Yusif Vezir Çemenzeminli
(12 Eylül 1887, Şuşa -1942, Gorki vilayeti, Rusya)
Edebiyat ve kültür tarihinde yazar, araş-
tırmacı, politikacı olarak tanınmaktadır. 12 Eylül
1887'de Transkafkaz'm Paris'i diye anılan Şüşa'da
doğdu. Babası Mirbaba, geleneksel Müslüman kül-
türünü sahiplenmiş birisiydi. Mesleği ıtriyatçılık
ve halk tabipliği olmakla beraber, Fars ve Türk dil-
lerini, bu dillerdeki Edebiyat örneklerini iyi bilirdi.
Evi Şuşa'nm güzelsanat adamlarının, mü-
zisyenlerin, mugannilerin, şairlerin daimî toplantı
yeriydi. Evladlarının ilk eğitimiyle kendisi meşgul
olmuş, hatta bu amaçla bir kitap (ders kitabı) da
yazmıştı. Anası Seyid Eziz oldukça güzel, şefkatli,
dindar ve adaletli bir kadındı. Eşinden 25 yaş kü-
çüktü. Lakin bu büyük yaş farkı onların aile ha-
yatını bozmamıştı. Yusif Vezir şöyle diyordu:
"Anam atama karşı hürmetsizlik etmirdi. Ve-
fasızlığı ağlına bile getirmirdi. Ancak kısmetine ta-
pınarak bahtmdan küsmüşdü. Bu hayata karşı olan
küskünlük bize de sirayet etmişdi. Bilhasse men ha-
yatımın sonuna kadar uğursuz olacağına ço-
cukluğumun ilk dövründen inanıp kalbimde gem
kitapı taşıyırdım". Anasının söylediği masallar, ba-
yatılar, efsaneler, onu gelecekte bir yazar olmağa
teşvik etmişti. 1906'da, babasının ölümünden
sonra, ailenin tüm ağırlığı ananın üzerine kalmıştı.
Yusif Vezir, ilk tahsilini babasından ve
Şuşa'da "Kar Helfa Okulu" olarak tanınan mol-
lahanede aldıktan sonra, Şuşa realnı mektebine,
girer ve burada Rus Dilinde eğitim görmeye baş-
lar. Bu mektepte ilk defa Rus Edebiyatı ile tanış
olur. Rus yazarlarını geniş bir şekilde okur ve an-
lamaya çalışır. Bu yazarlar içerisinde onu en fazla
Çehov etkilemektedir. Gençlik yıllarında yazdığı
pek çok hikâyede, Çehov etkisi açık şekilde göze
çarpmaktadır. Sanat çalışmalarına şiirle başlamış,
incelediği Rus yazarlarının etkisi altında ilk şi-
irlerini de Rus dilinde yazmıştı. Şahsî hayatını ve
yakın çevresindeki hadiseleri anlatan bu şiirler, ge-
nellikle karamsar ruhtadır. Amcasının oğlu, realnı
mektebin talebesi, Mir Hasan Vezirov'la birlikte, el
yazması halinde, yine Rus dilinde "Fokusnik" adlı
bir dergi de hazırlayan Yusif Vezir, ayrıca resim
çalışmış, tablolar, portreler, natürmortlar, ka-
rikatürler yapmıştır.
1908'de Bakü'de, realnı mektebin son sınıfını,
1910'da ise Taşkent ortaokulunu bitiren Yusif Vezir,
aynı yıl Kiev Üniversitesi'nin Hukuk Fakültesi'ne
girdi ve 1915'te bu fakülteden mezun oldu.
1907'de "Molla Nesreddin" mecmuası ile ta-
nıştıktan sonra, Azerî Türkçesi ile yazmaya baş-
ladı ve "Şahkulunun Hayır işi" adlı ilk hikâyesini
de aynı dergide yayınlattı. 1911-1913 yılları ara-
sında, genç Çemenzeminli'nin 7 hikâye kitabı ya-
yınlandı. Sade, açık, anlaşılır bir dille, olgun bir
üslûpla yazılan bu hikayelerde, çağdaş Azer-
baycan hayatının çok farklı konuları ele almıyor,
özellikle sosyal hayattaki, maneviyat ve kül-
türdeki gerici eğilimler, cahillik ve fanatizm kes-
kin şekilde eleştiriliyordu.
1915-1917 yıllarında Yusif Vezir, Kırım'da-
Akmescid'de-yaşar, avukatlıkla meşgul olur, aynı
zamanda Bakü'de yayınlanan gazetelere makaleler
yazar. Bu devirde, tarihle, özellikle de Türk Tarihi
ile devamlı şekilde meşgul olur, Litvanya Ta-
tarlarına (Karaimlere) hasrolunmuş araştırmasını,
"İlminski ve Mezhebi" vb. eserlerini yazar. 1917
Rus ihtilalinden sonra vatanında daha gerekli ol-
duğunu düşünerek Azerbaycan'a gelir. 1918 son-
larında Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Türkiye Bü-
yükelçisi olarak İstanbul'a döner. İstanbul'da
diplomatik faaliyetini sürdürmekle beraber, arşiv
ve kütüphanelerde de çalışır, "Azerbaycan Ede-
biyatına Bir Nezer" adlı kitabını yazıp, 1920 de İs-
tanbul'da, Azerî Türkçesi ile, 1922'de ise Paris'de,
Fransızca yayınlatır.
Bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti'nin çö-
küşünden sonra (1920), Yusif Vezir Fransa'ya göç-
mek zorunda kalır. 1920-1925'de Paris'te yaşar. İh-
tisasına uygun bir iş bulamadığından fabrikalarda
çalışır, Fransız gazetelerine makaleler yazar, aynı
zamanda Paris'teki millî Kütüphanede de Şark ta-
rihine ve felsefesine dair araştırmalar yapar.
Paris Siyasî Bilimler Akademisi'nden mezun
olan küçük kardeşi Miri'nin ölümünden sonra, ne
olursa olsun, vatana dönmeye karar verir. 1925'te
pişmanlık mektubu Azerbaycan Sovyet mat-
buatında yayınlandıktan sonra vatana dönmesine
izin çıkar. Burada yayınevlerinde çalışır, aynı za-
manda edebiyatla uğraşır. 1926-1930'da "Keç-
mişden Sesler" ve "Kazanç Yolunda" adlı hikâye
kitapları yayınlanır. Rus ihtilalinden önce yazmış
olduğu "Bir Cavanm Defteri", "Arvadlarımızm
Hah", "Kızlar Bulağı", "Studentler" (Öyrenciler)
gibi eserlerinin üzerinde yeniden çalışır, onları sa-
natkârlık açısından daha da zenginleştirir. So-
nuncu iki eserini Rus ve Batı romanı geleneklerine
dayanan çağdaş romanlar seviyesine yükseltir.
Özellikle "Studentler" romanında, ihtilalden önce
Rus üniversitelerinde tahsil alan farklı düşünce
tarzlarına, farklı siyasî bakışlara, farklı sosyal kö-
kenlere mensup Azerî talebelerinin birbirinden
farklı, lakin bir toplum halinde; aynı devirdeki sos-
yetenin ibret verici portretleri tasvir edilir, muh-
telif fikir akımları ve millî-manevî mefkurenin ge-
lişmesi gözler önüne serilir. Teferruatlı tarihi
bilgiler, Batı dillerindeki ilmî kaynaklara da-
yanarak yazılmış "Kızlar Bulağı" romanında ise
Türklüğün en eski dönemleri canlandırılır. Yusif
Vezir, 1930 yıllarında Karabağ Hanlığı'nm ve
Azerbaycan'ın ünlü şairi, politika adamı Molla
Penah Vagif'in (1717-1797) hayatını ve mü-
cadelelerini konu alan "Kan İçinde" tarihî
romanını yazıp bitirir. Lakin devamlı takibler
yüzünden bu kitabını yayınlatamaz. Çe-
menzeminli'nin konu ve üslûp açısından birbirini
tamamlayan bu üç romanı, XX. yy. Azerbaycan ro-
mancılığının önemli örnekleri olarak şimdi de dik-
kati çekmektedir.
1930 yıllarında yazar, o döneme kadar uğ-
raşmadığı yeni bir edebî türe -daramaturgiyaya-
yönelir ve Kemalist Türkiye'den kaçarak, Batının
türlü memleketlerinde, manasız ve kendi milletine
ihanetle dolu bir mülteci hayatı yaşayan Türk mu-
hacirlerinin gereksiz mücadelelerini konu olarak
ele alan "Hezreti-Şehriyar" komedisini kaleme alır.
Stalin terörünün şiddetlendiği 1937'de, Yusif
Vezir de takibe uğrar. Onu aynı zamanda Bol-
şevikler aleyhine propoganda yapmakla, mil-
liyyetçilikle, pantürkizmle, İngiliz ve Japonlar le-
hine casuslukla ve daha akılalmaz suçlarla itham
ederler. Hapse atılmasının yakın olduğunu gören
Yusif Vezir, Orta Asya'ya kaçar, burada Ürkenç
Pedagoji Enstitüsü'nde Rus Dili ve Edebiyatı öğ-
retmeni olarak çalışır. Talebesi Yunus Yusuf'la bir-
likde "Hakikatin Tentenesi" adlı film senaryosunu
yazar. Lakin ailesiyle görüşmek için, 1939'da gizli
şekilde Bakü'ye dönen Yusif Vezir, burada tu-
tuklanır, askerî mahkemenin kararıyla 10 yıllık
hapis cezasına mahkum edilir. 1942 Mayıs ayında
Gorki vilayetinin Sukobezvodnoe köyündeki
mahkûmlar kampında hastalanarak hayatını kay-
bettiği, son zamanlarda KGB arşivlerinden elde
edilen kaynaklardan öğrenilmiştir.
Yazarın kullandığı "Çemenzeminli" mahlası,
Güney Azerbaycan'daki köylerden birinin adıdır.
Yusif Vezir, hiçbir zaman bu köyde bulunmamıştı.
Lakin 1905'te bir lokma ekmek peşinde Kuzey
Azerbaycan'a o köyden gelmiş insanlarla gö-
rüşmüştü, onlara yardımcı olmuş ve bu insanlara
duyduğu sevgi ve bağlılığın nişanesi olarak, eser-
lerinde "Çemenzeminli" mahlasnıı kullanmaya
başlamıştı.
Çemenzeminli'nin zengin külliyatının ya-
nısıra, hâlâ incelenmemiş ve yayınlanmamış
tarihî-filoloji araştırmaları da mevcuttur. Lakin
son yıllar ister Türkiye'de, isterse de Azer-
baycan'da, Yusif Vezir'in yazdığı tekidle belirtilen
"Ali ile Nino" romanını o yazmamıştır.
Eserleri: iki Hekaye: Ağ 8uxaqda Qara Xal,
Toy. Bakı, 1911; Melik Mehemmed (Xalq ağzından
toplanmış nağıl), Bakı, 1911; Yeddi Hekaye, Bakı,
1912; Üç Hekaye, Bakı, 1912; Arvadlanmızın Hah
(Kiyevde tehsil alan müslüman talebeler kar-
şısında okunmuş mühazirenin metni) Bakı, 1913;
Qanlı Göz Yaşları. Arvadlanmızın Meişetinden,
Bakı, 1913; Heyat Sehifeleri, Bakı, 1913; Cennetin
Qebzi, Bakı, 1913; Litva Tatarlarının Tarixi Krım,
Ağmescid, 1919; Azerbaycan Edebiyyatına Bir
Nezer. istanbul, 1920, Un Coup D'oeil Sur La Lit-
terature De V Azerbaidjan, Paris, 1922, Azer-
baycan Edebiyyatına Bir Nezer, Paris, 1922, (Fran-
sız Dilinde); Cennetin Qebzi. Hekayeler. Bakı,
1923; 1927; 1937; 1957; Keçmişden Sehifeler, Bakı,
1926; Qazanc Yolunda, Bakı, 1930; Studentler,
Bakı, 1930; Qaranhqdan İşığa, Bakı, 1931; Qızlar
Bulağı, Bakı, 1931; Yaramaz, Bakı, 1934; Gelecek
Seher, Bakı, 1934; Studentler. 1917-ci II, Bakı,
1935; Qızlar Bulağı, Bakı, 1964, 1972; Bir Cavanın
Defteri. Hatireler. Bakı, 1966; Eserleri, 3 Cildde,
C.I, Bakı, 1966; C. II, Bakı, 1976; C. III, Bakı, 1977;
Qan içinde, Bakı, 1968; Con Bahar. Hekayeler,
Bakı, 1968; Romanları, Bakı, 1968; Çaynanın
Oyunları. Hekayeler. Bakı, 1970; Aynhq Axşamı,
Bakı, 1971; Seçilmiş Eserleri, Bakı, 1976; Qan için-
de. Çhzlar Bulağı. Azerbaycan Romanı Se-
riyasından, Bakı, 1987; Azerbaycan Edebiyyatına
Bir Nezer, Erzurum, 1992.
Kaynakça: Kamran Memmedov. Yusif Vezir
Çemenzeminli. Bakı, 1981; Meryem Axundova.
Yusif Vezir Çemenzeminli. Bakı, 1981; Behlul Ab-
dullahyev. Yusif Vezir Çemenzeminli Ve Folklor.
Bakı, 1981; Qulu Xelilov. Azerbaycan Romanının
inkişaf Tarmnden, Bakı, 1973; Penah Xelilov.
Nesrimizin Üfüqleri, Bakı, 1982; Yavuz Axundov.
Azerbaycan Sovet Tarixi Romanı, Bakı, 1986;
Tofiq Hüseynov. Yusif Vezir Çemenzeminli.
Bakı, 1987; Arif Memmedov. Nesrin Poetikası,
Bakı, 1990.
 HİKAYELER
MÜSELMAN ARVADININ SERGÜZEŞTİ Gülü gülüstan üstüne,
(Yusuf Vezir Çemen Zeminli, Eserleri, üç cilt, Bakı- Gün düşdü bostan üstüne,
1966, c. I, s.182-183) Gedin, deyin o "aslana",
Dağ gelir aslan üstüne.
Dedemin övladı olmadığına göre nezir eleyiri
ki, bir qızım olsun, Seyid'e verim. Odur ki, meni Xülâse, kebin kesildi25, aralıq26 sâkit olan kimi
onbir yaşım tamam olanda Mir Qasım adlı bir qır- erim meni apardı27 eve.
mızı saqqala ere veribler. Bir ilden sonra Seyid yox Bunun çubuqdan hörme28 birce29 otağı var idi.
oldu. Ora Seyid, bura Seyid? Me'lûm oldu ki, Seyid Bir terefde günüm olurdu, bir terefde men. Bir gün
kendde evlenib, bir uşağı da var. olmazdı ki, davamız30 düşmesin, bir-birimizin hö-
Dedem meni getirdi eve. Üç il qalıb "kebinim2 rüklerini çıxartmayaq, üzünü cırmayaq3l. Günüm
halal, canım azad3" deyib Seyid'den ayrılışdıq. Bi- gündüzler menimle dalaşırdı, geceler de erimle.
razdan sonra kebinim sövdeger Hacı Kerim'e kesildi. Erimin yanında menim esnaf qızı olmağıma piş-
Gelin hamamından çıxanda cahıllar tökülüb xend eleyib32 deyirdi:
meni Şerif oğlu Sâmân'a götürüb qaçanda bi-
zimkiler de bir terefden çıxdılar. Aralıqda bir nece4 Men âşıq, gözel alma,
adam ölüb bir nece nefer^ de yaralandısa, meni Tutubdur gözel alma.
Şerif oğlunun elinden alabilmediler. Köhneö kebin Esil al, çirkin olsun,
pozulub teze kebin kesildi. Bedesil33 gözel alma.
İki il yarım keçdi, bir gün erimin qanlı meyitini^
eve getirdiler. Meherremlikde deyib: "Men deste8 Men de bunun qabağmda34:
başı çekeceyem". Bir ayrısı deyib: "Xeyr, men çe-
keceyem". sözleri çep gelib, erimi vurub öldürüb. Men âşiq gözel oxlar,
Ondan bir yetim ile yeddi il evde dul qaldım. Tutubdur gözel oxlar.
Hana9 toxumaqdan barmaqlarım topal oldu, su da- Çirkin oxlayabilmez,
şımaqdan çiynim yara; dedem de mene çörek ver- Oxlasa gözel oxlar,
mekden tenge geldiio. Âxırda meni götürüb dua
yazan bir İranlı'ya verdi. deyende erim de mene teref olurdu, günüm
Daha sevindiyimden gece-gündüz yatmırdım, qalırdı yana-yana.
deyirdim: "Allah, qurtardım hananm üzünden". Aradan biraz keçdi, Allah vurdu mene bir
Molla da adam ölecek, pis adam deyildi. Eline dü- oğlan da verdi. Erimin mene daha mehebbeti35
şeni bozbaşa11 verirdi, yeyirdik. Döyende de özge artdı, günümün de sözü olabilmedi. Havaxt de-
kişiler kimi çox döymezdi, qabırğalarıma, qarnıma yindi36, erim ile basdıq döydük.
beş-altı tepik salandan sonra üreyi soyuyardı. Xü- Yaxşıca rahat olmuşduq, birden haradansa
lase, ele güç ile rahat olmuşdum, bir gün Molla qarnı yanmış molla geldi. Erim de ters kimi evde
geldi ki, gedirem. "Ay balam, harai2?" dedi "bes!3 idi. Bunların davası düşdü. Erim mollanın başına
qasid kağız getiribdir ki, İran'daki arvadın qaçıb, bir aftafa37 vurub öldürdü. Divan-zad töküldü38,
oğul-uşağın yaman!4 gündedir". Haray-heşirlS, erimi tutdular...
daha haray-heşir hara çatar^? Molla çıxdı getdi. İndi üç ildir ki, erim Sibir'e gedib, heç ses-
Yene qayıtdım atam evine. Uşağım bir idi, oldu üç. soraq yoxdur, men de dörd yetimle damın39 al-
Dedem başladı günde meni mezemmet elemeye*7: tında acından ölürem...
"Gerdin, bu küçükleri de dalına qoşduni8 getirdin". 1909
Üç aydan sonra toya!9 getdiyim yerde meni bir XANIN QEZEBİ
doğmayan arvadın üste götürüb qaçdılar ve ortalıq (Keçmiş meişetimizden40)
(c. I, s.182-183)
sâkit olunca aparıb20 mollanın evine qoydular.
Günüm eşitcek mene bele bir sifariş elemişdi:
Xan sese yuxudan ayıldı. Evvel qulaqlarına
Gülü gülüstan üstüne, inanmayıb durdu, yatağın üstünde oturdu. Amma
Şeh2l düşdü bostan üstüne. ses onun sesi idi. Buna şübhe etmek olmazdı.
Gedin, deyin o tülküye22, Xan açığından şebkülahını4l başına basıb bir
Gelmesin aslan üstüne. az vehşi heyvanlar tek42 nerildedi43. Başını pen-
cereden çıxarıb bir de qulaq asdı.
Doğrusu, günüme23 çox acığım.24 tutdu, men Ses Mehter Zaman'm sesi idi.
de ona bele bir sifariş eledim:
1. adak adar 2. nikahım 3. özgür, hür 4. kaç 5. kişi 6. eski 7. ölüşünü 8. topluluk 9. ipekli kumaş 10. bekle 11. yemeğe
12. nereye 13. yeter 14. zar, kötü 15. kem-küm 16. ulaşır 17. kınamaya 18. arkana alıp 19. düğüne, eğlenceye 20. götürüp 21. kırağı
22. tilki 23. kumama 24. öfkem 25. nikâh kıyıldı 26. ortaklık 27. götürdü 28. örme 29. bir tek 30. kavgamız, atışmamız
31. tırmalayalım 32. alap edip, kötüleyip 33. soyu bozuk, saygısız 34. önünde 35. sevgisi 36. ne zaman söylendiyse 37. kova
38. mahkeme aleyhte karar verdi 39. evin 40. hayatımızdan 41. gecelik külahını 42. gibi 43. böğürdü
 :
-Men onun başını bedeninden aralatdıraram 1 ,
onda biler ki, nökeri bayatı deyib, xanı yuxudan
oyatmaz 3 . Xan öz-özüne mırıldanıb hirsinden saq-
qalmm tüklerini4 yolmağa başladı. Dodaqlarını ge-
mire-gemire pencerenin qabağına yeriyib ele çığırdı
ki, xanım yatacaqdan dik atıldıS.
-Onda biler ki, men kimem. Biler ki, men
xanam, o nöker.
Bir de xanm yumruğunun zerbindenö pencere
çilik-çilik7 olub yere töküldü. Ev adamları tamam
yuxudan ayılıb zağ-zağ esdilerS.
Mehter Zaman'm dünya vecine deyildi. Elin-
deki desmalında9 sovqatıi°, ayağında qıvraq çarığı
seherin yavıqlığmdakiiı kende nişanbazlığai2 ge-
dirdi. Herden nişanlısını yâda salıb oxuyurdu:
Men âşiqem, gül bağda,
Bülbül bağda, gül bağda.
Sensiz bağa girmerem,
Xezan olsai3 gül bağda.
Kende yavıqlaşdı. İtler hürüşdüler!4, kenar
damlardan bir adam çıxıb tutqun sesi ile öskürdü.
Bir ayrı yerden de uşaq ağlamağı eşidildi. Sonra
ses-semiri5 kesilib kend böyük bir sükûta qerq
oldu. Zaman bir bayatı da dedi.
Sese bir qız çıxıb çepere*6 teref geldi. Zaman
nişanlısı ile görüşdü. Sovqatı verdi ve sonra üzüne
hesretle baxıb bağrına basdı.
Zaman sehere qayıdanda 17 gün hele çıx-
mamışdı. Ona dek xan qezebinden yuxuya get-
meyib saqqalmm tüklerini yolurdu.
Zaman'ı eşik ağası işden xeberdar etdi. Bîçare
Mehter Xan'm ayağına yıxıldı ve gözlerinin yaşını
tökdü:
-Xan, atam sene qurban, oxuyan men deyildim.
Xan Zaman'm sözlerine inanmaq istemirdi ve
cavabmda yeriyib onun birçeklerindeniS yapışıb
ayağının altına saldı. Nöker yere düşüb qeşş etdii9.
Xan qezebinden çekinmeyib dedi:
-Üç gün qızılquşlarıma et vermeyin. Zaman'ı
da dâra20 çekin.
Nökerler2l emre tâbe olub baş endirdiler. Zin-
danxanada dar ağacı quruldu. Zaman'ı lüt so-
yundurub dara çekdiler. Ac quşlar içeri buraxıldı
ve qapılar qapandı.
Bir gün keçdi. Eşik ağası keçerken zindandan
Zaman'm zarıltısmı 22 eşitdi. Qapmı açıb içeri ba-
xanda ürekyandırıcı bir menzereye rast geldi:
Zaman'm bedenini quşlar didik-didik edib qan ile
elvan23 etmişdi.
Eşik ağası dehşetten gözlerini yumub Xan'm
yanma qaçdı ve ağlaya-ağlaya:
-Xan, meğer senin insafın yoxdur, meğer
Allah'dan qorxmursan? Allah yaratdığına o zulmü
1. ayırırım 2. hizmetçi 3. uyandırmaz 4. tüylerini 5. ayağa fırladı 6. darbesinden 7. parça-parça 8. korkudan titrediler
9. mendilindenlO. hediyesi 11. yakındaki 12. sevdiğiyle buluşmaya '13. sararsa, solsa 14. üçüştüler 15. ses-seda 16. çift
17. dönüşünde 18. saçlarından, kaküllerinden 19. kendini kaybetti 20. darağacma 21. hizmetçiler 22. inilti 23. rengârenk
24. kurtarsınlar 25. uğursuz 26. girdiği an 27. önüne 28. herzaman 29. hediye, arman 30. şeker 431. herbirisi 32. temiz
yürekli 33. zorluyorduk, mecbur ediyorduk 34.nargilenin marpucunu 35. hepsi, herkes 36. sonunda 37. nerendedir 38.
giyeceksin 39. konuşmazdı, 40. eriyordu, sararıp saluyordu 41. eve götürürdü
etmir ki, sen edirsen... -deyib göz yaşları ile Xan'm
ayaqlarım islatdı. Xan eşik ağasının sözlerinden
müteessir oldu, hirsi yatdı. Nökerlere emr verildi
ki, Zaman'ı yırtıcı quşlardan xilâs etsinler24.
Bir deqiqede zindarocananm menhûs25 qapıları
açıldı, quşlar tutuldu. Lakin... Zaman'da dirilik
eseri qalmamışdı.
1912
Tacir Âzad tez-tez arvadı Mehri'ni götürüb qa-
yınatasıgile oturmağa gederdi. Qapıdan içeri giren
kimi26 baldızları Meryem ve Ziba yüyürürdüler bun-
ların qabağına27. Âzad baldızlarına hemişe28 sovqat29
getirirdi: sabundan, şirniden32, her ne ağlına gelse idi.
Qızlar Âzad'ı çox isterdiler ve heresi3i onun bir te-
refinde oturub güleş üzlerini ondan çekirtmezdiler.
Meryem on iki yaşında qırmızıyanaq, sadelövh bir
qız idi. Ziba ise ondan kiçik idi. Birden Meryem elini
Âzad'ın saqqakna sürtüb deyirdi:
-Âzad emi, saqqalın ne yaman ağarıb.
Ve sonra ağzmı büzüb ele qehqehe çekirdi ki,
etrafmdakıları da gülmeye vadar edirdi33.
Kerbelâyı Mehdî cırt çubuğunu34 ağzından çı-
xarmadan tebessümle:
-Ortancıl qızım mene oxşayıb, sözi dik deyir.
Âzad, Meryem'in sözlerine ciddi me'nâ verme-
yib hamı35 ile bir yerde gülmeye başlardı.
Mehri sükûtda olardı. Etrafındakılar de-
yerdiler, gülerdiler, bu heyran-heyran baxardı ve
hemişe derûni bir fikirle meşgul olardı.
Mehri'nin bu halı hamının nezerini özüne celb
ederdi görürdüler yanaqları solur, gözleri çökeye
düşür.
Anası Mehri ile diz-dize oturub deyerdi:
-Bala, niye deyib-danışmırsan? Hemişe seni
dinmez görürem. Belke demeli bir derdin var, men
bilmirem.
Mehri anasının üzüne şikayetçi bir nezerle
baxıb, başını aşağı salardı, gözleri yaşla dolardı.
Anası tekraren:
-Balam, âxır36 de görüm, derdin hayandadır37?
-Belke çörekden, paltardan38 yarımırsan? Belke
seni evde baldızların, qaymlarm yola vermirler? De
görüm, âxır ne olub?
Mehri dinmezdi39, çünki hâlini beyan etmeye dili yox
idi, acılıqlara qarşı e'tiraza da qâdir deyildi ce-
saretsiz, ixtiyârsız, şexsiyyetsiz bir şey idi. Üreyindeki
derdine sebir edib günü-günden fövt olurdu40. * * *
Âzad. arvadı Meryem'i götürüb qayınatasıgile
oturmağa gederdi. Mehri'nin vefatından bir ay keç-
miş toyları olmuşdu.
Qapıdan içeri giren kimi qarşılarma Ziba çıxıb
güle-güle onları otağa aparırdı4i. Oturardılar, çay
qoyardılar, çerez gelerdi. Deyerdiler, gülerdiler, he-renin
ne metai olsa idi, ortalığa qoyardı. Tekçe Meryem
sükût edib bir söz söylemezdi. O diribaş, müdrik,
hemişe şâd qız indi qeyr-i tebii bir halda
ciddileşmişdi, vaxtsız qocalmışdı. Yanaqlarında ev-
velki teravetf, gözlerinde dirilik qalmamışdı. Bahar
çiçeyini şaxta vurub qurudan kimi, ere getmek de
bu zerif, gözel, heyatla memlu qızcığazı qüvve-yi
menhusesi ile bir cansız, rengsiz heykele dön-
dermişdi.
Meryem'in günü-günden fövt olub getmeyi ha-
mıya me'lûm idi. Lakin heç kes onun esil der-
dinden xeberdar deyildi. Qanacaq2 o dereceye yet-
mezdi ki, birce adam onun derûni âlemine el aparıb
üreyini delib yaralayan qemlere çare arasın. Et-
rafındakılar tamam qanmaz, nadan idiler. Bu
nadanlığa yaşlı gözleri ile baxa-baxa bîçare Mer-
yem saraldı, soldu: bir gün de şedîd heyatdan ara-
lanıb rahatlığa çıxdı.
Kerbelâyı Mehdi baxdı, gördü ki, Âzad kimi adlı,
sanlı ve dövletli qohum3 bunun eline düşmeyecek.
Kerbelâyı adam yollayıb bir nece ağsaqqal çağırtdırdı,
getdiler qâzının4 yanına. Axşama Ziba'nın kebini ke-
silib5 qurtardı getdi. İki günden sonra Âzad t»ir kise
hena6 alıb saqqalını qaraltdı. O biri gün de müx-
teserce? bir toy olub gelini getirdiler.
Tacir Âzad yene arvadı ile qaymatasının evine
oturmağa gederdiler. Lakin qabaqlarına8 çıxan ol-
mazdı. Oturardılar, yeyib-içerdiler. Artıq deyib-
gülen, şadlıq eleyen yox idi. İki teref de hemişe?
sükûtda olardı.
Âzad fikrinden keçirerdi:
-Arvad günü-günden saralır, deyesen bu da
bacıları kimi gönü duzlayacaq, yene xerce düşüblO
tezeden evleneceyem.
Kerbelâyı Mehdî de qızma baxıb üreyinde vu-
ruşdururdu: "Qız ölecek, Âzad kimi qohumdan eli-
miz çıxacaq. Ters kimi yerde bir ayrı qız da yoxdur
ki, yerine verek"..
1913

ZEYBEK KIZI
(c. I, s.281-289)

KONU: İstanbul'un işgali ve Türk milletinin Kurtuluş Savaşı konu olarak almmışdır. Da-
rülfünun öğrencisi olan Midhet düşmenlerin Türk topraklarında sahiplik etmeleri nedeni ile bir
bunalım içerisindedir. O, câmede dua edirken gözlerine bir zeybek kızı görünür ve nemin*1
kız onu Anadolu'ya gedib mücadileye katılmağa sesleyir. Midhet sultan yanlısı olan babasının
itirazlarına rağmen Kurtuluş Savaşma katılır, heyah ile yaşadığı zeybek kızına kovuşur ve milli
mücadileye hizmetini verir.

Anadolu'ya keçer-keçmez Midhet Efendi kö- xacağım Midhet Efendi duydu. O da onlara qo-
nüllü yazüıb İzmir cephesine getdi. Medeniyyetce şulub çıxdı. Tel hörgülerden23 keçdiler ve yerle sü-
çox geri qalmış bu torpaqlarda Midhet Efendi'nin rüne-sürüne düşmen qaravoluna yaxmlaşdılar.
nezerini özüne celb eden coşqun bir heyat, qüvvetli Tepe arasında, saxlı bir yerde tonqa!24 yanırdı. Ke-
bir milli herekât oldu. Memleketin bütün varlığı narında bir nefer yatmışdı, biri de tüfengine söy-
toplanıp düşmene qarşı poladi2 bir süper teşkil et- kenib25 mürgü26 döyürdü. Türkler biraz gözlediler,
mişdi. Herkesden de evvel göze çarpan çalışqan ve sonra zeybeklerden biri celd27 yüyürüb bir qılmc
fedakar Türk qadım idi. Bunlar çiyinlerindeis silah zerbesi ile mürgü döyen neferin başını bedeninden
daşıyırdılar, xestelere baxırdılar. Bunlarla beraber ayırdı. Midhet Efendi o biri zeybekle yatanı bı-
dit*4 ve hışdani5 da el çekmirdiler. Geyimleri ile çaqladı. Hezin bir insan iniltisi gecenin sükûtunu
gadm şıklığını heç de xatırlatmayan qadmlar Mid- pozdu. Bir deqiqe keçmemiş yene evvelki sükût
het Efendi'nin bütün reğbetini qazanmışdılar. "Qa- berpa olundu. Yunan neferlerinin silahlarını top-
dınlar Türkiye'ni qurtaracaqlar"-deye onda kuv- larken ilk hücum eden zeybeyin üzüne ocaq düşdü.
vetli bir qenaet hâsil olmuşdu. Midhet Efendi bu simaya diqqetle baxdı. Birdin-
Cebhe sâkitiö idi. Herkes vazife başmda sâkit bire dondu. Evvel gözlerine inanmadı. Sonra "Zey-
durmuşdu. Bir gün bir deyişiklikler oldu. Midhet bek kızı" deye içini çekdi. ve soyuq bir titretme vü-
Efendi'nin alayını biraz şimalal? köçürdüler ve bir cuduna yayıldı.
zeybek bölüyü ile yan-yana oturdular. Siper heyatı Midhet Efendi o axşamı anlaşılmaz bir neşe
ise evvelki kimi yekrengis ve sıxmtılı idi. Aylardan içerisinde keçirdi. İndiye qeder gördükleri ona
beri davam eden bu heyatı yalnız vuruşma deyişe- yuxu kimi gelirdi. Tekrar-tekrar Boğaziçi ve Sü-
bilerdi. Vuruşmaların da ne vaxt başlanacağı si- leymaniyye menzeresini xeyalmda ehyâ etdi, bu
perdekilere belli deyildi. axşam gördüyü ile müqayise etdikde şaşırdı.
Sıkıntılı heyata arabir teğyir vermek^ üçün ne- Dan yeri yavaş-yavaş söküldü. Güneşin ilk qı-
ferler20 Yunan karovuluna2i "ova22" gedirdiler. Bir zartısı Midhet Efendi'nin qaranlıq şübhelerini
axşam zeybeklerden iki neferinin keşfiyyata çı- tenvir edebilmedi...
1920-1927
1. dolu 2. zihniyet, fikir 3. akraba 4. kadının, müftünün 5. nikâhı kıyılıp 6. kına 7. kısaca 8. önlerine 9. her zaman
10. marafa girip 11. aynı 12. çelik 13. omuzlarında 14. çift 15. karasaban 16. sessiz, sükut 17. kuzeye 18. tekdüze
19. değişiklik yapmak 20. kişiler 21. karakoluna 22. ava, baskına 23. tel örgülerden 24. ateş 25. dayanıp 26. silahın horozu 27. hızca
 STUDENTLER
(c. I, s.29,32,33)

(Roman)

KONU: Student-talebe, öğrenci demektir. Lakin romanın yazıldığı dönemde (1913-

1914) bu^söz ÂzerîTürkcesi'ne dâhil olduğundan ve özel bir sosial mana taşıdığından
yazar bilerek "student" kelmesini "talebe" kelmesine tercih etmişdir. Roman belli bir
açıda yazarın kendi özgeçmişidir. Buradaki Rüstembey'in timsalında Yusif Vezir
kendi hayat hekayeşini ver-mişdir. insan tipleri ile zengin olan "studentler"
romanında Kiyev'de yaşayan Azeri talebelerin hayatı, düşünceleri, karşılıklı
münasibetleri, milli duygu düşünceleri, onların kendilerini bulma, milletlerini layikli
bir şekilde temsil etme yolunda verdikleri mücadileler meraklı ve karakterik lövhelerle
eks etdirilmişdir.

Rüstembey'in yapdığı tebligatı neticesinde üç dan ezâbı duyan kimi oldu.

nefer talebe Türkçe savadsızlıqlarını2 leğv etmeye3
razı olmuşdu. Rüstembey heftede iki defe bunlara
ders deyirdi. Bu axşam Feremezgilde toplanmalı
idiler. Rüstembey Xelü'i orada buldu. Feremez'in
özü ise yox idi.
Rüstembey:
-Ay Xelil, balanv* bes ev sahibi hanı?-deye
sordu.
Xelil qehqehe ile:
-Ev sahibi kürseyeS gedib, dedi siz oxuyun,
men de geleceyem. Bilirsen ki, o, babaları Qacar te-
refe çekmişdir: bütün qüvvetini bığla6 kürseye verir.
-Yaxşı, bes Perviz haradadır7?
-Perviz'in de kefi yoxdur, seherden axşama
kimi laboratoriyadaS "Eceb asûde^ idim, geldi
düçâr oldu mene"-deye oxuyub zehlemi tökür10.
Rüstembey heyretle:
-Bax, bunu anlamıram: telebe olasan, özünü de
könlün olmadan evlendireler...
-Her şeyi sen öz arşınınla ölçme: tacirlerin öz-
lerine mexsus bir en'eneleri var. Bunlar servet da-
ğılmasın deye hemişeiı zengin yerden evlenirler.
Perviz'in atası fabrikant, qızm da atası mülkedâr,
vesselam. Çox da Perviz başkasını sevir. Onun ağ-
zına vurarlar, o da dinmez. Bu hâl sene-mene ya-
bancıdır. Çünki biz tacir ailesi deyilik...
10
Sofya Xamm yene yatabilmirdi, bütün fikir ve
xeyalı Rüstembey idi: xeyalmda cilvelenen simaya
oxşanaraql2 böyük bir hezz duyurdu: vücudu mest
olmuşdu, üreyi de xoş bir sızıltı ile dolu idi...
Xanım öz-özüne:
-İlâhi,-deyirdi, -onun baxışı ne qeder gözeldir.
Sofya Xamm ağlayaraq o biri üzüne döndü ve
elini yorganın altından çıxararaq başına söykeki3
verdi, köksünü ötürdül4 ve yene xeyala daldı.
-Ne üçün Rüstem Bey menim deyildir?-dedi. -
Ne üçün onun mehbûbesi, dostu ve sevgilisi de-
yilem? Ne üçün?
Xanım hövlnâkl5 bir sûretde sıçradı, yatağın
içinde oturdu, gözleri erine sataşdıiö... Yuxudan
oyanan kimi oldu, bir az öz-özünden utandı, vic-
1. açıklama, duyuru 2. bilgisizliklerini 3. gidermeye 4. yavrum 5. evin üst köşesine 6. bıyıkla 7. nerededir 8. laboratuarda
9. sessiz, rahat 10. bezdiriyor 11. daima 12. benzeyerek 13. dayanarak 14. geçirdi 15. ilişti 16. ilişti 17. sıkıasıkı 18. esmer
19. sedirden 20. ekmek bulmaya 21. yetenekli 22. elinde olmayarak 23. göğüsleri 24. nasıl olduysa, her nasılsa 25. acımaya
26. sütun 27. karşılığında 28. köşede 29. resmine 30. bağışla
Xanım yavaşça uzandı, yorganı başına çekerek
gözlerini berk-berkl7 yumdu.
Derûni bir ses ona rah"atlıq vermir, "Ne yap-
maqdasan, ey vefasız qadm?"-deyirdi...
Sofya Xanım gözlerini açdı, yuxusu qaçmışdı.
Bir de o biri üzüne çevrildi. Üreyi yene xoş bir iz-
tirabla dolu idi. Rüstembey hâl ve hereketleri ile
artıq ona hakim idi.
Sofya durdu, yatağında oturdu. Gözlerini hes-
retle erine dikdi, fikre getdi: "Ne üçün Fedya qa-
raşıiSn deyildir? Ne üçün reftârı Rüstembey'inkine ,
benzemir? Ne üçün onda qısqanclık yoxdur?"
Sofya Xamm ayaqlarını çarpayıda^n aşağı sal-
ladı ve bedenini düz tutaraq öz-özü ile cesaretle da-
nışmağa başladı: "Heç kesden qorxmuram, her ne
könlüm isteyir, onu eleyirem. Ne olacaq olsun. Çox.
olar Fedya'dan boşanaram. Bir parça çörek tap-
mağa20 müsteid2l deyilem mi? Günah tamam Fed-
yadadır: sabahdan axşamadek işleyir, gece başını
qoyub yatır, esla menden xeberi olmur. Fedya
menim halımı anlamalı, ele etmeli ki, men da-
rıxmayım. İşsizlikden az qahr bağrım çatlasın. Âxır
men gencem, eylenmek isteyirem indi de yaxşı gün
görmeyib bes ne zaman göreceyem?"
Sofya'nın gözlerinden bilâixtiyâr22 yaş sü-
zülmeye başladı. O qeder ağladı ki, geceliyinin döş-
Ieri23 tamam islandı. Birden ne teher oldusa24, erine
yazığı gelmeye25 başladı. "Zavallı, cemi26 zehmeti
menim üçün çekmir mi?-dedi. -Menim yemek, gey-
mek ve, istirahetimi o te'min etmir mi? Fedya
menim bütün arzularımı te'min etmeye çalışır, her
ne isteyirem, haman alır, getirir. Men de bunun
evezinde27..."
Xanım ezâba uğradı, bir de cesaretle: "Gü-
nahkâram. Exlâqı pozgunam. Vefalı erimi qoyub
geldi-geder bir Qafqazlıya heveslenirem..."
Birden hanım qeyri şüuri bir halda yerinden sıç-
rayıb küncde28, qarşısmda sönük işıq yanan İsa'nın
tesvirine29 yanaşdı, dizi üste düşüb tövbeye başladı:
-İlâhi, efv düeyirem. Günahımdan geç30, meni
haqq yola hidayet ele. Zeifem, bağışla...
Sofya Xamm'ın solmuş yanaqlarından yeniden
yaş axmağa başladı...
1914
 HAYATIMIN İYİRMİ İLİ
(Yusuf Vezir Çemenzeminli Eserleri, üç cilt, Bakü-1977, c. III. s. 292 - 295)

(Hâtireleri)

... Ailemiz mütavazi bir hayat sürerdi. Ne biz
qonaqi geder, ne bize qonaq gelerdi. Atamın vaxtı ile
çoq qonaqlıq etmiş olduğuna anam serzenişle
söylerdi. Men yalnız son ziyafeti xatırlayıram-atam2
şâire Fatma Xamm Kemine'ni qonaq ça-ğırmışdı. O
axşam yâdımdadır, uzun-uzadı münâqişe oldu.
Böyük qardaşım İran şahlarının eleyhine danışır,
Kemine onları müdâfie edirdi. Kemine çarşaf örter,
amma üzünü gizlemezdi. Şairler ve edebiyat
maraqlıları onun evine toplanardılar. Yâdımdadır, bir
xüsusiyyeti vardı: turş3 şeyleri çox severdi. Atam
bunu bilirdi ve Ağdam'dan bir-iki defe ona güleyşe
nar4 göndermişdi.
... Bizim ailenin bir tuhaflığı vardı: bütün ço-
cuklar Iunatik5 idi. Yatabilmediyim axşamlar qe-ribeö
menzerenin şahidi olurdum: böyük qardaşım yataqdan
qalxır, gözleri yumulu halda otaqları dolaşır ve
gündüz oxuduqları dersleri tekrar edirdi. Gündüz
elediyi kimi derslerin tekrarından sonra bir nece
Fars qezeli söyleyib yene yatağına uzanırdı. Bunu
qeyrişüuri olaraq yapırdı, özünün xe-beri olmazdı, o
biri gün söyledikde heyret ederdi. Aydın bir yay?
axşamı kiçik bacım yatağından qalx-dı, gözleri yumulu
olaraq çırağa yanaşdı, xodumı8 yuxarı çekdi. Sonra
kilidli qapını açıb artırmadan heyete endi, darvazanr?
açıb qonşudakı bacılığmı bir nece defe berkdenio
çağırıb geri döndü. Yene darvazanı ve otaq qapısını
kilitledi, ancaq çırağın xodunu aşağı çekmeyi unutdu.
Kiçik qardaşım yastığından senger qayırırlı, arxasına
uzanıb güya tü-feng atırdı. Sesi evle bir olardı.
Menim de lunatik olduğumu söylerdiler. Geceler
otaqda gezermişem. Bir gece ayılıb gördüm ki,
masanın arxasmda otur-muşam, elimin biri mürekkeb
qabmm yanında idi. Yene bir gece arxamda iri bir
döşek apardığıml2 yerde ayıldım. Ayıldıqda insan
utanır ve qorxu da duyur, ayılan deqiqelerden evvel
olanların da heç biri yâdında olmur. Bu deqiqelerde
celd qaçıb yatağıma soxulardım.
Evimiz ala-yarımçıq da olsa hazır idi, suvağı,
tavanı ve taxta döşemesi yox idise de, damcısıi3 da yox
idi, geniş idi. Daha bundan artıq!4 ummaq olmazdı,
çünki atam da qocalmışdı, seneti de qa-zanclı senet
deyildi. Yeni doktorlar ve aptekleris artdıkca
nüsxebendliki6 debden düşürdü!?. Bu esnada
qardaşım Ebülhesen xestelendi, boğazına iri bir fıris
çıxdı. Hekimlere gösterildi. Tiflis'e gelmesini
meslehet gördüleri9. Mektebin kömeyi20 ile Tiflis'e
getdi, elac olmadı. Geri döndü. Bir müddet sonra
Kislovodsk'a gönderdiler. Yene elac olmadı. Bu defa
Peterburg'a getdi. Mektub aldıq, hekimler
1. konuk 2. babam 3. turşu türü 4. iyi bir çeşit nar 5. uyurgezer 6. acaip 7. yaz 8. bedenini, et özünü 9. bahçe kapısını 10.
sertçe, yüksek sesle 11. siper yapar 12. götürdüğüm 13. çatısı (ev sahibi) 14. çok, fazla 15. eczaneler 16. muskacılık 17.
değerim yitiriyordu 18. şiş, zır 19. uygun gördüler 20. yardımı 21. ağız kavgası yaptık 22. yaslanıp 23. sıvazlar 24. kemikleri
25. kâğıt oyunu 26. öldü 27. evimizde 28. anahtar açkı 29. inanç 30. geçici 31. iniltilerini
vetenine gelmeyi meshehet görmüşdüler. Ümi-
dimizi itirdik.
Anam heyecan içerisinde qardaşımm
yolunu gözleyirdi. Men de onu qarşılamaq üçün
darvazaya çıxdım. Bu esnada mehelle
uşaqlarmdan birisi ke-çirdi, sözleşdik2l, meni
iteledi, ayağım daşa ilişib yıxıldım, o da menim
üstüme yıxıldı. Sağ ayağımda acı bir sancı
duyaraq çığırdım. Qoluma girib qal-dırdılar.
Qılçam smmışdı. Atam da xeste qar-daşımm
qoluna girib gelirdi. Darvazanı açıb bizi içeri
götürdüler. Anam divara söykenib22 dur-muşdu.
Ebülhesen'in sönmüş çöhresini gördükde, rengi
üzünden götürüldü. Dırnaqlarmı divarın daş-
larına ilişdirerek baygın bir halda qaldı. Üç yataq
salındı, anam da qadm xesteliyine tutulmuşdu.
Xesteliyim bir ay davam etdi. Her gün
smıqçı gelir, qılçamı sığallayır23, sümükleri24
yerine salır, sonra bal yaxıb etrafına qamışlar
düzüb bağlayırdı. Cehennemi ezablar çekirdim.
Anam da yataqdan qalxmış, lakin son derece
zeiflemişdi. Çjardaşım ya-taqda idi. Ümidsiz bir
xeste de olsa, deyir, gülür, be'zen kart25 bele
oynayırdı. Atam, tebii, bir hefte qalıb Ağdam'a
dönmüşdü. Heyatımızı te'min etmek lazım idi.
Novruz yetişdi. Hamımız bayram süfresinin
etrafına toplanmışdıq. Birden Ebülhesen dedi:
-Bir nece gün size qonağam, gelin görüşek.
Hamımız göz yaşları axıdaraq ona sarılıb
öpdük. Özü de ağladı.
Dörd gün sonra, martın 23'de 1901 'de Ebül-
hesen söndü26.
"Xeyir-şer" otağımızda27 birinci şer meclisi
qu-ruldu.
İndi evin böyüyü men idim. Qardaşımm ki-
tabxanasının açarİarı28 mene verildi. Rus ve
ecnebi klassikleri ile tanış olmağa başladım.
Bayron ve Lermontov'u yaxın dost kimi qebil
etdim. Sanki heyat yene yoluna girdi, eziz ölü de
yâddan çıxdı, lakin ruhumdaki aheng
pozulmuşdu. Dünyada haqq ve edalet olmasına
inanırdım, bu inam anamın südü ile beraber
bütün varlığıma yerleşmişdi. İndi bu inam29
şübhe ile zeherlenmişdi; edalet var-dısa iyirmi bir
yaşında işte dadlı bir gene, yoxsul bir ailenin
ümidi necin sönürdü?
Qardaşımm ölümüne heç inanabilmirdim,
mene bele gelirdi ki, o, müveqqeti30 uyuyur ve
bir gün qebirden durub bizi yeniden
sevindirecekdir. Heyhat, heyat karvanı öz yolu
 ARVADLARIMIZIN HALI
Azerbaycan (Türk) arvadlarmm hal-hazırdaki veziyyetleri
(c.III, s. 133-139)
... Arvad sözünü ifade eden lefzler Farsça
"zen" ve Türkçe "qadın"dır. "Zen" vurmaq mes-
derinden emel gelib, "qadm" ise emr etmek demek
olan "qadamaq" dan. Bu lefzlerin esil me'nası Fars-
lar ve türkler arasında arvadm alçaq bir mövqe
meşgul etmeyine delalet edir. "Vurmaq" ve "emr
etmek" sözlerinden cehalet eyyamının qoxusu
gelir. O zamanlar da arvadın şexsiyyeti nezere alın-
mazdı. Onlar qul ve esir kimi ömür sürmekte idiler.
Üçüncü lefz Azerbaycan Türkcesinde işledilen
"övret" sözüdür, "övret" Erebce insan bedeninin
görünmesi ve gösterilmesi eyib sayılan ve haram
olub namzada örtülmesi vacib olan yerleridir. "Öv-
reteyn" kelmesinin de "övret"den olduğunu ve di-
limizden mezmunda is"temal edildiyini nezere al-
dıqda deye bilerik ki, "öret" bedinin qol, qılça ve
döş kimi açılmağı eyib hesab olunan üzvlerine de-
yilmeyib, mehz aleti-tenasülü ifade eden bir kel-
medir.
"Övret" in dilimizde "arvad" menasında
is'temal olunmağına meşhur Tövrat xurafatı da
te'sir etmiş gerek olsun. Bu xurafata göre arvad ki-
şinin qabırğasından emele gelib, pes, arvadm her
cehetden kişiden alçaq olmağı tebiidir. Doğrudan
da el nezerinde arvad axmaq bir şey hesab olunur.
Bu fikri atalar sözü beyan eder:
"Arvadın saçı uzun olar, axlı gödek";
"Arvad nedir ki, dediyi de ne ola?";
"Arvadın xirdeyi olmaz";
"Ata ve arvada e'tibar yoxdur";
"Arvaddan vefa, zeherden sefa" ve s.
Bu vefa ve e'tibarsızlıqdan arvadı özbaşma
qoymaq olmaz, onlar hemişe kişilerin tehti-
emrinde saxlanmalıdırlar. Bele de edirler. Çhzlar
evlerinde atalarına tabe olurlar. Ata ailenin (kül-
fetin) söyüyü ve sahibidir. İndi bir çox yerlerde
uşaqlar atalarına "ağa" deyirler.
Ataya kağız yazılanda "sahiba" deye başlarlar.
Ata olmadıqda qızlar qardaşlarımn ve qeyri qo-
humlarmm tehti-riyasetine keçirler. Kişiler (er-
kekler) qohum qızlarını ve arvadlarını gerek yad-
lardan gözleyerler. Onlar ayaqlarınm me'lum
daireden ireli qoyduqda, memaniet edib ağır ten-
behden de çekinmirler. Kişiler (erkekler) bu barede
ne qeder diqqetli olsalar bir o qeder namuslu hesab
olunurlar. Bunlar onun üçündür ki, camaatımız ar-
vadlara inanmır ve onları namuslarını özleri mü-
hafize etmeye müsteid bilinirler, bir balaca oğlan
uşağının namusu böyük arvadmkından çox hesab
olunur. Bunu uşaqlara da telqin edibler. Odur ki,
arvadlar pencereden küçeye ve ya çeperden dı-
şarıya baxdıqda oğlan uşaqları arvadlara mane
olurlar ve sözlerine e'tina olunmayanda da daşa ve
ağaca el atıb dediklerini yerine yetirirler. Bele "na-
muslu" uşaqlar hemişe atalarından "berekallah"
alırlar.
Atalıq riyaseti ebedi olmağına göre her kes öz
sağlığında qızmı ere verib "başından redd etmeye"
çalışır.
"Gözün göre-göre ver qızmı başmdan redd
ele";
"Qızı evde saxlayıp un çuvalına tay et-
meyeceksin ki?";
"Oğluna qız axtarınca qızma oğlar axtar" vs.
On yeddi, on sekkiz yaşma çatdıqda qız "bed-
bext olub ocaq başında qarımış" hesab olunur. Bele
olduqda da hemişe ere verilmeyi istenilen qızlarm
sayı artır:
"Ağ dolağım sağ olsun, Qoy
tapılmayan qız olsun".
Subay oğlanları evlenmeye sür'etle mecbur
eden bir sebeb. olmadığından qızlara teleb az olur.
Tebiidir ki, erzin çoxluğu ve telebin azlığı malı qiy-
metden salır. Bu sebebden de subay qızların sayı
artdıqca qedir-qiymeti de azalır.
Valideyn telaşından savayı qızlarm özlerinde
ere getmeye artıq meyi görünür. Bunlar ata evin-
den çıxmağı özlerine qenimet bilirler. Çünki bir te-
refden cemi ev işleri bunların üstlerine tökülür, o
biri terefden de aileden qızlar ile oğlanlara tefavüt
qoyulmağı qızlara xeyli vaxt ağır gelir. Çox va-
lideynler oğlanlarını artıq derecede istediyi halda,
qızlarına qarşı nifret ve acılıq besleyirler. Tez-tez
analar qızlarmm başına çırpırlar:
"Seni olunca suya döneydin";
"Seni allah mene verince bir qara daş vereydi"
vs.
Biçare qızlar valideynin bele edaletsizliklerini
düşüne bilinirler. Bunu bayatı gözelce beyan edir:
Meşedi, kerbeleyı, men hacıyam,
Ağ üzde qoşa xalın möhtacıyam.
 İkimiz bir ağacın meyvesiyik,
Bes neden sen şirin, men acıyam?
Övladm birinin "şirin" ve birinin "acı" sa-
nılmağı qıçları ere getmeye, ye'ni yeni bir heyata
çıxmağa daha artıq vadar edir. Eve bir yad arvad
geldikde diqqetle qulaq asırlar görsünler elçi deyil
ki?
Elçi olduqda arzuları bu olur, evdekilerin
"ağzı yaxşıya açılaydı" belke onlan ere vereydiler.
"Yağış yağar, qar çiler,
Çapını kesib elçiler.
Dedem deyir qoy verek,
Nenem deyir qoy görek.
Dilin lal olsun, mama
Sen de bir dillen görek...
Demeli, "dili lal olmuş mam" da razı olsa, qızı
ere veresidirler. Qızların ere getmek meyli aşa-
ğıdaki ata ile qızm sohbetinde daha da aydın beyan
olunur:
"Qızım, sene corab alım?
Yox, dedecan, ağrın alım.
Qızım sene başmaq alım?
Yox, dedecan, ağrın alım.
Qızım, seni ere verim?
He, dedecan, ağrın alım.
Derdden xeberdar dede...
Bunu bayaqdan deyeydin,
Şekerçöreyi yeyeydin..."
Qızlar ere verildikde nişanlılarının en zahirini
görürler ve ne de deruni aleminden xeberdar olur-
lar. Çünki qızlar şexsiyyetsiz ve ixtiyarsız bir şey-
dir. Atalıq riyasetinin qabağında onlar yox ki-
midirler. Onların geleceyi atalarına bağlıdır. Her
kese ere vermeye ve hiç vermeyib evde saxmalaqa
tekçe atalar faili-muxtardırlar.
... Atalar qızlarmı ere verdikde qızm cemi ix-
tiyarmı erine verirler. Erin riyasetinden edaletsizlik
baş verdikde ata işe. qarışıb qızınm terefini sax-
lamağa özünü haqlı bümir. Çox qızlar erlerinin ref-
tarmdan şikayet etdikde atalarından cavab alırlar:
ixtiyar onundur, er arvadm sahibidir.
Görün bu barede qezet ne yazır: "Quba qezası
Nüvedi kendinin sakını Behrameli Feteli oğlunun
arvadı atasının evine qaçıb erinin onu çox döyüb
eziyyet elemeyinden şikayet edir. Atası qızınm te-
refini saxlamağın yerine biçareye acıqlanıb geri
qovur. Behrameli arvadmm qaçmağmdan xe~
berdaro lub ona tenbeh elemek üçün tutub el-
ayağm bağlayıp sabahadek döyür, nece defe elin-
deki xencerle başını kesmek isteyir. Sehere yaxm
Behrameli yorulub yatır. Arvad bundan istifade
edib bir nov iplerden xilas olur,çıxıb qaçır. onun
tappıltısma qaynı Ali Şeyx oyanıb dalınca bir gülle
atır, amma gülle deymir. Biçare arvad yarımcan
halda qaçıb qurtarır ve polise penah aparır".
Zenimce, nikahın alış-veriş olub, satdığı şeyin
de qız olduğuna bu deliller kifayetdir. Bizim hem-
miletimiz türkmen xalqmın meişetine müraciet edi-
rikse, onlarda daha açıq qız alış-verişi görerik. İran-
dan ve ya qeyri yerlerden qızlardan getirirler.
Onlarm zahir ve işgüzarlıqlarma müvafiq qiymet
qoyurlar. Müştireler alırlar, pulun yarısı qabaqca
verilir ve yarısı da sonra, hergah sonra pul lenge
düşerse, qızı çekib aparırlar. Biz qız alış-verişine
medeni bir reng vermişik. Meselen, kebine qızm
qiymeti kimi baxmayıb onu qızm gelecek te'minatı
hesab edirik. Bundan elave be'zi qaydalar var ki,
zahirden baxdıqda bele güman edirsen ki, eqdi-
nikah bizlerde qızm razılığı ile olur. Meselen, qız-
dan şâhidler xesber alırlar ki, razısanmı? Bunun ca-
vabmda qız çarşabm altında başını terpedir. Bele it-
tifaqlar tek-tek tapılır ki, qız razılıq vermesin.
Çünki ana razılıq verenden sonra qız razılıq ver-
mese, o qız el nezerince binamus ve biedeb sayılır.
Elbette, bele "razılığın" ne derecede batil olmağı aş-
kardır. Evvela, qızları bizde çox vaxt uşaqlıqda ere
verirler. Atası evinden çıxdıqda eylencelerinden
göz yaşı axıda-axıda ayrılır. İkincisi, qızlar valideyn
riyaseti qabağmdan öz re'y ve şexsiyyetlerini bü-
ruze vere bilinirler, bisavadlıq ve avamlıq da bir te-
refden qollarım qırır. Üçüncüsü, qızm razılığını sor-
duqda demirler ki, seni kime veririk, ya qız ere
verildiyi adamın zahirinise de görmür.
Bele olan suretde qızlarımızdan asuda re'y
gözlemek olmaz ve onların verdiyi razılığ da bit
qepiye deymez. Bu qayda ancaq "hiyleyi şe'ri"
üçün icra lunur. Be'zi vstraliya vehşilerinin ara-
sında buna benzer bir adet var. Lakin çox qızlarmm
qaçınlmağma atalar re'y verMer. Bele olduqda büt-
leri özlerinden rencide-xatir etmemek üçün atalar
qız aparan oğlanı tutub başlayırlar bunların qa-
bağında döymeye. Bununla vehşiler allahlarına
me'lum edirler ki, qız qaçırmadan onların xeberleri
olmayıb. Bizim "hiyleyi-şe'rimiz" bu vehşilerin hiy-
lesine benzeyir. Tefavüt burasındadır ki, onlar büt-
lerini aldadırlar, biz hem allahı, hem de özümüzü
aldadırıq...
 AZERBAYVAN EDEBIYYATINA BİR NEZER- ŞİFAHİ VE YAZILI EDEBİYYAT
(Yusuf Vezir Çemenzeminli, Azerbaycan Edebiyatına bir Nazar, İstanbul-1920, s.9-11)
Her bir milletin edebiyyatı misli bizim dexi
edebiyyatımız iki qisme ayrılır: şifahi ve yazılı.
Azerbaycan şifahi edebiyyatı Türk xalqmm qüv-
veyi-fikriyye ve zihniyyesinin mehsuludur. Yazılı
eserler ise son zamana qeder fars te'siri altında
olmuş.
Şifahi edebiyyatımız türk milleti qeder qe-
dimdir, onun ilebirlikde Altay dağlarından çıxıb,
ölkeler istila edib, çox tecrübeler qazandıqdan
sonra Azerbaycanda yerleşmiş, oturmuşv e sulh-
perver bir heyatın, rahat ve farağat bir yaşayışın
felsefesini axtarmış.
Yazılı edebiyyatımız başqa bir yolda inkişaf
edib. Fars medeniyetinin te'sirinden doğub, böyük
sarayları, tenteneli meclisleri oxşayaraq insanların
mümtazlarına mal olmuş. Ancaq Türk qövmü yer-
leşdikce edebiyyatımıza öz sadeleyini, öz ruhunu
vere bilib. Edebiyyat get-gede saraylardan, eşraf ve
e'yan meclislerinden xalqa doğru axmağa başlayıb.
Ve uzun müddet Fars bürokratimzmi ile türk de-
mokratizmi mübarize etmiş ve axırda türk xalq-
çılığı qelebe çalmışdır.
İşte edebiyyatımızın keçdiyi yollar.
Bu yolları tedqiq etmek üçün Azerbaycan dair
yazılanlara müraciet etmeliyik.
Osmanlı coğrafiyyun Katib Çelebi Azerbaycanı
tesvir ederken ricallarına dair yazır: "Bu iqlime
mensub olan meşahirden Xaqani-Kebir Menuçehre
mensub şair meşhur olub beş yüz seksen ikide
vefat etmişdir. Feleki şair; ve Mövlana Kemaleddin
Mesud ki, kelam ve mentiq ve hekimanda feridi-
esrdir, doqquz yüz beşde vefat etmişdir, ve Möv-
lana Nasirredin ki, oğlu Rum'a gelmişdir ve Möv-
lana Rükneddin ki, tibbde yedi-tulaye sahib idi.
"Mirati-Şefayi" Ebülfeth Sultan Mehemmed xana
te'lif etmişdir. Ve Mövlana "Yusufi Xarabaği ki, Mir-
zecan şagirdidir, mekulatda mahir idi. Bu esrlere
qerib zamanda vefat etdi. Ve Ebül-Ula Gencevi Şir-
vanda şairi-meşhurdur. Ve fükhayi-şafeiyyeden te-
beqat sahibi Tiflisidir. Ve "Qanunül-edeb" sahibi
daxi ol beldeye nisbet olunur."
Feleki, Ebül-Üla ve s. Azerbaycan'a mensub
edilirse de, bunlara dair lazım derece me'lumatımız
yoxdur. Mehemmed Mö'min Feleki Xaqani ile mü-
asirdir. İkisi de Genceli Ebül-Üla'nm şagirdi ol-
muşlar ve eyni zamanda Şirvan şahı Menuçöhrün
meddah şairlerindendir. Eserleri Fars dilinde ya-
zılmış olmalıdır.
Osmanlı seyyahı Evliya Çelebi XI esri-thicrinin
ortasında Tebriz'i geçmiş ve orada 78 eded divan
sahibi "fesihül-lisan", "Bediül-beyan", "emlehül-
şüera", "erbabi-mearif" olduğunu xeber verir. Ya-
veri, Sabi, Saibi, Elhemi, Sakeri, Cai Razi, divan sa-
hibi Seyyidi ve Ehedi... kimi adlar sadalayır.
Yene eyni seyyah Tebrizde "Sürxab" unvanlı
qebristanlıqda Enveri Zehireddin Faryabi, Feleki
Şirvani, Şemseddin Sübhani, Feleki Şirazi kimi şa-
irlerin defn olunduqlarım xeber verir.
Evliya Çelebi'nin rivayetleri mübaliğeli olsa
bele, Azerbaycanm paytaxtı orta Şerqin yegane
türk merkezi olaraq şair ve erbabi-elm adamları
özüne celb ede bilirdi. Bu hal tebiidir. Lakin indilik
Evliya Çelebi'nin xeberlerini tehqiq etmeye eli-
mizde kafi me'lumatımız yoxdur. Gelecekde Şerg
ve Qerbin kitabxana ve müzeleri tedqiq olunarsa,
zenn edirik ki, bir çok meseleler aydmlaşar.
Hacı Kemal "Cameünnezair" inde 266 "kamil"
şairlerin eserlerinin numunelerini toplayıb. Lehçe
e'tibarı ile bu şairlerin bir çoxları Azerbaycan'a
mensubdurlar. Lakin bir çoxlarınm tercümeyi-
hallarm dair elimizde heç bir vesiqe yoxdur.
Gilanlı "sadiqi"nin tezkiresi bir az bize izahat
verir: Qarpa oğlu Şahqulu bey, Tebriz'de hekim
Bedii, Pirqulu bey, Tenhai bey, Mövlana Kelbeli
Tebrizi kimi bir çox şairlerin qısa tercümeyi-
hallarmı ve şe'rlerinin numunelerini gösterir.
Lakin esli divanlar toplanmasa, divanı ol-
mayanların şe'rleri elde edilmese qeti bir hökm ver-
mek olmaz. Çünki Azerbaycan türklerinde bir çox-
ları Fars dilinde yazmışlar. Fars Edebiyyatma
xidmet etmiş bir şexsi Türk Edebiyyatmm mensub
etmek eceba olurmu? Alman şairi Henrix Heyne
irqen yehudi idi. Lakin heç kes ona yehudi şairi
demir. Çünki eserlerini alman dilinde yazıb
Zennimizce, Azenbaycan Edebiyyatmm baş-
langıcını ehemiyyetsiz me'lumatlara istinaden
te'yin etmek olmaz. Bizce yazılı edebiyyatın baş-
lanması yazılı eserlerin meydana gelmesinde de-
yildir. Edebiyyata q%vvetli bir sirna7~ıqtidarlı bir
qelem başlaya biler.
Bunun üçün, madam ki, elde etdiyirhiz
me'lumat lazım derece edebi tariximizin evvelerini
tenvir ede bilmir, yazılı edebiyyatımızın banisi olaı
raq ancaq "Nesimi"ni göstere bilerik.