Vojkan GAJOVI] Dragana NIKOLI]

Sla|an @IVOJINOVI]

REQEF PLANINE LOV]EN

KARSTOLO[KA I GLACIOLO[KA
PROU^AVAWA

Relief on Mount Lovcen - Study in karstology and glaciology

Mount Lovcen is typical mountain of Dinarides. Relief is represented by tropical holokarst
with all surface and underground objects. Because of these characteristics, Mount Lovcen as a
geomorphologic object doesn't differentiate of other Dinarides. Although the existence of carbonate
sediments, with weight of over 1700 meters, with still active tectonic component and large amount of
precipitations, caused the total evolution of karst process, on Mount Lovcen were detected and
investigated several objects made by glaciation and fluvial erosion. Glaciation has shaped highest
part of mountain during Pleistocene, while former hydrographic network supported already intensive
karst process. Contemporary karst process is conditioned by vegetative cover, as a dominant
modificator of process.
Contemporary researches, realized by students of Faculty of Geography from Belgrade in
year of 2003., confirmed not only existence of certain objects shaped during glaciation in Pleistocene,
but also the shapes of former hydrographic network. Shapes in karst are dominant in relief, and as
that they will be primary interest in future studies, also with glacial shapes.
Key words: Mount Lovcen, karst, glaciation, hydrographic network

Rezime
Lov}en je tipi~na planina Dinarskog sistema. Na wemu je zastupqen pravi tropski
holokarst, sa svim povr{inskim i podzemnim oblicima. Zato se on kao geomorfolo{ki objekat ne
razlikuje od ostalih planina Dinarskog sistema, kojem i sam pripada. Pored toga {to je postojawe
preko 1700 m debelih naslaga karbonata, uz aktivnu tektoniku i ogromne koli~ine padavina
uslovilo potpuno razvi}e karstnog procesa, na Lov}enu je zapa`en i delimi~no istra`en i
izvestan broj glacijalnih i fluviodenudacionih oblika. Pleistocena glacijacija je oblikovala
vr{ni deo planine, dok je nekada{wa hidrografska mre`a potpomogla ina~e intenzivan proces
karstifikacije. Dana{wa karstifikacija planine je uslovqena biqnim pokriva~em, kao
dominantnim modifikatorom.
GEOGRAFIJA

Savremena istra`ivawa studenata Geografskog fakulteta iz Beograda izvedena u 2003.

godini su potvrdila ne samo postojawe sigurnih glacijalnih oblika kao posledica pleistocene
glacijacije, ve} i postojawe nekada{we hidrografske mre`e. Oblici u karstu su najvi{e
izra`eni u reqefu i kao takvi }e biti primarni interes uz glacijalne oblike u budu}im
istra`ivawima.
Kqu~ne re~i : Lov}en, karst, glacijacija, hidrografska mre`a

Vojkan Gajovi}, Dragana Nikoli}, Sla}an @ivojinovi},

studenti Geografskog fakulteta u Beogradu
81
 Zbornik radova Broj 16

UVOD
Karstolo{ka i glaciolo{ka istra`ivawa planine Lov}en sprovedena su u
periodu od 9. do 15. avgusta 2003. godine. Grupa studenata Geografskog fakulteta u
Beogradu u sastavu: Gajovi} Vojkan, Nikoli} Dragana i @ivojinovi} Sla}an, pod
vo}stvom docenta Predraga \urovi}a i asistenta Aleksandra Petrovi}a sa
Geografskog fakulteta je boravila u navedenom periodu na ovoj planini u okviru
speleolo{ke ekspedicije Dru{tva istra`iva~a “Vladimir Mandi} - Manda” iz
Vaqeva.
Mentor ovog rada je docent dr Predrag \urovi} sa Geografskog
fakulteta u Beogradu.

GEOGRAFSKE ODLIKE I POLO@AJ

Planina Lov}en se nalazi na jugozapadu Crne Gore. Prema orografskim i
geotektonskim osobinama pripada primorskoj grupi planina Dinarskog sistema.
Na severozapadu je ograni~en Bokokotorskim zalivom, na istoku Cetiwskim
poqem, na jugoistoku Skadarskim jezerom, na jugu Jadranskim morem. Najvi{i
vrhovi su [tirovnik 1749 m n.v. i Jezerski vrh 1659 m n.v. Lov}en je klasi~na
karstna planina, sa jako razvijenim karstnim reqefom. Najrasprostraweniji tip
zemqi{ta su kalkomelanosoli, odnosno planinske crnice (M. Qe{evi}, 2003 god).
Kako ovaj tip predstavqa prvi stadijum u formirawu zemqi{ta, zemqi{ni
pokriva~ je male debqine. Izuzetak su vrta~e, uvale i drugi zaravweni tereni gde
mo`e dosti}i debqinu do 1 m, pa i vi{e. Vegetacijski pokriva~ predstavqen je
{umama planinske bukve na ve}im i hrastovim {umama na mawim visinama,
zajednicama sredwetravnih subalpskih livada i niskotravnih alpskih pa{waka
(M. Qe{evi}, 2003 god). U podno`ju planine nalaze se razvijeni primorski
turisti~ki centri poput Kotora, Tivta, Budve, ali i prestonica Crne Gore
Cetiwe. Na samoj planini stalna naseqa nalaze se u Wegu{kom poqu i na zapadnim
i ju`nim padinama ka moru. Najvi{i deo Lov}ena ~ini Nacionalni park “Lov}en”,
GEOGRAFIJA

u okviru kojeg se na Jezerskom vrhu nalazi mauzolej Petru II Petrovi}u Wego{u.

82
Broj 16 Zbornik radova

KLIMATSKE KARAKTERISTIKE
Klimatske prilike u Crnoj Gori mewaju se kako sa promenom geografske
{irine tako i sa promenom apsolutne visine. Klima se mewa idu}i od obale
Jadranskog mora, koje Crnu Goru ograni~ava sa jugozapadne strane, ka
unutra{wosti kopna, na sever i severoistok.
Najve}i uticaj na klimu ipak ima sam reqef Crne Gore, kao modifikator
klimatskih uslova. Uticaj Jadrana bio bi dalekose`niji da se planine kao {to su
npr. Lov}en, Orjen i Rumija u pojedinim delovima ne di`u ve} od same obale pa do
visine od preko 1700 m. Uticaj Jadrana je stoga usmeren na ni`e delove kao {to
su doline Drima i Bojane, a preko Skadarskog jezera i u doline Mora~e, Zete i
Rijeke Crnojevi}a.
Ove i druge promene uslovile su da je klima Crne Gore veoma raznolika,
tj. mewa se u granicama od nizijske do subalpske i od sredozemne do umereno-
kontinentalne. Klima Lov}ena obrazlo`ena je na osnovu podataka sa
meteorolo{ke stanice u Ivanovim koritima na 1.350 m :
-sredwa godi{wa temperatura vazduha iznosi 7,6°C;
-u proseku vi{e od tri meseca u toku godine temperature vazduha su ispod
nule;
-u toku leta tamperature se ~esto spu{taju i na samo 2-3°C;
-sredwa godi{wa amplituda temperature iznosi 16°C;
-sredwa godi{wa suma padavina iznosi 4614 mm;
-padavine se odlikuju pravilnim promenama sa minimumom u letwim
mesecima (jul), a maksimumom u poznoj jeseni (novembar, decembar);
-padavine u ~vrstom stawu javqaju se prose~no oko 97 dana u toku godine;
-sredwa maksimalna visina sne`nog pokriva~a je 121 cm a u vrta~ama i na
zavetrenim mestima i po vi{e metara;
-velika koli~ina padavina na Lov}enu mo`e se pripisati prisilnom
uzdizawu vazduha koji pristi`e sa jugozapada i wegovom mehani~kom
zagrevawu,a potom i naglom hla}ewu na velikim visinama.

Klima kao modifikator razvoja reqefa je od velikog zna~aja za karstni

proces na planini Lov}en. Zbog toga je pluviometrijski re`im jako bitan :
Tabela br. 1: Osnovni podaci o stanicama (M. Radovanovi}, 1994 god., 30)
GEOGRAFIJA

NADMORSKA GEOGRAFSKA GEOGRAFSKA

STANICA SLIV
VISINA (m) [IRINA DU@INA
Ivanova korita 1350 42023’ 18051’ karst
Mirac 730 42023’ 18047’ Jadran
0 0
Wegu{i 850 42 26’ 18 50’ karst

83
 Zbornik radova Broj 16

Tabela br. 2: Sredwe mese~ne padavine (u mm) na ki{omernim stanicama za period 1960-1984.
godina (M. Radovanovi}, 1994 god. , 31)
STANICA
MESEC
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 god.
Ivanova korita 434 460 742 472 128 198 74 46 94 300 694 972 4614
Mirac 276 228 240 213 144 95 59 96 158 206 312 298 2325
Wegu{i 303 305 277 229 129 80 56 84 161 266 384 399 2672

Tabela br. 3: Prose~ne koli~ine padavina (u mm) na ki{omernim stanicama po godi{Wim

dobima za period 1960-1984 godina (M. Radovanovi}, 1994 god., 32)
DOBA
STANICA ZIMA PROLE]E LETO JESEN
Ivanova korita 1866 1342 318 1008
Mirac 802 597 250 676
Wegu{i 1007 635 220 811

Iz izlo`enog se vidi da Lov}en ima modifikovani sredozemni

pluviometrijski re`im i da u tom pogledu, po Keppen-ovoj klasifikaciji
klimata, pripada klimatu Cs f(x) (M. Radovanovi}, 1994 god. 33). Leti se na
Lov}enu izlu~i jako malo padavina, pa je proces povr{inske karstifikacije tada u
stagnaciji, izuzev dejstva biqaka na stensku masu na kojoj raste. To se vidi
naro~ito u {umama planinske bukve, gde je mnogo ja~i uticaj biqnog i zemqi{nog
pokriva~a na stene prekrivene ovim pokriva~em nego {to je povr{inski uticaj
vode. S druge strane, zimi, kada je najve}a koli~ina padavina, karstifikacija se
odvija uglavnom u dubqim slojevima stenske mase. Kako Lov}en ima neravnomeran
raspored koli~ine padavina po godi{wim dobima i kako se padavine izlu~uju
jakim intenzitetom, to je povr{insko i podzemno oticawe pove}ano, ali je i
smawena rastvara~ka mo} CO2 u vodi, i onda se mahom vr{i mehani~ka erozije
vode. Ovde se mo`e govoriti i o produ`enom uticaju snega, kada se sneg naglo topi
u prole}nim mesecima i naglo prodire u podzemqe ispuwavaju}i sve pukotine
vodom. Ali kako je ~itava stenska masa Lov}ena debqine preko 1700 m
karstifikovana, voda brzo cirkuli{e i javqa se na jakim kra{kim vrelima u
podno`ju na obali mora i na obodima karstnih poqa kada izaziva plavqewe istih.

GEOLO[KE KARAKTERISTIKE
GEOGRAFIJA

Teren planine Lov}en odlikuje se interesantnom morfolo{kom i

geolo{kom gra}om. Izgra}en je, najve}im delom, od karbonatnih stena - kre~waka
i dolomita, a mawim od klasti~nih i silicijskih stena trijasa, jure, krede i
paleogena i kvartarnih tvorevina. Trijas je zastupqen sa dva odeqka - sredwim i
gorwim. Od litolo{kih ~lanova su zastupqeni, na naj{irem prostoru, kre~waci,
84
Broj 16 Zbornik radova

dolomiti~ni kre~waci i dolomiti, a na u`em ro`naci, pe{~ari i laporci, a u

ladinskom katu i vulkanoklastiti. Jurski sedimenti izgra}uju glavnu masu
planine i wene severne, ju`ne i zapadne padine. U okviru jure su dominantni
karbonati - kre~waci i dolomiti, a podre}eno se javqaju ro`naci i laporci.
Kredni i paleogeni sedimenti izgra}uju krajwe ju`ne padine planine. Kvartarne
tvorevine su zastupqene morenama i glaciofluvijalnim tvorevinama, koje ukazuju
na zagle~eravawe u doba diluvijuma. Po tektonskoj reonizaciji Crne Gore, teren
ove planine, sa {irom okolinom pripada strukturno-facijalnoj jedinici Visoki
kr{, koja je iz pravca severoistoka navu~ena preko zone Budva du` regionalne
dislokacije. (M.Mirkovi}, 1994 god., 24).

Slika br.1 - Jurski slojevi karbonata na [tirovniku

KARST LOV]ENA
Karst planine Lov}en svrstava se u holokarst, jer su zastupqeni svi
povr{inski i podzemni oblici karstne erozije, ali i fluviokarstni oblici, pa
~ak i pojave akumulacije bigra. Kao {to se vidi iz dela o geolo{koj gra}i, Lov}en
je kre~wa~ka planina prili~no homogenog sastava. Postojawe velikog broja
raseda, dakle intenzivna tektonska aktivnost, uslovilo je i postojawe velikog
broja pukotina u kre~wa~koj masi. Dakle omogu}ena je i cirkulacija glavnog
agensa karstne erozije - vode, kroz kre~wa~ku masu. Dokaz da je kompletna stenska
masa Lov}ena zahva}ena procesom karstifikacije su brojne vruqe, bo~ata vrela,
GEOGRAFIJA

ali i jaka kra{ka vrela ([kurde i Gudri} u Kotorskom zalivu), dakle preko
1700m debeli slojevi kre~waka su karstifikovani. Zna~ajnu ulogu u procesu
karstifikacije imala je i nekada{wa re~na mre`a na Lov}enu, koja je danas van
funkcije, tj. ne postoje povr{inski tokovi. Pleistocena glacijacija,
najverovatnije u toku Virma, zahvatila je i ovu planinu i ostavila malobrojne

85
 Zbornik radova Broj 16

oblike, koji su kasnije poslu`ili za formirawe nekih karstnih oblika. Naravno,

najve}u ulogu imala je voda, kojom Lov}en nije bogat u povr{inskom obliku, uz
sadejstvo sa intenzivnom tektonskom aktivno{}u. Naime, na svim primorskim
planinama se izlu~uju velike koli~ine padavina, u obliku ki{e, snega ali i grada,
kao {to je obja{weno u delu o klimatskom karakteristikama. Sve te padavine vrlo
brzo poniru u podzemqe zbog postojawa velikog broja pukotina i izbijaju u obliku
jakih kra{kih vrela na obalama Jadranskog mora.

FLUVIOKARSTNI OBLICI I HIDROGRAFSKA MRE@A

Na Lov}enu je nekada postojala re~na mre`a, koja je drenirala povr{inske

vode ka Kotorskom zalivu preko Wegu{kog poqa, prema Budvanskom zalivu kroz
sada{wu uvalu Majstori, a i prema Cetiwskom poqu i Skadarskom jezeru. Od
oblika nastalih fluvijalnom erozijom danas su prisutne samo suve doline, negde
preina~ene u uvale i sisteme vrta~a, npr. uvala Majstori i suva dolina Popovi
dolovi sa sistemom dubokih levkastih vrta~a, i plavine. Povr{inski drena`ni
sistem kroz uvalu Majstori se nastavqao dolinama ka Budvanskom zalivu kroz
sada suvu dolinu Vratno, ali i ka Be~i}kom zalivu na istoku i jugoistoku kroz suve
doline. Iz uvale Ivanova korita voda se drenirala preko Bu}enela ka Cetiwskom
poqu. Tako}e ka Cetiwskom poqu su se drenirale i isto~ne padine Jezerskog vrha
preko Tre{we, Kru{evica i Strugova. Ka Wegu{kom poqu su se drenirale
severoisto~ne padine Jezerskog vrha kroz nekada{wi valov lednika i nanele su
jednu veliku plavinu od glacijalnog materijala na sam obod poqa. Iz Wegu{kog
poqa, kao dela jedne velike stare doline ~iji je nastavak Bokokotorski zaliv, voda
se preko Krstaca drenirala ka Kotorskom zalivu dolinom re~ice [kurde, kuda i
danas te~e povremeni tok. Zapadne i ju`ne padine Lov}ena, ina~e izrazito velikih
nagiba su ispresecane dolinama uglavnom povremenih tokova, koje imaju svoje
nastavke u vidu vise}ih dolina, suvih dolina i velikih uvala i poqa. Nekada{wa
re~na mre`a je poslu`ila procesu karstifikacije kao modifikator reqefa. Na
primeru uvale Majstori i doline Popovi dolovi se vidi taj uticaj. Naime, kada je
dostignut nivo karstifikacije kada nema mogu}nosti za formirawe i odr`awe
povr{inskih tokova, voda je prodrla u podzemqe i nastavila svoj put kao podzemna
teku}a voda. Ta podzemna reka je uslovila nastanak niza vrta~a levkastog oblika
ogromnih dimenzija do 100 m u pre~niku i 50 m dubine, tako {to je u sadejstvu sa
povr{inskim poniru}im vodama u dnu vrta~a omogu}ila ja~e i br`e raspadawe
kre~waka, pa ~ak i ispirala ve} raspadnuti kre~wa~ki materijal. Teku}a voda,
GEOGRAFIJA

bilo u podzemnom ili povr{inskom obliku, imala je veliku ulogu u stvarawu

raznih podzemnih oblika, dakle jama i pe}ina. Npr., povremeni tok koji se javqa u
uvali Bi`aqevac je formirao dve jame koje su verovatno povezane, ali su potrebna
detaqna speleolo{ka istra`ivawa, kao i Jama u Majstorima sa svojih 388 m
dubine, nastala radom toka koji je delom prolazio kroz tu uvalu.

86
Broj 16 Zbornik radova

Danas, Lov}en jako oskudeva u hidrolo{kim pojavama. Razlog za to je

potpuna karstifikacija stenske mase. Ve}ina izvora se javqa u podno`ju planine,
i na wenim ju`nim i zapadnim padinama, gde ima i jedinih tokova. U
hidrogeolo{kom pogledu, Lov}en zahvata mnogo ve}u povr{inu, jer se wegove vode
dreniraju podzemno ~ak u Skadarsko jezero iz Cetiwskog poqa, {to je dokazano
bojewem vode u sonda`nim bu{otinama, ili bojewem ponora u Ivanovim koritima
i nala`ewu bojene vode u vrelu Gudri} na obali Kotorskog zaliva (V.Radulovi},
1994 god., 75). Kao {to se i vidi sa geolo{ke karte, svi izvori u vi{em delu
planine se nalaze na laporovitim i detriti~nim kre~wacima (Ivanova korita,
bunar pod Tre{teni~kim vrhom), ili na kontaktu laporovitih kre~waka i
trijaskih kompaktnih kre~waka (izvor Me}uvr{je, izvor Jama, oba na visini
preko 1300 m). Od stalnih izvora treba pomenuti i izvor u Vu~jem dolu,
Kamenica u Bosturu, izvore u Wegu{kom poqu, a od povremenih izvore [avnik,
neke izvore u Wegu{kom poqu, i jaka karstna vrela u Kotorskom zalivu: [kurde,
Gudri} i Qute. [to se povr{inskih tokova ti~e, jedini je tok Qubinog potoka
koji izvire neposredno iznad Ivanovih korita i u wima ponire na mestu zvanom
Blati{te. Na Blati{tu poniru i vode izvora Ivanova korita, tako da je on ponor
sa stalnim gutawem vode. Ponor Koritnika na obodu Wegu{kog poqa je ponor sa
povremenim gutawem vode, kao i ponor-jama u Bi`aqevcu. Va`no je pomenuti i
Jezero pod Jezerskim vrhom, koje se tako}e nalazi na laporovitim kre~wacima i
koje vodu ima u toku vla`nih meseci, a leti potpuno presu{i.

OBLICI U KARSTU

Kako je ve} re~eno, Lov}en je bogat svim povr{inskim i podzemnim

karstnim oblicima u karstu. Rasprostrawenost ovih oblika je uslovqena
razli~itim faktorima, me}u kojima su najva`niji geolo{ka osnova, geotektonska
struktura, prekra{ki reqef (fosilna re~na mre`a, glacijalni oblici), kao i
savremeni erozivni procesi.
Od povr{inskih oblika najzastupqenije su vrta~e. Najvi{e je vrta~a
zdelastog i levkastog oblika, naj~e{}e metarskih dimenzija, dok najve}e retko
prelaze hektometarske dimenzije (levkaste vrta~e u Popovim dolovima). Dno im
je uglavnom prekriveno crvenicom, kao produktom raspadawa kre~waka. Ve}ina je
o~i{}ena od kamena, a lokalno stanovni{tvo ih koristi za napasawe stoke i za
poqoprivredne radove. U mnogim vrta~ama strane su otkrivene i do{lo je do
stvarawa povr{ina pod {kraparom. To se najboqe vidi na stranama bunarastih
GEOGRAFIJA

vrta~a na zapadnoj padini [tirovnika, izme}u Dolova i Bi`aqevca, gde se

javqaju u nizu. Od nekarakteristi~nih oblika vrta~a treba pomenuti i vrta~u
Jezero, nekada{wi ledni~ki cirk, koja je danas ispuwena vodom. Vrta~a Jezero,
iako je predstavqala cirk, danas treba tretirati kao vrta~u ispuwenu vodom, jer
glacijalna erozija je davno prestala sa oblikovawem ovog dela padine Jezerskog

87
 Zbornik radova Broj 16

vrha. Karstifikacija danas ima najve}i uticaj na daqi razvoj Jezera kao
hidrolo{kog objekta, ali i kao geomorfolo{kog oblika. Voda se zadra`ava na
dnu zbog sloja laporovitih kre~waka u podini. Jezero je nastalo na mestu male
karstne depresije, koja je poslu`ila za talo`ewe snega i formirawe lednika u
pleistocenu. Kada se lednik otopio, ostao je tipi~an ledni~ki cirk, delom
ispuwen vodom, koga je zahvatio karstni proces i nastavio sa wegovim
preobli~avawem, vi{e po vertikalnoj nego po horizontalnoj osi. Mnoge vrta~e na
dnu imaju ponore ili jame, pa ~ak i sekundarne vrta~e (Bi`aqevac). Na pojedinim
delovima vrta~e su toliko guste da obrazuju pravi bogiwavi karst (obodni
delovi Wegu{kog poqa). U Me}uvr{ju, u samom valovu nekada{weg lednika
postoji niz vrta~a razli~itog oblika, a neke od wih su stalno ispuwene snegom.
Na najvi{em delu Lov}ena mo`emo izdvojiti nekoliko uvala : Ivanova
korita sa Blati{tem, Veliki i Mali Bostur, Dolove, Vu~ji do, Bi`aqevac, Kuk i
Majstore sa Jasikovim rupama. U {irem rejonu Lov}ena postoji jo{ mnogo
depresija koje bi se mogle svrstati u ovu grupu oblika. Ivanova korita sa
Blati{tem su jedina uvala sa povremenim tokom - Qubin potok koji ponire u
Blati{tu. Tu se nalazi i jama nastala ponirawem ovog toka. Odlikuju se malim
brojem vrta~a i prete`no zaravwenim terenom. U uvali je i jedan stalan izvor po
kojem je i dobila ime. Pretpostavqa se da je na mestu ove uvale postojalo jezero u
daqoj pro{losti. Ivanova korita su aktivnim rasedom odvojena od uvale Veliki i
Mali Bostur, pa se pretpostavqa da je to nekada bila jedna ogromna depresija.
Bostur se karakteri{e ogromnim brojem vrta~a, razbacanih izme}u pojedinih
humova od jedrog kre~waka. Tako}e imaju jedan stalan izvor - Kamenice. U
Bosturu, na ju`noj padini Jezerskog vrha utvr}eno je postojawe velikog {krapara.
Na granici sa Ivanovim koritima utvr}eno je i postojawe bigra, verovatno
istalo`enog u vreme kada je Lov}en imao razvijenu re~nu mre`u. Danas, kada nema
skoro nijednog povr{inskog toka, nema ni akumulacija bigra, tako da je ovaj
proces umrtvqen. Bi`aqevac je jako te{ko svrstati u uvale, ali se opisuje kao
uvala zbog svojih dimenzija. U su{tini radi se o dve vrta~e hektometarskih
dimenzija, spojenih malom pre~agom, a na wihovom dnu se formiraju sekundarne
vrta~e. Na dnu ve}e vrta~e postoji i malo korito izgra}eno fluvijalnom erozijom
povremenog toka koji se pojavquje za vreme velikih padavina. Na kraju korita se
nalazi ponorska jama stvorena radom tog toka. Na pre~agi izme}u vrta~a se nalazi
jo{ jedna jama za koju se pretpostavqa da je u vezi sa prethodno pomenutom, a
verovatno je nastala u pro{losti radom istog vodenog toka. Vu~ji do je u
pro{losti bio terminalni basen lednika koji se kretao od Me}uvr{ja ka
GEOGRAFIJA

Krstacu. Umesto humova, u wemu se nalazi veliki broj ~eonih morena tog lednika.
U uvali je kaptiran jedan stalan izvor. Uvala ima mali broj vrta~a. Taj materijal
je lednik ostavio u vidu morena, ali su i kasniji fluviodenudacioni procesi
naneli jo{ materijala. Uvala se drenira kroz malu dolinu ka Krstacu i daqe ka
[kurdi. Od uvale ka Wegu{kom poqu se prostire Petrova qut, ogroman {krapar

88
Broj 16 Zbornik radova

u kojem se nalazi i ~uvena jama Duboki Do. Uvala Majstori je verovatno nastala
vi{e radom fluvijalne erozije nego {to je tektonski predisponirana. Kroz wu je
proticala reka od Popovih dolova ka proboju Vratno, odakle je daqe tekla ka
Jadranskom moru. Na nekoliko mesta je imala pritoke sa okolnih padina.
Me|utim, postoje indicije da se ta reka razdvajala u dva toka koja su tekla u
suprotnim smerovima: jedan ka Budvanskom zalivu na jug, a druga na istok ka
Be~i}kom zalivu. Za ove tvrdwe postoje dokazi u vidu pravilno razvijenih re~nih
dolina koje su uticale u ovu uvalu, i isticale iz we. Uvala se karakteri{e
ogromnim brojem vrta~a. Te{ko je posmatrati ovu uvalu razdvojeno od Jasikovih
rupa, jer jo{ uvek nije dostignuta evolutivna tektonska razdvojenost kao kod
Ivanovih korita i Bostura. Uvala pored vrta~a obiluje humovima od kompaktnog
kre~waka. U uvali postoji i jama duboka 388 m, potpuno istra`ena u avgustu ove
godine. Jama je tektonski predisponirana i izra|ena radom vode, a nalazi se u
tektonski aktivnom delu uvale.
Poqa u karstu su u vi{em delu Lov}ena zastupqena sa Wegu{kim poqem.
Wegu{ko poqe je tektonski predisponirano i ~ini nastavak jedne velike re~ne-
jezerske doline koja se zavr{ava sa Bokokotorskim zalivom, a preko Wegu{a se
nastavqa na povr{ Stare Crne Gore. To se zakqu~uje na osnovu postojawa
rasednih povr{ina na obodu Bokokotorskog zaliva, du` kojih je izdignut Lov}en
a i Wegu{ko poqe sa wim. Daqe, poqe ima i svoj nastavak u vidu doline [kurde
koja se uliva u Kotorski zaliv, a tako|e postoje i prito~ne doline iz pravca
istoka i jugoistoka. Iako je periodski plavqeno, danas poqe ima slabu
povr{insku hidrolo{ku funkciju. Postoji par stalnih izvora, ali i ponora na
obodu poqa i svi se dreniraju ka vrelima [kurde i Gudri}. Isto~ni i zapadani
delovi poqa obiluju vrta~ama i predstavqaju pravi bogiwavi karst. Izme|u
vrta~a se nalaze humovi od kompaktnih kre~wa~kih masa. Naseqe Raji}evi}i le`i
na jednoj ogromnoj plavini od glacijalnog materijala, mada je ona
fluviodenudacionog porekla, tj. stvorena je povr{inskim i linijskim spirawem
glacijalnog materijala iz valova. Na obodu poqa se nalaze {krapari (ve}
pomenuta Petrova qut sa jamom Duboki Do), a u Krstacu i Golubiwa pe}ina. Na
{irem potezu Lov}ena postoji jo{ jedno poqe u karstu - Cetiwsko poqe.
[krape su zastupqene u vidu mikro i makro oblika, tj. javqaju se lokalno
na stranama vrta~a ili na pre~agama me}u vrta~ama ali i kao delovi padina, npr.
na padinama [tirovnika i Jezerskog vrha ili na obodima ve}ih uvala i poqa, ali
i na obali Kotorskog zaliva. Zastupqeni su svi oblici {krapa, razli~itih
dimenzija: od centimetarskih do vi{emetarskih. Prime}ene su i pojave
GEOGRAFIJA

sekundarnih {krapa na ve} poodmaklom stadijumu primarnog {krapara. Zavisno i

od geolo{ke gra}e, mogu se zate}i i mre`aste {krape, ~esto sa muzgama ro`naca.
Ova pojava se javqa u kre~wa~kim slojevima pro`etim ro`nacem, koji ostaje kao
produkt raspadawa stenske mase. {krape se mogu na}i i na dnu vrta~a, kada ~ine
ponorske i jamske ulaze (bunaraste vrta~e na zapadnim padinama [tirovnika).

89
Broj 16 Zbornik radova

depresija koje se pretapaju jedna u drugu. Postavqa se i pitawe da li je mogu}e

govoriti o karstnom procesu u preglacijalnom periodu? Kada su utvr}eni sigurni
glacijalni oblici moglo se razmi{qati i o inicijalnim karstnim depresijama
koje su poslu`ile za talo`ewe snega i formirawe lednika. Mnogi od tih pre
svega glacijalnih oblika su u ogromnoj meri karstnim procesom izgubili svoj
epitet glacijalnih, npr. cirk Jezero. Da li je bilo nekih ranijih glacijacija i
kada je jako te{ko utvrditi, posebno zato {to su svi oblici ako ih je i bilo
verovatno preoblikovani kasnijom glacijalnom i pre svega karstnom erozijom.

Slika br. 3 Pogled sa Jezerskog vrha: u predwem planu Goli{, levo je

Me}uvr{je sa delom valova, u pozadini padine Orjena

GLACIJALNI REQEF
Glacijalni proces je imao zna~ajnu ulogu u stvarawu reqefa Lov}ena. U
toku pleistocena, najverovatnije za vreme glacijala virma, na Lov}enu je sne`na
granica bila na oko 1300 m n.v. Tada su najvi{i delovi bili zahva}eni
glacijacijom. Nije bilo velikih lednika, {to je bilo uslovqeno malom razlikom
izme}u nadmorske visine najvi{ih vrhova i nadmorske visine sne`ne granice, kao
i velikim nagibima padina. Lednici su se formirali na padinama sa malim
nagibom i na mestima na kojima je preglacijalni karstni proces oformio
depresije pogodne za formirawe sne`anika, a potom i lednika. Najo~uvaniji
tragovi glacijacije nalaze se severno od Jezerskog vrha. To su tragovi Wegu{kog
lednika koji se kretao od Jezerskog vrha i Goli{a u pravcu severozapada ka
Wegu{ima. Cirk ovog lednika se najverovatnije sastojao od dva stupwevita dela:
GEOGRAFIJA

Jezera i Podjezera, razdvojenih pre~agom relativne visine oko 20 m. Lednik je

tekao prema severozapadu izme}u Pijavica i Zavr{ja, gde je i formirao valov. U
valovu je na dva mesta ostavio zaobqene oblike u vidu mutoniranih stena.
Morenski materijal lednik je natalo`io u vidu bo~nih morena u Stani{i}ima,
dok je postojawe ~eonih morena problemati~no. Naime, te morene su sigurno
natalo`ene, ali je kasnijim fluviodenudacionim procesom nanesena ogromna

91
 Zbornik radova Broj 16

Slika 2 Sekundarne {krape

Od podzemnih oblika zastupqene su i jame i pe}ine. Lov}en obiluje
ovim oblicima, najvi{e zbog tektonske strukture koja je omogu}ila lak i brz
prodor vode u rasedne povr{ine i me}uslojne pukotine, a samim tim i
intenzivniji proces karstifikacije. Nabroja}emo samo neke speleolo{ke objekte
koji su istra`eni: jama Duboki Do (340 m), Jama u Majstorima (388 m), Milo{eva
pe}ina, Golubiwa pe}ina itd. Osim ovih poznat je i veliki broj lokaliteta sa
speleolo{kim objektima za koje su potrebna speleolo{ka istra`ivawa: Ivanova
korita, Majstori, Bi`aqevac itd. Treba pomenuti i jame snije`nice koje se kao
klimatski uslovqen oblik karsta nalaze samo na visokim planinama. Na Lov}enu
ih je istra`eno osam: snije`nica kod Bi`aqevca, Veqa snije`nica, @awevdolska
rupa, snije`nica u Koprivnoj alugi, snije`nica u To~ilu, snije`nica u
Me}uvr{ju, snije`nica pod Jezerskim vrhom i Ledenica (D. Gavrilovi}, 1963.
god., str. 57, 00).
Iz izlo`enog se vidi da je planina Lov}en potpuni holokarst sa svim
oblicima karakteristi~nim za ovaj tip. Presudnu ulogu u procesu karstifikacije
imala je atmosferska voda kao agens, zatim povr{inska teku}a voda u vreme
postojawa povr{inske hidrografske mre`e, podzemna voda koja i danas deluje u
ogromnoj meri, ali i biqni i `ivotiwski svet koji `ivi u povr{inskom
zemqi{nom sloju. Zbog tipa biqnog pokriva~a mo`e se i pretpostaviti da je
savremeni proces karstifikacije Lov}ena u ogromnoj meri uslovqen tim istim
pokriva~em koji vr{i biogenu karstnu eroziju na stensku masu. Naime, utvr}eno
je da je proces karstifikacije ja~i ispod zemqi{nog i biqnog pokriva~a, jer je i
GEOGRAFIJA

sredina u hemijskom pogledu mnogo agresivnija zbog stalne produkcije CO2. Stene
pod ovim pokriva~em su ugla~anije i zaobqenije, {to je posledica ravnomernog
kretawa vode po povr{ini stene, za razliku od povr{inskog karsta gde je kretawe
vode uglavnom linijsko i selektivnije. Me}utim, za potkrepqewe ovakvih tvrdwi
o pokrivenom karstu potrebna su mnogo slo`enija istra`ivawa. Evidentno je da
se u {umama bukve na Lov}enu nalazi veliki broj nejasno izra|enih vrta~a-

90
 Zbornik radova Broj 16

plavina u terminalni basen lednika u mesti Raji}evi}i. Najverovatnije je da su

~eone morene zatrpane ovim fluvioglacijalnim materijalom. Zapadno od
Wegu{kog lednika nalazio se lednik Me}uvr{je, formiran u istoimenom delu
Lov}ena izme}u dva najvi{a vrha: Jezerskog vrha i [tirovnika. Cirk ovog
lednika nije o~uvan. Postoji i pretpostavka da cirk nije ni postojao, ve} da se
lednik formirao u dolini izme}u [tirovnika i Goli{a od snega koji se spu{tao
sa wihovih padina (Menkovi}, \urovi}, 1993., str 23). Na postojawe lednika
ukazuju drugi oblici koji su jedino mogli nastati glacijalnom erozijom: valov,
glacijalno rame, mutonirane stene i ~eone morene. Valov je dobro o~uvan i pru`a
se pravcem jugoistok-severozapad. U wemu se nalaze i mutonirane stene na
nekoliko lokacija, kao i glacijalno rame. Lednik se zavr{avao u Vu~jem dolu gde
se nalaze jasno izra`ene ~eone morene. Pored ovih sigurnih glacijalnih tragova,
kabinetska i terenska istra`ivawa navode na pretpostavku da je pored ovih
lednika bilo jo{ dva lednika. Tre{wanski lednik polazio je iz cirka Koprivni
dolac na isto~noj padini Jezerskog vrha i kretao se preko Tre{we sve do Kape i
izvora [avnik. Tako}e, na Goli{u postoje izvesne crte cirka koji je znatni
mawih dimenzija od Wegu{kog lednika i lednika Me}uvr{je. Pretpostavqa se da
je to bio jedan sne`anik koji nigde nije oticao, ali je ostavio trag. Do
pretpostavke o postojawu ovih lednika doslo se ne samo zbog postojawa izvesnih
crta glacijalnih oblika, ve} je i sama orijentacija tih oblika identi~na
orijentaciji sigurnih glacijalnih tragova lednika Me}uvr{je i Wegu{kog
lednika: svima je pravac kretawa ka severozapadu, svi cirkovi su na pribli`no
istim visinama i iste ekspozicije, tako da su i klimatski uslovi koji su vladali
u pleistocenu dozvoqavali postojawe i ovih pretpostavqenih lednika. Nastali
glacijalni oblici su poslu`ili kao osnova za stvarawe novih oblika reqefa, pre
svega oblika u kartsu - vrta~a i jama snije`nica u valovu Me}uvr{je, ali i
fluviodenudacione plavine nastale od morensko-siparskog materijala Wegu{kog
lednika, kao i antropogenog reqefa-terasiranih padina ~eonih morena u Vu~jem
dolu. Terminalni
basen
Ivi~na
morena

Pravac oticawa
Cirk lednika
GEOGRAFIJA

Slika br. 4 - Rekonstrukcija Wegu{kog lednika

92
Broj 16 Zbornik radova

PERIGLACIJALNI OBLICI

Na Lov}enu se zbog du`eg zadr`avawa snega na severnim i severozapadnim

padinama javqa proces soliflikcije. Oblici su uglavnom zapa`eni na stranam

Cirk Jezero

Slika br. 5 Cirk Jezero i Jezerski vrh sa Podjezera (deo valova)

uvala i vrta~a eksponiranih severu i severozapadu, na mestima gde se nalazi
debqi zemqi{ni pokriva~. Zapa`eni su na padinama Vratna i Murakovca, u uvali
Majstori. Na Murakovcu je ~itava strana eksponirana severozapadu pod procesom
soliflukcije, ali ne u vidu kompletnog kli`ewa padine, ve} u vidu mnogobrojnih
malih soliflukcionih klizi{ta sa izra`enim trbusima i kliznim odsecima.

Valov Cirk Goli{

Me|uvr{je

Cirk Jezero
GEOGRAFIJA

Slika br. 6 Polo`aj glacijalnih oblika u vr{nom delu Lov}ena

93
 Zbornik radova Broj 16

ZAKQU^AK
Planina Lov}en je tipi~na karstna planina sa potpunim holokarstom, tj.
svim karstnim oblicima. Pored karstnih oblika koji uglavnom ~ine reqef,
javqaju se jo{ i glacijalni oblici u najvi{em delu, a pretpostavqa se da je pored
dva sigurna postojalo jo{ dva lednika. Lov}en je nekada imao razvijenu re~nu
mre`u, koja se po karstifikaciji najverovatnije preselila u podzemqe, tako da
danas imamo jaka karstna vrela u podno`ju na obali mora. Od te stare
hidrografske mre`e ostale su brojne doline i vise}e doline. Danas je Lov}en
siroma{an vodom, jer se, i pored ogromne koli~ine padavina od 4614 mm koji se
izlu~e godi{we, ni{ta ne zadr`ava na povr{ini. Sve odlazi kroz pukotine i
ponore i javqa se u obliku pomenutih vrela, {to dokazuje da je Lov}en
karstifikovan u potpunosti: preko 1700 m debela stenska masa je
karstifikovana. Savremeni proces karstifikacije je u ogromnoj meri uslovqen
vegetacijom. Budu}a istra`ivawa treba da daju odgovore na postavqene hipoteze
postojawu jo{ dva lednika, kao i da daju rezultate o intenzitetu savremene
karstifikacije uslovqene vegetacijom.

LITERATURA:
[1] Qe{evi} M. (2003): Geografija zemqi{ta, Univerzitet Crne Gore, Filosofski
fakultet Nik{i},2003, Nik{i};
[2] Radovanovi} M. (1993): Pluviometrijske karakteristike Naconalnog parka
"Lov}en", Zbornik radova nau~nog skupa "Nacionalni park Lov}en - prirodna
i kulturna dobra", Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, 1994, Podgorica;
[3] Mirkovi} M. (1993): Geologija terena planine Lov}en, Zbornik radova nau~nog
skupa "Nacionalni park Lov}en - prirodna i kulturna dobra", Crnogorska
akademija nauka i umjetnosti, 1994, Podgorica;
[4] Radulovi} V. (1993): Hidrogeologija planine Lov}en, Zbornik radova nau~nog
skupa "Nacionalni park Lov}en - prirodna i kulturna dobra", Crnogorska
akademija nauka i umjetnosti, 1994, Podgorica;
[5] Menkovi} Q., \urovi} P. (1993): Detaqna geomorfolo{ka karta osnova za
vrednovawe prostora NP "Lov}en", Glasnik SGD, sveska LXXIII br. 2, 1993,
Beograd;
[6] Orohidrografska karta R 1:50 000, list Kotor, Vojnogeografski institut
Beograd;
[7] Detaqna geolo{ka karta R 1:100 000, list Cetiwe, Republi~ki geolo{ki zavod
GEOGRAFIJA

Podgorica;
[8] Gavrilovi} D., (1963): Sne`nice na Lov}enu, Zbornik radova Geografskog
zavoda PMF Beograd, sveska X, 1963, Beograd;

94