Seyid Ezim Şirvânî
(Şamahı, 9 temmuz 1835 - Şamahı, 1 Haziran
XIX. yy. Azerbaycan divan şiirinin ön-
derlerinden biridir. 9 haziran 1835'te Şamahı şeh-
rinde doğdu. Babası Seyid Mehemmed din ada-
mıydı ve Şamahi'nm saygıdeğer şahıslarından
sayılırdı. Ama babasını küçük yaşlarında kay-
bettiğinden, Seyid Ezim, talim terbiyesini, ana ta-
raftan dedesi olan Molla Hüseyn'in yanında, Da-
ğıstan'ın Yaksay köyünde almıştı. Burada
dedesinin nezareti altında Arap ve Fars dillerini
öğrenmiş, 1852'de Şamahı'ya dönerek orta de-
recede dinî tahsil veren şehir medresesini bi-
tirmişti. 1856Tda tahsilini tamamlamak için Ara-
bistan'a giden Seyid Ezim, önce Necef ve
Bağdad'da, daha sonra ise Suriye'nin Şam şeh-
rinde, yüksek dinî medreselerinde okumuştu.
Arabistan'da olduğu dönemde, Hac ziyaretini de
gerçekleştirmişti. Ziyareti süresinde birkaç ay Ka-
hire'de yaşayarak Arap âlimleri ve şairleriyle ta-
nışmıştı.
1860 yılı başlarında vatanına dönen Seyid
Ezim, yüksek din eğitimi görmesine rağmen din
adamlığına ilgi göstermemiş, öğretmenlikle meş-
gul olmayı tercih etmişti. Şamahı'da kendi pro-
jesine uygun olarak, yeni usûlle ders okutulan bir
mektep açmıştı. Eski "mollahana"lardan farklı ola-
rak, bu mektepte Azerî Türkçesi ve Fars dilleri öğ-
retilir, tarih, coğrafya, matematik ve başka bilimler
hakkında genel bilgi verilirdi. Kendisi de otuz ya-
şından sonra, Rus İmparatorluğu içerisinde Rus di-
lini bilmeden geçinmenin zorluğunu anlayan ve
Türklerin kendi haklarını elde etmeleri için de Rus
dilini bilmelerini önemli gören Seyid Ezim, daha
sonra bu okulda Rus dili dersleri de vermeye baş-
lamıştı. 1887'de Seyid Ezim'in mektebinde bu-
lunmuş Rus eğitim memurlarının biri şöyle di-
yordu: "Hacı Seyid Ezim on sekkiz ildir ki, bu
mektebi idare eder. Dağıstan'da ve Arabistan'da
tahsil almıştır, Fars ve Arap dillerini ve bir nece
Dağıstan lehçelerini bilir. O, birinci dereceli şair
gibi tanınmaktadır. "Şirvan Hanlığının Tarihi"
adlı bir eser de yazmışdır ki, hele indiye kadar ya-
yınlanmamışdır. Hacı Seyid Ezim Rus dilinde oku-
yub yazmağı başarır. Rus dilinde zorlukla ko-
nuşur, lakin iyi anlayır. Hetta Rus Edebiyatı ile de
ilgilenir. Puşkin'in bir kaç şiirini Fars diline ak-
tarmıştır. Onun okulunda öğrencilere Rus dili de
talim edilir".
Milletin yegâne kurtuluş yolunu eğitimde
gören Seyid Ezim Şirvânî, yeni ders kitaplarının
yazılmasına da büyük önem verirdi. Bir taraftan
Sadi'nin "Bostan" ve "Gülüstan" eserlerinden ve
eğitici değeri olan diğer Fars kaynaklarında şiirleri
Azerî Türkçesi'ne aktarır, Öbür taraftansa, kendisi
bu tür şiirler yazardı. Sonraları bu şiirleri bir
antoloji haline getirmişse de, yayınlatamamıştı.
Seyid Ezim Hoca'nm kaleminden çıkan; "Şeriet",
"Rcbiü'l-etfal" ("Uşakların baharı"), "Tacü'l-
kütub" (Kitablarm tacı") adlı ders kitapları da ya-
yınlanmamıştı.
 Seyid Ezim Şirvânî 1874-1878'de Şamahı'da
Baku vilayeti din işleri meclisinin okulunda, Azerî
Türkçesi ve şeriat hocası olarak 1878'den hayatının
sonuna kadarsa aynı dersleri Şamahı şehir mek-
tebinde okutmuştur. Onun öğrencileri içerisinde
Türk-İslâm dünyasının büyük mizah şairi Sâbir
(1862-1911) de vardı.
Şair, doğum yeri Şamahı'nm yalnız eğitim ha-
yatında değil, kültürel ve edebî hayatında da
önemli rol oynamıştı. XIX.yy. 60. yılların sonunda
Şamahı'da onun başkanlığıyla, "Beytü's-Sefa" adlı
şairler meclisi geniş faaliyet gösterirdi. Şamahı ve
etraf bölgelerin şairlerini bünyesine alan "Beytü's-
Sefa" Azerbaycan'ın diğer bölgelerindeki edebî
meclislerle sıkı ilişkiler kurmuştu ve o dönemde
Azerbaycan genelinde şiirin yaygınlaşmasına, şa-
irlerin karşılıklı ilişkilerine destek veren medenî
birliklerden biriydi. Çağdaşlarının hatıralarına
göre Scyid Ezim; "çok hazırcavab, hafizeli, revan
tebli, bilikli bir şair idi, meraklı ve tatlı sohbetleri
ile hemişe meclisde iştirak edenlerin dikkatini
kendi üzerine çekir ve ekser nallarda şiir ya-
rışmalarında birincilik kazanırdı".
Seyid Ezim 1875'te Hesenbey Zerdâbi'nin baş-
yazarlığıyla Bakü'de neşre başlayan ilk Azer-
baycan gazetesi "Ekinci" nin faaliyetine ilk ka-
tılanlar arasında olmuş, bu gazetede toplumu
kültüre ve eğitime davet eden, geriliği ve cahilliği
eleştiren şiirlerini yayınlatmıştı. "Ekinci" ka-
patıldıktan sonra, "Ziya" ve "Keşkül" ga-
zetelerinde aynı yönde şiirlerini yayınlatmış, fa-
natizme karşı mücadele vermişti.
Şairlikle bir arada ilmî araştırmalara da ilgi
gösteren Şirvânî "Tarih-i Şirvan" adlı tarihî eserin
yamsıra, Azerî, Fars, Türk, Rus şairleri hakkında
kısa bilgi ve onların eserlerinden örnekler veren
"Tezkire" nin müellifidir. Bu eserlerin hiç biri o dö-
nemde yayınlanmamıştır.
Seyid Ezim, Dîvan Edebiyatının bütün tür-
lerinde şiirler yazmış, özellikle de Azerbaycan
Edebiyatında, Fuzûli'den sonra gazelin ikinci
büyük üstadı sayılmıştır. Gazelleri sayıca çok ve
konu açısından farklıdır. Burada aşkı ve şarabı
vasfeden, dinî hükümlere yer veren ve iki yüzlü
riyakâr din adamlarına çatan, dinî ve felsefî anlam
taşıyan gazellere rastgelmek mümkündür. Ga-
zelleri dil, üslûp ve sanatkârlık açısından mü-
kemmeldir.
Seyid Ezim'in sanatında eğitici öğüt ve na-
sihat verici şiirler, Ezop tarzında temsiller, bir çok
ibretli meseleyi açıklayan manzum hikayeler vb.
tür ve konularda yazılmış eserler de önemli yer
tutmaktadır. O, aynı zamanda, XIX .yy. Azer-
baycan şiirinde sosyal konuları ele alan mizahî şi-
irin ilk örneklerini de ortaya koymuştur. O dö-
neme kadar, daha çok şahsî karakter taşıyan ve
yazarın şahsî intikam hissinden doğan, onun dert
ve şikayetlerini ifade eden şiir türü hiciv, Seyid
Ezim'in eserlerinde sosyal bir muhteva kazandı ve
kamuoyunu düşündüren problemlerin eleş-
tirilmesine yöneldi.
Şair, sanat hayatının en coşkun devrinde,
1888'de vefat etdi ve Şamahı'daki "Sahandan" me-
zarlığında dcfnolundu.
Eserleri: Mecmue, Tiflis, 1895; Divan,
Tebriz, 1895; Divan, Tebriz, 1897; Qezeliyyatı-
Seyid Ezim Şirvanı, Bakı, 1902; Perişan, Tebriz,
1912; Seçilmiş Eserleri, Bakı, 1930; Şiirler, Bakı,
1937; Seçilmiş Şiirleri (Mekteb kitabxanası
seriyası), Bakı, 1948; Eserleri, I-II cildler, Bakı,
1950-1953; Seçilmiş Eserleri, I-II cildler, Bakı,
1960-1963; Qezeller, Bakı, 1960; Köpeye Ehsan,
Bakı, 1965; Eserleri, 3 cildde, Bakı, 1967-1975;
İbret Güzgüsü, Bakı, 1971; Temsiller, Menzum
Hekayeler ve Oydüler, Bakı, 1979; Sekkiz
Temsil, Bakı, 1975; Uşaqlarm Be-harı, Bakı,
1985; Öydüler, Menzum Mektublar,
Hekayeler ve Gezeller, Bakı, 1989; Seçilmiş
Eserleri, Bakı, 1990.
Kaynakça: Firudinbey Köçerli. Azerbaycan
Edebiyatı, c.Il, Bakı, 1981, s.29-92; Kamil Mir-
bağırov. Seyid Ezim Şirvani, Bakı, 1959, Azer-
baycan Edebiyatı Tarihi, c.II, Bakı, 1960, s.
291-317; Süleyman Rüstemzâde. Seyid Ezim
Şir-vani'nin Eserlerinin Neşri Tarihinden.
Seyid Azim Şirvani. Eserleri, c.I, Baxı, 1967,
kitabından, s.33. Sadık Hüseyinov, Seyid Azim
Şir Vani'nin Yaradıcılıq Yolu, Baki-1977;
Feyzulla Qasim zade, XIX. Asır Azerbaycan
Edebiyatı, Tarihi, Bakı-1975, s.407-432.
 ŞİİRLERİ:
(Seyid Ezim Şirvani, Eserleri, Bakı-1967, c.l, s .47)
GAZELLER
Xoşa ol âşiqc kim meclisinde yân ola,
Visâl-i yârde fexende rûzigârı ola.
Nece refîq-i müvâfiqle egleşib içe mey,
Ne kesri meclis-i meyden, ne intizârı ola.
Şerâbe olmasa da gerçi negd sîm ü zeri,
Şerâbxânede bari bir e'tibârı ola.
Bu güne doymaz idim zülfüve esîr olsun,
Eğer elimde dil-i zarın ixtiyârı ola.
İlâhi, bülbüle olsun hemişe gül hemdem,
Müdâm o xestedilin gülşeni, bahân ola.
Menim tek olmaya merhum gül'üzârmdan,
Ne qüsseden üregi qan, ne xâr xârı ola.
Behişte meyi elemez Seyyidin eğer, ey gül,
Yanında sen kimi bir yâr-ı gül'üzârı ola.
(c.l, s. 152)
Nişîmenin ki, senin bûriyâdır, ey vaiz,
Qesem ol vaize kim, bu riyadır, ey vaiz,
Xelâyiqi emele, xeyre de'vetin xoşdur,
Özünde yox bir emel, bu xetâdır, ey vaiz.
Edib cehennemi övsâf, herdem ağlarsan,
Bu ne fesâne, ne efsânedir, ey vaiz?
Yetim mahna göz dikmeğin nedir dâim,
Halâl kesb meğer nârevâdır, ey vaiz?
Yoxundu Ke'be-yi rüxsâr-i yârden xeberin,
Bu vechdendir sözün bîsefâdır, ey vaiz.
Ümidvârsen öz tuttuğun emellere sen,
Bizim ümidimiz ehf-i Xudâ'dır, ey vaiz.
Mey içmeğin qıla Seyyid eğer nihân senden,
Senin teki o da ehl-i riyadır, ey vaiz.
Eğlence meclisinde sevgilisi de olan âşık ne mut-
ludur. Sevgilisine kavuşunca mutlu, mesut zamanı
olmalıdır.
Birçok uygun dostla eğlenip içki içmelidir. İçki
meclisinden ne kırgınlığı, ne de beklentisi ol-
malıdır.
Gerçi şaraba verecek altın veya gümüş parası ol-
masa da meyhanede bir itibarî bari olmalıdır.
Eğer ağlayan gönlümün yetkisinde olsaydı bu şe-
kilde zülfüne esir olmaya doymazdım.
Ey Tanrım! Gül daima bülbüle dost olsun. O hasta
gönüllü bülbülün daima gülbahçesi ve baharı
olsun.
Benim gibi gül yanaklı sevgilisinden mahrum ol-
masın. Ne üzüntüden yüreği kan, ne de gönül sı-
kıntısı olsun.
Ey gül yüzlü sevgili! Eğer Seyyid'in yanında senin
gibi bir gül yanaklı sevgili olsaydı cennete mey-
letmezdi.
Ey vaiz! Senin oturduğun yer hasırdır. O vaize
yemin olsun ki, bu durum iki yüzlülüktür.
Ey vaiz Halkı hayırlı işler yapmaya çağırman gü-
zeldir. Ancak kendinde bir hayırlı iş yok, bu ha-
tadır.
Cehennemi tasvir ederek her zaman ağlarsın. Ey
vaiz! Bu ne biçim efsanedir, bu ne biçim yalandır?
Ey vaiz! Neden yetimlerin malına göz dikiyorsun?
Yoksa helâl kazanmak doğru değil midir?
Sevgilinin yanağının Kabe'sinden hiç haberin yok-
tur. Ey vaiz! Bu yüzden senin sözlerin gönüllere fe-
rahlık vermez.
Ey vaiz! Sen yaptığın işlerden, ibadetlerden dolayı
ümitlisin. Ama bizim ümidimiz Allah'ın af-
fediciliğidir.
Ey vaiz! Eğer Seyyid senden gizli içki içerse o da
senin gibi iki yüzlü olur.
 (c.I,s.200)
Dedim: ey gül, niye etdin meni zülfünde esir?
Dedi: divâne olan şexse gerekdir zencîr.
Dedim: ol türre-yi pürçinde nedir rüxsârın?
Dedi: bu sureti Çin içre qıhbdır tesxîr.
Dedim: ol âriz-i zibâda nedir xett-i siyah?
Dedi kim, müshef-i rüxsârıma düşmüş tefsir.
Bu ümîd ile ki, qânımı töke qemzen oku,
Ey gözüm sedqesi, emden qılıram yüz teqîr.
Xâme-yi Seyyîd, eğer kim ola yüz mûyşikâf,
Sifât-i mûy-i mîyânm edebilmez tehrîr.
(c.I,s.245)
Yâde saldıqda seni, dîde-yi xûnbâr ağlar,
Yâr hicrin çeken, elbette, ki nâçâr ağlar.
Bülbül-i bîdil elinden üzülüb dâmen-i gül,
Geceler sübhc kimi nâle çekib zar ağlar.
Şad iken veslin ilen könlüme qem çekdi hücum,
Oldu min qûne gene derde giriftar ağlar.
Tâb-i teb, zülmet-i şeb, möhnet-i qürbet, qenvi yar
Eylemez tab bu möhnetlere qemxâr ağlar.
Bes ki, şeb tâ bâseher ağlamaq âdetdi mene,
Hemden olmuş mene yekser der ü divar ağlar.
Men ki, hicr ateşine yandı vücûdum vallah,
Menim ehvâhma düzexde yanar, nâr ağlar.
O qeder ağladı Seyyid qem-i hicran ile,
Ki, onun halına bu çerx-i sitemkâr ağlar.
(c.l, s.268)
Yüz serv-i xurâman ola, köniüm seni İster,
Yüz bağ-i gülüstân ola, köniüm seni ister.
Yüz zohrecebin, mâhiliga, mehr-i dilâra,
Yüz min meh-i tâbân ola, köniüm seni İster.
Bu zülmet-i zülfünde lebin ab-i beqamız,
Yüz çeşme-yi heyvan ola, köniüm seni ister.
"Ey gül! Beni saçlarının kıvrımında neden tutsak
ettin?" dedim. "Deli olan insanlara zincir gerektir"
dedi.
"O büklüm büklüm saçlarında yanağın nedir?"
dedim. "Bu yüz, Çin'de büyülenmiştir" dedi. (Çin;
ülke anlamı dışında saç kıvrımı anlamını da taşır)
"O süslü yanaktaki siyah tüyler nedir?" dedim.
"Yanağımın kitabına yazılmış tefsirdir" dedi.
Ey gözümün sadakası olan sevgli! Gamzenin okları
bu ümitle kanımı dökse ilaçtan yüz çeviririm.
Seyyid'in kalemi kılı, yüze yaran bir kalem olsa bile
sevgilinin kıldan ince belini yazamaz.
Seni hatırına getirdikçe kan saçan gözlerim ağlar.
Sevgilisinin hasretini çeken kişi elbette çaresiz kalıp
ağlar.
Âşık bülbül, gülün eteğinden elini çekip ayrı düş-
müş. Şimdi sabaha kadar âh çekip ağlıyor.
Sana kavuşma mutluluğuna ermişken üzüntü,
keder gönlüme hücum etti. Yine gönlüm bin türlü
derde tutulup ağlıyor.
Geceden sabaha kadar ağlamak benim için alış-
kanlık oldu.
Kapılar duvarlar bana arkadaş olmuşlar, bir baştan
bir başa ağlarlar.
Vallahi, benim vücudum ayrılık ateşiyle yandı.
Benim bu hâlime cehennem de yanar, âteş de ağlar.
Seyyid ayrılık üzüntüsüyle o kadar ağladı ki onun
hâlini gören zalim felek bile ağlar.
Salınarak yürüyen yüzlerce servi olsa da gönlüm
seni ister. Yüzlerce bağ ve gül bahçesi olsa da gön-
lüm seni ister.
Zühre yıldızı gibi alnı olan, yüzlerce ay yüzlü,
gönül alan sevgili ve yüz bin parlak ışıklı ay olsa da
gönlüm seni ister.
Saçlarının karanlığında dudakların bize ebedî
hayat veren su gibidir. Bu durumda yüz tane hayat
veren su olsa da gönlüm seni ister.
Ey xûblerin şâhi, könüldür sene âşiq,
Âlem hamı xûban ola, könlüm seni ister.
Ey dûst, bize hûri-yi qılmân ne gerekdir,
Yüz hûri-yi qılmân ola, könlüm seni ister.
Seyyîd degilcm bend olam her bir gül-i âle,
Yüz qönçe-yi xendân ola, könîüm seni ister.
(c.l, s. 352)
Ne bu gün bağde yârım, ne meyim var menim,
Seyr-i gülzâride bîhûde neyim var menim?
Sizi târı yetkin pîr-i xerâbata meni,
Ki, bu gün sâqi elinden gileyim var menim.
Mene me'cun-i mey-i le'I-i devadır, sâqi,
Ki, qem-i hicr ile cismimde keyim var menim.
Can senin, cisim senin, emr senin, fe'l senin,
Cümle sensen, bu arada ne şeyim var menim?
Meni Seyyîd teki çek gûşe-yi meyxânelere,
Artırır qem dexi mescidde neyim var menim?
(c.l, s. 355)
Xoş ol zaman ki, ol şeh ile hemzebân olam,
Her sözde bir dilim tutulub nâtevân olam.
Tâ sensiz özgeler üzünü görmesin gözüm,
Gözlerden isterem denenin tek nihân olam.
Gûyâ qefesde bülbül olur zâğe hemnefes,
Sensiz eğer ki, hemdem-i hûr-i cihan olam.
Bir zexm urub ötüşme seni târı, ey senem,
Qorxum budur bu zerbet ile nîmcân olam.
Yâ Reb, nesîb qıl mene Seyyîd tek ol günü,
Kim, zövg-i tir-i qemze-yi yâre nişan olam.
(c.l, s. 376)
Şeb-i hicran o qeder nâle vü efgân etdim,
Tâ ki, çeşm-i feleki hâlime giryân etdim.
Görcek ol sûret-i zibânı özümden gediben,
Sûret-i halıma suret kimi heyrân etdim.
Ey güzellerin sultanı! Gönlüm sana âşıktır. Bütün
dünya güzellerle dolu olsa da gönlüm seni ister.
Ey dost! Cennetteki huriler veya gılmânlar bize ge-
rekli değildir. Yüzlerce huri ve gılmân olsa da gön-
lüm seni ister.
Ey Seyyid! Ben her kırmızı güle bağlananlardan de-
ğiliıru Yüzlerce taze gonca olsa da benim gönlüm
seni ister.
Bugün benim ne bahçede sevgilim, ne de içkim var-
dır? Gülbahçesini boş yere dolaşıyorum, orada
benim neyim var ki?
Allah aşkına, beni ihtiyar meyhaneciye götürün.
Çünkü bugün içki dağıtandan bir şikâyetim var.
Ey içki dağıtan güzel! Ayrılık üzüntüsünden do-
layı benim bedenimde yaram vardır. Bu yüzden
bana sevgilinin lâl taşı gibi dudağının içkisinden
yapılan macun şifa olur.
Canını, bedenim senindir. Emir vermek de yapmak
da senin elindedir. Her şey sensin. Benim bu dün-
yada neyim var ki?
Beni Seyyid gibi meyhane köşelerine götür. Üzün-
tümü artıran mescitte benim ne isim var?
O güzeller şahıyla konuştuğum zamanlar çok hoş
geçer. Ancak her sözde bir defa dilim tutulur; güç-
süz, takatsiz düşerim.
Gözlerini sen yokken başkalarının yüzünü gör-
mesinler. Bunun için gözlerimden senin ağzın gibi
gizli kapaklı olmasını isterim.
Sözde bülbül kafesteyken kargayla bile arkadaş
Olurmuş. Ben sensiz kalırsam, dünyânın güneşiyle
arkadaş olayım.
Ey put kadar güzel sevgili! Allah aşkına, bana bir
yara açıp gitme! Korkum, bu darbe ile yarı canlı ka-
lışım olacaktır.
Ya Rab! Bana da Seyyid gibi o günü nasip et de sev-
gilinin gamzesinin okuna zevkle nişan olayım.
Ayrılık gecesinde o kadar ağlayıp inledim ki fe-
leğin gözlerini bile hâlime ağlattım.
O süslü yüzü görünce kendimi kaybettim ve bu
hâlime herkes resim gibi şaşıp kaldı.
Bu temennada idim kim, ola can qurbamn,
Şükr lillâh ki, âxır sene qurbân etdim.
Eyledim derd-i qeme, hicre ölümden çâre,
Gör ne âsân bu qeder müşküle derman etdim.
Tâ dedim âşiqinem, qehr ile tökdün qanım,
Âşiq oldum sene ey mâlı, meğer qân etdim?
Oldu qetlimde peşîmân, peşîmânem kim,
Nâle ile özüm ol mâhı peşîmân etdim.
O qeder ağladım ol mâh qeminden,
Seyyîd, Âqibet Nuh kimi âlemi tûfân etdim.
(c.I, s. 443)
Cifimden cân almağa ger olsa, fermanın senin,
Câne minnetdir olam, ey dost, qurbânm senin.
Ger tökesen, ey xelilim, qanımı, qem etmerem,
Qem odur kim, ger bata ol qane damanın senin.
Gelmişem can vermeğe, ey şeh, Minâ-yi kûyive,
Qanımi tök câme kim, olsun bu ehsânm senin.
Bir gülüstandır ser-i kûyin, açılmış gülleri,
Qan ile gülberg olub gülberg-i xendâmn senin.
Kesret içre tapmışam men dürr-i kenz-i vehdeti,
Olmuşam herçend zülfün tek perişanın senin.
Nefyden isbâte gel, ey dil ki, xâkc ness ede,
Qetre-qetre herfi "illellâh" al qânın senin.
Seyyidâ, ger cânuvi canâne etmezsen feda,
Razı olmaz eşqde senden o cananın senin.
(c.I, s. 459)
Keçen şeb bir mekânda bir nigâr-i sâde gördüm men,
Xedeng-i qemzesin can almağa âmâde gördüm men.
Yığılmışdi o bezm-i cânfezâye hür ü qılmanlar,
Behişt-i Eden kim derler, onu dünyâde gördüm men.
Canımı sana kurban etmek istiyordum. Allah'a şü-
kürler olsun ki, sonunda sana kurban ettim.
Ayrılık derdine ve üzüntüsüne ölümle çâre bul-
dum. Bu kadar zor bir şeye ne kadar kolay bir çare
bulduğumu görün.
Ne zaman âşığınım dediysem bana kahır edip ka-
nımı döktün. Ey ay yüzlü sevgili! Sana âşık olmakla
meğer kan dökmüşüm.
Beni öldürmekten dolayı sevgili pişman oldu. Ben
de pişmanım, çünkü ağlayıp inleyerek o ay yüzlü
sevgiliyi pişman ettim.
Ey Seyyid! O ay yüzlü sevgili yüzünden o kadar
ağladım ki sonunda Nuh Peygamber gibi bütün
dünyayı tufana çevirdim.
Ey dost! Eğer vücudumdan canımı almaya senin
fermanın varsa sana kurban olmak benim canıma
minnettir.
Ey dostum! Eğer benim kanımı dökersen üzülmem.
Çünkü benim üzüntüm senin eteğinin o kana bu-
luşmasıdır.
Ey güzeller padişahı! Senin Mina'ya benzeyen kö-
yüne can vermeye geldim. Kanımı içki kadehine
dök de bu senin bağışın, hediyen olsun (Mina:
Hac'da kurban kesilen yer).
Senin köyünün başı gülleri açılmış bir gül bah-
çesidir. Senin gülen gül yaprağın, kanla bu hâle
gelmiştir.
Ben teklik, birlik kaynağının incisini çokluk içinde
buldum. Her zaman senin saçların gibi perişan
olmuş durumdayım.
Ey gönül! Senin al kanın "illellâh" harflerini damla
damla toprakta kesin olarak açıklasın. Böylece sen
de olumsuz düşüncelerinden doğru olana gel.
Ey Seyyid! Eğer canını sevgiline feda etmezsen o
sevgilinin aşkta rızası kalmaz.
Geçen geee gamzesinin okuyla can almaya hazır bir
gösterişsiz, süssüz güzel gördüm.
O gönüle ferahlık veren toplantıya huriler ve gıl-
manlar toplanmıştı. Adn cenneti denilen şeyi ben
dünyada iken gördüm.
Xedeng-i qemzesindcn onların tîr-i nigârmdan,
Özüm tek ehl-i bezmi ser-be-ser üftâdc gördüm men.
Yıxıldım, hûşden gctdim, tutuldu nitq, Mûse tek,
Tecellâ nûrini çün vâdi-yi Sînâde gördüm men.
Müselmanzâde idim, döndüm âxır bütperest oldum,
Mehemmed nurunu çün ol büt-i zîbâde gördüm men.
O bezmi bir de Seyyîd, görmek olmaz, ağlaram her gün,
Ki, qûyâ ol büsâtı dün gece rö'yâde gördüm men.
(c.l, s. 533)
Mene zchmân idi ol serv-i xurâman bu gece,
Mehfilim olmuş idi rişk-i gülüstan bu gece.
HemdemJm hür idi, canımda serabım kövser,
Menzil olmuşdtı mene rövze-yi rizvân bu gece.
Zülmet-i zülfde gördüm dehcn-i yârı gene,
Xızra el vermiş idi çeşme-yi heyven bu gece.
Nisf-i şebde mene hembezm idi ol qaşı hilâl,
Bezmde durmuş idi san meh-i tâbân bu gece.
Dehen-i yâr xeyâlı ile yox idi varım,
Var idi bezmde çox nükte-yi pünhân bu gece.
Lehn-i Dâvud ile könlümü aldı ol şûx,
İltifat etmiş idi mûre Süleyman bu gece.
O meyin qetresi yüz lel-i Bedexşâne değer,
Ki, değerdi ona berdem leb-i cânân bu gece.
Seyyid, ol Ke’be-yi hüsn ile ki, oldum hemdem,
Kaş olaydım, dolanıb başına qurban bu gece.
(c.l, s. 579)
Sensiz ey rûh-i revân, tende tevânım yox idi,
Ten-i zarımda tevân, cismde canım yox idi.
Ölmeyib hicrde kim veslive yetdim, ey mâh,
Sextcân olduğuma böyle gürnânım yox idi.
Onların bakış ve gamze oklarında benim gibi bir
eğlence meclisinin devamlı müşterisi olanı baş-
tanbaşa düşkün ve çaresiz şekilde gördüm.
Hz. Musa gibi yıkıldım, aklım başımdan gitti, dilim
tutuldu. Çünkü Sina vadisinde Allah'ın nurunu
gördüm.
Ben bir Müslüman oğluydum, ancak dönüp put-
perest oldum. Çünkü Hz. Muhammed'in nurunu; o
süslü, put gibi olan sevgilide gördüm.
O toplantıyı bir de Seyyid görmek ister, ancak bu
mümkün olmaz. Ben de her gün ağlarım. Ama o
meclisi ben meğer dün geceki rüyamda görmüşüm.
O salınarak yürüyen serviye benzeyen sevgili bu
gece bana misafirdi. Bu gece gül bahçesinin çi-
menleri mekânım olmuştu.
Huriler en yakın dostlarımdı. Şarabım ise cen-
netteki kevser suyu idi. Bu gece cennet bahçeleri
benim durağım olmuştu.
Sevgilinin ağzını yine saçlarının karanlığında gör-
düm. Bu gece sanki hayat veren su, Hızır'a bil-
diklerini öğretmiş gibiydi.
O hilâl kaşlı sevgili gece yansında bana eğlence ar-
kadaşlığı ediyordu. Sanki bu gece parlak ay, eğ-
lence meclisinde gibiydi.
Sevgilinin ağzını düşünmekten dolayı hiç bir var-
lığım yoktu. Ancak bu gece eğlence meclisinde bir-
çok gizli nükte ve espri vardı.
O şuh, oynak sevgili Davudi sesiyle gönlümü aldı.
Bu gece sanki Hz. Süleyman, karıncaya iltifat edi-
yor gibiydi.
O içkinin bir damlası bile yüz tane Bedehşan'dan
getirilmiş lal taşma bedeldir. Çünkü bu gecenin her
anında ona sevgilinin dudağı değmiştir.
Ey Seyyid! O güzellik Kâbesiyle daima birlikte
oldum. Keşke bu gece onun başı etrafında dolanıp
canımı verevdim.
Ey akıp giden ruhum, sevgilim! Sensizken vücû-
dumda gücüm, takatim yoktu. İnleyen vücûdumda
takat, bedenimde ise canım yoktu.
Ey ay yüzlü sevgili! Ayrılık sırasında ölmedim ve
sana kavuştum. Böylece güçlü ve sağlam bir cana
sahip olduğum hususunda şüphe kalmadı.
Olmasa kimse qemimden menim agâh deyiben,
Gerçi derdim çox idi, âh ü feğânım yox idi.
Tâ seher zülf-i siyah ü denenin yâdı ile,
Yox idi şeb ki, menim sûz-i nihânım yox idi.
Kâkilin şövgi ile Seyyid-i sergcşte kimi,
Dolanırdım o ser-i kûyde mekânım yox idi.
( c.I, s, 591)
Ey xoş ol günler ki, bezmimde nigânm var idi,
Zövg-i dîdâr ile könlümde qerârım var idi.
Getdi ol günler ki, zülfü ârizinden ol metlin,
Sünbülüm, müşküm, gülünı, bağım, baharım var idi.
Reşk edib dövr-i felek menden ayırdı âqibet,
Derd ü qem define kim, bir qemküsârım var idi.
Bârilâhî, bir de men görrem ola ol nigâri,
Kim, visâl-i yârde xoş rûzigârim var idi.
Seyyidâ, bir de görüb ölsem eğer, olmaz qemim,
Ol zamâni kim, visâl-i gül'üzârim var idi.
(c.l s. 593)
Zahidin ger güzeri bir düşe meyxâne sarı,
Kâferem ger döne ol mescid-i virane sarı.
Dustlar, eylemişem badeyi nâb ile vüzû,
Dönderin bes dexi seccademi bütxâne sarı.
Zâhidâ, sen meni meyxâne bilirsen, yoxsa,
O ne baxmaqdı heqâretle bu dîvâne sarı?
Eylemezdim bu qeder bâde-yi gülgûne heves,
Sâginin eks-i rüxü düşmese peymâne sarı.
Beççe-yi bâde-fürûşun ki, göre rüxsârm,
Bir de divânedi Seyyid, baxa Qur'ân'e sarı.
Kimsenin benim üzüntümden haberdar ol-
mamasına bakmayın. Benim derdim çoktu, ama ağ-
layışım ve inleyişim yoktu.
Sabaha kadar siyah saçların ve ağzını hatırladım.
Benim gizli ateşimin olmadığı hiç bir gece yoktur.
Sevgilinin saçlarının perçemlerine arzu duyan ser-
sem Seyyid gibi onun köyünün başında dolanır du-
rurdum. Bu yüzden belirli bir yerim yoktu.
Eğlence meclisinde sevgilinin de bulunduğu günler
ne güzel günlerdi. Gönlüm o günlerde sevgilinin
yüzünü gördüğü için rahat ve huzurlu idi.
Şimdi o günler geçti. Ama o günlerde ay yüzlü sev-
gilinin yanağının zülüflerinde sümbülüm, misk
kokum, gülüm, bağını ve baharım vardı.
Sonunda felek kıskançlık yapıp sevgilimi benden
ayırdı. Oysa dertlerimden ve üzüntülerimden kur-
tulmam için gam yiyen, üzüntümü alan bir sev-
gilim vardı.
Ey Tanrım! O sevgiliyi bir de ben göreyim de sev-
giliye kavuşma duygusuyla zamanımı hoşça ge-
çireyim.
Ey Seyyid! Eğer bir kere görsem de ölsem üzülmem.
Çünkü o an gül yanaklı sevgiliye kavuşmuş olurum.
Eğer , kaba sofunun yolu bir kere meyhaneden
yana düşse bir daha viran mescitten tarafa giderse
kâfir olayım.
Ey dostlar! Saf içkiyle abdest aldım, seccademi de
puthaneden tarafa döndürün, yeter.
Ey kaba sofu! Yoksa sen beni meyhane mi sa-
nıyorsun? Bu deli, divaneden tarafa hakaret ederek
ne biçim bakıyorsun?
Eğer içki dağıtan güzelin yanağının yansıması ka-
dehin üzerine düşmeseydi gül renkli içkiye bu
kadar heves etmezdim.
teki dağıtan yavrunun yanağını görüp de
Kur'an'dan tarafa bakan Seyyid deli divanedir.
 TERKİBBEND
(c.l, s. 697-698}
Ey xoş günler ki, bezmimde nigârım var idi,
Zövq-i dîdâr ile kÖnlümde qerârım var idi,
Bir üzârı mâlı, zülfü müşkbârım var idi,
Lebleri şekker, üzü gül, tâcdârım var idi,
Bir cemâli reşk-i bâğ ü gül'üzânm var idi,
Sünbülüm, servim, gülüm, bağım, baharım var idi,
Bir peri peyker, melek rüxsâr yârım vâr idi,
Kim herimi vesline busu kenarım vâr idi,
Yâr veslinden, qerez, xoş rûzigârım vâr idi,
Eylemezdim meyl-i gül, ol gülü'zârim vâr idi.
Reşk edib dövr-i zemâne saldı firqet, âqibet,
Qoydu ol mâh men-i nâlâni hesret, âqibet.
Ey dür-i yekta ki, yoxdur âlem içre qiymetin,
DilrübâİKjda tutub cümle-cahânı şöhretin,
Gerçi men çekdim reh-i eşqinde rene ü zehmetin,
Verdi her gün yüz mene yüz bin belâ vü möhnetin,
Oldu, ey gül, hem senin her xâre meyi ü ülfetin,
özgeler bezmin münevver qıldı mâh-i tel'etin,
Elqerez kim oldu qismct qeyri xân-i vesletin,
Qaldı men dilxesteye ancaq visâl-i xiffetin,
Âh, yüz min ah, eğer könlümde qalsa hesretin,
Qe't eder serrişte-yi ömrümü tîğ-i firqetin
Billah örtülmez mezarım âh ü zarımdan menim,
Baş çeker torpaqdan sûz-i eflâke şivenim menim.
Bcs ki, her şeb eylerem firqetinden çox âh ü zâr,
Halıma ağlar der ü dîvâr, yekser bîqerar,
Eğlence meclisimde sevgilinin olduğu günler ne
güzel günlerdi. O günlerde gönlüm sevgilinin yü-
zünü görme zevkiyle tatmin olmuş durumdaydı.
Yanağı ay, zülüfleri misk kokulu, dudakları şeker,
yüzü gül gibi bir sultanım vardı.
Yüzünün güzelliğiyle bağları bahçeleri kıskandıran
bir güzelim vardı. O benim sümbülüm, servim,
gülüm, bağım ve baharım idi.
Peri yüzlü ve melek yanaklı sevgilim vardı. Ka-
vuşma odasında ben onu öpüp kucaklamak is-
terdim.
Sevgiliye kavuşmak isteyişim zamanımın hoş geç-
mesi içindir. Ben güle meyletmem, çünkü benim
gül yanaklı sevgilim var.
Sonunda zamanın döşünü kıskançlık yapıp sev-
giliden beni ayırdı. O ay yüzlü sevgili de devamlı
ağlayan beni sonunda kendine hasret bıraktı.
Ey çok ender bulunan inci! Dünyada bir kıymetin
yoktur. Senin gönül alışın bütün dünyaya şöhret,
şan salmıştır.
Ben senin aşkının yolunda çok eziyet ve sıkıntı çek-
tiysem de yine her gün senin yüz bin belâ ve sı-
kıntın beni buldu.
Ey gül! Senin de her dikene eğilimin ve dostluğun
oldu. Sevgilinin yüzünün ayı, başkalarının eğlence
meclisini aydınlattı.
Sonunda sana kavuşma sofrası yabancılara kısmet
oldu. Benim gibi bir hasta gönüllüye de sadece sev-
gilinin hafifliğine, hoppalığına ulaşmak kaldı.
Âh, yüzbinlerce âh! Eğer sana olan hasretim gön-
lümde kalmaya devam ederse ayrılık kılıcı öm-
rümün ipini keser.
Vallahi, âh çekip inlememden dolayı benim me-
zarımın üzeri kapanmaz. Ağıtlarım topraktan gök-
yüzüne doğru yükselir.
Her gece senin ayrılığından çektiğim âh ve fer-
yatlar yeter. Duvarlar, kapılar bile kendilerini kay-
bedip benim hâlime ağlar.
Ze'f olub qâlib, meni dun xâb ahb biixtiyar,
Xâb tutcaq çeşmimi, gördüm seni ey gül'üzâr,
Eyle bildim ki, değildir xâb, sandım, aşikâr,
Yalvarıb öpdüm elini, düşdüm ayağe xaksâr,
Eyledim hicran elinden çox şikayet, bîşümâr,
Kim visâlmdan meni dur ctdi dövr-i rûzigâr,
Eyler idin Seyyid'i hem vesline ümmidvâr,
Nâgah oldum xâbden bîdâr, gördüm yoxdur yâr.
Qüsseden tâ sübh olunca, zâr ü bîdâr ağladım,
Oldu câri gözlerimden eşk-i gülnâr, ağladım.
MÜXEMMES
(c.I,s.717-718)
Guş qıl, ey ki bilirsen özünü vâgif-i kâr,
Ageh ol, gör ki, nedir nâle-yi ney, neğme-yi târ,
Nedir ol xüşk olan çubde bu nâle-yi zâr,
Ki, sedasından onun qâret olur sebr ü qerâr,
Açma sen perdeni, her perdede var yüz esrar.
Qoymaz ol târı müğenni niye âğuşiııden,
Düşmez ol xâneberendazlarm duşinden,
Hûş ile gûş ede her kim ki, geder hûşinden,
Penbe-yi qefleti çek sen dexi can gûşinden,
Ta ki, esrâr-i nihane olasan berxudâr.
Lehn-i Davudi ile könlüvü qıl xürrem sen,
Erş bâmine gözüm, neğmeni tut sellem sen,
Olma qal ehli, qıl emden özüvü ebsem sen,
Kesb ele elm ü edeb feyzin eğer âdemsen,
Fehrn qıl, gör ki, nedir musiqiy ü mûsiqâr.
Tut beraber dem-i İsaye müğenni demini,
Qılıb ehya özüvi seyr ele ruh âlemini,
Zir-i qem olma, eşit neğme-yi zil ü bemini,
Çekme, aqilsen eğer, dehr-i müxalif gemini,
Sure gel, neğme ile çek qem-i dünyaye hesar.
Musiqi meclisinin ehli gerek ehli-beser,
Ta göre perde-yi esrarde yüz neqşü süver,
Kim ki, zövq ehli değil, ani hesab eyle hecer,
Lehni-Davud elemez növi-cemadete eser,
Me'ni erbabı eder quş süxen, ey huşyâr.
Fehm qıl gör ki, nedir ceng ü def ü berbet ü ud,
Nedir onlarda bu aheng ü bu lehn ü bu sürud?
Arif ol, remz bil, ey mahesel-i qeyb ü şühud,
Ud her lehze gelib sure deyer, ya Me'bud,
Tar her lehze gelib vecde deyer: ya Settâr.
Zaaflarım galip geldi, elimde olmadan aşağılık uy-
kuya daldım. Ey gül yanaklı sevgili! Gözlerim uy-
kuya dalınca birden seni gördü.
Uyku değildir deyip gerçek sandım. Yalvarıp elini
öptüm, yerle bir olup ayağına kapandım.
Ayrılık yüzünden sayısız derecede şikâyetlerde bu-
lundum. Çünkü zamanın çarkı, beni sana ka-
vuşmaktan uzak tutuyordu.
Seyyid'i kavuşma hususunda ümitlendiriyordun.
Birden uykudan uyandım, ancak yârin olmadığını
gördüm.
Üzüntümden sabah oluncaya kadar uyumadım ve
ağlayıp sızladım. Gül renkli yaşlar gözlerimden
aktı, ağladım.
Ey (insan) kulak ver ki kendini (her) işten haberdar
sanırsın. Gör neydeki inleme, tarladaki ezgi, o kuru
sopadaki ağlama iniltisi nedir bil ki; onun sesinden
irade ve sabır yağmalanmaktadır. Her perdede yüz
esrar var, sen perdeyi açma.
Şarkıcı, ev yıkıcıların göğsünden düşmeyen o tan,
neden kucağından bırakmaz; her kim ki aklıyla dü-
şünse (duysa) aklı başından gider. Can kulağından
uyku pamuğunu çek ki; gizli sırlara ulaşasın.
Sen Davudi ses ile gönlünü şenlendir; ezgini gök
kubbeye ulaştır. Dedikodu ehli olma, iyi huy-
lulardan ol. Eğer insansan, ilim, edep ve feyz
kazan. Musiki nedir, mukikâr nedir anla, gör. (Mu-
sikar: Rüzgar estikçe, gagasındaki deliklerden türlü
türlü ses çıktığına ve musiki sözünün de buradan
geldiği düşünülen efsanevi bir kuş).
Şarkıcının nefesini, İsa'nın nefesiyle aynı tut, ken-
dini ihya edip ruh alemini seyret; gam perdesi
olma, enince ve en kaim tellerin ezgilerini duy.
Eğer akıllıysan diğer dünyanın gamını çekme; şuri
makamına gel, nağmeyle dünya gamını bastır.
Musiki meclisinin ehli seçkinler olmalıdır ki; esrar
perdesinde yüz nakış ve sure görebilsin. Kim ki,
zevk ehli değilse onu taş hesap et; Davud'un sesi
cansızlara tesir etmez ama erbabına kuş sesi yeter
ey akıl sahibi.
Gör anla ki; def, çeng, berbet ve ud nedir. On-
lardaki bu ahenk, bu ses ve bu ezgi nedir? Arif ol,
rumuz bil, ey görünen ve görünmeyenlerin hü-
lasası olanı (insan), ud her an "Ya Mabud" der, tar
her an, vecde gelip "Ya Settar" der.
Zahida, Tanrı'ya bax, meclis-i ürfandır bu,
Tara esbab-i menahi deme, bühtandır bu,
Meyi gör, saqiye bax, Kövser ü qılmandır bu,
Cümlesi pertöv-i rüxsare-yi sübhandır bu,
Meyde heq nurunu gör, sehvine qıl istiğfar.
Ey könül, mehrem-i râz eyleme bigâneleri,
Verme naehl eline bu dolu peymaneleri,
Çek rümûzât ile zülf-i süxene şâneleri,
Seyyida, Mehdiye yalvar ki, bu dürdâneleri,
Eylesin meclis-i şehvâr-i Kerim begde nisâr.
MÜSEDDES
(c.J, s.720)
Xoş ol zaman ki, yar mene hemzebân idi,
Bezmim cemal-i yar ile reşk-i cinân idi,
Sultan idim ki, her yana hokmüm revân idi,
Dövlet qulam idi mene, bextim cavan idi,
Can-i hezine hemdem ü aram-i can idi,
Demler p demler idi, zaman ol zaman idi.
Xurşîdgun şerâbla dolmuşdu camımız,
Ol mah ile keçirdi bizim sübh ü samımız,
Dövr-ifelekde hâsıl olurdu meramımız,
Xak-i derinden özge yox idi rneqâmımiz,
Bülbüllere o sâhet-i qüds âşiyan idi,
Demler o demler idi, zaman ol zaman idi.
Hicrin eğer ki, görmüş idim mübtelalarm,
Dilden dile eşutmiş idim maceraların,
Bunca tesevvür eylemezdim belâların,
Can çekmiş idi möhneti-hicran cefâların,
Xelvetsera-yi veslde dil kâmirân idi,
Demler o demler idi, zaman ol zaman idi.
Könîüm o mâhdan açılırdı kerem gorüb,
Mehrin ziyâde, cövrü cefâsın kem görüb,
Ol gül mene açıldığını dem be dem görüb,
Bezm-i visalde özünü mohterem görüb,
Reşk ile qönçe tek dil-i bedxâh qan idi.
Demler ol demler idi, zaman ol zaman idi.
Ol gül menimle hemdem idi her bahârde,
Gah dâmen-i çemende, gâh lâlezârde,
Bülbül teki işim yox idi ah ü zârde,
Seyyid ki, mesken etmiş idi ku-yi yârde,
E'zâz ile bir âdem-i cennetmekân idi,
Demler o demler idi, zaman ol zaman idi.
MÜSTEZAD
(c.l, s.727)
Dünyâda cefâsız bize bir yâr tapılmaz,
Dildâr tapılmaz.
Meşhur meseldir: gül-ibîxâr tapılmaz,
Gülzâr tapılmaz:
Ey Zahid; Tanrı'ya bak, irfan meclisidir bu. Tara
(saza) haram deme, iftiradır bu. Şarabı gör, Kev-
serdir; içki sunan güzele bak, gılmandır bu. Hepsi,
Yaratan'm nurunun ahirleridir. Şarapta Hakk
nurunu gör, günaha tövbe et.
Ey gönül, ilgisizleri sırrına mahrem eyleme. Bu
dolu kadehleri ehli olmayanların eline verme. Ru-
muzlar ile, söz zülfüne tarak çek. Ey Seyyid,
Mehdi'ye yalvar ki; bu incileri Kerim şahın mec-
lisine saçsın.
(Ey) zaman, hoş ol ki: sevgili benimle ağızbirliği
yapmış, meclisim ise sevgilinin yüzünün gü-
zelliğiyle cennetleri kıskandırmada idi. Sultan idim
ki her yerde hükmüm geçiyordu, bahtım genç, zen-
ginlik emrimde idi. Can hazinesi dost ve sevgili idi,
an o an, zaman o zaman idi.
Güneş renkli şarapla dolmuştu kadehimiz; o ay
(yüzlü sevgili) ile geçiyordu gündüz ve geceniz.
Feleğin çarkında meramımız hasıl olurdu. Kapının
toprağından başka makamımız yoktu, O temiz av-
lular bülbüllere yuva;an o an, zaman o zaman idi.
Müptelaların (aşıkların) ayrılığını görmüş, dilden
dile dolaşan maceralarını işitmiştim ama; belalarını
bu kadar düşünmemiştim. Ayrılık derdinin cefaları
can çıkarıyor; (oysa) kavuşma sarayında gönül
mutlu an o an, zaman o zaman idi.
Gönlüm, o ay yüzlüden kerem görüp açılırdı; ver-
diği çek, cevr ve cefası azdı. O gül (yüz)ün bana
zaman zaman açıldığını görüp, kavuşma mec-
lisinde kendine hürmet ederdim. Kıskançlıkla
gonca gibi bedbaht gönlüm kan idi, an o an zaman
o zaman idi.
O gül her bahar mevsiminde benimle dost idi;
bazen çimenlerde, bazen lale bahçelerinde; bülbül
gibi ah edip, incelemeye halim yok idi. Seyyid sev-
gilinin köyünü mesken etmiş; değerli, cennetmekân
bir insan idi. An o an, zaman o zaman idi.
Bizim için, dünyada, cefasız bir yar, cefasız bir sev-
gili bulunmaz. Bilinen bir örnektir. "Dikensiz gül
bahçesi bulunmaz".
Sünbül necidir kim, ola ol zülfe beraber,
Ey lâle-yi ehmer.
Zülfün kimi bir nâfe-yi Tatar tapılmaz,
Bir târ tapılmaz.
Qeddin kimi var bağde çox serv ü sentıber,
Şümşâd ile e'rer.
Onlarda veli sendeki reftâr tapılmaz,
Etvâr tapılmaz.
Bu renc-i xumâr eyledi dilxûn meni, sâqi,
Yoxmu me-yi bâqî.
Camında meğer bâde-yi gülnâr tapılmaz,
Asar tapılmaz.
Biz gövher-i pürqiymet-i qencîne-yi cânıq,
Bir genci-nihânıg.
Qaldıq, bize dünyâde xirîdâr tapılmaz,
Bâzür tapılmaz.
Esrâr-i Xuda'den dil ü canımdı lebâleb,
Divân-ı ınüretteb.
Şerh etmeğe bir mehrem-i esrar tapılmaz,
Deyyâr tapılmaz.
Sövdâ-yi qemi-zülfde artırdı feğânm,
Terk eyledi canın,
Seyyid kimi bir şâir-i bîâr tapılmaz,
Bîkâr tapılmaz.
RÜBAİLER
(c.If s.671-672)
Ta menzilimiz bir nece gün şam oldu,
Hemdem mene bir şux-i meyaşam oldu,
Baxdım o qeder zülfüne, rüxsarinde,
Gördüm ki, qürub edib gün, axşam oldu.
Tebrizde tebden ciğerim qan oldu,
Eyyam-i visal döndü hicran oldu,
Teblerzeye düşdüm, ne tebib etdi elac,
Ne kimseden derdime derman oldu.
Mehrabe secde etdin âdet, ey şeyx,
İzhar eledin sidq ü irâdet, ey şeyx,
Secdegahim âyine-yi ârizdi menim,
Sen daş arasında qıl ibâdet, ey şeyx.
Yarım gediben özgelere yar oldu,
Sedpare könül hicre giriftar oldu,
Yüz kez görüb ol gülün vefasızlığını,
Ne qeyrete geldi, ne ona ar oldu.
Geldim, gördüm ki, bağde yarım yox,
Getdirn, bildim ki, onda dildanm yox,
Öldüm, demedim sirr-i dehanın o gülün,
Var yar, veli mehrem-i esrarım yox.
Ey kırmızı lale, sümbül nedir ki, o zülüfle beraber
olsun; zülfün gibi bir tatar miski ve tar bulunmaz.
Bağda (senin) boyun gibi çam fıstığı ağacı, ardıç ve
selvi çok bulunur; ancak, onlarda sendeki yürüyüş
(salmış) ve tavırlar bulunmaz.
Ey saki, bu sarhoşluk ağrısı benim gönlümü ka-
nattı, sonsuzluk şarabı yok mu? Meğer kadehinde
nar çiçeği şarabı(ndan) eserler bulunmaz.
Biz çan hazinesinin paha biçilmez mücevheri, gizli
bir hazineyiz; dünyada kaldık bize müşteri (olan
bir kimse) ve pazar bulunmaz.
Gönlüm ve canım dopdolu, Hûda'nın sırlarından
tertip edilmiş (bir) divandır; (ancak) onu şer-
hedecek, sırların mahremi bir kimse bulunmaz.
Seyyid, (sevgilinin) zülfünün gamının sevdasıyla
canını terk edip, figanını arttırdı; böyle utanmaz ve
avare bir sair bulunmaz.
Menzilimiz birkaç gün akşam oldu. Sadece içki,
içen güzel bana dost oldu. Yanağındaki zülfüne
baktım; gördüm ki güneş batıp akşam oldu.
Tebriz'de sıtmadan ciğerim kan oldu;, kavuşma
günleri bitti, ayrılık oldu. Sıtma nöbetine düştüm;
ne doktor ilaç verdi, ne de kimse derdime derman
oldu.
Ey şeyh, adet olduğu için mihraba secde edip; sa-
dakat ve bağlılığını gösterdin. Benim secdegâhım
(sevgilinin) yanağının aynasıdır (görüntüsüdür); ey
şeyh, sen taşlar arasında ibadet et!
Sevgilim yabancılara yar oldu; parçalanan gönlüm
ayrılığa düştü. Gülün vefasızlığını yüz kez gör-
mesine rağmen; (gönlüm) ne şerefini düşündü ne
de utanç duydu.
Geldim gördüm ki bağda dostum yok; gittim ve
bildim ki orada sevgilim yok. ölsem de, o gülün
sırrını kimseye söylemedim; dost var, ancak sırrıma
mahrem (olan bir kimse) yok.
 MENZUM MEKTUBLAR
HESENBEY ZERDABİYE
(c.II, s. 117-119)
Ey Hesenbey, müellim-i dana,
Ey eden ehl-i âlemi ehyâ,
Ey çatan âleme sefa senden,
Eyleyir Seyyid iltica senden,
Ki, bu mektub kim, xeyahmdır,
Ehli Qafqaz'e erz-i halimdir,
Edesen çap, ey gözüm nûri,
Tâ ola rûzieâr meshûri.
Essalâm, ey ahali-yi Qafqaz,
Ey reisân-i sahib'ül-e'zaz.
Esselâm, ey gürûh-i xeyr-eser,
Milletin qeyretin çeken keşler.
Kişide olmasa eğer qeyret,
Ondan elbette, yaxşıdır övret.
Dad ü feryad, ey gürûh-i izam,
Oldu zâye bu millet-i İslâm.
Günü-günden zelil ü xâr olduq,
Möhnct ü qüsseye düçâr olduq.
Bu qeder derd kim olur haris,
Ona bîelmlik olur bâis,
Bir belâdır bu derd-i nadanı,
Ki, onun elm olubdur dermâni.
Bu teeccübdür, ey gürûh-i beşer,
Bir kişi yatsa, nâxoş olsa eğer,
Axtarıb bir tebib-i dânadil,
Tâ ki, sehhet ona olsun hâsil.
İndi nâxoşdu millet-i İslâm,
Ona lâzımdı eylemek encam.
Derdimizdir bu derd-i nâdanlıq,
Ki, tutubdur bizi peşîmânlıq.
Qeyriler etdiler tereqqiyi tam,
Qaldı zilletde firqe-yi İslâm.
Kişinin olmadısa dünyası,
Bari lazımdır olsun üqbâsi.
Bizde ne âxiret, ne dünya var,
Olmuşuq bir yaman belâya düçâr.
Ey Hesen Bey, bilgili hoca! Ey bütün insanlara can
veren!
Ey dünyaya neşe ve mutluluk ulaştıran! Seyyid,
sana sığınmak ister.
Bu mektup benim düşüncelerimi taşıyor, Kafkasya
halkına hâlimi sunuşumdur.
Ey gözümün nuru! Bu mektubu yayımla da za-
manımızda herkes tarafından bilinsin.
Ey Kafkasya halkı! Ey şeref sahibi kişilerin başı
olanlar! Size selâm olsun.
Ey hayır sahibi topluluk! Ey milletin uğrunda ça-
lışan kişiler! Size selâm olsun.
Eğer insanda çalışıp çabalama gayreti olmazsa el-
bette kadınlar onlardan üstündür.
Ey değerli ,şerefli topluluk! İmdat edip ağlayıp sız-
lıyorum. Bu İslâm ümmeti ortadan kayboldu.
Bir günümüz bir günümüzden aşağı ve kötü oldu.
Sıkıntı ve eziyet verici durumlara düştük.
Bu kadar derde, hastalığa düşmenin sebebi bil-
gisizliktir.
Cahillik derdi bir belâdır. Bunun dermanı ise bil-
gidir, ilimdir.
Ey insan topluluğu! Bir kişi hasta olup yatarsa
Bilgili bir doktor arar ki, tekrar sağlığına ka-
vuşabilsin.
Şimdi de İslâm ümmeti hastadır. Ona son vermek
gerekir.
Bu bilgisizlik derdi, hastalığımızdır. Bizi de bir piş-
manlık duygusu kaplamıştır.
Başkaları ilerlemelerini tamamladılar. İslâm üm-
meti ise geride kaldı.
İnsanın dünyası güzel olmadıysa bari ahireti iyi ol-
malıdır.
Bizde ise ne ahiret, ne de dünya var. Kötü bir
belâya düşmüş durumdayız.
Her vilayetde var beş-on kesebe,
Elli min seyyid ü axund, telebe.
Elli derviş, elli mersiyexan,
Hamının sözleri tamam yalan.
Elli min süxte, elli min sâil,
Elli min hoqqabaz-i nâqâbil.
Hamının fikri xelqi soymaqdır,
Quru yerde bu xelqi qoymaqdır.
Xelqe bunlar hamı qurublar dâm,
Bir bunu anlamır bu qövm-i avam.
Şîemiz sünniye edir töhmet,
Sünnimiz şieden eder qiybet.
Bizi pûç etdi şie, sünni sözü,
Ehl-i İslârmn kur oldu gözü.
Bize şâirler eyleyir töhmet,
Çün tercqqi edibdir her millet,
Gerçi var iş qanan kişi tek-tek,
Ekser-i xelq avamdır bışek.
Neylesin iş qananlar, ay qardaş?
Qurunun oduna hem yanar yaş.
Bâb-i elm olmayıbdır bize mesdûd,
Kesb eden yoxdur ânı, ne sûd.
Bundan evvel eğerçi kesb-i ulûm,
Müşkül idi ve leyk, ey mexdûm,
İndi işler çıxıbdır âsâne,
Resm-i dünya düşübdür sahmâne,
Tapıb övza-i mesâi teğyîr,
Göye çıxmağa xelq edib tedbir.
Paroxod oldu geşti-yi yelkan,
Özge sahmane düşdü xelq-i cahan.
Leyk biz bilmenik göz açmağı,
Köhne işlerde qalmışiq bâgı.
Babamızdan ne görmüşük evvel,
Dexi ondan sevâyi olmaz emel.
Bîxeber olmuşuq şerietden,
Başımız çixmır elm-i hikmetden.
Olmuşuq misl-i tenbel-i Bağdâd,
Edirik cümle bext elinden dâd...
Her vilâyette beş on kasaba, elli bin seyyid ve hoca
ile talebe vardır.
Elli tane derviş, elli de mersiye veya ağıt söyleyen
vardır. Hepsinin söylediği sözler yalandır.
Elli bin sakat, elli bin dilenci ile elli bin kabiliyetsiz
hokkabaz vardır.
Hepsinin düşüncesi halkı soymak ve onları kuru
yerde bırakmaktır.
Bunların hepsi halka tuzak kurmuşlardır. Ancak
bunu sadece halk anlamıyor.
Şiî olanlarımız Sünnîleri suçlar. Sünnî olanlarımız
da Şiîler hakkında ileri geri konuşur.
Şiî Sünnî gibi ayrımcı sözler bizi mahvetti. İslâm'a
inananların gözleri kör oldu.
Başkaları bize suç bulmaktadır. Oysa her millet ileri
gitmiş durumdadır.
Her ne kadar bazı kişiler durumu anlayıp kavramışsa
da halkın çoğunluğu daha cahil ve bilgisizdir.
Ey kardeşim! Anlayışlı, bilgili olanlar ne yapsın?
Kurunun yanında yaş da yanarmış.
İlim kapısı bize kapalı değildir. Ancak ne fayda ki;
onu alan, kazanmak isteyen yoktur.
Ey oğul! Bundan önce ilim tahsil etmek çok zordu.
Ancak şimdi işler kolaylaştı. Dünyanın düzeni artık
rahatlamış durumdadır.
Yabancılar gökyüzüne çıkmak için bile tedbirler
alıp çalışmalara başladılar.
Yelkenli gemilerden vapura geçildi. Dünya halkı
başka bir rahata alıştı.
Ama biz gözümüzü açmayı bilmedik. Eski iş-
lerimizde devam etmeyi uygun gördük.
Önceleri babamızdan ne görmüşsek ondan baş-
kasına itibar etmeyiz.
Şeriattan habersiz kalıp felsefe, hikmet ilminden
başka şey göremez olduk.
Bağdat tembelleri gibi ölmüş, talihin elinden imdat
beklivoruz.
 GAZETE NEDİR?
(c.II, s. 55-56)
Dün suâl ctdi bir nefer câhil,
Ki, gezetdcn nedir bize hâsil,
Ne isteyir bu I lesen Bey bizden,
âlemi quru sözden. Doldurub
Danışır gâh ekin, zirâctden,
Gâh maşın, gâh özge senetden.
Şerli edir gâh süd qayırmağı,
Ki, qatıqdan bele çekin yağı.
Pendiri öyredir ki, böyle tutun,
Saxlayıb artıcaq bahaya satın.
Gâh Amerika'dan eyleyir kim yâd,
Bu sifet bir maşın olub icâd.
Neye lâzımdır bizlere maşın?
Ne üçün xelqin aldadır başın?
Babamız görmemişdi maşın işi,
İngilis kimi tovlayır bu kişi.
Dâd edir ki, gerekdir elm oqumaq,
Çekme tikmek veya ki, bez toxumaq.
Biz meğer bilmirik yağı tutmaq
Pendiri saxlayıb pula satmaq?
Çölde her Övret-i Qarabâğî,
Nehrede çalxayır gözel yağı.
Biz meğer bilmirik taxıl biçmek,
Neye lazımdı maşın öyrenmek?
Şûma vâcibdi çünki beş cüt kel,
Biçine cin gerekdir, xırmana vel.
Ne gerekdir ki, yazıb ol sâde,
Fehleler ceng edib Amrika'de.
Bilmemiş remzini bu dünyanın,
Söyleyir hâlini Amrika'nın.
Hiç doğru deyil bunun nefesi,
Ne gezetdir? Tamam pul telesi.
Dedim: -Ey câhil-i kerihxitab,
Gerçi nâdane yoxdur hiç cavab,
Bu gezet kim olubdur cahanda bina,
Bunu kim ixtira edib, aya?
Hansı millet bunu edib icâd,
Hansı dövlet edib ona imdad?
Dün cahil bir kişi "Bize gazeteden ne fayda var?"
diye sordu.
"Bu Hasan Bey- bizden ne istiyor? Dünyayı kuru
sözle, boş lâfla doldurmuş.
Bazen tarımdan, ziraattan bahseder. Bazen ma-
kinelerden ve başka sanatlardan söz eder.
Bazen süt üretme şeklini açıklar. Böylece yoğurttan
tereyağın nasıl elde edilebileceğini gösterir.
Peynir mayalamayı öğretir ve saklayıp değeri ar-
tınca satılmasını tavsiye eder.
Bazen değişik bir makinenin icat edildiğini haber
verip Amerika'dan bahseder.
Bize makine niye lâzımdır? Neden halkı al-
datıyorlar?
Babalarımız işlerini makinelerle görmemişti. Bunlar
kısanları İngiliz gibi tavlayıp kandırıyorlar.
Çizme imâl etmek veya bez dokumak için ilim oku-
mak gerekir, diyorlar.
Sanki biz yağ üretmeyi ve peyniri saklayıp pahalı
satmayı bilmiyor muyuz?
Her Karabağlı kadın tarlada, bahçede ne güzel ya-
yıkta yağ çalkıyorlar.
Sanki biz ekin biçmeyi bilmiyormuşuz gibi ma-
kineyi öğrenmek neyimize gerekir?
Çift sürmek için beş çift manda yeterlidir. Ekin biç-
mek için orak, harman için ise döven yeterlidir.
"Amerika'da aygırlar savaşmış" diye yazmış,
bundan bize ne?
Bu dünyanın sırlarını bilmiyor, kalkmış Ame-
rika'nın hâlinden bahsediyor.
Bunların hiçbir dediği doğru değildir. Bunlar ga-
zete değil, para tuzağıdır" dedi.
"Ey çirkin sözler söyleyen cahil kişi! Gerçi bil-
gisizlere, cahillere cevap vermek doğru değildir.
Gazeteler dünyada tesis edilmiştir, ama acaba bu
yepyeni şeyi kim ortaya çıkarmıştır?
Bu gazeteyi hangi millet icat etmiştir. Hangi devlet
ondan yardım ummuştur?
Nedir ol milletin görek qerezi,
"Hest elbette, der dileş merezi"*
Hamı milletde var gezetler çox,
Deme kim, bunda hiç fâide yox.
Gezetin çoxdu xelqe menfeeti,
Ne bilir kim ki, yoxdu me'rifeti.
Ne deyim, vehm-i âsimandır ol,
Leyk erbâb-i hal canıdır ol.
Ümmrül-exbâr, müxbir'ül-esrâr,
Kâşif ür-Remz, vacib'ül-esrâr.
Layk vacibdi şerh edim halı,
Seni filetimle eyleyim hâli,
Râyiz-i mâlikan-i vadi-yi şövg,
Qâid-i sâkinan-i âlem-i zövq,
Rehber-i rehneverdü rahnüma,
Cebreil-i emin-i ehl-i sefa.
Özüne eyleyib hemiyyeti ferz-
Ki, ede âlem içre teyyül erz.
Gâh olur esb-i telgrafe sevâr,
Şerqden Qerbe söyleyir exbâr.
Gâh qılır poçtxanalerde meqam/
Xelqe exbâr eyleyir e'lâm.
Ne gezet, mâye-yi seadetdir,
Ne gezet, eyni elm-i hikmetdir.
Xasse "Tiflisski Vestnik"in xeberi,
Yetişir ehl-i âleme semeri.
Bir qezetdir ki, sadiq'ül-exbâr,
Müşterisi nücûm tek büsyâr.
Xasse "Kavkaz" kim ehl-i Kafkaz'e,
Her zaman bir xeber verir taze.
Xasse ol "Ekinçi"yi dânâ
Ehl-i İslâmı eyleyib ehyâ,
Gâh Petersburg'da olur gûyâ,
Gâh olur Hind-i Şerq'den peyda.
Gâh Dunay'dan gezet verir xeberi,
Gâh Paris'den gelir önün eseri
Keşf edir kârxanaden semeri,
Söyleyir her kraldan xcberi.
1877
"Elbette, ürevinde derdi var" (Farsça)
O milletin amacı nedir, görelim: "Elbette, onların
yüreğinde bir dert vardır"
Bütün milletlerde bir çok gazete vardır. Bunların
hiç faydası yok, deme.
Gazetenin halka faydası çoktur. Bu marifeti yoktur
diyenler nereden bilir?
Ne diyeyim? O gökyüzünün kuruntusudur, kor-
kusudur. Ancak hâlden anlayan kişilerin de ru-
hudur, canıdır.
Haberlerin anasıdır, sırlan haber verendir, gizlilikleri
keşfedendir, akıl ermeyen işlere gerekli olandır.
Bu durumu sana açıklamam gerekir. Seni en so-
nunda şüphesiz, evhamsız hâle getirmeliyim.
O, arzu vadisinin sahiplerinin seyisi; eğlence
âleminin devamlı müşterilerinden biridir.
Yolcuların rehberi ve kılavuzu; gönlü şen olanların
güvenilir Cebrail'i, yani haberci meleğidir.
Gazeteler kendilerine onur ve haysiyeti şiar edin-
mişlerdir. Yeryüzünü bir anda atlayıp geçerler.
Bazen telgraf atma biner ve doğudan batıya ha-
berler verir.
Bazen postahanelerde bulunur ve halka haberleri
duyurur.
Gazete; mutluluk kaynağıdır. Gazete hikmet il-
minin de kaynağıdır.
Özellikle "Tiflisski Vestnik" gazetesinin haberleri,
bütün dünyaya ulaşır.
Haberleri doğru olan gazetenin müşterisi, yıldızlar
kadar çok olur.
Özellikle "Kavkaz" gazetesi bütün Kafkasya hal-
kına her zaman taze haberler verir.
Ayrıca bilgi dolu "Ekinci" gazetesi bütün Müs-
lümanlara taze can verir.
Bazen St. Petersburg şehrinden haber verir. Bazen
de Doğu Hindistan'dan ortaya çıkar.
Gazeteler bazen Dunay şehrinden haber verir.
Bazen de onun tesiri Paris'te bile görülür.
Bazen işyerlerinden verim alınmasını sağlar. Bazen
de her kraldan haber verir.
 HİCİV
HESEN QARA HÂDİ'YE
(c. l, s. 35-40)
Ey olan hadi-yi erbab-i zelâlet, Hadi,
Ey müzillini eden Heqqre hidâyet, Hadi,
Eyledin sen ki, bu mehdiliye âdet, Hadi,
Ele bes âleme tebliğ-i risâlet, Hadi.
İnşaallah, sabah-birgün yetişir mâh-i eza,
Gey kefen, yâr bâşuvİ, tök yâşuvi, bağla qara,
Seni meydanda gören kimse desin, nâmxuda,
Eyleyibdir yene âlemde qiyâmet, Hadi.
Elivü tutmadı bir kimse ki, qardaş senin,
Can senin, cisim senin, tiğ senin, baş senin,
Cem ola baxmaq üçün sünni, qızübaş senin,
Baxıban onlara sen eyle fexâret, Hadi.
Bu deyil mi "qerezin başuvi sen çapmaqdan,
Ye'ni ki, canımı cânâne ederdim qurban.
Maluvü bes ne üçün eylemiysen ehsân?
Quru baş çapmağa sen etmisen âdet, Hadi.
Xaçperestler hamisi açdı gözün, düşdü qabaq,
Dalda qaldıq tökülüb cehl ile biz, ay sarsaq
Bes ne veqti bize qismet olacaq göz açmaq?
Eqle gel, Tanrı'ya bax, besdi bu qeflet, Hadi.
Bu hedisi ne zaman zikr qıhb peyğember,
Ki, olur Rus diliyle oxuyan kes kâfer?
Allah, Allah, bu ne böhtândır, eyâ hiyletger,
İxtilâfât-i lisandır bize ne'met, Hadi.
Kim ki, bir dil bile, bir ne'mete ol vâsildir,
Kim ki, çox bilse, o çox ne'mete bes şâmildir,
Leyk âlemde her ol kimse ki, meqebildir,
Edecek qeyri lisanı o mezemmet, Hadi.
Kim deyer ağlama sen kerbübelâ serverine,
Canımız cümle feda olsun Ekber'ine,
Ağladı erz ü sema teşne olan Esğer'ine,
Onu inkâr edenin zatına le'net, Hadi.
Merheba, mülk-i Qarabağ'm ezâdarlari,
Tanrı efzûn elesin siz teki dindarlari,
Seyyidâ, besdi eğer görse bu efşarlari,
Çekecek tutduğu kirdâre xecâlet Hadi.
Ey sefil hâle düşmüşlere doğru yolu gösteren Hadi!
Ey insanları aşağüaştıranları Hak yoluna ka-
vuşturan Hadi! Ey Hadi! Sen bu şekilde doğruluğa
sevketmeyi âdet hâline getirmişsin. Ey Hadi! Sen
dünyaya peygamberliği tebliğ et.
İnşallah bir gün sabah eziyet ayı gelir. Kefen giy,
başını döv, gözyaşını dök ve karalar bağla. Seni bu
şekilde meydanda görenler Allah yine dünyada bir
kıyamet koparmış, desin.
Ey Hadi kardeşim! Senin elinden hiç kimse tut-
madı. Ruh, beden, kılıç ve baş da senindir. Sana
bakmak için Sünni veya Kızılbaş herkes toplansın.
Sen de onlara bakarak övün.
Başını dövmekten kastın bu değil mi? Yani canımı
sevgiliye kurban ederdim, demek değil mi? Peki o
hâlde neden malını mülkünü bağışla mıyorsun? Ey
Hadi! Sen kuru başını çarpmayı âdet hâline ge-
tirmişsin.
Haça tapan Hristiyanlarm hepsi gözlerini açıp ileri
gitti. Ey ahmak! Biz cehalet yüzünden dökülüp ge-
ride kaldık. Peki, bize gözümüzü açmak ne zaman
kısmet olacak? Ey Hadi! Tanrı'ya bak, aklını başına
topla, bu kadar gaflet yeter.
"Rus dilinde okuyan kişi kâfir olur" diye bir hadisi
Hz. Peygamber ne zaman söylemiştir? Ey hilekâr
kişi! Bu ne biçim iftiradır, şaşıyorum. Ey Hadi! Dil-
lerin farklı farklı oluşu bizim için bir nimettir.
Kim bir dil daha bilirse, bir niteme daha kavuşmuş
olur. Kim daha çok dil bilirse o kadar çok nimet elde
etmiş. olur. Ey Hadi! Ancak dünyada her şeye karşı
olan kişiler başka dilleri de yerip aşağılayacaktır.
Ey Hadi! Sana Kerbelâ'da şehit edilenlere ağlama
diyen kim? Onun büyüğüne hepimizin canı feda
olsun. Küçüğüne ise istekli olan bütün yeryüzü ve
gökyüzü ağladı. Onları inkâr edenlere lanet olsun.
(Burada Kerbelâ hadisesi ve Hz. Hasan ile Hü-
seyin'in şehid edilişine telmih vardır).
Merhaba, ey Karabağ ülkesinin eziyet çeken in-
sanları! Tanrı sizin gibi dindarları artırsın. Ey Sey-
yid! Eğer bu korkakları görseydi; Hadi tuttuğu yol-
dan utanırdı.
 'PEND-İ EFTÂL" KİTABINDAN
ALİMLERE HÖRMET HAQQINDA MOİZE
(c.ll, s. 392-393)
Cefer, ey nûr-i dide-yi Seyyid,
Qönçe-yi növreside-yi Seyyid,
Ulemâ heqqini riâyet qıl,
Ehl-i elme hemîşe hörmet qıl.
Deme bu kâfer, ol Müselmandır,
Her kimin elmi var, o insandır.
Elmden oldu Hczret-i Loğman,
Hikmet ile serâmed-i dövran,
Elm bir nur, cehl zülmetdir,
Cehl dûzexdir, elm cennetdir.
Ulemâ olmasa cananda yeqîn,
Olacaq pâyimal şe'r-i mübin.
Âlime kim ki, eylemez hörmet,
O deyildir peygembere ümmet.
Sene her kimse elm eder te'lim,
Ona vâdbdir eylemek te'zim.
Harda görsen, ona selâm eyle,
Baş eyib qul tek ehtirâm eyle,
Qeyrini vesf qılma yanında,
Sen dur ol söyleyen zamanında.
İzinsiz etme xidmetinde cülus,
Olma zencirden, ey peser, me'yûs.
Adem ol, incime qirâetden,
Çûb-i molla çmbdı cennetden.
Bil ki, ustâdm, ey reşid peser,
Sene rûhâniyetde oldu peder.
Pederin bir menem, bir üstadın,
Cehd qil yaxşı çıxmağa adın...
Ey Seyyid'in gözünün nuru, yeni yetişmiş goncası
Cafer!
Bilginlerin hakkına riayet et. İlim sahiplerine daima
saygı göster.
Şu kâfir, bu Müslüman deme; kimin ilmi varsa o in-
sandır.
Lokman Hekim ilim ve hikmet sebebiyle devrinin
ileri gelenlerinden biri oldu.
İlim bir ışık, cehalet ise karanlıktır. Cehalet ce-
hennem, ilim ise bir cennettir.
Eğer dünyada ilim olmasa kesin olarak bil ki; hayrı
ve şerri ayıran şeriat ayaklar altına alınırdı.
Kim bilginlere saygı göstermezse peygamberin üm-
metinden sayılmaz.
Kim sana bir bilgi öğretirse ona saygı göstermek
gerekir.
Nerde görürsen onlara selâm ver. Köle gibi başını
eğerek saygı göster.
Onun yanımdayken başkalarından bahsetme. O ko-
nuşurken sen sus.
Onun işlerini görürken izin almadan oturma. Ey
oğlum! Zincirden dolayı da üzülme.
Adam ol ve okumaktan vazgeçme. Çünkü hocanın
değneği cennetten çıkmıştır.
Ey yetişkin oğlum! Senin manevî babanın hocan ol-
duğunu bil.
Senin baban bir benim, bir de hocandır. Adının
iyiye çıkması için çalışıp gayret et.
 'PEND-İ EFTAL" KİTABINDAN
ÂLİMLERE HÖRMET HAQQINDA MOİZE
(c.JI, s. 392-393)
Cefer, ey nûr-i dide-yi Seyyid,
Qönçe-yi növreside-yi Seyyid,
Ulemâ heqqini riâyet qıl,
Ehl-i elme hemîşe hormet qıl.
Deme bu kâfer, ol Müselmandır,
Her kimin elmi var, o insandır.
Elmden oldu Hezret-j Loğman,
Hikmet ile serâmed~i dövran,
Elm bir nûr, cehl zülmetdir,
Cehl dûzexdir, elm cennetdir.
Ulemâ olmasa cahanda yeqîn,
Olacaq pâyimal şe'r-i mübin.
Âlime kim ki, eylemez hormet,
O deyildir peygambere ümmet.
Sene her kimse elm eder te'lim,
Ona vâcibdir eylemek te'zim.
Harda görsen, ona selâm eyle,
Baş eyib qul tek ehtirâm eyle,
Qeyrini vesf qılma yanında,
Sen dur ol söyleyen zamanında.
İzinsiz etme xidmetinde cülus,
Olma zencirden, ey peser, me'yûs.
Âdem ol, incime qirâetden,
Çûb-i molla çıxibdı cennetden.
Bil ki, üstadın, ey reşid peser,
Sene rûhâniyetde oldu peder.
Pederin bir menem, bir üstadın,
Cehd qıl yaxşı çıxmağa adın...
Ey Seyyid'in gözünün nuru, yeni yetişmiş goncası
Cafer!
Bilginlerin hakkına riayet et. İlim sahiplerine daima
saygı göster.
Şu kâfir, bu Müslüman deme; kimin ilmi varsa o in-
sandır.
Lokman Hekim ilim ve hikmet sebebiyle devrinin
üeri gelenlerinden biri oldu.
İlim bir ışık, cehalet ise karanlıktır. Cehalet ce-
hennem, ilim ise bir cennettir.
Eğer dünyada ilim olmasa kesin olarak bil ki; hayrı
ve şerri ayıran şeriat ayaklar altına alınırdı.
Kim bilginlere saygı göstermezse peygamberin üm-
metinden sayılmaz.
Kim sana bir bilgi Öğretirse ona saygı göstermek
gerekir.
Nerde görürsen onlara selâm ver. Köle gibi başım
eğerek saygı göster.
Onun yamndayken başkalarından bahsetme. O ko-
nuşurken sen sus.
Onun işlerini görürken izin almadan oturma. Ey
oğlum! Zincirden dolayı da üzülme.
Adam ol ve okumaktan vazgeçme. Çünkü hocanın
deyneği cennetten çıkmıştır.
Ey yetişkin oğlum! Senin manevî babanın hocan ol-
duğunu bil.
Senin baban bir benim, bir de hocandır. Adının
iyiye çıkması için çalışıp gayret et.
 HACI VE MOLLA EHVALATI

(Köpeye ehsân)
(c.IL s. 465-467)

Var idi Şahseven'de bir haci, Şahseven aşiretinde bir hacı vardı ve bütün Şah-
Şahseven'ler tamam möhtaci. sevenler ona muhtaçtı.

Sâhib-i dövlet idi çox ol kes, O kişi çok mal mülk sahibi idi. Çok atı ve sürüyle
Nâqevâ qûsfend ii çoxlu feres. koyunu vardı.

Vardı Bozlar adında bir köpeyi, Bozlar adında da bir köpeği vardır. Bu köpek ko-
Qoyunun pâsibâni, at kömeyi. yunlara çobanlık, ata da yardımcılık yapardı.

Ezgezâ, bir gün öldü Bozları, Bir gün kazayla Bozlar ölür. Hacı bunun üzerine
Oldu Haci onun ezâdâri. çok üzülür.

Ediben qüsl, hazır etdi kefen, Köpeği yıkayıp kefenler. Onu değerli bir şekilde
İzzet ile götürdü çox yerden. götürür.

Qazıb ehl-i qübûr içinde mezar, Mezarlıkta ona bir kabir kazarak Bozlar'ı defneder.
Oldu medfûn qebr ara Bozlar.

Verdi Bozlare yeddi gün xeyrat, Yedi gün süreyle Bozlar için hayırlar yapar. Onun
İstedi heqqden ona hesenât. için Allah'tan hayırlar diler.

Hâli olmuş bu hale bir molla, Bu durumdan bir molla haberdar olur. Feryat edip
Çekdi feryâd, qıldı vaveyla. sızlanarak;

Dedi: - Vâ milletâ, nedir bu xeta? "Ey Millet! Bu günah, bu suç nedir? Şeriat hü-
Zâye oldu şeriet-i qerra. kümleri kayboldu.

Dinden çıxdı bu gürûh-i evam, Bu halk dinden çıktı. İslâm'a saygı ortadan kalktı.
Berteref oldu hörmet-i İslâm.

İt nedir, defn ü kefn ü qebristan, Köpek nedir de yıkanıp kefenlenip kabire gö-
Getdi elden şcrîet ü Qur'an. mülüyor? Şeriat ve Kur'an elden gitti" dedi.

Mindi bir at molla, düşdü yola, Molla bir ata binip yola çıktı. Gidip halkı ayak-
Tâ gedtr meşher eylesin berpâ. landırmak istiyordu.

Çatmamışdı henüz o hiyletger, Henüz o hilekâr molla gelmeden Hacı'ya bu du-

Verdiler Haci'ye bu hâli xeber. rumu haber verdiler.

Ki, filan molla qîl ü-qâle gelir, "Filân molla dedikodu üzerine geliyor" derler.
Dedi: - Yok, özge bir xeyâle gelir "Yok! Başka bir düşünceyle geliyor" der.
Sürüden tez ayırdı elli goyun Hemen sürüden elli koyun ayırdı. "Bunları yolun
Dedi: - Siz bunları yol üste qoyun. üzerine koyun" dedi.

Özü çıxdi onun qabağme, Kendisi de mollayı karşılamaya çıktı ve onun sa-
Mollanın keçdi sol ü sağine. ğma soluna geçerek:

Dedi: -Ey nâib-i imârn-i zemân, "Ey devrimizin imâm vekili! Sana annem babam
Sene olsun atam, ananı qurban. kurban olsun.

Öldü Bozlar, ah, sındı belim, Bozlar öldü, belim büküldü. Keşke bütün dünya
Kaş gözünden bataydı cümle elim. onun kaşına gözüne kurban olaydı.

Nece Bozlar, o çâpükü lıûşyâr, Bozlar çok akıllı ve hızlıydı. Pençesi aslan gibi, ye-
Pençeden şir ü yelgeden kaftâr, lesi ise sırtlan gibiydi.

Canavar ondan öyle qorxardı, Kurtlar ondan öyle korkardı ki sesini duyunca ağ-
Ki, sedasın eşitcek ağlardı. larlardı.

Hâfiz ü xeyli pâsibân ü qeme, Gece gündüz olan korkulara karşı atları korur, ko-
Gece-gündüz olan şebân-i reme, yunlara çobanlık yapardı.

Sâhib-i dovîet ile malım idi, Mutlulukla sahiplendiğim malımdı. Zenginlik ve

Bâis-i servet ü celâlim idi. güç kaynağımdı.

Çox idi gerdenimde heqqi menim, Benim hayatımda hakkı çoktu. "Kefenim ipekten
Dedi: - Olsun herîrden kefenim. olsun" dedi.

Her vesiyyet ki, qıldi, etdim emel, Ne vasiyet ettiyse hepsini yaptım. Bir vasiyet de
Bir vesiyyet sizinçün etmiş ezel. sizin için etmişti.

Söyleyib siz cenâbe elli qoyun, Size elli koyun vermemi ve onları yolun üzerine bı-
Demişem onları yol üste qoyun. rakmamı söylemişti" dedi.

Qoyun adım eşitdi çün molla, Molla, koyun lâfını işitince "Allah'ın adına, bu işe
Dedi: - Ehsen bu hâle, nâmüxüda, bravo!

İt deme, o dexî bizim birimiz, Köpek deyip geçmeyin, o da aramızdan biridir.

Bele ölmüşlere feda dirimiz. Böyle ölülere bizim canımız feda olsun.

Rehmct-i Heqq'e ol düçâr olsun, Allah'ın rahmeti onun üzerine olsun. Ashab-ı
Seg-i Eshâb-i Kehf'e yâr olsun. Kehf'in köpeğiyle dost olsun.

Oxuyub sidq ile ona yasin, Molla da bağlılıkla ona yasin okudu ve kendisi de
Özü de saxladı onun yasin. köpeğin yasını tutmaya başladı.