T.C.

STANBUL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TRK DL VE EDEBYATI BLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

TANZMAT DNEM TRK ROMANLARINDA BEYOLU

Emine UZUN 2501030328

Tez Danman Prof. Dr. Fatih ANDI

stanbul 2007
i

ii

Tanzimat devri Trk romanlarnda Beyolu isimli bu almamzda ncelikli olarak Beyolunun tarihi , kltrel yapsn tanmaya altk. Tanzimat devri (1861- 1895) yeniliklerinin Trk toplumuna etkisi nasl olmu, toplumda grlen sosyal ve siyasal deiikliklerin, yeni hayat ekillerinin izleri eserlerde nasl karmza kyordu? Beyolu hangi ynleri ile bizde Avrupa kltrnn bir modeli olarak grlyordu? Toplumun Beyoluna bak nasld, insanlar Beyoluna niin gidip geliyordu? Tanzimat devrinin izleri Beyolunda nasl grlyordu? Btn bu sorulardan hareketle hem Beyolunun kltrel kimlii zerinde durmaya altk hem de Tanzimat devrinin Trk toplumunda meydana getirdii deiiklikleri romanlardan hareketle tespit etmeye altk. Tanzimat Devri romanlarnda insanlarn gittii elence mekanlar nerelerdi, buralarda ortam nasld, insanlarn davranlar, lisanlar, birbirleriyle ilikileri nasld? Btn bunlar roman kahramanlar zerinde inceleyip Beyolu hayatnn ve kltrnn insanlar zerinde oluturduu davran deiiklikleri ile ilgili verilere vardk. Farkl birok inanc, kltr ierisinde barndran Beyolunda huzur , dzen, adalet nasld? Beyolunda Avrupal kadn modeli nasl oluyordu, Beyolu hayatnn Trk toplumuna yabanc ve aykr ynleri neydi? Romanlar iledikleri konulara gre incelerken, Beyolu zihniyetini Trk olarak yanstacak ve aydnlatacak taraflar ile ele alp ulatmz sonular toplumunun yenileme ve batllama sreci ierisinde geirdii deiim almamz tamamladk.

deerlendirdik. Bir dnemin toplumsal , kltrel, sosyal hayatna dair rneklerle

iii

ABSTRACT
In this thesis named Beyolu (Pera) in Tanzimat (Administrative reforms era) period Turkish novels, we firstly tried to understand Beyolu's history and culture. How did Tanzimat period had effected Turkish society and how these effect reflected in this period time novels? Which sides of Beyolu was seen as a part of European culturel model? How was society's opinion about Beyolu and why people visit Beyolu ? What are the results of Tanzimat period in Beyolu? We tried to find answers to these questions and so we tried to understand cultural identity of Beyolu and effects and changes of Tanzimat period over turkish society, using that era novel as a basis. In Tanzimat period novels where were people going to for entertainment, how was atmosphere in these places, how was people's behaviour, language and relations? We searched all these influences over roman characters and found some information about how Beyolu life and culture made behavioural changes of people. As a cosmopolit area, how was peace, regulation and justice in Beyolu? How was europen woman model in Beyolu, what was similar and contrary sides of Beyolu to Turkish society? We analisied all these questions also as a westernization project of Turkish society. And we finished our thesis with social and cultural examples.

iv

NSZ
Tanzimat devri, Trk toplumunda bir takm yeniliklerin getirilmeye alld, ufuklarmzn Avrupa kltrne almaya balad bir dnemdir. Bugnde tartmalar srdrlen Avrupa Birlii yelii konusunun temelleri Tanzimat devrine dayanmaktadr. Trk toplumu Tanzimattan bu yana kimi zaman Avrupaya yaknlamaya alarak kimi zaman da Avrupa yaam standartlarn yakalamaya alarak Avrupa ile balarn glendirmeye almtr. Avrupa ile gerek siyasi gerek sosyal adan kurulmak istenen balar ile iki kltr aras etkileim olmutur. Ve bu kltr etkileimi neticesinde Trk toplumunu ilerletecek gzel yenilik ve gelimeler olduu gibi Trk kltr, inan ve yaayna uymayan Trk toplum ahlakn ve yapsn bozan deiimlerde grlmtr. Beyolu farkl lisanlarn konuulduu farkl kltrlerin bir arada olduu, farkl inan ve yaay ekillerinin grld kozmopolit yapsyla stanbulda bir Avrupa ehri gibidir. te byle Avrupa meraknn olduu dnemde Trk insannn Avrupa modeli olarak grd yer Beyoludur. Avrupal gibi olmak heyecan duyan, iyi eitim alm kiiler Beyoluna gidip gelerek orada vakit geirmeye balarlar. Orada Trk kltrne uymayan deiik elence ekilleri, hayat tarzlar ile tanrlar. stanbuldaki bu kk Avrupa ehrinde tantklar yeni kltr, yaam eklini kendi hanelerine, sokaklarna, mahallelerine, semtlerine tamaya balarlar. Byle eylere almam olan Trk insan ya hemen kltrel kimliini unutup ayak uydurma abasna girmi ve komik durumlara dm , ya iki kltr arasnda kalp atmalar yaam ya da bu kltre ve yaaya uzak kalmaya alp kendi gelenek ve deerlerine sarlmtr. Kendi tarihsel ve kltrel zenginliinin farknda olmayan insanlar, Avrupal gibi yaamak, Avrupal gibi giyinmek, Avrupal gibi elenmek, Avrupal gibi dnmek, Avrupal gibi sevmek hevesine kaplp kltrel bir yozlama iine dm ve sonunda neye uradklarn bilemeden hsrana uramlardr. te byle bir ortamda oka mutsuzluklarn, hayal krklklarnn, ihanet, entrika, yalan ve

oyunlarn ortaya kt sylenebilir. Tanzimat devrinde de yazarlarmz toplumdaki bu farkll grerek bunu romanlarnda konu edinmilerdir. Bizde yaptmz bu almada Tanzimat devri ierisinde Beyolunu Trk kltrne uyan ve uymayan giyim, elence, yaay, zihniyet gibi ynleriyle romanlarda getii ekliyle rneklerle inceledik. Toplumumuzda balayan Avrupal olmak sevdasnn tarihine de kltrel adan kaynak olabilecek bir alma olmas dncesiyle gayretimizi srdrdk. Alafranga zentisinin ve yanl batllamann toplumda oluturduu sonulara gre Avrupal olmak nedir? Avrupal Nasl Olunur konusuna bir k tutmaya altk. almam srdrrken umutsuzlua kapldm ve zldm zamanlarda bana destek olan, yol gsteren ve yardmlarn esirgemeyen deerli ve muhterem Hocam Prof. Dr. Fatih ANDIya can gnlden teekkr ederim. Ayrca bana destek olan tm aileme ve arkadalarma da teekkr bor bilirim. Emine UZUN

vi

NDEKLER
Z..............................................................................................................................ii ABSTRACT ..............................................................................................................iii NSZ......................................................................................................................iv NDEKLER ........................................................................................................vi KISALTMALAR .....................................................................................................ix GR ........................................................................................................................1 I.BLM: BEYOLUNUN SEMTLER .............................................................5 1.1. CHANGR .....................................................................................................8 1.1.1. BAHTYARLIK ......................................................................................8 1.1.2. DEMR BEY YAHUT NKAF-I ESRAR ...........................................11 1.2. FINDIKLI .......................................................................................................12 1.3. GALATA ........................................................................................................14 1.3.1. ELENCELER.......................................................................................19 1.3.2. KONAK YAANTISI .............................................................................24 1.3.3. KLTREL FAALYETLER.................................................................26 1.3.4. SU VE TEHLKELER ..........................................................................28 1.3.5. GYM KUAM ......................................................................................30 1.3.6. GZERGAH............................................................................................31 1.4. GALATASARAYI ........................................................................................33 1.5. KARAKY.....................................................................................................35 1.6. KASIMPAA..................................................................................................35 1.7. TAKSM .........................................................................................................37 1.8. TOPHANE ......................................................................................................42 1.8.1. CARYE TCARET................................................................................42 1.8.2. TOPHANE SKELES.............................................................................44 1.8.3. DN YAAYI .......................................................................................45 1.8.4. ALAFRANGA UNSURLAR ..................................................................46 1.9. TNEL............................................................................................................46 II. BLM: BEYOLUNUN ESK DNEMLER ..........................................48

vii

2.1. BEYOLUNUN ESK YAPISI .....................................................................48 2.2. BEYOLUNUN ESK ELENCELER .......................................................53 III. BLM: BEYOLUNDA GNDELK HAYAT.........................................57 3.1. KONAK HAYATI ..........................................................................................58 3.1.1. KONAK ELENCES ............................................................................60 3.1.2. HZMETLER .......................................................................................61 3.1.3. ENTRKA ................................................................................................64 3.1.4. ETM....................................................................................................66 3.1.5. ALE HAYATI ........................................................................................67 3.2. ASAY ..........................................................................................................71 3.2.1. SULAR ..................................................................................................72 3.2.2. BELGELER .............................................................................................75 3.2.3. OYUNLAR ..............................................................................................77 3.2.4. MAHKEME .............................................................................................80 3.3. ELENCE HAYATI ......................................................................................80 3.3.1. MEYHANELER ......................................................................................81 3.3.2. RANDEVUHANELER ...........................................................................83 3.3.3. HOTEL.....................................................................................................85 3.3.4. BALO VE KARNAVALLAR .................................................................88 3.3.5. DER ELENCE MEKANLARI .........................................................90 3.4. KLTREL ETKNLKLER ........................................................................93 3.4.1. TYATRO ................................................................................................93 3.4.2. KTAPILAR ..........................................................................................97 3.4.3. HKAYE YAZMA...................................................................................99 3.5. HABERLEME .............................................................................................100 3.5.1. MEKTUP .................................................................................................100 3.5.2. GAZETE ..................................................................................................102 3.6. GYM KUAM .............................................................................................105 3.7. DN HAYAT .................................................................................................108 3.8. ETM...........................................................................................................112

viii

4. BLM: MEKANLAR VE NSANLAR ..........................................................114 4.1. NSANLAR ....................................................................................................114 4.1.1. TRKLER ...............................................................................................114 4.1.2. AZINLIKLAR .........................................................................................127 4.1.3. ECNEBLER............................................................................................137 4.2. MEKANLAR ..................................................................................................143 SONU......................................................................................................................150 KAYNAKA ............................................................................................................151

ix

KISALTMALAR
a.g.e. s t.y. c. TDK Haz. : Ad Geen Eser : Sayfa : Tarih Yok : Cilt : Trk Dil Kurumu : Hazrlayan

GR
Zaman ierisinde toplumlarn yaadklar olaylar neticesinde deiim gstermesi nasl ki kanlmazsa, doal olarak ehirlerin, kltrlerin deimesi de kanlmazdr. Dnceler, bak as ynyle deiim gsteren toplumla birlikte elbette o toplumun paralar olan kltrleri, yaay ekilleri, inanlar, mimarisi, teknolojisi, siyasi hayat gibi birok yn de deiim gsterecektir. Tanzimat devrinde Osmanl mparatorluu da bir deiime gerek duymu; ancak deiimi Bat Avrupann toplumsal ve fikirsel bileimine erimek olarak alglamtr. Bu durumun sonucunda imparatorluk kendini daha sonradan Batclk diye adlandrlacak olan akmn iinde bulmutur. II. Abdlhamite gre ilerleme, Batnn tekniini, ideri sistemini, askeri tekilatn ve eitimini almak, bunun yannda Mslmanl tebaa iinde glendirmeye devam etmekti. Bu amala Harbiye, Mlkiye ve Askeri Tbbiyenin programlar gelitirilmi, okullarda bilgili bir kuak yetimitir. Her kuruluun rencileri ders programlar icab 19. yzyl mspet bilimlerinin Batnn esas g kaynan oluturduunu gryorlard. Bylece Baty Batda gelitirilen mspet bilimle bir tutan bir kuak yetiti. Bu kuak Baty ayn zamanda gl olmaya prim veren bir uygarlk olarak grmeye balad.1 II. Abdlhamitin baty model almas ve zendirmesi sadece ngrd alanlarla snrl kalmad. Batnn askeri ve idari yapsn Osmanl mparatorluuna aktarrken Batnn gnlk kltr de etkin bir biimde imparatorlua girmi oldu. Giyim, ev eyas, parann kullanl, evlerin stili, insanlar aras ilikiler de Avrupai olmutur.2

1 2

erif Mardin, Trk Modernlemesi, stanbul, 2007, s.15. a.g.e., s.13.

erif Mardinin Trk Modernlemesi adl kitabnda belirttiine gre; Osmanl tutucu tarihisi Cevdet Paa bu hayat deiikliinin eski Osmanl deerlerini nasl ksteklediine deinir.3Orhan Okaya gre ise bu ksteklenme genelde kabul grd gibi bir ikilem deil, bir mlemma eklinde gereklemitir. Mlemmann szlk anlam da alaca, renk renk, her dizesi baka dilde manzume, svanm, bulam olarak veriliyor. te Okaya gre; Tanzimat devrinin hususiyetlerinden biri de Dou ve Bat medeniyetinin, adetlerinin kltrlerinin birbirine karmas yani mlemmasdr.4 Buraya kadar genel hatlaryla deindiimiz Osmanl mparatorluunda batllama olgusunun, zelde en gzel rneini alacal, svanml, renklilii, hatta bulaml ile tam bir mlemma emsali olan Beyolunun vereceini dnyoruz. Tarihin eski devirlerinden beri canlln koruyan, birok milleti barndran, farkl kltrlerin, farkl dillerin, inanlarn gelip getii, kimisinin iz brakt, kimisinin silinip gittii; ama her eye ramen ehrin kalbi olabilen Beyolu; Samiha Ayverdiye gre aslnda hi bizim olmamt. Beslendii toplumu kmseyen, kaak elence alemleri ve gizli evleri ile ikiyzllk eden, grn ve gsterililii ile yapmacklk sergileyen, barna bast ama nikahlanmas dnlmeyen keyif kadnlar gibi kahpelik eden, tm bunlarn sonucunda da gln bir hal alan zavall Beyolunun, ne iftihar edilecek bir mazisi, ne vnlecek bir sra tarihi olan bu reme ve treme koskaca semtin sanki laykm gibi stanbul ehrini temsil etmeye almas aslnda tam bir riyakarlktr.5 Samiha Ayverdiye gre Beyolunun gerek yz Yzlerce seneden beri Beyolu bannn eref kabul edilen yarasnn, ihmallerimiz, gafletlerimiz, anlayszlklarmz kapsndan szlerek ta iimize ilemesi ve ite buradan stanbulun haysiyetine en sistemli hcumlarn hazrlayarak belli bal siteler halinde
3 4 5

a.g.e., s.13. Orhan Okay, Bat Medeniyeti Karsnda Ahmet Mithat Efendi, Ankara, 1975. Samiha Ayverdi, stanbul Geceleri, stanbul, 2003, s.163-164.

imarna, bir itimai kltr ve medeniyet edas vererek, asl stanbul ehrinin kalknma yolunu kolaylk ve ustalkla kesmesidir.6 Samiha Ayverdinin riyakar olarak nitelendirdii Beyolunun parlak yzne aldanp buray Avrupa yaamn merkezi gibi gren, Batllamann gerek anlamn bilmeyen kendi kltrn ya kmseyen ya yitiren ya da kendi kltrnden kaan Tanzimat devri insan Jale Parla tarafndan da babasz kalarak Beyolu meraknn kurban olan ocuklara benzetilmitir. Bu simgesel ifadede babann yokluunda rehbersiz kalarak batan kan oul, gnahlaryla haneyi de ykar. Bu motif sanki bir tehlikeyi, padiahlk dzeninin son derece zayflad bir srete oullarn Batllamaya verdikleri lsz dnle toplumun kebilecei tehlikesini antrmaktadr.7 Namk Kemalin ntibah romannda da Ali Beyin yetim kaln anlat da bu duruma tam bir rnek tekil eder. Fakat bu alem-i inklp kendi gibi sebat sevenlerden olmadndan ok yirmi yana girer girmez sebeb- vcudu, mrebb-i efkr olan peder ahirete intikal etmekle Ali Beyin halinde birbirini mteakip enva- tegayyrat enva- belaya zuhur etmeye balad.8 Burada genel tablosunu izdiimiz batllama ve deimenin Beyolundaki yansmalar almamzn ana konusunu tekil edip ilerdeki blmlerde daha ayrntl olarak ele alnarak incelenmi ve deerlendirilmitir. Bu konu ile alakal daha nce yazlm olan bir mezuniyet tezi de vardr. Bu tez Ahmet Midhat Efendinin Romanlarnda ve Letaif-i Rivayat Serisi Hikyelerinde Beyolu adn tayan bir mezuniyet tezidir.9 kran Orta bu tezde Ahmet Midhat Efendinin romanlarnda ve hikayelerinde mekan olarak Beyolunda geen eserlerini iindekiler blmnde tamamiyle Beyolunda geen romanlar, Beyoluna
6 7 8 9

a.g.e., s.165-166. Jale Parla, Babalar ve Oullar, stanbul, 2006, s.100-101. Namk Kemal, ntibah, stanbul, t.y. s,17. kran Orta, Ahmed Midhat Efendinin Romanlarnda ve Letaif-i Rivayat Serisi Hikayelerinde Beyolu, Lisans Tezi, .. Merkez Ktphanesi, Tez No: 2351, 1954, s.80.

temas eden romanlar, Letaif-i Rivayat Serisinde Beyolu blmleriyle incelemitir. Bu tez romanlarn zeti eklinde karmza kmaktadr. Bizim almamz iin bir kaynak niteliinde de kabul edilebilir. Fakat bizim almamz konuyu bundan daha kapsaml bir ekilde ele almaktadr. Beyolunu Tanzimat Devri ierisinde geirdii deiimle, Beyolunun toplum hayatna, toplum yapsna etkisi ile ve buradaki yenileme hareketleriyle ele almtr. Bu bakmdan almamzda Beyolunu gnlk hayatn her alannda ele almaya altk. Batllamann gerek gemiteki etkileri gerekse hala devam eden bir sre oluu bu kavramn nemini gzler nne sermeye yeterlidir. Umarz biz de bu almamzla batllama olgusunun deerlendirilmesi, anlalmas ya da almas adna katkda bulunabiliriz.

1.BEYOLUNUN SEMTLER
Beyolunun ekirdei olan blge, bugn Galata dediimiz yredir. Bu yrenin, bilebildiimiz en eski ad, Sike Grekede (ncir Aalar) anlamna gelmektedir.1 Sekizinci yzyldan sonra Galata ad ortaya kar.2 Galatann Pera kuzeyinde kalan blgeye, Bizans anda Greke (te,tesi) anlamna gelen peran szcnden esinlenerek Pera deniliyordu. Buradaki balarn ad da Balaryd. Biz bugn, eski Galata ve Perann bulunduu alanlarn ikisine birden Beyolu diyoruz. Bu iki ad, uzun sre bir arada kullanlmlardr. Hristiyan Osmanllar ve Avrupallar , Pera adn kullanrken; Trkler yreye Beyolu demilerdir. Ulusal Kurtulu Savandan sonra, 1925 ylnda, kent ve mahalle adlarnn Trkeletirilmesi srasnda, Pera ad kaldrlm, yalnzca Beyolu ad braklmtr. Ancak Galata adna dokunulmamtr.3 Fatih Sultan Mehmet, Trabzon Rum Devletini ortadan kaldrnca (1461), son Trabzon mparatoru David Komnenosu ailesiyle birlikte stanbula getirerek , Galata surlarnn dndaki blgeye yerletirdi.4 Beyolu adnn , Trabzon Rum Pontus mparatorluunun son prenslerinden , slam Dinini kabul ederek buraya yerleen srlr.5 Bir dier gre greyse, 15. ve 16.yy Osmanl belgelerinde Beg olu (veya Bey olu) szckleriyle tanmlanan kiiler , aslnda Bey olarak tannan Andrea Grittinin oullardr. Andrea Gritti, stanbulda nceleri zengin bir tccar , sonralar Venedik Cumhuriyetinin elisi (Balyos: Baillo) olarak bulunduktan sonra , 1523-1538 yllar arasnda Dogeluk (Venedik Devlet Bakanl) grevini srdrmesi nedeniyle bu nvan tamaktadr. zellikle buday ticaretinden ksa srede byk bir servet edinen Andrea, Galata surlar dnda Pera Balar olarak
1 2 3 4 5

ve yaayan

Aleksios Komninosdan dolay bu yreye verildii ileri

zdemir Kaptan Arkan, Beyolu Ksa Gemii Argosu, stanbul , 1998, s.68. a.g.e., s.69. a.g.e., s.70. Reat Ekrem Kou, stanbul Ansiklopedisi, Beyolu Maddesi, c.5, 1961,s.2703. zdemir Kaptan Arkan, Beyolu Ksa Gemii Argosu, stanbul , 1998,s.70.

tannan krsal alanda yaptrtt byk bir konakta Bey gibi yaamaktadr. Bu arada stanbullu bir Rum kadnyla hayli uzun sren bir ilikiden veya drt olu olmutur: Alvise, Giorgi, Lorenzo. Osmanllar 1490 doumlu byk oul Alviseyi babasnn Doge olmasndan sonra Bey olu olarak tanmaktadrlar. O da, uluslar aras ticaretle uramay srdrerek kat kat zenginleir. Babasnn Pera Balarndaki o eski konan ok daha byk ve grkemli olarak yaptrr. Bin kiiyi at sylenen hane halkyla gerek bir prens yaam srerek ksa bir srede nlenir. Osmanl d politikasnda ksa srede karar vericilerden biri olma konumuna ykselir.6 15. ve 16. yzyl belgelerine Bey olu olarak geen, 1534 ylnda Erdelde ldrlen Alvise Gritti, konann bulunduu btn blgeye adn vererek stanbul tarihine geti.7 15 Haziran 1826 gn, Sultan II. Mahmud, Osmanl mparatorluunda, askeri gcn siyasi gce boyun emesini salad. Bunun sonucu tm lkede ok hzl bir Batllama hareketi balad. Batllamann ilk ve en nemli etkilerini gsterdii alan; Galatayla o sralarda Galata Surlarnn kuzeyinde balayp bugnk Galatasarayda sona eren adna Pera denilen blgeydi. Sultan II. Mahmudun lkeye getirdii yeniliklerin bazlar unlardr: Muzka-i Hmayunun (Konservatuar) kuruluu; Sbyan okullarnn, Rtiye, Mlkiye, Harbiye, Tbbiyenin al; Tercme Odasnn, Meclis-i Vly Ahkm- Adliyenin , Dr- ura-y Askerinin kurulular; ilk bakanlar kurulu olan Heyet-i Vkelann, ilk bakanlk olan nezaretlerin ortaya k; ilk genel nfus saym, posta ve itfaiye rgtleri; ilk resmi gazete olan Takvim-i Vekayinin, Franszca ve Trke yaymlanan sarn yasaklan.8 Beyolu hayatnn batl manada canllk kazanmas Tanzimat Fermannn ilanndan sonradr.1838 ylnda ngilizlerle yaplan ticaret anlamasndan sonra bu lkenin mallar Osmanl Devletini istila eder. zellikle Beyolu ak pazar Moniteur Ottomann yaymlanmalar; konserler, balolar dzenlenii; giysilerde deiim,

6 7 8

1870 Beyolu 2000, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, stanbul,2006,s.17-19. a.g.e., s.61. zdemir Kaptan Arkan, Beyolu Ksa Gemii Argosu, stanbul , 1998, s.177-178.

durumuna gelir. Aznlklarn ve yabanclarn ilettikleri maazalar alr.9 Osmanl toplumunun Avrupada bizdeki usullerden farkl bir Bat Uygarl olduunu kavramaya balamas ile bu medeniyetin rnek alnabilecei fikri dodu. Yeni anlayn iki zellii vard: Avrupa Uygarlna kar imrenme, bugn medenilik alameti saydmz tketim maddelerinden ziyade, yaay biimine, usullere ve prensipleredir.10 te Tanzimat Ferman imparatorluun kendini garba amas, onu vcuda getiren esaslar ve kymetleri kabul etmesi demekti. Devletin garba kendisini amas ile stanbulda hayat birdenbire deiir. Bata daha II. Mahmud devrinde Avrupallamaya balayan saray, gen hkmdar ve nihayet hareketin asl mrevvici olan Mustafa Reit Paa olmak zere Tanzimat ricalinin muhitlerinde balayan yenilikler yava yava halkn arasna sokulur. Yazn Tarabyada, Bykderede grlen ecnebi kyafet ve adetlerini Mslman halk , artk sk sk gidip gelmee balad Beyolunda kn daha yakndan grr. Garp hayatnn unsurlar taklit ve moda sayesinde gndelik hayatmza girerler. Beyolunda umuma alm Krm Harbinden sonra Mslman halkn daha sk Avrupakr messeseler , terziler, manifatura tccarlar, tuvalet eyas ve mobilya satan dkkanlar, bilhassa urad yerler olur.11 te Tanzimat Devrinden bugne dein romanlarn konusu olan Beyolu , asl gelimesini 19. yzyln ikinci yars ile 20. yzyln balarnda gerekletirmitir. Bu yzyln banda kurulan Maka, ili,Nianta gibi semtlerle gittike genilemitir. Beyolunun kaza olarak idari yapya dahil olmas 1926 ylna rastlar. Kasmpaa, Galata, Hasky ,Taksim ve Beyolu merkez nahiyeleridir. Bugnk Beyolu kuzeyi ili ve Beikta ileleri ile evrili dier yanlardan Hali ve Boaziine dayanan 20 bin kilometre karelik bir iledir. Balca semtleri Taksim, Cihangir, Fndkl , Kabata, Tophane, Galata, Karaky, Tnel, Galatasaray, Tarlaba, Talimhane, Yeniehir, Stlce , Hasky, Kasmpaadr.12

9 10 11 12

Ali kr oruk, Cumhuriyet Devri Trk Romannda Beyolu, stanbul,1995,s.26. Niyazi Berkes, Batclk Ulusuluk Ve Toplumsal Devrimler, stanbul, 2002,s.32-33. Ahmet Hamdi Tanpnar, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1997,s.131. zdemir Arkan, Beyolu, stanbul, 1988,s.224.

Beyolunda sinema, tiyatro,pastane ve tramvay vard. Ama bunlar Bahariyede de, stanbulun baka yerlerinde ve zellikle Avrupa kentlerinde de vard. Beyolunda bunlarn yan sra; genelevler, randevuhaneler, bitirimhaneler ve meyhaneler de vard. Tm bunlar bir lde ve bir arada Beyolunda olmakla birlikte; Beyolunu Beyolu yapan bu nitelikleri deildi. Buras, ok eitli ve grkemli kltrlerin, gnlk yaamn vazgeilemez ve tmyle kapatlamaz kaplarnda , birbirleriyle karlatklar,birbirlerine gz atp, el verdikleri bir alan olmutur. 13

1.1. CHANGR
Beyolunun Cihangir semti Ahmet Mithat Efendinin Bahtiyarlk ve Demir Bey Yahut nkif- Esrr adl eserlerinde gemektedir. Bu romanlarda roman kahramanlarnn evi Cihangirde bulunmaktadr.

1.1.1. BAHTYARLIK
Bahtiyarlk romannn kahramanlarndan Senai , babasnn okuyup ehirli gibi yaamasn istemesi sebebiyle, eitim grmek iin stanbula, Mekteb-i Sultaniyeye gelir. Babas Senainin iyi bir hayat srebilmesi iin gerekli ilgiyi gsterir. Fakat Senai mektepten ktktan sonra alafranga yaaya merak salar.Hariciye Nezaretine mensubiyetinin kendisinde sefirlie kadar yol aacan dnp bundan dolay alafranga yaaya ayak uydurmaya alr. Senai,Trkeye ehemmiyet vermeyip, Franszcas mkemmel bir Trk olarak kendisinde tek beenmedii yn Osmanl domu olmasdr. Senai alafranga yaaya zendii iin vaktini alafranga elence mekanlarnda geirir. Beyolunda Flmme ad verilen elence mekanna gidip orada sahneye kan Matmazel Rizeti dinleyip,daha sonra odasna giderek onunla Franszca konuur ve alafranga yaaya gre ona pahal bir bro hediye eder. Senai stanbula eitim iin annesiyle birlikte gelmitir ve kendilerine Cihangirde ev tutmulardr. Senai babas Yamal Musann kendisine gnderdii aylk ile istedii gibi yaayamad iin annesinin altnlar, bilezikleri,

13

zdemir Kaptan Arkan, Beyolu Ksa Gemii Argosu, stanbul , 1998, s.15-16.

kpeleri, elmaslar gibi mcevheratn da alarak, yeri geldiinde baba mirasnn kendisine kalacan da dnerek borca girer ve gnlnn dilediince alafranga yaay sergiler. Cihangirdeki evlerinde annesi ile zellikle evlilik hususunda bir trl anlaamazlar. Annesi Senainin bir an evvel evlenmesini arzu eder; fakat Senai iin evlilik alafranga yaaya da uymayan ehemmiyetsiz bir durumdu. O evlenecei kzn kendisi gibi alafranga tarzda yetimi,Franszca bilen, musikiyle ilgilenen, Avrupal bir kz olmasn ister.Senai`de daima Avrupal olmak , Avrupa`ya gitmek merak vard.
Senainin validesi Cihangir taraflarnda bir hane mbayaa ederek oluyla beraber oturmakta ve kocas Yamal Musann Senaiye tahsis etmi olduu sekiz lirayla kendisini pekala geindirmekteyse de Yamal Musann Senaiye tahsis etmi olduu on lira aylk kifayet etmek yle dursun validesinin dizi altnlar ve gerdanlk ve bilezik kpe gibi elmaslar dahi bir yandan sklp gitmekteydi. Zavall annesi olunun en byk mrvvetini grmek iin Senaiyi evlendirmek arzusunda dahi bulunuyordu. Fakat Senai`nin teehhle takarrb kabil mi? Validesi Evladm geinmeyecek ne bamz var? t pt bir kz alp gzel gzel geiniriz. dedike Senai bu szleri pek pespayegane pek alaturka bularak adeta kendisine hakaret addeder ve validesi bundan fukara kz istemedii manasn kararak Ben oluma paa kz bile alrm. dedike Senai bu sze daha ziyade kzard.14

Roman kahraman Senai babasnn vefatndan sonra kendilerine kalan Bursadaki mal varlklarndan bir ksmn satp Avrupaya Parise gider. Avrupa lkelerinde sefahatle vakit geirir ve kendini stanbula zor atar. Senai stanbula geldikten bir mddet sonra skenderiyeli Abdlcabbar Beyin konanda muallimelik yapan , Fransadan gelen Madam Terniye araclyla varlndan haberdar olduu , kendisi gibi alafranga bir eitimle yetimi Nusret Hanmla izdiva yapmak ister. Nusret Hanm da Senai Beyin istedii gibi biri olduunu dnmeye balaynca Madam Terniye Senainin kendisine anlattklar ile alakal aratrmalarda bulunur. Bunun iin Cihangire Senainin evine gider ve mahalle bekisi gibi baz adamlardan bu evde yaayanlarla alakal Senainin anlattklarn dorulayan bilgiler alr. Yaplan

14

Ahmet Mithat Efendi, Bahtiyarlk, Ankara,2000 , s.17.

tetkik olumlu kt iin Senai ile Nusretin evliliklerinde bir engel grlmez ve evlenirler.
Madam Terniye kzda ilk hsn-i kabul grnce bir kere de Senainin temeddhleri doru olup olmadn tetkike lzum grd. Yanna bir uak alp Cihangir`e gelip haricen Senainin hanesini gzden geirdi. Vaka yle cesim bir konak deilse de mamriyyet-i dahiliyyesi mamriyyet-i hariciyesinden istidll olunmakta bulunup hele mahalle bekisi gibi baz adamlardan bu konakta Bursal kibardan zengin bir valideyle bir de olu sakin olduklarn ve kalabalklar bulunmayp fakat halleri vakitleri pek yolunda idini ve olunun Frengistandan yeni avdet eylediini filan renince Senainin mektubu hakayk- ahvalden ibaret olduuna kanaat hasl oldu.15

Romanda skenderiyeli Abdlcabbar Paann konann nerede bulunduu belirtilmemitir. Bahtiyarlk adl romanda grld zere Cihangir; konak hayatnn yaand, alafranga bir yaam srmek isteyen Senai Bey ile alaturka hayat eklini benimsemi olan annesinin yaad mekan olarak karmza kmakta ve burada bat zentisi ierisinde bulunan Senai Beyin Trk kltr ve yaay ile nasl att, bir Beyolu semti olan Cihangirde Batl gibi yaama sevdas iine dp nasl hsrana urad anlatlmaktadr. ehirli gibi olmak , iyi bir eitim almak iin memleketi Bursadan ayrlp byk ehir olan stanbula gelerek burada kendi kltrn ve zn unutup kendi deerlerine yabanclaan bir gencin yks karmza kyor. Bu gen ve annesi stanbula geldiklerinde kendilerine mekan olarak Cihangiri seiyorlar. nk bir Beyolu semti olan Cihangir ehirli gibi yaamak iin uygun bir mekan olarak dnlyor. Fakat Beyolu semti olduu iin Beyolu hayatna da yakn duran Cihangir Avrupa yaay ile Bat zentisi iinde olan genlerin eriyip yok olduklar bir mekan olarak kendini gsteriyor. Fakat mahalle iinde bir bekinin olmas ve bu bekinin mahalle sakinleri hakknda az ok bilgiye sahip olmas Cihangirin hala dou kltrne ait geleneksel yapsn koruduunu gsterir. Buna ramen Cihangir, Tanzimat Devrinin getirdii yenileme fikri ile Beyolu hayatndan da etkilenmektedir.

15

a.g.e., s.54.

10

1.1.2. DEMR BEY YAHUT NKF-I ESRAR

Cihangir romanda doal gzellii,binalar ile karmza kmakta, roman kahraman olan Demir Beyin kona burada bulunmaktadr.Bu konak emsizadeler kona diye bilinmektedir.
Bizce stanbulun en gzel mahallatndan birisi Cihangirdir. Byk harikler vukuuyla tesviye dairesine giren mahaller sklar. Yeni taksim olunan arsalara bahe ittihaz iin yer verilemez. Hele karilerimizi ithal edeceimiz konak yavrusu bir hane Cihangir hanelerinin en ziyade yn- dikkat olanlarndandr. Mahallece bu haneye zaten konak derler. 16

Konakta Demir Bey , ei Feride Hanm ve konak ierisinde ileri grmeye yardmc hizmetkarlar ve cariyeler yaamaktadr. Bu konak, ierisinde alan hizmetkarlar ile ve cariyelere sunulan eitim ile alafranga bir yapya sahiptir. Demir Beyin ei Feride Hanm evdeki cariyelere mzika eitimi aldrmtr.

Feride Hanm Ahiret evlad edindii iki cariyeye muzika mekettirdii ve ocuklar ustalar delaleti ile gzelce alg almaya muktedir bulunduklar halde dahi Demir Bey muzikadan holanmaz ki ocuklar ile elenebilsin.17

Genliinde alafranga bir yaam srp Fransz ordusunda bulunan Arnavut asll Pierre Heyder adndaki zabitin mslman olduktan sonra stanbula yerlemesi, adn Demir diye deitirmesi, hayatna Cihangirde yeni bir ekil vermesi , Cihangirde aile yaants, einden saklad gemiinin birtakm olaylarla gn yzne kmas romanda hep Cihangirdeki konakta yaanan olaylar olarak karmza kmaktadr. Bu olaylara gre Demir Beyin mslman olmadan nce, Fransada yaad dnemde bir gnl ilikisi neticesinde dnyaya gelen kz Polininin Demir Beyin Pariste eitim gren olu Mustafa Kamerddin ile dost olup babasn bulmaya almas ve Mustafa Kamerddinin de ona yardm etmesiyle Polininin babasnn nceden Pierre Heyder ad ile bilinen Demir Bey olduu anlalmas anlatlr. Bunun zerine Demir Bey kzn yanna alp sahiplenerek onun
16 17

Ahmet Midhat Efendi, Demir Bey Yahut nkiaf- Esrar, Ankara,2002,s.7-8 . a.g.e.,s.20.

11

Mslmanl semesini ister. Polini ,Fatma Nazik ismiyle mslman olur ve babas ile Cihangirdeki evlerinde yaamaya balarlar.
Demir Beyin kendi sergzetini hlasa vechile hikaye eyledii gecenin ferdasndan itibaren gerek Mustafa Kamerddin ve gerek pederi ve validesi Matmazel Polininin dt ve erkn- slamiyet hakknda zihin ve fikrini yava yava tenvire balamlardr.18

Dikkat edilecei zere bir Beyolu semti olan Cihangir romanda Trk kltr ve ahlknn, inancnn srdrld alafrangaya kar hala alaturka zihniyetin sahip olduu bir mekan olarak karmza kmaktadr. Bu durum sadece evdeki cariyelerin alm olduklar alafranga eitim, muzika dersleri, evin hizmetkarlar hususunda geerli deildir. Cihangirdeki konak , adeta batl zihniyete kar yeniliklere ak ; fakat kendi kltr ve inanlarna bal bir zihniyetin kalesi gibidir. Bu bakmdan Cihangir, Beyolunun birtakm semtleri gibi batl elence ve sefahatin merkezi durumunda deildir. Cihangir yaam iin, aile hayat iin tercih edilen gayet nezih bir semt olarak karmza kmaktadr.

1.2. FINDIKLI
Beyolu semtlerinden Fndkl Ahmet Mithat Efendinin Vah adl romannda dolayl yoldan karmza kmaktadr. Romann kadn kahramanlarndan Ferdane Hanmn huzur bulmak iin gittii bir hoca vardr ve bu hocann evi Fndkldadr. Bu sebeple romandaki mekanlardan biri olan Fndkly aadaki ekilde inceledik. Behet bey, vapurda grp gzelliinden etkilendii Ferdane Hanm skdardan itibaren takibe balar. Uzun bir takibin neticesinde Ferdane Hanmn Fndklda yeil boyal bir haneye girdiini grr.
Ancak araba hemen yola dzld zaman yle yirmi adm kadar uzakta hanmn Fndkl'dan Kazanclara giden yokua doru tevecch eylediini grmesin mi? Hemen arabadan aaya can atarcasna indi. Ve yava yava hanm takibe balad. Hanm zaten aheste revile yrd gibi yokua geldii

18

a.g.e, s.307.

12

zaman bir kat daha ar yrmeye balad. Behet Beyin de o suretle hareket edecei derkardr. 19

Behet Bey Ferdana Hanmn ne maksatla burada bulunduunu renmek ister. Bu sebeple Fndkldaki yeil boyal evin yaknndaki mahalle bakkal ile nce biraz sohbet edip kahvalt da yaparak sonra yeil boyal ev hakknda bilgi edinmeyi dnr. Mahalle bakkal ile biraz sohbet ettikten sonra Fndkldaki bu mahallenin geimini zor salayan kibar kiilerden olutuunu renir. Mahalle bakkal yeil boyal evde Hoca Kutbettin Efendinin kar koca bir de Arap cariye yaadklarn, doksan yandaki Hoca Kutbettinin beylere, efendilere Arabyt , Farisiyt dersleri okuttuunu, beylerin de Hoca Kutbettine hanesinin masraflar hususunda yardmda bulunduunu anlatr. Behet Bey edindii bilgilerden sonra mahalle bakkaln pheye drmemek iin bir kahve iip oradan ayrlmaya ve Ferdane Hanm Fndklda beklemeye karar verir.
-Yok yok! ylelerinden deil. Bu doksan yanda ihtiyar bir adam olup birka beyler, efendiler sabahlar gelerek ders okurlar. Arabiyat m, Farisiyat m diyorlar ne diyorlar? te onlar okurlar. Hatta hanesinin masrafn da onlar grrler. Bugn bakarsn birisi hoca efendinin ya mleini getirmi be okka sibir ya alr. Yarn bir dieri hoca efendinin klk kmrn mubayaa etmitir. Kendisinin dahi bilmem hangi kapdan birka yz kuru ayl var ki onu da aylk ktka Saka Memi Aa gider alr getirir. -Ey bu adamn oluu ocuu yok mu? -Bir kar bir koca! Bir de ihtiyar Arap cariye var. Dar- dnyada baka hi kimsesi yoktur. te onun iindir ki Hoca Kutbettin Efendinin yle Rait Bey filan namnda akrabas filan olduunu bilemiyorum. Behet Bey ald u malumat zerine hem yumurta taban ekmek ii ile silip son lokmalarn yer hem de dnrd.20

Behet Bey Fndklya iner bir kahveye girip orada Ferdane Hanmn yolunu gzler ve bu esnada ay, kahve,nargile,sigara iip gazete okuyarak vakit geirir. Uzun bir bekleyiten sonra Ferdane Hanmn grnmesiyle Behet Bey tekrar takibe balar. Tramvaya binip oradan Galataya ve vapurla skdara giderler. Ferdane Hanm ok gzel bir kadndr. Kocasyla birbirlerini severek evlendikleri halde kocas kendisini irkin bulduundan srekli karsnn kendisini
19 20

Ahmet Midhat Efendi, Vah, Ankara, 2000,s.16. a.g.e. , s. 20.

13

sevmediini zannedip gereksiz kskanlklarda bulunur. te Ferdane Hanm kocasnn mecnunluundan znt duyduka huzur bulmak ve iindeki skntlardan kurtulmak iin Fndkldaki Hoca Kutbettin Efendiye gider ve orada ald din ders ile kendisini kocasna kar anlayl, sabrl ve hogrl bir insan olarak yetitirir.
Talat Beyin hi asl fasl olmakszn kskanlk beliyyesi ile biare Ferdaneye dnyay dar edecek yeni bir lgnl zerine Ferdane Hanm Despino ile bilmzakere Necati Efendiyi Gksuya davet etmeye karar verdi. Zira Ferdane Hanm baz kere kocasnn mecnunluundan pek bizar olduka Fndklda hocas olan Kutbettin Efendiye giderek onun nesayih-i hakimane ve mridanesiyle bir hayli mteselli olurdu.21

Grld zere Fndkl bu romanda geleneksel bir hayat tarznn, Trk kltr, inan ve yaaynn hakim bulunduu bir mahalle hayat ile karmza kmaktadr. Bu mahallede, mahalle bakkalnn mahalle sakinleri ile alakal bilgi sahibi olmas , Behet Beyin bakkaln phelenmesinden ekinmesi gibi durumlar bize mahallenin kltrel deerlerini henz koruduunu ve geleneksel yapsnda bir deiiklik olmadn gsterir.

1.3. GALATA
Eski ad Bizantion olan stanbulda ve eski ad Sike olan Galatada 11 Mays 330 gn mparator Constantinus tarafndan 324 ylnda balanan imar enlikler yaplyordu. Bizansa resmi olarak hareketinin sona ermesi sebebiyle

Deutera Romi (kinci Roma) deniyordu ve kent 14 blgeye ayrlmt. Regio Sycena adn alan Galatada Deutera Romi adn tayan stanbul kentinin 13. dari blgesi olmutur. Bu dnemde regio Sycena, yabanclarn daha youn bir biimde yerletikleri ve bulunduklar bir mahalleydi. Konstantinoupolisin surlar iinde kalmalar sakncal grlen yabanclar, zellikle o ada sk rastlanan korsan-tccar krmas kiiler, bu blgede barnmak zorunda braklyordu.22 10. ve 11. yzyllarda , Bizans iinde yabanclarn etkinlikleri artyordu. Bu oluum, Galatay giderek daha hareketli ve kozmopolit bir liman kenti haline getiriyordu. 1112 ylnda Venediklilerin, 1142 ylnda da Cenevizlilerin ticaret blgelerini Galataya tad
21 22

a.g.e., s.121. zdemir Kaptan Arkan, Beyolu Ksa Gemii Argosu, stanbul , 1998, s.158-159.

14

biliniyor. 1160-1173 yllar arasnda Konstantinoupolisi ve Galatay gezen Yahudi tccar Bnyamin Tudela; Galatada yaayan halkn byk ounluunun Yahudi olduunu yazmakta, Bizans Bilimcisi Profesr M. Vasilevi Levenkonun Bizans adl eserinde Bnyamin Tudelann anlatt ticari canll yle yazmaktadr : Buraya ve spanyadan Babilden, randan, Hindistandan, Msrdan, Filistinden,

Rusyadan, Macaristandan , Peenekler ve Hazarlar lkesinden , Lombardiyadan her trl tacirler gelir. Buras, dnyann btn lkelerinden tacirlerin, karayoluyla ve deniz yoluyla geldikleri , byk bir ticaret kentidir.. btn dnyada slamlkn byk kenti, Badattan baka onunla karlatrlabilecek kent yoktur. Bu kente btn devletlerden , her yerden ve btn lkelerden, btn kentlerden akp gelen saysz zengiklikler , btn dnceleri ve hayal gcn aar ve btn dnyann toplam zenginliklerinden de stndr.23 Cenevizliler Bizansn Latinlerden geri alnmas srasnda Bizansa yaptklar yardmlardan dolay 1267 ylnda Galatann tmn serbest blge olarak , bir eit Ceneviz kolonisi gibi kullanmak zere aldlar.24 Bir Ceneviz kenti haline gelen gnden gne zenginleen Galata iin Cenevizliler ve Venedikliler arasnda savalar yapld. Cenevizliler 1304 ylnda , Galata duvarlarn genilettiler, ykselttiler; baz yerlerdeki evleri duvarlarla birletirerek gl surlar ortaya kardlar. Fatih Sultan II. Mehmed tarafndan stanbulun fethedilmesinden sonra Galatada bulunan Cenevizliler ayrcalkl haklar salayarak Galatay Fatih Sultan Mehmede burada ticaret hayatna devam ettiler. 1 Haziran 1453 gn , Zaanos Paa tarafndan , Fatih Sultan Mehmedin emriyle, Galatadaki cenevizlilere verilen Sultann Fermann Namk Kemal yle kaleme almtr: Ben ki , byk Sultan ve kumandan Sultan Muradn olu , yeryznn ve slamlarn byk hkmdar Sultan Mehmed Hanm; Tanrnn ve Onun Peygamberinin ve Kurannn , yz yirmi drt bin peygamber ile byk atalarmn birtakm teslim ettiler ve

23 24

a.g.e., s.160-161. a.g.e., s.162.

15

ve evlatlarmn hayatna ve kuandm klca and ierim ki: Galatann Katolik papazlar tarafndan bana gnderilen Balyos Barbann ve Markos Franko ile tercman Nikola Bilarobinin dilekleri zerine Galata halknn, idaremde olan dier uluslar halklar gibi adet ve hrriyetlerini serbest olarak yapmalarna izin verdim. Ve istedim ki, Galata Hisar yklarak halknn btn barnaklar, dkkan, ba, deirmen, gemi , kayt ve ticaretlerine ve evlat ve ailelerine kimse dokunmasn. Yurdumun her kesinde eyalarn istedikleri gibi alp satabilsinler. Denizde ve karada serbeste gezebilsinler. Gmrk vermeye ve angarya ilemeye mecbur olmasnlar. Yalnz yurdumda oturan dier Hristiyanlar gibi vergi versinler ve bu kanun ve adetler eskisi gibi sregitsin. Galata ahalisi dier yuttalarm gibi korunsunlar, kilise ve dini trenlerine dokunulmasn. Fakat an veya benzeri bir ey almasnlar. Kiliseleri camiye evirilmesin, fakat yeniden de kilise yapmasnlar. Ceneviz tccarlar her tarafa gidip gelmekte ve ticaretlerini yapmakta serbest olsunlar. ocuklar devirme yoluyla alnarak Yenieri Ocana verilmesin. Kendilerine slam olmalar iin herhangi bir zor kullanlmasn. Galata ahalisinin idaresine kendi devlet adamlarndan birini tayin etmeyeceim. Kendileri ilerinden bir ihtiyar tccar arasnda geecek anlamazlklar zmek iin sesinler. Evlerine Yenieri ve dier kullarm konulmasn. lerinden birini ileri yrtmek iin ba olarak sesinler. Rahip ve papazlarna hibir suretle saldrlmasn. Bu bildirimizde anlattmz artlar uyguladklar srece serbest olsunlar. 25 Galata, bir yandan stanbulun d dnya ile ticaretinin nemli bir blmn elinde tutan merkez olmakta devam ederken; bir yandan da stanbulun drt kadlk blgesinden biri olmutu. Fatih Sultan Mehmed , stanbulu ; Surii, Eyp,skdar ve Galata olarak drt kadlk blgesine ayrmt. 1481 ylnda, Sultan II. Bayezid tarafndan, bugnk Galatasaray okulunun ekirdei olarak kabul edilen, Galata Saray kuruldu. O zamana kadar iftlik olan bu alana kurulan okul, saray ve devlet hizmetleri iin insan yetitirmek amac ile kurulmutu. 1491 ylnda Galata Mevlevihanesi kurulmutur. Bu stanbulda kurulan ilk mevlevihanedir.26 1640

25 26

a.g.e., s.168. a.g.e., s.172-173.

16

ylndan sonra, Katolik kiliselerinin tm Galatada bulunup, stanbul yakasnda, hi Katolik kilisesi kalmamtr. XVII. Yzyln ikinci yarsndaki stanbulu inceleyen ve yazan Robert Mantran, Galata ile ilgili yle demektedir: Galata, stanbul kentinde imanszlar ehri olarak belirmekte , Trk aslllar stanbul merkezi semtlerinde yerleirken yabanclar da Galatada younlamaktadrlar. (Robert Mantran, 17. yzyln kinci Yarsnda stanbul Kurumsal,ktisadi , Toplumsal tarih Denemesi, Ankara :V Yaynlar ,c.1, s.51.) Sk sk ortaya kp, byk zararlar veren yangnlar ; Yenierilerin yaratt terr, bask ve yama olaylar , Mslman, Hristiyan esnaf haraca balam olmalar ; arada bir byk depremler ; birka kez Haliin donmas ve Galatadan, stanbula yryerek geilmesi; bu dnemin sz edilebilecek olaylardr. 27 1812 ylnda, bir gemi ile geldii sanlan ve Galata, Pera , Tatavla (Kurtulu) blgelerinde balayan veba salgn, btn stanbula yayld. 1817 ylnda sve eliliinden kt sylenen ve Byk Tophane Yangn diye adlandrlan yangn , Galatann byk bir blmn yakt.28 15 Haziran 1826 gn, btn Osmanl lkesi gibi, Galatay da youn biimde etkileyen bir olay oldu. Vaka-i Hayriye (Hayrl Olay) ad verilen bir dizi olay ve atma sonucu, Yenieriler ve Yenieri Oca, o gn ortadan kaldrld. Yenieri Ocann kaldrlmas, Osmanl mparatorluu iin yeni ve aydnlk bir dnemin balangcdr. Osmanl Devleti iin ok nemli olan bugn, Galatay arlkl bir biimde etkilemitir. nk , bu tarihten sonra, Osmanl Devletinin, Bat lkelerinden geri kalm olduunu aka sylemek mmkn olmu ve bir Batllama gayreti ve eylemi balamtr. Yanl ile, dorusu ile gerekletirilen Batllama eylemleri iinde; stanbuldaki Avrupallarn ve Avrupa ile ilikili Hristiyan Osmanllarn youn biimde oturduklar Galatann yldz, gene parlamaya balamtr.29 1831 ylnda galatann bir blm ve Galata Kulesi yand. Ayn yl blgede ve stanbulda ilk kolera salgn kt.1837 ylnda veba salgn balamtr. 1838 ylnda yeniden kolera salgn

27 28 29

a.g.e., s.174. a.g.e., s.175. a.g.e., s.176.

17

kar.30 Galata ve Beyolu deiik zamanlarda yeniden kolera salgn, yangn gibi olaylar yaar. Tanzimat ile gelen yenilik hareketleri arasnda Galata ve Perada ilk tiyatro binalarn kurmak ve burada Avrupann nemli kentlerindekilerle boy lebilecek dzeyde tiyatro ve operalarn oynanmas da vardr. emsettin Kutlunun Gustave Flaubertin Gezi Notlarndan Alnt Bu ehr-i stanbul ki (stanbul zerine anlar, gzlemler, izlenimler, sohbetler) adl kitabnda belirttiine gre Gustave Flaubert, 1850 ylnda Galatay u ekilde anlatr: Galata sokaklar yaay, hareket, davran, insanlar ve insanlarn klklar bakmndan birbirinden ok deiik grntlerle dolu. Iklar snk , yollar pis. Arka avlulara bakan pencerelerden kulaklar trmalayan keman ve gitar sesleri geliyor. Pencerelerde ve kap eiklerinde, Avrupallar gibi giyinmi , sa biimleri eski Yunanllarnkine benzeyen kirli suratl fahieler boy gsteriyor.31 1860 ylnda Galatann tarihi surlar yklmaya balanr ve bu ykm 1864 ylnda biter. Osmanl Devleti ierisinde yenierilerin ayaklanmas, Osmanl Sultanlarnn tahttan drlmesi gibi olaylar grlr. bu dnemde Jn Trkleri destekleyen ngiliz Donanmas, anakkale Boaz nnde bekliyordu. Osmanl Devleti iinde yaayan ngilizlerin merkezlerinden biri de Peradr. 1878 Osmanl Rus savanda ngilizler yardm iin stanbula gelirler. ngilizlerin stanbula gelmesi sebebiyle Galata ve Perada bulunan, genelev ve benzeri yerlerin , daha temiz ve dzenli bulundurulmas gereksinimini dourdu. Galata ve Perada fuhuun her zaman bulunmakla birlikte, 1856-1858 yllar arasnda ilk yasal genelevleri alr.32 Beyolu ierisinde Galata semti, batl yaayn izlerinin en ok grld , aznlklardan, ecnebilerden, Osmanl Trklerinden oluan bir kozmopolit yaps olduu, bu sebeple birok kltrn, yaayn, lisann , inancn bir arada bulunduu
30 31 32

a.g.e., s.178. a.g.e., s.182-183. a.g.e., s.188.

18

ve zaman zaman bu kltrler arasnda etkileimler, atmalar doarak ; bunun da Galata'daki gnlk hayat etkiledii ve oluturduu grlmtr. Galata semti birok romanda deiik hususlarda karmza kmaktadr. Galata, gnlk hayat ierisindeki eitli hususiyetleri ile aadaki ekilde deerlendirilmitir.

1.3.1. ELENCELER
Galata eitli elence mekanlar sebebiyle her milletten kahramann gittii, vakit geirdii, elendii mekan olarak karmza kar. Ahmet Mithat Efendinin Acayib-i Alem adl romannn kahramanlarndan Hicabi Efendi, Almancay daha iyi renip Alman ktphanelerinde yeterli aratrma yapmak ister. Almancay gelitirmek ve daha kolay renmek iin Almanlarn srekli olarak gittikleri Galata ve Beyolu birahanelerine gitmeye balar ve burada hem Almancasn gelitirir hem de bira imeye balar.
Vaka Hicabi Efendi artk tahsil zamann geirmi ve ya otuza yaklam ise de bu misill erbab- gayret iin hibir vehile zaman- tahsil gzeran eylemi saylamayacandan Viyanal bir tabibi kendisine muallim tayin ederek Alman lisann tahsile balad. Bir lisan kolayca renmek- iin art- azam o lisan ehlinin iinde yuvarlanmak olduu cihetle Hicabi Bey dahi artk ,Galata ve Beyolu'nun birahanelerine devama balad. Ehl-i iretten deil idiyse de gaz limonatasndan balad rabeti yava yava bira derecesine kadar vard.33

Ahmet Mithat Efendinin Drdane Hanm adl romannda Galatann bir elence mekan olarak tasviri yaplm ve tarihi sreci ierisinde bir elence mekan olarak Galatann geirdii deiim, deimeyen taraflar , Galata Meyhanelerinin eitli zellikleri anlatlmtr. Galatada bulunan eitli dinden ve rktan insanlarn yaay ynyle Avrupallara benzer olduklar iin burada da Pazar gn genel tatil olduu ve bu yzden insanlarn elenmek iin Cumartesi gnn tercih ettikleri belirtilir. Galata her zaman yetmi iki milletin binbir renkli bayraklaryla donanm olduu iin ve
33

karnavallar, Amerika Tiyatrosu, her meyhane nnde bulunan

Ahmet Midhat Efendi, Acayib-i Alem, Ankara, 2000 ,s.25.

19

laterna denilen sandk algs gibi elenceleri hi bitmedii iin, insanlarn ilgisinin de srekli olmas sebebiyle Galatann hep bir enlik iinde ve bayram halinde olduu anlatlr. Burada eitli milletten insanlar bulunduu gibi tulumbaclar, srk hamallar, Rum sandalclar, yankesiciler gibi eitli ileri yapan insanlar da biraradadr. Bu insanlarn hepsinin de itikleri vakit kendilerini kaybettikleri bu yzden eskiden de grld gibi yine tehlike oluturacak durumlar grlebilecei anlatlmaktadr.
Vaka mevsim karnaval mevsimi olmayp sonbaharn ilk ay olan eyll iinde bulunuluyorduysa da Galatann karnavala filana ihtiyac var mdr? Karnavalda da, perhiz-i kebirde de, ilkbaharda, sonbaharda Amerika tiyatrosu vesair bu misil1 elence mahalleri yetmi iki milletin bin renkli bayraklaryla donanm bulunarak hele tatil zamanlarnda her meyhanenin nnde "laterna" denilen birer sandk algs bulunmas Galata'y ebed bir bayram haline koyar. -Sarholuk! Bu malum a?! Sarholuk, arabacla benzemez, derler. Halbuki hi bir eye benzemez. Bir hafta mddet irket-i Hayriyye vapuruna kmr vermekle kmrden bir adam olmak derecelerini bulmu olan Mulu bir Ermeni'ye bu akam meyhanede baknz ki oporta yere bir iskemle koyup zerine oturmu ve etrafna tane laterna alarak bunlarn birden baka havalar aldklar cihetle havardan beter bir grlt husule getirmelerine mukabil kendisi dahi naralar attka muzkalarn sedasna galebeyle etraf gm gm gmletmekte bulunmutur.34

Galatann

babayiitlerinden ve Galataya devam eden kiiler olarak

karmza kan Acem Ali ve erkes* Sohbet vardr. Birgn erkes Sohbet meyhanede Rum Papazolu ile karlar, sohbet etmeye balarlar, bira ierler. Papazolu bir yankesicidir, erkes Sohbet ise sandalcdr. Sohbet esnasnda Papazolu, Acem Alinin parasn almak istediini anlatr. Fakat duyduklarndan sonra vazgeer.
Papazolu Andonaki diye itibarl bir sarraf olurdum. Fakat bundan sonra aklm bama alacam Sohbet! Hele bu akam beklediim herifi bir gzelce kesimine getirirsem yarn sen beni grrsn. -Kimi bekliyorsun bakalm? -Bir bira smarlamazsan sylemem.Ismarlarsan adeta seni de ortak ederim.
34 *

Ahmet Midhad Efendi, Drdane Hanm, Ankara, 2000 , s.8-9. Kelimenin asl erkez olduu halde Romanlarda erkes eklinde getii iin bu ekilde kullandm.

20

erkes Sohbet meyhaneciye bir bira daha smarlamakla beraber pazularn Papazolu'na gstererek dedi ki: -Allah bu pazular bana yankesicilik etsin diye vermedi. -Ya mavna krei ekerek avular patlasn diye mi verdi? -Ne yapaym? Sanatm bulunmu! -yle kaba sanatlar bir ie yaramazlar dostum. nce sanatlara bakmal, ince sanatlara! Hem artk krk yllk erkes Sohbet imdi bize kendisini rz ehli diye satamaz ya?35

Yine Ahmet Mithat Efendinin Drdane Hanm adl eserinde erkes Sohbet ve Acem Ali, elenmek iin Galatada bir otele gidip, orada vakit geirirler. Birka kadnla yiyip ierler ; erkes Sohbetin Acem Aliye gzel bir kadn semesini teklif etmesi zerine , Acem Ali Galata ve Beyolu kadnlarndan irendiini belirtip arap ier, sabaha doru da yatarlar.
Bunlar hizmetteyken bir aralk Acem Ali Bey, sandalc yalnz kalmakla, Ali demiti ki: -Nasl arkada? Bu kzlardan hangisini beendin? -Ben mi? -Ya kim olacak? Artk bu geceyi bekar geirmek olamaz ya? -Eer benim iin dnyorsan, hi dnme! Kendin iinse, hi ummam ki senin gibi bir bey byle murdar karlara tenezzl etsin.36

Karnaval elencelerinin mekan olarak kabul edilen Galatann zamannda eitli ekillerde sslendii grlmektedir.

karnaval

Karnaval geldi. O bezm-i nuanu tezyin olundu. Hem de ne suretle zinetlenmi! yle yalnz bir oda iinde drt kadeh ve bir ie ile birka tabak mezeden ibaret bir hazrlk deil! Btn Beyolu ve Galata yekpare bir safahane kesilmi. Balo verecek olan salonlarn nlerinde rengarenk bayraklar temevvc ediyor ki dnya yznde bayra olan ne kadar milletler varsa kaffesinin elvan- milliyesini buralarda grebilirsiniz. Yalnz bayraklar m? imir, defne, taflan gibi her zaman zmrrd-asa yeil bulunan dallar ile balohanelerin ileri dlar dolatlm. Geceleri rengarenk fenerler de aslyor. Kaplarnn nnde kap kadar yaldzl levhalar o gece orada bir byk ve umumi balo verileceini ve maskeli olsun ve maskesiz olsun gelinebileceini vesaireyi vesaireyi aleme ilan ediyor.37

Ahmet Mithat Efendinin Vah adl romannda da Galata

ve Beyolu

taraflarnda, Almanlarn bulunduklar birahanelere Osmanl beylerinin, efendilerinin

35 36 37

a.g.e., s.11. a.g.e., s.23. Ahmet Mithat Efendi, Karnaval, Ankara, 2000, s.139.

21

rabetinin fevkalade olduu; fakat zamanla bu rabetin azald, birahanede apkallardan ok feslilerin bulunduu anlatlr. Galatada Voyvoda civarnda on be numaral Fugel Birahanesinin Osmanllarn en ziyade rabet yeri olduu belirtilip orada hizmet eden Alman kadnlarnn Trke renmeye mecbur olup baya Trke konutuklar ifade edilir. Bu birahanelerin bir baka zelliinin de burada her nevi gazetelerin bulunduu, Avrupann her tarafndan gelen musavver gazetelerin ise lisan aina olmayan Osmanllarn tek lezzetleri olduu anlatlr. Ayrca burada Almanlarn avdar ekmei ile gravyera peynirine byk ilgi duyulduu ve kimilerinin bunlar yemek iin Fugel birahanesine geldikleri anlatlr. Roman kahramanlarndan Behet Beyin de bu birahaneye resimli gazeteleri grmek iin gittii, arkada Necati Efendi ise avdar ekmei ile gravyera peyniri yedii, iki arkadan birlikte sohbet ettikleri anlatlr.
Bu misill matbuat- nefiseye rabet hususunda bizim Behet Beyefendi sairlerinden aa kalmad gibi feylosof Necati dahi bir aralk Almanlarn avdar ekmei ile gravyera peynirine taauk ederecesinde rabet pey da eylemi olduundan iki arkada aralkta bir kere Fogel Birahanesi'nde buluurlard. Despino'nun son mlakat vukuundan hemen bir hafta sonra bir aramba gn Behet Bey yeni gelmi olan resimli gazeteleri grmek iin birahaneye girdii zaman Necati Efendiyi grd ki nnde bir kme tekil etmi olan avdar ekmei dilimlerini birer birer yakalayarak el kadar gravyera peyniri dilimleriyle la-yenkat' azna gtrr ve enelerini artmacasna bir srat ile ineyip yerdi.38

Ahmet Rasimin eski stanbulun iki, zevk ve elence alemlerini anlatt Fuh-i Atik adl eserinde de Darafakada bir mektepten kaan ve Galataya giden bir rencinin Galataya gitmesinden dolay bir su iledii ve cezalandrlmas anlatlr. Burada ayrca Galatadaki elence alemleri ile alakal bilgi de verilir.

Evden ktm, kmadm,aabeyim yetiti. Bana: -Gel seni biraz gezdireyim! Dedi. Ar ar kprbana indik. Baktm ki Galata tarafna geeceiz dedim ki:
38

Ahmet Mithad Efendi, Vah, Ankara, 2000, s.77.

22

-Aabey, Galata bize yasaktr! Aldrmad. -Tramvaya biner geeriz -Olur! . Aabeyim merdivenleri telala kt. Ben de ktm. Sofada bizi bir kadn daha karlad. Grseniz ne kalar, ne gzler!.. Rastkl, srmeli!.. o kadar gzel ki - ok mu? -ok ne demek? Anladm.O ark tevekkeli yaplmam!.. -Kadn grmeliydiniz.. Aabeyime neler sylyordu! Dili biraz kaba ama laf sylyordu. -Ne diyordu? Taklide zenerek: -Ah!.. Salah Sen beni yakdiiin!.. Btn snf arkadalar kahkahalar salverdik. Hepimizin azndan birer : -Sen yakdiiin!.. frlad. - bykl? Bynn biri de yanandaki benin zerinden bym bardaklar nmze koydu aabeyim dedi ki Bunun zarar yoktur , arpa suyudur , i!.. beyaz kpkl sarn bir su!.. -tin mi? -tim azm buruturdu. Bir de uzun uzun kesilmi peynir vard Daha azma almadan elimden attm Fena fena kokuyordu. Aman Allah! Aabeyimle o kadn glsnler, bir glsnler!.. ardm kaldm. Utandm. Kendi kendime: -Galata bu gzeli oktur!.. -te o en gzelibenim boynuma sarlp da iki yanamdan pmesin mi? Yine hepimiz byk bir hayretle: -Ya!.. -Ya!.. Yerin dibine geecektim. Bir aabeyimin yzne baktm, bir de nceki kadnn!.. bir kahkaha l daha koptu Terledim, skldm,fena oldum!.. nk i, namusuma dokunur gibi oldu. Aabeyim oralarda deil

23

Elini kadnn beline atm, hi durmadan arpa suyu iiyor teki kadnlarda el rpa rpa bir ark, bir ark Hem de Rumca!.. Sevdim seni Ah!. , nasepo Eleni Mazi mazi matis kaymeni -Bir ark daha!...39

1.3.2. KONAK YAANTISI

Galata; meyhaneleri, tiyatrolar, elence yerleri kadar konak ierisindeki yaantsyla da dikkat ekmektedir. Galatann d mekandaki halinin ie yansmas konakta grlmektedir. Buna gre; Galatada yaayan kiiler , ya Avrupa yaayna merakl , Bat zentisi ierisindeki Osmanl Trkleri , yahut da Avrupa yaayna ve elencesine alm olan aznlk ya da ecnebilerden olumaktadr. Ahmet Mithad Efendinin Hseyin Fellah adl romannn kiilerinden olan Hurid Beyin Galatada bir kona vardr ve kendisi ile beraber bu konakta bir zevcesi, iki cariyesi ve uaklar yaamaktadrlar. Hurid Bey salkl olduu zamanlarda konak elencelerine nem vermi, konakta kadnlarla iret meclisi oluturup sefahate dalmtr. yle ki bu sefahat zamanlarnda kadnlar hilelerle, oyunlarla onu kandrp onun mallarn kendi zerlerine almlardr. Hurid Bey saldrya urayp saln kaybettii vakit kadnlar ona kt muameleye balayp, o bir odada inlerken kadnlar dier dairede engiler ile vur patlasn al oynasn elenceleri yapp Hurid Beye yz evirmilerdir.
Acayip! Daire, debdebe, konak, mal ve menal Hurid'in deil mi? Karlarn hepsini kapdan dar itsin de yerlerine istediini getirsin. Evet, byle olsa pek gzel birey olurdu. Hatta bunun hasretini Hurid dahi ekerdi. Ancak artk i iten gemiti. nk herif esir-i fira iken karlar kendisinin iade-i hayat edeceine inanamayarak ve her biri kendi bann aresini aramak kaydna derek Hurid'in hazinelerine mstevli olmulard. Binaenaleyh Hurid akln bana ald zaman konan zimam idaresini eline almak iin arad ise de bulamad. Bilakis kendi zimam- hrriyet ve ihtiyarn karlarn eline teslim ederek mal kendinin iken onlarn bir lokma ekmeine kendisini muhta grmee balad.40

39 40

Ahmet Rasim, Fuh-i Atik, stanbul, 2005, s.21-24. Ahmet Mithad Efendi, Hseyin Fellah, Ankara, 2000, s.261.

24

Hurid Beyin ald yaradan dolay hzl iyileebilmesi iin konaa talyan bir doktor getirilir.
Sefaretler maiyyetinde bulunup kendinin dahi dostu olan bir talyan tabip yara iine rngalar ile bir takm edviye fkrtarak herifi tedaviye balamakla iki ay zarfnda iyi edebildi.41

Konakta alafranga yaayn bir gstergesi olarak bulunan uaklar da Hurid Beyin saldrya urad esnada korkudan ne yapacaklarn bilemezler.
mer'in davranp frlamasyla il yavrusu gibi dalm olan uaklar kalplerinden "Ulan az kald ki herif bizi de yiyecekti be! Be on para aylk iin uaklk ettiimiz halde bir de stne kellemizi verirsek ... " diye canlarn kurtardklarna teekkren geldiler, efendilerini kendi kan iinde yzer buldular. Katil kat. Ortalk eminleti ya! Artk uaklarn hepsi fedakar! Kimisi cerraha, kimisi kollua koup, kollua koanlarn hi bir faydas olmadysa da cerraha koanlar elleri titrer bir ihtiyar herif bulup getirdiler.42

Buradan anlalaca zere Galatada konak hayat; entrikalar, elenceleri, her bakmdan Bat zentisi bir alafranga yaay ile karmza kmaktadr. Tanzimat ile gerekleen yenileme hareketleri ile zaten rahat bir hayat olan Galata bu rahatl konak ierisinde de srdrmtr. Bat yeniliklerinin bir medeniyet olarak kabul edilmesiyle, medeniyetlerin ekillenmesi adna Beyolu semtlerinden Galata, Dou kltr ile yetimi kiiler iin de merak uyandran bir yer olarak konak yapsnda ve yaantsnda Bat yeniliklerinin izlerini tar. Osmanl Dnemi stanbulunda Sfl (tek kat), fevkan ( iki kat) ve mkellef (geni, byk) olarak ev tipinden sz edilir.43 Bu evleri kabaca orta halli mahalle evleri ile konak/ yal ve kkler olarak ikiye de ayrabiliriz. 19. yzylda bunlara Galata ve Pera gibi yabanc kkenlilerin barnd blgede ok katl ve pratik yaama uygun dar ve kstl alana sdrlm ve daha sonra aprtmanlamaya dnecek yaplar da eklenir.44
41 42 43 44

a.g.e., s.260. a.g.e., s.259. lber Ortayl, stanbulda Yerleme Dzeninin Evrimi zerine, stanbuldan Sayfalar, stanbul, 1987, s.214. Serim Denel, Batllama Srecinde stanbulda Tasarm ve D Mekanlarda Deiim ve Nedenleri, Ankara,1982, s.50-51.

25

1.3.3 KLTREL FAALYETLER

Galata semtinde Avrupa bir yaayn hkm srdn, insanlarn elence alemlerine takldn belirtmitik. Kltrel faaliyet olarak ise karmza kacak birka husus vardr. Bunlardan birisi Galatada belli bal yerlerde Avrupa gazetelerinin

bulunmasdr. Bu konu ile alakal olarak Ahmet Mithad Efendinin Vah adl romanndan Galatada bulunan Fugel Birahanesinde Avrupann her tarafndan gelen resimli gazetelerin bulunduunu reniyoruz.
Birahanelerde her nevi gazeteler bulunup Avrupa'nn her tarafndan. gelen musavver gazeteler ise lisan-aina olmayan Osmanllarn yegane sermaye-i telezzzleriydi.45

Bir dier romanda da Galatada nerolunan bir Franszca gazete olduunu reniyoruz.
Hezarfen Mustafa'nn beinci mektubu henz stanbul mahafilinde tesirat- lazmesini gsterecek kadar zaman mrur etmeksizin, yani ... gazetesinde nerolunduktan iki gn sonra, Galata'da tab ve nerolunan Franszca bir gazetede dier bir bent nerolundu ki enzar- ehemmiyyeti ceIp hususunda bu bentte grlen tesir imdiye kadar hibir eyde grlm olmadn cihan teslim eyledi.46

1880 yllarnda stanbula gelen ve birok Osmanl ileri geleninin ocuuna retmenlik yapan Bertrand Bareilles de stanbulun Frenk ve Levanten Mahalleleri adl kitabnda belirtir.
Kayda deer bir dier olay, Dounun grd ilk gazetenin Galatada kmasdr. Yaync Bay Blacque adnda bir Franszd ve daha nce 1825te zmirde Le Spectateur dOrient (Dounun Seyircisi) adl gazeteyi kurmu , bu gazete ksa bir sre sonra Courrier de Smyrne (zmir Kuryesi) adn almt. syan eden Rumlara kar Trkiyenin karlarn ateli bir ekilde savunduu yaynlarla byk baar kazanmt. Bu zmir gazetesinin o srada Trk dostluu konusunda olduka yalnz kalmas, Sultan II. Mahmudun gzndeki deerini de
45 46

Dounun grd ilk gazetenin galatada ktn

Ahmet Mithad Efendi, Vah, Ankara, 2000, s.77. Ahmet Mithad Efendi, Esrr- Cinayt, Ankara,2000,s.175.

26

artryordu. Lord Byron, Chateaubriand ve Victor Hugonun romantizmlerinin Trk davasnn hi de lehinde olmadn biliyoruz. Blacque stanbula artan padiah, ona ilk resmi gazeteyi yaynlama grevini verdi; gazete nce Moniteur Otoman balyla Franszca olarak kt (1831) ; sonralar Franszca blmn evirisinden ibaret bir de Trke yaprak eklendi.47

Bir baka husus ise Galatada elence etkinlikleri arasnda tiyatronun da bulunmasdr. Bu konuda ise ; Ahmet Mithad Efendinin Drdane Hanm adl romanndan hareketle Galatada Amerika Tiyatrosu bulunduunu gryoruz. Tabi insanlarn bunu bir elence mekan olarak grdklerini de belirtmeliyiz.
Karnavalda da, perhiz-i kebirde de, ilkbaharda, sonbaharda Amerika tiyatrosu vesair bu misill elence mahalleri yetmi iki milletin bin renkli bayraklaryla donanm bulunarak hele tatil zamanlarnda her meyhanenin nnde "laterna" denilen birer sandk algs bulunmas Galata'y ebedi bir bayram haline koyar.48

Ahmet Rasim Fuh-i Atik adl eserinde Galata elencelerinin ok ekici gelmeye baladn syleyip zellikle tiyatrolardan bahsetmektedir.
Galata bana ok ekici gelmeye balamt. Hemen her Cuma,her Pazar Amerika veya ayn hizada biraz tede bulunan Avrupa tiyatrosuna gidiyordum. Bununla beraber ayamn bir tarafn stanbul tarafndan ekmemitim.49

Yine bu eserde tiyatroda sergilenen oyunlar hakknda da bilgi sahibi olabiliyoruz.

Bu seyir yerlerinde alan birinci perdeler ounluk souk, pandomima usulnde bir komediden veya o zamann en mehur komiklerinden olan Paskal Andon, Corci, Tiran rolnde ustal etraf tutmu Todori gibi Rum ivesiyle bozuk Trke konuan tuhaflarn oynayp adna tuluat denildii halde ne olduu belirsiz, hatta Ortaoyununun sahneye karlm kaba bir taslandan ibaret sama sapan sz dkntleriydi. Fakat her nedense yine bize ho gelirdi.50

Kltrel faaliyet diyebileceimiz bir dier husus kendilerini lisan konusunda gelitirmek, edebiyat
47 48 49 50

da baz kahramanlarn

ve tiyatro ile alakal eserleri

Bertrand Bareillles, stanbulun Frenk ve Levanten Mahalleleri, stanbul,2003,s.96. Ahmet Mithad Efendi, Drdane Hanm, Ankara, 2000,s.8. Ahmet Rasim, Fuh-i Atik, stanbul,2005, s.104. a.g.e., s.106.

27

incelemek ve kimya,tarih, hukuk konularnda bilgilendirmek maksadyla Galatada yaayan yakn dostlarna gitmeleridir. Bu konuda ise Ahmet Midhat Efendinin Felatun Bey ile Rakm Efendi roman bize yardmc olacaktr.
Sabahleyin Sleymaniye'ye medreseye gidip saat drtte oradan ktktan sonra kaleme, bade, kalemde ald Franszca dersini takviye ile beraber bu esnada bir kat daha ileriye gitmek iin Galata'da bir hekime giderek akam saat birde hanesine gelen ve bade't-taam Kazanclar mahallesinden Beyoluna kp yine Hariciye Kalemi'nde refiki bulunan bir Ermeniye Trke okutmak ve bu hizmete mukabil onun birok Franszca kitaplarn kartrmak ile vakit geiren bir ocua parann ne lzumu kalr? Hatta cumalar bile Rakm salif'z-zikr Ermeni refikinin ktphanesinden kmazd.51

1.3.4. SU VE TEHLKELER
Galata gibi Avrupa yaayn hakim olduu, kltrel yozlamann grld, kozmopolit bir yapya sahip olan semtlerde ahlk bozukluklarnn , aldatmaca, dzenbazlk, hrszlk, cinayet gibi sularn ve tehlikeli durumlarn olabileceini gryoruz. Ahmet Midhat Efendinin Hseyin Fellah romannda, Halat mer adndaki kahraman kendisine oynanan bir oyun sonucu, Galata Kadsnn da bu oyuna alet olmasyla Galatada bir gemide krek mahkumu olarak cezalandrlr. Bir yolunu bulup buradan katnda da kendisine ve sevdiklerine oyun oynayan Hurid Beyden intikam almak iin onun Galatadaki konana bir Cezayir days klnda giderek onu bir daha salna kavuamayaca ekilde ar yaralar ve firar eder.
ki uak gelip perdeyi atlar ve gsterdikleri bir tavr- mahsus ile "Buyurunuz" demek istediklerini misafire anlattlar. mer dahi bandaki koca Cezayir sarn kalar zerine kadar indirerek uaklarn nne dt. Giderken dahi layenkat' kuaklar arasn kartrrd. Tamam konak sahibinin odasna vardkta sanki kendisinin bendegan- kadminden imi gibi etek pmee msaraat eyledi. Ne dersiniz? Sonradan grme olan Hurid Beyefendi kemali kibir ve azametinden nai asla ekinmeyip ve eteini takbile davranm olan zat nazikane menetmek de istemeyip adeta laykl bir suretle pmesi iin yaylp yaslanmasn m? Halbuki bu yaslan gelen zatn kendi eteini daha laykl bir suretle pmesi iin olmad. Belki kuaklar arasndan kard uzunca bir ba kasklar

51

Ahmet Midhat Efendi, Felatun Bey le Rkm Efendi, Ankara, 2000, s.12.

28

hizasndan yukarya cierlerine doru daha laykl bir suretle yerletirmesi iin oldu!52

Ahmet Midhat Efendinin Drdane Hanm adl eserinden, elence hayatnn merkezi konumunda olan Galatada , meyhanede sarho olan kiilerin kendilerini kaybederek bir anda kan kavgalar ile birbirlerini yaraladklarn ve sulunun meyhaneden o anda katn, Galata caddelerinde serbeste gezindiini reniyoruz. Bu sebepten Galata Caddesi tramvay ile gemek iin dahi tehlikeli kabul ediliyor. Galata Caddesinde yankesicilerin ve insan kan aktmaya merakl canilerin bulunduuna dikkat ekiliyor. zellikle cadde zerinde jandarmalar bulunduu; fakat sokak aralarnda her trl tehlikeyle karlalabilecei anlatlr.
Fakat byk caddenin sanda ve solunda olan sokaklardan ierilere girmek isterseniz ite o zaman hi teminat verilemez. Zira byk cadde zerinde jandarmalarn parl parl parlayan gzleri erbab- ekavetin gzlerine arptka gzleri kamamaktaysa da i sokaklarda ve bilhassa bunlarn gzlerini rak buhar yahut kan brm olduu zaman dostu da dman diye telakki edecekleri ve hele bitaraf olan marrin ve abirini hi tanyamayacaklar derkardr. Zaten imdiki halde asl hrsz, asl yankesici, asl batak, asl kanl ve katil olanlar zaptiyenin gz kolay kolay grebilecek yerlerde o kadar okluk barnamayarak en cra ve tenha yerleri kollatrrlar.53

Drdane Hanm romanndaki kahraman Rum Papazolu , hayatn Galatada yankesicilik yaparak srdren bir kii olarak karmza kmaktadr.
Meer Galatada bizim sar herife benzer bir adam daha varm. Buysa kranta bir Rum idi ki kalb kyafeti hrszhkta ve yankesicilikte artk pir olmu bulunduunu yek nazarda hkmettirirdi. Zaten bu vakit Galatada bir azm-i mahsusu olan yankesiciden baka kim ayk bulunabilir?54

Drdane Hanm adl romanda, Galata hayat ve tehlikeleri anlatlrken Galata ve Beyolu kyaslamas yaplarak Beyolunun elence mekanlarndaki en murdar ve tehlikeli yerlerin Galatada muteber yerler olduklarn gryoruz. Yine Galatada bir tehlikeyle karlamann yzde doksan dokuz iken bunun Beyolunda yzde bir ihtimal olduu belirtilir.

52 53 54

Ahmet Midhat Efendi, Hseyin Fellah, Ankara, 2000, s.258-259. Ahmet Midhat Efendi, Drdane Hanm, Ankara, 2000, s.8. a.g.e., s.10.

29

Ne hacet? Geenlerde Galatada bir harik zuhur ederek harikten sonra arsas kazlrken be alt insan kemikleri zuhur etmi ve bunlar harikte helak olan adamlar olmayp ondan evvel krlar itmam olunarak maazalar iine defnedildikleri dahi tahakkuk eylemiti. Bu misill tehlikeler Beyolunda yzde bir muhtemel ise de Galatada yzde doksan dokuz muhtemeldir.55

1.3.5. GYM KUAM

Galata birok elencelerin mekan bir semt olarak dikkat ekmektedir. zellikle balo ve karnavallar sebebiyle, Avrupal gibi yaamak, Avrupal gibi giyinmek dncesinin hakim olmas ve nfusu ierisinde ecnebi ve aznlklarn arlkta olmas sebebiyle giyim kuamda Trk geleneine gre byk farkllklar gze arpmaktadr. Ahmet Midhat Efendinin Karnaval adl romannda anlatlan balo elencesine yaplan hazrlk iin kyafetin Galatadan alnmas uygun grlr.
Binaenaleyh Victor Hague da yle ise sen yalnz Sofinin gece baloya gitmek iin giyecei dominoyu Galatadan isticar et. Getir kendisine ver. Baka hibir eyi dnme! Hibir eyi kartrma! Yalnz benim iaretime bakmal.56

Yine Karnaval adl eserde balo hazrlklar iin maazalarda satlan kyafetler anlatlmaktadr. Bu kyafetler kadnlarn tannmamas iin gz ve burnu kapatan; fakat az, yanak, ene ve gerdan akta brakan bir nikapla birlikte satlr.
Bundan maada her ttnc dkkannda , her fes kalplarnda , hasl uzaktan yakndan mnasebeti olan yerlerde bahusus hi mnasebeti olmayan maazalarda dahi trl trl kyafetler grrsnz. Vahilerden aln da medenilerin en resmi, en mzeyyen kisvelerine kadar takm takm rubalar dkkanlar nne aslp ba taraflarna da birer nikap taklmtr ki bir acemi adam bunlar ilk defa olarak grecek olsa ve hele dkkanlar nne adamlar aslp idam olunmu zanneder.57

Ahmet Midhat Efendinin Hayret adl romannda ise; temiz ve k giyimli kimi kiilerin namuslu olabileceini dnmekle yanlabileciimiz anlatlr.
55 56 57

a.g.e., s.21. Ahmet Midhat Efendi, Karnaval, Ankara ,2000, s.186-187. a.g.e., s.139.

30

st ba temiz bir adamn namuslu olmas zaruriyattan deildir. Beyolu, Galata gibi yerlerde mkemmel apkal, eldivenli , gzlkl hrszlar grlmtr ki sirkat maksadyla cerh ve katil derecesinde cinayatn bile mrtekibidirler.58

Tanzimattan sonra deien hayat ierisinde giyim kuamda ekil deitirmi, sadece ecnebi veya aznlklar deil, Osmanl Trkleri de klk kyafet ynyle bat yaayna ayak uydurma abasna girmitir. Bat kltrn yanstan maazalar yenilik merakllarnn odak noktas olmutur.

1.3.6. GZERGAH
1845 ylnda, Haliin zerine ikinci kpr olarak, ilk Karaky Kprs yapld. Galata, Fatih Sultan Mehmedin stanbul kuatmas srasnda, flar birbirine balayarak yaptrd kprden sonra yeniden Eminnne balanmt. 1863 ylnda ise, eskiyen birinci kpr yerine, Galatay Eminnne balayan ikinci kpr yapld.59 Bu kpr sebebiyle Galata birok kiinin ulam sebebiyle veya i sebebiyle kulland bir mekandr. Baz romanlarda Galata semti kahramanlarn eitli sebeplerden dolay urayp getikleri veya i iin gittikleri bir mekan olarak karmza kmaktadr. Ahmet Midhat Efendinin Bahtiyarlk adl romannda Senai Bey, Madam Terniye ile Taksimde grtkten sonra dnte ona Galata Kprsne kadar elik eder.
Akam saat on buua gelmi olduundan Madam Terniye avdet etmek istedi. Senai kendisini Galata Kprs bana kadar teyi arzusunda bulundu.60

Ahmet Midhat Efendinin Esrar- Cinyt adl eserinin kahramanlarndan Hezrfen Mustafa, kendisine oyun oynayan Halil Suri ve Periyi bulmak iin Bykadaya gider ve bunun iin Galatadan geer. Bir arkadan grd iin

58 59 60

Ahmet Midhat Efendi, Hayret, Akara,2000,s.45. zdemir Kaptan Arkan, Beyolu Ksa Gemii Argosu, stanbul, 1998,s.182. Ahmet Midhat Efendi, Bahtiyarlk, Ankara,2000, s.55.

31

onunla vakit kaybetmek istemez, Galatada Mevlevihaneye ksa bir sre urayp kar.
Ben Mevlevihane yannda kendisinden ayrlp o gn ayin gn olmakla dergh- erife girdim. Mevlevihaneye girer girmez yine ktm.61

Mahedat adl romanda Ahmet Midhat Efendi Beykozdan matbaasna gitmek iin Galata yolunu kullanr , oradan geer.
O gn benim Beykozdan inmekliim lazm gelen bir gn olmak hasebiyle, sabahleyin o kadar erken matbaada bulunamamm. Refet bunu haber alnca Kprye gidip Anadolu sahilinden gelecek vapuru beklemi.62

Bertrand Bareillesin stanbulun Frenk Ve Levanten Mahalleleri adl kitabnda da insanlarn gerek i iin gerekse deiik sebeplerle Galataya gittikleri, anlatlyor.
stanbulda tketim mallarnn satm iin ngrlm zel bir yer bulunmadndan, srtlarnda kfe ve ellerinde tartyla btn ehri dolaan satclar akamlar alveriin youn olduu sokaklarn iki yanna , kaldrmlara sralanrlar. Her kfenin iine bir mum ilitirilmitir ve herkes evine dnmeden nce meyvasn, sebzesini alr. Perann yars her sabah i iin Galataya iner. Bir Levanten hanma kocasnn ne i yaptn sorsanz , onda dokuzu, Galataya gidyor. yantn verir. galataya gitmek insana belli bir toplumsal konum kazandrr, borsada oynadn, simsarlk yaparak ve eitli mali ilemler gerekletirerek geindiini gsterir. Sinekten ya karmay beceren Levanten, borsa evresinde ekmek paras peinde gemi bir gnn ardndan evine asla eli bo dnmez.63

Recizde Mahmud Ekremin Araba Sevdas adl romannn kahraman Bihruz Bey de Beyoluna kmak iin Kpr ve Galatay kullanr.
Dejneden sonra eldivenlerini giydi. Bastonunu ald. Kapdan kt. Yryerek Kpr'ye indi. Oradan Galata'ya geti. Bir araba buldu. Doruca Tekke'ye, Beyolu'na kt.64
61 62 63 64

Ahmet Midhat Efendi, Esrr- Cinyt, Ankara, 2000,s.167. Ahmet Midhat Efendi, Mahedat, Ankara,2000, s.101. Bertrand Bareilles, stanbulun Frenk Ve Levanten Mahalleleri, stanbul, 2003,s.58. Recaizade Mahmud Ekrem, Araba Sevdas, stanbul,2004,s.268.

32

1.4. GALATASARAYI
XVI. yzylda Yenieri ve Kapkulu askerlerinin yetitirildii Acemi Olanlar Klas olarak yapld.65 1 Eyll 1868 gnnde, imdiki Galatasaray Lisesi, bugnk anlam ile alr. Okulun ad; Galata Saray Mekteb-i Sultanisidir. Dersler hem Trke, hem Franszcayd. Latince ve Yunanca da retiliyordu.66 Osmanl mparatorluunda Yenileme Hareketlerinin yazar Paul mbert , 1869 ylnda Galatasarayda okuyan rencilerden sz ederken yle yazmaktadr:
Daha ikinci ylnda, Lisedeki rencilerin 277si Mslman, 91i Gregoryen Ermeni, 28i Katolik Ermeni, 85i Rum, 65i Katolik Latin, 29u Yahudi, 40 Bulgar, 7si Protestand. Gerei grmek gerekiyordu: Osmanl mparatorluunda yaayan tm halklar arasnda bir uzlama salanmas topyac, olanaksz bir giriim deildi.67

Galatasaray, Tanzimat Devri romanlarnda ok fazla kullanlan bir mekan deildir. Birka sebeple karmza kmaktadr. Beyolunda karlalan cinayetler, sular, kavgalar esnasnda yakalanan kiiler; bir aratrma konusu olmas ve asayiin salanmas sebebiyle Beyolu Merkez Tekilatna gnderilir. Beyolu Merkez Tekilat da Galatasaray semtinde bulunmaktadr. Yine dnemin devlet adamlarndan Beyolu Mutasarrfnn yaad yer de Galatasaraydr. ki byk devlet adamnn da Galatasaraynda bulunmas elbetteki buray daha farkl ve zel bir hale getirir. Beyolunun dier semtlerinde olduu gibi alafranga elencelerin , adam ldrme, yaralama, hrszlk gibi olaylarn burada daha nadir grldn belirtebiliriz. Fakat burada da devlet adamlarna ynelik adaleti salayamama, entrika evirme gibi sular karmza kmaktadr. te bu zellikleriyle Galatasaray bu devir romanlarnda nemli bir mekan olarak dikkatimizi ekmektedir. Ahmet Midhat Efendinin Esrr- Cinyt adl romannda roman kahraman Beyolu Mutasarrf Mecdeddin Paa Galatasaraynda yaamakta ve Beyolu
65 66 67

Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk , 1870 Beyolu 2000, stanbul, 2006, s.102. zdemir Kaptan Arkan, Beyolu Ksa Gemii Argosu, stanbul, 1998,s.185. zdemir Kaptan Arkan, Beyolu Ksa Gemii Argosu, stanbul, 1998,s.125.

33

Mstantiklerinden Osman Sabri Efendinin reke Ta cinayeti ile ilgili yazd raporlar incelemekte ve yapt aratrmalar dinlemektedir. Bu konu ile yakndan ilgilenen ve daha detayl bilgi edinmek isteyen bir Gazeteci Galatasarayna gidip ona birtakm sorular sorar ; fakat Osman Sabri Efendi aratrmalar gizli tutmak ister. Osman Sabri Efendi , Mecdeddin Paann yanna gider; Mecdeddin Paa, gazeteciyi de arr. Gazeteciye byk ilgi gsterip, geliine memnun olduunu belirtir ve Osman Sabrinin olayla ilgili hazrlad raporu gazeteciye verir. Galatasaraynda bulunan ve Beyolu Merkez Tekilatnn bir dier yesi olan kii de Hafiye Necmidir. Mecdeddin Paa iine hile kartrp , baz sulular kollayan bir adamdr. Bu yzden Osman Sabri Efendi ile aralar alr. Romanda olaylar Galatasaray evresinde bu ekilde gelimektedir.
Elhasl Beyolu Mutasarrf Mecdeddin Paa hazretleri mstantik-i mehur olan Osman Sabri Efendiyi kendisine gsterilen emniyeti suistimal ile dolandrclk cinayetiyle itham ederek derhal tevkif ettirdi ki, o akam Hac Sadullah Efendi kendisine bin lira kazandrsa veyahut paa hazretlerine kendisine rtbe-i miri tevcih buyurulsayd bu kadar memnun olmazd.68

Galatasaraynn

bir

dier

nemi

ise;

Mekteb-i

Sultaniden

kaynaklanmaktadr. Roman kahramanlar iyi bir alafranga bir eitim almak iin Mekteb-i Sultande okumak isterler. Ahmet Midhat Efendinin Bahtiyarlk adl romannda da roman kahraman Senai, babasnn kendisinden bekledii ehirli gibi yaama ve iyi bir eitim alma isteklerini gerekletirmek amacyla stanbula gider ve Mekteb-i Sultanide eitim grmeye balar.
ocuk Mekteb-i Sultaniye verilinceye kadar aradan iki sene daha zaman gemi olduundan validesiyle beraber on yandayken stanbula gelmise de vrutlar kasm zeri vaki bulup kendilerini toplayncaya kadar iki ay daha zaman getiinden ve yaz tatilini mteakip mektebe kaydolunacak ocuklar yazlp snflar dahi derse balam olduundan ocuk o sene dahi Mekteb-i Sultaniye girememiti.69

Ahmet Midhat Efendinin Mahedat adl romannda ise ; Galatasaray bir takip srasnda yaknndan geilen bir mekan, gzergah olarak karmza kmaktadr.
68 69

Ahmet Midhat Efendi, Esrr- Cinyt, Ankara,2000, s.83. Ahmet Midhat Efendi, Bahtiyarlk, Ankara, 2000,s.7.

34

Araba Rusya kanlaryas nnden drt yol azn bulup, Beyolu byk caddesini tuttu. Ak yeil renkli iki brigan apkasnn nm z sra, ku gibi uup gittiini, bizim kupann n camlarndan gryorum. Gide gide Galatasaray nne vardk. Hala gidiyoruz. Nihayet mektep sokana gelince, ndeki arabann sola bklp Karnavulu'ya doru indiini grdm.70

1.5. KARAKY
Karaky Tanzimat Devri romanlarnda mekan olarak nadir rastlanlan bir mekandr. Ve iskelesi sebebiyle ulam salamak maksadyla kullanlr. Ahmet Midhat Efendinin Hseyin Fellah adl romannn kiilerinden ehlevendin annesi, Karaky iskelesinden evine dnecei vakit bindii gemide meri krek mahkumu olarak grr.
ehlevendin validesi Karaky skelesine geldii zaman ihtiyarca bir kaykya Aman kayk, beni Yemi skelesine kar. Diyebilerek adeta bh bir halle kaya atlamt.71

1.6. KASIMPAA
Kanuni Sultan Sleyman devrinde Beyolunda gerekleen yenilikler ve dzenlemeler arasnda devlet ricalinin adn alan Kasmpaa, Ayaspaa, Piyalepaa , Piripaa mahalleleri kurulduu grlr. Ksa zamanda Tophaneden Kasmpaaya kadar olan yerler , yerleim merkezi haline getirilir.72 Beyolu semtleri, Batl yaayn izlerini tayp, elencenin, zevk ve sefann srld yerler olarak karmza kt halde ; Kasmpaa bunlardan biraz farkl bir ekilde karmza kar. Kasmpaa, geimini salamakta zorlanan aznlk ve Osmanl Trklerinin yaad , aile hayatn srdkleri bir mekan olarak yaanan olumsuzluklarla karmza kmaktadr. Kasmpaada yaayan aileler , eitimi olmayan , geimini salayabilecei belirli bir ii olmayan, zamanla para kazanmann

70 71 72

Ahmet Midhat Efendi, Mahedat, Ankara, 2000,s.36. Ahmet Midhat Efendi, Hseyin Fellh, Ankara, 2000,s.51. Reat Ekrem Kou, stanbul Ansiklopedisi, Beyolu Maddesi,c.V, 1961,s.2705.

35

baka yollarn arayp yanl iler ile ahlki kntler yaayan olumaktadr.

ailelerden

Bunlar; Beyolunun baz semtlerinde yaayan insanlar gibi alafranga yaayn ve elencenin ierisinde boulmasalar da, geimlerini salamak ve daha rahat yaamak noktasnda alafranga yaaya merak salm ; fakat bu zentinin ierisinde yabanc olduklar bir hayata kurban gitmilerdir. Kasmpaa romanlarda hep geriye dnlerle anlatlr. Roman kahraman gemite yaad skntlar oaylarn ak zaman ierisinde hikaye ederek anlatr. Ahmet Midhat Efendinin Hseyin Fellh adl romannda varlkl bir aile olan ehlevend ve annesi Hasna Hanm kendilerine oynanan bir oyun ile btn varlklarn kaybederler. Onlara, zamannda konaklarnda hizmetkarlk yapan ve Kasmpaada oturan hizmetkrlar Veli ve olu Halat mer sahip kar. ehlevend Hanm ve annesi yersiz yurtsuz kalnca hizmetkarlar Velinin Kasmpaadaki evine yerleirler. Veli Bey ldkten sonra olu mer onlarn btn ihtiyacn karlamak iin var gcyle alr, ayrca her akam ehlevend Hanma da masallar anlatr. Bir gn mere bir oyun yaplr, o da kree mahkum edilir. Bylece anne kz yine sahipsiz kalrlar.
te mer de bu suretle elimizden ktktan sonra artk halimiz btn btn diergun oldu. Bor ile bakkaldan yediimize mukabil mer'in hanesini de elimizden aldlar. Bizi sokak ortalarna attlar. Hendek aralarnda, cami avlularnda mr geirdik. Nihayet canmza kyma dahi gze aldrdk ise de validem beni, ben validemi kyamadmzdan bir trl muktedir olamadk.73

Ahmet Midhat Efendinin Henz On Yedi Yanda isimli romannn kahramanlarndan Kalyopi, randevuhaneye gelen Ahmet Efendiye einden boandktan sonra ailesinin bir kuru ekmee muhta hale geldiini, akrabalarnn kendilerine yz evirdiini ve kendisinin Kasmpaaya bir akrabalarnn yanna almaya gidip amarclk yaptn ; sonradan ailesinin de Kasmpaaya yerletiini, kz kardeinin de kendisi gibi amarclk yaptn ; ama hibir ekilde
73

Ahmet Midhat Efendi, Hseyin Fellah, Ankara,2000,s.229.

36

ihtiyalarn karlayamayp geinemediklerini anlatr. Yine akrabalarndan onlar ziyarete gelen Amalya isimli bir kadnn Kalyopiye modistroluk teklif edip , iyi para kazanacan sylemesi zerine ailesine daha iyi bir yaam sunmak isteyen Kalyopinin bu teklifi kabul etmesiyle hayatnn nasl deitii anlatlr.
Bir kere hi parasz kaldk. Ekmekiye dahi alt okka ekmek borcumuz olduu haldeveresiye de vermedi. O akam adeta cmlemiz a kaldk. Vaka biz bykler gzmzn yalarn yutarak veyahut cierlerimiz zerine aktarak zahirde renk vermemee altk ise de kk ocuklar bu ihtiyat dahi edemeyerek bara ara alamaya balaynca , o anda lmmz hepimiz baka baka arzu eyledik.74

Ahmet Midhat Efendinin Demir Bey Yahut nkif- Esrr adl eserinde Demir Bey ailesine kendi gemiini anlatr, Kasmpaada yaadklarn, babasnn Arnavut asll olup bir de huysuz bir vey annesinin olduunu, babasnn srekli kendisine kzp bardn, kendisinin ise Ermeni komularna sndn ve bir gn Ermeni komularnn onu istemesiyle onlarn ocuu olarak yaamaya baladn anlatr.
Birka defa validemin ve yahut pederimin kahrndan firar ve Ermeni komumuza iltica eylediim esnada papaz efendi dahi orada bulunarak halime acr ve bana eker ve koz helvas ve kurabiye gibi eyler alarak hatrm yapmaya alrd.75

1.7. TAKSM
Pera semti gelime gsterdii bir dnemde Galatasarayn kuzeyine, Taksime doru yaylmaya balamt. Taksim adn, Haliin kuzeyindeki blgelere verilen suyun, blnd ve datld tesislerin bulunduu yer olmasndan dolay almtr. Bu sralarda , Tophane srtlar, Tepeba, Taksim evresi mezarlklarla doludur. Bu mezarlklarn en nls Byk Mezarlktr. Taksimde Ayazpaa evresindedir. XIX.yzyl balarnda ilgi toplayan bir yer olarak karmza kan Taksim Bahesini Salah Birsel u ekilde anlatmaktadr:

74 75

Ahmet Midhat Efendi, Henz On Yedi Yanda, Ankara,2000,s.155. Ahmet Midhat Efendi, Demir Bey Yahut nkif- Esrr, Ankara,2002,s.295.

37

Burann da tek giri kaps vardr. ki tarafl gieleri ise iki Rum bileti tutar. Buraya da krk para ile girilir. Bunun da masalar, yry yollar tekine benzer. Ama burann bahvanlar da vardr. Boyuna dolar, evreyi kollarlar. Semih Mmtazn demesine gre bahenin ortasnda tahtadan bir mzka kk, altnda da kiler vardr. Mterilerin yiyecekleri , iecekleri buradan tanr. Bahenin orkestras on iki kiiliktir. Mzka kknn berisinde de bir buuk katlk bir gazino vardr. Akamclar gazinonun taraasndan papaz uurtmaya pek dkndrler. Burann mterileri arasnda Ahmet Rasim de vardr. Ama o, garsonlarn Bomonti birasnn bayatn srerek mterilerin paralarn aralarnda bltklerine inanr. Nedir, bahede aa altlarnda rakcklarn ienler de olur. Burada arszlarla, sarkntlk edenlere hi yz verilmez. Bahenin bir zellii de kn hi boalmamasdr. Karda donan erkekler paltolarna , kadnlar mantolarna smsk sarlp buraya damlarlar. Buraya onlar eken aalar ve evredeki doann gzelliidir.boaz ve amlcalarn grn herkesi byler.76

Beyolu semtleri ierisinde Taksim, alafranga merakllarnn gezinti yapmak, sohbet etmek, Avrupa yaayn izlerini grmek ve bazen eitim grmek maksadyla gittikleri bir mekandr. Taksimin tehlikeli bir taraf grlmeyip, burada yaayn daha sade olduu dikkati ekmektedir ; ama yine de kltr, giyim , lisan , inan gibi ynlerden eitlilik gsterip Avrupa yaayn izlerini tayan bir semt olduu grlmektedir. Baz romanlarda kahramanlarn anlatlr. Ahmet Midhat Efendinin Yeryznde Bir Melek adl romannda efik ile smail Taksime gidip orada gezinti yaparlar.
smail ile efik iin gece hkmn alan bir gndzn akamnda, iki refik sofrada grp bade biraz dahi akam gezintisi yapmak zere Taksim'e doru kmlar ise de derdest bulunan ilere dair pek az ve evvelce sylenen szlerin tekerrrnden ibaret baz lakrdlar syleyip buraca kayda seza bir gne muhaverede bulunmamlard.77

gezinti yapmak iin Taksime gittikleri

Ahmet Midhat Efendinin Felatun Bey ile Rakm Efendi romannn kahramanlarndan Trk kltr ve yaayn benimseyen Rakm Efendinin yolu da Taksime der. Rakm Efendi, Beyoluna ngiliz kzlarna ders vermeye gidecei

76 77

Salah Birsel, Ah Beyolu Vah Beyolu, stanbul,2002,s.56. Ahmet Midhat Efendi, Yeryznde Bir Melek, Ankara, 2000,s.311.

38

vakit, bazen Taksimden Beyoluna geer ve orada Felatun Beyle ayakst konuurlar.

karlar,

O akam, Tophaneden Boazkesen caddesiyle Firuzaa zerinden Taksime kma kurmu olduundan tamam Bozahanebana geldikte Felatun Beye tesadf eyledi yar belinden aas ya boza ve yahut salep gibi bir eye bulanm olduu halde telala Bozahaneye girerdi.78

Yine bu romanda Beyolunda yaayan ngiliz asll Mr. Ziklas ailesinin kzlarndan Cann hastalanmas zerine doktorun ak havada gezmesini nermesiyle Can Taksime gezmeye gtrlr.
Bu hastalk nedir kimse bilmez. Ortada hastaln vcudu yok ki! Balangc azim bir i sknts oldu. Kzcaz bir yerde oturamaz. O kadar sevdii ve elinden drmedii Trke kitaplar dahi artk kendisini elendirememee balad. Peder ve validesi bu hale ziyadesiyle merak ederek hekimlerin dahi tensibiyle her gn kzcaz arabaya bindirip Taksim'den aa krlara kadar gtrr, dolatrr, elendirirdi. Ancak kz bununla dahi elenemez oldu.79

Tanzimat Devri romanlarnda Taksim, bazen sevgililerin buluma mekan olarak karmza kar. zellikle de halka ak bir mekan olarak Belediye Bahesinin herkesin buluup, sohbet ettii bir yer olduu grlr. Ahmet Midhat Efendinin Karnaval adl romannn kiilerinden Mariyanko hizmetilik yapt evden sslenip kar. Taksimde bir kilisede sevgilisi Nikolaki ile buluurlar ve evlilik hususunda konuurlar.
Mariyanko'yu dkkan yannda grnce Nikola'nn yz glerek Mariyanko'nun yanna geldi ve ikisi birlikte Rusya Sefarethanesi hizasnda ve Beyolu caddesinin biraz Taksim cihetinde bulunan kilisenin kaps iine girdiler. Malumdur ki bu kapnn ierisi enlice sokak gibi bir eyolup fakat kiliseye henz vasl olmad iin bir bina alt addolunamad gibi oraya herkes giremedii iin bir sokak dahi addolunamaz.80

78 79 80

Ahmet Midhat Efendi, Felatun Bey le Rakm Efendi, Ankara, 2000,s.35. a.g.e., s.115. Ahmet Midhat Efendi, Karnaval, Ankara, 2000,s.227.

39

Karnaval adl romann kahramanlarndan Resmi Efendi de Pazar gn Belediye Bahesinde gezinenler arasndadr. Arkada Zekayi ile gezinirken Mr. Hamparson ve eine denk gelir.
Resmi'nin Zekayi Beyi Arslangzyanlara takdim etmesi adeta tesadfi bir ey olarak vuku buldu. Bir pazar gn Resmi Taksim'deki Belediye Bahesindeki Zekayi ile gezinirken Madam ve Msy Arslangzyan' ta aada denize doru nezaret-i kamilesi olan ve bahenin sa cihetine den kecikte oturmu grnce "Dostlara bir bonjur demeli!" diye ol tarafa tevecch eyledikte Zekayi "Dost1arna beni de takdim edeceksin ya?" demi ve Resmi "Tabii!" cevabyla Zekayi'yi beraber gtrp takdim eylemitir.81

Ahmet Midhat Efendinin Bahtiyarlk adl romannn kahramanlarndan sefahat alemi ile tm varln yava yava kaybeden Senai Bey de manevi kzna talip olduu Madam Terniye ile Taksimde Belediye Bahesinde buluur ve evlilik hususunda konuurlar.
Madam Terniye karar verilen mahalde isbt- vct etmekten geri durmad. Baheye girip de bir bank zerinde oturur oturmaz gayet gzel giyinmi uzun boylu gayet yakkl bir delikanl derhal yanna gelerek keml-i tazimle selam verdi ve evvel-be-evvel orada bulunmak hakkndaki ricas kabul edilmi bulunduundan dolay madama sret-i mahsusada teekkrler eyledi.82

Ahmet Midhat Efendinin Mahedat adl romannn kahramanlarndan Refet, genliinde sahip olduu varln elence yolunda kaybeden , sonradan Agavni ile birlikte yaayp bileinin gcyle alp kazanan bir gentir. Refet, her iiyle ilgilendii Agavni ve Siranuu Taksimdeki Belediye Bahesine gezintiye gtrr.
Evvelce anlattk ya? Bunlarla muarefemiz bir mevsim-i bahara msadifdi. O sene Frenklerce "mikarem" denilen perhiz ortasnda itas mutat olan umumi balolardan birine bile, fakat tebdil-i kyafet olarak bu kadnlar gtrmt. Hava msait olduka akamlar ili'ye, Feriky'ne, Taksim bahesine, geceleri, Tepeba bahesine de gtrp, tenezzhleri hususunda ihtimamdan ayrlmyordu.83

81 82 83

a.g.e., s.36. Ahmet Midhat Efendi, Bahtiyarlk, Ankara,2000,s.52. Ahmet Midhat Efendi, Mahedat,Ankara, 2000,s.181.

40

Recizde Mahmut Ekremin Araba Sevdas romannn kahraman, alafrangalk merakls , parann hesabn bilmeyen, k ve kibar bir bey olan Bihruz Bey de gezinti yapmak iin Taksimdeki Belediye Bahesine gider.
Bihruz Bey arabasn ve Andon'u o halde grp tanynca byk aknla dt. nce olduu yerde kalakald. Sonra dnd, arabay Taksim caddesi kesini dolap da gzden kayboluncaya kadar gzleriyle izledi.Araba kaybolunca gene yrmeye devamla baheye girdi, kendi kendisine sylenerek tarhlarn arasnda dolamaya balad.84

Alafranga yaayn izlerini tayan karmza kmaktadr.

Taksim , gezinti yeri olarak

kullanlmasnn dnda ayrca eitim veren yerlerin bulunduu bir mekan olarak da

Ahmet Midhat Efendinin Demir Bey Yahut nkif- Esrr adl eserinde roman kahraman Arnavut asll, uzun sre Fransz ordularnda savaan ve neredeyse bir Fransz gibi yaayp sonradan slm seerek stanbula yerleen Demir Bey, olu Mustafa Kamerddini yetitirirken hem alaturka eitime hem de alafranga eitime nem vermi, olunun iyi bir Franszca renebilmesi iin onu Taksimde Lazarist Tarikatna mensup bir Fransz papazna gndermitir. Bu Fransz papazn Frenk ,Rum, Ermeni ocuklar iin ufack bir mektep ayarlayp, alaca bir miktar para ile on be kadar ocua ders verdii belirtilir. Ayrca Lazarist tarikat, Demir Bey ve eski sevgilisinin Fransa ile stanbul aras mektuplamasnda araclk grevini stlenmi olarak da karmza kar.
ki sene kadar Arabi muallimine devamdan sonra Demir Bey oluna yeni bir ders daha kad eyledi. Bu ise Franszca dersi idi. Taksimde Fransz papaz bulunarak, baz Frenk, Ermeni ve Rum ocuklar iin ufack mektep kd eylemi ve her birinden beer onar kuru aylk almak zere on drt, on be ocuu sakin olduu hanenin en byk odasnda cem eylemiti.85

84 85

Recizde Mahmut Ekrem, Araba Sevdas, stanbul, 2004, s.270-271. Ahmet Midhat Efendi, Demir Bey Yahut nkif- Esrr, Ankara, 2002,s.291.

41

Bertrand Bareilles, Peradaki hayat anlatrken buradaki farkl milletten insanlarn bir uyum ve anlama iinde yaadklarn kimsenin kimseyi rahatsz etmediini anlatr:
Herkes komusunu rahatsz etmeyecek lde, gnein altnda yerini arama ve her trl snrlamadan kurtulmu bir halde yaama zgrlne sahiptir. Perada ayn milletten , hatta deiik milletlerden olanlar bile birbirini tanr. Her admda sizi selamlamak iin o kadar ok apka kalkar ki havaya , insan kendini evinde zannedebilir. Btn mrlerini buradaki yaam ktlemekle geirmi insanlar da tandm. Burada sosyete yok , elence diye bir ey yok, diyorlard. Bir gn uzun zamandr grmedikleri uzak kylara doru yelken atlar. Ama kendilerini ksa zamanda Perann kaldrm ta kapl sokana atverdiler , yeniden ve geri dndkleri iin mutluydular: Taksimin suyunu bir kez ien, bir daha vazgeemez. Dou yaamna karan herhangi biri , sonra onu zlemekten kendini alamaz. Kendini ancak orada iyi hisseder.86

1.8. TOPHANE
Tophane, bu dnemde henz kltrel yapsn bozmam, kendi deerlerini korumaya alan bir kimlikle karmza kmaktadr. Fakat kendi kltrel kimliini korumaya almasna ramen insan ilikileri ynyle bir bozulma dikkati eker. Tophane zellikle Karaba Mahallesinin ska kullanlmasyla karmza kar. Buradaki insanlarn bir ksm geimlerini salamakta glk ekerken bir ksm da geimlerini cariye ticareti ile salar. Beyolunun elenceleri ile n plana km semtlerini dnrsek; Tophanenin onlara gre daha alaturka kald; fakat gelimelere de ak olduu sylenebilir. Sosyal hayattaki deiik tezahrleri neticesinde Tophaneyi aadaki ekilde incelemeyi uygun grdk.

1.8.1. CARYE TCARET

Tophanede cariye ticareti romanlarda zellikle dikkat eken bir konudur. Beyolu ve Galata gibi yerlerde, kzlar beslemelik olarak satlp; sonuta satldklar yerlerde kt olaylar yaayarak istemedikleri bir hayat tarznn iinde kendilerini bulmaktadrlar. Oysaki Tophanede bu alafranga yaayn gstergesi olan beslemelik yoktur , bunun yerine alaturka bir zihniyetin karl olan cariyelik

86

Bertrand Bareilles, stanbulun Frenk Ve Levanten Mahalleleri, stanbul,2003,s.38.

42

vardr.

Beyolunda

ve

Galatada

elence

mekan

olarak

kabul

edilen

randevuhanelere Tophanede rastlanmaz. Ahmet Midhat Efendinin Felatun Bey ile Rakm Efendi romannda, Rakm Efendi Beyoluna kmak iin Tophanenin Karaba Mahallesinden geer ; yol zerinde rastlad bir erkesin yannda grp beendii cariyeyi hrriyetine kavuturmak maksadyla almak ister. Bu cariyeyi almak iin evinde saklad parann hepsini verir , ayrca bir miktar da borlanr ve bu bor iin de senet yazar. Birka gn sonra da Karaba Mahallesine esirciler kahvesine gidip erkese olan borcunu der.
Evet! Rakm bu kadar hassas ve mtehassis bir ocuktu. htiyara "bu kzn deeri var m, yok mu diye sormuyorum. Satlan ey bunun hrriyetidir. Hrriyetin cihanlar deeceini teslim ederim. Lakin benim seksen altndan baka param yoktur. Bu paraya mukabil kz verirsen alaym" demi ve ihtiyar Rakm'n bkasna maruren hatta yz elli altn dahi istemediine izhar- nedametle bir para aaya veremiyeceini dermeyan edince "yle olsun, bana yirmi altn iin bir ay msaade verirsen alrm" demesiyle ve ihtiyar dahi: -Zaten kzda ince hastalk hissetmekte bulunduundan bir ayak evvel elinden karmak iinmuvafakat gstermesiyle hemen teslim ve tesellm kaidesi icra edilmitir.87

Ahmet Midhat Efendinin Hseyin Fellh adl romannda; kimi kimsesi olmayan, yiyecek ekmekleri kalacak yerleri dahi olmayan ehlevendin ve annesi Hasna Hanmn gnlerce Kl Ali Paa Camiinin etrafnda kalp dilendikleri anlatlr. Yine Karaba Mahallesinde oturan esirci Laz Mehmet Ali nce onlara yiyecek yardmnda bulunur, sonra ehlevende cariye olarak satlmay teklif eder. Karlnda ise kendisinin ve annesinin rahat bir yaam sreceklerini anlatr. Bu durumu kabullenmek istemeyen ehlevend, annesinin rahat ierisinde yaayacan, sknt ekmeyeceini dnerek teklifi kabul eder; ama annesine gerei sylemeyi uygun grmez. Laz Mehmet Ali ile karar verip annesine Cezayire gelin gideceini sylerler.

87

Ahmet Midhat Efendi, Felatun Bey le Rakm Efendi, Ankara,2000,s.16.

43

Yamal hamam da geti. Karaba Camii yanndan bu isimde olan mahalleye sapp nihayet esirci Trabzonlu Mehmet aann mukaddema tanm ve renmi olduu hanesi kapsn dakkeyledi.88

Sami Paazade Sezayinin Sergzet adl romannda ise ; cariye ticareti yapan Hac mer adnda bir kii vardr. Hac mer Batumdan gelerek , Tophane skelesine yaklaan gemiden kendisine ait cariye ile birlikte iner ve Tophanedeki evine giderler. Bu cariyelerden birisi dokuz yanda zayf bir kzcazdr. Bir hafta sonra bu kzcaz satarak baka bir eve gnderirler.
Hac mer: "Biz de bunu bin liraya almadk ya! Tam Yksek Kaldrm'daki Mustafa Efendi'nin karsnn istedii gibi bir kk. .. " cevabn verdi. O gece erkes o evde kalarak, gn beenmeye bal olarak, nn de pazarl bitti. Bu evde kzlar geceleri bir odaya toplanr, birbirleriyle konuurlard; fakat ok glmek, erkese konumak yasakt. Bir mteriye gidip de, her ne sebepten dolay olursa olsun, beenilmeyerek gelen esirlere, on - on be krba vurulurdu.89

1.8.2. TOPHANE SKELES

Devrin romanlarnda deiik sebeplerle ilenen bir mekan olarak Tophane iskelesi de karmza kar. Ahmet Midhat Efendinin Hseyin Fellah adl romannda , ok karanlk ve korkutucu bir gecede gidecek bir yerleri olmayan ehlevend ve annesi Hasna Hanmn yaadklar skntlardan kurtulmak iin Tophane skelesi kysna gelerek intihar etmek istediklerini gryoruz.
Kz -ekinme anacm, syle syle! Zati Tophane iskelesine niin gittiimizi ben biraz ikillemitim. Ana -te onun iin gitmi idim ya! Kz -Ne iin? Ana -Anlayamyor musun? Kz -Onun bir ad yok mu? Ana -Kendimizi kurtarmak iin kzm. Kz -Yani kendimizi ldrmek, denize atp bomak iin! yle deil mi?

88 89

Ahmet Midhat Efendi, Hseyin Fellah, Ankara, 2000, s.48. Sami Paazade Sezayi, Sergzet, stanbul, 1992, s.19.

44

Ana -Aman ehlevend! Syleme syleme! stme fenalk geliyor! Ah ne idi o denizin karanl?90

Ahmet Midhat Efendinin Felatun Bey ile Rakm Efendi romannda ise; Tophane skelesi adalara gezinti yapmak amacyla kullanlan bir mekan olarak karmza kmaktadr. Rakm Efendi ve ngiliz asll Mr. Ziklass ailesi Tophaneden sandala binerler.
Baz Pazar gnleri Rakm sandal Tophane iskelesine celbederek ngilizlerle orada birleip binerler, Kadkyne, adalara doru kp yelken kullanarak voltalar ederlerdi.91

1.8.3. DN YAAYI
Tophane semti dini maksatla kullanlan bir mekan olarak da karmza kmaktadr. Ahmet Midhat Efendinin Drdane Hanm adl romannda Sandalc erkes Sohbet nceleri alafranga yaaya, elenceye dkn biriyken Acem Aliden etkilenir ve sefahat aleminden uzaklamaya balar. Bir Cuma gn de Tophane Camiine giderek ibadet eder. Bu durum Tophanenin kendi kltrel kimliini korumasnn bir gstergesi olarak kabul edilebilir.
- Bugn nerelerdeydiniz beyefendi? sualine Sandalc demiti ki: - Tophane Camii'ndeydim. - Camide mi? Amma yaptn ha! Sandalc Sohbet'e cami yakr ya? - Hayr efendim! Ters sylediniz. Eer "Sandalc Sohbet camiye yakr ya?" deseydiniz daha doru olurdu. Zira hibir eye yak olmayan benim! Fakat cami-i erif asl benim gibi gnahkarlara yakr. Oras Cenab- Allah'n merhamet hanesidir. O haneye merhamete en ziyade ihtiyac olanlar ba vurur ve vurmaldr. te bunun iindir ki cami-i erif en ziyade bana yakr! - ok ey! Sandalc Sohbet'ten bu szleri iitmek mmkn olaca acaba bir kimsenin aklna gelir miydi?92

90 91 92

Ahmet Midhat Efendi, Hseyin Fellah, Ankara, 2000,s.11. Ahmet Midhat Efendi, Felatun Bey le Rakm Efendi, Ankara, 2000,s.33. Ahmet Midhat Efendi, Drdane Hanm, Ankara, 2000,s.130.

45

1.8.4. ALAFRANGA UNSURLAR

Tophane Beyoluna yaknl ve bir Beyolu semti olmas sebebiyle; burada alafranga yaaya dair birtakm izler de grlmektedir. Ahmet Midhat Efendinin Vah adl romannda alafranga yaaya merakl, kadnlarla ilgilenmek hususunda Avrupai davranan kahraman Behet Bey, Avrupadan son posta ile gelmi olan baz resimli gazeteleri okumak iin Tophanede postaneye gider.
Behet Bey Avrupa'dan son posta ile gelmi olan baz resimli gazetelerini almak iin Tophane'de Bostanba'nda vaki postaheneye giderek oradan dahi Beyolu'na kp baz maazalar falanlar ziyaret eylemi ve akam zeri Kpr'ye inerek saat onu eyrek gee Kpr'den hareket eden vapura rakib olmutu.93

Vah adl romanda, Ferdane Hanmn resminin Behet Beyin eline gemesi anlatlrken o devirde kadnlarn resim aldrma zentileri ile alakal bilgi verilir. Buradan hareketle Tophanede Beyolu ve Galatadaki gibi bir alafranga zihniyetin henz kabullenilmediini dnebiliriz.
Bu resmi temaa edip de Ferdane Hanmn kendi resmi olduunu grseydiniz ihtimal ki aardnz. Ancak bir zaman Tophanede bir ressamn kars hanmlar iin dahi resim karp bahusus bunlarn camlarn krd ve nshalarn hibir kimseye vermedii cihetle baz heveskar hanmlarn resim aldrdklarn ve filhakika resimlerin yed-i ayara getiklerini bilseniz ilk hasl olan istirabnz tenakus eylerdi.94

1.9. TNEL
Karaky Beyoluna balayan en ksa yol olan Tnel, 1863te Londrada, 1868de de New Yorkta ina edilenlerden sonra dnyann en eski nc yer alt toplu tama sistemidir.95

93 94 95

Ahmet Midhat Efendi, Vah, Ankara,2000,s.40. a.g.e, s.94. Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk ,1870 Beyolu 2000, stanbul, 2006, s.206.

46

1870 Byk Beyolu yangnndan sonra Beyolu sokaklar yeniden ekillenmeye balar. 1873 ylnda Galata ile Beyolu arasnda Tnel yaplmtr. The Metropolitan Railway of Constantinople From Galata To Pera ad ile alan ve nceleri deneme amac ile yalnzca hayvan tayan Tnelde kaza olmad grlnce 17 Ocak 1875 gn, yaplan trenden sonra, insan da tanmaya baland.96 Beyolunun yaknnda bulunan Tnel, Beyoluna kmak iin kullanlan bir gzergah olarak romanlarda yer almtr. Bunun dnda Tnele ait herhangi bir zellik dikkati ekmemektedir. Ahmet Midhat Efendinin Mahedat adl romannn deiik blmlerinde kahramanlar Beyoluna kmak amacyla Tnelden geip Tneli gzergah olarak kullanmaktadr.
Tnel mevkiinde Refet'e tesadf etmeyeyim mi? Delikanl bugn eski beaetlerini andracak bir tavr- dostane ile msta'celen yanma sokulduysa da dorusu ya kizb-i sarihini tuttuum dakikadan beri Refet hakkndaki eski nazarm deimiti. Mamafih renk vermedim.97

96 97

zdemir Kaptan Arkan, Beyolu Ksa Gemii Argosu, stanbul, 1998,s.183. Ahmet Midhat Efendi, Mahedat, Ankara, 2000, s.341.

47

2. BEYOLUNUN ESK DNEMLER

Tanzimat Devri romanlarnda yaplan incelemede Beyolunun eski dnemlerine ait ok fazla bilgi olmad grlmtr.Romanlarda genellikle Tanzimat Devri Beyolu hayat ilenmektedir. Yalnz birka eserde Beyolunun eski yaps, elence mekanlar ile alakal bilgiler bulunmaktadr. Bunlardan hareketle Beyolunun eski dnemleri ile alakal almamz yrttk.

2.1. BEYOLUNUN ESK YAPISI

Beyolu mntkas, Osmanl devrinin ilk asrlarna kadar gayrmeskn bir ormanlk arazi idi ve yalnz Taksime kadar olan sahada baz kklerle mezarlklar bulunuyordu. Kalan ksmda , eliliklerle Avrupallarn ve baz yerli Hristiyanlarn yetitirdikleri balar vard ki , elilik erkan ve ecnebiler, yaz gnlerinde ve bilhassa ehirde veba salgn zuhur ettii zaman , bu balarda bulunan evlere ekilirlerdi. XVI. Asrdan sonra , elilik binalarnn inas zerine, elilik erkan ve Avrupal tacirler ve onlar takiben de yerli zengin Hristiyanlar , Beyolu srtlarn izdihaml Galataya tercih ederek orada evler yaptlar , kiliseler ina ettiler ve bylelikle Beyolu son zamanlara kadar ecnebi ve Hristiyan halkn hususi bir mahallesi olarak kald.1 1790l yllarda Trkiye ve stanbulu anlatan Olivier , buralarn ayn zamanda gezinti ve dinlenme yeri olduunu , konumlarnn gzelliini anlatr:
stanbuldaki ilk dolamalarmz , bizi, bazlarnn gezinti ve dinlenme, bazlarnn da hzn, teessr ve tefekkr yeri olan Beyolu mezarlklarna gtrd. Buraya uzun Beyolu Caddesinden geerek gidilir. Nitelikleri bakmndan pek ziyade hzn verici olan bu mezarlklar, mevkileri, Marmara ve Boazii sahillerine ve ehrin byk bir ksmna hakim manzaralar itibariyle snrsz lde keyifli yerlerdir. 2

Beyolu tarihi sreci ierisinde birok kez kolera salgn ve veba salgnna yakalanr. Bunlarda semtin yapsn deitiren, etkileyen hususlardr. 16. yzyl sonlarnda, stanbulda bulunan Alman-Avusturya mparatoru II. Rudolfun
1 2

Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, 1870 Beyolu 2000, stanbul, 2006, s.7. zdemir Kaptan Arkan, Beyolu Ksa Gemii Argosu, stanbul,1998, s.102.

48

olaanst elilik kurulunda grevli bulunan Baron Wenceslaw Wratislaw , Beyolu ve Galatadaki veba salgnn yle anlatr:
Bu sralarda stanbulda korkun bir veba salgn hkm sryordu. .. Kimi evlerden iki, hatta drt cenazenin birden ktn gryorduk. Bu pis ve korkun hastalk bizim konaa da penesini uzatm, iimizden alt kiinin canna kymt. lenlerin Galata semtinde gmlmesine izin verilmiti. Cesetler drt adam tarafndan tanmt , Galatada alt manastrlar olan Fransisken Rahipleri gmme trenini yerine getirmilerdi.3 Moby Dickin ne kavuturduu Herman Melvillede on gn kald stanbulda bir gnlk tutar ve Beyoluna dair gzlemlerini anlatr. 12 Aralk 1853 tarihli gnlnde Beyolunu yle anlatr: Saat 14:00te Halie demir attk. Kaykla Tophaneye getik. Pasaport filan soran olmad, bavullarmz da aranmad. Ayarladmz bir rehber bizi Beyolunda Hotel du Globe adl bir otele gtrd. Akam yemeinden nce biraz dolatk. Akam yemeini saat 18:00de yedik. Beinci katta hals falan olmayan bir odann creti 10 frank. Gece dar kmadk. Haydutlardan ,katillerden korktuk. Musibetler . gece klamyor, kmaya niyetlenseniz bile gidecek yer yok. . Erken kalktm; sokaa ktm , mezarlklar grdm, p yuvas. Bir mezarn zerinde testereyle odun kesiyorlard. Mezarlk ormanlar. Yollar kargack burgack. Yalnz bama stanbul tarafna yrmeye baladm, uzun yorucu bir yryten sonra baktm ktm yere gelmiim. Orman iinde kaybolmu gibiydim. Sokaklar gsteren harita marita yok. Cep pusulas. Tam bir labirent. Sokaklar dar m dar, birbirine kavuur gibi. nsan biraz yukar ksa yolunu kolay bulacak hani. Bir aaca ksa , labirentin dar kabilecei bir yer olsa. Ama yok. Sokaklarn ad olmad gibi, koruluklar arasndaki doal geitlerin de ad yok. Evlerde numara yok. Hibirey yok.4

Grn ve yaam olarak Beyolunun btn olumsuzluklarna ramen, Avni mahlas ile iir yazan Fatih Sultan Mehmed , Cenevizli Galatay Hristiyan bir kadna benzetir ve Onu grenin duyduu hayranlktan kafir olacan , bylece Cennet bahesine gitmek umudundan vazgeeceini syleyerek stanbulun bir liman mahallesi olan Galatadan hareketle Galatann ve dolaysyla Beyolunun gzelliini u ekilde anlatr: Balamaz Firdevse gnln Galatay gren Kfir olur ey Mselmanlar , o tersay gren 5

3 4 5

zdemir Kaptan Arkan, Beyolu Ksa Gemii Argosu, stanbul,1998, s.48. Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, 1870 Beyolu 2000, stanbul, 2006, s.8. zdemir Kaptan Arkan, Beyolu Ksa Gemii Argosu, stanbul,1998, s.43-44.

49

Beyolunda elilik ve konsolosluk binalarndan baka zengin Rumlar, Katolik Ermeniler ve stanbula yerlemi yabanclarn da ok gzel ta evleri vardr. Avrupann ikinci nc derece otellerini andran birka otel de tatandr. Bunlarn dndaki evler tahtadan olduu iin Beyolu sk sk yangn geirir. Bunlarn en bykleri 1811, 1831, 1857 yllarndaki yangnlardr. Ama 1870 yangn tekileri de bastrr. Byk Beyolu Yangn diye adlandrlan bu yangnda ngiliz Elilik binas ile bin dolaylarnda ev ve dkkan yanmtr. salamtr.6 Ahmet Midhat Efendinin Hseyin Fellah adl romannda Kumbarac Tnel Galatasaray arasna saldran 1831 yangn bu kesimdeki stikll Caddesinin geniletilmesine olanak

Yokuu, Hendek Caddesi, Kasmpaa, Galata Kalesi , Kanlbur mekanlar geirdikleri deiimle yz yl ncesine gre anlatlmaktadr. nce Beyolunda Hendek Caddesi , Kumbarac Yokuu yer olarak tarif edilir, Hendek denilen yerin dier isminin Bitpazar olduu,buradan bir yolla Kumbarac Yokuu ile Beyoluna kld, dier yolla ise Hendek caddesi ile Kulekapsna gidildii anlatlr. Kumbarac Yokuunun o dnemde eski yapsn koruduu, birbirinin srtna binen ahap hanelerden kurulu olup da insann iini daraltt anlatlr. Hendek Caddesinin ise geni bir yol ve krgir binalardan olutuu belirtilir. Beyolunun eski dnemlerde kupkuru bir da olduu, yle ki; atalarmzn stanbulu fethetmeye geldikleri vakit imdiki Beyolu dann tepesine bir batan bir baa ordu kurduklar anlatlr.Kantarlarca glle atan toplarn da Kulekaps ve Kasmpaa taraflarnda toplanp stanbulu atee tuttuklar anlatlr. Ayrca Hendek Caddesinde bulunan Galata Kulesinden atlan oklarn, toplarn Beyoluna Kumbarac Yokuuna kadar gittikleri belirtilir.

Salah Birsel, Ah Beyolu Vah Beyolu, stanbul, 2002, s.11.

50

Hendek Caddesinin Galata Kalesinin sahrasnda olduu , yz sene ncesine gre Hendek Caddesinden geen birilerinin Galata Kalesinin burlarn grebildii; fakat zaman ierisinde gerekleen birtakm deiimlerle Hendek Caddesinden Galata Kalesinin grlemez bir hale geldii anlatlr.
imdi bizim Hendek Caddesi dediimiz yer yok mu? te o cadde tamam Galata Kalesinin sahras idi. Bu caddenin selefi olan incecik bir yol dahi yine u sahrann zerinden gider idiyse de o zamann terakkiyat- medeniyyesi asarndan olarak astar bedeni biraz ykse1tilmi bulunmakla yoldan geenler hendek iini gremezlerdi. Yz sene evvelisi ise bu duvar olmadndan o mthi hendek herkesin gzne arpard.7

Yz sene ncesinde bu kalenin ilerinde adam ldrld, imdi ise burada ip ve halat bken sanatkarlarn olduu ve kaledeki burlarn bazlarnn da baz kimseler tarafndan mesken edildii, bu yzden de kalenin eski dehetinin kalmad anlatlmaktadr.
Yz sene evvelisi geilmi olsayd kale bedeni zerinde kan lekeleri ve kuruyup aa kk damarlar gibi denek kesilni insan barsaklar ve hele birok kol ve bacak ve kafa kemikleri grlrd. Nasl ki muahharen tesviye esnasnda birok kemikler zuhur etmitir de..8

Kalenin iinde bulunan ukurlarn bir mezar grntsnde olduu,burada dman efradnn saplanp kalmas iin yaplm kazklar olduu; yine kale iinde kemer eklinde kaplarn bulunduu, bunlarn yry kaps olduu ve ok kullanld anlatlr. Burann daha tesinde ise ipten kam, kazktan kurtulmu kiilerin gtrld, kale iindeki kaplardan biriyle balantl Kanlbur denilen yer olduu anlatlr.
Onun ismine Kanlbur derler. Yenieri daylar Galata ve kap iinden ardklar gerek mzekker, gerek mennes armalar ve karmalar oraya gtrrler, orada canlarn ya rzlar veyahut mallar bahasna kurtaramayanlar mallarn ve canlarn kanlar bahasna kurtardklar iin bu burca Kanlbur denilmitir.9

7 8 9

Ahmet Midhat Efendi, Hseyin Fellah, Ankara, 2000, s.4. a.g.e., s.4. a.g.e., s.5.

51

Yz sene ncesine gre Kanlbur denilen yerin bir kanara olduu, yenieri sohbetilerinin buraya ubukularii Mezarlnn hayrat olan tabutluktan bir teneir getirip bunu yatak olarak kullandklar,yenierilerin burada sohbet ettikleri, iki itikleri anlatlr. Yenierilerin yataklarnn yanndaki duvarda bulunan ivilere eya ve silahlarn astklar, ayet duvarda yamurluk aslm ise bunun tehlikeli bir durum olduu ve oradan kamak gerektii de anlatlr.
Her zaman bu halde deildir, ama fark da pek ok deildir. Ya bir tarafnda bir de kaba hasr bulunur, ya bir hasr iskemle fazla olarak grlrd. Bu iskemle kahvecilerin yalnz drt ayaktan ibaret arkasz iskemlelerinden olduu iin orada bulunduu gece iskemle hizmetini deil belki masa iini grrd. Eer duvarda iviler zerine bir eski aba yamurluk aslm grlr ise orada durmayp kamak lazm gelir idi. Zira yamurluk hayra alamet olmayp oraya mutlaka bir yenieri gz ve bir de tabancasnn az ak olduuna delalet ederdi.10

Tanzimat ncesi dnemlerde yenierilerin sk sk ayaklanma kardklar ve etrafta grdkleri herkese ve her eye zarar verdikleri bilinen bir durumdur. 1790 yllarnn stanbulu hakknda bilgi veren Olivier, davranlarn u ekilde anlatr:
Kalyoncu askerleri genellikle ok asi ve disiplinsizdiler. Sefere kmadan nce limanda yapmadklarn brakmazlar. Hkmet de hepsini birden darltmamak iin bunlar cezalandrmaktan ekinir. Bu gibi zamanlarda stanbuldaki Yahudiler , Ermeniler, Rumlar ve hatta Avrupallar pek ziyade endielenirler. Gndzleri bile Beyolu ve Galatann arka sokaklarnda pek grnmee cesaret edemezler ve ortalk kararmadan evlerine dnmee gayret ve itina ederler. 11

Kalyoncu askerlerinin

O dnemde Beyoluna kmak iin Kumbarac yokuunun eken bir baka husus olarak anlatlmtr.

ok ilek

olmad ; ama tm tehlikelerine ramen Hendek yolunun ok ilek olduu da dikkat

10 11

a.g.e., s.6. zdemir Kaptan Arkan, Beyolu Ksa Gemii Argosu, stanbul,1998, s.47.

52

2.2. BEYOLUNUN ESK ELENCELER

Beyolunun eski dnemleri romanlarda ilenirken zellikle Beyolundaki elence ekilleri zerinde durulup, elence mekanlarnn geirdii deiim anlatlr. Ahmet Midhat Efendi, Hasan Mellh Yahut Sr inde Esrar adl eserinde o devirde stanbuldaki k sohbetlerine deiniyor. O asrda insanlarn elenmek iin gidebilecekleri mekanlarn olmad,

Beyolunda Naumun Tiyatrosu ve Palais de Cristale yannda bir Fransz Tiyatrosu olmad belirtiliyor. Ayrca algl kahveler gibi elence mekanlarnn da olmayp, Beyolunun elence mekanlar iin gidilip gelinen bir yer olmad anlatlr. yle ki o dnemde gece deil gndz bile stanbuldan Beyoluna, Tophaneye gemek iin bir deniz seferine ihtiya duyulduu , yani ulam imkannn dahi olmad anlatlyor. Kimi yerlerde mahalle kahveleri olduu buralarn da kibar ve namuslu insanlarn gidemeyecekleri yerler olduu belirtilir.
mdi Beyolu'nun imdiki elenceleri o asrda kimsenin haya1ine bile gelmemi olduu misill, Gedikpaa'da dahi bir Osmanl Tiyatrosu veyahut o tiyatronun selefi olan "Souillier" dahi yoktu. tede beride baz mahalle kahveleri varsa da, kibar gidemedikten baka, namusu zerinde olan esnaf bile gidemezdi. nk kahveler yenierilerin baz erazili ile ekya-y mmet tarafndan istila edilmiti. Kahvelere kan halkn bellerinde bir kucak silah bulunup, bunlar yalnz muhafaza-i nefs iin suret-i mdafaada kullanmayarak, zevk iin suret-i taarruzda dahi kullanmak, onlar indinde adet idi.12

te Beyolunun elence mekanlar ynyle zayf olmas sebebiyle ; insanlarn, k vakitlerinde uygun olan bir hanede toplanp elendikleri anlatlr. Ahmet Midhat Efendinin Drdane Hanm adl romannda ise meyhane ortam anlatlrken daha nceki dnemlere dair bilgiler verilir. Meyhane nlerinde bulunan byk flarn yetmi seksen yllk flar olduu anlatlp, o dnemdeki
12

eitli ekillerde

Ahmet Midhat Efendi, Hasan Mellah Yahut Sr inde Esrr, Ankara, 2000, s.333.

53

Bekrlerin ime adetlerinden bahsedilir. Eski dnemlerde insanlarn daha byk bardaklarla daha ok iki tkettikleri anlatlr.
imdiki halde kendilerinin rakip ve kaim-i makamlar olan damacanalara, binliklere, kadehlere kar onlar bir tavr- pirane ve lisan- hal ile derler ki: Hey gidi zrt klar hey! Bizim mukbil olduumuz bereketli zamanlarda bu mahaller iinde "Bir kadeh!" veyahut "Bir mastika!" gibi tabirat kullanlmazd. "Bir elli!" yahut "Okkalk!" denilip drt elli imekle iktifa eden sarholarn yzne bile bakmazlard. Bir ba tmbekiyi nargilede iinceye kadar okkal szdran ve meze olarak dahi bir eyrek turp ile iktifa eyleyen Bekrileri imdi destgah nnde resmi grlen Baks grseydi iret rububiyetinden bilistifa makamn onlara terk ederdi. Buraya "su" denilen ey ancak kapkacak ykamak iin girip, yoksa yle bir kadeh raknn yannda koca bir bardak dahi su bulunduunu o koca Bekr1ler grselerdi "Eyvah, ne gnlere kaldk! Su ile mi keyif yetitireceiz!" diye pr-gazap olurlard.13

Beyolu meyhanelerinin eski mdavimlerinin yenieriler ve kalyoncular olduu,sonraki dnemde ise onlarn yerini alan elence merakllar arasnda tulumbaclar, srk hamallar, Rum sandalclar ve yankesiciler olduu belirtilir. Eski ve sonraki dnemlerdeki elence merakllarnn ortak zellii olarak ; itikten sonra kendilerini kaybetmeleri ve kavgaya giriir bir yapda olmalar belirtilir. Aralarndaki fark olarak ise eski dnemdekilerin silah olarak daha dikkat ekici ve donanml olduklar anlatlr. Sonraki dnemdeki kavgalarn, sularn eskisinden az olmad da belirtilir.
Yoksa bir meyhane iinde hay huy deyinceye kadar bir adamn drt be yerinden yara yiyerek zaptiyeler yetiinceye kadar ya arka veyahut n kapdan savuan katilin arkas sra mecruhun dahi can vermesi ve katilinse izi bile belli olamamas veyahut zaptiyeler yetitikleri surette zaten sarhoken dkt kan kendi kann da bana sratm olan katilin be alt zaptiye zerine de saldr veya onlardan da bir kan yaralamak veyahut bir ka sng veya kurunla kendisi geberip gitmek gibi neticeler vukua gelmesi imdi dahi evvelkinden nadir deildir.14

Ahmet Midhat Efendinin Bahtiyarlk adl romannda da Senai Beyin gittii Beyolundaki Flmme Kahvesi sebebiyle , Beyolunun eski elence mekanlar hakknda bilgi verilip Flmme Kahvesinin eski hali anlatlr.

13 14

Ahmet Midhat Efendi, Drdane Hanm, Ankara, 2000,s.6. a.g.e., s.7.

54

Flmme alev manasna geldii iin eskiden centilmenlerin gidip alev aldklar yer olarak anlatlr. Flmmenin alt yedi sene sonra yanarak kalan drt duvarn Beyolu Belediyesi tarafndan yklp yerine bir tuhaf maazas ve zerine drt katl han yaptrld anlatlr. Bu han ierisinde misafirhane, tiyatrohane, meyhana, kahvehane, mzkahane, randevuhane , kumarhane gibi birok elence mekan bulunduu anlatlr. Flmmenin devrin en mehur ve byk elence yeri olduu, Avrupadan gelen sanatkarlarn en ok hret kazandklar yer olduu anlatlr. Eski dnemin Elhamra , Kafe Kristal gibi elence yerlerinin Flmme yannda snk kald, yeterince rabet alamad anlatlr. O dnemki Konkordya ve Alkazarn da Flmme ile yaramayacaklar belitilir. Sanatkarlarn Flmmede yldzlar sndkten sonra yeniden parlamak iin Elhamraya gittikleri anlatlr.
Vaka bunlar kaplarn nn binlerce gaz lemalaryla donattklar halde Flmmenin bir arn kaln eski krgir duvarlarna delinmi olan irtifa arzndan pek az ziyade ve mstatil tabirinden ziyade murabba vasfna seza pencereleri ili dl iki kat camdan maada bir de demir kapaklarla mestur olmakla dardan bakanlara hibir lema-i tevik gstermezdiyse de onun alevi derununda olduundan erbab muhkemen mestur bir fener etrafnda dnen pervaneler gibi hep Flmme kapsna kouurlard.15

Tanzimat Devrine gelinceye kadar Beyolunda byk elence mekanlar yoktu. Beyolunda kahveler 1850 yllarnda oalmaya balar. Salah Birselin Ah Beyolu Vah Beyolu kitabnda 1843 ylnda Peraya sayfalarn ayran Grard de Nervalin Beyolundaki kahvelerden biri ile alakal izlenimlerini gryoruz.
Nerval, 1843 yaznda stanbula dt vakit bir yz Beyolundaki Byk Mezarlk Caddesine (stiklal Caddesi) , bir yz de Tepebana bakan bir kahve saptamtr. Mevsim dolaysyla yolun teki yanna da masalar atlm ve Nerval kendine uygun bir masa seebilmek iin bu yolda bir iki kez aa yukar gidip gelmitir. Nervalin demesine gre buras Parisin Champs-Elyes Caddesindeki kibar kahvelere benzer. Beyolunun btn zenginlikleri buradadr. Dondurma yenir, limonata, stl kahve iilir. Leylekler masa masa dolar. Mterilerin kendilerine eker ve biskvi leni ekmesini bekler. Kahvede Osmanl mparatorluunun Fransz diliyle yaynlanan btn gazeteleri vardr. Kimileri Journal de Constantinople , Echo de Smyrne , Portofolio Maltese, Courrier dAthenes, Moniteur Otoman adl bu gazetelerin hepsini toplar, onlar, topuna gz atmadan kimseye vermez.
15

Ahmet Midhat Efendi, Bahtiyarlk, Ankara, 2000,s.12.

55

Bir Rus , ayn saygszl Nervale de uygulam ve Nerval gazetelerden birini istedii halde yzne ters ters bakan adam Paristeki kahvelerin mterilerine benzetmitir.16

Ahmet Midhat Efendinin Henz On Yedi Yanda adl romannda da , Beyolunda bir randevuhaneye giden Ahmet Efendinin buralarla ilgili grleri belirtilir. Ahmet Efendiye gre Trklkte, slamiyette, Osmaniyette byle yerler yoktur, bu yerler Frenklikten gelmitir. Ahmet Efendi, apkalarn girdii her memlekette bu murdarln trediini anlatr. Ahmet Efendi, apka girmemi yerlerde randevuhane bulunmadn, randevuhanenin olmad yerlerde byle iler yapanlarn ise rezil rsvay olduunu anlatr. Beyolunda ise nfusun byk ounluunun veya bir ksmnn bilinen, tannan zinakarlardan olutuunu belirtir. Ahmet Efendi randevuhanelerin icadnn Avrupa medeniyetinin yaylmasnn sonucu olduunu dnr. Buradan Beyolunun eski dnemlerinde byle elencelerin bize Avrupa yaay ile geldiini anlayabiliriz.
Ey Frenkler! Trkiyede esareti men edeceiz diye birtakm medeniyetperverane ve hrriyetperestane szlerde bulunursunuz. Halbuki bizde hibir esir byle kerhanelerde erazil-i avama ferpah olmak iin satlmaz. te size asl esirler ki analar babalar levs-i fuh ile telvis iin satyorlar.17

16 17

Salah Birsel, Ah Beyolu Vah Beyolu, stanbul, 2002,s.13-14. Ahmet Midhat Efendi, Henz On Yedi Yanda, Ankara, 2000, s.104-105.

56

3. GNDELK HAYAT
Beyolunda farkl inanlara sahip, farkl milletlerden, farkl lisanlar konuan birok insan bulunmaktadr. Bunlarn her birinin deiik yaam ekilleri, dnya grleri vardr. Deiik yapda olan bu insanlarn alm olduklar eitim de onlarn kiiliklerini etkilemektedir. Ayrca birok kltrn bir arada olmasndan doan bir kltrel atma yada kltrel etkileim sz konusudur. Beyolunda Trk kltr ile Avrupa kltrnn bir arada olduu dnlrse Beyolunda ok farkl yaam ekillerinin olutuunu syleyebiliriz. Bunlar gnlk hayatn ierisinde insan ilikilerini oluturan unsurlar olarak kavga, elenme, tartma, hrszlk, entrikalar, dostluk, ak gibi sonular dourur. Beyolunda gnlk hayat bal altnda incelediimiz romanlarda birok unsur dikkatimizi ekmektedir. 1880lerde stanbula gelen Bertrand Bareilles, stanbulun Frenk Ve Levanten Mahalleleri adl kitabnda Beyolunun gnlk hayatn eitli ynleriyle dile getirir.
Pera, istedii kadar tepesine penbe ya da uuk mavi renklere boyanm yksek evler sralasn, tepenin ana eksenini bir tek dz sokak oluturur. Saa ve sola doru da birka yan yol alsa da, bu yollar hemen merdivenlere dnr. Son zamanlarda, bu yan sokaklarda sadece hamallarn ya da bekilerin aklda tutabildii barbar isimlerin yazld mavi tabelalar belirdi. Gndzleri bile gerekmedike girilmeyen bu sokaklar, geceleri iyice rktc bir hal alr: ok uzun aralarla sralanm gaz lambalar, kt kt kokan , kukulu keleri iyice karartr. Buna karlk, Byk sokak denen Pera Soka, yerel hayranlk snrlarn aan bir ne sahiptir. stanbula ilk geldiimde, bu sokak yer yer ukurlar ve engebelerle kapl dar bir labirent gibiydi: Ahap evlerin cumbalar altndan yryordunuz ; karlkl evlerin st ksmlar birbirlerine yle yaknd ki kediler, damdan dama atlyordu. Bu skntl ve oluklarn durmadan besledii , karanlkta iine dmekten asla kurtulamadnz su birikintilerini yakndan tandm. Sonunda birka yl ta kaplanan ve modernletirilen Byk Sokakta ise, akam belli bir saatten sonra , gnahkar kala akalamalaryla dolaan tombul Levanten hanmlarn tuvaletlerini, flrtlerini hayran hayran izlemek mmknd. Btn Pera bu sokaa ylyor ve senli benli bir kalabalk iti kak iinde dolanyor, piyasa yapan iyi giyimli insanlar, kahvelerin yksek camlar ardndaki masalarna kurulup onlar izleyen mterilerin baklar altnda sokak boyunca gidip geliyorlard. Tm yerel yaamn zeti oradayd. Birini bulmak, biriyle tanmak ,

57

bir apka ya da bir emsiye satn almak, bir bira imek , ya da evlenmek mi istiyorsunuz? Pera Sokana gitmek zorundasnz.1

3.1. KONAK HAYATI

Handan nci Elinin Roman ve mekan kitabnda belirttii gibi ev, insann i dnyasn ve yetitii kltr birebir yanstan nemli bir yaama alandr. Bu adan ev psikoljik vesosyolojik zmlemeler iin verimli bir laboratuar ilevi grr. Ev , bir insann ve kltrn kimlik kart gibidir. Bu yn dikkate alnnca ev, Bachelardn dedii gibi, cansz bir dam alt olmaktan kar ve iinde oturulan mekan geometrik mekan aar.2 Mekan ile insan arasndaki karlkl etkileimleri aratran bachelarda gre ev, bir ruh durumudur.3 Bunun iin Bachelard, zellikle iinde doulan evlerin salt bir fiziksel nesne olarak grlmemesi gerektiini syler.4 nsan varlnn ilk evreni olan bu evler hatra izleriyle doludur.5 Evi bir barnak olmann tesine tayan en nemli unsur ise insann dnceleri, anlar ve dleri iin en byk birletirici glerden biri olmasdr.6 Bachelarda gre ev olmasayd, insan dalp giderdi ; nk ev insan yaamnda kazanlm eylerin korunmasn salar, bunlar srekli klar.7 Ev insan doann frtnalarna kar koruduu gibi , hayatn frtnalarna kar da ayakta tutar. Bu anlamda evin maddi ve manevi olarak iki yn vardr. Yani ev, ayn zamanda hem beden hem ruhtur.8 nsann dnya zerindeki varoluunu bir mekan ve yer edinme problemi olarak ele alan Heideggere gre ev, yle veya byle barndmz fiziksel bir yap deildir. Ev, insann dnyada ve varlk iinde temel bulunma biimidir. Bu temel biim, fiziksel evin ev olarak ortaya knn n kouludur ve dnyada otantik olarak yaamadka fiziksel ev yetersizdir.9 Bylece evin kendisinden nce orada nasl yaand problemi ne kar. Baka bir deyile, insann ne kertede sahih bir
1 2 3 4 5 6 7 8 9

Bertrand Bareilles, stanbulun Frenk Ve Levanten Mahalleleri, stanbul,2003,s.34-35. Gaston Bachelard, Mekann Poetikas (ev.: Aykut Derman), satnbul, 1996,s.72. a.g.e., s.94. John Urry, Mekanlar Tketmek ( ev.: Rahmi G. gdl), stanbul, 1999,s.41. Gaston Bachelard, Mekann Poetikas (ev.: Aykut Derman), satnbul, 1996,s.35. a.g.e., s.34 a.g.e. ,s.34-35. a.g.e., s.35. Erturul Rufayi Turan, Heidegger Ve Ev, Mimarlk, say 260, 1994, s.21.

58

hayat srd, Heideggerin de dile getirmeye alt gibi , o insann evinden anlalr.10 Yazar, roman kiisinin evini kurar ve anlatrken onun dnce yapsn ve iinde bulunduu zamann artlarn da en kestirme ekilde ortaya koymu olur. Ev bir sonutur.iinde yaayan kiinin kltrel ve bireysel niteliklerini vurgular.11 stanbulda Mslman Trklerin oturduu ilk apartmanlar Tanzimattan sonra hz kazanan batl gibi yaama arzusunun gstergesi olarak ortaya km ve uzunca bir sre batll vurgulamtr. Apartman rneklerinin zellikle Beyolu civarnda grlmesinin sebebi , buralarda aznlklarn, yabanc elilik ve okul personelinin, yani bir bakma bati kltr erevesinde bulunan ya da kendilerini bu kltre yakn hissedenlerin yaamasdr.12 Tanzimatn ehir yapsna, ev dokusunda en nemli etkisi, geleneksel Osmanl mahallesindeki zlmeyi balatmasdr. Osmanl mahallesinin snrlar din ve etnik niteliklere gre belirlenmitir. Tanzimat fermannn farkl din ve etnik kltrlere ait mahallelere yerleme izni salamasndan sonra batllama heveslisi ailelerin gayrimslimlerin yaad Galata-Pera gibi blgelere kaymas Osmanl mahalle btnlndeki ilk atlak olur. Geleneksel Osmanl mahallesinin kurucusu olduu kadar yaatc bir sembol saylan ev ve ailenin batllamas , ksa zamanda mahallenin kendi iine kapal dokusunu paralar.13 Konaklar, Beyolunun hem tarihi adan hem de grsel adan ayrlmaz paralar olmutur. Konaklarda daha ok iyi eitim alan, varlkl, alafranga kltre yatkn insanlar yaamaktadr. Bunlarn byk bir ksmn ecnebiler oluturmaktadr. Konak ierisinde zellikle elenceler, misafir arlamalar, raks edip ark sylemeler dikkati ekmektedir. Buradan hareketle kiiler arasnda ak, intikam, fke, dostluk gibi duygusal balar olutuunu ve eitli entrikalar sonucu birbirlerine tepkiler
10 11 12 13

Hilmi Yavuz , Ev Ve Konfor , Modernleme, Oryantalizm Ve slm, stanbul, 2000, s.180. Handan nci Eli , Roman Ve Mekan, stanbul, 2003, s.18. Mete nal, Trkiyede Apartman Olgusunun Geliimi: stanbul rnei, evre, Say 4 , 1979,s.72. Handan nci Eli, Roman Ve Mekan, stanbul, 2003 , s.78-79.

59

meydana geldiini syleyebiliriz. Konak hayatnn bu geni dairesini aadaki ekilde inceledik.

3.1.1. KONAK ELENCES

Konaklarda yemekli, ikili, dansl elenceler dikkati ekmektedir. Konak sahipleri dostlar iin zaman zaman byle elenceler dzenlemilerdir. Ahmet Midhat Efendinin Felatun Bey ile Rakm Efendi romannda, Rakm Efendi cariyesi Canann piyano hocas Josefinoyu ziyaret etmek iin Beyoluna gider. Burada bir mddet Josefino ile Canan hakknda konutuktan sonra birlikte iki ierler. Daha sonra Josefino Rakma piyano alp ark syler. Bu buluma sayesinde Rakm Efendi ile Josefino arasnda bir yaknlama olmutur.
Jozefino hizmetisi Mari'yi ard, raky smar1ad. Zaten hazr bulunduu iin Mari derhal getirip odann orta yerindeki masa zerine koydu. Madem iki kadehe birer para ey koyup "shhatinize" diye Rakm ile toka ederek itiler. Odann bir tarafnda piyano bulunduundan, Rakm gzlerini piyanodan ayramamakta olduuna Jozefino dikkat eder: Jozefino - Size biraz kitara alsam birka da romans denilen arklardan arsam memnun olmaz msnz? Rakm - Sevincimden ldrrm bile.14

Rakm Efendi haftann baz gnlerinde Mr. Ziklass ailesinin iki kzna Osmanl Trkesi dersi vermeye giderdi. Ders zamanlarnda Can ve Margrit isimli kzlar onu dikkatle dinler, verilen devleri zenle yapar, zaman zamanda birlikte Osmanl iiri zerine sohbet ederlerdi. Rakm Efendi yine ders vermeye gittii bir gn Felatun Beyi de misafir olarak konakta grr, bu sefer ders yerine ev halk ile konakta elenilmitir. Mr. Ziklass ailesi,Felatun Bey, Rakm Efendi birlikte yemek yerler, daha sonra Can ve Margrit birlikte piyano alp ark syler. Bir ara polka havas alnp dans edilir.
Misters Ziklas niin dans etmediini Rakm'dan sual eyledikte kadril, lansiye filan gibi oyunlar yapabilmekteyse de polka ve vals oyunlarnda ba dndn arz la zr diledi. Felatun ise be dakikadan beri Margrit'e bir defack oynamak iin yalvaryordu. Naslsa Margrit beyin hatrndan kamayarak kalkt.
14

Ahmet Midhat Efendi, Felatun Bey le Rakm Efendi, Ankara, 2000,s.43.

60

Piyano banda yalnz Can kald halde yine tempolar idare edebilirdi. Vaka Felatun'un dans ediine sz yoktur. Zaten ayanda bombar gibi bir pantolon olup, pantolonun dahi adem-i msaadesine mebni asla eilmeyerek mum gibi dans ederdi.15

Ahmet Midhat Efendinin Hseyin Fellah adl romannda Hrid Bey elence ve sefahate dkn birisidir. Galatadaki konanda bir zevcesi ve iki odal vardr. Hurid Bey konak ierisinde elenceye dkndr. Fakat kendisi saln kaybettikten sonra konaktaki kadnlar tarafndan ihmal edilmitir. Kadnlar Hurid Beyle ilgilenmeyip kendi dairelerinde vur patlasn al oynasn tabiri elenmilerdir.
Ol kadar ki kendisi bu odada inlerken, karlar teki dairede engiler ile anaklar ile ve kim bilir daha neler ile vur patlasn al oynasn alemini germagerm ettiklerini grr iitir de sesini karamazd. nk karacak olsa ve ol babda hangi birisine edna bir sz sylese "Seni gidi hnzr ktrm seni! Haline bakmyorsun da daha ses karyorsun! Bilir misin seni ne yaparz? Billahi u ktrmlnle beraber sokaklar ortasnda srnr kalrsn!" cevabn alp melul mahzun skuta mecbur olurdu.16

Ahmet Midhat Efendinin Karnaval adl romannda, Hamparson ailesinin her pazar akam kabul akamlar olduu, bu akamlarda kadn erkek birok misafir toplanp, bazlar mzik ve ark, bazlar ise oyun ve kumar ile gece yarlarndan sabahlara kadar elence ile vakit geirdikleri anlatlr.
Yemek pek ziyade etaretle geti. Hatta bu akam Madam Hamparson kendi arabnn suyunu daha az koyduu cihetle bordo iesine msfndan aaya indirerek gerek bunun ve gerek yek dierini takip eden kahkahalarnn tesirinden dolay yznde peyda olan pembelikler o latif ehreye bin kat daha letafetler ilave etmekle resmi o kadar mmbesit olmutu ki yer demidir yoksa gkte midir fark edemiyordu denilse mbalaa edilmemi olur.17

3.1.2. HZMETLER
Romanlarda konak hizmetileri genellikle gizli ilerden haberi olan,konan beyi veya hanm ile gizli iler eviren ve onlarn srlarn tutan kiiler olarak grlmektedir. Konak ierisinde ilerini yaparlarken bir yandan da roman

15 16 17

a.g.e, s.47. Ahmet Midhat Efendi, Hseyin Fellah, Ankara, 2000, s.261. Ahmet Midhat Efendi, Karnaval, Ankara, 2000, s.69.

61

kahramanlar hakknda eitli bilgilere vaki olurlar. Ayrca konan btn dzeni de onlardan sorulur. Ahmet Midhat Efendi'nin Felatun Bey ile Rakm Efendi adl romannda hizmetilik deiik ekillerde karmza kmaktadr. Rakm Efendinin evinde bulunan erkes cariye Canan evin btn ileri ile ilgilenmektedir; fakat hizmeti deildir. Mr. Ziklasslarn evinde bir a almaktadr ve Felatun Bey ile aralarnda gizli bir yaknlk vardr.
eriye girer girmez iri bir kar Rakm'n boynuna sarlp, kollar arasnda sktrarak Fransz lisanyla "Zalim ne ge kaldn? Gzlerim yollarda kald, bu akam da mayonezi stne bana dkecek misin?" demiti. Bu karnn a bir kar olduunu ve mayonez meselesinin surd-i vukuunu anladnz m?18

Ahmet Midhat Efendi'nin Karnaval adl romannda Hamparson ailesinin evinde alan hizmeti Marianko vardr. Marianko evin hanm Madam Hamparson ile Resmi Efendi arasndaki gizli ilikilere, karnaval elencelerine ahittir. Madam Hamparson Mariankoya kendisine yardm etmesi iin para teklif etmitir. Karsnn durumundan phelenen Hamparson Aa da hizmetiyi tehdit ile konuturmaya alm, baarl olamaynca o da para teklif etmitir. Marianko da evin beyine bildiklerini anlatmtr.
Vaka vaadini tutmamak dahi Mariyanko'nun zihnine gelmiti. Zira Mariyanko bir eek kar deildi. Kendi kendisine "Heriften paralar alrm. Sonra karsna da haber verip birok para daha alrm. Artk kovulsam da beis yok. Ben de iimi yoluma koymu olurum" dedi ise de byle bir kancklk yaparsa koca bir Hamparson Aann elinden mmkn deil kurtulamayacan gz nne alarak son bahii aadan almak ve artk bir sadakat- meruay dahi efendisine etmi olmak iin bu tasavvurdan vazgemiti.19

Ahmet Midhat Efendi'nin Esrar- Cinyt adl romannda deiik konaklarda bulunan hizmetiler farkl grevlerde yer alm bir ekilde anlatlr. Halil Surinin konanda bulunan hizmeti ona ait btn srlar bilmektedir. yle ki; Halil Suri yaralanp yarasn hizmetiye pansuman ettirmi ve bunun bir sr olarak kalmasn
18 19

Ahmet Midhat Efendi, Felatun Bey le Rakm Efendi, Ankara, 2000,s.45. Ahmet Midhat Efendi, Karnaval, Ankara, 2000, s.225.

62

istemitir. Bu romanda Hediye Hanmn konandaki khya kadn da Hediye Hanmn btn srlarna, oyunlarna vakftr ve ona yardmcdr.

Osman Sabri Efendi keyfiyeti Halil Surinin kzna sordukta onun dahi haberi olmadna dair bir cevap ald. Uaklara, hizmetkarlara sordu. Yalnz yata dzeltmi olan kzn haberi varsa da, efendisi bu yaradan kimseye haber verecek olursa kendisini yle edeceinden byle edeceinden bahisle tehdit etmi olduu iin, o zamana kadar hibir kimseye haber vermemi. Geceleri Halil Suri yarasn deitirirken kz dahi yardm eylermi.20

Ahmet Midhat Efendi'nin Demir Bey yahut nkif- Esrr adl eserinde de, Demir Beyin konanda iki yukar haly, bir arap cariye, a ba aban Aa, harem kahyal grevinde Mehmet Aa, bahvanlk yapan Selim Nio gibi hizmetkarlar dikkati ekmektedir. Bu konakta iki de cariye vardr; ama bunlar hizmeti gibi grlmemektedir.
Mustafa Kameruddin Bey konan kapsn dakkederek Mehmet Aa kapy at. Bereket versin ki kapy aan Mehmet Aa oldu. Bahvan Selim Nio veyahut A aban kapy am olsalard, nk bunlar beyin Fransaya azimetinden sonra konaa intisab eylemi olduklarndan beyi tanmazlard. Mehmet Aa ise eski emektarlardan olmakla beyin kapdan girdiini grr grmez koup eteklemekle sarlmak harekatn birbirine katarak21

Ahmet Midhat Efendi'nin Mahedat romannda Siranu ve Agavninin kaldklar han eklindeki byk konakta da,binaya giren kan herkesi karlayp, onlarla ilgilenen, Franszca bilen bir Rum hizmetkar vardr.
Uak sordu ki: - kadndan hangisi iin Msy? - Hangisi olursa olsun. Eer o esmere takdim olunursa asl mrseln ileyhasn bulmu olur. Uaktaki istirab tavr daha ziyade artt. Adeta grlyor ki herif, benim yanl kap alm olduuma zahibdir. Bu haneye, bu kadnlara yle birok yabanclar tarafndan vizite katlar getirilmek mutad olsa, uakta bu istirablarn grlmeyeceini hesap ediyorum.22

20 21 22

Ahmet Midhat Efendi, Esrr- Cinyt, Ankara, 2000, s.53. Ahmet Midhat Efendi, Demir Bey Yahut nkif- Esrr, Ankara, 2002, s.27. Ahmet Midhat Efendi, Mahedat , Ankara , 2000, s.37-38.

63

Recaizade Mahmut Ekremin Araba Sevdas romannda alafranga sevdals Bihruz Beyin de bir hizmetkar vardr. Bihruz Bey ok sevdii arabas ile gezintiye merakl olduu iin; onun hizmetkar arabasndan sorumludur. Fakat alafranga zentisi sebebiyle gereksiz yere paralar harcayan Bihruz Bey servetini kaybeder. Hizmetisi de onun yanndan ayrlr.
Msy Kondoraki, Bihruz Bey'den drt yz bu kadar liraya sayarak nceden aldg liralarla hakkm tamamyla kapattktan sonra bir otuz lira da kazan olarak almken, bununla da yetinmeyerek elindeki bir senet gereince kalan para olan yz elli liraya karlk olarak da beyin arabasn, hayvanlarn ele geirmek iin zihninde bir yol arayp duruyordu. Bunlarn kendi ayana kadar geldiini haber alnca an memnun oldu. Arabann fabrikaya, hayvan1ann ahra ekilmesini ve arabac Andon'un da savulmasn ibaya emretti. ba da ald emri hemen yarine getirmeye kalkt.23

3.1.3. ENTRKA
Bu blmde zellikle konak iindeki gizli olaylar ve arkadan evrilen oyunlar ele alnmtr. Beyolunun Avrupa kltrnden etkilenmesi sebebiyle insanlar kar amal ilikiler kurmu ve bunlar konak hayatna da nemli lde yansmtr. Ahmet Midhat Efendi'nin Hseyin Fellah adl romannda hilekar kadn tipiyle karlayoruz. Kadnlar Hurid Beyin zevke sefaya dkn olduu salkl zamannda onunla bolca vakit geirip mallarn istila ederken hastaland vakitte hibir ilgi ve alaka gstermeyerek, onu yalnzla mahkum etmilerdir. Burada kadnlarn erkek arkasndan i evirmeleri gze batmaktadr.
Evet, byle olsa pek gzel birey olurdu. Hatta bunun has retini Hurid dahi ekerdi. Ancak artk i iten gemiti. nk herif esir-i firii iken karlar kendisinin iade-i hayat edeceine inanamayarak ve herbiri kendi bann aresini aramak kaydna derek Hurid'in hazinelerine mstevli olmulard. Binaenaleyh Hurid akln bana ald zaman konan zimam idaresini eline almak iin arad ise de bulamad. Bilakis kendi zimam- hrriyet ve ihtiyarn karlarn eline teslim ederek mal kendinin iken onlarn bir lokma ekmeine kendisini muhta grmee balad.24

23 24

Recaizade Mahmut Ekrem, Araba Sevdas, stanbul,2004,s.248. Ahmet Midhat Efendi, Hseyin Fellah, Ankara, 2000, s.261.

64

Ahmet Midhat Efendi'nin Karnaval adl romannda, Madam Hamparson ve Resmi Efendi arasnda balayan gizli ak ve birlikte balo elencelerine gitmeleri, onlarn planlar yaparak gizlice bulumalarna sebep olur. Hamperson Aa bu durumdan phelenir. Madam Hamparson kocasnn gvenini kazanmaya alr, phelerinden dolay ona kzar, alafranga bir beye kskanln yakmadn syler ama dier taraftan da Resmi Efendi ile planlar yapp gizlice karnavala gider, Resmi Efendiyi hizmetinin odasnda saklayp, herkes yatt vakit onunla grr.
Resmi burada tam eyledii akam saat kata adet edecek olursa bermutat resmi veda icra ederek gittii zaman doruca Mariankonun odasna gidecek orada lzumu kadar oturacak, biz yattktan ve artk aann bizim odaya gelmeyecei tahakkuk eyledikten sonra resmi odaya gelecek. kiniz dahi artk merhamet edip bizi her trl tehlikeden muhafaza edeceksiniz.25

Ahmet Midhat Efendi'nin Esrr- Cinyt adl romannda Hediye Hanm cariyesi Periyi kandrarak onun Mustafa ile ilgilenmesini, Mustafay kalpazanla ikna etmesini ister. Peri ise nce Hediye Hanmn dedii gibi Mustafa ile ilgilenir, evlenmek istediini, para iin Hediye Hanmn yardm edeceini anlatr. Bylelikle Perinin sevgisine inanan Mustafa, Hediye Hanmn kendisine teklif ettii konak ierisinde darphane ap kalpazanlk yapma teklifini kabul eder. Fakat Hediye Hanm Halil Suriden de menfaati olduu iin Periyi sonradan Halil Suri ile ilgilenmeye ikna eder. Hediye Hanma gre Mustafann paras yoktur. Bu duruma Mustafa ok zlr, Hediye Hanm ile Halil Surinin konak ierisinde gizli iler evirdiinin farkndadr. Halil Suri yasad iler yapp Hediye Hanmla ortak almaktadr. Ayn zamanda Beyolu Mutasarrf Mecdettin Paa da Hediye Hanma ak olduu iin ihtiya duyduklar konularda onlara yardm eder.
-Zaten sylenmi eyleri tekrara ne gerek var? te bir kalpazanlktr edeceiz. Fakat Hezarfen Mustafaya layk olan bir derecesini yapalm ki bir zaman grdm kalpazanlara benim dediim gibi halk bana Amma ne eekmi! demesin. Bunun iinse sermaye ister. -stediin kadar sermaye hazrdr. Fakat bu ite Halil Suriyle dahi bir mzakere lazm geliyor.26

25 26

Ahmet Midhat Efendi, Karnaval, Ankara, 2000, s.174. Ahmet Midhat Efendi, Esrr- Cinyt, Ankara, 2000, s.144.

65

3.1.4. ETM
Konaklarda bazen cariyelere, evin kzna hoca tutulmas karlalan bir durumdur. nk alafranga hayatta bir kzn Franszca bilmesi, piyano alabilmesi nemli bir husustur. Bu yzden konaklarda muallimelere yer verildiini gryoruz. Ahmet Midhat Efendi'nin Felatun Bey ile Rakm Efendi adl romannda, Mr. Ziklass kzlarnn Osmanl Trkesini renmesini ister. Bu yzden Rakm Efendi haftann baz gnlerinde ders vermek iin konaa gider. Bunun yan sra Rakm Efendi de kendi cariyesi Canana Madam Josefinodan piyano dersi aldrr. Ayrca Rakm Efendi kendini yetitirmeyi seven bir insan olduu iin Beyolundaki Ermeni dostunun ktphanesine gidip orada Fransz romanlarnn ve tiyatro eserlerinin, iir ve edebiyatnn deiik eserlerini inceleyip tarih, corafya ,hukuk gibi konularda da bilgi edinirmi. Lakin Rakm Efendi'nin ald terbiye ve grd tahsil yle her hal vakti yolunda adam evladna myesser olamaz. Kendi hahii ve dadsnn sevk ve teviki sayesinde Arabiden sarf u nahiv filandan mada Risale-i Erbaa'y, erhleriyle beraber laykyla grd. Hele mantk cihetini tasdikat- hitamna kadar pek kuvvetli tahsil eyledi. ilm-i hadis ve tefsirde olduka behre kazand. Fkh dahi gzden geirdi. Farisiden Glistan ve Baharistan ve Bstan ve Pend-i Attar ve Hafz ve Saib'i tekmil etmekten kat- nazar en mnteha paralarn ezber dahi eyledi. Franszcaya gelince: Bir kere lisanda rsilh peyda eyledi. Bade Galatadaki dostundan hikmet-i tabiiye, kimya, terih-i menafi'l-azay olduka tahsil edip Beyolundaki Ermeni dostunun ktphanesinde dahi corafya, tarih, hukuk ve muahedat- dveliyyeye dair lzum derecesinin fevkinde dahi malilmat toplad.27 Ahmet Midhat Efendi'nin Demir Bey yahut nkif- Esrr romannda evin hanm Feride Hanm iki cariyesi Mehtap ve Afitapa mzika dersi aldrmaktadr.
Feride ahiret evlad edindii iki cariyeye mzika mekettirdii ve ocuklar ustalar delaleti ile gzelce alg almaya muktedir bulunduklar halde dahi demir bey muzikadan holanmaz ki ocuklar ile elenebilsin.28

27 28

Ahmet Midhat Efendi, Felatun Bey le Rakm Efendi, Ankara, 2000,s.12. Ahmet Midhat Efendi, Demir Bey Yahut nkif- Esrr, Ankara, 2002, s.19-20.

66

3.1.5. ALE HAYATI

Alafranga yaayn izlerinin grld Beyolunda aile hayat kimi zaman dzenli ve samimi ilikilerle karmza karken kimi zaman ise aile ierisinde balarn kopuk, iletiimin zayf olduu grlr. Aile ii ilikilerin zayflamasnn bir takm sebepleri vardr. Konak ierisindeki elenceler de aile ilikilerini bozacak bir hususiyet gsterebilir. Ahmet Midhat Efendi'nin Felatun Bey ile Rakm Efendi romannda ngiliz Ziklas ailesi, birbirlerine uyum salayan, sayg ve sevgilerini kaybetmemi, birbirleri ile iletiime ak kar koca ve iki ocuktan olumaktadr. Bu aile eitimli ve terbiyeli bireylerden olutuu iin kzlarna derse gelen hocann da gvenilir olmas onlar iin nemli bir husustur. Ayrca bu aile kendi inan ve kltrne gre yaamaya itina gsterir.
te o gnk muayene bu suretle icra olunup ancak bu muayene esrarndan ne kzlarn, ne Rakm'n, ne de hatta Madam Ziklas'n asla haberleri yoktu. O Akam Misters Ziklas gndzk muayene esrarn karsna at ve kzn derdine ila ancak kendisini Rakm'a vermek olduunu dahi syledi. Vay Madam Ziklas'taki tela, teessf-i edide! tiraz kat' iyen reddeyledi. Kzn bu kadar amcazadeleri, dayzadeleri filanlar varken bakasna ve bahusus bir Trk'e ve bahusus kendi hocasna vermek arn nasl hazmedebileceini kocasna sorarak lmne raz olmak lazm geleceini hkmeyledi ...29

Ahmet Midhat Efendi'nin Hseyin Fellah romannda ehlevend Hanm, kocasnn ld konusunda yalan bir haber alnca zntden kendisini kaybetmitir. Bir taraftan kendisine gelen evlenme tekliflerine hayr derken , dier taraftan da Cihangirdeki konaklarnn sahipsiz kalarak eyalarnn hizmetiler tarafndan alnp satlmas zerine Safi Efendi adnda bir adamn evlenme teklifini kabul eder. Bir mddet sonra ldn sand kocas kagelir; Hasna Hanm lmekten beter olur ; fakat i iten gemitir, yeni ei Safi Efendi ise bir anda kayplara karmtr. Hasna Hanm kz ehlevend ile yalnz kalmtr. Burada aile hayatnn zellikle kadnlar iin nemli olduu ve kadnlar kimsesiz kalmaktan kurtard dikkat eken bir noktadr.
29

Ahmet Midhat Efendi, Felatun Bey le Rakm Efendi, Ankara, 2000,s.119-120.

67

Hele Safi Efendiyi hi sormaynz, hi aramaynz. Pederin avdeti zerine yer yarlm da yere gemi. Nihayet i eyhlislam kapsna dayand. tarafn vekilleri toplanarak davaya bakld. Ancak valide Artk smail Aann yzne bakacak yzm kalmad,onu istemem. Kendisine etmi olduum alaklk elverdii ve hatta artt iin ziyadesine lzum kalmadndan Safi efendiye de varamam. Bakiyye-i mrm yzmn karasn setrederek makhuriyetle geireceim. cevabn vermi olduundan i kolayca bitirilmiti.30

Ahmet

Midhat

Efendi'nin

Yeryznde

Bir

Melek

romannn

kahramanlarndan efik ve Raziye birbirlerini ocukluktan itibaren sevmi olmalarna ramen, aralarna giren kiiler, ekemeyenler, oynanan oyunlar sebebiyle uzun bir sre evlenemeyip ayr kalmlardr, her eye ramen birbirlerine sevgilerini korumu, atlan iftiralarn aslsz olduunu anladklarnda ise tm zorluk ve engellere ramen evlenmeyi baarmlardr. efik Beyolunda yaayan ve Avrupada eitim grm bir doktordur. Raziye Beyoluna gelin gider.
Yengelik vazifesi bittabi Nimetullah Hanma terettp eden bir vazife olup u kadar var ki i bu dar- zifafta bulunan gelin ve damat ve yenge vesair bu misill cemiyetler azasna makis olmadklarndan efik, Raziye'ye ilk hitabn u surette ibraz eyledi: efik: -Senin huzuruna hakk- sahih-i er'i ile ite bu gece giriyorum Raziyeciim! Vaka mrmn en msait ksm bir yeis ve hrman ile geti. Ancak sana bu hakk- sahih ile bir haftack refakat zere mr geirsem onun kymeti imdiye kadar grdm mahrumiyetlerin cmlesini maaziyadetin tazmin etmi olacaktr.31

Ahmet Midhat Efendi'nin Karnaval romannn kahramanlar Madam Hamparson ve Hamparson Aa arasnda neredeyse otuz ya fark vardr. Hamparson Aa genliinde alafranga yaaya , elenceye nem vermi, yalanmaya balad zamanlarda ise gen bir kadn olan Madam Hamparson ile evlenmitir. Madam Hamparson zeki, gzel, nazik, ho sohbet bir kadndr, alafranga yaamay sever. Her mecliste erkeklerin ilgi odadr. Baz erkeklerin rahatsz edici tavr ve szlerinden holanmamaktadr. Ei Hamparson Aa ise kars ile yeterince ilgilenmemekte, alafranga yaaya gre kskanmay eeklik olarak kabul etmekte ve yine alafranga yaaya gre kars ile ayr odalarda yatmaktadrlar. Gen ve gzel bir kadn olan Madam Hamparsonun elenebilecei yerlere gitmezler, genelde konak iinde
30 31

Ahmet Midhat Efendi, Hseyin Fellah, Ankara, 2000, s.226. Ahmet Midhat Efendi, Yeryznde Bir Melek, Ankara, 2000, s.341.

68

elenceler dzenlerler. Konak ierisinde ise ok fazla iletiimleri yoktur, genelde misafirlerle birlikte yemekli , sohbetli elencelerde birarada bulunurlar. Burada da kendi elenceleriyle megul olan bir aile tablosu izerler. Madam Hamparson eine sadk olmaya dikkat ederken, gelien olaylar sonucu Resmi Efendinin zeka ve terbiyesinden etkilenir. Onunla aralarnda gizli bir birliktelik balar, birlikte balolara da giderler. Hamparson Aa bu durumdan phelenir; ama inanmak istemez. Bu pheleri sebebiyle karsnn odasna birka kez gryoruz.
Madame Kpeliyan kotu yetiti ama Hamparson Aann elinden bastonu almak mmkn m? "Bu baston kimin? Sahibi nerede?" diye hemen yaptrd. Bastonun ucu kadnn vcudu zerinde krlarak pskl gibi olmu. Herifte hala merhamet yok. Merhamet etmemekte dahi yerden ge kadar hakk var! Derken Resmi'nin fesi, saati potinleri dahi orada bulunmaz m? Artk inkara mahal mi var? Hamparson Aa "Eyas burada kendisi nerede?" diye ku durduka kudurur. Durmadan bastonu yaptrr. Madam Hamparson'un vcudundan kan kanlar beyaz gmlei ubuk ubuk kzartmaya balad. Kpeliyan sopay kavramak iin birka defa hcum eyledi ise de o dahi birka baston yiyerekric'ata mecbur oldu.32

baskn yapar; ama

karsn

yakalayamaz. Neticede souk bir aile ilikisinin sonunun hsranla bittiini

Ahmet Midhat Efendi'nin Esrr- Cinyt adl romannda karmza kan Halil Suri, eini kaybetmi , kz ve ailesi ile yaayan bir insandr. Karakter olarak menfaati, hilekar ve dzenbaz bir yapya sahip olduu iin kars saken rtbeli beylerin ona ilgi gstermesinden holanr, karsn da onlara ilgi gstermesi iin uyarr, bu durumu da kendi menfaatine kullanrm. Ahlak bozuk olan Halil Suri elenceye de dknm. Karsnn lmnden sonra konakta kz ve annesi ile yaar; fakat onlarla gn ierisinde yaptklarna dair hibirey konumazm. Bunun sebebi de yasa d ilerle megul olmas imi. Buradan da yine bozuk bir aile tabloso ile karlatmz syleyebiliriz.
Maslubun gsnde bir yara vardr. Bu yara kimin silahyla aldn biliyor musunuz? Validesi Nasl yara?
32

Ahmet Midhat Efendi, Karnaval, Ankara, 2000, s.238.

69

- Vay , sizin yaradan haberiniz yok mu? Olunuzun sa gs zerinde koca bir kurun yaras var ki arkasndan km. - Eyvahlar olsun, yara da m var? - imdi alm ey deil, bir aylk kadar eski bir yara. - Hayr efendim, benim asla haberim yoktur.33

Ahmet Midhat Efendi'nin Bahtiyarlk romannn kahraman Senai Bey de Cihangirdeki evlerinde annesi ile yaar. Fakat yaay ekilleri farkl olduu iin annesi ile pek anlaamaz. Annesi evlenmesini istemesine ramen o bunu alafrangala uygun bulmaz, annesinin mcevherlerini alp elence aleminde kadnlara hediyeler gtrr. Burada anne ile oulun olmasndan doan aile ii bir uyumazlk dikkati eker. farkl kltrlere sahip

Senainin validesi Cihangir taraflarnda bir hane mbayaa ederek oluyla beraber oturmakta ve kocas Yamal Musann hane masraf olarak tahsis etmi olduu sekiz lirayla kendisini pekala geindirmekteyse de Yamal Musann Senaiye tahsis etmi olduu on lira aylk kifayet etmek yle dursun validesinin dizi altnlar ve bilezik, kpe yzk gibi elmaslar dahi bir yandan sklp gitmekteydi.34

Ahmet Midhat Efendi'nin Demir Bey Yahut nkif- Esrr romannn kahraman Demir Bey, mert , biraz sert yapl ; fakat merhametli bir insandr. Kars Feride Hanm onu hem sevmekte hem de ondan korkmaktadr. Demir Bey, Feride Hanmdan yaa byktr, karsna mahkum olan, onun her iine karan kocalardan deildir. Karsna kzacak olsa bile sonradan gnln almay bilir. Fakat Feride Hanm ei ile alakal baz gerekleri sonradan renir; ama bundan dolay ei ile ban koparmaz.Bunlarn Mustafa Kamerddin adnda bir oullar vardr. Oullar terbiyeli, iyi eitim alm bir gentir. Burada alaturka yaaya gre kurulmu salam bir aile tipi karmza kmaktadr.
Servet saman karsnn olmakla beraber zevceye mahkumiyet bu adanda grlmez. Fakat zevceyi taht- kahr- esaretine de almaz. Zevcesini hudud- vezaifi haricine kartmad gibi zevcesinin daire-i hukuku dahiline de kendisi taarruz eylemez. Zevcesini tekdir eylerse tahkir iin deil, slah iin tekdir eder. Tekdirini mteakib vech-i efkatinde muhlisane, muhibbane ,tebessmleriyle kalbindeki terahhum ve muhabbeti yine temin eyler.35
33 34 35

Ahmet Midhat Efendi, Esrr- Cinyt, Ankara, 2000, s.53. Ahmet Midhat Efendi, Bahtiyarlk, Ankara , 2000, s.17. Ahmet Midhat Efendi, Demir Bey Yahut nkif- Esrr, Ankara, 2002, s.24.

70

Ahmet Midhat Efendi'nin Mahedat adl romannda evli olmadklar halde birlikte yaayan Refet ve Agavni karmza kar. Ayrca Vartov Dudu ve Bous Aa da Siranuun manevi ailesi gibidir. Agavninin annesi ile babasnn evlilikleri anlatlr. Buna gre ; babas Antuvan Kolariyo kars ile severek evlenmi ; fakat bir mddet sonra kadnn bakalaryla birlikte olmas zerine evlilikleri bozulmutur.

Antuvan Kolariyo bu kz sevdikten sonra. baka sevdazedelerini rkten, korkutan hallerine ehemmiyet vermeyerek, hemen izdivacna talib olmutu. Drahoma filan istemek yle dursun. tedarikatn itmam etmesi iin kendi kesesinden kza be yz karami altn vermiti. Bu muamele-i civanmerdaneye ne demeli? Fakat zavall adamcaz henz bir haftalk, on be gnlk gveyi olarak, bir gn gzel zevcesiyle mlaabe ve nvazi halinde iken zevcesinin karn nisbet-i lazimesinden ziyade byk olduu gzne iliti. Bir de yedd-i dikkatle temas eylesin baksn ki, derunundaki cenin gnbr gnbr oynuyor. aylktan ziyade.36

3.2 ASAY
Tanzimat Devri romanlarndan hareketle Beyolunda , bir tarafn elence hayatna dalm olmasndan, bir yerlerde ahlak bozukluklarnn hat safhaya kmasndan, yalanlardan, hilelerden, ihanetlerden , vahilikten doan bir takm toplumsal bozukluklar olduu grlmektedir. yle ki devlet adamlar dahi menfaatlerine yarayacak durumlarda ahlak, hakk, adaleti grmezden gelmi, menfaatlerine uygun ekilde istedikleri gibi davranmay tercih etmilerdir. Adalet, toplumda asayii, huzur ve dzeni salayp bunun devamlln korumakla ykml iken ; kltrel yozlamalarn olduu, insanlarn neyi niin yaptklarn bilmedikleri ya da bir sebep aramadklar bir ortamda asayii ve adaleti salayabilmek ne lde mmkn olabilir? nsanlarn zevk ve elenceler adna yaad, bana dokunmayan ylan bin yl yaasn diyip kendi menfaatine uyan durumlara bakt , kavgalarn elence sayld ve toplumun kendi zne yabanclat,ana babalarn maddi yetersizlikler sebebiyle evlatlarn kt bir yaama ittii bir devirde ve ortamda adalet mekanizmasn sarsmaya alacak birok olay yaanabilir. te Beyolu da byle bir bozukluun ierisinde karmza kmaktadr.

36

Ahmet Midhat Efendi, Mahedat, Ankara , 2000, s.105.

71

3.2.1 SULAR
Beyolunda yaanan renkli ve elenceli bir hayatn yan sra ; bozuk toplum yapsndan kaynaklanan ve Beyolu hayatnn dier bir yz olan hrszlk, cinayet , yaralama gibi olaylar da romanlarda konu olarak ilenen ve Beyolu hayatnda dikkati eken bir dier durumdur. Ahmet Midhat Efendi'nin Hseyin Fellah romannn kahramanlarndan Halat mer, ehlevend Hanm ve annesini koruyup, onlarn her trl ihtiyacn karlamaya alan, onlar yalnz brakmayan bir kiidir. Hasna Hanmlarn dman Hurid Bey bir gn meri yanna arr, ona Hasna Hanmlar terk ederek kendisi iin almay teklif eder. Bunun zerine mer sinirlenir ve Hurid Beyi yaralar. Hurid Bey , Galata Kads ile de konuarak bu olay merin aleyhine evirir ve mer , mr boyu krek mahkumluuna arptrlr. Burada Galata Kadsnn da hatr ile i yapt dikkati eken bir husustur.
mer bu lakrdy iittii gibi Bre hain hnzr! Sen o biarelari bu hale getirdin, onlarn zarar, perianisi sayesinde daire, debdebe sahibi oldun. imdi sana layk olan ey onlar bakmak iken bilakis btn btn sokakta brakmay istiyorsun. Ben seni ldrmeyim de kimi ldreyim? Seni ldren kanl olmaz, gazi olur! diye belindeki ba ektii gibi Huridin karnna sokar. Bunun zerine bir vaveyladr kopar. Huridin uaklar gelir yetiir. meri tutarlar. Derhal kollua verirler.37

Ahmet Midhat Efendinin Drdane Hanm romanndaki Rum Papazolu, hayatn hszlk yaparak srdren bir kiidir.

-Uzun etme be Sohbet! Bilirsin ki bende para olduu zaman hi esirgemem. Hatta geen gnk vurgunda bizim ihtiyar Vasil'e bir kat urba bile aldm bilirsin ya? -Fakat bak imdi ayanda kundura ve knda pantolon kalmam. -Bizimkisi yledir. Bugn be on liralk bir ey arpp beyler gibi giyinir kuanrsn, yarn bir kumarhanede bu hale girersin. -Hala u kumardan vazgemedin gitti. -Ben elime geen paralar tutmu olsaydm imdi Kirya Papazolu Andonaki diye itibarl bir sarraf olurdum. Fakat bundan sonra aklm bama

37

Ahmet Midhat Efendi, Hseyin Fellah, Ankara, 2000, s.229.

72

alacam Sohbet! Hele bu akam beklediim herHi bir gzelce kesimine getirirsem yarn sen beni grrsn.38

Ahmet Midhat Efendinin Karnaval adl romannda grdmz Zekayi, alafranga yaamay seven, elenceye dkn, gsteri merakls, evli olduu halde dost hayat da yaayan, ahlak bozuk bir kiidir. Dostu olan Benli Helenaya Beyolunda bir daire tutar. Helenann da , Nizami adnda bir dostu daha vardr. Helena , gndzleri Zekayi Bey ; geceleri de Nizami ile vakit geirir. Helenann genelde Zekayinin yannda olmasna kzan Nizami , yine Helenay arad bir gn onu evde bulamaynca Zekayi ile olduunu dnp onlarn eve gelmelerini bekler, onlar gelmeyince de kzp bu sefer Helenann evini yakar.
Nizami rezaletin bakiyesini hanede itmam etmek zere doru Helenann hanesine kadar geldi ve kar ile dostunu pek ok bekledi ise de onlarn avdet etmediini grnce hiddetinden ne yapacan bilemeyerek haneye ate vermeye kalkmt. Bu hal yalnz Andonakiyi deil, konuyu komuyu da telaa drdnden zaptiyeye mracaat mecburiyeti ba gsterip binaenaleyh iki zaptiye sarho Nizamiyi kaldrmlar ve Beyolu mevkiine gtrmlerdi.39

Ahmet Midhat Efendinin Vah adl roman kiilerinden Ferdane Hanm ile dostluk yapan bohac kadn Despino, Ferdanenin bir resmini geri getirmek kouluyla onun evinden gizlice alr. Bu resmi Necati Beye gsterdikten sonra kendi elbiselerinin iine saklar ve Behet Beyin konana gittiinde elbiselerinin iindeki resim ve bir de mektubu farknda olmadan drr. Bu resmi bulan Behet Bey, Ferdane Hanmn kendisine ilgi gstermeyiine kzar ve Beyoluna gidip resim kopyas yapmay renir. Behet Bey , kopya resim ile Ferdane Hanma yapt birka uyarya ramen Ferdane Hanmdan hala yz bulamaynca Ferdane Hanmn eitli ekillerde fotoraflarn yapar, evliliinin bitmesine, kocasnn lmne sebep olur. Bu olanlara inanamayan Necati Efendi gerei aratrr ve bunun Behet Beyin bir oyunu olduunu anlayp onu dava eder, Ferdane Hanma sahip kar. Neticede Behet Bey yarglanp yapt yasak iin cezasn bulur.

38 39

Ahmet Midhat Efendi, Drdane Hanm, Ankara, 2000, s.10-11. Ahmet Midhat Efendi, Karnaval, Ankara, 2000, s.177.

73

Hatta Behet Beyefendi , biare Ferdaneyi balette kyafetinde tehire dahi kanaat edemeyerek daha eni bir resmi dahi hazrlamt ki yannda bir de er bulunduundan bu resmin ne kadar eni bir ey olduunu tariften kalemler dahi haya eder. Edevat ve evrak- mezkure takmyla Adliye Nezaretine kaldrld. Behet dahi zabta tarafndan derhal taht- tevkife alnd.40

Ahmet Midhat Efendinin Esrr- Cinyt romannda da karmza su unsuru olacak birok olay kmaktadr. Romanda olaylarn balangc olarak reke Ta cinayetinde bir kz, iki erkein ldrlmesi ve Halil Surinin intihar zannedilen lm karmza kar. Osman Sabri Efendi bu iki cinayeti birletirir. Peri adndaki ldrlen kzn Hediye Hanmn konanda, konan kz gibi yetitirilmi bir cariye olduu anlatlr. Osman Sabri , yapt aratrmalarda Halil Surinin de Hediye Hanmla mnasebeti olduunu renir ve Hediye Hanmla balant kurmaya alr. Bunun iin de yalk esnaf Hac Sadullah Efendiden Hediye Hanmn konana gtrlmek zere emanet elmas alr. Bohac Ziynet kadn klna giren Hafiye Necmi, bu elmaslar Hediye Hanmn konana gtrr, Hediye Hanm bunlar bakmak iin alr ve bir daha geri vermez. Aradan geen zaman zerine ; Hac Sadullah Efendi, Osman Sabri Efendiden altnlar istemeye gelir, Osman Sabri durumu Hac Sadullah Efendiye anlatr ve ona Beyolu Mutasarrflna gitmeyi teklif eder . Beyolu Mutasarrf da Osman Sabriyi tutuklar. Daha sonra bir gazetede Hediye Hanmn nceki yllarda elmas hrszl ile ilgili oynad oyun anlatlr. Zamanla Hediye Hanmn sulu olduu anlalr. Fakat tek sulu o deildir. Beyolu Mutasarrf ve Halil Suri adndaki arkadalar da su ortaklardr. Mecdeddin Paa, Hediye Hanma ak olduu iin Hediye Hanmn kendisine bildirdii konularda ona yardm eder ve kanunlar grmezden gelir. Halil Suri her trl suluyu, katili, hrsz, ahlaksz kurtarp kendi menfaatlerine altran, kaaklk yapan, yasa d ilerle uraan ahlaksz biridir. Olaylarn i yz ortaya kt vakit Beyolu Mutasarrf Mecdeddin Paa kaar.
Herif epeyce sarho grnyordu. Halil Suri diyordu ki: - Seni Mecdeddin Paa sayesinde prangadan kurtarmak myesser olduu halde,senden istediimiz ii grdkten sonra dahi seni saklamak veyahut istediin bir memlekete armak bizim iin muhal m olur? Ama farz edelim ki

40

Ahmet Midhat Efendi, Vah, Ankara, 2000, s.196.

74

kap da buraya kadar gelmeksizin yakay ele verdin. Mecdeddin Paa sa olsun! Sair dostlarmz sa olsunlar! Yine kurtarrz. Halil Surinin bu szn tasdiken Hediye dahi diyordu ki: - Mecdedin Paa vaka pek byk bir adam ise de size gre byktr. Yoksa u eteimi ka defalar pm olan bir adamdr.41

3.2.2. BELGELER
Tanzimat Devri romanlarnda belgeler ; dileke , resim , olaylarn gerek yznn anlatld mektuplar ve vasiyetnameler eklinde karmza kmaktadr. Ahmet Midhat Efendinin Esrr- Cinyt adl romannda reke Ta cinayeti ile ilgili aratrma yapan Osman Sabri Efendi, Halil Surinin de ldrlmesi ile ; iki konunun balantl olduunu dnm ve bu konular birletirecek ipularn arayp bulmutur. Belge olarak kullanaca bu ipular unlardr : ldrlen kz Perinin resmi, Hediye Hanmn mektuplar, Halil Suriye Bkre postas ile gnderilen Franszca mektup, Halil Suriye Marsilya postasyla gelen mektup, Mil Lks maazasndan alnm elbisenin faturas. Bunlarn yan sra olaylarn i yznn aydnlanmas iin Osman Sabri Efendinin devlet dairelerine yazm olduu dilekeler de birer belge olarak kabul edilebilir. Ayrca nceleri Hediye Hanm ile ibirlii iinde bulunan Hezarfen Mustafann olaylarn i yzn anlatmak iin gazeteye gnderdii mektuplar da belge niteliinde karmza kar.
Bizim mstantik-i mehur Osman Sabri Efendi gazetelerde bu fkray grnce birisi makam- sadarete, dieri Zaptiye Miriyetine ve ncs dahi her ne kadar bu meselede nevumma mddeialeyh saylacak ise de iin resmiyetten karlmamas iin Beyolu mutasarrflna hitaben mttehid'lmeal ve'l-lafz bir layiha kaleme ald. Bu layihada Hediye Hanm hakknda icra-y tahkikata lzum grmesi ne gibi ahvalden dolay ne derecelerde muktezi ve mhim olduu, Hezarfen ve nam- digerle Kalpazan Mustafa'nn ... gazetesine der edilen mektuplarndan istidlal olunabileceini arz ile dedi ki:42

Ahmet Midhat Efendinin Demir Bey yahut nkif- Esrr adl eserinin kahramanlarndan Demir Bey, Fransa Ordusunda grev yapt dnemlere ait hayatn karsndan saklamaktadr. Demir Beyin karhane tabir eyledii i odas da

41 42

Ahmet Midhat Efendi, Esrr- Cinyt, Ankara, 2000, s.156-157. Ahmet Midhat Efendi, Esrr- Cinyt, Ankara, 2000, s.189.

75

kilitlidir. Onunla alakal phelere kaplan kars, Demir Beyin hastaland bir vakit onun alma odasna girer ve kilitli dolabnda onun gemiine ait belgeler bulur.
Elhasl tedabiri ihtiyatiyyenin kaffesi nazar- dikkatte tutularak dolap ald. Feride hanm Fransz zabtan- askerisine mahsus olan khne niformalar, apkalar, filanlar ortaya sererek nihayet bir eline nianlar mahfazalarnn mahfuz olduu torbay ve dier elin katlar, resimleri, filanlar havi olan paketleri alarak dedi ki: -te olum! Pederin hakkndaki zanlarm hakayk- mahza olmak zere bana hkmettiren eyler bunlardr! Ah, meer yirmibe yldr bir Fransz ile yaamm. Meer sen bir Fransz sulbnden inmisin.43

Ahmet Midhat Efendinin Mahedat adl romannda, Beyolunda yaayan Agavni ile alakal vasiyetname niteliinde belgelerden bahsedilmektedir. Agavninin babas Antuvan Koloria, kznn sorumluluunu ve ona ait miras talya Kanlaryasna brakmtr. talya Kanlaryas da Agavninin bu vasiyete uygun yaamas iin alm, onun sorumluluunu stlenmitir. Agavni reit olduktan sonra babasnn talya Kanlaryasna brakt vasiyetle kendisine ait miras alr. Agavni ld vakit de talya Kanlaryas kendi milletlerine mensup olan Agavninin yaad yerdeki mcevherat, para ve eyalarna sahip kmak ister ; fakat Agavni yazd vasiyetnamede btn servetini babasz ocuklarn eitimi iin baladn aklar. Yine bu romanda Siranuun babas Ali Osman Topuz Beyin , Ermeni Patrikhanesine Siranu iin brakt zarf ve bu zarfn ierisinde vasiyetname niteliinde bir mektup ve bir resim belge olarak dikkati eker.
En stnde de el yazsyla yazlm bir kat. Bir vasiyetname. Hatta Ermeni Katolik patrikhanesi tarafndan da musaddak. Bu vasiyetname mucibince Aavni nesi var nesi yok ise cmlesini Ermeni Katoliklerinin babalar belli olmayan bikes kzlarn terbiyeye vakf ve bah etmi. Oh .... Artk kanlarya memurundaki surat seyretmeliydi.44

43 44

Ahmet Midhat Efendi, Demir Bey Yahut nkif- Esrr, Ankara, 2002, s.50. Ahmet Midhat Efendi, Mahedat , Ankara , 2000, s.282.

76

3.2.3. OYUNLAR
Tanzimat devri romanlarnda Beyolunda yaayan ve orada gezip elenen kahramanlarn birbirlerine syledikleri yalanlar, birbirlerine oyun oynamalar, ikiyzllkleri dikkat eken bir durumdur. Ahmet Midhat Efendinin Felatun Bey ile Rakm Efendi adl romannda alafranga hayat seven ve elence dkn Felatun Bey gnln kaptrd Polini adndaki Fransz tiyatro oyuncusunun cilvelerine kanp kumar oynar. Polini, kumar masasnda anlat dier dostlarna yardm ederek Felatun Beyin servetini kaybetmesine sebep olur. Ayrca Polini zaman zaman ufak ksmelerle Felatun Beyden pahal hediyeler koparr. Felatun Beyin paras bittiinde de onu terk eder.
Felatun - Madem sen bana Can'n lakrdsn braktrdn, ben de sana Polini'nin lakrdsn brakmay teklif ederim. Rakm - O ne iin ya? Felatun - unun iin ki, artk kendisinden ayrldm. Rakm - (telala) Sebep? Felatun - Brak u kalta, Allah' seversen! Rakm - Canm, o nazl Polini imdi kaltak m oldu? Felatun - Hnzr kahpe, beni yolup kl ettikten sonra yz eviriverdi. Rakm - Yolduktan sonra m? Felatun - Ah, yle ya! Rakm - Bari mali birka bin liraya oldu mu? Felatun - Birka bin mi? On alt bin diyemiyor musun? Rakm - (daha ziyade telala) Ne dedin? Zati senin servetin ne kadar ki? Felatun - (gzleri dolarak) te ne kadarsa hepsini yoldu!... Ah birader, sen bana pek dorusunu sylemitin ama ne fayda. O zaman imdiki aklm olsayd, ne yapacam ben biliyordum. Rakm - Ey imdi?45

Ahmet Midhat Efendinin Yeryznde Bir Melek adl romannda kskanlk duygusu sebebiyle bir kadnn bir baka kadna oynad oyun karmza kmaktadr. efik sevdii kadn olan Raziyeye oynanan oyunu renir. Raziyeye ok benzeyen ve Raziye takma ad ile herkesin diline den Cevriyeyi konaa getirir, Raziyenin adn temizlemesi iin ondan Arifenin anlatmasn ister.
45

onlara oynad oyunu misafirlere

Ahmet Midhat Efendi, Felatun Bey le Rakm Efendi, Ankara, 2000,s.130.

77

Elhasl efik her taraf teskin eyledikten sonra Cevriye'den alaca malumat almak iin evvela uzaktan uzaa, bittedri yakndan yakna suallere balamakla Cevriye Zahmete girmeyiniz efendim! Sizin efik Efendi olduunuz ve benim de Raziye ismiyle etmedii kalmayan Cevriye olduum tahakkuk eyledikten sonra sizden ketm edeceim artk hibir ey kalmayarak vuku- hali olduu gibi hikaye edeceim. diye bcrvech-i at hikaye ye balad:46

Ahmet Midhat Efendinin Hseyin Fellah adl romannda birok yalan ile gelien olaylar bir oyun olarak karmza kmaktadr. aresizlik ierisinde kalp yiyecek ekmek bulamayan, bu yzden dilenen ehlevend ve annesi Hasna Hanma Laz Mehmet Ali adnda bir adam nce yardm eder, sonra ehlevende kendisini cariye olarak satp, annesine rahat edecei bir ev ile geimini salayacak bir miktar para vermeyi teklif eder. ehlevend bu teklifi kabul etmek istemese de annesini dnerek kabul eder ; fakat annesine Cezayire gelin gidecei yalann sylerler. Kz ehlevendin Laz Mehmet Alinin gelini olarak Cezayire gideceine inanan Hasna Hanm, oalylarn geliimi iinde Laz Mehmet Alinin bir esirci olduunu ve kznn bir esir gibi satld gereini renir.
Kz Tut ki ben raz olmuum! Validem raz olmazsa ne yaparz? Laz Sen bir kere raz olda tesi kolay. Alemde yalan kahtlna kran girmedi ya! Kz Ne deriz, validemi nasl aldatrz? Laz Ben seni oluma gelin alacak olurum. Kz yi ama validem damadn grmeyecek mi? Laz Canm olum burada bulunmaz. Msrda olur, hem ben seni satacak olursam zati stanbul iinde satacak deilim ya?47

Ahmet Midhat Efendinin Henz On Yedi Yanda romannn kahraman Kalyopi, kzlarn randevuhaneye satlmalar ile alakal bilgiler verir. Buna gre bazen validesi ve pederi paraya ihtiya duyduklar iin kzlar olayn farkna varmadan onu randevuhaneye satarm.
- Ah! Baz kere kz, validesi ve pederi satar. - Nasl satar? - Basbaya satar. Kzn gtrr kerhaneciden 20-30 altn alp satar. - Acayip! Hkmet buna bir ey demez mi? Patrikhane yok mu? - Onlarn nereden haberi olacak.
46 47

Ahmet Midhat Efendi, Yeryznde Bir Melek, Ankara, 2000, s.294. Ahmet Midhat Efendi, Hseyin Fellah, Ankara, 2000, s.32.

78

- Ee, kz satlmaya raz mdr? - Kz bir ey bilmez ki. Bir iki fistan, apka gibi cicileri grnce bir aralk soyunur bile! Sonra akl bana gelip ii anlarsa da o zaman dahi i iten gemi bulunur.48

Recaizade Mahmut Ekremin Araba sevdas adl romannda Bihruz Beye oynanan bir oyun ile karlayoruz.Bihruz Beyin arabacs Andon arabay Beyoluna tamire gtrdn syler ; fakat Bihruz Beyin arabay aldktan sonra da borlu kald ve borcunu deyemedii maazaya gtrr. Araba Bihruz Beyin elinden kar, maaza tarafndan bakasna satlr. Birgn Taksim Bahesinde gezinen Bihruz Bey kendi arabasn ve iinde de arabacs Andonu grr. Ve Andonun kendisine oyun oynadn dnr.
Bihruz Bey arabasn ve Andon'u o halde grp tanynca byk aknla dt. nce olduu yerde kalakald. Sonra dnd, arabay Taksim caddesi kesini dolap da gzden kayboluncaya kadar gzleriyle izledi. Araba kaybolunca gene yrmeye devamla baheye girdi, kendi kendisine sylenerek tarhlarn arasnda dolamaya balad: Kes kse k sa? Arabay, hayvanlar diyelimki bu beyefendi kondorakiden satn alm; andonu nereden bulmu?49

Ahmet Midhat Efendinin Karnaval adl romannda Madam Hamparsonun hizmetisi Mariyanko, nce Madam Hamparsonla anlat halde sonradan Hamparson Aann para teklifini kabul ederek bildiklerini Mr. Hamparsona anlatr ve Mariyanko Hamparson Aann olay karaca akam hem konan hanmndan hem de beyinden para alp iki taraf da idare ettii iin konaktan kaar.
Mariyanko aaya indii zaman resmiyi muntazr buldu. Dedi ki: - Daha bekliyor musunuz? Gitseniz ya. - Belki herkes henz uyumad. - Aa yatal iki saat oldu. Ondan bakasnn uyumas veyahut uyumamas sizin nenize lazm? Gece yars oluyor haydi gidiniz, rahatnza baknz. Madam sizi bekleye bekleye zlr. Kar u lakrdlarn erhli olarak sylemek lazm gelseydi Gece yars oluyor, imdi Nikolaki gelecek, biz kaacaz haydi gidiniz de siz dahi belanz bulunuz! demek icap eylerdi.50

48 49 50

Ahmet Midhat Efendi, Henz On Yedi Yanda, Ankara, 2000, s.104. Recaizade Mahmut Ekrem, Araba Sevdas, stanbul,2004,s.270-271. Ahmet Midhat Efendi, Karnaval, Ankara, 2000, s.234.

79

3.2.4. MAHKEME
Romanlar incelediimizde Beyolunda ilenen sularla ilgili olarak mahkemelerin yapld ve bu mahkemelerin bazen halka ak olduu grlmtr. Ahmet Midhat Efendinin Esrr- Cinyt adl romannda kanun d iler yapan Hediye Hanmn yarglanmas iin bir mahkeme kurulduunu gryoruz. Galata ve Beyolundaki gazetelerde de iledii sular iin Hediye Hanma bir mahkeme yaplaca duyurulur. Bu konuyu gazetelerden takip eden halk Hediye Hanmn grecei cezay merak eder, Mustafann kullanld iin susuz olabileceini dnr. Mahkeme gn her yer tamamiyle dolmutur. Hatta insanlar bu mahkemede yer bulabilmek iin tandklarn devreye sokmulardr. Buradan anlyoruz ki devrin insan gncel olaylara, sosyal meselelere kar duyarsz deildir.
Halk denildii zaman kimler anlalabilirse o snf henz mahkemeye gelmeksizin mstemilere mahsus olan yerler kamilen havas tarafndan zaptolundu. Havas ve gazetecilere mahsus olan yerler dahi hncahn dolmu oldu hatta aza ve zabt keteresinin yanlar da baz zevat mutedere tarafndan igal edilmilerdi. Muhakemenin zaman- icras takarrup eyledikte divanhanede o kadar kalabalk peyda olduki koca divanhanenin hemen mnhedim oluvermesinden dahi korkulurdu.51

3.3 ELENCE HAYATI

Beyolu tm semtlerimiz arasnda Avrupa kltrnn en yaygn olduu bir yer olarak karmza kar. Bu sebepten ve burada ok farkl inanlarn bir arada bulunmasndan dolay zgrlk fikrinin yaygn olduu bir mekan olarak karmza kmaktadr. Bu da Beyolunda eitli elence ekillerini meydana getirir. Beyolu en ok elence hayat ynyle insanlarn dikkatini ekmekte ve insanlar buradaki deiik elenceler sebebiyle buraya rabet etmektedirler. Fakat bu durum toplumda bir takm ahlk bozulmalara sebep olur. Jale Parlann Babalar Ve Oullar kitabnda bunu u ekilde belirtir:

51

Ahmet Midhat Efendi, Esrr- Cinyt, Ankara, 2000, s.202.

80

Menfaat-i ehvaniye, Tanzimat romanclar iin Bat kltrnn bir esi olup , Batdan gelecek en byk tehlikelerden biriydi. Bu tehlikeye kaplan oullar, babasz ya da rehbersiz kaldklarnda , beklenecei zere lezaizi sffliyyenin tadna varp , ezvak- ulviyyeden uzaklayor ve ondan sonra da iki, kumar, kadna kaplarak kt yola dp haneyi ykyorlard. Lezaiz-i Sufliyye eytann verdii hazd; bunu tadan mahcup, terbiyeli delikanllar bir anda arszlayor ve ondan sonra da artk onlar kurtarmak mmkn olmuyordu.52

Bu blmde Tanzimat dnemine ait romanlarda geen Beyolunun elence yerlerini ve insanlarn buraya ne maksatla gidip neler yaadklarn inceledik.

3.3.1. MEYHANELER
Roman kahramanlar ska meyhanelere giderler. Burada dostlaryla hem ier hem de gnlk olaylar ile ilgili sohbet ederler. Fakat meyhanelerin tehlikeli yanlar da grlmektedir. Fazlaca ien insanlarn kendilerini kaybedip etrafa satamalar, kanl bakl olaylara, byk kavgalara sebep olmalar Beyolu meyhanelerinde karlalan bir durumdur. Meyhane ortamnn bazen arkl, dansl mziklerle de sslendii grlmektedir. Buralarda kadnlarn alt da grlyor. Beyolunda insanlar genelde cumartesi leden sonra, akama doru, Pazar akamna kadar meyhanede vakit geiriyorlar. Ahmet Midhat Efendinin Hseyin Fellah adl romannda meyhanede geen bir kavgadan bahsedilir. Civelek Mustafa, gittii Apostol Meyhanesinde bir beyin kendisine taklarak syledii szlere kzar ve ona ters cevap verir. Bu cevaba kzan bey ona tokat atnca aralarnda bir kavga kar. Beyin dostlar da bu kavgaya katlp mert ve yiit bir delikanl olan Civelek Mustafay ldrdklerini zannedip ar yaral bir halde brakrlar.
Mehmed -Canm! Apostol'un meyhanesinde idik. Bu Civelek Mustafa da oradayd. Ben de pek iyi farknda deilim ama yoldalardan birisi bundan bir eftali mi istemi ne olmu? Yunus -Beni ayplayan aay grdn m bir kere! te iin asln kendisi de bilmiyor! Neyse! Fakat Civelek Mustafa iin pek rz ehli bir ocuk derler. Mehmed -Sen de amma tuhaf sylyorsun be Yunus! O kadar rz ehli ocuun meyhanede ii ne?
52

Jale Parla, Babalar Ve Oullar, stanbul,2006, s.80-81.

81

Yunus -Ama bu bir babayiit ocuktur! Mehmed -ocuk ya! Varsn babayiit olsun ne olursa olsun! Gen deil mi? Herif bir buse istemi, verivermi olsa ne zarar olur? Kaldrp bir de amar atmann manas var m ya? Mehmed -Ha! Bak ite bunda edepsizlik etmi!53

Ahmet Midhat Efendinin Acayib-i Alem roman kahramanlarndan eitime nem veren Hicabi Efendi, Alman lisann en kolay yoluyla renmek iin Almanlarn oka bulunduu Galata ve Beyolu birahanelerine gider.
Bir lisan kolayca renmek iin art- a'zam o lisan ehlinin iinde yuvarlanmak olduu cihetle Hicabi Bey dahi artk galata ve Beyolunun birahenalerine devama balad. Ehl-i iretten deil idiyse de gaz limonatasndan balad rabeti yava yava bira derecesine kadar vard. Bir yandan Alman lisann tahsil eder ve bir yandan dahi mesail-i fenniyeye rabet eylerdi.54

Ahmet Midhat Efendinin Drdane Hanm romannn kahramanlar erkes Sohbet, yankesici Papazolu, Acem Ali de meyhaneye devam edip burada iip sohbet edenler arasndadr.
-Vay! Akamlar hayrolsun Sohbet Aa! -O! Akamlar hayrolsun Papazolu! Yine buralarda ne geziyorsun bakaym? -Ne yapalm a gzm? Bizim sandalmz yok, mavnamz yok! Biz de oluk ocuk sahibiyiz. Ekmek paras ister. Fakat sen byle yalnz oturmaktan ... -Bilirsin ki ben her vakit yalnz otururum. Ee, bu akam kimi gzne kestirdin bakalm? -Bana da bir bira smarlarsan anlatrm. -karken paralar yine sen vereceksen smarlamak dahi benden olsun.55

Ahmet Midhat Efendinin Vah romanndaki kahraman, alafranga yaay seven Behet Bey de, meyhanelere devam edip burada Avrupadan gelmi resimli gazeteleri inceler, arkada Necati Efendi ile sohbet eder. Bu meyhanelerde kumar oynayanlarn da olduu belirtilir. Behet Bey ve Necati Beyin devam ettii Fugel Meyhanesi Almanlara ait olup Osmanllarn oka rabet ettikleri bir meyhanedir.
53 54 55

Ahmet Midhat Efendi, Hseyin Fellah, Ankara, 2000, s.15. Ahmet Midhat Efendi, Acyib-i lem , Ankara, 2000, s.25. Ahmet Midhat Efendi, Drdane Hanm, Ankara, 2000, s.10.

82

Despino'nun son mlakat vukuundan hemen bir hafta sonra bir aramba gn Behet .. Bey yeni gelmi olan resimli gazeteleri grmek iin birahaneye girdii zaman Necati Efendiyi grd ki nnde bir kme tekil etmi olan avdar ekmei dilimlerini birer birer yakalayarak el kadar gravyera peyniri dilimleriyle la-yenkat azna gtrr ve enelerini artmacasna bir srat ile ineyip yerdi.56

3.3.2. RANDEVUHANELER
Beyolunda kadnlarn yaay dikkat eken bir konudur. Kadnlar Beyolunda oluan Avrupa kltrnn etkisi ile k ve gzel kyafetlere, rahat yaamaya, elenceli hayata zenirler. Daha ok para kazanp daha rahat geinme , Avrupa kltrne uyum salama gibi istekleri sebebiyle kadnlar , bazen bakalar tarafndan oyuna getirilerek, bazen de kendi istekleri ile randevuhanelerde alrlar. Taner Timurun Osmanl-Trk Romannda Tarih , Toplum Ve Kimlik adl eserinde belittiine gre gayrimslimlerin serbestlii Osmanl romannda , onlar yoksulluk yznden vcutlarn satmak zorunda kalan zavalllar durumuna da drlebilir. Osmanl ynetimi bu konuda onlara gstermedii hogry daha dorusu ilgisizlii- gayrimslimlere gsterir. Bu yzden Beyolundaki kirahaneleri genellikle gayrimslim kadnlar doldurur.57 Ahmet Midhat Efendinin Henz On Yedi Yanda adl romannda Mariyanko Dudunun Beyolunda bir randevuhane at anlatlr. Bu randevuhanede Kalyopi ve Agavni adnda kzlar almaktadr. Randevuhanelerden hi holanmayan Ahmet Efendi, arkada Hulusinin srar ve gecenin ge saatinde gidecek baka yerleri olmay sebebiyle bir geceyi arkada ile orada geirmek zorunda kalr. Ahmet Efendi bu yerlerin temiz gibi grnmesine ramen tamamen pislik iinde olduunu dnmektedir. Randevuhanede Kalyopiyi tanr ve onun hikyesini dinleyerek renmek ister. Bunun zerine irtibat koparmamak iin srekli randevu evine giderek; Kalyopiye buraya nasl dt hakknda sorular

56 57

Ahmet Midhat Efendi, Vah, Ankara, 2000, s.77. Taner Timur, Osmanl-Trk Toplumunda Tarih , Toplum Ve Kimlik, stanbul, 1991,s.32.

83

sorar. Ve iin gizli ynlerini renmeye alr. Randevuhanelerde kadnlarn ark sylemesi, raks etmesi de dikkati eken bir husustur.
Uaa verilmi olan emir mucibince drt ie rak, drt kadeh, drt bardak dahi su geldi. Agavni dedi ki: -Siz bu gece kumanday kime vereceinizi bilemediniz. Eer kumandan ben olsaydm imdi Vasili'ye bir emir verip ala mezeler dahi getirtirdim. Hulusi -Orduda yalnz bir kumandan olmaz ya sen de ikinci kumandan ol da bu emri ver! Agavni bir asker kumandan tavryla Vasili'ye haykrarak meze dahi emreyledi. Kalkt kadehlerin drdn dahi doldurdu. Fakat Kalyopi ile Ahmet imek istemediler. Agavni dedi ki: Siz bu akam burada elenmek iin kaldnz yle mi? Yazk yleyse paralarnza! Daha iptidasnda byle birbirimize uygunluk gstermeyecek olursak nasl elenebilirmiiz? Evinizde kalsaydnz hem istediiniz rahat bulur hem de avular dolusu paralar masrafa girmezdiniz.58

Yine bu romanda Kalyopi, burada alan kadnlar iin de baz tehlikelerin olduunu anlatr. Kalyopi, kadnlarn buradan kabilmeleri iin Ermeni kars Maryanko Duduya olan borlarn demeleri gerektiini, ne kadar ok alrlarsa o kadar para kazanabileceklerini; ama yine de bu bortan kurtulmann zor olduunu, ancak kendilerini sevecek ve ev aacak bir bey bulabilirlerse o ekilde kurtulabileceklerini anlatr.
-Ha! imdi anlald. Haniya kzlar cariye gibi alp satmak bahsi vard da br defa sen sylemek istemiyordun. Demek oluyor ki bu alm satm u bor meselesinden ibaretmi. Fakat bu bor nasl hasl oluyor? -Efendim, o alm satm adeta bir alm satmdr. imdi benim burada yirmi be altn borcum yok mu? te o bor verilmeyince buradan bir yere gidemem. Dudunun adeta cariyesiyim. ayet bir baka kerhaneci beni buradan kandrp alacak olsa yahut ben baka bir yere gitmek istesem o gideceim hane sahibi borcumu verir beni satn alr. Hemde o zaman yalnz yirmi be lira vermez. Nihayet ben buraya yirmi be lira borluyken otuz lira: borlu olurum. -Yalnz sen mi borlusun, yoksa baka kzlarn da borlar var mdr? -Borsuz adeta hibir kz bulunmaz. Borcumuz olmasa biz satlmam bulunsak buralarda srnmee katlanr myz? Evimize oturup mteri zuhur ettike birka yere gider yine evimize geliriz.59

58 59

Ahmet Midhat Efendi, Henz On Yedi Yanda , Ankara, 2000, s.55. Ahmet Midhat Efendi, Henz On Yedi Yanda , Ankara, 2000, s.103.

84

zdemir Arkann Beyolu Ksa Gemii, Argosu adl kitabnda belirttiine gre stanbulu grm batl aydnlardan Misailidis de bu fuhu rezaletinden ikayetidir.
Beyolunda elyevm dahi kesret zere bulunan ve kirahane tesmiye olunan bekarlar ate gedesi ve edebiyat harabiyeti bir hayrathaneye girip post serdik. Heman Cenab- Vacibil-vcut hibir kulunu doru yolundan saptrmasn. . kzlar ieri gelin demeye kalmad, aadan yukardan toplanp , davar srs ve Habeistan esireleri tarz zavall kzlar ieri girdiler ve edibane selam vererek , beherimizin iki tarafna da ikierden on drt kz oturdu, gya koyun srsnden koyun seer gibi been been de beendiini alko. Aman Ya Rabbim. Ah gidi yanl medeniyet ve serbestiyet. u alemde nice fenalklarn sebebi ve menbasnz.60

Bertrand Bareilles de Beyolundaki fuhuu yle anlatr:

Sol tarafta dkntlerle dolu, amurlu sokakklar arpar gznze. Ama asl kirlilik, orada hogrlen tehirci grntlerdir. Buras birka yldr, Transleithania gettolarnn iren rnekleri olan uzun siyah redingotlar, yal apkalaryla garip giyimli bir nfusun yerletii mehur Kemeraltdr. Geinmek iin her yola bavuran bu adamlar , en ok da fuhu ticareti yaparlar. Frenk ehrinde randevuevleri gizli deildir ve herkes bunlarn polis iin bir gelir kayna oluturduunu bilir. Eskiden Katolik Ermenilerin oturduu , hala kiliselerinin bulunduu bu semti polis randevuevlerine tahsis etmitir. Kemeralt fahieleri ,dizlerine kadar inen beyaz i gmlekleri giyip etlerini sergileyerek , rimelli kalar ve salarna ilitirdikleri yapma ieklerle kaplarnn nnde dururlar.61

3.3.3. HOTEL
Romanlarda grld ekliyle hoteller ; ikili elenceler, yemekler, kumar oyunlar iin gidilen mekanlardr. Beyolunun hotellerinde bazen kadnlarn da erkeklerle birlikte eitli elencelere katldklar grlr. Ahmet Midhat Efendinin Felatun Bey ile Rakm Efendi roman kahramanlarndan zevk ve elenceye dkn olan Felatun Bey , Beyolunda Hotel Cde bir Fransz tiyatro oyuncusu ile elenir, kumar oynar. Felatun Bey bu kadna

60 61

zdemir Arkan, Beyolu Ksa Gemii, Argosu, stanbul1998, s.50-51. Bertrand Bareilles, stanbulun Frenk Ve Levanten Mahalleleri, stanbul, 2003, s.55-56.

85

ak olduunu dnr, kavga ettikleri zamanlarda ona pahal hediyeler verir. Fakat kadn Felatun Beyin parasn yemek iin onunla birlikte olur.
Polini - Bak u maymuna bir kere, imizazl ebek! ... Kazandn geceler kendi maharetinle kazanyordun. Kaybettiin gecelerin ziyann da yine kendi talihsizliine niin hamletmiyorsun? Felatun - yi ama canm, bir haftadan beri ziyan iki bin liraya vard. Polini - Bak u para canl, a gzl musibete! Vard ise benim cebime girmedi ya! Sen Baden Baden'de (Almanya'da pek ok kumar oynanmakla mehur bir yerdir) olsan ne yapacaksn? Zarar, karn z kardeidir. Bugn kaybettinse, yarn kazanrsn. Felatun - Ben sana kazanamam demiyorum. Fakat benim tedbirimi bozan sensin. Sen beni kendi halime brak. Ben oyunun zamann suretini bilirim.62

Ahmet Midhat Efendinin Drdane Hanm romannda roman kahramanlar erkes Sohbet ile Acem Ali Bey, Beyolunda bir otele gidip iki kadn ile iki iip yemek yerler. erkes Sohbet geceyi kadnlarla geirmek istediini sylerken ; Acem Ali, Galata ve Beyolu kadnlarn sevmediini belirtir.
Taam lakrds ortaya knca msafereten iret etmekte bulunan bir iki afte kalkp gitmeye davrandlar. Acem Ali Bey, Sohbet'in ne diyeceini grmek iin bunlarn inhizamna hi bir ey demedi. Sohbet dahi hi ses karmaynca, Ali Bey kzlara dedi ki: -Ismarladmz yemek hepimize yeter. Oturunuz, gle oynaya beraber yiyelim de sonra gidersiniz. Hemen hi bir vakit karnlar gzelce doymamakta bulunan afteler Acem Ali Bey'in u semahatinden memnun kaldlar. Hatta taam tehyie iin kendileri hizmete kalktlar. Bunlar hizmetteyken bir aralk Acem Ali Bey, sandak yalnz kalmakla, Ali demiti ki: -Nasl arkada? Bu kzlardan hangisini beendin? -Ben mi? -Ya kim olacak? Artk bu geceyi bekar geirmek olamaz ya?63

Ahmet Midhat Efendinin Hayret romannda Kaymakam Bey, Beyoluna Lksemburg Oteline gider. nce yemek salonuna gidip hzlca yiyebilecei yemekler sipari eder, kahvesini odasna ister. Kaymakam Bey bu otelde grdklerinden etkilenir, Frenklerin insann houna gidecek eyleri yaptklarn

62 63

Ahmet Midhat Efendi, Felatun Bey le Rakm Efendi, Ankara, 2000,s.98. Ahmet Midhat Efendi, Drdane Hanm, Ankara, 2000, s.23.

86

dnr. Herhangi bir elenceye gerek duymakszn otelde gnlk yaayn srdrr.
Yine bu andayd ki uak dahi o gnk gazeteleri getirip yatan yanndaki levazm- leyliye dolabnn zerine koydu. Koca kaymakam erbab- istirahin bu derecelere varan mkemmeliyetinden dolay gittike mahsuziyetini arttrarak yatana girip Fransz gazetelerini mtaalaya balad.64

Ahmet Midhat Efendinin Demir Bey yahut nkif- Esrr adl romannda babasn arayan Polini stanbula gelir, arkada Mustafa Kamerddin vastasyla Beyoluna gidip bir otelde kalr. Oteli yemek ve yatmak maksadyla kullanr.
Poliniyi brakt otele varp da kz grd zaman iddetli bir tekdire uar oldu. Polini dedi ki: -Aman msy! Ben hangi cinayetin mrtekibiyim ki beni getirip buraya hapseylediniz. te gne varyor ki dairemden darya kabildiim yoktur. Yabanc bir memlekete benim gibi yol iz bilmez, lisan bilmez bir biare bu halde mi terk olunur.65

Mehmet Muratn Turfanda m Yoksa Turfa m romannn kahraman Mansur Bey okumak iin stanbula gelmi, stanbulda Beyolunda bir otelde kalmtr. Lokanta ksmnda yemeklerini yiyip, oda ierisinde de gnlk ilerini yapm, dncelere dalmtr.
Yolda, Lbonun yemek salonunda, yine otele kadar Beyolu caddesinde smail baka bir lakrd etmemi, hep yalvarm, bir iki kere hiddetlenmiken yine Mansur'un yumuad yoktu. Otelin odasnda oturur oturmaz, smail yine ricaya balad. Mansur'un can skld. Ban biraz kaldrd ve mhim bir karar bildiren hakim gibi dedi ki: - Bak kardeim. Odamdasn. Misafire sayg, slamn hasletlerindendir. Onun iin seni bilhassa krmak istemem. Srf senin kardee sevgin iin byk bir fedakarlk olmak zere ricam u artla kabul ederim:66

64 65 66

Ahmet Midhat Efendi, Hayret, Ankara, 2000, s.58. Ahmet Midhat Efendi, Demir Bey Yahut nkif- Esrr, Ankara, 2002, s.262. Mehmet Murat, Turfanda m Yoksa Turfa m, stanbul, 1995,s.71.

87

3.3.4. BALO VE KARNAVALLAR

Beyolunun yaay iin balolar insanlarn aradklar, merak ettikleri elencelerdir. Fakat baloya herkes gidemez. Balolar ok enlikli olup baz balolarn gazetelerde ilan edildii dahi grlr. Buralara zellikle ecnebi ve aznlklar gitmektedir. Baloya gidenlerin kendilerine mahsus zel kyafetleri vardr. Kadnlarn bu elencelerde yzlerini gstermesi onlar iin kt sonular dourabilir ; nk baloya giden bir kadn ahlaka iyi kabul edilmez ve herkesin diline der. zellikle Avrupa yaama zentisi iinde olanlar balolara gidip oralarda kendilerini gstermekten, sabahlara kadar iip eitli danslar etmekten, kendilerine uygun e aramaktan holanrlar. nsanlar balolarn yaplmasna aylar varken kyafetlerini hazrlama tela iine derler. Baloya giden erkekler apkn, hovarda, aile yaantsna nem vermeyen zengin tiplerdir. Balolar Beyolunda her kesimden halka hitap etmez. nk baloya gitmek masrafldr. Ahmet Midhat Efendinin Karnaval adl romannda roman kahramanlar Madam Hamparson, Resmi Efendi ve Madam Kpeliyan birlikte baloya giderler ; fakat bu balodan Hamparson Aann haberi yoktur. Bu baloda Resmi Efendi ve Madam Hamparson polka , kadril , vals gibi danslar yaparak istedikleri gibi elenirler. Baloda Zekayi Efendiyi de grrler. Madam Hamparson tannmamaya dikkat eder. Vals edilirken kran krana, gs gse, buru buruna sarma dola olanlarn hallerine dikkat ettiiniz var mdr? Bu gece Resmi'ye dikkat etmi olsaydnz alafrangann bu adetine kocalardan baka herkesin menfaat-i ehvaniyyesine pek muvafk bulurdunuz. Hakikat insan hkmetmek ister ki biraz st aka olarak oynanan valsler mutlaka kskanl tayip eyleyen frenklerin dahi ilerini bulandracak bir eydir. Madam Hamparson ile raks bitirdikten sonra yine onun dahi msaadesiyle Resmi, Madame Kpeliyan' de raksa davet eyledi. "Beni de yoracaksnz yle mi?" diye cz'i bir naz gstermek isteyen Kpeliyan'n bir yandan beline kolunu dolayan Resmi "ayet sizi bo brakacak olursam bakas yakalar. Halbuki biz Trkdeil miyiz ya? Drt kadna kadar

88

mnasebet peyda edebiliriz" diye latifelerle kadn gldrerek onu dahi kan tere batrncaya kadar oynatt yordu.67 Ahmet Midhat Efendinin Esrr- Cinyt adl romannda Peri ile Halil Suri birlikte gezip elenmeye baladktan sonra baz geceler balolara da gitmeye balarlar.
K geldii zaman ise tiyatrolarda localar iinde Peri ve Mademoiselle Sud ile Halil Sud grnmeye balad. Daha sonra karnaval geldikte maskara kyafetler ile balolara dahi gider oldular. Hezarfen Mustafa'dan ihtiraz olmadktan sonra kimden ihtiraz edecekler?68

zdemir Arkann Beyolu Ksa Gemii ve Argosu adl kitabnda belirtildiine gre stanbulu ziyaret eden Misailidis hakknda unlar dnr:
Filhakika o hafta stanbulun artk karnaval haftalar hulul etmi olmakla, herkes geceleri def-i gam etmek zere Beyolunda maskeli maskesiz balolara, tavan balolarna ve derneklere ve tiyatrolara gitmee baladlar. .. Bu haftalar zarfnda olan sefahat ve haarlk ve terk- i edep hibir vakit olamaz. Hkmdaran byle edebiyat ve ahlakiyeti ihlal edici sebeplere def- izale etseler pek ho olur idi, ancak medeniyetin iktizas byleymi, derler. Vay gidi medeniyet vay.69

Beyolundaki karnavallar

Yine bu kitapta belirtildiine gre Misailidis yardm amal yaplan balolar, bu balolardan farkl bir yerde tutar. an siyasal ve ekonomik g sahibi kiilerinden bir blm, fakirlere ve dknlere nasl yardm etsek diye dnrken , areyi balo dzenlemekte bulmulardr. Misailidis, bunlarn gsterdii zverinin ve abann karsnda ok duygulanm , ya da bunlarn gcnden rkm olacak ki , arada bir ayrm olduunu savunmaktadr. Fakat, balo deyip de baz edebiyat ile ve fukara ve zuafaya iane toplamak meram ile icra olunan edibane balolar da msavi tutmalyz.70

67 68 69 70

Ahmet Midhat Efendi, Karnaval, Ankara, 2000, s.153. Ahmet Midhat Efendi, Esrr- Cinyt, Ankara, 2000, s.163. zdemir Arkan, Beyolu Ksa Gemii, Argosu , stanbul, 1998, s.49. a.g.e., s.50.

89

Beyolunda dzenlenen balolar ile ilgili bilgi veren Bertrand Bareilles de balo zamann u ekilde anlatr:

Her yerde balolar dzenleniyordu. Perada balo toplumun altn ntne getiren byk bir olayd. Her cemaat kendi balosunu yapard. Afilerle duyurulan Rum, Ermeni , Yahudi , talyan balosu birbirini izlerdi. Dans aksesuarlar aylarca nceden yurt dndan smarlanrd. Bu enlikler, daha kalabalk olsun ve daha parlak gesin diye hep bir elinin himayesi altnda yaplr ve birok gereksinime de yant verirlerdi. Balo, yerlilerle yabanclarn ayn siyah kyafetler iinde birbirine kart tarafsz bir aland. Her iki cinsiyetten Perallar bu balolarda elilik grevlilerine yaklama frsatn bulur ve buna da ok deer verirlerdi. Karakter ve gr olarak gen saylabilecek birka Trk de krmz fesleriyle ve tabii yanlarnda hanmlar olmadan bu balolarda boy gsterirlerdi. Bu enliklerin yararl , afilerde sylendii gibi hayrsever bir amac olduunu da hemen ekleyelim. Haslat, elenceyi dzenleyen cemaatin yardm kurulularna gidiyordu. Perada dans edilmeseydi , birok okul kaplarn kapar, birok hastane hasta kabul edemez hale gelirdi. Yerel gazeteler her baloya stunlarca yer ayrr, hanmlarn isimleri giydikleri elbisenin rengiyle belirtilirdi. Karnavaln son haftasnda Btn Pera Kalyoncu Kullukta birleirdi. Koro cemiyeti tm mzikal yeteneklrini seferber eder ve kk Perallar hamaratlk yarna girerdi. Dans, belki de dnyann hibir yerinde Levanten toplumunda olduu kadar tutku ile retilmez. Tabi burada sz konusu olan Avrupa danslardr; gbek dans merak sadece Montmartre Levantenlerinde grlr. Akamlar Byk Sokakta sonu gelmez bir takma burunlar, takma sakallar ve asilzade kyafetine girmi insanlar geidi izlenir, bu ii hem hor gren hem de merak eden taral Trklerin az ak kalrd. O yl Byk Sokak, Taksimden Drt Yola kadar, bir Mardi-grasdaki Boulevard Des taliensden farkl deildi. Her yer serpantinler, konfetiler, havai fiekler ve sevimli iti kaklarla doluydu.71

3.3.5. DER ELENCE MEKANLARI

Bu balk altnda lokanta, gazino ve kahveleri inceleyeceiz. Genel olarak sradan olaylarn yaand, fakat ska uranlan mekanlar olarak karmza kmaktadrlar. Ahmet Midhat Efendinin Henz Onyedi Yanda adl romannda Hulusi ve Ahmet Efendiler Beyoluna elenmeye giderler. Taam iin bir lokantaya girerler.

71

Bertrand Bareilles, stanbulun Frenk Ve Levanten Mahalleleri, stanbul, 2003, s.73-74.

90

Zira bunlar lokantaya girip hali bir masa bulduklar zaman bykIs sakallsna demiti ki: -Birka kadeh bir ey aktrsak nasl olur? -Vallahi birader, bilirsin ki benim mutadm deildir. -Benim de mutadm deildir. Fakat beyoluna geliimizden maksat bu geceyi elenceli bir surette geirmek deil miydi? -Evet ama iret etmek, elencenin mtemmimi deildir ya? Biz buraya bade't-taam tiyatroya gidip *** oyununu tamaa etmee geldik. -Vaka iret elencenin mtemmimi deilse de bir iki kadehin neesinden maada mideye edecei hizmet dahi inkar olunamaz. -Ben sana mani olamam. Sen zevkine bak kardeim. -Yok ama iilecekse birlikte olsun. ilmeyecekse yine birlikte olsun. -yle ise sana mani olacama ben de sana tabi olaym. Bu akam da byle gesin.72

Ahmet Midhat Efendinin Karnaval adl romannda Bahtiyar Paann kz ehnaz Hanm da baloya gitmek ister. Muallimesi Madam Mirsak ve Kutsu onu paadan gizli baloya gtrrler. Balonun dnnde ehnaz Hanm bir lokantada bir eyler yemek ister. Bunun zerine karanlk sokaklardan geip kargir bir binada lokantaya girerler ; ama onlar tehlike bekler.
Vaka husus bir mahalde souper etmekte hibir tehlike tasavvur olunamazd. Baloya gelmek derecesinde cesaret edildiktn sonra bir de souper edilmekte beis olmayacandan Kutsu ile Mirsak kzn bu arzusuna dahi muvafakat gsterdiler. Hatta ge kalnmamak zere hemen balodan klp atal sakall frengin davet eyledii lokantaya azimet eylediler.73

Ahmet

Midhat

Efendinin

Esrr-

Cinyt

adl

romannda

roman

kahramanlar Osman Sabri Efendi, Hafiye Necmi ve gazeteci , bir gazinoda toplanp Mustafann idam konusu zerine konuurlar.

Bu ilan- resminin nerolunduu gnn akam ... gazetecisi ile bizim mstantik-i mehur Osman Sabri ve Hafiye Kse Necmi bir gazinoda itima ederek, lakrd ise bittabi Hezarfen Mustafa hakknda vaki olmakla, gazeteci dedi ki: -Dnyada insanlarn birinci emeli namn dillerde destan ederek ibka-y nama muvaffak olmaktr. Ve bu da, u ksa mre gre pek bed bir hevestir. bkay nam iin baz kimseler ah- zemzeme tebevvl etmek veya Vatikan' yakmak gibi garaib-i cinayata kadar gze aldrr. Mustafa ise hem de bila-ihtiyar yle bir

72 73

Ahmet Midhat Efendi, Henz On Yedi Yanda , Ankara, 2000, s.6. Ahmet Midhat Efendi, Karnaval, Ankara, 2000, s.201.

91

surette ibka-y nam ediyor ki, imdiye kadar ismi cinayetkarlkla mehur olmakta iken, bu nam birdenbire gayet parlak bir kahramanla tahvil eyliyor.74

Yine bu romanda Osman Sabri ve arkada Hafiye Necmi, bir baka gn Beyolunda Crone Gazinosunda buluup o gn gelien olaylar konuurlar. Ahmet Midhat Efendinin Bahtiyarlk romannda elenceyi ve para harcamay seven Senayi Bey adndaki kahraman, Beyoluna Flamme Kahvesine gider. Orada kan Rizet adnda kaba davudi sesli, pek gzel olmayan ; ama herkesin byk bir beeni ile dinledii sanaty btn gcyle alklayp yanna gider, ona bro hediye eder ve kendi aralarnda sohbet ederler.
Kz arky bitirdi. ark biter ama akrt biter mi? Birka defa rizet kayboldu, yine getirildi. Halkn emeli kza marseyez feminin i artmakt. Rizetin emeli halka naz etmekti. Artk bu niyaz ve naz esnasnda el rpmadan patlamadk avu mu kald. Patlamadk avular grmedik. Fakat eldiven patladn grdk. Sahneye karip bir tekerlek masa yannda oturan bir k bey telebbs eylemi olduu ak bir renk elbiseye mtenasiben ellerinde ak renk eldiven bulunduu halde plak elle Rizeti alklamaktan utanarak eldivenli elleriyle alklamak iin eldivenleri patlatm ve zeki ve zarif rizet bu iltifat pek kylcesine bir nezaket bularak buna dahi az kulaklarna varrcasna glmt.75

Bu Flamme Kahvesi ile ilgili Erzurumlu Emrahn da dnemin sosyal ve elence hayat hakknda bilgi sahibi olabileceimiz bir iiri vardr:
Mehurdur efendim Kahve-i Flam Franszca gerek orada kelam Alafrangalk boncur, bonsuvar Merhaba der isen alnmaz selam Tatlsu Frengi sahibi Barba Besili domuzdur gayetle kaba Lakin szm yok hi cin, rom, araba Alas Flamda edeyim ilan Ve hem garsonlar seme mahbup Emir verir iken olurum mahcup Hizmeti bir yana kendisi matlup Sakzl, mrozlu, Rumiyoz gulam Topuklar gm, billur peneli Avrupa kakll, genel gayet cilveli Bahiin ustadan gizli vermeli Yaz lev-i sineye elif ile lam
74 75

Ahmet Midhat Efendi, Esrr- Cinyt, Ankara, 2000, s.227. Ahmet Midhat Efendi, Bahtiyarlk, Ankara , 2000, s.14.

92

Alnca haberi ardn rahi Hasrl fes giydim attm klah Gren dostlar aar Ak Emrah Baston boyunbal hasl kelam.76

Ahmet Midhat Efendinin Mahedat adl romannda roman kahraman olarak karmza kan yazar , Beyolunda yaayan Siranu Hanm grmek iin onun evine gider. Handaki uaktan, geldiini Siranu Hanma haber vermesini ister. Lksenburg Kahvesine gidip gazete okuyarak uan getirecei haber ile Siranu Hanmn kendisini kabul etmesini bekler.
Uaa dediim vehile Lksenburg kahvesine gittim. lIustration nam, Franszca musavver gazeteyi alp resimlerini temaaya baladm. O bitti. Le Mond lIustre gazetesini aldm. O da bitti. ngilizlerin en mehur musavver gazetesi olan Grafik de bitti. "Bitti" diyorum. Ama biten nedir? Biliyor musunuz? Yalnz gazetenin yapraklarn eviriim bitiyor. Resimler, yle gzmn nnden gelip geiyorlar.77

3.4 KLTREL ETKNLKLER

Tanzimat Devri ierisinde Beyolunda elence ve kltr etkinliklerini bir arada grmekteyiz. nsanlar elenmeye gittikleri mekanlarda bazen ikili elencelere katlarak bazen de tiyatro oyunu izleyerek, gazete okuyarak vakit geirirler. Beyolu'nda grdmz kltrel etkinlikler Avrupa kaynakl olduu iin insanlar buradaki etkinliklerle Avrupa kltrn , yaay tarzn tanm ve kendi hayatlarna uygulamaya almtr, bu da Beyolunda yaam ekillerinin deimesine sebep olmutur.

3.4.1. TYATRO
Osmanl lkesinde halka ak ilk operet ve mzikli oyunlarn oynand yer olarak Fransz Tiyatrosu nemlidir. Perada ilk operann 1842 ylnda oynand ve bunun Gaetano Donizettinin, Belisario adl yapt olduu ; daha sonra 1844 ylnda, gene ayn sanatnn Lucrezia Borgiasnn oynand da sylenmektedir.78

76 77 78

Salah Birsel, Ah Beyolu Vah Beyolu, stanbul, 2002, s.15. Ahmet Midhat Efendi, Mahedat , Ankara , 2000, s.50. Cumhuriyet Ansiklopedisi, stanbul, 1968-1972 , c. VIII, s.2511.

93

Perada kurulan ikinci tiyatro binas olan Bosko Tiyatrosu talyan bir cambaz olan Bosco tarafndan 1841-1842 yllarnda kurulmu ve Bosco, tiyatrosunu , mevsim sonunda , Suriye Katolii , Osmanl uyruu, Mihail Naum adl bir emprezaryoya satmtr.79 Tanzimat devri romanlar incelendiinde, Avrupa yaaynn bir paras olarak tiyatro etkinlikleri de karmza kmaktadr. Bu tiyatro etkinlikleri bazen dansl gsteriler eklinde olup, bunlar Beyolu hayatnn nemli bir parasn oluturmaktadr. nk, o dnemde tiyatro her yerde bulunmayan bir etkinliktir ve bu yzden insanlar uzak yerlerden kalkp Beyoluna tiyatro izlemeye giderlerdi. Tiyatro, kltrel bir etkinlik olarak kabul edilir ; fakat insanlar iin elence yn de nemlidir. Roman kahramanlar, tiyatro elencesinin yan sra ; gzel bir gazinoda ikili, algl yemekli elencelerini srdrrler. Romanlarda grld zere , genelde aileler kzlarn ve kadnlarn tiyatroya gitmelerini istemezlerdi. Tiyatroya daha ok Avrupa yaay merakllar giderdi. Tiyatro toplumumuza Tanzimattan sonra girmi kltrel bir etkinliktir. Avrupa kaynakl olduu iin Trk toplumuna Avrupa yaaynn, Avrupa zihniyetinin, Avrupa kltrnn kaplarn am ; gerek giyim kuam , gerek davranlar, gerekse de ahlak ynyle Trk toplumunu etkileyip deitirmitir. Tiyatro, Trklerin batl hayata farknda olmadan almasnda ok etkili bir rol oynamtr. Tiyatro , Batnn giyim kuamn, demesini, yaay eklini de topluma aktaran sosyal bir ara olarak karmza kar.80 Tiyatronun toplum zerindeki etkisinin izleri romanlarda da grlmektedir. Fuh-i Atik adl eserinde stanbulun elence alemlerini anlatan Ahmet Rasim kendisinin de Amerika ve Avrupa tiyatrolarna gitmeyi adet haline getirdiini syler ve buralardaki tiyatrocu kadnlar hakknda dncelerini dile getirir.
Bununla birlikte dier taraftan avunuyordum da! Amerika Tiyatrosundaki kk Amelya, Avrupa Tiyatrosundaki Peruz Hanmlarla yardaklarn dan Eranik, benzeri isimlerdeki antzler, aktrisler (!), yeni yeni ark syleme istidad gsteren Eleni ve emsali ile gz, ka iaretleri, el , mendil

79 80

zdemir Arkan , Beyolu Ksa Gemii Argosu, stanbul, 1998, s. 180. Kenan Akyz, Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri 1860-1923, stanbul, t.y.,s.20-21.

94

parolalar sayesinde alnma, benimseme tarzndaki ilk duygulanmalara yine uruyordum. Gryordum, anlyordum ki bunlar yzlerce kimse seviyordu. Localar, n sandalyalar, hususi yan koltuklarda oturanlar bu aklar zmresini tekil ediyordu. Piyesler birer bahane, bu kadnlar ayr ayr birer gaye hkmnde bulunuyordu. Bu seyir yerlerinde alan birinci perdeler ounluk souk, pandomima usulnde bir komediden veya o zamann en mehur komiklerinden olan Paskal Andon, Corci, Tiran rolnde ustal etraf tutmu Todori gibi Rum ivesiyle bozuk Trke konuan tuhaflarn oynayp adna tuluat denildii halde ne olduu belirsiz, hatta Ortaoyununun sahneye karlm kaba bir taslandan ibaret samasapan sz dkntleriydi. Fakat her nedense yine bize ho gelirdi.81

Said Naum Duhaninin Eski nsanlar Eski Evler adl eserinde belirttiine gre dnemin devlet adamlar ve sultanlar da tiyatroya ilgi gsterirmi.
Naum Tiyatrosuna stanbuldaki btn siyaset adamlar , diplomatik evrelere mensup kiiler ve kibar takmnn yeleri devam ederdi. Abdlmecid ve Abdlaziz belli bal operalarn temsillerinde hazr bulunurlard.82

Ahmet Midhat Efendinin Henz On Yedi Yanda adl romannda roman kahramanlar Ahmet ve Hulusi Efendiler, Beyolunda bir gece geirmek isterler. Bu sebeble Beyoluna gidip nce bir lokantada yemek yerler, daha sonra da karar verdikleri ekilde Fransz Tiyatrosunda alan oyunu izlemeye giderler. Oyunu beenirler, buradaki sanatkarlarn Pariste kazandklar hreti hak ettiklerini dnrler. Perde aralarnda kahveye gidip konyak ierler.
Oyunun perdeleri arasndaki faslalar zamannda, herkesin darya karak ahbabyla grtkIeri malumdur. Fransz Tiyatrosu'nda ise hariteki Kristal Kahvesi'yle iltisak olduundan seyircilerin ekserisi perde faslalarnda bu kahve ye karak istedikleri merubattan istimal ederler. Bizim iki refik dahi bu istirahat kaidesine riayetten hali kalmayarak hatta ilk faslada yekdierine birer konyak imeyi teklif ve onu mteakip birer de nedamet izhar eyledikleri halde nihayet yine ittihad- ara ile birer ... anlar mteakiben birer daha konyak imilerdi. Kafalarn scakl, mzkalarn neesi ve oyunun te'srat- ruhaniyyesi ile birleince ikinci faslada konyaklar e varp oyun drt perde zerine mrettep bulunmala nc perde ile drdnc arasndaki faslada yine kahveye ktklar zaman dardan ieriye doru bir yamur akrts geldiini iittiler ki hemen bardaklardan boanyor! tabirine seza idi.83
81 82 83

Ahmet Rasim, Fuh-i Atik , stanbul, 2005, s.106. Said Naum Duhani, Eski nsanlar Eski Evler 19. Yzyl Sonunda Beyolunun Sosyal Toporafyas, stanbul, 1982, s.62. Ahmet Midhat Efendi, Henz On Yedi Yanda, Ankara, 2000, s.10.

95

Ahmet Midhat Efendinin Drdane Hanm adl romannda erkes Sohbet ve Acem Ali Beyin birlikte Beyoluna elenmeye gittikleri bir akam, nce bir otelde yemek yiyip sonra tiyatroya gidileri ve nasl elendikleri anlatlr.
Binaenalazalik o gece bunlarn , Beyolu alemleri hakikaten aklane bir surette vuku'a geldi. Mutavasst halde bir otelde ta'am ederek bir tiyatroda dahi gzelce bir akam geirdikten sonra yine ta'am ettikleri otele geldiler.84

Ahmet Midhat Efendinin Karnaval adl romannda bir balo ierisinde valsin hareketlerine bakp, Avrupallarn Trklerin zeybekler oyununu beenmeyii zerine bir yorum getirilir.
Bir zaman "Zeybekler" diye tanzim etmi olduumuz vodvil tarznda bir tiyatro oyunu Beyolu'nda be defa oynanmt. Oyunda bilmnasebe zeybeklerin yanlarnda bulunan kadnlarn da bir raks vardr. Osmanllar bu rakstan gayet mtelezziz olduklar gibi Avrupallardan pek ou dahi pek mtelezziz olduklar halde bunlardan bir ksm u Trk raksn edebe muvafk bulmam olurlarsa ne dersiniz? Sebebi ise kadnlarn salarn dkerek gbek atmalar imi. Aman ya Rabbi! Birisi kadn birisi erkek olan bir iftin sarma dola olarak ku gibi uup yekdierini gslerine bastrmalar muvafk- edeb oluyor ve hem de bu hale en hatrl familyalara mensup kadnlar iin cevaz veriliyor da alemi elendirmeye mahsus olan ve kek denilen oyuncularmzn salarn dkerek gbek atmalar mugayir-i edeb grlyor!85

Ahmet Midhat Efendinin Mehadat adl romannda roman kahramanlar Ahmet Midhat ve Refet, gece vakti Siranuun evinden kp kendi evlerine gidecekleri srada; Refet, Beyoluna Concordia Tiyatrosuna gelmi olan Fransz Opera Komik Kumpanyasnn gzel bir oyununu izlemeye gideceini syler ve Ahmet Midhat Efendiden ayrlr. Ahmet Midhat Efendi, Refetin tiyatro bahanesiyle ikili sefahat alemlerine gideceini dnr. Bu yzden onun arkasndan Concordia Tiyatrosuna gider, nce darda sonra tiyatronun ierisinde eitli yerlerde Refeti arar. Etrafta kimilerinin kumar oynadn, kimilerinin de oyuncu kzlarla iip vakit geirdiklerini grr. Refeti bulamayp tiyatro bitiminde geri dner.

84 85

Ahmet Midhat Efendi, Drdane Hanm, Ankara, 2000, s.105. Ahmet Midhat Efendi, Karnaval, Ankara, 2000, s.153.

96

Birinci perde bitmek zereydi. Tiyatro hncahn dolu, gzlm takp her tarafa gz gezdirdimsede ne orta yerde nede localarda Refete benzer kimseyi gremedim. Paradi denilen en st kata kacak deil ya. Mahaza gzlkle bakan gzlerime itimat edemedim. Gardroba gidip on kuru icazla bir drbin aldm bir ehre kalmad ki mirsat dikkatimden mestur kalabilsin. Hibirisi de Refete benzemiyor.86

Ahmet Midhat Efendinin Taafff romannda roman kahramanlarndan Rasih Beyin arkada Tosun Bey elenmeyi ok seven, ii, gc, arzusu elenmek olan bir insandr. Beyoluna Concordia Tiyatrosuna gelen sanatkarlar izlemekten geri kalmazd.
Evet Tosun Beyin arzusu, emeli, ii gc elenmekten ibaret idi. Kk bir elence iin byk byk zahmetleri gze alrd. Mesela yirmi be saniyede kocaman bir resim levhas vcuda getiren bir sanatkar gelmi de Beyolunda Concordia Tiyatrosu'nda icra-y hner eyliyor. Tosun Bey Aksaray'dan Beyoluna gidip geceyi orada geirmek iin her zahmeti, her masraf gze aldrarak mutlaka o hner-veri grecek. Ama Tosun Bey byle temaa ettii eyleri bir ift am budandan temaa etmez. Bir ift dide-i mdekkik ile temaa eder.87

3.4.2. KTAPILAR
Beyolu birok kltrn bir arada olduu bir yer olmasndan dolay burada her eit insan bulunmaktadr. Bunlar arasnda kitap okumay ok seven olduu gibi, elenmeyi ok seven kiiler de vardr. Romanlarda kitap okuyan kahramanlar genelde Fransz Edebiyatna ynelmilerdir. Roman kahramanlar bazen alafrangalklarnn bir gstergesi olarak kitaplardan alafranga yaay anlatan, zendiren kitaplar alrlar. Bu da toplumdaki dnce yapsn deitiren bir unsur olarak karmza kmaktadr. Baz romanlarda kzlarn roman okumalarnn doru olmad belirtilir ve bu yzden kzlara kitap verilmez. Ahmet Midhat Efendinin Felatun Bey ile Rakm Efendi romannda, romann iki cephesini canlandran karakterlerin ikisi de kitaplara ilgi duyarlar. Felatun Bey alafranga merakndan dolay Beyoluna bir kitapya gidip beendii kitabn evine gnderilmesini ister. Alaturka yaaya gre hayatn srdren , okumaya merakl
86 87

Ahmet Midhat Efendi, Mahedat , Ankara , 2000, s. 325. Ahmet Midhat Efendi, Taafff, Ankara, 2000, s.64.

97

birisi olan Rakm Efendi de, Beyoluna gider, merak ettii kitaplar kartrr ve bir kitapdan Franszca kitaplar tercme ii alr.
Bak Allah iin syleyelim: Felatun Bey'in matbuat- cedideye merak pek ziyadedir. "Canm byle bir hikaye baslm dediler mi? Felatun Bey iin "Onu grmedim" demek muhaldi. Herhangi kitap karsa ksn satclardan kendisine daima kitap gtrmee alm olan en evvel mvezzi Felatun Bey'in kitabn gtrp Beyolunda mcellit Gulam'a teslim eder ve dahi ala alafranga bitteclit arkasna altn yaldz ile A, P harflerini dahi bastkdan sonra gtrp Felatun Bey'in uana verir ve akam bey geldikde kitab grp gayet muntazam ktphanesine vazederdi.88

Ahmet Midhat Efendinin Vah adl romanndaki kahramanlardan Necati Efendi, Beyolunda kitap Vayes vastasyla Paristen sipari ettii birka kitab almak iin Beyoluna gider.
ki ahbap vapura bindiler. Gariptir ki bugn Ferdane Hanma dair hibirinin azndan harf-i vahid kmad. Bahisleri Beyolu kitaplarnn Avrupa kitaplarn fiat- mevzualarna bir slsden ziyade zamla satmalarndan ve bunun ise pek fahi olmasndan ibaretti. Bunlar Karaky yokuundan yukarya doru yava yava kmaya baladlar. Her kitap ve resimci dkkan nne geldike hem teneffs ve hem de temaa iin tevakkuf ederlerdi.89

Ahmet Midhat Efendinin Bahtiyarlk adl romannda da Madam Terniye muallimesi olduu Nusret Hanmn kitap okumasn pek istemezdi. Nusret Hanm, babasnn kendisine birka kere Beyolundan ald Franszca kitaplar muallimesi Madam Terniye elinden alr korkusuyla saklard.
Hele babas birka defa Beyoluna giderek kzna ho grnmek iin ne idin bilmedii Franszca kitaplardan birka tanesini getirmi olmas ve bunlarn hep romanlar idine Nusret Hanm tarafndan vukuf hasl edilir edilmez madam Terniye meneder havfyla odasnn hi gze iliemeyecek bir yerine saklam bulunmas kzn heva perestlik derslerini tevsie medar olarak Nusret Hanm bu kitaplarn mtaasyla amour ve metres demek ne demek olduuna koca denilen eylerin bu bahislerde ne kadar uzak kaldna dahi fikir sardrmt.90

88 89 90

Ahmet Midhat Efendi, Felatun Bey le Rakm Efendi, Ankara, 2000,s.7. Ahmet Midhat Efendi, Vah, Ankara, 2000, s.177. Ahmet Midhat Efendi, Bahtiyarlk, Ankara , 2000, s.49.

98

Recaizade Mahmut Ekremin Araba Sevdas adl romannda alafranga giyime, konumaya, yaamaya dkn olan roman kahraman Bihruz Bey, Beyoluna kitap Vikin dkkanna gider. Lamartinenin kitabn ister. Bihruz Bey kitap okumay seven, hayaller kuran ve o hayallerde yaayan bir gentir.
- Mellifi' kim msy? - Mellifi de Lamartine, mehur air ... - De Lamartine'in yle bir eseri oldugunu bilmiyorum. -Evet, olacak. - Hatrma gelmiyor. - Ne demek? Graziyella'y okumadnz m? - Genlikte belki okumuumdur amma ... hi hatrda kalr m? - Siz bana Graziyella'y bulunuz? - te efendim! - Baknz: L Prmiye ryre, elbet de bunun ikincisi, ncs ve bir de sonuncusu olmak gerekir. - htimal ... burada da Lamartine'in klliyat- asan var, belki onlann iinde aradnz eyler de mevcuttur, fakat ayrca baslmamtr.91

3.4.3. HKAYE YAZMA

Ahmet Midhat Efendi kendisini de roman kahraman olarak esere dahil ettii Mahedat romannda davranlarn gzlemledii, giyimini, konumasn, gzelliini pek beendii Siranu Hanm takip ederek onunla tanr ve kendisinin hikaye yazdn anlatr. Bundan sonra Siranu Hanmn yaad hann bir odasnda, Ahmet Midhat Efendi kz gibi grd Siranu Hanma misafir olur.Ahmet Midhat Efendi, Siranu Hanm ve arkadalarnn ilgin hikayelerini dinler, dinlediklerinden bir hikaye yazar, yazd blmleri onlara okur, okuduu hikayelerin dzeltilecek blmleri zerine hep birlikte konuurlar.
Msveddeyi buraya kadar okuduum zaman, Aavni gs geirmek nev'inden bir geni nefes ald. Gya l'r d dlivrans dedii saat-i halas bu anda hulul etmi gibi yerinden davranp oturduu sandalyesi zerindeki vaziyetini bir kat daha tahkim ile. glerek ve ba ile bizi selamlayarak, bil' tavr- ivebazane ile dedi ki:

91

Recaizade Mahmut Ekrem, Araba Sevdas, stanbul, 2004,,s.269.

99

-Evet. te o ismi mezkur olan zat gen cariyenizdir. Fakat bugnden bed' ile ta Refet Bey ile akd- muahede ettiimiz gne kadarki tercme-i halimin meskutn anh braklmasn rica ederim.92

3.5 HABERLEME
Beyolunda gazeteler nemli bir yer tekil etmektedir. Toplumu

bilgilendirme , iletiimi salama asndan ; gazeteler ve bir baka nokta olarak da mektuplar, romanlarda bir hayli dikkat ekerler. Bu yzden bunu ayr bir balk altnda incelemeyi uygun grdk. Tanzimat devri romanlarnda Beyolu hayatnda, iletiim ve haberlemede kullanlan gazete ve mektuplarn yerini belirtmeye altk.

3.5.1 MEKTUP
Tanzimat devrinde Avrupa ahlaknn da etkisiyle Beyolunda grlen rahat davranlar dnerek; mektubun ya bir kadna ithafen yazldn yada casusluk ve ihbar amal yazldn syleyebiliriz. Ahmet Midhat Efendinin Karnaval adl romannda Zekai Bey, evli bir kadn olan Madam Hamparsona olan duygularn ona bir mektup yazarak anlatr. Madam Hamparson, Zekai Beyin mektubundan rahatsz olur, onun hislerine karlk vermez ve bir sebeble mektubu kocasna gsterir. Zekai Bey, Madam Hamparsondan istedii cevab alamaynca Msy Hamparsona ihbar mektuplar yazar, Madam Hamparsonun Resmi Efendi ile balolarda gezdiini anlatr.
Msy Arslangzyan! Aziz dostunun olmak beni bir vazife ile muvazzaf ediyor. sminizi tayan kadn hakknda birok mahfilde neler sylendiini bilseniz bir tedbir ittihazna kendinizi mecbur addeylerdiniz. Dostluk bana yalnz bu kadar syletebilir! Zekai Vay Zekai ilerledi ha, ya ilerlemesin mi? Resmiden grd muamelenin intikamndan vaz m gesin? Ey imdi madam hamparson buna kar ne yapacak? Mektubu kocasna verirse i fena.93

92 93

Ahmet Midhat Efendi, Mahedat, Ankara , 2000, s.126. Ahmet Midhat Efendi, Karnaval, Ankara, 2000, s.162.

100

Ahmet Midhat Efendinin Esrr- Cinyt romannda gazeteci ile Osman Sabri Efendi, olaylarn gidiatn birbirlerine mektup ile anlatrlar ; ayrca bu romanda Halil Surinin Hediye Hanma gnderdii mektuplar da dikkati eker.
Ertesi gn Galatasarayna geldikte kendisi iin gelmi bir mektup buldu. Hemen at. Yeni dostu gazete muharriri tarafndan yazlm olup sureti dahi udur: azizim Osman Sabri Bey, vermi olduunuz mektubun ifresini aacak olan anahtar bulmu isem memnun olur musunuz? Maniniz yok ise gazetehaneyi terif ediniz de size kraat edeyim.94

Ahmet Midhat Efendinin Demir Bey yahut nkif- Esrr romannda Pariste yaayan Polininin annesi ve stanbuldaki Demir Beyin, Taksimdeki Lazarist tarikine mensup Perjeron namnda bir papaz vastasyla mektuplamalar anlatlr.
te bu tafsilattan anlamalsn ki sen Fransa ordularnda binbalk rtbesini ihraz etmi Pierre Heyderin kz Matmazel Polini Heydersin. Baban stanbulda Mslmanlk halinde ne isim ile yadolunduununu bana sylemedi,yalnz Beyolunda Taksimde Lazarist tarikine mensup Perjeron namnda bir papaz dostu olup bu papaz vastasyla muhabere edebileceimizi temin eylemiti ki filvaki pederin ile teati eylediim mektuplar bu papaz vastasyla teati eylerdim.95

Ahmet Midhat Efendinin Mahedat romannda da mektup bir ak dile getirmek iin kullanlan bir ara olarak karmza kar. Seyyid Mehmet Numann kz Feride Refeti sevmektedir. Bu durumu Refete bir mektupla anlatr ve ondan sevgisine karlk vermesini ister.
Bu zarf okumakta uak benden alim kt: - Efendim, yaz Franszcadr ama lakrdlar Osmanlcadr. Diye, zarfn stn yle okudu: "Hala bu mektup Beyolu'nda, Kalyoncu kolluu civarnda, Matmazel Aavni'nin hanesinde mrvvetli Refet Beyefendinin kendi eline vusul bula, ondan baka kimse amaya." Hi phem kalmad ki mektup Feride'dendir. Bu kadar safderunluk ondan baka kimseye verilemez. Uaa sordum ki: - Bunu buraya kim getirdi. - Bir Yahudi.96
94 95 96

Ahmet Midhat Efendi, Esrr- Cinyt, Ankara, 2000, s.32. Ahmet Midhat Efendi, Demir Bey Yahut nkif- Esrr, Ankara, 2002, s.250-251. Ahmet Midhat Efendi, Mahedat , Ankara , 2000, s.243.

101

3.5.2. GAZETE
Gazete Tanzimat devrinde hayatmza girmitir. stanbulda ilk Trke ve resmi gazete olarak 1831 ylnda II.Mahmutun buyruuyla nshalar da vardr. Gazete, toplumda grlen gnlk olaylarn aktarm , insanlara deiik karlan Takvim-i Vakayi gazetesidir. Bu gazetenin Franszca, Ermenice, Rumca , Farsa, Arapa

konularda yeni bilgiler vermek , duyurular yapmak iin, toplum hayatnda ilenen sularn insanlara duyurulmas, halkn toplumdaki olaylara yabanc kalmamas iin nemli bir haberleme ve iletiim aracdr. zellikle Bat toplumunu takip etmeye baladmz Tanzimat dneminde Batdaki yeniliklerin takip edilebilmesi ve toplumun deien zamana ayak uydurabilmesi iin gazete nemi inkar edilemeyecek bir ihtiyatr. Beyolunda zellikle meyhane , kahve ve otellerde insanlar yeme, ime, elenme ve dinlenme isteklerinin yan sra gazete okumay da ihmal etmezler. O dnemde yalnz Trk insanna hitab eden Trke gazete yoktu. Osmanl ierisinde yaayan aznlklarn da anlayabilecei dil ile yazlan ya da evirisi olan gazeteler vard. Bu gazeteler zellikle aznlk ve ecnebilerin yaad yer olan Beyolunda karmza kmaktadr. Beyolunda yaayan roman kahramanlar iin gazetelerini dzenli olarak takib etmek, okumak bir alkanlk haline gelir. Ahmet Midhat Efendinin Karnaval romannda Beyolunda balo zamannn yaklat sralarda byk ve halka ak balolarn gazetelerde duyurulduu dikkati ekmektedir. Roman kahramanlar da gazetelerde grdkleri ve okuduklar balo haberleri ile ilgili bir takm isteklere kaplmaktadr, bu yzden bu arpc balolara katlabilmek iin gizli yollar aramaktadrlar. Madam Hamparson, Resmi Efendi, Madam Kpeliyan, Bahtiyar Paann kz Feride ve Bahtiyar Paann hizmetkarlar Beyolundaki bu balolara gizlice katlrlar. Ayrca gazetelerde, balolarda yaanan ilgin olaylar da haber olarak anlatlmaktadr.
Bahtiyar Paa dairesinde gidilmeye karar verilen balo Rum milletinin fukaras ianesine olarak vermekte olduklar bir balo idi ki tezyinat iin

102

fevka'l-had itina icra edilmi olduu gibi ahz ve kabul hemen mecburi gibi bir surette olarak her tarafa giinderdikleri biletler gerek yz ak gerek yz kapal pek ok kadn ve erkeklerin o baloda itima edeceklerini temin etmeye vc btn gazeteler bu balonun o zamana kadar Beyolunca emsali grlmemi derecelerde parlak olacana dair bentler yazmakta idi.97

Ahmet Midhat Efendinin Vah romannn kahraman Behet Bey de gazete okumaya dkn birisidir. Avrupadan yeni gelmi gazeteleri okumak ve grmek maksadyla Tophanede, Bostanbanda bulunan postaneye veya Galata - Beyolu taraflarnda Almanlarn altrdklar Fugel Birahanesine gider. Fugel Birahanesi her trl gazetenin bulunduu bir meyhanedir. Yabanc lisan bilmeyen Osmanllar iin Avrupadan gelmi resimli gazeteler de dikkati ekmektedir. nsanlar burada elenirken gazete de okumaktadr.
Despino'nun son mlakat vukuundan hemen bir hafta sonra bir aramba gn Behet Bey yeni gelmi olan resimli gazetelerigrmek iin birahaneye girdii zaman Necati Efendiyi grd ki nnde bir kme tekil etmi olan avdar ekmei dilimlerini birer birer yakalayarak el kadar gravyera peyniri dilimleriyle la-yenkat' azna gtrr ve enelerini artmacasna bir srat ile ineyip yerdi.98

Ahmet Midhat Efendinin Esrr- Cinyt roman ise ; reke Ta cinayetinin aydnlanmas iin bir gazeteci ve mstantik memurunun yapt aratrmalar sonucu , olayn daha geni apl olduunu renmeleri ve bunlar gazetede haber olarak halka duyurmalar konusunu iler. Bu romanda Halil Suri ile Hediye Hanmn entrikalar, Beyolu Mutasarrf Mecdeddin Paann onlarla ibirlii yapmas Hezrfen Mustafann gazeteye yazd mektuplarla anlalr ve olaylar anlatan bu mektuplar halka duyurulur. Mustafa, mektuplarnda kendisinin de olaylarla nasl balant iinde olduunu, nasl kullanldn anlatr. Olaylarn mahkemeye intikali neticesinde yine halkn merakla bekledii mahkeme gn ve karar gazetede halka ba sayfa haberi olarak duyurulur. Bu romanda da grld zere gazete nemli olaylarn halka duyurulmasnda bir ara olarak karmza kmakta ve halk bu olaylar gazeteden renerek merakla takib etmektedir.

97 98

Ahmet Midhat Efendi, Karnaval, Ankara, 2000, s.188. Ahmet Midhat Efendi, Vah, Ankara, 2000, s.77-78.

103

Osman Sabri ile Hafiye Necmi arasnda bu szlerin teati olunduklar gnn ferdas ... gazetesinde mufassal bir bent nerolunduu gibi, ondan sonra dahi baz fkralar der edilmitir ki hikayemizden ksm- saninin ibu altnc babn tekil etmesi iin ber-vech-i ati aynen naklolundu: "Beyolundaki intihar" "Halil Suri isminde bir tellaln Beyolu'nda Mahallesi'nde kain hanesinde kendi kendisini salb ile intihar eyledii hakknda kar gazetelerinin yazdklar fkray bundan mukaddem gazetemize tercme ve der eylemi olduumuz gibi, muahharen Halil Sud'nin kendi kendisini salb ve intihar etmeyip belki hariten odasna giren dmanlar tarafndan bir suikasta urad hakkndaki haber-i sahhi dahi nakl etmitik.99

Mahedat romannn kahraman olan yazar Ahmet Midhat Efendi, ayn zamanda bir gazetecidir. Bir gn Beyoluna Siranu Hanm grmeye gider ve uak ile ona haber gndererek Lksenburg Kahvesinde ondan gelecek haberi bekler. Burada eitli dillerden resimli gazeteler mevcuttur. Onlar kartrarak vakit geirir. Ayrca romann ilerleyen ksmlarnda Agavninin vapura binerken denize dp boulmas ile ilgili gazetelerin yanl haberleri dikkati ekmektedir. Ahmet Mithat Efendi, Galataya giderek bu gazetelerin konuyla ilgili haberlerini okur.
eyrek saat sonra geleceini haber aldmdan, o gnk gazetelerin bu faciay ne surette yazdklarn grmek iin Kpr stnde satlan gazetelerin kaffesinden birer nsha alarak ve Kpr'nn dehlizine dayanarak okumaa baladm. Malum a, o zamanlar demir kpr henz mevzu deildi. Eski kprnn paralar imdiki gibi birer iskele tekil etmiyorlard. Bunlarn zerinde barakalar, dkkanlar, kahveler, kraathaneler yoktu. Gazetelerin kaffesi vak'ay yanl yazmlar. Hatta bizim Tercman- Hakikat bile. Bazlar boulan yalnz bir kadn bulunduunu ve onun da bir kocakar olduunu rivayet edip, kimisi bu rivayete pek de fakir idini ilave etmi. Kadn'la beraber bir de Yahudi boulduu hibirisinde yok. Yanlz birisi, kadn kurtarmak iin atlayan gemicinin de boulduunu yazm. Ne tahkik. tiraf etmelidir ki matbuatmzn bu yoldaki tahkikat ekseriya yzde doksan dokuz buuknispetinde yanl kar.100

Ahmet Midhat Efendinin Hayret romannda Kaymakam Bey Beyoluna Lksemburg Oteline gider ve orada yemeini yedikten sonra odasnda okuyarak vakit geirir.
Yine bu andayd ki uak dahi o gnk gazeteleri getirip yatan yanndaki levazm- leyliye dolabnn zerine koydu. Koca Kaymakam erbb- istirahatin bu derecelere varan mkemmeliyetinden dolay gittike mahzuziyetini
99 100

gazete

Ahmet Midhat Efendi, Esrr- Cinyt, Ankara, 2000, s.68. Ahmet Midhat Efendi, Mahedat , Ankara , 2000, s.274.

104

artrarak yatana girip Franszca gazetelerini mtalaya balad. Erbabna malumdur ki ehrimizde baslan Fransz gazeteleri, Osmanl gazeteleri gibi sabahleyin erkenden kp dnk havadisleri vermeyip belki ktklar gnn havadisini veririler.101

3.6. GYM KUAM

Beyolu ncelikle giyim kuamdaki, yaaytaki farkllk ynyle dikkati ekmektedir. Burada Avrupadan gelen son moda giysiler, elbiseler, kadn aksesuarlar, peruklar, ayakkabdan takm elbiseye ,balo kyafetlerine varncaya kadar her ey alafranga yaaya ve modaya uygun tarzda satlmakta ve en pahal kyafetler, giysiler markal olarak Beyolunda bulunmaktadr. Gerek Osmanl ierisindeki ecnebi ve aznlklar , gerekse de Trkler kendilerini bu moday takib etmekten alkoyamamaktadr. Bu ssl psl kadn kyafetleri kimi genleri de zenti ile yanl yola sevketmektedir. Genler kendilerine gsterilen gzel, k , pahal kyafetlerin bysne kaplp ahlaki knt yaayacaklar bir ortama dmekte ve kendilerini kurtaramamaktadr. te Beyolu, Avrupa yaaynn bu yn ile de romanlarda karmza kmaktadr. zellikle elence yerlerindeki kadn sanatlarn ve tiyatro oyuncularnn kyafetleri dikkati ekmektedir. Yani Beyolu modann takib edildii giyim, ss meraknn olduu ve en lks , gsterili Avrupa kyafetlerinin sergilendii yer olarak karmza kmaktadr. Ahmet Midhat Efendinin Felatun Bey le Rakm Efendi romannda roman kahramanlarndan Felatun Bey ve kzkardei Mihriban Hanm, alafranga giyime merakl, sslerine dkn olacak ekilde yetitirilir.
Felatun Bey'in kyafetini sorarsanz tariften izhar- acz ederiz.u kadar diyelim ki, hani ya Beyolunda elbiseci ve terzi dkkanlarnda modalar gstermek iin mukavvalar zerinde birok resimler vardr ya? te bunlardan birka yz tanesi Felatun Bey'de mevcut olup elinde resim, endam aynasnn karsna geer ve kendini resme benzetinceye kadar mutlaka alrd. Binaenaleyh kendisini iki gn bir kyafette gren olmazd ki "Felatun Bey'in kyafeti udur" demek mmkn olsun.102

101 102

Ahmet Midhat Efendi, Hayret , Ankara, 2000, s.58. Ahmet Midhat Efendi, Felatun Bey le Rakm Efendi, Ankara, 2000,s.8.

105

Ahmet Midhat Efendinin Henz On Yedi Yanda romannn kahraman Kalyopi, ailesine destek olmak iin amarclk ii yapmaktadr; fakat kendilerini ziyarete gelen akrabalar Amalyann, Beyolunda diki dikip modistroluk yaparak daha ok para kazandn ve isterse kalyopinin de bu ii yapp daha ok para kazanabileceini sylemesi zerine Kalyopi de onunla Beyoluna gider ve modistroluk yapmaya balar. Kalyopi Beyoluna gittikten bir mddet sonra ise Amalya, Kalyopiye baz geceler mterilerle vakit geirmeyi teklif eder. Kalyopi istemedii halde para kazanmas gerektii dncesi ile raz edilir. Bu vakitten sonra giyim kuam iin bir sr para harcamaya balar ve giyim kuama para yetitiremez.
Bu fuhu peder ve validemden gizlemek tedbirini de dndkten sonra elde bulunan ve henz yars fuhumun ve yars masumiyet ve mazlumiyetimin cret ve mkafat olan akeyle bir fistan yapmay mzakere eyledik. Koyuca renkli lahorakiden bir fistan yapld ki on be mecidiyeye mal olduundan o dokuzun st taraf olmak zere alt mecidiye borca girdik. Fakat cascavlak bir vcuda yalnz bir fistan giymek kifayet edemez ya? Bir potin bir apka lazm. ylesi bylesi stmz bamz dzeltmek iin bizim dokuz mecidiyenin st tarafnda otuz be mecidiye daha borca girdik.103

Ahmet Midhat Efendinin Karnaval romannda Beyolunda dzenlenen balolar iin zel kyafetler, ssl, pahal ,gsterili elbiseler diktirildii veya Beyolu maazalarndan satn alnd dikkati eken bir noktadr. Bu balolara katlan herkes kyafetine dikkat eder. Bunun yan sra Beyolunda yaayan roman kahramanlarnn giyim kuamlar ve zerafetleri ile zaten dikkat ektii de belirtilen bir husustur. Madam Hamparson da gerek gzellii , gerekse alafranga giyimi ve zerafeti ile her yata erkein gnln elebilecek bir gzellie sahiptir.
Ya o nikaplarn maskara ehreleri? Kimisinde burun fil hortumu gibi uzanm, kimisinde ene sandal dmenlerinin yekesi gibi sivrilip km. Bazlarnda yle azlar var ki maazallah gerekten bir insanda yle bir az bulunup amas dahi tasavvur olunsa insann balina balna benzemesi lazm gelirdi. Maahaza ilerinde gzelleri de var. Kz ehreleri ve baz sakallIar , bykllar da var. Ancak kz ehreleri dediimiz nikaplar kadnlar koyar zannetmezsiniz ya? Onlar yzlerine hem nikap koymak hem de koymamak istediklerinden yalnz gzleriyle burunlarn setr edecek kadar bir siyah nikap takarlar. Yanaklarnn en byk ksm ile azlar, eneleri, gerdanlan yani
103

Ahmet Midhat Efendi, Henz On Yedi Yanda , Ankara, 2000, s.168.

106

anlyorsunuz ya? En gzel yerleri hep akta bulunur. Fakat gariptir ki insann yalnz ka ve gzleriyle burnunu setr etmesi, ehresini, tannmas pek g olacak kadar tayir edebilir.104

Ahmet Midhat Efendinin Esrr- Cinyt

adl romannda da

Hediye

Hanmn konanda cariye olduu sylenen Peri, Beyolunun lks maazalarndan giyinmekte, onun iin zel elbiseler diktirilmektedir. Peri de akln alan bu elbiselerin gzellii ile kendi ivesini birletirip Hediyenin oyunca olarak onun dedii gibi yapp erkeklerin akln elmeye alr.
O gn Periye yeni bir takm elbise yapmlar. Giyinmi yanma geldi. Elbisenin kendi endamna nasl yaktna dair beni bir bahse ekti. Bu misill mebahisde blbl gibi akyan Hezarfen Mustafann, yalnz Pek gzel, pek gzelden baka syleyecek sz bulamamasn beenir misiniz?105

Recaizade Mahmut Ekremin Araba Sevdas romannn kahraman Bihruz Bey, alafranga yaaya, klk kyafette lks giyime merakl ; markal ve gsterili giysilere oka para harcayan bir gentir. Srekli olarak Beyoluna gider, Avrupa modasnn sergilendii son moda kyafetleri takib eder ve bunlardan fazla fazla sipari eder.
Kaleme gitmedii gnlerse salarn kestirmek, terziye giysi smarlamak, kunduracya l vermek gibi hi eksik olmayan nedenlerle Beyolu'nda, tede beride vakit geirir, cumalar, pazarlar da sabahleyin hocalaryla yarmar saat ders almadan sonra evinden kar, akamlara kadar gezinti yerlerinde dolard. Vilayetlerde bulunduu zaman en byk zevki, srmal giysiler iinde, midilli ya da at zerinde, arkasnda ifte ifte uaklarla sokak sokak gezip dolamak olan bu beyin, stanbul'a geldikten sonra merak eye yneldi: Birincisi, araba kullanmak; ikincisi, alafranga beylerin hepsinden daha ssl gezmek; ncs de berberler, kunduraclar, terziler ve gazinolardaki garsonlarla Franszca konumakt.106

104 105 106

Ahmet Midhat Efendi, Karnaval, Ankara, 2000, s.168. Ahmet Midhat Efendi, Esrr- Cinyt, Ankara, 2000, s.134. Recaizade Mahmut Ekrem, Araba Sevdas, stanbul, 2004,s.34.

107

3.7. DN HAYAT
Beyolu dini etkinin ok fazla grlmedii bir yer olarak karmza kmaktadr. Burada kozmopolit yap gerei deiik dinlere mensub kiiler her milletten insan bulunduu iin yaamaktadr. Bu yzden Beyolunda slami

yaayn etkisi grlmemekte ve Avrupa kltrnden gelen zevk ve elenceye dknln etkisiyle dini ve ahlaki bir boluk gze arpmaktadr. Beyolunda yaayan ecnebi ve aznlklarn mensub olduklar dinlere bal olarak ; evlilik adetleri, lm adetleri buralarda grlen dini eitim romanlarda konu olarak karmza kmaktadr. Ahmet Midhat Efendinin Henz On Yedi Yanda romannn

kahramanlarndan Kalyopi, fakir

bir Hristiyan ailesinin kzdr. Ve babasnn

altrd meyhanede Ymni Bey adnda bir mslman sever, Kalyopinin de dinini deitirmesiyle bir ekilde evlenirler. Fakat evredeki insanlar ve akrabalar bir Hrstiyann din deitirerek bir mslman ile izdivacn doru bulmayp boanmalar iin onlara bask yaparlar. Kalyopiye boanmad takdirde kocasn ldreceklerini ve boanrsa da ona hem koca bulup hem de para vereceklerini sylerler. Kalyopi kocasn ok sevdii halde onun zarar grmemesi iin mahkemede kocasndan ayrlmak istediini syler ve dinlerinin farkl olmas sebebiyle ayrlmak zorunda kalrlar. Yine bu romanda kahramanlardan slam inanca sahip Hulusi Efendiye gre Hrstiyanlkta fuha sebep olan iki adet vardr. Bunlardan birisi drahoma adetidir. Yani Hristiyan bir gen kzn evlenebilmesi iin kocasn satn alma adetidir, paras olmayan kz ise evlenemedii iin gayri meru yollardan bu duygularn tatmine alrm. Hristiyanlkta fuha sebep ikinci durum ise beslemelik kzlarm. Roman kahramanlarndan Kalyopi, Ahmet Efendinin yardmlar sayesinde randevuhaneden kurtulur ve inanc gerei tvbe eder, namuslu bir hayat yaamaya balar. Sonunda Kalyopi, Ahmet Efendinin bulduu ve kendisi ile ilgili her eyi bilen bir Rum delikanls ile dinleri gerei drahoma adetini de gerekletirerek Beyolunda kilisede evlenirler.

108

-Muradm u ki slamda hamdolsun bu habaset ekall-i klletle azdr. Hatta ahal1-i mslime nezdinde mevcut olan fuhun balca mebnas, melan-i nisvann o yolda zevk aramalarndan ibaret olup bu habaseti, bir kesp ve kar ittihaz edenler ise her biri bir memleketten srlm olan drt be erzel karilardan ibaret olup onlar dahi mezarlk aralarnda urada burada icra-y mel'anet ederler. Hristiyanlarda ise fuhun meydan almasna asl sebep kzlarn kocaya verilmesi hususunda muhta grldkleri drahoma maddesidir. Bir kz kocasn adeta satn almaldr. Paras yoksa koca bulamaz. Baya hali vakti yerinde olan bir Hristiyann kz oldu mu? Herif batt gitti. Nasta fukara her zaman aniyadan daha oktur. te drahomas olmayan kzlar bilmecburiye gayr meru yollarda taharr-i huzuzata mecbur olurlar. Eer patrikler u drahoma adetini feshedecek olsalar hakikaten bu kerahati azaltmaya byk bir hizmet etmi olurlard. Bir de u Hristiyan hanelerinde beslemelik eder kzlar yok mu? te onlar dahi kaffeten ve kamilen kerhanelere namzet demektirler. Bir fakir kz bir haneye besleme gider. Orada birka gen bulunur. Kz bunlarla mercimei frna verir. Derken i duyulur. Kz kovulur. Bir kere ismi fenaya knca baka familyalar bareyi kabul etmezler. Anas babasysa fakir! Halbuki kz gzel gzel rubalar ssleri filanlar grmtr.107

Ahmet Midhat Efendinin Karnaval adl romannda Madam Hamparsonun Msy Hamparsona ihaneti neticesinde evlilikleri bozulur ve Ermeni Katoliklerinden olan Hamparsonlar Katolik mezhebine gre boanrlar. Buna gre nikahl eler ayrlmak isteseler de, evlerini ayrp ayrlsalar da o kadn hala o adamn kars saylr. Hatta kadn ayr yaad kocasnn dnda bir adamdan ocuk beklese o ocuk veled-i zina saylmayp ayr yaad kocasnn nfusuna yazlrm. Hamparson Aa, karsndan intikam almak iin yeni bir kadnla evlenmek ister ; fakat Katolik mezhebince bu pek kolay olmaz. Hamparson Aa da servetini kullanarak kiliseden onay alr ve evlenir. Fakat evlendii kadn da kendisini bir baka adamla aldatnca, Hamporson Aa kalp krizi geirip lr. Ayr yaamalarna ramen Katolik mezhebine gre boanmadklar iin, Madam Hamparsonun Msy Hamparsondan miras alma hakk vardr. Resmi Efendi, Hamparson Aann lmnden sonra Madam Hamparsonun miras hakkn aramak iin ; ondan ve Katolik Kilisesinden ald vekalet ile Babaliye mracaat eder. Ayrca bu romanda Hamparsonlarn konanda hizmetilik yapan Hristiyan Mariyanko da sevgilisi Nikolaki ile Taksimde kilisede buluur , Mariyanko sevgilisi ile evlenebilmek iin drahoma biriktirir.

107

Ahmet Midhat Efendi, Henz On Yedi Yanda , Ankara, 2000, s.122.

109

Bizim taraflarda Hristiyan1n baz mezahibi ve hatta katoliklerin baz cemaatleri vardr ki zevc zevcesinin fuhunu eliyle tutarcasna ispat edebilir ise talk- klliye kadar varp o halde dier bir kadnla akd-i izdivac edebilir. Ancak ark katolikleri Roma ile irtibatn arttrdklar zamandan beri onlar meyannda dahi talakn her halde adem-i meriyyeti kuvvet bulmu ve her ne kadar talk- klli vaki olsa bile zev ve zevcenin yeniden teehhl1erine cevaz gsterilmekte bulunmutur. Lakin iin iinde bir byk servet ve smn bulununca kilisenin kanunlar dahi bakalaabilir. Msy Hamparson Arslangzyan'da mevcut olan servet ve smn ite kilise kavanni dahi bakalatrabilecek servet ve samanlardan olduu malumdur. Zevcesinin irtikp ettii hyanet zerine ise Arslangzyan olanca maln feda edip mutlaka yeni bir kadn ile akd-i izdivac ederek bu suretle hain zevcesinden intikam sevdasnda bulunmakla kilise heyetinden baz muteber papazlar her ne kadar hkm-i ncil'i muhafazatan nikah kymamakta srar eylediler ise de dier bazlar Hamparson Aann gen ve gzel bir kz hanesine alp beraberce yaamasna itiraz edemediler.108

Ahmet Midhat Efendinin Demir Bey Yahut nkif- Esrr adl romannda Demir Bey, olu Mustafay Franszca eitim almas iin Taksimde bulunan Lazarist tarikat ad verilen bir papazn yanna gnderir. Bu papaz Taksimde hem din , hem de ilm eitim veren bir yerdir. Ayrca bu tarikat Katoliklerin gidip geldii, ziyaret ettii bir yerdir. Ayrca bu romanda, roman kahramanlarndan Polini, Mslman bir kii olan Demir Beyin kz olduunu renince, Hristiyanlktan Mslmanla geer ve kendisiyle evlenmek isteyen Vikont Alphans Duran ismindeki gen de yeni ismi Fatma olan Poliniyle evlenebilmek iin slamiyeti seer.
Dudaklar bembeyaz kesildi. Yznde renk kalmad. Tyleri rperdi. Asab zangr zangr titremeye balad. Nihayet dedi ki: - Anladma kalrsa u anda aramzda mni-i izdivac olan ey yalnz benim Nasraniyetimden ibarettir. Halbuki ben fnn- tabiiyye ve hikemiyye ile tezyin-i fikr ve tenvir-i nazar eylemi bulunan Avrupa hkemsnn zamirlerinde cygir olmu bulunan vahdniyet-i ilhiyyeye oktan kanaat getirmiim. Bunu imdi dil ile ikrar ve kalb ile tasdik eyleyecek olursam ben dahi sizin gibi Mslman olacam Mustafa Kamerddinin verdii izahattan anlammdr. Nasl, o halde beni akd-i izdivac ile refakat-i ebediyyenize kabul eder misiniz?109

108 109

Ahmet Midhat Efendi, Karnaval, Ankara, 2000, s.262. Ahmet Midhat Efendi, Demir Bey Yahut nkif- Esrr, Ankara, 2002, s.316.

110

Ahmet Midhat Efendinin Mahedat adl romannda dinin etkisi eitli ekillerde karmza kar. Bunlardan birisi Agavninin babas talyan milletinden Antuvan Kolariya ile ilgilidir. Antuvan Kolariya, Ermeni Katolii milletinden Novert adnda bir kadn ok sever ve kadn ona drahoma vermedii halde Kolariya onunla evlenir. Fakat kadnn ahlaki knt iinde olduunu anlayan Kolariya ondan ayrlsa da Katolik mezhebinde olduu iin boanamaz. Kolariyo, Novarttan ayrlp Meryem adnda bir kadnla gizlice nikahlanr ve ondan bir kz olur. Kolariyann lm zerine kalan vasiyete gre talyan Kanlaryas onlara ayrlan miras korur. Kolariya kznn rahibe okulunda eitim grmesini ister. Bunun zerine Meryem kzlarn rahibe okuluna verir ve Agavni 16 yana kadar rahibe okulunda yetiir. Yine bu romanda drahoma adeti karmza kyor. Siranu, Karnik ile evlenmek iin drahomasn biriktirir, Karnike verir. Siranu kilise de Karniki bekler ; fakat Karnik Siranuun drahomasn da alarak kaar. Bu romanda Beyolunda yaayan aznlk ve ecnebilerin ocuklarn kilisede vaftiz ettiklerini , baz ailelerin de ocuklarn kilise kaps nne braktklarn gryoruz. Siranuun ocukluu da byle gemi. Tunuslu olan babasnn lm zerine kendilerine brakt miras iin Ermeni Patrikhanesindeki patrikin vasi olduunu ve Siranu 21 yana gelinceye kadar onu denetlediini gryoruz. Babasnn bir Mslman olduunu renen Siranu hem babasnn din ile ilgili vasiyetini yerine getirmek iin , hem sevdii adam olan Refet ile evlenmek hem de asl olarak kendi iinden geldii iin dinini deitirir ve slam seer, mslman olur. Yine bu romanda Katoliklerin lm merasimi de dikkati eken bir husustur. Agavninin cenaze ileri Fransz Katolik rahiplerinden Aya Buj adnda bir rahip tarafndan gerekletirilir. Rahip cesedi ien Agavniyi libas etmek iin yeni elbise yaptrr ve onu Santa Marya Kilisesine naklettirir.

111

- Bu meselede pederinizin muhabbeti, hatr , vasiyeti sizi ne dereceye kadar mecbur ediyor? Yani anlamak istiyorum ki ihtida hususunda pederinizin ve vasiyetnamesi size nasl vasl oluncaya kadar, sizde bir hatra var myd, yok muydu? - stanbuldaki hanmefendinin beni oluna tezvi edecei haberinin sizin tarafnzdan teblii dakikasna kadar hi bende byle bir hatra yoktu. Yalnz u kk yamda en byk ihtiltm Mslmanlarla olarak en mstahsen grdm byklkleri de onlarda bulduum iin gnlmde byk bir meyil peyda olmutu. - Neye? Mslmanla m yoksa Mslmanlara m? - En dorusu Mslmanlara. - Ey. O izdiva haberi geldii dakikada? - O zaman der-hatr eyledim ki bil-farz byle bir ey olacak olsa ihtida lzm gelecek. - O lzuma itb iin kalbinizde bir de tasvip ve meyil hsl oldu muydu? - Zevcim Refet olabilmesi ihtimaline gre evet.110

3.8. ETM
Beyolunda grlen Avrupa yaam ekli ierisinde lisans eitimi alma, Galatasaray Lisesinde okuma gibi hususlar karmza kmaktadr. Ahmet Midhat Efendinin Yeryznde Bir Melek adl romannn kahraman efik Bey, Fransz lisann iyice renip tp ilimlerine aina olabilmek iin Beyolunda bir doktorun hanesinde kalr.
Hayfa ki birka zaman sonra biare ocuklarn u medr- tesliyeti dahi elden gitmitir.Zira Hac Hafz Mehmet Singapuri vefat esnasnda, Mehmet Hulusi Efendiye efik'in behemehal bir tabip olarak yetitirilmesi ve mutlaka Avrupa'da ikmal-i tahsil ettirilmesini ve metruktnn bu yolda sarfn vasiyet eylemi ve metrukt eeri iki yz mahmudiye ancak hasl edebi1mise de Mehmet Hulusi Efendi, Singapuri gibi bir dostunun olundan dahi para esirgemeyeceini vicdan nne getirip u kadar ki ocuu Avrupa'ya btn btn acemi olarak gndermernek iin Beyolunda o zamann en mehur etibbasndan Msy *** nezdine akirt vermitir. Zaten efik'in on be yan tecavz etmesi dahi kendisinin artk harem dairesinden kmasn icap eylediinden bu halde masraf Mehmet Hulusi Efendi tarafndan verilmek ve geceli gndzl doktorun hanesinde gerek Fransz lisann ve gerek ulm- tbbiyyeyi tahsille megul olmak zere efik Beyoluna naklolunmutur ki doduklar gnden beri birbirinden ayrlmam olan efik'le Raziye iin u mufarakat kadar tesir gstermitir.111

110 111

Ahmet Midhat Efendi, Mahedat , Ankara , 2000, s.364. Ahmet Midhat Efendi, Yeryznde Bir Melek, Ankara, 2000, s.37-38.

112

Ahmet Midhat Efendinin Acayib-i Alem adl roman kahramanlarndan Hicabi Efendi, Alman ktphanelerinden faydalanabilmek iin Beyolunda Viyanal bir doktordan Alman lisann renmeye balar.
-imizde Fransz lisann bilenlerimiz pek oktur. Alman lisan ise ol kadar mnteir deildir. Haydi ben dahi u lisan renip hi olmazsa bununla beyne'l-akran bir temeyyz edeyim. Vaka Hicabi Efendi artk tahsil zamann geirmi ve ya otuza yaklam ise de bu misill erbab- gayret iin hibir vehile zaman- tahsil gzeran eylemi saylamayacandan Viyanal bir tabibi kendisine muallim tayin ederek Alman lisann tahsile balad. Bir lisan kolayca renmek iin art- a'zam o lisan ehlinin iinde yuvarlanmak olduu cihetle Hicabi Bey dahi artk Galata ve Beyo1u'nun birahanelerine devama balad. Ehl-i iretten deil idiyse de gaz limonatasndan balad rabeti yava yava bira derecesine kadar vard.112

Ahmet Midhat Efendinin Bahtiyarlk romannn kahraman Senai, babas tarafndan ehirli, Avrupal gibi yetitirilmek istendii iin stanbula Beyoluna okumaya gnderilir ve Galatasaray Lisesinde okumaya balar.
Bir gn Semih Efendi birka ahbabyla ahvl-i leme dair bahsediyordu. Memuriyet ve sanat ve kesp ve ticaret hakknda imdiye kadar bize malm olmu bulunan efkrn dostlarna anlatyordu. lerinden birisi A sultanm! Olunuzu sanatkr veyahut tacir edecekseniz yle pek de zengin bulunmadnz halde senevi be kuru masrafa tahamml ederek Galatasaraya yazdracanza bir sanata rak verseniz kavliniz ile fiiliniz daha mtenasip dmez miydi? deyince koca hakim gayet latif bir bir tebessm eyledi.113

Ahmet Midhat Efendinin Mahedat adl romannda annesi babas olmayan, reit olmam ocuklarn eitilmek maksadyla verildii Madam C nin pansiyonu dikkati eker. Agavni de Siranu da burada yetiir. Burada kzlar iin her trl eitim vardr.
Bizim Siranu on n bitirip on drdnc yana girdikte hakk- vesiti haiz olan Ermeni Patrikhanesinin delletiyle, yalnz Fransz lisan ve edebiyatnda tekemml iin Madam Cnin pansiyonuna da ithal olmutur. Evvelce dahi haber verdiimiz vechile Matmazel Agavninin o mektepten kmak zere bulunduu esnada , Siranu dahi mektebe girmitir.114
112 113 114

Ahmet Midhat Efendi, Acyib-i lem , Ankara, 2000, s.24. Ahmet Midhat Efendi, Bahtiyarlk, Ankara , 2000, s.9. Ahmet Midhat Efendi, Mahedat , Ankara , 2000, s.207.

113

4. MEKANLAR VE NSANLAR 4.1. NSANLAR

Beyolu kozmopolit yapya sahip bir semttir. Bu sebepten stanbulun bu semtinde her milletten insan bulunmaktadr. 1477 ylnda yaplan bir nfus saymna gre Galatadaki nfusun hane olarak etnik ve dinsel dalm u ekildedir. Mslmanlar 535 hane ile %35.2 , Rumlar (Ortodokslar) 592 hane ile %38.9 , Avrupallar (Katolikler) 332 hane ile %21.8 , Ermeniler (Gregoryenler) 62 hane ile %4.1 olmak zere toplam 1521 hane mevcettur.115 Biz de bu blmde Beyolunda yaayan, herhangi bir sebepten Beyoluna giden eitli milletlerden insanlar inceleyeceiz. Onlarn hangi sebepten Beyoluna gittikleri, Beyolunda ne ile megul olduklar, milliyetleri zerinde duracaz. Bylece incelediimiz Tanzimat dnemi romanlar ierisinde o dnemde Beyolunda yaam veya vakit geirmi kiilerin ne kadar alafranga, ne kadar Trk kltrne ait yaam tarzlar olduunu tespit etmeye alacaz. Bu yzden bu blm yan balk altnda incelemeyi uygun grdk.

4.1.1. TRKLER
Bu balk altnda Beyoluna giden veya Beyolunda yaayan Trkleri ve onlarn Beyolu hayatndan nasl ve ne kadar etkilendiini inceleyeceiz. FELATUN BEY (FELATUN BEY LE RAKIM EFEND) Mustafa Meraki Efendinin oludur. Ve alafranga yaaya gre

yetitirilmitir. Bu yzden haftann bir iki gn alt kalem dairesinde vakit geirir. Bunun dnda dier gnlerde lks giyinmek, gezmek, elenmek iin Beyoluna, elence yerlerine gider. Babasndan kalan serveti srf alafranga yaamak hevesi sebebiyle tutulduu bir tiyatro aktristine yedirerek sonunda kendisi parasz kalr. Alafrangaya dair her trl oyunu, dans, yaanty hayatna sokmutur. Ve
115

zdemir Arkan, Beyolu Ksa Gemii Argosu, satnbul, 1998, s.171.

114

lisannda dahi alafranga merak n plana kar, bu yzden Franszcay anadili gibi benimsemitir. RAKIM EFEND (FELATUN BEY LE RAKIM EFEND ) Beyolunda oturmad halde kimi zaman gezmek ; ama ou zamanda i sebebiyle Beyoluna gider. Buna ramen kendisinde alafrangalk merak yada zentisi grlmeyip, kendi kltrne bal bir hayat tarzn benimsemitir. Onun hayatnda almak nemlidir. Alafranga yaay bilmesine ramen bunu hayatna almak istemez. Fakat romanda grld zere kendisinin de Josefino ile zel bir dostluu vardr. MUSTAFA MERAK EFEND (FELATUN BEY LE RAKIM EFEND) Beyolunda Tophane civarnda oturur. ki ocuunu da alafranga yetitirmeye zen gstermitir. Alafrangala merakndan dolay kendisine Meraki ad verilmitir. Alafrangalk zentisi sadece klk kyafet ve ekilde deil, evinin dekorasyonunda dahi n plana kmtr. Alafranga yaama merak sebebiyle skdardaki evini satp Beyoluna tanr. Yeni kan moday takip edip evinde ve ocuklarnda modaya uygunlua nem verir. MHRBAN HANIM ( FELATUN BEY LE RAKIM EFEND ) Mustafa Meraki Efendinin alafranga merak ile yetitirdii kz, elinden bir i gelmedii gibi klk kyafette de alafrangala dkndr. Alafranga yaaya gre yetitirildii iin hoppa, en bir tabiat vardr. Zenginlie ve lkse dkn olduu iin kendisine alafranga hayat sunamayan biriyle evlenmek istemez. CVELEK MUSTAFA ( HSEYN FELLAH ) Bu kahraman Galatada bir meyhanede kan kavgada yaralanp Kanlbura kaar. Buraya kadar takip edilip Kanlburta da dvlr, ldrld zannedilerek braklr. Kendisini bulan bir anne kzn yardm ile evine kadar gtrlr ve bir sre sonra iyileir. Galatann mert delikanllarndan biridir.

115

EHLEVEND ( HSEYN FELLAH ) Cesur, akll, fedakar bir kzdr. Annesi ile birlikte Kanlbura gidip intihar etmeyi dndkleri bir vakit Civelek Mustafaya yardm ederler. Bir mddet annesi ile Tophane yaknlarndaki bir caminin nnde dilenirler. Esirci Laz Mehmet Ali tarafndan esir olarak Msra satlr ve orada gelien olaylarn kahraman olur. HASNA HANIM ( HSEYN FELLAH ) ehlevendin annesidir. Kendisine oynanan bir oyun ile kocasndan ayrlmak zorunda kalr. Ve btn varln kaybeder. Bir mddet kzyla sokaklarda yaar. En sonunda kznn Msra gelin gittiini zannederek roman boyunca kzyla alakal haber almaya alr. LAZ MEHMED AL ( HSEYN FELLAH ) Esir ticareti ile urar. Hasna Hanm ve ehlevend yardma muhta olduklar vakit; nce onlara yardm eder , sonra ehlevende kendisini esir olarak satmay, karlnda da annesine yardm edeceini, kendisinin rahat olacan syler. Kendisi Kasmpaada oturur. HALATI MER ( HSEYN FELLAH ) Galatada krek mahkumudur. Kendisini Hasna Hanm ve ehlevendin koruyucusu gibi dnmektedir. Onlara oynanan bir oyuna kzd iin yapt bir kavgada intikam almak istedii Hurid Beyi yaralar ve kree mahkum edilir. HURD BEY ( HSEYN FELLAH ) Galatada yaamaktadr. Hasna Hanma oynad oyunla onun mal ve mlknn bir ksmn elinden alr. Galatadaki konanda zevk ve sefa ierisinde yaarken merin kendisini yaralamasyla eski saln kaybeder ve konaktaki hizmetkarlarn oyunca gibi olur.

116

EFK ( YERYZNDE BR MELEK) Raziyeye aktr. Yurtdna gitmi, tp eitimi alm, Beyolunda Vidin Balyosu ile dost olmu ve eitli milletlere ait dostlar edinmitir. Kendisini gnyzne kartarak Raziyeyle evlenmitir. ekonomik adan gelitirmi, roman boyunca Raziye ile ilgili planlar yapp, Raziyeye oynanan oyunlar Beyolunda yaamasna ramen zevk ve sefaya, elenceye dknl yoktur. RAZYE ( YERYZNDE BR MELEK ) efiki sever. efiki kskananlar tarafndan kendisine kt planlar kurulup ad dile drlmtr. Fakat kendisi yaay ynyle ahlakn bozmamtr. Sonunda masum olduu anlalr ve efike kavuur. CEVRYE ( YERYZNDE BR MELEK ) smail Beyin evlenmek istedii dostudur. Raziyeye sima olarak ok benzemesi sebebiyle Aksarayl Arife tarafndan para ve mcevherlerle kandrlp Raziye takma ad ile kt iler yapar. Bylece Raziyenin adn ktye karr. efikin olay fark etmesi ile yaptna piman olur,yapt kt iler sebebiyle aslnda ok sevdii smail Beyle de evlenemez. SMAL BEY ( YERYZNDE BR MELEK ) efikin Beyolunda birlikte yiyip itii dostudur. Raziye ile ilgili gereklerin ortaya karlmasnda efike yardm eder. Fakat sevdii kadn olan Cevriyenin kt iler yaptn renince ok zlr. Arzuhalcilik iiyle meguldur. AKSARAYLI ARFE ( YERYZNDE BR MELEK ) Aksarayda yaar. Gzellii ile erkeklerin akln bandan almaya merakldr. Erkeklere kar iinde duyduu bir fke vardr, onlarn paralarn yer ; fakat bir mddet sonra kendisi de ak olduu bir erkein elinden sknt ekmeye balar. efikin kendisine ilgi gstermemesi zerine deliye dner ve efikin ok sevdii Raziyeden intikam almak ister. Fakat btn oyunu anlalr, sonunda Beyoluna

117

efik ile Raziyenin dnne gider ve dayanamayp intihar eder. AHMET EFEND ( HENZ ON YED YAINDA ) Arkada ile elenmek iin Beyoluna gittikleri bir akam geri dn iin sorun yaaynca bir randevuhanede kalrlar. Ve randevuhanede tand on yedi yandaki Kalyopi adl gen kz bir karde gibi grp onun hikayesini renmek ister, bunun iin deiik zamanlarda Beyoluna, irendii halde randevuhaneye gider, hi elenmeksizin Kalyopi ile sohbet eder, kzn hikayesini dinler, ona yardm etmeye alr. Alafrangala dair bir merak yoktur , kendi kltr ve inancna baldr. HULUS EFEND ( HENZ ON YED YAINDA ) Ahmet Efendinin arkadadr. Birlikte Beyoluna tiyatroya elenmeye giderler. Beyolunda bir randevuhanede kalrlar. Hulusi Efendi , Ahmet Efendiye gre zevke , sefaya dkn bir kiidir. Ahmet Efendi ile randevuhaneye geldii vakit elenceyi brakmaz. RAHM BEY ( HENZ ON YED YAINDA ) Kalyopinin ocukluk arkadadr. Ahmet ve Hulusi Efendi ile birlikte Beyoluna Kalyopinin evine giderler ve sonra bir lokantaya gidip yemek yerler. Romanda kendisine ok yer verilmez. SUPH EFEND ( ACAYB- LEM ) Dnyay gezmek ister. Bu yzden bitkilerle ve bceklerle alakal iki koleksiyonunu Beyolunda Msrlya satar. HCAB EFEND ( ACAYB- LEM ) Suphi Efendinin arkadadr ve onunla birlikte dnya gezisine kmay ister. bir ngilize satar. Gezi iin yeterli paray temin edebilmek iin ayn zamanda ktphanesini de Beyolunda Clup Commercialde bir

118

Alman Ktphanelerinde aratrma yapmak iin Alman lisann renmek ister. Bunun iin de Beyolunda Almanlarn gittikleri elence yerlerine devam eder. ZEKY BEY ( KARNAVAL ) Karnaval adl romanda elenceyi, apknl seven havai bir gentir. yi bir eitim almtr , nianl olduu halde dostu ile Beyolunda balolarda , elencelerde gezmektedir. Kendisine yz vermeyen Madam Hamparsondan intikam almak iin onunla alakal gizli durumlar kocasna ihbar eder. RESM EFEND ( KARNAVAL ) Btn kadnlarn holanabilecei yapda drst, kur yapmayan, akszl, bilgili, eitimli, alkan bir kiidir. Beyoluna Hamparson Aann konana yemee, sohbete gider. Fakat zamanla Madam Hamparson ile aralarnda gizli bir ak balar. Gizlice Beyolundaki balolara giderler. Olaylarn aa kmasnn ardndan Madam Hamparson ile aralarndaki mnasebet son bulur ve birbirlerini karde nazaryla grrler. Resmi Efendi ahlak ve davranlar ile herkesin takdirini kazanan bir insandr. NZAM ( KARNAVAL ) Beyolunun kabadaylarndandr. Benli Helena adnda bir dostu vardr. Beyolunda vakit geirirler. Fakat Helenann Zekyi ile birlikte olmaya balamas zerine bir gn kzp Beyolundaki evlerini atee verir ve hapse der. BEHET BEY (VAH) Mekteb-i Sultanide okumutur. Franszcas vardr. Beyoluna zaman zaman elenmek iin gider, bir eyler ier; fakat akamclk yapmaz. Kadnlarla ilgilenmeyi bir alafrangalk olarak grr ve bunu sever. Ama ak olmay aptallk olarak grr. Ferdane Hanmn kendisine ilgi gstermemesi zerine lgna dnp ona oyun oynar. Beyolunda bir dkkandan rendii fotorafya sanat ile gizlice ele geirdii Ferdane Hanmn bir fotorafnn kopyasn yapar ok deiik

119

pozlarda resimlerde yapar ve onun adn ktye karr. NECAT BEY (VAH) Beyoluna arkada Behet ile yeni olaylar konumak iin gider. Fakat iki alemleri ile ilgisi yoktur. Drst , gvenilir bir insandr. Kadnlar etkilemeye almak gibi bir derdi yoktur. Ferdane Hanmla mektuplarlar. Aralarnda iyi bir dostluk vardr. FERDANE HANIM (VAH) stanbulun Anadolu yakasnda oturduu halde dini eitim alp kocasna kar daha sabrl olmak ve ders almak iin Fndklya Hoca Kutbettin Efendiye gider. Bunun dnda Beyolu ile bir balants yoktur. OSMAN SABR EFEND ( ESRR-I CNYT ) Beyolu Merkez Mstantiki grevindedir. Beyolu ve civarnda meydana gelen cinayet ve ilenen sularla ilgili aratrmalar yapar. Dikkatli, akll ve titiz bir insandr. lenen sularla ilgili salam aratrma yapar. Romanda ilenen bir cinayetin zlmesinde byk emek sahibidir. Salam karakterli ,iini iyi yapan, torpille, rvetle ii olmayan bir devlet adamdr. Romanda bir sre hapse girse de sonunda susuz olduu ve iddialarnda hakl olduu anlalr. MECDEDDN PAA ( ESRR-I CNYT ) Beyolu Mutasarrfl grevindeki bir devlet adamdr. Grev yeri Galatasarayndadr. Hediye Hanma ak olduu iin onun rica ettii konularda kanunlar gzard ederek ona yardm eder. Bylece Hediye Hanmn iledii sularda ona ortaklk eder. Osman Sabri Efendinin olaylar gn yzne karabilmesinden rahatsz olduu iin eline geen bir frsat ile onu hapse attrr. Fakat sonunda yine olaylar aa kar ve Mecdeddin Paann olaylarda parma olduunun anlalmas zerine; Mecdeddin Paa bir gemi ile stanbuldan kaar.

120

HAFYE NECM ( ESRR-I CNYT ) Osman Sabri Efendinin i arkadadr. Birlikte reke Ta cinayeti zerine aratrma yaparlar. Hafiye Necmi bu aratrma gerei Bohac Ziynet Hanm klnda Hediye Hanmn konana girer ve olayla ilgili ipular arar. Grevine sadk, alkan bir devlet adam olmasna ramen Osman Sabrinin arkada olduu iin hapse der. Fakat sonunda susuz oluu anlalr. GAZETEC ( ESRR-I CNYT ) Cinayet ile ilgili aratrmalar yapar, Hezarfen Mustafann olaylarla ilgili mektuplarn gazetede yaynlar ve halka konu ile ilgili haberler verir. Dorulara yer veren , aratrmac bir gazetecidir. Osman Sabri Efendi ile srekli irtibat halindedir ve ibirlii yaparlar. Olaylarn aydnla karlmasnda pay byktr. Her eye ramen kanunlar dorultusunda grevine bal alan bir gazetecidir. Galatasarayna olayla ilgili aratrmalar yapmak iin gider. HEZARFEN MUSTAFA ( ESRR-I CNYT ) stanbulda olmad halde; Beyolunda Hediye Hanmn konanda geen olaylar mektuplarla anlatp, olaylarn aydnla kmasna yardm eder ve ayn zamanda Hediye Hanmdan da intikamn alr. Birok ilim sahibi , kendini yetitirmi birisi iken Hediye Hanma ak olduktan sonra hayatnda her eyin deitiini ve bir anda Kalpazan Mustafa olduunu, konaktaki tm entrikalar anlatr. Hezarfen Mustafa sahip olduu kalp para yapma becerisi ve marifeti sebebiyle Hediye Hanm tarafndan kullanlr, konakta bir darphane kurulur ve orada sahte para yapm ile urar. Daha sonra da Peri sebebiyle Halil Suri ile aralar aldndan konaktan ayrlr, yapt bir planla Halil Suriyi ldrr. HEDYE HANIM ( ESRR-I CNYT ) Beyolunda bir kona vardr. Gzellii ve ivesi ile erkekleri kendine hayran brakan, onlarn gnllerini alan, hilekar , sinsi, kurnaz bir kadndr. Btn

121

olaylarn odak noktas Hediye Hanmdr. Her trl kaaklk , soygun, sahtekerlk iinde parma vardr. nsanlar amacna ulamada bir ara olarak kullanr. Konanda gizli dolaplar dnmekte, her trl entrika evrilmektedir. Mecdeddin Paay da kendisine balayp onunla da ibirlii yapmtr. PER ( ESRR-I CNYT ) Hediye Hanmn cariyem dedii ; fakat evin kz gibi yetitirdii, reke Ta cinayetinde ldrlen eli knal mslman kzdr. Hezarfen Mustafann yetitirdii, terbiye ve ahlka dzgn, iyi eitim alm , Franszca dahi renmi bir kzdr. Fakat Hediye Hanm, Periyi de kendi oyunlarna alet edip onun ahlkn bozmutur. Hediye Hanm, Periye erkeklerle ilgili szde nasihatler vererek onun akln alm ve Mustafay brakp Halil Sri ile ilgilenmesine sebep olmutur. Peri, Mustafadan ayrlnca Halil Sr ile gezmelere gitmeye balar ve sonunda Bykadadaki piknikte ldrlr. KAHYA KADIN ( ESRR-I CNYT ) Hediye Hanmn konandaki hizmetkarlardandr. Polis gibi merakl, sorgulayc bir yaps vardr. Konaa gelen yabanclara seni buraya kim gnderdi? tarznda sorular sorar. Hediye Hanmn btn sularn bilir. NAZK KALFA ( ESRR-I CNYT ) Hediye Hanmn konandaki dier bir hizmetkardr. Hediye Hanmn hazinedar gibidir. Hediye Hanmn btn entrikalarn bilir. YZBAI CAFER ( ESRR-I CNYT ) Halil Srnin lm ile konakta sorgulama ve aratrma ilemini yrten memurlardandr. Romanda pek zerinde durulmamtr. ABDN AVU ( ESRR-I CNYT ) Halil Srnin lm ile ilgili konakta inceleme yapan dier memurdur.

122

RES BEY ( ESRR-I CNYT ) Galatasaraynda Osman Sabrinin ve Hediye Hanmn davalarn yrtp, onlar sorgulayan memurdur. HACI SADULLAH EFEND ( ESRR-I CNYT ) Yalk esnafndandr, esnaftan ve komulardan toplad elmaslar dn olarak Osman Sabri Efendiye vermitir. On be ,yirmi gn sonunda elmaslar geri almaya gider; fakat yapacak bir ey yoktur, elmaslar Hediye Hanmn konana gitmitir. Bu yzden istemeyerek de olsa Galatasarayna Mutasarrf Paaya gidip durumu anlatrlar. SADRAZAM ( ESRR-I CNYT ) Beyolunda grev yapan devlet adamdr. Kendisine gelen yazlara gerekli ilemi yapar. Esrr- Cinyt adl romanda ok fazla yer almaz. ZAPTYE MR ( ESRR-I CNYT ) Beyolundaki devlet adamlarndan biridir. Romanda ok fazla yer verilmez. BYKADA KAYMAKAMI ( HAYRET ) Hayret adl romandaki Kaymakam bir hrszlk olay sebebiyle Beyoluna gider. Olay zerinde alma yaptktan sonra Lksenburg Otelinde yemek yiyip, gazete okuyarak, rapor yazarak vakit geirir. SENA BEY ( BAHTYARLIK ) Bahtiyarlk adl romanda babasnn iyi bir eitim almas ve Avrupal gibi yaamas iin ehre okumaya gnderdii kahramandr. Senai Bey, stanbula okumaya gelmi, burada her trl alafranga yaaya zen gstermi ve babasndan kalan serveti alafranga yaam ad altnda zevk ve sefada kadnlarla yemitir. Osmanll beenmeyen, Avrupal domadna hayflanan bir yaps vardr. Avrupal olmak ne demektir tam kavrayamayp elenceye dknl Avrupallk 123

gibi grmektedir. Sonunda hsrana urar, btn servetini ve yalan syleyerek evlendii eini gereklerin anlalmas zerine kaybeder. SENANN ANNES ( BAHTYARLIK ) Cihangir tarafnda bir hanede otururlar. Valide hanm olunun evlenmesi iin elinden geleni yapar, bu konuda oluna sk sk nasihat verir. Oluna onun istedii gibi bir kz bulabileceini syler. Fakat Senai Bey annesinin istedii gibi bir kzla evlenmek istemez, o kendisi gibi Avrupal, modern bir e ister. Senai Bey babasndan gelen para ile istedii gibi yaayamad iin annesinin mcevherlerini bozdurarak istedii gibi yaamaya alr. ABDULCABBAR BEYEFEND ( BAHTYARLIK ) Senainin evlenmek istedii Nusret Hanmn babasdr. Abdulcabbar Bey ocuklarn alafranga kltre gre zel hocalarla yetitirir. Abdulcabbar Bey zaman zaman Beyoluna gittiinde kz Nusret Hanma iinde ne anlatldn bilmedii Franszca romanlar alr. FERDDE HANIM ( DEMR BEY YAHUT NKF-I ESRR ) Demir Beyin hanmdr. Kocas ile ilgili bilmedii ve merak ettii eyler vardr. Cihangirde bir konakta otururlar ve olaylar konak ierisinde geer. Roman boyunca ei ile ilgili merak ettii eyleri renir ve konak iinde ilerle vaktini geirir. emsizdeler familyasnn son yesidir. Ve ailesinden kendisine iyi bir servet kalmtr. MEHTAP ( DEMR BEY YAHUT NKF-I ESRR ) Demir Beyin konandaki Feride Hanmn ahiretlik diye yetitirdii iki cariyeden biridir. Yirmisini gemi ve uh-mizac bir yapya sahiptir. Keman, kanun dersi alr. Evin beyinin olu olan Mustafa Kamerddinden holanmaktadr.

124

FTAP ( DEMR BEY YAHUT NKF-I ESRR ) Konak ierisindeki dier cariyedir. Otuzu geik bir yatadr, dier cariyeye gre daha ar baldr. O da kanun ve keman dersi alr. O evin beyi Demir Beyi sevmektedir. Demir Bey hastaland vakit baucundan ayrlmaz. AHMET MDHAT EFEND ( MAHEDAT ) Mahedat adl romanda bir roman kahraman olarak karmza kan Ahmet Midhat Efendi, burada gazeteci ve yazar kimliini n plana karyor. Ahmet Midhat Efendi, iyi bir roman yazmak iin etraf gzlemledii srada grd ve tant hanmlarla onlarn Beyolundaki hana ait odalarnda onlarn hayat hikayelerini dinleyip onlarla sohbet eder. Zaman zaman da birlikte yemek yiyip elenceli vakit geirirler. Ahmet Mithat Efendi; babacan tavrl, akll , fikir danlan, gvenilir bir portre izmektedir. Franszcas da olan, eitimli, yazarlk vasf bulunan bir roman kahraman olarak karmza kar. REFET ( MAHEDAT ) Genlik dneminde babasndan kalan paray pulu zevk ve elence hayatnda harcam, parasn kaybettikten sonra baba dostu olan Seyyid Mehmet Numann yannda almaya balam ve burada alarak hayatn srdrmtr. Agavninin sevgilisidir. Romanda en nemli karakterlerden biridir. Beyoluna Agavninin yanna srekli olarak gidip gelir, Ahmet Midhat Efendi ile de dost olmutur. Agavninin lm ile onun en yakn arkada olan Siranu ile birbirlerine hissettiklerini sylemi ve sonunda evlenmilerdir. Genliindeki hovardal almaya baaladktan sonra brakm aln teri ile alp kazanmaya balamtr. AL OSMAN TOPUZ BEY ( MAHEDAT ) Siranu Hanmn babasdr. Romanda hikaye anlatm srasnda Siranuun bebeklii anlatlrken geer. Kz Siranua brakt bir mektup ve resim vardr. Romann sonunda bunlar Siranua verilir.

125

RASH BEY ( TAAFFF ) Belgrad asll Osmanl Trklerindendir. Parise gidip Fransz lisanna aina olmutur. Eitimli , akll, terbiyeli bir gentir. Birka kere Beyoluna gitmi, eski tandklarndan Madam Miryalin vastas ile kendisi gibi eitimli bir kzla evlenmitir. TOSUN BEY ( TAAFFF ) Orta dereceli bir eitimi olan, elenmeyi seven belirtilir. TALAT BEY ( TAAUK-I TALAT VE FTNAT) Talat Bey, Fitnata ak olur ve onunla grebilmek iin kadn klna girmeyi gze alr. Bu yzden de Beyoluna gidip bir peruku dkkanndan peruk alr. AL BEY ( NTBAH ) Avrupa yaam eklini benimsemi, klk kyafetinde moday takib eden Ali Bey; zaman zaman Beyoluna gezinti yerlerine gider. Romanda Beyoluna dair zel bir durum yoktur. BHRUZ BEY ( ARABA SEVDASI ) Her trl alafranga zentisi olan, klk kyafet ve her trl moda iin ok para harcayabilecek yapda, arabaya tutkunluu olan, eitimli, Franszcas olan, kalem dairesinde alan ; fakat her zaman iine gitmeyen, vaktinin ounu elence yerlerinde geiren bir gentir. Franszca kitaplar okumay sever. Beyoluna son moda giysilerin satld maazalara gider. Bazen de gezinti maksatl Beyoluna, Taksim Bahesine gider. Lkse olan dknl ona ailesinden kalan serveti kaybettirir. Gezinti yerlerinde araba kullanmak, Franszca konumak ve modaya uymak en byk tutkulardr. 126 bir gentir. Romanda ,

elenmeyi sevmesi sebebiyle Beyoluna gelen sanatsal aktiviteleri takip ettii

PERVE HANIM ( ARABA SEVDASI ) Romanda Bihruz Beyin ak olduu kadndr. Tophanenin Karaba Mahallesinde oturur. Kk yata babasn kaybetmi, 23 yanda da einden ayrlmtr. engi Hanmla tantktan sonra ahlk bozulmutur. Zaman zaman Beyolunda ve deiik gezinti yerlerinde vakit geirir. KEF BEY ( ARABA SEVDASI ) Romanda Bihruz Beyin kalem dairesinden arkadadr. Yalan sylemeyi ok sever ve ayak stnde dahi krk trl yalan syler. almak dnda o da, Beyolu ve sair gezinti yerlerinde kadnlarla megul olarak vakit geirir. HACI MER ( SERGZET ) Tophanede oturur ve Batumdan gelen gemide bulunan esirleri alp Tophaneye evine gtrr. Esir ticareti ile meguldr. MANSUR BEY ( TURFANDA MI YOKSA TURFA MI ) stanbula okumak iin gelmitir. Ahlkl ve terbiyeli bir gentir. Tp eitimi alr. Beyolunda bir otelde kalr. Beyolu elencelerine kar hibir merak yoktur. Amcasnn olu ile yapt gezintilerde kadnlara kar gsterilen davranlar ahlken beenmez. SMAL BEY ( TURFANDA MI YOKSA TURFA MI ) Mansur Beyin amcasnn oludur. Birlikte Beyolunda otelde yemek

yerler, gezintiye ktklar vakit smail Bey baka arabadaki kadnlara ka gz iareti yapar; bundan dolay da amcasnn olu Mansur Bey bu davranlar beenmez ve ahlki bulmaz.

4.1.2 AZINLIKLAR
Beyolunda yaayan Arnavut, erkez, Rum, Ermeni, Arap gibi deiik milletlerden insanlar aznlk olarak karmza kmaktadr. Bu durum romanlarda da 127

kendisini gsterir. Roman kahramanlar deiik milletlere mensup olup, deiik meslek gruplarnda ve yaaylarda karmza kmaktadr. Bu blmde Beyolunda yaayan aznlklar milliyet ve Beyolundaki yaaylar ynyle inceleyeceiz. ERKES ESRC ( FELATUN BEY LE RAKIM EFEND ) Rakm Efendinin Beyoluna karken Karaba Mahallesinde grd erkez esir, erkez bir ihtiyar tarafndan satlmaktadr. Rakm Efendi bu kza dayanamaz ve onu almak ister. erkezle anlap biraz pein ve bir d senet verir, kz satn alr. KALYOP ( HENZ ON YED YAINDA ) Beyolunda bir randevuhanede alr. On yedi yandadr, aslen Rumdur. Ailesinin ekonomik skntlar sebebiyle almaya balam, nasl olduunu anlayamadan randevuhaneye dmtr. Randevuhanede alt iin mutsuzdur. Randevuhaneye olan borcunu deyip kurtulmak ister. Roman boyunca kendi hikayesini Ahmet Efendiye anlatr. Ahmet Efendinin onu buradan kurtarmas ile tvbe eder ve bir daha o hayata geri dnmez. Ahmet Efendinin kendisine bulduu bir delikanl ile evlenir. AMALYA ( HENZ ON YED YAINDA ) Kalyopinin akrabalarndan Rum bir kadndr. Beyolunda modistroluk iiyle meguldr. Fakat kimi gecelerde de bu i dnda, erkeklerle birlikte vakit geirerek para kazanr. Kalyopiyi nce modistroluk yapmas iin yanna arr ; fakat modistroluk yaparak rahat geinmenin ok zor olduunu Kalyopiye anlatr ve Kalyopiye de modistroluk dndaki ii teklif eder. Kalyopiye yeni kyafetler alr ve para kazanp ailesine bakmas iin bu ii yapmas gerektiini syler. MARYANKO DUDU ( HENZ ON YED YAINDA ) Beyolunda bir randevuhane ileten Ermeni bir kadndr. Kzlar satan aile bireylerinden birine veya kzlarn sevgilisine, akrabasna bir miktar para verip kzlar

128

kendisine borlandrr ve borcu bitene kadar kzlar bu hanede altrr. Paral mterileri ve en ok i yapan kz sever. Kzlar daha ok almalar iin tevik eder. VASL ( HENZ ON YED YAINDA ) Maryanko Dudunun hanesinde alan koruma grevinde olan ve ayrca mterilerin iki isteklerini servis yapan kiidir. Rum veya Ermeni olduuna dair bir aklama yaplmamtr. AGAVN ( HENZ ON YED YAINDA ) Maryanko Dudunun hanesinde alan bir dier kadndr. Rum aslldr. Gzellii , ivesi, ark syleyip, oyun oynamas ile erkeklerin beenisini kazanr. Randevuhanede en ok mteri eken ve mterilerini memnun eden kadnlar biridir. Akll ve marifetlidir. Kalyopinin yakn arkadalarndandr. Hem ark syler , hem de mzik aleti alar ve ayrca raks da eder. Sesi gzel ve etkileyicidir. MARYOLA ( HENZ ON YED YAINDA ) Kalyopinin kzkardeidir. Kasmpaada oturduklar vakit ailesinin ekonomik durumundan dolay amarclk ii yapar. Bir sevgilisi vardr ; fakat evlenemezler. Kendisini rahatsz eden bakkal Ligorun saldrs sonucu lr. LGOR ( HENZ ON YED YAINDA ) Kasmpaada bir bakkal dkkan iletir. Rum ya da Ermeni olduu

konusunda bir ey belirtilmez. Maryolay sever ; fakat akna karlk bulamaz. Bu durumu fark eden Maryolann babas , gor ile grmeyi kesince ; gor fkeden Maryolaya saldrr, ya benim olacaksn ya da leceksin diyerek kz ldrr. NKOLDS ( HENZ ON YED YAINDA ) Kalyopi , babasnn meyhanesinde alt sralarda Nikolidis meyhanenin mterileri arasndadr. Kalyopiye Ymni Beyin onu sevdiine ve evlenmek

129

istediine dair haberler getirir. Kalyopi ile Ymni Bey arasnda arac grevinde olan Nikolidis, Kalyopinin Ymni Beyden istedii hediyeleri Ymni Beyden alarak Kalyopiye verir ve kendisi de arada bu durumdan istifade eder. Rum ya da Ermeni olduu konusunda bir ey belirtilmez. YORGAK ( HENZ ON YED YAINDA ) Kalyopi tvbe edip randevuhaneden ktktan sonra, Ahmet Efendinin bulduu bu Rum delikanls ile evlenir. Bu delikanl uak olarak alrken ald bu teklif zerine drahomay da alarak evlenmeyi kabul eder. PAPAZOLU ANDONAK ( DRDANE HANIM ) Galata Meyhanelerine taklan Rum asll bir yankesicidir. Meyhanede iki iip sohbet ederek, kumar oynayarak vakit geirir. Gzne kestirdii birileri olduunda parasn alar ve ehl-i keyf olarak yaar. Paras olmaynca da meyhanedeki dostlarndan bir eyler smarlamalarn ister. SOHBET AA ( DRDANE HANIM ) Galata Meyhanelerine arasra taklr. Sandalclk iiyle uraan bir erkestir. Beyolu alemlerinde elenmeyi zaman zaman kadnlarla vakit geirmeyi sever. Roman sonunda Tophane Camiine giderek ibadet eder ve eski yaantsndan vazgetiini, deitiini syler. AL BEY ( DRDANE HANIM ) Sandalc Sohbetin dostlarndan bir Acemdir. Babayiit, gl, mert bir delikanldr, vurduunu devirecek kadar kuvvetlidir. Zaman zaman Galata ve Beyoluna Sohbet aa ile giderler ; fakat Beyolu kadnlarn sevmez , ahlkl bir yapya sahiptir. Drdane Hanma ektii skntlarda hibir karlk beklemeden yardm eder. Sohbet Aa da onunla olan dostluundan sonra kendine eki dzen verir.

130

MADAM HAMPARSON ( KARNAVAL ) Ermeni Katoliklerindendir. Beyolunda konaklar vardr. Olduka gzel, neeli, elenceyi seven, bakml bir kadndr. Kocas ile aralarnda fazlaca ya fark vardr. Kendisine ok fazla ilgi gsteren, ak olan olmasna ramen ; o , sadece Resmi Efendi ile ilgilenir. Bir dostlukla balayan ak, Madam Hamparsonun gizlice balolara, karnavallara gidip, kocasna ihanet etmesiyle sonulanr. Kocasnn durumdan haberdar olup kendisini terk etmesiyle ok zlr ve yaptna piman olur, tvbe ederek rahibe okulundan eitim almay dnr. HAMPARSON AA ( KARNAVAL ) Ermeni Katoliklerindendir, kilise mtevellilii yapar. Gen yalarda zevk ve elence ile vakit geirmi, Avrupaya gitmi, gezmi ve ya ilerleyince de evlenmeyi dnmeye balamtr. Alafranga yaaya nem verir ; nk yle yetimi ve yaam bir insandr. Alafrangada kskanlk yoktur dncesi ile karsn kskanmaz , ona gvendiini syler; fakat zaman zaman kskanlk krizine tutulur. Kars ile ayr odalarda yatarlar , bunu da alafranga yaayn bir gerei olarak grrler. Sonunda karsnn kendisini aldattn anlayp onu ldresiye dver ve ondan ayrlr, bir bakasyla evlenir. O kadn da kendisini aldatnca dayanamayp kalp krizi geirir ve lr. MADAM KPELYAN ( KARNAVAL ) Ermeni Katoliklerindendir. Madam Hamparsonun akrabas ve en yakn dostudur. Madam Hamparson kocasndan gizli yapmak istedii her eyi Madam Kpeliyana aar ve onun fikrini alr. Madam Kpeliyan, Madam Hamparsona destekidir, onu korur ve ona yardm eder. Madam Hamparson ve Resmi Efendi ile birlikte o da gizlice balolara gider.

131

BENL HELENA ( KARNAVAL ) nce Nizaminin dostu iken daha sonra Zekyi Beyin metresi olmutur. Milliyeti konusunda bir ey sylenmez. Avrupaya , Parise gider ve Avrupa lisann bilmez. Beyolunda Zekyinin kendisine tuttuu evde gndzleri Zekyi, geceleri Nizami ile vakit geirir. Parisin La Dame Aux Camelias gibi grlr. Zekyi ona srekli pahal hediyeler, mcevherler alr. Btn vaktini Zekyi ile geirmeye balaynca eski dostu Nizami ona kzmaya balar. Sonunda da Zekyi ile Parise giderler. ANDONAK ( KARNAVAL ) Nizaminin arkada, Benli Helenann koruyucusudur. Romanda pek zerinde durulmamtr. MARYANKO ( KARNAVAL ) Beyolundaki Hamparson Aann konanda hizmetkardr. Milliyeti konusunda bir ey sylenmemitir. Sevgilisi Nikolaki ile evlenebilmek iin drahomaya ihtiyac vardr. Bu yzden konakta kendisine teklif edilen para karl casusluk yapma iini kabul eder. Olduka gzel, kurnaz ve sinsi bir kzdr. htiyac olan paray biriktirince konaktan kaar. NKOLAK ANDROKOPOLOS ( KARNAVAL ) Mariyankonun sevgilisidir. Beyolunda bir kunduracda alan 26-28 yalarnda bir gentir. Temiz kalpli ve ahlkl bir yaps vardr. Mariyankoyu ok sevmektedir. Mariyanko paray tamamlaynca evlenirler. EHNAZ HANIM ( KARNAVAL ) Cezayirli Bahtiyar Paann kzdr. Alafranga hayata merakldr ; fakat yle yaama imkan yoktur. Balo ve karnavallar ok merak eder. Bir gece, babasndan gizli olarak muallimesi ile baloya giderler ; fakat tuzaa derler. Muallimesinin

132

yasaklamasna ramen gizlice alafrangaya, aka dair kitaplar okur. Zekyi Beye aktr ve kimseyi beenmeyen, kendisinden gzel ve akll olanlar kskanan bir yaps vardr. HOCA KUTBETTN EFEND (VAH)

Ferdane Hanmn Arab ve Faris ders almak iin gittii , Cihagirde yaayan hocadr. Ayrca Ferdane Hanm kocasna kar daha sabrl olmak iin de din eitim alr. Hoca Efendi kimsesi olmayan , bir kars ve bir de Arap halay olan bir kiidir. Kimi zenginler de gelip ders grr ve karlnda da Hoca Efendinin ihtiyalarn karlarlar. HALL SR ( ESRR-I CNYT ) Hristiyan Araplardandr. Bir gece Beyolundaki evinde l olarak bulunur. Hezarfen Mustafa ile aralarnda bir ak rekabeti vardr. Halil Sr, her trl kt ile meguldr, kanunlar iner , kanun sulularn gl avukatlar tutarak kurtarr ve onlar kendi karlar iin kullanr. Hediye Hanmla ibirlii iindedir. Ahlk olarak bozuk bir insandr. Kaaklk, hrszlk, cinayet gibi her trl olayda parma vardr. MADEMASELLE SR ( ESRR-I CNYT ) Halil Srnin kzdr. Halil Sr, Peri ile birlikte kzn Beyolunda balolara, tiyatroya gtrr. Romanda pek zerinde durulmamtr. HZMET KIZ ( ESRR-I CNYT ) Halil Srnin odasn dzelten, ileriyle ilgilenen Rum hizmetidir. Beyin lm ile o da sorguya ekilir ve beyle ilgili tm bildiklerini Mstantik Osman Sabri Efendiye anlatr. Beyin birtakm srlarna o da ortaktr. DOKTOR EKSNDAK ( ESRR-I CNYT ) Halil Sr evinde l bulunduu vakit ilk incelemeyi yapp tehisi koyan doktordur. Bu doktor Yunan aslldr. Halil Sr intihar m etti, nasl ldrld

133

konusunda aratrma yapan baka doktorlar da vardr. Bunlar genelde ngilizdir. talyan bir doktor da vardr. HIRVAT PO ( HAYRET ) Bir hrszlk etesinin yesidir. fadesinde bu ete iindeki birka ngilizle grtn, birka kere de Beyolunda fena bir hanede yemek yediklerini anlatr. DEMR BEY (DEMR BEY YAHUT NKF-I ESRR) Arnavut aslldr. Babasnn kendisine sert davranmas sonucu kendisini

seven papaz komularna kaar ve papaz onu evlad gibi sever. Demir Bey Fransz ordularnda Pierre Heyder adnda grev yapar ve bir Hristiyan gibi yaar. Pariste bir kadn sever. Ondan bir kz olur. Demir Bey stanbula dndnde Feride Hanm ile evlenip kendisini arayan dmanlarna kar adn Demir Bey olarak deitirir ve slma gre yaar. Asl ad Ali Haydardr. Sert mizal gibi grnen ; fakat sevgisini iinde yaayan, merhametli bir insandr. Romanda Demir Beyin hayatna dair srlar birbir anlatlr. MUSTAFA KAMERDDN (DEMR BEY YAHUT NKF-I ESRR) Demir Bey ve Feride Hanmn oullardr. Pariste eitim grr. Babas tarafndan hem Arab , Faris hem de Franszca dersi aldrlr. Avrupada dahi kendi kltrnden kopmayan, akll , terbiyeli, ahlakl bir gentir. ERMEN PAPAZ (DEMR BEY YAHUT NKF-I ESRR) Demir Beyin ocukluunda onu seven , babasnn iddetinden onu koruyan komulardr. Demir Beyi babasndan korumak iin saklar, onun akll olduunu dnr ve eitmek iin onu yanna alr. ERMEN USTA (DEMR BEY YAHUT NKF-I ESRR) Konaktaki cariyeler Mehtap ve Afitap iin kanun ve keman dersi veren doksanlk bir kadndr. Romanda ok gemez.

134

SRANU HANIM ( MAHEDAT ) Annesini ok kk yata kaybetmi, mslman bir Ermeni olan babasn ilerinden dolay hi tanyamamtr. Kilisenin uygun grmesi ile rahibe okulunda, pansiyonlarda bymtr. Akll, terbiyeli, maharetli , ahlkl bir kzdr. Sesi ok gzeldir ve Franszca bilir. Hem mzik hem de Franszca dersleri verir. Ona hayran olan pek ok gen vardr ; fakat o hep arbaldr. Karnikin evlilik meselesi ile onu kandrmas zerine ; Seyit Mehmet Numan ona baba eli uzatr ve tm masraflarn stlenir. Beyolunda bir hana ait bir odada kalr. Ahmet Midhat Efendiyi babas gibi grr bu yzden ona hayatn anlatmaktan ekinmez. Ve kafasna taklan her olayda onun fikrini alr. Sonunda babasnn kim olduunu renir. Daha nceden iinde hissettii slmiyeti seme dncesini, hem babasnn vasiyeti olmas sebebiyle , hem de evlenmek istedii genle evlenebilmek iin gerekletirir ve mslman olur. Refet ile evlenir. BOUS AA ( MAHEDAT ) Siranuu evlerinde misafir eden Ermeni ailedendir. Beyolunda oturur. Romanda pek zerinde durulmamtr. VARTOV DUDU ( MAHEDAT ) Siranu Hanmn annesi gibidir, Bous Aann karsdr. Siranuun her annda yannda olmaya alr, ona yardm eder. Ermeni aslldr. NOVART ( MAHEDAT ) Agavninin babasnn ilk karsdr. Romanda hikayeler ierisinde

anlatlmaktadr. Ahlk bozuk, evlendiinde bakasndan hamile olan bir kadndr. Eine sadk olmam ve srekli onu aldatmtr. Bakalarndan iki ocuk sahibi olmu Ermeni asll bir kadndr. Elenceye, zevke, sefaya, lkse ve rahat yaamaya dkndr. Dnyaya getirdii ocuklarna da bakmam, onlara iyi bir anne olmamtr. Sonunda da kocas tarafndan terk edilir ve kendi elencesine gre yaar. 135

MADAM BAYZAR ( MAHEDAT ) Beyolunda oturan Halep tccarlarndan Sadkul Uyninin eidir. Siranu bebekliinde onlarn kapsna konulmu, onlar da gerekli mdahaleyi yapmlar ve sonra ocuu geri istemeye gelen babasna teslim etmilerdir. KLSENN ZANGOU ( MAHEDAT ) Siranu, nce Sryani Kilisesinin kapsna braklr. Onu bulan Zango

ocuu bir baka evin nne brakr. Sonra babasnn ocuu geri istemesiyle babay ocuun olduu yere gtrr. Bu ocuun kilisede vaftiz ilerini yapar. KRKOR ( MAHEDAT ) Bir baloda Siranua aslan, onunla elenmek, birlikte vakit geirmek

isteyen bir Ermenidir. Parasna gvenip Siranuu elde edeceini dnr. Fakat istedii gibi olmaz, Siranutan yz bulamaz. Bunun zerine Siranuun kendisine ak olduunu, birlikte olduklarn uydurarak , herkese yalanlar syler. FERDE ( MAHEDAT ) Seyyit Mehmet Numann kzdr. Refete aktr. Refete akn anlatan bir mektup yazp Beyolundaki hana getirilmi, ua ile gtrr. Btn istekleri yerine bir eye skldnda hemen hastalanan bir Arap kzdr. Agavniyi

ldrtr, bir sre sonra kendisi yakaland amansz bir hastalkla lr. YAHUD UAK ( MAHEDAT ) Seyyit Mehmet Numann uadr. Feride Hanm, Refete kavumak iin Agavniyi boulur. ortadan kaldrmak ister. Bu sebepten uaa Agavniyi ldrme emri verir. uak Agavniyi vapura binerken suya drp suda boar ; fakat kendisi de

136

HANDAK UAK ( MAHEDAT ) Siranu ve Agavninin kaldklar handa kapdan grevli bir Rum uak vardr. Gayet kibar, akll, alkan, iyi hizmet eden biridir. MARYAM Agavninin ( MAHEDAT ) annesidir. Agavninin babas Antuvan Kolariyann

Beyolundaki evine, diki dikmek iin giden fakir bir Ermeni duludur. Antuvan Kolariya ile evlenir , onun lmnn ardndan kzlarn rahibe okuluna verir. Zaman zaman kzn grmeye gider , bir mddet sonra da o lr. ANDON ( ARABA SEVDASI ) Bihruz Beyin zel arabacsdr. Bihruz Bey bu arabay bor alr. Bir gn kaza yapan Andon, arabay tamir iin fabrikasna gtrr, fabrika sahibi arabaya el koyar. Bihruz Bey bor meselesinin bu ekilde kapanmasndan memnun olur. Fakat bir mddet sonra kendi arabasn ve Andonu bakasnn emrinde grr, Andonun kendisine oyun oynadn dnr. ENG HANIM ( ARABA SEVDASI ) Perive Hanmn arkadadr, birlikte gezinti yerlerine giderler. Perive Hanmn ahlakn bozan oynak ve hileci bir kadndr.

4.1.3. ECNEBLER
Beyolu gibi kozmopolit yapya sahip olan bir yerde ecnebiler de nfusun nemli bir ksmn oluturmaktadr. Bunlarn inanlar, kltrleri, yaay ekilleri toplumunkinden farkl olduu iin Beyolunda ok deiik kltrleri ve yaam ekillerini bir arada grmek mmkndr. Ecnebiler yaamak iin genelde Beyolunu tercih eder ; nk Beyolu stanbuldaki kk bir Avrupa kentidir. Ecnebiler iin en rahat yaam Beyolunda karmza kmaktadr.

137

MR. VE MRS. ZKLAS ( FELATUN BEY LE RAKIM EFEND ) ki ocuklu bir ngiliz ailesidir. Beyolunda otururlar. Kzlarna

Osmanlcay renmeleri iin ders aldrrlar. Kendileri inanlarna bal, kurallar olan, dzenli bir ailedir. Kar koca kimi zaman birlikte yemee giderler. Kimi zaman da evde ailece ve yakn dostlaryla yemek yiyip algl elence ile sohbet ederler. Robert P. Finnin Trk roman adl kitabnda belittiine gre ; ngiliz aile, hogrl, anlayl, slam kltrne ak kiilerdir. Ailenin kzlar gerekten ilerici bir eitimden gemilerdir, Rakmn onlarla dostluu da bir retmen vastasyla olmutur. Ziglaslar drst , belki de biraz romantik bir ailedir, Robert Finne gre bu bakmdan Trk roman geleneine de ters derler. Genellikle Avrupallar , zellikle Hristiyan aznlklar ilk romanlarda ak olunacak ya da geici ilikiler kurulabilecek kiiler olarak boy gsterirken burada dzenli ve aile yapsna nem veren bir aile karmza kyor.116 JOZEFNO ( FELATUN BEY LE RAKIM EFEND ) Beyolunda Posta Sokanda oturur. Konaklara piyano dersine gider.

Rakm Efendinin evindeki Canana da ders verir, bu sebeple Rakm Efendi ile dostluu ilerler, Rakm Efendiye ok gvenir. Bu yzden onunla aralarnda baka bir iliki olur ; fakat Jozefino Rakma uygun e olarak Canan grr ve bu konuda Rakma akl verir. Kendisi konaklara ders vermeye gittii iin ahlakna dikkat eder. Gzel sesli bir Franszdr. POLN ( FELATUN BEY LE RAKIM EFEND ) Felatun Beyin Beyolunda C Hotelinde tant, ivesi ve cilvesi ile Felatun Beyin parasn yiyen ve onun sevgilisi olan Fransz tiyatro aktristidir. Felatun Beyin alafrangalk merakndan yararlanp ona kumar oynatr, kumarda ortak olduu kiilere onun paralarn yedirtir. mark, nazl, cilveli, iveli, hafif merep bir yaps vardr. Felatun Beyle zaman zaman zellikle kavga eder ki barmak iin
116

Robert P. Finn, Trk Roman, stanbul, 1984, s.29-30.

138

Felatun Beyden hediyeler , mcevherler alsn. Paras bitince de Felatun Beyi brakp gider. CAN ( FELATUN BEY LE RAKIM EFEND ) Ziklas ailesinin kzlarndan biridir. Akll, terbiyeli, derslerinde dikkatlidir. Zaman zaman evdeki yemeklerde kardei ile piyano alp ark sylerler. Can, kendisine Osmanlca dersi veren Rakm Efendiye, onun hal, hareket ve tavrlarna ak olmu, akn bir trl dile getirememi, iine atm,onun cariyesi Canan da kskanarak sonunda hastala tutulmutur. are olarak Rakmn onunla evlenecei haberi verilmesine ramen Rakm Efendiyi tand iin buna inanmaz. Fakat sknts biraz olsun dile geldii iin rahatlar ve lm beklenirken birden iyileir. MARGRT ( FELATUN BEY LE RAKIM EFEND ) Ziklas ailesinin dier kzdr. O da ablas gibi derslerinde baarl ve gayretlidir. Ayrca ahlaken de olgundur. Aratrma yapmay, kitap okumay severler. Evdeki algl yemeklerde o da piyano alp ark syler. Felatun Bey gibi ciddiyetsiz, sulu erkekleri sevmez, Felatun Bey de onunla ilgilenir. Margrit de kardei gibi hocalar Rakm Efendiye hayrandr. AI ( FELATUN BEY LE RAKIM EFEND ) Ziklas ailesinin Fransz asdr. Felatun Bey ile aralarnda gizli bir mnasebet vardr. KOTSU ( KARNAVAL ) Bahtiyar Paann konanda daire mdr grevinde bir ngilizdir. Madam Mirsaka delice aktr. Evin hanm ehnaz Hanmn baloya gitmekte ok srar etmesi zerine ; bir gn Madam Mirsak da alarak Beyoluna baloya giderler. Kendilerine tuzak kurulmas sonucu Kotsu iini kaybeder.

139

MADAM MRSAK ( KARNAVAL ) Bahtiyar Paann konanda, ehnaz Hanmn ngiliz muallimesidir. ehnaz Hanmn her trl eitiminden sorumludur. Kotsu ile aralarnda ak vardr. Bir gece, babasndan gizli ehnaz Hanm Beyoluna baloya gtrrler. Fakat balodan sonra konaktaki i arkadalarnn oyunlarna gelirler. Madam Mirsaka Kotsutan ayrlp Sarafin ile birlikte olduu taktirde kendini kurtarabilecei, para alaca sylenir. Madam Mirsak bir anda sevdiini brakr ve dier adamn kollarna atlr, bundan hi de rahatsz olmaz. VCTOR HAGUE ( KARNAVAL ) Bahtiyar Paa konann arabacsdr. Fransz asll olup, zengin olma hayalleri kurar. Bu yzden eline geen bir frsat deerlendirir. ehnaz Hanmn babasndan gizli baloya gittii akam onu ve yanndakileri rehin alp, Kutsua evin kasasndan ykl bir miktar para getirmeyi teklif edilir. Bylece Victor alaca para ile hayallerini gerekletirebileceini dnr. Sinsi , kurnaz ve menfaati bir insandr. VUGE SARAFN ( KARNAVAL ) Bahtiyar Paa konann cokeyidir, ngiliz aslldr. Madam Mirsakn akyla yanmaktadr. Madam Mirsakn akn kazanmak iin onlara oynanan oyuna o da dahil olur ve sonunda Madam Mirsaktan akna karlk alr. AMERKALI VACHNGTON ( HAYRET ) Amerikadan stanbula gelerek Tepebandaki Belediye Tiyatrosunda

herkesin kalbinde gizli olan eyleri bilmek , kapal mektuplar okumak ve hi bilmedii lisanla bir kada yazlan kelimeleri bilmedii halde kefetmek gibi hnerlerini icra eder.

140

MADAM TERNYE ( BAHTYARLIK ) Fransz bir muallimedir. Nusret Hanmn her trl iiyle ilgilenir. Onun evlenme a geldiinde nceden tand Senai Beyden Nusret Hanma bahseder. Birka kere Senai Bey ile Taksimde grp onun evlilik niyetini Nusret Hanma aar , gnderdii mektubu da kendisine iletir. RZET ( BAHTYARLIK ) Avrupal bir ses sanatsdr. Beyolunda Flamme Kahvesinde ark syler, sesi ok gzel olmamasna ramen kendisini dinlemeye gelenleri tavr, kyafeti ve ilgisi ile hayran brakr. Kendisine trl trl hediyeler gelir. Kendisi irkin olmasna ramen herkese kar gleryzldr. Ve sknts olanlara kendi cebinden yardm etmeyi sevdii iin kenarnda hi paras olmazm. Roman kahramanlarndan Senai Bey de kendisine ilgi gsterip alakadar olanlardanm. POLN ( DEMR BEY YAHUT NKF-I ESRR ) Demir Beyin Fransada iken aralarnda mnasebet bulunan bir Fransz kadndan olan kzdr. Polini, hayatn annesinden kalan bilgilerle babasn aramakla geirir. Pariste tand Mustafa Kamerddin ile stanbula gelir ve birlikte babasn bulmaya karar verirler. stanbulda Beyolunda otelde kalr. Sonunda Mustafa ile Polininin karde olduu anlalr. Polini babasn tanyp, onun istei ve kendi iinden gelen his ile slm seer, mslman olur. Fatma adn alr. Demir Bey ailesinin bir ferdi olduktan sonra Pariste kendisini seven arkadann da slam semesi ile evlenirler. VKONT ALPHONS DURAN (DEMR BEY YAHUT NKF-I ESRR ) Pariste tanyp ak olduu Polininin ardndan stanbula gelir, onunla evlenmek ister; fakat onun mslman olduunu renince evlenebilmek iin o da slamiyeti seer ve evlenirler.

141

PERJEROM ( DEMR BEY YAHUT NKF-I ESRR ) Taksimde Lazarist tarikat ad altnda i yapan Fransz papazdr. Kendisine gelen Ermeni , Rum, Trk ocuklarna Franszca eitim verir. Mustafa Kamerddin de buraya eitim grmeye gelen genler arasndadr. AGAVN ( MAHEDAT ) talyan asll olup, babasn kk yata kaybetmitir. Onunla ve annesi ile talya Kanlaryas ilgilenir. Babasnn istei zerine belli bir yaa kadar rahibe okulunda eitim grr, daha sonra pansiyona yerleir, reit olunca talya Kanlaryasna gidip babasndan kalan servetini ister ve zgrln ilan eder. Bundan sonra ise sefahat hayat balar, zgrln tadn karmak iin her ekilde elenir ; fakat bu esnada ahlkn da kaybeder. Servetinin tkenmesi ile kendini toparlar ; fakat ahlakn kaybettiinden dolay byk znt duyar. Sevdii adam Refet ile birlikte olmaya balar. Siranu ile salam bir dostluk kurar. Rahat tabiatl, elenceyi seven , neeli ve gzel bir kadndr. Vapurdan denize der ve boularak lr. ANTUVAN KOLARYA ( MAHEDAT ) talyan asll olup Agavninin babasdr. Evlendii ilk ei, kendisini hep bakalaryla aldatmtr. Sonra Agavninin annesi ile evlenir. Fakat bir mddet sonra lr ve ocuklaryla ilgili vasiyet brakr. KARNK ( MAHEDAT ) Antuvan Kolariyann nikah altndaki Novartn baka bir adamdan olan ocuudur. Paray, kadnlar ve elenceyi ok sever. Gvenilmez bir insandr. Siranu ile evlenecekleri gn Ermeni bir kadnla kaar. Kaarken Siranuun biriktirdii drahomasn da gtrr. Ayn zamanda Agavninin kardeidir.

142

MADAM C ( MAHEDAT ) Bu Fransz Madamnn ailesi olmayan gen kzlarn eitilmesi iin brakld pansiyonu vardr. Burada kzlara lisan, diki nak gibi konularda eitim verilir. Siranu ve Agavni de burada yetimitir. Buradaki kzlar bazen gizlice romanlar da okurlarm. RAHP AYA BUJ ( MAHEDAT ) Fransz Katoliklerindendir. Agavninin lm zerine onun cenaze ilemi ile ilgilenmitir. MADAM MRYAL ( TAAFFF ) Fransz asll muallimedir. Bir keresinde Beyoluna gittiinde aile dostlarnn olu olan Rasih Beyi grm ve ondan muallimesi olduu Saniha Hanma bahsederek evlenmelerinde arac olmutur. muzr

4.2. MEKANLAR
Tanzimat Devri romanlarnda Beyolu, bazen kahramanlarn yaadklar , bazen de roman kahramanlarnn eitli sebeplerle uradklar yer olarak karmza kmaktadr. Bu mekanlar, kahramanlarn evlerinin bulunduu yer olarak ; otel, lokanta, meyhane gibi yeme ime yerleri ; tiyatro, kahve gibi elence mekanlar ; kilise, cami gibi dini yerler ; kanlarya , mutasarrflk gibi resmi binalar ; giyim kuam maazas olarak geen yerler eklinde karmza kmaktadr. liste oluturabiliriz. KTAPI MCELLT GULAM: Felatun Bey ile Rakm Efendi romannda Felatun Beyin Beyoluna gittiinde urad kitapdr. KAZANCILAR MAHALLES : Felatun Bey le Rakm Efendi romannda Rakm Efendinin Beyolunda Hariciye Kalemindeki arkadan ziyarete giderken kulland yoldur. 143 Bunlar romanlara gre inceleyecek olursak Beyolunda karmza kan mekanlara dair bir

KARABA- KUMBARACI YOKUU : Felatun Bey le Rakm Efendi Efendi romannda Rakm Efendinin Tophaneden Beyoluna kmak iin getii yoldur. ASMALI MESCT SOKAI : Felatun Bey le Rakm Efendi romannda Mr. Ziklas ailesinin evlerinin bulunduu sokaktr. POSTA SOKAI : Felatun Bey le Rakm Efendi romannda Jozefinonun evinin bulunduu sokaktr. C HOTEL : Felatun Bey le Rakm Efendi romannda, Felatun Beyin

sevgilisi Polini ile kald, kumar oynad yerdir. HENDEK CADDES : Hseyin Fellah adl romanda Beyolunun eski dnemlerinden bahsedilirken Hendek ii , caddesi ve etrafndaki vesair yerlerden bahsedilir. KANLIBUR: Hseyin Fellah adl romanda yenieri daylarnn birilerini ldrmek iin kulland, cinayetlerin ilendii mekandr. Civelek Mustafa da burada dvlerek braklr. APOSTOL MEYHANES : Hseyin Fellah adl romanda Civelek Mustafann kendisine taklanlarla kavga ettii yerdir. KILI AL PAA CAM: Hseyin Fellah adl romanda Caminin nnde dilenerek birka gn idare ederler. KARACEHENNEM KAHVES: Hseyin Fellah adl romanda ehlevend ile annesi sokakta kaldklarnda buraya gelirler. KARABA MAHALLES : Hseyin Fellah adl romanda Laz Mehmet Alinin evinin bulunduu yerdir. ehlevend ile

annesinin a ve kimsesiz kaldklarnda sndklar yer olarak karmza kar.

144

HENDEK : Yeryznde Bir Melek adl romanda Aksarayl Arifenin intihar ettii yer olarak karmza kar. PANAYAYA KLSES : Henz On Yedi Yanda adl romanda Kalyopi ile Yorgakinin nikahlarnn kyld dini mekandr. KORVEN LOKANTASI : Henz On Yedi Yanda adl romanda Ahmet ve Hulusi Efendilerin zaman zaman gidip oturup yemek yedikleri mekandr. CENYO KAHVES : Henz On Yedi Yanda adl romanda Ahmet ve Hulusi Efendilerin Galatada gezerken gidip yemek yedikleri mekandr. KRSTAL KAHVES : Henz On Yedi Yanda adl romanda Ahmet ve Hulusi Efendilerin Beyolunda yemek yiyip iki ierek elendikleri, sohbet ettikleri mekandr. FRANSIZ TYATROSU : Henz On Yedi Yanda adl romanda Ahmet ve Hulusi Efendilerin Avrupadan gelen sanatkarlar izledikleri tiyatrodur. CLUP COMMERCAL : Acyib-i lem adl romanda Suphi Efendinin bitki ve bcek koleksiyonlarn satmak amacyla bir ngiliz ve de bir Msrl ile grt elence mekandr. FRANSA KANILARYASI : Karnaval adl romanda Parise gittii srada orada borlanan Zekayi Bey iin Fransadan kanlaryaya mektubunun alnd yer olarak karmza kar. NGLTERE SEFARET : Karnaval adl romanda Bahtiyar Paa gnderilen bor

konandaki ngiliz Kutsuun davas ile ilgilenen yer olarak karmza kar. BELEDYE BAHES : Karnaval adl romanda bir Pazar gn Zekayi Bey ile Resmi Efendinin gezinmek amacyla gittikleri yerdir. KATOLK KLSES : Karnaval adl romanda Hamparson Aann alt kilisedir. 145

FUGEL BRAHANES : Vah adl romanda geen, Galatada Voyvoda civarnda on be numaral yer olan birahane, Almanlarn altrdklar, Behet Bey ve Necati Efendinin de gittikleri yer olarak karmza kar. KTAPI VAYES : Vah adl romanda Necati Efendinin Parise sipari ettii kitaplar almak iin gittii kitapdr. NGLZ MAAZASI BAZAR ANGLAS : Esrr- Cinyt adl romanda reke Ta cinayetinde bulunan atal bak takmnn Beyolundaki bu maazadan alnd dikkati eker. ML LUXE MODAHANES : Esrr- Cinyt adl romanda reke Ta cinayetinde len Perinin zerindeki elbisenin Beyolundaki Madam Lahinin etiketini tayan Mil Luxe maazas yapm olduu anlalr. NGLZ ECZANES : Esrr- Cinyt adl romanda Doktor Eksindaki Halil Srnin cesedi ile ilgili inceleme yapmalar iin bu eczaneden doktorlar arr. MARSLYA POSTASI- BKRE POSTASI: Esrr- Cinyt adl romanda, yurt dndan Halil Srye gelen mektuplar ele geirmek iin kullanlan yerdir. AMERKAN OTEL : Esrr- Cinyt adl romanda Hezarfen Mustafann reke Ta cinayetinden sonra Beyolunda gittii oteldir. DERSAADET- ADLYE NEZARET : Esrr- Cinyt adl romanda olaylarla ilgili takibi , yazmalar yapan resmi makamlardr. LKSENBURG OTEL : Hayret adl romanda Bykada Kaymakamnn Beyoluna geldii vakit dinlendii, kald, yemek yiyip, gazetesini okuduu mekandr. FLAMME KAHVES : Bahtiyarlk adl romanda Beyolunun en eski

mekanlarndan bir yer olduu anlatlarak Senai Beyin elenmek, Avrupal sanat Rizeti dinlemek iin gittii elence mekan olarak gemektedir.

146

CAFE KRSTAL : Bahtiyarlk adl romanda Beyolunun elence mekan olarak geirdii tarihi deiim anlatlrken isim olarak gemektedir. Flamme Kahvesi ile karlatrlr. KONKORDYA VE ALKAZAR : Bahtiyarlk adl romanda Beyolunun eski elence mekanlar olarak gemektedir. Flamme Kahvesi ile karlatrlr. KAFE ANTAN: Bahtiyarlk adl romanda Senainin alafranga elence iin gittii mekanlardan biri olarak geer. BELEDYE BAHES : Bahtiyarlk adl romanda Senai Beyin evlilik konusunda grt Madam Terniye ile bulutuklar yer olarak geer. Yer olarak Taksimdedir. CHANGR MAHALLESNDE HANE : Demir Bey Yahut nkif- Esrr adl romanda geen emsizadeler Kona olarak Demir Bey ve ailesinin yaad konak olarak karmza kar. LKSENBURG KAHVES : Mahedat adl romanda Ahmet Midhat Efendinin Siranu Hanmdan gelecek haberi beklemek iin gittii, vakit geirdii yer olarak karmza kar. Burada Avrupadan gelen eitli gazeteler de mevcuttur. TALYA KANILARYASI : Mahedat adl romanda kendi milletlerine mensup olan Agavninin her trl iiyle ilgilenen elilik olarak karmza kar. ZAPTYE NEZARET : Mahedat adl romanda Karnikin nikaha

gelmemesi zerine mracaat edilen resmi makamdr. BEYOLU MUTASARRIFLII: Mahedat adl romanda Karnikin kama olay ile ilgili aratrma yapan merkez polis tekilatdr. MEKTEP SOKAI: Mahedat adl romanda Siranu ve Agavninin

kaldklar byk hann bulunduu sokak olarak karmza kar.

147

KALYONCU KOLLUU : Mahedat adl romanda Siranuun kapsna brakld Sryani Kilisesinin bulunduu yerdir. UKUR MAHALLES : Mahedat adl romanda Siranuun babas,

Siranuu annesine teslim etmek iin bu mahalledeki haneye gelir. ERMEN PATRKHANES : Mahedat adl romanda Siranuun babasnn lm ile patrikhanenin Siranula ilgilenmesi eklinde karmza kar. MADAM C PANSYONU: Mahedat adl romanda annesini, babasn kaybetmi ocuklarn yetitirilmek zere teslim edildii yer olarak karmza kar. SANTA MARYA KLSES: Mahedat adl romanda Agavninin lm ile onun cenaze ilemlerini yrten kilise olarak karmza kmaktadr. CONCORDYA TYATROSU: Mahedat adl romanda Refetin baz

akamlar gittii mekan olarak karmza kar. Ahmet Midhat Efendi onun tekrar eski elence alemlerine taklmaya baladn dnr, bu yzden o da onu takib ederek buraya gelir. Taafff adl romanda Tosun Bey de Avrupadan gelen hnerli sihirbazlar seyretmek iin bu tiyatroya gider. TERZ MR: Araba Sevdas adl romanda Bihruz Beyin son moda giysilerini almak iin gittii dkkandr. KUNDURACI HERALD: Araba Sevdas adl romanda Bihruz Beyin kendisine eit eit yeni ayakkablar almak iin gittii Avrupa eitlerin bulunduu dkkandr. EKERLEMEC VALAR DKKANI : Araba Sevdas adl romanda Bihruz Beyin oturup dnmek maksadyla gittii ; fakat garsonlarn beenmedii iin fazla kalmad yer olarak karmza kar.

148

TUHAFYEC ALBER KN : Araba Sevdas adl romanda Bihruz Beyin zaman zaman urad dkkandr. BERBER ZDOR : Araba Sevdas adl romanda Bihruz Beyin gittii yerlerden biridir. KTAPI VKN DKKANI : Araba Sevdas adl romanda Bihruz Beyin merak ettii kitaplar almak iin gittii yerdir. Beyolunda Tekke civarndadr. BELEDYE BAHES : Araba Sevdas adl romanda Biruz Beyin zaman zaman gezmek iin gittii mekandr

149

SONU
almamzda Beyolunun Tanzimat devri romanlarnda nasl bir yer tuttuunu gstermeye altk. Giri blmnde Beyolunun blmlerine yer vererek kahramanlarn buralara ne maksatla gittiini neler yaadklarn, nelerden etkilendiklerini, bu semtlerin Beyolundaki yerini anlatmaya altk. kinci blmde romanlarda grp bulduumuz rneklerden hareketle Beyolunun eski yaps ve elencelerini inceledik. nc blmde Beyolunu elenceleri, entrikalar, kadn-erkek ilikileri, toplumsal yaps, ahlak bozukluklar, eitim; kitap, tiyatro, gazete gibi kltrel etkinlikleri ynyle inceleyip kahramanlarn Beyoluna ne maksatla gidip nasl deiime uradklarn, sonunda yaam ekillerinin nasl deitiini gstermeye altk. Ayrca Beyolunun resimli gazeteleriyle tiyatro salonlaryla, elence mekanlaryla devir ierisinde nasl ilgi eken, rabet gren bir semt olduunu gstermeye altk. Drdnc blmde ise Beyoluna giden ve orada yaayan insanlar davran, zihniyet ynyle inceleyip bunlarn milliyetleri, lisanlar, inanlar, kltr yaplar ile ilgili bilgiler vermeye altk. Ayrca Beyolunda bulunan mekanlar ve bunlarn kullanl maksatlarn inceledik. Netice itibariyle ; Beyolunun bir Avrupa ehri gibi grldn, insanlarn alafrangalk merak ve bat hayranl ile buralarn elence hayatna kapldklar, kiminin sonunun hsranla neticelendii , buradan da hareketle Beyolunun kozmopolit yapsnn, kltrnn, yaaynn Trk toplumu zerinde olumlu ve olumsuz etkileri olduu tespit edilmitir.

150

KAYNAKA
1870 Beyolu 2000, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2006. Ahmet Mithat Efendi : Acayib-i Alem (Haz. : Kazm Yeti) , TDK, Ankara,2000. Ahmet Mithat Efendi : Felatun Bey ile Rakm Efendi (Haz.: Necat Birinci), TDK, Ankara,2000. Ahmet Mithat Efendi : Hayret (Haz.:Nuri Salam ) , TDK, Ankara,2000. Ahmet Mithat Efendi : Karnaval (haz.: Kazm Yeti ), TDK, Ankara,2000. Ahmet Mithat Efendi : Vah ( Haz.: Kazm Yeti), TDK, Ankara,2000. Ahmet Mithat Efendi : Demir Bey Yahut nkiaf- Esrar (Haz.: M. Fatih And) , TDK, Ankara,2002. Ahmet Mithat Efendi : Esrar- Cinayat (Haz.: Ali kr oruk) , TDK, Ankara,2000. Ahmet Mithat Efendi: Bahtiyarlk (Haz.: Nuri Salam ) , TDK, Ankara,2000. Ahmet Mithat Efendi: Drdane Hanm (Haz.: M. Fatih And), TDK, Ankara,2000. Ahmet Mithat Efendi: Hasan Mellah Yahut Sr inde Esrr (Haz.: Ali kr oruk), TDK, Ankara,2000. Ahmet Mithat Efendi: Henz On Yedi Yanda (Haz.: Nuri Salam) , TDK, Ankara,2000. Ahmet Mithat Efendi: Hseyin Fellah (Haz.: M. Fatih And ), TDK,Ankara, 2000. Ahmet Mithat Efendi: Mahedat (Haz.: Necat Birinci ) , TDK, Ankara,2000. Ahmet Mithat Efendi: Taafff (Haz.: Ali kr oruk ), TDK, Ankara,2000. Ahmet Mithat Efendi: Yeryznde Bir Melek (Haz.:Nuri Salam), TDK, Ankara,2000. Ahmet Rasim: Fuh-i Atik, Harf Yaynlar, stanbul,2005. 151

Akyz, Kenan : Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri 1860-1923, nklp Kitabevi, stanbul, t.y. Arkan, zdemir Kaptan: Beyolu, stanbul, 1988. Arkan, zdemir Kaptan: Beyolu Ksa Gemii Argosu, letiim Yaynlar, stanbul, 1998. Ayverdi, Samiha: stanbul Geceleri, Kubbealt Neriyat, stanbul, 2003. Bachelard, Gaston: Mekann Poetikas (ev.: Aykut Derman), Kesit Yaynlar, stanbul, 1996. Bareillles, Bertrand : stanbulun Frenk ve Levanten Mahalleleri, Gncel Yaynclk, stanbul,2003. Berkes, Niyazi: Batclk Ulusuluk Ve Toplumsal Devrimler, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2002. Birsel, Salah : Ah Beyolu Vah Beyolu, Sel Yaynclk, stanbul,2002. Cumhuriyet Ansiklopedisi, stanbul, 1968-1972 , c. VIII, s.2511. oruk, Ali kr: Cumhuriyet Devri Trk Romannda Beyolu, Kitabevi, stanbul,1995. Denel, Serim : Batllama Srecinde stanbulda Tasarm ve D Mekanlarda Deiim ve Nedenleri, ODT Mimarlk Fakltesi Yaynlar , Ankara,1982. Duhani, Said Naum: Eski nsanlar Eski Evler 19. Yzyl Sonunda Beyolunun Sosyal Toporafyas, Trkiye Turing Ve Otomobil Kurumu, stanbul, 1982. Eli, Handan nci : Roman Ve Mekan, Arma Yaynclk,stanbul, 2003. Finn, Robert P. : Trk Roman, Bilgi Yaynevi, stanbul, 1984. Kou, Reat Ekrem: stanbul Ansiklopedisi, Beyolu Maddesi,c.5, 1961,s.2703. Mardin, erif: Trk Modernlemesi, letiim Yaynlar, stanbul, 2007.

152

Mehmet Murat : Turfanda m Yoksa Turfa m? , Morpa Yaynlar, stanbul, 1995. Namk Kemal : ntibah, nklp Kitabevi, stanbul,t.y. Okay, Orhan: Bat Medeniyeti Karsnda Ahmet Mithat Efendi, Ankara, 1975. Orta, kran: Ahmed Midhad Efendinin Romanlarnda ve Letaif-i Rivayat Serisi Hikayelerinde Beyolu, Lisans Tezi, .. Merkez Ktphanesi, stanbul, 1954. Ortayl, lber: stanbulda Yerleme Dzeninin Evrimi zerine, stanbuldan Sayfalar, Hil Yaynlar, stanbul,1987. Parla, Jale: Babalar Ve Oullar, letiim, stanbul,2006. Recaizade Mahmut Ekrem: Araba Sevdas, Bordo Siyah Yaynlar, stanbul, 2004. Samipaazade Sezai: Sergzet, Morpa Yaynlar, stanbul,1992. emsettin Sam: Taauk- Talat Ve Fitnat, Morpa Yaynlar, stanbul, t.y. Tanpnar , Ahmet Hamdi : XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul, 1997. Timur, Taner: Osmanl-Trk Toplumunda Tarih, Toplum Ve Kimlik, AFA Yaynclk, stanbul, 1991. Turan, Erturul Rufayi : Heidegger Ve Ev, Mimarlk, say 260, 1994,s.21. Urry, John: Mekanlar Tketmek ( ev.: Rahmi G. gdl) ,Ayrnt yaynlar, stanbul, 1999. nal, Mete : Trkiyede Apartman Olgusunun Geliimi: stanbul rnei , evre, Say 4 , 1979,s.72. Yavuz , Hilmi : Ev Ve Konfor , Modernleme, Oryantalizm Ve slm, Bke Yaynlar, stanbul, 2000.

153