tSTANBUL 1900

An ouveau Mimarisi ve İç Mekanları o

Diana Barillari
Ezio Godoli

YAYIN
 İstanbul 190o

,'\rı l\OlIll';lll 1\liıııarisi Vl' İl: ClickÜniarı

 Diana Barillari
E:i"G"d"li

İSTANBUL 1900
"Art Nouveau" Mimarisi ve İç Mekanları

Q
YAYıN
Tiırlçı' i~,i'i.:.: 1'1.\1 Y:ı\ın, ]9'J:-
L.liıi'i;n,>!ıııc'ni <"';cd;ıt .\cır
Lı iii f)dl!ı~1)Jjml l-ılikm KUllH:ı1
)'.1 :11 "'/rılllılml1 Clik·in l]lvk
I:.i ',dlK,ı'dwl(l'lirell \,11.\\;]<)\

(;r,ı!ıl: t",<ır:ııı.
,,,n-ı~ıdıi:-,:iıi 1('/:"1711:: \urııl.'.:n'i
L\:;ıılıııl/<ı Ihrdhim )dhil1
\·.fı,m \ILınıl(Jr l' gluıırint, ı'ıordll~;1
fbi"ni <"';t;lfllP;!. 1:"111:1

"ıL'.! y.,', ın )"pı-ı'rıdlı,ıri \kd,\·/ı Y:ı~lnLIrI'

(uıııhuri:,l'1 ('.ıdd\·,j ı.:!.'!, i Lırhi~l' :-'(J2)o],l;llllılıl
Id 1)2122-;112'1 1'1-2r-.+1 Slil'ln)
J .ıı" 11212 2-'+-~-.+:
..• 14·2-.+] i J lIJ

( lifl\ri-.:lıı' ııırh" Lpı-Iııdiı,ıri \I"ıle/i .\.)

1;11 kil;lliifl fwr h.IU" ,,,Uı "III!,. Illınill1iılı
\;, d., 1,'!liııııkrirıiıl j,,ı,,k,,I'J. ,,t,,·I.lı:L,ir.
·.d d., 1,.I~L"\,,.•"Il.,rL! <""~~.'III!Ill""1 .oI1,;,k
1'1.\1 Y.ı\lIlIl1H·\.L/.ıııııırl ...11ı1ı"1I.I\Loııık"ı.ılıilil

("I':.rl:.''ı11 ( 1')'J/, (hLıl,>. i 1'11)'." (,ııııiıli i dll"r.

1;',1;."1 •..• ( r'" , .•.•. ;11 i.!.! J 11.·1\/"

I•..•
J \'\J:l i J'ılj1ı
 içindekiler

Giriş
Pieın' ı .oıi. Cbucle Farri'fl' \"C Is!<ılıhlıl\Lı Art ;'\OU\'(,<lU
Isl;lrılıııl'lılı ı 9. Yii/yılda Yl'lıi[Clıııwsi
ISlarılıul'da Ibıılı .\Iiıııarlar
!O Istaıılıul'da '\Iiııı,ırlarııı ı:orrnasyoıııı
1\1"1 l\OUn';1I1 \{' Ibu Eıkisiıw Kar~ı Ulusal Tepki

Osmanlı Revivalizmi
19. )'ii/yıl Ortasında Istanhul ,\limarisinde ()ry;ırıtali/ııı
"L',\rc],il(,("/Ilrc ()t/rnlıııı/e": Ihrupa'clal1 U/;ıkla~ına
:\I('.\<ınd[(' \'allaury'nin YapıtLınlıtla ;\:('0-( )ıtoıııan .\Iimarinirı (;('li~ll1('si
]bimonclo [)':\ronco: Bestorasyoıı H' Islanı-()srııaıılı .\Iiıııari Uslup Iklll'Il1l'lni
HailllOlldo ı Y/\rOlH.'o·nılıı Yıldı/, Saray Kompleksi IWnyesinde Tasarımları \'(.' BinaLırı

Haimondo D'Aronco'nun istanbul'daki Etkinlikleri (1893- 1909)

ı 900 Dolayları: An i\'olın';ill'JllIıı/~lrt'ri
1\liıııarlık H' "Yerin !\rılaıııı": Osmanlı Tl'maları ı Lıkkında J)(i~iinc(-'ll'r
Vi Ila 'I'asarımbrı: C;"ı"tll'ği ı\lodvrn]l'~tirıııek
1.:!.1. Klasik Epilog

istanbul'da Art Nouveau Mimarisi

:\rı ;\ollH'au Diıiwillinde ISLınhurda .\lilll;ır]ık .\ksleği
]'era H' C;alata'da Art ;'\OUH.':IU .\Iiıııarisi
,,\rı ;'\CJllH'dlll\lim:ırisiııiıl ıstanbul'da ]b~]ıc;ı Uygulayıcıları
!.:ı (;r:ınde Ihıe dt, Pt'ra'daki Tic;ırt,thaıll' H' DliklJın ı\limarilerinde Arı ;\OUH':lll
lst:ııılıurda •.\rı ;\ou\"t';ııı ı\limarisinirı Yayılması
Imparatorluk Konutbrıııd;ı \'e Ilıdi\"a Sarayl'lHIa Art ;\'oll\"l'au

Art Nouveau Ahşap Konutlar

'7C) Istanbul'daki ;\h~:ıp Yapıların SÜrekliliği
:\rı :'\ou\"t'au'llllll Tiirk ,,\h~;ıp E\"iııdı' Uygulaııın;ısı H' c;ilrd(iğli KığllCt
Kı'rıı:ı1nldirı Bey'iıı Yaptığı (~;ımIKa'd;lki ,\hmd I-:atih Pa,:,:ı Ki)~kiı
lhiylikada'da Viyaıı;ı )";ıııkıbrı
1~(lğ;lIit:i K/iylerimlt' ,.\h,:,:ıp ,,\rı ;'\(ııl\l'au .\Iiınarisi

Ekler
])ipııotLır
2J<) ı:ot/ığrar I.istesi
2.2)" Kayrı:ıki.,";1
I'{',:,ekkiirlvr
Türkçe Baskıya Önsöz

Bir Yüzyıl Dönümü Resmi / veya / Tarihin Yakın Fotografisi

'::ıl{)\) ,ılın.! iki ~ ıl kıL\. hir iinı"d,i \ii/~ ıl dijilÜmÜ (iıeriıll' Y;lIJlıııı~ bir kitap, <,:drpll'1

hir f;l~tLıntlyLı !...;ırnan',ı '-l' '0 1...•

lllun·,} i1i~kin sonıLm ;ıkb gdiriyor. .\ııı;H;Lıııı<ısa
hile. felsefi \'(' ('tik dq!.iııındl'rI.: kapı 'l'"IY0f. \";ı!nm:a bu ıamanlarna 1,il(', IS(;Jlllıııl
!ı)nt)"ü hl'nll..'f sl'rikrdt'n. '"Paris iqO()", 'Yicnn;) ..\rchitt'ctufi.' [900" n'y;ı ".\rLI

ıııon in BIHıı.ıni;." iirı1l'~i \';ı1ı~lııaı;ırdan ayrıc,ııık!] kılıyor: ,ıckt,l bir durup dıı:;;lin-
mc. bir ılL'S,\pLı~Il1;l ,';ığrısı yapıyor. KiLlbın kendisi doğrudan bır h('s;ıpla~rna
ÖnemWSt' hik. -ı"ürkıye kamuoyuıu. mimarlara. mimarlık tarih~'ikrinl'\"('kcntbi]im-
L'jkrc \'(' uhii y;ıyıncILlr<1 bir ii.;' sorgulamanın H'ri tabanını sunuyor. ..\:;;ılmı~ n:

unlltulnHI~ hir t;ırihin yakın plan roto;1rafını n:rirken, yükümlÜlÜklerimizi anımsa-

tıyor.

l~L..Inbul ı900\in yaZdriarını. uzun yıllarddn heri tanıyorum, E. Codoli, Türkiye

.\lilli homisyonu Iklcgcsi olardk katıldığım L:\ESCO .-\rt :\OUH'au / jugendstil
.\ Iimari .\Iir,-ısını horuma \'C Değerlendirme Uluslararası Projcsi'nin (ı 9K9- ı9(4)
yıllık toplantılarının dikkatli hir izleyicisi n,' ülkesinin, kaıılımı her ıaman etkin \'c
düzeyli temsilcisiyeli. Özellikle Istanbul :\rt :\OUH.'au mimarlığı üzerinc hazırla-
dığım bildiri H' sunu~lar<J ilgisi hep canlıyelı. 1l.)9.~ yılı Istanbul Toplantısı sırasında
neredeyse sokak sokak gezdirerek tanıtmaya çalı~tığım bu mimari nıirasın uyan-
dırdığı -ku~kusuı diğcr temsilcilerin de payla~tığı- ilgiyi izlemek benim k;in doğrusu
hcyec<.ln H·riciydi. Dr. D. Ikırillari'yi ise H. I)',\ronco Üzerine en Ünemli ara~tırma-
ulardan biri olarak tanıyorum.

FakÜltemize misafir j-jğretim üyesi olarak gelen tan1l1mı~ sanat t;ırih,'isi H' kur,-ll1lCısı
Prof. Dr. (;ebhdrdt'ın uyarısı Üz,erine, Istanbul'un yüzyıl sonu H' (iıcilikle .\rı
:\ouye<:ıu dÖnemi mimmlığını ara~tınnay;..ı ba~ıadığırn 60"ların sonunu anımsıyoruııı.
Istanbul'un zengin mimari rnir,ısının bu hi,' hilinmeyı:n dÖneminin ulusLır,ırası
platformda hakettiği ilgiyi deril'yebilmesi için yoğun bir ,'al)a gerekiy()rdıı. 'I'ıllar
süren ara~tırmaların. yenilenen H' gl'ni~ll'y('n bilgi birikiminin akt<ırılm,ısı Ull1n
yıllar aldı. SIJllunda L:'\LSCO Projesi H' .\Iilli homisyolHııııuılııı b<ına ycrdiği
~jjrl'\', bilimsel knngn.' \'e s('mpozyuıııbr i,'in llilıırLıdığım bildiril(Tin \"(' t1l<ık:ıII'I('rin
uluslar;..ır<.ısı bir ııım,ınlık ;ıLının;1 ;ıkl;lnlııI111 sağLıdl. Toplanıılarııı yoi!.ıın hilgi ,iii~

\erhi (Jrı<ıınımLı !"I;Jnhll!'tın yÜzyıl dijııliınÜIH' ;J\'ıLın lllJııı;lri orLııılılıııı i,'ı'riğiııi.

JÜzl.:yini \l' iincıııiııi h;ırcı clllll'ye ~';ı1I~tllll, Bıı ıwdcnlc "Ist;ııılıııl i \)()i)", y;ılııııı',]
y;v;ırbnn;ı ki;;i\("1 ,l' IJililııs('1 y,-ıkııılığıııı doLıyl,>lyLı dq~iL ;ısılı:llh ,>ı,\diğiııı hUt":,siı
knıt ;ıdın;ı 1,;111;-1 Illutluluk \'1.: onur \-('riyor.
Pierre Loti. CI.ude Farrere ve ıstanbul'da Art Nouveau

ıle~ lliIrclJ/s
P ierfe 1~(Jti'llilı 19()(,'d;ı \';1/<11(,1Ln /)(;~{'llcI'(/ıllt;('~' nJllWII Illr'"

('/JIl/t'/IIForııilll,'1 roııı;ııııııııı ı;ılilı ..•iı kalır.ım<ını Carı:lll. kendısJllIll <"(·'"Illt'dığl hır

kOl",1 ile gt'rdt'k ;!.l"lT"j arifesinde, P()ıh II/odem [... ı :ıırif ll' /Jt'.lII:, «:\rt ;\Oll\('<ıIP> di-
,ll' lilliIıııı l'(' ı.:ijhii~iilııii:;iiJI v,ıı iııct'lilder;ıı; (j .l/lt/ıı (/901 /1ıı1/'1/ fll~I.WII \ıılıı/' "ir

rı;ıiflik ilı' /lr/wi::nı /J{'ıı:ı'ri ılij~/'J/lııi~" bir {)ıLHb. "Loııdrıı jelii /llır;,'le Il/OIIII (111111 br
ılı,bınıtii/" lan/jillf/1II1 ri:;ilJJ/i~. prinıitif ıııııddır/.: ile .lt/Fıılı ii:('lılicili.~i bfl~/llll 11Iı\il (i-
~Adi 11/',\<1: Iuhe" lıir y;ıLıkt;ı UY,llllL Kıl/l'llleri \t' sırd:I,:,Ltrı Il'yıwp n' .\Idl'k'irı ('\in-
dt' d(' han'ııı nd,ı:--ı ",I,ıl(' IııI1ı/t'fl/e" ill' dii~(,llrııi~tir: yat;ık odd"'llldaki Jıijo/l\ ı/I'
L.ıılillllı' i...
ı' hir illi"'; i-:arctidir.
(;r;ııııo!"on n'ya HO -ıd irili lııı/eıı ,I1'11
i 'lI.H/lIll hir lJJIIIIII,lII p,iire, .:..!iiıı('~ ~('m,i.ıı'-

,ilııll'lI .Iııiili hii.ı iii, oIııı1 \'t' (irl'I.: ıur .\dJlrlı/dıın hi(iıuiıııle )lI}1llıılı)H; alıajur ;.!.ilıi ~\'ııi-

liklerin ara"'lIld;ı ya-:;ıyaıı. rııii/ik dilılcııW n' i\Hııpalı Y'lI<1rLırın rOJ1l,lııl.ırıllı \ı' rel ••.
\,-

fe kitaplarıııı okuııı,ı ic\ kiyle oyaLılldll. iı Iii I'lıri,it"l1Iı' ~i~ iııdi h,ırvııı ıııl, ••.
;ıkbi'llllll

hııluııdu;!.ıı 1111
:\rı ;\oıı\l'aıı (,:Cf(.Y\C, I...bııı ;.!.('I\'ııcklcriniıılıo~uııdıınıgıııuhıı ,·11,.111;1

~';lh<ı"'1I111l•••
lkll1tl •••
ınl \·;ln...ıtl\oı-dlL.
.... (h .•••
,l. arlık Pil'ın' ı,oıi ('dt·bi adl\LI LIllın.ı1ı

l.oııi •••
-.\Lırie-Jıılicıı \'i;llld iı:in. '\hhliiııı,ııı tlJplUlllllll CiL d, sııııllırıııııı
y(ik ••• ya~;ıdı:ıı

i,' lIl\'ktlıılaı-d;ı ,\rı :'\oıı\e,l\ı'ıııııı dııidcıı Ill'liri~i. ya~;ıın IdrlllHLıki .\\ rlıp;ılILı~lııanlll

SOIl i~a!"\'Ii idi, .\dctlcnkki IllllllIlı dc:li~iıııi. l •••

taıılııırd;ı lS7()-lS77'dl'ki ikinci ib-
IIH'lilıdclı biL yam l'l1di~ı' ik' i/li~ordıl. () diıııcmd\', Pnd'lllIı (ı:.ıı. hu;.!.liıı BeyoğlU)

sıklı'llığıntLın kurtulmak i(in kl'ndini ycrli h;ılkııı araSlılda bııııılk ('tllll'k (in'!"c

Ey(ıp'\, Sl:lııırııl~tı. S;ıııal ya~aınıııııı ilk yapıtı, koııusu Ist;ııılııırda gı'(ell .-Li,ımfı; 1'0-

l\lallllllll ~ i Sıl)) h,ı~blıı-;ıınaııı ıLı kendisi~ di. i S91J'd;1 IsLınhuLı ;.!.ı'ri geldiğinde

'T \ıın',d hieııt"/JI ,:..!iinılı/ıır '/(lli/ıı/e 'mlnır/ow Jı/)~{//ltl,:..!1 i~,i::. .~ii(:\ii::'ll'rdelı" y;lrar1aıı-

ıııaya {Lıy;ııı;ın lııodı'rıık~t1leyı' duydu)!.l1 tibinti OIl;I, II. i\1ıdlilhaıııil'{' ha~\ll!"llld U'-

s,ıreıi n'rdi. Sultan'ııı Iııııuruna Lıhul nlilııw fırsatını değerlendirerek, (hllLlllll

bd~kl'ntiııin h'ndilH' ii/tJ.(j ii/elliklerini yok {'(len "ı 1/11' ~'Ujl[" I'fdıih. (ıbırn hiıı hi,. /.:ii-
(iih ~t'.\i bIP'''.\l1II H/liı/enı eın·ll,eıII1l,liI.:.:1/1gıı"< kır~ı ,ı/ııi/ltc ({"lırıi,tt"liğiııi k·n. rr .•••:1-

Ildti..'1yakınmasını) "lIlldlı.
Kellt ile oLın i1i~kisilıde s(irekli hir ııo ..•talji ;ıtıııoskrindc y;ı,:,;ıyaıı y:ı/a!" i,'in

",\ı.,-ıı}'ıı I,eııı/criıı./eıı Iıerlıut Iıir der/eli/e" oLın 1\'1';1 \l' "lIIO(/U Illtlw/II1 Lcı"(/lıte/der'iıı

J~I"Hjlli::.it ı'ı' '/(Itt.; '\,-1 J\'uırn'ııır ceF!ıeli, e,l,i Tifrhi.\t'·ııi// II}UJ/ılıı ederi .li/ııı/ula tih-
,illı/jrici /ı(/r/)!.: I'illıılıın" ile HlJğa/i,'i'lıin ,\\rUP;1 y:ıkı<.;ı r,ıdibl Iıir y:ıdsılıwllIll Iınld-
I>T.\NBUl ı~oo

Iı'ridir. ÜstÜn giinlÜğ(j ii/{'Iliklcr ise, eski Istanbul'un i<.:indeki "hir :lIIluOllar hrı.'ll

/l~ıl'II-'"\1 1'11l"1ı11/IlI~, lıeF.\i e,grilıııh, "iihiilıııii~, IJ//hı~[lIrııl ııf(f~all/(f)a('(ı~ı (,;ifı hafe,!i

1'('lıccre/eri ile {/Jı~(/F ederiıı kitnl/(/~I'1I1l1 [".j hiitiiıı IJlI )ıluk d;;/diJdii~e, hii/iiıı IJlI

bırI ycııildaiııe I..,jlf:alaıııı ImluldIRI//(I(I, lıii/iiııiimle hii} jifii hii) iih br hel/t, (Hlu! LL)-

rlııll,HI iııi/diRil/(ie, (/cell/eler am('l!I.~1 ile ~eleJ/ t/lri,ıleri Iw}al hırıkll~llut lIgmtaeah"
oları "nb sotw/dardaıı f)lıı~al/ [ahirelı/Utir'
Pil'rrl' Loti'ye tamanl('n katılan Cbude Farrer(', C/!rmılııe qııi (1-<;-'(1""11/(/
(1907) adlı yapıtında La Gmıule Hile de I'em k.n, o zaman Cadde-j Kchir, bıı~lin
Istikbl Caddesi) i<';'in duyduğu kÜ~'Omsemeyi dile getirir: "/mlmr!arıIı1l:1I1 :erre b·
dtlf Pari_sli o/aıı IlImpamlııl ij:ellikle ktır/wlııcH re Iw<;ul/ılı karikiıliirii, Omda lıer ~e:ı
Hatı'ııııı tt/hlidi: Tml//m)/ı -"okıık/ar, he~ Iwl!ıhilut!tlr, ll/gili:ce _w:ılll/ı~IJlaik t(ı!,e!a!a-
n, ~/1(''/011
~apkıılı ",') ler, ta~T(/ e/hisesi ,gi)lııi~ lull/ım/ar. Bıı Leıwıleıı ('('plıe, '(HU/t.;,al
olmahlmı (oh ıı:al:"', Bir "G:ıuchcmar chroniqııı'" k.n. I:r, kronik bir karabasan) ya-
u

ratan "ti(rler iirpertici <':\rt :\'ouH'auı> ı,jfla/ar iLC dolu Boğazi~·i·nin :hrupa yakası
i,'in de gÖrUşU aynıdır: ",\Iodenı tar:. :\ınıpa'ımı ını k(j~e5iıufe de pek remçtadır" sö-
zÜ, Farrerc'in, romanındaki karakterlerinden birinin ağzından yorumudur,
Loti'nin \'e Farr(.'rc·in gÜrÜşleri. Özellikle yüzyılın başında kent mimarisinin
fizyonomisinde ı\rt :\'ou\'cau üslubunun nı' kadar belirgin olduğunun bnltl olması
bakııııından değerlidir. BugÜn de, Istiklal Caddesi'nden (o zamanki adı ilc La
Crandc Huc de Pera) ge,'crken n' ona bağlanan dar sokaklarda geıinirken, :\rt
:\'ouH'aıı Üslubunun, Calata H' Pera'nın (bugÜnkÜ Ikyoğlu'lmimari çehresine incc-
den inCl'ye nasıl biçim \'erdiği hakkında bir fikre sahip olmak münıkündÜr, C.lbu
H' Pera, i~'inde daha <';'okhderojen etnik kökenli :\\Tupalı H' LL'\'':HllL'nler'in oturdu·
ğu kent i~'inde bir kentti, Farklı milliyetlerden, TÜrkler'in "Fa'nk" diye adbndırdık·
ları bu gayrilıÜislimler Imparatorluk tcbaası idi, Bunlar. Ist:lI1huLı tÜn.'"lr ol.ır"ık yer-
leşmiş Anupalılar (ıtalyanlar, Yunanlılar. Ingiliıler. Fransl/Lır. .-\nısıuryalıLır, .\1·
manlar \',b,); konsolüsluk koruması altına girnll'k amaçı ilc Ibtl scfarctlı,:rinin \'CHC-

sinde dola~aıı Yahudi H' Erml'nill'r: Istanbul'un feıhindcn sonr.ı Saray'lll hdirli bir
iiıerklik tanıdığı ,\la,!.!,ııifictl COlllHıııııiıil'ıll11 son \'arisk'ri olan C.ıLıt.ı'(bki Ccnt.'yi/li-
ler'dir", L('\'antanler <.;'oğunlukLı i~H'a·ıı. in~aal\'1 \{' miınardılar. :\r,ll'lfInd,1 lı.ıl~.lI1
Haiınoııdu I)'/\ronn)'nun d.:ı yı'r aldı~ı ;\nu!l"ılı lllt.'slekta~l.lrı ilc l)('r.ll)('r, (;.ıLıt.ı \('
Pera'yı, Istanbul'un metropoliten •.ılanı i<,;'inde :\rt \'ouw;lll y;ıplLırın b.ı~lı..'.ı y{)~un·
luk merkezi halinc getirdiler.
Buralardaki sefaret hin.ı1an, haııkıl.ır. büyük otelin, tiy;ıtn)!.ır \e •.• ı/r~'·-
Cflııu'rlolır, til,:;ıri kıınıllı~Lır, ht'p"i, tmi"ılerin \'t' Baıı rah.ıtlıgın.ı .ıll~l1ll~ kO/Il1(\ı~{'-
lit bir h;ı1kııı gereksinimlerini k.ır~IL\lll,IYd ;ıI,Lltııııı~tı. Per;ı, (;,ll'lt.ı il{' IX'f,lb\'r ():'o-
rıı;ııılı h ••~kentinin IbıII. 11ıod{·III"r dogrııltll"lIlHLı ınodnnlı'~nh':'oiıh' \ iırin (ıııı~ııırıı-
yordıı: ;ıncıL, \'ı'Şilli ıiy.ırı'ı\'j]l'riıı dl' ~.'.ii/kl1lı('(liği gihi, ıııoı!.ı"ı ~e,'rııı~ hır e"intinin
I;ı,:r ••lı \'l'r"iyoıııııııı y;IIlSlldll h,ı/ı .\rı :\'tlll\ı\ıu ıııiın,ırilı'rin h,ı~k.ıı.ı~.ır,ıı.. ııLı~ıı~1 hiı
dtriı\. Bu. ]\)" yıi/\ıllıo~l1l11";I, ii/t'lIikk dl' Iltllllu \ı1l.lrın :'o{llII1ll.1 ıl\\~rl1 k\'nt {)r~,ı-
rıilll1,ı"IIlIIl IIl(}{lı-rrıll'~ınl'si H' Ibtl :'o[.ll\d.ırıLınıı.1 11\ı1l1nılrıı.I:'ol :'oır.ı.•ınıl.ı llıı,I\I'111,lll
IH'Il'diyt' ~'iirH'tiılıilıdl'ki, y,ıpı ~i1Ill'IIlll'ıiı..lt'rllhkki \\' ,11t \,ıı'ı llIıld.ılı.ıI\'!ı'riI1l1ı'ki hır
LA diıi rt'forııııııı :'oorııını idi,
 (ilKi';.

Istanbul'un 19. Yüzyılda Yenilenmesi

1 .s_~.s yılıntb gcr\'ckl\.'~Cll Illgili/-Türk tk;ıret ;ınla~nı;ısı n' cınli i/,kYl'rı,.diğl'r dl'\'-
Icılnk \apılan hcn/(.'r ;ınl:ı~l1laLır ilc Ir\_~q yılında ı. AhdulJ1H'Clı'ilı uhta
\'ıkı~ını!l .ırdıntbn ilan edikn \'l' 'Lilliimat krm;ını diye tanınan reforııı y;ıs;ıl;ırı,
():-;ııı,ınlı b;ı~kcntinin Ibtılı anlamd;ıki kentsel deği~inıi d(l~rulıusuııda teml'1 ;ıtlll1nı
(llu~tıırıllll~tllr. BÖylece. ha~llL'a .\\Tııpa gÜ\'krinin cndÜstriyel yatırım \'t' giri~iııılcri
dl':-;h:kknıııi~ \'1.' Imparatorluk yiinelil1linin modcrnlcşJl1esiıw Ünayak olunmuştur.
T;ın/.lmaı'ın ilanından daha iint:e. ha/ırL.ıYIl'llarından biri olan Sadrazam
.\lustaLı He.:-:;itI\ı~;ı, I,ondra'dan IS36 gÜ/,linde.: II. ı\lahmut';! yolladığı bir me.:ktııp-
b. Sultan'ın dikkatini :\\Tııpa ga;l'.'tl'lerinck sık sık yer alan TÜrk ahşap yapı sistemi-
!lt,' yÖneltilt'n c1e~tirilL'n.-' <;eker. Bu sistem. yerll,.'~im alanlarını yakıp kül eden sÜrekli
yangınların teınel Ilt~dl'ni olarak gÖsterilmektedir. Vezir hi<; olmazsa bu felaketler
\'csilcsiyle, "gcom(.'tri kurallarına uygun sokıklar \"(:'baıı yerlerin mÜmkÜn olduğun-
ca denklcştirildi~i' rökonstrüksiyon planları ilc geleneksel ah~ap ederden olu~an
dokumm yerini, "yeni bir üslup ve ,-ekici bir biçimde" ta~ \'l' kÜgir yapıların alması-
na önayak olunabilccq;i;inden sÖzetmektcdir .
.\Icktup. yol geni~lclme gereksinimlerinin ve taş in~aattaki deneyim eksikli~
ğinin yol açacağı kısmi istimlakiara en başta mal sahipleri tarafından gÖsterilecek
dircncin yaratacağı teşebbüs zorluklarını gÖzardı clmemekteydi. Ilk engel, mal sa-
hiplerinin binalarını yeniden ta~tan inşasından elde edecekk'ri maddi ,'ıkar Öne
sürülerek aşılabilirken, :\\Tupa'dan az masraf ilc bazı mimarları ve meslek adamları-
nı getirtmek ikınci engeli aşmak için gerekmektedir. Ileride Batı kültürÜ almı~ mi-
marları kuııanmaya de\'am cdebilmek için kcndi memlekclimizden yetenekli on vc-
ya onbeş genci. mimarlık bilimini ve sanatını gereği gibi öğrenchilmelerj i•.;in şimdi-
den Avrupa'ya yollamak yeterli olacaktır; bÖylece sekiz on yıl sonra "Batılı mimarla-
rın" maaş harcamalarından da tasarruf edilmiş olur. ı\lcktup ayrıca "Avrupa'da mo-
da olan üsluba uygun cv ve dükkanlar inşa etmeleri ve ileride u/.<ıtma vc geni~lcme-
lere imkan verecek yolların açılması için uzman mühendis \'c mimarların kullanımı-
nı" tavsiye edcr. "Ancak Fransa'da tek bir hinada on beş veya yirmi aile yaşadığın-
dan, binaların büyük ve masif olduğunun, Islam geleneklerinin ise bu kadar sayıda-
ki ailenin beraber oturmasımı uygun olmadığının hatırlanması gerekir. İngiltere'de,
Islam ülkelerinde olduğu gibi her ailenin durumuna uygun kendi evj vardır, bunlar
gclendJerimize kesinlikle uygun, basjt H' geni~tir. {)yleyse, sii/. konusu mimar \'('
mühendisieri Ingiher(:dcn getirtmek gerekecektir"'"
Kentsel sorunlara ohın duyarlılığın ilk i~arcllerinden biri. Osmanlı başkenti-
nin ı:25,000 ÖI,Tktc topografik planının (;ıkarılmasıdır. Bunu gerçekle~tirıne giire-
vi, orduyu Prusya modeline gÜre yeniden dÜn'nlemcsi i\'in ii. i\lahıııut ıarafından
Istanbul'a çağrılan Ildınuth von ı\lohke'yc vcrjlıni~ti, Siiı konusu topografik pbn.
Tanzimat renmını'nın ilanından heş ay Ünce, H llaıiran ı~H9 tarihli -Hqit Paşa'llln
çoy,u Önerisinin dq:1;crlcrıdirildiği- bir imparatorluk huyrup,ul1ulı hngiirdilğll kents('1 11
ı,ı:,;~:;uı 1~)0ü

iill..:l'kleki ıııiieLıh,ı\elerilı eliiıh'ri iı:irı Lı~(blı ol i ıııı,;-t LI , I;LI l1liicLıll<ıkler de. Iıir \dr •..oI-

~ırıld giir(' \'ILLI ,\lo1ıke l;ır;ı!"IIHLın ı;ı\· •..iye edilıııi,;-ıi'

i)ll 1)('1:~('lliıı (inenıi, kel1t •..t,1 iilv,kt('ki ekği~irııkriıı kOJllrollel Iıir pLin;1 t1,I'

y'llllıı<ı •..1 gereğiııi \ ıırguLlInasınd:ı y;ıl;ır: ., \erinIdsına \'C 1('•..\ iye edilııw •..iıw kır,ır \e-

rill'lI sokakLırın geni,;-likle'ri \c' yiinl('ri c:i/ilecek \e f;ırklı rel1klerl(' gijsıerikcekıır: kı!ı

LırkLırı, y,llli eğimler helirtill'cd~ \"(' lli\Cll:ıl1dırı!:ıc;ıkıır""o I;ıı~rıık, filldııS:ı! giil..:liikl('-

ri \'C 1lH.'\CU[ g;ıyriıııeııkul dÜ/enlerinin gcıil"tTe'ği l'Il,gclleri gij/.ırdıı'tllll'dl'll. :.!ercck-

(:i1ikle y,ıkLI~:lrdk. y:ıpıLllllllı~ ;ILınLrnbki siirekli yangınbreLtil h:ırdlıo!ııııı,:, dok\l(Lı

l'l:ıp cı:ıp ger(ykl('~ıirilecl'k :l';-dııı;ı11 nııieLrlıalderi yq~lcr. Bu hiilgeler iiıcl plill1LırLı

dCı/clıikcektir: "11Lına giire uyguLın,le;ık fııiı['ın !ıu gıi/('lııııieLılıdkkrilı 11l'n1l'n g('r-

~'cklc~ll1l'si (:ok fııiyÜk 1ı;ın.:;ılıı,ıLır ge'rektirdiğinden ı... ı.... oruJl \e gi'I,:IOklt'li iiıılt'-

Illek '1I11,lel ilt' s:ıdelT h;ıli h,lIIreb ho~ \"('y:ı -.\ILdı korusuıı- y;ıngınd:ın yıkılıııı,:,

,ı!,IııLı!"eLt hulun,uı hilı.ıLır siiı koııusu pbn;ı Iı;ığlı k,ıLıcıktır \l' hunl;!r, •..,ılıiplt'riniıı

m,ıddi dunlllıLırııı;1 gÜrc' ta~t;ııı iJl~;ı edil(,cl'ktir \t' ek 1,ll1l;ılııi~ il' t,ı,:,ı,ııı in~;ı;ıt;ı giirıi

y('tlllt'ycııl('r \t' :ılı-:;,ıp tercih edenler. y;ıpıhrını sıııır korıı~usu fıirı;ıLmLııı td';- Iıir du-

\dr il(' dyınlldk ko~ııhı~'b dlı~;ıpl;ıJl in-:;;ı n!('!ıi!cn,ktir ı...]'":ı

() sll":lLml;ı lsı<ıııhul'u ()Iu~t m;ın h,ı-:;Iıc;ı ii~' keııtsel yoğunLl':'l1ladan ı,c ;;ıI<lI;I,
,\sy;ı y;ıb"ınd,ıki (-"hi(Lır, I /;ı1i~: \(' .\Lırılldra /kııi/i ;ırasınd,ıki y;ırım,ı(beb :-:cıi~-

ıııi-:; \"(' (.'oglılılukLı dd ,\/cıslııırı,ııı niihısurı oıurduğu lst;ınlıulı, ,,;ıd('("c sorıııııcusu

lmpar;ıtorluk buyruğunuıı iiııgiirdiiğıi ycni :ın;ıyol ebl'nıniııe rıı:ıruı Lı1lyoı-du,

I~ııynık. "SiiiHi \"(, '\lvd('\ilı,ıı\(' Kapısl'IHLııı \C' /ky,lIl1'(;11l I-:dirııı'bpı'y;r \"(' de 1~,0.-

ribpl'eLıki \~;ır,:,;ıınlı;ı P;ı/;ırl'lleLrIı ,~('v'rek I\.;ıdırg;ı I,iııı;ırıı'ııd,ııı smbnrı iı:iııdvki

Yedikule'ye \'l' Iblı,:vI",lpl'd,ll1 Lyıljı'ı' bd;ır Il/:ınall Iıir diıi yol"''' iiııgiiriiyordu, I:IIIl-

Lı["In gl'ni,:,ligi :20 ıira (;ı~;ı;!.ı yukın i :;,20 lll.) obr,ık helirl('lırııi,:,li. [>igl'r ~olLır i\'in

isc gl'lıi~likler i:; (11.-lO rıU. 1.2 ((1, ı.2 lll.) \"(' i () (/,C,O ııı,) ıir;ı lILı!";ık s;ıpt,ııırııı-:;tı H'

c.:ıkıııdl sobkbr y,ıs,ıkbııml~tl.

.'\l' hu pl:ın, Ile dl' onu i/l('yen diğnll'ri kl'lltsel de,0.i~ilıılvri dii/c'lll' "okııı.ı-

cLı ('tkili oLıcıktl. "1",,11)('1,ILıc;ıkLın ullSur. siirckli ~';ıll:-:IIlLırdl. Yo! :1;2.]l1lrıdik dl.,rlı

dO/l'lle' d;ıyalı eLılıa dıi/,giiıı ':'l'llı;ıLıLI uyarLınnHsı \l' Lı~ kolıstriiksi~(!ılıJll ;ılı,:,:ıp ::]-

plLlfln yeriııi dlrıı:ısı ile konut dokusuıııırı Yl'rıil,'nrıwsi .~iri,:,iJl1lni. y;lllgıılılı kıLıp l"l-

tiği ;ıLınLır i(:in ,'.!erc.ykll''iıirikrı Iıir diıi p;ır •..

t'1 dii/l'n!(,Jlw"i ilc dl'skklvıııııi~ti. 1;.1/1

dıınIlIlLır,!.I, kcnts('l iik:ckıeki plaııın dii/gCırıliiğii. y;IIl,~IJl(Lırı sonr,ıki ri.k(ıI1,:rii~,i-

~onLırırı ~'('riılt'. Iı;ılııy n' \ cc;ıl ,ıbnLmlı p:ırsl"b •..yoıııııııırı iir(llIii oLıhilır.

\~rı \,' lI/:lk yı'rlcrdc y;ı1nl/l.:;ı ~oksul ;lilt'II.'rı' ;ı1I,:,;lp ~:ıııı iıı,:,;ı.ıtı iıııi \l"r,'n

I:--;~IJ Iıııp;ır;ııor!ıık lıııynl~ulld;ıki Lı\-"i~clnl' \l' olıU i/l{'~('ıı \iilll.'lllWliklvr,kki \.l-

sdkLILI k,ır,:,ul. :ı1ı,:,;lp l'l. indl.' II ()IU~dn gl'll'rıd,S('1 dokuııun/ııi\ imıı'\,' d,,\.IJl1 dıııv,i.

keuıin ;Ik,:,ı' yenık dll,:,llll'silll.' ~()I ,ı,:ı~mdıı: ı:-;:;~ilı' I'-I(J(, \111:111

,ır,ı,ıııd,ı ~~'i \,111'

gııı oldır.~ır iH's';ıpL ii LI il ı,:,tır: InırıLınLııı ,'rı ~ıkı,ı (ILınLın .'l'.ı,ınd.ı ı:--:;(;,Lık] \k':ır.ı\

ıriikoıı"ıriıksi\oıııı i,:iıı l('rr,ILI'11 luigi Sıcıı:ıri'\t' !',lr~,'ı.I'\(\1l ı,ı.ıı~ıııı h,lIlrl.llıl.l i,:,i

12 \("rildil, IS("'cll'ki 1I(I(";qı;I,:,:1\t' I:-;-(ı"dl'ki ııı.'ı-.ı \.Ill~ltll.ırı "ı\IL.lhiliı

 '. >

1"[,Iıı"lır~LI ,'ııır,ltlLıı ,Lık. UIlIll \ıll.ıı-!ııı ıdılık\' dt' lıırlikıı' \,I,:"I\.I~·.ık.Lırdı

LL) ı l'~k ı...,lrkUll," bır \.ll\~1l1 ..,.ılııw..•nw I.\luk ııl.ııı ~t·t\\- ('!ıdde,,' "dnıı,ını Jl'.Llllıcrı·!.

ımll ~,ı\k 1.11l1mLn "\-.-IT,'\I k.lII/,'ı1,I\.1II l'll 1,IJı~j <:1'{c'" Lıııık oldugu lıu 01.1\, Ollll.

\hblull\.11l ,,",'mkmhil'ki hı/lı \t'nilı'nnH' h..ıp.\ ...iıc ...i h.ıı...ı...ıııd,ı\111\'11111 d{,~t·rlt·f1tıir

ııı<.'kr '·,IF'm.I\,1 ~.'tÜrl'''''·l'ktır. Y.ın~md.Hl ıllh",' "hf.ıııhılı1 ItI,'llt'ı',IC\'I'k kıırkıııır .I~·11ı

h-:m. c·,ı.~,·il(·,~(-nt<·:.
\Ibrtım" uy,ırı i~,\rdkfll\l dl' ",'/,T ".Hıl<l.'nı :..wllllllll hl'lirtl\i
hr.ı'ıl~ulı>ı(••.yk ,'ü"kü Jlc'r .l.ıkik.ı "lll/wl" 1'1' /ıı'Hlt'T/ lı'tli.it'II ilı}1.l ('diliwr. /)jrbr )ı1
ii,:.'y \.mpr::,ıwk ı·tti.~i \ ",ıl."ıı:; :'lIkt'mc'rj"ııi" i! 11‫ן‬il''.:..:..111/ I'JJıij/.: "wlltllle_,;, I,jr tlıllw
~')r,i:'j~j"ı..k', l~ir Fimı.ı r.1r411ı.i.1tIhrdl/l~lI/ iri" Inı ~(j::.ijıı Ill/l1W/1I11 de.~erleJllliri,/~.I,

hr :\.Im,m Finn.ı r.ır4m.Lm h·lli.k" ill::-1(\ljırııi~fj, ı;o:;:e, htdlllm1"UlI, açık tıırıııınj

.i:Hurtır .lr.ı."m.Lıkj'l'll~r.ıkll .Lınln'l gölg~~jlliı/ l'urdfl,~1l ~)kakları Iltlkkıılilıı ~ii"ı/e"ıı'-

le:' .;.ıI:...,>:tıkL.ın"'.Lmxmr,ı, Hrlc'~m;~ l~fI iki ~ö::.,dc'l/ korkımıı:; ( i'"

}.\cnt pb.nl.ınusınJ.3 1l.l, yÜl'YII boyunca sÜren Batılı biçimlerin rekalwıi. ha-
n YJ.pl n"' ~chircilik yön<.'tml..'liklerinin yürürlü~ı' konması ilc <ı,'ıklanır (1848, 1856,
1555, lSö:\. 1S-':;. lS-:--. 1882), BunLır, taşın ;,ıhşap konstrÜksiyon un yerini alması-
nı. soLık cephelerinin aynı hizaya girmesini \T kent tcmizli~ini destekleyen yön-
temler öngörmü~ \"e de aslında Islam yasalan ile ba~daşmayan. toplum yararına is-
timlak olgusunu getirmişlerdi 118561:', Kenbel gelişmeyi düzene sokına gerekliliı:ti.
19" yu~ılın ikinci yarısında hızla artan nüfusun harekete geçirdi~i bir aciliyetti:
I\.entin nufusu. lS44'te 391.000 \"e IS56'da 430"000 iken. IS7S'de 574.473 \"C

iSS6'da 55152-:- kişiye ÇıkmıŞtı, iSS6 \"C 1906 ~lIları arasında ise 13,049 kadar az
bir artış görülmuştur. Bu \"erilerin de açıkça göstcrdigi gibi demografik artışın başlı~
ca nedeni, Osmanlı Imparatorlugu'nun uzun parçalanma dönemi sırasında :\lüslu~
man halkın uçsuz bucaksız topraklardan göçü olmuş: en buyük artışlar Kınm Savaşı
i ı854~56) \"e 1877 Türk-Rus sa\"aşından sonra kaydedilmiş: ancak buna, 1840 \"c
1900 ~ıllan arasında IstanbuJ'a yerleşen ı00,000 kadar yabancı da eklenmiştirı",
Yönetimle ilgili ilerlemelerden özellikle .\1cclis-i Tanzimat'ın Kasım
IS57'deki protokol ile genel hatlannı çizdigi reform Önemlidir. Istanbul\ı 14 yÖne-
tim bölgesine a~ırmış n: -aynı yılın aralık a~ında belediye lUZÜ~(jIl(.· kanışacık obn-
\1. bölgeye (Galata. Pera, Tophane i "'deneysel" belediy<.· statüsü tanımıştır. Bu sta-
tü, 187J"de bütün kente ya~ııacakıır" \'1. bÖlged<.' halkın ',(47'sini oluşturan yabancı-
lara uygun kentsel koşullann sa~bnması i,"in Batılı tk'detlerce de destı'kleııcn hu
önlernin ardından, Galata \"(' Pera'da, reform yolundaki kesin kar;ırlılı~ı -"\'fupalı
guçlerc kanıtlamak amacı la~ıyan i~lcr ~<."r,><,'klqtirilir. i .sSı-fde ana yolların kıldırıın
ve aydınlatma ,"alışmaları naşlar n' "'lfakÖy :\h-ydanı ;!<.:ı1lr: IH6fd(' ('11 kı •.,ı ••Ürt'

içinde gerçekleştirilecek olan Cabta surlarının yıkını kararı alınır n' ~'t'ni \ulLır ,ıı;ı·

Iır: 1864 \'e Ik69 yılları arasında Toıbirn'deki Ilıristıy.lIl 1Jl1'l;ırlıkLırı Iı.ılk !ı;ılll;l'llTI-
ne ç<..•.••Tilir: mühendis Eıı~('ne i !enri (;;ı\"and'ın l(iıH'1 prrıjt' ...iılt' giırt', 11-17.2 ıle Is7.:j
pIJan arasınd,ı. flrldlama S55 nı. ul.llnlu~lInttıkj Y(Jklı~ fiıııkülcr I~',ıı.h, k,ıhlolu dı'·
miryolu,J hı':;:; m'lik bir nin) f;lfkını i1~;lr,lk C;ıbt;J'nın;ıh kı\lrnLırılıl Ld Cr.ınde Huı'
dı: Pera"nın ba1bn~JCın;ı biı~ı,ır; hıır;ıd;ınlıır ;ıtlllr<ıIll\'ilY hdttı T,ık ...iııı'e 11ı.lllır' 13
i ...•
! .\ N i~(II 1 ~Lil i)

YÜıwtillılc ih.,:ili rcrıırlııLtr. y,ıpıııı yii'H'I!1ll'liklt'ri. kellt illty;2.indd:i Itliıd;ıh;ı-

Icll'l" n' [oplu LI~ll1ı ar;ıı:brıııııı iyile':'ıirilrlll· ..•i. \-1. I)ijl:.',('yi keııtin rllodcrllll·~rııe'>irıd('
:ı\rıc;ı1lkll hir dclH'Y ,ıLını Idiııe g("tirdi, Bdlllı tipolIJjilcrirı eklcrıdi:!! <;rık g{'rıi~ hir
y;ıpı t1{'ği~ilııiııe iiıı;ly;IL olundu, ..\rı :'\OIl\C:lll 1I1innrisiııin k<ıLıylıkl:ı ~ird)ilccc;1i IJir
:ILılı suııuldu. (,:ok h{'lirgin iblllfı ..•:ı1 I)ir pliir:ı1ilııı ii/{'lli~ini k<ınırndY;1 d('\iJIll (·(kn
IsLınhul gibi hir orl;ırııd;ı. :\n :'\OU\{';IU, ı. J)(inya S:I\';ı~I"n;ı k;ı(br, ).!,c(:rni) yıll;ırın

ıııodal;ınn;ı ,ıit i/It'ri ta~ıyarı historisi"t bir se~'meciliği (ı:.n. ckkkıisimıi, sÜrdünne-
de ha~rolÜ Üstlenerek en kOlıııOpolit I..:ehresirıi sundu. Bu dqlhiııılcr ile Ist;lBbu!
"kendi Tiırk-Is];ıııı karakter hliÜinlÜğ(jnÜ k<ıylwtti, ancilk -I..cyncp ('elik'in J(" gri/·

letlıkdiği gil)i- ~'oğunlııkla "'\\Tlıpalıbnn oturduğu rn:ıhallelC'rdı' bill' Batılı cepheleri

ayncıı ııyguLıın;ldl" i~

:\rl ;\(HI\"('i!U nıimarisi sadece Pera H~ C;al:ıta iLCsınırlı kalmadı: LL).yÜ/yl'

lın ikinci yarısı ik 20. yU/yılın ilk on yılı arasında kentin an:ı geli~im yollarını i/k-
yert.k yayılma giistcrdi. ()ıcllikle, yapılanma a~'ısınd;ın canlılığın IL. .-\bdülhamit

deHinde en (,:ok kaydedildiği Taksim (Petits Charnpsl . i Lırhiye . 'ji~li ebeni ho-
yunca \"(' de daha aı iil,"üdc Tophane'den J)olmabah,'c'ye uı~ınarı kıyıda. gL'~ikta~

\"(' Tl'~\'ikiye'den gl',Trek :'\i~ant;ı~ı'na doğru ,'ıkan J)olmabah~'e (,:e\Tı'sindeki tqw-

lik alanlarda gÖrÜldÜ, Yerli yapı geknekleri ik, br~ılıklı i1i~ki5ini sÜrdÜrerek. Bo-

ğazi,'i'nin .\\Tlıpa yakasındaki kilylerde . .\Iarmara Dcniıi'ndeki adalarda \"(' scyrek

olarak da Asya tarafındaki Usküdar, lkylerbeyi. KadıkÖy, Fcnerb~}hçe'Jı' de yayıl-

dı. lı)6()'1ı yıllarda bile halen bu mimari mirastan ayakta kaLın bir l.,,'oky~lplt;l [astLı·
mak mÜmkÜnken. sonraları hÜyÜk yıpranmaya u~raJılar: "Bugün muhtL'l1lekn
dÜnyada -J)a\'id (;ehh;ırd'ın ıı)67 tarihli hir makalesinde okudLJ~uınu/,ı ~iirı'-

Istanhul'dakinden daha fa/la lloreal üslup iirncğinin hulunduğu hir h'nt yoktur. ()

Usluha ait yapıların sayısını kesin olarak sÖylelııek gÜl.,,'tÜr: ,IIK,ık ku~kustll ~Ü/kr-
(Tsinden 1)~lhsediyoflll"I"

ıstanbul'da Batılı Mimarlar

R e~it .1ı.ı~,a'nll.1.. [S:o,() taril.lli lllektlıhul1daki,iincrikri

LLnl{ rdııı IllI ı, Rltılı Illıııı,ırbrııı u/ın:ınlıgııı:ı
~lr.hınd:lIl
h,ı~\ umı,ı!... \ l' ()sm.ınlı
ilk gı'r\'ı'kk,~tiri-
lııı!',ır.l-

lorlıığıı tch:ıası olup gl'll'n',0.i l':ırLık iiğrl'IlCilı'ri ,\\flıp,ı'nın gÜ/vI s.ılı.ltLır .1Lıdı'rni-
Ivriııde \c miilll'l1disliL okulLınnd;1 cğil i ii H' yolı.lI11;ık nldıı. IS-HYlI \ı1Lır~l.\lı b.1~l.ı\.ı·
Lık. lınpar;ıtorluk ıııiııı,ıı-Lm h:ılll'tLlnltlı ()lu~tıır;ıtl Frııwlli H.ık.lIl .\iksi ü\~'k'rı i"iıı
Il:ıris'te ı'ğiıim ,dnı;ık hir gCIl·lh·k lulini ;ı1dı. HunLırd.\lı ilki .'\iı..:ı)~ı)s ı~.ı1\.lrı ~l:-;'::('-
IS':;Sl. ıs·t,"!·dl'11 ıS-t':;'{' kıtl,ır ITı"ok S,ıinll'-H.ırhı:.ı ılı'\'llll' l'~kr: ılllll ı:-\-t_~',k
S.nki ... Ihl~:ırı ( 1:-;~ ı·[ S'l'l) \l' q-:~itil1ıiııı \'i\;ııı,ı. \ l'Ill'llik \L' h.ı~k.ı .\\ rtl!,'l kı'lltk'rin·
dl' (;1I1\:111II:ı\,ıl1.\gop i, ıS~7 lS-;-':;'. :>11111.1
d.ı :-;111\(11\\.I:-\·~{\ [:-;~Lj\ \ı' lı'\llll I~.ık.ııı
14 \ I'''.:;.:;-ıq~.:;ı iıkı
 (j ı ~ i ')

1.111/irıı;lt I"('rm,ıııı'ıun iLIIIIIHLın iinı'e I\Lınlıul'(Lı ,",ılı~;ın Ydh;Uh'l rııiJ11;lrbr

;ıu\ırııLı ell k;ı1;ıIı,ı1lk grup. Ticiııo'lıJ Iıir ;ıilenirı \OYIJlHLııı g('I('n (;;ı\p;ırc h)ss;ııi

(J :-,()lJ-J Ss_~. ile \'DILırr ,1,"ILın ILıly,lııLJr'dır. 1~IJ\ ~';ırı ı. ,'<icoLı l;ıLıfımLın, I'('r;ı'ııııı

rıı,ln/;lLdl tl'pelı'riııiıı biriııdeki I,~USS('Lın'ıi'rıiıı irı~;r;ılıııı i/l(,11H'si icirı Is.;Tdc

()\I1Lırılı h;ı,:kt'lltinv ~oILIllrııı,: oLııı (;;I\p,ır(' I:O\\;lli'ye kıs;ı \(ir('d(' k;ırdl',:i

(:iu\t.'ppv i 1.'122-1sı) I) dt.' k;lIlldı. ()rıuıı d.ı i~hirliği ilc '-;;ır;ı~' \ ('ya iill'l ııı(i~ı('ril('r

iı:ın (incıııli i,:ln g('r~yU(',:lirdi: i [arbiy(' Se/ilrdi i,'irı Wıh-ı '-;cr;ıskeri i Lısı;uwsi

ı
\] S..j 'ı, Ibriilfiirıun hindsı l ı :-;..j'1-1S..jil, SulLırı,ı!ıllld .\knLırıl'nda u'ni .\ lt.'ktclı-i

S;lIl:lyi bin;!'.,ı (Is..j(,), YCrli ILlly,m'l'iy;llrosll (1.'-;..j(11,:\y;ı Sorya'nın rcsıor;ısyo!l (,:alı~-

lıı.!Lırl ı S..j-;-- [S-ll}}, He~iı ]1;1,:;1 '-;;ılıils:ır;ıyı \ ı S..j7· ı S..j9 f, kıly;lIl

i Lk:ilik I\.oııırııı res-

IOLı..,\'OIlU \ ı S'1()1. 19, yii/yılın ikinci y;lflS!lHLı iiıwndi profcsyoıwl giire\'lere ;ıtarıan-

Lır n'y,J I..,t,lll lı LI i Jlıinurisi i(,:iJl yeni yiirıelilll ar;lyl,:Lırına kOltlırel btkıd;ı buluJl;ın

ILık;ln!.ır ;ıroısırıd" (;i;ıcoJ11o i ,coni, (;i()\'anııi Ibtli<.;\a Ibrborirıi (I S20-1 Sl) ıl.

(;iıır.o..:io [)llllH'nico \e Frcnlv '-;t;IJ11P;1.Pieırfl .\Ioııt,ıni (ı S2lJ- J ssi f n' (;ugliı·lrıw

Sı'mprini ı
(I S..j -1917'1 \';ırdı:' L1us;ı1 ()snı;ınlı Sergisi kompleksinirı !;ı<.;;ırııııı i,'in

IS9) yılımLı 1)";lroJ1cll'nuıı ,'ağı-ılı~ı d,ı lLıfy;ln \;ırlığJnın buııdıi!1 itih;ırın dl'\'drııı-

dır. lt;dy.ırıLır'llı prol'csyoJl('1 ;ıLIIHLlki y;lyrlrııaLırı. lıa~l;ı h';III\11 mimar \'C mii!wıı-

disleri Lır:ıfll1tbrı dıırdıırııldu. HurıLır, i S. ~ii/yıld;ıJl bıı yarı;ı ()srndnlı S;ır;ıyı'ııda Lı-

hııl c\tinlikll'fi kiiltiirel Pfl'\ı(ıkri ;1,'lsllıd;1I1 gii(,:liiydiilcr: yerıi llIC\'/lI;lt;ı ,ıiı hl'kdi~l'

y(illl'lirııll'ri i,'iıı iiıwnıli giiredl'ri iistll'ımwk ii/{'re ,'dğrrlml,:Lırdı: iilH'rnli Lırnu hi-

)ldLırrnlıı proje ilı;deleriııi k;lIdlllYor \lO ;':'l'lll'llikk yiiksek Iınldkri oLın I..,Lııılıııruıı

Ibtrlrl:ı~rn,ısını Iıl/I:ırıdır;ıcık ken! pbnLıflııırı ,'i/irııilH' d;lllJ':llLııı!lk ('(li~{)rLırdr.

l'"ransı/,Llflll l'tkisi, 19. yii/yılın ikinci ~',ırlsllJ(Lı s;ıdı'('{' Ik:ııı\-,\rb

I\.Lısi,i/Jııi ihracı ile sıııırlı k;ılıııadı: ;n'rıı 1;IIıı,ıIHLı .\Lrril'-.\ll:~lI"'Il'-,\Jlloilıı'

Bourgeois (1:-121-1:-;:-141, l.t'OIl I\lfyillt,l' 1;-ISS'11. :\dolplıl' .\LrilLınl \ı' .\In;ıı\dre

\':ılLıııry'rıilı (1:-;'1()- i 92 ı) bt kıLın s,ıyesilHlv (hl1l;lnll rc\'i\ali/ıııiııl' kesirı Iıir ı';ndı-

Iık dd s;Ii!Lıdl. tt;ı1y;lıı kiikcnli (:\in'"li h;ıhad;ın I\Lınlıu! doğumlu) dıııd haıısı/. mil-

liydli \l' l'onlldsyoııllı (IS7()'dclı itilı:ırcn Pari ..•.

ıeki h"olt· dl' Ik;\u.\-.\rts·a dl'\';\llll'l-

nıi~ \l' Ofdda ErrwS\-(:l'orgı's ('oquarı'ııı i i,i".!,rl'l1c

isi ()Irnu~l \';ılLJury, Il), yii/yıl ill'

2(). yiııyıl ;ırdsımb lsl;ırıhııl'uıı ıııirnari s;ıhıwsirıiıı lıd~bhrdrııanı olarak yerini aldı.

~'ok Ll/Lı s;ıyııb \{" Üııemli y:ıpltbr gertyklv,:ıirdi. ,'<l'ogrl'k hir :\l'o-I\.Lısisi/rn \'ı'ya

1{i)lle\;Jn\ rı'\-i\',diııııi Üııerisi ilc ()sllldrılı gt'lt'ııcğilll' diı ıipo!ojikrin, silslt'll\(,' hi,'im-

1l'!"iııiJI \l' in,:;);11 sislt'llllt'rinin Iı,ı,:,ırrlı ycınınıurlu p;ıLIIl'lhir I)i,'iıııdt' gı'li,:liriyordu.

\';IILıul:--. 20. yÜ/yılın ilk ,"l'~Tl'ğindv kendill'rini giisll'recl'k Yl'ni ku,:;ık TÜrk miıwır-

Lırıııın flırma",yol1ıında etkili ol III 1I,:1ll.

ıı. ,\Iıdlilh;ııııiı'iıı s;ı1I:lııaıı sırasında, j:raııSl/ ihtiirıliiğii cııgl'llt,l1CJlll'l biı

Iıi,-irııd(' hl'lıl..,ı'l ill,"('klchi pnıjt'lnd(' kendini lıı'lli ı,dt'r, ;ıne,ık hunhr d:ı!ı;ı t:ok k:ığrı

iı/ı'rirıdı' blrnl~Llrdır. \Iiihl'ndi\ .\rıı()diıı·iıı (:(JllI/lıı.~lıil' {1I/1'1"I/ıııir,lıl1le ı/ıı (~II<'IL/iıı

di' /"('1' {LLL HIJ'p!lrJ1l' i,'in h;llırLıdl.Qı dl'ıııiryolıı pro.ini. ;ı,'lkLı~ il'l bir y;I/1 ı',:liğinde

SUILm';] .\Lın [')(){J"dt' ..,umdur. (:e\rı'\olbrınıl1 riıı:~ sistemi ilc 1);ı;ıLıııııLlSI dii~iirıii-

Il'll i)lH'rid('. I\O;!.;11it."i iki ;ısııı;ı ı"iiprii ilı' gq:ilir. l\.i)prlikrdl'll Iıin S:ır;ı~ lıurrllJ'11l1 15
,1~\BUl l~lOO

1 -,?,-, ;::~':. ':':a-s_I";'-'iıH':;$rar:~$i,G<ılata, (isküdar';! bağlamaktadır: strÜktÜrü, üç çift çelik ayaklJn \l' l:ırmJ.~ıkbir ~blo ~i~-
";-'::-:?:.: L':::;::~-;':"=':lr~:tIJ.'~and Annuol ll'miIHIt,'n olu~l1laktadır; cami biçimli bblo ,1I1krajbrı ile ory:mu i~:.bi:- :..1d \ (':ilr::.:,;,-
tir. K;ıııdilli \'l' Ihll11t'lihis.arı araslIld.ıki diğer kÖprü daha .1I1Jts.lldır: Ü, CC\J.s.J :.l~:..1:-:
ay;ı~ın ÜstUrw, Iwr ilc kadar projt.' ;lçıkLım.1s.ın&1 ''Selçuk'' \ ey" dJ.hJ. ;e:-:d':c - \:-.1:-
ÜSIlihuna atıftan bahsedilse tk. kıhire'deki b.lll .\Icnıluk .1l1ıtnw]." rai';''.J.dc!inl
müık'] alan dÖrt kÖ~t.'s.i min;ıreli ('.lIııi biçinıinde..' y.ıpıl.ır oturtulmu::-:.m. Ri;:.Iı.~:-:c.~
Iamba ile aydınLıııla\:ak kÖprÜ ~el'e..'k'yiıı nı.lS.ılsl hir gÖrlil1Ü~ ~e~ikyc.Yc.';"':::-.
Osmanlı Sar;ıyı'ııııı P,ıris SeLHe..'ıi .lr.ı('IIı~1 ik iktilıni~ hir i:.:c~i. _h""~c:::
Antoiı1\' Boıı\';ml'ın (lS"W-Ill20) Ilın2 I.ırihli I'rııjes.inin k"i~n.ı~ı \ıı~:u. P:-ıJ.;c, 's:..ı]-
!;ııı';ı arm"lğ;lIl olardk Fr.ııı~ıı i hıkÜnıeıi t.lf.ıfulll.ın fin,ın~e..' e..'dilı\ı)r..iu. l~c.'r\'ç;" ,11:Lı,·
til i ilc Ilir iıııar pLınl d\'ğildi, eski 1•••t.ınbııJ'lIll li," ,ınn ••..11 ııwrı-l'l1l11l1 '::'uj:"ı:~,ıi:ı~~f:
,\I\'YtLıııı, IkYdllt .\k~daııı, \',t1idc Sıılt,m .\k\ll.mı- kı'nbı'l ,lll.'ı'lllı"mc:-ini "1":;,'-
rctl, hirlıiri ;lr,l~ltıd,1 l).l~ı.lllll nlm,ıy.lIl \'Iııtlerdcn \,lu~lI\ı'l\hl. 'ı,'rkrin hı,' hır :"!"'~'
rAik H,t'i,j :.,:il/iirıiltll' .dlllllUd,lıı ı,IIll,l1lıı\ 1.1f{lt,ı~r.ıfik bir ıl,lkÜııı,ın:.1~\ ı'1U .i"n ,u~,i:-
rıLııı H' ,llllb.d \lık'I,1tıln \c kcııh' 'l/~ll kııııııı dııku\ıı ,ır,ı\lIhLıkl ı1i::-;"'i!,Tı' k.\u:"
ııır 11lllllr"llll'l/lıkl.l "ıkl.ı::-,ııı I'll 1't'I'IClı'!'. ctltclll'klllı'l kıbinn n" ,le.- .,:,,,11ı:"1. ~'.,~ ~,"
ııi,;- ,ILıııı!.11 "I!'ııı,ık '1Ihl\1.1 I',ııi, (,ır/ı bu '~I''':.I'':jl'ını~.'''1 \,lr.lll11,1 \',\!~,i'll~J,l "Lır:
I)ır ııır 1;",tll",\lh ,;-,'hlıı'ı1lgllıilı kulıun'! 'ırıııl.ıı-ıııı ~,,,ı..lllh"l ı-,lı..lInl1~,l.ııl ~m~~ı"cı
1lt'lgl,I,'ldl.

1:11olh'lilt'lll" \Illl1'ğllı, ];V\,IJll .\k,.l.lııl'Iı.l.lkl, ıL.ll'l'l\' ,\,' ,lll'lı L'lllf,j,:l·

,ıııın III'Il \,'Ill ])1,11,,11\1,lım,ı,., ".ı.;.,'l1h'll kıt!.'\[\lı'
k,ıı,;-ı,ııı,ı \ 1'111'::-111 I~,ııll'l.lt':,tıı..: .•i-
,ıl Illl'ıkı" l'IPII"1. "';1r1ı.1I11\1'\,1/11 \II"IIl"",I'lılıl ,ıkıııımı "Il~,'nl\,'I'lll i~." k~'ı' I~.ııı
 (jll"' .•

IJrafında, tıpk] Jacques G;:ıbriel'in Plau.' de la Concordc'da gerçekle:;;tirdiği gibi, bir 3-4 A. Jasmund, Sirkeri Gon. p(':ncere
camından ayrıntı. 1888- 1890
Endüstri \"(' Tarım .\IÜzesi'ne \'c de Imparatorluk KÜtÜphanesi'ne yer a~'ı1ın]:;; ola-
caktı. :\yn] :;;ekilde, \"alidc Sultan Canıisi'nin yanlarındaki iki eğrisel kanat, Calala
Köpriisıı'nc, IRiS Trocadcro Ulushmırası Sergisi dÜzenlemesini hatırlatan hir se-
nografik zemin olu:;;turuyordu. Sultanahmet .\Icydanı'nda ise, 16. yÜzyılın en iirwm-
li si\'i! mimari yapıtLırından biri olan ıbrahim Pa:;;a Saray]'nın yıkımından bo:;;alan
<.ılan yeni \'ilayet Konağ]'na ayrılJ1lı~tl. Fransız usulü bir hah~T yaratarak /\ya
Sofya'yı izole etmek amac]yb çe\Tesindeki konutların yıkımı da üngiirüIÜyordu~~
He:;;it Pa:;;a'nın arzulamasına kar:;;]n, ~:ok sayıda Ingiliz mimar getini-
lcmcmi:;;ti: Istanhul'd<:ıki dkinlikleri. Sir Charles Harry'nin 1842 tarihli tasarımı iLC
\V.J. Sınith'in gef<.:cklcştirdiği :'\('o-HÜnesans üslubuııdaki Ingiliz Sefareti (I B4::;-
1847), Kırım Sav;:ışı anısına Ccorgc LdmLlııd Str('et'in projclendirdiği viktmyan nc'
ngotik kilise \'c llarry Pcrcy ı\dams'ın projesi ile Cabta'da in:;;a edileıı Ingiiiı ı !asta-
nesi L ı 902- I 904\ gibi Özel durumlar iLCsınırlı kaldı.
IH81 yılınd~ı Fransa'nııı Tuııus'taki kontrol \'t' id,Jf/,'yi cil' ;ılm;ısı \'e IkS2 yı-
lında Ingiltere'nin ,\1]s]r'] işgali nedeniyle, ıı. /\lıdıilhamit ilc P;ıris \"t' Londra hükli-
metleri ;ırasındaki ilişkilerde doğ;ın bunalım, uzun 1;lIlı,lndan heri ()snı;ııılı lmpar,ı-
tC)r1uğu nrelusunun ı)rg;ıni/;ısyonunda kuşku giiÜlrrılt'l. bir role s;ılıip obı \'t' "yrıı'a
demiryolları ağınııı geli<:tirilnıt'si ;1<:iHııasına bliyiık ilgi giislC'l'('l1 ..-\lnı<ınya·1l11l ekoııo
nıik btıllnıırıın ] Y. yÜ/yılın son yirmi yıllılda artııı;ISJl},1 yol ;1(."ll1l~tlı-.Yeni bir pa/a-
rın ele gt'(;irilrnesinin dı~ınd:ı, :\lm;ııı J )rıııı~ ıll/dı (hll'J/ 'Ilin lı;I~IIt";1,lIll;lel, f\.oıı~;ı
YIJlu ik !"I;HılHll \'e IbğtLıt'1 lıirk~lir('t"ek d('llıil-:.'lJlıı Iı;ıllıııııı y;ıs;ıl iıııiııi "Iııı;ıkıı. '7
8 ::.::ı;' '.0::' .0:: f-o:o:: " .:' C·O. H,:yd~f;ıo~O GOfl.
~a.-:;·;;;<~ ;~ıs-js.o8
 (J :' i '~

f'
'\-' " 'j,

Kesin onay. II. \\"ilhclm'jn Osmanlı ba~kcntinl' IRR9 ve lR9ı-fda gcn,yklc:;;tirdiği iki 9~10 OltO Ritter '/e Helmuth Cuno, Ho'(dorp:::,;>::: G:;",
gişelerin bulunduGu atriyurr. (sollw:. gi<ş
ziyaret sırasında SuILan ilc yaptığı gÖrü~mcıerdckj [srarlarından sonra. ancak ı\lart
ı 903'de alınabilecektir. K;ıiscr. ikinci ıiyarctin ;ınısına, Ilipndrom :\kydanı'ııda
1900 yılında inşa edilerek 27 Ocak 1901 tarihinde açılan, ı\lax Spitta'nlJl (IS42-
1902\ beııi belirsiz Bizans etkisinde tasarladığı ~T~ıncninyapımı i~'in Sultan'a bağı~-
ta bulunur:
YayılıOlcı :\Iman hırsını destekleyen tasarım sÜreci, ii. Abdülhamit'in sa]ta-
nallılın son yirmi yılında :\Inıan mimarlar tarafından Istanbul'cia inşa edilen CiL

Önemli yapıların Ü~· bÖlümlli bj~'jminde simgesel betirnlcl1lcsini bulur: ()ricnt-

Express'in \'arı~ noktası Sirb..'ci Can ( J .ss,s- ı?-l90), A jasııııınd'un I)cutsche Orient
Bank hinası \e Otto I~itter \'C Ilclmuth Cuno'lltın tasarladığı, lstanhul-Konya-Bağ-
dat hattının ilk durağı llaychrpa~a Can (ı 9()('-19W-i).
Pru\'a bi(;imindeki Ikutsche Orient Bank hinası, kente giri~ kapısı oLm H'
oryant<ıl özcllikleriylc' Batılı gezginlerin egmıiZln heklentilerim' CC'\':lp HTcn Sirkct'i
C;<.ırı'nd;ın al. Ötede bulunur. KompozisyrHlUrl dmuk nokusı, kule giir(ııı(ııııiiııdcki
yidi ylizeyj ilc siljndirjk kii~('lj haLimdir. (;iiğc yÜkselel1 s(Hurılıl 12.(1,·1(1
gij\'dcsi
düzgÜn ke,>nıc ta~ du\';ır lıir Lıhana oturur; Dotwıo Br,llll,IJlIl"nilı Lıs;ırııııı
.\l(J/lıorio'cl;lki "), J>ietro'd;ııı esilııL'nmi~ kli~-(ık I}ir t;ıpııı,ık ilc t;1,·Lındırılll1l~llr. Y<ıpı,
saf',IIIll;1I bir fin;Hıs;ı!lcJIld iistiine kıırulrııu~ ;ıtılg;Hl ('konomik giri~iıııirı inilildıl'ın
irni-!,('sirıi y;lıl<;ıtrlı;ly;1 ı.:;ı1I-;;lyordu, Sllltlg.ırl ILırıh:ısı ihales! ik .. '\nadolu ()srnilllll
Imp;lr;jtrHlıık IkrııiryolLırı'nl1ı kıırııcıısıı ])ı'ıılsclıı' (>rien! Biııık'lll <ısıl <ılll; ıcı , 'I'(ırk 19
 p;lI;lrıııl fethetmeye H' dl'ıııiryollafllıın geli~iminde yu alnı;-ıya ~'<ıll?(jn Alman firm<ı-
Lırınd ekoııomik dl'~kk saı:-.d;ımaktı. i Lıyd'-trpa~(1 (;;ırı bin<ı<.,ının ku~ku<,ui': :\Iman izi
t;ı~ıy;ırı ;ı~ırı s(blO ,'\'eo-HÜnesan~ bi~'inıl('ri H~bunlar ilc uyum halindeki -bilet Ki?e-
lı'rinin hulunduğu H' yapınıında re~sam J.uigi Leone'nın (lk53-?J de yu aldıgı- i~'
;ıdunun ll'n~in d(il.eni, ulusbrilr;ı<,ı rekınette !\lm<Jnbrın kısa süre Önıe elde ettik-
leri ayrıcalıklı yerin ap;H,,']k kutlanmasını yansıtırlar. Ancak kendinden emin nu zafer
~iistcrisi, i~in y;l\'a~ ilcrleyi~i ilc çeli~kiye dü~tü: II. \\'ilhdm'in I<,tannul'u Ekim
ısı i 7'deki son ziyaretinde bile Bağ(l;it hattı henüz tamamlanmamı~ durumda idi.
Yüzyılın ilk yıllarında Istanbul mimarisindeki yaygın Alman ve öte yandan
:\nısturya etkisini anhımak içın in~aat şirketlerinin, mühendis \'e mimarların \'arlı-
ğının yanısıra, Almanca konu~ulan ülkelerden ithdl cdilen in~aat \'c dekorasyonla il-
gili malz('l11e \"C endÜstri ürünlerinin miktarının fazlalığını. bunlarla gelen \eYd bun-
ları izleyen ticari yayın \'e kıtalogları da göı ÖnÜne almak gerfikir. Bunlar. Orta :\s-
rupa'da moda olan üsluplarm yayılmasında oldukça etkili olmuş H,' jııgeıulsril H:Yd
"SecessiolIe" süslerne motiflerinin TÜrkiyc'dcki popülerliğine katkıda bulunmu~lar-

dır.

ıstanbul'da Mimarlarm Formasyonu

P arjs'~('ki
(resım,
Ecole
heykcL.
de i~ RlI~ Bonapart~
mımarı) olu~an Sanay-ı
mod~li~('
:'\cfıse
~örc düzcnıe~cn
\Iektcb-ı
.\-~, ü.ç 5ını~'t.Jn
,\1]51 nın Cu/cl
Sanatlar :\kadcmisil \Iart lSS3'dc ıstanbul'da açıl]~ı. yabancı kÜltÜr q.::cm('nli~in-
dcıı dq1,il ama, dışarıya bağ]ml]lıktan kurtulma dOğrultusund,} kırarlı bir t.iri~imi
yansıtır;' :\ynı yılın kasım <ıyından itibaren. \Iühcndishanc-i Bcrr-i Hüm"yun'd,ı
(Imparatorluk :\skeri .\IÜhl'ndislik Okulu\ bir .\Iühcndislik Okulu dlendcsc-i
1\ lülkiyc ,\ lcktcbi L ~'<Jıı~malarına başhıdı. IlocaLırı s;ıp,Lım.ı sÜrl.'cindı', ö/cllikle de
sanal \"(' mimari alanlarında, yabancıLıra ba~\'Lırılldk bi,,'lnılın;lIdı. C;Ü/ı'! ~.ın.ltı.ır
:\bdcmisi'ne alınan ilk hocalar arasında: minı,ıdık bölÜmÜnde .\k.\:.ındrL' \ -.ıILıury,
yardımcısı giirc\-inde. aynı 1;J1ll,lt1ıb sahne dÜ/ı'nll'yicisi Ye sululx1Y'I\"'1 (ıLır.ık d.ı !.l-

nınan \'('ncclikli Pictro Bell(') ( i ~_~

I, i l)(jqı>: resim bÖlÜmÜnde ~,lh.ltıırL' \',ıleri
(ISS()-]9461 \'l' dt' \'ar:;;o\',ı n' .\IÜnih abdt'ınilcrindc okuımış \,".ıııtı's dı)~umlıı
Polonyalı Jo~vph \\"arni;ı !;ır/l'L'ki: gr;ı\-Ür hi.il(imÜndc :\",ıpiı;: !w\kL'1 hiihlllllJlldL'
Istanbul doğuJlllu ;IJlla l',~i(ill1iııi Bom;ı (;(J/cl S;ll\;ltL.ır .\bdı'ıni~i'llık \-,ırmı~, ,nnı
l<ılll,l]H!;ı ıb .\lüdÜr Y;lrdıll1L']~] Emwııi L. O~g,ııı \,ırdı \\iıd(irllık ~iirı'\i i~l' hir
Tiirk'ı', (iııl(i Ik ;ıll1 (hnı;ırı i Lııııdi Hv\'c \ ı ~-t2- ı q il)l \L'rilıni~ti. kl'lıııl:,i ,ı\n~'.ı
()Qıı,ııılı Irııp,ır.ıtorluk ,\liı/ı, ...i .\Ilidorll'ı,l:(i·ııii ıh, \,q'ı\l'rdu \ıı"ık ı'lı'ı)"dı' bır
riirk, \'ı,d,ıt Tvk i ı~~~·ıq-t2). 1ll1111;lrl]\..urıhi ı'~iliıııilhkıı ,(ını ııı lu ııl.k,ıkııı
(;(i/vl S;ılı.ıILıf _\kıdcıııi,i IHıı·;ll.ln ;1ı-,I"'lIld,lki !ııı lt.ıh.ııı I"ı'.ın~ı: l'~l'l11l'nll~ııw k.ır'
~i, l1ıilıı,ırlık q!,ııiıııiııiıı ı~q(}'d,ııı iıilı,lfl'll _I,I~tnllthLı ı'llI,lI"'( ,,\lıI,li~1 \luhl'llL1ı:,lik
()kulıı'ııd.ı Iılfı',ı1,Ir11l hCı\iık hır hıiIl11l1ii\lın,ılı \(' \, ıl~IIlr\,ı11 Iıli
20
 ci i RI)

'\Iiııı,ırlıl nıı'slı'~i, .\ILislünıanlanLın <;ok. Imparatorluk'taki ı Iıristiv;ın

i Ermeni \ı' Le\<ıntetı) kh,ı;ı ar;lSılııb daha hUyiik ilgi lJY;jJldırm]~ ~Ürliıırııekı(:dir,
:\yrıc,ı 1\'r;I\Lı huluıı,ııı, aı s,ıyıdaki iııııal] :\rt ı':ou\'L'au hiıı;ıl;ırda da Ermeni \'l'
Hum isimlerine daha ~'ok rastlannıaktadır, 2-1 'I'emrııuı ır;y~ tarihli "j'/ıe l.el'tllll

ilerilU (/i/.! l:'ıısı •..'nı L\l'rc.,s Ga;<:t<:si'ndL'n <:Id<:<:dilen bir \'l'ri~'e giir\.', \'albury'nin
yirmi iiğrl'ncisi arasından l;ım onaltısı Ernu..'ni, ikisi Buııı n: sadee(' ikisi Türk'tür,
Daha sonraki yıllarda da, y]llık akademik yarı~ma1arda ikiliI alan Ö~rencilerin arasın-
da Ermenilerin çoğunlukta oldUğu giirlilnıektedir, .\llislÜınanların mimariye \'e d,ı-
h<ı genelolarak d;ı plastik \"(.' figliratif sanal kollarına kar~] ilgisizliklerinin diğer bir
kan]tI :\dolphc 'Ilı;ılasso'mll1 ı907 tarihli yazısıdır. Buna gÖre, halen o yılda Glizcl
Sanatlar ,.-\b(kmisi'nin ı RO iiğn.'llt'isi arasında '\lüsIÜnıanlar, en kalabal]k grup ola-
rak girmiş olmalarına brşll1, (;ok az farkla da olsa halen al.ınlıkta idiler: 87 Türk Ö~-

relKiye br~] -i:; Rum, 36 ErılH.'ni, 6 Yahudi, 6 Le\'anten, En çok de\',ıın edilen re-
sim hölÜmü idi (10) Öğrenci), onu sırayla mimarl]k (S7 Öğrl'ıı<:i), heykcl (]4 Öğren-
cil \'(' gravÜr (6 Öğrenci) izlerdi. Ancak. L'ı\rt el fes Artistes Dergisi'nin muhabirine
göre, "Sadece mimarlar, hell1 kenııeld Iıem laşradaki (jl/emli işlerili hepsiıı; 1'C)a ııere-
dc)X' ]ıepsi,ı; chil, elıın'); };aştlrahili)'orlar", oysa ressam \'e heykdtraşlar i~ alabilmek
için başb yerlere gitmek zorundayd]lar;', Isıanbul'da Güzel Sanatlar :\kademisi'nin
kuruluşu ile, Özeııikle bir ba~ka Önemli durum kendini gÖsterdi: Eğitim için yurt
dışına gitme ('ğilimi nd olarak tersine dÜndii. ı\ynı kaynağa göre, ı\kademi'nin a(;]!ı-
şmdan sonra, "resmi olarak" sadece be~ Öğrenci (2 mimar, 2 ressam, ı heykeltra~)
cğitimlerini tamamlamak üzere Fransa'ya gitn1i~ti,
Okullarda, sanat ortamında H' mesleklerde Batıı] anlamda dÜzenlerlll', ta-
kip edilecek bir modelolmaya d('\'am edecekti, IstanbuL, sanat sergileri:-' geleneği-
ni getirmek üzere, 187-1, 187:; n.' ] H77 yıllarında )cker Ahmet Paşa'nın iinderli~iıı-
de ger~Tkk~tirilen baz] giri~imlerden sonra, Pera'da .\layıs ı90 ı'de, I:ransız tÜccar
Hourdan'un kullanımına izin H'rdiği Passage Oriental (~',n, Şark Pasajı) içindeki
mclJinlarda, bir resim \'e heykcl salonu açıldı: "Istanbul'un Ilk Salonu" YÖneticiliği-
ni. aynı zamanda etkinliğe önayak olan \'allaury yapıyordu, mali destekleyici ise
Le SlaHll)(Jıd Gazetesi .\IÜdürü Hcgis J)elbeuf idi'" 1904'e kadar her yıl tekr;ırlanan
bu ('tkinliklerin içinde, Pera Salonu, ı903 yılından itibaren bir mimari bÖlüme de
yer verdilı, Pera Salonu etkinliklerinin kald]nlmasınd;:ın üç yıl sonra ı 907'de ıık
Osmanlı Resim Sergisi': düzenlendi, Bir sonraki y]1. anay;:ısu rejiminin geri gelme-
siyle, sanatsal etkinlikleri desteklem('k \'e değerlendirınck amacı ik Osmanlı Res-
samlar Cemiyeti kuruldu, Osman llarndi Bey başkanlığındaki derneğin ayrıca,
\'edat Tck'in de içinde bulunduğu bir yÖnetim kurulu bulunuyordu: bunun dışında,
bünyesinde farklı yÖnetim gÜrcderini Üstlenmiş başka mimarlar da \';ırdı" (;en('
19mfde, milli bir pnıgram dCJğrultusunda Osmanlı r.linıar \'(.' .\I(ihcndis Cemiyeti
kuruldu, ı. l)ül1\'~ Sa\'a~ı'nd<ın sonra 14 ı Y yıl]nda dagıbcak olan Cemiyet'in ilk yil-
netiminde B;ı~k:ııı .\ILihl'ndis Ilultlsi Iky \(' (;cnel Sekretericr hı'makddiıı Bey,

Vedat T(.'k \'l' BOY;Kıyan Efendi \'ardı 21

i lANBUL 1900

Y••haııcı kÖkenli veya J(~umlu mimarh-ırın c~jtimdc ve meslektc faılaca yer

almasını, OSJll~ınlı Kt:lclıcklNini kuruımaya yÖnelik bir kültürel koloniz.asyon f.aktö-
rll olarak Il,Ürıncyc çalışmak çok saptırılmış bir yorum olacaktır. Tam tersine,
~Iontani. ParviI16 .....Bmırgc..'ois. Barborini, Jasmund. Vallaury ve OtAmnco gibi Batılı
mimarların Osmanlı rcvivalizminc çok önemli katkıları olmuştur.
Yerli geleneklerle uyum içinde davranahilmcyc açık olan yaklaşımları. yapı
metotlarını \'C bazı süslcmc ög,c1crini yeniden yorumlamalan. Osmanlı başkentine
yerleşmiş Avrupalı mimarlar arasında sıkça rastlanan bir tavırd •. Osmanlı Tarım-
Endüstri Sergisi projesinde IYAronco ilc birlikte çalışmak üzere Kasım 1893'de
TÜrkiyc'yc gelen Torino'lu Annibale Rigoııi'nin Istanburda bir \illa (1895) ve bir ka-
ınu yapısı (1896) projeleri bu lavrın göstergesidir. Bazı TÜrk taribçileri, çok da hak-
sız sayılmadan. Osmanlı rcvivalizminin Batılı entellektüel kökenieri ü7...erinde ısrar
ederler, Üslupsal ba~daşlırınaeılı~a dayalı bazı örneklerinin A\TUpa taribsel Üslup-
çulu~unun (ç.n. hisıorisizın) ÜrunÜ oldu~unu kabul edip, A\TUpa'da o 7.aman ınoda
olan I\la~ribi üsluplara yakın bulurlar. Oysa, Üslupsal bir pIÜrali1.minhakim oldugu
bir anda, revivalizmin, bir yandan da ulusal kimli~i ortaya çıkarmada eıkili kaıkılan
oldugu sanınulabilir. Eğcr frcnlenmcscydi. Istanbul'un mimari çehresinde daha
kökten değişikliklere neden olabileccgi söylenebilir. Diğer taraftan Osmanlı uygarlı-
ğına ait anıtların etüdü \'C korunmasına olan ilgi); canlı tutmada etkili oldugu iJeri
sürülebilir.
Bu e~iliın, akademik e~itimde de ortaya çıktı: Yıllık yanşmalarda ödül alan
projeler arasında. Nco-Höocsans üslubu ~'3nında. sıkça Osmanlı tarzı çalışmalar bu-
lunmaktaydı. Bunun dışında, bir çok araştırmacı. Avrupa'da tilitim almanın önemi-
ni \'c "Ulusal Türk Üslubu"nun yaratıcılan iki mimar Kcmalcddin Bey (1870-1927)
vc Vedat Tck'in formasyonunda. Jasmund "c Valiamy'nin etkilerini kabul etmiştir.
Kemaleddin Bey, 1887 ve 1891 pHan arasında ~ıübendislik Ok-..lu·na de\-am e'-
miş. orada Jasmund'un ~rcncisi olmuş \·c onun yanında Sirkcci Can inşaatında
1889 ve 1890 yıllan Masında çalışmış, mczuniyetindcn sonra ıS95'tc Berlin'c git-
miş. orada iki yıl boyunca Clıarloucnburg Tcchnischc Ilochschulc'dc ders almış \
i900 yılında Türkiye'yc dönünccyc kadar mimari bürolarda m<.."SI~ini ıcra <..~tmiştir.
Vc(lat Tck ise, önce Ecole i\longe ö~rencisi. $onra Al..'ade..~mi\.'Julian n..""Sim~rcncis.i.
Ecok' Centrak· mühendislik i.~r\.'ncisi \·c cn son olarak (b ıS97'dcl1 itib.ın~n EcoI('
(I<..'s Beaux-Arts ö~rcnci$i oldlı~lI Fransa'da zorlu bir e~itil1lde..~n sonr..\ i~Q(rd~\
Istanbul'a dÜnmUş. \'allamy'nin (!ı..·.stq:!i il•.· ı\kadı~mi'dc h()(';,ılı~~\ baştımıştır".

Art Nouveau ve Batı Etkisine Ka'1' Ulusal Tepki

·1 .• tanIHıl'ıın metropolilı'n alalUnd .•. llpkı Akdeniı.'in t.ti~ı'r ltıt:)I!>.

••.·krindl, de..'oldıı~u
).tihi (1(:ıI.ılo1\)'a \'t,. SkilYil). Art N'ome.ıu \.·ok t1lun ~llr\' ~.I~'y.1l1 hir fent.unt.'1l 01-
diL, Bu).tiln halt.·11 .ırıkt" dur.ın hinatum y.ıpllıŞ ı;ırihint s.11'l.\m.ll1l11 imk.'iI\SI11ı~1I11
22 \'t,' yıkılmış nı.ıııl;ıfl hakkım!.ıki hil~i1t.'fil1 yelı'rsiıli~il1i ~ı)/ÖnÜılt.' .•I.ır.ık, .\rl
 '"
11 J«(mal(ddin!ky, B(bek Camisi. B(b(k, 1913.

Nou\'eau'nun Istanbul'daki başlangıcını O'Aronco'nun, La Grand Rue de Pera'daki

yapıtı Botler Aparımanı (1900-190 i) olarak belirleyebiliriz, Yapılış taribleri bilinen
daha sonraki binalar, Cumhuriyet'in ilanı arifesine (ı 923) rastlamaktadır. Ancak
12 Kemaleddin !kV, Kamerhatun Camisi.
Art NOU\'eau ögelerin ı920'Jj yıllann ikinci yansında da yaşamış olması u7..ak bir ola·
Be:y09Iu, 1911.
sılık degildir. Art Nouveau, Batı etkisine karşı ulusal bir tepkinin başgösterdigi bir
dönemde ortaya çıkmış ve yayılmıştır. Bu akım, daha yüzyılın ilk yıllarından itiba-
ren, Jeımes THrcs hareketinin yarattıgı ideolojik atılım ilc başlamıştır. Her ne kadar
mimarlar Kemaleddin Bey ve Vedat Tek'in, Jön Türk hareketi ilc dogrudan ilişkileri
hakkında yeterince belge olmasa da, çeşitli ya7...arlar, Türk milliyetçiliginin temel
prensiplerinin ana savunucusu sosyolog Ziya Gökalp'in her iki mimar üzerindeki

ideolojik etkisinin altını çizern.

ı9. yüzyıl revivalizmine ait çeşitli Islami üslupların karıştırılmasına ve ser·
bestçe kullanımına karşı 'Ulusal Hareket', Selçuk Devri ve özellikle de başta
Sinan'ın eserleri ilc önem kazanan 16. yüzyılOsmanlı "Klasik" Devri modellerine
pürist bir dönÜşü harekete geçirir. Osmanlı uygarlıgına ait anıtların korunması kam·
panyasında rcstoratör ve yayımcı olarak etkinlik gösteren Kemaleddin Bey, verdigi
mimarlık teorisi (i\'azariyat-i i\limariye) derslerinde bu model için mÜcadele ede-
cektir. i\lodern inşaat sistem ve malzemelerinin kullanılmasını kabul eden bu kül·
türel atılım üslupsal uyuma ulaşmış sonuçlara varmıştır. Osmanlı mimarisinin cami
ve türbc gibi geleneksel tiplerine uygulandıgıwrnan ise bir ölçtide skolastik katılıgı·
nı korumuştur. Kemaleddin Bey'in yaptıgı bazı türbe ve camiier, V. ~,ıchmct
23
Reşat'ın Türbesi (1911-1912), Bostancı Kuloglu Canıisi (1913), Bebek Canıisi
 15 Vedat Tck, Tapu ve Kadastro Binası. Sultanahmet Meydanı.

13 Vedat Tek. Posta ve Te/gmf Nezareti

Binası. Eminönü, 1905 -1909.

(i 913), Bakırköy-Kartaltepe Amine Hatun Camisi (i 913-1924) \'e benzersiz

Beyo~lu Kamerhaıun Camisi (i 91 ı) buna örnektir. Bunlar, üslupsal serbestlikleri
nedeniyle, bazılarının öne sürdügü gibi 16. yüzyıl anıtlannın sade minyatür replikle-
ri-\(,olmasalar da, Osmanlı "K1asisizmi"nin dikkatli bir etüdü olarak ortaya çıkarlar.
Ayrıca, hat düzenleri ve o devri n zanaatindeki tipik süsleme biçimlerini. tıpkı ı6. "e
17, yüzyıl ıznik ve Kütahya seramiklerindeki bitkisel ve florcal motifler yeniden ele
alınarak gerçekleştirilen seramik kaplama yüzeylerde oldugu gibi yeniden degerlen·
dirirler,
Ancak, bu kimlik arayışı, yerli geleneksel modellerden yoksun modern yapı
tiplerine uygulandıgında kendi çelişkilerini ortaya çıkardı. Bunun en iyi örncg.i
Vedat Tek tarafından tasarlanan Posta "e Telgraf i\'ezarcti Binası (1905-1909) "C

arkasındaki küçük mescittir. i\ lescidin Kütahya çinili seramik kaplaması. ulusal üs·
lup örncgi olarak kabul edilse de, minaresinin ilginç [cpesi gibi bazı farklılıklara
karşın, ana binanın kurallara oldukça uyan ön cephesi. yaratıcısının Batılı formasyo-
nunu ortaya çıkarır. 1\limar, cephede, kubbeli iki yan kule '"e çok bü)iik korentiyen
yarım kolonlarla parçalara ayrılmış orta bölümden oluşan 19. )ii~ll Klasisist kökenli
kompozitif bir düzeni; basık sini kemer. sekiz köşeli )lldız biçimindcki pencereler.
yanmay kabartma süsleri ve Kütahya çinilerinden oluşan süslcmc panoları gibi
14 Vedat Td:, Posta ve Telgraf Nezareti
Binası'nın arkasındaki kür;(jk mescit. Osmanlı kökenli unsurlarla birleştirir. Daha az gösterişli olmakl~ı bcralx'f aynı aLı·
deınik tar/..a. Sultanaluneı i\leydanı'nda aşa~ı yukarı aynı dönemdt~ inşa edilen \'{'
sadece Osmanlı mimari dagarcı~ına ait ögelerin gÖfUld(l~U'r~ıptl '"c..' l\.adasıro Daire·
24 sfnin plan "c hacim di.lzt'nlcınd('rindt~ rasdanır. ı913 ile ı914 YıliMI arasında
 17.'9 Ved;): Te:ı.. Havdarpcşc ıc=~r
\'cdat Tck. Şi~li scrntinde Üçgen hir alanda kendi e\'ini in-:;a edcr. ı\yııııaııwııd;ı ;ll
Iskelesi, giriş ve iç görünGşler, 1915.
bir e:;!.ime sahip arsanın cl\'(:ri-:;siı. hi\'iıninin getirdiği /Orlukları a-:;ıııada gilsıı'rdiği
hüyük hccı.:ri. mesleğine hakimiyctteki la1ık
lı.•. gii .•.terisidir. .\Iimari dil koııusundaki
a<,>ırıbygılard;ın kurtulmanın. rT1IJdcrn .•.onuı.:];ıra giilÜrl'lTğinin giisterg('sidir. Ibicil
:\n;;dr)luhisarı'nda baıı Örneklerin(.~ r;ısıl;ırıan, iki yol ara"'llldaki (h)!.t'll kii-:;c ;ırsabr-
d;ı in,;>a edilmi,;>, ilk katta ah~;ıp <;ıkın;ı h;ıcirnlcrdeıı Olll-:;;Ill haıı Tiırk (',lerindcil
csinlcnmi,;>tir. T,ıştan y:ıpılıııı-:; ILLIc", balkoıı \"(' ,'ıkııı;ıbr ilc !ıcr Lıl i ayır:ııı y;ı(;ı~
çcrçc\'(:krin harekctlendirdiy,i rııiııwri Iıir pla<;ıikliğe lJla-:;rııl~lır. ILLIiin·lliklı'lilı,
Frnnk LhJyd \\'right'ın ilk y;ıpııbrı ile oLın Iıcıı/erliğiııi dii~(jıırıwL Iıi,' d~' ye!'sıı
rılma/-. I~tanhul mdrcJpr,liıen al;ınına hiıınd n'fell ı Lıyd;ırp;ı~;ı (I~)1:;) \C ,\ 1(lıla
(l<-jl().ICjI7) yapur i~kclelcri de \'cdat 'Ick'in la ..•:lfllllldır. Ulıı ..•:ıl lıılııııı,
ii..• l"I:lI1'
hurun kentsel pe)-/;ıjı ir;ind(' en gÜ/ı' ,';ırpan ilflWklf'ri. !ıileı gi~~'lefi \1' IH'klc'lııl'
!rJrıbn ilc bu kO'ı'Ok yarll;ırdır. BlInl;lflll irı~d;ıll i,'in, ı ~)(H yılınd:ı, "iinifnı'lll" \\'
"}1 Alı !;:ılaı Bı'"I.8c~i1ıu>Vapurlsfclr:sl.1913
 Cı ıR i~

"modern" bir Üslupta projelendirrıH'yi ;H;ıh.:a ~art ko~an bir yarı~m.ı a~'lllllı~tı'~. Ve- 23 Kemaleddin Bey, Horilm:degan
Apartman Kompleks; (yanglnzeceler için).
dat Tek'in yapıtları dışıııda en iyi Örnekler arasıııda ı\li Talat Iky'in Beşiktaş \'apur
Ordu Caddesi. Fethi Bey Caddesi,
ish:lı:si (I l) ı 3), Üskudar \"c' KLl/gııncuk iskeleleri, '\Iihran A/ary.ın'ın IHiyÜkaela \'a- Şehzadeba~ı, 1919-1922

pur iskelesi (ı l) i 4- i l) 15) sayılıııalıdır, Bu mimarilerin ortak ~"iin(i, daha ~'()k KÜtahya 24 Alessandro Valeıi, bir okul projesi.
1916.
çinisi semınik du\'ar kaplamasından ()luşan ()smanlı sÜslel1lelerinin \'arlığıdır"',
Vı:dat Tek'in mimarlığı hakkında, dikkate almaya değer kritik hir gÜ/Jem,
.\Iidwle Barnardini'den gı:lmektedir: 'Vedaı'ın eserlerind(', yapı i~'iııde "I'(irk' t1I1S11-

nınun derin bir araması yoktur: daha ~'ok. o unsıının, hakinı Batılı JlIotill('rle hÜtiin-
Iqlirildiği siiyleıwlıilir, [, .. ] Vedat. Ke'maleddin'in yapılarının Ü/eııiği olaıı o '(isIlIp-
sal saddiğe' ihtiya~' dııymaınl~tlr. Bu anlamda, ıstanbul'da iiıu.:<:ki yıllarda giirÜlebi-
len:k Art l\oLl\"l'au beğenisi ilc inşa <:dilıni~ haıı yapılara da daha yakın olmuştur"'"
I)iğer yandan, Kemaleddiıı'in "pOrist" yaklaşııııı, bUI'n biııaları wya ap.ırt-
maillar gibi TÜrkiye'ye' 11('ııÜ/, bir ~'eyrek yÜ/yıl iilH.:e girıııiş bina tipl('rine uygulandı-
ğında /Orluk ~'ıkarıııaktaydı. Başmimarı olduğu hlaf i'\e/arcti i~'iıı, eski ıstanbul'da
191 I· i <)26 yılları arasırıda IH'ş tane Vakıf ı laııı tasarimiı \'t' inşa etti, i !anların <liir-
dli EminÜnÜ, Sultanlıamam, Bah~Tkapl \"c' )ı'lı/.adelıa~ı'nda, yalııı/ca bir taıwsi
Ikyoğlu'ııdadır, (} da Osmanlı mimari biçimlerini kabul etllH'miş olanıdır. Kira geliri
sağlamak amacı ilc bÜro Iıiııaları olarak yapılrııı~ Jıaıılmııı, inşaatı ('Il uğraşıırın ob-
nı, \'cdat Tek'in yaptığı Post.ı n' Tclgra!" :\'ewrdi Biıı:ısı n' Borsa Binası'ııa y.ıkııı
Bah~·ekapl'cI;ıki. 24 diikk;ııı \'t' ı..ıı-; !ıtirolu, ı Y 12 ilc 192() yılları arasıııcl,t g<T\,ekll'~-
(irilnıi~ I)ürdlirıcii V.ıkır ı blıl'dlL ()smarılı geleııeğindeıı gı,leıı ıııiııı;ıri dili (sini
p('ncel"clı'r, Sin.ııı taı-ıııu!:ı kolon ba~lıkbrı, "/anı!>,ı]..;" hi~'iıııil\de kulıln' ;ı1lrılıkLırı,
Tiirk ('\'1 sa(,:ağı gihi (:lkıııtı1, ~';ııılar \',1>,), Ibtııııodelk'riııı' uyan cephe ~eıııası i~'iııde
gL'r,eklt'~lirrnj~tlı-, Cephe ii~' Iıiiliiıııliidi'ır n' al..'ıklıklaı-ııı iistlislı' bilıııH' Illodii](i tel,;- 27
ISTANBUl 1900

rar eder. Elde <-'dileıı SOI1lI(,', "Hicar&.•oıı'ın N'co-Homancskj'nc vcya SulHvan'ın ilk
dÖneııı y:ıpıılarına"41 \'ıkı~ noktası sa~ıayan "dikey ve yatay hareketler arasındaki"
hirl('~ııwdir. Kl'ınaleddin Iky'in l~tanbLJrJaki son Önemli yapısı, 1918 yangınında
('\'si/. kalanlara konut s;.Ip,lalııak jr.;in ı9 ı9 ilc ı922 yılları arasında inşa edilen
Il:ırik/t..dq~;ln (,'.11. Tayy;ırc) "partmaoları kompleksidir. Osmanlı Barok
ÜS!Uhlı'I1UIleıı Öncmli yapıtlarından olan Laleli Camisi karşısındaki dörtgen planlı
hir alan Üzcrinde if.; avlulu dört ayrı yapı)'ı birleştirir. ÇC\TC)'C uyum sag1ayabilmck
kay~ısı ile cephelerde. Özellikk' dı' çıkınııl) çaıılano. vc tavan arası katının pencere
alınlıklarınııı cp,risd profillerindc bazı barok öğdcrc atıfta bulunmuştur. Batılı mo·
ddk'rden ise, Islam gek'neğine yabancı \'c Avrupa toplu konut örneklerinden alınan
yapı tipolojisinc gÖnderme yapar. ller ne kadar burada betonarmeden yapılmış olsa
da, adulara <1(~'lıan
merdivenli balkanlar sisteminin Türk L'\indc Sa)lSlZömew vardır.
Ulusal kimli~i korumak ilc modernleşme arıusunu uzlaştırmak amacında
olan Vedat Tek'in, oryantal rcvivalizmc tepki olarak, Osmanlı mirasını harekete ge·
çirıne girişimi, derlemenin \'e farklı Islami Üsluplann gelişigüzel kanşımının karşı·
sında yer alan Üslursal bir dürüstlük ideali idi. Ancak metodoloji açısından, tıpkı
19, yüz)11larihscl Üslupçuluk akımında olduğu gibi ıarihi üsluplann, yeni tipolojile.
rin, modern maln'mc ve yapı sisl('mlerinin beraber varolmalannı içc~'ordu, Geç·
mişit, ilişki, sadece, Vedat Tek'in Şişli'deki evi \"eya Kemaleddin'in Harikzedegan
apartrnan komplek •.•k'ri gibi bazı nadir durumlarda, yaratıcılığa geniş yer \'cren do-
laylı bi,'imlcrin kullanımı aracılı~ı ilc sağlanmıştır.
Ayrıca, ı9, yüzyılOsmanlı re\'i\'alizmincle de olduğu gibi. bazı yabancı mi·
marların ·Istanbul'da doğmuş dahi olsalar- Türk Uhıs..'ll Üslubu'na anlamlı katkı-
larda bulunmuş olmaları dikkate dt..~ğerdir.Bunlar arasında, ıtalyanlar'dan, çok ıa·
nınmış ressam Salvatorc'nin oğlu, 1910'lu yıllarda eıkin Aless.andro \'3leri (l S7·
ı9 ı9?) H' Cuınhuriyt..'l'in ilanından sonra Ankara'da inşa t..'dilı'n önemli bin.al.ın ı.a.
sarıayan Ciulio i\longeri (1873·1953) vardır.
Bu kısa gı'nd sl'lltndt..'Il, ıstanbul'da, Batılı eıkilerı..' YÖndik ulu$J.1ideoloji-
nin dı'stc..'klediği kültürd karşıtlığın ağırbastığı bir ortamtLı. ;"ct AOll\'('mı min1.lri:i-
nin gl'li~mesi \'l' zenginleşlllt..'si, açıkbııması iınkjnsız bir ol~u ~ibi ~ÖrÜnı'bilir,
ii. AbdÜlhamit'in tah1l:ln indirili~indc (190')), htih;H \"l' Tcr..ıkki 'P.ın~srnin politik
yiiksdi~indı' \'l' dt' Cllll1huri~d'in ibnı ile Birinci Ulusal .\Iiman din' adbndınLm
25 AlösandfO Va1t:ri, bir SQat kU/öi projt:si, Üslubul1 ıarc..'r \'ağlllln b;ı~langll'lnı hı...lirkyı'n yı'ni TÜrk ıh'\"k;i h.ı~kı,ntinin
1917.
Ankara'ya t;ı~ını~ıııd,ı hu mil1l.lri Iwp ;ıyoıkı;ıkaLıhildi. Istanhurc..bki ..\n ~nun'.Hl
ıııiııı;ırisinin, ııpkı i,ıııi w F;ım>rı:e dı' ı.:ÜrÜndÜ~iiı.:ibi. uhıs,ıl Il.lrl'l.,ı'ıin dÖ.h.'klc\i-
.:ikri tar;lfIIııLıI1,B,ıtl!lLı~llı;lllıııelılı •.•.g(i~lı'risi \"l' snl\ kertt'sİ "br,ıı" k,llHllı'\.IiI,Ii~ini
Ill's;ıh,ı LIIIlııyor gilıiyi/.. Si)ı kOliliSligiirii~kr, .\ndn' Kırn l.lr,tfllhLm l()~ı)'dt.' ;ek~
rar ('le alııııp d,ıh,ı geni~ !ıir ~ekilc..lı'de~l'r1endirilıııi~tir: "( )~1ll.1111ı
tll\l'.lr.ıte..ır1\l~tlnun
ııatılıı.ı~ııı;ısınııı ııilı']ikll'ri ı.:Ü1 Üllıine..'alınırs,ı . .-\n l'\lHI\ı'.H1·11l111
Ist.mhul'd,ı dı~u-
~lItltı.I, iblulııın lll, yıl/yıl ~ClIHllld,1i\Htll',ı\Lıki ı-:.,'Ii~nıl'sinigeft'k,"'ll'\'l'1l hi\, 'hir
28
(i/ı.'lIiı:ı,ilıhll!II11,ltıı,ly;ıe..
..ı~1,11;11..111".
Yi\h"ı'!,.lıı,ı.lıl1l. ~·.\h.ııll'l:ı.:,H,'lcrintekı:lindeki cn.
 GIR i~

PRO<;ETTO ,,'UN '(.IILU/"O

.o,.,. ÇO~TRUI'R~ı
SRN-STE"FANO

26 AlessandroValeri, birapartman
projesi, cepheden ayrıntı. 1917.

27 Alessandro Valcri, bir villa

projesi. Y~ilköy. 1918.
ISTANBUL 1900

28-29 Raimondo O'Aronco, Şeyh lafif Türbe, Kitaplık ve

clnstri karşısında cğildiği \'c bunun sonucunda da endÜstri l>urjll\'azisinin \"ar olnı~ı-
Çeşme Kompleksi. Yıldız Caddesi, Beşiktaş, 1903-1904.
dığı bir Ülkede, hi,'hir <ıçıdan sanat-zanaat-ı'ndÜstrİ ilişkisinden bahsctmemiz mÜm-
kÜn değildir. Kültürel \'e ekonomik açıdan Batı egemenliği altımbki Osmanlı toplu-
illll, Avrupa'dakine hl..'llzcr hir gelişme gÖstcrchiln1L'k için hiç hir olaııa~a da sahip
değildir. Art Noll\'ı'<ıu. cn azından ilk döncminde. tamamı i1ı'. kapitalist giiçk'rin Çl_
kadarlıll h.'lllsil Cdl..'fl Avrupalılar için yaratılımş ı\\'nıpah bir li..'lHlIlwn olarak görÜI-
IIlÜŞtÜr. A~Tıca, bir (,:ok açıdan, kolonizasyon girişimine dÖnÜşmüş hir politika ile de
hiiliinleşen hir lillsur Ollllll~tl\r. Diğer sanatsal ibdı' taı'/bn ilc hcl' türlü i1i~kiyc ya·
hancı kalan Ve yapay olarak bil~layan Arı (\Imın'aıı. Istanhul'a ha~ta mimari
30
hi<.;iııılerdt' \'l' i ,ev<ınten I>urju\'azisinin \'l' Osmanlı diıinin itihar arıularını t~1tmin
ISTANBUL 1900

etmeye yarayan gÜnlük hayatta kullanılan objelerin ihracı vasıtası ilc girccektir"~ı.
Bu görüş, sadece, Art Nouvcau'nun İstanbul'da yayılışında, belki sayı açısından ön-
de gelen ama önem ve özgünlük açısından kenarda kalan örnekler için anlam taşı-
yor. Istanbul'daki Art Noııvcau yalnızca. Galata ve Pera'daki cephelerde yansıyan,
söz konusu kültürel kolonizasyon ve Avrupa modalanndan arta kalan cskilerin tüke-
timi operasyonu ile sonuçlanınaclı. Ayrıca, yerel mimarİ ve İnşaat gelenekleri ile bü-
tünleşmesini bildi. Sadece, Art Nouvcau mimari-hayat'1ı Türk evİ arasındaki çok ya-
kın ilişki ilc sınırlı tutulamayan -Bacey'in kendisinin de savundug,u gibi- kendine
özgü ulusal biçimler ilc donanmış ürünlere hayat verdi. Godfrey Good\ ....in·in görüş
açısı da, Istanbul'daki Art Nouveau'da bazı ıslam kaynaklı esinlenmelerin (a}T1Ca
Avrupa ~ıodcrnizmi'ndeki çeşitli yapıtlarda da rastlanabilen) varlıgım kabul etse de.
Osmanlı mimarlık tarihine yabancı kalmaya mahkum. ithal edilmiş bir üslup olarak
degerlendirir"; bu da oldukça indirgenmiş bir görüştür. Istanbul'daki An Nouveau
yapıtların en özgün olanlarının yaratıcısı Raimondo D·Aronco·nun. tipolojik şema-
lar. inşaat metotları, yüzeylerin işlenmesindeki malzeme uyumlan ve de (anıtsal ya-
ratıları ile oldugu gibi sivil ve halk yapıları ile de degerlendirdigi) Bizans ve Osmanlı
30 Apartmonfor,lüleci Hendek Caddesi no. 122, mimarilerinden serbestçe alınmış süsleme motifleri arasında gerçekleştirdigi özüm-
Karaköy.1922.
semcler, yukarıda sözü edilen görüşün düzeltilmesine ortam hazırlamaktadır.
Bundan dolayı. Kemaleddin Bey gibi bir mimarırı da. An Nouveau üslubu-
na karşı özel bir küllürel direnme sergilememiş olması şaşırtıcı sayılmamalıdır. ıık
önemli yapılarından olan Çamlıca'daki Ahmet Ratib Paşa Konagı (1901-1908) söz
konusu üsluba bulaştıgım gösterir" 1922 tarihli Lüleci Hendek Caddesi no 122"deki
apartmanların cephelerinde oldugu gibi. süsleme formülleri ile "Ulusal Üslup" ve
Art Nouveau dagarcıgına ait ögelerin iç içe girmesinden hareket ederek üsluplar
arasındaki o çok sıkı ilişkinin bazı mimarlar tarafından yadsınacak bir düşünce ola-
rak görÜlmedi~i sonucuna varmak mümkündür.

Her ne kadar az da olsa. bu belirtiler. milliyetçiligin alevlenmiş oldu!!.u bir

dönemde, Art Nou\'eau'ya karşı hoşgörülü bir tutumun varoldugunu da dog,rular gi-
bidir. Bunun nedeni, büyük olasılıkla. yerli gelenekler ile bÜtünleşme becerisine
hayranlık duyulması ve mimarinin temel ö~esi olarak yok olmuş bir zanaatİn kurta-
rılıp yeniden yaşatılmasındaki önemli katkısının kabul edilmesidir.

32
Osmanlı Revivalizmi
19. YüzyılOrtasında Istanbul Mimarisinde Oryantalizm

O smanh Imparatorlu~u'nun ilk büyükelçisi Yirmisekiz ~Iehmet Çelebi, X'V.

Louis Parisi'ne ı720'de \'ane, Diplomatik misyonunun dışında, Türkiye'de ge-
çer akçe olabilecek her şeyi etüt etmek üzere Fransız topraklarında bulunan kale-
leri. fabrikaları ve diger binaları ziyaretle de görcvlendirilmiştir. Hazırladıg.ı rapor
sadece teknik ve askeri yönleri ele almakla kalmaz; III. Ahmet divanında (i 703-
1730), bü~iik ha}Tanlık uyandıran bahçelerin ve soylu saraylarının tas\;rini çizim
\'C gra\iirlerle de pekişticir. Bunlardaki sanatsal ifadeler, Lale Dcni'nin ranne vc
zarif çizgilerine öncülük eder. KagIthane'nin koruları vc su yolları arasında beliren
Sadabad köşkleri. o çok begenilen Fransız rocaille üslubunun (ç.n. Fr. Rokay
Üslubu) süsleme dizinlerinden alıntılar yapmıştır. O kadar ki. iii. Ahmet'in
A\Tupalılaştıncl ve reformisı siyasetine karşı halktaki kızgıniıgın nişan tahtası hali-
ne gelmiştir.
Anupa'dan getirilen biçimlerin etkisiyle yeni bir mimari dil gelişir. Ilk ör-
nekleri önce, Topkapı ve Üsküdar'daki iii. Ahmet ve Tophanedeki i. i\lahmut
(1730- i754) anıtsal çeşmcleridir; sonra, Nuruosmaniye Camisi'nin (1748· ı755)
korniş, pencere, kemer, süslcmc düzenlcri Osmanlı Barak Üslubu'nun dalgalı, za-
rif \'c hareketli çizgilerini takımrlar. Bu ilk yapıtlara, 18. yüzyıl içinde Laleli \'e
Beylerbeyi külliyeleri eklenir. Yenilenme, Istanbul'daki Küçük Efendi Der\'iş
Tekkesi'nin tcvhidhanesindeki gibi e1iptik planların benimsenmesinc kadar varır.
Barok'un egrise! biçimlerini üstün tutma, Ermeni Balyan mimarlar ailcsinin soyha·
şı Krikor'un (1764 veya 1767-1831) yapıtı Nusretiye Camisrnin (1822-1826) bel- 1 Nuruosmani~Comisj. Ca9atoglu, 1748·55
LC,Gurlitt, Die Baukunst Kostontinopelsl.
gelediği gibi, i 9. yüzyıla da taşınmıştır.
iii. Selim'in (1789-1807) önayak oldugu ordunun "e deniz kuweılerinin
mooernleştirilmesi, Avrupa'dan askeri danışmanların, bunun ardından da modern
bir de\'letin gereksinimlerinc uygun kışla vc tersanelcri inşa etmek üzere mühendis
vc teknisyenlerin gelmesini kolaylaştırır. Böylcce Batı sanatı ile .~urulan ilişkinin
meyvesi olan Osmanlı Barak Üslubu'na Nco-Klasisizm ve Ampir Uslubu da eklen~
mişolur.
Çeşitli ithal revimi akımlarına, 19. yüzyılın yarısında bir de Osmanlı mi·
marisinin yeniden keşfi eklcnir. Görkemli neoklasik konutların yaratıcıları fossati
kardcşler Osmanlı mimarisinin kendine özgü tipoloji vc üsluplarıııı ilk uygulayan-
l,

35
lar arasındadır. Klasik, J\laniyerist vc l\lagribi çeşitlerncierde öncrdiklcri anıtrnt..'-
ISTANBUL 1900
2 Ni9090S Balyıın, çırogon Sorayr için
bir p,,*, ~aziçi etphesi. ~ikta}.
1857dolaylarl.
3 NigoQOS Balyıın, çırogon Sorayı için
bir pr~ Bog.uiçietphesi, ~tlemı:>
~ktaş..1857doıaylarl.
4 Sarkis Baly.ın, çırogon Sorayı'nın
birsalonu> >n~.1871.
36
!.arlnr için bir di!.i elUt yapmışlardır, Gaspare f-ossati, Isıanburun kentsel reform
harekt.'ılerinin başlıc.1destekleyicisi olan ~lustafa Reşid Paşa'nını türbesini, ölçülü
Osmanlı.lslam vurKusu vererek ı8S8'de gerçekleştirir,
Yeni Çıra~an Sarayı (l857dolayları) için i\'igogos Balyan'ıo projesi,
IL.i\lahmut\ın yapıırdıgı büyük neoklasik binanın yerini alır ve de ·bilimadamı
i\tustafa Ce7..ar,yapıtı Imparatorluk mimarı Abdülhalim Bey'e atfetse de'l_ Balyan
Ailesi'ne mensup biri, büyük olasılıkla da Garabet Amira (1800-1866) tarafından
1830 yılı dolaylarında gerçekleştirilir', Yeni sarayın uzun iki katlı bir ön cephesi
vardır; üst katı terasla kapatılmış ve bina kütlesi üç öne çıkma ile bölünmüştür.
Topkapı Saraıında en iyi hiçimde örneklendi{9 gibi. avlu, bahçe ve localarla birbi-
rine baglanan soyutlanmış köşk \'C pavyonların oluşturdugu geleneksel saray tipolo-
jisinin yerini alan, tck bir yapıdan oluşmuş Batı modeli seçilmiştir. Paralel yerleşti-
rilmiş haç biçimindeki üç salon dizisi, Osmanlılardaki sofa -çeşitli odalann baglan-
dıgı mekansal dügüm- gclenegine temel bir uyumu onaylar, Cephelerde öne çık-
malar ve geri çekilmelerin art arda düzenli olarak sıralanması Bogaziçi kıpıanndaki
konutların özeııiklerini ve yalı mimarisini çagnştırır, Cephe düzenlerinde. öne çık-
maların ortasını belirleyen yanm kolonlardaki çift üslup gibi klasisist ögeler birbir-
lerini izlerken, katları belirleyen yatay kornişlerdeki kolonbaşlıklarını süsleyen ay-
rıntılar Ye onlara baglı alınhk1ar Osmanlı-Islam mimarisinden esinlenmiştir. Pen-
cerelerin üst kısmı çok-bölmeli gotik tip asma kemerieric önülmüştür. Bu da, his-
torisist seçmecilige aİt üslupların rahatça kuııanıldıgını gösterir, ;\igo&os Balyan'a
atfedilen üç paftada ön cephe teması ile ilgili çeşitlerneler vardır. Her biri çıragan
modeline dayanarak üç ya da daha fazla sa~ldaki öne çıkmaya bölünmüştür: her
defasında degişen, üslupsal tanrdır. Iki katlı proje. Ihlarnur köşk1erindeki Roby
Üslubu'nun tıpatıp benzeri zengin süslemelerle kaplanırken. üç katlı binalarda.
Türk tarih yazımının "Oryantalizm" adını verdifti Klasisist üslubun ögeleri ile
ı\lagribi, Fatimi, Gotik ve Çin mimarilerinin kanşımlOı yansıtan oji\"31ve dilimu
kemerler. sogan kubbeciklcr \'e birbirinin içine geçmiş küçük kemerli kornişler sı-
ralanmıştır\.
çıragan Sarayı projesi, kendi imparalOr1ugunun simgesi olacak bir bina~ı
"Arap Üslubu"nda inşa ettirmek arzusunda atm AbdOlanz (1861-1876) tarafınd.ın
gerçekleştirilir. Sanatçılan. en önemli y<.ıpulannn'ilön,lerini almak üzere Israny;]
ve KuzeyAfrika'ya yollar·, Saraydaki ÇCTÇı'\'csiçift renkli atnalı kemerlcr "e k di-
limli sini arkadlar bunun somut örne.'klcridir. Bu ikinci sürc.'çte. Sarkis B.ıh:ın
(1831-1899) \'c karde.'şiAgop (1837-1875) göre\' alırtır, .
Sara~1niç düıı'n!c.'mcsi. malze.'mclerininze.'nginli~ii1ı' göz bm.ıştır.m boka
kullamlmış sÜslcl1ll'!c.'rle.'
dolu, ısbın hc.'~enisiniyansıtan fanı.unl.lgorik bir gö..•.tı'ridir.
1300 mı'rmer \'c.'Somaki taşllı<lUlkolon. ikili vt' dÖrtlü gruplar h.,linde.'kultıntımış-
tır; dm'ar bplamaları pı'mlx', hc.:yaz\'c yc.·şilmernwn.le.'ny<.ıpılınış .• lhş.11't.mmtu iSl'
ahın \';ıraklıyapraklar ile.'süslenmiştir; ,ıhamu ve Cl'\Ü k'll'ıl.u fildişi, k.ırıumb.ı~.ı '"
sı,dcr kakm,llı~lr, Töre.'n s;lloIIll, Luc.lwignm Z.ulth'ın, \\'Hrttı'ınlx'n:li ı. \\"ilhdın
için Stııııgart'ta yaptl~1Pl'fS Usluhunc.1.1ki "'illwlm.ı S,ır,ı~-ı'nııı~i S42"1~':;i) halo ~i.
loııunun, oranları Ve.' mal/c.'l11c.,lı'rin
C.lq~,ı'ri
arttırıl.ır,ık tc.'kr-.ınc.lır.
 i.
•• ii II II .1 II .1 ii II • 1 .1 II i •••

-' . Ilıi
ISTANBUL 1900

5 Pietro Montani ve Sarkis Balyan, Süslemelerin ve iç döşemelerin çok renkli oluşu, Zanth'in çok iyi tamdıgı renk kul-
PenevniyolCamisi. Aksaray 1871,
dônemin kartpostah.
lanılan mimariler ilc ilgili etütlerinin meyvesidir. Zanth. Jacques-Ignace Hittorff
6 Sarkis Balyan, Cuma namazı sırasmda ile birlikte çalışmış ve onunla beraber Sicilya'daki renkli Yunan tapınaklarını ve de
Hamidiye Camisi. Yıldıı~&şiktaş. 1885-86,
"Saracen" (i\Iüslüman) anıtlarını ziyaret etmişti.
döneme ait fotograf.
Bu arada, CT)'sıal Palace'ın iç süslemelerinde gözönüne alınmış teorinin te-
melinde de bulunan Owen Jones'un mimarlıkta rengin önemiyle ilgili degerlendir-
meleri8, Islam mimarisi ile özellikle de Elhamra Saray] ile ilgili çalışmalardan hare-
ket etmiştir. Reviml akımlarının etkisi altındaki ı9. YÜ:!)11 A\TUpasl·nda. ol)'anta-
list söyleme dayanan üslupların -Arap. i\lagribi. Saracen- egemenligi. resimde.
süsleme sanatlarında ve mimaride görülen bir begeni)i ortaya koymaktadır.
çıragan Sarayı'daki tören salonuna dik kanatların kesişme noktasına yer-
leştirilen geniş kubbe. çokgen bir kasnak Uzerine inşa edilmiştir. Bu sonradan. her
ikisi de Sarkis Balyan'ın yapıtı olan Aksaray'daki Pertevniyal (I871) \'c Yıldız'daki
Hamidiye (1885-1886) camilerindc de benzer biçimde tekrar edilecektir. ~limarın.
me7.arlıkyapılarının örtillerinden esinlenmiş olabilcccgi \'arSa)1ml",bazı mimari ti-
polojileri karakterize eden ögelerin. dekontekstualizasyon yoluyla farklı işlevlere ay-
rılmış yapılarda da kullanılabilecekleri yolunda ilginç bir bo)1Jt kazanmaktadır.
Oryantalist mimarinin iç mekan süslemeciligi açısından di~cr başarılı ör-
nekleri, Sarkis Ralyan'ın yapıtları Beylerbı'yi Sarayı'nın (1861-1864) .\I~l\i Salonu
ve Yıldız'dakiŞale Köşkü'nün (1887-1889) yen1l'kod~ısı"c iç düıı'nk'mı~sidir, "\~Tl-
ca Beylerbeyi Sarayı'nın Bo~aziçi'nc yönelmiş çokgı~npa\'yonlarının biçimi de ol~
dukça ilginçtir., Bunların sivri kırma çatılan ilc hı'rbiri çokg,t,'ninbir yÜzüne ;.ıçıhm
pencı'rc!erin sivri kemerleri, hunları taçlandıran Osmanlı B.ırok Üsh;bu'nuıı &ılga-
38
Iı muhteşem komişlerinin serhest harı'kl'tindc.' birhiri ilc.'u~ııın sa~lar.
 OSMANlı REVIVALlZMI

7 Sarkis Balyan, Hamidiye Camisi. Yıldız.

39
8 Sark.is Balyan, Şafe K6şkü'nün Osmanlı HÜkÜmeti, Londra (1851, 1862), ICW York (1853) ve Paris
Neo-Orroman döşenmiş yemek (1855) uluslarast sergilerine katıldıktan sonra, uluslararası pa/,adara açılma istegini
odası. Yıldız, 1887-1889, döntme
a;t fot09raf, vc modernleşme için göstcrdigi çabaları kanıtlamak amacıyla ı863'<lc ulusal bir sa·
nayi sergisine Önayak olur (ç.n. Sergi-i Umumi·j Osmani)IO, Seçilen yer, Ilirourom
ı\lcydanı'dır (ç.n. o zaman Atmcydanı. şimdi Sultanahmet l\lcydanı), pavyoııu yap-
ma işi iki yabancı mirnam verilir: 1\laric·Augusıc-Anıoinc Boııegeois işin mimari
kısmı ilc ilgilcnirkcn, Lcon Parvillcc iç mekan düzenini hazırlayacaktır. IHikUmete
göre binanın üslubu "yeni larl'. yansıtmalıdır. Tasarımeılae bunu. h'merlecin tck
rcnkliligi. kolon ve başlıkların biçimi, giriş holünÜ kaplayan basık kubbc gibi bazı
Osmanlı mimari ögelerine yer vererek gerçekleştirirler.
Beyazıt Camisrnin hemen önÜndeki meydana açılan anıtsal kapı ile
birlikte Ilarbiye Nezareti'nin (ı 864- ı8(6)11 girişini oluşturan iki yan pavyon,
Haurgeois'nın, Imparatorluğun vc Islam aleminin farklı uçlarına ait üslupsaltipolo-
jik'ri ile gerçekleştirdiği bileşimin ÜrÜnleridir. J\lerkezi kapı, Kuzey Afrika kalele-
rindeki savunma duvarları modeline güre iki çokgen kale burcunun ı·klendiği bir
zafer takının yeniden yorumlanmış halidir. Aynı şema, cepheyi daha hareketli kı-
lan profilli komişler, kırlangıç kuyrugu biçimindeki mazgallar "e soğan kubbder de
eklenerek (henÜz mimarının bilinınediği) Taksim'deki Topçu Kışlası'nın (18-19-
18(2)12 giriş kapısında da tekrarlanınıştı. llarbire Nczarcti'nin giriş pmyonlarında-
ki atnalı kemerli pencereler, Fatimi mimarisinde oldukça kullanılmış bir motiftir.

40 Diliınli kemerler ve atnalı kemerler aşağı yukarı bUlUn Kuzı'y Afrika'da yaygındır.
 OSMANLı REVIVALIZMI

9 Sarkis Balyan, Bı:yferbeyi Sarayı,

eo~aıiçi'ne bakan pavyon. 1861-1864.
10 Sarkis Balyan, 8ı:yferbeyi Saray/,
Bo~aıiçi'ne bakan pavyonun küçük kubbeli
içmekanı.
ISTANBUL 1900

Ka;;;;:'paşa'daki Bahriye Nezareti'nin (i 864- ı869 dolaylar))" cepheleri.

Sarkis Balyan'ın mimari anlayışının belirleyici izi olan bir çeşit pencere tipi ile bi-
çimlenmiştir. Alınlık tablası çerçevesinin içine yerleştirilmiş üçgen bir üst kısmı
olan pencere iki bölmeden oluşur; öne çıkmalarda ise bütün )i1ksekli~ kaplar.
Sadece sergi pavyonları degil. İnşa edilen bütün yeni kamusal yapılara
-bakanlık binaları. kışlalar, bankalar, okullar. istasyonlar-, reformların bir parçası
olarak kazandırıtmak istenen özellik, Imparatorluk için, ycni mimariyi betimleme
açısından fırsat oluşturdu. Başlangıçtaki Klasisizm he\"esinden sonra. külliyeler.
medreselcr ve hanlar gibi geleneksel yapı tiplerine. kompozisyon \'e işle\' açısından
11 Marie-Auguste Antaine Bourgeois,
Harbiye Nezoreri'nin omrsal girişi. Beyazıt.
zorunlu olarak Avrupa'ya atıfta bulunan \'c Osmanlı· Islam anlapşındaki süslemc
1864. döneme ait fot09raf. düzcnleri ile nitelik kazanan bu yeni kamusal yapılar da eklenmiş oldu.
12 Topçu KıştoSl'nm ono girişi. Taksim.
1867 Paris Sergisj'nde'~, Türkiye için Barborinrnin işbirligi ilc Pan.illec'nin
dönemin k.artpostalı.
13 Sarkis Balyan, Bahriye Nezoreri. tasarladıgı pavyonlar, Avrupa halkına Osmanlı sanatında \'c toplumunda \'arılan
Kasımpaşa, 1864-1869 dolaylarında. sentezi gösterme isteginin bir sonucuydu. Bu katılırna verilen önem, Abdülaziz'in
döneme ait fotograf.
ziyareti ilc de onaylandı; büyük dünya potansiyellerinden birinin lideri olarak gere-
ken itibarla karşılandı. Sergideki Türk mahallesinin bir camisi. bir hamarnı \"('
cephesinde Çinili Köşk'Un reva~ını model alan bir pa\'yonu vardı. Bur,ıda.
Parvillce'nin mimari becerisi. Bursa'daki anıt restorasyonları sırasında olgunlaştır-
dıgı deneyiminden kaynaklanabilir'~, Araştırmalara vc tamamlanan inCt'It..'mı~ll'rc
göre, üçgen biçimindeki ögelerin ÜstUnlugÜne dayanan Klasik Osmanlı mimarisi-
nin kendine özgü geometrik özellikleri. "rasyonalist" gotik tan. ilc..'bir(ok ort,ık nok-
taya sahiptir, Bu "rasyonalist tarz"m Eugcnc-Emmanud \'iollct-Ic..'-l)uc t,lrafınd,lI1
42 formüle edilmiş olması rastlantı dc~ildir. P,ırdllrl', ,\rc1,;tcctım' et Dt;comtio"
 OSMANlı REVIVALlZMI

14 Leon Parviltec: c: Giovan Batt'sta Barborini

1867 Paris Uluslararası Sergisi'nde Bogaıiçi '
Pavyonu LL'Espasizione del 1867 flJustrata).

Turques au .\l'eme Siecle (1874) kitabının ön sözünü Viollet·le-Ouc'c emanet ede- 15 187311/yona Sergisi'nde Türk Çeşmöi
rek. onun takipçisi oldugunu ilan ctmiştir. (L 'Espasiziane Universale di Vienno
lIIustrata).
Bu rasyonalizasyon süreci, tümevarımcı metoda dayanan uygulamaların
pozitivist kültürle tutarlı sınıflandırmalarıyla sınırlıdır. Ancak. bu sınıflandırmalar
eski \'e karmaşık bir kültür gelcneginin degişik vc çok sayıdaki yönlerini tanıtmak
için yetersiz kalmaktadır.

"l'Architecture Otlamane": Avrupa'dan Uzaklaşma

1 873 Viyana Uluslararası Sergisi'nde'6 de, Türk gösterisi tutarlı idi: Çarşı ve
kahve gibi sivil binalar, III. Ahmet Çeşmesi gibi ünlü bir anıta sadık
rökonstrüksiyon ve bir köşk, yani Hazine Pavyonu vardı. Pavyonlar. tıpkı Paris'teki
gibi, yeni bir ulusal üslubun dog,uşunu gittikçe artan bir istelde desteklcmek ama-
cıyla, Avrupalılaştıncı ve de Islamıaştırıcı gereksiz eklernelerden arındırılmış bir
Osmanlı mimari sentezi sunuyordu.
Osmanlı Imparatorlugu üç önemli yayına sahiptir; bunların arasında J\larie
de Launay, Pietro i\.lontani. Bogos Chachian ve Adolphe J\laillard'ın işbirliginin
meyvesi olan L'Architecture Ottoınmıe kitabı, kural vc kriterleri göstcrmenin ya·
l7

nın da sentez halinde bir tarih panoraması da sunmaktadır. Osmanlı sanatının çö-
küşü, Avrupa'dan ve özellikle de IS. yüzyılda Fransa'dan üslup ithal edilmcsine da-
yandırılmıştır. "Kötü yola sapmıŞ" bu begeninin iki örneg.i Nuruosmaniye vc Laleli
camiIeridir. Ancak. yıkımın gerçek sorumluları, "HaraeI"İn takipçileri olan Ermcni
mimarlardır, üslupları karıştırarak felaket ve banal binalar ortaya çıkarmışlardır.
Aynı savlar, Precis Historique kitabında, de Launay tarafından Balyan Ailesrnin cn 43
ISTANBUL 1900

azından i 850'yc kadar gcrçckıcştirdi~i mimari yapıtlardaki -dogmakta olan "Yeni·

Türk" ckolÜnün modelleri, çıragan Sarayı ve Perıevniyal Camisi hariç- şatafatlı
scçmcciligin kesin yadsıması gibi ifade edilmiştir. Kitaptaki düşÜnceler, bezerneci-
Iigi öne çıkartan vc planİnıetriye az yer veren pafıalarıo da belgeledigi gibi. mimar-
lıktan çok. süslcmcci!igc ait konu ve sorunları gruplandırmaktadır.
l\lontani'nin Klasik Osmanlı mimarisinde sapıaclıgı "severile Hoble" (ç.n.
Fr. asil sertlik) özelligi (cn üst yorumunu Sinan devrinde vermiştir), süslemedeki
ölçülülügü ile deger kazanmıştır, Ölçülülük özelliginin bir kanıtı olarak süslemeler,
bitki dünyasından değil, mineral dünyasından alıntılar yapmıştır: Billurlar ve çakıl
kümeleri.

?~~' , r' L'Architecture Gttomane kitabının hazırlanışına önayak olan ve yeni üslup-
taki bir çok mimari yapıtın hamisi Abdülaziz'in izlediği modernleşme politikası, ya-

[
zarların bilimsel araştırmalarında, geçmişe dönüş olarak ifade bulmuştur: "kendile-
.'-,; __ " \11
~ ,',--'li
5~:j. rine özgü dehaları sayesinde kendi büyüklüklerini elde etmiş halklar için sağlıklı
i, ı bir ilerleme yolu"18.Bu teyid, özlem ve acı ile anılan şanlı bir geçmişi yansıtan tari-
i _ .1/_', \J hi-siyasi bir değerlendirmeye uygun düşmektedir. Söz konusu geçmiş. artık tama-
mı ile yitip gitmiştir. Bağımsız bir siyaset arayışı da, Kınm Savaşı'ndan bu yana,
A\'fupalı başbakanlar tarafından gittikçe artan koşullara baglanmış bir ülke için ol-
dukça zor gibi gözükmektedir.
16 L'Architecturr: Ottomone cildinden alınmış
çizim. ·crystallise" üslup. 1873.
Revimi olgusu, Osmanlı mimarisinde aslında hiç de yeni değildir, özeııikle
de dini yapılar göz önüne alındıgında, Örnegin, ı766 depreminde ),kılan Fatih
Camisfnin rökonstrüksiyonu için Sinan'ın ünlü yapıtı Şehzade Camisrnin plan şe-
ması model olarak alınmışkcn, süslemelerine bir tür barak eğilim ustaca sızabil-
miştir. Osmanlı mimarisinin yeniden kuruluşu Batı eğilimli bir perspektif te değer-
lendirilmiş; kendine ait görüşlerin uygulanması ilc de. Vitruvius kaynaklı düzcnler
sistemini -echanfrine, brechjforme, crystııllise- oluşturmuş \'c bunlar arasındaki
birleşim olasılıklarını etüt etmiştir.
Abdülaziz'in annesi tarafından yaptırılan Aksaray'daki Pertevniyal Camisi,
mimari projede Sarkis Balyan ile süslemelerde ~Iontanj'nin ortak çalışmasının
ürünü, camiye bitişik süslü çeşme ise, Domenico Cocifi'nin yapıtıdır. Valide
Sultan'ın yeni caminin esin kaynağının Ortaköy Camisi (Nigoğos Balyan'ın yapıtı)
olmasını istemesi daha da ilginç bir modernleşme arzusunun göstergesidir, zira ge-
nelde dini yapılardaki geleneksel ilkelere olan saygı oldukça katıdır, Perte\'niyal
Camisi'nde, mermer yüzeylerin süslemesi, ana girişi taçlandıran iki alınhkta \'e
cephenin orta kısmında. "binanın geometrik etkisini"' maskelemeden yoğunlaşır.
l\lontani, bilimsel incelemesinin Docımıeılts teclJlliqu~s başlıklı paragrafında. bu
etkiyi, Osmanlı mimarisinin üstün nitelikli bir unsuru olarak belirler, Sarki s
Balyan, Yıldız Camisi'nin çatısını aşan bÜyük taçkapının tasarımında önemli Us-
lupsal bir kesinlik sergiler. Tanınmış Süleymaniye modeline göre, taçkapı öne dop.-
nı çıkıntl yapar \'e üstünde -merkezde bir eşkenar üçgen. \'anlarda ise iki dik açı lı
üçgenden oluşan- bir 'tepelik vardır. Çift kanatlı si\Ti pe~ccrclcr \'t,' içiçe gı'çmiş
kemerlerin kısmen gizlediği pencereler gibi hcr iki camide de bulunan vc Nco-
Gotik'e en çok uyan mimari özelliklcr, kesinlikle Hatt'dan Rclcn modcllcrlı~
44
uyumludur. ancak Islam dÜnyasına da tamamen yabancı dı·~i1dir. Hana. üslubun
 OSMANlı REVIVALlZMI

kaynagmı biraz daha karmaşık haıc getirirsek. 17. yüzyıl bilim adamları tarafından. 17 Sirkeci GOf/ projesi, Balyan Ailesi
19 üyelerinden birine atfedilen ön cephe,
Gotik üslubun Dogu kökenli oldugu na dair ortaya konan görüşler balc vardır •
lSSS'den önce.
Bunlardan bazıları (aralarında Christophcr \Vrcn'ın da bulunduğu) bu üslubun.
Filistin kökenli olduğu -Haçlı Seferlerinden sonra, önce Fransa sonra da Avrupa'da
ya}11dığl. tezini savunur, diğerleri (\VilHam \Varburton, Jacqucs François Blondel,
Cambray'm başpiskoposu renelon, Florcnt Le Comle), Ibecik Yarımadası'nı ele ge-
çiren Gotlar'm ise Granada \'c Scvilya'daki Arap-i\lağribi üslubu tarafından fethe-

dildiklerini öne sürer.

i9. yüzyılın yarısından sonrasına ait. Istanbul'daki Nco-Gotik mimari ör-
neklerinden biri de, Kırım Savaşı (1864-1869) gazileri için yarışma ile yaptırılan
anıtsal kilisedir. Yarışma duyurusu açıkça gotik hir yapıyı Öngörüyor ve Osmanlı
lo
veya Bi7..ans üsluplarını kullanmayı yasaklıyordu • Yarışma)'ı kazanan \VilHam
Burges'ın projede hazı degişiklikler yapmayı reddetmesi üzerine, yapının gerçekleş-
tirilmesi, ikinci gelen George Edmund Street'c emanet edildiıı.
Alman I\limar Jasmund'un12 tasarladıgı Sirkeci Carı (l888-1890)B, ortada-
ki en büyük olmak kaydı ilc, alçak kanadarb birbirlerine birleştirilmiş Üç yapı gÖ\'-
desinden oluşan Batı kökenli bina tipolojisi ve oryantalist bc~eniye uygun sÜslclıll'
ö~c1eri ilc her 7..amanki üslup-strüktÜr ikilemini yansıtmaktadır. Cephede merkczi
gövdeyi iki yandan kapatan ve Yıldız Camisi'ndekine (1890-1891) nazaran daha az
gösterişli saat kuleleri, 19. yÜzyılın yarısından itibaren Imparatorlııgıın her tarafın-
da yayılacak hir tipolojinin varlıgını hclgclerkcn, gelişmenin gÖzle gÖrÜlür hir sim-
gesi haline de gelir. Jasmund'un, Balyan Ailesi mensuplarından birine ait bir prnjı'·
yi geliştirmiş olması mümkündür ki, bu durumda, i\laçka'daki ıcrs;ını'dc oldugu gi·
45
bi, Hatı e~iHmli doku nd urma la ra ayrıcalık tanımıştır.
ISTANBUL 1900

Ulusal bir mimariye dogru gittikçe artan istek. başkahramanların Avrupalı

mimarlar veya gayrimüslim Osmanlı tebaası oldu&u gcrçcgi ilc çatışıyorclu.
Tanzimat reformlarının gelmesi ile Imparatorluk mimarlarının eski düzeninin yo·
kalması önemli bir çelişki idi. Bu ikilemin belirtisi, Ermeni mimarlara yöneltilen
eleştirilerin tekrarlanması ilc ortaya çıktı. Güzel Sanatlar Akademisfnin ileri bir ta-
rihte kuruluşuna aİt bir belgenin anonim yazarı. eleştirilerine I\IÜslüman mimaria-
rın yerini alan Rumiarı \'C Hıristiyan kaıfaları2~ ve Fransa'dan "alafranga" diye ad·
landırılan roenille üslubunu ithal etmeye dcvam eden herkesi cklemişti. Osmanlı
sanatının önüne geçilerncz düşüşünü engellemek için alınabilecek tck önlem, bir
egitim kurumu yaratmak idi: Bu, Abdülhalim'in" 1838 phnda ıı. i\lahmut'a sun-
dugu bir yazıda önerdigi çözümclii.

Alexandre Vallaury'nin Yapıtlarında Neo-Ottoman Mimarinin Gelişmesi

allaııry", egitimini Paris Güzel Sanatlar Akademisi'nde (1870- i878), Erncst

V Gcorgcs
Akademisi
Coqııart'ın
(ı 883) binasının
yanında yapar. Istanbul'a dönüşÜnde
inşası sırasında derhal uygulamaya
Güzel Sanatlar
gcçircccgi
Klasisizm dersini orada ög,rcnir. Eminönü'ndeki Hidayct Camisi'nin rökonstrüksi·
yonundan sonra benimsedigi Islam-Osmanlı özellikleri, tasarım anlayışının daima
temel ögesi olarak kalacak olan Klasisizm'in karşıt dengesini oluşturacaktır. t\şa&ı
yukarı i 887'de gerçekleştirdigi rökonstrÜksiyonda sÜslemeler, hacimlerin sadeligi-
ni bastırınaz ve imgesel tck öge. alınlık tablasındaki pencerelerin payanda halini
alan ojival kcmcrli çcrçc\'cleridir. Vallaury daha sonra, oryantalist mimarinin özelli·
gi olan üslupsal bagdaştırmacılıgı terk edcr ve 18. vc 19. yÜzyıl Osmanlı mimari~
sindcn aldı&ı c&riscl alınlık vcya kıvrık ve çıkınuh kırık geniş çatılar gibi mimari di-
linin kendine özgü ö&eleri haline gelecek unsurları seçer, ı 889 Paris Sergisi için
gerçekleştirdi&i Tütün Pavyonu'nda bunun ilk örneg,ini sunar: L'Architecture
Ottomane'da mahkOm edilmiş o Barok Üslubu kayıran bir seçim.
Ulusal i\limari Üslup, ıı. AbdÜlhamit saltanatı sırasında (1876-1909)
VaHaury tarafından gerçekleştirilen çok sayıdaki kamu binasına biçim verir. Tck is-
tisna, lmparatorlu&un bütün topraklarında Osman Hamdi Bey'in haşkanlı&ında
sürdürülen kazılardan çıkan Hclenistik ve Roma sanatlarına ait muhteşem örnek-
leri barındıran i'!eo-Grek Üslup'ta yapılmış Arkeoloji J\lüzesi'dir (i 891- i 907),
Osmanlı Bankası'nın binaları için Neo-Onoman üslubun kuııanımı aşa&ı yukarı
hep zorunlu oldu. Önceleri, ölçülü bir sadelik ve payandalar ile tutulan geniş sa-
çaklar ve Karaköy'deki genci merkezin (1890-1892) arka cephesinde yer alan egri-
sel alıntıklar veya Taksim şubesinin (günümüzde yıkllmış)27 müdür rezidansının
cephesindeki çıkınu yapan e&ik çaulı cumba gibi sınırlı ögelerin kuııanımı sözko-
nusu idi. Sonradan, bütün binaya yayılarak, Eminönü binasındaki gibi, kapı vc
pencere çerçevelerine de biçim verecekti.
Haydarpaşadaki i\lekteb-i Tıbbiye-i Şahane'nin (i 893- i 903)" büyük
kompleksi için, Harbiye Nezareti tarafından görevlendirilcn Vallaury, adı arşivler-
46
de 1894 phndan beri" yer alan ıtalyan ~limar Raimondo D'Aronco (1857-1932)
 OSMANlı REVIVAlIZMI

18 Alexandre Vallaury ve
Raimondo D'Aronco, Mekteb-i
Tıbbi~i Şôhône. Marmara
Denizi'ne bakan cephe. Tıbbiye
Caddesi, Haydarpaşa, 1893-
1903.
19 Alexandre Vallaury ve
Raimondo D'Aronco. Mekteb-i
Tıbbiye-iŞôhône.ön
cepheden ayrıntı. Haydarpaşa.

ile çalışır. Kompleksin yaklaşık 300 m. uzunlugundaki üç bölümden oluşan ön

cephesi ile Asya yakasının siluetine egemen olan anıtsal ölçegi, tıpkı planimetresi-
nin \'e uçsuz bucaksız uzanan düzenli pencere sıraları ile cephelerin kompozisyo-
nunun da do~ruladıgı gibi, A\Tupa'ya ait işlevsel modellerin benimsendigini ortaya
koymuştur, Ön cephenin orta bölümündeki minare biçimli iki küçük saat kulesi.
oji\'al kemer biçimindeki heybetli bir pencere ile aydınlanmış büyük bir caminin
varlıgını haber vermektedir, Ana cephedeki egriscl kÜçük çatı, pencere çcrçe\'cleri
ve çift halde bulunan yarım kolonların başlıkları Neo-Ottoman üsluhun benimsen-
mesinİn başlangıcını oluşturmaktadır; sonra buna, cephenin iki yanında kalan küt-
lelerin üstündeki kubbe ve sogan biçiminde kubhecikler eklenir. t\triyumun çift
yükseklikli boşlu~una yerleşen, demir ve dökme demirden yapılmış büyük merdi-
ven, Vallaury'nin tek başına projelendirdigi Cagaloglu'ndaki Düyun-ı Umumiye
Binası'nda (i 897)JO, daha görkemli biçimiyle ve mermerden sunulacaktır. Bu bina-
da da planimetri ve iç düzen, iç koridor kullanımının da gösterdigi gibi, Avrupa mi-
marisine aittir. Orta kütle çok yüksek ojival kemerli bir giriş kapısı ilc tamamiyle
kaplanmıştır. Bunun üstünde, zarif egrisel desteklere binmiş düz çatının çıkınuh
saçaklarının altında açık bir loca bulunur. Binanın, bir çerçeve düzenine oturtul-
muş düzgün kesme taş duvar kaplaması, I\lekteb-i Tıbbiye-i Şahanc'yi hatırlatır.
Ancak orada yüzey, düzensiz biçimli pürüzsüz taşlarla kaplanmıştır; taşlar arasın-
daki baglantı "opus reticularum" (ç.n. Lat. kare tabanh piramidal blokları diagonal
yerleştirme düzeni) türünde bir etki yaratmaktadır. Bitişigindeki Nümune
Hastanesi'ne ait, 190 i ilc 1902 yılları arasında inşa edilmiş pavyonların tasarımı
ise sadece D'Aronco'ya atfedilmektedirJl,
Şişli'deki Bakıeriyolojihane-i Şahane'ye (1900) ait büyük kompleks de
VaIJaury-D'Aronco iş birliginin meyvcsidir. Küçük kubbeli büyOk giriş kapısında ve
pencere çerçcvelerinde Nco-Ottoman özelliklerine rastlanınaktadır. Aynı dönem-
47
de bu iki mimar, The Orieutal Advertiser - Le ,"loJliteıır Orie,ıtal Gazetesi'nden
ISTANBUL 1900

20 Alexandre Vallaury ve Raimondo D'AroncQ, Mektebwi

Tıbbiye.! Ş6hône, büyük dökme demir merdiven. Haydarpaşa.

48
 OSMANlı REVIVAlIZMI

21 AtexandreVallaury,6üyun_ı
UmumiyeBinası. Türkocagı Caddesi, 1897.

22 Raimondo O'Aronco I?l. Nümune Hasranestnin etphes;. Tıbbiye

Caddesi. Haydarpaşa, 1901-1902, döneme ait foto9raf.

23 Raimondo O'Arooco ve Alexandre

Vaııaury, Bakteriyo/ojihone-i ŞöhOne projesi,
kesit ve cephe. Şişli, 1900.
24 Raimondo O'Aronco, Yerimhane projesi.
cephe. Acıbadem, 1896-1900.

49
2S Alexandre Vallaury, Cemil Topuzlu Köşkü.
Operatör Cemil Topuzlu Caddesi, Çiftehavuzlar-
Kadıköy, 1900.
26 Alexandre Vallaury, Abdü!meÔd Efendi Köşkü.
Kuşb3kışl Soka~ı, Üsküdar, 1901.

(27,28,30 Temmuz; 7, 21 Agusıos ve 8 Kasım 1900) ögrendigimize göre, Aeıba-

dem'deki Hamidiye Yetimhanesi (1900) projesine de katkıda bulunmuşlardır.
Vallaury, Neo-Ouoman üslubunu, 1900 ile 1904 yılları arasında abşap yalı
ve köşklere de uygulamıştır, Bunlar, yüksekliklerin artması, kat sayısının çog,alması
ve de çıkma ve girmelerin düzenli aralıklarla sıralanmasından oluşan geleneksel
cephe ritmini kırmak amacıyla genelde köşelere yerleştirilmiş, manzaraya açık bel-
veder-kulelerin eklenmesi ilc önceki örneklerinden farklılaşacaklardır. Genelde iç
tarafları süslenmiş, destek veya payandalara dayanmış geni~ çatı saçakları gelenek-
sel Türk evine ait ög,e1erdir.
Istinye'deki Afjf Paşa Yalısı'nın (i 900- i 904), ikinci katında çift sıra pence-
re düzeni, 19, yüzyılın başlarına kadar Osmanlı köşklerinin ortak özelli&ine gönder-
me yapmaktadır. Bunlar, iç mekandaki pencerelerin tam üst hiz<'lsınagelen ikinci
bir pencere sırasını oluştururlar; renkli camdan yapılmış olmaları dı~arı}'l görmeyi
engelledi&i için süsleme gÖrevi taşırlar. E~risel biçimlere öncelik \'erilmesi. Boka)'
Üslubu'na ait ögeler ilc olan benzerligi ortaya koyar; VaHaury, kamu binaları iLC
tam bir tutarlılık içinde biçimlenen kendine özgü Osmanlı üslubunu hu ög,e..~ler ara-
cılıgı ilc tanımlar. Oysa ki özel konutlarda, düzgün kompozisyon kurallarına baglı
kalmaz. Ahşabııı uysal özclli~inden gittikçe zengin!e~en biçimler icat elmek için
yararlanan süsleıııe de kendini büyük özgürlük içinde ifadc edebilir. Kadıköy'deki
Cemi! Topuzlu Köşkü'nün (ı 900 dolayları), çift kat )'üksekli~indeki re\"3gl.
DÜyun-1 Umumiye Binası'nın görkemli giriş kapısını daha ölçÜlli oranlar içinde..'ha-
tırlatır. Asimetri, L planın düzenine, çe~itli hacimlerin farklı vükse..'kliklerde)'an)'a~
na gelmesine vc yan kulenin içindeki merdivel1 ,'ıkışını parç.~lara ,1yıran Üçlü pen-
cere dÜzenine yol gösterici olmaktadır, SÜsIl'me.."Afire Batur\ın dedi~ine göreU,
50 klasikleştircn, oryantalisı \'e An Noıı\"cau ö~c1cr arasında bOGılamaktadır.
 O~"'ANıl RfVıVAUIIJı

Üsküdaidaki Abdülmecid Efendi Köşkü'nün (1901) yeniden yapımında"

Üt)~taıizm'in etkisi. planimctrik düzeni denenmiş geleneksel modellerin tekran
olan binanın dış cephe kaplamasında çok rcnklilig,c yer \'cren ~ıag,ribi. Kuzey
Afrika '"C Osmanlı sUslemelcri kanşımı ilc etkin olarak geri döner. Vallaury'nin, ya-
raucıhgın sınıf tanımadıgı \illa tasanmlarında kullanılan çerçe\'c, destek, sundur-
ma. urabzan. saydam pencere karesIeri. kubbe ve kubbeciklerde, kuşkusuz göz ka·
ma.şuncı üslupsal bir senteze ulaşılmıştır; bunların sonradan sayısız tekran yapıla-
cakur.
Fransız firması ConıpagJlie des \VagOtIS-Uıs. Vallaury'yc Bliyük.1da'da hir
otel projesi (I89()..1900 dolaylan) ısmarlar. Ancak, Osmanlı yÜnctimindcn g(.·rckli
kullanım İ7.ni alınamayınca. bina. 190I'dc varlıklı bir Hum. i\tadmn Eleni 'l.arifı
.. 1;1-
u
rafından, Ortodoks Patrikligi'nc ba~şlanmak üzere satın alınır . BugUnc k.1(lar bi·
namn yeniden dÜ7..cnlcnmcsinin Vallaury'yc \'cri!ip vcrilmcdig,ini kesin nhırak anla-
mak mümkün olmasa da. i~in içinde olması olasılı~ı vardır,
Udinc Kent Müı..csi'ndeki D'Aronco ar~ivindc saklanmış, nıerinde..' "Graml
Hotel a Prinldpo" yazısımn hulundu~u iki planimcıri, yapıhill dc:{tişiklikl('ri hı'lgc:-
Icr. Çok büyük olasılıkla bu planlar, yeni kullanımın ~eCl'kıirdi~i dll,,'n d,'~işiklik·
U

lerinin etüdünü yapmak üzere gi)rcvlcndirildi~i wrnan ynpılmıştır ÜYIl'Y!ol-', ,

Vanaury ilc bir çok fırsatta Ix:raher çalı~mı) ıtalyan mimarın danı~ınanlııı1 UlU' !ioU-

mlebi);r.
Yetimhancnin. boydan hoya M'rbest hir koriılm ile ~l'çilı'n )ltın ılUll'ni
DUyun-1 Umumiye Bin;ısı'nınkinden f.ırklı dc:~ildir, I)C)ı.lylsıylol, VlIlla\lry'nin mı'r-
kz ve yan kollderden olu~an Uc; hölnw)j ~cına !'tl.'(,,'imiIHIl'hdir~inlı')cn kı-'nditw
SI
(HgO i/jni taşır. Yl.,timh.ım', iılev!iod mim-ırinin mıılir Hrnddı'rindc"n hiridir, KotU
ISTANBUL 1900

korumacılık yüzünden bugün ne yazık ki tehlike içindeki ahşap binanın dış cephc·
lerinde süslemder nerede ise tamamcn yok olmuştur. Geleneksel clImba motifi
geliştirilerek. orta bölmede üç çıkmanın karışık yerleştirildigi kütle düzeni göze
çarpmaktadır.

Raimondo D'Aronco: Restorasyon ve Islam-Osmanlı Mimari Üslup

Denemeleri

Abdülhamit'in ikinci bir ulusal sergiyi düzenlemesincleki amaç, Türk tarım

II • vc endüstri ürünlerini uluslararası alanda tanıtmak ve aynı zamanda da yöre·
sel ekonominin kendini günccııcştirmcsini vc gcliştirmcsini sag,layacak Batı tekil 0-
lojilcrinin bir bölümünü konuk ctmekıi. Istanbul'daki yabancı basının sergiye yer
\'crdigi çok sayıdaki makale, olayın önemini vurgulamaktadır. Bu kapsamda pa\'-
yanların mimarisi de anlamlı bir rol oynamışıır~. Düzenleme kurulu üyelerinden,
Tarım, Orman ve i\.1aadin Nazırı Selim Efendi, Sultan'a "Avrlıra'da gerçekleştiriI-
miş {)tÜrden en ünlü sergilerin çizimlerini" gösterdi~inde, kendisi Torino'da 1890
yılında düzenlenmiş serginin planı yönünde tercihini yaparl7• Bilgi edinmek için
Italyaya haşvuran Büyükelçi Luigi Avogadm di Collobiano'ya, 1\1imarlık Sergisi Bi-
nası'nın cephe yarışmasını ka7.anan Haimondo D'Aronco'nun adı verilir. 1\limar
1893 yılında Istanbul'a dogru yola çıkar; ancak, aralarında Octave Courtois-
Suffjt'in (ı856-) 902) de bulundugu diger yarışmacıların çoktan tamamlanmış hir
proje sunduklarını ögrenir. Kendini göstermek amacı ile Sultan'dan özel izin alır ve
sadece 25 gün içinde hazırladıgı öneri diger rakiplerini geride bırakınca, görevi
devralmaya hak kazanır.
Dolmabahçe Sarayı'nda korunan "29 Agustos 1893" tarihli "C imzah güzel
suluboya pafta, sergi kompleksinin kuş bakışı görÜntÜsünü göstermektedir: i\.ler-
kezinde, tahta oturur gibi kurulmuş kubbeli pavyonun iki yanında kanat-galeri bu-
lunmaktaydı ve ustalıkla düzenlenmiş eksedralar, kapalı koridorlar, kubbeler, uzun
bayraklar, kule·minarcler ve çeşitli yapılar silsilesinin bulundugu Barok tarıı kent-
sel bir kompozisyon içinde herşey, -kalıcı binalar öngören programda da belirtildi·
gi üzere- çelik, cam ve ahşaptan gerçekleştirilecekti. Bazı yabancı dergilerde ya-
yınlanmışU! köşe pavyonu tasarımı, ıstanbul'da saklanmış proje çizimlerinde görül-
memektcdir ve büyük olasılıkla da daha sonraki bir aşamanın ÜrÜnüdür. i\.limari
ögelerin \'e süslemenin masif plastisizmi, ince sütunlar üstÜne oturan balkon vc
birinci kattaki alçak kemerli geniş pencere açıklıkları ile uyum içindedir.
I),t\ronco'nun eski arkadaşı \'c onunla serginin teknik büro binasında işbir-
Iigi yapan Annihale Rigotli (J 870-) 968), Sultan'a 22 Şubat) 894'de gösterilen alçı
maketin yarallcısıaır ve maket de o devrin basınında yeralan tanımlara göre,
Dolmabahçe'de bulunan paftalara oldugu gibi uymaktadır· .•. OÜzf..'nlclııckomitesi
üyesi Said Paşa. 1893 Eylül'ünde Sultan'a yazdı~ı raporda«ı, serginin. son iki yüzyıl
içinde kuralsız inşa edilen binalardan farklı. Islam \'e özellikle de Osmanlı mimari
üslubıınıın destekleyicisi haline gelmesi ~erektip;ini savunmaktadır. Bu görÜş. ha-
52 rok anıtlar ilc ilgili L'Arclıitcctıırc Ottommıc kitabında ifade f..·dilcnyargıları ycnile-
 OSMANlı REVIVAlIZMI

_-.J

28 Raimonda D'Aronco. Ikinci Ulu501 Osmanlı Sergisi için

köşepovyonu projesi. 1893.

53
ISTANBUL 1900

.~.}

29 Raimondo O'Aronco,/kinci Ulusal
Osmanlı Sergisi'nin temel atma tören; için
geçici pavyon projesi. , 894.
54
rnekıedir. Öyleyse sergideki bülün pavyonlarm Arap, Hinı, Endülüs, Afrika, :-'10&'
ribi ve tabii ki Osmanlı üsluplarını senteze ulaştıran bir tarzı ifade etmeleri uygun-
dur. Scrgiyi hazırlayan mühendisin raporundaki bazı görüşleri belirlemek için bu
açıklayıcı giriş gereklidir. J\tümkündür ki, O'Acaoco olabilecek bu mühendisin ra-
panında bazı pavyonların Islam üslubunda, digerlerinin de yeni üslubun gerekleri-
ne göre İnşa cdilcccgi ifade edilmektedir. "Yeni" teriminin anlamına. A\Tupa'da
moda olan üsluplarıo -Höncsans, Grek, Roma, Gotik- benimsenmesi olarak 31gl-
lanına olasılıgından dolayı sınırlamalar gctirilmemiştir. Said Paşa. scçimin sorum·
lulu~unu Sultan'a bırakmakla mimarinin politik önemini dogrulamıştır,
ıIÜkÜmetin bazı birimleri tarafından zaten boykot edilmiş olan sergi
projesi, ı()Temmuz ı894 tarihli bÜyük deprem ilc tamamıyla ~lkıldı. Osm~mh Hü-
kUmeti, rökoııstrnksiyon için yabancı mimar \'e mııhendislerclt..'n yardım iSh.'di.
bÖylece IYAronnı yeni \'e seçkin iş teklineri aldı: ıtalyan bÜyÜh'lçisinc göndcrdi~i
24 Aralık 1?94 tarihli bir mektubunda, "deprem sonrası on~l\·•.'ril•.'n gÖfCvleri"sıra·
l::ırve bunların içinde "kentteki de\'let binalarının ·Kap;ılı çM"şı, bakmhklar. okul·
lar, gÜmrÜkler \'.b.· tamiri \'e dt..'netimi için kurulan Imparatorluk Komisyonu'nda-
ki iiyclip,i, kışla \'e ash'ri hast •.mt..' \'t,' im;ılaıhand •.'rin (amiri i~'in kurul:m Askeri
Komisyon'daki (Iycli~in~ surların içind •., kalan h;ışkt.'nltt.'ki bÜtlllı camiierin \'c (.'ski
 OSMANlı REVIVAlIZMI

30 R.almondo O'Aroneo \re

AI~l(.andr~Vill.aurv, Kapalı
Çarşı 'nın fC'Storos)'OIlprojöı:
ftn~li tonoztarm d~mir \re
tugl.astrultüril~
restof3S)'Onu ~tildü. 1894.

<p.-
<
i
'"
t3 -~-,
i -~
~ -

-J
~ \l=-
r~-=-~:ı
,,~-
i
A -_ •.
i
{(a=-U ~
-f

~ i
~
ı"
Lı r=- - ')~

7
ISTANBUL 1900

31 Raimonde O'Arooco,/. Mahmut

Impmatorluk saraylarının onarımında, Imparatorluk "Iradc"si ilc genci müfettiş
Çe-şm~'nin soçok!oflmn {('Storasyon ~tüdü. olarak atanınasl"41 vardır. Dolayısı ilc Istanbul Şehremaneti, ılarbiye Nczarcti vc
Aya Sofya Avlusu, 1894·1900.
Evkaf NCl..arcti ilc ortaklaşa çalışmıştır.
Kapalı çarşı'yı restore etmekle görevli komisyonda4l• D'Amnco'dan başka.
Sarkis Balyan. Vallaury ve mühendis Berthicr vardır. Bugün elimizdeki "Eski
Çarşı'nın bir sokagı için çelik ve wgladan yapı örtüsü" diye adlandınlan proje, yeni
malzemelerin kullanımını öngören Vallaury-D'Aronco'ya ait devrimci önerinin tck
belgesidir. Tııgla çatı örtüsÜnü kaldırmak işlevindeki ayakta kalmış yan duvarlara
bir çift çekici vasıtası ilc kenetlenmiş küçük kolonlar ve ojival revaklardan oluşmuş
parçalar halindeki metalik bir iskelet, çökmüş tonoılann yerini almıştır. Sistem.
Vioııet-Ie-Oııc'un yeni çelik mimari hakkında yaptı~ araştırmalara baglanmaktadır.
Aralarında, Kapalı Çarşı projesi ilc benzerlikler gösteren "kapalı bir çarşı" (XXI)
paftasının da bulundugu, Entretiens cildindeki bazı paftalarda örneklerini \"crdigi
gotik inşaat sistemlerini uygulamaktadır. Her iki durumda da, yükün itiş dogrultu-
sunu açıkça gösteren meyilli ayaklar üzerine oturmuş taşI~1cı bir sistem vardır.
Restorasyon alanında Viollet-le-Ouc ~her ne kadar tercihi üslupsal rö-
konstrüksiyonlara dayansa da~ teorik ve pratik olarak güvenli bir dayanak noktasıy~
kcn, Vaııaury ve D'Aronco, Kapalı Çarşı restorasyonunda daha uyumlu bir biçim
meydana getirebilmek için kolonlarda, kenger otu yapraklan ve klasik silmeler ile
sarılarak gizlenmiş çıplak demir kullanmışlardır. 1\ letalik ögelerle beraber mimari
strüktürlerin kullanılması ıstanbul'da seyrek rastlanan bir durumdur. Bu baglam~
da, Ermeni Mimar lIovsep Aznavuryan'ın (1854-1935). Viyana'dan R. Ph. \Vagner
firmasının sagladıgı prefabrike dökmc demir ögeler41 kullanarak yaptıgı Fener'deki
Stefan Kilisesrnden (1896) de söz etmek yerinde olur.
D'Aronco'ya, Imparatorluk kışlası levazım fabrikasına ait caminin restoras-
yonunu konuşmak üzere Istanbul Şehremaneti tarafından yollanan da\·ctiye mek-
tubunda, "Camiierin Üslubu Hakkında"u adlı yazısından bahsedilmiştir. Bu belge-
nin kaybolmuş olması, mimarın Sultanahmet, Beyazıt, Yeni Valide. Selimiye ve
Kariye cami ve kompleksierinin restorasyonunda çalıştlgı düşünüldügünde daha da
önemlidir. ÇizimierIc belgelenmiş tek müdahalesi, Sultan Süle~ınan'ın en gözde
kızı için Sinan'a yaptırdıgı Edirnek..1.pl·dakii\lihrimah Camisi'ndedir. O'Amneo ay-
rıca Aya Sofra Bazilikası'nın restorasyomında da göre\' almıştır. Önerisi. di~er ko-
misyon üyelerinin (Bcnhicr, Sarkis Balyan, Jasmund) "i~imser" sonuçlarından ul..1.k
dUşen radikal bir mudahak' ÖngörÜr. i\lerkezi kubbede. bazı pan&ıntiflcrdt' \"l' nar~
t<.'kscdo~ru bazı yarım kubl><,'lerdcsallantıdan dolayı yenidcn açılan eski yarıkların
oldıı~u kritik noktalar bl'lirlemiştir, Daha uygun sa~lamlaştırma sisteminin $t,imi.
bilimsel araştırma mt.'lotlıına (Y('rindl' incelemelerden RuHika'nın kÜtÜph~mt'$in-
deki bazı ölll'mli lTletink'rin bl.,ı~t'k'di~i Ba7.ilib hakkımb bynak\'a~';.ı ka&U4~)tb-
yanan dikkatli hir analizin (lrÜnUdÜr. Hestor~ıs\·on için n'ni mal/t'l1ll'lerin kulhuıı-
mina ohll1 iı~ancını do~rııhıyarak geıll' demir ku'lIanlılıılıı' Önerıniştir,
Daha SOIH<l Aya Sofya'nın strilktllrÜ h.ıkkııula ar:ıştırm:ı yapanbr,
IrAmıwo'nun Bazilib UZl.·rindt'olgHnlaştırdl~1 u/m'UlIı~IIı<ı b.ışnırıır: COrlldius
56 Gurlit, onu "Kaberliclll' Arehitt'kt des B.lUt·S...•..diyı' Iwtil1lIL'yerek Baııkımsı l'lm
 ?,1'1
/ i)
ii
ısı. BUL 1900

32 Raimondo O'Aroneo. "&ızor d~OıO(;ırgr;şi. 1897.

S8
 OSMANlı REVIVALlZMI

I\mlStalltiuopels adlı kitabında kuzeydogu pandantifjndcki dcformasyonlarla ilgili 33 Raimondo D'Alonca, yeni Sonor ve Zenoar MetreOi
projesi, görunuş.. 1894.
görüşüne yer \'crir; ı91 o \'C 191 ı yılları arasında yapılan restorasyon çalışmaları
vesilesi ilc de danışmanhıtından yararlanılır47• O'Aronco ayrıca Aya Sofya'nın avlu-
sunda bulunan ı. i\1ahmut çeşIDesinin vc aynı zamanda çatı örtüsünde degişiklik-
Icr yaptıgı Bahçekapı çeşınesrnin restorasyonunu da yürütür.
D'Aronco'nun önemli bir dcgcr olarak çevre faktörünü dikkatc alması,
belki de restorasyon alanındaki derin deneyimine atfedilebilir. Bu "uygulamalı
anıdar okuluNndaki uzun ve vcrimli çalışmasını, Fransa'da ve diger Avrupa ülkele-
rin'de vcrilen öğretim örneğine dayanarak. mesleki formasyon için ideal eğitim
alanı olarak gösterir.
Restoratör uwaşının önemli bir rol ka/.andıg,ı profesyonel briyeri sırasın-
da, mimari araştırmasının can alıcı odag,ına, Osmanlı konu \'e tipolojileri girmiştir.
Uzmanlık alanları, yerinde incelemeler, şantiye deneyimi ve Osmanlı \'e Bi/.ans in·
şaat tekniklerinin etüdü, hayranlık duydug,u ve onu büyüleyen bir mimari kültÜr
ile ilgili bilgisini derinleştirmedc enstrümanları oldu,
Restoratörlükten başka JYAronco, çok sayıda devlet yapısını tasarladı \'C

yaptırdı; Yıldız'daki Sultan Sarayı'nı genişletme çalışmalarında da giirevlendirildi.

OÜrt yıllık bir anlaşmau onu, Veteriner Okulu'nun, yeni Ziraat Bakanlıgı n'
1\lckteb.i Sanayi binalarının inşası için Ziraat, Orman ve J\laadilı Nı'l..arı'ti'ne ha~·
ladı.
Depremin yol açtı~1 zararlar, Atmeydanı'llln kuı.cybatı kı'll.ırılHlaki
1\lcktch.i Sanayi'nin restorasyonunu zorunlu kılıyordu; aynı ı..• -ımanda arsanın bir
kısmı da bakanlık binası ve Yeni\'eri 1\lüzesi yaplOlına ayrılıllıştı. l\limar, gı'rçı,k·
S9
leştirdigi yeniden y.tpım çalışmasınd;ı Atmeydam'ndaki en t('msili binanın iin c{'p-
 ISTANBUL 1900

34 Raimondo D'aronco, eski Mekteb-;

hesini Nco-Ouoman ögelerle ortaya çıkarırken, okul kullanımına ayrılmış arkada
Sanayi Binosı'mn ~ni Ziraat Orman ve
Maadin Nezoret; ve Yeniçeri Müzesi olarok kalan mekanlarda, yapının işlevsel özelligini vurgulayan daha basit biçimlere yer
uyarlonması. 1894-1900.
vermiştir. Yeniçeri ı\lüzcsi ise, dalgalı kırık çatısı, pencerelerin profilli kasalan,
35 Raimondo O'Aronco, Ziraat, Orman ve
Maadin Nezaret; Binası projeSI: döneme ait katlan işaretleyen egrise! kamişleri ve giriş holünü kaplayan çift koliu döner mer-
fotQ9raf.
diyeni ilc ünlü Osmanlı harak anıtlarının izinden gitmektedir.
NUTuosmaniye Camisrnin dış locası ilc ilgili, Udine 1\lüzesi'ndeki
O'I\ranco arşivinde bulunan bir dizi etüt, mimarın, müzenin kapı ve pencercleri-
nin tasarımı için hangi kaynaktan alıntı yaptıgını açıkça belgelemektcdir. Geniş
egimli saçakları ilc Viollet-Ie-Ouc'ün önerdiği kent konakları modellerine eklencbi-
lecek Türk mimari biçimlerini yakalamaya çalışan bakanlık binasının düzenlemesi
daha ölçülüdür. O'l\ronco bu konuya, küçük kolonlu cv projcsi (1896) "c dc
Galata rıhumındaki Rus Ocnizyolları Şirketi \'eya Hazinc-i Hassa olarak bilinen
"~Ioda' binası (i 897) ilc gcri döncccktir. llu yapıların ccphelcri, bazcn lif biçimi n-
dcki ögclcrlc -mc1al kolonlu cvdc oldugu gibi- "statik paradoks" yüklcycn '"cya
pcnccrc, kap1, küçük balkonlar oyularak daha hafif haıc gC1irilcn 1aş "c agır malzc-
melerle tasarlanmış gibi dururlar.
Barak versiyonundaki Nco-OUoman Üslubu dogruhusundaki tercihi. bir
18. yüzyıl haşyapıtı olan i. i\lahmut çeşmcsi'ne komşu vc aslında Nusretiye
Camisi~'#ilc heraher düşünülmüş Tophanc'deki yeni çcşmc projesi (lS96~ı90I) ilc
36 Raimondo D'Arooco. Yeniçeri Müzesi,
cephe. Sultanahmet Meydana. de dogrulanmışıır. Çeşme konusunda <,,'ninandırıcı \"e ".a,riförneklerin n:>rildigiiis.
luba olan sadakatini göslı'ren IYAronca, altı küçük ç'ı'şmc projesinde (1902) Roko-
ko bcg,<,,'nisineu)'gun bir h~lşk..1deneme daha yapmıştır.
J\lekleh~i 'I'ıbhi)'e-i şaıı:1ne kompleksinin yanında, ı'sasımb \'cıeriner
Okulu olarak tasarlanmış hina halen mevcuttur. () de\Tt' ait fOlo~raflar'l<.l,
cn önem-
li ögesi destekll're bindirilmiş dalgalı bir alınlık ı.ıhlası olan çok 5'1(lc \'e i~k~\"Sdbir
cephenin varlıp;ını belgeler. Osmanlı rt'\'i\'alilJlıi, i R94 ilı: 1900 \'ıllan arasında \"a-
60 pılnıış bir dizi projt'dc -I (arcııı rıhıımınd.ıki lI1t'zbaha \'l' Eyııp "~;r;:ıkolu. en yun~u-
ş;ıtıl1l11şhi,'ill1ll'ri ilc kendini RÖsterir.
 OSM~NII REVIVAlIlMI

37 Raimondo o'Aroneo, ·Kuçrjk Kolon

Ev"di~bifjnenbjnaprojt:si.. 1896
(AcodemyArchitecture, 1896l
38 Raimondo o'Aronco, Sabah 'nosı
projesi, 1896.
39 Raimondo o'Aronco, RusDenlı
NfmOSl ve~ Hozine-i Hossc' 'n
tasarlanmış bina projesi.~l.ta. 1897.

~.~,. '/

i~

61
NıjOVA FON1i~N'A Di ToPHANE.

~ J ~~~.
/" • <
--------..:_. ---
 OSMANlı REVIVALlZMI

40 Raimondo O'Aronco, Yeni Tophane ••..T'''"~ •.•••T.• ,,~~ ""~,

~ ."" .• "'" .~" ~.• ı:""~"'"
Çeşmesi projesi. 1896-1901 .,.~" •• ~. ~""'T,'lt..,.,.,~·
41 Raimondo O'Aronco, şu anda Maçka'da .ı.~",:,-"''\'"'''''''' ı~.'.··
>lo :ı.J~""o'~'·'
bulunan Tophane Çeşmesi. ayrıntı.

42 Raimondo O'Aronco, o/tı kuçuk

çeşme projesi.1902.
43 Raimondo O'Aronco, kuçuk
çeşme/erin mus1uk eWt/eri.

63
ISTANBUL 1900

N'co-Ottoman mimarisi için üslup oluşturulmasında, D'Aronco, restoras-

yon alanındaki deneyimi sayesinde gayet rahatlıkla hareket ederek, geniş üslupsal
.J ~ .-"','.,~
çeşitlernelerle farklı birleşmeler denemiştir. Bazen, Osmanlı mimarisini yeniden
"~~~'1!lınR
yorumlarken daha titiz üslupsal bir tavırla yaklaşmıştır, tıpkı Domokos I\klarlıgı
girişi (i 898) veya Yeni Mahalle Camisi projesi (i 896- ı900 dolaylannda) gibi. Di-
~cr zamanlarda ise, D'Amnco'nun çoşkulu hayal gücünü genişletme olanagı sa&}a-

44 Raimondo O'Aronco. Veteriner

Oku/u. Haydarpaşa, 1894, döneme ait
fotograf.
45 Raimondo D'Aronca, Harem-
Rıhtlmı'ndo mezbaha proj~i. cepheler.
1900.
46 Raimondo O'Aronca. Korokol binası,
cepheler. EyÜp, 19CXJ.

64
 OSMANlı REV!VAlIZMI

47 Raimondo O'Aronco, bir mezarlık giriş projesi. Domokos. 1898.

48 Raimondo D'Aronco. cami projesi. Yeni Mahalle, 1896-19CO.

65
 OSMANLı REVIVALlZMI

yan heterojen biçimlerin karışımı agır basacak \'C bu tutum. seçmcd yaklaşımın
ideal enstrümanı olacaktır. Said Paşa'nın Islam mima;isinc ait ideal yorumunun.
alışılmış özgünlük ve iradesel zenginlikle uygulandıgı Türk Kostümleri i\lüzcsfnin
(1896) iki vcrsiyonu da bu duruma örnektir.

Raimondo O'Aronco'nun Yıldız Saray Kompleksi Bünyesinde Tasarımları ve

Binaları

II Abdülhamit.
• vcrince. Beşiktaş
Dolmabahçe
vc Ortaköy
Sarayı'nı
tepeleri
terkedip
arasında
sara)'ı Yıldız'a naklctmeye
yer alan Imparatorluk
karar
reziclans·
ları \'C Yıldız Parkı'nda\' büyük kapsamlı genişletmeler ve düzenlemeler sözkonusu
oldu. Bahçe vc avlulada izole olmuş yapılardan oluşan saray modeline dönüş.
Osmanlı geleneksel modelinden kaynaklanmaktadır.
Yıldız'daki ilk çalışmaların merkezinde Büyük ~Iabeyn'in (189; dolayla·
rında) genişletilmcsi \'c çcvrcsindeki binaların düzcnlcnmcsi vardı. Saray, Çit
Kasrı'nın dik açılı bitişi vc Harem kapısının yanındaki Yavcran Daircsi'nc dayanan
iç bahçenin duvarı ilc sınırlanmış dikdörtgen bir avlunun çevresine yerleşmiştir.
49 Raimondo O'Aronco, Buyük Mabeyn'in
IYAronco'nun yaptıg:ı deg:işiklikler, mevcut durum rölövesi karşılaştırması ilc açık- geniş/erne ve ~vre bina/arın deg;şriri/m~i
lanabilir. Özel bölgenin içine gircn Harem kapısı ve ona ait sınır duvarı daha önce projesi, plan. Yıldız, 1895 dotayları.

, )
J-
[STANBUL 1900

50 Raimondo D'Aronco,
Yeveran Dairesi'nin yeniden
yapımı. Yıldız, 1894-1895.
51 Raimondo O'Aronco,
Yoveron Dairesi'nin
bugünkü ha/i.

/'
/ /

68
 OSMANlı REVIVAlIZMI

Çit Kasrı'nın cephesi ilc aynı hizada idi. Bunlar, bir baş meydana getirecek gibi 52 Raimanda D'Aronco, Hasbohçe'deki küçük
sera, cephe: ve: plan. Yıldız, 1894-95.
ötclenmiş, böylece elde edilen mekanda Küçük l\labcyn'in önünde küçük bir sera 53 Raimonda D'Aronco, küçük serodan
düzenlenmişti. Ancak iç havuzun önündeki çok kcnarh teras üzerine inşası düşü- görünüş.

nülen, Osmanlı Sergisi'ndeki çelik ve cam pavyonların biçimlerinden esinlenerek

tasarlanmış kış bahçesi (1895) gcrçcklcştirilrncyccckti. Büyük giriş kapısının çev-
resinde vc yüksek duvarı boyunca görülen Nco-i\.bniycrist tandaki zengin plastik
süsleme, o devre ait bazı projelerdeki ycnili~i aktarmaktadır. Bunlar, gösterişli ve
dolu dizgin bir scçmcciliktcn esinienmişlerdir; örncgin, t\lısır. Ortaçag. Klasik,
Gotik ve Islam mimarilerinden alınan çizgilerin çakıştınlclıgı ki.itlderin hareketinin
a~ır bastı~1 bir kompozisyon içinde dÜi',enlenmiş bir türbe tasarımı (1895), bir me-
7.ar eskizi (1895) veya Yıldız'daki Imparatorluk Arşivi (ı 896) gibi. IYAronco'nun
fante7.isi, klasik dilin kullanımında da kendini gösterir, özellikle de üslupların has·
kısından kurtuldugunda: Galata'daki Karakol (ı 897) projesinde yer alan düzgiin
kesme taş duvarlar ve süslenmiş kolonlar aslında uyumsuz ve görkemli vc de hiç
kuşkusuz özgün bir birliktelik içinde alçak kemerler, çıkmalar, alınlıklm ve Incalar
ile yanyana getirilmiştir. Tasarım, "ars cu",hi,uıtoria" (ç.n. Lat. bagdaşım sanatı) ha·
line gelirken, her tÜrlü oranlı düzenin iptal edildigi mimariler ortaya çıkmış, böyle-
ce de kompozitif hiyerarşiler başıboş kalmıştır. Daha ı890'da eleştirmenler,
IYAronco'nun araştırmasının üsluha dayanan tasarımın içinde hareket cttiiti halde,
denemeye olan belirgin bir egilim ilc motive olmuş mimarın t;:ımamiyle kendine
69
özgü yorumu ile sivrildiginc işaret cımişlerdi.
ISTANBUL 1900

54-55 Raimondo o'Monco, kış bahçesi Yeni anıtsal girişe yer açmak amacı ilc bir bölümü feda edilmiş Yavcran
etüdü. 1895.
Dairesi binası. birinci kattaki çıkma dizisi ilc hareketlendirilmiştir. çerçeve. çatı
penceresi ve sundurmaların ahşap oymalarındaki zariflik: ahşap köşkIcr arasındaki
bag:lantı galcrilcri ye duvar süslemelcri için yapılmış bir dizi çizim (i 896) ilc
Teşrifat Nazırı evi projesi (i 894- ı896) arasında karşılaştırma~l mümkün kılmakta-
dır. Zengin Osmanlı geleneksel ahşap oyma süslemeciligi ilc yakınlıgı sezilmesine
karşın "ısviçre chalcr"lcrinc benzeyen bir üslubun. Yıldız'da daha önceden de bir
çok örnekte kuııanıldıgı görÜlmÜştiir. Cihannüma. Talimhanc n' Saat ii köşkJcri.
Hususi Daireler vc ılünkar Hamamı. Rusya'dan vc Is,içrc'dcn ithal edilmiş '"e
II.t\bdülhamit'in saltanatı sırasında Harem'in iç bahçcsine yerleştirilmiş':
chalet lerle beraber çok önemli bir ilham kaynagı oluşturuyordu, Özellikle süsle-
mcde, SIıi1lg1e Style tanındaki Amerikan cottage'ları ilc ilginç baglanıılar ortaya ko·
yan bu ahşap mimarilerin çogu yıkılmıştır; belgelernede ancak o deHe ait fot~raf-
lam gÜveniimektedir.
Agop ve Sarkis Balyan tarafından tasarlanan Büyük :\Iabeyn'de (1865-
i 8(6), ana cksenin bir ucunda buyük oda '·e di~erindc merdin'n boşlu~u bulunan
ha,' bi,'imindeki merkezi mckJnlı geleneksel Osmanlı Imparatorluk köşk dÜzcnle-
mesi tckrarlanır. Türk cvinin 111(.'k.1nsal düg:ÜmÜolan sofaya karşılık ~dl..'n ana ı~k-
senin iki y;:ınll1da,Öne çıkma '·c geri çekilmeler halinde bir dizi daha kih;lIk IlH.'kln
bulunmaktadır, Arkada kal.1I1Çit Kasrı ile birleştiritmek Üll'fl' Saray'ın bü~i.itÜlme-
si için l)'Aroncp beş Önl..'risunar"; hepsindı' de tl'mel obrak. nw,'cut planimetrik
dÜzeni korurken, ek bina için ihıl..'f(Ii~.içÖI.Ümlt..'f(ll'
gd<,'ıwksd sofanın y.II111U(lı~ı·
tım Ö~esigÜrevindeki bir koridoru cklı'r,
Sultan';] vcya S,mıy \"l' Dcvlet ı'rk.inına ait konut \"(,.'yalıların Ö/eııi~i olan
70 dÜzgÜn planinwırilı'r, en (;ok ıS. \"l' 19, yil/yıllanb ;\HlIp.ılll,lşl1l~lolgusu iiI..'aynı
 OSMANlı REVIVAlIZMI

56 Raimondo O'aroncQ ,oMmezoretüdü.1895.

71
ISTANBUL T900

----------------_.,-

S7 Raimonda O'Aronco. müze

projesi_ 1896.
devirdI..' yaygınlaşmışlarclır. Ancak, Topkapı Sara~ı'ndaki Çinili l\.öşk"ten ba~bya-
rak. ·Pcrs mimarisi \'C Timur deni Orta Asya mimarisindcn\..l gelen- haç biçimin-
deki merkezi mckinlı planı kabul eden çok eski bir Imparatorluk köşk gdcnc.::".i ol-
dugunu da hatırlamak ~crckir.

IL. \VHhclm'in Tnrkiye'yc ikinci n..~smi ziyareti (I 898) H'silc..'si ilc D':\ronco.
Şali..' Kasrı'na ck bir hina inşa edcr": iki farklı zamanda gt'rçekı( ..~tiriımişn' ht.'p
Alman Imparatoru'llu a~lrI~lmak için kullanılmış Illl'\'cut bin.mın üsluhunu n'"
or.ınlarıl11 korur. Yapının \'arlı~ı iIı' ilRili ilk bilgik'f IS7Q yılına uı .•.ınlr. ISS-.lSSQ
yılları arasında Sarkis Balyan'ın yapıı~ı mlldahah ....de b •...Ig.elt ..nmiştir .. \yrıc.ı
"Nikobıki K:ılfa" tliyt' hirinin. hamamın Üstllndt'ki hir bhul salonunlın in~ısmd.ı
(I RH9) yı'r alıHl~ oldup,u hilinl1ll'ktı'dir. I)'ı\ronco'nun ~l'r,\.·kl\.·~tin..li~i klltlı'nin
/l/dlip,i, dap'1l11l1Üp,ı'si olarak kullanılan koridordur. EkşıimU'n P.lUlo ~.h.''''.ı",ıırnin
"ı\rap·~lısır""· (')tırak dl'~erlı·ndirdip,i. hin.ıy;ı ()/~iln ibdupS,11 hir l'tki '"''''n ,'ok kl'-
narlı iki kilit' ilı' hitirilıııi~ Wrı'u salonu hirind k,lIt.ıdır, Ceplll' dıl/ı'ni, o dt""'" .ıiı
resimlt'nll' Iıl'l~...ıı'lldip'i ..ıihi. rı'nkl('ndirnll' S,I\t'sindt' dm-,ır It'minindl'n ayırtl'tHlı'n
12
kolon. pano "l' ah~ap ,'t'r\'ı'wIl'rin d(l/('nli kull.ıulı11l ik s.I~ı.ınllll~t1r,
OSMANlı REVIVALlZMI

58 Raimonda O'Aronco.
Korokol projesi. Galata.
1896.
S9 Raimondo D'Aranco.
Korakof projesi. Galata,
1897.

73
 ISTANBUL 1900

63 Raimondo O'Aıonc:o, Teşrifat Nazm

Evi 1894-1896.
64' Raimondo O'aronco, Şole Köşkü.
Yıldız, 1898, döneme ait fotograf.
65 Raimondo O'aronco, Şale Köşkü'ne
eklenen yapı. Yıldız.

----;~.--r(

60 Raimondo D'Aronco. köşkler

arasmda ahşap bogfantı galerisi.
189>-1896.
61·62 Raimonda O'Aronco,
köşk/er arasinda ahşap bag/ontı
galerisi.

74
OSMANl i REVIVALlZMI

75
 OSMANLı REVIVALlZMI

66 Raimondo O'Aronco. YıldızÇini

Fobrika-; HOmoyunu. Yıldız, 1894-1895.

77
 OSMANlı REVIVALlZMI

Ziraat, Orman ve J\laadin NC1..arcti'nin

görevlendirmesi üzerine 1895'dc 67 Raimondo O'Aronco, Mizzi Evi. Çankaya Caddesi,
Büyükada, 1894-1895.
D'Aronco, depremden zarar gören rabrika~i Hümayunu
Yıldız Çini binasının 68 Raimondo O'Aronco, Mizzi Evi'nde grifon lombo
yeniden yapımı ve gcnişlctilmcsini ele alır~1. Ana cephede üç tane geçiş ö~csi yara· kolu.
69 Raimondo D'Aronco, Mizzifvi'ndegrifon/ombo
tarak eski görünüşleri yeniden düzenler. Dikdörtgen planlı alçak bir bina, giriş için
kolu etüdü.
bir kemer ve bir kulc·baca. pavyonlar ve laboratuvarlar arasındaki ilişkiyi pekiştir·
mcktcdir. Bazen seramik kaplama ilc süslenmiş, ancak genelde aralarına açık renk
taşların sıkıştınldı&ı çıplak tu~la ilc kaplanmış yeni binalardan farklılık gösteren
mevcut binaları da mimarın yeniden kullanıma kazandırmış olması mümkündür.
Avukat Giovanni i\lizzi'nin Büyükada'daki kendi evi için D'Aronco'ya yaptırdıgı
gözlem kulcsi (1894-1895r~ de tugla kaplamadır. l1u malzcmc depremden sonra
aynı mimar tarafından rökonstrüksiyonu yapılan cephenin bütününü de kapIaya-
caktır . T orino'daki Guaita Firması tarafından gerçekleştiriimiş dövme demir işleri
halen durmaktadır. Bunlardan grifon (ç.n. kartal başlı aslan) lamba kolu, proje paf-
talarına uygun olarak gerçekleştirilmiştir. D't\ronco, Ön cephcsinde taş dikmcli, üç
kanatlı pencerelerin bulundugl! Pera'daki bir bina (ı 898)S'l ve t\larie Josephine
l1oner'jn (günümüzde yıkılmış ve sadece arşiv fotoğrafları sayesinde tanınmışbO)
Fenerbahçc'deki sayfiye evi gibi az sayıdaki projesinde cephe kaplaması olarak tuğ-
79
layı kullanmıştır.
~
--i
i~ 70 Raimondo O'Aronco, P~{o'da
inşa edilecek bina projesi. 1898.
Raimondo D'Aroneo'nun
istanbul'daki Etkinlikleri
(1893-1909)
1900 Dolayları: Art Nouveau'nun Zaferi

L i t\rdıitectıtre Ottomalıe'ın yayıncıları,

mimari yüzeylerin aşırı özenle ulaşılmış
Türk süslcmc
sadcli~ini
sanatının
gölgeleyen
çöküşünden,
kurdcia ve "hin·
diba otu" süs)cmc!i Roka)' Üslubu -kötü üne sahip XV. Louis stili· etkisini sorum·
lu tutarlar. Kitabın yazarları. Osmanlı sanatının, "parazit bitkilerle örtülmüş gör-
kemli bir agaç" oldugu metaforunu kullanarak, Rokoko bczcmcciligini belirleyen o
taşkın süslerne özelliginin altını çizerler. i\letindc açıkça adları geçrncsc de, cn bü-
yük suç, binalarında bolca kullandıkları süs)cmc ögeleri yüzünden eleştirilen
Ermeni mimarlardadır. Nitekim kitapta, N'usretiyc ve Ortaköy camiierinden, ayrı-
ca da Dolmabahçe Sarayı'ndan Ihlamuc'daki Küçüksu Kasrı'na dcgin bazı İmpara.
torluk köşk ve saraylarından söz etmektedir. Li\rchitecıure Ottommıe kitabında ifa·
de edilen görüşe göre, zengin Osmanlılar'ın "a la Franka" eşyalara olan düşkünlü-
&ü, Türk sanatının çöküş nedenlcrinden birini oluşturmaktadır. Dolayısı ilc, iyi be·
&eni ve yurtscverlik degerierine olan göndermeler, aynı zamanda ulusal endüstriye
kesin destek olarak kabul edilmelidir. Osmanlı Imparatorlugu'nun uluslararası ser·
gHere katıldıgı bir döneme rastladıgına göre de bu, çok önem kazanmış bir konu-
dur.
Avrupa tarzı bezemecilige olan hayranlıgın kökünü kazımak oldukça güç·
tü, zira Art Nouveau binaların yapılmaya başlandıgı dönemde dahi, Rekoko
Üslubu, dış ve iç mekan arasındaki her türlü uyum isteginden bagımsız olarak, iç
dekorasyonda ve döşemclerde üstün gelmekteydi. Istanbul Üniversitesi
Kütüphanesi'ndel korunmuş, Yıldız'daki bir Imparatorluk sarayının iç mekan düze·
nine ait bir dizi güzel suluboya paftada, xv. Louis, XVI. Louis ve Rönesans üslup·
larına ait bazı göstergeler bulunmaktadır. Bu da açıkça, kendinden önce gelen pa·
dişahlardan farklı olarak. özellikle de kendine ait konutlarda ulusal sanatın yeni·
den yorumlanmasına önayak olmayan II. Abdülhamit'in beitenisini yansıtmaktadır.
D'Aronco'nun, Küçük i\labeyn'in karşısında gerçekleştirdigi küçük seranın (1895-
i 896)ı, salkım, kıvrım, örge, [eston ve de yaprak ve çiçekten taç halinde biçimlen-
dirilmiş altın yaldızlı bronzdan olan metal kısımları, söz konusu bu begeniyc do&ru
yönlcnmenin başka bir kanıtıdır. "Pompadour" üslubu bezerneler ile Osmanlı süs·
leme kalıplan rahatlıkla bagdaşır ve Art Nouveau yazı üslubuna geçiş ise, çizginin 83
 4 Raimondo O'Aronco, Botlı:r Apartmanı,
~ncı:rı:projı:Jı:ri.

2 FQ'--ıonoo [YAloneo. Barter Apartmanı. ~pheden ayrıntı.

3 RoaımondoO'A'MCO, Botter Apartmanı, iç merdi"enin

~"nafınd""j 'ı:nih c.amloar.

84
 RAIMONDO D'ARONCO'NUN ISTANBUL'DAKI ETKINLIKLERI

5 Raimondo D'Aronco, Barter

vc onun sayısız çeşitlernesinin ÜstÜn gcldigi bir ortamda neredeyse gayet do~allıkla
Apartmanı, kesitler vı: arka cephe.
gerçekleşir,
ı900 \'C ı90 ı yılları arasında Raimanda D't\ronco. padişahın özel terzisi
Jean Boner için La Grande Rue de Pera'da bir aparınınn tasarlar. Bu bina, kentsel
ölçekle Art Nou\"cau mimarisinin ıstanbul'daki ilk önemli örncgini oluşturur'. Uy·
gulanan tipoloji, dar vc uzun bir parselde inşa edilmiş. konut işlevinin \'C ticari et·
kinligin beraber bulundugu. sokaga cephesi olan bina tipolojisidir. Iki etkinligin bi·
rarada bulundurulması anlayışı. temclini Anupa gclencgindcn alır. Osmanlı ken-
tinde konutlar ilc ekonomik \'C ticari etkinliklcre dayalı binalar, IS. yüzyıldan itiba-
ren gayrimUslim toplulukların yaptıedıkları dışında" birbirlerinden ayrı olarak bu-
lunurdu. A\'rupa kökenli yeni tipolojinin yayılması \'e başarısı, 1839 Tanzimat
Fermanı'nın ilanından itibaren ortaya çıkan kentsel reformlara dayanmaktadır.
i\limar Alexandre Raymond'un. Türk yapı teknikleri \'e bina tipolojileri
hakkında yaptip;ı çalışmada~ yer alan Type de moison oourgeoise o C01lSumlÜzople
(ç,n. Fr. ıstanbul'da Burju\'a Ev Tipi), bir cephesi sokap;a açılan, dikdörtgen planlı,
serbest merdiven sahanlıklı \'e merkezi giriş hollü bir binadır. Bu tipoloji, yeni par~
sellerin düzenli şemalarına kolaylıkla ayak uydurabilmektedir, Parseller geneııikle
dar (5 metre dolayında) \'e derin (10 ve 15 metre arasında) iken, Boner Apartma-
nı'nın cephe genişlip;i i ı metreye. derinli~i ise 42 metreye \'armaktaydı. Avrupa
85
bölgesini tam ortadan kesen La Grande Rue de Pera boyunca sefarethancler. tiyat~
6 Raimoodo O'Arooco, Monrero Evi rolar, oteller ile Avrupa kültüründen alıntılar gerektiren ve kentin modem )iizünü
projesi. 1901·1902.
temsil eden bütün bina tipleri birbiri ardına sıralanmıştı.
Botter Apartmanı'nın beşinci katındaki kımmh iki baş arasında tutunmuş
gibi duran terasın ortasında dövme demirden küçük bir balkon çıkıntı yapar. Se.
defli deniz helezonu kabugunun stilize edilmiş hali olan kl\'fımlı motife.
O'fuonco'nun projelerinde oldukça sık rastlanır. Botter Apartmanı'ndaki aynı işle\"
ile 1901 Torino Uluslararası f\lodern Süsleme Sanatı Sergisi pavyonlarının yarış-
masına yoııadı~ı konser ve gösteri salonu projesinde ya da kendine özgü çözümü
ile Yıldız ve Yeni I\lahalle arasındaki üst geçit-köprünün (i 902- ı903) ayagı ve
oturdugu destegin birbirine geçişinde yeniden karşımıza çıkar,
Botter Apartmanı'nın cephesinde sıkça kullanılan bir motif de. Art
Nouveau florasının tipik ögesi, güldur. Burada natilraHstik haliyle sunulmuştur: gi-
riş kapısının üstilndeki çerçevc içine alınmış motiftc. yan panolarda. konut katları.
nı ayıran cephedeki plastrların bitiş kabanmalarında. bazen de i);ce stilize edilmiş
olarak pencere çerçevelerinin üst kısmında taçlar halinde (joseph ~Iaria
albrich'den bir alıntı), Eliptik merdiven sahanlıgını aydınlatan bazı pencerelerde.
günllmUze, özgün renkli camlar k.1.lmıştır, Bu \;tra)' motiflerinde dairesd parçalar-
dan oluşmuş spiral biçim ii gliller, çapraz çizgi agıarı ile kenetlenmiştir.
Art NO,Hveautasarımın zaferi, balkonun dÖ\1nı~demir işlerinde doru~a ula·
şır. Balkon, dışa çıkma yapan egrisel dön kol ile bina)'a kı~netll'nıııiştir: bu ba~lantı
ögeleri daha sonra cepheden fışkıran, ışın demı'ti lx'nı.cri alu taç yapraklı metal bi.
rer çiçek olarak açacaktır, Giriş kapısının listlinde bulun;m dcmir çatı kafesi tasan-
86
mında, Vicıor Ilorta ve ılector Gııimard'ın sHsIl'Illl'lı'rinin biomorfızınindı'n esinie.
 RAIMONOO O'ARONCO'NUN ISTANBUl'OAKI ETKINLIKLERI

7 Raimondo O'Aronco, Yıldız ve Yeni Mahalle

nilmiştir. Baca yüzeyinden yukarıya tırmanan defne a&acı ise, Orta Avrupa kültürel
arasındaki geçiş köprüsü, 1902-1903.
iklimine atıfta bulunmaktadır ve Olbrich'in Secessionhaus bezemcleri çizgisindedir.
ı897 ilc ı90 ı yılları arasında, \Vagnerschulc ögrendIeri tarafından üretil-
miş ve Okul Albümü'nde veya Der Architekı dergisinde yayımlanmış "1\licthaus"
(ç.n. Atm. akar) konusundaki çalışmalar kuşkusuz mimar O'Arooco'nun tanıdıg:ı
yapıtlardı. Dergiyi biriktirmeye 1897 yılında başlamıştı ve gündemi takip edebi!·
rnek için de Deutsche Kutlst ulId Dekoration, T11e Studio, Das luterieur, Ver
Sacrum, CAn Decorati! gibi Avrupa'nın en önemli dergileri ilc donanmış kendi kü·
tüphanesinden yararlanırdı. Ru bilgi alış-verişi nin bir ürünü, Istanbul'daki ıtalyan
cemaatinin temsilcilerinden inşaat girişimcisi ı\lantero Ailesi için tasarladı~ı evdir
(ı 902 dolaylannda). Bu tasarımında cephenin Üst kısmını, çatıyı da aşan yüksek
kabartma bir orman kaplamaktadır.
Hans Schechta'dan~ ve Otto Wagner'in çini kaplama kuııanan di~er öitren-
cilerinden farklı olarak, D'Aconco, açıkça natüralist ik bir kalıba başvurur; öte yan· B7
 ISTANBUL 1900

8 Raimondo D'Arooco. Nazimf': Su/ran

YOIl5/. Kuruç~me. 1901-1902. döner'ın
kartpostall.
9 Raimondo D'Aronco. "ozimr: Sultan
Yofısl. Kuruç~e (S.H. EJdem.~azjçi
YaMan Rumeli Yal:aSl).

dan agaç dalları vc yer dÜzleıninin arasındaki asimt..~tri)i \"Ul"g.ulaY3r.lk genci şenla-
laştırmalardan kaçar. Bu baıtlamda. a)TIC;l O'Amnco'nun. ç("\Tesi s.anlrn.ımı~ ~ii-
zcydcn ba~ıınsız olarak duran fıgllr kulhınnııı üzcrinde de durulmalıdır.
10 Raimondo D'ArooCO. HolitPa~
Konagı'nın plan r6lOvesi. Kuruç~r.
190 ı \'C ı902 yıllarında gı'rçcklı'ştiri!c..·n. BO~~lZi"i kı)ılannd.ıki Kuru :-t'şmc.. ...
Naziıııe Sultan Yalısl'l1l1l )'cnilt..·l11l' proj •..
·si açık bir An ;'\'oıı\"l'au csinlc..'nml..'si ~1l:O:1c.."-
rir. 1\lilııar, haıı s(bleııll' ınoıit1l..,oni daha iyi göstı'rınd;. am;,ıcı)lı Tonno __
\'l):isi )1).
Iletim p.ı\')'oııunda kullanılmill.. Oll'fl' yalı ik i1~ili fOlo~ran.lrı h.1Iya'd,1 bulun,ın
i\lUhendis Emil'o BOIll'lIi'yt..' yolı.H.lı~ınl stiylc.'r 7•

Sö/. koııusu yalı, sildı'l't' foto~rananLın t.lIl1lllll.lkt,ldır'. \'f\'t.'\\.' n' t.ı,l.m-

dırnwların hllkillgc.'n n' c.hi~t'y ~ı'ril hi,'imindt.'ki h.ırekı'dcr1ndt.' \t.' öıdlikle dt.' g,Öril-
I1UşÜn urıilsııııtı )"l'r.ıl.ın yu\'arlaıılmı~ profilli .ıh~;ıp l',lr.l\,ııl.1l.nl.ı kuç,1kı.ulllll~ il-
J,tin,' \'l'r;ındada motlt.·rnist ayrıntılara yer \"l'rilmi~ıir. IY.\nlIKt.ı·nun \,'i/iınlt.'rinin bu-
88
IUlUlııııu Udilll"deki ;ır~i\'llı'. pl,lIlilllt.·trik rÖltl\t.'It.'r \"l' "/..:cm.ık Hdlid Pahr.ı
 RAIMONDO D'ARONCO'NUN ISTANBUL'DAKI ETKINLIKLERI

~E-' IMPE:P.I"LE - D t'lRMı;;~-I'l" t-.l1~Ht'l"-lTI'l~HF-·-I

i~

'0~,===,,===""""~=='
.•
11 Raimondo O'Aronco,/mpofotorluk Silah Müzesi projesi, ana cephe. Nişantaşı, 1901-1902.

__ ,.- .••....• :..:.:':l'- .•••.•j.

12 Raimondo D'AroncQ, Nişantaşı Silah Müzesi için çeşit/erne.

89
 ISTANBUL 1900

13 Yıldız Hasbahçe'de Ada Köşkü,
Raimondo D'Aronco'ya atfedilebilir. 1900-
1902.
14 Raimondo O'Aronco. köşk-pavyon
etütler;. 1900-1902.
90
Kouroııtcesme" olarak adlandırılmış bir yapıya ait iki plan bulunmaktadır. Paftanın
adı, Nazİrne'nin kocası ve Abdülaziz'İn damadı Ali Haliı Paşa ilc benzcştiginc göre,
bu çizimler de yalının o günkü durumu ilc özdeşlcştirilcbilir. Scdat Hakkı
Eldem'in yayınladıgı planlar' ile karşılaştırma yapıldıgında, D'Aronco'nun projesi-
nin, harcm ve selamlık arasındald ayrımı belirginleştirecek ve sözü geçen bu iki so-
fayı. ortalarında bazı servis mekanları bırakmak üzere geçiş koridorları ilc baglaya-
rak, bazı önemli degişiklikler getirdigi görülmektedir.
YalınlO, Nİşantaşı'ndaki Imparatorluk Silah j\Iüzcsi projesi ile olan benzer
yönleri, ikincisini kronolojik olarak yerine oturtmamızı saglar. Yuvarlak pencereli
(barok örtülere atıf) kubbesi ile büyük merkezi kütle, \Vagner ilc albrich'in de da-
ha önce sergi pavyonlarında denedigi oldukça tanınmış bir şemaya göre, uzun iki
yan kanat halinde genişlemektcdir. Diger bir çeşitlemesinde ise kubbe küresi al-
çaltıImış ve her türlü üslupsaI kaygıdan arındırılmıştır.
Yıldız'daki Hasbahçe'de bulunan küçük ahşap Ada Köşkü'nü betimleyen
de, pencerelerin Art Nouveau esintili egrisel biçimleridir. Gene de, çatı örtüsünü
taşıyan ahşap destekler ve üst kısmı süsleyen bir dizi çok karmaşık hadı çerçc\'c
profilleri gibi ilginç bazı Neo-Ortoman ayrıntılara da yer verilmiştir. Bu köşk tasan-
mının D'Aronco'ya atfedilmesinin tck dayanagı, Udine arşivinde bulunan bir bah-
çe pavyonuna ait cephe etütlerinin, genel hatları ile Yıldız Parkı'ndaki Ada
Köşkü'nü yansıtmasıdır.
Sanatçının varlıgının izlerine daha sonra Küçük ı\labeyn'in dış cephesinde
de rastlanır. Birinci ve ikinci katı bir zamanlar ayıran, büyük taç çerçe\,cnin altın-
da, BOller Apartman. bacasının süslemelerine benzer çiçek \'c yapraklardan oluşan
yüksek kabartma bezemeler gerçekleştirilmiştir.
 RAIMONDO D'ARONCO'NUN ISTANBUL'DAKI ETKINLIKLERI

~~ Küçük Mabeyn'in giriş hol ~

vme demir merdiveni. Yıldız~ve

16 Kiiçiik Mabe n'· ..

kış bahçesi d" y ın !kınci katındaki
, oneme aıt foto9raf.
 ISTANBUL 1900

17 Yenilemeöncesi Imparatorluk oh/rtorl, döneme ait fot09raf.

18 (LSD siire Ön~ restore ~i/en ahır bina/an

19-20 Raimondo D'Aıonca. ~yh
Zofir Komp/~ksi ~tüdü. Yıldız.
ISTANBUL 1900

21 R.imondoO'Aıon CO, anma -anıt projesi. 1896·1900.

 RAIMONOO O'ARONCO'NUN ISTANBUl'OAr.1 ETrtNLlnERI

23 Raimonda D'Arooco. ~h Zafif Kompl(r~,

türbeden ayrıntı.

22 R.imoodo O'Aronco. şeyh lofir Kompleksi projesi: daha sonro

~~tin"kttk hali iJe~e. tür~ yt' kitoplik.. Yıldız Caddesi,
6<şi t.1~1903-'so..

1--
<;ULL.q ')flLITA tll ':i Lt> Z.

•
 RAIMONOO D'ARONCO'NUN ISTANBUL'DAKI ETKINLIKLERI

r
i\lerdivcnin zarif tırab7..an kl\Tımları ile birinci katın merciiven sahanlıgm- 24 Raimondo D'Aronco, Şeyh Zafir Kompleksi.
daki. ParisH sanatçı Bonet'in yapıtı renkli vitrayların ve giriş holünün mozaik döşe- kitaphketüdü.
25 Raimondo D'Aronco, Şeyh Zafir Kompfeksl:
mesinin bitkisel ögeleri, Art Noııvcau atmosferine -yogunluğu azalmış da oIsa~ bir çeşme etüdü.
dokundurma}l doğrular. Binanın üçüncü katında bulunan vc günümÜze ulaşma-
mış kış bahçesi; kolonlar, destek koııarı ve makas kirişleri ilc taşınan ahşap bir
strüktür idi. Taşıyıcıların ve desteklerin profillerinde. onlar~ örten Rokay Üslı.ibu
beğenisindeki tasarımlardan esinlenilmiştir. Strüktür öğeleri arasındaki birlcşim
noktası, merkezinden cıvatalanmış gibi duran ortası aYlık disk ile vurgulanmıştır.
Bu öge, çeşitli sıilizasyon biçimleri ile, aralarında Şale Köşkü'nün de bulundugu
Yıldız'daki bir çok yapıda görÜlecektir,
Inşaatı sürmekte olan yapıtlar listesinde, O'Aronco'nun 1894 yılında ta~
mamladıgı Yıldız'daki Imparatorluk abırları da vardı, Listede yer aldıgı bali ile, pro-
jcnin, mevcut bir inşaatın sadece yenilcnmesinden ibar~t oldugu bclirtilmemişti.
Yapılan tek önemli dcğişiklik, dış ahşap merdivcnin yenilenmesi vc ortadaki kütlc~
nin çatısının ~1903 yılında tamamlanacakıo. tugla örtÜ ilc yüksehilmesiydi. Birin-
ci kattaki üç bölmeli pencerenin ve yan pencerelerin çerçevesi; köşe dikmelerinin
alçak kabartma vcya bant, kurdele, çiçekler ile süslenmiş başlıkları, Art Nou\'eau
Üsluhu'ndan uzaklaşmaktaydı. Bu örnek, O'Aronco'nun süsleme zcnginliginden ve
yorumundaki ÖzgünlÜgünden oldugu k.:1.dar,bugÜne dek herhangi hir arşiv bclg<.'si
desteginden de yoksundur. Süslemelcrin sadelcştirilmcsi ve giriş katındaki atnalı
kemerlerin scrgilcdig,i ilginç "architettımı par/alite" (ç.n, lt. konuşan mimari) örn('~
gi, Annibale Bigotti'nin mlidabalesini dÜşÜndÜrebilir. Kendisi, ı896'da ıtalya'ya 97
,

~i
 26 Raimondo O'Aronco, Mantova'daki m~zarlık
yarışması için 8 Şo~/i projesi, cephe. 1903· 1904.

döndükten sonra da O'Aronco ile işbirligi yapmaya dcvam ctmiş ve Torino

Sergisfnde (1901-1902) birlikte çalışmıştır.
Basık profilli geniş pencercnin ccpheye tamamcn hakim olmasının yanısı.
ra. 1902 Torİno ilc ] 903 Udine sergileri için gcrçekleştirilen tasarımları anımsa-
tan, D'Aronco'nlın aynı yıllarda yaptıgı kır evinin cephe düzeni, mimarın, Viyana
Ekohi'niin geometrik şemalarına yakınlaşmasını ve egrisel çizgiyi yavaş yavaş terke-
dişini açıkça ortaya koymaktadır.

Mimarlık ve "Yerin Anlamı": Osmanlı Temaları Hakkında Düşünceler

R aimondo D'Aronco, Avrupa vc uluslararası Art Nouveau akımına, modernleş-

me süzgecinden geçirdigi Islam-Osmanlı sanatının özel bir yorumu ile katılır.
Bu süreç içinde, IS,lamve Bizans mimarilerinin büyüsünden yararlanan vc üSIlIpsal
kaygılar gÖzetmeden yaratıcı bir şekilde, biçim ve bczemcleri beraberce bir imbik.
ten gcçiren Viyana, Budapeşte ve Praglı mimarların yanında yer alır. 27 Raimondo O'Aronco, çeşme.Şair
Gellius lodll, Viyana'daki mimari arayışı belirleyen temalardan biridir ve Ziya Paşa Caddesi-laleli Çeşme
SokaQı,1903-1904.
Akdeniz'deki "kendiliginden oluşan" yapılanmayaıı duyulan ilginin başlangıcıdır.
Giderek devindirjci bir dUrlG ilc, ulusal kimlik arayışının destegindc halk sanatının

28 Raimondo D'Aronco, Saray'm

hamammdan iç görünüş çizimi.
Yıldız, 1900-1902.

99
ISTANBUL 1900

yeniden keşfine yönelmiş daha kapsamlı bir hareket olarak genişlemiştir.

29 Raimondo D'Aronco, Saray
hamammin iç rnekÔm. Yıldız.
100
ilabsburg Imparatorlugu'nun çe,itli bölgeleri sanat alanında da kendi bagımsızlık-
larını ilan c(nlc peşindedir. Bu nedenle, J6zscf Huszka'nın i\lacar vc Sasani süs)c-
mc biçimleri arasında yaptlgı bilimsel karşılaştırmalı etütlerin de destekledigi"
J\lacarlar'ın yürekli kimlik arayışı, onları, kendi ulusal üsluplarının temelini
Oryantal-lslam kökeninde aramaya teşvik eder. Viyana'dan uzaklaşına. Dogu-Batı
dügümünde de ortaya çıkar. Bu durum, uzun süre Osmanlı Imparatorlugu'nun
egemcnligi altında kalan ve 20. yüzyılın e,iginde de çeşitli halkların ve u7.akkültür-
lerin buluşma noktası olarak ortaya çıkan topraklardaki tarihi olayların yeniden de-
gerlcndirilmesinc yolaçar. Balkan topraklarındaki bagların, dört yüzyıllık Türk ege-
menliginin kentsel biçimlcnmedc, mimari tipolojilerde ve süslcmelerde bırakugı
belirgin izler göz önüne alındıgında daha da sıkı oldugu görülecektir. Aynı ,ekilde,
\Vagncrschulc'nin ögrencisi Ernst Lichtblau'nun fotografladıgı ve yeniden yorum-
Iadıgı Bosna'nın -Saraybosna, jake. Banjaluka, J\lostar~ pe)7-ajlan vc kent görüntü-
leri ve daha belirgin haliyle halk sanatları, Osmanlı atıfları ile doludurl4•
Bu oldukça karmaşık ortam içindc Haimondo D'Aconco'nun yapıtlan, Orta
Avrupa kültürel tartışması vc Islam sanatı arasındaki köprü olarak biçim alır. Yap-
tıgı tasarımlar sadece süslemecilik kavramları ile sınırlı kalmaz, aynı zamanda
mekansal bütünü de içine katar ve ''Türk'' projelerinin, özellikle de i\lodcrnizm'j
en kararlı bir biçimde benimscdcgi 1903 ilc 1906 yılları arasındaki dönemde yap-
tıklarının kuşkusuz en önemli özelligini oluşturur.
1905 yılının sonlina kadar ı\limar, Ziraat, Orman VC J\laadin Nczareti
(sözleşmcsi 1907 yılına kadar yenilcnecektirli), Harbiye Nezareti ve Evkaf 0.Tezare~
ti olmak üzere kamu kuruluşlarından bir dizi iş almıştır1b; ayrıca Hazinc·i
Hassa'nın da mimarı olmasından dolayı, Imparatorluk saraylarından sorumludur.
Ötel'andan, ii. Abdülhamit, dogrudan emrinde olan J\limar'a, begenisini çeşitli
takdir ifadeleri yoluyla ve önemli görevler vererek gösterir. ı903 ve ı904 )1l1arı
arasında, Şazeli dervişlerinin şeyhi ve Sultan'ın dini danışmanı Şeyh ı\luhammet
Zafirl7 adına bir kompleks tasarlarl8• Bu komplekstc, çeşıne, mezar "c kitaphgm
birlikte bulunması, mimarın sanatsal ifade gÜcÜnÜn ÜrünÜ degiı. derviş tekkeleri~
nin gelenekscltipolojilerine uyma istegidir. ı\li.iritlcr "eya cemaat liderieri için ya-
pılmış anıtmezarlar, çok derin bir saygı ba~,1lllgının ifadesidirier: bu yapılar. ina~
nanların "niyaz penceresi"nden içeriye bakabilecekleri gibi ulaşılabilir konumdadır:
genelde gelip geçenlerin hizmetine sunulmak amacı ile dış tarafa ycrk'ştirilmi~
olan çcşme ise, Islam dünyasındaki iyilikseverlik anıa\'l~ının sonuıt bir i~arctidir.
Kitaplık da. ayrıca. ınedresclerdckine benzer bir cgitin~ işlednin kanıtı olarak t{'k~
kclerde çogunlukla bulunur.
Şey!ıin tilrbesinde mimar, gcleneksel Osmanlı anltllH.'Z'lTIlll.çok sık kulb-
nılan çokgen şemaların yerine. basit kare planı tercih 4-'derck"cniden sunmaktadır,
Bu 3nltmt'7.arın (ı 896~ ı900) strÜktürÜnÜn Ö7C..'lIi~i.
bas'lInaki"lfIn 11l'obarok ctkilt'~
rini başarılı bir biçimde ortaya çıbran. hı'r bir kı'narın(bki l'~ınerkczli cArileri ilc
 30 Karaköy Mı::ydanı, ön planda
Wı::inı::rBank Wrı::in binası ilı:: o

arkada küçük. mı::scit.

31-32 Raimondo D'Aronco, küçük mt'~it projesi.

Galata. 1903.

:;.~:o~:~':
_., •• _ •• _ .," __ ~
~~.o~w.ı
•• ,_ •• _ •• _ ~
~~
0 •• - ~
~,~~=.t\j)MC1~)ı
,..,,~,

, ı
i
i
1/

101
ISTANBUL 1900

zenginleştirilmiş kare planla tanımlanır. Üç farklı önerinin gcliştirildigi bir paftaya

göre. türbenin örtÜsü, tıpkı 1903 Udinc Sergisi için tasarladıgı kahvchaneye ve
~ıantova I\lezarlık yarışması (i 903- ı904) için önerdigi A Şapelrne benzer biçim-
de. oldukça cgimli iki kırma çatıdan oluşmuştur.
Türbenin kübik biçimi, cepheyi çapraz olarak kesen yan payandalarla des-
teklenmiştir. Böylece görünüşte, dikmenin alt ucu bir üçgen meydana getirecek
biçimde uzun dikdörtgen pencereyi yeniden keser. Yapının subasmanı boyunca, şu
anda toprak. altında kalmış kare pencereler ve üzerleri kahartmalarla süslenmiş
dörtgen mctoplar ardarda sıralanmışlardu. Başlangıçta bunlar, yol yol çizilmiş bir
alt taban üstüne oturmuşlardl. Sonradan sokak nİvosunun yükseltilmesi, bu taba-
nın üstünü kapattıgı gibi, sokaga bakan çeşmenin kısmen gizli kalmasına da neden
olmuştur. Dolayısıyla, hacimlerin, çeşitli nh'olar üzerinde arazinin egiminden ya·
rarlanılarak saglanan özgün düzeni geri dönülemez bir biçimde degiştirilmiş; bu
da, O'Aronco'İmn tasarımlarının profili ile arkada kalan binalar arasında başlangıç-
taki ilişkinin degişime ugramasının sonucu olarak kompozisyonda bir monotonluk
izlenimine yol açmıştır. ıık baştaki koşulların degiştirilmesi, kuşkusuz. kompleksi.
karşıtlık ve asimetri kuııanarak projelendirmeye özen gösteren mimarın tasarım ku-
rallarına da yabancı kılmıştır.
Kitaplık, daha küçük boyutları ile türbe kitlesinin bir tekrarıdır. Iç mekan-
da yarım küre bir tonoz ilc kapatılmış yapı, dışarıda "çan" biçiminde bir çatı halini
alır. Saçakları, köşe kolon başlarının yüksekligine vardıgında ayrılarak çatı hizasını
aşar. tki strüktür arasındaki açık koridordan sokaga bakan dU\'ar günümüze ulaş-
33 Patroele Campanakis, küçük
mescit projesi, Galata. 1903-1904. mı{~, avluya dogru olanı ise büyük olasılıkla ı970'li yılların başında gerçekleştiri-
len restorasyon çalışmaları sırasında yıkılmıştır,
Türbe cephelerinin ortasında bulunan kemerli dar pencerelerin altlarında-
ki delikler, niyaz !,encerderine atıfta bulunurken, kenarlarında da vam'ana iki düz
bant ve üç kabartma!ı şeritten meydana gelen düşey şeritler ,'ardır.' B~ şeritler ba-
zen de kenarlara dayanmış küçük, çok alçak kabartma küpler ilc bir çeşit çok nota-
lı müzik "portesi" gibidir. Porteli kolon, üsluplar arası uyuma ait bir metafor '"eya
modernist açıdan üslupsal bir denemedir. Porteli kolon. üstündeki ,'arını daire
sundurmaya bag,lanır (Poncli kolona, daha önce Bottcr Apartmanı'nda" son derece
uyumlu bir biçimde Art Nou\'cau çizgileriylc işlenmiş iki anahtar arasınd~ı ycrJbn.
ticari ve konut bölgelerini ayıran şerittc de rastlanır). Sundurınanın motifini, üç-
gen bir alan içinde köşeleri yumuşatılmış paralel yÜzeyler oluşturur. Farklı ~iıksı'k-
likteki Çıklntılar halindeki yÜzeyler düzensiz geometrik profiller oluşturarak ç~l~Lı.
yan biçiminde dÜzenlenmiştir. Geleneksel ıslam sÜslcmt..'si SL.ıbktit "muk.nnas"
fikrini I),i\ronco, "sec~ssionist" satranç tahtası gibi H'niden ı.ısarbr \'t.' (t..'~itlidı..'·
rinliklerdeki kabartınalar yoluyla ışık·gö!geli gt..'çişlt.'rl~'kompoıis~'onu ıı~nginlı'ştirir.
t\luka.rnas',bcnzer biçimde, iç çcŞIll<.'nişinin 0Yll~lInda. billur hiı.;imindı..-kioluşum·
l~rı b~~l~ştırcn bir paralel yllzı..'yil·rk~ılıbı halini alır. i\l.lIltm'a nwzarlıı:tındaki B
Ş~pelıııııı giriş kapıslIllll kadt.'lllı..'1iprofili dt.' IsI.lIu mimarisinden ı'sinlı..'nmiştir.
102
(,cIlı..'ldt.,Illukarn;ıslarla silslı'l\I11işcami giriş k.ıpılarına modı'TIl yonım gı,tircn mi-
 RAIMONDO D'ARONCO'NUN ISTANBUL'DAKI ETKINLIKLERI

34 Raimondo O'Aronco. M~mduh Paşa silah ko/~ksiyon salonu v~ kitaplik pavyonu proj~si. Arnavutköy, 1904.

ıALA PER COL..L"ZIOh'1 E BIBLiOTECA Dı ),E, MEI'lOUH PACHA

il AR"'AOI,JTI<EI,jY (BO)FORO) .

.•,. •
-
.

i,
/J. .,~.--f

35-36 Raimondo O'Aronco,

M~mduh Paşa silah ko'~ksiyon
salonu ve kitaplık pavyonu,
asansör kulesinden görüntü
ve süsleme ayrıntısı.
ISTANBUL 1900

mar, burada, paralel cşkenar dörtgenler arasına yaldızlı bronz parçalar yerleştirdiği

olağanüstü bir cam kapı tasarlamıştır.

Galaıadaki köşe çeşmesinin (i 903- ı904) çift nişinde de gene kademeli
profili kullanır. Üstü, Şeyh Zafie Türbesi'nin köşesindeki gibi yarım daire bir sun-
durma ilc örtülmüştür. Burgulu (bazen de ışınlı) uzun clips arına, aynı devre ait bir
çok projede rastlanan bir çeşit figüratif işarettir: Galata'daki mcscidin dış duvar
kaplamalarında mermerden zarif oyma ve Yıldız'daki Harem köşklerinden biri olan
Hünkar Hamamı'nın kapısı ve parmaklıkları. Bu sözÜ geçen son proje için
D'Amnco, dış duvarı yeniden tasarlamış \'e cepheye dörtgen ve eşkenar dörtgen sı·
ralarından oluşan parmaklıkla kapatılmış basık kemcrli geniş bir pencere yerleştir-
mişıir. Iç kapı, yuvarlak iri başlı bronz çivilerden ve çift sıra halinde karışık düzen-
lenmiş kare takozlardan oluşan bir dizi çerçeve ile profiliendirilmiştir.
ı903 ve i904 yılları arasında mimar, Karaköy l\leydanı'na açılan köşeler-
den birinde, Cafe d'Orieııt'ın bulundullu gayrimenkulün üsıünde inşa edileeek bir
mcscit tasariadılo. J\leseit cephesinin temel ög:esi haline gelen minare ve iç
mekanın çokgen (doku,. kenar) haemi; farklı yüksekliklere sahip aralıklı parapet ve

37 Raimondo D'AroncQ,
Memduh Paşa koleksiyon
sa/onu, yan cephesi.
38 Raimondo O'Araneo,
Memduh Paşa si/oh koleksiyon
sa/onu Ye kitaplık pavyonu,
yenileme çalışmalarından sonra
binanın içinde apartman
daireleri yaratılmıştır.

104
39·40 Raimondo D'Aronco.
SilohMü~siproje/eri. 1904.

2:.
u 'I•• ,", ., •• ) 1"'7
/i

n= "'te-
I •
. l

"
:ı;..:""..J,.~":""j~~,-;~j",:-""",.r/.;";' T •••• •.• 1' ••••• ' }H7 ~ Ll ı
~.,,,.~., ••.,.~ı...._;,:fı:.;'~::"

105
ISTANBUL 1900

tluvar setlerinin oluşturdugu bir kompozisyonla hirlcştirilmişlcrdi. Yeni yapı, "4

cm. kalınlı~ındaki mcrınce Icvhalar ilc yaldızlı bronz dcrl. örıücü)cr, kapaklar ••.
·c bi·
(işlerden" oluşan duvar kaplaması sayesinde altındak.j yapıdan ayırdediliyordu. Ay.
nca bu malzemelerin kullanımı. mcscidi Orta Avrupa atmosferine de taşıyordul',
Viyanalı mimarların da işhirlig,i yaptıgı, duvarla çevrili avlunun tasarımı a~masın-
da, Islam-Bi7..ans mirasının dcg,crli malzemeleri ilc etkisinin hisscdildigi ve hatlar ve
yüzeyk-de jfade edilen bir mimariıgın yaratılmasına katkıda bulunan mcrmer ve çi·
nilerin ayrı bir yeri vardı. Bu baglamda. \Vagncr ve yardımcılarının cephe kaplama-
ları hakkında yürütıükleri araştırmanın güzergahı iyi bir örnek oluşturmaktadırı.
f\lermer kaplama öncelikle mescidi mevcut yapıdan ayırırken. bronz çer·
çevelerle işaretlenmiş yüzeylerle de hacimleri n birbirlerinin içine geçişlerini \urgu·
luyordu, l\.1inaredeki düzensiz ba&lantı noktaları da içeride sarmal bir merdİ\'enin
varlığını gösteriyordu. Ilepsi de yeni olan, birinci kat pencerelerinin üstlerindeki
içi boş alınlıkJarın çıkma ve destekleri ve üstteki bant.pencereyi çerçC\'e içine alan
sundurma, yan cephenin düz olan yüzeyine hareket kazandırıyordu.
D'Aronco'nun, )oseph Hoffmann'ın 190; yılında Brüksel'de tasarladıgı
Stoclet Evi'ndeki "mermer üstüne bronz"" profilden daha önce kuııandıgı yaldlZh
bronz çerçevelcrden bahsetmek yerinde olur. !\ Iimari arayıştaki benzerlik. sözk0-
nusu malzemeyi ilk kimin kullandıgını tespitten çok, tasarımcılann eser \'erdikleri
kültürel ortamlar arasındaki bağları irdelernek açısından yönlendiriciclir. ÇcrÇ'e\-eli
mermer }'Üzeylerin profillendirilmesine daha çok Bizans mimarisinde rastlanır. çok
zengin ve göz kamaştırıcı olanları Aya Sofya Bazilikası'nın iç kaplamalannda kulla-
nılmıştır; bunları, camiierin iç ve dış kaplamalannda kullanılan merrner ve somalci·
ler izler. Bütün bu öğeler de, 1894 depreminden sonra Bizans \'c Osmanlı anıtları-
nın resloratörü olan D'i\ronco'ya hiç de yabancı değildir. ~Iermcr \'C metali eşleş-
tirme fikri, mimara, cami kolonlarındaki pirinç kuşaklardan gelmiş n' daha sonra,
minare vc ibadet mekanını oluşturan priı.maların yüzeylerini çe\TClcmek için kul-
lanılan yaldızlı bronz bir çerçcvenin kcşfi ilc de geliştirilmiş olabilir. O'Aroneo.
başlangıçtaki 'Türkçüli.ık" ruhunun, aslında, modt~rnlcşme konusun&l A\nıp.ı s.J-
natı ile karşılaştırma yapma yoluyla yaşatılabilen'ğini göstermiştir, Ilu da, Yt.'niY:'lpl
tekniklerinin ve yeni mal:r.emderin kabulÜ, Ütt'y;:mdan nastaljik bir yaklaşım ik
ge,'mişe dÜnmenin iınk;insızlı~ı anlamına gdir.
I)'Aroııc.:o'nun Ünt'rdi~i mo<.k'rnlik anlayışı, Udinc a~i\'indt.' sakl,mmış, .1r..ı-
larıııda Patrodt' Campanakis'in tasarımının da hulundu~u~, mt's.dt i(iıı di~t.'r ili;
projt' iIl-' karşılaştırıldlA,lI1da dahil da ,~iHpıcl oln1;1ktadır, .h'nı 1.\In.lIld~ı,
Taksim'deki Hus-qrıodoks Ayia Triada Kilbesi'ni d•., y;ıp.m (ISS;) Bum minur,
nlt'sdt projı'sinde kaşk•.'mt'rli pencerel •.'rin n' so~an kuhh..·niıı dt.' ortaya ko~'du~u
gibi, orYollltnls•.'çnlt'l'i1iğe sıkı sıkıya bap,lı bir Üshıp kull.ltlırkt.'n, l't..'plw dll7(~nlt.'rin-
de daha ükııin davranan dip,•'.r iki prnj<.~be, ojh';ı) \l' h•.bık sini kı'nwri ('n.~ilı •.'t-
miştir. Bu paftaların varlıp,ı. Ilwsl'idi ~enlo'<,·klq.tirınegÜn''';nin I)'Aroncu\a wrilnw-
106
si i1t,ilgili olm;ık ·,\Jiıııar ItıYllIoııd'lın d.lı,tkili hir hi\,imd •.•.;lIlLıHI~1gil~i~- Tllrki-
 41 Raimondo O'Aronco, Fatih Comisi
Mezar/ıgı'nda mezar. 1905.
42 Raimondo O'Aronco, Fatih Camisi
} /,
Meza,I19', bugünkü hali ile strüktürden
ayrıntı.

ye'de oldukça yaygın bir yaptırım saVlnı desteklemektedir. Baymond, oldukça sık
başvurulan bir alışkanlıkla. mal sahiplerinin fikir almak amacıyla (mümkünse de
bedelini ödemeden) iki veya üç mimara başvurduktan sonra binanın gerçekleştiril-
mesini bir inşaat girişimcisine devrettikleri bu yöntemi c1cştirmektedir.
ii. Abdülhamit'in güçlü Dahiliye 'az1‫ן‬I I\lemduh Paşa, Boğaziçi'ne hakim
Arnavutköy sırtlarında, içinde köşklcr bulunan teraslar halindeki bahçelerden
oluşmuş geniş arsasında yapılmak üzere D'Aronco'ya, bir silah koleksiyonu salonu
ilc bir kitaplık pavyonu projesi ısmarlar. l\limar, topraktaki nivo farklarından doğan
farklı cephe yüksekliklerini. kÖşelerdeki kule-payandalarla dcngeler. Bu kuleler.
mimarın, asimeıei uygulanan bir kompozisyonun "crescelldo"sunu (ç.n. It. yÜksel-
me noktasını) işaretiemek için sık sık başvurduğu bir öğedir. Geometrik ö~c1crin
hem süsIemede, hem de cephe kompozisyonlarındaki vurgulu kullanımı.
Wagnerschule çevresindeki çözlimleri hatırlatır, özellikle de Akdeniz evi i1(~ilgili
çalışmaları. fYAronco'mın ıasarımlarındaki buluş, yapı hacminin bunlardan farklı
biçimde. kaıı geomeırilerin biraraya gelirilmesinden de~i1, planın düzgün biçimi
çevresinde çeşitli ögelerin organik dağılımı yoluyla gelişlirilmesidir. Bunun açık ör~
nc~ yan cephe çeşitlernesidir; sıvanmış duvarın yalın yüzeyi, pencere kenarlarında
yogunlaşan, kÖşeleri profjlli dÜzgün bir saıranç tahıası biçimindeki .alçak kabarlma 107
ISTANBUL 1900

43 Raimondo
D'Aronco, Torino
Uluslararosı xrgisi
için ·Roronda
d'Onore-nin iç
mekan süsfeme
projesi.1902.
 RAIMONOO O'A ROr4CO'rWN IS r Ar48UI'OA' i ır rıNlI 'Li Ri

il(' i 'n~inlq.tirilIıÜ~tir. Bu h..·li~in(hl/~ılnıilk. ~ı'U~,··ışık(1-kik-ri YHral~ln ıhl/CnsİI.

bır diıi i ,\,'t'\lnw ilı' dı·n~l·ll·llIni~tir. Bu t;ırihlı' n'Amnen'nıın minlilri .ır;ı)'ı~ı.i1r~
nk üddc"rin d(~il. rl.mbrın yany.lI1'~ ~ı·tirilll1(· ••i ilı' nluş;ın h,ıdmlı'r Ull'rinde )'O~
~unl~ı) 'NU. D.,h .. ~onr.ıki bir döıwrnde isı" rafiıll" modilthyon ı.:ıkill'rini ara~lır.
J~ı ~ilı(·Ylt.·r ihtOndt' ~lisl('ını'Sıı...ı.l~ll'akllr.
iQ()4 yılı A~ustos'unda Sultan için gt'rçddcştirilı'n bir diıi Silah Müzesi
projt.· önc.'risindc. D' ..\ronco lı'nll'ldl' pbnil11ı'trik dlln'ni d(·~iştirmc(lcn. alt yazıla.
nnd.ı "~I{)(km Oslup", "O'''lOlal Oslup" n- özel bi, ifade ilc "ddJ" le style ilıi depot
J:ır-,,;" (,.n. Fr. Silah Dcposu Oslubu) olarak beıimledigi ccplıc çll/.iimle,i gcıi,i,.
Yeni s.ın.ıtın isteklerim' cn yatkın olunan bir dönemde, D'Aronco'nun, Üretim da-
~.ırcı~mdaki farklı sözcük köklerini kullanarak ıasarımda ulaŞııgı sc,besılik, hir öl-
öde i~n:renin özel bir arzusundan kaynaklanabilccegi gibi, 1\larcello
Piacentini'nin ·sürekli de\"3m eden sıkınulı araşUrma, geçmişi tanımama \'e bu.
JIo
gün ·Ü durumun hoşnm cdilememesC olarak tanımladıgı üslupsal ifade kaygısı.
nın işareti de olabilir,

"~Iodem Oslup" ile önerilen, ojival kubbeli iki ran pa,}'onlu bürük üçgen
cephenin kompozisyonu, ~lanto\"3. ~Iezarlıgı'nın ön cephesinde "e Udine Sergisi
pa'1-onlannın etütlerinde daha önceden yer almıştı. Silah müzesi önerileri için
O'Amnco, :\I~ol saraylarından, iki yanı kuleli büyük gi,iş kapıları ilc camiierin
anıısal kompleksIerine dcgin uz.anır. Kademeli profil/c, ziguraı şemasını çagnştırır-
kcn. banı-pencere, 1902 "e 1903 )1l1an arasmdaki sergiler için yapılmış pa,}'onla-
nn bir çogunda kullanılmışur, Bu tema. modernist egilimli seçmeci bir üslubun
~"3~ıımasınısa~amıştır.
O'Monco'nun, Faıih Camisi :\IC7.arlıgl'nda 1905 yılında ıasarladıgı me/.ar,
Aya Sofya kubbe şemasmı öneren dÖ''lTIe demi,den şeffaf bi, sarvandır, Strüktür,
merkezde bir OOslk yanm küre ve boylamasına itiş ku\'\'ctlerini dengeleyen iki yan
yanm kubbeden oluşan ba&ımSlZbi, çekirdekıir. D'Aronco, birçok kez, ıasanmları-
nın esin kaynag. olarak ünlü Bizans Bazilikası'nın önemini vurgulamıştır, ı 902
Tanno Sergisfndeki -Rotonda d'Onore·nin iç süslemcleri için de Aya Sofya'dan
açıkça esinlenmişıir: "Fikri (.. ,J Ara Sofra'dan aldım, ye, rcr düzensi, 11111/.1iklerin
belirdiili, kn}1Jbir san ilc boyanmış kubbesinin altından ışık vuran bi, demel sU,u-
lür. Kubbe böylece sanki rüzgarla aralanmış "c sütunların Üstündeki çcrçı'n'k-re
küçük kıskaçlarla tunurulmuş kocaman bir önü gÖrünÜmünü alır. lçt'rdeki ahın
renkli ışık, perspektifi yüceltir ve kubbe de son dercce yüksek vc geniş durur ..r.

Villa Tasarımları: G~I~n~~i Mod~rnl~~tjrm~k

"B ir projenin kompozisyonunda, nir anıt siS/konlı~lI (h..A,i)..(', mimar, Iwr ~l.'y-
den önce planın çözümÜ ile uAraşır "t~bunun (h)/ı'nlcnım'sindt., (1(,, d()~~ı.

nın ona bahşetti~ gözlem gÜcÜnÜ vc kilap ve jı(t'/ilerimk'l1 t'dindiAi hil~ilt'rini orla-
ya koyar"ııı. n'Amnco'nun planın Ön('mint' ~ahip ~'ıkan rehberiiAi, ~lbll'l1wIı'ril1 109
ISTANBUL 1900

- -

of
II i
'==7=rI""7J~r~

44 Raimondo O'Aronco, harem analizi ugruna genelde dikkatc alınmamaktadır. 1\lühcndis Bonclli'yc yazdı~ı bir
olorak kul/onı/ocak k~k. cephe: ve
planlar. Beylerbeyi, '896. mektupta (22 Şubat ı903), mimar, o sırada tasarımını yaptıgı Tocino'daki bir aile
evi ilc ilgili sorunları irdelemiştir. Bütün kullanışlılıgı "c işlevselligi ilc TÜrkiyc'de
de oldukça yaygın olan ve Arnavutköy'de kcndi cvinde de uyarladıgı bir mcLina.
"geniş bir holc"Z" yer açmak i~'in koridoru birinci kal ilc sınırlama kararını açıkla·
mıştır. J\limarın cvi olarak belirlenen bina, yeniden yapılmış bir köşkıür. Bura&ı
sora, merdiven hoşluguna uzunlamasına ycrleştirilmiş. höyl<..>C'chaç biçimindı' bir
i\' dÜzenlemc yaratılmıştır. Bu da karnıyarık plan ik, birlikte, kÖşk \"l' Imparatorluk
yalılarında \'e IS, yÜzyıldan itiharen burju\'a ederindı' görlik'!) ı'll yay~ın ti(ıııloji-
dirIO, IYAronco'nun TÜrkler i,'in g('f\'ekleştirdi~,i ı,\'It.'rin tipolojik scçimlaiııdı'.
Osmanlı gC'k'Ill'~i a~ır basmıştır, ta ki, 1896 yılında Bl..'ylt.'rlwyi'ndt.' hart.'m olar~lk
tasarlanan kÖşk<.~bdar. Bu yapının Ön cepIll'sindc. ah katındaki giriş holü gÖrl'\'in·
d<,'ki re\':.ıklı \'('randa: biriIKi kattaki. bunun tam llstOlll' oturan. dış bokc)' biçimdc
Yt.·rll'şlirilmi~ ş<.'rit·pı'nl'l'rcl<.'r1c ünliilı koridor \'l' Ho~aziçrıll' )'ÖIll'lmiş sayd;unlx+
110
wdn IJ,ihi )'ı..'ni Öp;cler kullaııııııştır. i )IŞ cephe kaplaın;ıları, ahş~ıp inşaattcknikleri-
 RAIMONDO D'ARONCO'NUN ISTANBUL'DAKI ETKINLIKLERI

45 Raimondo O'Aronco,
Villo projesi, cephe. 1900
dolayları.

ne olan ustaca hakimiyetini ortaya koymaktadır. Aynı ustalıgı Kuruçeşme'deki

Şeyhülislam Köşkü'nün ccphelcrinde tekrar edecektir.
D'Amnco gibi Batı egitimi almış bir mimar için, dönemin uluslararası mi-
mari tartışmasında bÜyük güncellige sahip teri m "hol" ilc sofanın bir çok benzerligi
ortaya çıkmıştır. Frank Lloyd \Vright'in üslupsal gelişiminde Japon mimarisinin ro-
lü çok geniş bir biçimde incelendiyse de, bir Türk izinin varlıgı ilc ilgili sav da bun-
dan daha az dürıüleyiei degildir, Osmanlı pavyonunun da bulundugu 1893 Şikago
Sergisi, David Gebbard'ın saptadıgına göre", 1893 ve 1898 yılları arasında gerçek-
leştirilen bazı önemli mimari yapıtlara, özellikle de River Foresı'teki \Vinslow
Evi'ne (1893-1894) esin kaynagı olmuştur. Pavyonun iii. Ahmet çesmesi'nin ör-
lüsüne atıfta bulunan geniş düz saçaklı çatısı, duvarı kaplayan geometrik bezemc
ve kaligrafik kabartmalarla dolu yüzeyleri, l\merikalı mimarın kompozisyon anlayışı
için yararlı öneriler oluşturmuştur. Evin cephesi, saçaklarının iç kısmı süslerle do-
lu geniş bir çatının yanısıra çatı altı ve kat çizgisi arasında yer yer pencerelerle ke-
silmiş sürekli devam eden pişmiş topraktan bir sÜs şerit ilc zenginleştirilmiştir.
D'Amnco'nun Amerikan vc Ingiliz mimarilerine olan ilgisi, kitaplıgında,
J\cadem)' Architecture mul AmlUa! Architectural Review (1889-1908) dergisinin;
~Ic Kim l\Iead ve White, Ilenry lIobson Richardson, Peabody ve Stearns, Joseph
Lyman Silsbec, Bruce Pricc vc digcrleri tarafından tasarlanmış çogunlukla Shillg1e
Sty!e binaların ycr aldıgı L'Architectııre A/tufricaille-Habitatiolls ,Subıırbaiııes
(Villas, mais01lSde campagııe, cottages, depe1Ulellces)Jıyayınlarından lopladı~ı fotog,-
raf koleksiyonunun bulunması ile bclgelenmektedir. Ahşap kaplama. vcranda ve
çıkmalar, Türk mimarisinde bolca kullanılan ögeler olduguna göre mimar, böylece.
daha Önceden tanıdıgı bir çok tema hakkında derin incelemeler yapma olana~ı
bulmuştur. Projeleri arasında, Amerikan mimarisine en yakın olanı, Osmanlı üslıı-
bundaki bir viIIadır (1900 dolaylarında), Burada, T planlı bina kÜtlesini. okyanııs
ötesi yapılara benzer biçimde, revaklı bir veranda ilc yanındakine birleştirir.
Bu konu, çok sayıdaki haglamısı ve Ifermann 1\luıhesilıs'un Das eııglisclıe
111
ISTANBUL 1900

c.•••
}..•• t)l CıJt.ljll.. BL~ i"l t."LN-~t.\J:ıo'.

r'~Cl•• t.TT<) D' , •••q•••

"'••l>,"', ••.•." t. !t11"01ı''''''' DC•••••" f;•.•,.••• t.<;t'iT~'''''''''

'- •...•_...J

'i

46 Raimondo O'Aranco, Cemi! Bey Evi'nin geniş/erilmesi ve yenileme projesi, perspektif ve plan. Erenköy, 1904.

47 Raimondo O'Aranco. şOkta Bey Evi, perspektif.

Istanbul, 1903. 48 Raimonde O'Aronco, Fohrj Bey Evi, perspektif ve
plan. Anadoluhisarı, 1904.

112
 RAIMONOO O'ARONCO'NUN ISTANBUL'OAKI ETKltHIKlERI

llllllll

CU, <

n
e... ,Il•••.• ~ •.: •• ~ _._. __ ' •• ~ .••••• __ .'

-~-
"--
~. 'i
__.. . "li i
, ~'il
:ın
i ~

~-;::'=-
~~J-

------ ~ .'~

Haus (1904) başyapıtı sayesinde, DAronco'nun çok yakından tamdıgı ve sürekli 49 Raimondo O'Aronco. Botter Evi.
temasta oldugu. Almanya ve Orta Anupa'nın kültürel ortamında da gündemdedir. perspektifler 'Veplan. Fenerbah~. 1906.
50 Raimondo D'Aronco, Botter Evi.
~limann hol olarak tasarladıgı mekan, aslında, kendi geleneklerinden vazgeçme-
süslc:me etütlc:ri. Ftnerbah~, 1906.
den, Avrupadan gelen yeniliklere cezbedilmiş aydın kesimin -daha çok Saray'ın
üst düzey mensupları vcya devlet erkanının- beğenisini tatmin etmek amacı ilc
modern biçimiyle sunulmuş olan sofadır.
D'Aranco'ya göre, bir yapı içinden dogar ve dışarıya yansır: Dolayısıyla ta-
sanrnda planın rolü, mimarın modernleşmcyc katkısını ölçmek için bir ÇıkıŞnokta-
sı oluşturur. Bu anlayış. mevcut yapılara ve hem kentsel hem de doğal çevreye yö-
nelik istikrarlı özcni ilc desteklenir. Bu da, onu, gittikçe daha saygılı \'e "yerin anla.
mı" ile tamamen uyumlu girişimlere götürmüştür.
Erenköy'deki Cemi! Bey Köşkü'nün genişletme ve yenileme projesinde
(]904). mevcut bina kütlesinin yanına, geçiş ögesi olarak minareye atren bir kule
öngörmüştür. Esprit de geometrie (ç.n. Fr. geometrik anlayış) görüşü ile tasarlan-
mış kuledeki yeni öge. yanlarda iki çatı penceresinin dik saçaklarının çıkıntl yaptı-
gı. küçük balkonu tamamen kaplayan çatı örtüsü olarak üçgen biçiminin kullanıılli
olmuştur. Bu, mücz.zinin e7..anokudugu minare şerefesinin özgÜn bir yorumudur.
Bu binanın ccphelerinde. ahşap kaplama, giriş sundurınası, çatmın silslü
saçaIJarı, çıkmalar gibi Osmanlı mimarisinden alınmış ögder<len yararlanmıştır.
Şükrü Bey Köşkü'nün yenileme projesi (1903) ise, farklı yÜkseklikıe kilılder kulla-
narak ve çapraz desteklerle taşınan çıkıntılı bir alııılık tablasının Örtlü~ll bir balkon
açarak mevcut mekanın dış k.abugundaki tekdüzcli$ti kırmayı amaçlamıştır.
Türkiyc'de gerçekleştirdigi villaların modernist tasarımı, çevresim.' hOHin
ooalann yerleştirildigi. hol-sorayı da kapsayan merkezi hir simetri ı'ksı'ninin ı'gı~.
menligindeki düzenli strükli.irlü Osmanlı planimetrik ,'özUlIlleril1l: uymakıadır. 113
i IANBUL 1900

S1 Rıın'lOnda D'Aıonca.
Akfı~r t Etrndı (\1.
pttSp( tıt,~ pı~n.FC'ne!yolu.
19().1-1907

sı ~.• o' kooro. C~m17&y Evi.

~~. ~ P 41"_ Kireçburnu. 1903.
 RAIMONOO O'ARONCO'NUN ISIANBUL'OAKI ErrlNLlKlERI

Pbnbnbki yoAlll1ll1~ll. I)'t\ronco. h~ıcimll'rd<.'ki ,han.'keıle <k'ngclcıniştir.

Bunu. ortak ııwk.inların 1>llltlndlı~lI [;(1~1(..-')''(' hakan a,'ıklıkları birinci kaHan haşla.
~:ır..ıkpC.'IlCt.'rt'\"t.' çıkma balkonlarla Z(-'nginlcştirerek sa~hıınışlır. Avrupa'daki ~ihi
yaş-~Hn;)k istert-'n ancak kendi gelenekininden de \'azgı'çmı'yen zÜmrenin talebi
d~nıhusund;ı. Baııl, b;l7;1 I1lck~inlara ~)'l'nH_'k odası. ,·alışma. kil<ıplık- planlarında
~'ı'rn~rl11işıir:bunlar bir anlamda. selaınlı~ın. evin erkeklere ayrılmış kısmının yeni
bc..-gcnilcrc uyarlanmış biçimidir.

Anadoluhisarı'ndaki Fahri Bey Köşko (i 904) ve Fenerbahçe'deki BOlter

Köşkü (1906)11 projelerindeki "Osmanlı" planı, iki yanında odalar ve diptc ıncrdi-
\"cn boşlug,unun bulundugu. uzunlamasına )'Nleştirilmiş iloIden oluşan düzgÜn şe.
ma~ı yansıtır. Cepheler. hem çok renkli ahşap. çini kaplama veya derl.li sıvalar,
hem de çeşitli biçimlerde düzenlenmiş açıklıklar ilc son derece zengin ve her biri
birbirinden farklıdır. Çatıların asimetrik profillerinin örltügü bir dizi çıkma hiçbir
zaman rastlantı degil. iç düzenlemenin dışta yansımasıdır.
Her bir kat planının birbirine eş düzenlenmesi, D'Aronco'nun yöresel mi.
maride yakaladıgı bir özelliktir, Bu da, onu, genelde holOn çift yükseklikli bir
mekan oldugu Amerikan ve Ingiliz e\;nden ayırır. D'Aronco ayrıca, adayı tck birim
olarak korumuş \'e amacına göre dışa çıkmalar vcya içe girmeler olarak cepheye
yansıyan. hacimsel kompozisyonlar halinde gruplamıştır. Feneryolu'ndaki, ne yazık
53 Raimondo O'Aronco, Cemi/Bey Evi'nin
ki pkılmış, Mehmet Sadık Efendi Köşko'nOn (i 904) cephe hareketleri, oyulup iş- ahşap merdiveni.
lenmiş renkli oyma korkuluklu, desteklerlc taşınan küçük çalı katı balkanları ilc
çatı örtüsünün saçaklarının birleşmesiyle saglanmıştı. Iki saçagın ortasında ise, sti-
Iize edilmiş deniz dalgalarını anımsatan saçları ilc bir kadın başının bulundugu
alınlık \'ardı.

Ziraat Bankası n.lüdürü Cemi! Bey için D'Aronco, Kireçburnu'nda bir ya.
h}ı yeniler (1904). Harem ve selamhk, dış cephenin iki uç köşesi -sanki Ost katla-
nn agırlıgını laşıyormuş izlenimi yaratan, yeşile boyanmış ince bir kolon ve oyma
boşluklu bir arşitra\' hariç- boşaltılarak yerleştirilen çift giriş ilc gösterilmiştir. Çift
halde bulunan üçgen çatı pencerelerinin altındaki ahşap silme, dışlılikey çıkma ya-
pan pencerelerin hareketini hafif bir dalga ilc vurgular. Bunların altında, çıkmalar
ve beyaza boyanmış yatay silmeli ahşap kaplama bulunur. Bu ögelerin hepsi, güzel
suluooya paftadan da anladıgımıza gÖre kÖşkün Bogaziçi cephesini, I),Aronco'nun
villa tasarımlarının zirvesi haline getirmiştir. Dikmelerle bölÜnen açıklıklar,
H
Richard Narrnan Shaw'un ve 19, yüzyıla k..1dardaha bir çok Ingiliz ve Amerikan
mimarisinin üslupsal dagarcıgında da yer almıştır. "1),Aronco'nun, 19. yÜzyılın son
yıllannda çok ileri durumdaki Amerikan mimarisinden h~ıberdar olup olmadı~ı hi-
Hnmemckle birlikte bütün yapıtları, ii. II. Hichardson, J\lcKiın, I\.1l'Cldve \Vhitl' \'t'

digerlerinin tasarladıgı ShillgIe J Jo1tse'lar ilc raslanllsalın Ötesinde hir benzqıııe

göstermektedir.
Geçen yüzyılın sonlarında Amerikan mimarisi, TÜrk tasarımında etkili bir
faktör oldugu na gÖre, IYAronco'nun kişisel gelişimini de bir sÜre i<;int·tkileyip el.

kHcmcdiw sorusu, cevahı çok kuşkulu olsa da, sorulahilir"\~. "Cel('ııl'~in zincirinc
115
ISTANBUL 1900

54 Raimondo D'Aronco, kır evi

projesi, cephe ve planlar. 1902-1903.

55 Raimondo Q'Aronco, yeni

~ __
~ır.!....l.,, C:- L[]S:~:
Cemi/Bey Evi, perspektifler ve
planlar. Erenköy, 1905.
56 Raimondo O'Aronco, 'Tl r-ı
.. -',
-).... .f rJJJ.f
tepedeki şah:. perspektif ve plan.
Tarabya, 1905-1906.
-
r 1--
---'
H
l:l'

116
 RAIMONOO O'ARONCO'NUN ISTANBUl'OAKI ETKINLIKLERI

57 Raimonda O'Aronco,
ıto/yon Elçifigi'nin park ve
binasının bu/undugu
parselin planimetresi.
Tarabya.
58 Raimonda O'Aronco.
yeni ıtalya Elçiligi,
perspı::ktif ve plan. Tarabya,
1905-1906.

-~ı
i '

L 59 Raimondo O'Arooco,
yeni Itolya Elçilig;, ana
görünüş. Tarabya.

NUO\.}~·r.ıtJ13~)Cır-ıT~ b:ıT~l!(~.
r:::ı Tt.R.~pIA.

S'-HI2._ PF\O')F':"TT,Ç •
• 1';0:::.,.0_ )Ui>-L T.
ISTANBUL 1900

baglanmadan, içinden gelen esin karnagı ile özgür hareket edebildigine"~ göre,
O'Aronco'nun, bir nebze kıskançlık ile gözlcmlcdigi Anıerikan mimarisi hak.
kında bilgi sahibi oldugu na dair Gebhard'ın savında dogruluk payı bulunabilir,
D'Aronco'oun Davcro'da İnşa edilecek bir chalet için yaptıgı duvar iskelcti etütleri,
balloou /rame'den (ç.n. /llg. balon çerçevc) esinlcnıniştir, ancak, Amerika Birleşik
Devletleri'nde 19. yüzyılın ilk yıllarında geliştirilen bu inşaat tcknig,inin. ahşap
Türk evi tekniginden çok da ayn düşmedigi unutulmamalıdır.
D'Aronco'nun projelerinde. serbest planlı cottage etkisi geleneksel Osman-
lı konut planı etkisine göre daha azdır; bu etki bir kır evi (1902-1903), Erenköy'de.
ki yeni Cem ii Bey Köşkü (1905) ve küçük viiialar için yaptıgı bazı etütlerle sınırlı
kalmıştır, Bu kadar farklı iki yapı uygarııgının ortak ögesi holdür. O'Aronco'nun
Osmanlı mimarisİ dogrultusunda yorumlamayı tercih cttigi bu rnekfın, kompozis-
yonun hiyerarşisinde üstünlügünü korumaya devam ct miştir.
60 Raimondo O'Aronco, yeni Ira/ya Elçi/igi,
birinci kat planı. Tarabya. Cemil Bey'in yeni köşkünün L biçimI i planında giriş kapısı iç köşeye yer.
leştirilmiş ve kubbeli bir kule ile de belirliImiştir. Giriş katı, çeşitli mekınları bir-
leştiren büyük bir hol etrafında kurulmuştur, i\lekanların birinci kattaki yer degi·
şikligi koridor kullanımını gerekli kılmıştır. Ahşap kaplama, villa tasarımının ana
bileşeni, ayrıca da mimarın uyguladıgı modernleşme çabasının göstcrgcsi oldu, Söz
konusu köşkte, koyu kahverengi boyalı yatay silmeler, kompozisyonu son derece
dinamik hale gctiren bir dizi çıkmayı Öne çıkarırkcn; sarı boyalı yivli köşeler de,
rastgele degil fakat işlevsel farklılıkları belirtmek amaeı ile dÜşÜnülmÜş renk kont.
rastını yaratarak, kütleye ait hacimlcri çerçeve içine alıyordu,
Yeniköy tepelerindeki ehalet projesinde (1906), O'Aroneo, çapraz dikme·
lerle çevrili çift yükseklikli bir revak tasarlamıştır. Bu dikmeler, bÜtÜn cepheyi dol.
durup yana kıvrılan geniş çıkmayı taşıyan desteklerin tekrarıdu. Dikmelerin canlı
kırmızısı, kaplamaların sarılar, kahverengiler ve yeşiller senfonisinde kendini göste-
rir.

1906 ~Iilano Sergisi'ne katılımı, O'Aroneo'ya kendini diger ıtalyan mimar·

ları ile karşılaştırma fırsatı verdi. Eleştirmenler, son yapıtı ilc begeni toplayan
D'Aconco'yu, "ıtalyan ı\limarisi'ndcki modern Secess;mı hareketinin"j7 öncüsü ola-
rak saptamışlar ve tasarımlarını genil,s laci'ye cn yenilikçi özclligi gctiren katkı ola-
rak dcgerlcndirmişlerdi: "Fıkır fıkır kaynayan fantezisi ve verimli bir hayal gücü ile
doyurulmuş yeni sanatsal ifadeler yaratmaya yönelik güçlü arzusu, korkusuzca yeni
biçimler yoluyla güzeli arayışı ve hiç nedamet duymadan daha da yeni biçimler ya-
ratma yetjsi, Istanbul'un sakin denizıcrinde, çiçcge durmuş portakal bahçelcrinde,
Türkiyc'nin masmavi şeffaf gögü altında kendini gösteren beyaz evlerinde beslen-
miş \'c orada geliştirilmiş egzotik bir sanat anlayışl"JH.

Özgün hali ile günümüze ulaşan tck konut mimarisi, halyan Elçiligrnin
Tarahya'daki eski yazlık sarayodır (1905· i906), Çevresinde başka yabaneı elçilikle.
re ait binalar da vardır. ıtalya Krallıgı'nın Dışişleri Bakanlıgı. dcnize inen yamaçla-
rın üstündeki eski binanın yerine yenisinin yapılmasını istemektedir. Ek binaların
118
ve parkın düzenlemesi ilc yeni reziclans binasını etüt eden proje öncrilerinde arazi.
 RAIMONOO D'ARONCO'NUN ISTANBUL'DAKI ETKINLIKLERI

61 Raimondo O'Aranco,
yeni ıtalya Elçiligi, V1asari
Evi'nt: yaslanmı~ ah~p
treiIJogelkafesl. Tarabya,
1906.

62 Raimondo O'Manca, yeni Itolya Elçiligi, ikinci ve üçüncü kat

arasındaki çift yü~ldikli hol. Tarabya.

63 Raimondo D'Aronco, yeni Ita/ya Elçifigı;

onur merdiveni. Tarabya.

119
 ISTANBUL 1900

deki ııi\'o farkları, merclivenle birbirlerine baglanan bahçe-teras düzenlemeleri ilc

(deniz seviyesinin 2, 7, 8,5 ve ı4 metre üstünde) çözülmüştür, Türk bahçesi~,
Ci har bagm k.ıre izlerinden oluşmuş düzgün sistemler ve serbest ögeler -leke halin-
de agaçlar, dar yollar, su yolları- karışımıdır, Bu düzen anlayışı da, O'Aronco'ya, İ;;
tanıdıgı ıtalyan bahçesinin geometrisi ilc İngiliz romantik parklannın natüralizmi_
ne atıfta bulunma olanagı saglamıştır.
Arazinin Kuzey'indeki Vlastari Evi'ne dayanan (bugün yok olmuş) ahşap
kafeptrüktür, Türk treil/ages (ç,n, Fr, kafes) geleneginin modern bir yorumudur,
ancak aynı zamanda da mimarın, Viyana ve Almanya'da tasarlanan ve gerçekleştiri-
len bahçe mimarilerinden haberdar oldugunun bir işaretidir. Oralarda, profil veri-
len sade haciınH bitki örtüsü de geometrik şemalara uyan genel kompozisyonu n bir
parçası haline gelmekteydi"',
Elçilik binası, Avrupa ve Osmanlı motiflerinden oluşan bir dügümdür,
ikincilerinin bir çeşit üstünlügü ilc. Plan ve cepheler geuius loc; ile tam bir uyum
içerisindedir; buna, yaz boyunca tamamen diplomatik işlev ka7.anan yapının gerek-
tirdigi ancak geleneksel yöre mimarisinde tanınmayan anıtsaIlık ve seçkinlik eklen.
miştir. Giriş katı, Bogaz'a dik yerleştirilmiş Kuzey-Güney ekseni üzerindeki onur
holü çevresinde düzenlenmiştir. Iç mekan, "son derece klasik" bir Roma \'e

Palladio atriyumu izlenimi verirken (bundan başka hiçbir şey bu kadar tipik ıtalyan
görünemezdi), ötel'andan mekan düzeni, hole açılan odaların "e de çift kolla başla-
yıp orta sahanlıktan sonra kata tek bir koIla ulaşan merdh'enin de gösterdi~i gibi
Osmanlı geleneklerine göre yapılmıştır,
Dogan Kuban'ın görüşüne göre~l, IS, yüzyıldan itibaren merdh'ene \'erilen
önem, Türk evinin iç mekanındaki özgünlügü kaybetmesinin nedenlerinden biridir
ve Avrupalılaşma hareketinin de işaretidir, Zira Osmanlı geleneksel konudannda.
eliptik ya da çok sahanlıklı merdivenler tanınmazdı ve de gösterişli \'C şatafadı
mekanlar öngörülmezdi. Ara sahanlıgı dış duvara yaslama usulü. yalıların ÇC\TC

peyzajının en güzel noktalarına açılan tam anlamı ile \'crandalar halini almış mer-
divenlerinden gelir. Dar kent sokaklarındaki e"'erde. oturma mekanlarını genişlet-
meye izin veren ve içeriye ışık saglayan çıkma balkon. kl\1 mimarisinin tcmd ö~csi
halini alır. Yaıay basık cephelerdeki tek düzeligi parçala-yarak panoramik görüntü-
yü genişletir, ötc yandan, iç dagılımın \'e işlevlerin gereklerinden kUf(ulmuş biçim.
sel ve kompozit if bir deger kazanır.
ıtalyan Elçilig.i'nin iç mekan dagılımı, ışık \'C kompozitif dÜrtüler açısından
zengin GUncy'c. "yaz bölgesi"nc, ayrıcalık tanımıştır, Birinci k,lttaki holü H' iba
kattaki çıkmayı tamamlayan camiı açıklıkların sayısı artarken, onak )";,ışama.1it
mek:inları yoguıılaştırır. Kuwy'de ise servis mekfınları \'e mc..'rdin.'nJÜıc..'nlı'nmiştir,
Çift kat yilksekli~indeki merkezi mekan, ikinci \"t.' Üçlllıl.'Ükatları &1 i(inc alır. Gü-
ney'c bakan ÜçÜncÜ kat ,'<Hı pc..'nCeresindcn gelc..'n ışı~ın bHyiiuii~lI 'lhıaki holı'
dogru, gak'rili son kattan I11ck,insalakış izlc..'nimiY<lf<ltılmıştlr.
120 Planın dlli'.enil1l' uyan a\'lulu hir nwk.in. her i';ıman hakan H' klasik konut
;ıııla}'ışını \'llrRUlanıışllr. "ynCH, Ririş hohlndl'ki Ç'l'ŞII1l'H' kulde~l<..'donanmış İtalya
 RAIMONDO D'ARONCO'NUN ISTANBUL'DAKI ETKINLIKlERI

fignril. Bo~;\,.jçicephesindeki Sa\"oy kartalı ve arması, PaHadin lIsıılü dÜzgÜn kes-

11ll' l~lŞ dm"arlı ~iriş kapısı. kcıııcrli ÜÇ' kanatlı merkezi açıklık gibi binanın temsili
işlc\ini lx·tiınkycn bÜtÜn simgesel anlatırnlı figürlerlc de bu özellik belirginleşticil.
miştir. Öıcyandan. bina plan \'e hacimlerinin dÜzenlemesi ise, merkezi mekan hol·
sofa ilc mcrdi\'cn boşlugul1ull birbiri ardına sıralanarak mekansal egemenlik sap;la-
dıkları yalı ,oc köşk dÜzenieri ilc tam bir uyum içinde gelişmişlir. l\'limar, yapının
planında. çeşitli yoruınlara açık farklı kÜltÜrel ufukları katmanlar halinde yo~ur-
muştur. n'Aronco, "Türkçc"den "ltalyanca ve modern" üsluba çeviri yapmak zo-
runda kalmış 'oc aynı zamanda yerel gelenekıe de kökleşmiş ama Avrupa mimarisi
ile de ilişkili dola)'sl)'la çok bo}"tlu \'e yeni bir mekan yaratmak için kendi kültÜrel
modeııerini kullanmıştır. Çeviri işlemi sırasında O'Aronco, şematik yaklaşımlardan
kaçınmıştır: zira mimarın tasarım metodolojisi daha çok denemeye dayanmaktadır
ve çeşitierne usulü ilc çalışmaktadır. Çagdaş mimari tartışmaya katkısı, uzun yıllar
süren restorasyon çalışmalarının bir sonucu olarak, uygulama alanındaki katkısına
önem kazandıran yerel yapı tekniklerine ve mimarisine tam bilinç le yaklaştı~1 ve
de farklı kÜltürel boyutları karşııaştırdı~ı için son derece anlamlıdır.
ıtalyan Elçili~i'nin içinde, mekansal algılamadaki ço~ulculuk anlayışı, si-
metri~;yadsımasından kaynaklanmaktadır: çapraz incn ışık süzmeleri, üçüncü ka-
tın dairesel galerisi, güney cephesindeki çıkmaların ayrılmış mekanları. Perspektif-
teki a)'nı ço~ulculuk dış cephe kompozisyonuna da egemendir. Iç bölmeler, kapla-
malar, çıkmalar ve kat komişleri ile özellikle Do~u cephesinde yansıdı~ı görÜlÜr.
Osmanlı gelene~ine atınar cephe sÜslemelerinde de eksik de~ildir: yatayahşap sil-
me kaplamalar, çatı saçaklarının altındaki (dikdörtgen, paralel kenar, oval ve eşke-
nar dörtgenlerle sÜslenmiş) ahşap panolar, cumba ve çıkma balkonlar gibi. Bunun
yanında, sigara biçiminde küçük kolonlar ve özellikle Güney cephesi boyunca pen-
cere iskeletlerinin üst kısmındaki küçük satranç tahtası biçimleri gibi modernist
w.emeler de eklenmiştir.
D'Aconco, planimetrik düzgünlügü, ana veya ara eksen boyunca yer değiş.
tirerek, cepheye taşıdı~ı iç hacimlerin dÜ7.Cnsizli~iile dengeler; böylece cepheler.
"kendine özgÜ" ve farklılaştırılmış ö~eler haline gelir. Tek merkezli cephe kompo-
zisyonunun dağılması "pitoresk" bir etki verir. Bu yöntemle kompozisyonun düzeni
bilinçli olarak parçalanmış ve çok merkezli cephenin cazip çeşitlili~i yaratılmıştır.
1890 yılında Torino'da düzenlenen birinci ıtalyan I'v1imariSergisi'nde ser-
gilenen O'Aronco'nun projeleri için Camiilo Boito, görüşlerinde, gene de geç scç-
meci ve historisist kültüre bağlı kalan güçlü bir ÖzgünıÜk potansiyeli üstünde
önemle durmuştur. Bu değerlendirme, onbeş yıl sonra, O'Aronco, gt'ııius loei'nin
temeline inerek yeni Avrupa mimarlık eğilimleri ilc ilgilendiğinde geçersi7. kılın-
mıştır. Piacentini'ye göre D'Amneo'daki bu de~işim, tek hir hiçim içinde tanımlan·
maya izin vermeyen sürekli değişen sanat daııarını ve zamanları yansıtıyordu.
"Onun yapıtları geniş, çeşitli, çok yönlÜdÜr; henüz mutlak doyumu sağlayacak ya- 121
pltını, gücünün senteze ulaşmış ve somutlaşınış gÖsterisini vermemiştir (hem mi·
 ISTANBUL 1900

lHe) gcn:gi, hem de dUşmanlarının ona karşı açtıgı çetin savaşlar yüzünden \'ere-
ıncz dc), ancak dizgink'(i salınmış fantezisini, ar1.U dolu yctcncwni, muciZe\1 ra-
haılıgmı ortaya koyan sonsuz sayıda olagantistü proje. çok zevkli ve özgün yapıtlar
\·l..·rnıiştir"~ı. Sadece Batı'dan uzakta bir sanatsal gelenegin içinde kök saldılar diye
fantezi dolu olarak degerlendirilen yapıtlarını anlamaktaki güçlügü açıklayabilmek
için DAronca'nun karakteri ilc ilgili gözlemlere bir kc-zdaha yer vermek gerekmek.
tedir. Eleştirmenlerin, 1902 ve 1906 y,l1arı arasındaki Türk dönemi mimarilerine
malettikleri modernlik; iki uygarlık arasındaki degiş·tokuşun anıtlarıyli en iyi tanıg.
olan Istanbul kentinde, DAronca'nun, mutlak serbestlik içinde uyguladıg., Dogu
ilc Batı arasına huzurlu bir biçimde asılı genius loci ile ilgili konulara olan kişisel
yaklaşımı açısından tekrar ele alınmalıdır. Imonzo a certe ~Proposte per un 1!UOt'O

ardiııameııla delle Seuale dArchilelIura" başlıklı kendisine ait tek teorik yazıda
D'Aronco, Bizans sanatının camilerde yeniden yaşatıldıgını ve yeşerdigini. Türk fa-
tihlerinin katlaları olmadan tamamen silineeegini iddia eder: "Genç "e güçlü bir
ırk, hakkı olarak, yaşlı. bozulmuş ve çökmüş Rum'u ezmiş \'c yerini almıştıc ...•J.
Zorlama ile basitleştirilmiş bu tarihi yorumda mimar, idealolarak Roma.
Bizans mirasçısı olan. "kalfa" -mimar-yapı ustalan· figürlerinde yeniden \iicllt bu-
lan Osmanlı sanatına karşı hayranlıgını dile getiriyor. -Kalfalar, Aya Sof)" "e Ay"
Irini'yi yükseltmiş. Araplar tarafından yeni Islam inancının ya)llması için çagnImış.
oluşmakta olan bu ulusun ilk mimari yapıılaom inşa etmiş ustalann torunlandır .....•.

Klasik Epilog

B aron Huber'İn İstegi üzerine. O'Aconco 1905 "c ı906 \ıllanoda. Yenikö\' \-e
Tarabya arasında 19. yüzyıla ait bir köşkün ek kanadında '"C iç mekanhnnda
restorasyon çalışmaları yaptı "c arka bahçeleri düzcnledi H• Yakında bulunan
ıtalyan Büyükelçiligi binasındaki bir çok aynnııda belinilerinin "erildi~i klasik .ü-
cor, bu binanın ana cephesine tamamen pgılmıştı: yaprak taçlar gi~nıiş elde tUlU.

şup çcmbcr oluşturan çocuk mclı~klcrin frizi. büyük komişin çıkmasını taşıY30
ikinci kattaki koç başlı destekler, çatt katında '"zolar, kadın başlan ''C !"prakıan
ıaçlarla kat kat 5(1S)('I11C. Sn'anın n.' ahşap kaplamanın parlakJı~1 ils[Ünde, terasl.ı-
nn demir parnıaklıkl.ırının cşk •..·nar dörtg •..·n , .•...o\"al motifleri açıkça bt.'lirg.inlı~ıniş.
ıir, Bu ınoıiner Art D~co sıiliıasyonların habt.'rdsidirlc..'r, Cc..'phclerin \'t' süs)c..'mdc..
.....
rin l<ısanını. Udirw'c..Ic..'kiBdediyc..' Sar.ıyı projesinin son aşam,ısınd.ı dıını~un.~ uı.~-
ş.ıcak () "l\lodc..'fll Itöıws;ıns" la\'fının ilk dc..'nc..'IlK·sidir,TÜrki\l,'dc..'n kt'sin ,nTIlışm-
Jan SOlun (lzc..·rine•..·~iıdi~ikonulan tekrar dt..' ;1bca~1bu pmjt:, onu yirmi yıı'ıı Qii_
1930) k.1dar nıcşguledl'cc..'klir,

"Klasizm·c..·dönilŞ". bir J.wriçekilme \"\')";1d.ıh.1 t'ilh'd,i ,lr.1ştınn"l'mnı y.llisl-

Ill~ d('~i1dir, I)'Arn!lCo'llllll, A\'rup;I'd<1kiı.:dişnwlc..'ri duy.ırlılıJ.. n' dikk.lIlt' iılc..'tH~illt'
122 dillr son bir IıtÜslt..'rgc..·(lir,
En lhll'lllli Viyan.ılı ıniın.ırLınn, lll11dc..'rnbir ~dc..'nc..'~in t('-

IJ)elini .ıtahilııwk IIRnlıı,I.lıtl'\'l1li~lı' (ıl.ın kl~.lsl.lIn.1~l'rl.'ksiniıni Hc..' ~dc..'lw~c..'

~aidö-
RAIMONOO O'ARONCO'NUN ISTANBUl'OAKI ETKINLIKLERI

64 Raimondo O'Aronco, HUOer Evi

cephe/erinin yeni tasarımı. Tarabya.
1905-1906,

65-66 Raimondo O'Aronco. Huber Evi

için trabzon etütferi. Tarabya.

123
 ISTANBUL 1900

~""V'LLOI'1 A con"5Tı:;"u ~ı: '5"ı:;.

ı..~1t1I'lUT~\JR:5 dı: TCM:'~MUOJI"I ?e"'ı:t
~. ~ R,ıZ;oı MCHf'Il • MINıSTi't!: de L-1 ~e;::.::::ı:.

67 Raimondo O'Aronco, Rıza Poşa

için pc1V)1::Inprojesi. perspe~tif ve plan. nüşleri, fnekJı sonuçlara da varsa, rastlantı degildir. ıtalyan mimar. \Vagncc'in kbsi-
1906.
gi modcrnlcştirdigini öne sürerken bÜtün bunların bilincindcydi: "Onu gereksiz \""C

gösterişli süslemdeeden ıcmiıJcycrck. sadeleştirerek \"C süslcme işlerini en aza in-

dirgcycrck""'.

D'Amnco'nun ı906 yılında. Ilarbiye Nazırı HILl Paşa için Çamlıca'd.ı L~ı-
sarınciıgı pavyon, artık hafif bir ahşap köşk dcp,il. çift kollıı mcrdin.~ni \1.~ ,cşmı~siHı'
gÖrkemli bir bin.ı idi. Gl'fiye ç'ı'kilıniş silUı'tcik iki kanadm ar..l$IIU ıııunbııı.ısın.ı
yerleştirilmiş elipıik hir hacimdl..'n oluşmuşlU. Bu planı, i q07 yılında bir kı~ b.ıh\,t.'.
si projesinde tekrar c.'dt.·cekti.Projedt.'ki koınpozitif dizim \'t.' sllslt.'Illt.'nin pbstik t.'(.
kisi, barok anl~ımdn yÜıık'ndirilmiş bir Klnsisizın seçimini l>t.'(imlt.'mt.'k(edir.Tıpkı
diger Önemli Viyan<11ımimarların ·gc.·rt.·knıodt.'nı cAilimin tt.'l11sikisi 1\1.1\ Fabi,uıi.
Rcreksc.'ılınılı Frit.·drich Ohnıann'ıu· st.'çimlt.·rig,ihi. 1)"'\mncn'nul1 LL). YllZ)llın son
011 yılı boyunca, Osmanlı Ibmk Üslubu'n;ı ait kumıLifltı t'dindiAi dt.'ıwylt.'rin (emt.'!
124 aldı~ı ~ÜrUş.I(;ısı yeniden dilAilnılt.'lıir n' ıqO'l yllınd,lI1 ilill.lf\'11din.unizmin &lh;1
{'lk(,1l olduP,lı, i\"bUkq' ve dlŞbilk(,y hi\.'iml('rin sır.ılanın,ısı \lo.' dt., bob) \"t.' a~lfI sUs.
 RAl M O N DO D' ARD N CO' N U fj IS TAN BU l'DA '-i
E "-i til i nERI

68 Raimonda D' Arenco. kı~

bahçesi projesi, p4:rspt:ktif. cephe
ve plan. 1907.

69 Raimondo O'Aronco. Korokof

BinoSl. pc:rsfektif ve plan. Nişan~.
1908.
,"'. BUL '900

temenin plastik dc~crinin vurgulanması ile açıkça A\TUpalllaşffilş bir görünü~ ahr.
10 ;) ô) O"koneo. soot kulesi 'o'('
~f~ pI.n. Hamidi','t Emı! D"t\ronco. Nişantaşı Karakol Binası (190 ) için. alçak iki ek..-ror.. k:ınadın
~Wi.1906-'907. içine alınmış bir cephe öngörlir (I 9 )llında Domükos ~lczarll~l ~irişi için ;ul-
71 .ı -.ıondo D"AtOl'\CO, Yeniköy
~·ndo. lvrefJ tordeŞkrm maa' onıtl, landı~ı şcmanın eşi). Tam m\.~rkc7(,.korenliyen kolonlarlJ çc\TC'lenmiş dipti bir
~f ~ Qlaı 1906. Ön girişin ÜstÜn\.' oturan Üçgı'n bir alınlık-sundurma yt.'rlcştirmiştir . .Am ~,.
Osmanlı "c A\Tup.ı ö~dcrini. öı_gÜn ölçt.~idışınd.ı üstüste ~t.'tireocl•.~ ŞlrtJCl- bir
mimari yaratmaktır. En (llçlilü ta\TI, Şişli'deki lIamidiyı' Etf~ıl H:ısUnt:::'-nin - t

luk-si Vt,' ıncscidi projesinde görUlml'ktı-dir ( 19Otı- ıQO';"). Kul\.'. l\.un.'y . \'\-TUp.i -.ın
kuldt.'ri ilc Kım..·y Afrik.a n~ Ispanya'lUn .:\I.\ılrihi min,udc..·rinin iI~in\ bir m~'·
dır. Afirf..' Ibıur';) F,Ürc kule 4
". H' mı·~dı. h.\:\ı,lIlcyi dc ı.,~ul.ımı~ ol.m \ hıanbul
~1üI\l'I1Ji~hanc.i IIUmayıın hoc.ı~ı ~hm.\T ~I.ıhmud ~ukrO lk~~l,\f;.\fın\.tın. h.~ n
i\1iınarh·li, Pdlinfnin i~birli~i ilı' ı-:.l'T\·ı·klı·~lirilı·\."ı'kıir.
I)',\ronl'tl. mn,I,'m h.ırol fnrmul.t"'\'tlnl.ır .ır.ı\'ı~ını, ..•.uth'\nl E\l \L~)-\ ro-
i..llIl'.•ıruk<.i)'tıll projninin "Pır.ınni l'l·phd:·rindl ....•• l~ırl.\T. i .lT' ' UI\l1\ I' ~Iıı'·
lUIHI(' "" h'Iu.I'IIl111,·1(' ,.lllHlıAı l'l.'plwninor(.ı~ınd.ıki\·o~~.'n ptmiı ".lın.,. ~ın~
1ının h,I',ı.. ı..l·lIIl'rinin U•..hll\l· hindirilıni~lir. (ılm.ı. nnıı ~1~,1.un,\l...i-in ~·ri,·ıi·
ıni l' ht'lt/t'Yl'll n'ph;' ,Im.ırınd.ıki O\lI~lIlt i\'itw oturur \l' dm.mn l..l\~l
..•
knnlll·l.l\'-

mnl.,r ,1ı..1.1~lr. Bin.ı l1lı'rnH'r Inh.ll'lrI,ı ı...ıpı.ınını~llr.',t,nlı'nk' I'b,uı .tIlı."1~'l\

CIllt' \'lkJınlın""I, minı.ın. k.ıt l'lıi~i hl,·ll1\ll'I1.· ~>\\n' 11l.\1/,·llh·' i h"l·hılmı'l.. i,il1l"l..·

ıııı.. h('n',ilt'ft' h.ı~'mın.ı" ICl •. tll\d.ılm.ıı..ınl~'II".

K.ıpl.lllM lı',h.ıı'uıııııı; '.I~l\1\'1 ,!tn.mn ','lIh' ıw,ılınli~ lH,·I,ıll..1il',kr 'lo ,ıl..
IIIf dı'ııılt ,i~ ii.' \'h/llll1ltl~ .ıııı..nı.ıı "l'I.'\IIH ıı,kkh'" Im 'ol.. 1,\,1'1.1 \.1I'\IIr. Bunı.tr.
72 Raimondo O'Ar~nc~, Sontoro
Evi'nin yenileme proJesı, 1907.
pers~ktif ve plan. Pera,

O'Aronco,
73 Raimo~do rmer levhaları
5antor~.Evı,~; tutturma
cephe yuzey .. ktif ayrıntısı.
metodunun kontru
ISTANBUL 1900

74 Raimondo D'Aronco. Anadolu Sokogı'ndoki ev projesi, cephe. 1907.

75 Raimondo O'Aronco. Ethem BeyEvi

projesi, görünüş vı:: planlar. Yeniköy, 1909.
 RAIMONDO D'ARONCO'NUN ISTANBUL'DAKI ETKINLIKlERI

_-..ı~TT\' i/'> •••• fl>'· •••.

'" .•" "'". '~"''''''''''Ol'''ı<>U'l ,~"u>
".::.' •.•,'..•..•,"~'" "H." ."",,,,.•,,,, .••.• "

cumbalarda '"C giriş katı ilc birinci katın )iizcylcrinde çivi başları olarak görünürler. 76 Raimondo O'Aronco, Y~timhan~ve
yuva projesi, ~r~k.tif. Turnacıb3şı
Cephenin üsT bandını. Art DeCD stilizasyonu ile geleneksel palnıiye yapragı nıotifi- So'a~ı, Beyo~lu, 1906.
77 Raimondo O'Aronco. ·Caserned~
nin bezedi~i bir friz çepcçenc sarae. Burada, o\'al, ince vc uzatılmış bir alçak ka~
Hamals ~t Log~m~nts des Meron;ci~ns·,
bartma halini alan yaprak. çift kat halinde küçük bir kürenin etrafına dolanmış spi- cepheler.1908.

ral asma filizi ile hafif çıkma yapan çerçevc içine alınmıştır.
Yapının ··Piranezyen'· özelli~i. zckicc etüt edilmiş sahne düzcni ctkisinde~
dir: Çok küçük bir mekanın oran ilişkileri ile oynayacak ve giriş katı son derece
süslenmiş strüktürün agırIıgınl hissettirerek. binayı sahne dekoru havasına sokmak
ve devleştirmek. Buradaki statik paradoksa sanki, Piranesi'nin Careeri d'juvellzioJle
(ç.n. lt. Hayal Ürünü Hapishaneler) çalışmalarındaki inşası olanaksız mimariler,
teatral bir esin kaynagı olmuştur. Ne var ki, Piranesfnin yaptıklarından farklı ola~
rak. D'aronco'nun binalan gerçektir ve sahne düzeni etkilerinin yayılmasını müm-
kün kılan modern yapı teknikleri kullanılmaktadır. Aynı 7.amanda, mermerin kesi-
mi ve biçimlendirilmesi. ötcyandan ahşap sabit duvar menteşelerinin de göstcrdigi
gibi çok yüksek sC\'iycli bir zanaat kültürüne de baglı kalınmıştır. Anadolu
Sokagı'ndaki e\;n (i 907) ve Yeniköy'deki Ethem Bey Evi'nin (1909) cephelerinde
kullanılan biçimler ve düzenler daha sadedir.
Görkemli Klasisizm'in yanında. halcn işlevini sürdürcn ve ıstanbulltalyan
Lisesi kompleksinin içinde yeralan yetimhane \'e yuva projesinin {l906)·Q ılımlı
Klasisizm'i de vardır. Avluya yerleştirilen anıt taşında, yapıla bagışta bulunan ilk
hayırsever i\laria ve Guglielmo Santüro çifti hatırlanmaktadır. Düzgün pencere Si-

ralan ilc kesilmiş vc pürüzsüz düzgün kesme taş köşeler ile hafifçe ortaya çık..1rıl-
mış cephelerin ölçülülügü yapının işlevsel özcllig,:inin altını çizer. Bu h·z. şişirım.'
dünülerden arınmış klasik üslup dagarcıg,:ına. sade ve saygın, Viyana'da inşa edil-
miş bir çok servis yapısının çözÜmüne benzer bir düzenleme görevi verilmiştir. İş-
129
k'Vscl mimari daı?,arcıı?,ınaait "Casenıe de J ltmıals" ve ı908 yılı ÜrÜni.!"Casa"e dt'
ISTANBUL 1900

Ilalilııls et Logemellt des A-JecclIlicielıs" diye adlandırılan çeşitlcınesi için yapılan

projeler de aynı biçimde Ölçülüdür.
Batı kökcnli bir Klasisi,.m·c yönelişi, Jön TÜrklcr'in ii. Abdülbamiı'i tahı-
tan inclirrnelerini takiben 1909 yılında Türkiyc'yi tamamen ıerkinden itibaren
ıtalya'da sürdürcccgi profesyonel etkinligi boyunca daha derinleşecek ve tutarlı bir
biçimde devam edecektir, ancak Osmanlı sanatını tamamıyla unutmadan. Udinc
Belediye Sarayı'nın yan ccphcsindcki simeıciyi kaybetmemek için, ı909 tarihli
projeye göre "iç mekfınlarında maksimum düzen \'C dış mekanda birbirine paralel
ve eş cUITIba dizisi elde edebilmek için birinci ve ikinci kattaki her bir odaya çıkıntı
yapmayı" önerirso. I-ler bir cuınba duvarının bir köşesi alt kattakine oıurtulurken,
diğeri boşa doğru çıkarak gÜçlÜ desteklere taşıtılır. D'Aconco, mekanlara "pitmesk
etkiyi'" getiren bu dÜzenleme sisteminin, "Doğu kökenli, hem Bizans'a hem de
Genova'ya ait eski yapılarda kuııanıldığını" görmüştü: Burada, Galata'nın tipik
maballelcrinc açık bir atıf yapmaktadır.
D'Aconco'nun denemeye ve mimari üslubun modernleşmesine olan son·
suz inancı, Türkiye'de mirasçı bulamadı. Siyasal vc sosyal değişikliklerin zorlaması
altında, geçmişe ve daha kesin bir üslupsal iradeye dönme isteği artmış ve bu da
Türk ulusal mimarisinin temsilcileri Kemaleddin Bey ve Vedat Bey'in parolası
haline gelmişti.

130
istanbul'da
Art Nouveau
Mimarisi
 1-2 Çinili Han (apartman), 9ir;~
holünün çini kaplar:na ayrıntıları.
Ilk B<lediye Caddes< no 12-20,
Kar.köy, 1910.

132
Art Nouveau Döneminde ıstanbul'da Mimarlık Mesleği

ndrc Barey'in "bir çeşit Art Nouveau kalel'düskopu" diye betimlcdi~i

A Istanbul'u. "o dönem Avrupası'nın bütün üslupsal çeşitlernelerinin birlikte
buıundu~u uluslararası bir sergi"1 olarak tasviri, Pera ve Galata düşünülürse,
oldukça anlamlı bir gözlemdir. Gerçekten de, Viyana'nın Secess;olle, ıtalya'nın
Libert)', Almanyanın }lIgeııdsıil \'e de Belçika \'e Fransanın Art Noııveaıı modelle-
cine dayanan yenilik arayışı, en kozmopolit örneklerini söz konusu VI. bölgenin
mimari karmaşasında sergilemektedir.
Özellikle, 19. yüz),lın son çeyreginde, yabancı ziyaretçilerin de belirttikleri
gibi, Vi. bölge büyük bir şanti)'eye dönüşmüştü. Orient Express ile bir )'olculuk
yapmak üzere, La Compagııie des Wagoııs-Liıs tarafından 1883 )Olında Istanbu)'a
gönderilen Fransız Yazar Edmond Abaut şöyle yazar: "Keutte yÜk arabalarma
llerede)'5ehiç rastlawııaıke,ı, tııgla, taş, p[aıış ve başka yapı malzemeleri yÜkleulUiş
eşek, semerli at ve hatta develerin sayısı çok fazladır. Zira, yıkılmakta olan ahşap
kuliihelerin ııe kaderine terkedilmiş haraheleriu araslJlda, Pera'da yeni, hem de gÜzel
çok sayıda yapı inşa edilmektedir"; ayrıca kent içinde yaptığı gezintiden
izlenimlerini abartarak da aktarır: "yollar daha geniş, daha dÜz; Baron HaııssmaUlI
buradan geçmiş dedirtircesine. Eger o degilse bile, ahşap yapılarla dolu eski
mahalleleri yıkan ve sakinleriui yeni taş evler yapmaya mecbur eden yangımn ta
kendisidir'2.
Pierre Loti de, The Oriental Adı1ertiser-le iHoniteıır Oriental Gazetesi'nde
1900 yılında çıkan bir röportajında düşüncelerini, "/stanbul, beııim mtamıız [...]
ancak bakm hir sÜredir onu ,uml da degiştirdiler! Biitiiıı o bÜyiik yapılan yok ederek,
ona öldÜrÜcÜdarbeler vurdular! Bıı sevgiyi dÜrtÜkleyen o keudine özgiiliigÜ uasıl da
kaybettirdiler! [...] Bogaziçi'nde, modem yapılar o şiirsel yalılnnıı yeri,ıi aldı. Duu,
Bogaz'dan geçerken tamyamadım bile" diye açıklar; kendi vatandaşı Alcxandre
Vallaury'ye son bir igncleme yaparak ekler: "Özellikle Istalibill, eli çok sel'digillt,
beni en çok etkileyen mahalle tamwnaz haldedir. Orada, Dii)'lw-ı Umumiye Binası
gibi özellig; olmayau yaprlnr inşa etmişler"~.
19, yüzyılın bitiminde harıl harıl devam eden inşaat etkinliginin. herşeye
133
karşılık Pera ve Galata'daki kentsel koşulları hijycnik vc estetik açıdan iyileştirme
ISTANBUL '900

çabasından yoksun oldugu görulüyor. Birinci Dünya Savaşı'na kadar, Ingilizce ve

Fransızca olarak yayınlanan başlıca gazeteler (The LevaHt Herald and Eastem
Express, Le Sıall/boııl, The Orieıııal Advertiser-Le JV/oııiteıır Oriemal) VI. bölge
sakinlerinin, hijyenik yetersizlik, aksak bakım ve çeşitli sokak kaplamalarının
eksikligi konularındaki bir çok şikayetine geniş yer vermiş ve kentsel reformlann
etkili ve hızlı bir biçimde yürürlüge konması için bildiriler yayınlayıp konuyu
sürekli canlı tuttma çabasında olmuştur.
Yapı standartları da, Batılı modellerle rekabet etme egilimine karşın
mekan dag,lımı, işlevsellik ve hijyenik açıdan önemli zayıflıklar göstermeye devam
etnıiştir. Bu konuya, Giulio ~longeri'nin i900 yılında ya}1n!anan bir makalesinde
de önemle deginilmiştir. Aynı }1lda, D'Aronco, Botter Apartmanı ile Art Nouveau'
nun Pera vc Galata mimarisinde uzun sürecek yaşamını başlatmıştır. 1\.Jakalesinde,
"ilkel ve kesinlikle de irrasyonel" yapı sistemlerinin, hiç bir estetik kaygı
duyulmadan benimsenmesinin nedeni olarak görülen kalfa etkinliklerini tartışma
konusu yaparak, ~longeri, inşa edilen binalardaki "rahatsız ve antihijyenik [... J iç
mekan düzenlerini" eleştirmiştir: "küçUk ve kötü aydınlatılmış odalar, karanlık
koridorlar, birer sandık odası, tuvaletin de bulundugu gerçek mikrop yuvaları
mutfaklar, havalandırma için gerekli havayı ancak saglayan dar ve derin küçük iç
avlular, Hele geçenlerin bOY"unu kırmak amacıyla yapılmışa benzeyen merdiven-
lerden ise hiç bahsetmiyelim"'. l\lakalesinin sonunda, profesyonel alanda Türkiye'
de yeterince tanınmayan ve korunmayan yetki ve uzmanlıklara sahip mimarın
doldurularnaz yerini de açıklamıştı.

Yüzyılın ilk yıllarında mimarlık mesleginin uygulanması konusuna bir çeki

düzen vermeyi amaçlayan girişimler olmadı da degil. Örnegin, i906 yılında,
mimarlar ve İnşaat girişimcilerinin5 belirli bir vergi karşılıgında alabilecekleri

meslek İcra belgesini onaylama yetkisinin Imparatorluk l\Iüzcsi'ne verilmesi

önerisi, Danıştay ve bakanlar kurulu tarafından kabul edilmişti. Imparatorluk
Hükümeti de, hem kentin güzelligi hem de toplumsal güvenlik açısından
mimarinİn önemini gözönüne alarak, mimarların ve ustabaşıların, kuşkusuz ,'ergiye
tabi olan mesleki icra diplomasını edinmeleri için Güzel Sanatlar Akademisi
tarafından yapılacak bazı sınavlardan geçmeleri gerektigini kararlaştırdıb, Aynı yılın
Ekim ayında The Oriental Advertiser-Le Aloniteur Oriental Gazetesi şu haberi
yayınladı: "Bazı mimarlar gerekli mimar teskereleri olmadan. sadece basit bir
marangoz teskeresi ile çalışuk.lanndan. belediye birimlerinin yönetimleri. bu tür
mimarlara inşaat ve restorasyon izni vermemeye davet edilmişlerdir. Bu durumdaki
mimarlar bir para cezası ile yönetmeligin belirledigi vergiyi ödemeye mecbur
edileceklerdir. Ancak o zaman mesleklerini icraya hak kazanacaklardır"~, Gene
1906 yılında, Ticarct ve Nafia Nezareti. Danışta}:'a. inşaat sektörüne hakim kalfa
sayısını sınırlama işini verdi. Zira onlar tarafından insa edilen binalar \'eterince
saglam olmadıkları için kenti güzelleştirmek amac:yla onaylanmış '~rojelerin
134 gerçekleşmesini de engelleyebilir ve toplumsal gilvenlig,i tehlikeye sokabilirdi,
 ıSTANBUL'DA ART NOUVlAU "'I"'ARISI

D.ml~t.\y·m. h.\klı hir ~ı'rt'k,'t,Yt' dayan~ırak HldlRı karar, bıranın in~aat tt,kııikleri
kol\u:,und,ıki hilF,isini kanıllanmsl1\1 ~art kO~l1lakla sıııırh kaldı: "Cull'l Sanatlar
;\k~ıdı'misrndt'n mezun olan mimarlarııı il/lıııı \'l' ~t1 :ın için Inı siıyının ulkt'nin
~l'fd;.:dnimlt·rini kar~ı1ayamaY;l<..·ajtlgÖzÖnÜne alınarak. sayı istcnt'n <IllIt'ye
ub~lI\cay,t kadar kalfalara mt'skkkrini uyv-ıılama yas.ı~ı gt,tirilmcycccktir. Ancak.
yukarıda SÖ/Ügeçt.'n oku!.ı ba~\'\ınıp yapı bilgisi lt.'ori smavlarına tah i tulUlmaları
gt'rekmt'ktt.·dir. sıalıklarını göstl'fenkrc hir sertifika vNik'cektir, Bu sertifikalar
için, okuldan mezun olan ö~rencill'fin yatırdıkları verginin benzeri hir vergi
istcnecektir"~. Bütün bu önlemlerin. mimarlık mesleginin uygulanmasını
düıcnleyip konımak yerine. yeni vergiler koymak endişesinde oldugu anlaşılıyor.
Bu meslek grubunun. kendi haklarını uygulaıacak örgüthi bir temsilcilik·
ten yoksun oldugunu do~nılayan Alexandre Haymond, mal sahipleri arasında
oldukça yaygın bir kanı olan mimarların mesleki uzmanlıklarına başvurmanın
gereksizligi hakkındaki tartışmayı ı908 yılında yeniden açtı. "i\.lal sahibinin
mimarla olan anormal ilişkisi" olarak nitelendirdigi bu durumdan söz ederken
Raymond. ortak bir tutum olarak mal sahibinin. bir uygulama projesinin
geliştirilmesi için birden fazla mimara başvurmasını kınar. Genelde. bu bir tür özel
yarışmadan sonra seçilen proje. oldugu gibi uygulanması için bir ustabaşına
de\TediHr ve mimarın ilişkisi hiç bir ücret ödemeden kesilif. Güvendikıeri sözde
uzmanlarına danıştıktan sonra uygulama sırasında sürekli degişik.likler yapan ve
tamamlanan yapıya ait ek masrafları ödemeyi kabul etmeyen mal sahipleri ilc
yaşanan huzursuzluk verici tartışmaların önüne mimar.girişimciler bile geçemez·
ler. Raymond. yazılı suçlamasının sonunda. bu durumu düzeltmek için önlem
olarak; bu meslek grubuna bir tarife uygulanmasını. mal sahiplerinin bir mimarın
imzaladıgı tamamlanmış proje ilc Belediyc'ye başvurması zorunlulugunun
getirilmesini. mimarIarın işverenden alacagı ücrete ait resmi bir sözleşme olmadan
proje yapmap reddetmesini. ekonomik koşulları kısıtlı malsahiplerinin projelerini
yürütecek mimarları göre\'lendirmek amacı ilc bir komisyon kurulmasını ve bu
kurallara uymayanların agır eezalara çarptırılmalarını önerir",

Pera ve Galata'da Art Nouveau Mimarisi

p cra ve Galaıada halen mevcut Art Noııvcaıı hinaların önemli bir kısmının
inşaatı tamamlandıktan sonra yayınlanan bu metin, tarihi araştırma sırasında
rastlanan bazı güçlükleri aydınlatmaya ve mekan dagılll1\l ve i~levi açısından
yaşanan çeşitli yetersizlikleri ya da bu binaların iç mekan düzeninelt.' sıkça görülen
yenilikçi çÜzümlerin eksikli~ini açıklayan çok deAerli bilgileri içermektt.'dir.
Raymond'un da şikayet etti~ gibi. inşaat sektöründe. binaların hnyuk hir kısmının
yaratıcısını ve tasarım tarihini ve de yıllar boyunca ne ıür deP.i~ikliklc..'relI~radıkları-
lJS
nı saptamak için vazgeçilmez olan ar~iv bclgelerindı'n, araştırmacılar. sıkı hir
ISTANBUL 1900

belediye denetiminin olmayışı yÜzÜnden yoksun kalmaktadır. i\limari dergi ve

yayınlar gibi diger kaynakların da olmadıgı bir ortamda bu eksiklik daha da kaygı
\'cricidir. Projelerde istimlak ve intiha) (aşırrna) uygulaması da. yapıtların
varatıcısını saptama konusunda ileri sürülebilecek savlann degerini önemli ölçüde
~ınırlamaktadır. Araştırmacılara yardımcı tck kaynak. mimar adlarının. bazen
yapııncı adları \'C yapılış tarihi ilc beraber bazı Art Nouvcau binaların cephelerine
yazılmış olmalarıdır; tabii yenileme veya restorasyon çalışmaları sırasında
silinmcdilcrsc. Binaları "İmzalama" alışkanlıgı. yapıtın yaratıcısının adının
ıstanbul'da genellikle, Yunancadaki "arhitekto,," sözeügünden daha sık olarak.
"are/ıiteete" ünvanı ilc betimlenmesinin de dogıuladıgı gibi. bunun oldukça yaygın
bir adet oldugu Fransadan gelmişti.
Raymond'un açıklaması ile, projelerin gerçekleşmesinde ana amacı, İnşaat
masraflarından kısarak ve yapılanma yüzeyinden en fazla biçimde yararlanarak
yüksek gelir elde etme kaygısı olan cahil işverenin tasarımı koşuııandırdıgı ile ilgili
görüşler de aydınlık kazanır. ıstanbul'da kiraların çok yüksek. öyle ki daha da
yükseltilmeyecek düzeyde olması nedeni ile gayrimenkul yatınmları pllık %8 kan
garantiliyordu". Dolapsı ilc bu kadar yüksek karı kaybetmemek için, daha pahalı
ithal mallarını kullanmaktan sakınmak \'e böı-,lece de inşaat ve malzeme
masraflarından kısıntı yapmak kaçınılmazdL Bu da, A\Tupa Art Nou\'eau üslubu·
nun en önemli ö~retilerinden biri olan yeni inşaat tekniklerinin denenmesi
ayrıcalı~ına çok. önemli sınırlamalar getirdi.
Vi. bölgeye egemen yogun inşaat etkinligi, daha çok. ı\lüslüman eemaatin
yaşam alışkanlıklarına yabancı ve ıstanbul'da bir ölçüde de yeni s3)1lan tipolojiye,
apartman inşaatına yönlenmişti. ı9. yüz}1lın ikinci yarısında. en çok da Galata \'e
Perada. Levanten halka ait ilk yapılar ortaya çıkmıştı. Daha çok kiralık olan bu
binalarda, işverenler kendi spekülatif e~ilimlerini gizlemek için çok az bir
fedakarlıkta bulunuyor \'C ucuza maloldu~u sürece ufak bir cephe makyajı ile
tatmin oluyorlardı. Başlıca amaç, bina yapılabilecek araziden en geniş biçimde
yararlanmaktL Bundan dolayı giriş katı hariç üç, çogunlukla da dört katlı. ancak.
arazinin geniş bir caddeye ya da meydan veya açıkhga baktıgı özel durumlarda.
giriş katı ilc birinci kat arasına bir asma kat çıkarak veya yapıya bir çatı katı
eklcyerek beş kata kadar yükselen apartmanlar inşa edilivordu, Bu tür bir ~dişim,
yeni kentsel bir ortamdaki sokak kesitleri açısından tu~arsıılık \"3ratıvordu. Zir.ı
kent dokusu, sık.ışık sokaklar \'(' de dar \'l' derin parsellerden 'l1leyd:ma gdmi~
gayril1luııtaz.1Inve sıkı hir yol .ıgının kendili~inden oluştugu Ortaça~ kt'ntindckint'
benzer bir fizyonomiye sahipti. Inşa edilen apartmanlar kıılc.t~\· ~örÜnüIHündı'
olup, o sırada. örne~in Bclç}b ve lIolland.ı'da tasarlanan konut yapıtınıu lx'llıer
morfolojik özellikk'r taşıyordu. Ancak bu i.llkd~rdt" \'ok katlı tt'k ,tile ı,,'j tipi WYil
konut·dukk:.ııı hirliktdigi antıyışı ilc yapılmış hinalara ıbh.ı :<,ıkr,ıstbnırkt'n, I\'r.ı
ve Galata'da her bua bir daire bulunan apanman tipi q,::ı'nH.'ndi,L.ı Gr.uulı' Huı'
de Pera'da ve yakın \'ı~"rl'sindl' Ririş katları n,' \',US.ı onıın (I:iIÜndı,ki asIH.l kat
136 lic:Jfl'l l'tkinli~iı\ı' ayrılınlı,
 ISTANBUL'OA ART NOUVEAU MIMARISI

Zaman içinde belgelenmesi mümkün olmayan birçok de~işime u~ramış bir 3 Aportmon, cepheden ayrıntı. Kallavi
Soka~ı no 7-9, BeyoÇılu.
yapı dokusu üzerinde yürütülen incelemede ulaşılacak sonuçlarda bir şüphe payı 4 Apatmon. Meşrutiyet Caddesi no 125-
bıraksak dahi, hötel particlIlier (ç,n. Fr, konak) tipolojisinin Vi. bölgede büyük 127, Beyo~lu.
5 Papadopou/os FreresApartmanı,
şansı oldu~u söylenemez. Bu, kentin bu bölümündeki gayrimenkul piyasasının cepheden ayrıntı. lUleci Hendek Caddesi
yükselmesi gözönüne alınınca anlaşılır bir durumdur. Bu mahallede kökleşmiş en no 106, Karaköy, 1907.

\'arhklı Levanten burjuvazi dahi. ekonomik etkinliklerin merkezinden uzak ancak

daha rahat, hijyenik temizlige ve çevre koşullarına sahip olan yalı veya konaklara
kıyasla daha yüksek masraflar gerektiren söz konusu o konut tipine bir çeşit direnç
göstermek zorunda kaldı. Konutu ve dükkanı, tek aile ölçe~inde birleştiren tipoloji
de pek rahet görmemiştİ. Gcnelleştirici sonuçlara varılmadan gözardı edilmemesi
gereken bir konu da, D'Aronco'nun bu iki tipolojiye giren projelerinin, -1896
yılında Academy Architectııre'da ve 1898 yılında Der Architekt'de yayınlananlar ya
da 1902 tarihli l\lantero Evi projesi gibi· ka~ıt üstünde kalmış olmasıdır.
Apanınanların. yüksek ka7..ançgetirecek yatırımlar olarak de~erlendirilmc-
leri kuşkusuz mimarlara önemli kısıtlamalar getiriyordu, özellikle de iç mekanların
algılanmasında ve düzenlemesinde. Batı'nın burjuva apartmanlarında \'e özeııikle
de Art Nou\'cau olanlarında. oturanların sosyal statüsünü tcmsil etme işlcvindeki,
ziyaretçiyi ctkilcmek için zengin malzeme taklideri ilc de bezenmiş giriş
atriyumları vc geniş büyük merdivenlcr. Pera ve Galata yapılarında eksiktL
Genelde dar bir koridordan girilerek sıkışık ve dik bir merdivene ulaşılırdı. Bütün
bir adanın üstüne yerleşen veya iki yol a~zında bulunan bÜyÜk boyutlardaki
137
gayrimenkullcrde istisna olarak, koridorım yerini merdiven boşluguna buyur eden
ISTANBUL ı900

bir giriş holü alıyordu. Bu durumlarda. seçkinlik açısından ortak mekanlara

6· 7 Rosson Aportmom, pencere ve pencere
demir parmakııgından ayrıntı. Turnacıbaşı
Sokagı no 36. Bev09lu. 1905.
13B
gösterilen estetik özen, Avrupa Art Noııvcau yapıları ile karşılaştırılamasa bile, çini
kaplama gibi çok masraflı olmayan malzemelerden yapılmış iyi bir süsleme
yaratmaya çalışılırdı; Karanfil Sokak no 9'daki (bugün "Ilk Belediye Caddesi" no
" 2.20) Çinili Han'ın (ı 9' O), Art Nouveau kabartma çini süslemeli giriş avlusu söz
konusu çözümün cn zarif örneklerinden birisidir.
Oturma birimlerine ait planların geliştirilmesinde ise, olabildigince çok
sayıda oda elde etmeyi amaçlayan nieel ölçütlerin üstün geldigi anlaşılmaktadır.
Bu zorlama, kuşkusuz, iç mekan düzenlemelerinde yeni biçim arayışlarını da
engellemiştir. Yenİ biçimler yaratmak. özel parsel düzeninin yeni denemelere
uygun oldugu Vi. bölgede bile ·sözkonusu bu düzene, taşıyıcılık işlevinin sadece
kenar duvarlara yüklendigi ve dolayısı ile de 'serbest plan' anlayışına imkan veren
yapı sistemi iyi uyum sagladıgı halde- mümkün olmamıştır.
Planların tasarımı, rutin bir tckdüzelik içinde, temel mekansal dagılırn
çekirdegi olarak ·genelde dar ve uzun· geleneksel koridora alternatif sunarnayan
şemaların tekran olma egilimindedir. Bu sınırlama etkisinden, D'Aronco'nun
Pera'da etüt ettigi apartman planları bile kurtulamamıştır. Vi. bölgede 'serbest
plan' örneklerine henüz rastlanınamıştır. Oysa, iyi havalandırma ve dogal ışıgm
nüfuz etmesi açısından, kısaca evin hijyeni açısından Avrupa'da Art Nouveau
ustalarının dcgcrini bildikleri, bu kısmen esnek plan, akıcı mekanlar zinciridir.
ışte, Pera ve Galata kentsel dokusunun kendisine özgü koşulları içinde A\Tupa Art
Nouveau mimarisi, konudann inşaat standartlarının iyileşmesine önemli bir katkı
saglayabilirdi. Ancak öyle görünüyor ki, kalfa inşaatlarının bozdugu spekülatif
mantıgını koruma cğilimindekj işveren, kendisini böyle daha garantide hissediyor:
bölgedeki kira piyasasında belirsiz sonuçlara neden olacak yeniliklerden
kaçınıl'oeclu: Böyle bir durumda, bazı Art Nouveau aparımanların iç mekanlarının.
'900 yılında Mongeri'nin yaptıgı gözlemlerden pek de farklılık göstermemeleri
şaşırtıcı olmamalıdır.
Dış ortak mekanları harcayarak, sokaga dogru çıkmalar yoluyla mümkün
olan cn büyük iç hacmc ulaşma, Islam kentine ait bir gelenektir. i 9. yüzyılda.
Batılı modeııerden esinlenmiş cumbalacın yayılması ilc yeniden gÜndeme
gelmiştir. Hatta bu ögenin, bÜtün cephe genişligine yayılma cgiliminde olan
yöresel bir çeşitlernesi de dogmuştur, Sözkonusu çözüm sadece Istanbuı-ıın bir
özelligi olmayıp, Avrupa'nın başka bölgelc'rinde de bulunmaktadır: örncgin 19.
yüzyılda. Galacia'da. yöresel köylü yapılarındaki tipik galerias çöziimünün yeniden
degeriendirilmesi olarak ileri sÜrülUrken, 20. yüzyılın ilk onbeş yılında, julio
Galan, Antonio L6pcz I-Ierı:andez \'e Hieardo Boan y Callejas'ın tasarladıkları La
Coruna modernist yapıtlarının başlıca yerli özelligi halini almıştır.
Gerek cephenin merkezinde vcya iki ucunda sıralanmış n.~ halkonlarla
sarıl,mış haliyle. gerekse cephenin aşagı yukarı tamamını kaplayan (ıkıııah tek bir
hacım olarak genişlemiş versiyonuyla cunıbalam, Istanbul'daki Art I'\oll\'{';ıu
mimarisim\(.' oldukça sık rastlanırdı, Cumbalar, genelde <Iöngen kesitli vc ön
 8 A. Dimitracopulos, konur,
~ncere parmaklı91ndan
ayrıntı. Çukurlu Çeşme
Soka91 no 2, lkyo9lu.

cephenin plastik birliginin parçası olmayan, çogıınlııkla, 19. yüzyıla ait bagımsız
hacimierin izini taşıyan biçimlere sahiptir. Gerçekten de, Victor }Iorta'nın I/örel
Tassel Örnegindeki cumbaların, cephenin egrisel profilinin bükümlerinden biri
halini almasına oldukça seyrek rastlanır. Bu alışılmamış durumun örnekleri
arasında, Kallavi Sokagı no 7-9'daki ve i\leşrutiyet Caddesi no 125-12Tdeki. cum·
ba orta kolonlarının, yan balkonların egrisel parapelleriyle cepheye bir1eştirildigi
apartmanlar sÖzü edilmeye degerdir.
Istanbul'daki Art Nouveau mimarlarının biçimsel dili, bÜtÜnÜnde,
Avrupalı meslektaşları tarafından icat edilen yeni da~arcıgın ölçülü kullanımı
olarak belirir, tıpkı açıklıkların tasarlanışında, yüksek dikdörtgen geleneksel
pencere biçiminin tercih edilmesi gibi. Bu alışkaniıgın aşıldı~ı :.ız sayıdaki konut
yapısı arasında, dördÜncÜ katta kendi başına duran bir dairesel Fransız penceresi
iLCLüleei Ilendek Caddesi no i 06'daki !'apadopoulns Freres Aparlınanlarl (1907)
ve Istanbul'un Art Nouveau panoramasında kompozitif çözümlerinin eşsizliği \'e
9 Bilgir Han (apartman), balkon tlfabzanl.
zengin da~areı~ı ilc Eıninönü, Şehin Şah Pehlevi Caddesi no S'deki Vlora Ilan Sofyalı Sokak no 5, Beyo91u.
10 Apartman, balkon tırabzanından ayrıntı.
gösterilmelidir. Geleneksel tip pencerelerin kullanıldığı yerlerde, süslü çerçevele·
Yeniçarşı Caddesi no 52, BeY09lu.
rin veya kilillerin tasarımı yoluyla Art Nouveau repertuvarındaki pencere biçimle- 11 Apartman, ahşap balkon kOfkulu9u ve

rine çağrışım yapılmıştır; tıpkı, Turnacıbaşı Sokağı no 36'daki Hassan Apartmanı saça91.Meşrutiyet Caddesi no 24. Beyogıu.

(1905) ve Ylora Ilan'daki gibi.

Koruma amaçlı aynı tür bir tutum, -bÜyük olasılıkla yerel ustaların iş alış·
kanlıklarını altüst etmeme kaygısıyla- yeterince deney sahibi olmadıkları inşaat
sistemlerinin uygulatılmamasında görülmüştür, Türkiye için çelik gibi oldukça
yeni bir malzemenin kullanımında oldugu gibi. ıstanbul'daki sivil Art Noııveau
yapıların cephesinde, bÜyÜk açıklıklar için gerekli kolon ve taban kirişi gibi
strÜktÜre! öğe!erde dökme dcınir veya çelikten yararlanılmamıştır. Sözkonusu
malzeme. cumbaları taşıyan desteklerde sınırlı olarak kullanılmış, o zaman da
139
duvar içine kamtllle edilmiştir. Duvar strüktürlerini saglamlaşurmak için demire
ISTANBUL 1900

haşvuruldugu ve çelikten çift T kirişlerin taban inşaatlarında kullanıldıgı ise

bilinmcktı.dir. Balkon parapetlerinde ve pencere karesIeriııde demirden fazlaca
vararlanılınıştı; ancak gÖz aldatması yapılan durumlar da vardı: J\lcşrutiycı
Caddesi no 24'tcki ararlınaııın Eli 111ha kolonuna binen çatı, korkuluk ve küçük
sÜtunlar, kuşkusuz tasarruf amacı ilc, metal vcrnik vurulmuş ahşaptan yapılmıştı.
Zaten Art NOllVC3U mimarisi, malzemelerin gÖrünüşünü değiştirme uygulamasına
birçok Örnek vermiştir, hem de sadece ıstanbul'da değil.
Art Noııvcau mimarlarının Pera ve Galata'daki tasarım işleri genellikle,
müşterilerin yenilik ar,wlarını tatmine yönelik, Ötel'andan malzemede sıkı tasarruf
yapma mantıgı ilc gerçekleştirilen cephe makyajıarı ilc sınırh kalmıştır. Süsleme
ög,e1erinde çimento bileşimlerinin veya çeşitli sıva işlerinin bolca kullanılmış
12 Apanman, çini sGslemeden ayrıntı.
olması bunu dog,rulamaktadır. Osmanlı mimarisinin duvar süslemclerinde önemli
Şeyh Iknder Sokağı no 18. ~iu.
13 Apartman. cepheden ayrıntı. rol üstlenmiş çini bile, burada ölçülü olarak kullanılmış, hiçbir zaman tüm cepheyi
Meşrutiyet Caddesi no 23. BeyOOlu.
ya da geniş yüzeyleri örten bir kaplama malzemesi olmamıştır. Çini kaplamaIann-
dan adını almış, daha önce sözÜ geçen Çinili Han'da hile bu malzeme, giriş avlusu
ilc sadece giriş katı boyunca dış cephelerde kullanılmıştır. Genellikle, Art
Nouveau süsleme motini rayans panolar Şeyh Bendcr Sokagı no l8'deki apartman-
da oldugu gibi, cephelerde sürekli kabartmalar halinde degiı, birbirlerinden ayrı
bulunurdu.

Sadece i 9. yüzyılın ortalarında Pera ve Galata'daki gayrimüslimlerin

apartmanlarında belirmeye başlayan heykelin, mimari süslemede yaygınlaşması
Art Nouveau ile beraber daha da canlandı. Bu öğeye, daha önce ise. J\lüslüman
halkta alınganlık yaratmamak amacıyla sadece elçilik binalarında ve yabancı
cemaatlerin kiliselerinde yer verilirdi. Güzel Sanatlar Akademisfnde 1883 yılında
bir heykel sınıfı açılmasından sonra dahi sadece istisnai durumlarda öğrenci
yapıtlarının hinadan dışarıya çıkarılmasına izin verilmişti.
Art Nouveau daha çok, tarihi üslupların yerine geçecek "modern iislup"
olarak ve tıpkı cephede süsleme Öğelerinin alışılagelmiş dağılımının da gösterdigi
gibi, i9. yüzyıl geleneklerine uygun tarzda uygulanmıştır. Istanbullu mimarlann
alıntı yaptığı kaynaklar arasında, çeşitli tarihçilerin de gözlemlediği gibi, Viyana
SecessiOll üslubunun süsleme repertuvarından özellikle yararlanılmıştır. Ancak bu
durumda, "sccessionist" gibi belirsizlik yÜklü bir terime atıf, Scheoll yayınlarının
beş ciltlik \Vieuer Neııl}(ıııteu iuı St)'le der Secessioıı yapıtındaki do~ru olmayan
-çok geniş- yalnızca ticari Özellikler yüklenmiş açıklama kabul edildi~i ıakdirde
anlam kazanır. föyler halindeki bu heş cilt, hist(lCisist scçm('ciligin başkabşııııl1w
ait alışılmamış Örnekleri biraraya geıirmiştir, Otto \Vagncr, Joscf Iloffm,lIll1 \'l'

I\.laria Olbrich gibi en Önt'l11,1isecessionisılerc ,IZ Yt'r aymrkcn, \Vagıwr'in Ö~rl'IH+

lerinden Leopold Eher, Joscf Eigcl. Frkdrich Diez \'on \\\'jdenl>t'rg, Hudolf
Coehcl, Paul Güıl, Ludwig I\.IÜllcr \'e di~('r1crinin alışılagdmiş ÜrÜnlerini \'l' Arı
Nouveau yorumu ik~ neoharok (izgisindcki Friı'drich 011l11al1n \'(.' Franz \'on
Krauss'un yapıtlarını gı'niş hi~'iınd(· ht'lgc.-'leıniştir. Bu cihlc.'rt' dıınılan ob~,lIlÜstli
140
uluslararası i1v.i, h'ndilerini )'eııilc..'nwk iSleYt'n hir (ok mimarın ~Iurgıın se(llle(.+
J
ISTANBUL 1900

14 Aparlman, cepheden ayrıntı. Meşrutiyet Caddesi no 23, BeyoQlu.

----
-- ---
----
----
15 onut. Mis Sok3\.;. nO 21.
6~lu.
ISTANBUL 1900

16 Cordova Aporlmanl. M~(utiyet Caddesi

no 120.1ky~lu, 1922,

17 Aportmon.lstiklal
Caddesi no 300, Bc:yo9Iu.
18 FaziletAparlmanl. Faik
Paşa Yokuşu no 47,
Beyo91u.

144
 ıSTANBUL'DA ART NDUVEAU MIMARISI

19 Aportmon, cepheden ayrıntı. Süslü Saksı Soka~l no 32. Beyo~lu.

145
 20-21 Apartman, cepheden ayrıntılar. Asmalı Mescit Sokak
no 13, Beyo~lu.

22 Konut Asmah Mescit Sokak no 13,lkyo~lu,

tarihçi dagarcıgını yeni Üsluplarla canlandımuş olsa da Secessimı teriminin, bugün

çagdaş eleştiri dilinde de kullanılan yanlış yorumuyla yayılmasına ncden olmuştur,
ıstanbul'da da bir çok mimar, bu ciltlerdeki fotograflar \'c Style der Secess;oll öneri·
leri arasında kendi modellerini aramış ve Pera 'daki bir çok apartman cephesi,
Schroll Yayınları'na ait bu ciltlerin ortaya döktiigü ,'ersiyon ilc hayat bulmuştur:
Örncgin J\lcşrutiyet Caddesi no 23, no 24 \'e no 120'deki (l922): i\lis Sokagı no ır
deki; BÜyÜk Parmakkapı Sokagı no 8 \'e no 30'daki; Faik Paşa Yokuşu no 27 \'l~

no 47'deki; Yeniçarşı Caddcsi no S2'deki yapılar gibi, Ayrıca, \Vagnt.~r \'l~

Iloffmann sÜsleme Üslubuııun temel geometrik motirıeri de bazı yankılar

lIyandırmıştır; Özellikle de, balkon parapetleri vc pencere kar<..'sl<..'rimkkidemir
işlerinde, Viyana'daki Stadtbahn için \"agııer'in tasarladı~ı tırabıanl'1rdan
esinleniimiş, çok ra~het gÖ;ınnş bir bezeıne figÜrll olarak, t<..'knoktad:ı birll..'şı'n
tegel ,'cmberler motifine çeşitli binaların halkoıı korkullIklarııHb sık,,;) rasttm.
ıllıştır,

IstanlHlI'daki An Noııvcau yapıtların sÜslı'nll' dil/t'nlerinde ayrıca (ok

146
kullanılan florcal bir (Isıup da vardır: do~al biçimlere sadık kalarak yapll.lIl
 ıSTANBUL'DA ART NDUVEAU MIMARISI

23-25 R ••
osson Apor'monı . , epheden ayrıntılar . Turnacıbaşı Soka~ı no 36,. ~09Iu.

26 Apartman. cepheden
ayrıntı. lstiklal Caddesi
no 44, Beyo~lu.
ISTANBUL 1900

bctimlemeler. ıtalyan Liberı)' üslubuııun etkisini ortaya çıkarmaktadır. Süslemecle.

nclçika'nın ı\rt Noııvcau yorumundakı çizgi'llin anlatımsal değeri üzerine
kurulmuş organik soyutlama, Viyana kökenli soyut geometrik bezemedcn daha da
az rağbct görmÜştÜr.

Art Nouveau Mimarisinin ıstanbul'da Başlıca Uygulayıcıları

ugün hala ayakta duran "imzalanmış" az sayıdaki yapı, Istanbul'daki Art

B Nouvcau mimarisine anlamlı katkıları olmuş bazı kişiliklerin üslupsal
özelliklerini ayırdetmemizc olanak vermektedir. Gene de, Osmanlı Imparatorlu.
&unun hareketli çöküşü, Kemalist ulusal başkaldırı ve Türkiye Cumhuriyeti'nin
zaferle tamamlanan ilanı sırasında. ccmaatlcr halinde varlıklarını sürdüren
azınlıklara mensup. daha çok Rum ve Ermeni mimarların biyografik profilini ana
hatlarıyla çıkarmak gÜç bir iştir. 1922 yılındaki "büyük Ön Asya bozgunu"ndan
sonra bÜyük olasılıkla Yunanistan'a giden RumIarın izlerini takip etmek de
mÜmkün olmamıştır. Ana hatları ilc kariyerini bildigimiz tck Hum J\limar
Konstantinos Kyriakidis (188 ı-ı942), Atina'ya göçtü&ü 1922 yılına kadar
ıstanbul'da çalışmıştır. Istanbul Güzel Sanatlar Akademisi'nden ı90 rde mimarlık
diplomasını almadan, henüz ögrcnciligi sırasında katıldıg.ı, aralarında daha
sonradan bazı işlerde birlikte çalışacağı Alcxanclrc D. Ncocosmos Ycniclunia'nın da
bulundu&u diğer okul arkadaşları ile beraber, "Büyük Tren Istasyonu" konulu bir
akademik yarışmacla, 1900 yılında birincilik ödülüne layik görülmüştü", Paris'teki
L'Ecolc Spccia! d'Architccturc'dc uzmanlaşma döneminden sonra, ailesinin
Pera'daki Lcvanlcn halk ilc iyi ilişkileri sayesinde, Kyriakidis genç yaşta hızlı bir
profesyonel atılım yapmıştı. The Orieutal Advertiser-Le ıHmıileıır Orienfal
Gazetesfnin yayınlanclığı ı906 tarihli nişanlanması ilc ilgili haber, mimara bir çok
önemli iş saglayaeak ailesinin sahip oldugu repütasyoıııı doğrulayan önemli bir veri
idill, Atina Teknisyenler Odası'nın arşivindeki özgeçmişine ait bir belgedenH
alınan çok kesin olmayan bilgilere göre, Istanbul'daki ikameti bovuııea Kvriakidis,
alımış kadar apartman, Pera'da bir otel, Elhamra Sinema ve Ti~'atrosu'~u. Fatih
Belediyesrni, iki hastane, çeşitli okul binaları (aralarında Hum I;atrikhanesi'ninki
de vardır), iki merkezi mezbaha yapmıştır,
Bilinen az sayıdaki binasından anladıgımıza göre bu verimli Üretim bir
çeşit seçmecilik anlayışını yansıtıyor olmalıydı: Örneğin Istiklal Caddcsi'nd<.-'ki
Elhamra Sinema ve Tiyatrosu oryantalist esintili bir mimaridir. Bazı Art NoU\'eau
Özelliklerin göri.ildügü yapl~ları arasında en çok ugraş gerektireni. Isken<.h.-'r
Caddesi, BÜyük Ilendek Sokagı, Şişhane Sokagı ve Okçu 1\lusa Caddl'si :ırasınd;~.
ki dÜzgün yamuk dörtgen bloga oturan Frej Apartmanı olmuştur. Istanbul konuı
yapılarındaki olagan \'ıkma hacimler teması. burada, :ılışllm;ullIş dcrl'c(,dl' aşırı bir
gÜsteriş versiyonu ile sunulmuştur. 11(~ykdimsi (ıkıntıların USlaCil kulhınımı
148
yoluyla hinanın kompakt kÜtlt'sinc plastik hir harck(,t \"l.'rıncdc mimar, yine dl'
 ıSTANBUL'DA ART NDUVEAU MIMARISI

27 K. Kyriakidis. FrejAportmonı. ıskender Caddesi, Büyük

Hendek Soka~ı.Şişhane 5ok391, Okçu Musa Caddesi, Karaköy.

149
ISTANBUL 1900

wfine..' hir tasarım bı'cerisi gÖstermiştir. Bu dÜzen, mimari Özelliklerin tck tck
hacimler halinde dc~crini gÜçlendirerek gÖrsel olarak orlaya çıkmasını saglar.
Çıkma yapiın hacimler aslında binayı Üç yanından kuşatacak biçimde süreklilik
i~·ind<.·geliştirilmiştir. ı Icykcllcrlc bezenmiş zengin süs)cmc düzeni ilc yan
cephelt'rdeki duvara yapışmış çift taşıyıcı kolonların ve ana cephedeki bcşik
kemerierin hirlcştirdigi kolonların sonuncusu, köşeıcrdeki baglanll ögelerini
ayırına işlevini görÜr. Ön cephe duvarının hafifçe geri çekilmesi, dördüncü katta
boydan boya bir balkonun oluşmasına neden olurken. silindırik imgesi veren
köşelecin dc bagıınsız ögeler olarak ortaya çıkmasını saglar. Bu yapı, yaratıcısının
Paris geçmişinden belirgin izler taşımaktadır, sadece tavan arası katının
eklenmesinde degiı, aynı ;r..amanda ana cephenin, Ecole des Beaux-Ans'a aykırı
görüşlü bir temsilci -Georges-Paul Chedanne- tarafından önerilen barok formülle-
rin modernist yorumuna dayanan tasarım olgusunda da. Frej Apartmanı'nın
süslerne düzeninde, Kyriakidis'e ait bir işaret de, yırtıcı kuşların (ana cephedeki
duvara bitişik taşıyıcı kolonların üstüne yerleştirilmiş baykuşlar, çıkma hacimleri-
nin bindigi desteklerdeki atmacalar) veya böceklerin (balkon pencerelerinin arşiı-
ravları üzerindeki anlar) görünüşlindcki bazı stilizasyonlardır.
Açık simgedıik anlayışı ilc Lcvanten burju\'a girişimciliginin üretkenligini
ve önyargısız ruhunu ima eden bu figürler, Kyriakidis \'e Yenidunia·nın. bü)ük
olasılıkla i 906 yılında birlikte yaptıgı Isıiklal Caddesi no 40 ı-403'teki apanmanın
28 K..KyriCi~dis. FrejApartmanl, konsol
desleQi. cephesinde ve giriş kapısında da bulunmaktadır. Burada, cephenin ortasına
sıralanmış ve yanlarına balkonlar yerleştirilmiş cumbaları ilc. aynı de\Te ait ç<>g;u
konutta ortak olan kompozitif bir şe ma tekrarlanmıştır,
Dimosthenis ve Stefanos Georgiadis kardeşlerin yapıtlarından. Okçu
~Iusa Caddesi no 15 ve ~Ieşnıtiyet Caddesi no 126'daki (1906) iki apanmanı
tanıyoruz. Bunlarda, spekülatif amaçlı binalarda kullanılan tipolojileri tekrarlamış.
öteyandan, ıtalyan Libcrty noreal üslubun nalÜralizmini Belçika \'C Viyana kökenli
soyut çözümleri ilc karışıırarak cephelerde karmaşık bir Art NoU\'eau süsleme
repertuvarı sergilemişlcrdir, Aynı ÖzellikJer, Turnacıbaşı Soka~ı'nın köşesindeki 41
nolu Stcfanos Georgiadis inl/'.a. lı apartmanda da gÖrülmektedir,
i. Karaghianuis, Sıraselviler no 87'd""ki apartıııanında (1903). merkezi
kolonlu cumbaları ilc alışılagelmiş cephe şemasını ((,'krar ı'tmiş, ancak lir biçimini
yatay ~'izRjbantları ilc hirleştirnek sllslcIHc dÜn'nlerinde ola~andışı çözlimierin
arayışına Rirmiştir.

G, Konstanlinidis, K, p, Siıııotas, A Diıııitracopulos n' C, P. P.ıpp~lSı;:ihi

Hum asıllı dig •..
'r mimarların az sayıdaki Önemli yapııı, m;ısr.ıftan kaçll1llınl~.
yanıtırılıklan uzak, Sl'ç'l11ı'cj-t'arihçi ct.'phdl'fdı'. Ar'ı i\'Oll\'l';IlJ motifkri i1t.'p.lf\~.1
parça dlizcnk'nmiş, mÜş(t.'rilerin gcrep,indt.'n faılı slIslt.'llle dll~"UIlI11kkrini n'
spckUlaıif c~i1imlcrini talıııin eden hir uygulama dil/t.'yinin ıhhlılt.' ••..
lk.lIn.ınll~lır.
Ermeni mimarların )'Hpulan .Ifasultb Isıikl;ıl C'.hldcsi no 3():~·31i 'deki
150
i lovsq) 1\ I.Ila\'1ı ry;ııı'ııı yapll~ı i\llslr ,\parım'IIlI'lıın <l/l'l hir yı'ri \,.ırdır. Feııer
 ıSTANBUL'DA ART NDUVEAU MIMARISI

29 K. Kyria~idis. Frr:jAportmom, cepheden ayrıntı.

ISTANBUL 1900

31·32 D.ve S. Georgiadis, aparrmco,

cepheden ayrıntılar. Okçu Musa Caddesi no 15,
Karak.öy.

30 K. Kyriakidis. opartman. ce:phede:n

ayrıntl.lstiklal Caddesi no 401-403
BeytXllu. 1906 dolayları. •

152
ıSTANBUL'DA ART NOUVEAU MIMARISI
ISTANBUL 1900

38 . artman, cepheden, _
36- i...Karagiannıs, ap
kapısından ayrıntı. Sıraselvıler
cumba~anve g~ışo~lu, 1903.
Caddesı no 87, ey
- ıSTANBUL'DA ART 140UVEAU MIMARISI

~tı'f~U\ KiIi~ı':\i•. \1111.111 I\u.lrl, Bl'YO~ılı In).!,i1i7.kırma okulları. TqJl'haşl Tiyatro ••u.
Oh ml' li\.lIru~u \c,0 .\Ikaı.u Tiyatrn$\1 (I\'ra'tlaki Fr;lI\sll :nyaımsu) \'e çok sayıda
.ıı,-\rtm.ııı d.ı ,'ynı mimarın y.ıpıtıdır. ;\lısır Apartm;mı lam lınlal1l1 ile Art Noııw ..'au
k.ıbul ~i1(.·bilt'l..'ı·k bir )'.ıpı dq:tildir. Auıoak A\'rupa ~1()ılt.'rniııni'lldl'n kaynaklanan
h.u) dünüler\.' H.'rilt'n kişİst.') bir yorumdur. Ön t'c"pl1l'nin Üç hölUınlu dUı.ı'nine;
·ornişlc.·rin bÜyük çıkmaları. cumhaların çıkmalarına karşın balkon ve localann
ooşluklan. mimari çatkının plastik n' hcykdimsi işlenişk'ri de katılır.
ı\lUhcndis n,' mimarlar A. vc j. Caracach tarafından. i\lis Sokak ilc
l\.ur-.ıbiye Soka~l'nın köşı'sinc yapılan Ferah Apartmantarı. özel konumlarının
öngördüg.Ü gibi diagonal bir s.imetri eks.eni çenesinde dUzenlenmişlerdir. Tıpkı
aynı tür ayncalıktı bir konuma sahip diger bina!ar gibi, bu yapı da, çevredeki
binalann spekülatif standartlanndan farklıhk gösterse de, sokalla dollru çıkmalarla
mek.inı genişletme gelene~ini de korumuştur. Apartmanın yUksek burjuva tonu,
yapının köşesinde yeralan ve merdiven boşluguna açılan eliptik biçimli giriş
atriyumu ile de ifade bulur. Caracachlar'ın. Istiklal Caddesi ile Imam Adnan
- kık'ın köşesindeki di~er bir apartmanı da, diagonalde gelişen kompozitif şemayı
tekrarlar. ancak parselin düzensiz biçimi )iizunden cepheler simetrik çözUleme-
miştir, Her iki yapıda da. kuşkusuz halyan kökenli olan norcal bczcmeler ölçülü
kullanılmıştır.

La Grande Rue de Pera'daki Ticarethane ve Dükkan Mimarilerinde Art

Nouveau

rt i'\ou\'eau, Batı tipolojili ticari binalarda ve La Grande Rue de Pera'daki

A (şimdi Istiklal Caddesi) dükkanıarda gelişebileceBi bir zemin bulmuştu.
39 H. K.Aına'llJryan, Mısır Aportmorıı
Ancak günümüze o sürece ait çok az örnek kalmıştır; bunlar da moda akımlarına Caddesi no 303-311, BeyoQlu.
lstiklal
\'e özellikle de Ikinci Dünya Savaşı'ndan sonra Pera'nın ana eksenindeki hızlı yapı
dejlişiklilline ayak uydurabilmek için birçok deBişime maruz kalmışlardır.
Pera'da oldukça yayılmış, Batılı modellere uygun ticari yapı tipleri
arasında, 19. YÜZ)1hn 1970'!i yıllannda yapılmış 'Anupa Pasajı' ve 'Citc de Pera'
(1876) gibi bugün de ayakta duran passage örnekleri vardır. iLLi ıipin yayılmasında
belki de, passage mekanında daha küçük ve daha az karmaşık haliyle o'Yanıal
paı..an Batılılaştınlmış versiyonunda algılıyor olmanın da etkisi sözkonusudur.
Aznavur Pasajı, üstüne eklenen kaba kat ilc bozulmuşsa da, giriş sundur·
masının üstündeki atnalı biçimli pencerelerin stiliı,e edilmiş florcal motifli
ızgaralan ve cumbaların altında destek olarak veya pcnccrc:lt'rin Üst kısımlarını
önmek için yerleştirilmiş, ince demir profilli eg,risel çitgilerin oluştllTdup,u soyut
örgü ilc bazı An 00u\'cau etkileri Özgün haliyle korumaktadır.
ıstanbul'da çok ra~t1anmayan hir ticari mimari tip de, Istikl,,1C.ıddt·si no 4 ıı'
deki moda evidir. Bu, çok katlı (hu durumda giriş katından başka iki kat) n'
TSS
cephesi, ürünleri sergilemek için de kullanıhıhilcn, tamamcn cam -kcnMI {hıvarla
ISTANBUL 1900

41 A. ve J. Caracach, aportman. lstiklal Caddesi ve Imam

Adnan Sokak köşesi, Beyo9lu.

40 A. 'le. 1. Caracach, Ferah Aportmam. Mis

Sokak ve Kurabiye. 5oka91 köşesi, Beyo9lu.

156
 1~I"'fj8tJl O" ,.,~, UOUVIJ.U l,Iı •••,.,ftl i

,"\f,lnıı~ \Ilfml(' l,\ph düll, nın \(,rt,1 \l'r'i~t1nudur. SÜI lIlIlU,IıI.;il/UI1l. ı\rı
'll 1\ ',m Li II 'nlilhl' \\ rup.I\Lı, ,•.(,lik i,k(,I(,t1ı'rın kull.lllllnı ,,1yniIHII' olıluk~'a
\;;ı;\,lnH~tl. Bu i,l('h.'t, r.,hrik,ıd,ı ,'rı'ıilir \1' prd.ıbrikı' ••'rtlktllrln h,llilHh- dııvar
, '\ 'krın i(in(' ıııurııılurthı. 1\\ nıp,' nHııll,lIl'riıu.ll'n f.ırklı IlLır,ll. I'n.I·(I;ıki hu
);.\1,\, nlln tÜm \i.lk••ı'lli~i k.ıpı.",ll1 'ılrc.'kli hır l'lHn dm,ırı )Uklıır, Y;apr.ık IK'/I'IlU'
n .••.
ıtll .\h..\rtllu l...tll..ıın\i~kri ilı' lıııhtnlU\l~t\lr \l' .ıynı motif bir b(lın h;a~ın;ıarb
rl'" ·ı l..ıırni~tl' dt' tt'kr,.r1,llllnı~lır.
(Ju~nır.uı •.~ri •••.
htil..bl C ,H.ldc.'''i'nd •., , Il'kınk hoıulm,lIada gÜnÜmUIl' ulaşan yUbı·k
:slitc.'dı'-\rI ~OU\ ı',HI ••,ldı'CT il..i iç l1H.'k.in vardır: no 401'deki Kyriakidis \'l'
Yc.'nidunid'nm t.ı~\Tbdl~1 .'r,lTıınanın giri~ kaıındaki, aslında antikacı olan (lükkI'ın
\~ no 3tı2'deki ~1.\Tkiı P.,stanı'si,
Pari: .•
:in i mc.'k.l.nL.ırında, özellikle de Charles Plumet \T Tony
rsheimın tas..ınmhınnda somutlaşan, dm'ardan duvara sÜn..,klimobily:.ı fikri
düzenlemt' .•:!t.' mim~ıri konsept. La Grande Rue de Pera'daki antikacı dükkfı·
runda da u~~ulanmıştır. Satl~ tczgJhbnnın bulundu~u bölmeden sonra daralan bu
do -mn bütün derinlig.i boyunca, üstlerinde vitrinlcrin bulundu~u bir dizi
kmeceli mobilya boydan boya dU\"3ra dayanmıştır, Vitrin dizisini bölen küçük
plastrlara. bütün iç mekanı dönerek çift katın en iyi biçimde kullanımını saglayan
bal'onun ta ıyıcı destekleri bindirilmiştir. Sadece, tam bir iç mimari olarak
algılanan döşeme olgusu dcgil. aynı zamanda bazı ahşap kesim işlerindeki zerafcı
ek Fransız modeııerini anımsatmaktadır; 3)T1Catasarımın l\.)Tiakidis'c ait oldu~unu
da düşündürmektedir. Özgün camlannın de~iştirilmcsinc karşın günümüze hayli
'orunarak ulaşmı tır. Dükkanın bulundu~u apanınan binasının mimarına,

157
ISTANBUL 1900

kuşkusuz Paris'tc kalışı sÜresince. iç mimari ve Art Nouveau mobilya konularında-

ki bilgisini derinleştirme fırsatı dogmuştu.

fo'ransız Arı Nouvcau Üslubunun, mimarideki ve de dükkan ve ortak
mekanların dekorasyonundald etkisi, ı\'larkiz Pastanesi ilc yeniden kanıtlanmıştır.
Sahibi Lebon, Alexandre Vallaury'nin kayınbiraderi olup, kendi dükkanını
açmadan önce, mimarın anne Ye babasına ait pastane-şekerlemecide çalışmış ve
kızlarından biri ilc cvıcnmişti'~. Dolayısıyla. içinde halen, Fransız çinisinden
yapılmış dcgcrli iki sanat yapıtının bulundugu l\larkiz Pastanesi"nin İç düzenlemesi
için Valiamy'ye başvurulmuş olması da olasıdır: 'ilkbahar' ve 'sonbahar' görünüşle-
rini yansıtan büyük boyutlardaki iki 'tableaux de carreaux' (ç,n, Fr, çini pano),
C'hoisy-Ie-Roi'dan Hippalyte Boulenger & Cie firması tarafından,), A, Amaux'nun
1905 ),lında yaptıgı çizimlerden" gerçekleştirilmiştir. Dört mevsim görünüşlerin-
den 'kış', taşınma sırasında veya yerine yerleştirilirken kırılmışı .... 'yaz' panosu ise

ilkbaharın yanındaki kısmen büyük bir duvar ayna sı ile kapatılmış boşluktan
anlaşıldıgına göre, daha sonraki bir dönemde aynı kaderi paylaşmış olmalıdır.
45 Moda evi, cepheden ayrıntı. lstiklal Caddesi
no 411, Bey~lu. ı\lekanın Fransız özclligi, ı920'1i ),lIarda en çok kullanılan ikonagrafik tema)" su
fışkırmasını işleyen iki Art DeCD vitfay ile ortaya çıkmaktadır.
i\larkiz Pastanesi'nin yarattıgı yankı. Arnoux ve çinici Boulenger'ye. 1908
),lında, Fenerbahçe'deki Kalarnış Caddesi no 79'daki 'ı\lon Plaisir' \illasının re\'a!\!
için daha küçük boyutlarda bir başka mevsim görüntüleri serİsİ gerçekleştirme
olanagmı verİr. Bu iki örnek. Avrupa süsleme sanatlarının bu kente girişine dair
daha gencI bir fenomene aittir. Istanbul mimarisinde Art i\'oU\"eau'nun ya~lıması-
na başlıca destegi saglayan bu gelişmede Fransız \'C Alman çini endüstrileri birinci
sırada yer almışlardır.

46 Antikacı dükkôm, "itfinden ayrıntı.

Istiklal Caddesi no 401. Beyo91u.

15B
I', lllll lı II i LLI, I. i< i il (j II 'J 1/.11 M i rJ, i, p i ') i
ISTANBUL 1900

9 Morkİz Poston~, Çini

48·:ıar_ Le Printempsve .
~Anuto~ne.lstiklal Caddesı

no 362. Btyo~lu. i Art Deco

50 Morkız P05ra~~ no 362,
vitf3y.lstıklal Cad
Bev<>llu.

160
 ıSTANBUL'DA ART NOUVEAU MIMARISI

51 Man Ploisir ViI/ası, Kalamış Caddesi no 79, Fenerbahçe.

52·55 Man PloisirVil/osı,dört mevsim

konulu çini panolar.

161
ISTANBUL 1900

ıstanbul'da Art Nouveau Mimarisinin Yayılması

• stanlıurdaki Art Nouvcau yapıtların en iyi örneklerinin, Pera ve Galata'nın

i sıkışık yapı dokusunun sınır kesimlerinde veya dışında bulunuyor olması
raslantı degildir. Yeni gelişmeye başlamış bu alanlardaki yapılanmamış bölge
rezervi, arazi fiyatlarını kontrol altında tutmaya yarıyaedu. Buralarda spekülatif
mantık daha az etkili gibiydi, ayrıca mimarlar da, dar ve kötü mekanların ve de sıkı
bir malzeme tasarrufunun kısıtlaması altında kalmadan tasarlama yapma olanagı
buluyordu. Sözkonusu alanlardaki gayrimenkullerin mimari kalitesi, malsahipleri
tarafından, iyi halli burjuva sınıfını buralara çekme aracı olarak görülüyordu.
Taksim çevresindeki alanlarda ve Taksim-Şişli hattına komşu arazilerde yapı
sektöründeki gelişme, i883 yılında açılan Galata-Şişli tramvay yolu ilc kesin bir
hız kazanmıştı.
Önemli bir Art Nouveau yapıt da, bugünkü adları ilc Vali Konagı Caddesi
ve Dershane Sokagı'nın köşesindeki, o devri n kartpostallarında da belli oldugu
gibi, Cumhuriyet Caddesi'nin perspektifini kapatacak gibi yerleştirilmiş olan
binadır. Banka olduktan sonra sadece, yapının Wagner üslubundaki çıkmalarIa
ölçülü bir şekilde süslenmiş dış kabugu günümüze ulaşmıştır. Istanbul'daki Art
Nouvcau mimarisi kapsamında kesinlikle eşsiz bir yapı da. şimdiki ınönü Caddesi
no 26'daki Gümüşsu Palas'tır. i\:laniyerist dokundurmalar yapan, düzgün kesme
taş duvar taklidi tabanın üstüne bodur dorik kolonlar teorisi ilc biten bir barok
cephe oturtulmuştur, Bu kompozit yapıda, heykcl ve aşırı büyük mimari ögelerin
sıklaştınlması ilc harar vacııi (ç.n. Lat. boş alan bırakmamacasına doldurma
tutkusu) yatıştırılmıştır. Bu apartınamn cephesindeki plastik~süslemelerin deger "c
hacimlerinin artışı, Rus-Fransız sanatçı Xavier Schoellkopfun Art Nou\'cau
etkisindeki rokoko yorumundan çok, ıtalyan Adolfo CoppeM'nin tarzı ilc baglanuh
olabilir. Aynı caddcnin no SS'deki, A, Pistikas'ın tasarladıgı J\.larmara Apartmanla-
n. Art Nouveau repenuvan ile seçmeci-tarihçi üsluba ait bczeme biçimlerinin
alışılmamış beraberliginin örnegidir.
Art Nouveau üslubundaki başka önemli yapıtlar, Haliç'in öte tarafındaki
Eminönü'nün ticari bölgelerinde bulunur. Bunların arasında en tanınanı Vlora
Han'dır. Dış kabuk modeııemesinde yenilikçi çözümler sunmuş olan yapıların
büyük bir bölümü gibi, bu aparlman da iki sokagın köşe parsclinde bulunmaktadır.
Neredeyse binanın bütün kütlesini saran çıkmalı hacim tcması burada iki
sürcklilik çözümü bulmuştur: Vedat Tck'in tasarladıgı Posta "c Tclgraf 0:czareti
Binası'nın oldugu meydana bakan ana cephedeki cuınbalar \'e bunların
plastrlarından ayrılarak köşeleri boşaltan cgrisel balkanlar. Bu yapıtı, Avrupa
rcpertuvarlarından alınmış cansız bezerne motiflerinin skolaslik bir röprodüksiyo-
nu olan, Pera \'C Galata'daki çogu Art Nou\'cau binadan anran temcl özellik,
ayrıntılardaki alışılagelmemiş özendir: Yan ccphelerdeki baikonsuı, ancak önc
çıkmış zarif korkulukları olan Fransız pcncerelerin özgün biçimlerinde; gül
162 tomurcukları ilc birbirine dolanmış bitki saplarından oluşan (lort'a) süslcmcnin
 1\IA""Ul'OA Akl "OUV(AU IJIV",rtl

56 h~ı bır ~altpo••tDldJı bUQunku Vali

KonlOI C'lIddl"".l vt ~r~nr SakolQı
lO~ ••ındrll ~~ltm.Qn

-
•
-- ; -

57·58 Aponrnon Va i ~~i C

DtrYnr SollQı , $i)!ı

163
ISTANBUL 1900

59 Apartman, cepheden ayrıntı. olaganclışı dagılışında; son olarak da ferr01ıeries (ç.n. Fr. demir işçiligi) motiflerinin
Cumhuriyet Caddöl no 195. Şişli. :t..arif geometrisinde kendini gösterir.
Mercan bölgesinde. Vasıf Çmar Caddesi vc Fincaneılar Sokak'ıo köşesin-
deki yapı, Art NOll\'C3U üslubundaki ayakta kalan tek ticari bina olarak dikkati
çeker. Az Ötede, cgimli bir arazi üzerine inşa edilmiş "c dar bir cephe ilc
Fincaneılar Sokak'a açılan Frcsko Ilan. HOBcr Aparımanı'ndan bazı ipuçları
almıştır. Cephede flofcal süsiemcH kabartmaların içine aıındı~ı kamişlcr. demir
kafeslerin tasarımı, üçüncü katın Fransız penceresini çerçc\'e1cyen a~aç profilIeri.
son kattaki cgrisel duvarlar arasına sıkıştırılmış balkanlar özellikle g.öze çarpar.
Vlora Ilan'dan ise, gÜbek kısmı olmayan gÜl goncalarım alnll~tır. Bunlar. birinci
kat balkomııın açıinn Fransız PCl1<.·cn..'sinin ar~ilra\'lnın lıstline yalt~~tirilıııi~ıir.
Burada, ıstanbul'da sıkça rastlandı~ı Üzere, kötÜ konumda bulunan bir parseli
·Ürnck olmak Geurgiadis kardc~lcrin yapıtları sayılabilir- cn iyi biçiımh .• kullanma
becerisi ilc çeşitli kaynaklardan gelcn ben'llle 111lltinı'rinin rah.uça birbirlerinc
IlKıledilmelcri hirleşmiştir.

164
 ıSTANBUL'DA ART NDUVEAU MIMARISI

60 Gümüşsu Palas. genel görünüm. ınönü

Caddesi, Gümüşsuyu.
61 Gümüşsu P%s, cepheden ayrıntı. ınönü
Caddesi, Gümüşsuyu.

165
ISTANBUL 1900

62 A. Pistikas,Marmara
Aparlmam C~ h d
ınönü Cadd .PG~' e~ ayrıntı.
esı, umuş5uyu.

166
 ıSTANBUL'DA ART NOUVEAU MIMARISI

63 Vforo Han, köşeden ayrıntı.

Şehin Şah Pehl~vi Cadd~si no 18,
Eminönü.

64-65 Ticarethane. Vas,f Çınar Cadd~si v~

Fırıncılar Sokak köş~si, M~rcan.

66 Fresko Han, cepheden ayrıntı.

Mncancılar Sokak no 18, Nasuhiye Sokak
no 1-3, Mercan.

167
ISTANBUL '900

Imparatorluk Konutlarında ve H,diva Sarayı'nda Art Nouveau

uilan ii. Abdülhamit'in ve Osmanlı Sarayı'nın Art Nouveau üslubunu

S tercihinin
sabit döşeme
kanıtı
objelerini
sadece, Yıldız Sarayı'ndaki,
de içine alan bazı müdahalelerdeki
özellikle D'Aconco'nun
ölçülü
yaptıg,ı
Liberty
dokundurmalar ya da mevcul binalarda yapılan tadilat (Imparatorluk ahırlarına
eklenen merkezi binanın kütlesi) veya mimarı bilinmeyen yeni yapılar (Sultan'ın
özel bahçesindeki Ada Köşkü) deııildir. Ayrıca Dolmabahçe Sarayı'nda ve tam
olarak da Somaki Oda, Namaz Odası ve harcrnin bazı odalannda yerel üretim vcya
ithal delierli Art Nouveau mobilyalar yeralmıştır. Bunlar arasında, Emile Calle
imzal, kakma süslcrIc işlenmiş iki katlı küçük masa da vardır. Gene harcmde,
çeşitli çini sahalar, bazı lambalar ve aydınlatma düzenleri, Art Nouvcau özellikleri
taşır. Bu biçimler, çok sayıda günlük eşyada ve Halife Abdülmecit'in kitaplıllındaki
birçok cildin kaplamasında da görülür. O dönemde, Imparatorluııa ait imalathane-
lerin, halı, kumaş ve ipek döşcmclik üretiminde uzmanlaşmış Hcrekc Fabrikası'nın
veya Yıldız Porselen Fabrikası'nın ürünleri de, Avrupa Art Nouveau beg,enisine
uyan çizgiler sergiler. Bu etkinin Osmanlı Sarayı'nda uzun sürmesinin nedeni,
Dolmabahçe Sarayı döşemesinin Art Nouveau parçalarının, sadece ıı. Abdülha-
mit'in saltanatt sırasında deliii, 19. yüzjobn son on jOlı ile halifelillin kaldırıldıııı \'e
Abdülmedt'in sürüldüllü ı924 yılı arasındaki otuz yıllık uzun bir dönemde top-
lanmış olmasıdır".
Istanbu)'un metropoliten alanındaki An Nouveau mimari yapıtlarından
Bebek'teki, şu anda I\lısır Arap Cumhuriyeti'nin Konsolosluk binası olarak
kullanılan l\lısır IIldivi'nin annesine ait yazlık saray, anıtsal \'arlıgı ilc Bogaziçi'nin
Avrupa yakasının siluetini sÜslemektedir. Oldukça karmaşık bir yapıya sahip olan
saray, daha önce çok geniş ahşap bir yalının bulundullu alanda" büyük olasılıkla
farklı aşamalarda gerçekleştirilmiştir. (çteki harem vc selamlık bölünmesini
görünÜşlerdc yansıtan simetrik kompozisyon, Bogaziçi cephesinin hacimsel
dÜzeninde üç öne çıkma ilc ifade edilmiştir. Cephenin birinci kat cumbalarının
arasına loca ve terasların oyuğu yerleştirilmiştir. Deniz cephesi \'e yan cepheler;
şerit, feston, noreal korniş ve armalarla kuşanmış taçların oluşturdugu zengin
süsleme düzeni ilc, Umberto (taiyası'na ait bazı mimarileri çagrıştıracak scçmeci
bir Klasisizm'i yansıtır. Bahçe duvarının demir giriş kapısı parmaklıgı, ana girişin
demir kapısı, giriş holü ilc birinci katın salonlarının açılc.lı~ı büyük salonu
birleştiren merdiven, giriş katının iç duvarlarını çepeçevre saran sUs kornişlt'ri.
özellikle de metal parçaların zarif işçiliğinde kendini gösteren ıtalyan Lil,erty
iisluhundan esinlenmiş noreal hir üslupta tasarlanmıştır. Soka~a bakan cepht' ise
iki ahşap kule i1f göze çarpar. Kule pencerelerinde, organik soyuthunaya e~i1imli
Art Nouveau stilizasyonları yer almaktadır. Bunların, binanın di~t'r bölÜmlerindeki
sÜsleme dÜzenlerine egemen noreal Üsluhun naWralistik anlanşı ilc benzerlikleri
yoktur. Eğrisel ,'izgilerden oluş;ın soyut Öf}?Ü dest'ni. demir n~t'rdi\'cnt' ışık wrcn
tepe penceresinin tasarımı ilc bt'nznlik lotösterir. i\lt'f(lin'nin korkıılukbrımla.

16B yapraklı hitki s;ıplrırı vc natÜralist ik tar?a yakın tasarlanınış sÜsen (içekIcri Üç
 ıSTANBUL'DA ART NDUVEAU MIMARISI

67 Yıldız Şa/e (bala ve kabul pavyonu), banyo.

169
ISTANBUL 1900

68 H/divo Saroy/, Bog3Ziçi cephesi. Bebek. boyutlu biçimde birbirlerine dolanınışlardır. Bu iki öge arasındaki üslupsal
hetorojenligi gözönüne alıp, tepe penceresinin yapım tarzını da dikkatlice
gözlemleyince, bu sonuncusunun merdivenden daha sonra gerçekleştirilmiş
oldugu \'arsayılabilir. Belki de, kulelerin yapıldıgı zamanda gerçekleştirilmiş. ancak
işlevini yeterince yerine getirememiş bir ışık kaynagının yerini almıştır.
Çeşitli üslupsal özelliklerinin ıtalyan kökenli olması. bazı araştırmacılarda.
az bir olasılıkla yapıtın D'Arooco'ya ait oldugu kanısını uyandırmışur1". Böyle bir
sav], 7 1\la)'15 1900 tarihli The Orieııtııl Advertiser-Le Alolliteıır OrieJltal Gazete-
si'nde yayınlanan ve Bebek'teki sarayın tamamlanan bazı kısımlarının
tarihlendirilmesi ve mimarıııın belirlenmesi açısından degerli. bir kaynak oluşturan
o küçük haber yalanlar: "Hıdiva Emine bu yıl. merhum Halim Paşa'nın yalısında
oturacak. Kendi viiiası, l\lahroussa ile ISlanbul'a gelen Anısturyalı bir mimarın
yönetiminde restore cdilecek"ıo,
Istanbul:a 'l\lahroussa' yali ilc ulaşan "Avusturyalı mimar"ın kimli~i
konusunda iki tür sa\' oruı)'a atılabilir: O sıralar J\lısır Ilıdi\'i'nin başmimarı
görevindeki Avusturyalı Fabricius Y3 da halen Habsburg ('gı'mı'nli~i allında olan
Gorizia dogumlu (1923 y'ılında ıtalyan \·atandaşlı~ına geçecek) Antonio L.1sciac
(1856·1946). Yabmıcı boyunduru~undan kurtulma \'anlısı olan Lasciac, c~itimini
170 Viyana Politeknik'inde yaptıktan sonra Boma \'C Napoırde \'alışmış ~·e belki de
 ıSTANBUL'DA ART NOUVEAU Mi MARISI

69 Hıdiva Sarayı, giriş kapısı.

171
ISTANBUL 1900

70~ 71 Hıdiva Saroyı, me:rdiven.

siyasi nedenlerle 1882 yılında i\lıslf'ın ıskenderiye kentine yerleşmiştir. Orada

f\lcnascc Galerisi projesini gerçekleştirdiktcn sonra 1888 yılında ıtalya'ya geri
dÖnerek, profesyonel çevreye gi~mcyc gayret ct miş, i\lil1larlık Egitimlilcr Sanat
Dcrncgi'nc kaydolmıış vc i\lısır'a tekrar döndÜkten sonra dahi dernek üyesi olmaya
devam etmiştir. 189S'dc Kalıicc'ye yerleşincc. Prens Sait Halim 'den ,'c Hıdh'
Ailesi'nin diger üyelerinden (Yusuf Kemal, Na'mat Kamal al-Din. AminaL.
hakanlardan (Butrus Ghali, Adı)' Yakin) ,'c de büyük paşalardan (ıbrahim Ilmi.
Tahir, Unıar Sultan) Önemli işler almıştır. Parlak kariyerinin donl~lIna ı907
yılında Ilıdi\' sar<ıylarıııın haşmiın,uı olarak :Hantlığında uıaşır~l,
Lasciac'ın, Ik'bek'teki sarayla ilgili girişimlerinI..' dair çeşitli kanıtlar vardır.
L'liclilizia ı\JodenUl dergisinde Bugalti firmasına ait 11lObilyabrla ilgili Tcıııınu7
190 ı'de \-'ıkan bir makalede şÖyle dcnilmektedir: "~llslr Ilıdi\'i'nin anııesi için bir
saray di)~eycn mimar taseiac, ı\lilano'dan ge,'crkcn, BU~;llti'tI •.'n çok $;lyl•.b
mobilya Stltın nldı \'e başka mobilyalar da ısm;lrbdı. Bur.ıdaki r,,·$imlt'rd•.., sip.uiş
Ustline yapılan yatak odası \'(' salon takımları ile birlikı •., IstanbuLı gÜmkrilc('ck
sand:ılyc..·leril1,bir ıu\'aleıin \'(.'hir ,'iç",'k \';li'OSUıılınresimlerini sunuyoru •...·!!. Ayrıca.
l'asl'i:Il"IIl. PH'IlS Ihrahim Iiiimi için K;ıhire'tle y.ıpılacık bir sclamlıı:tın ilk
172 ,'izimlerini Behek'tı' 19()() kl~lIlda haıırl.ıdı~ı hilinmekıedir!\. Lasd;)" 'ın, Prı..'ns
ıSTANBUL'DA ART NüUVEAU MIMARISI
ISTANBUL '900

~Iuhaııımed Ali Tevfik'e i933 yılında sundugu, kendine ait mimari yapıtların
fOlografik belgelerini içeren bir albüm, bugün Kahire Cografya Dernegi'nde
bulunmaktadır ve içinde Bebek'teki sarayın Bogaziçi'nden çekilmiş uzaktan bir
fotog,rafı vardırH.
Bebek'teki sara),n, farkh mimarların gerçekleştirdigi bir dizi müdahalenin
üstüste gelmesinin sonucu oldugu görüşü dogru görünse de, Bugatti mobilyalan
ilc ilgili haber, Lasciac'ın katkısının genelde döşeme ve dekorasyon işleri ilc sınırlı
kaldıgı izlenimini verebilir. Kahire'de gerçekleştirdigi bazı yapıtlardaki, örnegin
DaIra Celal Paşa sarayındaki" floreal üslup ile burada gözlemlenen biçimsel
benzerlikler, bahçe duvarındaki demİr giriş kapısından iç duvarların süsleme
kamişlerine kadar diger bazı öğelerin vc büyük demİr merdivcnin tasarımının ona
maledilmesine olanak sağlıyor. i\lıSlf Hıdivi'nin annesi, [Joecal bezemenin
abartılmasından memnun olmalıydı ki. I-Ildiva Emine dönemin fotoğraflarında sık
72 Hıdivo SQray/, m~rdiventepe
camından ayrıntı. sık Ingiliz ürünü florcal motifli kumaşlarla kaplı iç duvarların önünde poı verirdi;
bunların birinde, arka planda, Alphonse ~Iucha'nın Les Fleıırs (1898) serisinden
Chaınpenois tarafından saten üstüne uygulanan dört süsleıne panosunun lüks
baskısının göründügü paravana vardır.
Lasciac'm Bebek'le uzun kalışı ya da gerçekleştirdigi işlerin gerektirdigi
süre, sadece basit bir dekoratör göre\'inde alınadıgı varsayımını güçlendiriyor.
i 900 ilkbaharından (71ıe Orieııtal Adl'ertiser-Le Moııiteıır Orieııtarda )'a)'nlanan
haberde sözü edilen Lasciac ise) i90 i yazına kadar çalışmış oldugu düşünüldü-
günde, Hıdiva Sarayı'nın Bogaziçi cephesinin yenilenmesinde de göre\' almış
olması mümkündür. Her ne kadar, buradaki biçimsel özellikler, Kahiredeki
yapıtları ilc karşılaştırılamasa da, Roma'da kaldığı sürede edindiği deneyieri ~dnsı-
tıyor olabilir. Sokak cephesinin, Istanbul'daki diger ahşap Art NoU\'eau bin.larda
rastlanabilecek üsluplara sahip kuleleri ise yerel mimar \'e ustalara atfedilebilir.
~Iısır Hıdivi Abbas Hilmi'nin (1892-1914) Çubuklu'da bir tepenin üstüne
inşa ettirdiği sarayda da, sadece iç mekanlarda olmak üzere, büyük olasılıkla
annesinin de etkisiyle Art Nouveau beğenisine doğnı bir eğilim görülmektedir. Bu
yapı ı 908 yılında tamamlanmadan Önce, i\lısır I-Iıdi\'i vaz adarını gene
Çubuklu'daki bir yalıda geçirirdi. Yaz-kış kullanılmak üzere ha~ırlan~n yeni saray.
Neo-RÖnesans üslubunda kulelerle çevrilmiş görkemli bir yapıdır: uçlarına öne
çıkan kitleler yerleştirilmiş, dikaçılı iki düz kanattan oluşmuştur \"(~bunları da
çeyrek çember biçiminde eğrisel bir hacim birleştirmektcdir. iç mek~inların
çekirdeğinde bulunan iki kat yÜksekliğindcki dairesel holün tam merkezinde bir
çeşme vardır ve ):ukarıdaki çok renkli tepe penn'rcsinclcn aniınbulan mcLin, giriş
ka.tında çift kolonlarla çC\'filmiştir ..
Ilıdiv ilc Beyoğlu'nda bir yapı firmasının sahibi Dt..'lfo Scminaıi ~ırasınd~ı.
ı 907 yılında, halen arazinin (;ünt..'y ucunda bulunan IlH.'rkezi av/ulu ahırların
ycıpııııı ve ı 909 yılında, çobanl;ır için atnalı biçimindt.'ki cottage bin;ısının n~
174 :ı~lııarıl1inşası ile ilgili iki anla~ma yapılını~ıı. Bir rastlantı sonucu bulunan bu
 ıSTANBUL'DA ART NOUVEAU MIMARISI

73 Hıdiva Soray/, iki kuleli sokak cephesi.

T75
ISTANBUL 1900

belgelerde, İtalyan girişimci Scminati'den "Hıdiv'in Dairc-i Hassa'sının veya 'özel

servctinin' yöneticisi ve dolayısı ilc de Hıdiv'in maaştı görcvlisi"U. olarak söz
edilmesini de dikkatc alan Çelik Gülersoy. onun sarayın da mimarı oldugu savını
ortaya atar. Scıninati'nin etkinliklerine dair başka ve daha tatminkar bilgi
yoklug,unda. ahır gibi pek önemli olmayan bir servis binasının, onu, saray gibi zarif
bir tasarım ustalıgı gerektiren bir mimarinin yaratıcısı saymaya yctmcyecegi
ortadadır. Ne de, saral'ın "güçlü ıncemce kolonlarla çevrilmiş çeşITIeli holü" ilc
"eski bir Borna viııasını hatırlatan ıtalyan atmosferi" sonuç alınabilecek bir
tartışma konusu oluştururl1. O clevircle çok çeşitli yetenekleri olan, Hıdiv saraylan
mimarı Antonio Laseiae'ın bu yapıtta da çalışmış olabileeegi imkan dışı degildir.
~1imarın Kahirc'de tasarladıgı saraylarda daha önce göstermeyi başardıgı bir
yctenek, bu yapıttaki iç mekanların dagılımı ve ardarda sıralanmasında da ortaya
konmaktadır.
Gülersoy tarafından ortaya çıkarılan başka belgelerden anlaşıldıgı üzere,
1909 yılında başlayan bahçe düzenlemesinin Jules Allemand'a verilmiş ve 1908
yılına aiı bir mektuplaşmanın da göslerdigi gibi mobilyalar da, i\lünih'teki
i\l. Balin firmasından getirtilmiştir28• Hıdiv'in yatak odasındaki iki geniş gardrop \'e
üç sandalye ilc giriş katının sag tarafında bulunan büyük salondaki Art Deeo divan
ve iki sandalye hariç diger özgün mobilyalar kaybolmuşıur. 1984 }1lında, binanın
rcstorasyonu sırasında, dönemin havasını geri getirmek amacıyla saray:
modellerinin çeşitli yayınlardan tarandıgı, olaganüstü bir benzetme ustalıgı ilc
ıstanbul'da yapılan Art Nouveau ve Art Deco mobilyalann kopyalan ile döşcndi.
Özgün sabit objelerden günümüze ulaşanlar arasında en seçkinleri, dairesel holün
tepe penceresi dışında, camlı duvarlar ile bahçeye açılan büyük salondaki du\'ar
çeşmesidir. Büyük salonun, zengin mermer süslemclerinin zarifligi. o yıllarda
Alman Alodeme Bauformen dergisinde yayınlanan bazı sofistike iç mekanların
begenisini yansıtmaktadır. Ayrıca Hıdiv'in ogullarının yatak odalarına bitişik
banyodaki çini kaplamaların sülün ve başka kuş figürleri ilc bezenmiş karaları da
degerli parçalardır.
ı9 ıo Agustos ayında saraya kabul edilen Pierre Loti, modernist tarzdaki
herşeye karşı radikal tutumunu tutarlılıkla sürdÜrerek, yapl)1 şöyle kötüler: Mı\lısır
Hıdivi'"iıı yeşillikler içi,u[e kaybolan bir yazlık saray' 1'ar.Alı! Be" «)T1ldıkla1tsoııra,
tepeııin iistiiue, saat kulesi 01011 yeııi bir tanesini inşa ettirmiş; orada", u:ak
soııstlzlara, hir tarafta Karade,liı'e, diger tarafta Marmara'wıı mal'isi fizerimit' bı?lireıı
J.~tmJbul'Ullsilik silııetine bakıyor olmalı. [... ] Dalıa öııce gÖrPııedigim ını ye,,; sara)
74-16 A.laseiac çok şmafatlı, aııcak alt taraftaki yogım bitki örtüsii içi1Je saklaııUJlş ökisirıi It'rei"
tarafından ikb<:k'trki Hıdiva
Sarayı için satın alınan ederdifll; o daim orY~l1talçizgilere salıip; aynca da Iluliı' Hazretlt-ri ',eııi 11lI:.unwl1
Bugarri mobilyalar. orada Iwhul ederdi; degişikliklerdel1 hiç llOşlmwlı)'onm/ ..,)"

176
Art Nouveau
Ahş--'ap'- _
Konutlar
1 Faik Bey ve Bekir Beyahşap evleri. Köybaşı Caddesi
no 81, Yeniköy, 1895 dolayları.
Istanbul'daki Ahşap Yapıların Sürekliliği

yangınıam ka"ı alınan önlemler, zamanla ahşap yapı sisteminin yerini tu~la du-
vann almasına neden oldu. ı9. yüzpI boyunca çeşitli yapı yönetmeliklerinde
yer alan bu önlemler, yo~un yapılaşma alanlarını kapsıyordu; ayrı binaları, konak.
yalı veya köşk gibi geleneksel tipolojiye dahil yapılan içermiyordu. Tekrar tekrar alı-
nan bir çok yasal karar fazla sonuç vermedi; Istanbu!"un kentsel gerçe~ine dikkatli,
Le Corbusicr gibi bir gözlemci 19 ıı )1lının sonlarına dogru şöyle bir belirleme yapı·
rocclu: u/stanhul sıkışık bir yerleşke; insaııoglwıa ait mitH" evler ahşap, Allah'", biitihı
ederi taştan"1. Ayrıca ekliyordu: "Çok sıkışık dakulu Jstmıbul'dn yangm oldugUUM
tam bir felaket. [... ] Nerede ise her giiu Ya/uyor. Eger rÜzgar -l'e de siıısi eCdllmıdır-
malar- da varsa Istanbul bir çırpıdn yok oluyor. Bıı, Wyler tirrertici ve görkemli. Biz.
Aınıpalılarm, dehşette" açılmış gözlerle i:ledigi hayrete dÜşiiren bir ateş kıı)'ua&J. 011-
lar ise, btmtm alınyazısı oldugwJU duşHlıerek alederi kelUli halleriııe bJrakmışlar. Suç
artagı geceniu içiude THrk nıhu tevekkHI ile doua/JmJş [.. ,] Hatta, Im keııtiu her dört
)llda hir, )'eui bir kahııga sahip oldugu söyleuiyor! lIaızlaml çevirdigi IJiiyiik camilere
hiç birşey dokwuUJIJyor. Alet,ler alwuW kaymak giIJi JşJldıyorlar. her Zlmıaııkiııdeu da-
ha da gizemli, Allah'm sapasaglam tapınakları!" ı,
Ahşap konstrüksiyonu terketmemek için gösterilen direnç. yazgıcı bir boyun
eğmeden dolayı degiı. çabuk tahrip olmasına karşılık masrafı az ve yapımı kolay ola-
rak özetlenebilecek avantajlarından kaynaklanmaktaydı, Le Corbusicr'nin ima etti-
ği gibi kısa süreler içinde kabuk de~işimi mümkÜn oluyordu. zira "ahşap teknoloji~
si. -i\1aurice Cerasi'nin de üstünde durdu~u gibi- kendi bozulabilirli~,inin do~ur-
dugu sorunlara, gene kendi geregi gibi çözümler saglıyordu"', Yanlamalada destek-
lenmiş kiriş \'e dikmelerden oluşan taşıyıcı iskelet ve ayrıca. yapının genel statip;ine
destek veren yatayahşap kaplamaların iskeletc dogrudan çakılması ilc kurulımış i,'
ve dış duvarlardan oluşan strüktür. alevlerin yerle hir ettigi yapı dokusunun yeni-
den hızla yenilenmesine olanak veriyordu. Kullanılan ahşabın miktarında ve yapı
malzemeleri ilc becerikti ustaların saglanmasında tasarruf ınümkUn oldugu için de.
179
inşaat kısıtlı masraflarla gerçekleşiyonlu, Ancak bu sistem. bUtçesi kısıtlı <ıilcINi
ISTANBUL 1900

2 Ikizohşop~vfer.lst3syon Caddesi no 29, Yeşilköy.

3-4 Raimondo O'Aronco, C~milB~y
Evi, ~3ziçi ctphesi v~ bahçeden
görünOş.Kireçburnu Caddesi no 4-6,
$arıyer, 1903.

5 Raimondo O'Aronco,
Cemi! Bey Evi, mefdiven.

181
ISTANBUL 1900

yangın tchlikesi ilc brşı brşıya bırakmaktaydı. Ötel'andan, çok kez denenmiş bu
yapı sistcmi, ısı yalıtımında avantaj saıtlamakta idi: Ahşap iskeleıin kirişleri arasın-

daki boşluklar scyrek olarak pişmiş-pişmemiş tuı;Ia veya taş ilc doldurulur ya da ta-
şıyıcı sistem ilc yatay bplama byıdarının arası boş bırakılırdı.
ıttihat ve Terakki Cemiyeti'nin izledigi yabancı borçları durdurma politika-
sı, yapı sektöründe dışandan malzeme ithalini sınırlamak için kendi kendine yeterli
yapı sistemlerine gcri dönülmesi ni destekledi. Böylece, ahşap Türk evinin, 20. yüz-
yılın ı920'1i yıllarında başlayacak yeniden gelişimine destek vermiş oldu. Bugün ha-
lcn ayakta kalmış çogu ahşap mimarinin tarihinin bu döneme ait olması mümkün-
dür. Afife Batur bu saVl şöyle dogrular: "Mal sahiplerinden alınan bilgilere göre, bu
yapıların büyük bir kısmı 1900 yıhndan sonra, özellikle de 1920 dolaylannda inşa
edilmiştir"; aynı yazıda bu yapılann çogunlukla ı905 ile ı920 yıllan arasında ger-
çekleştigini belirtir'. Batur'un diger bir gözlemi de şudur: "Bu yapılar, yabancı mi-
marlar tarafından inşa edilenlerin tam tersine, sadece bazı mahallelerde yogunIaş-
mamıştır. Bunlara, 1920 yılına kadar, Istanbul'un aşagı yukan bütün konut bölgele-
rinde rastlanır: Sarıl'er, Arnavutköy, Beşiktaş ve özellikle Kadıköy, Üsküdar.
Anadoluhisan, Beylerbeyi. Beykoz v.b. "'.
Ahşap yapı tekniginin sürekliligi, ıstanbul'da. Cumhuriyet'in ilanına kadar
-daha sonra da tek tük örnekleri ile- yerel yapı gelenegindeki tipoloji \'e morfolojile-
rin kahcıhgının ncdeni oldu. Bu kalıcılık, özellikle Bogaz köylerinde \'e ~Iarmara'
daki adalarda kentsel peyzajın kendine özgü bazı özelliklerinin korunmasına katkıda
bulunmuştur. Gene de, ı9. yüzyılın sonundan itibaren Türkiye'de gittikçe artan bir
ilgi görmüş kır evine ait yabancı modellerin etkisi ilc hayat 'Iı Türk c\'İnin ugradı~ ıi-
polojik ve nıorfolojik degişimlere karşı büyük bir engel de oluşturmamıştır. Tipoloji
konusunda en büyük degişiklik. iç avluya açılan \'e mahremiyet in korundullu kafcsli
pencerelerle sokaga kapalı geleneksel merkezcil cv şemasının. Batılı yaşam tarnmn
özcntisi ilc terkedilmesi olmuştur. Evin dış mekana dogru açılması sürecinde. gele-
neksel ortak mekan olan hayat'ın yerini balkonlar. \'ernndalar. geniş camlı çıkmalar
alırken, Batılı pitoresk modeııerin etkisiyle bclvedcrlcr, çatı terasları ve çatı katlan
gibi yerel geleneklerc yabancı ögeler de belirmeye başlamıştır. Plan şemalarında,
dagıtım çekirdegi vc cv yaşamının başlıca çekim merkezi olarak sofa işle\ini kaybt.......
derken. Batı kılavuz kitaplarındaki şemalar dogmlıusunda koridorlu mekins...1.1 d~\~l-

lım dÜ7,enlcmelcrinc gc<;ill1liştir.

Daha ı 9. yÜzyılın ikinci yarısında, ahşap Türk e\'i mimarisinde. tarihsel üs~
lupçulugun (ç,n. hisıorisizl11in) •..
·tkisiyle Cl'phe tasamnl.mnda. klasik Üslupbnn "-.....
ya barok kökenli biçimlerin kullanılmaya başlandı~ı öııı~mli dı~~işiklikler görÜlür.
Bunlar. ilk anda. lınparatorlu~un yÜksek gÖrevlilerine veya "\'rupah ('ı'm~l;ltlı'rin dit
tabakasına ait konutlarla sınırlı kalmıştır. 11"'r tnrlü gÖstı'rİş \"t,' lX'll·ml ..•.k·n ~lTInmış·
IıAı başlıca etik {k'~eck'riolarak benimsı'ıniş Tnrk l'\'1 gdı'nı'Aııll' ;lykırı düşı'n cı~phı~
s(lslı'meleri, Özelliklc Osmanlı cc\'h':ıl akımı Sıfasmda. orta sınıfın konutl~ırımb dJ
T82 yaY~lIllaşmıştır. Yilıyılın başında. nuo \\'u).!.ıwc'in Ernst Lkhthlau "ı' Kul l\briJ
 ART NOUVEAU AHŞAP KONUTLAR

Kerndle gibi bazı ögrendlerinin Türk cvine duydugu ilginin temelinde hacimleri n
ustaca plastik dagitımı ilc dengelenmiş sadelik anlayışı yaımaktaydı. Kendi cvinin
özellikleri ilc özdcştirme arzusu, Osmanlı reyil'al anlayışı sırasında ortaya çıkar yc
Batılı yaşam tarzlarına uyarak modernlcşmc kaygısını tatmin etme cgilimindc olan
degişim içindcki bir toplumun bcklentilerine ccvap vcrcn Art Nouveau ilc domga
ulaşır.

Art Nouveau'nun Türk Ahşap Evinde Uygulanması ve Gördü~ü Ra~bet

.i stanbul'da Art ~ou\'eau ile ilgili ilk etütlerden bu yana, halyan Liberty Üslubuna
ait -başlıca florcal biçimlcri ilc ifade bulmuş- sÜslemc modelıcrinin \'e de Viyana
Secessimı Üslubuna ait olanların güçlü etkisinin altı çizilmiştir. Istanbul'a naklediI-
miş bu üslupların "dıŞ" (eksteriyör) \'c "elden düşmc" özellikleri dc vurgulanmıştır.
Örncgin, David Gebhard şöyle gözlemler: "Avrupa'daki Libcrty ve Secessionist bir
çok mimari, dogdukları yerlerde kompozitif açıdan yüzeyseidi ve kolayca anlaşılaca-
gı üzere, Istanbul gibi periferik alanlara ulaşıncaya kadar geçen süre içinde, süsle-
mc ayrıntılarının daha çok sulandınımış bir dış uygulaması haline geldi. Liberty tar-
zında çalışan Istanbullu mimarlar bilinçli olarak modern bir üslup -Türk ulusu için,
20, yüzyıla götürecek yeni yollar açan bir üslup- yaratmayı öneriyorlardl. [... ] 6 Ahşap ev, cepheden ayrıntı. KuruÇtşme
Caddesi no 13, Arnavutköy.
Libertl' ilc tanışıklıkları tamamen elden düşme idi, Raimondo D'Aconco'nun yapıt-
ları aracılıgı ile olmuştu [...] ayrıca kuşkusuz çok sayıdaki Avrupa yayını ile'~'.
Istanbu!'un konut yapısında replikler halindeki çok kullanılmış formülleri
ile bazı Art Nouveau süslcme özellikleri; sadece kitaplardan ve mimari dergilerden
vcya süsleme modellerine ait rcperıuvarlardan degiı, aynı zamanda, resimli gazcte-
ler vcya posterlerden takvimlere, nota albüm kapaklarından kartpostallara degin di-
ger grafik çalışmalardan kaynaklandıgı izlenimini verir. Batılı tarihçilcr tasarımda
çogunlukla takliıçi bir tavrın egemcnligini, özgün üslupsal çalışmaların eksikligini
ve yabancı modellere bagımlılıgı gözlemlerken, Türk araştırmacılar ise, Art
N"ou\'cau üslubunun Türkiye'de yayılmasına ortam hazırlayan ve yerel geleneklerle
süreklilik saglayan ögeler üstünde ısrarla dururlar. Örnegin, Dogan Kuban, Art
Nouveau bezemenin Türkiyc'de tutunmasına makul "tarihi" bir neden olarak, zaten
pekişmiş bir begeniye uygun oluşunu göstcrir: "Üslupsal evrelerin sonuncularından
en önemlisi, yerel bir özellik kazanan Art Nouveau'dur [...]. Tıpkı, 18. yüzyılda
Rokoko Üslubu gibi, Türk duyarlılıgına uygun düşmüştür. Nitekim, iii. Ahmet'in
saltanatına (i 703-1730) denk gelen Lale De\Ti'nde, na,üralistik floreal bir bezerne
Türk süslemelerine önemli ölçüdc egemen olmuştur, 18. yüzyılın başlangıcındaki
bu florcal bezemc, geleneksel süslemey~ ait hcr türlü izi silen Türk Rokokü Üslubıı
ile ebedilcşmiştir. Türk Rokoko ve Bacok üslupları basit taklitler degil, yerel sanat-
çılann yorumlandır. Topkapı Sarayı, Abdülhamit'in saltanatı (i 774-1789) ve daha
sonrasına ait ola&anüstü XV. Louis Üslııbu örnekler sergilerkcn, bunun uyarlanmış 183
ISTANBUL ı900
7 Ahşap ev. Kuruçeşme Caddesi no 11-13,
Arnavutköy. 1986 yılına ait bu foto~rafta,
Kuruçeşme Caddesi no 9'daki evin
rökon5trüksiyonu belgelenmiştir.
8 Ahşap ev. Kuruçeşme Caddesi na 11-13,
Arnavutköy. {1996 yılına ait foto~raf).
9 Ahşap ev. Kuruçeşme Caddesi no 1"
Arnavutköy. (1996 yılına ait fot~raf).
184
ve deg,iştirilmiş versiyonu ise, Türk fizyonomisi kazanarak her tür yapıda rastlanan
ortak bir kullanım sergilemiştir. Bu asırlık yerel deney de, Art Nou\"eau üslubuna
aİt flarcal çizginin kabulüne giden yolu açmıştır"',
Kubao'm söz eUigi özümseme becerisi, stilizasyan biçimlerinde (her ne ka-
dar çeşitli durumlarda bazı floreal mimari bezemelerin. gelenekselOsmanlı model-
lerinin işlenmiş Iıali oldugu sa\"unulabilirse de) ortaya çıkmaz. Daha çok. Arı
Nouvcau süsleme repenuvarımn, ahşap yapıların o kendine özgü inşaat tarıına \'eya
yerel ustaların malzemeyi i'şleme tekniklerine uyumlarında görülür. Gene de. ahşap
Türk evlerindeki süsleme biçimlerinin bu etnik özelligi. diger ülkelerde rastlanan
örneklerine göre daha az belirgindir. i\lodcrnizm'dcn esinlenmiş önemli mimari ge-
lişmeler kaydedilnıiş Rusya. Finlandiya \'eya i\laearisıan gibi ülkelerde. ahşap e"de
sıkça rastlanan, Türkiyc'de de özel bir yer edinen bir olgu. sÜslcmenin tamamıyla
"üstyapısa!" görevc sahip olmasıdır. Çok seYTckolarak. taşI)1CI sırükllİrü oluşturan
bölümlerin tamamlayıcı bezeıncieri olarak görülür. Kolonlarla beraber geleneksel
kolon başlıg,ının ycrine kullanıldıklarında dahi kendi mutlak bagımsızlıklarını koru·
ma cg:ilimindcdirlcr. Arnavutköy'Ün Kuruçeşme Caddesi'nde bulunan ('\"de oldu~u
gibi belirsiz biçimsel yo~umlara kaçtıkları durumlarda bile. Burada. giriş bOŞıU~ll·
nun, birinci kat cumbasının ve ikinci kat balkonunun kare kesitli basit dikıneleri
arasında, kolon başlıgm) andıran bir hr;se-soleil (ç.n. Fr. gÜneşkıncı) yaratmak için.
Art Noııveau kesıneler açılmıştır; ancak bu kesmcll'f daha çok bü\'ük bir ıÜlü çag-
rışımdar ..
ISTANBUL 1900

Art NOUVC3U cephelerde süs)cmcnjn varlıgı, kapı ve pencere kasalan, bal-

kon parapetleri, destekler, treillages (ç.n. Fr. kafes) ögeler ilc sınırlanmıştır. Açıklık,
loca \'e balkoniarı kısmen kapayan bu süslemelerin amacı, yabancı bakışlardan
mahremiyeti korumak degiı, güneşkıran işlevi saglamaktır. Süslemeler, kat silmele-
rinde, komişlerde ve duvar köşelerini koruyan dikmelerde daha az görülür; iç me-
kanlarda ise, özellikle merdiven tırabwnlarında yogunlaşır.
Pencerelerin biçimi, genellikle, Arı Nouveau üslubun getirdigi morfolojik
yenilikleri yadsıyarak geleneksel dikdörtgen tipi korumuştur (Kuralı dogrulayan is-
tisnalar olarak, Üsküdar, Gazi Caddesi'ndeki evin dairesel penceresi -aynca lS\içre
şalelerini andıran bir mimaride yersiz bir biçim- veya Büyükada, Kadıyoran Caddesi
no 3'deki evin pencereleri kabul edilebilirler). Üslupsal açıdan güneelligi yakalama
kaygısı, kornişlerin biçimlenişi ile açıklanır. Kıvrımh kenarlan ile duvarlann yatay
kayıtlarının düzeni arasındaki kontrast sayesinde cephelerde net olarak ortaya Çıkar.
Genellikle desenleri, aynı binanın içinde farklılık göstermez; en kötü olasılıkla.

10 Ahşapev. ~ncert:.lnşirah
Sokak. noll, Bebek.. Bu fot~rafta
görülen pencere kasası artık mevcut
d~ildir.

11-12 Ahşapev,cephe vt
cumbadan ayrıntl. Sata Sokak
no 20. Kadıköy.

186
-
ART NOUVEAU AHŞAP KONUTlAR

13-14 Ahşapev,cepheve
konsol deste~inden ayrıntı. Sahil
Yolu, Arnavutköy.

15 Ahşap ev; balkon. $ata Sokak

no 283, Kadıköy.

16 Ahşap ev, pencere.

Kefeliköy Caddesi no 43,
Sarıyer.

__ i ~ r----"
ISTANBUL 1900

18-19 Ahşap ev, genel görünüş ve

aynntı. Operatör Cemil Topuzlu
Caddesi, Kadıköy.

17 Ahşap ev, pencere. Gazi Caddesi,

Üsküdar.

ıBS
 ART NOUVlAU AH~AP 'ONUllAR

21 Ahşap ev. Karakaııak Sokagı, Arnavutköy.

20 Saroyr. kule penceresi. Bebek.

Operatör Cemi! Topuzlu Caddestndeki 'Cerele d'Orient'ın duvarları içinde kalan

,illada oldugu gibi. çeşitli boyutlarda tekrar edilir. Kornişlerin ve diger süsleme de-
taylarının yapılışiarı. tıpkı tekstil sanatlarındaki apıikeler gibi yapıya dışarıdan eklen-
miş olduklannı \1..Irgular. A}Tlca, genelde profilli ve tornalanmış parçalann montajı-
nı -bindirme yolu ile bile- yegleyen, çok scyrek olarak ranne oyma işlerine dayanan
süsleme biçimlerindeki basitlik. süslcmelerin yerel bir 7.anaatin ürünleri oldu~unu
göstermektedir. Öyle ki. işleme metotlarını degiştirmede çok büyük yatkınlık göstc-
rilemediginden. uygulama teknigi bir kere olgunlaşınca. alışkanlık halinde tekran
yoluna gidilmekteydi. Bu da, farklı yapıtlarda rastlanan aynı süsleme motiflerinin

varlı&ını açıklayabilir: Bebek'teki Hıdiva Sarayı'nın kule pencerelerinin ahşap kasa-

lan, ömegin Arnavutköy, Karakavak Sokak'taki bir evde kmşıml7 ...
1 çıkmaktadır.

Bu görüşler, bazı ahşap anonim yapıtların yaratıcıları V(' yapılış tarihleri

hakkında, gene de kesin d(>wulamaya veya yalanlamay-ı varmadan, bazı s.wbr yÜ-
rütme olanagı verir. Uygulanan süslcmc Ögesinin Özel Iigi , Art NouH'au sHslt.'lllcli
bazı ahşap evlerin, mevcut strüktUrlere uygulanmış bir rl·!>tyli,ıg oldukları sonucuna
götürebilir. Bunlar, mimarın kontrolU gerekıncclen yör(' l.anaatk1'lrlarının kolay )'01-

dan halledebilcccklcri işlemIerdi. Böyle hir tahmini, <ıhşap parçaların atmosfer ko- 189
ISTANBUL 1900

şul1anna karşı dayanma sürelerinin sınırlı oluşu destekleyebilir. Bir ahşap binanın
ömrii. Istanbul'un nemli ortamında. ı...aman zaman bakıma alınsa dahi, nadiren eııi
yılı asabilir. Bunun dışında. ahşap yapı tcknigi, eklerneleri ve hatta taşıyıcı strüktür-
;Jcn ;arçaların degişimini mümkün kılar, Bu yeniden yapmalar sırasında, başlangıç-
ta farklı biçimsel özelliklere sahip konutlara, küçük müdahalelerle bile bazı An
Nouvcau parçaların eklenmiş olması çok imkansız gibi görünmemektedir. Yöre 7..3-

n.'latkarlarının, Art l'Jouveau ögeleri küçük seriler halinde üretmesi ve montaj kolay-
!ıkları. sözkonusu üslupsal baglantıları kolaylaştırmakta ve mimarın uzmanhgına
başvurmayı gereksiz kılmaktaydı. Bu nedenle, bu binaların tarihlerinin saptanması
sorunlu olabilir, zira yapılış tarihini belinen bir belge olsa dahi, bu, yapının moder-
nİst görünüşe büründügü tarihle uyuşmayabilir. Art Nouveau bezemelerin büyük
bir kısmının avam kalitesi ve tekrar edilme özelligi, mimarların müdahalesi olasılığı-

nı ortadan kaldırmaktadır, Sadeee, 1900 dolaylarındaki A'TUpa mimarisine ait derin

bilgi birikimini yansıtan az sayıdaki yapıda profesyonel bir müdahaleden söz edilebilir.

Kemaleddin Bey'in Yaptığı çamlıca'daki Ahmet Ratib Paşa Köşkü

y ukarıda sözü edilen görüşler, Imparatorl~k'ta yüksek mevki sahibi kişilerin e"-
lerı ıçın geçerlı degıldır; bılgılerde bazı buyük boşluklar olsa da, bu yapıların ın-
şaat aşamaları çeşiıli kaynaklarla daha iyi belgelenmiştir. Floreal bezemelerle süs-
lenmiş (bu durumda ıtalyan Libert)' üslubuna aufıa bulunan) az sa~ldaki konak ara-
sında, 190 ı ve 1908 yılları arasında yapılmış Çamlıca'daki e" önemlidir, Bu konak.
1880 yılından sonra askeri danışman, 1882 yılında Deniz Nazın (sadece 2 gün için
de olsa) ve 1892 yılından ı908 yılına kadar Hieaz Valisi ve Kumandanı olarak
ıL.Abdülhamiı için önemli görevlerde bulunmuş tümamiral Ahmeı Ratib Paşa için
inşa edilmişıir. Ikinci i\leşruliyel'in (1908) ilanıyla. Hicaz'da demiryolunun inşasın-
dan sorumlu olduğu sırada yolsuzluğu ortaya çıkınca her türlü sorumluluktan azle-
dilmiş, mallarına haciz konmuş ve kendisi de Ege Denizi'nde bir adaya sürülmüş-
tür, Kısa süre içinde "Ulusal Türk Üslubu"nun en önemli mimarı olarak anılacak
Kemaleddin Bey tarafından tasarlanmış yazlık konagında yaşama izni paşaya veril·
memiştir. Istimlak edilen ve 1909 yılında i\laarif Nezareti'ne "erilen bina, Viyana
Theresianum Kolejleri modelinde bir kız okulu olarak düzenlenmiş; ('~itim de
Almanya'dan getirtilen ögretmenlerle desteklenmiştirll,
K:ıgir bir tahana oturan üç katlı büyük yapının, 53 metrelik uzunlamasına
yerleştirilmiş plan şemas', bUyük olasılıkla harem "C selamlık olarak simetrik biçim·
de ikiye bölünmÜştür, Bir çok açıdan önemli tarihi d('~ı'ri olan konak: hcrşı'yden
önce ahşap bir hinaya Arı Noııveau süsleme da~arcı~ının uygulamasında öncü bir
yapıttır. Öteyandan, Kemak,ddin Bey'in ilk dÖnemk'rinc .ıil nadir örneklerden biri
ve onun, dÖn<.'min Avrupa mimarisindeki gelişmek'rı' obn ilgisinin de bir kanıtıdır.

190 Bu ynpıt, mimarın üretim çizgisi dUşUnUldU~ündc ayrı bir tonda da okı. ulusal mi·
 ART NOUVEAU AHŞAP KONUTLAR

Q Konagı, arka
22 Kemaleddın Ahmer Ratıb. Poş
. BeYddesi,çamııca, 1901-1 908.
cephe. Acıbadem Ca

191
ISTANBUL 1900

24-25 Kemaleddin Bey, Ahmet Ratib

Paşa Konagı, üç koli u giriş merdiveninin
tırabzanı ve ana giriş.

23 Kema!eddin Bey, Ahmet Rotib Paşa

Konogı, ~ncere ve balkan.

192
 ART NOUVEAU AHŞAP KONUTLAR

26 Kemaleddin Bey,Ahmet RoM Paşa

Konogı. banyo Kuveti.

27-28 Kemaleddin Bey,Ahmer Rocib

Paşa Konagı, Vineray & Boch
firmasının yaptıgı çini karalarla kaplı
banyo tavan ve duvarları.

193
ISTANBUL '900

ınari hareketinin liderinin. di~cr Üsluplara yönelik düşmanca bir önyargı taşımadıgı.
nın göstergesidir. Art oııvc<ıu'yu karşı konulması gerek bir yabancı etki olarak gör-
memiştir. Kuşkusuz, ınalsahibinin de, mimarın seçimlerini koşullandırmada gözardı
edilemez rolü olmuştur. Tasarımda bir çeşit scçmeciligc götüren, paşadaki zerafet
ve incelik imaji sergileme arıusu, Batılı modalara uyum ve Avrupa sanat ürünlerini
hıllanma yoluyla ortaya ç,kmıştır.
Ahmet Hatib Paşa Yazlık Konagı'ndaki mimari dekorasyon objelerinin bü-
yük bir bölümü çeşitli Avrupa ülkelerinden getirtilmişti. Ana girişin karşısındaki üç
koııu büyük merdivenin küçük kolonlan, küpeşteleri ve tırabz.an avizeleri ;-'Iurano
kristalidir. Duvarlarından başka bazen tavanlan da çini kaplama ile örtülmüş banyo
odaları, i\lettlach'dan Villeroy & Boch firmasının jııgeııdsıil üslubundaki ürünlerin-
den seçilmiş örneklerdir: Bunlardan biri, josef i\laria Olbrich tarafından çizilmiş çi-
nilerle yap,lmış frizdir'. i\lodernleşmek için önemli bir çaba harcadıgı çini gibi bir
sektörde dahi, Türkiye'nin eski geleneklerini yüceltmekıense paraendüstriyel dü-
zeylerde de olsa yabancı ürünleri kuııanmas, bir ayncalık göstergesi olarak kabul
edilmelidir. Bu konagı biçimlendiren özen, pencere kasalannın, balkon destek \'e
korkuluklarının, iç çerçevelerin !loreal bezemelerinden de okunmaktadır. Bütün
bunlar, daha az varlıklı sınıfların oturdug;u ederin Art i\'oU\'cau süsleme düzenlerin-
de fazla yaygın olmayan bir işleme teknigi ile yapılmıştır. ıÇ mekanda, birinci katta-
ki çift ,ükseklikli salon, bezerne detaylanndaki özen \'e ahşap işçiligindeki zerafet
ile kendini gösterir. Ikinci kat hizasına rastlayan bir galeri ile çC\Tilmiştir "c yaprak
29·30 Kema!eeldinBey,Ahmer Rotib Poşa Konagı,
pencere: dest~indc:nayrıntı ve pencere iç
bezemdede süslenmiş vitraylı tepe penceresi ile aydınlaulmıştır.
çerçevesi. Ahmet Ratib Paşa Konağı'nın tasarımına "c inşaatına rastlayan tarihler. Im-
paratorluğun yönetici sınıflarının. ıstanbul'da Art Nou\'cau'nun ya~,lımına ,"crdikle-
ri destege dair başka bir kanlltır. Varlıklı aileler, daha kısıtlı ekonomik koşuııannın
getirdiği gerekler içinde. onların üslupsal tercihleriyle rekabet etmişlerdir. :\rı
NOll\'C3u'nun yayılmasında. Imparatorluk yüksek düzey göredilcrinin katkıları. PCr3

vc Galata'da yoğunlaşmış Avrupalı Lc\'amcn burjm'azisinin üsıendi~li rol ilc eşit bir
biçimde degerlendirilmclidir.

194
 ART NOUVEAU AHŞAP KONUTlAR

31 Kemaleddın Bey,
Ahmet Ratib Paşa
KonO!J4 pencere.
ISTANBUL 1900

Büyükada'da Viyana Yankılan

okuz Prens adasından, Prinkipo olarak da tanınan Büyükada, başkent ile ada-
D lar arasında düzenli vapur seferlerinin düzenlenmeye başladıgı ı857 yılından
itibaren önemli bir yapısal gelişmeye sahne olmuştur. Özellikle geçen )'Üzj1Iın son
çcyrcgindc, mcsirc beldesi olarak. cn zengin Lcvantcn, Avrupalı ve i\.lüslüman aile-
leri için gittikçe büyüyen bir itibar kazanmaya başladı. Böylece Ada. tipolojik çeşitli-
lik ve üslupsal çogulculuk açısından çok önemli ahşap yapı örneklerini bünyesinde
topladı. Strüktür ve sÜslcmc arasındaki ilişkiye aİt çok sayıdaki çözüm, bezerne ko-
nularındaki zengin çeşitlernelerle birlikıe sunulmaktaydı. Bezemelcr: Osmanlı gele-
neksel motiflerjnİn sadık yorumundan, Art Nou\'cau süslcme üsIubuna yaklaşan
akıcı çizgili. içiçe girmiş egrisel çizgili, dalgalı veya eOllp de fol/et (ç.n. Fe. kırbaçımsı
bir Iıareket) ile biçimlenmiş haline degin birçok durumda görülüyordu.
Korunmuş yapılar arasında. Kadıyoran Caddesi no 3'teki ev eşsiz bir yapıt
olarak ortaya Çıkar. Avrupalı üstadann biçimsel repertuvarlan arasındaki uluslarara-
SI degiş-tokuş ve yerli yapı sistemleri ile ithal süsleme düzenleri arasındaki birlikte-
lik açısından önemli bir belge sayılmakıadır. Bu yapının esin kaynagı Viyana Ober-
St. Veit'te \Vinzerstrasse no 22'deki Olbrich tarafından Hermann Bahr için tasarla-
nan evdir (l899-1900). h. büyük olasılıkla. Ideel! l'01/}osefMaria Olbrieh adlı yapı-
32 Ahşapev. arkadan görünüş ve bahçe.
Kadryoran Caddesi no 3. Büyük.ada. tın ı899 veya ı904 baskıları ya da ı900 "Iında bazı foıograllarının yeraldıgı (fıg.
33 Ahşap ev. Kadıyoran Caddesi no 3. 91-92) Viyana'da yayınlanan Der Arcltitekt dergisi aracılıgı ile tanınmıştır.
Biiyüi:ada.
Viyana'daki binaya atıf burada kelimesi kelimesine bir tercüme ile olmuştur. Her iki
yapıda da, yerel geleneksel bir bina tipine Arı Nou,"eau koslüm giydirildigi \'e bu kı-
lık degiştirmede de benzer araçların kullanıldıgı görülür: çatı saçaklarını hacimlerin
köşeıcrine veya balkon parapetlerine birleştiren ahşaptan agaç profilleri gibi.
Büyükada'daki evde, bu ögeleri kullanış biçimi \'C stilizasyonlarında kuşkusuz
albrich'ten esinlcnilmiştir, Agaç profiL. Bahr VilJasl'na göre daha genişletilmiş n:'
görünüşü abartılmıştır, BÜyük olasılıkla yöre marangozları tarafından o~ulmuş bu
motif. aynı caddedeki ı4 nolu başk3 hir evde tekrarlanmasının da gösterdi~i gibi.
Ada 'da bir çeşit ragbet görmÜştür, Bu sefer, saçakahı destekleri ilc cephe kÖşelerini
Örten dikmcler arasında bag noktası olarak çift-ö~c haline getirilmiştir. Bu ikinci ('\'.
no 3'dckine göre daha az işlc..'nmiş hiçimlere sahiptir: binadaki di~('r a~Tıntıbr iSot:~
alhrich süslemc Üsluhu ilc..'olan tanışıklı~ı do~ruıamaktadır. Örnt:'~in, tdt't'" 1'011

J{)"~efAhırili OIlJriel, dldindı' rı'simk'ri olan, Stifft Vilbsı'nın (ı ,s9CJ)oturma ('KbSol

l(.1plsliçin tasarladı~ı sÜs!t'I1lt.,lcrihatırlatan giriş kapısına işIı'nmiş g,ül lOmurcukl.lTI
veya Seccssionhaus Ilıimarının yapıtlarında rastlanan ,i/g.i1eri yeniden yorumlayan
vcranda ve giriş locasındaki dikmderin bitiş dalları ~ibi.
albrich'in yapularııı<ı güstı'rikn ölL,1i1~iııin nedenleri. ~\h~.ıp TÜrk yapıb-
rıııdaki s(Jsk'll1c jj~ı,ıı'rinin Ill'r ,;ımanki UY~Uı.I111.\
nwındu ~Ö/ÖnÜl1l'.ılınırsa ıbh;ı
iyi anlaşılır. Ilinlı'rhruhl'dl'ki Fril'dm'lIl11 \'illasl'nd.lIl (l,sllS-lll)) StilTt \'ilbsı'na H'

196
Konsolos ı.adislaııs \"()il i )irS/lay'1I1ı',"inin il•'. I1wk.1ndll/ı'nlel111'sindt:'n (ı 899) Ibhr
ART NOUVEAU AH~AP KONUTlAR
ISTANBUL 1900

34 Ahşap ev, binanın köşesindeki

aQaç profiL. Kadıyoran Caddesı no 3,
Büyükada.
35 Ahşap ev, binanın köşesindeki
aQaç profiL. Kadıyoran Caddesi no 14,
Büyükada.

36 Ahşap ev, demir parmakWdl bahçe g'riş bOıS!.

Malül Gazi Caddesi no 2. Büyükada.

198
 ART NOUVEAU AHŞAP KONUTlAR

37·38 Ahşop~v. pencc:reden ayrıntılar. Yılmaz

Türk Caddesi no 22, Büyükada.
 ISTANBUL 1900

Iİ
Iİ
i
i

39 Ahşap ev, suslcmc: ayrıntıları. Yılmaz
Türk Caddesi no 22. Büyükada.
200
Evi'ne degin, [deeli 1'011 lose! Maria Olhricl, ei/dindeki resimlerde de sergilenen
albrich'in ilk yapıtları, ahşap cephe takılannın kullanımına ait çeşitli çözÜmler
önermektedir. Bunlar, kapı \'c pencere kasaları. katlanabilir para\'nnalar. açıklıklı
bölücü duvarlar, iisderine basık kemerlerin hindirildigi profilli dikmek'r. ça~daş mi·
mari dilde "parete attrezzata" «;.n. lt. gerekli ögelerle donanmış dm'ar) diyı~t,mımhı·
nan, mobilyaların lakılclıgı lineer çepersel kaplamalar gibi dm'arb b.ı~bnt11ı ama on-
dan açıkça <ıynlmış ögelerdif. Bnzcn bu cephe takılan yalnızca sil:dı~ını~aın.l(lıdır.
lar, ancak mimarinin ve mobilyaların sade \'c gl'lcnı'kscl biçimlı'rinı' Art j\'oun.':lU
maskesinin uygulanması açısından önemli gÖrt..'v!eryÜklenmişladir. Gt..-'Ilellikleiç
mck.1nların ~biçill1sel bctimlcıımeleri dışında~ d;:1~uımmd;l d;l oııemli işlevleri ,,,lr·
dır: bÖlÜnmeleri işaretk-'r vcya ayrı köşdt..-'ribt.-'lirlı-'r1er,Bı'nıa ahşap cepht..-'ıakı:-;ıör·
neklcrinc Josd Ilofrınann'ııı yapalarında da ra:-;ıh1l1Ir:Örne~iıı, Sı'ct.':-;sion'tın lxw
sergileri ho'in yaptl~ı dOzt..-'llk-'IHl'Il'r "eya Ilolwnberg yakııılanndaki. 1\1111
 ART NOUVEAU AHŞAP KONUTlAR

\Vittgl..~n::'1I..~in
için (k~iştirilt'n "Bt.'rgerhöhe" kır evinin (ı 899) iç mek;lnları ya dn
Gust~lH' Sl..~rrurkr-Bo\'y I..'\'inin iç mekanları, özellikle de ı900 Paris Uluslararası
Sergisfndeki Pa\;l!on Bleıı. Ancak Istanbul'daki hiçbir mimar, istikrarlı ve yaratıcı
biçimde albrich'in ilk dönemine ait uygulamaları dcn(.'(li~igibi di~er!erinin sundu-
~LL olanakları keşfetmemiştir. Tck aile evleri \'e iç meldin projeleri. ahşap TÜrk evle-
rine uygulanabilir sÜslenıl' modellerinin alınabilece~i bir repertuvar olabilirdi, sade-
ce strüktür-cephc takısı ikilcmi için de~i1 ayrıca cephe süslemelerinin imalatındaki
kolaylık için de, Florl'al ve bitkisel biçimlerdeki stili7..asyonlarıgeometrinin özÜne
götüren bir senteze ulaşma iste~inin ifadeleri olarak yeniden üretilebiıml'leri için
öyle çok ince zanaat becerileri gerektirıniyordu. Genelde albrich'in kullandı~ı ah-
şap ögelerin profilieri, ahşap yapıların süsleme düzenlerinden sorumlu Türk maran-
gozlar arasında oldukça yaygın bir işçilik yöntemi ilc gerçekleştirilebiliyordu.
Gene Büyükada'da, Viyana sÜsleme sanatı repertııvarından alınmış, yerel
zanaatkarların itibar ettikIeri başka ilginç bir örnek de, i\ lalü! Gazi Caddesi na 2'
deki bir geleneksel cvin demir giriş k..:,pısıve bahçenin demir parmaklı~ıdır. Bunlar-
da, ana süslemc motifi olarak, albrich ve Hoffmann tarafından yapılan çeşitli sergi
iç düzenlemelerinde yeralan Secession amblemine benzer arma!ı daire biçimi kulla-

nılmıştır.
Alman Jugendstil ve Fransız-Belçika Art Nouveau üsluplarındaki bitkisel
biçimlerin soyut yorumuna daha yakın bir örnek de, Yılmaz Türk Caddesi no 2tde-
ki e\;n alışılmışlO dışında bir işçilikIl' yapılmış süslemeleridir. Rilinen komiş tipleri-
nin yerini tel tel öğelerinin birbirine örüldüğü alınlıklar almıştır, Açıklıkların üstünü
örten eğimli yüzeyler damlalarla son bulur. Balkondaki, zengin eğrisel çizgileri ile
adeta Victor Horta \'e Hector Guimard'ıo süsleme esintileri ilc yarışmaya talip
treillage öğesi çok ustaca kullanılmıştır.

Boğaziçi Köylerinde Ahşap Art Nouveau Mimarisi

hşap Art Nou\'eau mimarisinin, Istanbul'un her tarafına, özellikle Boğaziçi'nin

A Asya \'e Avrupa yakalarındaki köylere dağılmış zengin mirasından günümüze
fazla örnek kalmamıştır. Bu ahşap yapılar. en az Büyükadadaki örnekleri kadar il-
ginç bir biçimde ArnavutkÖy'de yoğunlaşmaktadır. Art Nou\'eau evlerin arasında
dikkat çeken, Dulkadirogulları Sokak no 4'deki evde, kendine özgü güçlü bir özellik
yaratma çabası, basit yüzeysel bir işlernil' modernist bir maskenin cepheyc takılma-
sıyla sınırlı kalmamıştır. Bu özellik, mahallede görülcn diğer çözümlere göre daha
yenilikçi hacim düzenlemesi ilc sağlanmıştır. Boğaz köylerinin cvlerindc vc Ama-
\'utköy'dekilerde, cumbanın çıkma yapan hacmi, ccphenin lam merkczine veya ek-
senden kaydınlarak yerleştirilmiştir. Sıkça rastlanan bu düzen, yapının dilşeyliğini
vurgulayarak iki veya üç kat halinde gelişir vc genellikle de bir balkon vcya loca ilc 201
son bulur. Dulkadiroğulları Sokak'taki cv, bir bodrum katı, yükseltilmiş giriş katı \·c

.ııııl
 ART NOUVEAU AHŞAP KONUTlAR

40-41 Ahşap ev, balkon. Dulkadiro(ıulları

Sokak no 4, Arnavutköy.
- --"', ••... ~-
42 Ahşap ev, genel görünüş.
Dulkadiro(ıulları no 4, Arnavutköy.

Ilm
!!!~ .•
"tu

r-~::-' i:""cn
ISTANBUL 1900

birinci kanan oluşur. Geleneksel 'hayat'ın yeni yorumu. cepheyi, geri çekme ilc vur·

gulanmış Üç parçaya bölcr: Iki yan clImbanın ortasında yüksckligi ile yandaki ha-
cimleri aşan ve giriş holünün oyug,una egemen olan merkezi balkan. Hacimleri to-

padanmış hayat'lı Türk evi ög,retisi, bu yapıda, simetfiye ragrnen, ustaca tasarlanmış

bir öne çıkmalar ve geri çekilmeler, başlar ve dolu!ar düzeninin ve de kat komiş!eri-
nin ve çatı saçagının kuvvetli çıkmasının yarattıgı dinamik plastik kalite yoluyla
kendini belli ediyor. Basit bir dekoratör zanaatkarın dcgil de, bir mİmara aİt tasan-
ının saptanabildigi çok az sayıdaki yapıtlardan biri oldugu kesindir. Aynı sonuç, Sa-
rıyer Kefeliköy Caddesi no 43'deki simetrik kompozitif şemalı evden de çıkarılabilir.
43-44 Ahşap ev, genelgörünCış ve Oldukça alışılagelmiş çözüme göre girişin üstünde bulunan birinci kattaki, merkezi
balk.onlardan ayrıntı. Kefrliköy Caddesi
no 43. Sarıyer.
konumlu balkana, kubbe ile örtülmüş bir teras biner. Bu iki yapl~l yaklaştıran özel-
ART NOUVEAU AHŞAP KONUTLAR
ISTANBUL 1900
 ART NOUVEAU AHŞAP KONUTlAR

45 Ahşap ev. balkon. Kadri

IIkay Caddesi no 19. Yc:şilköy
46 Ahşap ev, çatı katı .
balkonu. K~dri Ilkay Caddesi
no 29, Yeşılköy.
ISTANBUL 1900

47 Ahşapev, balkan.
Yeşil Zeytin Sokak no 2,
Yeşilköy.
 ART NOUVEAU AHŞAP KONUTlAR

lik. pencere b.salarında. balkanların parapet \'e treillages ögelcrinde albrich'ten

csinlcnıııiş silsIcille motiflerinin kullanılmış olmasıdır.
Bunlar gibi yapılar hakkında, Afifc Batur'un yaptıgı gözlem çok anlamlıdır:
"Burada önemli \'c bahsc deger olan. dışarıdan getirildigi halde biçim \'e tasarım
açısından yerli olmalandır"'o, Bu düşÜnce ile aynı çizgide. Dogan Kuban konuyu
şöyle pckiştirir: "Osmanlı başkcnti, ahşap mimarinin son scrpilmesinde seçkin bir
Art Nou\'cau yorumu sergilcmiştir, [...] Bu sanatın coşkunlugu vc canlılıgı. başken-
tin kozmopolit havasının ifadesidir. Arı Nouveau süslemecilik bütUn yönleri ilc ve
her tUr malzcmede modardı. ancak ahşap eve uygulanışı ona bir Türk özelligi kattı.
Türk marangozların. nerede ise bir dantel gibi işleyip çok zevk alarak ugraştıkları bu
iş. onlara süslemecilik konusundaki yeteneklerini sergileme olanagı verdi. [...] Ve
bu son mutlu nota ilc Türk evi gelenegi. aşagı yukarı dört yüzyıl süren yaşamının
sonuna geldi"".
Bu sonuçlar birkaç sak.ınım ile dcgerlendirilmclidir. Art Nouveau, ancak,
Osmanlı Imparatorlugu'nun çözülme yıllarında, kendi ulusal kimligini korumanın
yanısıra. Batılı modeııere sıkıca baglı modernleşme arzularını bagdaştırma-açmazın·
da olan Türk toplumunda belirgin bir "gölgeolay" (epifenomen) olarak kabul edildigi
takdirde, bu görüşler paylaşılabilir.

209
Ekler
Dipnotlar Giri~
proı:e\\u, urhani.liqul."s cl le vi.••• ll/.earchitecıural au xıx..
('virt'nin notu: Türk~'t' llll"til1(lt', Iırnak içimlt ..ki ilalik sii:·de -. I'rt'nıii>re Rt'"CQlllre frıtnıwrir"uıle sur l'Empirl'
Ol/mıum .•.• ciı., 5. 193-99; J. Tekeli. MNil1l"leenıh Cenıury
••Imul.ır. kilabııı YiIl.Jrmltl ö/l/.tln mt"lind(· Fr;tfl\ı/c;a olarak Yl."r
n:ıı.liıti böli.lml(·rdir. G('nd\I\' uıu n P;lr;'K•.••n"r ı,(jı konu\t1 tramform"ıion {Jf hlanbul m(·ıropolitan ~r('aM.der.
oldu$tu i~'in Ttlrkç(''y(' çt·\Tilmd(·ri. mdnin ~ıkıcılı~ı açısınd ••n 1'. Dumonl. F. (;('OrKl'Oll. ap. ciı .• s. 33-45; 1_ Çelik, ap. çir .•
d,ıh,ı uyı;ıun Iıulunmu~ıur. s. 67·73. 96-9,
G(·ıı •.' ö/gtlıı ııwıind(·. (liAl'r dill('rdl'n almaıı söıeok]"r, i~ Ihid .• S. XVi.

1/"'n'kliAindt' r.mbnn" çevirill'ri writ"rl'k, oldu~u gibi -ya i., n. Gebhard. -R ••imondo DAronco (' rAn Notn:eau in
Iım;ık içiııdl' )~dd;ı ıırp"ksıı haliyl ••- ilalik oLır:ık TOrkçe'ye Turehia~. Li\rclıilt'flura. Croıwche e Storia. XII, n. 137. Man
akı;ın]mı~ur. 1967,s.761.
ı P. Loıi,ır. [)tfwrıdııml.ı~: wPlum LWS luırems tııres 2fJBkz. P. Tup,lacı, nı, Role uf iM Ba/ian Fa",il, iıı
OO'IIC'PIIIJ(lmim. Ca]manıı-L.e\')'. Paris 1920.5.26. 10,31. OltOlIlU" ı\rclıiı«ıwre. Yeni Çı~r Bookslore, Istanbu] 1990.
ı Ibid .•••. 55. s. 303. 395. 429. 662. 667.
l P. Loıi. MConsıaıılinopl •• Cil i 890M, VO}uJ:t's(1872-19/3), 21 Istanbul'daki halyan mimarlan için bkz. A. Satur,
R. Laffoııl 1991.5.317.331. Mhalian Nchilects arıd IstanbuL. En\itonmenLaI Design-.
• P. Loıi, ır. DMıdıanık ...• ciı .• 5. 94. 215. 287. jO/ln/al oftlıl' 1slarnic Em;ronnıerııal Desigıı Rneardı Cmtrl' •
~ C. Fanlore. L'homnll' ,ıııi UMlIssina. Flammarion. Paris Viii, n. 9-10. 1992. s~ 134-4L
1943,s.22. II Amodin ve Bou\'ard pl~lllan için bkı_ Z. Çelik. op. cit .•
i> Ibid .• s. 82.80. s.107-25.
7 Bkz. N. ş..·ni. -Les Lcvaııtins d'lstaııbulıı Iravers les 1<9 Nisan 1900 larihili 11ıe Leı.'llnt Ilnlıldand fAm.m.ı
n'"cits des voyageurs du XiX•• siedeM• Premihe Re'ıeolllre Express Ga7.elesi. Türkiye'deki Alman seririnin katılımı ik de,
llıtfffUltiOllUle sur tEPllpire OttOl'uııı et la Tıırqltie MOllenU", II. Wi]helm·in. müh ••ndis Spitta tarafından sunulan
I,ısıitul NatiQIUII des Larıgues I't Cil'iliwıiOlls Orientaln, Konsıanrinopolis içiıı ç~me makeıini ineekdi~ni haber \"Crir.
,\faismı des Scie,lCt!S de filanınU", 18-22janım 1985. Daha sonradan Spina. uygulama a~masım direkt olarak
I. R«lıl'rdlt'S sur la t>i/leoltonuı,U": Le cas dıı quarfierde i;:]emeyecektir. Aynı g<17.ele.7 Temmuı 1900 tarihinde.
Galata. II. La tW ro'itiqıw. eooP/QPlliql&t' et socio-çulture/le de çe~menin inşasını yürütmek ilı'.ere Konsıanıinopolis'(' iki
I'E"'pireoltonlU'l iJ ttM'U" jl'lIPll'-lurqlU", Ediıioııs Isis. yabancı mimann (lıalyan \"e Alman) ~ldi~ni habn \-em.
Ist;mbul-Paris 1991. s. 161-9. In~at aym yılın aralık .a)1nda bilecekiiI' (bkz. T1ıt- un"'f
R Mekıup için bkz. M. Cavid Baysun, -Mustafa Re~it linııM ...• 29 Ara]ık 19(0). Thl' on-tal AdıY'11i5t'1'"-U
Pa~'nııı Siyasi Yan]an-. Tarilı Dngisi. XI. n. 15. 1960. Moııiteıır OrieIı4ıl Ga/.etesi de (7 T emmuı 1900) ~M-
5. 124-7; ç("\'. A Borie. P. Pinoıı, S. Yerasimos. inŞ/.larım )'Ö1U'1t!Ct'kmimarlann Alman Carliızik \"C' lulp.n
M

L '(kcidentalisatiOlI d"lstanlml au xıx,. sicele. rapport dt' Jos<:ph Antony [Giuseppe "ntoni, yaz.ann noıu] oldukLınnl
t<-'Chcrehe. &o]c J'Architecture de Paris-Ocfense. Şulxıı bildirir. Ancak. bu iki mimar d.:ıha Isl.anbul'a ~i~. ~ne
1989.5.26-7; bu ara~tınnanın s<:nlcıi için bkz. ObsemırQ;rl' a)Tıı gall'te (bkz. ThI'OrierıI<ıl Adt'e1tlst-rm. 8 !Imran 19(0),
urbuin d"lstaııbul. Lmrt.' d'infan'lUıiOlI (Illstitul Français Baron ı\ugust \'on Bieberstein'ın Ct:'ruut' törenine kallLı.nlar
J·Etud ••s Aııalolienn"s. Isıanbul), n. I. IlaJ.imn 1989. s. 7.10. arasında. -Alnuı,llIülı:iimrli'ııiıı, 'sJ.Jnll'UiiLıkil:nlt-ç~1PI("Pıiıı
Taıızimal dt"\Tiııdeki kelllsd reformbr hakkında ~eııcl bil~i illŞiUlıı içiıı RÖrn'kndirdigi ",imar oI.ırak Alman Schede'den
içiıı bho S. Yerasimos. MApropos dl's refonnl's urboıinl's des bah~(,dine ••• söıügt.~en di~'r ikisinin ~m·krinin tam oLınk
Tanı.imaIM• Vi/In ()fft)mc:m~"l iJ lafın ıle I'Eıııpirl'. dı·r. Duınoııı. ne olduAu açık d..ıı.ildir. Scheel<'. ~menin açılı~ kOnU}trN\Slnı
F. C("Otgl'OlI. L"llarmalı.ın. P;ıris 1992, s. 17-32.
Y;lp<ınkişi olarak b.ısırnh y.:r almı~lır (bkz. ML..aFonl.ıir1t' de
~ Hh.·L Çdik. 'ını, Rl"nlUlciıı8of Islaıılnıl, Portraiı of mı rEmpert'ur Cuil!aunıı'-, nı •• Lemnr H('1Uld...• 28 Oc.k 19011.
OUOnlUIICity irı II,t.'Ninl'Il'I"ltlı Ceıııury. Uııi"'l'rsity of çı'}nll'nin ;ıçıh~ı il•• il~ili ba~k.a bir makalede. ~u aydınLıılei
Wa ••hinıtt0n Press. S••aııtt·-Loııdon 1986. 1993 (2.H.).
~. 104-7.
hil~iye nıstlanıyor: -~ "wll$ o'ır ttı faiı pır k oo,ı-.;rilkr
i"tinlt" Spiır" ~ur ıırı ıbi,ı ,ı.. S. ,\1. l't-mf"'Tt'UrGuiILıu_. Lı
SöıJ..onu ••u buyruk. Osman Nuri (ErKin). ,\l,'Ct'lI('.i
LLL
oo'I"rılt'"lioıl" ~iiw,IM ıll'arclrir«1t' Selıad, lsic.r (ç.n. Fr.
Umuru.lk/('Jiy('. 1••lanbull922. t:i1ı I, s. 1340.-I3·tı·
·Plaııl.ır, Impoıraıor Ilam'lleri Wilhdm'in bir Jt....eninJ.,n you
y"yml;ıomı)ıır. Fr;ııı"'/Cd çl ..•·irisi iı;in hh. A. nori.·. 1'. Pinnn.
çlLır,ık ö/d &mı~maııı Spilt.ı tar.ıfmdan yapılml~tır. In~tı
S, Y(·ra••imtl'>."l'.dl .•••. ıR. Mim,ır Schodı·'yı' \"Crilmi}lirl. rlnau~ur.ıli""f1 tk Lı Ft->nt.ıill('
1IIbid .• s.29.
dt' I'Enıp.:n'ur Guill;lUIIlt'~. rı,,· Oric-rrı"l.-\ılırrti.'l'f' ...• LO
II I"id .• !>. 28
(kıık 1901).
il nh./~Çdik. Ol'. dı .• s. 'i2·tı7 v{.1\. lIoriı·. 1'. Pinun,
ı. I~ı;ınhul (~Ü1t.·ıs;'ıııaıbr .-\I.,.kkmi~i ilı' il~ili pr.ırlı t.ınhi
S. Yı·r".inıos.til"dt .••. 97-1O<J.
h"Ilt.·rlt·r •. H i\I;I~'I' lQ07 ı.ırihli "ir n~kıupı.ı "" .-\J...lphr
H lA.' CorllU ••i,·r.l .•• VQ)'1l1W ,1'0r;'·,II. i,·•• Ediıinn. F"tt't's
Vi••..
l·S.M ••;lu~ !'Uof,.s.112·1.1, 120. ·111;1].I~\O·nıırıLi\N l't f~ ."Ni"' ••.••d.·t):islllt· \'t\ll.ıJı~1 ·1.ınhk'1'
konu.uıı.!.ı 11.111 (di~kilt'r y.m.ıı.ııı- \'üıl~m,II.ın.I.ı
LS IsI,lnl>ul için 'Oıloırııl;ııı ylln,·lnıdiJ..I,·r t'ksihiı utır;ık. U~.
hulltnm,Iı..I~l<lır (tvdlıkıt· M-ı'_•.\. ·Ikıl.ı ••••,. MOriı·nı-. ı.:\n ri
eilı Iı;ıliıt<!"ki ().maıı Nuri (erRiıı), "I'. ciı:da ,1,·r1t'lımi}tir.
In Ani,I •••.c. iii. n. 2S, Tt'mrnıu 1"(17••. 220-1; c. \', n. "I.
ii, ISlilrllııll'd.ıkiılt'nı,w,lfikR.·li}lllt'il<, i1Kiliwril"r ,
'Lc.,:t·lik,0ll.t'il .•••. n.ıf.lt·\iIAI.ınlılı}llr. Ilıııiran I'l1.N. s. I ..•••·tıl; ISS.:! ~ılııı<lın iıil>.u1.·nt'Aitimm
212 17Ilk/.AYlln·I.-(;i1I;II,I-I'ı"r;l:nuh'\I,rı'·limirl.ıin'\'url •.••
bı....
)"t'nid.·ıı '1IIıc·nlelııl ••••i i,'in .ını.'a Y. Y.I\1.ıı~MEur\,I'<,.m
InnUt·n •.•• t'll Turkl'II,N.ıli<'n.11 An.'hih",:lun· .Junn~ tht-
 EKLER

St"\''OnJ Cunslitutiun,ll Pt'riuJ (.H july Il,W8· 21 J)t'ct'mhl,'r

S;IIOllll ilc ilKiii A 'l1ıalas!oo'nun (L.es l'rl'mil'1'$ Sa(fiilS ,le
PHsı·. dt'r. G. Ft.,ht'r. Fıfllllllte'nı,ıtjmu.ıl Cmlgrt"S'i ofTurki~lı
COIb,(;ıılim'1'/('. cit.) makalesi hilwler içerir. ancak konu ile
,.\rı. :\LıJt~mi.1 l\i,IJ(~. BııJ,lpt'~le 1978, s. 89 .• ; Y. Yanı/.,
ilı.ıili olarak Lı' S'mııllQu( "('}'u 'Il'l' ()riı'lıluIı\111'l'rtiwr-IJi
S. Ö/1,m. -Ilıt" Final Yı'ar.< ofthı' Otlom.m EmpireR. dı'r.
ı\loııjh'ur Orj('ııla/ ~ihi gazctelerde halx're rasılanmal.
R. Ilok~. ;\. E\io. MOllt'N1 TurkMı/\rdıil(·cıure. Universiıy uf
\ı BIv:. A ·Ilıala!ı.!ı.o. "Oricnl. Pn'miere Exposition
Penm\,lv;ıni.l Press, s. Yi-6. H
arlisıique ottolııanc , L'ı\rt ('t les ı\rtjsıes. c. IIJ. n. 32, Ka!oım
ıl, .;it·tro Rdlo hakkmJaki biY~filfik bilgiler. A Franp,ini, 1907, s. 15·16.
It.ıli.ı"i ın Costaııti"opolj. Stremııl. C(',,,,i bjografid,
B Idem .. Oril·ııl. 1.41 sncit!te des ı\rıjsln Turcs, ihid .. c. iV.
Tipogr.lfıa "urora, Bolop,na 1902, s. 32- .• ·de hulunmaktadır; n. "3, Ekim 1908, s. -12.
amca bkz. A ·llıalas!'O. HOrient. Con"tantinople. I\lorl de
w
\4 Kemalı'ddin Bey hakkındaki 7.engin kaynakça içinden,
r~uardlistt' Philippe: Bdlo • L'A11 ('t 1('S1\11jstes. c. Vi, n. 66, Y. Yavuz. Mjmar Kem"ll'ujıı 1'1' Biri"d Ulusal Mjmarlık
E\'lüI1910. s. 283-"; Idem.,Uırt ollom."ı. Les Peinıres ,le la Dönemi. ODTÜ i\limarlık Fakültesi Basım lşli~. '\nbra
T~rquit'. Librarie Artisliquc Inıemationale, I\:ıris I.y .. s. 16. 1981 ve M. Bernardin·i. HKcrnaleddin Bl.")' c la prima
71-6. Bello hakkınJaki bihliografik bilgilt'r, birbiriNine archileltura nazionalisıa turcaH,/slituto Uni1'ersilario
U\l1l.1pn h.;ı!x.'rler içeriyor: Bdl(Ynun adı, 'Tlıabsso'ya göre Orieıııa/e. A",ıali (Napoli). c. 50, fasikül2. 1990, s. 113,"2
Filippo'dur. 1831 Venı-dikd~umludurve 1910'da lanınmlşlır; Vedaı Tek hakkınd.ı bkz. Y_ Yavuz, europea,ı
Isıanbul'da ölmüşlOr; Fr.ıngini J~um tarihi vermez. adı ist' "ı/lunıcemı Turkislı Nati(;,ıal ... , cil., s. 89 .• ; Y. Yavuz. S.
Pit'lro olmalıdır. Bunu Venedik nüfus küıük kayıılan da Özbn, 'Ilıe Fi,ıal Years of tlıe QUoma" empire ...• cil., s ..• i..•.
d~lar: 2 1\1a)1S 1831 Venedik do~umlu Hess..--ım Pietro j~ Bkz. Y. Yavuz. S. Özkan,11ıe Final years ...• cit .• s. "i;
Bella Santo Stefano'da (Cosıantinopoli) 27 Eylül 1909'da M. Bernardini. up. dt., s. i20- i; A. Yücel. "IMes jeunes-
ölmüş. S i\:isan 1832 Tarabya d~umlu Elena I\laurocoroaıo turques el architecıme: idl'Ologic dans I'architecturc
ile edenmişıir. contemporaine ıur<juew, Premiere He1U;(mtre sur l'Empire
ıı.. Hocalar hakkında bilgi için bkz., A llıalas50. Hles OUoma11 eıla Turquie MOlleme ... , cil.. s. "5S.
Premiers Salons de Constantinople· le Premier Salon de j(, Bkz. Y. Ya\'Uz, Mimar Kemalettjll ...• cil.. s. VII; Y. Yavuz,
Stambour. ı....
\rt et les Artistes. c. II, n. 16, Temmuz 1906. Suha Özkan. 11,e Fiıwf years ...• Cil., s ..•.•.
s. 72-SI: Idem., L'A11 oUommı ...• cit., s. 16; M. Ceı.ar, Sa'ıatw 37ldem.
Batı)'a ı\çılış 1't' üsmaıılla"uli Bey. Iş Bankası, ISlanbu! 1971; 311Bkz. us echelles du Bosphore, '1111'Leı,u1lf lleraU aıul
A. Çokl'e • .\Iekıeb-i Sana)"i-i Nefise Şii1uhıe. ISlanbul 1983. Easlenı Express. 28 Agustos ı903.
Z;- ıSlanburun sanal hayaımda Osman llamdi B<.}"in rolü ~9 Bkz. B. Çini, Kiita11Jo i" Turkish Tilemakiııg. Uycan
hakkında bkz. A. Thalasso, Ommt, ibid., c. V, n. 51. Haziran Yayınları, Istanbul 1991, s. 31. "8.
1909, s. 14S-6; Idern., Orienl. Morı de HamJ)" Bey. Direcleıır 40 1\1. Bernardini, up. cil .• s. 137.
du .\rusle lmpbUıl Ottoma". ihid., C. VI, n. 62, 1\1a}1S i9 LO. 41 G. Gf}(}(h•...in. ı\ Ilistof)' of Ottoma11 ı\rc1litecıure. Thames
s.88. and Hudson, London 1971. s. "26.
;!lj Bkz. Idem., Qrie,ıı. ibid., c. III. n. 28. Temmuz 1907. 42 A BaR')', "Sulle sponde del Bosforo. ISlamhullra
s. 220-1: Türkiye'deki sanal dallarında karşılaşılan güçlükler Oriente e Occidente". Lotus "ıtenuııwIUlf. n. 26,1980, s. 2".
hakkında a}T1ca hla_: Idem., Orient. Us OrigÜlCs de in H G. Goodwin, up. ciı., s. "27.
Peinlure Turque, ihid .. c. III. n. 31. Ekim 1907, s. 366·7:
Idern., Orient. Le.s Origjnes de fa SCtdplllre Tllrque, ibid .•
C. III. n. 33. Aralık 1907. s. "S"-5; Idem., Orient. Esıhetiqııes Osmanlı Revivalizmi
d'Art des Oltonums. ibid., C. III. n. 3". Ocak 1908, s. 503-4;
Idem .• Orient. Est1ıeıiqııed'Art (les Leı·a,lIi1l.5. ibid., c. ııı. LT. Lacchia. HI Foss.ati, architeııi Jel SubanoW. il Ciomale
n. 35, Şubaı 1908, s. 552-3; ıı. Abdülhamit'in sanatlarm di Polilico edj Leuerutıım. XVIII. 19"2, fasikül 9-12,
gelişmesindeki btkısı hakkında yararlı açıklamalar. Idern .• li. 283-369. Makale, Ticino'lu mimarların etkinlikleri

Orient. ibid .• c. V, n. Sl.lIaziran 1909. s. 145-6'da hakkında ilk önemli çalı~madır ve C. I\lango. l11e mos"ks of
bulunmakı.adır. Suiııt Sop/ıiu ut Is'aıılnd. J)umbarton Oaks Bese,m:h Lilırary

;ı<ı IS7 .• Sanat Sergisi. Sanat ve ünaal I\lektebi'nde; 1875 and Collecıion. Washington 1962 kiıabınJa )'l'falan I\Y3

~rgisi Üni\'ersite'de ve i877 sergisi Pera'daki TheJtre des Sofya'daki restorasyon çalı~maları ile ilgili bilı-ıilt'rle

Petits-Champs'da gerçekleşti; bkz. Idern .. Orje,,'. ibid .. c. ııı. tamamlanmalıdır. Ayrıca bkz. (sergi katalo~unu dt'rJ
L. Pedrini Stangil, 1809-1883 Gıı.~pılft' FO.5Sati, ı\rdıilt'lto-
n. 29, Ap;ustos 1907. s. 274-5 (Şeker ı\hmet ,\Ii Paşa'nın
ölüm haberi); Idern., Orieııt. Les OriJ:ilıes ,le la I','i"ııır(' Pillore. Fidia. Bancale-Lııgaııo 1992.

Turque, cit.
ıTo Saner. "l\lusl;ıfa Beşiıd Pa~a TÜrhı's(,lstaıll,ul

LO Bkz. Idem .• Les Premiers SulmJs de Cml.~tCIIltj,lop/e ... , ı\mik]opı'disi. C. 5,199", s. 567-8.
• 1\1. Cı·/~ır. "Why il weslı'rn st yıı' p;lla1.·l' in ıhe 191h
cil.; Idern .. Orwm. La Tuftıııje CfJltstitıdjo1Uıd/" et I'ı\rl
cenıury?H. MııiO/wl Pul"Ct's IL)Y3: TBrı.11\1 Press., (~I.lLıra
O~ma"/i. ibid .• c. LV, n. "2. Eylül 1908. s. 290.
199.~. s. 13-1". Ce/ ..ar. en ölll'mlı yapıııarı I;ımm,ık o/.ı·rı·
il 1903 Salonu·nda. Giulio I\longeri. mühenJis Valeri
Garahet Balyaıı vl' l\hdOlhaliın'in birlikıe t\nupa\:ı ~ıımiş
(büyük ola~ıı.lda Lorenw), Patroele c.ımpanakis ve P.
olabileceklerinden balısı·der. I\rikor I\lIllra Balyan ın )'al'ltl,
Bellô'nun mimari projeleri yer alml~lır; bkz. bL'Esposizioııe
DeflNJardaki Ilaıin' SUlIan Sahilsara)'I'lllla, minıar t\nloinı'
degli arti!ı.ti di Co!otanıinnpnli". La Rus'X'J:llı1lta/icııUl. ()rgCllw
Iı.:nan' rı.ldlinı.ı·in neoktısik hir yapı Jotl'rc;-ckl('~ıirdi~i dı' 213
de~(i Ültert'ui jwlumi jıı Orie'II4>, VIII. 1903. s. 195. 190" Pera
ISTANBUL 1900
h;llırI;ınm;llluır. i\ldlin~'in Vo,ıı.ı:e I'ilfor"~/ııı' d.,
Comr,mıiııo,II.'ı'l ıI••s Riı..-.;dıı Bosp'lOr., (18]9) isimli
alhomonJe, hu sahil'kl ••a~·ının bir lUa\ilrti \·Mdır.
• ABaıur, ·B.ılvan Ailesi~, IsimrImI t\ııs;kl(}pt',/i~i, ı:. 2,
1994. s. 39; L. Cugasıyan. "ltııran'", t\1l~{·Iı/('il/.-ı;!\/imıl •.r·
lA".\ilwıı. S;\UH, i\IOnchen-Lcip/jg 1992, s. 532·3.
~ 1\, B.ıtur, '"Islanhul i\limarlı~nJ;1 Ory;ıntaliı-m'".
,\m ••la""·Plro D..J«ml_,)'oıı, n. 9,1992, s. 84-91; id .•
"Orpnı.ılisı ,\ıim;ıri", Islmıiml t\ıısikJoı".Jisi. <:. 6,1994,
s.148-9.
6 P. Tu~t.ıcı. 11u' mleoftlu' RııUmıfamilyi" OIlOlmm
Ilrd,;lı'Clııre, YCK.Istanhul 1990. s. 3[8,
~ S. Koppdlımm. Derimııxilliir,' Oriel/I. E:roıisdıı' Bll/ılell
ılt'5l1dll:elmleıı ılııılııelıllu:lmll'ııjalırlıwull'r1S iıı Eııro,,,ı.
Emsl & $ohn, Berlin 1987. s. 65-75.
~ }, Sweetman, 11,e Oriel/tal Offl..'S.IWıı.ldamic IllSpiratiul/
iıı Briıi.ı/ı ,\rul ,\m,";CfJ/I t\r1 atul t\rc/ıileetııre 1500-1920,
Cambridge lInin'rsity Press, Cambridge ]988, s. 123-31.
\i ,\rdıileçlııre ,,/ urdıilecU ituliellS il hlurılml aıı tmınumt
diL sik/e, Isıanhul27-28 Kasım 1995 seminerinde P.
GirarJdli'nin ·Pieıro ,\Ionıani and the <:on<:ept of Ottoman
sıyle in ıhe second half of XIX n'ntu!}''" ba~lıkJı raporu, ~'arına
hazırlanmaktadır.
lOZ. Çelik. Dhplayinx 11,1' Oriem. t\rdıilee,ııre of Is/am lll
Niııeleel/llı Cellrıır)' Wur/d's Fairs, Univcrsi,y of California
Press, Berkley·Los l\ngeb·Oxford 1992. s. 139-42.
/i C. Can. "lIarbiye Ne/..art'ıi BinaSl~, 1~I(lJılnı/
A'15ik/opt'di5i. <:. 3. ]994, s. 550-1.
Il P. T ul!.lacı. ap. ciı., s. 65-7, Bu hinanın yapılış tarihi
kesin dı~ildir, ancak 1847 yanwnının ardından bir çok
yenidm inşa çalışmalarının ~'apı]dı~ı 1849 \"(' 186.2 )ll1an
arasındaki dönemde olabilir. Amca hkı. A. Y. Kubilav.
ıopçu Kışlası'",/Slal/blll Amikıopeılisi, <:. 7,1994, s. '274.
I.lA Batur. '"Bahri\'e Neı;!rcıi Binası'", f~tu.ılnıl
,\ıısiklOJ'f-'ıliıi, <:. ı. ]993, s. 549-51. Balur, yapının in~
larihini 1865·1869 olarak önerirken, P. Tu~lacl (Al'. cit.,
s. 453), lemellerin 1864 }"ılında aııldı~nı s'e binanın da
i868'dc tamamlandıgını savunur.
H TOrk kaıılımına, daha ayrınıı]ı hilı.:iler için gönderme
)'apa<:a~lmIL '>ergi kaıo]~lIndil oldukçil yer \"Crilmi~tir:
L·Esposiuo.u-' ,/.el IR67 ilimIrafa. 3 cilı, $onLO~no, i\lilano
1867.
i' B. SoıinI L.--ııırcnt,'"Uon P;lrviIU-e, Ilis role asa reston'r
of Burs.a\ monııments and his <:onırihution lo ,he ,'xposilion
uniwr-.clle of 1867", LEII/pir ••Ollormm, 1<1R"plıMitıııe dt' lu
w
Tıırqııi •• t't Fraııc ••, dcr. II. B;ııu, J. L. Ha<:quc:ve
Grammonı, 1515, ISlanbul·P;lris 1986, s. 247.83,
16Llkı. '>erıı) kaıolojtu; CE-ırmiı.inıı<' U"il'<'1'lUll',li Vit'tlIlıı
il/,ufrala, ı cilı, Son/.lW1o, :--lilano [873.
11 Li\rclıileelt.ıl' OHmrıa"e, orlı",,~<,IıUlnri<i J"ır lr'1l11
Implrial ••ı plıMil stiliI l"I>llfroılil~" dı' &‫ן‬iL Excdıeııu Edlıı'ııı
I'adıa, Minislrl'ıı.,-rrımıııx I'ııı.tics. l'rl,i,k"f ık lıl
Co •••",iııiorr 1"",.ı';lıle Ol'mlltm ,!Our IExposifiQII Uııiı'f'nt'lf ••
dl' IH73, iJ Viefllll'. Trxle jrııııçuis pm '\ı11';e,l •• '''IIII1'Q'. D~~iın
r>uı'\ıOflfUııi Ellı'ııı/i, BIR'lU:' Eff"",li CIlIlclıimı el ,\fıım.ml.
DOCl/ml'lIls Iı'clmi,/ı",s r,,,r Morııııııi 1:.1f•• "lli. Ext'('II,imr
ı"'"lri..!l •• pıır S..ı>ulı. Kon,I;lnıinopo1is I1l73. 1\letin .ıslın~a Ü\'
dilut'dir: l-'ransl/.l:;I'd,ln ı.a~Lıı\lm;ln<:lI Sı' Osm;ınlıc:ı\-;ı da
214 ç('\'rilnıi~lir ..
I~Li\rclıit.'Cture Oıtomar"' ...• dt., s, iS.
ı., Bu konu; P. Franki, 'il,I' Gotlılc literıı')' S&lırcn and
illll'rpr"falimls ,/ıroIIRI' l'iR/,t ('("lfIıril'S, Prin<:('lon University
Press, Prin<:elon :".). 1960, s. 346, 360, 363-6, 375.7, 389 •
92 \'('). H;I1ıruslıi,is."1I romanm de]]'ar<:hiletlura ROtka",
t\1}('rraı.imıi SiiRRiosııl/(lleRX"lUla ıkI/e forme (Iı:ya çC\-·iri).
Adelphi, ,\Iilano ]983, s. 95, 97, 108-9'da irdel,'nmi~lir.
LO 24 Nis.--ın ]856'da açılan yao~maya son kalılma tarihi
] Ocak 1857 idi. Bkı. '"Eglise 1\lonumenıal a Constanlinople
(~lonumt'nıaı Chur<:h at Consıanıinopler, ReI'Ile de
li\rdıjlecıııre, XI\', 1856, s. 104-5.
ıı C. Daly, '"L'Ho,e1 de Burges~, ibid" XLI\', ]887,
s.I66-7.
ıı F. ırcı ve V. Geıgör, '"One of the Impcrial pasilions at
Yıldız PalıKe. The Şale Kö~kM,Naıioııa/ Pa/uen 1992, TG\'A
Press, Ankara ]992. s. 95; r\. Batur. *A. }asmund'",/slaııhııl
t\miklopetlisi, c. 4, ]994, s. 317-8.
H Y. Yavuz vt: S. Özkan, -ıne Final Years of the OUoınan
Empire'", Modem Tıırki5/ı t\rdıilt'Cıııre. der, R. 110100 \'e A.
Evin, University of Pennnsylvania Press, 1986, s. 36; Id.,
'"Osmanlı i\limarlı~nın Son YılI"o'", TallUfl41ı'tool
Cııııı/ıııri)et'e TÜrkhe t\miklQpetli~i. <:. 4, 1985, s. 1079-80;
Y. Salm:ın, '"Sirkeci Ganw,l.~laııblıl t\miklopedisi, <:. 7,1994.
s.13 ..
H Belgcden, Zeynep Çelik ıarafından '"Unsigned SUmma!)
report on ıhe development of National Fine Arts and ıhe
Provisions of Oppurtuniıics olarak (11,e Rt'fl41killj: of
w
Islım/nıl. Por/mit of mı (JUomaıı Ciı,- iııllıt' "'iııd ••nıılı
Cel/Ill')', Universi')' of\\'ashington Press, Seaule and London
] 986. s. ]49·50) söı edilmiştir.
ı~i\1. Ceı..ar,ap. ciı., s. 13.
ı6 Mimarın etkinlikleri hakkında, ,\Iustafa Sc •.••et Akpo];ıı,
Frımsıı. Kökt:ııli U>ı'llfIlt'l1 Mimar A/aaıulr •• \'alla/I'" (dokıora
tezi), Hacettept., Üniwrsiıesi . .-\nkara 1991 en kapsamlı
çalı~maJır. ıstanbul'da bulunan \"aooncı mimarlann
analiı.lerini, Cengiz C:m, 1~larI/JI;I,LI 19. r;i.::ı'11Barılıı .••
U>ı'al/teıı ,\fjııııırlarııı rıırıları i .••.Korımuı Sonıııtarı (dokıora
lezi). Yıldız Teknik Ünin.·rsiıesi, 1993 içermekıedir.
ı1 Ç. Gul"rsoy. Tilksitil ılre ~IOT)'ofa f,iJllarl', Istanbul
Kitaplı~I,lsıanhul 1991. s. 118-9.
ııı A B.J!ur, '"Lcs (I'USTeSdc Raimondo (rAroneo ı
htaııhur, ,\ui ,',,1 colıgrt'WJ i'llt'nıaı.iOflUle sıı "R"i'ffOJ/tW
Di\rottco e il 5/lU1l'lJllJO-,Isıituto per I'Enciclopt.-dia del Friuli-
~~~{~:~:~;~~~aO~~~~nl ~:~is:li~;~,4i~~,~~~;~~~~~i~ndo
SOn'n, CıımlllIn.wl D#1It'mi ,\fimurlı~ı (1923.19S3), TOrki~"t'
i~H.ınkası KultUr Yannbn, Ankara 1984. s. 11-1'5; ,\1. S.
l\kpol~lI. Ol" ciı .• s. 125-30; A H.ltur. -,\kktcb-i Tıbbi~l."'i
Şah~lne Binası*,lslalılmll\rıçiJcl"l ••.Ji~i,c. 5, iQ9~.~ .. f77·9.
Döneme aiı balı foıoııraf];ır, Islimhul Ünin'f'oile~i
KUlüplıan,>si. 90558 nolu alhümde' WOllmakl;ıdır.
2'J lsıanhul'd.ıki lt.Jly;ın sı:firine b'ir mektuhund.ı (24 Ar••hL.
1894) I)'Arolı<:o, h;llı'll sUnn('klı' olan !,rojclı'ri ,lra~ınJ ••
,\I(·kıeb·i Tıbbi)"/;' Hin,ısı'nı J••sJyar (ı)I~i~lı'ri BaLınh~l.
Diplom.ıtik T:ırih Ar~i\'i. Honu, TUrkiw'ddJ Iı,ıh',ın Elçili~i.
ı~ırf46, f. 3). I)·,\ron<.:o Ht' II.ırbi\'<'· :"~ı~ıreti ,lrJs;nd.ıki
mı'kıurl.ı~ma, Uum.ı'd,ı örd hir ;~p.;i\'l-ıç'hulunmu'tur:
Ç;I1ı~rn;lr.ır1ı:lkklO(l.ı konu~nı.,k içi~ bir d,l\t'li~'., ~kıubu (I~
Eylul I1l9'iI, •.\n.ıdo]u Dt"miryoll.ırı .1I1ı<.:llı~1 iI"I.I~I.,"n
 E K lER

n.ıkl....Jilnll·sini "-CILLU ,ıbn I};ı~b bir nıı'kıup (24 Kasım IH9,))

yapmakta \'t" hiıirmi~ oldu$tu çalışmaların liSll'sini \wir.
n.' ,'.ı.Iı~ın,ll.ırlıı durumunu \t' m,ılıı'mı' Iı'minini dı'p,crlendirı'n ~ıK;ıpalı Çarşı restorasyonunun hik.iyesi, A Biltur ve
ü,·ünÔ.l bir ıııd,tupı.ın olu~mu~ıur. Söıil Rı'çen mcktupbr G. Tanydi'nin Istanbul '('t'knik Oniversitesi'nde Mart ı993'de
Oslll.ı.nh •..•ı·dır \"t' \'t'n!?dik Ünin-rsiıesi, Tilrk Dili \'c Edehiv.ltl dOn'nlem'n konıııeye sundukları raporda yeralmaktadır
!x'ilünÜI hoc.ısı Gi;ımpiı'ro BdlinRı'ri t.ımfmdan hakanca\':' ("Deprt'ın \'e ISlimburun Tarihi Yapılarındaki Ilasar Üzcrine
,·e\Tilmi~tir ... Bir Örm·kleıııe Çalışması: Aya Sofya n .. K.1pilh Çar~t).
~ Projt'nin çizimlt'ri, Istanbul Ünin'rsitesi Olaylar, Istanhul'da çıbn hem TOrk hem de yabancı
Küıüph.ınt.'si'nde bulunmaktadır. 9.H4.~, 93145. 93149, gazeleler~.e yayınlanl1ll~ haherlerden derlenerek akıarıımışıır.
Q3151 nolu belgeler. Türkçe ıelaffuzund.ıki gibi l\lt'xandrt.· Istanbul Vniversiksi Kütilphanesi'nde bulunilll, has.ır ve
\'alori ;ıdma ka~ıılıdır. Bina hakkında bkz. ~ı.s.Akpobı. op. restorasyon çalışmalarına ait çeşitli aşamalann foto&mfik
cir., s. H7-~0 \·e.-\. Batur. "Düyun-ı Umumiyt' Binası", belgeleri (90519, 90859, 90863, 90864) son derece ilginçtir.
ls:anlnıl,".n$iklopedisi, c. 4.1994, s. 32·3. H "Eine eiserne Kirche für ConstantinoPcl", Neııbuute"
~ı:-.:. Yıldınm. M~-layd;ırpaşa i\:ilmune Hastanesi",I$lmıblıl ııl/d COIlC14m .•,,;uıl i" Österreiclı ımd UUg(INI, I. n. 7,
Ansiklopt'llisi, c. 4, 1994. s. 32-3. Temmuz 1895, s. 73,4 .
.(~ A. &tur, ·Cemil Topuzlu Köşkü",lstmıbul H ~Icktup, babnlık görevlilerinin ve hükOmet
,".,ısiklopt"l1'isi. c. 2,1994, s. 402·3. birimlerinde çalışanlann Osınanlıca dÜ7.enledip;i resmi
3~ ~1. S. Akpolat. ap. cit., s. 93-7; ABatur, "Abdülmecid belgeler arasından yayınlanmamış mektuplaşmalardan bir
Efendi Köşkü·,l$lmıbııl A1Jsiklopt'di$i, c. I, 1993, s. 52-3. tanesidir. Uyarlaması ve çe,irisi Giampiero BeHingeri
.«:\1. S. Akpolat, ap. cit., d. ı35-6; B. Alper, tarafından yapılmışıır.
·Bü\'Ükada·nm 'Kınnın Sara\" da 'Yok Olu\'or", Arkitekt Ya..~ma ~~ D'Aronco'nun kitaplıg.ı ile ilgili ilk çalışma rraneesco
.sa,,:ıtı, n. 415, 6-94, s. 44.45. Daha önc:. Yedikule'deki Tentari tarafından yapılmıştır, "Raimondo D'Aroneo dai suoi
Balıkh Hastanesi'ne baglı olan yetimhanenin, konaga libri e dai suoi schiui", D'Aral/co arc1,itetto, (sergi btolog.u
yerleşmesine izin '·eren Imparatorluk bU~Tu~u (6 Temmuz der.) ~1. P07zelto\'e E. Quargnal, Elceta, i\lilano 1982.
1902), Saray miman Yanko Joannides [arafından do&rudan s.23-5.
Patrikhane'ye bildiriImişıir rl'Orphelinat grec de Prinkipo", ~6 C. Gurlitt, Die Baııkımsı KOIlSta1llilıopel, \Vasmuıh,
TIıe Lel'aml Herald and Eastenı Express, i Temmuz 1902). Bcrlin 1907. s. 2 ..•.
n The I.rı:mıd Herald and Eastem Express, 9 Temmuz ~7 Dışişleri Bakanhgı, Diplomatik Tarih Arşivi, Roma. Aya

1902. Çalışmalar 30 Temmuz'da tamamlanmış ve yangın Sofra'nın Restorasyonu 1910-191 ı. Özel Hükümet Arşi",

esnasında kullanılacak taş bina eklerinin inşaatına derhal dosya 36, f. 499.
~ii E. Quargoal. MLa convenzione dell'inearico di progettista
başlanmıştır (ibid., 30 Temmuz 1902),
lt> Z. Çelik. DisplarÜzg ılıe Orieızt. cit., s. 142-4. in TurchiaM, Rasseglla Tecl/ka del Friuli- Veııe=ia Giulia. n. S,

37 T orino'da çıkan la Ga:etra del Popolo gazetesinde Eylül,Ekim 1982, s. 19-22.

~9 Çcşmeyi özgün yerinde gösteren, döneme ait fotogranar
yapnlanmış bir makaleden alınmış olaya, (sergi kataloitu der.)
Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde (albüm 90643 ve
R. Albanese, E. Finocchiaro, ı\1. Pecollo,jm'elli-O't\roııco.
90;47) ve Udine MÜ7.esi'ndeki D'Aroneo Arşivi'nde
ldee e sıile per la grande Cımeo, Artigrafiche Coraıı, Cuneo
(negatiOer no. 18999,21044,20444) bulunmaktadır.
1987. s. 1 19'da atıfta bulunulmuştur; aYTlca bkz.
so Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi, albüm 905;4.
·Un'esposizione turcaM, Ga:elta Pielıı01llese, 19-20 Temmuz
sı Yıldız Sanı)'ı hakkındaki literatür çok geniştir; Istaııbul
1893.
Aıısiklopedisi'nde A. Batur'un hazırladıp; maddeye (c. i, 1994,
~ MPa,illon der geplanten türkischen Ausstellung in
s. 520-27) gönderme yapıyoruz. Zengin görsel bir derleme de
Constantinopeı-, Der Architekt, 1897, s. 30, fig. 58;
MEsposizione Imperiale oUomana. Padiglione d'angolo",
P. Tuglaeı, °1'. cit.'da bulunabilir.
Acadenry' Architecıııre and Architectııral Rel'ieu', 1898, i.
52 r. 1reı
\'e V. Geıgör, 0l" ciı., s. 97.
sı Genişletme için beş versiyon bulunmaktadır; bunlardan
s.144.
dördü Udine i\lüzesi'ndeki D'Amnco Arşi\i'nde \'c bir tant'si
39 -Un udinese e resposizione di Costantinopoli", La Patria
de Isı.ınbul'dadır (Istanbul Üniversitesi Kütüphanesi, 9,B9.2.
del Friuli, ; ı\lart 1894.
93393.93394.93395).
-6(1 A. Batuiun bir makalesinde (MRaimondo DAronco ct
H D. Kuban, 111e Turkish IICI)'ar 1-1011$4.', Eren, Isıanbul
a
ses tra\'aux
architeds
uluslararası
effectues
italiens
seminerde
II Istmıbul
Istanbul"

-Isıanbul
başlıklı.
au 100muUlt du siecfe konulu
27 -28 Kasım
Architecfllre

1995,
et

19~~,;
architect
..
Raimondo
i~:~ ve V. Gezgör. aıı. ciı"
D'Aronco .md his work at ıhe Onomım
s. 94-12'5; A Batllf. 'The

sunduıu rapor yayına hazırlanmaktadır) yer alan belgenin PillaeesM, Natiolllı1 Palııces 1993, TBi\Ii\1 Prı'ss, Ankam 1993,
Fransızca çevirisi. Z. Çelik'in sundug.u sentezlc farklılıklar
s.45-53.
göstermektedir (The Remakiııg of Istanbul, cit., s. iS i ve ~6 r. Sacearclli, "L'l'sposizione internazionale d'.ı.rlı'
Dispfa)Üıg ıhe Oriem. cil., s. 143); Batur'a gört.' muamma olan deeorativa moderna",1/ Moııitort' tı'Ct~jco, Vii. n. ~7, .~O EylÜl
durumları doWular. Said Paşa'nın, mühendisin raporunun 1901, s, 428, Köşklen ayrıca, A ~Iorı, Gli fııııiili" II ,

açık olmaması vc kararın Sulıan'a bırakılması ile il~ili son CosııııııitlOf1oli, Soc. Tip. müdl'nl'se, ı\1Ot.lı·IMI906, s. 2Hde
görü~leri de, Baturun savını desteklemektedir.
hah!>edilrni~tir ..
~i Dışişleri Bakanlı~, Diplomatik Tarih Arşi\'i, Homa, ~7 Projt'nin ti7,~ün çizimINi yokolıııu~tur. : t·k R~;ıfj~ bcl~ı',
Türkiye'deki ıtalyan Büvokclçili~, 7.. 46, f. 3. n'Aroneo, 215
Giovanni Sacheri'nin yayınl.:ıdıp,ı phııı \'e RönlnO~tLlr ( Lı
mektubunda ayrıca Sul~an, hOkOml't ve özcl vatandaşlar için
ISTANBUL 1900
prima E~posiıjone Triennale di Belle t\rti in Torino 1896. Un
rapido sguardo aıle opere di architettura W
, L'/'lgt'R.u'Tia Ciıile
e I•.•Arti I,ulmlriali . .\.\11, n. 5. ;\Iarı~ 1896, s. 86, fıg. 63-64).
Yapı ile ilgili dilter bilgiler. A Batur. US Q·,.ITn .... dt.,
s. 126-7; V. Freni \'e C. Vamier. Raiınmıdo Di\roııco lGp.-ra
compleıa. Centro grafico ediıoriale. Padova 1983. s. 118;
Ö. Küçükerman, Yıldı;: Çiııi ftlbrilwsl,lstanbul1987;
1\. Batur, ''Yıldız Sarayı", Islal/bııl Amiklopedisi. c. 7. ]994.
s. 524-25'de bulunmaktadır.
\~ Acad.to"f)'Arelıileclııre al/d Arelıiıeclural Rn'iew (1896,
II. s, 123) dı·tRisinde yayınlanan döneme ait bir fOI$af.
sonraki yeniden yapım çalışmalarının meydana getirdij:ti
dep;işiklikleri tetkik eımeyi mümkün kılar. Rkcardo Brayda.
1896 T orino T rienalfnde sergilenen villanın "Iemelde
modern" özellij:tinin altını çiler ("Raimondo D'Aronco
;ırchitello". LA Trinıııa/e gionwle arti$IU:Q-Ieflı'Tario.Torino
1896. s. 59-60). Yapı. 1981'de Carla Vl'mier ıar;ıfından
saplanmıŞtır (V. Freni ve C, Vemiı'r, ap. ciı .• \. 110).
s••"Geschafthaus ıu Constantino~r. Dn Arkiı •.•kı,
Kasım 1898. s. 45.
w A Satur. "Istanbul An :\'oun·,ıu\u". 1"ml;:i"wt"laJl
Cı.mlwri)'t'ıe Tlirlci) ••AıısikJq,,',lisi, c. 4. 1985. s. 1086.
FOlojtraf a}T1Ca,1\1, Ekda!, Bir I~u •.•r"ulıç •• Vardı. TfOK.
Istanbul 1987. s. lO3'deyayınlanmıŞıır.
Raimonda D'Aronco'nun Istanbul'daki Etkinlikleri
190467 kapt numaralı on bq karton pafıadan oluşmuştur,
ı Giovanni Sacheri. seranın. 1896 Torino Sergisrnde
sergilenen "XV, Louis üslubu" çizjmlerinin. IYAronco'nun ı'n
iri ppıılan arasında oldu~unu söyler (G. Sacheri, wla prima
esposizione Triennale di Iklle Arti in Torjno 1896. Un rapido
s~uardo aıle opere dj architt'"ttura". L·I'I~wıi ••ra Ciıil •••• 1••
Arli fıulmlıiali, X"\II, n. 6. Haziran 1896. s. 86),
j A. Batur. "Bir modaevi öyküsü veya B('}~u'nun adı Pera
ik!'n", Slalln. n. 32, 1993. s. 150·3; Id., "Boller "panmant.
h/,ııılml AıısikJopedisi. c. 2,1994. s. 312-4.
~ ;\1. M. Cerasi. LA ciııa tUl Lel"aııt••, CidIla 1"lxıııo ••
arclı;ı ••llura wtlo gli OUomml; uei wcoli XVIIL e XiX. Jaca
Book, ;\lilano 1988, s. 85-91.
sA. M. Raymond, Noı ••••1"uliql •••••1·1rtsuml! Si" lim diL
ro,wr"CI ••"r ••u "furqııi •••Trpol. Centrale ı. Ddia Rocc.,.
Alexandre 1908, resim 5.
1>;\1.Poueııo. MBaimondo D'Aronco e le Sect'ssioni"
Oi\rrmco UTdıifl'1I0. (sergi katal~u der.) ,\1. P01.l.<:(lO\'e'
E. Qu"rwıal. Electa. Mjlano 1982, s. 18.
7 Der. ,\1. .•••icolelli. G. Rjgoııi, E, Quarwıal. Raimoıulo
O'Amııco /••II••r••di ım ardıilellO, Del Bianco. Udine 1982,
s.56.
~ :\1. Sö/en veA. Tapan. El/i Yıl,1ı Türk ,\Ii"wrisi. TOrki\'<:
i) Banbsı. Istanbul ]973. s. 84; Germ.ın Commission for'
Un •.•st·o. der. i ı. D. ~Toff.ı\rdıil"'clııral Hmlai>:<'of Arl
NO"ll'au/}ui>:<'mlsfiI,i lisloryUlıd CrmS••rnlliml, c. 30,
Budaf't')ıe ]991. s. 70; A. Batur, M:-':aıjme Sultan Yalısı",
hfaııhııl AmikJope,liıi. c, 6. 1994, s. 56.7,
~ S. it E1dı'm. &ga;:içi ralılan /(ım •••/i Yıılcım 71,<,)lı/is of
(lif' &splıorın EUrt'P"Llll "d,., c. ]. Vehbi Koç Vakfı. Islanhul
216 1993.s,&9.
LO Yapının tarihi için bb. A B:ılur, ibe archilecl
Baimando D'Aronco .ınd his work at the OUoman p:ılaces",
NaıiOJ/al Palac••••1993. TBl\Ii\1 Press,ı\nkara 1993. s. B-58;
id .. "Yıldız Sarayı". fslalı/".1 ı\miklnpedili. c. 7. 1994. s. 525-
26. Daha önceki binaya ait bir fot$af Istanbul Ünin'rsitesi
Koıophanesi'ndc bulunmaktadır. albüm 90469. no 33.
ııl\larco Poııello, Myörı'scl mimarilert' kritik biryakla)ım"
yazısında, bunun. \\'aı,:nerschule araştırmalarına aiı aldu~unu
belirterek, "olgun mimarideki 'kendi1i~inden olu~an'
mimarininM ba~kala~ımlannı da ekler (sergi killal~u der.
,\1. Pozetlo. LA Scıw/o di H'aguI'r /894·/912. Me/'. I" ••",i.
coııconi. 2.B., .•••uova Del Bianco. Udinı' 1981. s. 3],,32).
Ct",. notu: Latince 'Cı'J1iIIS loe;' ıerimi, Antikite'de, bir }'t're.
ht·rh.ıngi bir fiziksd çe\Teye kendine öl~Ü özellijtini wren
olajtanllsııı wya tanrısal gllç iken; ~ünllmüıde isı'. belli bir
yeri. içine çekt'n, özUmseyen. kendine öı~O \'1.' qsiı, başlı
hiçbjr yerde bulumımaz kılan ve de o Yt'ri algıl:ıpşımı/d;ı
belirleyici olan öı.dlik anlamında kullanılmaktadır.
ıı E. Godoli, "Lc m)1he mcdjlerraneı'n ei la redccou\'ene
du 'populair ••'" \'i ••mı ••ı\rclıif/,clı.r/, /900. der. F. Borsi \'e
E. Godoli. Paris-Bruxdles 1985. s. 177-85.
l.l Der. Gerlt' j;'inos. Kovan AHil ••ve ;\lako\'t"Cl. Imre.
Mllusıka J6zser, 1\ SıJ:adjor,ll.fl6 "'a,lOar f·,ılI6ut •.••
Budapt'şte 1990, s. 65-66.
14 E. Uchtbbu. "Ski7-len~. D ••r Arclıiı ••kı, ]907, s. 5-7; Id .•
MSkiı-zen aus Hosnien und Dalmatien". ibid .. 1908. s. 80-6.
Lkhtbbu'nun ba~b hir deseni L. Grueff, Di~g"i d.,IlLl
\\'1l.'1J1"rsclıııle, Cantini. Firı'nl--ı-' 1989, s, 89. fig. ıorde
}·ayınl.-ınmıştır.
., D. Barill.ıri \'e G. Bellinw:ri. "Un documt'nt inedit
conct'rnant ]';ıctiıritc de Raimondo I)'Aranco;'ı hlıınbur.
Omen'ofoir •• Url}(liJl d'/sıau/m/, n. 7. Aralık 1994, s. 19·22.
ıı>ıtalyan Dı~i~leri B;ıbnlı~ı·nın. D'Aronco'nun aylık ~djri
hakkında bilgi talt,p etmesi lITerine I~tanburdaki ıtalyan
elçisi, mimarın aldıltı iılerin dökümllnll yapml)lır. "'('kıup!;.r
(19 Aralık 1905 \.t' 16 Ocak 1906). TOrkiye'dt'ki bııyükelçilik
ile Rom:ı arasında ]904 \'e 1908 )ll1arı arasınd.ı yapılmış
mektuplaşmalara dahildir. Bu dönem. Italy,ın
Parlamentosu'nda miIJcI\'ekilli~ görevine denk ~e1mt'ktedir.
Belgeler. Dı)işleri Babnlıjtı'nın Diplom,ltikTarih
ı\rşi\'!eri'ndt' bulunmaktddır rrOrkiye'deki Italy,)n Elçilijti. zarf
46, f. 3).
11 Dn R. Lifeheı. 'nı•. Derı'Üh &xlge. Arclıi/ecl"r •••Art
aııd Sufism iJl 0110"1"" Tıır,",>'. Uni\"t'rsity of Cılifomi,) I'tt's,.
Berkelt')··Los Angeb-Oxford 1992. s. H-51.
i~ Komplı:ksl •.•ilgili ilk çah~ma. bu~ünko halinin rÖIÖ'o·eleri
il•.•birlikıe. Afife Boltur tarafından 196-1 plında yapılml~tır
(l'ıldl1- Serencehe}"d Şt'yh Zafir TOrk. Kitaplık ve çrşmı:s(.
AıwtJolı. Su'Ulıı/\raşlltJ/uılarl. ı. 1968. s. 102·5). Bu çalı)ma,
kompleksin 6O'],-,rın ilk )llbrınd.ı ~rçeJJe)lirilen
restorasyondan önceki koşuıbrını belgelı'mesi !>.ıkımından
önemlidir.
ı••Afife Batur'un m,ıblesinde (1968) }"apnlan,ın hir röIO\"l.",
duvarın v;ırlı~ını belı,:demt'ktedir. ı\\orıca, Gebh ••rd'ın
mak.ılt·sindeki fot~ran;ırdan bjrind~ dt, ,ı.:örünnwktt·dir (hkz.
D. Gebhard. "Raimondo D'Aronco e I':\rt .'\'OUWdUin
TurchiaM, Li\rclıilef!ııra. Crrm."cI,l''' Sloria, n, 136, 1967.
~. 692-931.
:LO K(lçük ,\Ieriifonlu Cımisi, ]C)58'deki mt1'd.ml

~enişlt.'tmt'çah~111;1ları sırasınd,ı. yeniden in~a edilmek üzere
~külıııilşWr. ,\ncak hu~üne bdar, parçaların nereye
~bıürüldil~ün~ bulmak ~nümkün olmaml~~,ır (t\.. Ratur, "uS
(l'U\TCSde Baıınonda D ,\raneo a. Istanbul, Auı ,Id Coııgres.'iO
IIItc'fl"I:iOlldle di SImli su 'RCliıııOlulo Dr\roııco ,. il sud le "'po',
IstilOto per I'EnciclolX'dia del Friuli-Vcnl.'zia Giulia, Udine
1982, s. 121; ltı" "Karaköy ;\Ieseidi", Isım,lml Aıısiklo,lt.·disi,
c. -L 199-1,s. -156-58; "Kaybolan Cami",ı\rkiıekl ra~lI/a
Smldll, n. -110,1-9-1,s. 68-70.
~i E. Godoli, "O'Aroneo e Vienna un dialogo a disıaııı.a",
Aui del CoııgreS5Qlııtenıa::.ioııale ...• cil.. s. 193-9-1.
~~l\onu\1l daha irdelcmek için bkz. G. Fanelli "c H.
Gargiani, ıİ priııcipio del ril'esıiıııcııto. Prolegomeııa LI iiiu/
slOriadell'arc1lileltııra eoııte""ıoraıu'a, L'ltcr/.a, Boma-Bari
199-1.s. 67-185.
~t G. Fanelli \'c E. Godoli. Lı, Vii'mU/di lloffmamı
arclıitetıodellaqııalilii, Laterza, Roma-Bari 1981. s. 167.
~~Çizim im/.alanmış ve "Pc:ra 15-18 i\lart 1903" olarak
ıarihlendirilmi~tir.
~~i\. i\1. Rapnond. op. ciı .• s. 93-94 .
26 M. Piacentini, "L'edilizia moderna: ropera di Haimondo
o'Aroneo". E""}Qrillııl. A."\:.\VIı.n. 220. ~isan 1913, s. 244.
27 Der. M. ı"icoleui. G. Higoni ve E. Quargnal. Raimoıulo
D·t\rOl/Coleltcre ...• dt .. s. iI.
211R. D'Aroneo. tutonıo a eerte 'Proposıe per IHI f11101'0
ordiııaıııelllo delil' Sel/ale d'Ardıitettııra', Del Bianco. Udine
1904, s. 27,
29 Der. i\1. ~icoletti, G. RigoUi "e E. Quargnal. Rai"ıoıulo
DAroııco 'et/ere ...• cit., s. 126.
D. Kuban, T1ıe Turkisıı lIır,.al Halise, Eren. Istanbul
j()
1995. s. 68-i9.
31 D. Gebhard. MAnote on the Chicago Fair of 1893 and
Frank L10ydWright", Journal of ılıe Societ)· of ",dıiıeetııral
HistoriallS,c, ;...VIII.n. 2. i\la\'ls 19;9. s. 63-65.
n L't\rclıilecıure Aıııericai;ıe kitabının ilk baskısı. 1886
)llında Cesar Daly tarafından Paris'te gerçekleştirilmiştir, Iki
)11sonra \'illasA"u!ricaiııs cildini de derleyecektir. D'Aranco
kitaplı~nda bulunan, Ifoisieıııe serie (ç.n. Fr. üçüncü seri)
olarak işaretlenmiş paftaların tarihleri yoktur. ancak sözü
geçen tarihlerden az öneevc ait olmaları mümkündür.
H i\1. Ekdal, 0l'. eir.• s.' 91· I 12. Botter Ailesi, aile reisine
ve üç kızına (i\larie Josephine. i\larie ve Louisa) ait olmak
(lzere Fenerbahçe'de dört yazlık köşke sahipti. Bunların
tasarımının D'Aroneo'\'a atfediliyor olması. Uslupsal
ayrıntılarının özellikle~inden ka;'naklanmaktadır. i\larie
Josephine'e ait köşkUn (198 I'de yıkılmış) tugla-taş kaplaması
ve dikmeli eliptik hüyük pencereleri; Louisa'nın köşkilndcki
sekizgen köşe kulesi, kemerli üstkat pencereleri. klasik
ögelerin bclirdij:titeras çatıyı sınırlayan dişli parapetler,
Anupalı bir mimarın müdahalesini dUşündüren hiçimlerdır.
Daha önce aileye Pera'daki apartmanı yapan O'Aroneo da
buna en güçlü adaydır. !\fife Batur'a göre (bkz. "Jean Batter
Köşkleri".tsıaııhıı' AIISiklol7Cdisi, c, 4, 1994. s. 318-19), 1??6
yılına ait çizimler Marie Botter Köşkü (198 i'de yıkılmış) ıçın
yapılmıştır. Ancak. sekizgen köşe kuleli Louisa Bow:r
Köşkü'ne de ait olması mümkündür. Jean Boller Köşkü'nOn
(ibid., s. 319) saçak altı oçgcnindeki alınlık bölümünün bre
bap.lamıparçaları, eorheiIle (ç.n. Fr. çiçek sepeti) motin, genç
kıı başı ve saçak akrolt'rindc hurma dalı süslemeler de
E Kl E R
I),Aronco'mın mimari lIslubunda bulunan öp.clcri
h,llırlatmOıktadır.
3~. O'Aronco Kitaplıp,ı'ndaı\rdıilee,ııml ~kelclıe.~fmm ılıe
comll/eııl (London 1872) kitabı bulunmaktadır.
3\ D. Gehhard, "Haimondo IYAronco e rAn I\:ouv•... au in
Turchia", L't\rclıiletlllfa. Crolltıclıe (' Sloria, ıH. XII, n. 8,
Aralık 1966, s. 552.
J6 H. 1YAroneo, ll1lonlOciarte 'Propo51e ..., cil., ~. 21.
J7 ı\. Locati. '1..•defunıa Mostra d'Architl'ttura ".
L'Esposi::ioııe illııslrata di ı\lil",ıo clel 1906, 36. Ekim 1906,
s.283.
311ldem.
39 Bo~aziçrndeki köşk \'l' yalı bahçeleri ile ilgili ö7.enlihir
çalışma S. i ı. Eldcm, Tiirk Balıçeleri, Kühür Babnlıj:!,ıTürk
Sanat Eserleri: I, Milli Eg,itim Basımevi, Istanhul 1976
kitabında bulunmaktadır. A)Tıea bkz. M. i\L Cerasi, "Open
space, water and trees in ottoman urban euhure in the
XVlllth-XIXth century", Eıııiroıwıeıııal Desigıı, 2, 1985,
s.36-49.
.w Viyana'da ya)lnlanan 110111' Warte dergisi,
hazırlanmasında Olbrich'in ve Iloffmanschule'nin öp;rcncileri
i\lax Benirsehke ve Lebisch'in de katkıda hulundukları. bahçe
tasarımları ile ilgili monografik hir Sa)1çıkarmıştır: Der
Scllöııe Garteıı.
~L D. Kuban, Oı}. ciı., s. 149,
~2 i\1. Piaccntini. op. cit., s. 248.
H R. D'Aronco, h,Ionıo a certe 'Proposle..• cil., s. 20.
~~Ihid., s. 19.
~S ı\. Batur, Mlluher Evi. Görkem "c Inecli~in Buluştup,u
Çok Özel Bir Çevre", ISlal/hlıl, Ocak 1994. n. 8, s. i7-83; Id.•
"lluber Kö~kü".lslaııhııl AIISiklopedisi,c. 4, 199-1,s. 93-4.
~(,"Le critiche al progetto del 'Paloluo degli Uffici'.
Un'inlervistol can rArehiletto IYAronco", III Paıda dt'! Friııli,
II Temmuz 1909.
~7 1\. Batur, "Les (l'lIHes .....•cil.. s. 120; Id.• MEtfal
Ha~tanesi Saat Kulesi \'c i\lescidi",!staıılml t\llsikIopedisi,
e. 3,1994, s. 221-22.
Oer.i\1. Nieoletti. G. Higotti ve E. Quargnal, Ruimoııdo
~!1
D'Arol/co le '('Itere ... , ciı .. s. 2i5.
~9 Bina, Konsalos Ciapelli ,'e La Sodetik italiana di
Benericenza tarafından ısmarlanmışıır (Dışişleri Bakanlı~ı
Diplomatik Tarih Arşivi, Türkiye'deki ıtalyan Elçili~i, z. 100,
f. 1~ R. D'Aronco. Rela:iol/e slll'1fogetlo dellıılOl'D Pala:::o
,legli Uffiei Mııuicipali, G. Vatri, Udine 1909. s. 5.
ıstanbul'da Art Nouv~au Mimarisi
i ı\. Bare)', "Sulle sponde del Bosforo. Istanbulı:
a Oriente
.
e Oecidente". Lotıls InremaıiOlwl, n, 26, 1980, s. 2' ..
ı E. About, De PoıılOiseiı Sltllııholıl. Ilaeheue. Parıs 1884,
s. i.;:~~~~~~, "Pierre Lotf', T1leOrieııralı\dl'erti-<.er-LR
Maııileur Orieııtal, 9 Nisan 1906.... '
~G. i\longcri, "~o[e artistiche. L Edıhzıa a ....
Costantinopo!i", Lıı Ras.<;egııaItalimlCl. OrgmlOdeglı ıııteressı LLL
Orie1ııe, e. V. n. 46, 31 Ekim 1900. s. 409-.10. 217
r
~"Lcs arehitectcS", '111t'Orieııı,ılı\ıkertıser-Lc Aloı/ileıı
ISTANBUL 1900

Ori.,ıılııl, 9 "is,1n 1906. t'uroret'nne: en EJ.:}pıe 'Ardıiteellıre el ıırdıilecfi'l il4llie"J tl

,

••"Lı's ;ırchiıı'ı"!<'s", ibid., LSTemmuı 1906. himılmi <iii ImmilmI ıl,. ~iede' konulu konIQt', hasıma
hu.,S pı:nnis ,I"archiıeı:les", ibid., 22 Ekim ]<)06, hdlırl,ınmakladır
• "u.'s;ırchilı'çıes", ibid., 24 Koısım 19()6. ıs Bkz. "Palaııo Da"lr.ı Djelal P<i!>Ci1ı in Cairo". LEaili::.iıı
~ Bı...,. it IYArolıeo, Nol."!> ,""Iil/uı's el rlslH/les .",r /'i/rf ılıı ,\/0ı1 ••mlı, iX, f. Vii, Temmuı 19OO,~. 49·')1.
COl"lnKı.'lır.,ıı Tıır'/ııie, TirolilOj.l,rafi.ı Ddia Hocca, ı•.•ç. C;ülerso)',01'. ciı., s. lO;.
•.\bsanuria dl::~ino i90S, s. 92-6. ı7lbid .
LO Bı...,.AG., "CimrorlaLione di malt"riali d,ı coslru/jone a Z~Ibicl., s. 100.
hunbu!'", Lı Rm",';:ıı" lı,,/imw, Or~""o,k;:lj i"leres-~i illI/Üıııi L'I P. Loıi, "Supremı's visions d'Orienl", VO)a,ı.:t'S(f872.
iıı Orit'tllt" \'111, n. 83, Kasım 1903, s. 296-403. 19/3). H. Lıffonı, Paris 1991, s. 1367, 1377.
i i Bkz, DIt' Orieııl"l A'/t~'Tti",.,.-Le .\taııiuıır Orinlflll, 26
Ekim 1900.
i~ Ibicl" 15 r\~uslos 1906. Art Nouveau Ah~ap Konutlar
i' 61 5 ka~'ıı nolu bu bdRenin \·.ırlı~ınd;ın, ;\Iimar Andre:,ı
Gi;ıcumaealos'un <;.ayesinde h.ıberdar oldum; Kyriakidis'in i Le Corbusit"r, VO)agl" dOrit'III, u..•
Editions Forçh
Jsıanburd"ki etkinlikleri h"kkında ba/.l bilgiler, ,"ik. O, Vi\'t'~. ;\Ieaux 1966, s. 73,
Kolebas, "O Ardlekıwn Kwmtanıinos 1" K)Tiakidhs (1884- Z Ibid., s. 73·4
19-12)", K"loikia, ;\Ian 1990, s. 121-2')'de yapnlanan, _t ;\1. ,\1. Cerasi. La cinlıkı Ln:aııle. Ciriltiı ıırhmıı i"
mimarın ~u ile yaptımı~ konu~mad"n alınml~tır, arelıilelloııica wlto gli Ollol/umi '11"i_'iI'COli .\1'III-X/X, laca
H Bkz. Said :":aum Duhani, Qıımul UtjoRlıı si'ppdııil Penı, Book. ,\lilano 1988, s. iii.
Les li-m~ Ifııi 1/(' rl'TiI'II.ırolıı PIIl5, Editions "Lı Turquie • ABalur, "L'Art Xou\,eau d'lstanbul et ~"S particularilt'S~,
;\lodcme",lsıanhul 19%,s. 38. Fijl/l/lllt'maıiQ/wl Coııgrl"!oS ofYıırLs/ı A,n. der. G_ Fethı:-r.
i~ Buıarih, 'Le Prin!emps' panosunda, Amoux isminin Buclapt"~lc 1978,s. 151-52.
,·anında\'eralmaktadır . ~ Ibid., s, 15 ı.
• ib Bb.Said :'\aum Duhani. Vi••iIIl's~ııs deilIes delilelires. b D. Gebhard, "Raimondo U'ı\ronco e rAn .\oll"l'au in
Yopoxrop/ıi •• sociıılt' de Bt')oJı1ıı aıı X/X;",e sikfe, Editions du Tuehia", L'\relıitetfııra. Cra'welı •• i" Slarill, XII, n. 137, 'Iart
Touringeı Automobile Club de Turquie, JsıanbuI19-17. 1967, s. 761.
s. -Ib-8. 7 D. Kuban. Dıı' "fıırkis/ıll~1ı1 11011'<, Eren. IsLınbul
17 BIv. F. Ya~ar Y,lma/., Tx.ımples of AIt ","ou\'t'au al 199;. s. 93,
Do]mabahçe: Palace~, .\'aıiOlI<l/ PallKes /993, s. 66.73. s Bu binanın l;ırihi \'e restordsyonu ile ilgili bkz,:\. Batur,
i. Bu yalı}) göslert'n bir ya~lıboya resim, ç, Gülersoy, nit, "\Ve. ıhe Undt"lsigned",/sıaııhııl, ı. n. i. Kı~ 1993, s. ı17·21.
Kı'l'di,n ımd ılıl" Ç"lll/kılı S,mım'7 Pa/uc ••, Touring and , Bkz. der. L. Fanıke,}IIgt'lul<til. Clas, Grup/ıilc. Ker"nrilc.
Auıomohilt: Associaıion ofTurkı'y,Isıanbul1993, ,\Ietııll, Sklılpııırl'lIll11dYt'Xıilil"II n:m 1880 his 191'5,
s. lOrdedir. Badisches Lındesmu!>eum Karlsruhe 1987, n. 538. s. 344·4:;.
i~ Bkz. D. GcbharJ. "naimondo D'ı\roneo c rAIt :'\ou\'cau LO ABatur, "L'Art ~ou\'eau d·hldnbuL.~, cil., S. 152
in Turchi,,", L'Arelıitcllııru. Cromıelu' eSiari", xıı.
n. 137, II D. Kub.ın, 01'. ciı_. s. 93.
,\lan 1967, s. i62; "Iı-I"nbul Arı i\'ou\"t'au", ·l1lt'l\rdıitecrura/
Rn'inı', e, CLXIII, n. 974, ;"\i~an 1978, s, 2-1'5.6.
ın "La Khedi\'ah mi:re:", nıt' Or;""lnl Adl"l'Ttiser.Le
,\I01litt'urOri ••,lta/, 7 ;\la)'lS ]900.
ıı A~ıonio Lı<;ciae h;,kkınd.ıki hi~'OW"fik bilı.tib için bb.
L D~mı.ını. Art •• del ,~on'Ct'~~10iıı f.'riııli. 11 LiIH.'Tty t' ;:/i A/lfıi
\'1,,''1~,DdBi;ınco, Udın,· ]978,!>. 16-1·66, 26'5; F./...or~ut, L'
ıru~jurIlUl;:.lımiıır/"",., e mdıi/t'ltOlıidıt' 1/(,//" Gori;:.i"
otttlCeııln.c4, Ct<;.a di Bhp..rmio di Cori,Ü,. Gorıi,ı iYSH
~, 63·-1: ~1. Volail, ~Un ;ırchil"cle f;ıçe a I'Ori<,nl: :\nıoi~ı'
w..ci,ıç", Lı jltil~' 1'11 [10"1"'" Sıırıı'/bııı'ııı alU nmlK"\
t'llro".ı..1I\ 1'11()rıt'III, dt'r. J,-C \'aıin , CEDEJ, ~ıhiu' 19H9,
s,2(,;-73.
u F, ,\1.. "ı\lobili ••nhıid dt'i BU~llli", LEı/ili;:.ilı ,\II'i</,'rl",
X,.f. Vi, 11;I,ir;ın 1901, s. 21i; "yrıca blv. I>, Itıriıı..ri, 1/ c<ı'>Q,
IJ/\rımeo Ill/lI/IICt' 11..1"'Pı"'rl'~ im farc!ıiı""ımı i,/ııııı;('""
~:.~i:~<'~:~~:'~~~'~:'~O':;i.It..ı"IIrt)I"'" (doktor,II~'/i), Uni\miı ••

lt~L~" M_ V"!.ıil, "Cr"ndn dt'mt·ıır ••, du Cair,' ,LU si&ı:lı'

~."~~" (."lıı,-n,I., I" r,'Clı,'rc!",,,rdıil,·cıım,I.,, n_ Z().ıı, ~<)H7,

H Ilkı ,\1 Vo].ıiı, "Lı Ir"diıi')11 rt'\'jsiı(oı'; r(·nı',ioıı, ,Illtour

218
d'un ıh'·ın •. r{'cum·nı ut'I,ll'r'Kll1ı;linn ,ırdıih'('lIlr"I"
 H. Sarkis B.ıly;lll. ~,ı/ı' I\;i~ki(ııjh. NI'f/·()Iı"ttum .ı;i,:,·"",i~ Folo~raf Lislesi
Giri~ _"'IIIC/.: f/(I'.'I, Yıldil, IxR7-Xl). dliıwıılt' ait fUıCı?r,lf.
ll, S.ırki~ Balyan, Hı·)lı'r/ı.")i !'ımı)l. Bııf!..lıi,i'IıC 1ı;ık<1ll
I. Itım I'~'h.'\ \,bm", "',~ili:. i /.l'ı."' •.•.i. {:.ıbt.ı, iYO.:!·O .•
k •••I(••", .\rcl,ilf'l.'lllf(' ,m" . \Iıı/11,I/I\rdıil.'c:ıım.1 H.'ı'i,"ıı',
pa\1un. iHh I·h",
ıo. S,Lrki .• 1I,lly.lI1. H"YI"rl,,'}'i !'ımıp, BO)!.aliIJııı·lı;ıl.m
I<.)j,\.~t
p.I\]'lllUm kll~'ilk kuhheli i~'ııwk:ını,
\\.1'\ Spill.,. (."pt/, .. ~uh.m.ıhl\wt ;\okHtım. IQno.
i ı. 1\I,ıriı··Aujl,U"'ll' Antoiıw IInurjl,l'IJi~, lIıırl,i\l' NI";:Jffi'I;'"i"
" .. \, J.ı ••munJ. Sirb'd l:,m. IHHH·YO..
,,,,11 •.••1 ~iri~;, Bey ••"ı. i Hh .•. dÖıwmc ,ıii f;,to)!.r.ıf.
.•. ~irkc\:i C.ın, Ilt:n,'ı''''' "".ımml!;ııı .ı\rıntı
12, '1"01,\'111\1~11.,I',IU. (/Ild ~iri~i. Tabim. dÜıwrnin k<ırıı,n ••talı
'i C.ırı.
::;;.t>.bki l.ır1p,ı ••I.III.IN.1 Sirkl· ••.
i_~. S;ırkis Balyan. Hıılıri)l' NI';:Jırdi. K;ısımp'l~;t, i Hh4·6'J
- \. J.ı .•munJ. D.· ••'"dl.·-Ori.·1ı1 H.ııık Hi"",ı, Ibh,d"Lpı.
dıı\;ıyl;ınnda. dÖnenw ait foto~r;IL
$ Ono Hinı'r n' Ildmuth Cu no. i l.ı,l""'l"'~. (:ıın.
I .•. u:on I)ar\'ilk;e c (:im'an Baıtisl;ı Barhorini. lXf, 7 "ari~
Il.ı~~ı.ırp.ı,:,-ı. 1906-0S Ulmlarllrll\1 St'r~isi'l/(lı' Unga.:i,; I'mlfmıı (L·[~ı'o\j:.if1m·
9. 0110 Hillı'r \c.' Ildınuth <'~ııno. i Im.l,ırl''':''l (;"n. )1.i~e1erin
ekI/86711111Sırlllll).
olJu~u .Itri) um ı5. 18i3 \'i)wlCl S."rj:isi·,ttI(· Tlirk !.:ı'~m('si (L't::.'1'KJ'>.i.:jfJtu"
10. O(to Hiıı.'r \l' Ildınuth Cuno.II.l).I.ırpo.I:,,1 (;,m. )1.iri~.
U";n·Nı/(·ıli\'it'",wlllıc\lrllıcı).
i ı. Kem.llı.JJin lk'). &·h.·k Caıııi~i. Bdx'k. 1913.
16. L',\rclıitt'cıım" OllolllCIIU" didinden .ılınmı~ çi/.im.
12. K.em.ılı.Jdin Hı'y.l\.,m.,., Ilatı'" Cmıisi. Beynp.!u. I\JI ı. ~cry<;ı;ıllisı-" üslup. 1873.
13. \ c..Jat Tı·ı... PiNa n> Tdgr4Jj ı\' •.":.ar.·,j Biıla..'l. Eminönü.
ii. Sirb.·ci Cıırı proje'Si, Baly.ın Ailesi üyek'rinden hirine
190';-09. atfı.dilen iin cephe, i88S'den (inı'c.
14. \'ed.ıt Teı... I"()'.ıa \l' Td)1.raf :\'e/~"lfeıi Binası'nm
LS. Ale.xandre Vallaury \"c Baimondo IYAruneo. ,\ll'kteh-;
.ırLısınd.ıki hiçiik ",•."SCit. TıJı1,i)C-i ŞııjIJıu', i\larmara Denizi'nl." hakan ecphe.
I.;. \·ed.ıt Tck. Taru I't" f\llt.Uıslro lHtulsl. Suhan.ıhmt't
Tıhbiyc Caddesi. Ilaydarpaşa. 1893·1903.
\leydını. 19. Alexandrc VaUaury ve Baimonda IYArünco. ,\lekteb-i
16. Vedat Tek. ",imanıı keııdj ni. \'.ıli Kona~ı Caddesi. ~i~IL
'1'ıl'bi)'('-; Şcilıiıııe. Ön ct'phı·den ayrıniı. Ilaydarpaş.ı.
1913-14. 20. Alt'x:ındre V.ıHaury I't;' Ibimondo ı)',\ronco. Mekte],·i
17 _19. Vedat Tek. lla)'elarpt.I~1\'apur 'skelesi. giriş ve iç TıMli)'e-i ~llIJıı(', büyük dökml." dl."mir mcrdi\'cn.
görünüşler. 191';. Ilaydarpaş....
20. \'edat Teı... ,\Joda VClpur Iskdesi. 1916- 17. 21. AIl."xandre Vallaury. Dil)"''''-I Umıııııi)'t' Riml,'I. Türkoca~ı
21. ,\Ii Talat Bey. Bt'Şikı~ \'Clpur Iskelesi. 1913.
Caddl."si. 1897.
21. Kemaledclin Bey. Dördiiııdi \'ClkJf lIam (büro binası). 22. Baimondo I)'Aronco (?). ;\IiimItile i la5.lalle'ii'n;ıl ceplle'ii.
BahçeLapı. 19 i2-26. Tıbbiyl." Caddesi. Ilaydarpa~a. 1901-02. döneme aiı
23. I\.emaleddin Bt:y.lIarik=e,legim '\IXlrlııulIIKoıııplebi
foto~raf.
(y;ıngıwedeler için). Ordu Caddl."si. Fethi Bt.')· Caddesi. 23. Haimondo I)',\ranco ve Alexandre Vallaury.
~hıMleba'j-l. 1919·22. BııkıeriJolojilume-i Şıil"iıı/! l'roj("!;j. kesiı ve cephe. ~i~li,
24. r\1~sandro \'aleri. bir okul projesi. 1916.
1900,
25. Aless.andro Valeri. bir §oo1 kulesj projesi. 1917. 24. Baimondo IrAronco. )',,'imlıcm •.' "mjt"si. cepht',
26. ,\Iessandro \'aleri. Ilir aparı""", proje.,i. cephl."den ayrıntı.
Acıbadem, 1896-1900.
191i. 25. ,\Iexandrl." Vallaury, Cemi/ To,,,dıı Köşkii. Opc.'ratör
2i. 1\less.andro \'all."ri. bir tilla projesi, Yl."şilkÖy. 1918. Ct'ıniı'ropu/.lu C~ıddesi. Çifteh$lı/J.ı.r-KaJıkÖy. 1900.
28-29. Haimondo O·Aronco. Şı-')'/ı üıfir DirIX'. f\ilaplık n' 26. Alt'Xoındre Vallaury. l'I"lii/lııl'cd Efı'''''; f\~kii. KU~I'hıkı~1
Çl1me Ktmıpkksi. Yıldu Caddesi. Bt'~ikla~. 1903·04. Snkaj;l.ı. ÜskÜd;ır. IQOI.
30. t\purlınaıılaL Lü\t.-çi Ilendek Caddesi no 122. Karaktiy. 2i. HaimondnlYAronco. "Cmıııllloıd II Jlriıı/.:iılt)" "mje'si,
1922. ıı.iri~ katı planı. i901-(H.
2R. ltÜmundo ı>,,\ronco. Ikiııci U/u •.•ıf Osıııııı,ı, .s"r;ı::isi i(iıı
Osmanlı Revivalizmi k;;~' IICIl')VIlII ı,mjesi. i RlJ3.
29, Haimondo IYAronco, Ikiııci Ufu",IJ O~''''l1Ifl .s''r:ı:i~i'"jıı
ı. ı\'ımwsmaıı;}e Cemıi\;, Ca~lı~u. 174g-55 (C. Curlin. f("IIu'llIIIIU/ ıiire"i i~'i" .1:.'çici 1lıllTtm proje',i, 189".
Die Baıı/um~ı Ko ••ltmıilf(~pc.'h). 30, Hail11ondo l)'Aroncn \"t' "ln.ınJrı· V ••lkıury.l\.lI'''.ll
2, :'\iı.ı.~o~ Balyan. C;,raPoaıtSaru)'ı içi" "ir proje'. Bo~;ı/içi (ar:I'11lI1 f('~IIJf/ıs)olll'mjt',i. ft'nkli tomııların ıkmir \ı'
ct'phcsi. Ikşikta,:, ı8'57 dola)'ları ıu$tb ••trÜkınr ilt' (t·sınr;ı •.•yOllLl t'tÜt!Ü. IS"}4
3. :'\i~o~os Balyan. C;me~mı Sar«)" içitıl,;r ,ımje'. nf)~ı/içi 'I, H;ıinınıulu ırı\roıll'o,l. ,\I,llmlUt <'·"~Ulı·,r"i" .••ır·ık/.ınııııı
e •..phesi. çe,:itl •..mt'. Iki'ikı.ı~. 1857 dolayları, r••'lor,.')OI/ dilıiii. '\\''1 sur,,;ı ,'I-hL"'" iH94·1 '100 .
.•. "larki •• Balyan. ÇıraRalı ,"laru)'I'IIIIlI,ir ~ı/ııım i~'i" 1m1j,·. .~2. ItLimol~du ırı\roıu'~). HB.'~jf lll' ('Iı"ril.'" ~iri~i. I~N';'.
IX71. 'H. Itıimundu IrAroııı'O. "'1Ii .s,Hwf l'<'/~',w,ı1 ,\I"kl,'I'; "nıj •.•.i.
5. Pictro ~tont,mj \'e Sarki •.•naly.ın. Pı'rlenıi)ClI Cmııi ••i, jl,iiriinU,:, IHY4.
Ak.•.•aray i R71, dönt:min k.artposl,llı, ~.•. Itıilıııımloll',\rullt'O. t',ki .\I,'kı.·",i .s.It/,ni Hi,/,I,"'llJl h'"i
6. "larki •• Baly.ın, Cuma namazı ~lfU\UltW / ifmıiel;);' C(/mi_\;. Zi((Iıı1. Om •••"l'(· ,\lııwli" ı\'ı·~ır.'ıi I''' rı',ıi~·.·ri ,\lu'::",i
219
Ylldlı.Bl."şikt;ı~, IX8,)-H6. dilllt'mc aiı fUI(J~raf. o/.ıwk 1lI.lrlIIIIIIIIN. IH'-l4-I<.)O{).
i. Sarki ••.ltıl)an, Hamidi)(' Cu mi ••;. Yıldiı.
ISTANBUL 1900

3'i. RıilllUnJ"I)'AroIK'o, lir,ul/. Orııı<ııı I''' "'mııli.ı NeZAırı'li Raimondo O'aronco'nun Istanbul'daki Etkinlikltri
. Hilld~ıı'mjr<i, dllıwme"iı fOlfı$tr;ıf.
.~6, Baiııımulu I)';\roıı("o. "('ııifı·rj '\/Ilu':\i, Cl·ph •••
, I. Haiıııondo IrAronco. Holt ••r A,"'ıtmtllll pmjni. cc:phe .
Sııh ••ıı.ıhıııd ~kydilnı. I~ıiklal C;1(ldesi no -I7'i·77, Pcra. 1900·01.
\7. Biıimondo 1)',\rolı("fI, ·Kij~·/ik Kolmı/ıı EI'· eli)',' I,iliııı'ıı 2, Ibimondo IrAronco, not/t'r A,lUrıııumı, ("epheden ayrınıı.
. l>itld ı.roj,·,i. 189(, (/klııh'myArdıilı'("llm', 1896), 3. BaimonJo l}'Aronco, nOller ı\purımum, iç merdivcnin
.~8, ItıimlıııJo I)'/\ronco, SUllllll niııım ı,mjni. 18Wı. kcnarmd;ıki renklicaml;!r .
39. IbiıııunJo I)'/\roıı("o, HII5 f)t'ııi;:cilik FirllllN W')II l/ıı;:iı/('·i -i. Haiıııondo I)'Aronco, HOIII'r Ap"lr/IIlU/ll, pı:ncerc projeleri.
IIm ..,<lol,mık ttl"""I""IIII~ I,iıııı t'mjı':\i. (;,ılaıa, 1897. S. H.ıimonJo f)·Aronco. Bot/er Apıırtııııım, k•..••itll.·r vc ;ırka
ceph •....
40. HilinınnJn I),Aronco, rl'ııi TOI'lu/lll' Çepl1e~i ı"oje.~i,
1896-1901 6. BaimonJo l)'Aronco, ,\lımlem Ed projesi. 1901-02.
7. Haiııııındo D',\roııco. YıUı;; J'e Yeııi Malwl/e araSlı/daki
41. RJinııındn I)'Aron("o, şu ,mda ~ı.ı~·ka'da Iıulun,m
g''Çi~ kÖprlisii. 1902-03.
'l'oplı<ııI<'Ç.,III.>ı;i.i1yrınll.
8. HailııurıJo I)"'\ronco, Nuziıııe Sıı/luıı YaılSI. Kuruçqmc.
42. Baimondo I)'Aroneo. "Ltı kliçlik Çl1l11l' ı/mjt'si, 1902.
1901·02. di/nemin brlposıal •.
43. B,ıimondu 1)'Aronco. k/içljk çqıııderjlll1lllS/lfk .'Iii/lı'ri.
9. Hainınııdn I)',\ronco, Nuzime Sıı/tuıı Yu/ısı. Kuruçeşm •...
44. HaimonJo I)'Arulı("o, \'el.'riııaOklıllı. lI;ıy&lrpaşa. 1894.
(S. ii. Eldem. BoRauçi Yalı/urı Rllmeli Yakası).
dünem •••aiı fOIUWilf.
10. Ibimondo I)';\ronco, Hulid !'aşa KmlURı'ımı rfmı ro!li1'e!.i
-ıS, Ilaimundu 1)'/\ronco.lJlIrelıı nllıllııHltln lııezlml1l111TOjesi, Kuruçcşmc.
Cl·phder. 1900.
i ı. Haimondo I)·Arıınco.lmpuratQTluk SilnIı .\fjj;:esi projesi,
46. Bilimondo I)'t\ron("o, Kuralını J,/mm. ccphder. Eyup. ana ccphl.·. Njşanıa~ı, 1901-02.
1900. 12. Haiıııondo l)'Aronco. ,\'işanta~ı Silulı Mlizesi içi"
47. B;ıimondo l)'Aronco, bir IIIl'ZAlflıkgiri~ ı1roje.~i, f)omokos. çt1it!elıı,'.
1898, 13. YıLdı;; llu.balıçecle Ada Köşkii, Itıimondo D'A1Onco'ya
48. Haimum.!o I),Aronco, c,mıi ı'rojesi. Yeni ~lahalk •• aıfl.'lIilclıilir.19oo-o2.
1896-1900. 14. IbimonJo I)"r\ronco. kö}k-paı')'Oıı eWIIni. 1900-02.
-19. Itıimundo I)'Aronco. Hliyük '\ıUI>l'}ll'ilı geııişleıııt' ı'e Ç.17"t' ıs. Kiiçljk MIIIJt'}11'iıı giri~ !lolij l't' döl'lık' ,kmir ııwrdil't'll.
mf/uluTIII ,legişliril'>lt>ı;i ITTojl'Si.pl,m. Yıldu, 1895 dolayliırı. Yıldız.
50. Baimondo I)';\ronco. YII1'l'fmlJ)lıirl'5i'lli" )eııitleıı )"Plllll. 16, KliÇiik .\JulJ.qlı'iıı ikil/ci kotımkki Iu~ bulıçesi. döneme aiı
Yıldız, 189-1-95. folOWaf.
S I, HaimonJo I)"t\ronco. rmwuıı D"ires;'ıı;,ı bııniiukii 17. YI'lıileıııc Ö'ıcesi 11IIt:'''TlItorfıık ulıırlan. döneme .ıiı roı~f.
'lUli. ıS. Kısu .ijre I;IICt' rnlo/t'ı.ai/e" u11ITbiıııılon.
52. Baimondo n';\ronco, i lasIJIIlıçe'I!t'ki kiiçlik St'TtI. cl.'phl.· \"c 19-20. Bainııındo O''\ronco, MiL Zıjir Koml,leks; ,',ÜIIro.
ptın. Yıldız, 1894-95. Yıldu.

S3, HaimonJ!) I)"ı\ronco. kliç/ik .",",ı"um J:ljriiııli~. 21. JtıimonJo I),Aronco, uımw ..amt projesi. 1896-1900,
S4- SS. Itıimundo 1)';\1Onco, kı~ Imlıçt'~i ,'Iiiıleri. 189'i. 22, Baimondo l)·ı\rolı<:O. MiL l~fir KOfi/ıı/ebi I'rojm; dtılld
56, Baimondo f)'Aronco, 11II111II1'zurl'llklij,189'i. wımı j,'t'Tçı'kl.,lirif,"C,·k 'ıali i/,' çt1",." h'rll(' i .••kitdp/ık..
Yıldıı CadJ •... si. BI.·~ikı;ı~. 190.~-04.
'i7. Baimando I)"Aro11l.'0,m/i;:e ı,mj,·si. 1896.
23. Hairnundo IYAronco. St., Iı l.nfir Komplehi, lÜrh...Jen
'iR. Ibimondo I)"ı\ronco. Kımılını HiIl"'IITTaj('lji. CaLıta, 1896.
anlılU
S9. ({••imundo n'Amnco, K,mıl",1 mıı<I\ll/mjl,,;. (labıa, 1897,
2-1, li;lirnondo 1)''-\roııl.·O, MIL hıjir KQml,lchi. IJlapllk ('ıodo.
60. IbimundııırAroııco. kiioik1,'Ttmım/d,ı (ılışıır ''''RltIIlll
2'). Ibimondo 1)·;\1Onco. Şı.,ıı z.ıjir Kotlll'/~'bi, çqm •...,'1010.
f.:UIL·ri,i.1895-96.
26, ItıimonJo I)'ı\roıı<:o. ,\lurlloma"ki m":.ırfık l"n~"'<.lSIifi"
(,1 ·62. Itıimund" I)'Aroııco, kliıkl.., Iml.lI/d" ,,1ı~II'IIlIRllltltl n Ş.'I",·li l,mj,'Si. c,-"ı1h•....1903.0-1 ..
Rııl..,il"'i.
(d. !tıinıuııdu l}'Aronco. T"~rifi'ı N";:,,, Eı'i, 1894.96. 27, ~~~~:::::l~~~~~~r~~~~~~{~:~I1l'"Ş.ıiı 11y;ıl'd~ c.IJJ.:si.Lıldi
64. lI••irııım,l" D'AmlKo, Şul., K/Jık/i, )'ıldll, 189R. dÜnl.'lIle iıiı
rulo~r;ıf.
ıS. ItıiınolıJo I)'ı\ron<:o. s.""y"'" lı"m,lııml,L", i\' ,CI'irii'lih
"i;:iıııi. Yıldız, 1900 ..02.
('S. n••imonJ" ır,\mnco, ŞilI" Kli}kii'ıı,' .'kı,'UI'" '''1''. )'IMıı, 19. ItıillıUllllo I)'.-\ronco. s."'J) 1~''''1''0ıI111/11 i\' ııı.·kdm. Yıldiı.
(,6. ItıimUlıd •• I)',\roııco, rıl.l,;: (,:iıı; F,II"ikıl.i I/lhlı<l)'IlI/II 30. NITilkiir ,\krdam, örı pl"nJ,1 \\'t"in,'r Rm!.. \·ı,,, ..in bilı.1\!
)'lldl/.189 ..j.tJ'i . il"iırLıd,1 ı..il~·ük IIl1."sdı.
67. Itıimondo ır,\ıonco, ,\Ii:i Eıi <,~;ıııby;ı Cad,lt'si, .H-31, B,ıinlOn.!o D'Aroıım. hi"ii.!: ııı••••-it l>roj •••i, Gı!.ıl.ı.
Huyubda.1894.9'i . ItJO.~.
Mi. ({,ıilimil.!" IrArunco. Mizzj Eı'i'",ı" J.:rilmılmııl"ılwlıı .B. 1'.lll'Od~· Call1l,.lrlilkh. hıriık ·iı/om.i<"<i. (~.ıt.ıı.ı. I'KH.
1II' •.••••

(,'1. Itıiınon.!" I)',\nınnı. Miızi [ı·i'ml,· wilmı 1011111", hı/ıı 04.

dil'/ii. .H. Itıiımııul •• 1)"\1'0111,'''''\"'m,lıl/II',I}" 'if,,/ılaıl ••k.-.i.ı..'.
70, 1I,,'IIı"n.ıo I)'AmllClJ,I','r"'I";II;O<I",Ii/,"'dl/'iıı,lı>ruj"':. \lIIUlIll l~' hl"I>1lk l'U'Qııııı''''.i<':\i, ı\nı,ınııı.. •.'iy. 190-1.
220 IH'J8. Vi. Itıim ••ıı.!•• ır/\n'rın •. ,\1,·‫ן‬il'/11/1 "',:oı.'i/,ılı h>l.,biwıı
",lmıııı',' kil"ı"ı.!: 1'.1,•••‫ן‬il, .I"im'tir ı..uI,·sin,II.'n.ı~nnu
-- EKLER

6H. BailllOlılln D',\rnnuı, kı} 11(/I/~'I',i,ımjı',i, pl'fı-pektif. cephe

.{t-. ltıiııııııı •.lııl>',\n11ll"t., .\I,-ı",IIl/' ,'.,,,, sil"I. blld: __
l\otl

.••,Iımu ll' kil.,,>I,k 1\1l)1"/U. ;ıs;ll\"'t\~kulesindt'n \(1 ••1•.'11)(.' \'Uplan. i ~J()7.

h9. HailUnndo irArutKu, Kımı/wl WII,N, pt'rı-ı)('ktif \-'C plan.
,1\nllı'';'I,
_~-. !tıiın,lnsl.11)',\nıııl.:ll .. \1.,,,,,1111,P"~l bıı.'bi)lJ11 ",ılmııı, y;ın Nipııta~ı, 1 <J()H.
7n. Hainıoııılo i )'ı\ronco, ~ııııkıılı·,i 1'l' IIW',I:;t, IWf"pckıif \-'t'
\'C.'I'"<"'_ plan. Ilamidiyt, Eıf;ıllla.,tancsi, ~i~Ii, 11)06·07.
.{S. KıiınnnJo ırı\f\ln~o .• \1.,,,,.1 ••1, I'cI~1 sil.ılı kOl"'':5i\U1/
71. Haiınoııdo D'Atom·l). rı'ııikii}' ,\J"UlrlIRI'",la, IıTt'"
_"ılmııı ıl' kil"ı>lık f\ll)'Otlll. ycnik'mc t,;;\II~l11;ıtırıl~J.ll\
I\,mı,'~lcriıı Tilrlll'\-i, p<.'rspekıif \"e ptın. 1906 .
sonr.ı ;ıp •.ırım.ın d.ıirt·!I,'ri yaratılmı,:ıır.
.N--W. R.ıiOlundo l)'Arom:o. Siltll, ,\Iiı:ı':'; "mjC'l.·,;. )\}()4.
71. Haiıııondu ()'Arunco, Stııılom El'r";,, )I'";/"'IU' pmjl'si,

..ıl. R;ıinnm •.lo ()'Aronco. Futilı Cmr,i_,; ı\I,·:.ılrlIRı'ld.ı IIIr':/lf.

pefspt"ktif \'e plan. P •..ra, 1907.
73. Haiıııondu I)',\tonco. Sımloro Eı'i, mermı'r levhaları n"phe
J~:;.
yüzeyine ıııtturma metodunun konırükıif ayrıntısı.
42. R.ıimoııılo ()''-\ronco. Fati', C,IIf,isi M,·:.IırlIRı. hURünkü
74. Baimondo I),Aronco.I\",ulollı S,AUl1!,'lItlald i'!' prfJjl'50i,
hali ik strüJ..türdt.-n ,ıynnıl.
cephı". 1907.
.H. R.ıiOlondo DAroneo. Toriııo UluslımlTll"ı Serı;:isi içi"
75. Baiınondo I)'Amnco, EI/lt'lII Bı')' El'i "rojl'Si, görünü!: \'e
·RQto,ı.Lı.r()ltor('~"i" iç IııI·ka" sibleııı •• proj(·si.1902.
planlar. Ymikti)', 1909.
H. naimondo lYAronco.lıarelıı olıımk kul/aııılııcak kösk
76. Baimondo I)'/\ronco. r,'limiım/(' ı'e )'111'" "rojı,,;i,
cephe H' pl.ın1.ır. Bcylc.·rl>t:yL 1896. ' '
perspektif. Turnacıhaşı Sok:-ıP,I, Beyo~lu, 1906.
45. Raimanda D'Aronca. \'ilI11 projesi. C(.·phe, 1900 dolayhırı.
77. Baimondo (YAmneo, HClısemı' de IltlIfljıls ('t Lq:eıııeııls dı'S
46. Raimando ırAmnco. Cemil Bt?· Er;'ııi" gl'lıişldiltlu'Si 1·1'
Mecuııicie"s~, cepheiN. 1908.
).."ileme ın-ojesi. pI'rspektif \'e- plan. ErenkÖy. 1904.
47. Raimando O'Aronco. Şiikrii Bt.') Et;. persl>t:kıif. IstanbuL.
ıstanbul'da Art Nouycau Mimarisi
1903.
48. Raimanda O'ı\ronco, Falıri Bı?" Eı;, perspektif ve plan,
1.2. Çiııili Ilau (apartnlan). giriş hullinün çini kaplama
Anadoluhis.an. 1904, ayrıntıları. Ilk Belediye- Caddesi no 12-20. Karaköy. 1910.
-49. Raimando O·l\ronco. Botter Ed, perspektiflcr \'(,' plan,
3. "IHinm",I, cepheden ayrıntı. Kanavi Sokap,ı no 7·9.
Fenerbahçe. 1906.
Beyo~1 u.
50. Raimanda O'Aronco, Bolfer Eti, süsle-me eıÜlleri.
-4. Apalmaiı. Meşrutiyct Caddesi no 125-127. Bey~lu.
Fenerbahçe, 1906, 5. PaıXllloılQulos Freres l\pt/rlll/tllll, cepheden ayrıntı. Lüleci
5 L Raimondo O'Aronco. ,\Jelırııet Sadık Efeıuli Et;,
Ilendek Caddesi no i06, Karaköy. 1907.
perspektif ve plan. Feneryolu, 190-4-07.
6-7. Bas.'ııu/ Aıx/nl/mm, pencere \'e pencerc demir
51. Raimondo IYı\ronco, Ceıııil Bt')' Eı;, perspektifve plan.
parmaklı~ından ayrıntı. Turnacıbaşı Soka~ı no 36.
Kireçburnu, 1903.
Beyo~lu, 1905.
53. Raimondo O'Aronco, Ce",il Be)' Et;'";,, alışa~' lIlertlireııi.
8. 1\. Dimitracopulos, kO/iLLi, pencere parmaklı~ınd3n
5-4. Raimondo D'J\ronco, kır n; projesi, cephe ve planlar.
ayrıntı. Çııkurlu Çeşme Soka~ı no 2. Ik"y~lu.
1901-03. 9. Hjl~ir ILLUI (apartman). halkon tırab/ .•ını. Sofy~ılı Sokak
55. Raimonda D'Aronco. )eııi Ceıııil Bt')' Eti, perspektifler \'c
no 5, Beyop,lu.
planlar. Erenköy, 1905. LO. ı\partllltm, balkon tırabJ.anından ayrıntl. Yeniçarşı Caddesi
56. naimondo O'Aronco, ıcpetleki şale. perspektif ve plan.
no 52. Beyop,lu.
Tarab"a, 1905·06. II. A,Jtlrtıııml, ahşap halkoıı korkulu~u ve saça~ı. J\leşruıiyel
57. Raim~ndo IYAronca, Italyaıı ElçiliRi'"iıl park I'e "iıltlslIIU/
Caddesi no 24, Bey~lu.
bulınulugu parsetiıı planitlıetresi. Tarabya. 12. "ıxırlnltlll, çini süslemt'den ayrıntı. ~ı'yh Bender Soka~ı
58. Raimondo D'Aronco. )etli ltal)'" Elçi/illi. perspektif ve
no 18, Beyop,\u.
plan. Tarahya, 1905-06. 13. Aııı/rlııım/, cephedı'n ayrıntı. J\1c.'şruıiycl Caddesi no 23.
59. Raimando D'Aronco, )eııi ltal)u Elçiligi. ana görünüş.
Beyop,lu.
Taralıya. 1-4.Apı/rtı"''''' ceplll"Jcıı ayrıntı. i\lı"şrutiyı·t Cad~löi no 2~,
60. naimondo D·ı\ronco. yeni Ital)d Elçiligi, birinci kat planı.
Beyop,lu.
Tarabva. 15. KO/ııd. J\lis Sokak no 11. Bt'Yop,lu.
61. Raim~ndo ı)',\ronco, yeııi Ital)n lJçitiR,i, Vtasari Evrne 16. C(mlOI'll/\l'llrfllU/lII. J\\cşrutiyt·t Cadd •..si no 120, Beyop,lu,
yaslanmı~ ahşap ıreiltuge (k:-ıft.'s). Tarahya, iY06.
1922.
62. Raimondo I)'Aronco, )eııi ltal)'tI ElçiliR,i, ikinci ve [içünd.l 17.1\1"-/rlll/III/. I"tikla\ Caddcsi no .~OO, Ikyop,lu.
bt ara.,ındaki çift yOk.,eklikli hol. Taralıya. IR. Ft/:.ill'f ,\,/tır/mmıı. Faik Pa~;ı Y(lku~u no -4i, Bc.'yup,lu.
63. Haimondo ()',\ronco. )'eııi hal)'tl ElçiliRi. onur merdi\"l'ni 19. '\'N/rıll/"", l"{.'plll"den ayrınıı. Sihhı Sak"ı Soka~IIl\I.n,
Taralıva. Bt·yop,lıı.
64. Haim~ndf) [)'Aronco, JlulJer Ed ceplıetı'riıı;ıı )'f!m :W-21. A'1(lfl"/tIII, t·('ııhed<.'n ayrıntıı.ır. ,\sın"lı i\lt'''l'i1 Sokak
ta\tlrımı. ·rara!'y;ı. 1905·06. no i ~,Ikyop,lıı.
6';.66. Baimondo IY/\roncCl.lll1lx'r Evi i(iıı IlftllJwıl ,'tlif/Ni 22.1\‫ן‬il‫ן‬il1. Asııı.ıh i\k"dı Sokak no 1.~, Ikyop,lıı.
Tarabya. 2J. Hı/\.'111' '\ı,,-/rlmıllll, l"l'ph~'. Turn;ıcıha~ı Sukap,ı no ~h,
221
67. Haımondo [Y,\wnco. Hıw Pu'ıtl j~'iıı '''-11''011 pmjt'~;. Ik'yo~lu
perspektif ve plan. 1906.
ISTANBUL 1900

24·2';. Riı.~•.•m AıIı"'UI/lIII. eeplwden a)Tıntılar. C;ıddl'si,CUmUşsuyu.

26. ;\,Iı"'m,lI/, cepheden ayrııılı. l~ti\.:l;11Caddı'si no 44, 63. V/ort/lfıııı, köşed ••n ayrıntı. Şehin Ş;ıh I'(,hk •••·i Cadde\i
Bı'\·o~lu no 18, Eminönü.
27. K "Kyri.ıkidh, /-"r'1 ;\Ilıırtmmıı, Ish'ndt'r C;ıddesi, BUyUk 64·65. Ticım:/llı/IIı', Vasıf Çm<ır Cıddesi \"e FlTlncllar Sokak
i kndı'k Sok.ı~ı, ~i~h,\lll' SobSU, Okçu i\lusa Caddı'si, kÜşı·si. ;\Iercan,
K,ır;ıkö,·. 66. Freılw 1/ml, ('·t'pheden aynnıı. Fincancı]ar Sokak no ]8,
2K K. K\Ti:ıkidis, "'r11;\/Jilrtmwlı, konsol deSlt·~i. i\';ı\uhiyı' Sokak no ] ·3, 1\lercan.
29. K. K~·riakidi'" Fr ••j Aıı;ırtmmı" ("l'phı'dm ayrınIı. 67. rı/dı: Ştı/e (balo \"e kahul p;ı\}onu), banyo,
30. K K;·ri;ıkidis, Ullıırımıııı, eepht-dı'n ;lyTıntl. Istiklal 68. Ifıdiı·a Sanıp, Bojl:a7.içicephesi. Bı·hek.
Cıddcsi no 40] ·403, Bı:)"o~]u, ı906 dolaylnn. 69, Il,dira Safl/p, H.irişkapı\ı.
3] -.n.
D. \'c S. Cı·0TJ,.:iadis,l'lJilrtmml. (:epht'dı'n a}Tlnıılar. iO-7]. /Iıdil'{/ $arll)ı. merdiwn.
Okçu;\lusaCaddt'sino ];,Karaktiy. 72. Hulim $(",,)1, merdjwn tepe camıntlan ayrıntı.
33. D. n' S. GL"OrWadis,lIlJartmml, ("t'plıcden nyrınıı. i3. I/ulim $arll)'ı, iki kUll'li sokak cephesi.
,\Ieşrutiycı Caddt'si no 126, Bt')·o~]u. 74·76. t\. Lasd:ıc tarafından Bebek'ıeki Ilıdh· •• Sarayı için
34. S. Gı.."Orgiadis.lIl1ı",mml. Ct'phı..'dı..'nayrınıı. Turnacıhaşı saım alman nııgatti mobilyalar.
Sok<ıj;tıno 41. Bı..·y~lu.
35. S. CL"Orı;:i;ldis,ilptlrtmmı, giriş k.1pısmdan aY'Tıntl.
Tumacılıaşı Sok.1~1no 41, Beyo~lu. Art Nouve:au Ah~ap Konutlar
36. i. Karagiannis, aparımmı, (t'pheden ayrıntı, SITJsd\"ilt'r
Caddesi n087, BL·y~lu, 1903. i.Faik Be)" 1'e Bekir Bl')' alı:;op ederi_ Köybaşı Caddesi no 81.
37. i. Kar.ıginnnis. aparımmı, cumbildan nyrıııtl. Sırasel\"iler Yeniköy, 1895 dolaylan.
Caddesi no 87, Bey~lu. 1903. ? lki:u/ışapL'I'/er. Istasyon Caddt'si no 29, Yeşilköy.
38. i. Karagiannis, lIlJarımml, giriş kııpısıııdan aYTlnll. 3. Raimondo D':\ronco, Cemil Bey Eri, ~jçi cephesi.
Sırasekiler Caddesi no 87, Beyoj;tlu, 1903. Kireçburnu Caddesi no 4-6, Sanyer. 1903.
39. ii. K. AlIla\'ury;lIl, ,\lısır A/Xlrımum. Istiklal Caddesi 4. Baimondo IYAronco. Ct'mil Rtj' Eıi bahçeden görünü~.
no 303-3] ], Berop,lu, Kireçburnu Caddesi no 4·6, San\'er, ]903.
40. A \"e J. Caracaclı. Fı'wlll\IXlrımıml. ;\Iis Sok.1k \'C 5. Baimondo IYAronco, Cemi/ Bl'l Eri, merdiwn.
Kurabiyc Sok.1~1köşesi, Bcyoglu. 6. Alış/ıp t'l'. cephl'den aynntı. Ku~çcşme Caddesi no 13.
4]. A \"c J. Caracach, aptlrım",ı, Isıiklal Caddesi \·c Imam Amanııkö\'.
Adnan Sokak köşesi, Bt·yo~lu
7. ,\Iışaı' et'. Kuruçeşme Caddesi no ı 1-] 3, Amavuıköy.
42. ,\zıımı.r PI/Stıjı, pencerı'. Isıiktıl Caddesi no 2] 2, ]986 )ıhna aiı bu fOI<>$trafıa.Kuruçeşme Caddesi
Beyo~lu.
no 9·dak.i e\'in rökonstrüksiyonu heiRdenmiştir.
43. A:lIlll'llr PuSt,jl, çıkma desle~i. Istikını Caddesi no 212.
8. Alışapt'I,. Kuruçeşme Caddesi no] ı-ı.l. Amanıtköy.
Bı..-yoj;t!u.
(J996)1Im,ı ••iı fOlagran.
44. ı928 larihli bir fOlop.tafla Isıiklal Caddt'si'nin görünümü.
9, Ahşap e'I'. Kuruçt'şme Cıddı'si no ] ı, Amanııkör. (]996
T;ım ortada, ,\..:ıull'lır P/J,'i<ıjı.
yılmaail foıosıı-aO.
45. ;\Iooa L•••i, cephL'dı'n arrmıı. Istiklal Caddl'si no 41 ı,
10. Alı;.:flp t'l', pencere. Inşirah SoLk no i i. Iklx:k. Bu
Be\"oj;t!u
foıoAr;lfta görülen pencere Lsası aTllk me\"cut dti!:ildir.
46. A,;likıı" diıleka"" \·iırind ••n ayrınlı. Istikbl Caddesi
] ı. Alışap 1,1', cephedcn a)Tlnll. Saf.ı Sokak no 20, 1\.1dık~'.
no 40], B(.')·~]u.
] 2. AlıŞ/Ip 1'1·, cumbadan ;ı\"rıntı. Safa SoLık no :W. l\adıkö\.
47. ,\ııtikll" ı/liklum" f,:en..ı gürUnüm. Istiklal Cıddcsi
13. Alışıı~'ı'!', cı:phedt'n a~~l/ltl. Sahil Yolu, .-\maıuıköy, .
no 401. Bı·yoj;tlu.
] 4. AlıŞ/'I' 1'1', konsal dı'slı~inden 'IYTlnlı. S,ıhil Yolu.
48·49. ,\larki: l'ml,mL"i, Çini P;lI1ol;lr; L'I'riıııeıı'11S \"e
Arna\utkö\".
L:'\ul,,,,,,,,>. ls(iklal Caddesi no 362, Bt·yo&lu.
15. All;o<,1' ''I', balkan. S,ıf,ı Sok.1k no 28.1. K;ıdıkö~'.
50. ,\I(ırk.i: Pa,rmıesi, Arı Dt"co \'iıray. I~ıikl;ıl C,ddesi rıo 362,
Bı')'~u,
:~: ~~:::::;:~:: ;:::~~~~:: ~:;~~'6~~d:~~1~:~~ı~.ı;~' S.ın~'l'T.
5ı. ,\Imı Plai,ir Villa". K;ILııııı~Cıddı'si no i9, Ft'nerlı"hçL',
] H. "\li~ii' "1'. gı'nd ~örUnüş. Opl'r,ııör Cı'mil Topuzlu
52-55. '\lfm Pltıiıir Viii",ı, dllrl menim konulu ~·ini panul;ır.
C.ıddt·si, Kıdıkti\",
56. Eski !.ir kar'lxJ~I;ıld;llıul{llnku Villi Knna~ı C;1,ldni \'"
Dı'rs:ınt· St)kaj;tı köşesind ••ki ap..rlıııan. 19. "\11:"1/'"1', l.."l·pht.jen aynntı. 0pı·r.ılör (\'mil Topuzlu
C.ıddesi.l\.ldıkö\".
57-5H. AI!II,rı,ıum. V;,li Kon"~ı Cilcld••si. [)t'rsarw Sok.ı~ı,
Şi~li. 20. II"Ur,1 Sımıyı, kl;lı' ı)(.'ncı·~'~i. Bd>ı:k
2], AI,;o<II) ''I·, Kar;ıK.ı\".lkSok.ı~ı, Anl.l\uık0\'.
<;9. '\/lım"",,,, (;l·plıL·d••n "yrınIı, Cumhuriyet C;ıddcsi
ıif) 19<;, ~i~li. 22. K"ııı;ıleddin Bı'y, '-\11"1'" H,ııil, p""" i\{)ii'i.~i. ırk.ı n'phı".
60. (;1IU/1iı_'IlI'IıI"" Kene! KIlrUnUm. Inünll C.ıdd •.si ,kıkıdl'ın (~;ıddı'~i, Ç.lIIıllL"', l<ıol.OS.
(;UııılJ~SU)'U ' 2.~. Kı'm,ık'ddin Bı·y., \h",,'ı n,,'il' H,,,,lkm"',i:I, I)(.'ns"'n.' il'
halkurı
('I,(;/imllı"ıl',,'m'L'l'plwd,'naynnıl_lııilnllCıddeSi,
(;Um(j~suyıı 24. Kt'lıı.de<ldirı He\. AI",,<'I n.,ıil, nl",II\",I,I.~" (I,. kılllu ı:in~
222 nıl'f(lh,'lIiııin lır,.h/.lnl
(,2. A Phıik,,,, ,\1""""," Aı~ır/"''''", ıqıh"'I"rı ,ıyrıııtı. lııürıu
1<;. Kt'nı ••I,"ddill Ik\",. \/""'·1 Hııtil' r""" km"'~ı .. 1Il.!ı:iri~
 EKLER

~h, Kı'ın.ılt·"llin I\"·y •• \IIII/c't Hdıil. P":'l' "("'<ıR', lliııı\'n "nH'li.

!;.!~. l\l'ın.lll'l.l\lin Bt'Y.' \1',,,," Hııtil, 1111~ll\lIIl"R', "ıllt'nı\, so:
I~""'h finu.l.;.lIllll Y"l'uııı \'ini "'ınılarla kaplı lıanyn ta\''';\ no
du\-~ırı.ın.
~q. t(,'m.ılı •••klin Bı'y. Alum" Hııli!ı PılŞd "mıııRI, ()c,'net'ı"-'

ık'sh.~inJ,·n 'I~Tınll.
~n.l\t'ın.ılnIJin Bı.')' •• \11 md Hdlil, g,:", Ko""Rı, jWn\.'ı'n.' iç
çı·n,'t·\~",i.
~ı.Kı·m.llt"1.ldin Ik'y. Rdıil. PllŞ<ll\.mıııj::ı. pC.'lll'ı'W.
t\lııııt'1
~L. ,\Iı..""'ı' ("1", aıkaJ;ın F,örOnüş n,' h.ıh,ı·. KaJıyor.ın Caddesi
00 .~. Bü\'üLıJa.

H . .-\Iı.•\<I1, c·.••: KaJıyoran Cadot'si 1\0 3. Büyükilda.

H . .-\Jı~,' t"l" binanın köşt'sindt.'ki J.~aç profıL. K.ıJı)'nwn
Cıddesi na .~.BüyüLıd.l.
3') .• ll,~l' t"t', bin.ının köşesindeki aılaç profil. Kadıyoran
Caddesi no ) 4. Büyük.ıda.
36.• \h,"'per. demir pamKıkhkl. bahçc giriş kapısı. ~Ialül GaJ:i
C"ld~"Si no 2. Bü\,ük.,da.
37-38 .•. \lı~pt't·. pen~creden ayrınuhır. Yılmaz Türk c.:ıddesi
no 22. Bü\·ükada.
39 .•.\Iı".;ap n'.
~üsleme a)T1ntllan. Yılmaz Türk Caddesi no 22.
Bü\'ükada.
40-41.' .-\Jı~pn'. balkan. Dulk;ıdi~ullan Sok;ık no 4.
Amamıköy.
42. Alı,,~pn·. genel görünüş. Dulkadir~uııan no 4.
Amanıtköy.
43. AJışap n', genel görünüş. Kefeliköy Caddesi no 43.
Sam'er,
44. Ah,~p n .• balkanlardan a)Tlntl. Kefeliköy Caddesi na 43,
Sanyer,
45 .• -\Iışopn'. balkon. }\;ıdri lIk;ıy Caddcsi no 19. Yeşilköy.
46. AJı~peı: .. çatı kau balkonu. Kadri Ilkay Caddcsi no 29.
Yeş;Jköy.
47. AJı~pt'1 .• balkan. Yeşil 1'...e)1in Sokak no 2. Yeşilköy.

223
 ih,
,I.

,
ıda

ihı
,\, ('(.'nıdli, ~L',\rchih.'nO dd Sult.ıno", L'Jl/ııslrıı::.iOllt'Itıı/imııı, l~"\ro':.c(J c' il ~IWlt'mıl()~,Istiıoto per I'Enciclopcdia del Friuli Kaynakça
,,-xll1, n. 4, ~6 Ocak 18')6, s. :;8-9· \'cllt'ı~a Giulia, Udine IgB2, s. 118-34.
,\. Fr.mgini. hılli",ıi iıı Co~tıııııirıopoli. Streııım. Cetıııi ~ .. :"ayir, '~H:ıiınondo ı)',\ronco and Onom.ın I{evivalism",
Iıiq:r.ıfıci. Tipografia .-\uror.ı, Bologna 1902.· ,\1.11 d.,1 C~rı;;:resso "'lt·rrUl::.iolUıl.,ıli Sııuli su "Bllimo",lo
D Aroııco (' ıl ~iw It''''po'', Istituto per I'Enciclopcdia dd Frıuli
.\. ~Iori, Gli ilalimıi Li Cosıaııtiııopoli, Soc. tip. modenese,
\'enezia Giulia, Udine 198::,s. 135--19.
~ıoden;\ 1(}06.
IYAroııco cırdıilt'lto, (sergi k.ıtalop,u dl'r.) i\1. Poacno e E.
~ı.Piacentini, "L't'diliıi;\ modern;\: ropera di Haimondo
Quargnal, Electa. ~lilano 1982.
IY.-\ronco",Emııonu",. c. X.X.X"I,
n. 220, i\'isan 1913,s. 2..p-6ı.
ı\1. .:x.:icoleui,Iy,\rotlco e /'tlrclıileltııra lilJt'rt)', Latemı, Roma-
S. :\. Duh.mL \'it'illes gc'IIS ı;('illes (Ieıııeures. Topogr(ıl'/ılt,
Barı 1982..
socia/ede Bt')oRlıı X1X(>ıııe si(;c1e, Ediıions du Touring ct
LLU

Automobilt' elub du Turquie, Istanbul 1947. E..Quargnal. "Oocumenta7.ione inc:dita della vita di Haimondo
D Aronco. ii pragctto del Cimitera di ~Iantova. La
~1. KicolettL RaimOl/llo DAroııco, ii Balconl', ~Iilano 1955·
~on\'~nzione d:II',incarico di progettista in Turchia~, Rassegıuı
5.:'\. Duhani. Qııaııd Bt'JoR,luS'aplK'lait P(.,ıı. Les teııırıı 'lui Ile fecıııca "el Fnıı/ı "eııezicı GilıliCl,n. 5, Ekim 1982,s. ıı-n.
rt'l;erıdrot/I plııS, Edition "L. Turquic ~Ioderne", ISlanbul Z. :\'ayir, "ıstanbul'da ıtalyalı bir mimar, Baimondo D'ı\ronco~,
19:;6. Turitlg, 11"01\ Bülteni. Kasım 1<)82,n. 6<}-3-I8,
s. 10-1:;.
O. Gebhard, "Raimando I)'Araneo e rArt i\'ouvcau in RailllOııdoIYArotlco leHt're di IIli cırclıilello, der. ~ı. :'\icoletti,
TurchiaM, L'Ardıiteltıırıı. Croııadıe e Sloria, 134, XII, n. 8, G. Higotti, E. Quargnal. l\uo\'a Del Bianco. Udine 1<)82.
Aralık 1#, s. :;5°-:;4: ibid., 135, n. 9, Ocak 1967, s. 620-2.4:
S.Ciner, SOll Osımmlı Del'ri ı\lıŞtıp Koııııılarıııdtı Ceplıe
ibid., 136, n. 10, Şubal 19l>7,s. 690-94: ibid .. 137, n. ll, ı\tart
Be:.emeleri, Istanbull<)8ı.
1967,s. 760-6+
V. Freni-C. Varnier. R,litllOmlo DArotlco ropera completCl,
A Batur, "Yıldız Serencebey'de Ş<,'yh7..anr Türhe, Kitaplık ve
Centro grafico editorialc. Pado\'a 1983.
çeşmesf, At/adolıı Saııatı t\r~tımwları, i, Istanbul 1968,
Sı)'le LilJer/)' mıd Orieııtalimı-fiıı ,le siecle cırclıiıeclllre. der.
s.102-5°· R. ı\liyache c K. Tahara, Japan 1983.
G. Goodwin, ,\ Histor)' of Otlom"" ArdıileCtllre, ınames and
~ı.Sözen, ClItIllllIri)el Dötlemi Tiirk ,\Jiıııarlıgı (1923-1983),
Hudson. London 1971' Türkiye Iş Bankası Kültür Ya).nları, Ankara 1984
M. Scheichenhauer, "1)'l\ronco in Turchia", CasalJeIlCl, x'x.w,
Y. Yavuz-S. Özkan, '~lne Fina\ Years of the Onoman Empire",
n. 3:;6. 1971,s. 3°-;. .\IOllem Turkislı ,\rdıitecıııre, dcr. B. Holod, A ["in,
~ı.Sözt'n-i\ı. Tapan, 50 Yılm Tiirk ,\Iill/arisi, iş Bankası Kültür University of Pı'nnsyh-ania PresS, 1~4' s. 34-5°,
Ya).nlan, Istanbul 1973· A Bawr, "Istanbul ,\rt ;'\ou\'eau'su", TtlIı::.imaı'laıı
~L i'\icoletti, L'ardıiıetlımı libert)' i" Ita/ia, Uter/.a, Homa- Cumlıııri)eı'e Tijrki)., ""sikIolN.'tlisi, c. 4, 1985,s. 1086-88.
Bari 1978. Y. Yavuz-S. Özkan, "Osmanlı ~timarlı~nın Son Yılları",
ABalur. "L'Art l':ouveau d'lstanbul et ses particularites", Tml::.illltll'lmıCIUIIllUri)el'eTiirki)l' "ıısikIopedisi, c. 4,198:;, s.
Fift/ı Iııtenıcııioııal Corıgress of Tıırkislı Art, dt'r. G. Feher, 1078-8:;.
Akadl-miai Kiad6, Budapeştt' 1978, s. 147-,9· Z. Çelik, ]1,e Hemakiııg of lstal/bul. pOr/rail of tlll OUoma"
Y. Yavuz, "European Influence on Turkish ~ational Cil)' til ılıe Begiııııiııg of ılıe Nitleleel/ılı CetlIW)', Uniwrsity of
Architecture during the Second Constitutiona\ Period (23 Washington Press, Seattlc and London 1986.
July 1908-21 December 1918r, Piftlı 1ı1tertwıiOlıaI Coııgress ~ı.Ekdal. Bir Feııermılıçe \'cırdı, 11"01\, Isıanbul1987·
of Turkislı ,\rt, dcr. G. Feher, AkaMıniai Kiad6, Budapeşıe
Itlee (' slile per İCİ graıııle ClltleO, (sergi
jtll'dli-D'Aroııco.
1978.s. 891-9°;. katalop.u der.) B. ı\lbanesc, E. Finocchiaro. ~ı.Pecollo,
"I\>tanbul ,\tt :\:OUVC3U", nıe Ardıiıectural B.'Tiell', c. CLXIIl, "rtigrafiche CoraII, Cuneo IgB?
n. 974. :"isan 1978, s. 66-73· A. Borie, P. Pinon, S. Yerasimos, L"OcddeııwliSlııiolı
A. Batur, "ı\larkiz Dosyası - i ya da Korumada llile-i Şer-iye", ,f"lslatıbııl tTll XIX siede, rapport de rechcrche, Ecole
çem.', ııı, 1979, s. :;7-8. J't\rchitecture de Paris-La Defense, ~ubat 1~9'
RaimOlıdo D',\rmıco ,lisegııi eli cırdıiteııurtı, (sergi kaıalo~u) ABatur, "Bebek'ıe Hıdiv Sarayı", Ttlstırn", :\,isanl99°.
der. P. Tu~acı, 'nıt' Role of ıl,t' Balia" Fmııil) iıı Ouomılll
L. Carloni, E. \'aleriani, G. Figurelli, De Luca, Homa I~O. Ardıitectııre, )'CI\, Istanbul 199°.
A. Barey. "SuHc sponde del Bosforo, Istanbul fra Oriente e "relıitt'ctııral llt'rittlg(' of ,\rt Noun'ılıı-jlı,r:e."/sıil. IlislO')' mill
Occidt'nte", Lotlls IlItenıatiOlUll, n. 26, 1980. s. 21·4°· COtlSt'n'lltioıı, (sergi katalo~u dcr.) ıt. D. Dyroff, Deutsche
J\!li del Coııgresro lıııenudOlıa/e ,li St",/i Sil "gııimmltlo U1"ESCo-Commissiol\,Budape~te 1991.
DArot/co i:' il wo teıııpo", Istituto per rEnciclopcdia del ı-=riu\i ~ı.S. Akpolat, (nit/sı: Kiiken/i u'lmllt'II ,\linuır Alt'.\amlre
1
V,ıllaıı')'(doktora teli), Ilacn·ttepe Üniversiıesi. ı\nkara 199 .
\'cm'zia Giulia, Udine 1982. 225
A. Baıur, "Les (Cuvrcs de Haimondo I)'Aronco alstanbul", ;-..1.Ce7-<lr,XiX Yii:)'Illk)ogllıSIl, ,\kbank. IstdnbuII99ı.
o
"lti del COtlRreW) ltltenUlzioılııle di Sf",/i su "R(I;lııolııl
ISTANBUL 1900

Hııimomlo /)',\rmıc(ı iıı Tıırdıia (18~H-I909J. ('>ergi katal~u

\,ljı-ıol.
dcr.l L'htiıulo halianodj Cuhuf<l di ISlanbul. Islanbul 1995.

1l.;\1. "Ifit'ri, RD',\ronco ıınd ;\Iongı'ri: 1\\'0 halian ;ırı'hilecls A Baıur, ~lsI,ınbul 'Arı ;\'ou\'('au' OslubuM, Y"pı, n. 161,

in Turh'y", :\"wı.- ~ııoııdı' ... I'rl'~I'IlCI' of IllII'- jıı ıLLI, ~i •••

ın '99;, !f. 55-63.
:\rcl,ilt-clurı' of ılıı' 's/'",ıie ,\tl'ıfill'rr"",'IIU, clıı'irmnl/I'1I1l/1 n. Kub;ıo, '111t' T/lrki~lılI(ryııt II'J/lk'. Eren. ISlanbull995
D,,,,i1:'" \'lll, Il, 9-10,1992. s. I.p-n. A. Billur, "Raimondo 1>',\roneo el ses tra\"aux effectues a
Z, Çt.'lik. DiW/</l-i"K IIli' Onı·ııt. Arclıileeture 'if hlum ıli btanbur. i\rc/ıitectııre el ardıileets ilalietls lı !ılalllml au
.\'i •••.It..-ııllı CI'"I;,,) \\'orlıl's I'iıin, Universiı)' of California /(J/lrııallt tlıı sicele, Istanbul ıi-ıS Kasım '995 Uluslar.ara,:ı
Pre\s. Bı·rkeıı-,y·u}\ Anı.:dcs" (hford 1(}(}2. Semim:rfnde sunulmu,: rapor, yayına hazırlanmaktadır.
;\. Baıur, Mlli\toricism, "Iodernism and Turkish D. Barillari, "Cef/iııs UıÔ el modernisme: les \illas de
.-\rchilt.'cıureM, Arclıitı·ktımı ,\lira (l\losl.;o\·a), 199ı, s. 145-49. Haimondo DAroneo enlre archirecture iı-Iamique el
A. Baıur, MisianbuI ;\Iimarlıgındıı Oryıınıalizm", Armlll/lıl'lllO architeclure centrc-europeennc~, Ardlltectııre t1 archit('Cl~
itıılieııs il !ıllı"lnll au toımUlIII du ~ied(', Isranbulzj-zB Kasım
Dekof/lS}OII, n. 9, 1992. S. 84-91.
1995 Uluslararası Semineri'nde sunulmuş rapor, ya}llla
A. Baıur, Mhalian archih'cls and !st.ınbur, ,\mııll' sııoııde ...
hazırlanmaktadır.
I'ff!St'lıce of /fa/)" iıı ılll' Ardıileetme of tlll' Idmııic
,\I<:,ıl;ı<:'rrwı•.,ııı, fııdrrmmelll"l Dt.'Siglı, \111, n. 9-10, 199ı,

s.134-41'
F. Ircz-\'. Gezgör, ~One of the Impı:,.ial Pa\"ilions al Yıldız
Palace: the Şale Köşl.;M, ı\'oıioııa/ P(jfaces '992, TC"''' Press,
Ankara [199ı] s. 94-125.
A. Satur, -lll<.' Mehitceı Raimondo D'Aronco and Ilis \Vork
aC ıhe OUoman PalacesR, ,\'aıimUlI P"lan'S 1993, TIJ\I\I Press,
Anbra [1993]' s. 45-53
A. Batur. ~Bir modac\'i öyküsü veya Beyoglu'nun adı Pt.'ra
iken~, SWlıl$, n. 32, 1993, s. 150-53.
E. Godoli. "Echi di Olbrich in Turchia~, QIIII ....-ır. n. 8-9,
{Floransa), 1993, s. 95"100; Türkçe <iC\"irisi. Yapı, n. 161. Aisan
199;, s. 64-8.
F. Yaşar '1maı, "Ex.ımplcs of Arı ~ou\'eau ai Dolmabahçe
M
Palace , S,,'iOlIllI Ptl/ııces J993, TlI:>'IM Press, ,\nkara [19931,
S·66-i3·
C. Can, 1.-laf/bu/il" 19 }'j;::pl Buıılı 1'(.' uı:aııleıı Ati"'aTlaml
Yııpı/arı re KorımUl SOTımltm (dokıora leıi), Yıldız Tt.'knik
Üni\"t'rsitcsi.lsranbuII993·
ç, Gülersoy, nıe K//('ı/i1"('~ mulı//(' Çl/lıııklıı SllUmlt'r gı/"cı',
Islanbu! 1993.
A Balur, ~\\'l', ıhe Undersiı.:nı'(J"', hımılmi. I, Il. i,i\i~1993,

O. hdl'nen, Bı*,::içi Sulıi/luj//dl'n, 4 cilt, Istanbul BUyük

Şehir Bdediyc ••i Kültür 1~leri Dııiresi Ba~k.ınlı~ı Yayınları,
l••ıanhull<J93-94
A. B;ılur ...•.\rı ;'\'{ju\'l'au~, h'ml/".1 I\lItiI.:1oıı<'llhi, C. i, I\ı.ınhul
1994·.,,31i-33·
ABiııur, "Clirkı'm \'(' Inn'liitin Bulu\tulo'l;u (ok Ün'l Bir
Çı'\-.,..' lIuhı-'r EVi",I,ımıllıı/, Ocak 19<14,••. ,(ı·Hj.
H. Dı'Jı'(>jtIu, "D,ır,ınko Bı'}:in kÜçük ll1ı'\cidi. ıı.ım-ı di))'r
·K;ıybol.m C ••mi' M,",kill'la Yıı:<mw Sml,llt, n. 410, IlN4. s. 68-
70.
Z. I\Wı'mir-lo Cinemn', "Arn;lVuıkli(, ı\rl.:;ıı'ı':ı \iı;.t"'''l
Stııııl/ı. n. 414, 19114,'" 18-45. '
B. AlıX'r, MIlUyUbJ.ı'ılIIl 'Kırımfl S,ıray' ı1.1 )lll.; olurur",
,\,lıll"lıt )'1'1"""11 S"'l<ıll,n. 4''), I<N4. s, -ı-ı'Ç3'
226 1>. B;ııill,ıri. 1I'ljmolııl" I)'ı\r""('(,, 1";11('r/.l. IIC1I1l11·H,lriI<tlj').
 ho
k

Giriş Fotograf Kaynakları

Acade:ny Architt'cturc and Annual/\rchitectural He\"ic'\\';i

Ya/Aıdann ;ır~i\"i:5, 6
Eıio Codoli, Floransa: 2, ~,4, 7, 8.9, 10. II, 12. 13. 14, 15.
16.17,18
Ün'l Koleksiyon. l'acn/ ..•.•
: 24, 2';, 26. 27

1. Bölüm

~/\chillc Bertareıır Bdcdiye Çizim Koleksiyonu,

;\lilano: 6, i i, 13
Ya/.4Hlarmarşhi: 5,8,12,3';,64
Udine Sanat ve Tarih Kent I\lüzesi, I\lodern Sanat Galerisi,
D';\ronco Arşi,; (foto~raf1ar Bittardo Viola, MOrlegliano);
23,24,27,28.29,30,31. 32, 33, 34, 38, 39, 40, 42. 43, 45,
46,47.49,50,52,54.55,56, ';i, ;8, 59, 60. 61. 62. 63, 69
D'Aronco Ailesi. Roma tfot~af1ar Araldo De Luca, Roma);
48.70
EzioCodoli.F1oransa;i,9, 10.18, 19,20,21,25,26,36,41.
Si, 53,65,66.67,68
Gurekian Arşil'i, Asolo (fotowaf1ar I\larco Zanta, Tre\"iso):
2,3,4, li
Istanbul Üniversitesi KOtOphanesi: 22,·H

2. Bölüm

Alp Sunalp, Istanbul: 8

Yazarların arşivleri: 17, 30
Udine Tarih '"e Sanat Kent iı.IOzesi,I\lodern Sanat Galerisi.
IYAronco ;\rşivi (foto~raf1ar Riccardo Viola, I\lontegliano): ı.
4,5.7, ıo, 1i. 12, 14. 19,20,22,24,25,26,28.29,31' 32,
33,34, 3i, 39, 40, 41, 43, 44, 45, 46, 4i, 48, 49, 50, 51, ';2,
53,54,55,57, S9, 60, 61. 62, 63, 64, 65, 66, 6i. 68, 69, 70,
iL. 73, i4, 75, i6, ii
D'Aronco Ailesi, Homa (foto~ranar ;\raldo De Luca, Roma):
56. 58. 72
Eıio Godoli. Floransa: 2, 3, i 3. ı5, 18, 23, 2i. 35, 36, 38, 42
Istanbul Üniversitesi KOtOphanesi: 16

3. Bölüm
(\şa~ıdakiler hariç bOtOn foto~af1ar Ezio Godoli'yc aittir:
Ya7..arlarıarşivleri: 42. 56
Çelik Gülersoy: '; i
L'Ediliıia I\loderna: i4. i5, 76

4. Bölüm

Bütün foto&raf1arEzio Godoli'yc aittir.

227
Teşekkürler

Ki!;ıhın yazarlan. Is!anhul'daki ara~lırmayı hlıJ;ındıran ''c

dı'slekle\'en büıon ht'rkcse Ic'>ekkür eder: ,\fife Balur. nD
,\limar/ık Fakiil/l."si ve Ane :\'~sır; Rolenı Öıer \"c Alp Sunalp,
,\J;marSilıı", Oll;l't"rsite;i; Çı'lik Gülersoy, Tlirki}'e TOlıriııg
O,omobill\ııruııııı Ba~k.mı; Sab;ıhaııin TUrko~lu, Y/l,fı:. Sara)l
.\IIi:.e Miitliirii; Zeyn~ ..p Denir ,·c Nad;ın Tüıeman; Sadenin
SUkan, Bii)1ik Kıılıiı, Miidiirii; ,\delioı Rispoli,/sta"I"llltofyaıı
Kıiltlir Ml'rke:.i Miidiiresi ve Ram Demirl'an; Giulio Tonini,
Itııl,aıı KOII50foSll, Bebek'teki .\J/_~/rKoıı.~/oslııgıı; Laurence
,\mour, Frmm:. AII/ulo/ıı AraştırllUı/arı Eıısıiliisli; llarald
Ilaupımann. AI",ml Arkeoloji Emtitlisii Miidiirii; Cenıı.iı Can,
raolo Girardelli -ve Italya'da- Giampiero Ikllinıı.cri, \'eıu,dik
Oniwrsitesi 1Jogu Dilleri FakÜltesi; Giuseppe Bergamini.
Vdiııe TM;1'!'e Smml Kel/t Miiusi ,\lji,lIirji: Isabella Heale,
Vdiııe Modem Semat Galeri_~i 5OTllııı/ım/; Bomano \'c.'cchiı'!,
V,/iııe Reldi)e Kiiliip/",ıu-si Mliillirli ,'e ı\lar/ia Di ()ona!o,
Armcn Gurekian, Genn:ıro Pi<;ıole<;c.',Gio~io Hiıı.o!ti.

Giri~ ilc 3. n: 4. bölümler Eıio Gwali; ı. \"l' 2.

hÖIUmler
Diana Barillari tarafından hazırı.ınml~lır. Kaynakça ortak bir
çalı~m;ının ürünüdür.
 _ ..

• J."

~-

ISSN 975·H38·o&S·6

11111111111111111111111 /
9 789757 438458