nk Rusya'daki panslavist cereyan, ayn zamanda Almanya-
ya (Almanlara) kar da tevcih edilmi bulunuyordu. te
yandan ekonomik meseleler yznden de Rusya ile Almanya
arasnda ihtilf ve rekabet bagstermek zere idi.
1891-1892 de Rusya'da byk bir ktlk olmas, zaten
bozuk olan rus ekonomisini bsbtn sarst. Bu defa, Fransa-
nn Rusya'ya byk mal yardmda bulunabilecei anlald ve
Rusya arl ile Cumhuriyet Fransa's, Alman dmanl
karsnda, birbirlerine yaklatlar. Franszlar, Rusya'ya geni
lde bor para verdiler ve Fransz sermayesi Rusya'da
muhtelif messeselere yatrld; Rusya gittike Fransa'nn tesiri
altna girmee balad. Neticede, 1891-1893 yllarnda akde-
dilen birka anlama ile "Fransz-Rus ttifak,, meydana geldi;
anlama gereince : Fransa ile Almanya arasnda harp vuku-
bulduu takdirde, Rusya, Almanya'ya kar 800.000 asker
harekete geirmeyi taahht ediyordu. Rusya ile Fransa arasn-
da akdedilen bu uzlama ile, Rusya yalnz kalmaktan km,
Almanya ve Avusturya - Macaristan'a kar dmanca bir po-
litikaya balam oluyordu.
Sibir ve Stesi Kongresiyle, Ruslarn "Yakndoudaki
demiryolu faaliyetleri ve yaylma imknlarnn n aln-
( 1891-1896) mt. Halbuki rus hkmetinin ve rus politi-
kasnn tedenberi gelenei olan "yayl,, ha-
reketi sona ermi deildi. Bu defa yayl istikameti olarak
in'e ait Manurya, yani Uzak dou intihap edildi. Rus hudut-
larn Japon denizine kadar uzatmak, in'de rus nfuzunu
yaymak iin ilk tedbir olmak zere, 1891 de, btn Sibir'i ka-
tedecek bir demiryol yaplmaa baland. Petersburg ile Vladi-
vastok birbirine balanacak, sonra baka bir hat Manurya
zerinden Port-Artur'a gidecekti. Uzakdou, rus emperyaliz-
minin yeni bir faaliyet sahas olmak zere idi. Fakat, III. Alek-
sandr zamannda bu faaliyette ancak bir balang o l d u ; Rus-
larn faal olarak Uzakdou meselelerine karmalar, III. Alek-
sandr'n olu ve halefi II. Nikola zamanna kald.
III Aleksandr- Aleksandr, ok salam bnyeli, kanl
ve
m Slfimfi ( l canl bir adamd ; fakat, alkole ok
Kasm 1894) dkn olduundan, bnyesi erkenden yp-
ranmt ; hibir gn kendini emin hisset-
mediinden, daima bir znt ve korku iinde yaard. Ba-
basnn bir suykast neticesinde lmesi, ona her an kendisinin
de ayn akibete urayabileceini hatrlatyordu. Bundan tr,
III. Aleksandr Petersburg'daki ar saraynda deil, kendini
daha emin hissettii, ve daha kolay korunabilecei Gatino'da
yaard. Daima sk bir muhafaza altnda bulunmakta ve Gat-
ino'dan nadiren ayrlmakta idi. Bundan tr III. Aleksandr'a
"Gatino mahbusu,, ad verilmiti. III. Aleksandr hem alkol'den,
hem de ihtillciler korkusundan gelen zntlerin tesiriyle, K-
rm'daki Livadia ehrinde bulunduu bir srada hastaland,
ancak 50 yanda olduu halde, 1 kasm 1894 te ld. Tahta
III. Aleksandr'n olu II. Nikola geti.
III. Aleksandr, cahil, kaba ve mutaassb bir ard. On
yl devam eden hkimiyeti, Rusya'da iddetli bir "Otokratya,,
rejiminin, reaksiyonun ve koyu rus milliyetiliin hkm srd
bir devir oldu.
. im
....H o,l a, nn Mrteci Pobedonostsev'n nezareti altnda b-
saltanat ym olan II. Nikola, zayif karakterli ve ba-
(1894 - 1917) kaiarnn tesirine abuk kaplan, sahs teeb-
bs olmayan bir kimse idi; babas gibi, II.
Nikola'nn da byk bir mparatorluu idare iin hazrl
yoktu. Halbuki III. Aleksandr ld sralarda Rusya iin iin
kaynamakta; ancak dil ve kuvvetli bir idarenin tesisi, geni
halk kitlesini, mnevverleri memnun etmek iin cil ve isabetli
tedbirlerin alnmasyle, devaml bir rejim kurmak mmkn ola-
cakt. Halbuki II. Nikola, ne Rusya'nn hakik durumunu tan-
yor ve ne de mevcut artlara gre hareket etmesini biliyordu.
Mrebbisi Pobedonostsev'n telkinlerine gre hareketle, babas
zamanndaki reaksiyoner rejimi devam ettirmek istiyordu. Bunun
zerine, Rusya'da artk teekkl etmi olan muhtelif siyas
gruplar ve ileri fikirli zmreler, Otokratya rejimine kar hare-
kete getiler; Rusya'da istibdat rejimine kar uurlu bir ekil-
de mcadele balam bulunuyordu. Bu sralarda, artk rus
mnevverleri (intelligentsiya) ve fabrika amelesi mhim bir
sosyal kuvvet tekil etmekte idiler. ar'lk istibdadna kar
mcadeleyi idare ve sevkeden zmre, "dvoryan,, (asilzade) ve
burjua (ehirli) mnevverlerinin ileri gelenleriydi.
ar II. Nikola, tpk babas III. Aleksandr tarznda saltanat
srmeyi tasarlyordu. Ortodokslua geince Aleksandra adn
alan bir Alman prensesiyle evlenmesini mteakib, ar tebrike
gelen bir heyet azalarna, II. Nikola, Rusya'da mutlakyet reji-
mini devama azmetmi olduunu, ve baz evrelerde beslenen
"manasz hlyalarn,, Rusya'da tahakkuk ettirilemiyeceini ak
bir dille ifade etmiti. Yeni ar "manasz hlyalarla,, meru-
tiyet idaresini kastetmiti.
II. Nikola'nn ta giyme mnasebetiyle 1896 da Moskova-
da yaplan merasim, birka bin kiinin lm ile bitti. ar
tarafndan ta giymesi dolaysyie, halka zengin hediyeler da-
tlaca ayias km ve Moskova'nn drt bucandan halk
"Chodnkada toplanmt, intizamn muhafazas iin hibir
tedbir alnmam olduundan, ahali birbirini ezmi, ve neticede
birka bin kii inenerek lmt. Son rus arnn hkimi-
yeti, bylelikle kanl bir vak'a ile balamt.
Zaten II. Nikola'nn rejimi t batan sarsntlara maruz
kald ve devlet bnyesinde atlaklar zuhur etmee balad. 1896
hazirannda Petersburg fabrikalarnda alan ameleden 30.000
kii grev iln ederek, maddi durumlarnn iyiletirilmesini iste-
diler. Bu suretle, amele arasnda bir mddettenberi yaplan
sosyal-demokrat (marksist) propagandann ilk tesirleri grlm
oldu. II. Nikola'nn mutlakyet rejimini devam ettirmek isteyii,
muhtelif gruplara ayrlan rus sosyalistleri ve liberallerinin git-
tike artan mukavemetiyle karlat.
_ . Bat Avrupa'da liberalizm ve sosyalizm cere-
R u s sosyalizmi '
ve partiler yanlarnn kuvvetlenmesi, ok gemeden, Rus-
ya'da da tesirini gstermee balamt. 1825
ayaklanmasn tertibeden "Dekabrist,, lerin, Bat Avrupa devlet
messeselerini rnek aldklarn grmtk. XIX. yzyln orta-
larna doru kuvvetli bir fikir cereyan haline gelen "Bat,, c
(garpi) lar hareketi de, tamamiyle Avrupa (daha dorusu Al-
manya) fikir cereyanlarn taklitten baka bir ey deildi.
"Nihilizm de haddi zatnda Avrupa sosyalist grlerinin Rus-
ya'daki ters bir tecellisinden ibaretti. Buna mukabil "Halkse-
verlik,, (narodniestvo, poplizm), bir nevi "rus sosyalizm,, i
olup, ancak Rusya'daki artlar iinde vcut bulabilirdi. "Halk-
sever,, lerin bir ksm, Avrupa'da kabul edilen sosyalizm pren-
siblerini benimseyerek, Rusya'da da sosyalist telkkilerin yer-
lemesi ve yaylmasna altlar. lk rus ihtillcisi saylan ve

asl bir aileye mensub olan M. A. Bakunin (1814-1876), ilk nce
"poplist,, (halksever) iken, sonralar, Proudhon'un tesiri altnda
kalarak, anarist oldu ve beynelmilel anarist hareketinde m-
him rol oynad. Bakunin, Kari Marks'n tesis ettii I. Interna-
tional'e (Enternasyonal) girmi olmakla beraber, Marks'n koy-
duu prensibieri tenkid etti ve Marks ile aras ald. Kari
Marks'n Kapital'inin (Sermaye) 1872 de rusca tercemesi kn-
ca Rusya'da da "Marksizm,, yaylmaa balad.
Bu hareketin nderleri, btn dier fikir cereyanlarnda
olduu gibi, asil ailelerden kan mnevverler, yani "intelli-
gentsiya,, oldu. Rus Sosyal-Demokrat partisinin kurucusu G.V.
Plekhanov (1856-1918) da, Tambov Gouvernement'nn asl ve
zengin bir iftlik sahibinin olu idi. Poplist harekete katl-
dndan tr, ar hkmeti tarafndan takibata maruz
kalan Plekhanov, Avrupa'ya kat ve orada Sosyal-Demokrat
fikirlerini benimseyerek, Rusya'da da bu grlerini yay-
mak iin faaliyete geti. Plekhanov, 1883 te " 'in Kur-
tarlmas Birlii ni tesis ederek, ilk Rus Sosyal-Demokrat
partisinin nvesini kurmu oldu : 1884 te de kendi g-
rlerini bir program halinde neretti. Plekhanov, Populist'lere
kar iddetle mcadele aarak, Rusya'da arlk rejiminin y-
klmas, ancak sosyalist hareketinin galebe almasyle mmkn
olacan isbata alt. Marks ve Engels eserlerinin rus-
aya tercme edilerek, Marksizm fikrinin Rusya'da yaylma-
snda Plekhanov'un rol ok byk olmutur. Plekhanov, II.
Enternasyonal'da (1889 dan 1904 kadar) rus sosyalistlerini
temsil etti ve bu tekiltn icra komitesi azasndan biriydi.
Rus sosyalistleri arasnda, evolsyon yolu ve ekonomik slahat
yoluyla amele snfnn durumunu iyiletirmek cereyan (eko-
nomizm) kuvvet bulunca, Plekhanov, Lenin ve Martov ile
birlikte bu harekete kar cephe ald ve sosyalizmin radikal
kanadna katld ise de, 1903 te, rus Sosyal-Demokratlar
" Bolevik ve " Menevik diye ikiye blndkleri zaman
tarafsz kald. 1917 ihtillinden sonra, Rusya'ya dnen
Plekhanov, bir mddet Bolevikler tarafndan hapis edildikten
sonra, serbest brakld ve 1918 de Finlandiya'da ld. Ple-
khanov, Rusya'da Marksizmin yaylmasnda ve sonraki rus ihti-
lllerinin hazrlanmasnda ok mhim rol oynam, Rusya'da
sosyalist hareketinin "babas,, sfatiyle, XIX. yzyl sonu rus
fikir hayatnn mhim simalarndan biri olmutur. Fakat, Rus
Sosyal - Demokrat Partisi mensuplar arasnda beliren yeni
simalar ve parti azalan arasnda hasl olan ikilik, Plekhanov'un
nfuzunun azalmasna sebeb olmutur.
ame
Rus Sosyal-De- 'eleri arasnda sosyalizm fikirlerini
mokrat Partisi- benimseyenlerin says ok az olmasna ramen,
nin paralan- rus "intelligentsiya,, s (niversite talebeleri ve
mast Bolevik- mnevver zmre) sosyalizm fikirleriyle alan-
ler (Lenin gru- m ( ar'n rejimine kar mcadeleyi "mu-
vkler*(Martov ^addes bir vazife,, olarak telkki etmee ba-
grupu ) ( 1903 ). lamlard. Mamafih tekiltl bir sosyalizm
Sosyal - Revo- hareketi henz balang merhalesinde bu-
lfisyonerler nuyor, Plekhanov tarafndan 1883 te kurulan
(Es-Er'ler) Sosyal-Demokrat partisine girenlerin sa-
ys ancak kk bir grup tekil ediyordu.
Vladimir lyi Ul'yanov (Lenin)un bu harekete katlmas ile rus
ihtillci zmrelerinin faaliyeti yeni bir safhaya girmi oldu. V. 1.
Ulyanov (Lenin) 10/22 nisan 1870 tarihinde, Volga zerindeki
Simbirsk ehrinde (bugnk Ul'yanovsk) domu, ifiik sahibi bir
asilletirilmi aileye mensup olup mool mene'Ii olmas muhte-
meldir; babas ilkokullar umum direktr idi; Lenin'in byk
kardei, Petersburg niversitesinde talebe iken " Halk ida-
resi ( populist'lerin tethii grupu) tekiltna girmi ve III.
Aleksandr'a kar tertip edilen bir suykasta kart mey-
dana knca aslmt (1887). Bu vak'a, henz 17 yanda
olan Vladimir'e ok derin bir tesir yapm ve biraderinin inti-
kamn almak hrs Lenin'in ihtillci olmasna bilhassa sebeb ol-
mutu. 1887 de Lenin, Kazan niversitesine girmi, fakat ih-
tillci harekete kartndan, niversiteden kouldu ve ky-
de, babasnn iftliinde yaamaa gnderildi. Lenin, Rus-
ya'da arlk rejimini ykmak iin tam bir inkilp yaplmas
gerektiine kanaat getirdi ve bunun da ancak "Marksn pren-
siblerini tatbik ve bir proletarya ihtilli ile baarlabileceine
inanmaa balad ve "Marksist,, oldu. Kazan'dan dnnce drt yl
kadar kydeki iftliinde ve amara ehrinde kald zaman,
Petersburg niversitesinde hukuk imtihan vermek iin hazrla-
nan Lenin, ayn zamanda Marks ve Engels'n eserleri zerinde
alt ve Marks'n diyalektiini tamamiyle benimsedi.
1891 de Petersburg niversitesi Hukuk Fakltesi imtihanla-
rn verdi; fakat adliyeci olmad, "ihtillci,, olmak mesleini seti.
Lenin ksa bir zaman iinde Sosyal -Demokrat'larn en ileri gelen-
lerinden biri oldu; Petersburg'daki ameleler arasnda tekilt yap-
maa ve sosyalist propagandalara balad. Lenin "Populistlere
kar da mcadele aarak "Halk iradesi,, tekiltna mensup
kimselerin tuttuklar yolla Rusya'daki ar rejiminin yklamaya-
ca ve proletarya'nn istedii bir rejimin kurulamayacan iddi-
aya balad. 1896 da tevkif edilerek, 1897 de Sibir'e srlen Lenin,
srgn mddeti bittikten sonra, Petersburg'a dnd; hkmetten
izin alarak Avrupa'ya gitti ve ihtillci faaliyetine devam etti. ok
ksa bir zaman iinde Lenin, Rus Sosyal - Demokrat partisinin
en mhim simas oldu. Plekhanov ve Martov (Zederbaum) ile
birlikte, Sosyal - Demokrat Partisinin organ olan " Iskra (K-
vlcm) gazetesini karmaa ve gizli yollar ile Rusya'ya soka-
rak, amele arasnda propagandaya baladlar.
Gney Rusya'da byk iftlikleri bulunan ve bir yahudi-
nin olu olan Leot Brontein (Trotski) de, Sibir'de srgnde
iken, Avrupa'ya kam ve "Iskra,, gazetesi tahrir hey'eti ara-
sna alnmt. Rusya'daki sosyalist hareketine bir dzen vermek
maksadiyle "lskraclar '1903 te, evvel Brksel, sonra Londra-
da "Rus Sosyal - Demokrat larnn ikinci kongresini topladlar.
Bu kongrede, Lenin, partinin mfrit cephesini temsil etti, ve
merkez komitenin, btn tekilt ve azalar zerinde mutlak
bir otoritesi olmas lzm geldiini, partiye yeni azalarn
alnmas ancak merkez komitenin muvafakati ile mmkn ola-
can iddia etti ve her azann bilfiil ihtillci harekete faal
bir ekilde karmasn istedi. Martov'un temsil ettii grup
ise buna kar geldi ve kk bir tadil teklifinde bulundu. Bunun
zerine ikilik hasl oldu, ve reylere mracaat edilince, Lenin
grubu az bir farkla ounluk kazanarak " Bolevik ler (o-
unluk) adn ald; Martov grubuna da "Menevik,, (aznlk)
ler dendi. " Bolevik lerle "Menevikler arasnda bata gayet
ehemmiyetsiz prensip farklar varken, Lenin'in rus sosyalist
hareketinin yegne lideri olmak isteyii ve dier partileri kat'i-
yen tanmak istemeyii zerine "Bolevikler ve "Meneviklerin
aras gittike ald. "Bolevikler, Rusya'da tam bir "proletar-
ya diktatura'sn kurmay esas prensib ittihaz ettiler; mamafih
bu partinin banda duranlardan hibiri hakik "proleter,,
deildi.
Sosyal - Demokrat partisinin faaliyeti geliirken, Rusya'da
arlk rejimine kar ilk iddetli mcadeleye balam olan
"poplist,, hareket mensuplar, esas prensiblerine sadk kalarak,
1902 de "Sosyal-Revolsyoner,, (ksaltlm S. R. = Es-Er) par-
tisini kurdular ve terrorist faaliyetlerine devam ettiler. S. R. ler,
iftliklerin kyller arasnda datlmasn ve Rusya'da liberal
bir rejimin kurulmasn istiyorlard. S. R. ler, tedhi yolu ile
arlk rejimine kar mcadeleyi ihtiyar ettiler. 1902 de iileri
nazr Spyagin, bunlarn kurunundan ld ; bundan sonra da
birok nazr veya mhim makamlar igal edenler Es-Er'lerin
suykastna maruz kaldlar.
Bu suretle, II. Nikola'nn hkimiyeti ele ald ve Rusya'da
"Otokratya rejimini muhafaza politikasnn devamn tasarlad
bir srada, rus sosyalistleri, liberalleri ve Es-Er'leri, bu rejimi
ykmak iin tekiltl bir faaliyete gemi bulunuyorlard. II.
Nikola ve saray erkn, bu hareketin ehemmiyetini anlama-
mazlkta inad ediyorlard. Fakat, realiteler, ar' ve hkmet
erknn ac hakikatlerle kar karya koydu ve rejimi nce
yava yava ekilmek, sonra birok talebleri kabul etmek
zorunda brakt.
_ . . 1891 de inasna balanan ve byk bir ksm
Rus-Japon nar-
bi ve Rusya'nn 1904 e kadar bitmi olan "Transsibirya,, demiri-
yenilgesl yolu ile Rusya, Uzakdou sahasnda da nfuz
(1904-1905) kazanmak imknn elde etmiti. 1894-1895
harbinde Japonya in'i yenmi ve in hk-
meti Japonya'ya Kora'y, Laodun yarmadas ve Port - Artur
limann brakmak zorunda kalmt. Halbuki Rusya, Al-
manya ve Fransya ile anlaarak, Japonya'nn Port - Ar-
tur'u ve Kora'y elde etmesine mani oldu. ar hkmeti,
bu sahay Rusya'ya katmak plnn kurmu ve bu yolda faa-
liyete gemiti. Maliye nazr Witte'nin gayreti sayesinde
Ruslar, Manuri zerinden Vladivostok limanna varan, "Dou-
in demiryolu hatt yapmak imtiyazn aldlar (1896). 1898 de
Rutsga Tarihi 24
rus hkmeti, Lodun (Loyon) yarmadasn ve Port - Artur'u kl oluyordu. Dier yandan, Ruslarn Baltk donanmalarnn
"geici,, bir igal altna almakla Ruslar in denizine ayak basm da, 27 Mays 1905 tarihinde, Japon amirali Togo tarafndan,
oldular. O sralarda in'in muhtelif limanlan Avrupa devletlerinin Tsuima yannda imha edilmesiyle, Ruslar bsbtn malp
kuvvetleri tarafndan igal edildi ve in'de Avrupal mstevli- vaziyete dtler. Harbin sonlarna doru Rusya'nn muhtelif
lere kar "Boksr,, (Byk yumruk) ayaklanmas patlak verdi ehirlerinde bagsteren kargaalklar, grevler ve sosyalist
( 1900). in'e, ayaklanmay bastrmak zere Ruslar ve di- mitingler, ar hkmetini bir an evvel harbi bitirmee zor-
er Avrupal ktalar geldiler ve in hkmeti ar artlar lad. Bu durum karsnda, Amerika Cumhurreisinin tavas-
dahilinde uzlamak mecburiyetinde kald. Bunun neticesi olarak sutu zerine, Portsmouth ehrinde mzakerelere baland ve
Manurya, Lodun yarmadas ve Port-Artur rus himayesi 23 Austos 1905 tarihinde Rusya ile Japonya arasnda bir
altna alnm oldu. Ruslar, Kora'y da igal iin hazrlklara bar akdedildi. Buna gre: Ruslar, 1875 te igal ettikleri Sa-
baladlar. haln adasnn yarsn Japonya'ya brakacaklar, Manurya'y
Mamafih rus ftuhat plnlan, Japonlarn gayretli muka- boaltacaklard. Port-Artur liman ve Lodun (Kuvangtung)
beleleri karsnda akamete urad. Japonya, rus ilerleyiini dur- yarmadas Japonlarn elinde kalacakt. Bu harbteki rus kayb,
durmak iin bir taraftan harb hazrlklarna hz verdi, dier l, yaral ve esir olmak zere, 400 bin kiiydi.
yandan 1902 de ngiltere ile bir ittifak akdetti. Rus hkmeti, 1904-1905 te Ruslarn kk bir Japonya'ya yenilmeleri,
hem ftuhat sahasn geniletmek, hem de efkr-1 umumiye- btn dnya mvacehesinde Rusya mparatorluunun zfn
nin dikkat nazarn i dzensizlikten baka tarafa evirmek aka gstermi oldu. Bu yenilge ile Rusya'nn Uzakdou'daki
maksadiyle, Japonya ile harbi gze almt ; Japonlarn zararna emperyalizmine son verilmiti. Fakat, bu yenilgenin en mhim
olarak, Kora'ya kar Ruslarn harekete gemee hazrlanmalar neticeleri Rusya'nn iinde kendini gsterdi: "ilk ihtillin,, pat-
zerine, Japonya 1904 yl banda Rusya'ya kar harb at. lak vermesini salam oldu.
Ruslar, japon ordusunu " apkalar atarak ezeceklerini
zannetmilerdi. Halbuki durum, Ruslarn hi beklemedikleri
bir gelime gsterdi. Japonlar an basknlarla, Por - Artur'da-
ki rus donanmasn hrpaladktan ve hareketsiz bir hale koyduk-
tan sonra, Kora'ya asker kardlar; sr'atle yryerek Manur-
ya'ya girdiler ve Port - Artur'un arkasn kestiler. 17 - 21
Austos tarihlerinde Loyon yannda cereyan eden meydan mu-
larebesini Japonlar kazannca, Ruslar kuzeye doru ekilme
baladlar. Ekim banda, ahe yannda, Japonlar yeniden Rus-
lar yendiler; Mukden muharebesi de, Ruslar tarafndan kay-
bedildi. Bu suretle Kora'da Ruslar boyuna yenildiler ve Japon
ordusundan ok aa bir seviyede olduklarn gsterdiler.
11 ay muhasaradan sonra 3 Ocak 1905 tarihinde Port-Artur
kalesi dt ve Japonlarn eline 30 bin rus esirinden, baka,
ok miktarda ganimette geti. Port-Artur'un dmesiye harb
tamamen Ruslarn aleyhine dnm oldu. Ruslarn, anava-
tanda ok miktarda askerleri ve malzemeleri olmakla beraber,
bir tek hat zerinden Uzakdou'ya asker sevketmek ok m-
 SEKZNC BLM

BRNC RUS HTLL

htilli hazrlayan miller

XX yzyl ba- R u s y a 'da, H- ve III. Aleksandr'lar zamanndan-

mda Rusya- beri ok miktarda fabrika kurulduunu, on-
ma ekonomik binlerce kilometre demiryolu yapldn, ban-
durumu kalar aldn, Rusya'nn, yava ta olsa, en-
dstrileme yolunu tuttuunu grmtk; b-
tn bunlarn icab olarak Rusya'da kapitalizm sistemi de geli-
mi oldu. Fakat bu kapitalizm Bat Avrupa kapitalizminden
esas itibariyle farkl idi; Avrupa'da kapitalizm emperyalizme
mncer olduu halde, Rusya'da emperyalizm, rus ftuhat po-
litikas, kapitalizme takaddm etmiti; sonra, rus kapitalizmi,
nceki devirlerden kalan ve rus tarihiyle bal olan birtakm
messeseleri de ihtiva ediyordu. Rusya'da endstri, Petersburg,
Moskova, vanovo - Voznesensk, Tula, Kiyef, Harkov, Done
havzas, Odessa, Bak, Kazan, Orta Ural havzas ile Lehistan-
n muhtelif ehirlerinde (bilhassa Lodz'de), yani Rusya'nn
Avrupa ksmnda, temerkz etmiti. maltta konsantrasyon
(temerkz) ekli de epey inkiaf etmiti; fakat fabrikalarn ka-
pasiteleri ve teknik tehizat Avrupa ve Amerika fabrikala-
rndan kyas kabul edilmeyecek kadar aa idi. Endstri-
nin gelimesi, Bankaclk ve Ticaret irketlerinin ( Kumpan-
yalar) inkiafna da yol at; byk ticarette "sendika,, lar
husule geldi; mesel XIX. yzyl sonunda artk btn e-
ker fabrikalar, Maliye Nezaretinin icbar ile, bir sendika
halinde birlemi bulunuyorlard; yleki eker fiyatlar, is-
tihsal miktar daim bir kontrole tbi tutulmutu. Faali-
yette bulunan Bankalardan sekizi, btn rus kapitalinin
% 55,7 ellerinde tutuyorlard; bu suretle Banka ilerinde
de bir konsantrasyon mevcuttu. Rus Bankalarnn biro-
u Bat Avrupa Bankalarna tbi idiler; bilhassa fransz
sermayesi Rusya'da geni bir faaliyet sahas bulmutu; Fran-
sz Bankalar 1901 de, "imal Bankas,, adiyle Rusya'da
bir Banka atlar; Almanlarn "Deutsche Bank, Ruslarn
"Azov- Don Bankas,,n kendine balad; bundan baka, daha
kk mikyasta olmak zere, birok Avrupal Bankalar Rusya'da
faaliyete giritiler. Rus endstrisine yatrlan Bat Avrupa ser-
mayesi bir milyar altn rubleyi buldu; maden iletme (metal-
lurgi), yakt, kimya sanayii ve nakil vastalarnn baz ksm-
larnda ecnebi sermayesi mhim rol oynuyordu. 1895-1904
yllarnda yabanc firmalarn Rusya'da 830 milyon altn ruble
safi kr kazandklar biliniyor; yine o nisbette de Rusya'ya
yabanc kapitalin akn devam etmiti. Rus hkmeti, Avrupa
Bankalarndan, bilhassa Fransa'dan, byk lde istikraz yap-
m, ve 1903 te Rusya'nn d borcu, o zamana gre ok byk
bir yekn tutan, 3 milyar altn rubleye kmt; denmesi
mecburi olan, yllk faizin tutar 130 milyon ruble idi.
Rusya esas itibariyle bir ziraat memleketi olup, ahalisinin
% 75 kyde yaamakta ve ziraatle megul olmakta idi; bundan
tr rus ekonomisinin esas toprak mahsulleri tekil etmekte idi.
Fakat ziraat sistemi gelimemi, gayet iptidai vastalar ve usul-
lerle yaplmakta devam ediyordu. 1861 de kyllerin " serflik
ten kurtarlmalar ziraatin gelimesinde byk bir mil olamad.
Arazinin taksimi tarznda byk bir hakszlk devam edipgidi-
yordu. Bir yandan 30 bin "pomeik (asiller ve byk iftlik
sahbleri) ailesinin elinde 70 milyon desyatina (bir desyatina takri-
ben 3 dnm) arazi bulunduu halde, adedleri 10,5 milyon aile
tutan kyllere 75 milyon desyatina dyordu; bu sistem
muhafaza edildii mddete " toprak meselesi rus ekonomi ve
sosyal hayatnn en mhim problemi olmakta devam edecekti.
Rusya'da endstri hareketinin henz yeni oluu ve inki-
af derecesinin de mahdut kal, Bat Avrupa'da XIX. yzyl-
da mahede ettiimiz "byk amele kitlelerinin teekkl
hareketi,, burada mevcut deildi. Bununla beraber, baz byk
merkezlerde artk onbinleri aan amele zmreleri mevcuttu.
Bir'tek fabrikada birka bin amelenin bir arada alt
Petersburg, Moskova ve baz dier ehirlerdeki amelelerin
miktar XX. yzyln balarnda epeyce artm ve bunun icab
olarak Rusya'da da bir "amele snf,, teekkl etmiti. Fakat
bu "amele snf,, Rusya'nn umum ahalisi iinde gayet kk bir
yekn tutuyordu. ok cahil ve geri bir durumda olan bu amele
zmresinin kendi bana rus sosyal hayatnda fazla bir rol oyna-
myaca aikrd; iiler arasnda sosyalizm fikirlerini yayan,
ameleyi hkmete kar mcadeleye kkrtanlarn byk bir
ekseriyeti, amelelikle hibir ilgisi olmyan, rus "intelligentsiyas,
yani mnevverleri idi; bunlarn mhim bir ksm asil aileler-
den neet etmilerdi; ite bu "profesyonel ihtillcilerin faali-
yeti neticesindedir, ki Rusya'da amele arasnda sosyalist fikir-
ler ve cereyanlar yaylmaa balamt.
Sosyalist pro- Y u k a r d a 1896'da 30 bin amelenin katld bir
pagandalar ve grevden bahsetmitik. Bu defa, Rusya'da 1900
ilk siyas yllarna doru kendini gstermee baslyan
demonstras- iktisad kriz, sosyalist propagandalarn geli-
mesi ve
(190(M901) yaylmasna msait bir zemin tekil
etti. Rus ekonomik buhran, XIX. yzyl sonu ve
XX. nin ba Avrupa ekonomik krizinin bir neticesi idi. Rus-
ya'ya yabanc sermayenin gelii azaldndan, bu gibi serma-
yeye bal baz rus fabrikalarnn faaliyeti azalm ve birok-
lar da bsbtn almalarn durdurmulard. Neticede ameleler
arasnda isizlik bagsterdi; bu ise, binlerce amele ailesi ara-
snda skntnn balamasna sebep oldu. Bundan istifade eden
sosyalistler faaliyetlerini arttrdlar; bu hususta niversite talebe-
leri n ayak oluyorlard. Harkov niversitesi talebeleri 1 Mays
"Amele bayram,, mnasebetiyle, 1 Mays 1900 'de, kzl bay-
raklar tamak ve "Kahrolsun Otokratya,, (Samoderjav'ye) yazl
levhalar tamak suretiyle ehirde bir demonstrasyon (n-
mayi) yaptlar. Bu gibi hareketler yalnz talebeye mnhasr
kalmad, amele arasna da sirayet etti. Petersburg yak-
nnda, Obuchov'taki fabrika iileri, 1 Mays gn al-
mamaa karar verdiler; bunun zerine idare tarafndan ele-
balara iten el ektirildi; bu ise fabrikalardaki btn ame-
lelerin grev karmalarna sebebiyet verdi; fakat bu grev h-
kmet tarafndan gnderilen jandarma ve asker kuvvetleriyle
hemen bastrld. 1902 de Don boyundaki Rostov ehrinde pat-
lak veren demiryolu iileri grevi, adet Rusya'da ilk umum
grev iKarr gibi oldu. Mamafih btn bu grevleri kkrtan
intelligentsiya idi; geni halk kitlesi, hele kyllerin bu gibi
" ihtillci faaliyetlerle hibir ilgisi yoktu.
1891-1892 ve 1901-1902 deki ktlklar, kyllerin duru-
munu ok ktletirmiti; o nisbette de umum memnuniyet-
sizlik artmt; baz yerlerde tek-tk ayaklanmalar, iftlik sa-
hihlerine kar zor kullanma vakalar oldu; fakat bunlar
tekiltl bir hareket olmaktan uzakt.
htillci hareket ve faaliyetin banda eskisi gibi Es-Er'-
ler (S. R.) duruyorlard; onlar arn nazrlarna kar terr
usuln tatbik ediyorlar ve bu yolla Rusya'da bir inklp ya-
pabileceklerine inanyorlard. 1902 de iileri nazr Spyagin,
Es-Er'ler tarafndan ldrld. Fakat il. Nikola hkmeti,
ameleler arasnda bagsteren hareketler ve Es-Er'lerin faa-
liyetine ehemmiyet vermek ve Rusya'da mevcut istibdat reji-
mini gevetmek niyetinde deildi. Bilkis istibdat rejimini kuv-
vetlendirmek yolunda yeni yeni tedbirler alnyordu. Bir taraf-
tan "sosyalist,, lerin faaliyetine kar iddetli mcadele al-
mkn, dier yandan "gayri rus,, milletler (inorodts) zerin-
deki bask arttrlmt.
"Gayri rus,, ^ u s y a ahalisinin % 57 sini "gayri rus,, millet-
milletler ze- (Ukraynal ve Beyaz Ruslar dahil) tekil
rinde arln ettiini hatrlarsak, bu milletler arasnda mill
basks ve bu- hislerh kuvvetlenmesi, rus hkmeti tarafndan
nun neticeleri R U S y a 'nn varl iin bir tehlike addedilecei
muhakkakt. Bundan tr, arln, "gayri rus,, lar daim bir
bask altnda tutmak isteyecei aikrd. Halbuki bunlardan
birou her bakmdan rus ahalisinden stn bir durumda idi-
ler. Bilhassa Finlndiyallar, Baltk eyaletleri halk ve Lehliler
gerek kltr ve gerek siyas an'ane itibariyle Ruslardan kyas
kabul edilmeyecek kadar yksektiler. Finlndiya'nn muhtar bir
idaresi olmas onlara birok imknlar bahetmiti. Lehliler ara-
snda ise, istikll hareketi hibir zaman kaybolmu deildi.
Ayn vehile Ukraynallar arasnda da mill hareket gn ge-
tike gelimekte ve Moskova idaresine kar mcadele kuvvet-
lenmekte idi. Kazan Trkleri bata olmak zere, Rusya dahi-
linde yayan Trkler ve Mslmanlar arasnda da kendi ben-
liklerini muhafaza ve idame arzusu ve dolaysyle rus dman-
l hareketi kuvvetlenmiti.
arlk hkmetinin misyonerler vastasiyle Trkler
arasnda yapt " ruslatrma siyaseti ise fazla bir ne-
tice veremiyordu; buna ramen II. Nikola hkmeti, III.
Aleksandr zamannda tatbik edilen rejimi devam ettirmek
azminde idi. Kazan Trkleri ve Bakurtlar ve dier Trk
ve Mslmanlar, rus ahalisi ile ayn lde ve srasna gre
daha fazla, birok mkellefiyete tbi tutulduklar halde, ken-
dilerine din sahasndaki "serbesti,, den baka hibir meden
ve siyas hak tannm deildi. Bunlara belli bal devlet memu-
riyetleri kapal idi; iktisad sahada da birtakm engeller kon-
mutu ; Kazan Trklerine ticaret irketleri kurmak, Trkistan'da
emlk sahibi olmak yasak edilmiti. Buna bakmakszn Trk-
ler arasnda, Rusya iindeki umum iktisad gelime ve faali-
yete mvazi olarak, bir kalknma hareketi belirdi. Bilhassa
Kazan Trkleri ticarette mhim rol oynamaa baladlar; Azer-
baycan Trkleri ise, Bak petrol iletmeleri sayesinde, byk
servet sahibi olmak yolunu tuttular. Bu iktisadi gelime ile yan-
yana kltr sahasnda da faaliyet artt. Krmi Ismaii mirza
Gasprinski'nin "Tercman,, gazetesi vastasiyle yaymaa ba-
lad mill fikirler Trkler arasnda reva bulmaa balad. Bu
durum karsnda rus hkmet mahfillerinde tel bagsterdi
ve bu gibi hareketleri nlemek iin gerekli tedbirler alnmaa
baland.
arlk tarafndan "gayri rus,, milletlere kar alnan tedbirler
arasnda Finlndiya'nn muhtar idaresini kaldrma keyfiyeti bata
gelir; 1902 de II. Nikola'nn bir fermanyle Finlndiya alelde
bir rus eyaleti haline kondu ; Fin Diyet Meclisi ve Fin asker
birlikleri datld. Lehlilere kar da tazyik arttrld ; Leh kl-
tr ve an'anesine kar mcadele ald yrd. Hele Yahudiler
iddetli tazyka maruz kaldlar; "pogromlar tekrar canland;
1903 te Kinev ehrinde tertip edilen bir " pogrom esnasnda
binlerce Yahudi ya ldrld veya yamaya uradlar.
Hkmetin " gayri rus lara kar takibettii bu siyaset,
bittabi bir reaksiyon uyandracakt; baskya maruz kalanlar
arasnda mill hareket bsbtn kuvvet buldu; her milletin
intelligentsiya's ve burjuva zmreleri " mill kurtulu yolunu
aramak iin faalyetlerini arttrdlar; rus sosyalistlerinden bir istiar mahiyette bir messese olmas lzm geldii fikrinde
ksm onlarn bu isteklerini desteklemete idi, Lehistan'da daha idiler; bu son gr, hkmetin prensibine tamamiyle uygundu.
nce teekkl eden "Leh Sosyalist Partisi,, ( P . P, S.) Lehista- Bu suretle 1904 yl sonbaharnda artk arln salhiyetle-
nn Rusya'dan bsbtn ayrlmas ve mstakil bir Lehistan ku- rini tahdid edecek yeni bir idare eklinin kurulmas gerektii
rulmas yolunda byk bir faaliyet gstermekte idi. Yahudilerin fikirleri, rus yksek tabakas ve umum efkr tarafndan ileri
kurduklar "Bund,, Sosyal - Demokrat Birlii, Rusya'daki btn srlmee balanm bulunuyordu. Bu gr, sosyalist hare-
Yahudi amelenin mmessili sfatn ald ve Yahudilerin hakla- ketin artmasyle kendini bir daha gsterdi.
rn korumay, almasnn esas program olarak kabul etti. Yal- 1904 Aralk aynda, Kafkasya'daki Sosyalist-ihtillclar ara-
nz, henz Trkler arasnda arlkla mcadele iin herhangi snda tannm olan, Grc Cugavili (Stalin) nin kkrt-
bir tekilt vcuda getirilmi deildi. masyle Bak'daki petrol amelesi bir grev yaptlar. Ayn
yln Kasm-Aralk aylarnda Petersburg, Moskova ve Harkov
Japon barbi ^ ^ t e balanan japon harbi esnasnda Rusya'da ehirlerinde hkmet aleyhinde demonstrasyonlar tertibedildi.
esnasnda u- patryotik bir havann ykselmesi grld ise de, niversite talebeleri bu nmayilerde n safta duruyor-
mum hava bu durum ok srmedi. Rus ordularnn birbirini lard. "Kahrolsun stibdat,,, "Kahrolsun Harb,, levhalarn ta-
takibeden yenilgeleri, halk nazarnda Rus hk- mak suretiyle umum efkrn tercman olan nmayiiler, istek-
meti prestijinin sratle gzden dmesine sebep oldu. Harp, lerini aka ifade etmekten ekiniyorlard; Fakat hkmet bu
Rusya'nn ekonomisini adam akll sarsmt ; harp masraflar ya- gibi taknlklara asla ehemmiyet vermedi; 1904 yl sonunda
banc memleketlerden alnan borlarla karlanm, birtakm yeni karlan bir fermanla, arm mutlak hkimiyetinde herhangi
vergiler konmutu. Btn bunlar hayat pahallna yol bir deiiklik yapmak niyetinde olmad bildirildi. Halbuki
at. Ayn zamanda ekonomik kriz de kendini gstermee Rusya'nn maruz kald asker hezimet, hkmetin otoritesini
balad ; neticede fabrika iilerinin yevmiyelerinde ksntlar sarsm, idarenin birtakm yolsuz hareketlerini meydana koy-
yapld; bu ise iiler arasnda memnuniyetsizliin artmasn mu ve mevcut rejimin artk olduu gibi muhafaza edilmesinin
mucip oldu. arlk istibdat rejimine dman olan btn mmkn olmadn aa vurmutu. Fakat ar ve nazrlar
zmreler, liberal-burjuvazi snfndan balyarak sosyalistlere ka- bunun farknda deillerdi ve mevcut sistemi muhafaza yolunda
dar ve bilhassa "gayri rus,, lar, rus ordusunun yenilgesini, ar- inad ediyorlard.
lk rejiminin zf olarak telkki ediyorlard; Japon zaferinden
memnun olanlar da az deildi. ok gemeden hkmete kar 1905 yl htilli
yer yer hareketler bagstermee balad. Fin milliyetileri,
1904 te, Finlandiya'nn mstebit rus valisi Bobrikov'u ldrd- 9/22 0cak( 1905) hkmeti, ameleler arasnda bir md-
ler; ayn yln Temmuzunda Es-Er'ler ileri Bakan Plehve'yi arnele nmayii dettenberi reva bulan arlk aleyhtarl
vurdular. Sosyalistlerin terr hareketi tekrar canlanm gibiydi. hareketin nn almak ve iilerin bir ksmn
elde etmek maksadiyle bir mddet nce baz teebbslere
Bu durum, hkmeti tela drmee balad ve mevcut bavurmutu. Bunlardan biri, Moskova " Ochranka s ( Emni-
rejimi " yumuatmak yolunda baz teebbsler yaplmak yet tekilt) efi Zubatov tarafndan tatbik edilen sistemdi.
istenir gibi admlar atld. ar, 1904 Kasm aynda, bir Zubatov ameleyi elde etmek iin bir tekilt kurmutu. Bu tekilt
"Zemski Sobor,, (Yurt Mmessilleri Meclisi) arlmasna mu- tarafndan amele arasna gnderilen ajanlar, arm "amelelerin
vafakat etti. Mmessillerin ou, ihdas edilmesi umulan Rus durumu ile yakndan ilgilendiini ve iilerin ihtiyalarn
Parlmentosu (Duma) nn teri haklar haiz olmas gerekti- tatmin edecek tedbirler alacan sylyorlar, fakat iilerin de
ini ileri srdkleri halde, azlk tekil edenler, bunun ancak grevler ve taknlklara bavurmadan rahata oturmalar gerek-
tiini iddia ediyorlard. Rus ahalisinde, uzun bir tarih ve al- ve hkmete kar atp tuttuklar, ihtillci gsterilerde bulun-
kanln icab olarak, ar'larn ahsna kar korku kark bir duklar anlalyor; ar'n resmi ve sanemleri ise nmayie
sempati hissi ok kuvvetli idi; aa tabaka nazarnda "Tanr,, bir ss vermek ve ar'a inan olan, dindar ameleleri yrye
ile "ar hemen hemen ayn manay tayordu; avam tabaka- itiraklerini temin iin alnm olduklar mmkndr.
snda, ar'n "mfik bir baba,, olduu, ancak etrafndaki na- Ameleler daha ehrin d mahallelerinde iken dur-
zrlar ve generallerin arn halkn sefil durumunu renmesine durulmak istendiler; fakat nmayiilerin byk bir ksm,
mani olduklar kanaati umumi idi. Bundan tr Zubatov'un arn bulunduu K Saray'na kadar sokulabildi. II. Nikola
ajanlar iiler arasnda taraftarlar bulmular ve amelenin bir sarayn balkonunda gzkmedi ve . . . . . nmayiiler polis,
ksm bu propagandann tesiriyle ar'a sadakatlarn aka jandarma ve asker tarafndan atee tutuldular. K Saray
izhardan bile ekinmemilerdi. Japon harbi dolaysyle, Rusya'da nndeki geni meydanda binden fazla amelenin ldrld
grevler oalnca, hkmet "Zubatov,, usuln bir daha tatbik ve iki binden fazlasnn yaraland iddia edilmise de, resm
etmek istedi. Bu defa, kk bir papaz ("pop,,) olan Gapon bu raporlardaki mikdar bundan ok azdr; nmayiilerin kalanlar
vazifeyi zerine ald. 1904 te, Gapon tarafndan "Petersburg Fab- panik iinde kap, daldlar; Pop Gapon da ortadan kayboldu.
rikalar Ameleleri Dernei kuruldu; bu cemiyet azalarna Mo- Bu nmayiin bu ekilde bitmesi rus efkr- umumiyesi zerinde
narinin meziyetleri hakknda konferanslar verilmekte, konser- derin bir tesir yapt. arn, iilerin durumu slah yolunda hi-
ler ve temsiller tertib edilmekte idi. bir ey yapmak istemedii ve halk tarafndan yaplacak her-
1905 yl banda, Petersburg'taki Putilov lokomotif fab- hangi bir teebbs kana boarak yattrmak azminde oldu-
rikas idaresi drt ameleyi iten karmt; bunun zerine unu aka gstermi oldu. Kurbanlarn okluu dolaysyle
btn fabrika amelesi greve baladlar; grev hareketi dier bu nmayie, ameleler arasnda "Kanl Pazar ad verildi.
fabrikalara da sirayet etti. 8 Ocak gn Petersburg'da 150 bin ar hkmeti, haddi zatnda tam bir ihtill mahiyetinde ol-
amele greve katlmt. Papaz Gapon grevin siyas bir hare- mya ve dorudan doruya ar'n ahsna ricada bulunulmak
ket halini almasn nlemek maksadiyle, ameleler tarafndan arzusu ile tertiblenen bu nmayii bu ekilde datmak ve stelik
hallerinin ackl durumunu bildiren bir istidann tanzim edilerek kan dkmekle byk bir hata ilemi oldu. Bu "Kanl Pazar,, va-
ar'a sunulmasn ileri srd. Bu teklif hemen kabul edildi ve kas btn Rusya'da ok fena bir tesir yapt; protesto kabilin-
bir istida (petisyon) kaleme alnd. Bata ancak iilerin den her tarafta grevler balad. 11 Ocakta Moskova fabrikalar
fena durumlarndan bahseden bu istidaya, baz mfrit sosya- grev iln ettiler; Lehistan, Finlndiya, Ukrayna, Kafkas ve Si-
list ajanlarnn tevikiyle, siyas birtakm talebler de ilve bir'de grevler oald; bu harekete katlan iilerin adedi, o
edildi ve amele azndan yeni bir tekilt kanunu hazrlan- zamana gre mhim bir yekn tutan, 440 bin kiiyi buldu.
mas iin bir Meclisin (Ureditel'noye Sobraniye) arlmas Rusya'da, adet bir ihtill balam gibiydi.
istendi. Hkmet, vaziyete hkim olmak maksadiyle, Moskova
9/22 Ocak 1905, Pazar gn, ameleler, arm resmini, sabk Polis Mdr Trepov'u Petersburg General-guberna-
mill bayraklar ve bir kiliseden zorla aldklar sanemler ta- torluuna ( umumi asker vali) getirdi ve Petersburg'da sk
yarak, K Sarayna doru yrye baladlar; nmayie 140 ynetim iln edildi. Nmayilerin tekrarlanmamas iin iddetli
bin kadar kii katld; bunlardan birou kadn ve oiuk- ihtiyat tedbirleri alnd; ayrca ameleler arasndan seilen bir
ocuktu. Mill mar ve ilhiler syliyerek ilerleyen bu amele murahhas heyeti, ar'n huzuruna karld; ar bu mna-
nmayiilerinin hareketinden, Petersburg polisi bir gn nce sebetle, amelelerin "kendine olan sadakatlarna inandn,, sy-
haberdar edilmiti; bundan tr gerekli tedbirler alnmt. ledi ve " iileri affettiini bildirdi. Birka gn sonra, bir
Nmayiilerden bazlarnn yolda birok taknlk yaptklar, senatrn riyaseti altnda "Paytaht amelesinin memnuniyetsiz-
lklerinin esbabn aratrmak iin,, bir komisyon tekiline karar otoritesini tamamiyle sarst; harbin getirdii skntlar zerine,
verildi; bu komisyona amele murahhaslar da katlacaklard. harp zenginleri ve muhtekirler mstesna, geni halk kitlesi
Sosyalist propagandaclarn tesiriyle Petersburg iileri, seimleri arasnda artk mevcut rejimin deitirilmesi zamannn geldi-
boykot ettiklerinden, istenilen komisyon teekkl edemedi; ine hkmedilmi ve bunun iin teebbs ele almak gerek-
dolaysyle hkmetin bu yoldaki tedbirleri bununla sona erdi. tii fikrini kuvvetlendirmiti. 1905 ilkbaharnda her tarafta
1905 yl ubatnda, rus kuvvetlerinin Manury'daki amele grevleri balad. 1 Mays bayramnn kutlanmas meselesi,
Mukden yannda byk bir yenilgeye uramalar haberi, umum hkmetle ameleler arasn bsbtn at. 1 Mays enlikleri,
efkrn bsbtn kaynamasna sebeb oldu. Cemiyetin yksek arlk istibdat rejimine kar yneltilen geni demonstrasyonlar
tabakas ve burjuva snflar dahi, ar'n istibdat rejiminden mahiyetini ald. Amelelerin madd durumlarnn slh yolunda
memnun olmadklarn izhara baladlar. te bu durum kar- taleblerin ileri srlmesi ve bu yzden grevlerin kmas vaka-
snda, hkmet, mutlak rejimi bir az yumuatmaa karar vermi lar oald. Moskova'ya yakn vanovo - Vozenesensk mensucat
gibi grnd. ar adna tanzim edilerek, 1905 ubatnda, - fabrikalarndaki iilerden 70 bin amele grev iln ettiler (Mays
ileri bakan Bulgin'a hitaben neredilen ak bir mektupla 1905); bu mnasebetle, ilk defa olmak zere, grevcileri idare
(eskript), hkmet, istiar mahiyette bir "Duma,, (Parlamento) maksadiyle, ii murahhaslardan seilen " Sovyet ( ura) ku-
ihdasn dndn bildirdi. ruldu. Mamafih, polis ve jandarma grevcileri kolaylkla dattlar.
Bir mddet nce teekkl eden "Kurtulu,, (Osvobojdeni- Bu sralarda yaplan grevlerin en iddetlisi Lehistan'n muhtelif
ye) cemiyeti azalar ve 1905 Nisannda toplanan "Zemski So- ehirlerinde oldu ; bunlar sosyalist bir hareketten ziyade, Rus
bor (Yurt Mmessilleri) murahhaslar, Monari sisteminde ra- tahakkmne kar ynetilen Mill Leh hareketi mahiyetinde
dikal deiiklikler yaplmasn tasvib etmemiler, "ki odal,, idiler. 1905 yl yaznda, Liberaller ve Es-Er (S. R.) lerin n-
(Yksek ve Aa Meclis) sisteminin ihdas ile iktifa ederek, derlii altnda btn "Rusya Kyller Birlii,., teekkl etmiti;
mahdut Merut (Konstitsyonel) Monari usuln destekle- bu "Birlik,, (Soyuz ) Rusya'da merut bir idarenin ihdasn ta-
milerdi. lebetmee balad; btn bu hareketler esnasnda Lenin grubu
Bu sralarda emigrasyonda bulunan ihtillci liderler, Rusya- ihtillclarnn rol snkt; faaliyetin banda daha ziyade
daki olaylar dikkatle takibediyorlar, Rusya'daki sosyalist ve "Menevik,, ler ve Es-Er'ler bulunuyorlard.
ihtillcilere direktifler veriyorlard. "Menevik,, ler ve "Bole- Bu kark aylarn mhim olaylarndan biri de "Potemkin,,
vik,, ler ayr ayr kongreler tertib etmilerdi. Lenin'in idaresinde adl Rus Karadeniz donanmasna mensup bir harp gemisinin
1905 yl Nisannda Londra'da toplanan Bolevik grubu, Rusya'da hkmete kar isyan oldu. Ihtillclar bir mddettenberi faa-
kanl bir ihtill karmak dvasn gdyor ve ameleyi silhla liyetlerini denizciler arasnda teksif etmilerdi. Bahriyedeki id-
ayaklanmaa davet ediyordu ; fakat amele arasnda Lenin'in detli disiplin ve en kk bir itaatsizliin ar cezaya arpt-
taraftarlar ok az olduundan bu kkrtmalarn neticesi g- rlmas, efrad ile subaylar arasnda daima bir dmanlk ha-
rlmedi. R. S. D. R. P. (Sosyalist - Demokrat Amele Partisi) nin vas yaratlmasn mucib oluyordu. Ihtillclarn kkrtmasyie
bu III. nc kongresinde, Lenin'in idaresi altnda, Rusya'da bu dmanlk bsbtn artmt. "Potemkin,, gemisi efrad, 14
gelecekte ihtill kt takdirde, takib olunaca hatt hareketin (27) Haziran (1905) gn, "kokmu etle pien mercimek or-
bir pln hazrlanm oldu. "Menevik,, ler ise daha mutedil basn,, yemekten imtina ettiler ve isyan bayran kaldrdlar.
bir hareket tavsiye etmilerdi. Efrad, subaylarn birounu ldrdkten sonra, geminin idare-
Japonlarn, Tsuima yaknlarnda rus donanmasn imhalar sini ellerine aldlar; as gemi kzl bayrak altnda, o sralarda
haberi (14 ubat 1905) Rusya'da umumi heyecann azam bir umumi bir grevin yaplmakta olduu, Odessa'ya doru yol ald.
dereceyi bulmasn mucib oldu ; harbin kt seyri hkmetin Fakat asler karaya kmaa muvaffak olamadlar ve sahil ba-
taryalarnn toplar altnda denize almak zorunda kaldlar.
"Potemkin,, kruvazr bir hafta ak denizde dolatktan sonra
kmr tkendiinden, Kstence'ye giderek Romen makamlarna
teslim oldu. Romenler de asleri ve gemiyi rus hkmetine
verdiler; ayaklananlarn elebalar idam edildiler; bir ksm
da mebbed kree gnderildiler.
Ekim umum 6
( 1 9 ) Haziran (1905) tarihinde, Prens Sergey
grevi (1905) Trubetskoy'un bakanl altnda, "Zemstvo
ve Belediye murahhaslarndan teekkl eden
bir heyet, ar ziyaret etti. Azalar, bu mnasebetle, ar'a,
mill bir Meclisin ( "Duma,, nn) arlmas gerektii tavsiye-
sinde bulundular. Rusya'nn her tarafnda bagsteren kark-
lklardan tela den hkmet, nihayet, umum efkrla hesap-
lamak mecburiyetinde kald. 6 (19) Austos 1905 tarihli bir
kanunla, "Duma,, nn arlaca iln edildi. Fakat bu "Duma,,
ancak istiar mahiyette olacakt, yani kanunlar karmak hak-
kndan mahrum edilecekti. ileri nazr Bulgin tarafndan
hazrlanan byle bir proje, umum efkrn hayret ve hiddetini
mucib oldu ve mellifin adna izafeten " Bulgin Duma's
adiyle alay mevzuu tekil etti. Halk, tam mnasiyle bir
parlamento, yani kanun karmak salhiyetini haiz bir
Meclis istiyordu. Halbuki "Bulgin Dumas,, nda saylavlarn
% 85 ini byk iftlik sahibleri, yani muhafazakrlar tekil
edecek ehir ve ky ahalisinden ok az mebus kacak,
iilerin mmessilleri bulunmyacakt. Hkmetin byle bir
"Duma,, ihdas karar, bundan dolay arla kar memnuni-
yetsizliin artmasndan baka bir ie yaramad. Bu srada
Japon harbi bitmi, Portsmouth bar imzalanm (23 Austos/
5 Eyll, 1905) ve rus askerlerinin anavatana evki balan-
mt. ar hkmeti imdi vaziyete hkim olacan umuyordu;
halbuki durum bsbtn baka bir istikamette geliti ve
Rusya'nn her tarafnda Monariye kar ihtill hareketi ald
yrd.
19 Eyll (2 Ekim) 1905 tarihinde Moskova ehrindeki mat-
baalarda alan iilerin umum grevi balad; onlara frnc
ve ttn ameleleri katldlar. Caddelerde nmayiler tertib edildi.
Hkmet, arm en sadk bendeleri telkki ettii Kazak ktala-
rn nmayiiler zerine sevkedince, iilerle asker arasnda
arpmalar vukubuldu; fakat grevlerin n bir trl alnamad.
Derken 7 (20) Ekim tarihinde Moskova-Kazan demiryolu ii-
leri ve memurlar greve baladlar; ertesi gn, yani 8 (21) Ekim
1905 te, Rusya'daki btn demiryollar grev iln ettiler, 11 (24)
ekimde grev btn fabrikalar ve messeselere sirayet etti ve
umum bir ekil ald. Rusya'daki btn demiryollar, fabrikalar,
posta-telgraf ve mektepler faaliyetlerini durdurdular. Grevciler,
"Ureditel'noye Sobranye,, (Constituante Assemblee) artma-
sn taleb ediyorlard; memlekette nakil vastalar, muhabere ser-
visi ve devlet messeseleri felce urad. Bu durum kar-
snda hkmette aknlk eserleri grlmee balad. Peters-
burg'un asker kumandan, bu hareketi asker kuvvet kullanarak
bastracan umuyordu; fakat dier nazrlar buna cesaret ede-
mediler. Filvaki, baz ehirlerde askerlerle halk arasnda arp-
malar oldu; Harkov ehrinde niversite talebesi niversite binas
etrafnda barrikatlar yaparak askere kar durdular; amelenin
bir ksm da talebeye katld; o gn nmayiilerden 147 kii
ld. Petersburg niversitesi talebesi de byk bir nmayi
tertib ederek istibdat rejiminin kalkmasn talebettiler. Rusya'nn
her tarafnda hakik bir ihtill havas esmee balad. Durum ve-
hamet kesbetmek zere idi; yle ki ar II. Nikola, hatta bir ara-
lk tahtndan vazgemeyi bile dnd. htill vukuunda, arn
kamas iin iki alman harb gemisinin tam o sralarda, Peters-
burg'a yakn Peterhof iskelesine geldii dahi iddia edilmektedir.
Mamafih arn ekilmesine lzum kalmadan, durumun slahna
bir are bulundu.
17 (30)0ktober F > o r t s m o u l h bar esnasnda rus heyetinin
manifesto su ba olup, mzakereler zamannda Rusya le-
hine birtakm menfaatler salamakla hret
bulan ve bir mddet sonra kabinenin bana getirilen,
sabk maliye nazr, Kont Witte, ar' "Duma,, nn a-
rlmas lzumuna ve halk tatmin edecek bir beyanna-
menin yaynlamasna ikna etti. II. Nikola da baka bir kar
yol grmediinden, prensiplerinin tamamiyle hilfna olarak,
nihayet Rusya'da merut bir idare kurulmasna muvafakat eder
gibi grnd ve 17 (30) Oktober (Ekim) 1905 tarihinde bir
Rusya Tarihi 25
 E k i m a nda
"Manifesto,, (ferman) yaynlad. Buna gre: Rusya'da, sz, mat- Amele mmes- 1905 y
Rusya'da umum grevin
bua*, birlik kurmak, toplantlar yapmak hrriyeti, seim hakk- silleri Sovyet! e n kark gnlerinde, Petersburg'daki ame-
nn geniletilmesi ve terii mahiyette bir "Dumamn aralaca (uras), (Ekim- leler kendilerine gre bir nevi "hkmet,,
vdedildi. Bundan byle btn mesele ar'n "Manifestosunda 1905). Mosko- tekilt kurmak teebbsnde bulundular.
Va
vdettii esaslarn gerekletirilmesi keyfiyetine bal olacakt. 'bnmyak" Grevi idare maksadiyle, Petersburg'daki fab-
a
"17 Oktober Manifesto,, su rus halk tarafndan byk bir rika ameleleri aralarnda murahhaslar semek
sevinci mucib oldu; bundan baz gruplar memnun kalmamkla suretiyle, "Amele Mmessilleri Sovyeti,, (ura) kurdular. Bu
beraber, ar'n bu ferman Rusya'da yeni bir devrin balana- "Sovyet,,, amelelerin durumu, i zamanlar ve gazete karmak
can mjdeliyordu. Liberal ve sosyalist zmreler ise daha ileriyle megul olacakt. "Sovyetin bakan, Sosyalistlerden
geni bir hrriyet hakknn tannmasn bekliyorlard; bundan Khrustalev (Nosar) olup, bakan muavini de Trotski (Brontein)
dolay, "17 Oktober Manifesto,, su onlar memnun etmedi. Buna idi; mamafih bu amele tekiltnda "Menevik,,ler hkim
mukabil, muhafazakr mahfiller kendilerini tamamiyle tatmin olduklarndan, iilerin fazla taknlk yapmalarna msaade
edilmi sandlar; bunlardan bir grup "17 Oktober Birlii,, ad edilmedi. Petersburg rnek tutularak, Moskova, Odessa ve di-
ile bir Parti kurdular ("Oktyabristier) ve bundan byle arlk er baz ehirlerde de "Sovyetler kuruldu. Manurya'da bulu-
hkmetini her bakmdan desteklemee karar verdiler. Liberal nup, henz terhis edilmemi olan asker ktalarn bazlarndr,
ve demokratik evreler ise, "Duma,, iinde prensiplerini ilerlet- "Asker Murahhaslar Sovyeti,, kuruldu. Bununla, rus tarihinde
ve umumiyetle tarihte, ilk defa olmak zere, ihtillclar kendi-
mek maksadiyle, " Konstitsyonlu Demokrasi,, adna gelen
lerine has yeni bir tekilt yaratmak teebbsnde bulundular.
"Kadet,, Partisini kurdular. Sosyalist partilerin ekserisi yeni
Mfrit solcu tesirler altnda bu "Sovyet,, lerin baz ehirlerde
gelimeyi tamamiyle benimsememekle beraber, meru yollarla
silhl ayaklanmalar tertib etmek istedii grld.
faaliyet yolunu tutmaya karar verdiler; ancak Lenin grubu
hkmetin yeni siyasetini iddetle tenkide devam etti. ar'n "Duma,, iin seimler yaplacan iln etmesine
ar'n "Manifesto,, sunu takibeden gnlerde Rusya hakiki ramen, ihtill hareketlerinin n bir trl alnamyordu. Pe
bir ihtill ve inklp havas yayordu; caddelerde ihtillci tersburg'un burnu dibindeki Krontadt'taki deniz erleri, 26 ve
demonstrasyonlar yaplmakta, mitingler tertib edilmekte, ateli 27 Ekim ( 8 ve 9 Kasm) 1905 gnlerinde ayaklandlar ve
nutuklar sylenmekte idi. Fakat ayn zamanda muhafazakr ehiri ele geirdiler. Aslerin ilk ileri subaylarn ve zenginlerin
evrelerin de faaliyetleri artmt; hkmetin teviki ve inki- evlerini ve dkknlarn yama etmek oldu; fakat, hk-
lba kar mcadeleyi desteklemek maksadiyle "Rus Halk mete sadk ktalar yetiince bu isyan bastrld. ki hafta
Birlii,, (Soyuz Russkogo Naroda) tekilt yapld; bunun, sonra donanmada ikinci bir isyan patlak verdi. Karadeniz
"Siyah gruh,, (ernye Sotni) adiyle hret bulan ve koyu filosuna ait " Oakov harb gemisinde temen midt'in
mrteci'lerden teekkl eden zmresi, "Yahudi pogrom,, lan tevikiyle bir isyan kt; buna baz dier gemiler de katl-
tertib etmekle fena ad kazanmaa balad. Odessa'da byle dlar; fakat Sivastopol kalesinin toplar ile "Oakov,, ge-
bir "pogrom,, (taknlk) esnasnda birka bin yahudi ld- misi atee verildi ve asler ele geirildiler. Petersburg "Amele
rld, yahudi dkknlar yama edildi; yahudilere kar olan Sovyet,, lerinin faaliyeti an bir ekil almaa balaynca, h-
bu hn, rus ihtillci ve sosyalistleri arasnda dier milletlere kmet mdahale etti ve 3 (16) Aralk gn "Sovyet,, in merkezi
nisbetle ya h udilerin daha ok olmasndan ileri geliyordu. Bu polis basknna urad ve reisleriyle birlikte 230 azas tevkif
"Siyah guruh,, mensublarnn mfrit sosyalist ve ihtillclar- edildi.
dan birkan ldrdkleri de iddia edilmektedir. Bu sralarda rus ihtillci liderlerinden Lenin, Rusya'ya
dnm ve 1906 Aralk'ta, Finlndiya'daki Tammerfors eh-
rinde, taraftarlarnn bir toplants yaplmt. Konuulan mev- de "Rus,, ad ile bal her eyden nefret etmekte idiler. Bat
zular arasnda Rusya'da silhl bir ayaklanma karma madde- Avrupa ve Amerika'daki Lehliler ve Lehli mlteciler, ana va-
si de vard. Bunun iin Moskova'daki garnizonu elde etmek tanda milliyet ve hrriyet hareketlerini desteklemek iin byk
karar verilmiti Nitekim sosyalistlerin propagandas tesirini bir gayret sarfetmekte idiler. 1905 yl ihtillinde Lehistan'da
gsterdi ve 2(15) Aralkta Moskova garnizonuna ait bir alay mill hareketin kuvvetli bir cereyan halinde kendini gstermesi,
isyan kard; fakat dier ktalar buna katlmadlar ve isyan rus hkmetini tela drd ve 1905 sonbaharnda Lehistan-
da abuk bastrld. Moskova "Sovyeti,, nin teklifi zerine, da skynetim iln edildi; mamafih bu tedbir az sonra
Moskova'da 7 (20) Aralk gn yeniden umum bir grev ba- kaldrld.
lad ; amelenin bir ksm bundan faydalanarak silhl bir ayak- Ukrayna'da da mill hareket kendini belli etti. Ukraynal
lanma yapmak teebbsnde bulundular. Grevcilere garnizon- nasyonalistler, Moskova - Rus tahakkmnden ayrlabilmek
dan baz ktalar katlmak zere iken, Kazak'lar tarafndan yolunu aramaa baladlar ; bunlardan bir ksm bu hususta
durduruldular. Petersburg'dan celbedilen Semenovski hassa Avusturya-Macaristan'nn yardmna gveniyorlard ; nk,
alay yardm ile Moskova'daki ihtillci hareketin n alnd. Avusturya hkmeti kendi idaresindeki (Galiya ve Bukovina)
Bu suretle hkmet enerjik ve vaktinde mdahale sayesinde Ukraynallara geni bir muhtariyet vermiti. Mamafih geni
vaziyete hkim olabildi. 1906 yl girerken Rusya'da ihtill ha- halk kitlesi, cahil olduundan, Moskova ile bulunmak kkn
reketi epey gerilemiti. ar hkmetinin "Duma,, y ihdasa mu- tercih ediyordu. Sosyalistler de Rus hkimiyetini destekliyor-
vafakati heyecanlan yetitirmiti; bir trl memnun olmak is- lard. 1905 ihtilli, Ukraynallara kendi dillerinde gazete kar-
temiyen solcular ise halka nisbetle kk bir zmre tekil et- mak, mektep kitaplar basmak imknn verdi. Buradaki mill
tiklerinden, hkmet bunlarla baa kabilecek bir durumda hareketin nderleri retmenlerdi. Ukraynal retmenler ky-
olduunu aka gstermiti. lerde ktphaneler, okuma odalar amak suretiyle mill uya-
na hizmet ediyorlard.
1905 htillinde ihtilli Rusya'daki "gayri rus,, millet- Baltk eyaletindeki Letonya, Estonya ve Litvanya ahalisi
er n arasnda da mill hareket kuvvet buldu ; mamafih ayn zamanda
gayri ms l ' durumunda byk deiikliklere sebeb
milletler oldu. Fin milliyetileri ve sosyalistlerinin taz- buralarda sosyalistlerin mfritleri de oktu ; bilhassa Letonlar
yiki altnda ar II. Nikola, 22 Ekim (4 Kasm) arasnda mfrit temayll ihtillciler oalmt.
1905 tarihinde bir "Manifesto,, ile, Finlndiya'nn daha yl
nce alnm olan, otonomisini (muhtariyetini) iade etti. Finler 1905 ihtillinde ^ ^ htillinin, adedleri 18 milyonu aan,
bununla beraber mill hrriyetlerine kavutularsa da, Finlndiya Rusya Trkleri Rusya Trkleri zerindeki tesirleri byk ol-
yine Rusya'nn bir paras olmakta devam etti. Lehistan'da da du. Yukardaki blmlerde grld vehile,
mill hareket ald yrd; leh milliyetileri ve sosyalistleri Rus hkmeti, Trklere, birtakm tahdidler iinde, "din hr-
Lehistan'n Rusya'dan bsbtn ayrlmasn talebe baladlar; riyet ten baka bir hak tanmyordu. Siyas ve ekonomik bas-
bu talebler, fabrikalarda yaplan amele grevleriyle desteklendi; klar altnda tutulan Trk-Mslman ahalisi, bundan tr,
rus mektepleri "boykot,, edilerek, Lehliler tarafndan kendi htilli byk bir sevinle karlad. Fakat asrlardanberi rus
mektepleri ald. Rus hkimiyetine kar 1831 ve 1863 Leh hkmetinin tatbik ettii bask neticesi olarak, siyasi terbiye-
kyamlarndan sonra Lehistan'da rus basksnn ok iddetlen- den bsbtn mahrum ve medeni ve kltr durumlar da ok
diini grmtk; arlk hkmeti ve rus nasyonalistleri Leh- aa bir seviyeye dm olan, ve ancak yeni yeni Avrupa
lilere kar daima kin beslemekte ve leh adiyle bal hereyi medeniyetine intisaba balyan Trk kavimlerinin, htillin ge-
imha etmee almakta idiler. Bunun reaksiyonu olarak Lehliler tirdii imknlardan geni lde faydaianamyacaklar tabii
idi. Bununla beraber, htill balar balamaz, Kazan Trkleri-
nin nderlii altnda mill ve siyasi baz hareketler belirdi.
Bu hususta Yusuf Akura ve Abdrreit brahim ile Krml
smail Mirza Gasprinski'nin byk hizmetleri dokundu.
1905 htilline kadar Rusya'da ancak bir tek Trke ga-
zete, Krm'daki "Tercman,,, kyordu ve onun da yars
rusa idi. Bu defa "Matbuat Hrriyeti,, verilince, Kazan'da ve
dier ehirlerde birok Trke gazete, mecmua ve risale k-
maa balad. Bu hareketin banda, Kazan Trklerinin mil-
l, medeni ve ekonomik merkezleri olan Kazan ehri na-
yak oldu. "Kazan Muhbiri,, adiyle, 1905 yl Ekim ayn-
da ilk Trke ( Kazan ivesinde ) gazete intiar etti. Oren-
burg, Ufa, Astrahan, Cayk (Uralsk), Bak ve Petersburg
ehirlerinde de Trke gazeteler tesis edildi. htill'in ge-
tirdii "serbesti,, tam olmamakla beraber, Kazan ve dier bl-
gelerdeki Trklerin mill kltrlerini gelitirmek imkn hasl
olmutu. Mamafih yalnz bununla iktifa edilmedi, siyas sahada da
faaliyete geildi. Abdrreit brahim Efendi, Idil-Ural sa-
hasnda, Trkleri faaliyete gemek iinde gayret sarfetmi
ve onun telkiniyle baz ehir Trkleri, haklarn istiyerek Ba-
nazr Witte'ye hitaben arizalar gndermilerdi. Dier yandan
Yusuf Akura, smail Gasprinski ve Azerbaycanl Alimerdan
Topbalar, 8 Nisan 1905 tarihinde Petersburg'da buluarak,
Rusya Mslmanlar umum kongresini toplamak plnn hazr-
ladlar. Bunun iin en msait yer ve zaman dil zerindeki
Nijni-Novgorod panayr seildi. Panayr vesile ederek buraya
Rusya Trklerinin ilerigelenleri toplandlar. Oka nehri zerinde
bir gezinti bahanesiyle bir vapur tutuldu ve " Gustav Struve
vapurunun gvertesinde, 15 Austos 1905 tarihinde, gayri resmi
olarak "Rusya Mslmanlarnn Birinci Kongreleri,, topland.
Siyas, mill ve meden birok meseleler zerinde fikir teatisi
yapldktan sonra, Kongrece kabul edilen kararlarn en mhim-
leri unlard: Rusya Mslmanlarnn siyas, itima ve ilm iler- diler ve Kongre "Menevikler,, tarafndan ileri srlen btn
de birlemeleri gerektii; bunun tahakkuku iin Ruslarn terak-
kiperver gruplaryle ibirlii yaplmas; Ruslarla her bakmdan
hukuk eitliin talebi; Rusya Mslmanlarnn faaliyetlerini dev-
letin (yani Rusya'nn) bugnk ve ilerdeki ihtiyalarna gre
ayarlamalar; mslmanlar arasnda yayn ve mektepler vas-
tasyle asr hayatn esas fikirlerini nere allmas ; btn
bu plnlarn gerekletirilmesi iin zaman zaman kongrelerin
toplanmas. Bu karardan anlald vehie, Rusya Msl-
manlar (Trkleri) nn siyas talepleri fazla ileri gitmiyor, daha
ziyade kltr faaliyeti zerinde duruluyordu. imdiye kadar
hi bir meden ve siyas haklara sahip olmyan Rusya Trkle-
rinin bu "Birinci Kongreleri,, artk onlarn da, Rusya'daki dier
" gayri rus milletler gibi, kendi haklarn istemek yoluna gir-
diklerini gsteriyordu.
Merut Monariye doru
I. Duma (Mays 1 1 < 24 ) Aralk 1905 tarihinde, Babakan Witte
-Haziran 1906) tarafndan hazrlanan, seim kanunu nere-
dildi. "Duma,, ya girecek azalarn says u
hesaba gre olacakt: Kyllerden % 43 mebus; iftlik sahih-
lerinden % 34; ve burjuva ile dier zmrelerden (tccar,
esnaf ve amele) % 23. Seim hakk herkese verilmiyordu;
yevmiyeli iiler, kadnlar, fil hizmetteki askerler, talebe
seime itirak edemezlerdi; asgari ya haddi 25 idi. Semenler
arasnda da msavat yoktu. iftlik sahibleri (pomeikler) 2 bin
kiiden 1 mebus, ehirliler 7 bin kiiden, kyller 30 bin ve
ameleler 90 bin kiiden bir mebus seeceklerdi; seimler
direkt olmayp birka basamakl idi. 1906 yl ubatnda
"Devlet Dumas'na seim hakknda Stat,, karlarak, aa
tabakann seim haklar bir az daha tahdid edildi. Mart-Nisan
(1906) aylarnda seim yapld. Sosyalist partilerden Lenin
grubu, taraftarlarnn seimdeki muvaffakyetsizliklerini nceden
dnerek, I. Duma seimine katlmadlar, "boykot,, iln ettilerse
de "Menevikler,, ve dier Sosyalistler seime itirak ettiler. Bu
sralarda "Bolevikler,, amele arasnda dahi kredilerini kaybet-
milerdi. Nisan 1906 da Stockholm'de toplanan R. S. D. R. P.
in IV. c Kongresinde Menevikler byk bir ounluu haiz-
program kabul etmiti.
"Duma,, nn almasndan birka gn nce, hkmet,
"Devlet Esas Kanunlar,, (Fundamental kanunlar) yaynlam ve
gelecek iin durumunu ve Monari sistemini garanti altna
almt. Buna gre: Rusya Devleti dahilinde en yksek hki-
 miyetin btn Ruslarn mparatoruna ait olduu belirtildi.
Sonra, ar'n, esas kanunlarda deiiklik yapmak, lzumu tak-
dirinde "Duma,, da grlmeksizin, ehemmiyetli kanunlar kar-
mak hakk olduu da iln edildi. Bundan baka, "Duma,, nn
haiz olduu haklar, daha evvel tekil edilmi olan, "Devlet u-
ras na (Gosudarstvenny Sovyet) da temil edilecekte. "Devlet
uras,, bundan byle, yars ar tarafndan tayin edilen ve ya-
rs da Dvoryan'ler, Zemstvo,niversiteler ve Ruhaniler arasndan
seilen azalardan teekkl edecekti. Kanun lyihalar "Dumada
mzakere ve kabulden sonra, "Devlet urasna gidecek ve bu-
rada kabul edildikten sonra, kanun mahiyetini alabilmeleri iin,
ar'a tasdka gnderileceklerdi; ar, tasdik veya red selhiyetini
haizdi. Bu suretle "17 Ekim Manifestosunda, "Dumann "terii
bir messese,, olaca vdi, hkmet tarafndan yerine getirilme-
mi, ar'n selhiyetlerini tahdid edebilecek her teebbs n-
lemek arelerine bavurulmutu. ar, kendisini daha emin
zannettiinden, iinden nefret besledii, Witte'yi azletti ve yerine
koyu bir reaksiyoner olan Goremkin'i getirdi. Witte, i ban-
dan uzaklatrlmasndan nce Rusya'ya yeni bir hizmette daha
bulundu: Fransa'dan byk bir dn salamak suretiyle, Rus-
ya'y maruz kald mal iflstan kurtard.
I. Duma, 27 Nisan (10 Mays) 1906 tarihinde, Petersburg-
daki "Taurida Saray,, nda ald. "Deputat,, (mebus) arm ade-
di 524 idi. En kuvvetli tek parti "Kadet,, lerdi (190 mebus).
Kyller 204 mebus kardlarsa da, bunlar bir parti halinde
toplanm deillerdi; bunlardan 112 mebus (Es-Er'lerle birlikte)
" Grubu,, (Trudoviki) adiyle bir fraksiyon kurdular. Sac-
muhafazakr olan "Oktyabrist,, ler 44, Sosyal - Demokratlar
17 mebus karmlard. Finlndiya'nn kendi "Diyet,, Meclisi
olduundan, Finler Duma'ya adam gndermediler. Lehli, Bal-
tk eyaletleri ve Mslmanlardan - 44 mebus seilmiti; bunlar-
dan 25 i Mslman (Trk) idi (12 si Kazan Trklerinden); Ms-
lmanlarn ayr bir fraksiyonlar yoktu. "Duma,, nn reisliinde
"Kadet,, lerde Profesr Muromtsev seildi.
" Duma nn almalar iin hkmet tarafndan hibir yani vergi vermemee, askerlie gitmemee, davet ettiler. "Vborg
hazrlk ve pln hazrlanmamt; zaten ar ve nazrlar bu
Meclisi istemiyerek toplantya davet ettiklerinden, "Parlmen-
to nun almasn destekleyecek deillerdi. Bundan tr
"Duma,, ile "Hkmet,, arasnda bir ibirlii yaplmas da
imknszd; Partiler arasnda da bir ahenk ve semereli bir
alma havas yaratmak mmkn olamazd. Bilhassa "toprak,,
meselesinde Partiler arasnda byk gr farklar mevcut-
tu. Kyl mebuslar siyas meseleler az ilgilendirmekte, on-
lar ancak bir an evvel "arazi slh,, kanunlarnn kabuln
istemekte idiler. "Kadet,, ler ise, liberal-demokrasi sistemi-
ne dayanan bir Merut Monari kurulmasn; arazinin ift-
lik sahiplerinden satn alnarak, kyllere datlmasn ve
sosyal hayatta birtakm yenilikler yaplmasn istiyorlard.
Bata " Oktyabrist ler olmak zere, muhafazakrlar ise, Mo-
nari sistemini haleldar edecek tek bir adm atlmasna muha-
liftiler. Bu hava iinde "lk Rus Parlamentosu,, ald. Mza-
kere ve kabul edilen ilk kanun (1) "Dorpat niversitesinin kendi
bama bir amarhanesi olmasna ait bir kanun,, du.
Bu hava iinde, I. Duma'nn almalar ancak 10 hafta
srd. ar ve hkmet, siyas mahpuslara temil edilecek bir
umum aff kanunu karlmasna muhalefet ettii gibi, "Kadet,,
ler ve " Grubu,, tarafndan teklif olunan, "Arazi slhat pro-
jesi,, ne, yani byk iftliklerin kyller arasnda blnmesine,
ar ve hkmet iddetle kar geldiler. Bunun zerine "Duma,,
ile kabine'nin aras ald ve ar da, salhiyetini kullanarak,
" Duma y datt. 9 ( 22 Temmuz ) 1906 tarihinde mebuslar
toplanmak maksadiyle Taurida Sarayna geldiklerinde, kaplar
kilitli ve askerler tarafndan tutulmu buldular. Bu durum kar-
snda, Mebuslar dalp gitmekten baka bir ey yapamadlar.
Duma'nn datlmas, yukarda bahsettiimiz "Devlet Esas ka-
nunlar na uygun olmakla beraber, Merutiyet prensiplerine
asla uygun deildi; arn bu hareketi hrriyetseverler tara-
fndan fena karlanaca muhakkakt. Nitekim, " Grubu .,,
ve sosyalist mebuslardan 200 kii, Finlndiya'daki Vborg eh-
rine giderek, hkmetin bu keyf hareketini protesto eden bir
deklrasyon (beyannme) imzaladlar; hkmet, ayet, yeni
bir " Duma,, armyacak olursa, ahaliyi "passif mukavemete,,,
beyannmesini,, imzalyanlar arasnda 6 mslman mebus da
vard. Hkmet bu 200 mebus hakknda takibat at; bunlarn
mahkemeleri ancak 1908 de yaplm olmakla beraber, ilerdeki
seim listesine girmek hakkn kaybettiler; bununla Monariye
muhalif olan mhim ahsiyetler "Duma,, ya bir daha girmekten
mahrum edilmi oldular. I. Duma datld srada, ar, Gore-
mkin'i azletmi, kabinenin bana Stolpin'i getirmiti.
"Duma,, nn datlmas, Rusya iinde herhangi bir byk
karkla yol amad ise de, baz yerlerde yine baz hareket-
lere sebebiyet verdi. Krontadt ve Sveaborg (Finlndiya) daki
denizciler isyan teebbsnde bulundularsa da, hkmet kuv-
vetleri vaziyete abucak hkim oldular. Sosyalist partilerden
hibiri umum bir ihtill kartacak durumda deillerdi; zaten
halk arasnda da bunlarn taraftarlar da azd; ancak
"intelligetsiya,, zmreleri "solcu,, geiniyorlard. 1905 yl h-
tillinden sonra kendini toplayan hkmet, bu defa Stolpin'in
enerjik ve becerikli idaresi altnda, kendi arzusuna uygun bir
"Parlamento sistemi,,, yani "Parlement la russe,,, kurmak
siyasetini takibe balad. ar, "Duma,, y bsbtn kaldrmak
niyetinde deildi; ancak daha "yumuak,, bir "Meclisin,, seil-
mesini arzu ediyordu.
II Duma (ubat se
' m ^ e r d e "Kadet,, ler yan yarya kay-
- Haziran 1907) bettiler ve ancak 98 mebus karabildiler;
buna mukabil "Oktyabristler (yani muhafaza-
krlar) 80 e yakn mebus kardlar. Seimlere bu defa Lenin
Partisi de itirak etmiti. Menevikler ve Bolevikler birlikte,
65 mebus kardlar; fakat Lenin grubu yine azlkta idi. "
Grubu,, (Trudoviki) ve Es-Er'ler de gelime kaydederek, 157
kii oldular. II. Duma'ya Mslmanlardan 34 mebus seildi,
bunlardan 15 i Kazan Trklerindendi. Mslman mebuslarndan
29 kii "Mslman fraksiyonu,, tekil ettiler; kalanlar ise
"Mslmanlarn hizmet taifesi,, adiyle sosyalistlere yakn bir
grup kurdular. Mslman fraksiyonu, "Kadetlerle ibirlii esa-
snda anlatlar. Yeni Duma, birincisine nisbetle daha "solcu,,
olmakla beraber, eskisinden daha zaifti. Kudretli ahsiyetler
azd; Stolpin'in tatbik etmek istedii liberal-konservativ poli-
tikas mebuslarn ekseriyetini tatmin etmekte idi.
II. Duma toplantya arlmadan az nce, Londra da Sos-
yal - Demokratlarn V. nci Kongresi toplanmt; bu defa murah-
haslarn ounu Lenin grubu tekil ettiinden, Boleviklerin arzu
ettikleri esaslar kabul edildi; bunlar arasnda "mevcut rejimi
devirmek iin bir ayaklanma karmak,, karar da vard.
Lenin, Duma'ya seilen "Bolevik mebuslarn faaliyetini idare
ediyor, hkmete kar mcadele yollu direktifler veriyordu.
"Duma,, nn faaliyetine balamasndan az sonra, Sosyal-Demok-
ratlarn kararlar hkmete malm oldu. Bunun zerine Sto-
lpin, 55 meb'usun masuniyetinin kaldrlmasn istedi ve bu
ile bal mebuslarn asker mahkemeye verileceklerini bildirdi.
"Kadet,, ler, hkmetin ithamlarnda birtakm "teknik,, noksan-
lar bulunduunu ileri srdler ve meselenin etraflca aratrl-
mas iin mnakaalarn geciktirilmesini istediler. Babakan buna
yanamad ve 3 (16) Haziran 1907 tarihinde Duma'y datt.
Stolpin bunu yaparken, "Devlet Esas Kanunlar,, ndaki 87 nci
maddesine istinat etmi olduundan, bu yoldaki hareketi, haddi
zatnda, kanun d saylamazd. Bu 87 nci madde hkmete
gayet geni haklar ve salhiyetler vermekte, her eit ihtillci
hareketi bastrmak ve Babakann kurmak istedii rejimi yarat-
mak yolunda kendisine geni imknlar salamakta idi. Stolpin
tasarlad sistemi kurmak maksadiyle, Duma'y datt tarihte,
yeni bir "Seim Kanunu,, da kard. Bu suretle gelecek
"Duma,.nn, hkmetin elinde bir oyuncak olabilmesi de temin
edilmi oldu. Bu bakmdan, Stolpin'in 3 (16) Haziran 1907
tarihindeki hareketi, adeta yeni bir devlet darbesi (coup d'etat)
mahiyetinde idi.
"Dumann datlmas baz amele grevlerine ve kyl
karklklarna sebebiyet verdi. htillcilerin ok cretli baz
hareketleri grld. Stalin'in idare ettii bir ihtillci ete, Tiflis
Devlet Bankasna gnderilmekte olan bir para nakliyat kata-
rn bast ve 200.000 ruble miktarnda bir para ele geirdi. Bu
parann bir ksm Avrupa'ya gnderilerek, Rusya'da ihtill
hareketini finanse iinde kullanld. Fakat, hkmet kuvvetleri
btn karklklar sratle ve kolayca bastrdlar ve vaziyete
hkim oldular. Rusya'da ihtill hareketlerinin bsbtn geve-
dii bu suretle meydana km oldu. Stolpin bundan istifade
ederek, Rusya'da bir daha "ihtill kopmamas iin,, ekonomik
ve idar sahada birtakm yenilikler tatbikine geti.
 1906 ve 1907 1 5 A u s t o s 1 9 0 5 te> Nijni-Novgorod panayr
yllarnda Rus- esnasnda "Mslmanlarn Birinci Kongresi,,
ya Trkleri akdedildiini grmtk. Bunu mteakib, 13- DOKUZUNCU BLM
arasnda faa- 23 Ocak 1906 tarihlerinde Petersburg'da, Rus-
liyetler ya Trklerinin "ikinci Umum Kongreleri,, REAKSYONUN GALEBES
oldu ve bu mnasebetle "Btn Rusya Mslmanlarnn ittifak,,
adyie bir tekilt yaplmas kararlatrld. Ayn yln, Nijni- Stolpin rejimi
Novgorod panayrnda (16-21 Austos) Rusya Trklerinin 3 Haziran
III. Duma kararyle Babakan Stolpin, Duma
"nc Kongreleri,, akdedildi; buna Rusya'nn her tarafndan
(1907-1912) seimlerinde esasl deiiklikler yapt. Yeni kanuna
tannm simalar itirak ettiler. Alimerdan Topba reis, Yusuf
gre: iftlik sahipleri (pomeikler) 230 kiiden
Akura umum ktib seildiler. Gndemin en mhimi 4. maddesi
1 mebus, ehirliler 1.000 nfustan, kyller 60.000 den, ii-
olup "Mslmanlarn siyas bir parti kurmalar,, bahsi idi; bu
ler 125.000 kiiden 1 mebus seeceklerdi. Lehli ve Avrupa
mesele uzun mnakaalara yol at; esas itibariyle Yusuf Ak-
Rusyas Trklerinin seim haklar ok tahdit edilmi, Trkis-
ura'nn teklif ettii maddeler zerinde mutabk kalnd. Buna
tan ve Kazak Trkleri seim hakkndan tamamiyle mahrum
gre: H. Duma'daki Trk mebuslarn byk bir ksm, liberal-
braklmlard. Bu esaslar zerinde yaplan seimler u neti-
demokrat olan rus "Kadet,, frkas ile ibirlii yaptlar. III.
ceyi verdi: Mfrid saclar 52 mebus, Rus nasyonalistleri 93,
Mslman Kongresinin esas mevzularndan biri de: Mektepler
Oktvabristler 133, Progressiv Parti (Terakkiperverler) 39, Ka-
meselesi idi; alnan kararlara gre, Rusya Trkleri arasnda
det'ler 53, I Grubu 14, Sosyai-Demokratlar (Menevik ve
maarifin sratle gelimesi iin byk gayretler sarfetmek gere-
Bolevikler birlikte) 14, Lehliler ve Baltk eyaleti ahalisi 17,
kiyordu; nitekim bu karar Trkler arasnda kltr faaliyetle-
Trkler (Mslmanlar) 10, hibir parti ve gruba dahil olm-
rinin sratle gelimesinde byk bir mil oldu. "Mslman
yanlar 10. Avrupa Rusyas'ndan seilen mebuslarn yeknu
ttifak,, nn nizamnamesi Rus hkmeti tarafndan tasdik edil-
403 olduu halde, "taradan,, (Sibir v. b. yerler) gelenler ancak
mediinden, kanun bir mahiyet kesbedemedi. Zaten 3 (16)
39 kii idi.
Haziran "Hkmet darbesi,, ile tatbikata konan irtica rejimi,
Rusya Trklerinin siyas ve meden faaliyetlerine sed ekmiti. III. Duma 1907 ylnn sonunda ald. Hibir parti kendi
Mamafih, 1905 ihtilli ile balanan "nisb hrriyet,, iki yl bana ounluk tekil edecek bir durumda deildi. Oktyabr-
iinde, Kazan Trkleri bata olmak zere, Rusya Mslmanlar istler Nasyonalistlerle beraber olmak zere en kuvvetli bir
arasnda kuvvetli bir mill ve meden cereyann domas ve grup yaptlar. Oktyabrist partisine mensup, Moskova fabrika-
yrmesine sebeb oldu. trlerinden Gukov, Duma'ya reis seildi; bu grup kabine
bakan Stolpin ile ibirlii yapmay prensip olarak kabul
etti. III. Duma bu suretle "sac,, elemanlarn stnl-
1905 htillinin Rus htilli, Rusya ile komu memleket-
n temin etmi, ve dolaysyle "reaksiyoner,, (mrteci) bir
dier nemle- lerde de tesirini gsterdi. Avusturya-Macar-
siyasetin takibedilecei aikrd. Nitekim Duma'daki muha-
ketlerde stan hkmeti, 1907 de umum seim hakk-
fazakr ve nasyonalistler hemen harekete getiler, ve bilhas-
tesirleri n kabul etti iran'da, ahn mstebit rejimine
sa "gayri rus,, lara kar basklarn iddetlendirilmeeini ve
kar 1907 de bir ihtill kt. 1908 de Sultan
Rusya'daki btn milletleri "ruslatrmay,, ama bilen bir
Abdlhamid rejimi devrilerek Trkiye'de "ilk Merutiyet ku-
politikann kabul zerinde srara baladlar. Trk - mslman
ruldu. 1911 de in'de bir Cumhuriyet idaresi tesisinde de Rus
okullarnn ve hayr cemiyetlerinin kapatlmas istendi; 1905
Intillinin tesiri olduu iddia edilmektedir.
htillinde Trklere verilen "hrriyetin kaldrlmas yolunda,
 kaldrarak, ahs mlke dayanan her ailenin kendi bana
hkmetin tedbir almas taleb edilmee baland. Stolpin ka-
toprak sahibi olmas prensibini tatbka karar verdi.
binesi saclarn btn taleplerini hemen yerine getirmemekle
beraber, "gayri rus milletler zerindeki bask mtemadiyen Stolpin, 9 (22) Kasm 1906 tarihinde bir karar kararak,
artt. Lehistan'da mill hareketi durdurmak iin tedbirler aln- kyllerin bundan byle "Mirden karak, kendi hisselerini
d; rus dili herkes iin mecbur bir dil oldu. Baltk eyaletin- ayr bir "hutor,, (kk iftlik) haline getirebileceklerini bildirdi.
deki Alman mektepleri kapatld ve tedrisat ancak rusa yapl- Bu karar bir lyiha halinde Duma'ya gnderildi ve 14 (27)
maa baland. imdiye kadar bir Alman niversitesi mahiye- Haziran tarihinde kanun mahiyetini ald. Buna tevfikan Rusya-
tinde olan Dorpat niversitesi tamamiyle ruslatrld; Dorpat daki "Mir,, tekilt iinde yayan kyller 20 yl iinde "Mir,,
ehrinin de ad deitirilerek Yur'yev oldu. den kacaklar ve her kyl ailesinin kendine ait arazisi ola-
cakt. steyen, kendi hissesini satp, baka yere gidebilecekti.
stol in'in Stolpin, Rusya'daki ihtill hareketini nlemek Stolpin'in bu "Arazi slhat kanunu,, rus kyl hayatnda
Arazi refor- v e yzyllardanberi devamedip gelen "toprak byk deiikliklere yol at. ok uzun bir tarihi olan
mu kanunu, meselesini,, halletmek iin esasl tedbirler al- "Mir,, tekilt yklmaa balad; onun yerine Bat Avrupa
il 4 (27) Haziran may dnyordu. Toprak meselesi, Rusya'da memleketlerine benziyen kyl "hutorlar kurulmakta idi;
1910) en nemli sosyal ve ekonomik bir problem mamafih, byk kyler datlmyordu; arazi sahibleri yine
olmakta devam ediyor, ve 1905 ihtillini takip eden yllarda, eskisi gibi "Mir,, halinde kyde oturacaklar, ancak iletme
bsbtn nem kazanmt. 1861 ylnda kyller "serbesti,, yerleri ayr olacakt. Kyllerden halleri yerinde olanlar,
kazanmlar, fakat yeter derecede toprak sahibi olamamlar- fakir kimselerin topraklarn satn almak suretiyle, geni "hu-
d. Arazinin byk bir ksm gayet mahdut "pomeik,, snf- torlar kurmaa baladlar. Hisselerini satanlar ise, Sibir'e,
Kazakistan'a, Trkistan'a ve Uzakdouya gederek, oralarda
nn elinde idi. Bu durum ise sosyalist propagandalarna geni
toprak sahibi olmak yolunu tuttular. Bununla: Rusya'da byk
bir yol ayordu; sosyalistler arazinin pomeik'lerden alnarak
bir gmen hareketi meydana geldi. Rusya'dan her yl
hemen kyller arasnda blnmesini istiyorlar; liberal-demok-
milyonlarca rus mujikleri, Ukraynal "hohollar yerlerini yurt-
ratlar ise pomeik maliknelerinin satn alnmas ve para kar-
larn sattktan sonra, Sibir'e ve Trkistan'a gitmekte idiler.
lnda datlmas taraftar idiler. Hkmet ise mevcut niza-
Bunun neticesi olarak , oralarda rus kolonizasyonu geniledi;
m deitirmek niyetinde deildi; ite bu yzden hkmetle
Trklerin elinde topraklar zorla alnarak, Ruslara datlmaa
sosyalistler, liberaller arasnda ihtilf kyor, ayn zamanda
baland.
10,5 milyon aileyi geen kyl kitlesi de frsat dtke mem-
nuniyetsizliini izhar ediyordu. Arazi al-veriini desteklemek, "hutor,, lar kurulmasn
1861 yl kanunu gereince kyller, mterek arazide temin etmek maksadiyle ayr bir "Kyl Bankas,, tesis edildi.
olmak zere bir cemaat (Mir) tekil etmiler, ve "Mir,, iinde, Bu Banka kyllere kredi at. Stolpin'in "arazi reformu,, Rus-
mteselsil kefalet esaslarnda hkmete kar birtakm mkel- ya iin esas itibariyle hayrl bir i olacakt; pln iyi tatbik
lefiyetlere tbi tutulmulard. Arazi, "Mire giren btn ky- edildii taktirde rus ky hayat tamamiyle deiecek, daha iyi
llerin mterek mal addedildiinden, kimse kendi hissesini metodlarla ziraat gelitirmek mmkn olacakt. Nitekim, kanu-
satmak veya bakasna devretmek hakkn haiz deildi. Bu nun tatbkna balanmasndan on yl sonra, 2 milyondan fazla
kabil tekilt ekonomik bakmdan da ok mahzurlu idi; gayet kyl ailesi, "Mir den km, kendi balarna, kk iftlikler,
iptidai ziraat usullerine dayanan, ve dank tarla sistemi tatbik "hutor,, lar kurmutu. Fakat "reform,, un tatbknda ta batan
edilen bu rus kylerinde mahsul az olur, kyl ahali daim baz yolsuzluklar ve speklsyonlar yaplarak, kyllerin bir
bir skntdan kurtulmazd. Stolpin, bu defa, "Mir,, tekiltn ksm eskisine nisbetle daha kt bir duruma drld; "Ky-
l Bankas,, ve arazi sahiplerinin krn temin iin birtakm
tedbirler alnd; kendi balarna "hutor,, kuran kyllerin bir
ksm aldklar krediyi deyemiyerek topraklarn satmak ve
getmek zorunda kaldlar. Stolpin'in bir "terrist,, tara-
fndan ldrlmesi (1911) ve hkmetin "Stolpin reformum-
dan kukulanmaa balamas, bu hareketin gevemesine sebeb
oldu. Bu reform'un tatbkna zaman da kalmadan Birinci Ci-
han Harbi kt ve arkasndan htill koptu. "Toprak meselesinin,,
radikal bir ekilde halli ii ise, Bolevik ihtillinden sonra ku-
rulan "Sosyetler zamanna kald.
htill hareke- Stolpin, Rusya'daki ihtill ve inklp hareket-
tlnln gelimesi I e r i n i her vasta ile durdurmak ve nlemek
azminde idi. Kendisine kar gelmek istiyen
muhalefet szclerine verdii u cevap mehurdur: "Siz Rus-
ya'da byk karklklar (katastroflar) olmasn istiyorsunuz,
biz ise Rusya'nn byk kalmasn arzu ediyoruz,,; Stolpin,
rus muhafazakrlarna ve nasyonalistlere dayanarak bir nevi li-
beral-konservatif rejim kurmak isterken, btn sosyalist hare-
ketlere kar amanz bir mcadele amt. Menevik ve Bol-
evik liderleri takibata uradlar. 1907 yl banda Lenin ve
arkadalarnn tevkifi emri verildi; bunun zerine Lenin,
Finlndiya yolu ile isvire'ye kat; Bolevikler liderinin bu
ikinci emigrasyonu on yl srm, ancak, kinci htill patlak
verince (1917) sona ermitir. Hkmet tarafndan alnan iddetli
tedbirler sayesinde fabrika iilerinin grevleri sratle azalma-
a balad; ayn zamanda ameleyi kkrtan ihtillclarn bir-
ou tevkif edildi veya srgne (Sibir'e) gnderildi; bunlar
arasnda, 1908 yl Martnda tevkif edilen Cugavili (Stalin) de
vard, ihtill hareketinin n tamamiyle alnm gibiydi. Bunun
icab olarak intelligentsiya arasnda da inklp ate snmee
yz tuttu. Rusya ekonomisi ve siyas hayatnda hkim olmaa
balyan normal gelime ihtillci hareketin bsbtn tavsama-
sna sebeb oluyordu. Bu durum karcnda sosyalist partilerin
faaliyeti epey azald ve liderler arasnda mhim ihtilflar ba-
gsterdi.
Menevik ve Daha 1906 da' Es"Er'lerin (S- R-) s a unsur"
Bolevik lerin a n . "Kadet,, lere yakn "i Halk - Sosyalist
kesin olarak Partisi adiyle yeni bir parti kurmulard. Bu
birbirlerinden partinin toprak meselelerindeki gr Ka-
ayr,malar det'lerinkine benziyor ve kyllere, iftlik sa-
(1912) hiplerinden alnacak arazinin verilmesi (satl-
esasna dayanyordu. Es-Er'lerin sol ksmlar, yar anarist bir
mas) grup olan "Es-Er Maksimalist,, partisini kurdular ve eskisi
gibi terrist faaliyet esas prensipleri olmakta devam etti.
Bu yllar iinde Rus Sosyal-Demokratlar arasndaki ay-
rlk kesin bir ekil ald. Daha 1903 te bu partinin II. Kon-
gresinde Lenin ve Martov arasnda ihtilf ktn grmtk.
Lenin, "proleter inklbnn,, tahakkuku iin ok zecr hareketlere
bavurmak gerektii tezini ileri srm, Martov da Avrupa Sos-
yal-Demokratlarnkine benziyen daha mutedil bir yolun takibe-
dilmesi lzmgeldii kanaatnda bulunmutu. Lenin taraftarlar
ok olduklarndan bu gruba "Bolevik,, ad verilmiti; Martov fik-
rinde olanlara da "Menevik,, denmiti. Fakat bu adlar henz bir
ey ifade etmiyorlard; prensiplerde hibir ayrlk yoktu, yalnz
hedefe varrken tatbik edilecek metodlar baka idi. Her iki
grup ta, Rus Sosyal-Demokrat Amele Partisi adn (R. S. D. R.
P.) tamaa devam ediyorlard. 1905 ihtillinden sonra her iki
grup arasnda ihtilf geniledi. Lenin, ihtillci hareketin
yegne nderi olmak istiyor, Rusya'nn, iinde bulunduu
durumu ve stad Kari Marks'n "Proleter ihtillinin tahakkuku
iin istedii artlar,, nazar itibare almyarak, Rusya'da amele
ihtillinin bir an karlmasn talebediyordu. Fakat, 1905 yl
ihtilli, Lenin prensip ve metodlarnn tatbiki kaabil olmadn
gsterdi; mamafih Lenin yine prensiplerinden vazgemedi; o,
kendisine has bir sebat ve inadla "Rusya'da bir proleter dik-
taturas rejimi,, ni kurmak iin faaliyetine devam etti. 1907 de,
Stolpin irtica rejiminin basks altnda birok rus sosyalistleri
tekrar Avrupa'ya katklarndan, rus siyas mltecilerinin adedi
artmt. 1912 yl Ocak aynda Prag'da Rus Sosyal-Demokrat-
larnn VI. Kongresi akdedildi. Bu toplantda Lenin taraftarlar
ounluk tekil ettiklerinden Bolevik'lerin teklif ettikleri madde-
ler kabul edildi. Bu Kongre esnasnda "Menevik,, lerle "Bole-
vikler,, kesin olarak birbirlerinden ayrldlar. Bundan byle
Rasga Tarihi 26
Lenin partisi "Sosyal-Demokrat, Bolevik,,, (R. S. D. R. P. (b)
adn ald ve bu isim 1918 ylna kadar devam etti. Mamafih
"Bolevik,, adn ok az kimse biliyordu; zaten Rus intelligen-
tsiyas'ndan sosyalist olanlarn ekserisi, ya Es-Er veya Menevik
idiler. "Bolevik,, ler daha ziyade "Leninist,, diye tannmlard.
1907 den sonra Stolpin'in "arazi reformunun icab olarak
rus endstri- kyllerin bir ksmnda nemli bir kalknma
sinde gelime hareketi grld; bunun icab olarak yap
malzemesi ve istihlk maddelerine ihtiya
artt. Ayn zamanda hkmet tarafndan yaplan asker sipari-
ler byk bir yekn tutmakta idi. Demiryolu inaat da sratle
geliti. Btn bunlarn neticesi Rusya'da ekonomik bir kalkn-
ma, fabrikalarda sratli bir gelime oldu. 1905-1907 yl htill
hareketini mteakib, Rusya'da normal hayat artlar salannca,
rus bankalar ve endstrisine yeniden yabanc sermayenin
akn balad; fransz ve alman kapitali Rusya'da geni bir
tatbikat sahas buldu. te yandan rus endstrisinin kapasi-
tesi, Amerika ve Avrupa'dakilerine nisbetle, ok geri bir du-
rumda idi. Rusya, demir madeni istihsali bakmndan, yer y-
znde, beinci geliyordu; 1913 te btn Rus demiryollarnn
tutar 65 bin km. olmakla beraber (bunun 43,5 bin km. dev-
lete aitti), Avrupa'daki lye gre ok aa bir derecede enerjik bir kimse deildi ; bu ise hem ar'n, hem de sosya-
idi. Rusya'da 1910 da imal edilen eya kymeti, Amerika'daki-
den 9 misli azd; bir rus amelesinin kazanc bir Amerikal
ameleden 4 defa azd. Mamafih, Avrupa ve Amerika'ya nisbetle
rus endstrisi geri bir durumda olmakla beraber, endstri
sahasnda az zamanda byk gelimeler kaydedilmiti. Loko-
motifler, ar makineler, zrhllar, vagonlar ve her nevi silh
imal eden byk fabrikalar yaplmt. Petersburg'daki "Putilov,,
fabrikas gibi onbinlerce amele altran byk imalthaneler Nisan 1912 gn 3 bin amele, dertlerini bildirmek ve baz
mevcuttu. Urallarda demir, Done havzasnda kmr, Bak'da
petrol, vanovo - Vozenesensk'ta mensucat merkezleri meydana
gelmiti.
htill Endstride ve ekonomik sahada kaydedilen bu
hareketinin gelime ile mvazi olarak iilerin mikdar da
canlanmas artm ve ayn zamanda sosyalist propaganda da
oalmt. Sosyalist fikirler gittike reva bul-
maa balamt. Merkezleri Avrupa'da olan "Menevik,,,
"Es-Er ve "Bolevik,, partileri, brorler ve gazeteler vasta-
siyle amele ve intelligentsiya arasnda propagandalara hz ver-
milerdi. Zaten, 1905-1907 yllar arasnda Rusya'da birok
ihtillci neriyat yaplm ve kitaplar baslmt. Rus mnevver-
leri ve amelesi bu gibi eserleri kolayca elde etmek durumunda
idiler. Btn bunlarn neticesi olarak sosyalist grler epeyce
yaylmt.
ar II. Nikola ise Monari sistemi ve rejiminin muhafazas
yolunda gayret sarfetmekte ve mrteci nazrlar ve generaller
vastas ile rejimini kuvvetlendirmee almakta idi. ar,
hatta Stolpin'den bile phelenmee balad ; Banazrn
" diktatrce hareketleri II. Nikola'nn houna gitmiyordu.
Stolpin'in, Bat eyaletlerinde de "Zemstvo,, tekiltn kurmak
isteyii, hkmet ile "Devlet uras,, arasnda ihtilfa sebebiyet
verdi ve Stolpin bu yzden ar'n gznden dt ; az sonra
14 (27) Eyll 1911 de, Stolpin, Kiyef'te bir suykasta urayp,
bir "sosyalist,, tarafndan vuruldu ; halbuki bu "sosyalist,, in
polis gizli tekiltna mensup olduu meydana kmtr.
Bu defa kabinenin bana mutedil terakkiperver olan
Kokovtsev getirildi. Yeni Banazr, Stolpin gibi kabiliyetli ve
listlerin iine geliyordu; bir taraftan istibdat kuvvetlenirken,
dier yandan ihtillci hareket te hzlat. Baz fabrikalarda
amelenin tekrar ba kaldrdklar grld. Bunlardan en m-
himi, Sibirya'daki Lena nehri boyundaki maden ocaklarnda
oldu. 1912 ubat aynda, buralarda i gren binlerce amele
mevcut artlar iinde alamayacaklarn bildirdiler ; kendile-
rine yaplan nasihat ve telkinler bir netice vermedi; 4 (17)
ricalarda bulunmak maksadiyle, oraya yakn bir ehirde bulu-
nan Mdde-i ummi'ye varmak iin yola dizilmilerken, bunlar
polis, jandarma ve asker tarafndan atee tutuldular. Bu hdise
esnasnda 250 amele ld ve 270 kii yaraland. Amelelerin bu
ekilde cezalandrlmalar, amele ve btn ihtillci zmreler
arasnda derin bir akis yapt. imdiye kadar "Ul'yanov,, soy-
adn tayan Bolevik lideri, bu hdise zerine "Lenin,, adn
almtr. Mamafih "Lena vakas,, mnferit bir olay olarak kald;
dier fabrika ve maden ocaklarndaki ameleler harekete ge-
mee cesaret edemediler; hkmet iddetli tedbirler sayesinde
her nevi bakaldrma teebbsn daha balangta ezecek
kudrette idi.
IV. Duma Duma'nn kanun mddeti sona erince, 1912
(1912-1917) Eyllnde dald. Yeni seimler yapldktan
sonra IV. Duma topland. Yeni meclisteki 410
deputat (mebus) tan en kuvvetli parti "Oktyabrist,, lerdi (100
mebus). Kadet'lerin 50, Grubu 10, Menevikler 7, Bole-
vikler 5 mebus kardlar. Trkler'den bu defa ancak 6 mebus
seildi. Oktyabrist'ler hkmet partisi idi. " Mslman frak-
siyonu ekseriyetle Kadet'lerle ibirlii yapmakta, Rusya
Mslmanlarnn meden ve siyas haklarn mdafaaya al-
makta idi. Bata, Boleviklerle Menevikler bir grup tekil
etmilerken, sonra ayrldlar. 1912 yazndanberi Galiya'daki
Krakovya'da yayan Lenin Rusya'daki ihtill hareketini yakn-
dan idare etmee alyordu. Bu mddet zarfnda hkmet
gittike reaksiyoner bir politika takibine balad. 1913 aralk
aynda Kokovtsev azledilerek, yerine koyu bir mrteci olan
Goremkin, kabinenin bana geirildi. II. Nikola, bununla, hem
d, hem de i siyasette daha mstakil bir hatt hareket sahibi
olmak istemiti. idarede, irtica kuvvetlendi; fakat bunun
karl olarak liberal ve sosyalist hareket te artt. 1912 de
Lenin tarafndan, tesis edilen "Pravda,, gazetesi, ihtillci propa-
gandasnn balca organ idi.
Yeni Pansia- birinci r u s htillini takibeden reaksiyon ylla-
nnn
vzm (1908) dourduu fikir ve siyas cereyanlardan
biri de "Neo-Slavizm (Yeni-Panslavizm) dir.
Stolpin kabinesinin Lehlilere kar iddetli tedbirler almasna
karlk olmak zere, "Duma,, ve "Zemstvo,, mahfillerinde,
Ruslarla Lehliler arasnda bir anlama zemini bulmak istiyenler
oald. Bu gruplarn teebbs ile, 1908 ylnda, Moskova'da
"Slavlar Arasnda Dostluu Yayma Dernei,, kuruldu. Adndan
da anlald vehile bu cemiyet btn Slavlar ve o zamana
kadar Panslavizm hareketi dnda tutulan Lehlileri de, Rus-
ya'nn siyas ve meden nderlii etrafnda toplamay bir ama
olarak kabul etmiti. Rusya'da Panslavist fikirler hibir zaman
snm deildi ve daima Trkiye dmanl ruhunda geli-
mekte idi. Fakat, bu defa, "Trkiye dmanlna,, bir de
" Avusturya - Macaristan dmanl katld. Bu hareketin
siyas gayesi, bilhassa Avusturya-Macaristan idaresinde ya-
yan Srp, Hrvat, ek, Slovak, Leh ve Ukraynal "Slav karde-
leri,, yabanc hkimiyetinden kurtarmak ve bu suretle btn
Slavlarn Rusya'nn hegemonyas altnda birlemelerine yol
amakt. Balkan Slavlarnn Osmanl-Trk hkimiyetinden k-
malarndan birinci derecede mil olan Rusya, imdi ayn rol
Avusturya - Macaristan'da oynamaa hazrlanyordu.
Portsmouth Barndan sonra Rusya'nn d
siyaseti (1905-1914)
Fransz-Rus 1905-1907 yllarnda rus d siyasetinde nemli
yaknlnn deiiklikler grld. Fransa ile ngiltere ara-
artmas smda E n t e n t e cor diale in (8 Nisan 1904), ve
ngiltere'nin Japonya ile ayrca bir ittifak akdi zerine, Rusya-
da tel bagsterdi. ar hkmeti, bsbtn yalnz kalmamak
iin Almanya iie bir yaklama (rapprochement) siyasetini takibe
balad. Bunun neticesi olarak Rusya ile Almanya arasnda
1894 te akdedilen ticaret uzlamas, bu defa, 1904 te on yl
mddetle yeniletirildi; bu defaki hkmler daha ziyade Al-
manya lehine idi; yaklama bununla da bitmedi; ar II. Nikola
ile Kayze- Wilhelm Bjrk'de buluarak (24 Temmuz 1905)
gizli bir anlama akdettiler. Bu, bir Rus-Alman ittifaknn ba-
langc mahiyetinde idi; bu ittifaka Fransa'nn da katlmas
dnldnden, ingiltere'ye kar tevcih edilmiti. Fakat Fran-
szlar buna yanamadlar; Rus hkmeti de Fransa'nn Rusya-
da yatrd byk kredilerini nazar itibara alarak Fransa'y
krmak istemedi ve Alman ittifakndan vazgemee karar ver-
di ; Bjrk gizli anlamas rus hkmetince feshedildi. Bundan
sonra Rusya hep Fransa lehine bir tavr taknmak yolunu
tuttu.
Almanya ile Fransa arasnda kan "Fas ihtilf,, nda ve
bunu takibeden Algeciras Kongresinde (Konferansnda) (Ocak
1906) Rusya, Franszlardan byk bir dn salamak maksa-
diyle, Fransa'y destekledi; Rusya'nn mdahalesi neticesinde,
 Fas, mstakil bir devlet olarak tannd. Bunun zerinedir, ki ttifakna giriini de salad gibi, rus endstri ve ekonomisine
Witte, Fransa'dan 2 milyar frank bor temin edebilmiti. 1906 yl Kuzey ran'da geni faaliyet imknlar da salycakt. zvolski,
Maysnda zvolski Hariciye Nazrlna getirilince Fransa ile Rus- bu suretle, rus d siyasetinde byk bir kazan baarm sa-
ya arasndaki yaknlk bir daha kuvvet buldu. Mamafih, Rus- yld. Ayn anlama mucibince, rus hkmeti, "Afganistan'n rus
ya'da "Merutiyet,, rejimi olduundan, hkmet hareket tarzla- nfuzu dnda olduunu kabul etti ve "Afganistan'la mna-
rnda tamamiyle mstakil deildi; "Dumann mfrit sa ve sol sebetleri ngiltere vastasiyle yrtmee de raz oldu; her iki
gruplar Almanya ile ibirliini ileri sryorlar, mutedil gruplar devlet te Tibet'in btnln ihll etmiyeceklerini ve Tibet'in
da Fransa'y tercih ediyorlard. "Sac,, lar, Kayzer Wilhelm sa- i ilerine karmyacaklarn da kararlatrdlar. Bu suretle As-
yesinde Rusya'da ihtill hareketinin durdurulacan umuyorlar, ya'da artk Rusya ile ngiltere arasnda ihtilafl hi bir mesele
"Solcular,, da, Alman Sosyal-Demokratlarn yardmna gve- kalmamt. Mzakereler esnasnda, rus hariciye nazr zvolski,
niyorlard. Rus siyasetinin ftuhat ve yaylma amalar daha rus donanmasnn stanbul ve anakkale Boazlarn serbeste
ziyade Fransa ile ibirlii sayesinde gerekleecei anlald- gemek hakknda, ngiliz hkmetinin muvafakatini almak teeb-
ndan, Fransa ile ayn safta yrmek siyaseti galebe ald. bsnde bulundu ise de, ngilizler buna yanamadlar. 31 Aus-
Fakat, bu amalar tahakkuk ettirmek iin ngiltere ile anla- tos 1907 Rus - ngiliz anlamas, 1891 - 1893 yllarnda vukua
mak icabediyordu. gelen Rus-Fransz ittifakn tamamlayarak, Fransa-ngiltere-Rusya
devletleri arasnda bir ittifak (Entente) mahiyetini ald. Bun-
1907 Rus ngi- J a P o n y a > ngiltere'nin tazyiki altnda Rusya dan byle Rusya'nn dman, Almanya ve Almanya ile ibirlii
te anlamas I i l e Uzakdou meselelerinde bir anlamaya yapan devletler oldu.
ran'n nfuz varmaa raz olmutu; 1907 de Rusya ile Ja-
aahalariDa b5- ponya arasnda akdedilen bir uzlama ile Ja- ran'da rus bas ^ ^ ngiliz-Rus anlamas zerine, ran'n ku-
lfinmesi ponya, Rusya'nn Uzakdoudaki dokunulmaz- ks (1907-1911) z e y mntakalarmda rus nfuzu sratle gelimee
ln taahht etti. Bunu mteakip ngiltere ile Rusya arasnda, balad. Rus mallar, bilhassa manifatura (men-
uzun mzakerelerden sonra, 31 Austos 1907 tarihinde bir sucat) ve eker ran'n kuzey mntakalarndaki piyasay tuttu;
uzlama yapld; bununla, yarm asrdanberi srp gelen rus- ayn zamanda endstriyel faaliyet iin de imknlar aratrl-
ingiliz ihtilf da sona ermi oldu. Ruslarn, Trkistan', Kaf- makta idi. 1907 de ran'da mill hareketin artmas, Ruslar en-
kaslar ele geirmeleri, ngiltere'de hakl olarak bir endie uyan- dieye drmt. Ruslar, rus tebas ve menfaatlerini himaye
drm, Ruslarn Hindistan ve ran zerinde gzleri olduunu bahanesiyle, Tahran'a bir Kazak tmeni gnderdiler. Bunlara
aa vurmutu. Asya'daki ngiliz-Rus rekabeti, rus yayl, n- kumanda eden binba Lyachov, 1908 yaznda, ran Mill Mec-
gilizlerin bu tehlikeye kar birok tedbir almalarn icabettir- lisini topa tutarak, datt, ve Ruslara uygun bir rejim kurul-
miti. Fakat bu defa, ngiltere, sratle gelimekte olan Alman masn salad. 1909 ylnda ran'da ihtill hareketi kuvvet bu-
ekonomik kudreti karsnda Rusya ile anlamak ihtiyacn lunca, ah kat ve Rusya'ya iltica etti. ah, 1911 de rus
duydu, ve 1907 yl uzlamas bu artlar altnda meydana gel- kuvvetlerinin himayesi altnda tekrar memleketine dnerek,
di. Bunun en ehemmiyetli noktas, ran'n nfuz blgelerine idareyi ele almaa muvaffak oldu. Ruslar, bu defa ngilizler
ayrlmas oldu. ran mntakaya blnd: Kuzey ksm, Rus ile anlaarak, ran'n kuzey blgelerine girdiler ve orada
nfuz sahas, Orta ksm, bitaraf, ve Gney; ksm da ngiliz bir miktar igal kuvveti braktlar. ran, adet Rusya'nn siyas
blgesi olarak tesbit edildi. ran'n hgiltere ve Rusya hkimiyeti altna konmu oldu, Rusya, Basra krfezi ve Hind
arasnda paylalmasna ilk adm atlm bulunuyordu. 1907 yl Okyanosuna kmak iin stratejik mevkileri ele geirmi
ngiliz-Rus anlamas, ayn zamanda Rusya'nn Fransa-lngiltere gibiydi.
Rusya'nn Tr J a P o n hezimetinden sonra, Ruslarn
k i y e ' y e kar Uzakdou'da "scak denize,, ulamak teeb-
takibettii bslerinin n alnnca, rus hkmeti, bu defa,
siyaset "an'anev,, siyasetine dnd: stanbul Boaz-
(1908-1914) larn elde etmek ve Akdeniz'e kmak arzusu
hkim olmaa balad. 1907 ylndaki ngiliz'lerle mzakereler
esnasnda, Ruslarn bu babta ngilizleri yokladklar, fakat
muvafakat temin edemediklerini grmtk. Rus hkmeti
bunu nazar itibare almyarak bu meseleyi kendi bana
hlledebileceim umuyordu. zvolski bata olmak zere,
hkmet mahfillerinde, 1908 balarnda Trkiye'ye kar bir
harp balamak istendii biliniyor. 21 Ocak (3 ubat) 1908 de
bu maksadla Petersburg'ta gizli bir toplant yapld, fakat
kabine bakan Stolpin harp amak aleyhinde idi; O, Rusya-
nn "1905 htillinden sonra henz kendisini toplayamadn
ve seferberlik iln edilirse, ihtill hareketinin tekrar geliece-
ini,, belirttikten sonra, "tecavz bir harbin Romanov'lar sl-
lesinin devam iin bir tehlike tekil edeceini,, de beyan etti.
Trkiye'de patlak veren ihtill (Temmuz 1908) den Ruslar fay-
dalanmay dndler. Kafkas snrlarnda tahidat bile yapt-
lar. Fakat Rusya'nn i durumu ve bilhassa mttefikleri ngil-
tere ve Fransa'dan kat'I teminat alnamadndan, rus hk-
meti harbe cesaret edemedi. zvolski bu defa Avusturya - Ma-
caristan ile anlamak teebbsnde bulundu ; gizli mzakereler
esnasnda, Avusturya, ayet Rusya'nn Boazlar zerinde hak-
kn tanrsa, Rusya'nn, Bosna ve Hersek'in Avusturya tarafn-
dan ilhakna ses karmayaca bildirildi; Avusturya Hariciye
nazr buna muvafakat eder gibi oldu. zvolski bu hususta ngil-
tere ve Fransa'nn da tasvibini almak istedi; bunu salamak
maksadiyle Petersburg-Paris ve Londra arasnda mekik dokur-
ken, 5 Ekim 1908 tarihinde Avusturya, Bosna ve Hersek'i
ilhak ettti. Rus hkmeti, Rusya'nn himayesi altnda bulunan
Srbistan'n isteksizliine ramen, bu olup-bittiyi kabulden
baka bir ey yapamad (Mart 1909); nk ngiltere ile
Fransa srf "bir Balkan meselesi,, yznden, Rusya'nn hatr
iin bir harp karmak niyetinde deillerdi.
1910 da zvolski, Paris'e byk eli olarak gnderilmi,
Hariciye Nezaretine Sazonov getirilmiti. Sazonov, Almanlarn
"Badad demiryolu,, yapmalarna Rusya'nn muvafakatini bil-
dirmi ve Almanya ile Kuzey ran'da Ruslar tarafndan bir de-
miryolu yaplmas hususunda mutabk kalmt. Bunu mteakib
Rusya ile talya arasnda Boazlar Meselesinde bir uzlama
yapld. Rusya, talya'nn Trablusgarp zerindeki hakkm ta-
nyacak, talya ise Rusya'nn Boazlarda emniyet elde etmele-
rine itiraz etmiyecekti. Bu anlama talya'nn Trkiye'ye kar
harp amasn intaetti (9/22 Aralk 1911). Rus hkmeti Bab-
li'ye bir nota vererek Boazlarn rus donanmas iin alma-
sn talebetti; fakat bu rus diplomatik "darbesi,,, ngiltere ile
Fransa tarafndan desteklenmediinden, neticesiz kald. ngil-
tere ve Fransa, mttefikleri Rusya'nn stanbul ve anakkale
Boazlarnda stnlk elde etmesini katiyen arzu etmiyorlard.
Trkiye'nin bu rus talebini reddi zerine, Rusya, Trkiye'ye
kar Balkan devletlerinin birliini destekliyerek, Balkan harbi-
nin kmasna mil oldu. Balkan harpleri zamannda (1912-
1913) Rusya'da Trkiye aleyhinde byk bir hareket bags-
terdi; Srp ve Bulgar ordularna binlerce rus gnll yazld;
yardm komiteleri faaliyete geti ve rus hkmetince de Bal-
kanllara her trl mzaheret gsterildi. Buna mukabil Kazan
Trkleri, Trkiye Kzlayna gnderilmek zere para topla-
dklar gibi, Trk ordusunda dvmek iin gnll gidenler
de oldu.
Liman von Sanders'in riyasetindeki bir alman asker heyeti-
nin stanbul'a gelmesi ve Trk ordusunun slhyle megul olma-
ya balamas, Rusya'nn endiesini mucib olmu ve bu keyfiyet, Al-
manya'nn Boazlarda bir stnlk saladklar eklinde yorum-
lanmt, Bunun zerine "Boazlar Meselesi,, rus kabinesinde yeni-
den mzakere mevzuu tekil etti. 8 (21) ubat 1914 te vu-
kubulan "nc Spesyel Danma,, toplantsnda, sivillerden
yainz Dileri nazr Sazonov hazrd; kalan azalar hep
askerdi. Sazonov, kabine tarafndan tanzim ve ar tarafndan
tasvib edilen bir beyannme okumakla iktifa etti. Buna gre:
"ayet vak'alarn icab olarak Boazlar Trkiye'nin elinden
kacak olursa, Rusya, herhangi bir devletin stanbul'da yer-
lemesine msaade etmiyecek ve Boazlar igal etmek zorunda
kalacaktr; bunu mteakib, durumun ve Rusya'nn menfaatleri
icabna gre stanbul ve anakkale Boazlarnda yeni bir
nizam tesbit edilecektir,,. Bununla, yaknda patlak vermesi
beklenen Avrupa Devletleri arasndaki harpte, Rusya'nn stan-
bul'u ele geirmesi harbin esas amalarndan birini tekil ede-
cei tesbit edilmi oldu.
Rusya'y ilgilendiren ikinci saha da, Trkiye'nin dou
vilyetleri idi. Ruslar Erzurum ve civar vilyetlerde Trklerin
herhangi bir ekonomik faaliyetine mani oluyorlar, demiryol
yaplmasna ve fabrikalar kurulmasna, Kapitlsyon imtiyazla-
rna dayanarak, msaade etmiyorlard. Buna mukabil, rus
ticaret eyas ok miktarda buralara idhal edilmekte i d i ; rus
mensucat, eker ve dier birok eya, dou vilyetlerimizin
piyasasn tutmutu. Ayn zamanda, rus hkmeti, Ermenileri
Trkiye aleyhinde kkrtmakta devam ediyor ve mtemadi
karklklar kmasna sebep oluyordu. 6 Ocak (8 ubat) 1914 sinde mhim rol oldu. Bunlardan en mhimi: Rusya'nn,
tarihinde, Babli, rus basks altnda, Dou vilyetlerde Erme-
nileri himaye ve koruma hakknn yalnz Rusya'ya ait olduunu
tanmak mecburiyetinde kald; bu ise Ermeniler arasnda rus
entrikalarn in artmasna yol at. Ruslar, Erzurum, Trabzon ve
Van mmtakalarm Rusya'ya ilhak etmek ve bu suretle btn
Anadolu'ya hkim olmak niyetinde idiler. Durum bu raddede
iken Birinci Dnya Harbi patlak verdi ve az sonra Rusya ile
Trkiye arasnda da harp balad (3 Kasm 1914).
ONUNCU BLM
BRNC D N Y A H A R B N D E RUSYA
Harbin balangc ve seyri
Harbin bala- Rus
y a ' n n "Antant,, (Entente)a katlmasn mte-
masnda Rus- a
k ' b , "l ttifak Devletleri,, (Almanya, Avus-
ya'nn rol ve turya-Macaristan, talya) ile harbin kmas ihti-
rus silhlan- mali bsbtn kuvvet bulmutu. Avrupa Devle-
mas t j e r j arasndaki ihtilfn zn, ngiliz-Alman re-
kabeti tekil etmekle beraber, Rusya'nn da bu ihtilfn byme-
stanbul'u ve anakkale Boazn ele geirmek ve bu suretle,
daha Byk Petro zamannda balanan "tarih emeli,, gerek-
letirmekti. Almanya'nn Trkiye'de nfuz ve stnlk kazan-
mas, "stanbul yolunun Berlin'den getii,, kanaatini uyandr-
m ve Rusya'nn "an'anev,, siyasetinin tahakkuku iin evvel
Kayzer Wilhelm Almanyas'nn ezilmesi gerektiine hkmedmiti.
Rusya'nn ikinci byK emeli de: Avusturya-Macaistan mpa-
ratorluunun snrlar iinde yayan ve bir mddettenberi
mill varlklarn kuvvetlice gelitirmi olan Slav milletlerini
korumakt; bilhassa Bosna ve Hersek'in Srplara verilmesi
suretiyle byk bir "Yugoslavya,, (Gney Slavlar Devleti)
yaratmakt. Avusturya-Macaristan mparatorluunun tamamiyle
yklmas rus plnlarna dahil deildi; yalnz bu devlet, ek-
lerin de Macarlar derecesine karlarak, Avusturya-Macaristan-
ekistan mparatorluu eklini alacakt. Rusya'nn bu plnlar
tahakkuk ettii takdirde btn Slavlar rus hegemonyas altna
girecekler ve bu suretle, XIX. yzyl ortalar-sonlarnda, Dani-
levski, Chomyakov ve Dostoyevski gibi panslavistlerin hlya-
lar gereklemi olacakt. Rus hkmeti, gelimekte olan mil-
letleraras ihtilftan istifade ederek bu emellerinin tahakkuk
edilebileceine hkmetmiti.
1904 - 1905 Japonya hezimeti ve 1905 htillinden sonra
Fransz kredileri sayesinde kendini toparlamaa muvaffak olan
Rusya, bu defa silhlanma iine hz verdi. "Duma,, bu hususta
hkmete tam bir muzaheret gsterdi. Rus muhafazakrlar, Rus-Alman ve or
dularmn bakumandanlna, ar'n
nasyonalistleri ve Liberal-Demokratlar ( "Kadetler ) , profesr Avusturya cep- am
cas Grandk Nikola Nikolayevi getirildi,
Milkov bata olmak zere, hkmetin bu husustaki programn besindeki sa- Rus harp pln mucibince, Almanlara kar daha
desteklediler. 1907 - 1913 yllarnda silhlanmak iin 4 milyar valar. Rus be- ziyade tedaf bir hareket hatt takibedilecek,
ruble gibi ok byk bir para harcad. 1914 yl ordunun te- zimetleri taarruzlar ise Avusturya-Macaristan cephesin-
hizat masraf 975 milyon ruble tuttu. Ayn zamanda rus donan- (1914-1917) c j e yapacakt. Fakat, harbin t ilk gnlerin-
masnn kuvvetlendirilmesi iin de byk masraflar ihtiyar denberi gsterdii seyir bu rus plnlarnn deimesine sebep
edilmiti; mamafih, 1914 te, harb patlak verirken yeni gemiler- oldu. Almanlarn sratle Paris'e yaklamalar zerine, ngiliz
den hibirinin inaat bitmi deildi. ve Fransz hkmetleri Ruslarn Dou Prusya'ya kar hemen b-
yk bir taarruza gemesi hususunda srara baladlar. Rus h-
Harbin k (1 Bosna Saray'da Avusturya veliahdi Fanz Fer- kmeti de bunu kabul etti. General von Rennenkampf ve ge-
Austss 1914) dinand'm " Byk Srbstan gizli cemiyetine neral Samsonov idaresindeki iki rus ordusu taarruza geti ve
mensup bir talebe tarafndan, 28 Haziran 1914 Dou Prusya'ya girdi; Almanlarn Tilsit ve Knigsberg ehirleri
tarihinde, ldrlmesi Birinci Dnya Harbinin kmasna bir tehdit edilmee balandlar. Almanlar bunun zerine iki orduyu
vesile tekil etti. Diplomatik demarlar neticesiz kalnca, 28 Bat cephesinden alp Dou'ya gndermek zorunda kaldlar.
Temmuz 1914 tarihinde, Avusturya-Macaristan Srbistan'a harp Bunun neticesi olarak: Almanlar Marne meydan muharebesini
iln etti. 30 Temmuz gn ar II. Nikola, Harbiye nazr kaybettiler. Fakat, Ruslarn ilerleyii durduruldu; Alman gene-
Suchomlinov'a "Rusya'da umum seferberlik,, yaplmasn emre- rallerinden von Beneckendorf ve Paul von Hindenburg'un ku-
dince, Almanya, 1 Austos 1914 tarihinde (eski stil ile 19 Tem- manda ettikleri kuvvetler, Dou Prusya'daki T a n n e n b e r g
muz) Rusya'ya harp iln etti. Bunu takibeden gnlerde Almanya yannda cereyan eden byk meydan muharebesini (23 - 31
ve mttefiki Avsturya - Macaristan ( talya bitarafln iln Austos) kazandlar. Samsonov'un ordusu tamamiyle imha edil-
etti, fakat sonra "Entente,, tarafndan harbe katld) ile Rusya, d i ; Almanlarn eline hadsiz harp ganimetinden baka 93.000
ngiltere ve Fransa arasnda harp balad. rus esiri geti. Samsonov kendini ldrmek suretiyle
Harbin balamas, Rusya'da byk bir patriyotik heyeca- esir olmaktan kurtuldu. Tannenberg yenilgesi, rus ordusunun
nn kopmasna yol at. "Duma,, daki btn partilerbe Bolevik ilk byk hezimeti olup, Almanlarn askerlik ve tehizat bak-
mebusu hariharp lehinde oy verdiler. ehirlerde, kasaba ve mndan Ruslara ok stn olduklarn abucak gstermi oldu.
kylerde harbin kazanlmas ve hkmete yardm edilmesi yollu Dou Prusya'da taarruz ve ekililer devam ederken, Rus-
gsteriler yapld. Heyecan, sevin ve zafer kanaati umum idi. lar Galiya cephesinde byk bir taarruz hazrlamakla megul-
O sralarda balam olan baz grevler, hemen durduruldu ; rus dler. Nihayet burada da hareket balad; fakat 23-25 Aus-
ameleleri, Almanya'ya kar harbi destekleyeceklerini aka tos (1914) tarihlerinde cereyan eden muharebeleri Ruslar
izhar ettiler ; harp ok popler bir mahiyet alm ve onbin- kaybettiler ve Macarlar nnden panik halinde Lublin istika-
lerce kii gnll yazlmt. Btn mesele devleti idare eden- metinde ekildiler. Fakat rus taarruzu, Galiya'daki L e m b e r g
lerin ve ordu banda duranlarn halkn bu heyecanndan (Lwow) istikametinde geliti; Avusturyallar, 3 Eyll tarihin-
istifadesini bilmek, ve harp zamannda devlet makinesini iyi de buray boalttlar; az sonra Avusturya-Macaristan ordu-
iletmekti. lar umum bir ekili yaparak Karpat mdafaa hattn tuttular.
Harbin daha ilk gnlerinde, Avusturya ordusundaki Slav
meneli askerlerin (ek, Slovak v. b.) fazla dvmedikleri ve
Ruslara kolayca esir olduklar grld. Rus taarruzu gelierek,
Galiya'nn kuvvetli bir kalesi olan Przemysl Ruslar tarafndan
kuatld ise de, alnamad; az sonra Ruslar buradan kovul-
dular, fakat Kasm ay ortalarnda buray tekrar sardlar.
Hindenburg bu sralarda (Eyll ortalarnda) Dou Prus-
ya'dan, Lehistan ilerine doru bir "evirme,, hareketi yapmak
suretiyle, 9-20 Ekim tarihlerinde Varova'y ele geirmek
maksadiyle bir taarruza giriti. Ruslar da 45 tmenle Pozen-
Silezya istikametinde bir hcuma getiler. Fakat, alman gene-
rali von Mackensen Ruslar durdurmaa muvaffak oldu ; te yan-
dan Hindenburg'un balad hareket geliti; 6 Aralk gn, (1915) tarihinde, Lublin, Avusturya-Macar kuvvetleri tarafndan
Almanlar, Lehistan'n en mhim endstri merkezi olan Lodz
ehrini zaptettiler; 16 Aralk tarihinde, Avusturyallar, Petri-
kau'u ele geirmekle, Krakovya zerine ken rus tehdidini
giderdiler.
Almanlarn Dou cephesi Bakumandanlna getirilen
von Hindenburg, 1915 ubatnda Ruslara kar byk bir taar-
ruza giriti ; karsndaki general Sievers'in ordusunu (10 ncu
rus ordusu) 4 22 ubat tarihlerinde cereyan eden ve "Mazur
Bataklklar Meydan Muharebeleri,, adiyle tannan savalarda,
malb etti; 100.000 esir (bunlar arasnda 7 general) Alman-
larn eline dt. Ruslarn kar taarruzlar ise Almanlar tara-
fndan durduruldu. Almanlar Mart'ta yeniden taarruza getiler
ve tekrar birok ehir ve kasaba aldlar.
Dier yandan, Ruslar, Avusturya - Macaristan cephesinde
mhim baarlar elde etmilerdi; rus ordusu Karpat geit-
lerini aarak Macaristan'a sarkmaa balamlard. Fakat, 1915
Ocak ay sonlarnda, Ruslar, Macarlarn kar taarruzlaryle
durduruldular ve ernautsi (ernovie) yi geri verdiler. Mamafih
bu sralarda be aydanberi kuatlm olan Przemysl kale-
sinin sukutu, Ruslar iin byk bir zafer oldu (22 Mart
1915 ) ; bu baar Rusya'nn her tarafnda, kylere varn-
caya kadar, anlar alnarak tes'it edildi. Fakat bu se-
vin ok srmedi; nk von Mackensen'in idare ettii
bir kar taarruzla Almanlar (1-3 Mays) Ruslar Galiya-
dan atmaa baladlar; 3 Haziran (1915) tarihinde Prze-
mysl kalesi Ruslar'dan geri alnd; Bukovina da Ruslar'dan
kurtarld: Almanlar, 22 Haziran gn, Ruslar'n daha harbin
balangcnda igal ettikleri, Lemberg ehrini geri aldlar;
bunu mteakib btn cephede rus umum ekilii balad.
Ruslar Galiya'dan kovulduklar srada, Almanlar, Baltk
sahillerinden San ve Bug rmaklarna kadar uzanan cephede
byk bir taarruza getiler (Haziran ba, 1915). Hindenburg'un
idare ettii bu taarruz sratle geliti. Mhim demiryol kava
olan Kovel ve Lehistan'n baehri olan Varova, bu taarru-
zun balca hedefini tekil etmiti. Birok kanl meydan muha-
rebelerinden sonra, Rus ordularnn ekilii balad. 30 Temmuz
igal edildi. Almanlar, 5 Austosta Varova'y aldlar; 20
Austosta, gayet kuvvetli bir kale olan Novo-Georgievsk
(Modlin) dt ; ayn ay iinde Kovel Almanlar tarafndan
igal edildi ; 25-26 Austosta da, byk stratejik kymeti olan
Brest-Litovsk kalesi Almanlar'n eline geti. Ruslar, bu suretle,
btn cephe boyunca genel bir yenilgeye uradlar ve Lehis-
tan'n byk bir ksmn kaybettiler. Bu hezimetin neticesi
olarak, Rus ordular bakumandan Grandk Nikola Nikolaye-
vi vazifesinden affedildi ve Kafkasya genel valiliine getirildi,
(5 Eyll 1915). Rus ordularnn Bakumandanl vazifesini,
ar II. Nikola kendi zerine ald; Kurmay bakanlna da,
rus generalleri arasnda en kabiliyetlisi olan, general Aleksyev
getirildi. Rus ordular cephe grubuna blnd; Kuzey
cephesi grubu (general Ruzski), Orta cephe grubu (general
Evert), Gney cephesi grubu (general vanov).
1915 yl sonbaharnda Alman ilerleyii devam etti. Kur-
lnda igal edildi; 9 Eyll (1915) de balyan ve 2 Ekim'de bi-
ten bir meydan muharebesi neticesinde Vilno ehri Almanlar
tarafndan alnd; etin savalardan sonra, Almanlar, Berezina,
Niemen nehirleri hattna kadar ilerleyerek, salam bir cephe
kurdular. Fakat, Almanlar kuvvetlerini baka cephelerde de
kullanmak mecburiyetinde olduklarndan, rus cephesinde taar-
ruzlarn durdurdular ve siper harbi yapmakla iktifa ettiler.
Bu maksatla uzun bir cephe boyunca mdafaa tahkimat yap-
tlar; bu hat Dna nehrinden bahyarak, Berezina, Niemen ve
Yasiolda rmaklarn takibediyordu. Ruslarla Almanlar arasnda
siper harbi 1917 yl sonuna kadar bu hat boyunca devam etti.
ar II. Nikola'nn bakumandanl zerine almasn m-
teakib harbin gidiatnda Ruslar lehine bir deiiklik beklen-
mekte idi. Nitekim bunu gerekletirmek maksadiyle Ruslar
taarruza getiler. Fransz ve ngiliz bakumandanlar da, kendi
cephelerindeki Alman basksn azaltmak maksadiyle Ruslardan
bunu isteyip durmakta idiler. 1915 sonu ve 1916 yl banda,
Pripet-Seret-Prut nehirleri hatt zerinde byk savalar ya-
pld; fakat Ruslarn "Ylba taarruzlar,, hibir netice ver-
meden, Almanlar tarafndan geri atld. Btn yaz boyunca
da kanl savalar devam etti. Haziran bandan Eyll bana
kadar, rus generali B r u s i l o v ' u n i l k t a a r r u z u oldu. Rus-
lar, Kovel'i geri almak niyetiyle byk kuvvetlerle harekete
getilerse de, durduruldular. Buna mukabil, Ruslar Galiya
cephesinde ilerlemee baladlar. Hazirann ilk gnlerinde, Vo-
lnya'daki baz yerler Ruslarn eline geti ise de, Lemberg
(Lwow) ehrini alamadlar. Rus ilerleyii, bu defa, Seret ve
Strpa boyunca geliti; 10 Haziran 1916 da Ruslar Bukovi-
na'ya girdiler ve ernautsi'yi zaptettiler; daha ileri giderek
Dnestr zerindeki Hali ehrine kadar vardlar. 1-30 Eyll gn-
lerinde cereyan eden etin muharebeler sonucunda Macarlar,
Karpat geidierini tutmaa muvaffak oldular ve Rulan Maca-
ristan'a brakmadlar. Ruslar, cephenin orta ksmnda da taarruz
teebbsnde bulundularsa da, her defasnda geri atldlar. Rus-
larn Galiya'daki muvaffakiyetleri zerine Romanya da Mttefik-
ler safna katld ve 23 Austos (1916) tarihinde harbe girdi; bu-
nunla rus cephesi t Karadeniz'e kadar uzam oldu; mamafih Ro-
menlerin harbe girii, Rus'lara faydadan ziyade ziyan getirdi;
nk bu defa, Almanlar tarafndan ok ksa bir zaman iinde
yenilmi olan Romenlere yardm etmek mecburiyeti hasl oldu.
Romenlerin durumunu dzeltmek maksadiyle, Brusilov,
i k i n c i taarruzuna balad (16 Eyll, 1916); fakat hibir sonu
elde edemedi. 14 Ekim tarihinde, rus kuvvetleri Brusilov ida-
resinde, n c taarruza baladlar. etin savalar Aralk
aynn ortalarna kadar devam etti. Ruslar, Galiya ve Bukovi-
na'da baz baar kaydettilerse de, asl hedeflerine varmadan
durduruldular.
1917 yl banda, Ruslar, Kuzey cephesinde, Almanlardan
baz tahkimli noktalar almaa muvaffak oldularsa da, kar
hcumla tekrar geri atldlar. Mamafih, bu sralarda rus ordu-
sunun genel durumunda bir iyilik hasl olmu, Amerika ve
Japonya'dan sipari edilen harp malzemesi gelmee balam ve
tehizat durumu eskisine nisbetle iyilemiti. Fakat, ordunun
disiplini gevemee balam, mtemadi hezimetlerden umum
bir bkknlk bagstermiti. Durum byle iken ubat (yeni
takvime gre Mart ba) htilli patlak verdi. Bu olay harbin
gidiatn esas itibariyle deitirdi.
Rus-Trk harbi (1914-1917)
, . Rus hkmetinin daha 1908 de stanbul Bo-
Turkye'mn
Rusya ile an- azlarn ele geirmek tasavvurunda bulundu-
lamakteeb- unu grmtk; fakat, o sralarda milletler-
bs (Austos aras durum buna elverili deildi. Almanya-
1914) nn Trkiye'de nfuzunun gittike artmas,
Ruslar endieye drm ve artk kmas muhakkak sanlan
Byk Devletler arasndaki savata rus hkmeti "tarih misyo-
nunu,, gerekletirmek kararn vermiti. 1914 Haziran sonunda
beynelmilel mnasebetler karnca, Petersburg'da da diplo-
matik faaliyet artt. Rus menfaatlerini korumak ve ilerdeki
ftuhat gelitirmek yolunda mhim kararlar alnd. Rus
Dileri Bakan Sazonov, stanbul'daki rus elisi Giers'e,
Trkiye'ye kar takibedilecek siyaset hakknda esasl talimat
gnderdi; rus atee-militeri general Leont'yev de lzmgelen
direktifler ald. Rus hkmeti, imdilik, Trkiye'ye kar d-
manln aka gstermeyi doru bulmuyordu. te yandan
Harbiye nazn Enver Paa ve Sadrazm Talt Paa da, harb-
ten kanmak amacyle Rusya ile bir anlama yapmak imkn-
larn dnmekte veya dnr gibi grnmekte idiler. Bu
maksadla 5-14 Austos tarihlerinde stanbul'da ve Petersburg'da
baz mzakereler cereyan etti.
Anlamak teebbsnn Enver Paa tarafndan geldii
biliniyor. Harbiye nazn, 5 Austos tarihinde rus atee-militeri
ile grt zaman, Kafkasya'daki Trk kuvvetlerinin Rus-
lar tehdit iin toplanmadklarn, Rusya arzu ederse, bunlarn
geriye alnabileceklerini syledikten sonra, "Trkiye'nin kendi
menfaatlerine gre hareket edeceini, Rusya'nn da, Trk
kuvvetlerini kendi menfaatleri iin kullanmas imkn olduunu
aa vurdu. Bu konumay takibeden gnlerde, Talt ve
Rusya Tarihi 27
 Enver Paalar, rus elisi Giers ile birka konuma yaptlar.
Bu mnasebetle, Enver Paann Rusya ile anlamak istedii
anlald. Enver Paa, 150-200 bin Trk askerinin "Rusya'nn
lehine olmak zere Balkanlarda bitarafl muhafaza iin kul-
lanlabileceini,, ileri srd ; Trk ordusu Bulgaristan zerine
bask yapmak suretiyle, Bulgaristan'n Almanlara katlmasn
nliyecek ve hatta Avusturya'ya kar bu Trk kuvvetini kul-
lanmak bile mmkn olacakt; bunun karl olarak : Rusya,
Trkiye'nin tarafszln kabul edecek, bir de Bat Trakya'da
kk bir hudut tashihi ve Adalar denizinde birka adann
Trkiye'ye braklmas istenecekti. Enver Paa, o srada Trki-
ye'de bulunan general Liman von Sanders askeri heyetini ve
dier Alman zabitlerini hemen gndermeyi de vdediyordu.
Giers bu teklifleri, Sazonov'a bildirdi. Ayn zamanda Peters-
burg'daki Trk elisi Fahreddin beyle, Sazonov arasnda da
baz gayri resmi temaslar oldu. Rus hkmeti, bata, kesin bir
cevap vermemek yolu ile, srf vakit kazanmak iin, mzakere-
leri uzatt; ayn zamanda Trk tekliflerinin "samimiyetine,, de
fazla itimad edilmiyordu; fakat, byle bir teklifin kabul Rus-
ya'nn iine asla gelmiyordu; nk o takdirde stanbul'dan
vazgemek icabedecekti. Sazonov, nihayet, Enver ve Talt Pa-
alarn "anlamak,, tekliflerine red cevab gnderdi; bunun
zerine Trkiye ile Almanya arasnda, 2 Austos tarihinde, gizli
bir anlama imzaland.
Rusya - ngilte- " G o e b e n ve "Breslau,, Alman harp gemileri-
nin
re-Fransa Dev- Trkiye'ye ilticalar ve bunlarn Trk h-
letleri arasn- kmeti tarafndan "satn alnmas,,, Trkiye ile
da, Trkiye'yi Rusya ve mttefiklerinin aras almasn hz-
latlfdl
^ d l n ^ i i r - R u s l a n n - vaktiyle, (1854 te) Krm
anlama (Hart- harbinin kmasndan nce, Sinop limanndaki
Nisan 1915) Trk gemilerine yaptklar baskn tekrarlamak
teebbsnde bulunduklar (28 Ekim), fakat
geri atldklar iddia edilmektedir. Galiba, buna karlk olmak
zere "Yavuz,,, "Midilli,, ve dier Trk harp gemileri, Enver
Paann emriyle (Talt Paann haberi olmakszn?) 29 ve 30
Ekim gnlerinde, Odesa, Sivastopol, Feodosya, Novorossiysk
ve Batum ehirlerini bombardman ettiler. Bu olay, Rusya ile
Trkiye arasnda harbin patlak vermesine sebep oldu. Rus
hkmeti 2 Kasm'da (1914) Trkiye'ye harp iln etti ve ertesi
gn muhasamata baland.
11. Nikola, bu mnasebetle Rus ahalisine hitaben yaynla-
d (3 Kasm tarihinde) "Manifesto,, sunda, "Bu harbin, Kara-
deniz sahillerinde ecdad tarafndan vasiyet edilen tarih emel-
lerin gerekletirilmesine imkn vereceini,, tebarz ettirirken,
Ruslann stanbul zerindeki haklarn da hatlatmak ve harbin
esas hedefini belli etmek istemiti. Trkiye'ye kar harbin
iln, rus halk arasnda byk bir heyecan uyandrd ve birok
gsterilere sebep oldu; "tarih trk dmanl,, hemen canlan-
d; artk Aya-Sofya'ya "ha dikmek,, zaman yaklatna hk-
medilmi ve bunun iin bir fond (yardm sand) bile almt.
Hemen hemen btn parti liderleri ve ilerigelenleri Rusya'nn
stanbul zerindeki isteklerini belirterek neriyat yapmaa ba-
ladlar ; P. Milkov, E. Trubetskoy, M. Kovalevski ve dier
birok tannm simalar, "Duma,, da, stanbul ve anakkale ze-
rindeki Rus haklarnn tannmas gerektii iddiasnda bulundular.
Btn bunlar, ngiltere ve Fransa zerine yneltilen bir
bask olup, bu iki devleti, Rusya'nn bu husustaki taleplerini
tanmaa davet mahiyetinde idi. Halbuki, Rusya'nn mttefikleri
bu bapta msamaha gstermek niyetinde deillerdi. ngiltere
ve Fransa rus amalarnn mahiyetini bildiklerinden, Ruslar
Boazlarda ve Anadolu'da yerletirip, hem Basra krfezini, hem
de Kuzey Suriye'yi tehlikeye drmeyi arzu etmiyorlard.
Rus hkmeti ise, Trkiye'ye kar harbe balar balamaz
Boazlar Meselesini ele ald; fakat, 1914 yl iinde bir anla-
maya varlamad. ngiltere Dileri bakan Sir Edvvard Grey,
Sazonov'a kaamakl veya tatmin etmiyen cevaplarla, bu mese-
lenin hallini geciktirmee alt. Fakat asker durumun fena-
lamas, Fransa ve ngiltere'yi Rusya'ya kar daha msamaha-
kr davranmaa evketti. Uzun mzakerelerden ve diplomatik
yazmalardan sonra, Rusya - ngiltere ve Fransa arasnda Tr-
kiye'nin paralanmas zerinde gizli bir anlamaya varld. Sazo-
nov, 4 Mart 1915 tarihinde, ngiliz ve Fransz hkmetlerine
birer nota gndererek, bu anlamann resmlemesini istedi; buna
cevap olmak zere ngiliz hkmeti de 12 Mart 1915 tarihli bir
nota ile : stanbul ve anakkale Boazlarnn, Enos-Midya hatt
ile istanbul arasndaki sahann, Anadolu tarafndan zmit krfe-
zine kadar olan yerin, mroz ve Tenedos (Bozcada) adalarnn,
Rusya'ya braklacaklarna muvafakatini bildirdi; fakat bunun iin
ingiltere ve Fransa'nn Anadolu'da ve baka sahalardaki istekleri
tamamiyle yerine getirilmi olmas art kondu. Sazonov bu art
kabul etti. 10 Nisan 1915 tarihli bir nota ile Fransa da bu Rus-In-
giliz anlamasn tasvib ettiini bildirdi. Rusya'nn mttefikleri, bu
suretle, hi olmazsa kd zerinde, Rusya'nn Boazlar zerindeki
hakkn tanm oldular; fakat ingilizler ve Franszlar bu rus
isteklerine "dilerini gcrdatarak,, muvafakat etmiler, harp
durumunun mecburiyeti altnda byle bir anlama yapmak
zorunda kalmlard; tam o sralarda ingiliz ve Fransz donan-
mas ve sefer kuvvetleri anakkale Boazn zorlamaa u-
rayorlard; ingilizler pek yaknda stanbul'u igal edeceklerini
umuyorlard; o taktirde Boazlara Ruslar deil, ngilizler
girecekler ve bunu mteakip nasl bir durum hasl olacan tah-
min etmek g olmyacakt. Fakat harp hi ummadk bir seyir
ald. Kahraman Trk askerleri anakkale ve Gelibolu yarm-
adasnda harikalar yaratarak Rus, ngiliz ve Fransz plnlarn
altst ettiler. Mttefikler Boazlar zorlayamadiar ve Rusya'ya
yaplmas kararlatrlan asker yardm da geride kald; Kara-
deniz yolu ile Rusya'ya Mttefikleri tarafndan hibir yardm
yaplamad. Rus ordusunun daha harbin ilk senesinde cepha-
nesinin tkenmesinde ve asker kuvvetinin azalmasnda a-
nakkale'deki Trk zaferinin tesiri byk olmu ve Rusya'nn
yenilgesinde birinci derecede bir mil tekil etmitir.
Kafkas cephesi Kafkas cephesinde Rus-Trk sava, Trklerin
(1914-1917) taarruzu ile balad. Enver Paann kuman-
dasndaki Trk ordusu harekete geerek s-
nr birka noktadan geti ve Kars'n gneyindeki Kprky-
de Ruslar malb etti (10 Kasm 1914); Artvin, oruh, Arda-
han ve Olt Trkler tarafndan kurtarld. Hele Olt yanndaki
rus hezimeti ok bykt. Fakat Trk ordusunun hazrl
eksikti ve bilhassa k hareketi iin elverili deildi. Enver
Paa buna bakmakszn taarruza devam etmek istedi; fakat
iyi tehiz edilmi ve giyindirilmi byk rus kuvvetlerine att.
Sarkam yannda cereyan eden muharebelerde Trk ordusu,
ok zayiat ve esir vererek, yenildi ve Ruslardan zaptedilen
yerleri brakmak zorunda kald.
Grandk Nikola Nikolayevi'in Kafkas genel valisi ve
rus ordular bakumandan tayin edilmesinden sonra, Ruslar
kar taarruza getiler (Ocak 1916). Ayn zamanda, Badad
demiryolunu kesmek, Trklerle Almanlarn ran'daki tesirlerini
nlemek bahanesiyle ran Azerbaycan'na da girdiler; ma-
mafih Trk ordusu daha evvel hareket etmi ve Tebriz'i ele
geirmiti.
Rus taarruzu Erzurum istikametinde geliti ve 16 ubat
(1916) Erzurum Ruslar tarafndan alnd; sonra, Mu ve Bit-
lis'e de Ruslar girdiler. Rus taarruzu Karadeniz sahili boyunca da
gelierek, 19 Nisan (1916) da Trabzon rus kuvvetleri tarafn-
dan igal edildi; 25 Temmuz (1916) tarihinde Erzincan da
Ruslann eline dt. Bu suretle, Ruslar, askerlerinin ve te-
hizatlarnn okluu sayesinde, Dou Anadolu'da mhim bir
gelime ve muvaffakiyet salam oldular. Rus ilerleyii ayn
zamanda ran ilerinde de gelierek, 19 Mart (1916) da Ruslar
sfahan' igal ettiler. Cephenin baz ksmlarnda mevzi trk
kar taarruzlar da yaplmakta idi; miralay Fevzi (Mareal
Fevzi akmak) Bey'in kumandasndaki kuvvetler, Grandk
Nikola'y baz muharebelerde malb ederek, Ruslara byk
zayiat verdirmiler ve rus genelkurmayn plnlarn bozmaa
almlard. Fakat bu muvaffakiyetler, daha ziyade mevzii
mahiyette kald ve Rus-Trk harbinin Ruslar lehine gelimesini
durduramad. Durum byle iken 1917 htilli patlak verdi.
Birinci Dnya Harbinde Rusya'nn i durumu
Stolpin gibi uza gren rus devlet adamlar, 1908
ylnda, Rusya'nn, Romanov'lar sllesinin selmeti namna,
herhangi bir byk'harpten kanmas gerektii fikrinde idiler;
nk 1904-1905 Japon harbindeki hezimetin neticesinde arlk
rejimi az daha devrilecekti; bunun hatras henz pek taze
idi. Bu defa, 1914 te yeni bir byk harp karken
buna mani olmak istiyen, sz geer herhangi bir devlet
adamnn bulunduu bilinmiyor; ancak baz sosyalist mahfiller
(Bolevikler de dahil olduu halde) harbin aleyhinde bulun-
dular ; fakat sosyalistlerin endiesi, Romanovlar sllesinin
zeval bulacandan deil, "emperyalist bir harpte ii sn-
fnn bo yere kan aktmasnn lzumsuz olduu,, kanaa-
tndan ileri geliyordu. Rusya'nn bu defaki dman, Japon-
ya gibi "kk bir devlet,, deil, uzun zamandanberi harbe
hazrlanm ve mkemmel bir kumanda heyetine malik olduu
bilinen ve stelik Rusya'nn yan banda bulunan kuvvetli bir
Almanya idi.
Harp balaynca, btn Rusya'da umum patriyotik bir
havann ykseldiinden bahsetmitik. Almanlarn "tarih boyun-
ca,, Slavlara ve bilhassa Ruslara kar ettikleri "ktlkler
hatrland; "Alman,, olan her eye kar nefret ve dmanlk
hisleri krklendi. Petersburg ad, tam bir almanca sz olmak
la, Slavca karl olan P e t r o g r a d ' a evirildi; mamafih
rus ordusunda ve yksek sivil hizmetlerde bulunan birok Al-
man (Baltk meneli) yerlerinde brakldlar; ordu komutanlar
ve yksek subaylardan birou hatta Alman meneli idiler.
Tannenberg'teki Alman zaferi rus mill hislerinin bir kat daha
artmasna sebep oldu. Her snftan halk, harbi kazanabilmek
iin, hkmete yardma kotular. Harpten az nce balam
olan amele grevleri bile durdu. ehirli, kyl, amele, burjuva
ve yksek tabaka snflar, hep birden ar'n arkasnda yer
alm ve harbi zaferle bitirmee azmetmi grndler. Byle
bir ahenk Rusya'da oktanberi grlmemiti. Fakat bu durum
ok srmedi. Harbin t batan kt bir seyir almas ve ksa
zaman iinde idarenin yolsuzluklar grlmee balamas ve
bunlara ihtillci propagandalarn katlmas, ahengin bozulma-
sna ve halk arasnda memnuniyetsizliin bagstermesine yol
at.
Hkmet, rus halk arasnda beliren bu patriyotik hare-
ketten istifade etmesini bilemedi; bilkis halkla ibirlii yapmak
imknlarn t batan bertaraf etti. Harp knca "Duma,, ga-
yet ksa sren bir toplant yapm, sonra tatil edilmiti. Umu-
m efkrn basks altnda, hkmet, 1915 yl Ocak sonunda
"Dumay toplantya ard ise de, oturum'dan sonra tek-
rar tatil edildi. Hkmet, "Esas Kanunlarn 87. maddesine da-
yanarak, memleketi "Dumasz idare etmekte, ar'n "ukazlar
(hkm) "kanun,, yerine gemekte idi. Devlet mekanizmasnn,
harbin t bandan gayet fena ilemekte olduu grlmee
baland; ileri Bakan Maklakov tarafndan alnan tedbirle-
ri, harbin kazanlmasna yaryacak birok i faaliyetin sekteye
uramasna sebep oldu. ar II. Nikola'nn okadar gvendii
ve beendii Savunma Bakan Sukhomlinov (Suhomlinov)'un
tamamiyle kabiliyetsiz ve stelik "hrsz,, bir adam olduu da
meydana kt. Daha harbin ilk ylnda rus ordusunun tehizat
eksiklii meydana km, cephane noksan kendini gstermiti;
cepheyi besleyen servisleri da gayet kt iliyordu; mermi iste-
nilen yerlere saman, saman lzm olduu yere de mermi gn-
derildii olurdu. Asker mteahhitlerin byk lde kr etme-
lerine kar, suiistimaller de alm yrmt, asker ayak-
kablarnn ksele yerine kd kullandklar olurdu; btn
bunlar, bazen de mbalal bir ekilde, halk arasnda ayi
olmakta ve hkmete kar memnuniyetsizliin artmasna yol
amakta idi.
Rusya'da 14 milyon kii silh altna arlmt; bunlar gi-
yindirmek, beslemek ve silhlandrmak iin muazzam masraflara
ihtiya vard. Kyllerin ve amelelerin en verimli yatakileri as-
kere alnmt; bunun tabii bir neticesi de ziraat istihsalinin ve
fabrika imaltnn sratle dmesi oldu. iriba hayvan asker ihti-
yac iin alndndan, hayvanlarn miktar da sratle azald.
Orduyu beslemek ve silhlandrmak gayesiyle hkmet, ngiltere
ve Fransa'dan ok miktarda bor ald; rus hkmeti yalnz
ngilizlere 3 milyar ruble borlu oldu. Fakat btn buna ra-
men, hkmet, rus ordusunu tam olarak silhlandracak bir
durumda deildi; talim esnasnda aa tfenkler kullanlmakta,
cephede bile tfek ve kurun her askere verilememekte idi.
Rus hezimetinin balca sebeplerinden biri de, ite bu "cephane
noksan idi. Harbin ilk ylnda fil hizmetteki ktalar sratle
harcanm, onlarm yerine yedek snflar doldurduundan
rus ordusunun asker kudreti azald nisbette genel durum-
da da bir deiiklik hasl olmaa balamt; fabrikalardan al-
nan ve hatta 1905 ihtillinde mhim rol oynyan, birok ame-
lenin bu defa orduya girmeleri keyfiyeti de askerlerin ahval-i
ruhiyelerinde deiiklik olmasn hazrlayan sebeplerden biriydi.
Daha harbin ikinci ylndan itibaren cephe gerisinde durum
ktlemek yolunu tuttu. Ziraat istihsali her yl daha azald,
1917 ylna girerken, byk ehirlerde yiyecek buhran ba-
gsterdi. Birok fabrika kapanmt. Halkn gnlk ihtiyacn drt kz ile olu Rasputin'e kar sonsuz bir itimat ve sayg
gren mamul eya piyasadan kaybolmutu; "kara borsa,, clk beslemee baladlar ve "mujiin,, istedii her eyi yapar
ald yrd, o nisbette de her eyin fiyat ykseldi; parann oldular. Rasputin de bundan faydalanarak, yalnz "hastalan
kymeti azald ve hayat pahall her gn getike kendini tedavi ile,, kalmad, en kibar ailelerin kzlarn ifalle de iktifa
hissettirmee balad; bu genel sknt iinde baz zmreler, etmiyerek, siyas ilere burnunu sokmaa balad, nazrlarn
harp zenginleri, muhtekirler ve karaborsaclar, "lks,, hayat en yksek devlet memurlarnn tayin veya azline karmaya
srmekte idiler; nfuz veya servet sahibi birok aileler ocuk- balad. Bir "mujik-starets,, in arie zerindeki nfuzu ve
larn rahat yerlere yerletirmek suretiyle askerlik mkellefiye- saray vastasiyle istediklerini yapmakta olmas, rus cemiyetinin
tinden kurtarmak veya cepheye gitmelerinin nn almak iin, en yksek mahfillerinden balyarak her snfnda birok dedi-
ya iltimas veya ilgili ahslara rvet vermek suretiyle ilerini kodulara ve ar ile arie'ye kar nefret hislerinin artma-
"uydurmakta,, idiler. Btn bunlar ise halkn gznden kam- sna yol at. (I. Nikola'y ikaz etmek isteyenler bulundu ise de,
yor ve memnuniyetsizliin artmasna sebep oluyordu. Ordu'da ar, bunlara aldrmyor ve Rasputin'i saraydan uzaklatrmak
da ikyetler balam, harp bkknl kendini gstermi, harp iin hibir tedbir almyordu; nk areyevi Aleksey'in
uzadka "asker kaa,, da oalmt; 1917 ylna doru "ka- hayatta kalabilmesi, ancak bu "aziz,, in dualar ve "mucizeleri,,
ak,, larn birbuuk milyona vard bilinmektedir. sayesinde mmkn olacana inanm bulunuyordu.
Bu "baba efkatinin arn hem kendisini, hem btn ai-
Hkmet, doru drst bir idare ve ekonomik dzeni
lesini felkete srklemekle kalmyacak, btn Rusya'y sarsa-
muhafaza edecek tedbirleri salamakta acizdi. Saray muhiti,
cak vak'alara da yol aacan ilerde greceiz.
kendi leminde, eski a'al hayatn devam ettirmekte, ar II.
Nikola, karakterinin zf ve bilgisizlii icab, genel durumun Rasputin'in mdahalesi ve dier "gzdelerin de karmas
hangi yolda inkiaf ettiini grmemekte inad ve srar ediyordu. neticesinde ar, boyuna nazrlar deitirmee balad ; aym
ar'a ve bilhassa arie Aleksandra Feodorovna'ya yaklaan zamanda "Duma,, y mmkn mertebe toplantya armamaya
mahfiller tam dejenere olduklarn gstermekte idiler. Bu da alt. Fakat, Lehistan'n byk bir ksm dman tarafndan
sralarda aslen Sibiryal bir mujik olan ve "keilie intisabla,, alnnca, hkmet tela dt; Harbiye nazn Sukhomlinov ve
"starets,, (rahib) oluveren R a s p u t i n, sarayda byk bir nfuz iileri nazr Maklakov'lar azledildiler; 1915 ilkbaharnda da
kazanmt; hipnoteze etmek san'atna malik olan Rasputin, arie "Duma,, toplantya arld. Hkmet muhalefet partileri ile an-
ve Petersburg'un en kibar bayanlarn tesiri altna almaa lamak teebbsnde bulundu ; fakat bu husustaki karar artk
muvaffak olmu ve bunlar arasnda bir "aziz,, sfatiyle ad tatbik edilecek gibi deildi. " Duma da hkmete kar kuv-
kazanmt. arie ve ar'n alelde bir mujik, "starets,, in vetli bir blok (Progressivistler grubu) teekkl etmi ve an-
nfuzu altna girmeleri, II. Nikola'nn 1904 te doan yegne lama zemini kalmamt. ar bunun zerine hata zerine hata
olu ve veliahd Aleksey'in shhati meselesiyle ilgili idi. ilemee balad. 3 Eyll (1915) tarihinde " Duma mddetsiz
Aleksey, arie Aleksandra Feodorovna'dan "haemophilia,, olarak tatil edildi. Kabine'nin bana, Goremkin yerine, Raspu-
hastaln tevars etmiti; ufack bir yara alnca, kan dur- tin'in adam olan ve bu mujiin "bekleme salonundan,, gelme,
mamakta ve areyevi'in (ehzade) hayat tehlikeye dmekte kabiliyetsiz ve koyu bir mrteci olan Strmer getirildi; Dileri
i d i ; ilm tedavi fayda vermeyince, arie "frk,, lere bakan Sazonov ta deitirildi ve bu ii de Strmer kendi ze-
mracaat yolunu tuttu ve Rasputin'de karar kld; nk bu rine ald. Strmer'in ibana geirilmesi, devlet mekanizmasnn
"starets,,, magnetik tesirleriyle Aleksey'in iyilemesine yardm bsbtn aksamasna yol at. Petrograd'n en yksek sosye-
eder gibi olmu ve hatta, birka defa "mucizesiyle,, areye- telerinde dahi, ar ve bilhassa arienin hareketleri tenkid
vi'i lmden kurtarmt. Bundan tr II. Nikola, arie ve edilmee baland. Aleksandra Feodorovna'nn (arie) bir al-
man prensesi olduu hatrlanarak, "Almanlarla ibirlii yapt ,Rus hkimiyetinin Trk illerinde zaman zaman
Harp esnasnda
ve Rusya'y bilerek bir hezimete srkledii,,, "Sarayda Alman Trkistan'da kyamlara sebebiyet verdiini sylemitik. Hele
casuslarnn bulunduu,, yollu ayialar yayld. isyan rus kolonizasyonunun Trkistan ve Kazakis-
Bu defa, ar'n en yakn akrabalar bile harekete getiler, (1916-1917) tan'da gelimesi, en iyi topraklarn yerlilerin
ve Grandkler dahi "Duma,, nn anlmasn istediler. Bunun elinden alnp gmen rus mujik'lerine da-
zerine, hkmet, 1 Kasm 1916 da, " Duma y toplad. Fakat tlmas, Ruslarn Trkistan'da pamuk ziraati ile bal olan
celselerin ilkinden itibaren " Duma,, da hkmete kar iddetli "pamuk siyasetleri,,, Trklere ykletilen ar mkellefiyetler
szler sarfedilmee baland. "Kadet,, liderlerinden Profesr P. rus tahakkmne kar memnuniyetsizlii arttrmakta idi. 1898
Milkov, babakan Strmer'i "Alman dostluu,, ile ittiham eder- de "Dki lan (Mehmed Ali Halfe)n kyam, Kazak avam
ken, arienin adn bile kartrmaktan ekinmedi ve szlerini: tabakasnn Ruslara kar bir ayaklanmalar eklinde tecelli
"Btn bunlar abdalhk m, yoksa ihanet mi ? diye bitirdi. etti (Andcan ehri civarnda); bu ayaklanma ancak byk rus
Bunun zerine, umum efkrda " Duma nn prestiji ok kuvvetlerinin celbiyle bastrlabilmiti. Birinci Dnya Harbi
ykseldi. Harbiye ve Bahriye bakanlar " Duma ya gelerek knca Trkistan ve Kazak-Krgz Trklerine ykletilen m-
ordu ve donanmann "Duma,, ile birlik olduu beyanatnda bu- kellefiyetler artt. Trkistanllardan ve 1834 tenberi Kazak-
lundular. Fakat bu tenkitler ve olaylar L Nikola'ya yine tesir Krgzlardan asker alnmyordu; bu da yerli ahali tarafndan
etmedi; o, Strmer'i deitirerek, ondan pek farkl olmayan adet bir "imtiyaz,, gibi telkki edilmekte idi. Harp balaynca,
Trepov'u i bana getirmekle iktifa etti. Hatta bununla da Kazan Trkleri ve Bakurt'lardan asker alnmasna mukabil,
kalmyarak, 16 Aralk tarihinde "Duma,, y ve ayn zamanda Trkistanllardan ve Kazaklardan, bir nevi tviz eklinde, mad-
"Devlet rasn,, da 12 Ocak 1917 tarihine kadar tatil etti; d yardm istenmee baland, ve birtakm "mecbur teberru-
"Devlet ras,, nn tatili, Rasputin ve arie aleyhinde bulun- lara,, bavuruldu, Trkistan genel valisi Kuropatkin, ahaliden
malarndan ileri gelmiti. ar'n bu tedbirleri iddetle kar- "sava ihtiyalar vergisi,, adiyle 2.400.000 ruble "hediye,, top-
land : 17 (30) Aralk 1916 da, Rasputin arn yakn akrabas lad ; bu parann mhim bir ksm rus generalleri ve yksek
olan knez Yusupov tarafndan ldrld ve n Neva nehrine memurlarnn cebinde kald.
atld. Bu vak'a yine ar'a tesir yapmad, hatta arie'nin
Bununla da iktifa edilmiyerek, ar II. Nikola tarafndan,
otoritesinin bsbtn artmasna yol at: Protopov'un iileri
25 Temmuz 1916 tarihinde karlan bir kararla "Trkistan
Bakanlna getirilmesi bunun bir ifadesi idi. Artk ar II.
Nikola'nn bsbtn "akna,, dnd ve ne yaptn bil- ahalisinden 19-43 yandakiler, cephelerde geri hizmet grmek,
medii grlmektedir. Bu defa Bakanlar tekrar sratle dei- siper kazmak iin kullanlmak zere,, seferberlie tbi tutuldu-
tirilmekte idi; Trepov'un yerine, ihtiyar ve beceriksiz biri olan lar. Hkmetin bu emri mevcut nizama kar idi; nk Tr-
prens Goltsin getirildi. "Devlet ras,, nn bana da, koyu kistanllar btn asker hizmet ve mkellefiyetlerden azad
bir reaksiyoner olan egulov tayin edildi. ar, "Duma,, ve edilmilerdi. Bu emir zerine "Sartlardan, zbek, Tacik, Kazak
"Devlet ras,, nn toplandn bir trl arzu etmediinden ve Trkmenler'den "ii taburlar,, tekil edilmee baland;
her iki messesenin tatili uzatld; "Duma,, ancak 14 ubat bunlar, yataklar, yorganlar ve eyalaryle cephe gerisine sev-
(27 ubat) ta celseye arlacakt. Halbuki, bu sralarda Rus- kedilmekte iken, ahalinin byk bir ksm bu emre kar
ya'nn durumu ok kritik bir safhaya girmiti. Hkmetin geldi ve Trkistan'da rus hkmetine kar isyan kt.
"Dumay armas bilhassa icabetmekte idi. II. Nikola, hibir syan bilhassa Fergane vilyetinde geni bir l ald;
eyi nazar itibare almadan keyf idaresine devam etmek Kpak uruundan, Abdlgaffar, " han ( reis ) seilmi,
istiyordu. "askerleri,, idare edecek "serdar (kumandanlar) tayin edilmi
ve btn urular ktyama katlmlard. Kazak'lardan Amangeldi
manolu'nun idaresinde de Kazaklar silha sarldlar ve Tur-
Trkiye'ye harp amas zerine, Trk - Mslman ahalinin rus
gay eyaletinde faaliyete getiler; az sonra zbekler, Trk-
hkmetine kar dmanl bsbtn artt. Trklerin anak-
menler ve Karakalpaklar da rus tahakkmne kar ayaklan-
kale zaferleri, Rusya Trkleri arasnda byk bir heyecan ve
dlar. Rus kolonileri, kyleri tahribedilmekte, Ruslardan ele
sevinle karland. Ayn vehile, Alman zaferleri (hem Trkiye-
geenler ldrlmekte idi; hele rus memurlarna hi aman
'nin mttefii, hem de Rusya'nn dman sfatiyle) sempati ile
verilmiyordu; kyam tamamiyle mill bir ehre alm bulunu-
takip olunmakta idi. Ruslara esir den Trk askerlerine,
yordu. Rus hkmeti kyam bastrmak iin "tedib ktalar,, gn-
Kazan Trkleri ve Trkistanllarla dier Trk-Mslmanlar,
derdi ve asileri iddetle takibe balad; fakat kk ktalarla
ellerinden geldii kadar yardm ettiler; hatta Kazan Trkle-
isyann bastrlamyaca anlald; nk bunlardan bazlar
rinden bazlar, hayatlarn tehlikeye koyarak, Trk subaylar
asler tarafndan yokedilmi ve silhlar alnmt. Bunun zerine
ve paalardan bazlarn, Sibirya'dan esaretten kararak Tr-
Takent'ten ve dier ehirlerden ok miktarda rus kuvvetleri-
kiye'ye dnmelerine yardm ettiler (mesel hsan Paa, sonraki
nin evkine baland; baz yerlerde top bile kullanlmakta idi;
zmir valisi). Kafkasya'daki rus ilerleyii, Rusya Trkleri ara-
Trkistanllarn silhlar olmadndan mcadelenin devam ettiril-
snda byk bir endieyi mucib olmutu; bundan tr, 1917
mesi imknszd; fakat buna ramen kyamn bir trl n
yl htilli, Trkleri bu endieden kurtardndan, byk bir
alnamad. 1916 Ekiminde isyan, epey yattrlm olmakla
sevince yol at: htillin kopmas, Trkiye'nin de rus tehlike-
beraber, bsbtn bitmemiti. "Ele balar,, ndan birou yaka
sinden kurtulmasn mjdelemiti.
lanarak, mahkemeye verildiler; bunlardan birou idam edildi,
kalanlar da srgn edildiler veya hapise atldlar.
Birinci Dnya Harbinin k, dnyann her
Harp zamann- r
Trkistan'daki bu 1916 yl kyam esnasnda birok rus
da sosyalistle- tarafndaki sosyalistler ve o arada Rusya da-
kylerinin tahrib edildii ve rus mujikleri ile rus asker ve
rin faaliyeti kiler arasnda, ihtilflara sebebiyet verdi. Her
memurlarnn ldrld biliniyorsa da, bunlarn tam says
memlekette sosyalist partilerin ekserisi "harp
tesbit edilmi deildir; ayn vehile isyan bastrrken yerli
lehinde,, oy vermiler ve "kendi vatanlarnn mdafaasn,,
Trk ahalisinden de lenler pek ok oldu; bunlarn da says
siyas akidelere stn tutmulard ; bu mesele yznden, vak-
bilinmemektedir. Ruslara kar bu hareket, 1917 ylma kadar
tiyle kurulan II. Enternasyonal ifls yolunu tutmutu. Rusya'da,
devamla, ikinci ihtill zamanlarna kadar geldi. Bu "isyan,, n,
Sosyal-Demokratlardan, Es-Er'leden bazlar ve "Boleviklerin
Trkistan'da mhim rus kuvvetlerinin alkonmasn icabettir-
ekserisi harp aleyhinde idiler; nk bu bir "kapitalist-emper-
mekle, Harbin (Dnya Harbi) genel gidii zerinde de tesiri
yalist,, harbi idi ve "ii snfna hibir ey temin etmiyecekti,,.
olduu muhakkaktr; fakat bunun en nemli ciheti: Trkis-
Fakat, Boleviklerden bazlar akideleri hilfna hareketle
tan'da ve Kazakistan'da "mill,, hislerin, Ruslara kar dmanl-
umum cereyana kapldlar ve orduyua gnll olarak yazl-
n artmas oldu. Bu hareket, htill zamannda da kendini belli
dlar. Mamafih, "lider,, ler arasnda bu hususta fazla bir ayr-
edecek ve Trkistan'da birtakm cereyanlara yol aacaktr.
lk yoktu; bu harbin, "ii snfn ilgilendirmedii,, kabul
Harp yllarnda, Rusya Trklerinin ounluu Rus hkme-
edilmiti.
tine kar "dmanca,, bir his beslemekte devam ettiler. 1905 h-
Lenin'in daha 1907 de Rusya'dan katn ve svire'ye
tillinden sonraki yllarda, ismail mirza Gasprinski, Yusuf Akura
gittiini sylemitik. 1907 - 1914 yllar arasnda Bolevik parti-
ve Rzaeddin Fahreddin'ier bata olmak zere, ilerigelen mnev-
si epey bir kriz geirmiti; bsbtn dalp gitmekten, ancak
verlerin yaydklar "Trklk,, ve "Islmclk,, fikirleri netice-
Rusya'daki parti azalarndan gelen paralar veya Banka basmak,
sinde Trkiye'ye kar sonsuz bir sempati havas yaratlmt;
yahut devlet messeselerindeki paralara el koymak suretiyle
bu hisler hatta halk tabakasna kadar nfuz etmiti. Rusya'nn,
elde edilen tahsisatla, parti devam edebilmiti. Liderler, yani
Lenin, Trotski, Plekhanov, Martov, ernov v. b. arasnda bir- tekiltna mensup Sosyal-Demokrat Helfant (Parvus) (bu zat
takm prensip ve taktik ihtilf mevcuttu. Fakat, Lenin 1912 bir mddet stanbul'da da kalm ve Trk hkmetinin mte-
deki Prag Kongresinden sonra "Bolevik Partisinin,, hakik ve ahhidi sfatiyle milyonlar kazanmtr) araclk yaparak, Lenin
yegne lideri olmu ve ihtill hareketini yrtmei kendi inhi- ile Alman hkmet: anlamlardr; Lenin'e bunun zerine
sar altna alm gibiydi. Rusya'daki ihtill hareketleri krkle- "ihtillci hareketini rus ordusunda gelitirmesi iin,, 70 milyon
nirken, talya ve Fransa'da "parti mektepleri,, ve "kurslar,, al- mark para verildii de sylenmektedir. Bu ve buna benzer
mt. Buralarda, mahdut sayda olsa dahi, Rusya'dan getirilen iddialarn ne dereceye kadar doru olduu bilinmemekle beraber,
amele ve intelligent'ler "sosyalizm,, ruhunda yetitirilmekte idi- Lenin'in Rusya'da ihtill hazrlamak iin Almanlardan para al-
ler. Bunlar sonralar propaganda iin Rusya'ya gnderiliyorlar- d srarla sylenmektedir. Lenin sonralar bu yzden birok
d. Lenin, kendisi, Lunaarski, tarihi Pokrovski, Zinovyev bu muahezelere maruz kalnca yle cevap verdii de rivayet
"mekteplerde,, ders vermilerdi. u cihet enteresandr ki, Le- edilmektedir: "Beni, ihtillimizi Alman parasyle yapmakla itti-
nin'in en yakn arkadalarndan olup, amele arasndan kan ham ederler; ben bunu inkr etmek istemem; fakat, bu defa,
Malinovski, arlk gizli polis tekiltna mensuptu ve Bolevik- rus paras ile ihtillin aynn Almanya'da yapacam.,, Lenin
lerin faaliyetleri hakknda hkmete tafsiltl malmat verip Rusya'nn yenilmesini arzu ettiinden, bunu gerekletirmek
dururdu. Partinin dier azalarndan bazlarnn da ajan olduk- iin, Kayzer Wilhelm'in altnlarn kullanmakta hibir beis
lar ve provokasyon (tahrikt) yaptklar bilinmektedir. Rus grmemi olabilir.
hkmeti, anlalmas g sebeplerle, adet Bolevikleri des-
Lenin ve arkadalarnn, Rusya bakmndan birer " defi-
teklemekte ve bunlar "Menevikler,, aleyhine kkrtmakta idi.
tist (bozguncu) olduklarn sylemitik. Halbuki eski revols-
Lenin bu durumdan azam derecede istifade etmeyi bilmiti.
yonerlerden Plekhanov, Lev Dey, Vera Zasuli Rusya'nn
Harp patlak verince, Avusturya polisi, Lenin'i, rus teba- zaferini istiyorlar, ve bu hususta Lenin'in fikrine itirak etmi-
s olmas sfatiyle, nezaret altna ald, sonralar isvire'ye git- yorlard. Lenin kendi grlerine uygun olarak faaliyete geti.
mesine raz oldu. kinci mhim sima olan Brontein (Trotski) 1914 Eyllnde, isvire'nin Lugano ehrinde kendi grubunu
ise Fransa'da bulunuyordu; dier liderlerden (Sosyal-Demok- toplayarak harp karsndaki grlerini belirten "tezlerini,,
rat ve Es-Er'ler) ernov, Martov ve Plekhanov'lar da, ya s- hazrlad. Bu tezler, 9-12 Eyll 1915 tarihlerinde, yine svire'deki
vire'de veya Fransa'da idiler. Lenin'in taraftarlar ve Sosyal- Zimmerwald ehrinde toplanan Milletleraras Sosyalistler
Demokratlardan birou, bu harpte Rusya'nn yenilmesini te- Kongresine sunuldu. Uzun mzakerelerden sonra, Lenin'in
menni ediyorlard; nk Rusya harbi kazand taktirde ar- grlerinden birou kabul edildi ve "Avrupa proleterlerine
lk rejiminin yklmas imknsz olacakt; halbuki "kapitalist hitaben,, uzun bir beyannme neredildi. Burada: "Yaplmakta
devletlerin arpmalar neticesinde bir proleter ihtilli kopma- olan harbin ancak her memleketin kapitalistleri menfaatlerine
s gerektiinden, arlk rejiminin bu harple sona ermesi el- yarad, ii snflar iin ise sefaletten baka bir ey temin
zemdi; bunun iin de ihtillci faaliyeti arttrmak ve hedefe etmedii,, bildirilmekte ve "iilerin kendi menfaatleri iin sa-
varmya yarayan her areye bavurmak lzmd. Baz iddialara vamalar zamannn geldiine,, iaret edilmekte, "proleter snf
gre, Lenin, harbin kaca anlalnca, Haziran balarnda mcadelesinin icabettirdii bir tarzda hareket etmek lzmgel-
(1914) Berlin'e gitmi ve Alman Dileriyle mnasebete giri- dii,, sylenmekte ve bu beyannme "Btn dnya iileri,
birleiniz! diye bitmekte idi. Fakat bu Zimmerwald amele
mi, rus ordusunda bozguncu bir zihniyeti yaratmaa alaca-
"Manifesto,, sunun tesiri grlmedi; her memleketin sosyalistleri,
n teklifle, Almanlardan ok miktarda para istemitir; fakat
iileri birbirleriyle savamaa devam ettiler. Mamafih Lenin
Almanlar buna yanamamlar. Bir az sonra, ayn iddiaya g-
bundan meyus olmad, faaliyetini ve propagandalarn azaltmad.
re, Lenin tekrar Berlin'e gitmi ve bu defa Alman Emniyet
 24-30 Nisan 1916 tarihlerinde, svire'deki Kintahl'de muh-
telif Avrupa memleketlerinden gelen 40 sosyalist murahhasn
yeni bir kongresi oldu. Burada "Zimmerwald tezleri genileti-
lerek, yeni bir "Manifesto,, kabul edildi. "Btn dnya proleter-
leri, birleiniz! hitabiyle balyan bu beyannmede: "Harbin
hemen durdurulmas, hibir devletin bir kar yer almadan
adalet zerine dayanan bir bar akdetmesi,, istenmekte ve
"Beynelmilel sosyalizm, ok yaasn! diye bitirilmekte idi. Bu
"Manifesto,,1ar gizli yollarla Rusya'ya sokulmakta ve datl-
makta idi. "Manifesto,, larda "Harbin hemen bitirilmesi,, isten-
mekle beraber, Lenin'in esas gayesi bu deildi; O, "emperyalist
harbin bir i harbe evirilmesini,, istiyordu; yani harbeden
her memleket proleterlerinin (asker ve amelenin) silhlarn
mevcut rejime kar evirmelerini ve devlet idaresini kendi el-
lerine almalarn taleb ediyordu.
Rusya'daki Bolevik tekiltlar, Lenin'den aldklar emir
zerine hareket etmekte idiler. 30 Eyll (1914) Finlndiya'daki
kk bir ehirde Bolevik ve Sosyalist murahhaslar bir toplant
yaptlar ve "Lenin'in tezlerini,, incelediler. Ayn yln 3(16)Kas-
mnda Finlndiya'daki zerki kasabasnda yeni bir toplant ya-
pld ; burada "Dumadaki Bolevik mebuslar da hazrdlar (5 me-
bus). Bu toplantda Lenin'in fikirleri tasvib edildi; "harbin her
memleketin burjuva-reaksiyoner hkmetine kar ynetilmesi
gerektii,, karar verildi; bunun iin orduda, amele arasnda
sosyalist propagandasnn hzlatrlmas zerine mutabk ka- ubat / 11 Mart da Petrograd'n Vborg ksm ayaklanan ve
lnd. Fakat bu toplantdan polisin haberi vard; polis baskn
ile btn murahhaslar tevkif edildiler ve mahkemeye veril-
diler. 13 (26) ubat 1915 te biten muhakemede, bunlar hakknda
gayet hafif cezalar tatbik edildi. En ar ceza birbuuk yl
ar hapisti.
Ayn yln Martnda, Moskova'daki Bolevik Merkez te-
kilt yeleri de tevkif edildiler ve bu suretle Leninci'lerin faali-
yetlerine ar bir darbe indirilmi oldu. Mamafih, buna ra-
men, ihtillci propaganda artmt. Es-Erler, Menevik'ler bu pro-
paganda da en faal unsurlard. Harbin getirdii sknt ve h-
kmet tarafndan yaplan yolsuzluklar bu propaganda iin m-
kemmel bir zemin tekil ediyordu. Fabrikalarda, baz asker
birliklerinde ve bilhassa "intelligentsiya,, arasnda ihtillci ruhu
alm yrmt. Herkeste, "harbin kazanlmas iin,, mevcut
rejimin yklmas lzmgeldii kanaati yerlemee balamt.
Geni halk ktlesi, hatta "intelligentsiya,, ve bilhassa ameleler,
"sosyalist,,, "Es-Er , "ihtillci,,, "Menevik,, ve "Bolevik,, ad-
lar ve mefhumlarnn ne demek olduunun farknda deillerdi;
fakat herkes "bir deiiklik,, arzu etmekte ve bunun da ancak
bir "lhtillin kopmas ile mmkn olacana inanmakta idi.
kinci Rus ihti- 9 22 c a k 1 9 1 7 de > " K a n h Pazar,, g n n n yl-
llinin balan- dnm mnasebetiyle Petrograd (Petersburg)
gc (27 ubat / da bir mddettenberi devamedip gelen yiyecek
12 Mart, 1917) skntsn protesto etmek ve ayn zamanda
harp aleyhinde olmak zere byk bir nmayi
yapld. Hkmete iae darln gidermek yolunda hibir
tedbir alnmadndan ubat aynda Petersburg fabrikalarnda
grevler balad. 25 ubat 10 / Mart grevler byd ve Peters-
burg'da karklklar balad. Sokaklara dklen kadnlar, o-
luk-ocuk, iiler frnlar nnde birikmiler: "chleba, chleba!
( ekmek ) diye barmakta idiler. Bu karklklar hemen siyas
bir ehre ald ve mevcut rejime kar bir hareket haline geldi.
ar II. Nikola, rus ordular bakumandan sfatiyle, ordu-
gha gitmek iin Petrograd'dan ayrlm, Pskov ehrinde bulu-
nuyordu. Karklklardan haberdar edilen ar, Petrograd gar-
nizonu kumandanna (Chabalov) paytaht'ta asayiin iade edil-
mesini emirle iktifa etti. Fakat bu emir yerine getirilemedi. 26
silhlar ele geiren ameleler tarafndan igal edildi; paytaht-
taki asker ktalar da ihtillcilere katlmaa baladlar. 14 (26)
ubatta toplantlarna balayan "Dumann reisi Rodzyanko,
ar'a hemen tel ekerek "Halkn dileklerini nazar itibara
almasn ve slleyi kurtarmasn,,, diledi; fakat Duma reisinin
ricasna cevap olarak, II. Nikola, btn bu ihtillci hareketlerin
"Duma,, dan geldiine hkmetmi ve 26 ubat /11 Mart "Du-
ma,, nn datlmas fermann imzalamt. "Duma,, azalar ise
bu emri aldktan sonra dalmadlar ve Meclis binas olan
"Tavrida saray,, nda kaldlar.
ar, Petrograd'daki karklklar bastrmak iin, cephe
arkasndan baz alaylarn harekete geirilmesine emir verdi ;
fakat bu kuvvetler ancak "arskoye Seloya kadar gelebildi-
Rnsga Tarihi 28
ier; askerlerden birou ihtillcilere katldlar; Petrograd'n
her tarafnda karklk ald yrd; 27 ubat /12 Mart'ta ihti-
llciler galebe aldlar; Petrograd hapishanesindeki mahkmlar
karld; arlk rejiminin mdafii olan ktalar, jandarma ve
polislerin silhlan alnd. Drdnc Duma'nn Kadet, Menevik
ve Es-Er mebuslarndan seilmek zere Duma reisi Rodzyanko-
nun bakanlnda, Devlet ilerini idareye memur, "Geici bir
komite kuruldu. Bu komite yerine 2/15 mart gn de, knez
L'vov'un riyasetinde "Geici hkmet,, tekil edildi. Fakat ayn
zamanda, "i Grubu,, saylavlarnn ilerigelenleri "Amele ve
Asker Mmessilleri Sovyeti,, ad ile bir tekilt kurdular
ve faaliyete getiler. Bu zaman zarfnda, Moskova'da ve
byk ehirlerde ihtillciler hkimiyeti ele almlard. Bu
durum karsnda II. Nikola, biraderi Michail'i kendine halef
tayinle, 2/15 Mart 1917 tarihinde tahttan vazgeti.
Rus a da
Romanovlar s- Fakat y ' Ihtill
balam, arlk rejimi-
llesmm sonu nin ve
Romanovlar sllesinin artk tutunma-
(1613-1917) sna imkn kalmamt; nk, en yksek mah-
fillerde bile, harbi kazanmak iin bir "htill,,
kmas ve mevcut rejimin deimesi gerektii kanaati hkm
srmekte idi. Michail bu durumdan haberdar olduu iin, 3/16
Mart 1917 gn tahttan vazgeti ve yeni bir "Tekilt- Esasiye
kanunu,, hazrlayacak Meclisin (Ureditel'noye Sobranye) top-
lanmasna kadar, Rusya'da yksek hkimiyetin "Muvakkat
Hkmet,, e ait olduunu bildirdi. Bununla Rusya'da 303 yl
sren Romanovlar sllesinin hkimiyeti sona erdi.
Rusya tarihi hi umulmadk bir istikamette yrmekte
idi; tarihte misli grlmemi "hrriyet,, safhalarndan sonra,
mthi kanl ihtilller, takibat, alk, ktlk, byk sosyal, elinden gelen her eyi yapmay vdediyordu. 1721 de artk
ekonomik ve siyas devrimler birbirini kovalad; Rusya Kor-
kun van ve Deli Petro devirlerini, ikisini birden ve ayn
zamanda tekrar yaamaa balam gibiydi.
ONBRNC BLM
1917 YILINA K A D A R RUS LM VE KLTR
lim messeseleri
... , Rusya'da "limler Akademisi,, nin kurulmas,
Rus ilimler _ , . , .. ,.
Akademisi Buyuk Petro nun "reform faaliyeti,, nn bir neti-
cesidir. Avrupa kltr ve ilim messeseleri
rnek tutularak, bunlarn benzerleri Rusya'da da tesis edilmee
baland zaman, Avrupa Akademilerini andran ilm bir
messese yaplmas fikri uyand. Petro'nun ikinci Avrupa
seyahati esnasnda (1717) Paris Akademisi ilgisini ekmiti.
Mehur Alman limi ve filozofu Leibnitz ve talebesi Wolf'un
telkinleri, rus hizmetindeki Avrupal bilginlerin tevikleri ar-
da, Rusya'da da bir "limler Akademisi,, kurulmas gerektii
fikrini kuvvetlendirdi. Yabanc bilginlerden Almanyal Fick'in,
1718 de, "Rus genliinin ksa bir zamanda ve kolayca terbiye
ve tahsil grebilmeleri,, hakkndaki raporu zerine, Petro "Aka-
deminin tesisi gerektii, imdilik, Rus'lardan bilgin kimselerin
ve ilme temaylleri olanlarn aratrlmalar, hukuka ait eserle-
rin tercme edilmesi,, kararn yazmt. Bu suretle, ar,
Rusya'da bir "Akademi,, nin kurulmasn bir prensip olarak
kabul etmi bulunuyordu.
Petro'nun Paris Akademisi tarafndan aza seilmesi, bu
iin gelimesine hz verdi; ar, Paris Akademisine yazd
cevabnda (18 ubat 1721) Rusya'da ilimleri gelitirmek iin
Rusya'da bir "limler Akademisi,, kurulmas kein olarak
takarrr etti. Akademi'ye aza olacak rus bilginleri bulunmad-
ndan, bunlarn Avrupa'dan arlmalar gerekiyordu; para
meselesine gelince, Devlet hazinesinden tahsisat ayrlacakt.
Alman filozofu Leibnitz ve talebesi Wolf,Petro'ya, Akademi
kurmak iinde pratik mahiyette birok tavsiyelerde bulundular.
Petro, bata, Paris Akademisini rnek tutmak istemiti; fakat,
Leibnitz'in tesiriyle fikrini deitirdi. Rusya'da kurulacak Aka-
demi'nin ayn zamanda hem en yksek bir ilim merkezi, hem
de terbiye ve tahsii messesesi olmas gerektii dnldn- grld. II. Petro'nun Devlet merkezini Moskova'ya nakli ze-
dan, "Akademi,, ile " niversite yi birletirmek esas zerinde rine, "president,, Blumentrost da Moskova'ya gidince, Akade-
karar klnd. Petro, Akademinin kadrosu ve masraf ileriyle minin durumu bsbtn fenalat ; akademisyenlerin ma-
bizzat megul oldu, ve reis ( president ) olarak, husus tabibi alar kesildi ve daim sekreter Schumacher istedii gibi
Blumentrost adl bir Almann tayinini dnd. 24 Ocak 1724 hareket etmekte ve akademisyenleri hibir ie kartrma-
tarihli bir emirle "limler Akademisinin kurulduu bildirildi. makta idi. Sekreter, Akademinin ilm faaliyetine hi ehemmiyet
Fakat messesenin resmen al, Petro'nun lmnden sonraya vermiyor; matbaa, harf dkmhanesi, atelyeler, kitap sat
kald. maazalar aarak, Akademi'nin paralarn bu ilere harcyordu.
Akademi adet bir ticaret messesesi haline getirilmiti; bu
Akademi ktphanesinin esasn tekil edecek kitaplar da
yzden hatta birok bor bile yapld. Akademi'ye bal mat-
vard; bunlar, Ruslar Baltk eyaletlerini zaptederken ele gei-
baa, mahkkt ve resim atelyelerinin almas, Rusya'da bu cins
rilen eserlerdi; bundan baka, Litvanya'da Ruslar tarafndan
sanatn inkiafnda nemli olmularsa da, Akademi'nin ilm
msadere edilen Prens Radziwill'in ktphanesi de ok zengindi.
faaliyetini durdurmu ve genel sekreter Schumacher'in diktatrce
Estonya'daki Dorpat niversitesi ktphanesi de Akademi'ye
idaresine yol amt; akademisyenler ise ona kar ses ka-
devredilecekti. Petro, seyahatleri esnasnda birok san'at eseri
ramyorlard.
toplam, bylelikle zengin bir kolleksiyon meydana gelmiti:
Bunlar da Akademiye devredileceklerdi. Yeni messesenin asl Akademi azalarnn kendi aralarndan bir direktr seil-
ad " limler ve Gzel San'atlar Akademisi idi ; buras yalnz mesi ve Akademi'nin muayyen bir nizmnmesi olmas gerek-
bir ilim cemiyeti deil, ayn zamanda bir "niversiteyi de ihti- tii hakkndaki dilekleri uzun zaman neticesiz kald. Ancak
va edecekti. Her akademisyen bir ders kitab hazrlayacak, her 1732 de, Bakan Blumentrost'un, Akademiye tahsis edilen pa-
gn bir saat ders okutacakt. Akademinin her azas, ilerde raya 10.000 ruble zam yaplmas hususundaki mracaat ze-
kendi yerine geecek bir veya iki gen lim yetitirecekti: rine, Devlet Senato'su, bu babta akademisyenlerin reyine m-
Petro bu genlerin rus meneli olmalarn bilhassa arzu racaat lzumunu grd. Bunun zerine Akademi profesrleri
etmiti ; Akademinin masraflarn kapatmak zere, Dorpat, tarafndan " limler Akademisi'nin durumu hakknda bir
Pernau ve Arensburg ehirlerinin gmrk, ithalt ve ihracat rapor hazrland; bu rapor neticesinde, Akademi'nin ok
eyalarndan alman vergilerin tutar olan 24.012 ruble para bozuk olan mal vaziyetini dzeltmek iin Devlet tarafn-
tahsis edildi. Akademi'yi tekil edecek bilginler ise, o zama- dan 30.000 ruble para verildi. 1734 te, reis yerine bir "Ba-
nn en tannm kimselerinden olmak zere, Avrupa'dan ( bil- mir tayin edildi ( Baron K o r f ) ; Korf, hemen Senato'ya
hassa Almanya'dan) celbedileceklerdi. Davet edilen limler Rus- mracaatla yeni bir tahsisat istediyse de red cevab ald;
ya'ya gelmeden nce Petro ld ( 24 Ocak 1725) ve Akademi- fakat az sonra yeniden bir mracaat yapld ve " ayet
nin resmen almas, Petro'dan sonra tahta kan Imparatorie Akademi'ye Devlet tarafndan yardm yaplmazsa, bu messe-
I. Katerina tarafndan yapld. senin dalacan ve imdiye kadar harcanan bu kadar para-
nn ve yabanclar nazarnda kazanlan bunca itibarn boa
Akademi'nin ilk oturumu 12 Kasm 1725, resmi kad da
gitmi olacan,, bildirdi. Bunun zerine, Devlet tarafndan bir-
27 Aralk 1725 tarihinde oldu. lk reis (president) olarak, Pe-
ka defa para yardm yapld ise de kadro'da fazla bir de-
tro'nun tasarlad, Blumentrost tayin edildi. Petro tarafndan
iiklik olmad.
tasvib edilen kadro da olduu gibi tatbik edildi. Akademi iin
binalar ayrld ve hemen faaliyete gemesi saland. Akade- Akademinin geni bir kadroya ve kendi nizmnmesine
mi'nin ayr bir nizamnamesi olmad iin, nceleri verimli bir kavumas, ancak Yelizaveta Petrovna'nn tahta kmasyle
alma yaplamamt; hatt mal ilerde birok yolsuzluklar mmkn oldu. 24 Temmuz 1747 tarihinde karlan bir ferman-
la "limler ve Gzel San'atlar Akademisi,, bir nizmnmeye
ve yeni bir kadroya kavutu. Bu "Nizmnme,, ye gre, Aka-
demi iki ksmdan ibaret olacakt: 1. Esas Akademi, 2. ni-
versite. Esas Akademi, 10 akademisyenden teekkl ediyordu;
her azann bir adjoint'i (muavini) olacakt; Akademinin dn-
da da 10 fahri aza bulunacakt; "Adjoint,, lerin Ruslardan ol-
mas artt. Akademi'nin ilerine bakmak ve bakanlk yapmak
iin bir "President,, (Bakan) ve "Akademi toplantlarnn in-
tizam dahilinde yrmesi ve zabtlar tutulmas iin,, de bir
"Conference-secretaire,, tayin edildi. Akademi'nin her yl ba-
nda ilmin u veya bu branlarndan muayyen meseleler tek-
lif etmesi lzm geliyordu. Yeni kan en mhim eserler, akade-
misyenler tarafndan "Bakana takdim edilecek, o da, bunlarn
tercme edilmesi ve bastrlmasn emredecekti. Nizmnmeye
gre, her akademi azas kendi ihtisas dahilinde, zerine
Devlet tarafndan ykletilecek vazifeleri itfaya mecbur tutu-
lacakt.
Akademi'ye bir de niversite tedrisat ii verilmiti. "Ba-
kan,,, iyi hazrlkl 30 talebe bulacak ve bunlar etdyan sfa-
tiyle Akademi'nin emrine verecekti. lerisi iin bu gibi talebe-
leri yetitirmek maksadiyle Akademi nezdinde bir Gimnazyum
(Lise) alacakt. Akademi bu suretle, Esas Akademi, niver-
site, Gimnazyum olmak zere, basamakl bir messese haline
getirilmi oluyordu. Akademi'ye ait matbaa, ktphane, san'at
eserleri kolleksiyonlar, kitap sat maazalar ve atelyeler
eskisi gibi Akademi'nin mal olarak kald; masraflarn kar-
l olarak Devlet tarafndan 53.298 ruble para tahsis edildi.
Bu "Nizmnme,, ye uygun olarak, Akademi nezdindeki ni-
versite ve Gimnazyum, 1766 ylna kadar devam ettirildi. XIX.
yzyl balarnda Akademi ile niversite bsbtn birbirlerin-
den ayrldlar ve Akademi yalnz bir aratrma merkezi olarak
kald.
"Rusya mparatorluk limler Akademisi,, r.in azalan bata
ou Alman bilginleri idi; bu durum uzun zaman (hatta 1917
ylna kadar) devam etti. Bu Alman limleri rus ilminin ilerle-
mesi iinde byk bir gayret ve samimiyetle altlar; bunlar
sayesinde "Petersburg Akademisi,, (Akademinin dier ismi),
Avrupa ilim dnyasnda da ok gemeden tannd, hatta en
ciddi bir ilim messesesi hretini kazand. Ruslardan gen
bilginlerin yetimesinde, Akademi'ye bal niversite ve Gim-
nazyum'un byk faydas oldu. Sonralar Moskova niversite-
si Emini olan Adadurov, Teplov ve "ilk rus limi,, Lomonosov
bu messeselerden yetitiler. Akademi'nin ilm faaliyeti, XVIII.
yzyl ilim inkiafnn icab olarak, bilhassa matematik, fizik,
tabii ilimler ve rus tarihi kaynaklar zerindeki almalarla te-
mayz etti.
Akademi'nin ilk ilm faaliyetlerinden biri de rus tarihi kay-
naklarn toplamak ve bunlar zerinde incelemeler yapmak oldu;
sonra "Rusya mparatorluu Atias hazrland. Akademi bu "At-
las,,! hazrlamak iin, "Mukaddes Sinod'a (Rus Kilisesi Bakanl-
) mracaatle, Rusya'daki btn kilise ve bunlara bal binalar
hakknda izahat ve bunlarn tarihi hakknda malmat istemiti;
Sinod'un bu hususta baz mklt kard bilinmektedir. Niha-
yet malzeme toplandktan sonra "Atlas,, 1745 te bastrld; bunun
13 hartas Avrupa Rusyas, 6 hartas da Asya Rusyas'na ait olup,
bu "Atlas,, corafyaclar tarafndan byk bir taktir kazand ;
byle mhim bir eserin kmas zerine, Rusya'y idare
edenler, Akademi'nin faaliyetinden Devlet iin faydalanmak
imknlarn yakndan anlam oldular; bunun zerine Akade-
mi'nin kredisi bsbtn ykseldi ve II. Katerina, bu messeseyi
kendi nezareti altna koydu; yeniden tekil edilen bir komisyo-
nun bana, mparatorienin gzdelerinden kont Orlov (Orlof)
getirildi. Orlov, ayn zamanda Akademi'nin ok bozulmu olan
mal durumunu da dzeltecekti.
Akddemi'de ilmin teoritik ksmiyle megul olunurken, ayn
zamanda Rusya'nn tabii artlar ve serveti, ahalisi zerinde de
incelemeler yapmak iin ekspedisyonlar (ilm heyet) gnderil-
mesi kararlatrld. Bu hususta, 1768-1776 yllarnda tertib edi-
len "Akademi ekspedisyonu,, ilmin inkiaf iin bilhassa verimli
oldu. Akademisyenlerden Pallas, Lepechin, Gyldenstedt, Georgi
ve botaniki Faik gibi sekin bilginlerin itirakiyle yaplan bu
ekspedisyonlar sonunda karlan neriyat, en mhin Avrupa
dillerine evirildi; gerek teknik bilgi ve bilhassa tabii ilimler
sahasnda yepyeni birok materyel ihtiva etmeleri itibariyle,
yalnz Rusya'da deil, Bat Avrupa ilmi iin de byk bir ehem-
miyeti haizdi; bunlardan bazlarnn deeri zamanmza kadar
muhafaza edilmitir. Avrupa ve Asya Rusyas'nn muhtelif bl-
gelerinde yaplan bu ilm seyahatler neticesinde, Rusya'nn ok
milletli ahalisi hakknda gayet mhim malzeme elde edilmi
oldu. Bunlardan byk bir ksm trk kavimlerine ait olmak
bakmndan Trk tarihi ve etnografyas iin de nemlidir. Rus-
ya'nn muhtelif mntakalarmda yerli aratrmalar yapmak iine
de bu suretle balanm oldu. XVIII. yzylda, Orenburg bl-
gesinde (yani Bakurtlarla meskn sahada) Rkov adl bir rus
limi aratrmalarda bulunarak mhim malzeme toplad. 1781
de Akademi tarafndan astronomik mahedeler iin tertib edi-
len ekspedisyon da ok mhim bilgilerin elde edilmesini salad.
Akademi'nin bir ilim messesesi sfatyla rus halk ve
rus Devleti faydasna almas gerektii mparator I. Aleksandr
tarafndan karlan bir fermanla aka ifade edilmi ve bu
mnasebetle u szler sarfedilmiti; " Teknik, san'at ve ziraat
sahasnda yeni icadlar ve keifler hakknda yabanc mecmua
ve kitaplarda kan yazlar iktibasla, bunlar tercme etmek,
bunlar genel yayn ve Akademi neriyat arasnda karmak
icabetmektedir.,, Bununla Akademi'nin ilm yaynlarna hz ve-
rildi. 1803 te karlan "Akademi Yeni Nizmnmesinde "Aka-
demisyenlerin, ilm faaliyetlerinin hereyden nce Rusya'nn
menfaatine hizmet etmesi gerektii,, tebarz ettirildi; "Rusya'nn
tabii servetlerini aratrmak, bunlardan faydalanmak yollarn
oaltmak, sanayi, ticaret imknlarn arttrmak, her memleke-
tin zenginliinin esaslarn tekil eden fabrikalar, sanayi mes-
seselerinin ve gzel san'atlarn gelimesine yaryacak aratr-
malarda bulunulmas,, istenmekte idi.
Yeni Nizmnmenin 17 nci maddesine gre: Her aza,
Rus ahalisinin shhatini salamak veya sanayi sahasnda iler-
lemee hizmet edecek mahiyette yeni bir icad veya keif yap-
t takdirde, veya byle bir ecnebi keiften haber ald
zaman, bunlar hkmete bildirmee mecburdu. 1803 nizamna-
mesiyle Akademi'nin kadrosu geniletildi; 18 esas aza ve 20
adjoint tesbit edildi; adjoint (muavin)lerin bir ksm extra-
ordinaire akademisyen olabiliyordu. Ayrca, adjoint'leri hazr-
lamak maksadiyle bir miktar etdyan da tayin edildi. Akademi
balca ilmin iki ubesiyle megul olacakt: Fizik-matematik ve
tabii ilimler. dare ileri ise dorudan doruya Maarif Bakan-
lna brakld. Devlete verilen para 55 bin rubleden 120 bin
rubleye karld. Vaktiyle imparator Pavel tarafndan, Akade-
mi'ye verilen haklardan birou aynen ipka edildi. Bu nizm-
nme ve kadro 1836 ve 1841 yllarnda geniletildi; akade-
misyenlerin adedi oald ise de adjoint'lerinki azald;
21 azaya kar ancak 10 adjoint kald ; Devlet tarafndan
verilen para da iki misli arttrlarak 240 bin ruble oldu.
II. Katerina zamannda, Paris Akademisi rnek tutularak
1783 te kurulan "Rusya Akademisi,,, 1841 de "limler Akade-
misi,, ne katlmak suretiyle, bu messesenin almas genile-
tildi. Bu defa esas ube kondu: 1. Fizik-Matematik, 2. Rus
dili ve edebiyat, 3. Tarih ve Filologya. Rus dili ve edebiyat
ubesi 16 asl aza ve 4 adjointten teekkl edecekti; bu ube
akademisyenlerine ylda 8500 ruble mkfat ve 4.000 ruble
matbaa paras tahsis edildi. 1836 da yaplan ve 1841 de
ilveler gren "Nizmnme,, XX. yzyl balarna kadar meri-
yette kalmtr. 1865 de Maarif Bakanlna yeni bir Nizmnme
ve kadro projesi verilmiti; bu projenin tatbkna kadar, Baka-
nn teklifiyle 1869 da muvakkat bir "Nizmnme,, karld ve
ar tarafndan tasdik edildi. Yeni ahkma gre: Asl akade-
misyenlerin maa, 1863 te tesbit edilen niversite Ordinarys
Profesrlerinin maann ayn olacakt (ylda 3.000 ruble);
extra-ordinaire akademisyenlerinki de, extra-ordinaire profesr-
lerinki gibi idi (ylda 2.000 ruble); adjoint'lerinki, doentierin-
kine muadildi (1.200 ruble). Akademisyenlerin aldklar maa,
25 yl hizmetten sonra, tekadiye olarak aynen verilecekti.
Akademi'nin gelimesiyle ve ilm faaliyetiyle mvazi ola-
rak Rusya'da ilm faaliyetin genilemesinde mhim tesirleri
grlen dier messeselerin de oalmasna yol ald. Obser-
vatorya (Rasadhane) ler, Fizik ve Kimya Enstitleri, ktpha-
neler, mzeler kuruldu ve Akademi tarafndan "mkfatlar,,
ihdas edildi; bunlardan en mhimleri: Demidov ve Uvarov
mkfatlan idi. Sonralar mehur lim Beer'in hatras iin
yatrlan fond (para), maden mhendisi Gelmersen adn ta-
yan mkfat, Pukin'in heykeli iin toplanan paradan artaka-
lan ve Pukin adiyle tesis edilen mkfat, Kont D. Tolstoy mk-
fat, Lomonosov, Jukovski, Sibiryakov, Schubert adlarn tayan
mkfatlar, muhtelif usullere gre ve mevzular dahilinde da-
tlan mkfatlar ve "Altn madalyalar,,, yahut nakit para
olarak verilen mkfatlar kondu. Bunlar ilm almalarn
gelimesinde mhim mil oldular.
Akademi ktphanesinin esaslar Petro zamannda kurul-
duunu sylemitik; sonralar boyuna satn alnan veya teber-
r edilen kitaplarla bytld. karlan bir kanunla "Rusya'da
bastrlan eserlerden bir nshasnn Akademi'ye gnderilmesi
mecbur,, tutuldu ve bu kanun Akademi ktphanesinin sratla
bymesini salad. Rus ilminin inkiafnda "limler Akademi-
si,, nin nemi ok byk olmutur. Tannm limlerin ekserisi
bu messesenin azas idiler; bunlar arasnda fiziki, kimyager,
matematikiler, tarih ve filologya bilginleri ve msterikler var-
dr. "Rusya limler Akademisi,, cidd ilm faaliyetiyle, Avrupa
ve Amerika'daki kendi benzerleri arasnda mmtaz bir mevki
kazanmas da bundan ileri gelmitir.
niversiteler Byk Petro zamannda, "Akademi,, ile birlik-
ve 0kuuar te "niversite,, nin de esas kurulduunu ve
Yelizaveta Petrovna zamannda byle bir m-
essesenin tesis edildiini grmtk. Bu "niversite,, ancak bir
retim messesesi idi ve Akademi'ye yardmc mahiyetinde
idi. Yelizaveta zamannda, Maarif Bakan kont 1. uvalov'un
teebbs ve "ilk rus limi,, M. Lomonosov'un itirakiyle Mos-
kova'da ayr bir niversite kurulmas takarrr etti; Lomono-
sov, bu yeni niversitenin tamamiyle mstakil bir messese
olmasnda srar etmiti. 12 Ocak 1755 tarihinde Yelizaveta
Petrovna, alacak Moskova niversitesinin nizmnmesini tas-
dkla, eski rus Paytahtnda bir niversite alm oldu. Mosko-
va niversitesi rus ilim ye fikir hayatnda ok mhim bir yer
tutmu ve dier niversitelere rnek olmutur; bu niversitenin
tarihesi ayn zamanda "Rus niversitelerinin gelimesini,, de
gsterdiinden, zerinde fazla durmak yerinde olur.
Moskova niversitesi, kurulduu tarihlerde (1755), "Se-
nato,, dan baka hibir devlet organna tbi deildi; niver-
sitenin banda, devletin en yksek makamnca, yani arie
tarafndan, tayin edilen "Kurator,, lar bulunurdu; "Kurator,,
niversitenin genel duruniu, madd ihtiyalaryle ilgilenir,
"Senato,, ile "niversite,, mnasebetlerinde araclk yapard.
Tedris ve idare ileriyle "kurator,, a tbi bir "direktr,, bulu-
nurdu. Direktr'n bakanlnda toplanan "Profesrler Meclisi,,
tedris ilerini dzenlerdi. niversite Faklteye blnmt:
Hukuk, Tp ve Felsefe ; 10 krs vard. Profesrler, umum
ve husus mahiyette ders okuturlard. Ders takrirlerinden
baka talebe mzakerelerine bilhassa ehemmiyet verilir ve her
ayn son Cumartesi gnlerinde, profesrlerin nezaretleri altnda
talebe mnazaralar tertib edilirdi. niversiteye hazrlanmak
iin, Moskova'da, biri "dvoryan,, ler (yani asiller) ve dieri de
baka zmreler iin ("kyl serfler,, hari) iki Gimnazyum
ald. ki trl niversite talebesi vard: Kendi hesaplarna
okuyan ve Devletten burs alan; bu sonuncularn adedi 50 kii
idi ve tahsil sonunda Devlete bir mddet iin "mecbur hiz-
mete,, tbi tutulacaklard.
Moskova niversitesi resmen 26 Nisan 1755 tarihinde
ald. Buras yeni bir messese olmakla, ancak 25 yl sonra
verimli olmaa balad. nceleri Profesrler, ya Peters-
burg'daki Akademi'den veya Avrupa'dan celb edildiler. Rus-
lar'dan ilk profesrler Popovski ve Barsov idiler. Popovski
niversite tedris dilinin rusa olmasn ileri sryor ve bu
hususta Almanlarla mcadele ediyordu. Moskova niversitesinin
ilk esasl hocalar Almanlar olmakla beraber, rus profesrle-
rinin de adedi sratle artmaa balad. 1778 de, Kurator Cher-
sakov, niversite nezdinde "Kibarlar iin serbest bir Pansi-
yon,, tesis etti; burada rus asillerinin ocuklar kalmakta ve
sistemli bir kontrol altnda yetitirilmekte idiler; bu "Pansiyon
rus kltr hayatnda nemli bir rol oynam ve buradan, h-
ret kazanan rus fikir, ilim ve edebiyat mensuplar yetimitir.
Moskova niversitesi, t tesisi tarihindenberi, rus cemi-
yeti ile yakn bir temas kurmutu. niversitede tertib edilen
ak dersler, mnazaralar, temsiller ve resmi kabullerle cemi-
yetin ilerigelenleri yakndan ilgilenmekte ve bu suretle ni-
versitenin hayatna itirak ederlerdi. Moskova niversitesinin
kurulmasndan az sonra, 1760 danberi, neriyata da balamt;
bunlar arasnda en eskilerinden biri T a t i e v'in Rusya tarihi
bata gelmektedir (1768-1769).
1804 te yeni bir "niversite Nizmnmesi,, nin tatbikiyle
Moskova niversitesinin hayatnda yeni bir devir balar. Buna
\
gre eski Faklte yerine drt oldu: Matematik ve tabii rihilerinden en by saylan ve kendi devri iin byk bir
ilimler, felsefe blmnden ayrld; krslerin adedi 10 dan otorite olan ve kendisinden sonra bir "Mektep,, kuran S. S o-
28 e kt; evvelki "Kurator,, sistemi yerine "niversite Emin- 1 o v ' y e v (Almanya'da Ranke'nin talebesidir) 1845 te Moskova
likleri,, kuruldu. Rus profesrlerinden baka, devrin tannm niversitesinde Profesrle balam ve 30 yldan fazla Rus
Alman bilginleri Moskova niversitesinin almasnda mhim Tarihi zerindeki dersleri ve tetkikleriyle hret kazanmt.
rol oynadlar; bunlar arasnda klasik yunan ve ltin filolojisi Rus dili ve edebiyat tetkikleri de, 1842 de, niversiteye inti-
hocas Buhle (Gttingen'den) bata gelmektedir. lk rus Oryen- sab eden B u s 1 a y e v ile, byk bir gelime gsterdi.
talisti de Moskova niversitesinde vazife almtr (Boldrev) 1848 yl Avrupa htilli zerine, I. Nikola hkmeti ni-
(1811-1837). Moskova niversitesi 1812 de Napolyon istils versitelere kar tazyik yapmaa balaynca, Moskova niversite-
zamannda ok byk bir zarar grm, ktphane ve labo- sinin de faaliyeti epey durdu. 1863 de, II. Aleksandr zamann-
ratuvarlarn kaybetmiti; messesenin eski haline getirilmesi da niversitelere " otonomi ( muhtariyet) verilince tedrisatta
iin epey bir zamana ihtiya oldu. 1830 ylndanberi ni- ve almalarda yeni bir faaliyet grld. Fakat niversite
versitenin sratle gelitiini gryoruz. Tarihi Kaenovski ve talebeleri arasnda " ileri fikirlerin yaylmas, ve mevcut
Pogodin gibi tannm profesrlerin faaliyeti, her tarafta yan- rejime kar dmanln artmas zerine, hkmet, niver-
k uyandryordu. Kaenovski ile air Pukin arasnda gor sitelerin " hrriyetini tahdid ve yeniden bask yapmaa
Bl Destannn shhati hakknda yaplan mnakaa bunlar- balad. III. Aleksandr'n fermanyle, 23 Austos 1884 de, yeni
dan biriydi. Moskova niversitesinin, XIX. yzyln ortalarna bir " niversite Nizmnmesi tatbik edildi; buna gre ni-
doru byk bir hret kazand grlyor, bilhassa Granov- versitelerin "istikllleri,, ilga edildi, bunlar hkmetin sk bir
ski'nin faaliyeti bu messeseyi rus fikir ve kltr hayatnn nezareti altna kondular. Btn bu deimeler Moskova ni-
merkezi haline kmasn salamt. versitesinin ilm faaliyetlerini yavalatt. Mamafih XIX. yz-
Moskova niversitesi, G r a n o v s k i (Tarih profesr) ile yl sonlar ve XX. yzyl balarnda Moskova niversitesinde
h a k i k b i r i l i m m b e d i haline geldi; bu profesr ilmin mmtaz ilim adamlarnn yetimesini bsbtn durduramad. Ge-
yksek hmanist ideallerin sembol olduunu, yalnz ni- nel dil bilgisinde dnyaca tannm F o r t u n a t o v , lengvist (ve
versite talebesine deil, geni mnevver kitlesine de ala- trkolog) K o r , biyolog T i m i r y a z e v , rus hkmetiyle aras
maa muvaffak oldu. Granovski, insanln yksek ahlk alnca 1911 de Oksford niversitesinde hoca olan, Ortazamanlar
emellere ulamak isteyii hareketinin dnya tarihinin sey- ingiliz ekonomik tarihi profesr V i n o g r a d o v , rus tarihinin
riyle mvazi olarak yrdn anlatmakta ve herkesi ayr en mehur ilim adamlarndan biri olan K l e v s k i , hep Mosko-
bir ferd olarak, cemiyetin selmeti ve iyilii namna almaa va niversitesi profesrleriydi. 1917 kinci Rus htilli balarken,
davet etmekte i d i ; Avrupa ilmi ve medeniyetinin ehemmiyeti Moskova niversitesi Rusya'nn en nemli ilim messeselerinden
zerinde srar etmekle, Rusya'da gelimekte olan " Batc biri idi.
( Garp) larn ilerigelen mmessillerinden saylmakta idi. Gra- Rusya'nn, Moskova'dan baka, birok niversitesi vard.
novski'nin umum konferanslar, daima kalabalk bir dinleyici 1802 de tesis edilen Dorpat niversitesi, bir rus messesesi ol-
kitlesi toplamakta ve her defas Moskova'da byk bir "sosyal maktan ziyade bir Alman niversitesi idi; burada tedrisat
olay,, tekil etmekte idi. Rus fikir hayatnn gelimesinde byk almanca yaplrd; sonralar Dorpat ehri'nin ad rusaya ev-
bir rol oynayan Granovski, lm tarihi olan 1855 e kadar rildi (Yur'yev) ve rus dili kullanlmas mecburi tutuldu. 1804 te
Moskova niversitesinde kalmtr. Kazan ve Kharkov (Harkov) niversiteleri kuruldu. Kazan
Rus tarihinin hakik bir " rus ilmi seviyesine ykselmesi niversitesinin hususiyeti de "ark tetkiklerinin merkezi olma-
de Moskova niversitesi kadrosu iinde cereyan etti. Rus ta- syd. Almanya'dan davet edilen F r a e h n , arkiyat sahasnda
mhim tetkikler yapmak suretiyle, Rusya'da ark tetkiklerini ilm Mektepler Avrupa lsne ve Rusya'nn ihtiyalarna gre
esaslara gre kurdu. Kendisinden sonra Kazan'da B e r e z i n az olmakla beraber, seviye bakmndan ok yksektiler; bura-
adl rus msteriki ilim leminde ad kazanmtr. Byk ma- lardan tam ihtisast yksek fen adamlar yetimekte idi.
tematiki L o b a e v s k i de Kazan niversitesinin hretini Rus niversite ve Yksek Okullarnn Politeknikum'lar,
yayd. Mkayeseli dil bilgisi ve Slavistik hocas B o g o r o d i t - Ticaret Mektepleri, Ziraat Enstitleri, Yksek Pedagoji kurs-
s k i de bu niversitenin hocalarndandr ve 1917 den sonra da lar v. b. yalnz rus ilminin deil, rus fikir hayatnn gelime-
oradaki almalarna devam etmitir. sinde ve dolaysyle Rus sosyal hayatnda ok byk bir rol
1819 da Petersburg niversitesi kuruldu; buras t ba- olmutur. Rusya'da yksek tahsil cretli ve olduka masrafl
tan rus ilminin en nemli merkezlerinden biri oldu. Rus dili, olduundan, etdyanlarn ounluunu varlkl aileler tekil
tarihi, edebiyat, tp, hukuk ve msbet ilimler sahasnda dn- etmekle beraber, orta halliler arasndan da okuyanlar epey
yaca tannm rus limlerinden birou Petersburg niversitesi bir yekn tutuyordu. Rus "student,, (niversiteli) leri umum
hocalar idiler; modern kimya ilminin kurucularndan biri olan efkrn mmessili ve mtercimi sfatiyle XIX. yzyl ortalarn-
M e n d e l e y e v , byk rus filologu a k h m a t o v , tarihi danberi Rus hayatnda mmtaz bir yer tutmaa baladlar.
P i a t o n o v, msteriklerden baron R o z e n , B a r t h o l d hep Rus "student,, leri "bilgi edinmek,,, "almak,, ve "fikir mna-
Petersburg niversitesine mensuptular. kaalar yapmak,, hususunda btn cemiyete rnek oluyorlard.
1834 te Kiyef niversitesi ("Aziz Vladimir,, adna) ald; Bilhassa sosyalist ve ihtillci hareketlerde, bunlar rus "intel-
buras Ortodoks ilhiyatndan baka, eski rus tarihi, Kuzey ligentsiya,, sna nderlik vazifesini gryorlard. "Student,, ad
Rusya bozkrlarndaki kavimler ve arkeologya, Bizans tarihi Rusya'da, "ihtillci, sosyalist,, sznn bir sinonimi olmutu.
sahasnda mhim tetkiklere yol at. Bizantinist K u l a k o v s k i arlk rejimine kar mcadelenin merkezi, niversitelerdi.
ve Gney Rusya'sndaki gebe Trk kavimleri tarihine ait tet- 1905 ve sonralar, "student,, mitingleri, nmayiler arlk
kikler yapan G o 1 u b o v s ki bu niversitenin profesrlerindendi. rejiminin gevemesinde ve Rusya'da ilk "hrriyet,, idaresi kurul-
1865 te Odessa'da da bir niversite tesis edildi (Novorossiys- masnda niversiteliler mhim rol oynadlar.
kiy Universistet). Sonra Varova, Tomsk ehirlerinde de ni- Kz talebeler iin niversitelerden baka, ayrca Yksek
versiteler ald. X X . yzyl balarnda btn bu niversitelerin Mektepler de vard. Petersburg'daki Yksek Pedagoji Kurslar
ilm seviyeleri Bat Avrupa'dakilerinden aa deil, baz sa- ve ayn ehirde "Smol'ny Enstits,, bunlardan en mhimiydi.
hada, hatta stndler; Rus niversitesinde, ancak ilm deeri Bu "Enstit,, de kibar ailelerin kzlar tahsil grrlerdi. niver-
ok yksek bir eserle "Doktora,, (magister) yapmak mmkn sitelerdeki ve Kurslardaki kz talebelerden birou, erkekleri
oluyordu. takiben, Rusya'daki sosyalist cereyanlara katlmlar ve arlk
niversitelerden baka birok yksek teknik okullar da rejimine kar ak veya gizli hareketlere itirak etmilerdi.
almt. Bu ie Byk Petro zamanndanberi ehemmiyet ve- Rus ihtillcileri arasnda "kursistka,, (kurslara devam eden) ler
rildiini grmtk; fakat nceleri orta derecede "Teknikum,, mhim bir yer tutmakta idi.
larla iktifa edilmiti. 1828 de Petersburg'da "Teknologi Ensti- niversiteden evvelki tahsil, "Orta,, ve "lk,, olmak zere,
ts,, ald; ayrca "Yksek Asker Mhendis Mektebi,, (Aka- iki basamaktan ibaretti. Orta tahsil, 8 yllk klsik Gimnaz-
demi) de tesis edildi. 1899 da Varova ve Kiyef'te "Yksek yumlar (ltince, greke, yabanc dil) ve 7 yllk Real Okullar
Politeknikum,, lar kuruldu ; sonralar Yekaterinoslav ve Yeka- (fazla matematik ve iki yabanc dil) de yaplrd; erkek ve kz
terinburg ehirlerinde de Yksek Maden Mhendis Okullar okullar ayr idi. Bir de 3 yllk "ehir Okullar,, vard. Orta
aid. Birok yksek ziraat enstitlerinden en mhimi Mos- tahsil cretli idi. lk tahsil ise, Zemstvo'larn atklar olduka
kova yaknndaki "Petro-Razumovski,, Enstits idi. Teknik modern 5 yllk okullar, ve papazlar tarafndan idare edilen 3
yllk "Mahalle Okullar,,. Bunlarn masraflar hkmete aitti,
Gayri rus mektepleri ise her milletin kendi cemaati tarafndan
masraflar grlrd; rus hkmeti onlara yardm etmezdi.
1917 ye kadar Rusya'da mecbur tahsil olmadndan ocuk-
larn, ortalama hesapla, ancak % 50 si okula gidiyordu ; Maarif
ilerine, ancak 1905 ten sonra ehemmiyet verilmee baland-
ndan, Rusya'daki ahalinin okur-yazar seviyesi % 21 di. Ma-
mafih bu nisbet yer yer deiiyordu; Rusya'da % 70 e
kmakta, kenar eyaletlerde ok daha aa inmekte idi. Kazan
Trkleri arasnda 1917 ye doru okur-yazarlar erkekler ara-
snda % 35, kadnlar arasnda /o 17 olmak itibariyle ayn
blgedeki Ruslar'dan daha yksekti.
Rusya'daki k t p h a n e l e r ' e gelince, niversitelerle bir-
likte byk ktphaneler de kurulmakta idi. Ayrca umum k-
tphaneler de oalmt. Bunlarn en mehuru Petersburg'daki
"Publinaya Biblioteka,, (Umum Ktphane) (bugnk Saltkov-
edrin Ktphanesi) 1917 de buras 3 milyon cilt kitap ve bir-
ok kymetli elyazmalaryle dnyann tannm ktphanelerin-
den biri saylyordu. Petersburg'daki Asya Mzesi ktphane-
si, Ruslann Trkistan' zaptlar srasnda ele geirdikleri, ya-
ma veya msadere ettikleri elyazmalar, veya satn aldklar
eserlerle Trk tarihi, dili ve dier Dou memleketlerini tetkik
iin gayet kymetli bir messese haline getirilmiti.
Rusya'da ilimlerin gelimesi
Mspet Rusya'da m s p e t i l i m l e r ' i n gelimesi, ancak B-
ilimler yk Petro'nun yenilikleriyle balar. Avrupa'daki
Rnesans ve Reform'un getirdikleri ilim inkiaf
Rusya'ya nfuz edememiti. Rusya XVIII. yzyla kadar "Asya-
var geri bir memleket olarak kalmt. Byk Petro'nun Av-
rupa teknik bilgilerini tatbika balamas, Rusya'da Avrupa
okullarna benziyen messeselerin tesiriyle, msbet bilgilerin
retilmesi ve gelimesine yol at. Bu sahada Ruslara, Alman-
lar uzun zaman hocalk ettiler. 1725 te Rus "limler Akademi-
si,, nin almas, msbet bilgilerin inkiafnda byk bir mil
oldu. Mehur Alman filozofu L e i b n i t z ve svireli limlerden
matematiki B e r n u l l i ile fiziki E y l e r uzun yllar Peters-
burg'da kalarak, rus ilminin gelimesindeki byk hizmetleri
dokundu, ilk hakik rus limi, Kuzey Rusya'daki Archangelsk
dolayndan bir kyl ocuu olan M. L o m o n o s o v (1711 -
1765), msbet ilimlerin her sahasnda kendi devri iin byk
bir ihtisas sahibiydi. Lomonosov, manevi ilimlerden baka kimya,
fizik, mineraiogya sahasnda da yksek bir otorite sahibi idi.
O, yalnz "ilk rus dili grameri,, yazmakla kalmad, ayn zaman-
da msbet ilimler zerinde de birok ettler neretti; bu ba-
kmdan Lomonosov rus ilminin " babas saylmaktadr.
Lomonosov'tan sonra Ruslarn kendileri arasndan hakik
bir ilim adamnn yetimesi iin epey zaman geti, ve ancak,
XIX. yzyl balarnda orijinal bulular ve aratrmalarla tema-
yz eden bilginler kmaa balad. Bunlardan biri, yukarda zik-
rettiimiz, Leh meneli L o b a e v s k i ' d i r (1793-1856). Loba-
evski geometri sahasnda nam kazand ve " Geometrinin Ko-
perniidiye hret buldu. Ona kadar geometri'nin esaslar, Mi-
lttan nce III. yzylda Euklid tarafndan konan sisteme dayan-
yordu; Lobaevski ise "Euklid olmyan,, yeni "tasavvur geometri-
yi kurmu ve bu suretle bu ilmin inkiafnda yeni ufuklar a-
mtr. Lobaevski'nin muasrlarndan biri de, Laplace'n talebesi
olan, matematiki O s t r a g r a d s k i ' d i ( 1801-1861 ); bu lim
" elstikiyet ve " scaklk kanunlarna ait enteresan teoriler
ortaya koymutur.
Rus msbet ilminin en byk mmessili, phesiz, D.
M e n d e l e y e v ' t i r (1834-1907). Kendisi Sibirya'da domu ve
orta halli bir ailenin ocuu idi. Petersburg'da Pedagoji Ensti-
tsnde tahsilini bitirdikten sonra, bir mddet Krm'daki Bah-
esaray Gimnazyumunda hocalk yapmt; sonra "Magister
imtihann,, (Doktora) verdikten sonra, henz 23 yanda olduu
halde, St. Petersburg niversitesine Doent olmutur. Bir md-
det sonra Almanya'ya gitmi ve ihtisasn derinletirdikten
sonra Petersburg'a dnm ve artk hep orada hocalk etmi-
tir. Mendeleyev'in esas sahas kimya ve fizik idi; mtemad
tecrbeler ve ettlerden sonra kimyada, bilinmiyen birok ele-
manlar tesbit etmi ve kimya elemanlarnn bir "Cedvelini,,
(Tabelle) hazrlamtr. Lavoisier ve Dalton ile balyan kimya
ilmini ilerleterek, modern kimyann kurucularndan biri olmutur.
Mendeleyev bu tetkikleri sayesinde dnya lsnde bir hret
Rusya Tarihi 29
temin etmi, fakat, baz sebeplerden tr, Rus ilimler Akade- Rus tarihi ta
Kiyef Rusya'snda yazlmaa
misine ye eilememitir.
tetkikleri balandn grmtk (LetopisiVekayin-
Elektroteknik sahasnda da Ruslardan nemli bilginler
meler ). XVI. yzyl balarnda tertibedilen
yetimitir; bunlardan galvano-plstik'i bulan J a k o b i (1801-
"Voskresenskaya Letopis',, artk "tarih,, bir eser mahiyetinde
1874), Herz dalgalarn gelitirerek ilk "radiogramme,, tatbkna
idi. XVI. yzyl sonlarna doru tertibedilen "Stepennaya
muvaffak olan P o p o v (1859-1905); "k tazyiki,,, "magnetizm,,
Kniga,, ise, Rus tarihini muayyen bir gre tbi tutan muaz-
ve elektrik sahasnda mhim keifler yapan L e b e d e v (1866-
zam bir eserdi. 1674 te Kiyef'te Innokenti G i z e l tarafndan
1912) bata gelmektedirler. Biyoloji sahasnda da Ruslardan
yazlan "Sinopsis,, rus tarihi iin ilk ders kitab oldu ; tabii
mhim bilginlere rastlanyor. Bu hususta Rusya'da ilk ilm tet-
bu eserin ilm kymeti yoktu, ilk "ilm,, rus tarihi ise Rusya'ya
kikler yapan zat, bir Alman limi olan P a l i a s ' t r (1741-1811).
Akademi'ye davet edilen Alman limleri tarafndan yazlmaa
Paas, Kafkas, Ural ve Sibir'de seyahatlar yapm ve ok zen-
baland. Bu cinsten ilk eser Gottlieb Siegfried B a y e r'in (1694-
gin kolleksiyonlar toplamt; bu mnasebetle nerettii "Seya-
1738) Varegler'e dair aratrmalar oldu ; almanca baslan bu
hatnmesi,, (1768-1773) yalnz Rusya'nn tabiat bilgisi deil,
eser ancak 1767 de rusaya evrildi. Rus tarihi zerinde m-
tarih ve etnologya itibariyle de byk kymeti haizdir. Ruslar-
him incelemeler yapan ikinci alman limi de Gerhard Friedrich
dan biyoloji sahasnda K o v a l e v s k i (1842-1883), K a r p i n -
M i l l e r 'dir; 1733-1743 yllarnda Rusya'da kalm, Sibir'de
s k i (1847-1936) lerden sonra S e en ov, M e n i k o v , Timi-
uzun bir aratrma seyahati yapm ve Sammlung Russischer
ry az ev v e P a v l o v temayz etmilerdir.
Geschichte adl eserinden baka Sibir Tarihi de yazmtr.
I. Seenov (1829-1905) eksperimental fiziyologya zerin- Miller'in tevikiyle Rusya'da ilk olarak A r i v tetkikleri de
deki almalaryle ad kazanmtr. Petersburg niversitesinde gelimitir; onun nezareti altnda bir heyet Moskova'daki
bir mddet altktan sonra, Moskova'ya gitmitir; dnyaca (Dileri Bakanl) Arivini tanzim etmitir, bu Ariv'de
hret kazanmasna ramen Akademi'ye seilemedi. Rus fiziyo- Rusya'nn eski tarihine, yabanc memleketlerle (Trkiye ve dier
loglarmm en mehurlarndan biri de 30 yl Fransa'daki "Pas- Trk devletleri) mnasebete dair ok mhim malzeme bulun-
teur Enstits,, nde alan ve ok nemli keiflerde bulunan maktadr.
M e n i k o v ' t u r (1845-1915). Rus agronomisine (ziraat bilgisi)
"ilk rus limi,, diye tannan M. L o m o n o s o v ta tarihle
Darvinizm teorilerini tatbkla, Mendeleyev'in idaresi altnda
megul olmu ve Eski Rus Tarihi'nin bir cildini yazmtr
"Tecrbe istasyonlar,, kurmak suretiyle ie balyan Timiryazev
(1766). Tarih sahasnda ilk hakik rus limi ise V. T a t i e v-
(1844-1920) de dnyaca tannm fiziyologlardan saylmaktadr.
tir (1686-1750). Uzun bir tetkik eseri olan, 5 cildlik Rusya
Petersburg niversitesinde yllarca sren profesrl ve fenn
Tarihi XVI. yzyl (Karklklar) devrine kadar gelmekte ve,
ziraat tecrbeleri sayesinde rus ilminin bu brann ok ilerlet-
hali hazrda kaybolan baz kaynaklardan da faydalanld iin,
mitir. Timiryazev'le birlikte alan M i u r i n de (1860-1935)
ehemmiyetli olmakla beraber, artk bugnk metodlara uyma-
nebatat tecrbe istasyonlarnda byk yenilikler yapm ve
dndan, eskimi saylmaktadr. Tatiev rus devletinin ba-
hayret verici neticeler elde etmee muvaffak olmutur. Bu sa-
langc meselesinde "Vareg,, nazariyesini kabul ve tamamiyle
hann son byk mmessillerinden biri ve galiba en mehuru,
Bayer'i takibetmektedir. II. K a t e r i n a de bir Rus Tarihi
P a v l o v ' d u r (1849-1936). Bu lim fiziyoloji ve bilhassa insan
yazm, fakat bu eser popler bir kalem tecrbesinden baka
beyni zerindeki incelemeleri, keifleri ve teorileriyle btn
birey deildir. Prens e e r b a t o v'un Rusya Tarihi ise
dnyaca tannmtr.
ok daha ciddidir. II. Katerina zamannda L e c l e r c adl bir
Fransz V Histoire de la Russie adiyle bir eser yazmsa da,
Ruslar tenkit ettiinden, kitab Rusya'da menedilmiti. Rus
maarif tarihinde nemli bir yer tutan N o v i k o v rus tarihine S o l o v ' y e v ve K. K a v e l i n ' l e r vard. Ranke'nin talebesi
ait birok kymetli vesika neretmiti (Eski Rus Bibliyotei, olan Solov'yev (1820-1879) Rusya'ya dnnce Moskova ni-
20 cild, 1788-1791)= Alelde bir tccar olan G o l i k o v , Byk versitesine profesr oldu ve muazzam bir Rus Devleti Tarihi
Petro'nun hayatna taallk eden her eit malzemeyi bir arada yazd (29 cilt, 1851-79). Balangtan 1772 ylma kadar gelen bu
toplam ve bastrmtr (1788-1790). Tarih, bir "eser,, olmaktan ziyade, kaynak malzemesinin nak-
Rus tarihinin ilk tenkidi aratrmalar, mmtaz bir Al- lidir ; arada bir Hegel ruhunda tefsirler sokuturulmutur;
man limi olan August Friedrich S c h l o e z e r ile balar. En fakat malzemenin okluu itibariyle byk bir kymeti haizdir.
eski rus vekayinmesinin mellifi olarak tannan Nestor'a Solov'yev rus tarihinin esaslarn "Rodovoy bt (Boy teki-
hasrettii aratrmas, ilk Rus Vekayinmeleri hakknda ilk il- lt ve esaslar) zerine istinad ettirmekte ve ona gre rus
m bir inceleme oldu (basl 1809-1819); ondan sonra rus tarihinin gelimesini izaha almaktadr. Kavelin de, ona yakn
kaynaklarnn kritik aratrmalarna yol ald. bir gr ileri srmekte idi. Her iki tarihinin grleri lehde
Simbirsk (bugnk UPyanovsk) te doan ve trk meneli ve aleyhte birok mnakaalara yol at ve bu suretle Rus
olan N. K a r a m z i n (Karamurza) 1818 de Rus Devleti Tarihi tarih almalarnn inkiafna sebep oldu. Hukuk bakmdan
adl mehur eserini karmaa balad; 12 cild halinde intiar Rus tarihini esas olarak V. S e r g e y e v i (1838-1909) iledi
eden ve Balangtan 1612 ylna kadar gelen bu eser Rus Ta- ve gayet ehemmiyetli eserler neretti. Rus Devletinin kurulma-
rihi'nin standard kitaplarndan biri olmakta devam etmektedir. snda "Vareg,, (Rus-Skandinavyal Varegler) lerin birinci rol
Rusya tarihinin Monari sisteminin ehemmiyetini belirtmek mak- oynadklar baz milliyetperver rus tarihilerini incitmi; onlar
sadiyle kaleme alnan bu Tarih, hem malzemenin okluu, hem da "Vareg,, lerin ve "Rus,, larn Skandinavyal olmadklarn
de slp bakmndan ok gzeldir (1818-1826). Karamzin'in isbata ve Rus Devletini kuranlarn, Dnepr boylarnda ok
bu eseri uzun zaman Rus tarihileri zerinde tesirini muhafaza eskidenberi yaayp gelen yerli "Slav,, lar olduunu isbata
etmitir. Fakat bu Tarih baz evreleri memnun etmemiti. Bu altlar; bu cins eserlerden en mhimi G e d e o n o v ' u n Va-
sralarda Avrupa'da Hegel ve Niebuhr'un tarih grleri "ilm,, regler ve Rus adl aratrmasdr (1876 ). Mrteci rus tarihi-
telkki ediliyordu ve "slle,, tarihilii modadan kmt. N. lerinden l l o v a y s k i de, Rus tarihini koyu bir milliyeti
P o l e v o y , bu yeni gr esas alarak Rus Milletinin Tarihi- ruh ile ilemi ve Rus medeniyetinin yksekliini ispata
ni yazmak teebbsnde bulundu (1830-1833) ise de, fazla ra- uramt. Fakat, ciddi ve ilm alan rus tarihileri "Vareg,,
bet kazanamad. Karamzin'i daha ihtiyatl bir ekilde tenkit lerin "Skandinavyal,, olduklarn kabul etmiler ve Rus Devle-
eden U s t r y a l o v , kendi grlerine uygun baz ettler ne- timin kuranlarn da Skandinavyal Vareg-Ruslar olduunu ink-
retti ; fakat Karamzin'in rus tarihi hakkndaki sistem ve ra kalkmamalardr.
grn sarsamad. P o g o d i n ( 1800-1875 ) ve 1. Be lya- K. B e s t u j e v - R m i n , Rusya Tarihi ni felsef temayl-
y e v (1810-1873) rus tarihi zerinde mhim tetkikleriyle tema- lerden azade mkemmel bir eser olarak ilemee muvaffak
yz ettiler. Bilhassa N. K o s t o m a r o v (1817-85) un tarih olan limdir (1827-97). Eserinde, rus historyogrfisine ait
eserleri ok tannd ve okundu; fakat bunlarn hakik ilm esasl bir malmat verdikten sonra, Korkun ivan zamanna
kymeti pek yksek deildi. kadar olan devri esasl bir ekilde aydnlatmaktadr. Moskova
Schelling ve Hegel felsefelerinin rus mnevverleri ze- niversitesinin mehur profesr V. K l e v s k i (1841-1911),
rinde derin bir tesir yapmas ve "ilmin,, ancak Almanya'da fevkalde gzel bir slbla yazlm Rus Tarihi Dersleri adl
renilmesi mmkn olduu kanaatinin gittike artmas ze- eseri, sosyolojik bir mahiyettedir; ancak II. Katerina zama-
rine, Alman niversitelerinde tahsil gren Ruslarn adedi nna kadar gelmektedir. Petersburg niversitesi profesrle-
oalmt. Bunlar arasnda, sonraki byk rus tarihisi S. rinden S. P l a t o n o v (1860 - 1930?)un Rus Tarihine ait
Dersler (1910) ve Karklklar Devri (1899) nemlidir. E. 1883 te de " Petersburg Tarih Mzesi tesis edilmiti. Asar
G o 1 u b i n s k i'nin Rus Kilisesi Tarihi, V. I k o n n i k o v 'un tika ihtiva eden birok mze kuruldu; bunlardan Peters-
Rus Historyografyas Tecrbesi (1891), P. M i 1 k o v 'un burg'daki " Ermitaj , " Asya Mzesi , III. Aleksandr adn
(1859 - 1942 ?) Rus Kltr Tarihi (3 cild) XIX. yzyl sonu tayan " Rus Mzesi en mhimleridir. Trkistan'n Ruslar
ve X X . yzyl balarnda kan mhim eserlerden saylmak- tarafndan zabtn mteakib, rus arkeologlar buralarda mhim
tadr. Rus tarihini "Marksizm nazariyesiyle ileyen tarihi de aratrmalarda bulundular ve Trk tarihi ile ilgili birok m-
M. P o k r o v s k i ' d i r ; Pokrovski, Rusya'da "Bolevik htillin- him meselelerin halline altlar. Arkeologyaya ait en mhim
den,, sonra "resm tarihi,, olmusa da, Stalin rejimi zamannda yayn arasnda "Rus mparatorluk Arkeologya Cemiyeti, nin
kitaplar takibata uram ve bsbtn istimalden karlmtr. organ olan " Zapiski,, (Dergi) ve Arkeologya Kongre yaynla-
rdr ; bunun dnda Arkeologyann her sahasna ait kymetli
neriyat yaplmtr.
Arkeolo a R u s y a 'da Arkeologya tetkikleri de Byk Petro
tetkikleri i' e balanmtr. 13 ubat 1718 de karlan bir
fermanla. ar, "toprakta veya suda bulunan eski Corafya R u s y a 'da corafya tetkikleri XVI. ve XVII. yzyllar-
eya getirene mkfat verileceini bildirmiti. Petro tarafn- tetkikleri da balanmtr; ar Aleksey Michaylovi zamann-
dan 1714 te tesis edilen "Kunkamer,, (Kunstakmer) az zaman da tertibedilen " Kniga Bol'ago erteja adl Rus-
iinde kymetli arkeolojik eya ile dolmutu. Petro, ran sefe- ya'nn ilk coraf "Atlas,, ndan bahsetmitik. Corafya aratr-
rine giderken (1722) de Volga boyundaki "Kama Bulgarlar,, trmalarnda yabanc seyyahlarn da rl ehemmiyetlidir. Alman
harabelerini gezmi, bunlarn muhafazas iin gereken emirleri seyyahlarndan Adam O l e a r i u s ' u n seyahatnmesinde (1633,
vermiti. II. Katerina zamannda, Alman limlerinden G. M il- 1635) Rusya'nn corafyasna ait enteresan malmat verilmekte-
1 e r, Sibir eski eserlerini; t. L e p e c h i n de, Kama Bulgarlar tedir. Fakat coraf tetkiklerin asl gelimesi Byk Petro ile
harabelerinin, I. R k o v d a , Perm asr- atikasn tesbit etmi- balar; ar tarafndan Almanya'dan davet edilen coraf-
lerdi ; V. Z u y e v ise Dnepr boyunda, Yekaterinoslav "kurgan,, yac M e s s e r s c h m i d t , Sibir'de uzun coraf incelemelerde
larn aratrmt. Devlet idaresinde byk bir nfuz sahibi bulunmutu. Rusya'nn muhtelif mmtakaiarn aratrmak maksa-
olan kont A. M u s i n - P u k i n ' i n Arkeologya ile yakndan diyle iml heyetler gnderilmee baland; bunlardan en m-
ilgilenmesi (XVIII. yzyl sonu), Rus Arkeologyastnn gelime- himi, 1733-1743 te kuzey mntakalara gnderilen bir heyettir.
sinde byk bir mil oldu ; 1804 te Moskova niversitesine limler Akademisi, 1743 te Rusya'nn byk bir " Atlas n
bal "Rus Tarihi ve Eski Eserleri Tetkik Dernei,, kurulunca, kard. Sibir ve Kafkaslarda tetkik seyahatleri yapan P a l l a s
bu aratrmalar daha sistemli bir yolda inkiaf etti. Kont (1768-74). Rusya'nn corafyas iin kymetli malzeme toplayarak
N. A. R u m y a n t s e v ' i n mesenlii ise Arkeologyann gelime- neretti. XIX. yzyl corafya tetkikleri ok geliti, gayet ehem-
sinde mhim rol oynad. 1859 da "Rus mparatorluk Arkeologya miyetli ekspedisyonlar tertibedildi. 1845 te " Rus mparatorluk
Dernei,, kurulunca bu sahadaki aratrmalar sratle geliti. Corafya Cemiyeti,, nin kurulmas, bu sahada daha sistemli ve
1864 te Moskova'da da bir "Arkeologya Cemiyeti,, nin kurul- verimli almalara imkn salad; bu "Cemiyetin Zapiski(Dergi)
mas, bilhassa Arkeologya kongrelerinin tertibinde mhim mil lerinde ok kymetli etdler neredildi. Dou Trkistan, Trkistan,
oldu; bu hususta A. U v a r o v ' u n ayrca himmeti ve hizmeti Tibet ve Moolistan'a mhim heyetler gnderildi. Bunlar-
grld. 1877 de N. K a 1 a o v tarafndan "Petersburg Arkeo- dan : P r z e v a l s k i , G r u m-G r z i m a y 1 o, M u k e t o v , Fed-
logya Cemiyeti,, tesis edildi; 1894 te de I s t a n b u l ' d a "Rus e n k o ve P o t a n i n ekspedisyonlar en mhimleridir. Buz
Arkeologya Enstits,, ald ve bu messesenin bana da, denizi ve Kuzey Kutub mmtakaiarn aratrmak maksadiyle
tannm Bizantinist (ve panslavist) F. U s p e n s k i getirildi. gnderilen ekspedisyonlar da mhim coraf keifler elde
ettiler. Rusya corafyasna ait rusa olarak gayet mhim
eserler ve atlaslar neredilmitir; bunlar arasnda V. S e m e -
n o v ' u n redaksiyonu altnda 20 cilt olarak tasarlanan, fakat
tamamlanmyan "Rossiya,, (Rusya corafyas) adl eser bata
gelmektedir.
Or antalistik ^ u s y a ' n m coraf durumu, Rus limlerinin Do-
u memleketlerin dil, tarih, corafya ve kltr-
leri ile ilgilenmelerine yol aaca tabii idi. Bu sahada da ilk
balang Byk Petro zamannda yaplmtr. 1705 te Peters-
burg'da Japon dili okutulmaa balanmas, ilk adm tekil eder.
Dil renmek iin ran'a, Trkiye'ye, Moolistan ve in'e
genler gnderilmiti. 1727 de in ile akdedilen "Kyachta
uzlamas,, gereince, Pekin'de bir "Rus misyonu,, bulunduru-
lacakt; bu heyet, ruhan ve alt sivil zadan mrekkep
olacak ve daim bir ekilde Pekin'de kalacakt. Pekin'deki bu
"Rus misyonu,,nda birok rus sinolou yetiti; bunlardan en
tannm, XIX. yzyl balarnda, papaz B i u r i n oldu (Hya-
kinth - o.Yakinf). Hyakintl en eski in kaynaklar dilini esasl
bir ekilde renmi ve Trk tarihine ait gayet kymetli mal-
zemeyi karp neretmitir; bu tercemeler zamanmza kadar ehe-
miyetini muhafaza etmilerdir.
Rusya'da Oryantalistiin ilm olarak gelimesinde K a z a n
niversitesinin tesisi mhim bir mil oldu (1804); buraya Al-
manya'dan davet edilen F r a e h n, rus Oryantalistiinin kurucula-
rndan saylmaktadr. Bir mddet sonra, yine Kazan niversite-
sinde profesr olan I. B e r e z i n (1819-1896), Trk tarih kay-
naklar ve dier mevzular zerinde kymetli tetkiklerle ad kazan-
d. 1855 te, Petersburg niversitesi nezdinde "ark Dilleri Fa-
kltesi,, ihdas edilince, bundan byle Rus ark dilleri ve klt-
rn tetkik merkezi Petersburg oldu. Bu yllarn en mehur ms-
teriklerinden biri ve limler Akademisine seilen (1858 de) ilk rus
Oryantalisti, V. V e l ' y a m i n o v , - Z e r n o v ' t u r ; bu limin
Kasm Hanlarna ait aratrmalar ve Krm Hanlarna ait
materyelleri (Hseyin Feyizhanov'la birlikte) eserleri ok me-
hurdur.Aslen alman meeli olan arabist Baron v. R o z e n, XIX.
yzyl sonlar rus Oryantalistiinin gelimesinde bilhassa
ehemmiyetli bir rol oynam ve onun "Mektebi,, nde byk
rus msterikleri yetimitir. Rus mp. Ark. Cemiyetinin ark
ubesi tarafndan karlan ve Baron v. Rozen'in 1886 da tesis
ettii "Zapiski,, (Dergi) (Zapiski Vostonago Otdeleniya- Z. V.
O.) adl mecmua ark tetkiklerinin organ sfatiyle byk bir
nem kazanm ve 1920 ye kadar 25 cildi kan bu klliyatta,
Trk tarihi, dili ve Dou memleketlerine ait birok dier
mevzua ait gayet mhim tetkikler mevcuttur.
Petersburg limler Akademisi ve Petersburg niversitesi
en tannm rus msteriklerinin merkezi derecesine ykselmi
ve burada XIX. yzyl sonu, XX. yzyl balarnda mmtaz
Oryantalistler yetimitir. Rus limlerinin birou aratrmala-
rn "siyas,, olaylarla denk tutmular ve Rus yayl politika-
sna hizmet etmilerse de, bu tetkiklerin birou Trk lemini
renme bakmndan faydal olmutur. Trk dillerinin renme
sahasnda, aslen yine Alman olan, W . R a d l o f f (1837-1918)
en mmtaz simalardan biridir. Trk lehelerini yerinde tetkiki
iin Sibir'de ve Kazak-Krgzlar arasnda yllarca kalan Rad-
loff, zengin bir malzeme toplam ve bunlar 4 cildlik Trk
Leheleri Lgati Tecrbesi adl eseriyle ortaya koymutur
(1893-1911); ayrca 10 cildlik Trk Halk Edebiyat Numuneleri
adiyle trk folklorunun standard eserlerinden birini yazmtr.
Bu mmtaz trkolog, 1918 de Petrograd'da alktan lmtr.
Rus arkeologlarndan Y a d r i n t s e v , 1889 da, Moolis-
tan'da, Orhon nehri boyundaki, Gktrk alfabesiyle yazlan
Bilge kan (733) ve Kltiin (735) kitabelerini bulmakla, trk
dili ve tarihi tetkiklerinin yeni bir safhaya girmesini salamt.
Bu kitabeler, Danimarkal mehur filolog V. T h o m s e n tara-
fndan zldkten sonra, Ruslardan M e l i o r a n s k i , Radloff
ve Barthold gibi tannm msteriklere aratrma mevzuu
tekil etmitir. Trk kavimlerinin etnik durumuna ait A r i s t o v
tarafndan mhim bir eser yazlmtr (1898). Kazan niversitesi
profesrlerinden F. K a t a n o v da, Sibirya'daki Trk leheleri
zerindeki tetkikleriyle temayz etti; bu limin ktphanesi,
Trkiye hkmetince satn alnarak (1920) stanbul niversite-
sine bal "Trkiyat Enstits,, nn (Tesisi 1923, ilk mdr
Kprlzade M. Fuat bey) esasn tekil etmiti.
Trk tarihi sahasndaki rus oryantalistlerinin en mehuru
V. B a r t h o 1 d'dur (1869-1931); Mool istils srasnda Trkis-
tan (1899) adl eserinden baka (ngilizce tercmesi, 1928) ilm gelimesine de tesir yapm ve "blina,, lan takliden ok gzel
deeri byk olan birok eser ve makale neretmitir. Mste- paralar yazlmtr (Lermontov'un Mthi van ve Oprinik
riklerden V. S m i r n o v, Krm Hanl Tarihi (1887); K r y m - Kirebeyev arks).
s k i , Osmanh-Trk Edebiyat ; K r a k o v s k i , Arap edebiyat Avrupa manasnda edebiyat, Rusya'da olduka ge ba-
ve dili; S a m o y l o v i , Trk dili zerindeki tetkikleriyle te- lamtr. Fransz klassisizm nevinde ilk rus edibi, prens Antioch
mayz etmilerdir. Aslen Kazak Trklerinden olan okan Ve- K a n t e m i r ' d i r (1708-44). V. T r e d ' y a k o v s k i (1703-69)
l i h a n o v da, Dou Trkistan'n tarihi ve corafyasna ait m- de bu slbta denemeler yapmtr. Rus edebiyat messisi
him aratrmalar neretmitir (1858-59). Moskova'da kurulan ise "ilk rus limi,, M. L o m o n o s o v ' d u r (1711-1765); rus iir
ve Rus Dileri Bakanlna bal olan "Lazarev Enstits,, veznini rus diline uygunlamaa muvaffak olmu ve zamanna
ark dillerini pratik olarak renme ve mtehasss mtercim- gre gzel "ode (methiye) ler yazmtr. Dram edebiyatnn
ler yetitirme hususunda mhim baarlar gstermitir. Rus ilk mmessili ise A. S u m a r o k o v'dur (1711-7); "Rus Raci-
msteriklerinin Trk dili, tarihi, edebiyat ve dier sahalarna nei diye tannan K. K h e r s a k o v (1733-1807) ve bilhassa
ait yaynladklar eserler byk bir yekn tutmakta ve bunlar- "odearyla hret bulan G. D e r j a v i n (1741-1807), XVIII.
dan birou, bu saha zerinde byk bir deer tamaktadrlar. yzyl sonunda rus airlerinin en mmtazlar idiler. Klasik-realist
cereyann ilk mmessili de, "Rus La Fontainei, 1. K r l o v -
Rus edebi at edebiyatnn Kiyef Rusyas'nda baland- tur (1768-1844); ilk "Fable,, leri (basni) 1809 de kmtr.
us
n grmtk. Vekayinmeler (Letopisi), din Nesirde N. N o v i k o v (1744-1816) satirik yazlaryle ad
kitaplar ve rus destannn muhafaza edilen yegne nmune- kazanmt. Rousseau'nun talebesi olan A. R a d i e v (1749-
sini tekil eden gor Bl Destanndan yukarda bahsetmi- 1802) un Petersburg'dan Moskova'ya seyahat' ile, rus sosyal
tik. Rus edebiyat arasnda H a l k E d e b i y a t bilhassa zen- hayatn ve messeselerini tenkideden ilk eser yazlm oldu.
gindir. Bu cinsten, Kiyef Rusyas devrini canlandran " b i l i n i , , Radiev, bu eserinde Monari sisteminin keyf idaresini ve
(destanlar) bata geliyor; bunlarda Kiyef knezi Vladimir (l. kyl serfliini iddetle tenkid etmiti; edip bu yzden II.
1015) ve bu devrin efsanev "bogatr,, (bahadr, alp)larndan Katerina tarafndan takibata maruz kald ve cezalandrld.
bhsedilir. Kiyef knezi Vladimir'in saray ve hameti, "boga- Mehur tarihi M. K a r a m z i n, ayn zamanda byk bir edipti ;
tr,, lardan l'ya Muromets, Alea Popov ve Dobrnya Nikit'- K a r a m z i n, "kilise-slavca,, sm yaz dilinden kararak, konu-
lerin kahramanlklar, halk dilinde ve mevzn olarak nakledil- ma diline dayanan, daha sade edeb bir slp yaratmtr; o,
mektedir. Bu destanlar, Rusya'nn kuzey mntakalarmda ve Rousseau'nun tesiriyle, "santimental ve romantik,, edebiyatn
Bat Sibir'de muhafaza edilmi, XX. yzyl balarna kadar gel- ilk rneklerini vermitir ( Zavall Liza ). Rus edebiyatnn ve
mitir. "Blina,, larn kaydedilen en eski nshas 1620 deki olup, dilinin gelimesinde Karamzin'in rol byktr ve kendi bana
bir ngiliz iin yazlmtr. Ruslar tarafndan bunlar ilk defa bir "Mektep,, yaratmtr. Bu cereyann mehur mmessillerin-
XVIII. yzyl ortalarnda Sibir'de toplanmaa balanarak, 1804 den biri de, annesi bir trk esiri olan, V. J u k o v s k i 'dir
te baslmtr. Onega ve Peora nehirleri boyundaki kylerde (1783-1852); J u k o v s k i , Alman ve ngiliz edeb cereyanlar-
"blina,, lar toplamak ve kaydetmek iin mtehasss dil ve ede- nn tesiriyle ok gzel eserler vermitir; pre-romantik airler-
biyat bilginleri gnderilince, rus halk edebiyat nmunelerine den sonra, Hind, ran ve Yunan epiklerinden rusaya gayet
ait zengin malzemenin bir araya getirilmesi mmkn olmutu. gzel tercmeleri vardr; 1847 de mkemmel bir "Odisse,,
Bu cinsten en mhimleri R b n i k o v (1861-67), H i l f e r d i n g tercmesini karmtr. "Uiada,, n tercmesi ise, daha evvel,
(1873), M a r k o v (1901), O n u k o v (1904) ve G r i g o r ' y e v N. Gnedi tarafndan 1830 da yaplmt. K. B a t k o v (1787-
koleksiyonlardr. Rus halk edebiyat, klsik rus edebiyatnn 1855) de ok gzel ve sade dilde iirler yazmt. J u k o v s k i
ve B a t k o v , Rus edebiyatnn "Klsik devri,, ni hazrlayan
edip olarak tannmlardr.
Rus Klsik edebiyatnn en mmtaz simas ve umumiyetle rus
airlerinin en by Aleksandr Sergeyevi P u k i n ' d i r (1799-
1837); anne tarafndan byk babas bir Habelidir. talyanlar
nazarnda Dante, Almanlarda Goethe ne ise, Rus edebiyatnda da
Pukin ayn mevkii igal etmektedir. Pukin modern rus dili ve
iirinin yaratclarndandr. 1837 de delloda lmtr. Pukin'den
sonra gelen ikinci byk rus airi, "Ruslann Byronu, skoya
meneli olan, M. L e r m o n t o v'dur (1814-41). Modern rus dram-
nn ilk mmessilleri de F o n v i z i n (1745-92) ve A. G r i b o y e d o v -
tur (1795-1829); birincinin Annesinin kuzusu (Nedorosl) ve bil-
hassa Griboyedov'un Akll olmann bels (Gore ot uma) adl
eseri rus klsikleri arasnda mmtaz bir yer tutmaktadr. Klsik
rus edebiyat, aslen Ukraynal olan, N. G o g o l (1809-1852) ile
ok yksek bir dereceyi buluyor; o, mevcut Rus hayat, idare
organlar, asilzadeleri tehir ile, rus edebiyatnn ok gzel
satirik-kritik nmunelerini veriyor ( Mfetti, l ruhlar v. b.).
XIX. yzyl ba ve ortalarnda Bat Avrupa edebiyat
ve fikir hayat, bilhassa Alman felsefesi, Rusya'da kuvvetli
bir tesir yapmaa balyor; bunun icab olarak, "Batc,,
(Garp) lar diye bir cereyann teekkl ettiini grmtk. Bu
zmrenin en mehur mmessilleri Vissarion B e l i n s k i (1811-48)
ve A. H e r z e n ' d i r (1812-70). Belinski, edeb faaliyetine ro-
mantik ve estetik bir faaliyet olarak balam, fakat 1840
dan sonra, edebiyatta sosyal problemlerin nemine ehemmiyet
vermi ve edeb eserlerde her eyden nce sosyal problem-
lerin yer almas gerektii zerinde srarla durmutur. ok
kuvvetli bir tenkidci olan Belinski'nin yazlar rus edebiya-
tnn kendine has bir yol almasnda ve gelimesinde mhim
tesiri olmutur; Belinski, ayn zamanda, rus radikal (sosyalist)
edebiyatnn da ilk mmessili saylmaktadr; bu cereyann en
mhim simalar ise N. e r n i e v s k i (1828-89), N. D o b r o -
1 b o v (1836-61) ve D. P i s a r e v ' d i r (1840-68). Bu son iki
edip* rus "Nihilizm,, i ve "Poplizm,, in mdafileri ve yayc-
lar idi.
Rus edebiyatnda realist janrn en ilerigelen mmessil-
leri 1. G o n a r o v (1812-1891) ve bilhassa 1. T u r g e n e v'tir
(1818-1883). Gonarov'un Oblomov u, kyl-serf'ier sahibi
"barin,, (bey) intelligentsia tipinin sembolik bir nmunesi ve
bu tarz hayatn amansz bir tenkididir. Rus dilinin en byk
stadlarndan saylan Turgenev ise, Rusya'daki "serflik,, mes-
sesesini, birok romanlar ve hikyeleriyle tenkid etmi ve
Rusya'da kyllerin "serf,, likten kurtarlmalarnda mhim rol
olmutur. Turgenev'in tasvir ettii tiplerden birou, hayatta
faaliyet sahas bulamyan "fuzuli adamlar,, (liniye ldi) ve rus
fikir hayatnn yeni mmessilleri olan pozitivist-nihilistlerdir.
S. A k s a k o v , biografik mahiyetteki Aile Kronii ile bu nevi
edebiyata gzel bir nmune olmutur.
Rus edebiyatnn en byk iki mmessili F. O o s t o y e v-
s k i (1821 - 81) ve kont Lev T o 1 s t o y (1828 -1910) dnyaca
tannm ediplerdir. Dostoyevski, rus sosyal hayatnda, Gogol'n
tesiriyle "alelde adamlar,, tipini tasvirle, bu janr edebiyatn en
gzel nmunelerini vermitir. Sonralar sosyal problemleri ele
alan Dostoyevski, Nihilist ve Sosyalist unsurlarn Rusya iin bir
tehlike tekil ettiklerini anlatmaa almtr ( Ecinniler adl
eseri). Dostoyevski, o zaman hkim olan cereyana kaplarak
rus-ortodoks dini, su katlmam rus hayat ve kltrn ide-
alize ederek, rus cemiyetinin bu esaslar zerinde kurulmas
gerektiini kabulle, tam bir sa-slavyanofiller telkkisini be-
nimsemiti (Karamazov Biraderler deki "Alea,, Dostoyevski'nin
idealidir). Bu edibin hususiyeti ise insan ruhunun en derinlikle-
rine nfuz edebilmesidir; bu sahada o adet mtehasss bir
psichopat-doktordur; edebiyatn bu cinsinde eine rastlanmyan
eserler ve tipler yaratm ve bu yzden dnyaca hretini
temin etmitir.
Yksek bir aileye mensup olan kont Lev Tolstoy ise
edip, filozof, pedagog ve dramc'dr. Dnya gr itibariyle
bir hristiyan-anarist olan Tolstoy, rus nesrinin en mkemmel
ve rus romannn en gzel nmunelerini vermitir; Harp ve Sulh
adl muazzam eseri rus realist edebiyattnn en muvaffak olmu
bir rneidir. Reaksiyonun en iddetli zamanlarnda bile arlk
rejimini tehirden korkmyan Tolstoy, rus fikir hayatnn parlak
bir mmessili olarak tannmtr; her trl ileri hareketleri bas-
k altnda tutan III. Aleksandr ve II. Nikola hkmetleri, Rus-
ya'da yalnz bir kiiye dokunmaktan ekinmiti; o da Lev Tolstoy
idi. Tolstoy'un 1910 da lm zerine tetibedilen cenaze mera-
simi, yalnz byk edip ve mtefekkirin ahsna kar hrmet
ifadesi deil, ayn zamanda reaksiyon rejimine kar bir nmayi
mahiyetini almt.
XIX. yzyl sonu ve XX. yzyl balan ediplerinden
Maksim G o r k i (1868-1936), artk "proleter edebiyat,, mmes-
sili saylmaktadr. Rus aa tabakas hayatndan alnan tipler,
amele, kyl ve "serseri,, ler Gorki'nin tipik mevzulandr.
Gorki, rus ihtillcileriyle yakn bir temas tesis etmi, dorudan
doruya "ihtillci,, hareketine karmamsa da, Rusya'da geli-
mekte olan sosyalist cereyanlar yazlar ve nfuzu ile destek-
lemitir. Bolevik ihtillinden sonra M. Gorki, Sovyet Rusya'nn
"resm,, edibi sfatiyle mmtaz bir mevki kazanmtr. Ksa
hikyeler yazmak sahasnda stad saylan A. e k h o v (e-
hof) (1860-1904); ok sevilen ve okunan, Rusya'da deimekte
olan sosyal artlar ve yeni cemiyeti tasvir eden, fakat ok
pessimist olan mmtaz bir edipti. ekhov'un piyesleri rus
tiyatro sanatnn yep-yeni bir ekil almasnda baica mil
olmutur.
Rus tiyatrosu yzyl ortalarna kadar Rusya da sahne
san'atnn mevcudiyeti bilinmiyor. Ancak bu
asrn ortalarnda, bata Kiyef'te, sonra Moskova'da, sa'nn
hayatndan alnan mevzular sahnede gsterilmee balyor;
fakat bu eit "din,, tiyatro Rusya'da, Bat Avrupa'da olduu
gibi, inkiaf edemiyor. Aleksey Michaylovi zamannda ilk
defa olarak "dnyev,, mevzular erevesinde tiyatroya kar
ilgi uyandn gryoruz. Moskova'daki "Alman Mahallesi,,
protestan papazlarndan Gregori'nin toplad "alman,, artistler,
ar'n huzurunda tarih bir temsil vermilerdi; bu rus ar'
tiyatro temsillerine kar alka gsteren ilk rus hkmdar idi.
Tiyatro'nun inkiafnda ise Byk Petro'nun reform'u mhim rol
oynad. Moskova ve Petersburg'da daim tiyatrolar tesis
edildi; burada oymyan artistler ise hep yabanclard, bil-
hassa muhtelif Alman ehirlerinden davet ediien trup'Iard.
Sonralar talyan artistleri oald. Yelizaveta Petrovna za-
mannda ilk Rus "Saray sahnesi,, tesis edildi (1756); bu tiyatro
ilk rus dramcs olan S u m a r o k o v ' u n nezareti altnda tra-
gedya ve komedya'Iar oynad; artistler arasnda, ilk byk rus
san'atkr olan V o l k o v temayz etti. II. Katerina'nn parlak
saltanat zamannda rus tiyatrosu inkiaf imknlarn buldu;
hatta zengin iftlik sahiplerinden bazlar, serf-kyllerinden
artistler yetitirerek, kendi maliknelerinde temsiller vermekte
idiler. Rus tiyatrosunun gelimesi ise XIX. yzyla aittir. Peters-
burg ve Moskova ile dier byk ehirlerde tiyatro'lar tesis
edildi. Bunlardan en mhimleri Moskova'da "Bol'oy Teatr,,
(Byk tiyatro, 1824, 1856 danberi Opera) ve "Maly Teatr,,
(Kk tiyatro, 1824) lard. 1882 de tiyatro'lar Devlet inhisarn-
dan knca, husus messeseler tarafndan birok tiyatro
almtr.
Rus tiyatrosunun inkiafnda, A. G r i b o y e d o v (1795-
1829) ve bilhassa A. O s t r o v s k i ' I e r i n rolleri byk olmutur.
Griboyedov'un Akll olmann bels adl eseri rus sahnelerinde
en ok oynan bir eser olarak hl kymetini muhafaza etmekte-
dir. Ostrovski ise, imdiye kadar kimsenin dokunmad, "pat-
riarkal,, rus tccarlar ve "bezirgnlar,, hayatn sahnede tant-
makla, rus hayatnn hakik karakterini gstermee muvaffak
olmutur. Bununla rus tiyatro edebiyatnda yeni bir inkiaf ba-
lyor. 1847 denberi kk komedyalar yazan Ostrovski, arka
arkaya birok komedya ve dram yazm, rus sahne edebiya-
tn fevkalde zenginletmitir. Eserleri arasnda en mehurlar:
Fukaralk ayp deildir (1854), Bora (1860), Orman (1871)
dr; Moskova Devlet Tiyatrosunun direktrlne getirildikten
bir yl sonra Ostrovski Moskova'da lmtr (1886).
A. e k h o v 'un ahsnda rus tiyatrosu yeni bir mmtaz
edip bulmutu. 1898 de Moskova San'atkrlar Tiyatrosu'nda
ehov'un Mart's oynand; fakat bu piyes bata tutunamad;
Petersburg tiyatrosunda hatta slklarla karland. Buna ramen
Moskova tiyatrosu temsillerine devamla, ehov'un eserini be-
nimsedi. Az sonra, ehov'un piyesleri rus tiyatro san'atnn en
yksek eserleri olarak herkes tarafndan tasdik edildi; bu
eserlerin tesiriyle rus tiyatrosunda yepyeni bir gelime grld.
ehov'un en mehur piyesleri unlardr: Vanya amce (1900),
hemire (1902) ve Vine bahesi (1907). Rusya'da tiyatro,
tpk edebiyat gibi, rus fikir hayatnn gelimesinde byk bir
rol oynam ve geni "intelligentsiya,, muhiti iinde daima rinden "ikonograf,, lar yetiti. Bu san'at gittike gelierek ken-
yakn bir ilgi uyandrmtr. dine has bir rus "Mektebi,, meydana geldi. Bu sahada bilhassa
"Novgorod Mektebi,, temayz etmitir (XIV. yzyl), Rus "ikon,,
Rus gzel san'atlar sanatnn altn devri XVI. asrdr, bunun en mmtaz mmessili
Mimar m ma s
' " * tarihi bakmdan iki devreye blnr: de Andrey R u b l e v ' d i r (1370-1430). Moskova'nn ykselme-
m a r
X. yzyldan XVIII. yzyla ve 1700 lerden 1917 ye siyle, ayrca Mthi ivan zamannda, buras "ikon,, san'atnn
kadar. Hristiyanln kabul ile (988-9?) Rusya'ya Bizans tesi- gelimesine imknlar at ise de fazla parlak eserler vcuda
riyle kilise inaatna balanm ve kendine has Bizans - Rus s- getirilemedi.
lbu meydana gelmitir; bunun en eski nmunelerinden biri de, XVIII. yzyldan itibaren, Rusya'da, italyan, Fransz, Fe-
991lerde Kiyef'te ina edilen "Desyatinnaya,, kilisesidir; sonra, lemenk ve Alman san'atkrlarnn tesiri balad. Ressamlar,
1017 de ina edilen, yine Kiyef'teki "St. Sofya,, katedralidir. bata, hep yabanclard. XIX. yzylda Ruslar'dan da byk
Novgorod ehrinde de bu tarz mimarinin nmuneleri mevcuttur. ressamlar yetiti ise de, halis bir rus "Mektebi,, yaratlamad.
Vladimir ve Suzdal'deki kiliselerde yalnz Bizans deil, Roma Realist ressamlardan en mehurlar : Venetzianov, Vereagin
tesiri de grlmektedir. Moskova'nn ykselmesi ile burada ve Repin'dir; peysajclardan da : Lebedev, Ayvazovski, Levi-
birok kilise ve baz byk binalar yapld; III. van zamann- tan ve Serov en tannmlardr. Resim galerilerinden en me-
da talyan mimar Aristotel Fioraventi'nin ina ettii "Granovi- huru da Petersburg'daki "Ermitaj,, ve Moskova'daki "Tred'ya-
taya Palata,, Rnesans mimarisinin bir rnei olmakla beraber, kovski Galerisi,, dir.
Rusya'da bu tarz inkiaf edemedi. Bizans tesirinden baka
ark (Tatar) mimar slbunun de tesirleri grld (Kremlin). Rss mzii mzii ok zengindir ; halk arklar,
Byk Petro'nun "Avrupallatrma,, hareketi, Rusya'da en oynak havalardan bakyarak, ok melanko-
geni lde Avrupa mimarisinin tatbkna yol at; bilhassa lik uzun havalara varncaya kadar, ok mtenevvidir. Rus ky-
resm binalarda bunlarn izleri barizdir; bu hareket II. Kate- llerinin asrlardanbei yaayp geldikleri ar hayat artlar,
rina zamannda ok geliti; kyl-serflerin kitle halinde "mec- tabiat itibar ile ok sentimental ve mistik olan rus halknn
bur ii,, olarak kullanlmalar, Rusya'da muazzam binalar arklar ve melodileri zerine kendine has bir damga vurmu-
yaplmasna imkn veriyordu; prensler, nfuz sahibi devlet tur. Halk musikisinin ok erkenden mevcudiyeti biliniyor ; bu-
adamlarnn yaptrdklar gzel saraylar b a r o k tarznda ss- nun daha ilk slav devrinden kalm olduu anlalmaktadr.
lendi. Byk iftlik sahihlerinin "ato,, lar itina ile yapl- Rus tarihinin icab olarak Ruslar, erkenden muhtelif kavimlerle
makta ve sslenmekte idi. Bu durum XIX. yzyl boyunca da temas neticesinde, baka milletlerin musik tesirlerine maruz
devam etti. I. Nikola devrinde resm binalarn inasna hz kalmlard ; bu hususta Gney Rusya'daki Trk kavimlerinin
verilmi, Petersburg bir "daireler,, ehri ehresini almt. Rus bilhassa tesirleri byk olduu grlmektedir; rus "mill,, m-
endstrisinin gelimesi, mimar zerinde de tesirini gstererek, zik aletleri arasnda "kobza,, ve "domra,, larn bulunmas bile
yeni artlara ve zevklere ayak uydurdu. Kylerde ise, eski rus bunu gstermektedir. Sonralar rus halk musiki aletleri olarak
slbu muhafaza edildi; kaln aa ktklerinden yaplan ve bilhassa "gusli,, ve "balalayka,, tannmlardr. Rus kylerinde
srasna gre rus halk mimarisi tarznda sslenen "izba,, lar, "koro,, halinde sylenen arklarn da eski bir tarihesi olduu
asrlar boyunca deimeden devam etti. anlalmaktadr.

Resim ^ e s ' m san'at da Rusya'ya Bizans'tan gelmitir. Kili- Halk mziinden baka, Bizans ve Gney Slavlar tesi-
selerde "ikon,, (sanem) koymak gerektiinden, bunlarn riyle, Rusya'ya "Kilise-koro,, su gelmitir. XVII. yzyl sonunda,
ustalar nceleri Bizansl rumlard; sonralar Ruslarn kendile- Bat Avrupa tesiriyle, evvel Kiyef'te, sonra Moskova'da, kilise
Rusga Tarihi 30
koro'larnda slhat yaplm, tek ses yerine, ok ses sistemi bilhassa R i m s k i - K o r s a k o v'dur (1844 - 1908); yaknlarda
kabul edilmitir. len tannm kompozitrlerden G a l z u n o v , Rimski-Korsakov'un
Avrupa mziinin Rusya'ya girmesi ve yaylmas ancak tesiriyle yetimitir. Bundan baka da yksek derecedeki rus
Byk Petro ile balar. lk san'atkrlar talyanlard ve musiki mzik san'atkrlar oktur. Glinka, aykovski, Rimski-Korsa-
ancak bir "elence,, vastas idi. Venedikli Kavas (1776-1840) kovlar sayesinde rus mzii Avrupa mzii arasnda bir mevki
ilk defa rus halk melodilerini san'ata sokmak teebbsnde kazanm ve rus kltrn tantan en byk vastalardan biri
bulundu. Bir kyl-serf iken serbest braklm olan V o l k o v olmutur.
(1729-1763), Tana adl ilk rus Operasn yazd (mzii tal-
yan Arja tarafndan). Avrupa mzik tekniini benimsiyen ilk
hakik rus mzik san'atkr ise M. G l i n k a ' d r (1804-1857). Glin-
ka, rus edebiyatnda Pukin ne ise, rus mziinde de Glin-
ka ayn rol oynamtr. O, ilk rus kompozitrdr. 1836 da
yazd ar iin feda edilen hayat (Jizn za Tstarya) adl
operas ilk orijinal rus operas'dr (Mevzuu, 1613 de ilk rus
ar Michail Feodorovi, Lehli askerler tarafndan ldrlmek
iin aranlmken, bir kyl olan van Susanin'in kendi hayatn,
feda etmesi suretiyle kurtarlmas vak'as nakledilmitir). Giinka
rus halk mzii melodilerini ve ritmlerini esas olarak alm ve
bunlar Avrupa mzik tekniine koymutur. Gnka'nn ikince
operas olan Ruslan ve Ldmila s (teksti Pukin'in bu adl
poemi) okadar muvaffakiyet kazanmamtr. Glinka bunlardan
baka birok piyano paralar, ark ve romanslar kompoze
etmitir.
1862 de Petersburg'da Konservatuarn kurulmas, Rus-
ya'da Avrupa mziinin srat'le gelimesine yol at; burada
S er o v (1820-71) v e A . R u b i n t e i a (1829-94) gibi san'at-
krlar yetitiler. Rus senfonik mziinin yaratcs da P. a y -
k o v s k i ' d i r (1840-93). Bu yksek san'atkr, rus halk melodisini
esas tutarak, tam bir Avrupal stilinde fevkalde gzel eserler
verdi. aykovski, orkestra iin 6 senfoni'den baka birok
kompozisyonlar, oda mzii, piyano iin birok sonatlar, 100
den fazla ark ve duet, sahne iin 10 Opera hazrlad ; bun-
larn en mhimleri : Eugen Onegin (teksti, Pukin), Orlean
bakiresi (tekst kendisinin) Mazeppa dir. aykovski'nin bir de
3 bale'si vardr; bunlar: Kou havuzu , Dikenli glck,
ve Cevizkran.
Dier rus kompozitrlerinden en tannmlar B a 1 a k i r e v
(1837-1910), M u s s o r g s k i (1839-81), B o r o d i n (1834-87) ve
 RUS KNZELER VE A R L A R I

862?-880? Rrik (ilmen gl evresinde).

Kiyef knezleri

880-912 Oleg (Orta Dnepr boyunda).

? -945 gor
945-964 Ol'ga (olu Svyatoslav adna).
964-972 I. Svyatoslav.
972-978 I. Yaropolk.
978-1015 I. Vladimir (Aziz Vladimir).
1015-1019 I. Svyatopolk.
1019-1054 I. Yaroslav.
1054-1068 I. Izyaslav.
1068-1069 Vseslav.
1069-1073 Izyaslav (ikinci defa).
1073-1076 0. Svyatoslav.
1076-1078 Izyaslav (nc defa).
1078-1094 I. Vsevolod.
1094-1113 II. Svyatopolk.
1113-1125 II. Vladimir (Monomach).
1125-1132 Mstislav.
1132-1139 II. Yaropolk.
1139 Vyaeslav.
1139-1146 II. Vsevolod.
1146 II. gor.
1146-1149 II. Izyaslav.
1149-1150. Yuri Dolgoruki.
1150 Vyaeslav.
1150 Yuri Dolgoruki (ikinci defa).
1150-1154 Vyaeslav.
1154 I. Rostislav.
1155-1157 Yuri Dolgoruki (nc defa).
1157-1158 Izyaslav Davidovi.
1159-1161 I. Rostislav (ikinci defa).
1161 III. Izyaslav Davidovi (ikinci defa). 1505-1533 III. Vasili
1161-1167 I. Rostislav (nc defa). 1533-1584 IV. ivan (Korkun van, 1547 denberi ar)
1167-1169 II. Mstislav.
Moskova arlar
1169-1171 Gleb (Yuri Dolgoruki'nin olu).
1547-1584 IV. van (Korkun ivan)
Suzda! knezleri, Vladimir byk knezleri 1584-1598 I. Fedor (ivanovi).
1120 1157 I. Yuri Dolgoruki. 1598-1605 Boris Godunov
1157 1174 I. Andrey. 1605 II. Fedor (Borisovi)
1176 1212 Vsevolod Byk Yuva. 1605-1606 Dimitri (Sahte Dmitri)
1217 1238 II. Yuri. 1606-1610 IV. Vasili (uyski).
1238 1246 I. Yaroslav. 1610-1613 Vladislav (Tahta seilmi, fakat filen hkimiyet
1246 1248 Svyatoslav (Yaroslav'n biraderi). srmemitir, Leh kiral Sigizmund'un olu).
1248 Michail (Moskova knezi, Yaroslav'n olu). 1613-1645 Michail (Fedorovi R o m a n ov)
1249 1252 II. Andrey (Yaroslav'n olu). 1645-1676 Aleksey (Michaylovi).
1252 1263 Aleksandr Nevski. 1676-1682 III. Fedor (Alekseyevi)
1263 1272 II. Yaroslav (Tver knezi). 1682 1. Petr (Petro) (ismen)
1272 1276 Vasili (Kostroma knezi). 1682-1696 I. Petr ve V. van (mtereken).
1276 1281 Dimitri (Pereyaslavl' knezi).
Rusya imparatorlar
1281 1283 III. Andrey (Gorodets knezi).
1283 1293 Dimitri (Pereyaslavl' knezi, ikinci defa). 1696-1725 I. Petro (Petr, Petr Alekseyevi). 1721 de impa-
1293 1304 Andrey (Gorodets knezi). rator.
1304 1318 II. Michail (Tver' knezi). 1725-1727 I. Katerina.
1319 1325 III. Yuri (Moskova knezi). 1727-1730 II. Petro.
1326 1327 Aleksandr (Tver' knezi). 1730-1740 Anna.
1328 1341 I. ivan Kalita (Moskova knezi). 1740-1741 VI. van.
1741-1862 Yelizaveta.
Moskova ve Vladimir knezleri, Byk knezleri 1762 III. Petro.
? -1248 Michail (Yaroslav'n olu). 1762-1796 II. Katerina.
1283-1303 Daniil (Danila, Aleksandr Nevski'nin olu). 1796-1801 Pavel.
1303-1325 Yuri 1801-1825 I. Aleksandr.
1325-1341 I. ivan Kalita (1328 denberi Vladimir Byk 1825-1855 I. Nikola.
knezi). 1855-1881 II. Aleksandr.
1341-1353 Simeon 1881-1894 III. Aleksandr.
1353-1359 II. van 1894-1917 II. Nikola.
1359-1389 Dimitri Donskoy
1389-1425 I. Vasili
1425-1462 II. Vasili Kr
1462-1505 III. ivan
 R U S Y A TARHNN KRONOLOGYASI

Milddan nce II. -1. binyllarda Pripet rma havzasnda ilk

Slavlar.
M. . I. binylda Slavlar'm ayr gruplara blnmeleri.
Milddan sonra III. - VII. yzyllarda Dou Slavlar'nn Pripet
havzas, Orta Dnepr boyu ve lmen gl evresinde
yerlemeleri.
M. s. V.-IX. yzyllarda Harezm-Idil (Volga)- skandinavya tica-
ret yolunun inkiaf.
M. s. VIII. - IX. yzylda skandinavyal Norman - Vareg'lerin
(Ruslar) Ladoga ve lmen glleri evrelerindeki faaliyetleri,
Dou Slavlar'nn Norman - Vareg knezleri (beyleri) nin
hakimiyetini tanmalar.
M. s. 560-700 yllarnda Slavlar zerinde Avar hkimiyeti.
700 - 900. Orta Dnepr ve Desna nehri boyundaki Slavlarn Ha-
zar hkimiyetini tanmalar.
860. Norman-Ruslarn stanbul'a hcumlar.
869. Peeneklerin Hazarlar ve Uzlar (Ouzlar) tarafndan dil
boyundan karlmalar. Karadeniz'in kuzeyindeki bozkr-
larn Peeneklerin eline gemesi.
870-1060. Karadeniz'in kuzeyindeki sahada Peenekler.
862 ? Norman - vareg babuu ( knezi) Rrik'in lmen evre-
sindeki Slavlar hkimiyeti altna alarak Rus Devletini
kurmas.
882. Rus Devleti'nin merkezi Orta Dnepr boyuna, Kiyef'e
nakledilmesi.
907. Oleg'in Bizans'a seferi ve Bizans'la Ruslar arasnda tica-
ret anlamas.
913 - 914. Ruslar'n Hazar denizi yolu ile Gney Kafkaslara
hcumlar.
957. Olga'nn stanbul'u ziyareti. Kiyef'te hristiyanln yayl-
mas.
964-965. Svyatoslav'n hazar seferi. Kuban mansabnda, Tmu-
tarakan (Taman -Tarhan) evresinde bir rus beyliinin
kurulmas.
969. iskandinavyal Ruslar'n dil Bulgarlar ve Hazar ilini ya-
malar.
967. Svyatoslav'n Tuna Bulgarlar zerine ilk seferi.
968. Peeneklerin Kiyef ehrini kuatmalar.
969. Svyatoslav'n ikinci Bulgar seferi.
972. Svyatoslav'n Bizans imparatoru Yan Tzimiskes tarafndan
yenilmesi ve Ruslarn Bulgaristan' boaltmalar.
973. Svyatoslav'n Peenekler tarafndan ldrlmesi.
985. Vladimir'in dil Bulgarlarna kar seferi.
988/89? Vladimir'in hristiyanl kabul. Kiyef Rusyas'nda
Ortodoksluun resmi din olmas.
1000? Rus yaz ve edebi dilinin balangc.
1016-1034. Vladimir'in oullar arasnda mcadele.
1034 veya 1036 ? Kiyef yannda Peeneklerin yenilgisi.
1037 ? Balang Rus Vekayinamesi'nin yazlmas, Nestor.
1060. Ouzlar ve Peeneklerin Orta Dnepr boyundan ekilme-
leri. Det-i Kpak'n Kumanlar (Kpaklar) tarafndan
igali.
1060-1100. Kiyef Rusyas'nn zfa uramas.
1061-1210. Rus yurduna kuman aknlar.
1054-1073. Russkaya Pravda (lk rus kanunu) nn tanzimi.
1113. Gemi yllarn hikyesi-vekayinamenin tanzimi" Silvester.
1147. Moskova ehrinin ilk defa zikredilmesi.
1164. Andrey Bogolbski'nin dil Bulgarlar zerine seferi.
1185. Seversk knezi gor Svyatoslavi'in Kumanlara kar se-
feri ve yenilgesi. gor bl destan.
XII. yzyln sonu. Rus yurdunun feodal knezliklere blnmesi.
XI.-XI1. yzyl. Novgorod'lularn Kuzey Rusyasn igalleri ve
Uraliara (Yugra-Ugra) kadar yaylmalar.
1152-1187. Gali (veya Gney-Bat) Rusyas'nn en parlak dev-
ri, Ukraynallarn balangc ?
X-XI. yzyl. Orta Volga ve Oka havzasnn Ruslar tarafndan
igali ve Slavlara Finlerin karmas; Byk Rus (Veli-
korus) kavminin meydana gelmesi.
XII. y. yl. Suzdal - Vladimir Rusyasmn teekkl.
1169. Kiyef'in Suzdal' knezi Andrey Bogolbski'nin kuvvetleri
tarafndan igali. Vladimir ehrinin paytaht olmas.
1223, 16 Haziran. Kumanlarn ve rus knezlerinin Kalka nehri
boyunda Moollar tarafndan yenilmeleri.
1236. dil Bulgarlar ilinin Mool - Tatarlar tarafndan igali.
1237. Aralk. Rusya'nn Moollar tarafndan istilsna balanmas.
1238. Orta ve Kuzey Rusya'nn Moollar tarafndan igali.
1238/39. Kpak bozkrlarnn Moollar tarafndan istils ve
Kumanlarn datlmalar.
1239/1240. ernigov ve Pereyaslavl' blgelerinin Moollarn
eline dmesi.
1240. Kiyef'in Tatarlar tarafndan zabt. Batu hann Bat seferi.
1241. Batu hann Aa idil boyuna dn. Altn Orda Dev-
letinin balangc. Rusya'da Mool-Trk hkimiyetinin tesisi.
1242. Altn Orda Devletinin paytaht Saray ehrinin kurulmas.
1240. 15 temmuz. Aleksandr Nevski'nin Neva boyunda sve-
lileri yenmesi.
1242. 5 Nisan. Aleksandr Nevski'nin Peypus gl zerinde
Alman valyelerini yenmesi.
1242. Rus knezlerinin yz srmek ii Orda'ya, han nezdine
gitmee balamalar.
1257. Rusya'da Moollar tarafndan yaplan ilk umumi nfus
saym.
1259. Novgorodlularn Moollara kar ayaklanmalar.
1262. Rostov, Vladimir ve Suzdal' ehirleri ahalisinin Moollara
kar ayaklanmalar.
XIII. yzyl ortalan. Rus knezliklerinde Udel (yurt) nizamnn
balangc.
1287-1291. Altn Orda'da karklklar.
1300. Rus kilisesi (Metropolitliin) merkezinin Vladimir'e nakli.
1302. Moskova Knezliinin genilemee balamas.
1328. Byk Knezliin Moskova knezleri sllesine gemesi.
1359. Altn Orda'da umum zfn balamas.
1380. Dimitri Donskoy'un Mamay mirzay, Kulikovo pole'de
yenmesi. Rusya'da Moollarn ilk byk yenilgileri.
1382. Tuktam hann Moskova ehrini yakmas.
1386. Litvanya ile Lehistan arasnda taht nyonu.
1395. Aksak Timur'un Rusya'ya girii.
1419. Rusya'da taun hastal ve byk ktlk.

1437. Moskova Byk Knezi II. Vasiii'nin Ulu Muhammed
han tarafndan Belev ehri yannda yenilmesi.
1438. Kazan Hanlnn kurulmas (1438-1552).
1428 den sonra Krm Hanlnn kurulmas (1428-1781).
1439. Floransa nyonu.
1445, 7 Temmuz. Kazan han Ulu Muhammed'in Suzdal ehri
yannda Moskova Byk knezi II. Vasili'yi esir almas ve
Moskova zerinde Kazan hkimiyeti.
1452. Kasm Hanlnn kurulmas.
1453. stanbul'un Fatih Sultan II. Mehmed tarafndan alnmas.
1465-1469. Ruslarla Kazanllar arasnda harpler.
1472. Moskova Byk knezi III. van'n Bizans prensesi Zoya
(Sofya) Paleolog ile evlenmesi.
1472. Moskova'ya ilk talyan teknisiyenlerinin gelii.
1474-1475. Perm-Ural sahasnn Moskova kuvvetleri tarafndan
igali.
1471-1478. Novgorod ehri ve Novgorod cumhuriyetine tabi
yerlerin Moskova'ya katlmas.
1480? Moskova Devletinin Altn Orda hkimiyetinden kmas.
1483. III. van'n Urallarn dousundaki Yugra (Ugor) sahasna
seferi.
1487. Kazan ehrinin Ruslar tarafndan igali ve Kazan'da rus
nfuzunun yerlemesi.
1490. Moskova Knezlii ile Alman mparatorluu arasnda itti-
fakn akdi.
1492. Rus Trk mnasebetinin balangc.
1497. III. van kanunnmesi.
1497. istanbul'a gnderilen ilk rus elisi.
1517. Herberstein'in Moskova seyahati.
1521-1524. Sahibgerey han'n Kazan'da hkimiyeti, Kazan Han-
ln Osmanl padiahnn himayesi altna koymak 1561. Livonya'da alman valyelerinin sonu. Baltk eyaletlerinin
tasars.
1521. Kazan'da Rus tccarlarnn ldrlmeleri.
1524. III. Vasiii'nin Kazan seferi.
1525. Maksim Grek'in kilise konsili tarafndan mahkm edil-
mesi.
1530. Moskova - nc Roma nazariyesinin balangc.
1532. Babr'n Moskova'ya eli gndermesi.
1531-1535. Kazan'da rus nfuzunun artmas.
1530-1540. Krm Hanl ve Osmanl devletine tabi sahaya
Kazak hcumlarnn balanmas.
1546. Kazan'da rus nfuzunun artmas.
1547. IV. ivan'n ar olarak tahta kmas.
1534. Moskova Rusyas'nn Osmanl Devletindeki hristiyan
reaya ile ilgilenmesi.
1550. ar kanunnmesi.
1551. Stoglav (100 maddelik kilise kanunlar).
1552. 2 ekim, Korkun van'n Kazan' almas ve Kazan Han-
lnn sonu.
1553. Moskova'da matbaann tesisi.
1556. Hactarhan (Astrachan, Ejderhan) Hanlnn Ruslar tara-
fndan zabt.
1558. Livonya harplerinin balangc.
1559. Ruslann Krm'a ilk byk seferleri.
1564. IV. van'n Oprinina rejimini kurmas (ilk tedhi rejimi).
1553. Rusya'ya, Beyaz deniz yolu ile, gelen ilk ingiliz gemisi
(Chancellor).
1555. ngiltere'ye gnderilen ilk rus elisi.
1569. Trklerin Ejderhan seferi.
1571. Ejderhan ve Kazan ehirlerinin Trkler tarafndan isten-
mesi. Moskova ehrinin Krmllar tarafndan yaklmas,
1565. Matbaada baslan ilk rusa kitap.
1579-1581. Sibir'e yaplan ilk Kazak seferleri.
1581. Yermak'n Sibir seferi.
1584, 5/6 Austos. Yermak'n Kmhan tarafndan ldrlmesi.
1584. Ruslarn Sibir'den kalar.
1587. Sibir'in yeniden Ruslar tarafndan zabt.
1559. Livonya ile Lehistan arasnda ittifak'm akdi.
1560. Ruslarn Livonya'y tahribleri.
isve ve Lehistan arasnda paylalmas.
1563. Ruslarn Lehistan'a kar harbe balamalar.
1564. Ruslarn Livonya'da ilk yenilgeleri.
1569. Lublin unyonu. Lehistan'la Litvanya'nn bir devlet halinde
birlemeleri (Rzeczpospolita).
1576. Rusya ile Alman imparatorluu arasnda dostluk. Trkleri 1613. ubat. Michail Fedorovi Romanov'un ar seilmesi.
Avrupa'dan komak pln. Romanov'lar sllesinin balangc (1613-1917).
1577-1578. IV. ivan'n Lehistan' paylamak ve Trkleri Avru- 1617. isve ile Rusya arasnda akdedilen Stolbovo bar.
pa'dan komak pln. 1618. Lehistan kiral Vladislav'n rus seferi. Deulino bar.
1577. svelilerin Ruslara zaferleri. 1619-1633. Rusya'da ift hkmdarlk devri.
1579. Leh kiral Stefan Bathory'nin rus seferi ve baarlar. 1628. Yukar Yenisey boyundaki Krgzlarn rus hkimiyetini
1580. Rus yurdunun ve Ortodoksluun tehlikede olduu iln. tanmalar.
1580. Stefan Bathory'nin ikinci rus seferi ve muvaffakiyetleri. 1630. Kalmklarn Aa idil boyuna gelmeleri.
1581. Jezit Possevin'in Papa tarafndan, bar tavassutu iin 1632-1634. Lehistan'a kar rus seferi ve Ruslann yenilgesi.
Moskova'ya gnderilmesi. 1634. Lehistan'la Rusya arasnda ebedi barn akdi.
1582. Livonya harplerinin sonu, Zapolski Yam kynde Lehis- 1632. Yakutlar lkesinin Ruslar tarafndan igali.
tan'la Rusya arasnda 10 yllk bir mtarekenin akdi. 1630. Kiyef'te Mohilan Akademisinin kurulmas.
1583. dil boyundaki irmiler ve Tatarlarn isyan. 1637. Azak kalesinin Don Kazaklar tarafndan zabt.
1583. Pls nehri yannda sve ile Rusya arasnda barn akdi. 1632. Hollandal'lar tarafndan Tula ehrinde silh fabrikasnn
1584, 18 Mart. Korkun van'n lm. kurulmas.
1584. Beyaz deniz kysnda Archangelsk limannn tesisi. 1649. ingiliz ve dier tccarlarn I Rusya'dan koulmalar.
1586. Grcstan'n Moskova himayesi altna alnmas. 1642. Sobor (Umumi toplant) ve Moskova hkmetinin kara"
1589. Rusya'da Patrikliin ihdas. riyle Azak kalesinin Trklere braklmas.
1592-1597. Kyllerin topraa balanmalar ve serfliin ba- 1652. Moskova'nn d mahallesinde Alman mahallesinin ku-
lamas. rulmas.
1590. sve'e kar harp. 1648. Buryatlar'n inkyad altna alnmalar.
1591. 15 Mays. Ugli ehrinde arzade Dimitri'nin ldrlmesi. 1649. Aleksy Michaylovi kanunnmesi (Ulojenye).
1592. Ruslarn stanbul patrikhanesi yardmyle Trkiye'nin i 1648-1657. Kazak hetman Bohdan Chmelnitski.
durumu hakknda malmat toplamalar. 1650-1654. Ukrayna'nn Osmanl himayesini tanmas.
1593-1604. Sibir'in tamamiyle Ruslarn eline gemesi. 1658-1666. Rusya'da din kitaplarnn slh ve raskol'un ba-
1603. Sahte Dimitri'nin zuhuru ve Rusya'da karklk devrinin lanmas.
balamas. 1654. Pereyaslavl karar ve Ukrayna'nn Moskova'ya katlmas.
1604. Nogay urularnn rus hakimiyeti altna alnmalar. 1662. Bakurt ayaklanmalar.
1605. ilkbahar. Ruslarn Dastan'da Trkler tarafndan yenile- 1660-1663. Para enflsyonu.
rek, Kuzey Kafkasya'dan koulmalar. 1975-1683. Bakurt ayaklanmalar.
1606-1607. Bolotnikov kyl isyan. 1678. ilk rus-trk sava. Ruslar'n ihrin yannda yenilmeleri.
1610. Lehlilerin Rusya'ya hcumlar; eyll - Leh kuvvetlerinin 1681. Bahesaray bar.
Moskova'y igalleri. 1689. Rusya ile in arasnda Nerinsk bar.
1611, Haziran. Smolensk ehrinin Lehliler tarafndan alnmas. 1654-1667. Rus-Leh harbi.
1611. Novgorod'un svelilerin eline gemesi. 1656. Rus-lsve harbi.
1611. Nijni-Novgorod'da Minin ve Pojarski'lerin harekete ge- 1661. Rusya ile isve arasnda Kardis bar.
meleri ve rus milli - kurtulu sava. 1659. Yuri Krijani'in Moskova seyahati. lk panslavist.
1612, Kasm. Moskova ehrinin Lehlilerden kurtarlmas.
1667. Leh harbinin sonu ve Andrussovo bar. Rusya'nn Do-
u Avrupa'da en kuvvetli devlet olmas.
1667. Kiyef'in iki yl iin Rusya'ya braklmas.
1672. Rus arnn stanbul'a yazd ilk tehdit mektubu.
1672. Petro'nun douu.
1686. Rusya'nn, Trklere kar tekiledilen Mukaddes Birlie
girii.
1687. Moskova'da Slavyan-Grek-Ltin Akademisinin tesisi.
1682. Moskova'da strelets (tfeki ktalar)ler isyan.
1695. I. Petro'nun ilk Azak seferi.
1696. Temmuz. Azak kalesinin Ruslar tarafndan zabt.
1697. I. Petro'nun ilk Avrupa seyahati.
1700-1721. Rusya ile sve arasnda harb. Kuzey harbi.
1700" stanbul bar (Rusya ile Trkiye arasnda).
1700. Rusya'da yeni takvimin kabul.
1701. Kasm 30. Narva yannda sve kiral XII. Karl'n Pet-
ro'yu yenmesi.
1703. St. Petersburg ehrinin tesisi, Ruslann Fin krfezinde
yerlemeleri.
1708. XII. Karl'n rus seferi. Ukrayna'nn sveliler tarafndan
igali.
1709. 27 Haziran / 8 Temmuz. XII. Karl'n Poltava yannda
Ruslara yenilmesi.
1711. Petro'nun Prut boyunda Baltac Mehmed paa tarafndan
kuatlmas ve Prut bar.
1711-1714. Rus ordularnn Lehistan'da ve Kuzey Almanya'da
hareketleri.
1721. Rusya ile sve arasnda Nitadt bar. Rusya'nn impa-
ratorluk oluu, I. Petro'nun imparator lkabn almas.
1731. Kk Yz (Kk Orda) Kazaklarnn rus hkimiyetini
tanmalar.
1739. Bakurtlarn, Karasakal idaresinde Ruslara kar ayak-
lanmalar.
1768-1774. Rus-Trk harbi.
1773. Lehistan'n ilk blm ve Dou Lehistan'n Rusya'ya
katlmas.
1774. Kk Kaynarca bar. Rusya'nn, Osmanl imparator-
luunun i ilerine karmaa balamas. Krm Hanlnn
Osmanl himayesinden k.
1773-1775. Pugaev isyan.
1783. Krm'n Rusya'ya ilhak.
1787-1791. Rus-Trk harbi.
1793. Lehistan'n ikinci blm.
1795. Lehistan'n nc blm.
1801. Grcstan'n Rusya'ya ilhak.
1805-1807. Rusya'nn, Avusturya, ingiltere ve Prusya'nn mt-
tefiki sfatiyle Napoleon'a kar harbe itiraki.
1806-1812. Rus-Trk harbi.
1806-1813. Rus-ran harbi.
1807. I. Aleksandr ile Napoleon'un Tilzit'te grmeleri, Rusya
ile Fransa arasnda ittifak.
180 -1809. Rus-lsve harbi ve Finlndiya'nn Ruslar tarafndan
igali.
1812. Rusya ile Trkiye arasnda akdedilen Bkre bar.
1812. Napoleon'un rus seferi; Bat Rusyas'nn Franszlar tara-
fndan istils; Ruslarn 'Vatan sava'.
1812. 26 Austos / 7 Eyll. Borodino meydan muharebesi.
1812. Eyll. Napoleon'un Moskova'y igali.
1812. Kasm. Napoleon'un Rusya'dan ekilmee balamas.
1813-1814, 1815. Rusya'nn, ngiltere, Prusya ve Avusturya ile
birlikte Napoleon'a kar harbe itiraki. Rus ordularnn
Bat Avrupa'da kallar.
1825. 14/26 Aralk. Dekabristlerin ayaklanmalar.
1830-1831. Lehlilerin rus idaresine kar ayaklanmalar.
1853-1855. Krm harbi.
1853. Srderya zerindeki Akmescit'in Ruslar tarafndan igali.
1856. Paris muahedesi. Rusya'nn Karadeniz'de harp gemileri
bulundurmamas karar.
1859. Kuzey Kafkaslarn Ruslar tarafndan igali ve eyh a-
mil'in esir dsmesi.
1861, 16 ubat. Kyllerin serfiikten azad edilmeleri,
1863. Lehlilerin kyam.
1864. Zemstvo tekiltnn kurulmas.
1864. Adl slhat.
1865. Takent ehrinin Ruslar tarafndan zapt.
Rusya Tarihi 31
1868. Buhara'nm rus hkimiyeti altna alnmas. 1917, 27 ubat/12 Mart. Petrograd'da ihtillin balamas ve
1870. ehir tekiltnda slhat. galebesi.
1874. Umum askerlik mecburiyetinin kabul. 1917, 2/16 Mart. II. Nikola'nn tahttan vazgemesi.
1873. Hiva Hanlnn rus hkimiyeti altna alnmas. 1917. 2/15 Mart. Petrograd'da 'Geici hkmet'in teekkl.
1875. Rusya'da Panslavistlerin faaliyeti.
1876 Hokand Hanlnn Rusya'ya ilhak.
1877-1878. Rus-Trk harbi.
1877. Pilevne'nin Osman Paa tarafndan kahramanca mda
faas.
1878, Ocak - ubat. Rus ordularnn Ayastefanos'a kadar gel
meleri.
1878, 19 ubat / 3 Mart. Ayastefanos bar.
1878. Berlin kongresi.
1880-1884. Trkmenler lkesinin Ruslar tarafndan zapt.
1881, 1 Mart. II. Aleksandr'in ldrlmesi.
1891-1893. Rus-Fransz dostluunun meydana gelii.
1903. Rus Sosyal-Demokrat partisinin "Bolevik,, ve "Menevik,
diye ikiye blnmesi.
1904-1905. Rus-Japon harbi ve Rusya'nn yenilgisi.
1905, 9 122 Ocak. Kanl pazar - lk rus ihtillinin balangc.
1905, Mays. Tusima yannda rus donanmasnn Japonlar tara
fndan imhas.
1905, Kasm. Rusya'da umum grev.
1905, 17/30 Kasm. II. Nikola'nn manifestosu. Rusya'da meru
tiyetin balangc.
1906, Nisan-Temmuz. I. Duma.
1906, Kasm. Stolpin'in toprak kanunu.
1907, ubat-Haziran. II. Duma.
1907-1912. III. Duma.
1907. Rusya ile ingiltere arasnda Iran ve Afganistan hakkn
da anlama.
1912-1917. IV. Duma.
1912. Rusya'da Panslavist faaliyetin artmas.
1912-1913. Rusya'nn Srbistan'a ve Bulgaristan'a, Balkan harp
leri esnasnda yardm.
1914. Birinci Dnya Harbinin balanmas.
1914-1915. Rus ordularnn Almanlar tarafndan yenilmesi.
 NDEKS

I. ahs adlar

A
A b d l g a f f a r , Kpak uru reis- A l e k s a n d r , Tver knezi.
lerinden, 427. A l e k s a n d r N e v s k i (bk. Alek-
A b d l h m i d II, Osmanl pdi- sandr Yaroslavi'e), 72-74, 76,
h, 355, 396. 82-85, 89, 90.
A b d r r e i d b r a h i m E f., 390. A l e k s a n d r Y a r o s l a v (bk.
A d a d u r o v , Moskova niversitesi Aleksandr Nevski'ye), Novgorod
emini, 439. knezi, 72, 73.
A d a m V i n e v e t s k i , eski rus A l e k s a n d r a F e d o r o v n a, Ni-
knezlerinden, 193, 194. kola I. 'in kars, 319, 364, 424-
A d a e v , A l e k s e y . kk asil- 426.
zadelerden, 146-148. Aleksey, Moskova metropoliti,
d r i a n , rus patriklerinden, 268. 93, 94.
A h m e d, Kursk Knezlii bakak', A l e k s e , Petro'nun olu, 269,
80. 270, 271.
A h m e d III., Osmanl padiah, 259. A l e k s e y K u r b s k i , 146-148.
A k b y i k, (bk. Petro I) 272. Aleksey M i c h a y l o v i , ar,
A k u r a , Y u s u f , 340, 396, 428. 219-221, 223, 229-232, 236. 247,
A k h o c a, Tuktam hann adamla- 283, 320, 455, 462.
rndan, 96. A l e k s e y e v , rus generali, 415.
A k l l Y a r o s l a v ( bk. Yaros- A l e k s i K o m n e n o s , Bizans im-
lav'a), 55, 56. paratoru, 41.
A k s a k T i m u r , 96. A l e a P o p o v i , bogatr (baha-
A k s a k a l , 227. dr), 458.
A k s a k o v , v a n , panslavist, 343. A l i h a n , Kazan han, 116.
A k s a k o v , K o n s t a n t i n , pans- A l i m e r d a n T o p b a (Azer-
lavist, 343. baycanl), 390, 396.
A k s a k o v , S., edip, 461.
Amangeldi mamolu, Ka-
A 1 a g 5 z, Moskova'ya giden ilk Trk
zak reislerinden, 427, 428.
elisi, 119.
A l e k s a n d r I., rus ar, 321, 322, A n a s t a s y a , Korkun van'n ilk
323, 324, 329, 331, 338, 342, kars, 145, 148, 213.
440; II., 329, 337-346, 354- Andrey, Aleksandr Nevski'nin
357, 359, 360, 37.3, 445 ; III., olu, 84
357, 359, 360, 363, 364, 367, A n d r e y , havari, 141.
373, 377, 445, 455, 461. A n d r e y , Macar prensi, 47.
A l e k s a n d r , Litvanya kiral, 120. A n d r e y , Yaroslav'n o j l u , 76, 83.
Andrey Bogolbski, Suzdal
knezi, 50, 52, 53.
A n d r e y K o b l a , Moskova knez
saray maiyetinden, 213.
Andronik N e v e j a , matbaac,
191.
A n n a , imp. Basil II. nin kzkarde-
i, 30.
A n n a P e t r o v n a , B. Petro'nun
kz, 271, 275, 276 , 277, 278.
A p r a k s i n'ler, tatar meneli bir
boyar aiLsi, 136.
A p s i c h, Avar kumandan, 5.
A r a b a h h a n , Altn Orda han,
95.
Arakeyev, rus generali, 311,
312, 314, 317, 320.
A r i s t o v, bilgin, 457.
A r j a, mzisyen, 466.
A r m a a n , byk baskak'iardan,
80.
A c M u r a v y e v , general Mu-
ravyev'in lkab, 346.
A s k o 1 d, Vareg babuu, 19, 21.
A t h a n a s i, Moskova metropoliti,
187.
A u g u s t I I . ( Nalkran), Lehistan
kiral, 254, 256, 259;III.,
287;IV., 287, 289.
A u g u s t u s , Roma imparatoru, 141.
Avrupa'nn k u r t a r c s
(ar Aleksandr'n lkab), 309.
A y v a z o v s k i , sanatkr, 465.
A z i z V l a d i m i r (Vladimir Svya-
toy), (bk. Vladimir'e), 35, 49,
446.
B B i s m a r k, 362.
B a g r a t i o n , Rus kumandan, 302-
304.
B a k u n i n , M, A . , ilk Rus ihtill-
cisi, 344, 366.
B a l a k i r e v , rus kompozitr, 466.
B a l t a c M e h m e d P a a , sad-
rzam 260, 261, 270.
B a r d a s , Bizans kumandan, 30.
B a r k l a y d e T o l l y , Rus baku-
mandan, 302, 303.
B a r s o V, Prof. , 443.
B a r t h o 1 d, msterik, 446, 457.
B a s i l II., Bizans imparatoru, 30.
B a t u H a n , Mool han, 65-67, 69,
70, 72, 74, 75. 77, 83. 86.
B a t k o v, K., air, 459, 460.
Bayer, G o t t l i e b Siegfried,
bilgin, 451.
B a y e z i d II., pdih, 117-119.
B e c c a r i a, talvan hukukusu,
282.
B e e r, bilgin, 441.
B e l a IV., Macar kiral, 75.
B e l i s k i , V i s s a r i o n , mnek-
kit, 334, 335, 460.
B e 1 s k i, knez, 143.
B e 1 y a y e v, I., tarihi, 452.
B e a e e k e n d o r f , General
' 413.
Berezin, P r o f . ., msterik,
446, 456.
B e r n u 11 i, matematiki, 448.
B e s t j e v - R m i n , K., tarihi,
318, 453.
B e z b o r o d k o , Rus politikacs,
293.
B i u r i n, sinolog, 456.
B i e 1 f e I d. yazar, 282.
B i 1 i k o v, Rus generali, 284.
B i r g e r J a r l (Kont Birger), s-
veli kumandan, 72.
B i r o n, v o n (Kurlandyal), devlet
adam, 276, 277.
Bitiki Berke, Cuci ulus'unda
saym memuru, 79.
B i t y a g o r s k i , d'yak (ktip), 176,
177.
B i z a n s p r e n s e s i(bk. Sofya Pa-
leolog'a), 139.
B l u m e n t r o s t , ilk Rus Akademi 319, 332- 334, 341, 347, 411,
bakan, 436. 437. 435, 436, 442, 446, 448, 452,
B o b r i k o v , ar II. Aleksandr'a 454 - 456 , 462, 464, 466.
kastedenlerden, 356. B y k S t e f a n (tefan cel Mare),
B o g o r o d i t s k i , slavist, 446. Budan voyvodas, 125.
B o h d a n C h m e l n i t s k i , Ukray- B y k V a s i l , aziz, 188.
na hetman, 229, 230, 231, 236. BykYura ( Bolaye gnezdo),
B o 1 d r e v, ilk rus msteriki, 441. Suzdal Rusyas knezi Vsevolo-
B o o 1 m e r r, ngiliz mhendisi, 241. d'un lkab, 53.
B o r e t s k i'I e r, Novgorod'lu bir
boyar ailesi, 110, 111. C
B o r i s A l e k s a n d r o v i , Tver
knezi, 107. C a n i b e k, Altn Orda han, 93.
B o r i s G o d u n o v , ar, 175 - 182, C e b e-N o y u n , Mool kumandan,
186, 191 - 195, 197, 201, 213, 63, 64.
240, 338. C e n g i z h a n , 63, 64, 79.
Boris vanovi Morozov, C e s u r B o l e s l a v , Leh kiral, 36.
ar Aleksey Michaylovi'in ba- C h a b a 1 o v, garnizon kumandan,
bas, 219. 433.
B o r o d i n, rus kompozitr, 466. C h e r s a k o v , kurator, 443.
B r a n d t , Hollandal usta, 250. C h 1 o p k a (veya Kosolapa), ata-
B r o n s t e i n (bk. Trotski) , Leon, man, 182.
368, 430.
Voa, C h o d k i e w ? , Leh babuu, 191,
B r u s i l o v , general, 416.
206, 209.
B u h 1 e, P r o f . , 444. C h o m y a k o v , panslavist, 333, 343,
B u 1 a v i n, Don Kazaklar ataman,
411.
258.
C h o v a n s k i , . A., Strelets'lerin
B u l g i n , iileri bakan, 382, 383.
ba, 249.
B u s 1 a y e v, Prof., 445.
C u c i , Cengiz'in olu, 85.
B u t e m e v, rus eli heyeti reis ,
C u g a v i 1 i (bk. Stalin) , 379. 400.
349.
Czartoryski, Adam, prens,
B u t 1 e r, skoyal mhendis, 153,
297, 330.
172.
B u t u r 1 i n, V., rus elisi, 230.
B y k E f e n d i (Veliki gosudar),
patrik Nikon'a verilen unvan,
a a d a y e v , 342.
221.
areyevi Aleksey, Nikola
B y k F r i e d r i c h, Prusya kiral,
II. nin olu, 424, 425.
277, 278, 286-288.
a r e y e v i D i m i t r i (bk. Sahte
B y k K a t e r i n a (bk. Katerina
Dimitri I.) 193, 194.
II.). 294.
B y k P e t r o (bk. P e t r o I. e), areyevi v a n , Marina Mni-
105, 168, 179, 239, 244, 247, ek'in olu, 214, 215.
262, 272, 273, 275 -278, 285, a y k o v s k i , rus kompozitr, 466,
287, 293, 294, 299, 303, 317, 467.
 e k h o v ( ehov ), A n t o n , edip, Dimitri Pojarski, knez, 206 - F a i k , rus akademisyeni, 439. Franz Ferdinand, Avusturya
462, 463. 208. F a n d a m, Avrupal subay, 241. veliahdi, 412.
e r n i e v s k i, N., edip, 343, 460. D i m i t r i e m y a k a , Yuri Dimitri- Fatih Sultan Mehmed II., Friedrich III., Alman impa-
e r n o v , 430. yevi'in olu, 100, 102. 119, 189. ratoru, 121.
e r n y a y e v , general, 350, 354. D i m i t r i u y s k i , ar Vasili u- F a t m a S u l t a n , Kazan han b- Friedrich-Wilhelm, Prusya
e t m i r z a , mool, 175. yski'nin biraderi, 202. rahim'in kars, 117. kiral, 319.
o k a n V e l i h a n o v , msterik, Dionisi, Moskova metropoliti, F e d e n k o , 455.
458. 178. F e d o r , knez Michail'in boyarla- G
o r l u l u Ali Paa, sadrzam, D i o n i s i , Troitsk-Sergeyevsk ma- rndan, 75, 76.
259. nastr barahibi, 207. F e d o r A l e k s e y e v i , ar, 247. G a 1 z u n ov, rus kompozitor, 467.
D i r , Vareg babuu, 19, 21. F e d o r B o r i s o v i , Boris Godu- Gamzatbek, Dastan imam,
D D o b r n y a, knez Vladimir'in am- nov'un olu, 194. 331.
cas, 28. G a p o n (papas), Moskova emniyet
F e d o r v a n o v i , ar, 148, 151,
D a 11 o n , bilgin, 449. D o b r n y a N i k i t i , bogatr (ba- tekilt, efi, 380, 381.
168, 175, 176, 178 - 180, 191,
Daniil A l e k s a n d r o v i , ilk hadr) , 448. G a s p r i n s k i , Krml smail mir-
200, 213. 299.
Moskova knezi, 89, 90, 93. Dobrolbov, N. , edip , 343, za, 377, 390, 428.
460. F e d o r K o k i n , Andrey Kobla'-
D a n i i l R o m a n o v i , Gali-Vo- Gatino mahpusu, Aleksandr
nn oh. 23.
lnya knezi, 47, 64, 69. 72, 75- D o l g o r u k i ' l e r , knez ailesi, 275. III. n lkab, 364.
Don M u z a f f e r i (bk. Dimitri F e d o r K k a ' l a r , Moskova'nn
77.
en eski boyar ailesi, 130, 145. Gazi M u h a m m e d , Dastanl-
D a n i l e v s k i , panslavist, 343, 411. Donskoy'a) 96.
Fedor Kuritsin, rus elisi, larn ilk imam, 331.
D a n i y a r. Kasm hanzadesi, 112. D o s t o y e v s k i , F. , edip, 336,
343, 344, 411, 461. 117, 118. G e d e o n o v , tarihi, 453.
D a n t e, 460.
D z m e D i m i t r i (bk. Sahte Di- G e d i m i n, Litvanya kiral, 129.
D e 1 a g a r d i, sve bakumandan, Fedor Nikiti. ar Miehai!
mitri), 182, 201. G e i a s i, Moskova metropoliti, 177.
167, 200, 202. " Fed. Romanov'un babas, 213.
G e n v a n (Molodoy), van III. n
Delatov, Georg, alman elisi, F e d o r e r e m e t e v , 201.
E olu, 123.
122. F e o d o s i u s. Maaralar manastr
keii, 56. G e o m e t r i n i n K o p e r n i k 'i(bk.
D e l i P e t r o (bk. Petro I.'e), 272,
E d v v a r d V I . , ngiliz kiral, 169. F e o d o s y a , 418. Lobaevski'ye), 449.
434.
E l e n a , van III. n kzkardei,T20. F e v z i B e y (Fevzi akmak). 421. G e o r g i, rus akademisyeni, 439.
D e m ' y n K u z m i , ar Alek-
E l e n a (Yelena), Vasili III. n ka- Feyizhanov, Hseyin, ta- G e o r g i o s , H a m a r t o l , Bizans
sandr I. in taknd isim, 314.
rs, 127, 143. rihi, 456. kronograf, 57.
D e r j a v i n, G . , edip, 293. 459.
E I i z a v e t, ngiltere kraliesi, 170, F c k , bilgin. 435.
D e v l e t g e r e y , Krm ham, 258- Germogen, Moskova patrii,
171. F i l a r e t (bk. Fedor Nikiti'e), pat-
260. 198, 204, 207, 209, 216.
E 1 i z a b e t a, rus imparatories, rik. 200, 202, 203, 216, 221.
D e y e L e v , ihtillci, 431. G i e r s , rus elisi, 417, 418.
271, 277, 278, 28i, 292.
D i b i , rus kumandan, 325, 330. Fioraventi, Aristotel, mi- G i z e l , n n o k e n t i , yazar, 451.
E n g e l s, 366, 368.
Dimitri, Aleksandr Nevski'nin mar, 120, 121, 124, 464. G l i n k a , M . , ilk rus kompozitr,
E n v e r P a a , Harbiye nazr, 417,
olu, 84. F i r s t e n b e r g , Livonya ovaliye- 466, 467.
418, 420.
D i m i t r i , Kiyef babuu, 69. E u k l i d , matematiki, 449. lerinin reisi, 161. G 1 i n s k i ' 1 e r, Mool-Trk men-
D i m i t r i A l e k s a n d r o v i , Pe- E v e r t, g e n e r a l , 415. F o k a s , Bizans kumandan, 30. eli bir boyar ailesi, 127, 129,
reyaslavl' knezi, 86. E y l e r , fiziki, 448. F o m a K a n t a k u z i n , trk eli- 136, 143.
D i m i t r i D o n s k o y { bk. Dimitri si, 218. G o d u n o v'l a r, Mool-Trk men-
vanovi'e), 96, 97, 99, 133. F F o n v i z i n , rs edibi, 293, 460. eli bir boyar ailesi, 129, 136,
Dimitri ivanovi (Donskoy), F o r t u n a t o v , bilgin, 445. 195.
Moskova byk knezi, 94-96, Fahreddin Bey, Trk elisi, F o t i u s, Rus arhimandriti, 311. G o e t h e, W., 460.
148, 176, 177, 182, 198, 199. 418. F r a e h n, msterik, 445, 456. G o g o l , N., edib, 336, 460,461.
G o 1 e m i e v-K u t u z o v, M. Y . , H g o r (knez), Rurik'in olu, 21-24, v a n VI. A n t o n o v i , rus ar,
Rus bakumandan, 304. 29. 277, 281.
G o l t s i n , Rus devlet adam, 426. Hacgerey Han, Krm han, g o r S v y a t o s l a v i , Novgorod- i v a n B o l o t n i k o v , knez Telyat-
G o l i t s n , knez, 197. 110. Sversk knezi, 58. evski'nin askeri ua, 198, 199.
G o 111 s i n'l e r, boyar ailesi, 275. Hakim Yaroslav (Yaroslav h s a n P a a , zmir valisi, 429. v a n D a n i l o v i (bk. van Kali-
G o 1 i k o v, 452. Mudry) (bk. Yaroslav'a), 35. konnikov, V., tarihi, 454. ta'ya), 84, 91, 213.
G o 1 o v i n, Moskova'nn eski boyar H a l i l P a a , Osmanl kumandan, 1J a r i o n, ilk rus metropoliti, 56.
van F e d o r o v , ilk rus matbaa-
ailelerinden, 130, 136. 235. 1 m i n s k i, Kazan misyoneri, 361.
sn kuran usta, 190, 191.
G o 1 u b i n s k i, E., tarihi, 454. l o v a y s k i , tarihi, 453.
H a n k o v, msterik, 349. van Fedorovi Ovina-Te-
Golubovski, tarihi, 446. l ' y a M u r o m e t s , bogatr (baha-
H a n l a r n v e k i l i (bk. van Ka- 1 e p n e v, knez, 143.
G o n a r o v, ., edip, 460, 461. dr), 458.
lita'ya), 91. van K a l i t a , knez, 91-94, 175,
G o n e d i , N., liada mtercimi, n g r i d (sveli), knez Yaroslav'n
H e g e l , 333, 452, 453. 179.
459. kars, 36.
H e 1 e n e (Elena), Glinski'ler aile- v a n K r a s n y , Moskova knezi,
G o r a k o v, 1 ' y a, si, 199. sinden bir bayan, 127. n n o s a n (nnocent) IV., papa, 76, 94.
Gordon (skoyal), Petro'nun H e l f a n t ( P a r v u s ) , Sosyal - De- 77. v a n o v , general. 415.
akl hocas, 252, 253, 255, 263. mokratlardan, 431. o a n e s (Jan) T z i m i s c e s, Bizans z v o l s k i , dileri bakan, 406-408.
G o r e m i k i n, Rus devlet adam, imparatoru, 25. z y a s 1 a v (Yaroslav'n byk olu),
H e n r y VIII., ngiliz kiral, 170.
392, 394, 404, 425. o n, Moskova metropoliti, 102. knez, 37.
H e r z e n ( G e r t s e n ) , A., Batc-
lar cereyan mensuplarndan, o n a, Moskova metropoliti, 133.
G o r g XII., Grc beyi, 299.
334, 460. o v a , Moskova patrii, 179, 180, J
G o r k i , M a k s i m , edip, 462.
195.
G o s n i e v v s k i , 203. Hrsz v e y a c a n i (bk. Sahte
r i n a , Fedor vanovi'in kars, J a n S o b i e s k i, Leh kiral, 237.
Dimitri II. ye), 200-204.
Granovski, Prof., tarihi, 334, 175, 179. j e n k i n s o n , A n t h o n y , ingiliz
Hilferding, blina (destan) kol- seyyah, 170, 171.
444. s a , peygamber, 462.
leksiyoncu, 458. s i d o r , Moskova metropoliti, 102. Jolkievvski, Leh kumandan,
G r e g o r i , protestan papas, 462.
G r e y , S i r E d w a r d , ngiliz dev- H i n d e n b u r g , P a u l v o n , gene- s i d o r , Novgorod metropoliti, 207. 202-204.
let adam, 419. ral, 413-415. s t a n b u l p r e n s e s i (bk. Sofya
H r u s e v s k i , M., Ukrayna akade- Paleolog'a), 124. J u k o v s k i , V., edip, 337, 459.
Griboyedov, A., dramc, 460,
misi azas, 230. s t o m i n, rus amirali, 329.
463.
v a k (Aybek), Sibir han, 115. K
G r i g o r i O t r e p'y e v (bk. Sahte H u d a y a r h a n , Hokand han, 351.
v a n , ar Aleksey Michaylovi'in K a c h o v s k i , Gney Birlii men-
Dimitri'ye), 194. H u g h W i 1 1 o u g h b y, kaptan, 169.
olu, 247-249, 252. suplarndan, 318.
G r i g o r o v i . yazar, 344. H y a k i n t h (bk. Biurin), 456.
van, ar Korkun van'n olu, K a e n o v s k i , P r o f . , tarihi, 444.
G r i g o r'y e v, destan koleksiyon- 148, 151.
cusu, 458.
K a 1 a o v, N., 454.
v a n , Sahte Dimitri Il'nin olu, 204. K a l i t a (kese), van Danilovi'in
G r i k a O t r e p'y e v (bk. Grigori v a n , Vasili Vasiliyevi'in olu, lkab, 91.
b r a h i m h a n , Kazan han, 117.
Otrep'yev'e), 182. 101. K a n g r i n (general), maliye nazr,
brahim P a a , Mehmet Ali Pa-
G r u m-G r z i m a y 1 o, 455. van III., Moskova byk knezi, 321
a'nn olu, 325.
G u k o v , III. Duma reisi, 397. 107, 109-112, 114-117, 119-121, K a n t e n i r , A n t i o h , rus edibi,
G u r k o, Rus generali, 354. I g n a t i, Ryazan piskoposu ve sonra 123-126, 131, 139-141, 152, 173, 459.
G u s t a v A d o l f , sve kiral, 215. Moskova patrii, 195. 190, 239, 464. Kantemir, Dimitri, Budan
G y k K a a n , Mool kaan, ignatyev, Nikolay (general), v a n IV. (bk. Korkun van'a), 153- beyi, 260.
69, 75, 76, 79, 83. eli ve panslavist, 350, 354, 156, 162, 163, 165-168, 170-174, K a r a k o z o v , ar Aleksandr Il.ye
G y l d e n s t e d t , akademisyen, 439. 355, 359. 178, 180, 182, 185, 189. suykast yapan niversiteli, 356.
Karamzin, M., tarihi ve edip,
459.
K a r a m z i n (Karamurza), N., ta*
rihi, 452.
K a r i VI., Alman imparatoru, 270.
K a r i X., sve kiral, 232.
K a r i XII., (Demirba arl ), sve
kiral, 256-261, 272, 303.
Karl-Peter Ulrich, aria
Anna'nm olu, 278.
K a r p i n s k i, bilgin, 450.
K a s m han, Kasm Hanlnn
kurucusu, 102.
K a t a n o v , P r o f , F-, filolog, 457.
K a t e r i n a I. , arie, 278, 279,
281 - 289, 281 - 293, 297, 299,
317, 319, 338, 341, 439, 441,
451, 453, 454, 459, 962, 464.
K a t e r i n a A l e k s e y e v n a (bk.
Katerina II. ) , 270, 278, 279.
K a t k o v, panslavist, 343, 344, 360.
K a u f m a n n , general, 350, 351.
K a v e I i n , K. tarihi, 453.
K a v o s (Venedikli), bestekr, 466.
K a z i m i r (Yagaylaolu) , Lehistan
kiral, 36, 110-115, 120.
Ketler, Livonya ovaliyelerinin
reisi, 161.
K h e r s a k o v , K . , edip, 459.
K h r u s t a t e v (Nosar), Sosyalist,
387.
K i n e S a r , Orta Yz han Veli'nin
torunu. 347, 348.
Kireyevski Kardeler,
Panslavistler. 333.
K i r i l i , Moskova metropoliti, 131,
209.
K i r i y e v s k i , panslavist, 343.
K i s e l e f , 321.
K i y, Kiyef hkimi, 12.
K l e v s k i , P r o f . V . . tarihi,
445, 453.
K o u b e y (kont), 297.
K o <; t, Hollandal zabit, 241.
K o k o v t s e v , Kus devlet adam, K r i j a n i , Y u r i , ilk Panslavist, L e r m o n t o v, M., air, 335, 459,
403, 404. 243, 244. 460.
K o n a k, zbek hann kzkardei Krdener, Barcnes von, ar L e s 1 i, Avrupal subay, 24.
ve knez Yuri'nin kars, 84, 90. Aleksandr'a tesir eden bayan, L e v e n h a u p t , general, 258, 259.
311. L e v i t a n, peysajc, 465.
K o n a k h a n , Kuman babular-
K r y m s k i, msterik, 458. L i m a n v o n S a n d e r s , 409. 418.
nn en by, 63.
K u k o, boyar, 50, 89. L i s o v s k i , Leh ataman, 200.
Konstantin, ar Pavel'in olu, K u l a k o v s k i , Bizanticist, 446. L o b a e v s k i , matematiki, 446,
295. K u r l i - M a g o m a , eyh Gazi Mu- 449.
Konstantin, Volin knezi, 191. hammed'in hocas, 331. L o m o n o s o v , ilk Rus limi, 292,
Konstantin (Kirili), Slav alfabe- K u r b s k i , knez, 173. 439, 442, 449, 451, 459.
sini tanzim eden, 32. K u r m , tmen ba, 75. L o p u c h i n, Tatar meneli bir bo-
Konstantin XIII., son Bizans K u r o p a t k i n , genel vali, 427. yar ailesi, 136.
imparatoru, 123. Kurtarc a r (Tsar Osvobdi- L o r i s-M e 1 i k o v (kont), iileri
te 1' ) (bk. Aleksandr II.), 340,
Kon s t a n t i n M o n o m a c h , Bi- bakan, 357, 359.
356.
zans imparatoru, 36, 41, 141. L u n a a r s k i , 430.
Kon stantin Pavlovi, ar K u 11 u b u a, Rostov Knezlii bas- L v o v, knez, 434.
Aleksandr I. in kardei, 315. kak', 80. L y a c h o v, kumandan, 407.
317, 319. Kutuzov, rus kumandan, 300,
M
Konstantin Porfirogenne- 301, 304-306, 308.
t o s, Bizans imparatoru. 23,34, K u t u z o v , A n d r e y , rus elisi,
Mackensen, General von,
K o n t a r i n i , Venedik elisi, 121. 119.
K o r f (Baron), 437. 414.
K m H a n , Sibir hr.r.., 168, 227.
M a h m u d II., padiah, 325.
K o r k u n v a n (bk. van I V . ) , K r e , Peenek babuu, 26.
Makari. Moskova metropoliti,
ilk rus ar, 127, 143-145, 147-
149, 151, 152, 168, 173-176, 144-147, 173, 187, 188, 190.
L
188-190, 193, 194, 197, 199, M a k 1 a k o v, iileri bakan, 423,
213, 240, 242, 247 , 262, 270, L a g a r p e, ar Aleksandr'n m- 425.
273, 289, 434, 453. rebbisi, 297. M a k s i m , rus metropoliti, 92.
K o r n i I o v, rus amirali, 329. M a k s i m G r e k, Rum rahibi, 244.
L a p 1 a c e, bilgin. 449.
K o r , lengvist, 445. L a r k R u f , talyan usta, 121. Maksimilian, Alman impara-
Kosciuszko, Tadeusz, leh L a v o i s i e r, bilgin, 449. toru, 121, 122.
vatanperveri, 289. L a v r o v , Halkseverlerden, 344. M a l , Drevlyan'larn ba, 12.
L e b e d e v, bilgin, 450. M a 1 i n o v s k i, gizli polis, 430.
K o s t o m a r o v , N. , tarihi., 230,
L e e I e r e, yazar, 451. Malta Skuratov (Grigori
452.
L e f o r t (svire'li) , B. Petro'nun Bel'ski), Korkun van'n maiy-
K o k i n' I e r, eski bir boyar ailesi,
askerlik hocas, 252-255. yetinin ba, 149, 151, 175,
213.
L e i b n i t z , 435, 448. 194.
K o v a l e v s k i , M., bilgin, 419,
L e 1 e v e I, Leh tarihisi, 330. M a m a y , Mool mirzas, 95, 96,
450.
L e n i n , Bolevik partisi lideri, 366- 133.
K o z m a M i n i n - S u c h o r u k , Nij-
368, 382, 387, 395 , 400-404, M a r c e I i s, mhendis, 241.
ninovgorod'lu tccar, 207, 208.
429-432. M a r f a , Boretski'ler ailesinden bir
K p r l z a d e M. F u a d B e y ,
L e o n , Bizans kumandan, 41. kadn, 111.
457.
K r a k o v s k i , msterik, 458. I e o n t'y e v, general, 417. M a r f a (rahibe), ar Michail Fedo-
K r 1 o v, . , edip, 459. L e p e c h i n, ., arkeolog, 439, 454. rovi'in annesi, 210, 213.
M a r f a (bk. Maria Nagaya), 195, Mrza-et, Mool-trk meneli M s t i s l a v v M s t i s l a v i , Gali N i k i t a R o m a n o v i , 175, 213.
198. bir boyar, 129. knezi, 63, 64. N i k o n , Moskova patrii, 221, 222.
M a r i a , ngiliz kraliesi, 170. Michail, ernigov knezi, 72, M s t i s l a w s k i ' l e r , knez ailesi, N i k o l a i. ( P a v l o v i ) , ar, 314,
M a r i a , ar Fedor Borisovi'in 75, 76. 213. 315, 217-320, 322-325, 327-330,
annesi, 194. M i c h a i l , ar Nikola II. nin kar- Muhammed E m i n , ete reisi, 332, 334-337, 339, 342, 345,
M a r i a l y i n i n a , ar Aleksey dei, 434. 332. 359, 445, 464.
Michaylovi'in kars, 219. M i c h a i l , Pavel Petrovi'in olu, Muhammed -Can Hseyin, N i k o l a II.. ar, 363-365, 369, 376,
M a r i a N a g a y a , Korkun van'- 319. Rusya Mslmanlarnn ilk mf- 377, 381, 385, 388, 392, 394,
n kars, 176, 177, 195. M i c h a i l F e o d o r o v i Roma- ts, 285. 403-405, 412, 415, 419, 423-427,
n o v, ar, 209-211. 213, 214, M u h t a r P a a , Osmanl kuman- 433, 434, 461.
M a r i n a , Sahte Dimitri I. in kars,
216-219, 221, 234, 235, 240, 242, dan, 354. N i k o l a N i k o l a y e v i (Gran-
195, 196.
466. M u r a v y e v , general, 346. dk), 354, 413, 415, 421.
M a r i n a M n i e k , Yuri Mniek -
M u r a v y e v A p o s t o l karde- N i k o l a s P o p p e l , alman asilza-
in kz, 197, 204, 209, 214, 215. Michail Pleeyev, rus el-
1 e r, Kuzey Birlii cemiyeti desi, 121, 122.
M a r k o v, destan kolleksiyoncusu, isi, 118.
balarndan, 313, 318. N o g a y a i l e s i , 176.
458. M i c h a i l S k o p i n , ar Vasili uy-
M u r o m t s e v , P r o f . , Kadet par- N o g a y H a n , Cuciolu Mool'un
M a r k s , Kari, 366, 367, 401. ski'nin yeeni, 200.
tisi mensuplarndan, 392. torunu, 85, 86.
M a r t o v (Zederbaum), 366, 368, Michail Yaroslavi, Tver M u s i n - P u k i n , A . (kont), 454. N o v i k o v , edip, 293. 452, 459.
401, 430. knezi. 84, 90. Mussorgski, rus kompozitr, N o v o s i l t s e v , 297, 298.
Mathias Korvinus, macar M i c h a y l o v s k i , Halksever cere- 466.
kiral, 112, 117. yan mensuplarndan, 344. M u k e t o v , 455. O
M a t v e e v, boyar, 248. M t h i van (be. Korkun van'a),
M i c h e l s o h n , rus generali, 284.
M a z e p p a, Ukrayna hetman, 258, 465.
M i u r i n, bilgin, 450. O d o e v v s k i , knez, 207.
259.
Miller, Gerhard Friedrich, Okolnii Andrey Klein,
M e n i k o v , bilgin, 450.
bilgin, 451, 454. N kibar aileden, 177.
M e h m e d I V . , padiah, 236.
M i l o r a d o v i , general, 318. O l e a r i u s , A d a m , seyyah, 455.
M e l i o r a n s k i , msterik, 457.
M i l o s l a v s k i , boyar, 249. N a c h i m o v , rus amirali, 329. O l e g (Helgi), Rus devletinin ilk
M e n d e l y e v , kimya bilgini, 446,
M i 1 o s 1 a v s k i'ler , boyar ailesi, N a p o l e o n ( Booapart ), 298-300, tarih simas, 21-23, 27, 34, 61,
449, 450.
215, 248. 302-305, 307-309, 311, 313. 97.
M e n g l i g e r e y h a n , Krm ha-
M i 1 k o v, P r o f . P., tarihi ve N a p o l e o n III., Fransa imparato- O l g a (Helga), knez gor'un snesi,
n, 112-115, 117.
Kadetler partisi lideri, 412, 419, ru, 327. 23-25, 29.
M e n g K a a n , Mool hakan,
426, 454. N a r k i n ' l e r , Tatar meneli bir
69, 79. O n u k o v, destan kolleksiyoncusu,
M i l t i n , K o n t D. A., 341. boyar ailesi, 136, 248.
M e n g T i m u r , Altn Orda ha- 458.
M i n d o v g , Litav beyi, 77. N a t a 1 y a N a r k i n a , B. Petro- O r l o v (Orlof), kont, 279, 290, 439.
n, 85.
M i n i c h , rus komutan, 276, 277. nun annesi, 247, 248, 250. O r l o v K a r d e l e r , rus hassa
M e n i k o v, devlet adam, 270,
M i n i n , 209. N e g r i, rus eli heyeti reisi, 349. alay zabitlerinden, 279, 281,
275, 328.
M i r o v i , van VI. y tahta kar- N e s t o r , ilk rus vakanvisi, 57, 452. 293.
Merik, John, ngiliz tccar,
maa teebbs eden, 281. N e v r y, Altn Orda elisi, 86. O s m a n A a , khya, 260.
215.
M o o l , Cuci'nin olu, 85. N e v s k i ( Aleksandr Yaroslavi'in O s m a n P a a , Plevne kahraman,
M e r y e m A n a , 151.
M o n t e s q u i e u , fransz filozofu, lkab), 73. 354, 355.
M e s s e r s c h m i d t , corafyac,
455.
282. N i e b u h r, lim. 452. O s t r a g r a d s k i , matematiki, 449.
M o r o z o v ' l a r , Moskova'nn eski N i k e f o r o s (II.) F o k a s , Bizans O s t r o v s k i , A., edip, 463.
M e t h o d i u s, Slav alfabesini ku-
boyar ailelerinden, 130, 219. imparatoru, 25. O s i p N e p o y a , rus elisi, 170.
ran, 32.
M e t t e r n i c h , Avusturya baba- M st i s 1 a w zyaslavi, Kiyef Nikita vanovi Odoyevs- O s 1 e b y a, muharib rahib, 95.
kan, 310. byk knezi, 52. i k , boyar ve knez, 219, 220. O s t r o m i r , Novgorod valisi, 56.

k z M e h m e t P a a , sadrzam,
235.
m e r P a a , Osmanl kumandan,
329.
z b e k H a n , Altn Orda han, 84,
87, 90, 91, 93, 136.
P Demokrat partisi kurucusu, 366-
P a l e n , Petersburg asker kuman-
dan, 295.
P a l l a s , bilgin, 439, 450,455.
P a l m e r s t o n , 327.
P a n i n, Rus politikas, 293.
P a r l a k V l a d i m i r (bk. Vladi-
mir'e), bir hazar valisi, 6.
P a s k e y e v i , Rus mareali, 323,
325, 331, 345.
P a v e l I. P e t r o v i , ar, 278,
294-297, 315, 319, 441.
P a v l i n o D e b o s i s , talyan dk-
me ustas, 121.
P a v l o v , bilgin, 450.
P e r e s v e t , muharib rahib, 95.
Peresvetov, ar van IV. n
maiyetinden, 189.
P e r o v s k i , Rus kumandan, 349.
P e s t e l (Albay), Gney Birliin
reisi, 313, 314, 318.
P e t e r B a s m a n o v , Sahte Dimi-
tri I. in sa kolu, 197.
P e t r (Volinyal). metropolit, 92.
P e t r , Moskova metropoli, 133.
P e t r A l e k s e y e v i (bk. Petro
II. ye), 275.
P e t r D o r o e n k o , Kazak het-
man, 232, 233.
P e t r M i c h a y 1 o v, Preobrejenski
alay subay, 254.
P e t r o (Milano'lu), top ustas, 121.
P e t r o I., ar, 247-250, 252 255,
256-260, 262-266 , 268-271, 275-
277, 292-297, 442.
P e t r o II., ar, 275, 437. R a s p u t i n , 424-426. R u s l a r n B y r o n'u (bk Lermon-
P e t r o III., ar, 278, 279, 283, 286, R a s t o p i n (general), asker vali, tov'a), 460.
294. 305. R u z s k i, general, 415.
P i s a r e v, nihilist, 343. Rennenkampf, General von,
P i s r e v. D., edip, 460 413. S
P 1 a t o n o v, P r o f. S., tarihi, 446, R e p i n, ressam, 465,
453. R i b n i k o v, blina (destan) kollek- S a b u r o v ' l a r , Mool-Trk men-
P 1 e h v e, iileri bakan, 378. siyoncusu, 458. eli bir boyar ailesi, 127, 129,
P l e k h a n o v , G . V., Rus Sosyal- R k o v , ., bilgin, 440,454. 136.
R 1 e y e v (air), Kuzey Birlii ba- S a h i b g e r e y h a n , Kazan han,
368, 430, 431. larndan, 313, 318. 152.
P l e e y e v , L e o t t i, Moskova R z a e d d i n F a h r e d d i n , 428. S a h t e a r z a d e P e t r (bk. I'ya
emini, 219. R i c h a r d C h a n c e l o r (ensler), Gorakov'a), 199.
kaptan, 169-171. S a h t e D i m i t r i I . , 193-196, 198-
Pobedonostsev, reaksiyoner,
R i m i s k i - K o r s a k o v , kompozi-
201.
359, 361, 364.
S a h t e D i m i t r i II., 198-202.
Pogodin, P r o f . , tarihi, 444, tr, 467.
S a h t e D i m i t r i III. , 207.
452. R o b e r t Y a k o b i , doktor, 171.
S a l a v a t Y u l a y , Bakurt reisi,
P o j a r s k i , 209, 210, 214. Rodzyanko, Duma reisi, 433,
284.
P o k r o v s k i , M., tarihi, 430, 454. 434.
S a 111 k o v, boyar, 202.
P o 1 e v o y, N., tarihi, 452. R o m a n , Vladimir-Volin knezi, 47.
S a l t k o v ' l a r , Tatar meneli bir
P o p o v, bilgin, 450. Roman D i o g e n e Bizans impa-
boyar ailesi, 214, 217.
P o p o v s k i , P r o f . , 443. ratoru, 41.
S a m a r i n, panslavist, 333.
P o s s e v i n (Jezvit) , Papn'nn m- R o sn a a Y u r ' y t v , Kokalar ai-
S a m o y l o v i , msterik, 458.
messili, 166, 167. lesinden, 145.
S a m s o n o v , general, 413.
P o t a n i n, 455. Roman Yur'yeviZacharin,
S a p i e h a, leh hetman, 200.
P o t e m k i n , idareci, 292,293. boyar, 213.
S a r t a k , Batu hann olu, 86.
P r a v i t e l (bk. Boris Godunov'a), R o m a n o v ' l a r s l l e s i , 213,
S a z o n o v , rus devlet adam, 408,
175. 176. 214, 225 , 330, 408, 424, 434.
409, 417-420, 425.
P r o t o p o v, iileri bakan, 426. R o s t i s l a v , ernigov knezi Mic- S c h e l l i n g , 333, 452.
P r o u d h o n , anarist, 366. hail'in olu, 75. Schoezer, August Fried-
P r u s. Roma imp. Augustus'un kar- R o u s s e a u 459. rich, tarihi, 452.
dei, 141.
R o z e n , B a r o n v o n , msterik, S c h u m a c h e r, ilk rus akademisi
P r z e v a l s k i , 455.
446, 456, 457. sekreteri, 437.
P s e u d o - Cesarios ( Nazians'l ) ,
R u b i n s t e i n , A . , sanatkr, 466. S e b a s t i a n C a b o t , 169.
yazar, 4.
R u b l e v, A n d r e y , ikon sanatkr, S e e n o v, bilgin, 450.
Pukin, A l e k s a n d r Serge-
465. S e m e n o v, V., corafyac, 456.
y e v i , air, 335, 444, 460, 466.
R u m y a n t s e v , rus bakumandan, S e m e o n B e k b u l a t o v i , Zem-
289, 290, 293. ina'nn ba, 150.
R
R u m y a n t s e v , kont N. A . , 454. Semeon Gordy, Moskova
R a d i e v , A . , edip, 286, 459. R u r i k , Norman babuu ve Rus knezi, 94, 99.
R a d l o f f , W, , msterik, 457. devletinin kurucusu, 19-21, 141, Sergey R a d o n e j s k i , bara-
R a d z i w i I 1, Litvanya hetman, 187. hib, 133.
232. Rurik sllesi, 45,59,74,83, S e r g e y e v i , V., tarihi, 453.
R a n k e, tarih bilgini, 445, 453. 129, 143. S e r g i u s , barahib, 95, 96.
Rasga Tarihi 32
S e r o v, sanatkr, 465, 466. S t e n k a R a z i n (Stepan Timofe- i r G a z i , Kk Yz Kazaklarnn T r u b e t s k o y , Kazak babuu,
S e y m o u r , H a m i l t o n , ingi- yevi ), plak Kazaklardan, han, 347. 208, 209.
liz elisi, 327. 223-225, 227. u y i k i ' 1 e r, Rurik neslinden bir T r u b e s t k o y , E. . 419.
S e y y i d (Sadrolu), Bakurt ak- S t o l p i n , rus devlet adam, 394, boyar ailesi, 130, 143, 145,165, Trubeskoy, (Prens) Sergey, 384.
sakall, 227. 395, 397-400, 402-404, 408, 421. 213, 442. T r u v o r , Norman babuu, 19, 20.
Seyyid Ahmed han, Altn Stratford de R e d c l i f fe , T s i t s i a n o v , 300.
Orda han, 110, 112-115. ngiliz elisi, 327. T T u d a M e n g , Altn Orda han,
Spy agin, rus devlet adam, Strejnev'ler ailesi, 219. 85, 86.
369, 376. S t r o g a n o v (kont), 297. T a k d i s e d i l m i A l e k s a n d r T u k t a m i , Altn Orda han, 96,
(bk. ar Aleksandr I. e), 315. 97, 99.
S i e v e r s, general, 414. S t r o g a n o v , knez V. Vasiliyevi'in
Sigizmund I I I . , Lehistan ki- T a l t P a a , sadrzam, 417, 418. T u r a k i n a h a t u n , Mool mpa-
kurtulu parasn deyen zat,
T a l l e y r a n d , Fransz devlet ada- ratorluu nabesi, 76.
ral, 193, 195, 201-206, 209, 101.
217. m, 308. T u r g e n e v, ., 336, 343, 346, 461.
Stroganov'lar, Mool meneli
Silvester, metropolit Makari'- T a 11 i e v, V., tarihi, 293, 443, T u r g e n e v ' l e r , Mool meneli
bir boyar ailesi, 101, 136, 168.
451. boyar ailesi, 136.
nin maiyetinden, 57, 146-148. S t r m e r , rus devlet adam, 425,
T a y d u 1 a, Canibek'in kars, 93. T u i n o H r s z (bk. Sahte Di-
S i l v e s t e r , Mmtaz Heyet aza- 426.
T e l e b o a h a n , Altn Orda han, mitri), 201, 204, 205, 207, 213.
sndan, 188. S u b u t a y - b a t u r , Mool kuman-
85. T v e r d i l o , Pskov'lu bir boyar, 73.
S i n e u s , Norman babuu, 19, 20. dan, 63, 64.
T e l y a t e v s k i , knez, 198.
S k o p i n , ar Vasili uyski'nin ye- S u c h o m l i n o v , Savunma bakan,
T e m r k, Kabarda beyi, 156.
eni, 201. 412, 423, 425.
T e o n o s t , Moskova metropoliti,
S m i d t, subay, 387. S u m a r o k o v, A., ilk rus edibi, U l u M u h a m m e d H a n , Altn
92, 93.
S m i r n o v, V., msterik, 458. 292, 459, 462. Orda han, 100, 101.
T e p 1 o v, 439.
S o { y s, Aleksey Michaylovi'in S u v o r o v , ur. bakumandan, 284, U S'yaEot, V l a d i m i r l 'y i
T h o m a s, Mora despotu, 123.
kz, 247-249, 251, 252. 289, 291, 293, 295. (bk. Lenin), 367, 403.
T h o m s e n, V., filolog, 457.
S o f y a (Zoya) Paleolog, Bizans S v y a t o p o l k , Kiyef knezi, 40. U r u s H a n, 96.
T i m i r y a z e v , biyolog, 445, 450.
prensesi ve van III. n kars, S v y a t o s l a v , knez gor'un olu, U r u s o v ' l a r , Mool meneli bo-
23-28. T i m m e r m a n , Hollandal usta, yar ailesi, 136.
123-125, 139, 140.
S v y a t o s l a v (Yaroslav'n olu), 250. U s p e n s k i, F., bizantinist, 454.
S o k u l l u M e h m e t P a a , sad-
razam, 160. knez, 37. T i m o f e y e v , P e t r, ilk Rus mat- U s t r y a l o v , tarihi, 452.
S o 1 o m o n, meretya beyi, 300. baasn kuran usta, 190, 191.
U v a r a v ( kont ), maarif nazr,
T i z r t , Kabarda beyi, 156.
S o l o v ' y e v , P r o f . S., tarihi, i 321, 322, 335.
445, 453. T o g o , Japon amirali, 371.
U v a r o v , A . , 454.
Sophia-Augusla (bk. Kateri- a c h o v s k i , knez, 198, 199. T o 1 b u z i n, Rus elisi, 120.
U v a r o v'l a r, Mool meneli bo-
na Alekseyevna), 278. Tolstoy, D, A . , reaksiyoner,
a k h m a t o v , filolog, 446. yar ailesi, 136.
342, 360.
S p e r a n s k i , 298. 299,311, 320, 337. a k 1 o v i t i, diyak, 251, 252. U z u n H a s a n , Akkoyun hkm-
S t a 1 i n, 395, 400, 454. T o l s t o y , L e v , edip, 344, 366, dar, 121.
a m i l , eyh, 331, 332. 461, 462.
S t a n i s l a s L e s z c y n s k i , Leh
e g u 1 o v, devlet adam, 426. T o l s t o y P. A., Rus elisi, 256,
kiral, 256, 259.
S t a n i s l a v P o n i a t o w s k ; (bk. e e r b a t o v (kont), tarihi, 293, 270.
gedey K a a n , Mool ka-
August IV.), 287. 451. T r a c h o n i t , Alman elisi, 122.
an, 70, 76, 79.
S t e f a n , rus misyoneri, 133. e i n , rus kumandan, 162. T r e d'y a k o v s k i, V., ilk Rus edi-
Stefan Bathory, Leh kiral, eremetev'ler, Mool - Trk bi, 292, 459.
V
162-165, 167, 168, 240. meneli boyar ailesi, 129. T r e p o v, devlet adam, 426.
S t e f a n Y a v o r s k i , Ryazan met- e v k a 1, mool babuu, 85. T r e p ov, asker vali, 357, 381. V a d i m , Vareglere kar ayakla-
ropoliti, 268. e y i n , Smolensk voyvodas, 217. T r o t s k i (bk. Bronstein), 387, 430. nan, 21.
V a s i l i D i m i 1 r i y e v i , Mosko- Y o r o t i n s k i'l e r, Knez neslinden, Y e r m o l o v, rus bakumandan , Y u k o v' 1 a r, Mool meneli bo-
va knezi, 97, 99, 100, 213. 323. yar ailesi, 136.
V a s i l i I I I . v a n o v i , Mosko- V s e v o l o d , Suzdal Rusyas kne- Y e v d o k i y a , ar Michail Fedoro-
va byk knezi, 124-127, 134, zi, 53, 72. vi'in kars, 219. Z
139, 140, 143, 240. V s e v o l o d , Yaroslav'n olu, 37, Yevdokiya F e d e r o v n a (Lo-
Vasili vanovi uyski, 40, 56. puchina), ar Petro'nun kars, Z a m o y s k i (kont), Leh asilzadesi,
ar, 177, 197-203, 215. 251, 269. 165, 166.
Y Y o a c h i m, Antakya patrii, 178, Z a r u t s k i , Kazak babuu, 208,
V a s i l i K o s a y, Yuri Dimitriyevi'
248, 251. 209, 214, 215.
in olu, 100.
Y a d i g r , Kazan han, 153. Y o a s a f (Joasaf) , Moskova patri- Z i n o v y e v, 430.
V a s i l i Us, Kazak reisi, 224. i, 221.
Y a d r i n t s e v , arkeolog, 457. Z o s i m a , mslman olan bir rus
V a s i l i V. Goltsin, knez, 197, 203, Y a g a y 1 a (Yagello), Lehistan ki- Y o h a n n , alman teknisyeni, 122. by, 86.
248, 249, 251, 252. ral, 95. Y osif (Yosif), Moskova patrii, Z o t o v , B. Petro'nun hocas, 250,
V a s i l i V a s i t i y e v i T e m n , Y a k o b i , bilgin, 450. 221. Z u b a t o v , Moskova Emniyet te-
(Kr), Moskova knezi, 100-102, Y a k u b H a n , Kazan han, 102. Y u r i , Vasili III. n olu, 127, 143. kilt efi, 379, 380.
107. Y a k u b B e y (Kagar emri Atalk Yuri Daniilovi, Moskova Z u y e v, V . , arkeolog, 454,
V a t a n n b a b a s (bk. B. Pet- knezi Badevlet Yakub bey),
ro'ya), 262. knezi, 84, 87, 90, 91, 136.
349, 353. W.
V e l i H a n , Orta Yz han, 347, Yuri D i m i t r i y e v i , Moskova
Yan Albreeht, Lehistan kiral,
348. knezi, 99, 100.
120. W e l i o p o l o s k i (Markiz), leh va-
V e l'y a m i n o v, Moskova'nn en es- Y u r i D o l g o r u k i , Suzdal knezi,
Yan Krizostomos, aziz, 188. tanseveri, 346.
ki boyar ailelerinden, 130. 50, 52, 89.
Y a r l k a (mirza), e!i, 160. W i 1 h e 1 m, Alman imparatoru, 405,
V e l'y a m i n o v-Z e r n o v, V., ilk Yuri Mniek, Leh asilzadesi,
Y a r o p o l k , Kivef Rusyas knezi, 406, 431.
rus msteriki, 456. 193 - 196.
27.
Y u r i V s e v o l o d o v i , Vladimir Witgenstein, rus kumandan,
V e n e t z i a n o v . ressam, 465. Y a r o s l a v , Aleksandr Nevski'nin
V er e a g i n ressam, 465. knezi, 65, 67. 70, 94. 302, 305, 308.
olu ve Tver knezi, 84.
V e i (bk. Oleg), 22. Yusuf Paa, Bender muzafz, W i t t e , rus devlet adam, 369, 385,
Y a r o s l a v , knez Vladimir'in olu,
V i d u k i n d, ngiliz vakanvisi, 20. 390- 392, 406.
35-37, 40-42, 46, 49. 258.
Vinius, Andrey, Hollandal Y a r o s l a v , Pskov knezi, 73. Y u s u p o v, knez, 426. W o 1 f, bilgin, 435.
tccar, 241. Y a r o s l a v V s e v o l o d o v i , Suz-
V i n o g r a d o v , P r o f . , 445. dal Rusyas byk knezi, 70-
V i t k i y e v i , rus elisi, 349. 72. 74-76, 83, 89. II. Yer Adlar
V 1 a di m i r, knez Yuri Vsevolodo- Y a r o s l a v Osmomsi, Gali
vi'in olu, 66. knezi, 46.
V l a d i m i r G u s e v , diyak (k- Y a s e f F l a v i u s , tarihi, 56. A d a l a r d e n i z i , 290, 418. A 1 b a z i n, rus kalesi, 238.
tip), 131. Y e 1 en a (Helene) (bk. Olga'ya), 24. A f g a n i s t a n . 349, 352, 362, 407. A 1 d a g e n, ehir, 15, 19.
V l a d i m i r M o n o m a c h , Suzdal Yelizaveta Alekseyevna, A h a l t s h k a l e s i , 325. Aeksandrovsk, kasaba, 148,
knezi, 50, 52, 56. ar Aleksandr I. in kars. 314. Akdeniz, 119, 290, 3 2 4 , 4 0 8 . 149, 151, 190, 191, 201.
V l a d i m i r S v y a t o s l a v , Ki- Yelizaveta Petrovna, 437, A k m e s c i t k a l e s i , Srderya - A l e k s i n , ehir, 112.
yef Rusyas knezi, 27-30, 32- zerinde, 349. A l m a n y a , 121, 122, 190, 259, 261,
442, 462.
36, 42, 55, 458. A k s u (bk. Bug'a), 3, 6, 234. 263, 269, 277, 292, 306, 308,
Y e m e 1' y a n P u g a e v , Don Ka-
V l a d i s l a v , Leh kiral, 202-204, A k d i l , 226. 311, 313. 332 - 334, 356, 362,
za!, 283, 284.
216, 217. A l a n d a d a l a r , 261, 328. 363, 365, 369, 405 - 407, 409,
Y e r e m i a , stanbul Patrii, 179.
V o 1 c h o v, fin aman, 50. A 1 a 11 r, ehir, 159. 411. 412, 417, 418, 422, 431,
Y e r m a k , Don Dazaklar babuu
V o 1 k o v, rus artisti, 463, 466. A l a u n Y k s e k l i i , 8. 436, 445 , 449, 452, 455, 456.
168,
A l m a t a r m a , 348.
Amerika, 222, 371, 373, 389,
402, 417, 442.
A m s t e r d a m m , 254.
A m u r , nehir, 168, 169, 237, 238.
A n a c k nehir ( matuka reka ) ,
Volga'ya verilen lkab, 154.
A n a d o l u , 300 , 324, 325 , 346,
355, 410, 419, 420.
A n d c a n, ehir, 427.
A n d r u s o v , koy, 232.
A r a l d e n i z i , 348.
A r a l g l , 64, 78.
A r a s n e h r i , 323.
A r c h a n g e l s k , ehir ve blge,
172, 222, 252, 267, 292, 449.
A r d a h a n , 356, 420.
A r e n s b u r g , ehir, 436.
A r g u n, nehir, 238.
A r t v i n , 420.
A s t r a b a d , blge, 262.
A s t r a h a n , Hactarhan, Ejderhan,
ehir ve blge, 214, 215, 223,
224, 257, 267, 349, 390.
A s y a, 406, 407.
A s y a R u s y a s , 439, 440.
A a D o n , nehir, 24.
A a D n a , nehir 7.
A a d i l (Volga), 70, 74, 155,
160.
Aa N i e m e n , nehir 6.
Aa O k a , nehir, 99.
Aa z (Dnepr), 256, 261.
Aa T u n a , 25, 35.
Aa U r a l s a h a s , 153.
A k ab a d (Aschabad), ehir, 352.
Avrupa, 5, 79, 120, 122, 133,
191, 215, 231, 239, 240,
243, 244, 254, 255, 257,
264, 268, 269, 272, 282,
295, 298, 300, 301, 307,
310, 311, 313, 322, 324,
330, 333, 335, 342, 344,
347, 352, 357, 365, 366,
373, 395, 401, 401, 403,
436, 438, 439, 442-444, 447,
448, 452.
A v r u p a R u s y a s , 397, 439,440.
A v u s t u r y a , 116,243, 254,255,
276, 277, 288, 289, 295, 300,
308-310, 326, 328, 337, 346, 362,
389, 408, 412, 417, 430.
A y a s t e f a n o s , 355.
A z a k , ehir ve il, 117, 118, 134,
155, 159, 218, 267; denizi.
24, 63, 108, 160, 253, 256, 262,
264, 290, 314; k a l e s i , 154,
160, 217, 218, 252, 253, 255,
256, 260, 262, 263, 264, 276,
290.
A z e r b a y c a n , 299, 300, 323.
B B e r l i n , 278, 300, 355, 356, 411,
B a h e s a r a y , ehir, 234.
B a k , 22, 262, 373, 378, 390, 402.
B a l k a n l a r , 5, 25, 26, 29, 30, 32,
119, 178, 243, 276, 290, 301,
308, 310, 324, 325 . 338, 346,
353-355, 362, 418.
B a l k a g l , 78.
B a l t k e y a l e t l e r i , 260.
B a r , ehir, 288.
B a s a r a b y a , 301.
B a s r a K r f e z i , 355, 407, 419.
B a k u r t i l i , 226, 227.
B a t A v r u p a , 37, 58, 70, 79,
99, 121, 122, 168, 170, 190, 191,
240, 241, 264-266, 301, 308,
312, 313, 332, 333, 345, 365,
374, 389, 439, 446, 462, 465.
170, B a t A l m a n y a , 302.
242, B a t B u g, 6, 7.
259, B a 11 D n a, 8, 15.
287, B a t - G n e y R u s y a , 109.
308, B a t K p a k s a h a s , 85.
329, B a t R u s y a , 109.
345, B a t S i b i r y a , 44, 227, 458.
368, B a t T r a k y a , 418.
435, B a t T r k i s t a n , 79.
B a t U m , 356, 418.
B a t u r i n, ehir, 258.
B e l a V e j a (Ak hisar) (bk. Sar-
kel'e), 25.
B e l g r a d . 117.
B e 1 g o r o d (Akehir), 34, 65.
B e 11 y y a r (Ak yar), ehir, 226.
B e l o r u s s y a (bk. Beyaz Rusya'ya),
287, 288.
B e 1 o s t o k, blge, 301.
B e l o o z e r o (Akgl), 6, 8, 15, 19,
20, 49, 93.
B e n d e r, ehir, 258-260.
B e i d a a (Arran), ehir, 23.
B e r e z i n a , nehir, 4, 6, 126, 306,
415.
430.
B e y a z d e n i z , 169, 172, 328.
B e y a z R u s y a (bk. Belorussya),
108, 126, 231, 242.
B e y k o z , 326.
B e y t - l - L a h i m , 327.
B i s m a r k A l m a n y a s , 346, 355.
B i t l i s , 421.
B i z a n s , 14-16, 21-24, 26, 29-34,
36, 37, 40, 41, 55-57, 60, 61,
78, 102, 123, 131, 137, 140, 141,
255, 464, 465.
B o a z i i , 325.
B o a z l a r , 292, 324, 326, 408, 409,
419, 420.
B o g o l b o v o , knez Andrey Bo-
golbski'nin maliknesi, 53.
B o h e m y a , 5.
B o i h a n k r f e z i , 263.
B o r o d i n o , ky, 304.
B o s n a , 408, 411.
B o s n a S a r a y , 412.
B r a n d e n b u r g , 288.
B r a u n s c h w e i g , 241.
B r e m e n, 43.
B r e s l a u, 418.
B r e s t - L i t o v s k kalesi, 4t5.
B r k s e l , 368.
B u c h h o 1 z, 347.
B u d a n , 125, 236, 260, 290, 301,
325, 328, 338.
B u g , nehir, 415.
B u h a r a , 349-354.
B u k o v i n a, eyalet, 389, 414, 416.
B u l g a r , dil Bulgarlarnn pay-
taht, 25.
B u 1 g a r i s t a n, 25, 55, 356, 418.
B u z D e n i z i , 148, 455.
B y k L e h i s t a n , 288.
B y k R u s y a , 136.
B y k Y z (Byk Orda), 348.
C
C a y k (Uralsk), ehir, 390.
C h e r s o n , C h e r s o n e s , (Kor-
sun), ehir, 30, 292.
C h o d i n k a, 365.
C h o 1 m, ehir, 166.
C u n g a r y a , 353.
C l e k, Srderya zerinde, 350.
a n a k k a l e B o a z , 326, 407,
409, 411, 419, 420.
e r n a u t s i (ernovie), ehir,
414, 416.
e r n i g o v , ehir, 14, 37, 40, 51,
69, 74-76.
i h r i n , Kazaklarn merkezi, 230,
234, 237.
i m k e n t, ehir, 350.
in, 71, 79, 80, 168, 169, 237, 238,
348, 353, 363, 369, 370, 396,
456.
i n d e n i z i , 370.
i r m i e n, rmak, 226.
o r u h , 420.
u, nehir, 347.
 D E l b a a d a s , 309.
D a s t a n , 156, 300, 331.
D a n i m a r k a , 244, 254, 256, 259,
261.
D a n z i g, 43, 288.
D e r b e n d , 223, 262.
D e r b e n d g e i d i , 63, 331.
D e s n a , nehir, 4, 6, 10, 34, 50.
120.
D i m i t r o v, ehir, 86.
D n e p r (z), 4, 6, 8, 9, 10, 15,
21, 26 - 28, 30, 34, 39, 63, 64,
68, 69, 120, 126, 133, 158,186,
233-235, 253, 258, 453, 454.
D n e s t e r ( Turla ), 4, 5 , 260, 291,
416.
D o u A n a d o l u , 300, 421,
D o u A v r u p a, 5, 14, 15, 19, 22,
71, 112, 113, 119, 229, 259, 262,
272, 301.
D o u G r c s t a n , 300.
D o u P r u s y a , 278, 288, 413,414.
D o u S i b i r , 168.
D o u T r k i s t a n , 262, 347,350,
455, 458.
D o 1 o b g l , 40.
D o n , nehir, 5, 8, 24, 35, 53, 63, 67,
68, 89. 95, 115, 158, 160, 186,
214, 223, 224, 252, 253, 375.
D o n e , n e h i r , 68, 158;havzas,
373, 402.
D o r p a t ( bk.Yur'yev ) , 161, 232,
257 , 322, 398. 436, 445.
D r d n c R o m a , 140.
D n a , n e h i r , 6, 108, 161, 172, 191,
415.
D n a b u r g , ehir, 233.
E G a t i n o , ehir, 364.
E d i r n e , 325, 355.
E f l a k , 189, 290, 301, 325, 328, 338.
E j d e r h a n (bk. Astrahan'a), 159,
160, 209, 235.
E i b e, n e h i r, 3.
E 1 e t s (Yelets), ehir, 158.
E r i v a n , 323.
E r z in c a n, 421.
E r z u r u m , 325, 410, 421.
E s t o n y a, 7, 73, 108, 165-168, 215,
232, 259, 262, 389, 436.
E u p a t e r y a , 329.
E v l i y a - A t a , ehir, 350.
F 331.
F a r a b a d, e h i r , 223.
F e r g a n a , 351, 427.
F i 1 i k y , 305.
F i l i b e , 355.
F i n k r f e z i, 14, 15, 43, 72, 73,
108, 202, 210, 215, 232, 255-257,
264.
F i n l a n d i y a , 7, 72, 215, 262,
277, 292, 301, 361, 366, 377,
378, 381, 387, 388, 392-394,
400, 432.
F l o r a n s a , 102.
F r a n s a , 36,254, 261, 262, 288,
289, 291, 294-296, 299-301, 308-
310, 325-328, 332, 338, 346,
350, 362, 363, 369, 374, 392,
405, 406, 408, 409, 412, 418-
420, 423, 430, 450.
G H i n d i s t a n , 296, 362, 406.
G a l i , ehir, 47, 50, 57, 63, 64, H o k a n d , ehir, 351, 353.
67, 69 , 72, 75-77, 92, 102, 108,
126.
G a l i y a , blge, 36, 46, 47, 288,
309, 389, 404, 413-415.
G d o v, ehir, 166.
G e d e o n, 64.
G e l i b o l u y a r m a d a s , 420.
G e y 1 a n, blge, 262.
G i m r a k y , 331.
G o n h u d, 261.
Gorochovets, ehir, 68.
i R u s y a, 80, 91, 183, 186, 225,
Gorodets, ehir, 86, 102.
283, 399, 448.
G o t l a n d , ada, 14, 43.
d i l (bk. Volga), 5, 7, 64, 65. 68,
G k t e p e, mevki, 35/, 352.
70, 71, 99, 133, 153, 154, 159,
G o t t i n g e n , ehir, 444. 160, 167, 168, 174, 185, 225,
G r o d n o, ehir, 231. 226, 390.
Gunib d a , 332. l i n e h r i , 353.
Gney-bat R u s y a , 92, 102. 1 m e n g 1 , 3, 6, 8, 10, 14, 15,
Gney K a f k a s l a r , 308, 323, 19, 27, 32, 43, 44, 49, 111.
m e r e t y a , lke, 300.
m r o z , ada, 420.
Gney K a f k a s y a , 23.
n g r i y a, 262.
Gney memleketleri, 134.
n s a r, ehir, 226.
Gney Rusya, 59, 194, 368, r c a r, mevki, 350.
446, 465 ;bozkrlar, 39. r t i , nehir, 78, 347.
Grcstan, 156, 299, 300, 323. s a k , Dobruca'da nahiye, 25.
t s k e n d e r - u n k r f e z i , 355.
H s m a i l k a l e s i , 291.
s t a n b u l , 15, 22, 23, 26. 29-31,
117-119, 123, 140, 141. 156,
H a c t a r h a n (bk. Astrahan, Ej-
158-160. 178, 179, 222, 227.
derhan), 154-156, 160.
235, 236, 256, 258, 262, 272,
H a l i , ehir, 416.
291, 325-328, 343, 350, 354,
H a m b u r g , 43.
409-411, 417-420, 431, 454.
H a r e z m, lke, 14.
t a l y a , 140.
H a r k o v, ehir, 373, 379, 385.
H a z a r d e n i z i, 14, 22. 23, 26, t i l , Hazarlarn baehri, 25.
64, 108, 153, 155, 156, 160, v a n g o r o d , ehir, 167, 200.
223, 262, 263, 276, 331, 351. v a n o v o - V o z n e s e n s k , ehir,
H e r s e k , 408, 411. 373, 383, 402.
H i n d O k y a n o s u , 407. y o n d e n i z i , 295.
z b o r s k , ehir, 19, 20, 166.
H i v a , ehir, 263, 349, 353. z m a y 1 o v, ky, 250.
z m i t k r f e z i , 420.
H o l l a n d a , 244,254, 295.
H o 1 m g a r d, ehir, 15. J
H o m e I, ehir, 231.
H o p e r, nehir, 65. Japon d e n i z i , 168, 363.
H o t i n, 276 ; Kalesi, 290.
K
I
K b i l , 349.
I k , n e h i r , 225, 227. K a f k a s l a r , 26, 63, 78, 79, 153,
Is s k g l , 348. 222, 262, 291, 299, 300, 3?3,
 325, 331, 332 , 337 , 406, 408,
450, 455.
K a l k a n e h r i , 63, 64.
K a l u g a , ehir, 108, 112, 199, 201,
202, 204.
K a m a , nehir, 7, 44, 108, 168.
K a m a t k a , 328.
K a n d a h a r , ehir, 349.
K a r a d i l , nehir, 226.
K a r a d e n i z , 4, 6, 8, 15, 23, 34,
78, 108, 119, 218, 230,233, 235,
236, 252-255, 262, 276, 290-292,
325 , 326, 328, 334, 337, 338,
353, 416, 419-421.
K a r a d e n i z K i l i d i (bk. Azak
kalesi), 253.
K a r a k o r u m , Mool Kaanlnn K l y a z ' m a , nehir, 7, 49, 52.
bakenti, 75, 83.
K a r a y a r. ehir, 224.
K a r d i s , Dorpat'a yakn, 232.
K a r e 1 y a, 215.
K a r g o p o l , 199.
K a r p a t g e i t l e r i , 414, 416.
K a r p a t l a r , da, 3-5. 46, 126.
K a r s , 222, 325, 329, 356, 420; - ka-
lesi, 329, 355.
K a r t a l , nahiye, 290.
K a s m (Kasmov), (bk. Gorodets),
102, 109.
K a g a r , 349, 353.
K a u n a s (Kovno), ehir, 302.
K a z a n , ehir, 116, 117, 133, 152-
155, 159, 172, 198, 235, 240,
281, 284, 322, 361, 337, 373,
390, 446.
K e f e , ehir, 118, 119. 133.
K e k s h o 1 m, ehir, 117.
K e r B o a z , 5, 25, 253, 255 ;
Kalesi, 290.
K h a r k o v (bk. Harkov), ehir, 8.
K l b u r u n k a l e s i , 290.
K r m , 30, 40, 63, 68,95, 117, 118,
120, 133, 157 - 159, 196, 230,
233, 234, 237, 249, 252, 253,
258 - 260, 276,290,291, 314,
329, 364, 390, 449.
Kzl Meydan ( Moskova'da ) ,
197, 225, 248, 249.
K z 1 o r v a t, mevki, 351.
K i n t a h l , ehir, 432.
K i n e v, ehir, 377.
K i t a y - g o r o d ( Moskova'da bir
mahalle), 197, 206, 209.
K i y e f , 5, 6, 8, 14, 15, 17, 19, 21,
22, 24-30, 32-37, 40, 41, 43, 45,
47, 49, 51-53, 55-57, 59, 69, 70,
75, 77, 92, 132, 193, 229, 233,
235-237, 242, 373, 403, 446,
451, 458, 462, 464, 4r>5 ; bl-
gesi, 12, 39, 40, 50, 51, 126,
267, 313.
K 1 u i n, ky, 202.
K u z e y K a f k a s y a , 63, 155, 156,
K o j u c h o v o k y , 252.
K o l e r a , ehir, 200.
K o l o m e n s k , ky, 199.
K o l o m e n s k o y e , ky, 249.
K o 1 o m n a, ehir, 66, 90, 224.
K o p o r y e, ehir, 73, 167, 200, 257.
K o r a , 369, 370.
K o r e 1, ehir, 415, 416.
K o s t r o m a , nehir, 241.
K o s t r o m a , ehir, 50, 57, 67, 97,
210.
K o 11 i k y , 199.
K a t 1 i n o, ada, 257.
K o z e l s k , ehir, 68. 159.
K n i g s b e r g , 300, 413.
K p r k y , 420.
K s t e n c e , 384.
K r a k o v y a , 196, 289, 309, 335, 404,
414.
K r a s n , ehir, 166.
K r e m e n e , ehir, 115.
K r e m l i n , saray, 123, 124, 134,
135, 137, 146, 148, 149, 196,
197, 203, 204, 206-210, 248-252,
305.
K r o n s t a d t (Braov), 257, 387, 394.
K u b a n , nehir, 23, 25, 63, 291, 325.
K u k o v o (bk. Moskova), 89.
K u d s , 327.
K u l c a , mevki, 353.
K u 1 e v e i, mevki, 325.
K u n s k a m e r (Kunstkamer), 454.
K u r l a n d a , 415.
K u r l a n d i y a , 161, 163, 166, 275,
289.
K u r s k, ehir, 108.
K u k a a y , 352.
K u z e y A l m a n y a , 259, 261.
K u z e y A m e r i k a , 360.
K u z e y B u z d e n i z i , 172.
K u z e y D n a , n e h i r , 169.
K u z e y r a n , 407, 409.
K u z e y t a l y a , 295.
K u z e y K a f k a s l a r , 155, 160, 300.
M e k l e n b u r g , 261.
159, 331.
K u z e y R u s y a, 65, 67, 68, 70, 71,
83, 90, 92, 109, 122, 201, 339,
446, 449.
K u z e y S u r i y e , 419.
K k Y z (Kk Orda), 347, M o o l i s t a n , 71, 72, 74, 84, 455-
348.
K t a h y a , 325.
L
L a d o g a g l , 14, 15, 19, 117,
257.
Lodun ( Loyon ) yarmadas,
369-371.
L e i p z i g , 308.
L e m b e r g ( b k . Lwow ), 413, 415,
416.
L e n a , nehir, 403.
L e t o n y a, 389.
L i p i t s a, nehir, 53.
L i v a d i a, ehir, 364.
L i t o n y a, 108.
L i V o n y a, 43, 73, 74, 120,125,148,
160-163, 165-168, 173,232, 257,
259, 262, 270.
L o d z, ehir, 373, 414.
L o n d r a , 169, 326, 334, 345, 368,
382, 394, 408.
L o v a t, nehir, 15, 164.
L u b l i n , 289, 413, 415.
L u g a n o , ehir, 431.
L b e c k, ehir, 43.
L b e , ehir, 14, 21.
L w o w (bk. Lemberg, Leopolis), 47,
191.
M
M a e 1 1 e r g l , 16.
M a n u r y a , 363. 369-371,382, 387.
M a n g 1 a k, mevki, 351.
M a r m a r a d e n i z i , 328.
M a v e r a n n e h i r , 71.
M a z e n d e r a u , blge, 262.
M e r v , ehir, 352.
M i l a n o , 121.
M i n g r e 1 y a, 300
M i n s k b l g e s i , 288.
M i n z e 1 e, ehir, 225, 226.
457.
M o g i 1 e v, ehir, 231.
M o j a y s k, ehir, 90, 161, 202.
M o 1 o g a, nehir, 67.
M o r a , 123, 290, 323.
M o s k o v a , ehir, 49, 66, 84, 86, 87,
89, 90-97, 99-103, 107-119, 129,
132-135, 138-140, 145-150, 152,
154-159, 193-208, 222-225, 227,
229-234. 236, 237, 239-244,
267, 276, 281-284, 335, 365,
373, 374, 376, 379, 381, 383,
384, 387-389, 404, 432, 434,
437, 442-446, 450, 451, 454,
458, 462-465.
Moskova, nehir, 7, 4 9 , 5 0 , 8 9 ,
90, 134.
M s t a, nehir, 14.
M u r g a b, nehir, 352.
M u r o m, ehir ve blge, 49, 68, 80,
101, 199.
M u , 421.
 N O r t a A s y a , 78, 349.
Narva, ehir, i 66, 167, 256;
Kalesi, 257.
N a v a r i n, liman, 324.
N e r i n s k , kale, 238.
N e v a , nehir, 7, 14, 15, 43, 257,
264.
N e V e 1, Kale, 164, 166.
N i e m e n , nehir, 6, 300, 302, 410.
N i j n i - N o v g o r o d(bugnk Gor-
ki), 94. 99, 101, 133, 136, 159,
207-209, 224, 349.
N i k o i a y e v, ehir, 292.
N o r v e , 20, 169.
N o v g o r o d , 14, 20, 21, 27, 35,
37, 43-46, 49, 51, 53, 56, 58,
64, 67, 72-74, 78, 84, 94, 99,
100, 108-112, 129, 133, 134,
150, 159, 164-167, 185, 200-202,
206, 207, 210, 215, 221, 464.
N o v o -G e o r g i e v s k(Modlin) ka-
lesi, 415.
N o v o r o s s i y s k , 418.
N t e b u r g k a l e s i , 257.
O P a g u n 1 u k, mevki, 260.
O b u c h o v, Petersburg yaknnda,
375.
O d e r, nehir, 278.
O d e s s a, 373, 383, 386, 387, 418,
446.
O k a , nehir, 3, 6-8, 49, 94, 95, 100-
102, 108, 109, 114, 158, 159
349 ; havzas, 7, 50.
O l t , 420.
O n e g a, nehir, 458.
O r (Perekop), ehir, 158.
O r a n i e n b a u m , 73.
O r e 1, ehir, 108.
O r e n b u r g, ehir, 283, 295, 349,
390, 440.
O r e e k , ehir, 167, 200.
O r h o n, nehir, 457.
O r t a A v r u p a , 99, 215.
O r t a D n e p r . 3, 5, 17, 19, 50,
292.
O r t a d i 1 (bk. Orta Volga), 14,
28, 68, 99, 112, 152, 153, 156,
205, 258.
O r t a O k a , nehir, 108.
O r t a R u s y a , 71, 339.
O r t a U r a l h a v z a s , 373.
O r t a V o 1 g a, 49, 50, 130.
Ostragard (bk. Novgorod), 15,
19, 43.
O s t r o g , ehir, 156, 191.
O s t r o v , ehir, 166.
z e r k i , kasaba, 432.
O z e r e, kale, 164.
O z e s 1 a v i , ehir, 65.
z (bk. Dnepr), nehir, 75,
z (Oakov) kalesi, 276, 291.
P 251, 263.
P a m i r, 349.
PannOnya, 5.
P a r i s , 261, 308-310, 329, 337, 408,
413, 435, 441.
P e o r a, nehir, 44, 122, 241, 458.
P e k i n , 456.
P e n z a , ehir, 224, 284.
P e r e v o l o n a , 259.
Pereyaslavets, ehir, 25.
Pereyaslavl, ehir, 37, 40, 50,
53, 54, 69. 86, 90, 230.
P e r m , blge, 101, 133, 205.
P e r n a u, 436.
P e t e r h o f , Petersburg'a yakn bir
i s k e l e , 385.
P e t e r s b u r g , 278, 279, 283, 335,
357, 363-365, 368, 373-375, 379-
382, 385, 387, 388, 390, 392,
396, 402, 408, 417, 418, 422,
424, 433, 443, 446-449, 456,
462-466.
P e t r i k a u, mevki, 414.
P e t r o g r a d (bk. Petersburg), 422,
425, 433, 434.
P e t r o p a v l o v s k , kale, 257, 270.
P e y p u s g l , 46, 73.
P i l e v n e , 354, 355.
P i p e k, ehir, 350.
P o d o l y a , 114, 232, 236, 288, 313.
P o l e s i e (bk. Pripet havzas), 4.
P o l o t s k , ehir, 14, 20,161-163,
232, 233.
P o l t a v a , 258.
P o m e r a n y a , 261.
P o r t - A r t u r , liman, 363, 369-371;
kalesi, 370.
P o r t s m o u t h , ehir, 371.
P o z e n (Poznan), ?09, 414.
P r a g , 401.
P r e m , nehir, 108.
P r e m i 1, ehir, 27.
P r e o b r a j e n s k o y e , ky, 250,
P r i p e t , nehir, 416; havzas 3,
4, 6, 7.
P r o n s k, ehir, 65.
P r u s y a , 254, 278, 283, 286-289,
301, S07-310, 319, 326,328.
P r u t , 6, 260,261,416.
P r z e m y s l k a l e s i , 414.
P s k o v , ehir, 19, 46. 58, 72, 73,
78, 112, 126, 129, 134, 162, 164-
166, 207, 443.
P u t i o l b l g e s i , 198.
R S r d e r y a , 348-350, 352.
R e n , 308.
R e t, ehir, 223.
R e v a l , ehir, 166, 167.
R i g a , 161, 258; blgesi, 267;
krfezi, 15, 232, 255, 256.
R o m a , 29, 31, 123, 140, 141.
R o m a n y a , 354, 356, 416.
R o s, nehir, 39
R o s t o v , 20, 49, 51-54, 67, 85 - 87,
93, 95, 108, 200, 375 ; - blge-
si, 24.
R u s e h i r l e r i n i n a n a s (bk.
Kiyef'e), 52, 69.
R y a z a n , ehir, 65, 66, 70, 90, 94,
95, 97, 108, 109, 134, 158, 159,
195, 200, 268, 305.
S
S a a r d a m m , ehir, 254.
S a h a l i n a d a l a r , 371.
S a k z a d a s , 290,
S a k s o n y a , 241, 308,
a m a r a , ehir, 367.
Sam bata veya S a r k a t a, Ki-
yef'in Hazarea ad, 5.
S a m b o r, 193.
S a n , rmak, 415.
S a r a t o v, ehir, 284.
S a r a y , Atn Orda'nn bakenti, 76,
78, 81, 84-86, 113, 115, 132,
133.
S a r k a m , 420.
S a r k e 1, kale, 5, 24.
S c h l s s e l b u r g (bk. Ntebur-
a'a), 257, 281.
S e b e j, ehir, 166.
S e 1 o n, nehir, 111.
S e m e r k a n d , 159, 350, 352.
S e r e t, nehir, 416.
S e r p u e h o v , ehir, 159.
S e v e r s k. ehir, 58, 159 ; blge-
si, 216.
S i v a s t o p o l , 292, 329, 337, 387.
418.
S i d o v k a, ehir, 207.
S i 1 e z y a, 308, 414.
S i 1 i s t r e, 26, 328.
S i m b i r s k (bugnk Ul'yanovsk),
224, 226, 367, 452.
S i n o p , 328 418.
S i t, rmak, 67, 70.
Smolensk, 14, 21, 90, 108, 167,
201-207, 210, 216, 217 , 231-233,
303, 306 , 307 ; eyaleti, 126,
267.
S o j, nehir, 6.
S o k o l , kale, 162, 163.
S t. N i k o l a l i m a n i, 325.
S t. P e t e r s b u r g (bk. Peters-
burg), 257, 259, 267, 357.
S t a r o d u b , ehir, 50.
S t e H e l e n e a d a s , 309.
S t o c k h o l m , 16, 262, 391.
S t r p a, nehir, 416.
S t u g n a, nehir, 34.
S u d a k , ehir, 63, 68, 133.
S u k h o n a , nehir, 7, 44, 108.
S u l a , nehir, 34.
S u r u (Sura), nehir, 65, 108, 284;
havzas, 7.
S u z d a l , ehir, 49, 52-54, 57, 66,
94, 101, 201, 464.
S v e a b o r g , ehir, 394.
a h e, mevki, 370.
e k s n a , nehir, 148, 241.
i m a l D i i n a , nehir, 7, 8.
i m a l K a f k a s y a , 23, 24.
i p k a g e i d i , 354.
u m n u k a l e s i , 325.
u m a , rmak, 226, 227.
T U
T a b a r i s t a n, 23.
T a g a n r o g (Taygan), liman, 253,
262, 264, 314, 315.
T a h r a n , 323, 407.
Tamatarhan, Hazar kalesi,
5, 25.
T a m b o v, ehir, 224.
T a m m e r f o r s , ehir, 387.
T a n n e n b e r g , 422.
T a n r d a l a r , 350.
T a r u t i n, 306.
T a k e n t , 348, 350, 352, 354, 428.
T e b r i z , 323, 421.
T e n e d o s (Bozcaada), 420.
T e r e k , nehir, 154, 156, 159, 214.
T e t e r e v, nehir, 4.
T e t i , ehir, 224.
T i b e t , 407, 455.
T i l z i t , 300, 413.
T o k m a k , ehir, 350.
T o m s k, ehir, 446.
T o r j o k , ehir, 67.
T o r n e o, nehir, 301.
T r a b l u s g a r p , 409.
T r a b z o n , 410, 421.
T r u b e j, nehir, 34, 50.
T s a r i t s n (bugnk Stalingrad),
224, 284.
T u l a , ehir, 108, 158, 159, 199,
241, 373.
T u n a , 25, 35, 41, 65, 260, 290, 291,
301, 325, 328, 338, 354, 356 ;
adalar, 325.
T u r l a (bk. Dnestr), 4, 6, 35, 46.
T u i n o k y , 200-202.
T r k i s t a n (Yesa), ehir, 350.
T r k i s t a n , 64, 65, 77, 153, 155,
226, 295, 346-353, 362, 377,
399, 406, 427, 428,448, 455.
T v e r (bugnk Kalinin), 50, 67,
84-86, 90-92, 94, 95, 107, 109,
123, 134.
U f a, ehir, 226, 285, 390.
U g l i , ehir, 176, 177, 193, 198.
U r a , rmak, 108, 113-115.
U k r a y n a , 13, 46, 108, 222, 229,
230, 232-234, 236, 237, 258, 260,
38;, 389.
U r a l , U r a l l a r , 7, 43, 44, 101,
108, 132, 156, 168, 226, 241,
265, 284, 347, 402, 450 ; dil
sahas, 284, 285.
U s t y g, ehir, 201.
U s v y a t , kale, 164.
Uzakdou, 363, 369-371, 399,
406, 408.
n c R o m a (bk. Moskova), 140.
V V y a t k a, ehir,
V a n , 410.
V a r n a k a l e s i , 325.
V a r o v a , 164, 232, 287, 289, 309,
315, 330, 335, 414, 415, 446.
V e 1 i j, rus kalesi, 164.
Velikiye L u k i k a l e s i , 164,
166.
V e n d e n , ehir, 161.
V e n e d i k , 120-122, 237, 254, 255.
V e 11 u g a, nehir, 108.
V b o r g , Petrograd'n bir ksm,
262, 393, 433.
V e g d a , nehir, 44, 108; havza-
s, 7.
V g o r o d, 52.
V i l n a , 163, 164, 231, 302, 306,
308, 330, 415; blgesi, 346.
V i l y a , nehir, 6 ; havzas, 6.
V i s t u l , 3, 6, 308 ; havzas, 27.
V i t e b s k , ehir, 231-233, 304.
V i y a n a , 122, 237, 309.
V l a d i m i r , ehir, 45, 49, 52, 53,
65. 67. 70, 72, 76, 80. 83-86,
92, 116, 132, 179, 201, 464.
Vladimir-Suzdal blgesi, 49,
50.
Vladimir - Volin blgesi,
46, 47.
V l a d i v o s t o k , liman, 363, 369.
V o j a, nehir, 95.
V o l g a , 7, 8 , 10, 14, 15, 28, 49,
50, 53, 67, 89, 100, 108, 116,
132, 153, 154, 160, 191, 200,
201, 208, 222-224, 226,241, 283,
334, 335, 349, 367, 454.
V o l i n , ehir, 57, 191.
V o l n y a , lke, 4 , 2 3 2 , 2 8 8 , 3 0 2 ,
416.
V o i k h o v , nehir, 14, 15.
V o l o d a , ehir, 117, 172, 201.
V o r o n e j , nehir, 65.
V o r o n e j , ehir, 224, 253, 254, 264,
V o s t r, nehir, 34.
V y a t k a, nehir, 108,
205 ; blgesi,
116, 133.
W
Wardehaus (Vardehuz), liman,
169.
Y
Y a k n d o u , 60 , 326, 363.
Y a m , ehir. 167.
Y a m b u r g , 257.
Y a r k e n d , 262.
Y a r o s l a v , ehir, 86.
Y a r o s l a v l , ehir, 49, 67, 93, 95,
136, 208, 209.
V a s i o 1 d a, nehir, 415.
Y a , ehir, 260.
Y a v u z a s u y u , 134, 242, 250.
Y a y k , nehir, 215 , 223, 283, 284,
347.
Y e d i s u (Semireye) eyaleti, 348,
350.
Y e k a t e r i n b u r g , 446.
Y e k a t e r i n o s l a v (bugnk Dne-
prostroy), ehir, 292, 446.
Y e n i R o m a (bk. stanbul), 140.
Y e n i R u s y a (Novorossya), 267,
291.
Y e n i k u r g a n , Srderya zerinde,
350.
Y u g , nehir, 108.
Yugoslavya (Gney Slavlar
devleti ), 411.
Y u k a r D n e p r , 21. Z a p o l ' s k i Y a m , mevki, 166. A m e l e ve AskerMmes- 3 3 4 ; - htilli (1848), 4 4 5 ; -
Y u k a r D n e s t r h a v z a s , 6. Z a r a y s k, ehir, 206. s i 11 e r i S o v y e t te- ilim messeseleri, 435 ;jan-
Y u k a r V o l g a , 7, 15, 208. Z a v o 1 u y e, ehir, 166 ; kalesi, k i l t , 434. darmas (bk. Ni ola I'e), 322,
Y u r 'y e v (bk. Dorpat), 398, 445. 164. A m e r i k a f a b r i k a l a r , 373. 336;kltr, 242, 268, 435 ;
Z e r e f a n o v a s , 350, 351. Andrusovo b a r (Leh-Rus mamult kumalar, 43;me-
Z Z e y , rmak, 226, 227. arasnda), 232, 233, 236, 237. deniyeti, 191, 332, 334, 347,
Z i m m e r w a 1 d, ehir, 431, 432. A n h a l t - Z e r b s t , Alman prens- 389. 444;milletleri, 31, 33,
Z a 1 e s s k i, ehir, 90. Z y e , rmak, 153. lii, 278. 308, 311 ; mimarsi, 464;
Annesinin k a tu s a (Nedorosl), mzii, 466;mzik teknii, 466;
Fonvizin'in eseri, 460. proleterleri, 431 ; Rusyas
III. Maddeler A n t a k y a P a t r i k l i i , 178. Trkleri, 397 ;-saraylar, 254;
A n t ' 1 a r, bir Slav zmresi, 4, 5. Sosyal-Demokratla-
A Ant on Goremka, Grigorovi'in r , 401 ;Sosyal messeseleri,
eseri, 344. 312 ; sosyalist cereyanlar,
A b o m u a h e d e s i , 277. da), 242, 250, 270, 462. A p o k r i f (gizli) d i n k i t a p l a r , 360, 365 ;sosyalizmi, 344;
A c e m l e r (bk. ranMar'a), 323. A l m a n m i l l i y e t i l i i , 312. 55. teknii, 121, 241, 254. 255,
A d b - t muaeret kitab (B. Al m a n m i m a r v e teknis- A r a p d i r h e m l e r i , 14 ;kaynak- 268, 271, 353 ;tccarlar. 134;
Petro'nun hazrlatt), 269. y e n l e r i , 120, 239. lar, 3. usul askerlik, 251.
Aile Kronii, Akakov'un ese- A l m a n s a n a t k r l a r , 465. A r a p l a r , 16. Avrupallar. 121, 239, 240,
ri, 461. A l m a n S o s y a l - D e m o k - Arazi slhat k a n u n u (Sto- 241, 243, 244, 268, 269.
A k d e n i z k l e p a z a r l a r , 40; r a t 1 a r , 406. lpin'in), 399, 402. Avrupallatrma siyase-
e h i r l e r i , 158. Alman v a l y e l e r i , 72, 73, A r k e o l o j i C e m i y e t i (Mosko- ti (BuyK Peto'nu), 332,
Akldan bel (Gore ot uma), 108, 120, 121, 132, 138. va'da), 454, 333.
Grboyedov'un eseri, 460, 463. A l m a n t i c a r e t e h i r l e r i , 43. Asker Murahhaslar So- Avrupa ve Rusya, eser, 343.
Akkerman mukavelename- A l m a n t c c a r l a r , 43, 44, 46, vyeti, 387.
A v u s t u r y a - Alman hkimiyeti,
s i, 324. 78, 111, 134. Asker kyler, Arakeyev'in
343 ; Macar kuvvetleri (1.
A l a n l a r (As'lar), 63, 95. A l m a n c r e t l i k t a l a r , 164, kurduu, 312.
Dnya harbinde), 4 | 5 ; Ma-
Aleksey Michaylovi ka- 165. Askerlik o y u n l a r , (B. Pet-
caristan imparatorluu, 355, 356,
n u n n m e s i (Ulojenye), 220, A l m a n l a r , 43, 44, 73. 74, 78, ro'nun), 263.
362, 363, 389,396, 405, 408, 411,
281, 320. 134, 163, 242, 243, 250, 251, A s t r a h a n h a n l a r , 152 ;han-
412, 413; Macaristan cep-
Algeciras Kongresi (Kon- 276, 277, 289, 362, 374, 408, l, 152, 154.
hesi (1. Dnya harb'ncle), 414;
ferans), 405. 413-417, 421, 422, 426, 430, Asya Mzesi ktphanesi
Macaristan dmanl \Rusa-
A l m a n a l t n l a r , 222. 431, 443, 448, 460. (Petersburg'da), 448.
rn), 405.
Alman-Avusturya- talya A l t n h r r i y e t n i z a m (Le- Austerlitz meydan muha-
A v u s t u r y a h l a r - 413, 414.
t t i f a k (bk. ler ittifak' histan'da), 287. r e b e s i , 300.
A y a-S o f y a kilisesi (Kiyef'te), 35,
na), 362. A l t n O r d u d e v l e t i , 7 \ 78, A v a r hkimiyeti, 5 ;Hanl, 331;
46, 419, 464.
A l m a n e l i l e r i , 122. 80, 83-87, 90. 91, 93, 94, 96, mparatorluu, 5.
A v a r l a r , 5, 9, 13, 16, 60. Ayastefanos muahedesi,
Alman - Fransz ihtilf, 99, 100, 101, 109, 110, 112, 114,
A v r u p a Akademileri, 435 ;Ban- 353, 355.
353. 115, 125, 132, 133, 135, 136,
A l m a n h a n l a r (misafirhanele- kalar, 374 ;Devletleri, 36, Azak donanmas (Ruslarn), 264;
138, 154, 175; hkimiyeti, 81,
ri), 43. 161, 262, 267, 272, 289, 295, kle piyasas, 158;seferi
117; hanlar. 78, 81, 84, 90,
309, 324, 328, 332, 338, 345, (B. Petro'nun), 254.
A l m a n i d e a l i s t f e l s e s i , 312, 91, 92, 129, 132, 135, 136, 138,
346, 370, 410, 411, 432 ;-Dev- A z e r b a y c a n T r k l e r i , 377.
342, 460. 139;kuvvetleri, 110, 113, 115.
A l m a n m p a r a t o r l u u , 121, A m e l e B a y r a m (1 Mays), 375. letleri koalisyonu, 237 ;Dev- Azizlerin hayat (Patrolog-
237. A m e l e M m e s s i l l e r i letleri meselesi, 346 ;fabri- ya), eser, 55.
Alman Mahallesi (Moskova'- S o v y e t i (uras), 387. kalar, 373;fikir hareketleri, A z o v - D o n B a n k a s , 374.

Rusya Tarihi 33
 B B a l k , 138.
B a b a l a r v e o u l l a r , Turge-
nev'in eseri, 343.
B a b l i , 234-236, 256, 258, 259,
261, 276, 290, 291, 324, 325,
327, 328, 354, 355, 409, 410.
B a c a ( e v ) u s u l v e r g i , 80.
B a ( m i t ) v e r g i s i , 81, 94.
B a d a t d e m i r y o l u , 409, 421.
B a h e s a r a y B a r , ilk rus-
trk bar, 234, 235, 236 , 237,
247.
B a k H a n l , 300.
Bak petrol iletmeleri,
377.
B a l a l a y k a , rus halk musiki le-
ti, 465.
B a l k a n B u l g a r l a r , 29;Dev-
letleri, 409;Harbi, 409;Me-
selesi, 408; Slavlar, 32, 35,
243, 354, 356, 362, 405.
B a l k a n l l a r , 409.
B a l k a r l a r , 331.
B a l t k A l m a n l a r , 276 ; do-
nanmas (Ruslarn), 371 ; de-
n i z i , 7, 15, 43, 121, 255, 261-
263, 290, 328; eyaletleri,
165, 168, 271, 276, 281, 376,
389, 392 , 397 , 398, 436.
B a n k a c l k (Rusya'da), 373.
B a r k o n f e d e r a t l a r , 289.
B a r o k s l b u , 464.
B a s k a k l a r , han adna vergi top-
lyan memurlar, 80, 81, 85, 86,
91.
B a s k a k ' 11 k, vergi tekilt, 80.
B a m a g i s t r a t , 266.
B a n (golova), yzlklere kuman-
da eden, 147.
Bakurt ayaklanmalar,
226.
B a k u r 11 a r, 68, 225-227, 258,
283-285, 361, 377, 427, 440.
Balang vekayinme (bk.
Nestor kronii), 57.
B a m a k , 138.
B a t A v r u p a Bankalar, 373;
devletleri, 76, 122, 360, 399;
edebiyat, 460; kapitalizmi,
373, 374 ; kavimleri, 31;
medeniyeti, 196 ; muhibleri
(bk. Batclara), 332, 333; ~
tccarlar, 222.
B a t h r i s t i y a n d e v l e t l e ri,
77.
B a t h r i s t i y a n l , 31.
B a t s e f e r i (Moollarn), 65, 70.
B a t S l a v l a r , 9.
B a t c l a r (Garplar), Rusya'da
bir fikir cereyan, 333, 334, 365,
444, 460.
B a v y e r a l l a r , 302.
B a y B y k N o v g o r o d (Gos-
podin Velikiy Novgorod), (bk.
Novgorod'a), 46, 53.
B e l e d i y e e m i n 1 i k 1 e r i, 360.
B e l g r a d b a r (1739), 276.
B e r e n d e ' l e r , Trk zmresi, 39.
B e r g K o l l e g i u m , 267.
B e r l i n K o n g r e s i ( 1878 ), 353,
356, 362, 363.
B e y a z R u s l a r (Belorus'lar), 126,
376.
B i l g e K a a n k i t a b e s i , 457.
B i n b a (tsyatskiy), Knezle bir-
likte ehrin idaresine itirak
eden, 45.
Birinci Dnya Harbi, 309,
400, 410-412, 421, 427-429.
B i r i n c i R u s i h t i l l i (1905),
404.
B i t i k e i, vergi memuru (tahsildar),
91.
B i z a n s imparatorlar, 15, 59, 140,
141, 144, 187; mparatorlu-
u, 25, 30, 102. 107, 132, 140,
141, 216, 239; iskeleleri (K-
rm'da), 40 ; kanunlar, 61,
62, 131 ; kaynaklar, 3, 16,
29 ; kilisesi, 132 ; krono- meclisi, 143, 146, 179, 202,
graflar, 57, 144, 187; - kltr 211, 220.
dairesi, 24; kltr, 31, 41, B o y a r l a r n i h a n e t i , 149.
58, 191 ; medeniyeti, 31 ; B o y a r l k , 176.
Rus mimar slbu, 33, 464; B u h a r a h a c l a r , 159 ; han-
saray, 29; seferi (Oleg'in), lar, 159, 346 ; hanl, 155,
21 ; ticareti, 15, 60 ; V a- 159, 346, 351.
r e g ticareti, 34. Buhara tarihi, Hankov'un eseri,
349.
B i z a n s l l a r , 22, 23, 26, 29, 32,
39, 61. B u j a n'l a r, Dou Slav uruu, 6.
B ) i n a ' 1 a r, rus destanlar, 458, B u l g a r b e y i , Moskova knezi II.
459. van'n unvanndan, 117.
B j r k g i z l i a n 1 a m a s (Rus- B u l g a r (Trk) Beylii, 15, 356 ;
Alman), 405. ehirleri, 71; Trkleri, 7, 25,
B o a z l a r M e s e l e s i , 409, 419. 28, 68, 154, 356 ; yurdu, 68.
B o g a t r, bahadr, alp, 458. B u l g i n D u m a's, 384.
B o g o m i 1 (Maniheizm) tesiri, 55. B u n d S o s y a 1-D e m o k r a t B i r -
B o k s r (Byk yumruk) ayak- l i i (Yahudilerin), 378.
l a n m a s , 370. B u r t a n'l a r (Yahudiler), 95.
B o l e v i k i h t i l l i (1917), 400, B u r t a s'l a r, 22, 68.
454, 462. B u r y a t'l a r, 168.
B o l e v i k l e r (Lenin grubu), 366- Bkre muahedesi (1812),
369, 382, 391, 394, 397, 400- 301, 324.
404, 421, 429, 430. Brokrasi rejimi ( I . Nikola'
Bol'oy teatr (Byk tiyatro) nn), 320, 322.
(Moskova'da), 463. Btn rus yurdu mefhumu,
139.
B o r a , Ostrovski'nin eseri, 463.
B o r i s v e G l e b'in hayat, ilk Btn Rusya Mslmanla-
r n n i t t i f a k , 396.
rus eserlerinden, 56.
Byk baskak, baskak'larn
B o r o d i n o m e y da n m u h a r e -
b e s i , 304, 305. ba, 80.
B o s n a i s y a n , 353. Byk elilik h e y e t i , 203,
B o u r b o n ' l a r s l l e s i , 308. 216, 254.
B o y n i z a m , ailenin en by- Byk kan, Moolistan'daki
nn tahta geme usul, 10, 11, kaan, 74, 84.
13, 37, 54, Byk ktlk'lar (Rusya'da),
B o y a r o c u k l a r (deli boyars- 99, 100, 181.
ki), 184. B y k k n e z, 37, 42.
B o y a r l a r , byk arazi sahipleri, B y k k n e Z 1 i k, 76, 83, 90, 91,
44-47, 53, 59, 60, 67, 73, 75, 94, 99, 100.
93, 94, 97, 110, 111, 115, B y k k n e z l i k n i z a m , 41.
123, 129-131, 133, 135, 136, B y k o r d u (Napolyon ordusu),
143 - 145, 148 - 150, 183, 189, 302, 307.
190, 193, 194, 196, 197, 199, Byk Petro'nun vasiyet-
202 , 203, 224, 247, 248 ; n m e s i, 272.
B y k S r b i s t a n g i z l i ce- a r s k o y e S e l o, 433. D a m g a (gmrk, ticaret eyas) D o u h r i s t i y a n i k , 31.
m i y e t i , 412. asoslav, din kitap, 144, 190, v e r g i s i . 81, 137. D o u k i l i s e s i , 178.
B y k s u y o l u (bk. Vareg yolu), e en beyleri, 155. D a n i m a r k a tccarlar, D o u m e m l e k e t l e r i , 134, 137,
15. e enler, 155, 331. 134. 448, 456.
B y k t a n r l a r , 13. e k l e r , 25, 343, 405, 411, 413. D a n i m a r k a l l a r , 256, 261. D o u S l a v l a r , 3, 4-7, 9, 10-12,
B y k t i c a r e t y o l u (skandi- e l a d veya chotop, k- D a r u g a ' l a r , vergi memurlar, 14, 15, 35, 46.
nav-Bizans), 21, 37, 43. lelere verilen ad, 60. 79. 80. Domostroy (ev nizam), Silves-
B y k u r u 1 a r, 11. e n s t o c h o v manastr, D a r v i n i m, 342, 450. ter'in eseri, 188, 189.
B y k Y z K a z a k l a r , 348. 2S2.
D e d u k a d o m o v o y (ev dede- D o n K a z a k l a r , 168, 199, 217,
erkes beyleri, 159.
si), ailenin iyilik ruhu, 13. 217, 235, 236, 257, 258, 284.
c e r k e s I e r, 95, 155, 331.
D e h e t r e j i m i (ar Pavel'in), D o r o e n k o k a z a k l a r , 236.
e r n i g o v knezleri, 40;
295. Dorpat niversitesi, 393,
C a n l e y a (bk. klelere), 60. knezlii, 42, 50. 51. 72 75.
D e k a b r i s t l e r , 319-321, 342,
Capitulare de Villis, Frank 89, 169:s e v e r s k b I- 398, 445 ; ktphanesi, 436.
365 ; - isyan (1825), 317-319.
kanunu, 61. gesi, 126. D r e g o v i 'l e r, 6.
D e m i d o v m k f a t , 441.
C e m a a t (obcna) r i z a m , 11. D r e v 1 y a n'l a r, Dou Slav uru,
e r n o z e m (Kara toprak), 51. D e n ' g a ( mo. tenke ), parann
Ceneviz kolonileri (Krm- 6, 12, 23, 27.
eme deniz muharebesi, rusa karl, 62, 137.
'da). 117.
290. D r u j i n a , asker kta, 24, 30, 59.
C e n e v i z l i l e r , 63, 95, 133. D e n i z c i l i k A k a d e m i s i
e t ' i i M i n e i (Aylk kraat), met- D u m a , rus mill meclisi, 384 - 388,
C e n g i z o u l l a n , 69. (Petersburg'da), 268.
ropolit Makari'nin din eseri, 391-395 , 399, 404 , 406, 411,
C e 11 e r k 11 , 13. D e s y a t i n n a y a k i l i s e s i
188. 412, 419, 422, 425, 426, 432,
C evi zkr an, aykovski'oin ba- e v r e m a h k e m e l e r i . Rusya'-
(Kiyef'te), 464.
433 ; - I. , 391-394 ; - II., 394,
le'si, 466 D e t i Boyarskiye, boyar
da byk davalara bakan, 341. 396 ; - III., 397, 404 ; - IV. ,
Cholmogor idare blgesi erleri, 130, 147.
p l a k K a z a k l a r , 223, 224. 404, 434.
.69. Deulina Bar (1618) (Leh-
i f t bal k a r t a l , Bizans D k i a n (Mehmed Ali Halife)
Code cin il, Napoleon'un mecel- Rus), 216.
armas, 141. k y a m , 427.
lesi, 298.
i h r i n s e f e r i, ilk rus - trk D e u t s c h e - Bank, Almanlarn Dnya tarihi, Georgios Hamar-
C o m i t e de s a l u t public,
seferi, 236. Rusya'da kurduklar, 374. tol'un eseri, 57.
297.
i n h k i m i y e t i , 348. D e v l e t b a n k a s , ilk rus ban- D s t u r , knez Odoyevski'nin ka-
C c i u l u s u , 77-79.
i n s e f e r i (Moollar'n). 66. kas, 342. nunu, 220.
Crm ve ceza hakknda,
D e v l e t E s a s k a n u n l a r (fun- D v o r, saray, 149.
Beccaria'nn eseri, 282. i n l i l e r (Mari'ler), Fin zmre-
si, 7, 108, 167, 168. damental kanunlar), 391, 393, D v o r y a n alaylar, 217 ; mes-
395. seseleri, 319 ; Z i r a a t
i r m i ' l e r i n i s y a n , 167,
D e v l e t u r a s (Gosudarstven- B a n k a s , 360.
168.
a n k u l e s i , 151. ny Sovyet), 392. D v o r y a n e, rus sarayna mensup
o c u k l u k elenceleri,
a n a k k a l e z a f e r i , 429. Din Cumhuriyet (mamlk), kimseler, 184.
(bk. Elence ktalar), 252.
ar iin feda edilen hay at eyh amil'in, 332. D v o r y a n'l a r, kk asilzadeler,
u d ' I e r, Fin zmresi, 7, 20, 34,
(Jizn za Tsarya), Glinka'nn 72-74. D i n e d e b i y a t (rus), 56, 185, 189, 199, 211, 247, 249, 268,
operas, 466. u r a, Trkler'de bir lkab, 13. D i s s i d e n t'l e r, katolik olmyan- 276, 282, 283, 286, 295, 298,
ar kanunnmesi (Korkun u v a l a r . 108, 225, 361. lar, 287. 319, 320, 339 - 341, 359, 360,
van'n), 1 <6, 220. D i y e t m e c l i s i , Leh meclisi, 166. 364, 392, 443.
D o r u l u u n l l e r i (Merila D v o r y a n ' l a r m o n a r i s i , 266,
a r l k mutlakiyeti, 343, 344, D
359;rejimi, 366-369 , 378; Pravednago), rus kanun klli- 281.
tac giyme (ilk) (Korkun yat, 131. D'yak (sekreter), voyvodalarn
D a s t a n l * l a r , 331, 332.
van'n), 125, 145. D a j b o g , tanr, 12. D o u i n d e m i r y o l u , 369. yardmclar, 156.
 E E s k i s l a v l a r , 3. F r i e d l a n d m e y d a n mu- G r e k a t e i , 23.
Es p r it des loi s (L), Montesqui- harebesi, 300. G r e k 1 e r (bk. Yunanllar), 25.
E b e d S u l h , Lehistan'la Rusya eu'nun eseri, 282. Fukaralk ayp deil- G r i d (drujina'dan yksek bir kim-
arasnda, 217, 229, 231, 232, E s t ' 1 e r, Fin zmresi, 7. dir (Bednost ne porok), Ost- se), Knezin adamlarna verilen
237, 219. rovski'nin eseri, 463. lkab, 60.
E c i n n i l e r , D o s t o y e v s k i'nin G r i v n a, 500 gr. gm skletinde
F
eseri, 343, 461. G bir sikke, 62.
Edirne muahedesi (1829), G r i v n o y K u n , 20 nogata'ya b-
F a r m a s o n l o n c a l a r , 313. G a l i Knezlii, 42, 46,
323, 325. lnen bir sikke, 62.
F a r m a s o n l u k (Rusya'da), 293. 47, 75.
E d i r n e y o l u , 354. G u b e r n a t o r , vali, 267, 268.
F a s d e v l e t i , 406 ; ihtilf (AI- G a l i y a c e p h e s i (I. Ci-
E d w a r d B o n a d v e n t u r e , Guberniya tekilt, 267,
manya-Fransa arasnda), 405. han harbinde), 413, 416.
gemi ad, 169. 268, 285.
F e l e m e n k a l t n l a r , 222. Gardar veya Gardara-
E l e n c e ktalar, Deli G u s t a v S t r u v e , vapur ad, 390.
F e o d a l k n e z l i k l e r , 42. k i (ehirler yeri), 15.
Petro'nun asker oyunlar, 250- G m r u b l e , 321,
F e o d a l i z m , 37, 58, 60, 62. 133, G a y r rus m i l l e t l e r
252. Gney B i r l i i , Rusya'da bir
248; n i z a m , 130, 183. (inorodets), 361, 376-378, 388,
E j d e r h a n a r l ( bk. gizli cemiyet, 313, 314, 317,
F i n D i y e t m e c l i s i , 377 ;rk, 391, 397, 398.
Astrahan Hanl), 176. 318.
3 ; kavimleri, 7, 9, 32, 49, G e l m e r s e n m k f a t ,
E j d e r h a n s e f e r i (Trkle- G n e y S l a v l a r , 9, 11, 243,
51, 225; milliyetileri, 378, 441.
rin), 160. 356, 357.
388 ; sosyalistleri, 388 ; G e n e r a l p r o k u r o r sena-
E k o n o m i z m c e r e y a n , 366. G r c B e y l e r i , 299.
urular, 2 0 ; ( u d ) zmre- to reisi, 267.
E l i l e r i n a r l a n m a s , ver- G r c l e r , 155, 299.
leri, 42, 72, 130, 361 ;Finler, G e r m a n rk (bk. imal r-
i, 81. k'na), 3.
7, 16, 20, 72, 73, 80, 388, 392. H
E n o g - M i d y a h a 11 419, F i n l a n d i y a l l a r , 376. G e r b s a ! a r, 4.
Entente Cordiale ( 1904), G i 1 d a ' 1 a r, ehir ahalisinin
F l o r a n s a konsili, 102; Ha a l a y (Boris Godunov'un
Fransa-lngiltere arasnda, 405. nyonu, 102, 123, 132, 177, snflara blnmesi, 266, 286.
taht dolaysyle), 180.
E n t e r n a s y o n a l I., 366 ; II., 239. Gizli cemiyetler, (Rus-
H a c t a r h a n H a n l (bk.
366, 429. F o k a n i zaferi, 291. ya'da), 313, 317.
Astrahan H a n l ) , 154, 155,
E r i v a n H a n l , 300. Frank k a n u n l a r , 61. G o e b e n, bir alman harp ge-
159.
E r m e n i 1 e r, 95, 410. Franklar, 16. misi, 418.
Halk h a r e k e t i (bk. Puga-
Ermitaj mzesi ( Peters- F r a n s a - n g i l t e r e itti- Gorodets K n e z l i i , 83.
ev'in isyan), 284,
burg'da), 455. fak (1907), 406 ; - n g i 1- G o r o d i e, ilk Slav mstahkem
mevkileri, 9, 11. H a l k i r a d e s i (Poplistlerin tet-
E s - E r M a t s i m a 1 i s t parti- t e r e - R u s y a ittifak,
G o s t i n n i D v o r (Misafirler av- hii grubu) tekilt, 345, 367,
si, yar anarist bir grup, 401. 407.
lusu-bugnk Kitay - gorod), 368.
E s - E r ' 1 e r (bk. Sosyal-Revo- F r a n s z bahriyelileri, 328 ;
Moskova'nn byk ars, H a l k n i r a d e s i , Rusya'da gizli
lsyonerlere), 369, 376, 378, Bankalar, 374 ; Cezvitleri,
135. bir cemiyet, 356, 357;
383, 393, 394, 401-403,429,430, 238;donanmas, 328, 420;
432, 434. filozoflar, 293;i h t i 1 1 i, G o t h a n l a r (misafir haneleri), H a l k s e v e r l i k c e r e y a n (Na-
286, 295, 297, 323, 330, 332; 44. rodniestvo-Populizm), 365.
E s k i R u s B i b l i y o t e i , Novi-
kltr, 332 ; rasyonalist G e b e fatihler, 78 ;Trk illeri, H a n a v n a y a r d m vergisi,
kov'un eseri, 452.
E s k i r u s s l a v k a n u n l a r , 6. felsefesi, 28; Rus ittifak, 71. 81.
Gktrk alfabesi, 457 ;K a- H a n s a Alman tccarlar,
Eski rus tarihi, Lomonosov'un 363 ;Senato'su, 309 ;T e m-
m u z i h t i l l i , 322. a n 11 , 5. 133.
eseri, 451.
G r a n o v i t a y a P a l a t a , A . Fio H a n s a [ t i c a r e t ehirleri,
E s k i R u s v e k a y i n m e l e r i. F r a n s z l a r , 295, 300, 303-
raventi'nin yapt saray, 124, 112, 121.
58. 306, 308, 313, 324, 327, 329,
282, 464. H a r k o v n i v e r s i t e s i , 375.
E s k i s l a v m i t o l o j i s i , 12. 363, 405, 420.
Harp ve sulh, Tolstoy'un eseri, d i , alaa at, 138. ipatyev nshas (bk. Nestor 206, 215, 257, 259, 262, 277,
461. igor bl destan (Slovo Kronii), 57. 292.
H a s s a a l a y z a b i t l e r i (rus), o polku 1 greve), en eski rus r a n , 71, 77-79, 160, 209, 214, 223, s v i r e , 310, 345, 400, 429-432.
275, 2/9. destan, 46, 53, 58, 444, 458. 224, 236, 262, 264, 276, 299, s v e l i l e r , 302.
H a y d a m a k'l a r, serseri eteleri, h t i l l i (1905 rus), 379, 389, 390, 323, 396, 406, 407, 421, 456; G r u b u (Trudovniki), 392 - 394,
288. 394, 396. A z e r b a y c a n , 323, 421; 397, 404.
Hazar h k i m i y e t i , 5, 6, 17, k i o d a l (Yksek ve Aa Mec- harpleri (ar Nikola'nn), 323; i G r u b u , 484.
19, 21, 24 ; K a a n l , lis) sistemi, 382. M i l l M e c l i s i , 407; i Halk-Sosyalist Par-
5, 14, 15, 29 ; pazarlar, 15 ; k i n c i r u s i h t i l l i (1917), (bk. seferi (Halil Paa nn), 235 ; t i s i , 401.
tesiri, 12, 59, 62 i ticareti, Bolevik ihtilli'ne), 400, 421, seferi (B. Petro'nun), 454. 'in K u r t a r l m a s Birlii,
60. 433, 445. r a n l l a r , 223. Plekhanov'un kurduu, 366.
H a z a r l a r , 5. 6, 11, 13, 14, 19, 20, li a da, Homeros'un destan, 459. talya, 120-124, 198, 362, 409,
s k a n d i n a v y a , 14, 27, 36,
22, 24, 25, 60, 154. l k r u s r v e t l e r i , 235.
59; Bizans ticareti, 43 ; 411, 412, 430;mimar ve tek-
H a z a r l a r (Kozare),- Kiyef'te bir l k Y k s e k M h e n d i s Mek-
Bizans ticaret yolu, 14, 21 ; nisyenleri, 121, 239.
mahalle, 6. t e b i ( Petersburg'da), 335.
N o r m a n l a r (bk. Vareg- t a l y a n R n e s a n s , 121.
Hediyeler, takdime (koltka), l i m l e r A k a d e m i s i (bk. lim-
Ruslar'a), 6, 15, 16. talyanlar, 120, 124, 125, 302,
vergi, 81. ler ve Gzel Sanatlar Akade-
i s k e n d e r i y e Patrikli- 460.
H e l l e n i s t i k k l t r , 31. misi'ne), 269, 292, 455-457.
i, 178 v a n III. K a n u n n m e s i (Sti-
H e r s e k i s y a n , 353. l i m l e r ve G z e l S a n ' a t l a r
Iskendernme, eser, 56. debnik), 131.
H e s s e n - D a r m s t a d t Dkal- A k a d e m i s i (Petro'nun kur-
, 337. duu), 269, 292, 436-438, 440- s k r a (kvlcm), gazete, 368. v a n K u p a l a g e c e s i , bir yor-
H r i s t i y a n k l t r , 31, 35. 442, 455-457. I s k r a ' c i l a r, 368. tu, 13.
z g o y , cemiyette haklarn kaybe-
Hristiyanlk, 17, 24, 27, 29, ! a c i l , 55, 188, 190. l m - dou kaynaklar, 39 ; tc-
n g i l i z - Alman rekabeti, 411; carlar, 29; denler, 60, 61.
30-33, 36, 42, 55, 58, 60, 61.
H r v a t l a r , 243, 405. bahriyelileri, 328 ; donan-
spanyollar, 302.
H i n t - A v r u p a r k , 3. mas, 262, 328, 355, 420; J
srail oullar telkisi
Histoire de la Russie (1'), fabrikalar, 254; Rus reka-
(Ruslarn), 239. J a p o n h a r b i , 378, 380, 384. 421,
Lecree'in eseri, 451. beti (Asya'da), 406 ; ticare-
t i, 301 ; tccarlar, 169-173, s t a n b u l Bar (1700), Ruslar'la J a p o n z a f e r i , 378.
H i v a H a n l , 155 , 346, 347 351.
215. Trkler arasnda, 255, 256 ; Japonya, 369-371, 405, 406,
H i v a 11 1 a r, 351,
B o a z (fek. Boazii) 21, 417, 422.
H o k a n d H a n l , 346, 348-351.
ngilizler, 169, 172, 173,261, 417-409, 411, 417, 419;- J a p o n l a r , 370, 371, 382.
H o l t e i n D k a l , 271,278.
262, 295, 296, 327, 349, 352, Patrikhanesi, 9 2 , 1 0 2 , 1 7 7 ; J m u d ' 1 e r. kavim, 7.
H m a n i z m a, 191.
406-408, 420, 423 Rum kilisesi, 221 ; surlar, J u j a n 1 a r (Avarlar), 5.
H t o v , kk iftlik, 399, 400.
ingiltere, 169, 173, 244, 254 22 ; niversitesi, 457 ; yo- J u k o v s k i m k f a t , 441.
Hnkr iskelesi muahede-
261, 291, 295, 301, 309, 310, lu, 354.
s i (1833), 325, 326.
324-328, 338, 346, 349, 350, 355, s v e , 17, 20, 33, 43, 83, 161, 166- K
360, 362, 370, 405-409, 412, 168, 170, 200, 201, 205, 207,
418-420, 423. 215, 232, 254-256, 258- 262, K a b a r d a ' l a r (bk. erkes-
k a r k l k l a r d e v r i (Rus- lnstitutiones politiues, 264, 271, 272, 277, 291, 292, ler), 156. 331.
ya'da), 193. Bielfeld'in eseri, 282. 301 ; tccarlar, 43, 44, 46, K a d e t l e r , Kadet partisi men-
d i l Bulgarlar (bk. dil Trkleri), ntelligentsiya (bk. Rus in- 78, 134 ; harbi (bk. Kuzey suplar, 386, 392-396, 401, 404,
7, 25, 28, 29, 62, 64, 65, 71 ; - telligentsiyas), 366, 433. harbi'ne), 261, 264 ; kuvvet- 434.
Trkleri (bk. Bulgar Trkleri), n t e r r e g n u m (kralszlk) (Lehis- leri, 74 ; messeseleri, 267. K a f a v e r g i s i u s u l , 265.
361; Ural sahas, 225,361, tan'da), 217. i s v e l i l e r , 15, 16, 27, 44, 72. 74, K a f k a s c e p h e s i (1878 ve
390. p a t y e v m a n a s t r , 57, 210. 163, 167, 168, 200 - 202, 205, 1914), 354, 420, 421.
K a f k a s kavimleri, 331, K a r l o f a B a r , 255. K e f e k l e p i y a s a s , 158. K i r k a'l a r (Kirche = Kilise), 242.
332. K a r p a t m d a f a a hatt, K e i l i k t e n k m a (raztriga), K i t a y i z m , kendi kendini been-
K a f k a s l l a r , 331. 413. Sahte Dimitri I. e verilen ad, mek, 240.
K a f k a s y a , 155, 332, 361, 379, Kasm hanlarna ait ara- 199. K i t o v r a s h i k y e s i , Tevrat'-
381, 415, 417, 429. t r m a l a r ve K i r i m K h a r k o v n i v e r s i t e s i , 445. tan alnarak tertip edilen, 55.
K a n , 71, 72. hanlarna ait mat e r- K h o r s (hort), gne tanrs, 12. K i y e f Knezlii, 42, 53 ; M e t r o
Kahraman Diogenes'in y e l l e r , Vel'yaminov'un ese- K l a n (polina) v e r g i s i , 81. p o 1 i t 1 i i, 102 ; R u s y a s ,
y a p t k l a r , Bizans ro- ri, 456. K p a k b o z k r l a r , 68, 70, 71, 7, 19, 22 - 24, 27, 29-32, 34-
man, 56. Kasm H a n l , 102, 109, 78. 37, 39 - 42, 46, 50, 51, 56,
K a 1 g a y, 157. 116, 136 ; hanzadeleri, 112. K p a k ' l a r (bk. Kumanlar), 39, 58 - 62, 92, 130 - 134, 137, 187,
Kalka meydan muhare- K a s t u s u l , 298. 351. 188, 190, 243, 292, 451, 458;
b e s i , 63, 64. K a t o 1 i k 1 i k, 31, 77,102, 195, 198. K r a 1 s z 11 k (bk. nterregnum) Rusyas devri, 21, 129;Rus-
K a 1 m k 1 a r, 236, 347, 348. K a v a l a 11 M e h m e t AliPaa zaman, 287. yas edebiyat, 58 ; Rusyas
K a 1 u g a y o l u , 305, 306. i s y a n , 325. K r b a c e z a s, 62, 131. knezleri, 29, 31, 34, 39, 40, 42,
K a m a a r k a s t a h k i m l i hat- Kavimler Meydan Sava, K r g z - K a z a k l a r , 227. 61 ; Rusyas kltr, 55 ;
t (Ruslarn), 225. Naplyon'a kar, 308. K r g z l a r , 352, 353. niversitesi, 446.
Kama Bulgarlar harabe- KayzerWilhelm Almanya- K i y e f 1 i 1 e r, 69.
Krm aknlar, 159, 233 ;
l e r i , 454. s , 411. Klassik mektepler (Avru-
hanlar, 113, 119, 138, 157, 233,
K a m e r K o l l e g i u m , vergi ve K a z a k d e v l e t i , Zarutski'nin ta- 234. 236 ; H a n l , 109, pa'da), 324.
varidat toplyan, 267. sarlad, 209, 214. 11, 112, 113, 115, 117, 118, K n e z (Al. Konung), 59 ; nizm-
Kanl P a z a r v a k a s (1905), Kazak-Krgz bozkrlar, 136, 157, 158, 232 - 234, 247, nmeleri (ustav'lar), 62.
381, 433. 3 4 8 ; - T r k l e r i, 347, 427, 291, 292 ; . Hanl tari- K n e z l i k i d a r e s i , 74.
Kanunlarn muhtasar 457 ; urular, 347, 348. hi, Snirnov'n eseri, 458 ; K n e z 1 i k i er, 68, 75, 77.
(Svod), 320. K a z a k T r k l e r i , 258 , 347, 348, h a r b i (1853), 326, 329, 337, Kniga B ol'a g o erteja (b-
Kapital (Sermaye), Kari Marks'- 352, 397, 458. 346, 350; - T a t a r l a r , 155, yk izgi kitab), ilk rus co-
n eseri, 366. Kazakistan, 399, 427, 428. 159, 198, 233; urular, 108. raf atlas, 191, 455.
K a p i t a l i z m h a r e k e t i , 335. Kazaklar, 168, 186, 194, 198-200, K o 11 e g y a'l a r, B. Petro'nun kur-
Krmllar, 114. 152, 158, 233,
K a p u - h a l k , 183. 205, 206, 208, 209, 211, 213, duu messeseler, 267, 268,
234.
K a r a h a l k , nc snf, 45. 214, 217, 218, 223-225, 229-231, 297.
K S a r a y (arlarn), 357, 380,
Kara K a l p a k l a r (ernye klo- 233-237, 258, 284, 285, 306,
381. K o l o n i l e r , 43.
buki), 39 352, 428. 353, 388, 427.
Kla rejimi (Arakeyev'in) Kolyada bayram,13.
K a r a d e n i z rus d o n a n m a s , K a z a k l k , 186.
312. K o m m e r z K o l l e g i u m , ti-
292. K a z a n h a n l a r , 152; H a n -
Kta ablukas politikas caret ilerine bakan, 267.
K a r a - K r g z u r u l a r , 348. l , 100-102, 108, 109, 112,
(Napolyon'un), 301. K o n f e d e r a s y o n l a r , 287,
K a r a - K r g z l a r , 348. 116, 117, 125, 133, 134, 136,
K y m e t l i k r k 1 e r, 43, 44. 288.
K a r a a y l l a r , 331. 152-156, 159, 167, 176, 225 ;
Kibarlar eceresi defteri, K o n s t i t s y o n l u D e m o k -
K a r a d a a s l e r i , 353. M e t r o p o l i t i i i, 179 ;
247. r a s i (bk. Kadet Partisi'ne),
Karamozov Biraderler, Dos- Muhbiri, gazete, 390 ; pana-
K i l i s e s l a h a t (Patrik Nikon' 386.
toyevski'nin eseri, 461. yr, 134; T r k l e r i , 68,
un), 222. K o n t D. T o l s t o y mkfa-
KardeHristiyanttifak 225, 226, 264, 284, 285, 361,
K i l i s e S l a v c a s (veya eski Bul- t , 441.
U z l a m a s , 310. 376, 377, 390, 392, 394, 396,
garca), 55. Kormaya kniga (Nomoka-
K a r k ! k l a r d e v r i (Rus), 409, 427, 429, 448; niver-
K i r i l i a l f a b e s i (bk. Kirillika), non'a rusca verilen a d ) , kanun
182, 231, 233, 451. sitesi, 367, 445, 446, 456, 457.
32. klliyat, 32, 61, 131, 220.
K a r k l k l a r devri, Pla- Kazanllar, 100, 101, 108, 116, K i r i l l i k a (Sirillika), ilk Slav al- K o s t r o m a K n e z l i i , 83.
tonov'un eseri, 454. 117, 152, fabesine verilen ad, 32, 33. K l e l e r , 59, 60.
K p r p a r a s , vergi, 81. K u z e y B u z d e n i z y o l u , 170. 414, 415, 4 2 5 ; K r a l l , L o n e a'l a r, 266.
K y l B a n k a s (Rus). 360, 399, K u z e y h a r b i (svele Rusya ara- 309, 311, 346;-L i t v a n y a Londra mukavelenamesi
400; Serfler, 443, 464; snda), 256, 261, 263, 267, 270, D e v l e t i , 112-116, 120. 126, (1840), 326.
Serflii sistemi (krepostnoye 272. 132, 138, 157, 161, 229-231 ; L o a d (at), alaa at'dan gelme,
pravo), 183, 186, 321, 322, 338- K u z e y K u t u p b l g e l e r i , 455. Litvanya hkimiyeti, 109; 138.
340. Kuzey Rusya bozkrlar, 446 ; M e s e l e s i , 286, 329, 346. L d i (adamlar), serbestliini kay-
Kylleri s e r f 1 i W t e a kur- knezlikieri, 90. Lehistan'nm blnmesi, beden kyller, 130.
t a r m a m e s e l e s i , 321. Kk Kaynarca Bar, 286. L y b e , knezler toplants, 50.
Krasnaya gorka bayram, 289-291, 299. Lehliler, 27, 36, 42, 47, 162,
13. K k Y z (Kk Orda) K a- 193-198, 201, 203-205, 207-211, M
Krasnovodsk tahkimat, z a k 1 a r , 347. 216, 217, 223, 230-233, 235-
263, 351. K l t i i n k i t a b e s i , 457. 237, 242, 289, 290, 302, 329, M a c a r krallar, 46 ; cretli kta-
K r e p o s t n o y e p r a v o (serflik), Kyahta Uzlamas (1727), 330, 345, 346, 361, 376, 377, lar, 164-166.
286. 456. 388. 389, 392, 397, 404, 405. Macaristan, 36, 46, 47, 68-70,
Krestiyane, hukukan serbest L e i b - G r e n a d e r alaylar, 74, 75, 116, 121, 125, 414, 416.
olan kyller, 130. L M a c a r l a r , 46, 75, 345, 411, 413,
317.
K r i v i ' 1 e r, Dou Slav uru, 6, L e n a v a k'a s , 403. 414, 416.
S 20. 34. L t i n a l f a b e s i , 32;tccarlar Lenin grubu (Sosyalist parti- Maara K e i h a n e s i - Ma-
Krutitsa M e t r o p o 1 i 11 i i , (Bizans'ta), 40. sinin), 386, 391, 394 ; - ihti- n a s t r (Kiyevo Peerskaya
179. L a v r e n t y e v m a n a s t r , 57. llcileri, 383. Lavra), 33, 56, 57.
Kudesnik'ler, gaipten haber L e n i n c i I e r (bk. Bolevikler),
Lavrentyev nshas (bk. Mahalle mektepleri (Rus-
veren din adamlar, 12, 50.
Nestor kronii), 57. 402, 432. ya'da), 268, 448.
K u d s P a t i k l i i , 178. M a h a l l h k i m l i k l e r , 146.
L a z a r e v E n s t i t s , 458. L e i y, orman perileri, 13.
Kuds'n tahribi tarihi, e-
M a k a m a t- M u k a d d e s e me-
E e d o v o y e p o b o i e (buz s- L e t o n 1 a r, 389.
ser, 56.
t sava), 73. Lex S ali c a. Frank kanunu, 61. s e l e s i , 327.
K u l c a u z l a m a s , 353.
L e h a s i l z a d e l e r i (lahta), 162, L i b e r a l i z m c e r e y a n , 365. M a k a r ' y e v m a n a s t r , 133 ;
Kulikovo meydan muhare-
195, 196, 287, 361. L i b e r a l l e r , 383. panayr, 134.
b e s i , 95, 96.
L e h Halk hkmeti (Rzad naro- L i b e r u m v e t o (mmanaat ser- M a l a c h o v t a b y e s i , 329.
Kuman a k n l a r , 40, 42 i
dowy), 346 ;kltr, 377; bestisi), 287. Maly teatr ( Kk tiyatro )
hanlar, 68; harpleri, 42;
mill kyam (1831), 329, 330, Lipitsk meydan muhare- (Moskova'da), 20. 463.
ili, 68 ; urular, 68.
345, 346; milliyetileri, 289. b e s i , 45. Ma m a y e v o Poboie Mamay
K u m a n l a r (Komanlar), 39-42, 50,
330, 345, 346, 361;muhtar Litav asilzadeleri, 162; hezimeti) destan, 96.
58, 63, 64, 68. 70, 95.
idaresi, 346 ;mltecileri, 345, kavimleri, 7, 28 ; urular, M a n a s t r k t p h a n e s i , 190.
K u n i, ilk rus paras, 62.
389 ;Sosyalist partisi (P. P. 72. M a n a s t r l a r (Keihaneler), 32,
K u p a l a y o r t u s u , 13.
S.), 378; - yurdu, 346. L i t a v'l a r, kavim, 6, 7. 33.
K u r ' a e f r a d (paras) v e r g i s i ,
L i t v a n y a d e v l e t i , 94, 95, 108, M a n i f e f e s t o , resm iln, 315.
81. L e h i s t a n , 28. 36, 42, 46, 47, 75,
110 - 112. 118. 120, 125, 126, M a n u f a k t u r K o l l e g i u m , sa-
K u r a t o r s i s t e m i , 444. 95, 108, 110, 1.2, 115, 120,
129, 148, 157, 189, 190, 203, nayi ilerine bakan, '67.
K u r a t o r l a r , 442. 121, 157, 158, 161-163, 166,
231-233, 287, 289, 330, 346, M a n u f a t u r a , imalthaneler, 335.
K u r s k K n e z l i i , 80. 168, 170, 173, 182, 193-196, 198,
389, 436. M a r i ' 1 e r (irm'ler) , 225.
K u r t u l u C e m i y e t i (Osvoboj- 201, 205, 206, 213, 216, 217,
L i t v a n y a l l a r , 138. M a r k s D i y a l e k t i i , 368.
deniye), 313, 382. 222, 231-237, 240, 242, 255-261,
L i v o n y a Almanlar, 302 ; harp- M a r k s i z m , 343, 366, 454.
K u r u l t a y (Mool), 75; enlikle- 272, 276, 284, 287-290, 301,
leri, 152, 160, 167, 170, 240. Marne meydan muharebesi,
ri, 75. 302, 306, 308, 309, 311, 315,
L i v o n y a l l a r , 170. 413.
Kuzey Birlii, Rusya'da gizli 329 , 330, 345, 346, 361, 373,
bir cemiyet, 313, 317. 378, 381, 383, 388, 389, 398, Lomonosov mkfat, 441. Mart, A . ehov'un eseri, 463.
M a t b a a c l a r m e k t e b i (Mos-
kova'da), 243.
Mazurbataklklarmeydan
m u h a r e b e s i , 414.
M e m u r l a r - D v o r y a n Monar-
i s i , 266.
M e n e v i k l e r , Rus Sosyal - De-
mokrat partisinin Martov gru-
bu, 366-368, 382, 383, 387,391,
397, 400-404, 430, 432, 434.
Merkantilizm politikas
(B. Petro'nun) , 265.
M e r y a ' 1 a r, Fin zmresi, 7, 20,
49.
M e r y e m A n a s a n e m i , 52, 180.
M er gem Ana'nn strap-
lar zerinden geii,
kssas, 55.
M e e r ' l e r , Fin zmresi, 7.
M e r u t M o n a r i u s u l , 382.
M s r , 325, 326 ; donanmas,
324.
M i d i l l i , Trk harp gemisi, 418.
M i l l L e h h a r e k e t i , 383.
M i l l p a r t i (Kazan), 116, 117.
M i l l r u s e l b i s e l e r i , 269.
M i r ( cemaat, ky ) t e k i l t ,
183, 184, 265, 340, 344, 398,
399.
M i s t i s i z m , 33, 312, 314, 320.
M o o l devri (Rus tarihinin), 116;
fatihleri, 69, 71, 74; h-
kimiyeti, 74, 76, 78-81, 116,
129, 131, 132, 135, 137-139; -
hanlar, 81, 109, 125, 132, 136-
139; harp usulleri, 96;
idaresi, 77; mparatorluu, 68,
70, 72, 75, 79,131, 135,137; -is-
tils, 62, 63, 70, 72, 75, 77-79,
92, 132, 135, 137; istils
srasnda Trkistan,
Barthold'un eseri, 457 ; kta-
lar, 86, 91, 114 ; kumandan-
lar, 67; memurlar, 91;
mirzalar, 136; mimarsi, 135;
messeseleri, 138 ; siste-
mi, 137.
M o o l l a r , 63-65, 67-70, 72-75,
77-80, 82-87, 90, 93-97, 99,
109, 114, 115. 121, 132, 137,
138.
M o k 11 a r, 225.
Molokanlar, eski rus dinine
mensuplar, 222.
M o n o m a c h ' n a p k a s , Alek-
si Komnenos'un knez Vladimir
Monomach'a gnderdii hedi-
yelerden, 41, 141.
M o r a i s y a n , 324.
M o r d v a ' 1 a r, Fin zmresi, 7, 108.
Moskova devlet sistemi,
267 ; - fabrikalar, 381 ; ha-
berleri, ilk rus gazetesi, 269;
hkimiyeti, 108-110, 165, 389;
hisar, 50; hkmeti, 167,
170, 171, 176, 199-201, 215, 217,
218, 222, 224-226, 229-238, 240,
252, 262 ; Kazan demiryolu
iileri, 385 ; knezleri, 92-94,
109, 125, 126, 130, 135, 136,
138-141, 144, 157, 179, 190,
213 ; K n e z 1 i i, 58, 84, 85,
89-94, 96, 99, 100-102, 107-109,
112, 113, 115, 116, 119, 120,
123-125, 129, 131, 133, 136, 137,
139, 146, 177, 187 ; manastr-
lar, 194 \ metropolitleri, 133,
177; p a t r i k l i i , 179;
Ochranka's (emniyet, tekil-
t), 379; - R u s l a r , 115,
126,-Rusyas, 119-122,
125, 126, 137, 140, 154, 157,
179, 190, 207, 239, 242, 252,
271 ; Sanatkrlar tiyatrosu,
463 ; Sovyeti (uras), 388;
nc Roma nazari-
y e s i , 139, 140, 145, 177, 239 ;
niversitesi, 334, 344, 439,
442-445, 453, 454 ; voyvoda-
lar, 215 ; yangn (1812'de),
58.
Moskova'ya yakn asiller
(Droryan'lar) a l a y , 147.
Moskovallar, 90, 195, 204,
213, 219, 242, 243. Narva meydan muharebesi
M u h t a r l a r h e y e t i , 207. (Rus-sve), 257, 263.
M u j i k , rus kyls, 266, 267. N a s i h a t l a r (Pouenie), Vladi-
M u k a d d e s t t i f a k , 140, 237. mir Monomach'n, 41.
249, 252, 255, 310, 324. N a z r l k l a r (Ministerstvo), 298.
M u k a d d e s S i n o d (Rus kilisesi N e m e a r l , 254.
ileri reislii), 268, 359, 439. Neo-Slavizm ( yeni - panslavi-
Mukden Muharebesi, 370, zm ), 404.
382. Nerinsk bar (Rus-in),
M u r a v S a k m a s (Muravski la- 169, 237, 238.
yach), Krm'dan Moskova'ya Nestor kronii, 17, 20, 28, 57.
yaplan Tatar akn, 158. N i h i l i s t l e r , 342, 343.
M u r o m a ' l a r , F i n kavmi, 7, 49. N i h i l i z m c e r e y a n , 342, 343,
M u s k o v y C o m p a n y (The), ti- 365, 460.
caret irketi, 170-172. Nijni-Novgorod panayr,
Mutlak hkmdarlk pren- 334, 390, 396.
s i p l e r i , 139. N i j n i - N o v g o r o d l u l a r , 208.
Mfetti, Gogol'n eseri, 460. Nikonovskaya letopis, Ni-
M h e n d i s ve T o p u A k a d e -
konov vekayinmesi, 187.
m i l e r i (Petersburg'da), 268.
N i t a t b a r (1721), .261, 262.
M m e s s i l l e r M e c l i s i (Sobor),
Nogay mirzalar, 159, 160 ;
248.
vrular, 108.
M m t a z H e y e t (zbrannayafRa-
N o g a y I a r, 163, 236.
da), 145-148, 188.
Nomokanon, kanunlar klliyat,
M s 1 m a n fraksiyonu, 394, 404 ;
32, 61.
tccarlar (Trkistan'l), 79 ;
N o r m a n m e k t e b i , Rus adnn
Trk devletleri, 122. menei hakknda en doru g-
M s l m a n l a r , 376, 377. r kabul eden, 16.
Mslmanlarn hizmettai- N o r m a n l a r (bk. Vareg-Ruslar),
f e s i, bir siyas grup, 394. 11, 12, 14-17, 19, 22, 27, 59, 61.
M s l m a n l k , 29, 225. N o r v e l i l e r , 72.
M t e r e k m l k u s u l , 11.
Novgorod boyarlar, 44, 45';
Mthi ivan ve Oprinik
C u m h u r i y e t i (bk. Nov-
Kir eh e y ev arks, Ler-
gorod Knezlii), 43. 73, 77 ;
montov'un eseri, 459.
K n e z l i i , 42, 51, 108, 110,
111 ; M e t r o p o l i t i i i ,
N
179; tccarlar, 44 ;u'lar,
44; vakas, 150.
Nakaz (dstur), Katerina II. nin
kanun tasla, 282. N o v g o r o d l u l a r , 20, 45, 46, 53,
N m e , Vladimir Monomach'n, 41. 73, 74, 94, 110, 111.
N a p o l e o n h a r p l e r i , 309, 318, N o v o- A l e k s a n d r o v s k tah-
332, 333 ; istils, 444. k i m l i n o k t a s , 351.
N a r od n i e s t v o - P o p l i z m Novorossiykiy niversi-
(bk. Halkseverler) cereyan, t e t, 446.
344. N f u s u s u l v e r g i , 80.
 O O r y a n t a l i s t i k, 456. P e t e r s b u r g A k a d e m i s i , 438; Potemkin harp gemisi, 383,
O s e t i n I er, 331. --Amele sosyalistleri, 387;A r- 384.
O b e r-p r o k n r o r , Mukaddes Si- O s m a n l asker tekilt, 147; k e o l o g y a C e m i y e t i , 454; P o z i t i v i s t - N i h i l i s t l e r , 461.
nod'un reisi, 268. devlet nizam, 189; devlet fabrikalar, 433 ;F a b r i k a- Prag Kongresi, 430.
O b l o m o v, Gonarov'un eseri, 461. adamlar, 119, 159; donan- lar Amelesi Dernei, P r a v d a , rus gazetesi, 404.
O b r (Avar kelimesinin Slavcas), 5. mas, 324 ; hkimiyeti, 160, 380 ; Tarih Mzesi, 455 ; Pravda, rus kanunu, 41.
O a k o v h a r p g e m i s i , 387. 178, 236, 405 ; - h u d u t k r , 354 ; niversitesi, 334, 367, 368, 385, Pravda (bk. Yaroslav'n Pravda'-
O d i s s e i a, Homeros'un destan, 446, 450, 453, 456, 457. s), 61, 62.
mparatorluu, 122,
459. 156, 189, 196, 232, 237, 247, Petersburg'tan M o s kov a'- P r e o b r a j e n s k i a l a y (B. Pet-
O u z l a r (bk. Torklar), 36, 39. 249, 252, 254, 255, 259, 262, y a seyahat, Radiev'in e- ro'nun), 250, 254.
O k s f o r d O n i v e r s i t e s i , 445. seri, 286, 459. P r i k a z ' 1 a r, daireler, 267.
272, 291, 292, 299, 309, 323,
O k t o b e r (17) B i r l i i , Oktyab- Petr Mohilen Akademisi, Profesyonel ihtillciler,
324, 326-328, 356;kaynaklar,
ristlerin partisi, 386. 242. 375.
118, 119;topraklar, 289, 290.
O k t o b e r m a n i f e s t o's u, 385, Petro -Razumovski Ensti- P r o g r e s s i v P a r t i (Terrakiper-
Osmanl Trk edebi y at,
386, 392. t s , 446. verler), 397, 425.
Krymski'nin eseri, 458.
O k t y a b r i s t l e r (muhafazakr- Phil-hellnizm (Yunan dostlu- Proletarya diktaturas,
lar), Oktober Birliini kuranlar, Osmanllar, 134, 155, 156.
u) c e r e y a n , 324. 369, 401.
386, 392 - 394, 397, 404. Ostermann, i idare, 276. P 1 e m y a, uru, 10. P r o t e s t a n I k. 215.
Ondokuz u b a t (1861) f e r - O st r o mir i n c i l i , en eski rus P l s n e h r i b a r , 167. P r o t o s l a v l a r , 3.
m a n , 339, 440. elyazmas, 55. P o g r o m ' l a r ( t a k n l k ) , 361, P r u s ' l a r , itav kavmi, 7.
O p r i n i k l e r , K. van'n yeni Ostyak'lar (Fin), 44. 377, 386. Prusya y u r d u , 213.
saray adamlr, 149-151, 175. O t u z y l h a r p l e r i , 215. P o k r o v s k a y a k u l e s i ( Pskov
p P r u s y a l l a r , 278, 288, 294, 302,
O p r i n i n a , Korkun van'n ye- ehrinin), 165.
303-
ni saray, 148-151 ; rejimi P o l o a n ' l a r , Dou slav uru, 6.
P r u t b a r (1711), 259, 261 ;
(sistemi), 174, 175, 185, 210. P o l o n y a l l a r (bk. Lehliler), 27.
P a n s l a v i z m , 333, 343, 353, 404. seferi (171!), 259, 262, 270.
O r d a . 74-77, 82-86, 90, 93, 95, 97, P o l o t s k K n e z l i i , 42.
P s alt ir (Zebur), 144.
136. Papalk, 123, 140, 195. P o 1 o v c y (bk. Kumanlar), 39.
Pskov Knezlii, 108, 126
O r d u p a r a s , vergi, 81. P a r i s m u a h e d e s i (1856), 329, Poltava meydan muharbe- manastrlar, 140.
O r e n b u r g Kazaklar, 347 ;ms- 337, 338, 353. s i, 258, 259, 264. P u b l i n a ya B i b 1 i o t e k a
lman ruhani meclisi, 285. Pasteur E n s t i t s (Fransa'-
P o 1 y a n 1 a r. Dou slav uru, 5, (Umumi ktphane), 448.
da), 450.
Orman, Ostrovski'nin eseri, 463. 6, 14, 20, 27. Pugaev ( Pugaof) isyan,
Patrik r a s (Ruhaniler - P o m e s t ' y e , hizmet mddetince
O r t a D n e p r S l a v l a r , 14. 283-286.
O r t a h a l l i l e r (snf), 298. ras), 220-222. kullanlan arazi, 184, 266; Pukin mkfat, 441.
O r t a Y z (Orta Orda), 348; Patriklik, 178, 198, 216, 221. sistemi (nizam), 183, 184. Putilov lokomotif fabri-
K a z a k l a r , 347. Peenek -Rus mnasebetleri, 34; P o m e i k l e r , iftlik sahipleri, k a s , 380, 402.
O r t a k l a r , 44. -- urular, 35. 184-186, 282, 286, 321, 339, P b l i s s t r i s a l e l e r , 189.
O r t o d o k s k i l i s e s i , 35, 102. Peenekler, 19, 25, 26, 34-36, 374, 391, 397, 398.
Ortodoksluk (pravoslavnye), 39, 40. P o p l i s t h a r e k e t i , 366, 369, R
13, 23, 29-32, 44, 77, 102, 110, P e r e y a s l a v l K n e z 1 i i 69, 83; 370.
132, 140, 144, 163, 175, 178, P i s k o p o s l u u , 81; P o p l i s t l e r , 366, 368. R a d i m i ' 1 e r, Dou Slav uru,
179, 207, 221, 225, 230, 239, U z l a m a s ( 1 6 5 4 ) , 229, P o r t s m o u t h b a r , 384, 385, 5, 6, 14, 28.
242, 278, 333, 335, 359, 361, 230. 405. R a i m t a h k i m l i n o k t a s , 348,
364. P e r m a s r - a t i k a s , 454. P o s a d n i k (vali), Vee nin se- 349.
O r u n n i z a m (mestniestvo), yer P e r m ' 1 e r, Fin zmresi, 7. tii boyar, 45, 111. R a k a m m e k t e p l e r i (B. Petro'-
nizam, 130, 147, 247. P e r u n, gk tanrs, 12. P o s t a t e k i l t , 137. nun), 268.

Rasga Tarihi 34
R a s k o l , rus kilisesinde ayrlk,
221, 2 2 2 .
R a s k o 1 n i k, eski din taraftar, 249.
R a y e v s k i t a b y e l e r i , 304.
Refah B i r l i i , Rusya'da gizli
bir cemiyet, 313.
R e f o r m (Avrupa), 448.
Resullerin ileri v e m e k-
t u p l a r , ilk baslan rus ese-
ri, 190.
R e v i s i o n K o l l e g i u m , gelir ve
masraflar idare eden, 267.
R o d, boy, 10, 13.
Rodovoy b i t s i s t e m i , boy
tekilt, 453.
R o m a k a t o l i k kltrsa-
h a s , 31 ; katoliklii, 132 ;
- - P a p a l , 102.
R o m e n 1 e r, 355, 384. 416.
Ro s si y a (Rusya corafyas), V.
Semenov'un eseri, 456.
R o s t o V K n e z 1 i i, 80, 83 ;
Metropolitlii, 179 ;
S u z d a l K n e z l i i , 42.
R n e s a n s , 448; mimarisi, 464.
R n e s a n s v e R e f o r m hareket-
leri (Bat Avrupa'da), 191.
R u m m p a r a t o r l u u , 291 ;
Meselesi, 324 ; papaslar, 30.
R u m l a r , 23, 31, 33, 123-125, 140,
218, 239, 290. 324.
R u o t s i , Rus'un iincesi, 16.
R u s Arkelogya Entitiis (stanbul'-
da), 454; azizleri, 188;
Baltk donanmas, 264 ; Ban-
kalar, 373; bakumandanl-
, 305, 354; boyarlar, 136;
arlar, 89, 152, 156 ; ar-
lk rejimi, 312, 313, 319 ; e-
teleri (partizanlar), 306;
devlet tekilt, 79 ; devleti
tarihi, Karamzin'in eseri, 452;
devleti tarihi, Solov'yev'in
eseri, 453 ; donanmas 254,
261, 262, 264, 290, 291;dvor-
yan'lar, 225,- - edebiyat
5 6 ; - elileri 118, 122; emi
sarlar, 353; - emperyalizmi
363 ; - F r a n s z ittifak
(1891-93), 407; - hkimiyeti
152, 155, 225, 226, 238 , 299
347, 348, 351, 352, 388, 389; -
H a l k B i r l i i (Soyuz Rus-
skogo Garoda) tekilt, 386
- harfleri ( kirillika ), 269,
361 ; - historyogr af ya-
s tecrbesi, konnikov'un
eseri, 454; - l i m l e r A k a -
d e m i s i , 435, 441, 448, 450;
imparatorluk Arke-
l o g y a D e r g i s i , 454, 455,
-357, n g i 1 i z (1907) a n l a -
m as ; 406, 407, 420 ; - ntel-
ligentsiyas (bk. Rus mnev-
verleri), 345 , 367, 375, 376,
402, 403, 447; - Japon harbi
(1905), 369 ; - kanunlar (eski),
61, 131 ; - kanunu (Russkaya
Pravda), bror, 314; K a -
radeniz donanmas, 295,
328, 329, 383, 387; - kaynak-
l a n , 15,73, 78,80; - K a -
zaklar, 160, 226, 332;
- ktalar, 30, 63; - kilisesi,
31, 32, 61, 80, 81, 92, 93, 102,
103, 131-133, 138, 163, 177-179,
188, 205, 221, 222; - kilise-
si tarihi, Golubinski'nin ese-
ri, 454; - knezleri, 17, 28, 34,
39, 40-42, 59, 63, 65, 71, 72,
74-76, 78, 80, 84-87, 90, 94,
129, 131, 132, 135, 136,
141, 187 ; - Knezlikieri, 43,
46, 54, 69 - 71, 78 - 80, 86,
89, 91, 93, 99, 100, 107, 108,
112, 126, 129, 135, 139, 183; -
kolonizasyonu, 40, 43, 44, 132,
225 ;-kyleri, 40, 64, 77 ^"ky-
lleri (Krestiyane), 130, 224-
226, 361 ; - kronograflar, 144;
- kltr, 30, 34, 132, 138; - 57, 59, 64, 65, 70, 73, 74, 86,
k ltr tarihi, Milkov'- 94, 96, 109, 114, 122, 135, 136,
un eseri, 544: - Liberal-Demok- 139, 140, 163, 188, 207, 209,
ratlar (bk. Kadetler'e) , 412 ; - 222, 231, 248.
manastrlar, 33, 55, 132, 225; R u s a 1 k i, su perileri, 13.
- m e t r o p o l i t l i i , 92, 132, R u s c u l u k c e r e y a n , 343, 360.
133 ; -milletinin tarihi, R u s i , Rus adnn eski ekli, 16, 17,
Polevoy'un eseri, 452 ; - milli- 33.
yetileri, 388, 397, 412 ; -milli- R u s s k a y a P r a v d a , rus kanunu,
yetilii, 343;- muhafazakrlar 131.
412 ; -mujikleri (bk. Rus kyl- R u s y a , muhtelif yerlerde.
leri), 339, 440;- mnevverleri R u s y a a r l (bk. Rusya m-
(bk. Rus intelligentsiyas), 342- paratorluu) , 345, 363 ; - i h-
344, 3 6 4 ; O r t o d o k s l u u , t i l l i (1905), 401,402,408,
132, 343 ; -ovas, 8 ; -panslavist- 411; - m p a r a t o r l u u , 247,
leri, 362;-papaslar, 81, 204; 272, 294, 320, 332, 361, 371 ; -
- para sistemi, 62 ; -parlmen- mparatorluu Atlas,
to'su (bk. Duma) 378 ;- Parti- 439 ; - imparatorluu
si, Kazan partilerinden, 116;- kanunlar tam klli-
piskoposlar, 71, 81, 132; - si- yat, 320; - m p a r a t o r -
yas mltecileri, 401; -S 1 a v t a- luklimlerAkademisi,
(bk. Rus limler Akademisi),
r , 10;- S o s y a l - D e m o k r a t
438; - K y l l e r B i r l i i
Amele Partisi (R. S. D. R. P.),
383 ; - M s l m a n l a r , 390,
382, 401, 402; - S o s y a l - D e-
391, 404; - Mslmanlar mft-
m o k r a t l a r ( Lenin grubu ),
l, 285; - Mslmanlarnn Bi-
402, 429, 430; - S o s y a l - D e -
rinci Kongresi (1905), 390-392,
m o k r a t p a r t i s i (Plekhan-
394, 396 ; - T a r i h i , K. Bestii-
ov'un) 366-369; - Sosyal - Demok-
je v'in eseri, 453 ; - Tarihi,
ratlarnn V. Kongresi, 394;-Sos-
eebatov'un eseri, 451 ; - T a-
yal-Demokratlarn VI. Kong-
rih i, Tatievv'in eseri, 293,
resi, 401 ; - Sosyalistleri, 366,
443, 451; - T r k 1 e r i, 389-
378; -Sosyalizmi, 342-344, 365;
391, 396,428, 429; - Trkleri-
- ehirleri, 40, 46, 64, 77, 84,
nin ikinci umum kongreleri
85, 126 ; - tahkimli noktalar,
(1906), 396 ; - Trklerinin n-
159;- tarihi dersleri,
Klevski'nin eseri, 453 ; - ta- c kongreleri, 396.
rihine ait dersler, Pla- R u t e n 1 e r (bk. Ukranyallar), 126.
tonov'un eseri, 453; -Tarihi ve R y a d (uzlama), 45.
Eski Eserleri Tetkik Dernei, R y a z a n'l 11 a r, 65.
454 ; - tccarlar, 78, 117-119,
134 ; - vakanvisleri, 39, 57 ; - S
vekayinmeleri, 5, 23, 25, 39-
41, 69, 144; - yenierileri (bk. S a k m a, Krm aknlarnn yolu,
Strelets'ler), 265 ; - yurdu, 17, 158.
20, 23, 39, 40, 42, 45, 50, 55, S a l r T r k m e n l e r i , 352.
 Siyah g r u h (ernye otni), Stolbovo Uzlamas (1617) e h i r m a g i s t r a t l a r (Beledi-
Saltkov-edrin ktp-
Rus Halk Birlii'nin bir zm- (Isve-Rus). ye idareleri), 266.
h a n e s i (bk. Publinaya Bib-
resi, 361, 386. S t o l p i n i r t i c a r e j i m i , 401 ; erik imparator (Bizansllar-
lioteka), 448.
Slav kadnlar, 5 ; kleleri, reformu, 397, 400. da), 216.
Sammlang Russisc her G e-
40; - rus tccarlar (yerli), 29, S t r e l e t s (Rus yenierileri) k t a - e y h a m i l h a r e k e t i , 331.
schichte, Miller'in eseri,
133; - urular, 5 , 1 9 , 2 1 , 2 3 , l a r , 215, 224, 227, 240, 248- i m a l B a n k a s (Rusya'da Fran-
451.
24, 28 31, 42, 49, 55, 58, 243. 252, 255; vergisi, 247. szlarn), 384 ; denizi, 43 ;
S a p a n I k (Popiujnoye) v e r g i s i ,
81. S l a v l a r , 3-10, 12-17, 19-21,26, S t r e l e t s ' l e r , atclar, 200 ; rk, 3.
Sark Trkmenleri, 352. 28, 29, 33, 130, 243, 343, 404, abidesi (Kzl Meydan'da), 249; t a t s K o l l e g i u m , devlet mas-
405, 411, 422, 453. isyan, 248, 254. raflarn idare eden, 267.
a r t l a r , 427.
Slavlar Arasnda Dostlu- S t r i b o g , rzgr ilh, 12. u b a t h t i l l i , 417.
S s u i 1 e r, 14.
u Y a y m a D e r n e i , 404. Sucharev strelets alay
S a v o y a K r a l l , 327.
Slavyan-Grek-Ltin Aka- (Moskova'da), 251. T
Savvo-Stovojev manast-
d e m i s i (1687), 242. S u l h h k i m l i k l e r i , 360.
r i, 249.
Slavyanofiller (bk. Pansla- Saltan Mehmed, Peresvetov'un T a c i k l e r , 427.
S c h u b e r t m k f a t , 441.
vistler), 332-334. risalesi, 189. Taht veraseti kanunu (I.
Semenovski hassa alay
S l o v a k l a r , 405, 413. S u m (Sumi), Suomi'nin Slavca ekli, Petro'nun), 294.
(Petro'nun), 250, 388.
S l o v e n l e r (Slovene), Dou Slav 16. Tahtn s e 1 h i y e 11 e r i n i
S e n a t o , P e t r o ' n u n kurduu bir
urn, 4, 6, 14, 20, 34, 49. S u o m i, Finlerin kendilerine ver- t a h d i t v e s i k a s , 275, 276.
messese, 267.
S m e r d, orta snf kyllerine ve- dikleri ad, 16. T a m b o v G o u v e r n e m e n t , 366.
S e n a t o M e y d a n (Petersburg'-
rilen ad, 11, 60. S u o m ' 1 a r. Fin zmresi, 7. T a m o j n y a (gmrk), 137.
da), 317.
S m o l ' n y E n s t i t s , 447. S u z d a l a s k e r l e r i , 5 2 ; bl- T a n n e n b e r g m e y d a n muha-
Senyorat prensibi, babadan
S o b o T, toplant, 146. gesi, 49, 89;knezleri, 45, 49, r e b e s i , 413.
oala geme, 99.
Sobornoye Ulojenye (Yurt 53; Rusyas, 45. 50-54, 70- Tanr kulu aziz bir kimse
S e r b e s t i f t i l e r e d a i r ka-
Mmessilleri Kanunnmesi) (bk. 72, 74. 83. 85, 89, 129, 134; olan Al ek s e yin hayat,
n u n , 298.
Vladimir (bk. Suzdal Rusyas) eser, 56.
S e v e r y a n ' l a r , Dou slav uru, Aleksey Michaylovi'in Kanun-
namesi), 220. Knezlii, 52. 53, 74, 75. 79. 80. T a r h a n ' l a r , Manastrlara veri-
5, 6. 14, 20.
91; yurdu, 52. len imtiyazlar, 185, 186.
Seyahatnme, Pallas'n eseri, Solovets manastr, 222,
Sleyman Peygamber K s- Tarikat arkadalar (bra-
450. 328.
s al ar t, 55. tiya), Oprinik'lere verilen ad,
S e y m , Diyet meclisi, 287, 288, 330. S o l o v s k i m a n a s t r , 148.
S s n (Korm) v e r g i s i , 81. 151, 152.
S e y y i d k y a m (1665), 227. Sosyal - Revolsyonerler
S v a r o g , Dajbog'un babas, 12. T a r k o v (Temirhan ura) amhal,
S r b i s t a n , 325, 354, 356, 408, (bk. Es-Er'ler), 367, 369.
S v i n a y a k u l e s i (Pskov'un),165. 156.
412; sileri, 353. S o v y e t R u s y a , 462.
T a k e n t l i l e r , 350.
S r p l a r , 324, 354, 356, 405 , 411. Spassk manastr (Moskova'-
da), 242.
S T a r a e h i r l e r i a s i l l e r i (bk.
S i b i r , S i b i r y a , 153, 222, 237, Dvoryan'lar), 147.
S t a r e y i n a , ihtilfl meselelere a m a n d i n i , 225.
243, 267, 277, 282, 286, 295,
bakan bykler, 11. a m h a 1 a r (Dastan'da), 156. T a t a r a k n l a r , 158,159,234;
318, 319, 330, 345, 346, 361,
S t a r o v e r ' l e r , eski din taraf- a r k D i l l e r i F a k l t e s i (Pe- mirzalar, 225.
363, 368, 381, 397, 399, 400,
tarlar, 221. tersburg Oniv. 456 ; kilisesi, T a t a r l a r (bk. Moollar), 47, 64,
403, 429, 449 -451, 454, 455,
Stenka Razin ayaklanmas, 178. 179 ; - Meselesi, 323, 326; i 15, 158, 167, 225. 233-235,
457, 458 ; - demiryolu, 363; -
283. -Patrikleri, 178, 179. 290.
hanl, 168;-(Rus) Kazaklar,
S t e p enn y a Kniga (Batnlar ki- u r (ur), cedler ruhuna verilen T a v r i d a (Krm) hanl, 292 ;
347;- Tarihi, Miller'in ese-
tab), 187, 451. ad, 13. Saray (Petersbug'da), 392, 393,
ri, 451.
e c e r e d e f t e r i (rodoslavets), 433.
S i b i r y a k o v m k f a t , 441. S t o gl a v (100 madde), kilise me-
130. T e k e T r k m e n l e r i , 351. 352.
Sinopsis, Gizel'in eseri, 454. cellesi, 146.
Teknologi Enstits (Pet- hatt, Ruslarn Tatar aknlarna 378, 389, 390, 396, 397, 399, (Almanya, Avusturya Maca-
rograd'da), 446. kar, 159. 404, 410, 420, 421, 427, 429. ristan, talya), 411.
Tercman g a z e t e s i (Krm'- T u r o v - P i n s k k n e z i i i, 42. T r k m e n a y b a r (1828), nc Spesyel Danma
da), 377, 390. T u z v e r g i s i , 277. 323. t o p l a n t s , 409.
T e r e k K a z a k l a r , 199. T m e n B a l , 85; Beylii, T r k m e n l e r , 351, 352, 427, 428. n i v e r s i t e Eminlikleri
T e r r r e j i m i (Korkun van'n), 156. T v e r K n e z 1 i i, 83, 84, 94, (Rus), 444.
150. T r k d o n a n m a s , 328; d- 101, 108. r i y a s a k (1/10 yasa) v e r -
T e v r a t , 55, 188, 191. manl (Ruslarn), 237, 252, T v e r 1 i 1 e r, 94. g i s i , 157.
T (tyi) (vehoda), moolca vergi, 405;fatihleri, 71;gebeleri,
81, 157, 158, 233, 234. 10, 34, 39 ;-hkimiyeti, 353; V
T i c a r e t b i r l i k l e r i (Norman- halk edebiyat numu-
lar'da), 16. neleri, Radloff'un eseri,457; Ureditel'noye Sobrani- V a zl ar klliyat, eser, 56.
Tiflis Devlet Bankas, illeri;kavimleri, 39, 226, 389, y e (Meclis), 380, 385, 434. Van ya amce, A . ehov'un eseri,
395. 446, 457 ;K a z a k 1 a r, 227 ; U d e l (yurt), knezlerin malikne- 463.
T i l z i t m l a k a t , 300, 301. Leheleri lgati tecr- leri, 54, 129 ; Knezleri, 107, V a r e g - R u s babular, 14, 21; -
T i m u r d e v r i , 353. besi, Radloff'un eseri, 457. 109, 139; - Knezlikieri, 126; - ktalar (Drujinalar), cretli as-
T i v e r t s ' l e r , Dou Slav uru, fi. medeniyeti, 353; O u z - nizam, 83, 89, 94, 183. ker ktalar, 16, 28, 29 ;-knez-
Ti yun (tivun, tudun), knezin l a r , 34 ; paalar, 118 ; U d m u r t ' l a r , 225. leri, 19, 20, 24, 26, 58, 59;-rf
* adamlarna verilen lkab, 60. Trk Sultan M e h med'- U g 1 i ' 1 e r (Uli), uru, 6. ve adetleri, 37, 61, 131 ; - tc-
T m u t a r a k a n , bir Rus beylii, i n medhiyesi, Peresvetov- U g l i ' l i l e r , 177. carlar, 29, 60.
25. un maruzatndan, 189; Ta- U g o r (Macar) 'lar, 25. V a r e g - R u s l a r (bk. Normanlar),
Toprak klelii (Ruslarda), tar hkimiyeti, 63;- Tatar han- U k r a y n a K a z a k l a r , 229 ; 12, 14, 16, 19, 21-23, 29, 59,
225, 295, 312 ; - meselesi, 340, lklar, 112, 240; Tatar mir- nasyonalistleri, 389. 62, 133.
398, 400. zalar, 138. U k r a y n a l hohoi'lar, 399. V a r e g y o l u (bk. Byk su yolu),
T o p r a k ve Hrriyet, gizli Trkistan h a n l k l a r , 227, U k r a y n a l l a r , 46, 47, 361, 376, Dnepr tarikiyle yaplan byk
bir cemiyet, 345. 262, 346, 349; seferi (Cengi- 389, 405. ticaret yolu, 15;
Topra yeniden blme z'in), 63, 6 5 ; T r k l e r i , Ulak (Podvodi) t e k i l t , ;-V a r e g l e r (bk. Vareg-Ruslar), 16,
(erny peredel), 345. 361, 397. vergisi, 81. 20, 453.
T o r k l a r (bk. Ouzlar), 28 , 35, T r k i s t a n l l a r , 349, 350, U l u f e (yemlik), 184. Varegler ve rus, Gedeonov'un
36. 352, 353, 427, 429. U r a l (Yayk) R u s K a z a k l a r , eseri, 453.
Transsibirya demiryolu, 347. Vareglere dair aratr-
T r k i y a t E n s t i t s (s-
369. U r u (rod) t e k i 1 11, 61. m a l a r , Bayer'in eseri, 451.
tanbul'da), 457.
T r o i t s k - S e r g e y e v s k ma- U s p e n s k i k a t e d r a l i (Mosko- V a r o v a D u k a l , 309.
T r k i y e , 189, 222, 235-237, 242,
nastr, 95, 133, 148, 200, 207, va'da), 92, 120, 124, 145.
247, 252, 255, 256, 260, 262, Vatan s a v a (Rusya'nn Na-
216, 251, 252.
272, 276, 283, 284, 289- 291, U k u y , nehir kay, 44. polyon'a kar), 302, 307. 315.
Tsarski Rod o s l o v e t s (ece- 299-301, 310, 314, 323-327, 332, U k u y n i k ' 1 e r, boyar ktalar, V e e , uru byklerinin toplan-
re defteri), 213. 337, 338. 350, 353, 354, 396, 44, 45. ts, 10, 11, 45, 51, 53, 54, 59,
Tsimlyanka i f t l i i , Rostov 405, 408-411, 417-419, 428, 429, U v a r o v m k f a t , 441. 129 ; - an, toplantya aran,
blgesinde, 24. 451, 456; klavuzu, 409. 111, 126;-tekilt, 111,126.
T s u i m a h e z i m e t i (Ruslarn), Trkler, 4, 13, 117, 123, 137, V e k a y i n m e l e r (bk. Letopisi),
371, 382. 138, 140, 154, 155, 160, 163, ilk rus yazl kaynaklar, 56,
Tugendbund, Almanya'da giz- 196, 198, 218, 225, 234, 236, hemire, ehov'un eseri, 463. 57, 187.
li bir cemiyet, 313. 237, 243, 244, 252, 254-256, m p a r a t o r B i r l i i , 362. V e I e s, hayvan tanrs, 12.
Tula asker fabrikalar, 335; 260-262, 270, 271, 276, 283, M a y s a n a y a s a s , 289. V e l i k o r o s s (Byk Rus) dev-
dvoryanlar, 199 ; mdafaa 290, 301, 328, 343, 354, 376- l ttifak Devletleri, leti, 105, 107, 126.
V e l i k o r o s s l a r (Byk Ruslar), Y Z a p a r o l u K a z a k l a r , 217,
Yksek Asker Mhendis
49, 51, 126, 130.
Y a b e t n i k , knezin maiyetinden, M e k t e b i (Akademi), 446. 239, 233, 235, 236.
V e o e d, Slavlara verilen bir ad, 4,
V e n e d i k l i l e r , 134. 60. Yksek gizli heyet, rus Z a p i s k i V o s t o n a g o o t d e-
Y a h u d i p o g r o m l a r , 386. 1 e n i y a (Z. V. O.), dergi, 457.
Vernoye tahkimli nokta, devlet ilerinde en yksek ma-
Y a h u d i l e r , 361, 377, 378, 386. Zavall Liza, Karamzin'in eseri,
348. kam, 275.
Y a h u d i l i k . 29. 459.
V e r v (obna) tekilt, 11, 61. Yksek Maden Mhendis
Yakn Byk Boyar (Boris Z e b u r , 188-191.
V e s ' I n r, Fin zmresi, 7, 20. o k u l l a r , 446.
Godunov'a verilen rtbe), 176. S o b o r (bk. Yurt M-
Vborg b e y a n n m e s i , 393. Y k s e k P o l i t e k n i k u m , 446.
Y a k n d o u k l t r , 31. messilleri Meclisi), 179, 197,
V e h o d, (bk. Ti) vergi, 81. Y z S r m e k (bit' elom), 74,
Y a k u t l a r , 168. 202, 210, 214, 218, 230, 378,
Vilno n i v e r s i t e s i , 330.
Y a m (posta) v e r g i s i, 81. 86, 97. 382.
V i r a , par cezas, 61.
Y a m i k (yam'c - arabac), 137. Y z 1 k 1 e r, eyalet kuvvetlerinin Z e m s t v o t e k i l t , 403, 404.
V i r n i k, knezin maiyetinden, 60.
Y a r l k , ferman, 71, 74. 75, 77, blm, 147. Z e m s t v o ' 1 a r, 340, 341, 360, 384,
V i r v i (verv), orta snfn ky ad,
81, 132. 392, 446.
60.
Vifne bahesi, A . ehov'un Yaroslav'n p r a v d a ' s (bk. Z Z e m i n a , mal ve mlk sahip-
leri, 150, 151, 209.
eseri, 463. Russkaya Pravda), en eski rus
kanunu, 36, 61. Z a d r u g a, Gney Slavlardaki b- Z 1 r y a n ' 1 a r, Fin zmresi, 7, 44.
V i y a n a K o n g r e s i , 309, 310,
yk aileler, 11. Zimmervvaid amele mani-
329. Y a s a n , yasak (vergi) deyenler,
Z a p a d n i k i (bk. Batclar), 333, f e s t o ' s u, 431.
V l a d k a , ruhan reis, 46, 111. 157.
334. Z y e (Sviyajsk) kulesi, 153.
V l a d i m i r Byk Knez- Y a s a k , v e r g i , 157, 225, 226,
l i i , 94, 99. 237.
V o d ' 1 e r. Fin zmresi, 7. Y a -A n a-Y e r (Mat sra zeml-
V o l g a yolu, 22. ya), yer tanrs, 12.
V o l n y a n ' l a r , Dou Slav uru, Ya muahedesi (1791), 289,
6. 291.
V o I o s t e 1, nahiye mdr, 184. Y a t v y a g l a r , Litav kavmi, 7, 28.
V o r (hrszlar), Bolotinkov hare- Y a v u z , Trk harp gemisi, 418.
ketine itirak edenler, 199. Y e d i s e n e h a r b i , 277, 286.
Voskresenskaga Letopis, Y e d i s a n T a t a r l a r , 236.
vekayinme, 187, 451. Y e f i m o k, gm para, 223.
V o t i n a, verasetle geen arazi, Yekaterinoslav kurgan-
183, 266. l a r . 454.
V o t i n n i k , baba arazisi, 184. Yenieri oca (Osman'),
V o t v a k ' l a r (Ar), Fin zmresi, 7. 324.
Voyevoda'ar, uyezd'larn Y u g r a , yerli fin ahalisine verilen
balar, 156. ad, 44.
Vremeuikler, geici nfuz Y u g r a b e y l e r i (Fin), 44.
sahipleri, 276. Y u n a n a l f a b e s i , 32.
V y a t i I e r, Dou Slav uru, 5, Y u n a n i s t a n , 325.
6, 20, 24, 28, 34. Y u n a n l l a r , 310, 324.
Yurt Mmessilleri Mec-
W lisi (bk. Zemski Sobor), 209-
211, 214, 220.
W at er1oo meydan m u h a re- Y u r ' y e v g n (26 Kasm), 184,
b e s i , 309. 186.
 DZELTMELER

S. 83, Sekizinci blm yerine Sekizinci blm (a).

S. 166, Satr 18, mzakere yerine mtareke.
S. 267, Satr 7/8 mmessilleri yerine messeseleri,
S. 298, Satr 17 ifaaliyet yerine faaliyeti,
S. 400, Satr 12 gelimesi yerine gevemesi.
f

N. Z

s|3?

J^l
iS1 5
S-U'D t- : 0:
t- j 1K2
3M
2-S J

i
 RUSYAsl462-15&4
^^ nr.van tahta kl zaman (M2)l
===3 Moskova Knez/fi
m.ivan 6'k/uzamanOSOS).
Moskova Knezlii.
Korku fvan /d- zamanUSSI
/iositova arl.
XV. Yzylda Ltvanya. Devleti.

I M * ^
1
I
1
I

t
i

a
.O -M
U o
5 a :a
- CO
c sn co s co
u-l s
-a H> O CJ
UJ o 0) 'o
> a o o
OB S V

a > X^
o 03 =5
03 ^ c
ul 2 cs
'N
u 5 ~ o
rtr
oo -o S a Cfl
"O
O as 1
' eo o
LO ^ Os ^ S r? "IS mco M 2 m 0 oo
s 2 t CH > o jas
Ui oo oo v v om S V
n t 1 a
<< o ? , :o
O S e
>n a 5; . >s 1 o ^
S8 s g s > ^n e eo
a
j e
o
w
cs
us w o Ji U
J
T3
3 IS
>1 A
O 5 * S ta :3
co B ooo a M CQ
as a a
t.
O rr
ON '
i
3 _CS S CeN A
a Q a
M
C
>
3 >
M U oo
ON
:S n I = ss O O
! e "o z
a M
O O eo S ^ tS ~a*
cl O
M o
QC
~
Ov a S
> Mg >. C^ n eo
jn
^ f S! s o* es s m
00

O o cn M w kO *3< tt
S oo fc m
r,"
h ES h CN jj. co cs
i ti
> t^ "8 t o
oo M
VO g w eo
w ~ fi <o 1
cn CN M rH fl
. fl
O )* S
"8 . H 1 i ,
h
<s ~
t' n
! U-l S 0
3 M t> > M tN
d
5

> *""
 II. R O M A N O V L A R SLALES (1613-1917)

Michail Feodorovi
1613-1645
I
Aleksi (Aleksey)
1645-1676

I
Feodor III. 1 1
1676-1682 Sofya van V. Byk Petro
naibe, 1682-1689 1682-1696 1682-1725 (1721 de mparator)

Katerina (Kurlnda)
L
Atna Aleksi, 51. 1718
J
Anna (Holstein) Yelizaveta
i 1730-1740 1741-1762

Ann (Braunschvveig) Petro II. Petro III. ( K a r s II. K a t e r i n a )

1727-1730 1762 Anhalt-Zerbst 1762-1796
!
prensesi
van VI.
1740-1741
Pavel I.
1796-1801

Aleksandr I. Konstantin Nikola I.

(1801-1825 1825-1855

r
Aleksandr II. Konstantin Nikola
I 1855-1881

Aleksandr III.
1881-1894
Nikola II, (Kars Aleksandra Feodorovna).
j 1894-1917 51. 16. VII. 1918. l. 16. VII. 1918

Aleksi, l. 16. VII. 1918