Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΟ ΔΑΦΝΙ

Η ΕΞΑΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΣΑΛΩΜΗΣ

του Άγγελου Προκοπίου

Είχα ξεχαςτεί μπροςτά ςτθν ψθφιδογραφθμμζνθ Γζννθςθ του Δαφνιοφ μια

παραμονι Χριςτουγζννων. Πλεσ αυτζσ οι τριανταφυλλζνιεσ και μενεξεδζνιεσ
αποχρϊςεισ του Υμθττοφ, που τραγουδοφν οι ποιθτζσ μασ ανκοφςαν ςτουσ
πλαςτικοφσ λόφουσ, που αγκάλιαηαν με τόςθ τρυφερότθτα το ςπιλαιο. Θ ελλθνικι
φανταςία είχε διαλζξει το αττικό αυτό μοναςτιρι για να δϊςει το χαριζςτερο ζργο
τθσ μεςαιωνικισ εικονογραφίασ. Δεν κυμοφμαι να χάρθκα τόςο πολφ μια Γζννθςθ
ςτθ ηωγραφικι, τθσ Ανατολισ και τθσ Δφςθσ, όςο αυτιν που ςτόλιςε, ςτον ΛΑϋ
αιϊνα, το Δαφνί μασ. Θ κλαςςικι ευαιςκθςία των Ελλινων ξαναηεί ςε όλεσ αυτζσ τισ
ευγενείσ μορφζσ, που ςυνομιλοφν με τόςο άνεςθ και διαλογίηονται με τόςθ γαλινθ.
Πλα τα πρόςωπα, που αναφζρει ο Ευαγεελιςτισ Λουκάσ, τ’ αναγνϊριςα με
οδθγό το ποιθτικό του κείμενο. «Τουσ ποιμζνασ φυλάςςοντασ φυλακάσ τθσ νυκτόσ
επί τθν ποίμνθν αυτϊν, τουσ Αγγζλουσ δοξολογοφντασ και λζγοντασ τθσ επί Γθσ
ειρινθ, το Βρζφοσ ςτθ φάτνθ του, τθν Ραρκζνο και τον Λωςιφ». Θ μόνθ προςκικθ
ιταν των δφο ηϊων. Ρροερχόταν όμωσ από μια προφθτεία του Θςαΐα. «Ζγνω βουσ
τον κτθςάμενον και όνοσ τθν φάτνθν του κυρίου αυτοφ» (Κεφ.Α’ 3).
Στθν αριςτερι γωνία τθσ θμικυκλικισ κόγχθσ το ψθφιδωτό ιταν
κατεςτραμμζνο. Ηιτθςα να ςυμπλθρϊςω το κενό του με πλαςτικά ςτοιχεία του
κεοκριτικοφ τοπίου.
Ξαφνικά ςε μικρι απόςταςθ από τθν μορφι τθσ Ραρκζνου, είδα ν’ ανεμίηει
μια κορδζλλα. Ρρόςεξα καλφτερα και το ενδιαφζρον μου εντοπίςτθκε τϊρα ςτο
χαλαςμζνο κομμάτι. Ιταν πραγματικά μια κορδζλα, που ζδενε τα μαλλιά μιασ
μορφισ χαμζνθσ. Αν ιταν Άγγελοσ θ μορφι αυτι, ζπρεπε να είχε ζνα φωτοςτζφανο
γφρω από το κεφάλι του. Και τζτοιοσ φωτοςτζφανοσ δεν υπιρχε. Θ κορδζλλα και τα
μαλλιά ανικαν λοιπόν ςε μια απλι γυναίκα και όχι ςϋ ζναν Άγγελο. Αλλά ποια ιταν
αυτι; Οφτε ο Λουκάσ, οφτε κανζνασ άλλοσ Ευαγγελιςτισ δεν αναφζρουν ςτα
κανονικά κείμενα, τθν παρουςία μιασ κοινισ κνθτισ ςτθ Γζννθςθ. Ιταν ζνα
μυςτιριο κι ζπρεπε να το ξεδιαλφνω. Από μια κορδζλλα ζπρεπε να βρω τθ γυναίκα,
που διαδραμάτιςε κάποιο ρόλο ςτθ Γζννθςθ του Λθςοφ.
Ανζτρεξα ςτϋ απόκρυφα Ευαγγζλια. Εδϊ ςτάκθκα τυχερόσ. Ζνα απόκρυφο,
που διαςϊκθκε ωσ τθν εποχι μασ, ςε λατινικι γλϊςςα, με τον τίτλο «Θ Γζννθςισ τθσ
Μαρίασ και τα Ραιδικά χρόνια του Σωτιροσ» De Nativitate Maria et infantia
Salvatoris), είναι αφιερωμζνο ςτθν παιδικι θλικία τθσ Ραρκζνου (Βιβλίο Α’) και του
Λθςοφ (Βιβλίου Βϋ). Το Ευαγγζλιο αυτό μολονότι αποδίδεται ςτον Ματκαίο, είχε
αποκλειςκεί από τθν τάξθ των κανονικϊν, μϋ ζνα διάταγμα του Ράπα Γελάςιου Β’
(1118-19). Σε αυτό το απόκρυφο Ευαγγζλιο απαντοφμε τθν παρουςία δφο
γυναικϊν, που τισ ζφερε ο Λωςιφ για να ξεγεννιςουν τθν Ραρκζνο. Θ πρϊτθ
ονομαηόταν Σαλϊμθ, θ δεφτερθ Ηελζμθ. Μόλισ μπικαν ςτο ςπιλαιο οι δφο μαίεσ
ζτρεξαν να βοθκιςουν, πλθςίαςε πρϊτθ θ Ηελζμθ, αλλά ξεφϊνθςε τρομαγμζνθ
«Κφριε, Κφριε, ςυγχϊρθςζ με, ποτζ δεν φαντάςτθκα τζτοια περίπτωςθ. Τα ςτικθ
τθσ είναι γεμάτα γάλα. Εγζννθςε ζνα αγόρι κι όμωσ ζμεινα παρκζνα!». Θ Σαλϊμθ
ακοφγοντασ τα λόγια αυτά, μουρμοφριςε κουνϊντασ με δυςπιςτία το κεφάλι τθσ.
«Δεν πιςτεφω ςϋ αυτά που ακοφω αν δεν βεβαιωκϊ». Και πλθςίαςε τθν Ραρκζνο.
Μα μόλισ τθν άγγιξε, το χζρι τθσ ξεράκθκε κι ζβαλε τισ φωνζσ και τα κλάμματα.
Ραρακαλοφςε το Κεό να ςυγχωρζςει τθν απιςτία τθσ. Ζνασ Άγγελοσ τθν άκουςε και
παρουςιάςτθκε τότε: «Ρλθςίαςε το παιδί, τθν προςτάηει, και προςκφνθςε. Ζπειτα
άγγιξζ του με το χζρι ςου και κα γιατρεφτείσ». Θ Σαλϊμθ άκουςε τθν προςταγι του
Άγγελου και κεραπεφτθκε.
Θ απαγόρευςθ του απόκρυφου αυτοφ Ευαγγζλιου από τον Ράπα Γελάςιο
δεν εμπόδιςε τον κρφλο των δφο γυναικϊν να γίνει δθμοφιλισ και να ςυμπλθρϊςει,
μαηί με τθν εικόνα των δφο ηϊων του Θςαΐα, τον εικονογραφικό τφπο τθσ Γζννθςθσ.
Στισ κατακόμβεσ του Εϋ και ΣΤϋ αιϊνα εμφανίηεται θ Σαλϊμθ να κάνει το πρϊτο
λουτρό ςτο βρζφοσ ςε μια κολυμβικρα. Στθ χριςτιανικι λαϊκι ποίθςθ του ΛΑϋ και ΛΓϋ
αιϊνα οι δφο γυναίκεσ γίνονται απαραίτθτοι μάρτυρεσ τθσ αγνότθτασ τθσ
Ραρκζνου, ςτο καφμα τθσ Γζννθςθσ. Στο κζατρο των μυςτθρίων οι δφο μαίεσ
ςυγχωνεφονται ςε μια φιλάςκενθ γυναίκα που ονομάηεται Αναςταςία. Θ γυναίκα
αυτι γεννικθκε χωρίσ χζρια, αλλά μόλισ πίςτεψε ςτθν παρκενία τθσ Μαρίασ,
επρόβαλαν από τουσ ϊμουσ τα χζρια τθσ. Θ Δυτικι Εκκλθςία επζτρεψε ςτο κζατρο
των Μυςτθρίων να παρουςιάηεται θ Αναςταςία, αλλ’ απαγόρευςε τθ ςκθνι των
δφο γυναικϊν ςτθν εικονογραφία τθσ Γζννθςθσ. Μετά τον ΛΓ’ αιϊνα ςταματά, ςτθ
δυτικι τζχνθ, το κζμα αυτό με τι μαίεσ τθσ Βθκλεζμ, ζπειτα από πολλζσ
επαναλιψεισ τουσ ςτθν πρωτοχριςτιανικι, ρομαντικι και γοτκικι τζχνθ. Ιταν θ
λογικι ςυνζπεια τθσ απαγόρευςθσ του Ράπα Γελάςιου.
Στο Βυηάντιο θ γραφικι ςκθνι του πρϊτου λουτροφ του βρζφουσ δεν
εξαφανίηεται. Τθ ςυναντοφμε ςε όλεσ τισ Γεννιςεισ τθσ ελλθνικισ ψθφιδογραφίασ.
Στον Πςιο Λουκά (ΛΑ’ αιϊνασ), ςτο Ραλζρμο (παρεκκλιςιο Ραλατίνου, ΛΒϋ αιϊνασ),
κι ζπειτα ςτισ τοιχογραφίεσ τθσ Ρεριβλζπτου του Μυςτρά και του Αγίου Προυσ,
δθλαδι από τον ΛΔϋ ζωσ τον ΛΗϋ αιϊνα. Ο Διονφςιοσ από τα Φουρνά των Αγράφων
δεν αναφζρει εισ τθν «Υπόκεςιν τθσ Γεννιςεωσ, τθσ Ερμθνείασ των Ηωγράφων» τθν
απόκρυφθ αυτι ςκθνι, αλλά είναι ςιμερα πια γνωςτό ότι το παράδοξο αυτό βιβλίο
γράφτθκε ςτα χρόνια 1729 -1733, όταν δθλαδι θ βυηαντινι ηωγραφικι είχε κλείςει
τον κφκλο τθσ δθμιουργικισ ηωισ τθσ. Ζτςι θ κοινι ςυνείδθςθ τθσ Ορκοδοξίασ
εξακολοφκθςε, πζντε αιϊνεσ μετά τθν εξορία των δφο γυναικϊν από τθ δυτικι
τζχνθ, να τουσ παρζχει άςυλο και προςταςία.
Ο παραλλθλιςμόσ και θ ςφγκριςθ των βυηαντινϊν Γεννιςεων με τθ Γζννθςθ
του Δαφνιοφ μασ δίνει το κλειδί του μυςτθρίου, για νϋ ανακαλφψουμε ςε ποιαν
ανικει θ κορδζλλα των μαλλιϊν του ψθφιδωτοφ. Θ Ηαλζμθ ιταν ςτθ γωνιά τθσ
εικόνασ με το ηεςτό νερό και θ Σαλϊμθ πιο κοντά ςτθν Ραρκζνο. Θ δεφτερθ πιρε το
Βρζφοσ ςτα γιατρεμζνα χζρια τθσ και, με τθ βοικεια τθσ πρϊτθσ, του ζκανε το
πρϊτο λουτρό ςτθν κολυμβικρα τθσ Βθκλεζμ. Στο χαλαςμζνο κομμάτι τθσ Γζννθςθσ
του Δαφνιοφ υπιρξε αυτι θ ςκθνι του απόκρυφου Ευαγγελίου. Και θ κορδζλλα
ζδενε τα μαλλιά τθσ Σαλϊμθσ, που εξαφανίςτθκε ςτο πζραςμα των καιρϊν.
--------
Στοιχεία για τον Άγγελο Προκοπίου (1909-1967):
«O Άγγελοσ Ρροκοπίου ςποφδαςε Νομικά και Κοινωνικζσ Επιςτιμεσ ςτο
Ρανεπιςτιμιο, κακϊσ και ηωγραφικι και χαρακτικι ςτθν Α.Σ. Καλϊν Τεχνϊν, ςτθν
Ακινα, με δάςκαλό τον Κ.Ραρκζνθ και Λςτορία τθσ Τζχνθσ και Αρχαιολογία ςτο
Ραρίςι, με τον A.Grabar. Μελζτθςε ψυχανάλυςθ και φιλοςοφία, από τον Μαρξ και
τον Φρόχντ ωσ τουσ Λνδοφσ.Ριρε το Διδακτορικό του δίπλωμα ςτθ Σορβόνθ, το
1939. Το 1940 ζγινε κακθγθτισ τθσ Λςτορίασ τθσ Τζχνθσ ςτθν Αρχιτεκτονικι Σχολι
του Ε.Μ. Ρολυτεχνείου… Από το 1945 κρατοφςε τθ ςτιλθ τθσ τεχνοκριτικισ ςτθν
Εφθμερίδα «Κακθμερινι» όπου δθμοςίευςε άρκρα και μελζτεσ, ωσ τθν θμζρα που
πζκανε. Το 1958-59 ιταν Δ/ντθσ Ρρογράμματοσ ΢αδιοφωνίασ, αργότερα Ρρόεδροσ
τθσ «Ενϊςεωσ Κριτικϊν τθσ Τζχνθσ» και το 1962 εξζδωςε το περιοδικό Τζχνθσ «Νζεσ
Μορφζσ». Συμμετείχε ςε όλα τα διεκνι Συνζδρια Λςτορίασ τθσ Τζχνθσ, Βυηαντινϊν
Σπουδϊν και Αιςκθτικισ….» - ΣΗΜΕΙΩΣΗ: α) Θ περιγραφι τθσ Γζννθςθσ ςτο Δαφνί
που δθμοςιεφτθκε ςτθν ΚΑΚΘΜΕ΢ΛΝΘ 24/12/1953 κακϊσ β) τα ανωτζρω «Στοιχεία
για τον Άγγελο Ρροκοπίου» περιζχονται ςτο βιβλίου «Εςτίεσ Ελλθνικοφ Ρολιτιςμοφ
ςτο Βυηάντιο» που επιμελικθκε ο γιόσ του Δρ.Γεϊργιοσ Αγγ. Ρροκοπίου
επ.Κακθγθτισ του ΕΜΡ.

Περιςςότερα ςτοιχεία για τον Άγγελο Προκοπίου:

Ο Άγγελοσ Ρροκοπίου υπιρξε Λδρυτικό Μζλοσ τθσ Ταινιοκικθσ τθσ Ελλάδοσ. Σε
κείμενα αλλά και επιμζλεια του Ρροκοπίου γυρίςτθκε το «πρϊτο ελλθνικό
ντοκιμαντζρ τζχνθσ» με τίτλο [Δαυνί (Παναγιά Χρυσοδαυνιώτισσα)]. Στοιχεία του
ντοκιμαντέρ:
Διάρκεια: 20ϋ, ζτοσ: 1951, Format: 16 χιλ. , Χρϊμα: Αςπρόμαυρθ, Σκθνοκεςία: Προκοπίοσ
Άγγελος , G. Hoyningen-Huene
Ραραγωγι: Χαροκόποσ Σπύρος, Σενάριο:Προκοπίοσ Άγγελος
Φωτογραφία: Χεπ Ζοζέφ, Μουςικι: Brubeck Howard , Αφθγθτισ: Barrymore Ethel ,
Evans Maurice
Φεςτιβάλ Εδιμβοφργου 1952: Αϋ βραβείο / Φεςτιβάλ Νζασ Υόρκθσ 1952: Αϋ βραβείο

To ντοκιμαντζρ ΔΑΦΝΙ μετά από χρόνια αναηιτθςθσ βρζκθκε ςτθ Γερμανία και
είναι από τισ αρχζσ του 2010 ςτα αρχεία τθσ Ταινιοκικθσ τθσ Ελλάδασ. Το ΔΑΦΝΛ κα
προβλθκεί ςε ςυνεργαςία του ΟΛΚΟ.ΡΟΛΛ.Σ. Χαϊδαρίου και τθσ ΕΤΕ ςτο Χαϊδάρι.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: To βιβλίο «Εςτίεσ Ελλθνικοφ Ρολιτιςμοφ ςτο Βυηάντιο» μασ το ζδωςε θ
Μαρία Μπουρδάκθ (αρχιτζκτων και μζλοσ του ΟΛΚΟ.ΡΟΛΛ.Σ. Χαϊδαρίου)

Κώςτασ Φωτεινάκησ