POLDERGEEST

NIEUWSBULLETIN
STICHTING REGIONALE ARCHEOLOGIE “GHEESTMANAMBOCHT”
ARCHEOLOGISCHE WERKGROEP KOP VAN NOORD-HOLLAND
Jaargang 5, nr. 11 november 2010

Naar kerk, kroeg

en Kerkmeer

Afbeelding 1 Allemanskerk in Oudkarspel. Lees het excursieverslag op blz. 5.

Inhoud Poldergeest 11
Reuring in de Polder en op de Geest......................................................................................................2
Een tolhuis onder Schoorldam...............................................................................................................3
Proefsleufonderzoek bij het ‘Huis de Brederode’ in Oudkarspel.........................................................4
Excursie naar kerk, kroeg en Kerkmeer, een verslag ...........................................................................5
Een terp in Koedijk ................................................................................................................................6
Ragebollen met Hans van der Geest-Donkers .......................................................................................8
Afsluiting restauratie van de Nuwendoorn ...........................................................................................8
Paardenmarkt Alkmaar.........................................................................................................................9
Nieuw boek: “Een Westfriese affaire, Malers in de Kerk- en Dergmeer” ......................................... 11
RAGenda .............................................................................................................................................. 12
Van de penningmeester ........................................................................................................................ 12
Uw e-mailadres graag! ......................................................................................................................... 12

-1-
Reuring in de Polder en op de Geest
Ger Kalverdijk
A ls Westfriese kinderen voor de op
rust gestelde ouderen wat te “be-
droivig” waren, werd dat door de ver-
draagzame types vergoelijkt en gerela-
tiveerd met de uitspraak: “Dat brengt
toch lekker reuring in de tent, wees
bloi dat ze nag niet uit huis benne”.
Onwillekeurig dacht ik hier een paral-
lel te zien met onze eigen mensen, die
wel van roering in de grond houden.
Het RAG-bestuur was óók heel bedrij-
vig en wil nog làng niet de tent verla-
ten. Zolang wij onze leden blij kunnen
maken met bijvoorbeeld verslagen van
de archeologische en cultuurhistorische
activiteiten, zullen wij op onze post
blijven. Het doorgeven van niet alleen
archeologische, maar ook algemene
cultuurhistorische zaken is immers één
van de belangrijkste doelstellingen in
onze RAG-statuten.
En we hadden dit tweede semester
zeker niet te klagen over het aantal, de
variatie en de kwaliteit van die activi-
teiten. Als goed gedresseerde postdui-
ven vlogen we vanaf onze respectieve-
lijke doorgeefluikjes steeds weer blij
de zomerse polders en geestgronden
tegemoet. Na wat enthousiast getrippel
om het voer op te pikken, dat ons werd
voorgeschoteld, keerden we met verza-
digde nieuwsgierigheid èn een flinke
hoeveelheid graan in de krop, terug op
ons duivenplatje. En nu “voorbij is
weer die mooie zomer” om Gerard Cox
te citeren, willen we de graankorrels
graag met jullie delen.
Ze zijn opgepikt in:
1) Schoorldam, waar aanvankelijk zelfs
het gerucht ging dat er een kleinere
Nuwendoorn was gevonden. Maar
Frans brengt meer helderheid met zijn
primeur in dit blad.
2) Sint-Pancras, waar de Historische
Vereniging haar Zilveren Jubileum
vierde met een feestweek, waarin o.m.
Charles Barten weer stralend de tover-
lantaarns bediende.
3) Oudkarspel, waar Wijb en Frans de
opgravingen begeleidden bij het ver-
brande café Huis De Brederode en de
ruïne van de nu gesloopte beroemde
Kolfbaanzaal.
4) Eenigenburg, waar één van onze
trouwste leden woont, die vanaf het
eerste begin liefst aanwezig was, maar
bij absentie altijd de moeite nam even
af te melden. Dank!
Afbeelding 2 Michiel Bartels geeft
uitleg bij de opgraving in de West-
friese Omringdijk bij Venhuizen.
5) Alkmaar, waar een sensationele
opgraving plaats vond op de Paarden-
markt en Jaap als echte Alkmaarse
kaaskop tot het zoete einde niet meer
weg te slaan was.
6) Koedijk, het zuidelijke deel dat
weliswaar tot Alkmaar behoort (waar
dus ook de Alkmaarse archeologen
actief waren) mocht in deze Polder-
geest nr. 11 toch niet ontbreken.
7) De Westfriese Omringdijk, de Nu-
wendoorn, werd door Monique en Ger
opnieuw bezocht, nu om de opvallende
moderne stalen Uitkijktoren mede in te
wijden.
8) Wormer, waar de Afdeling Zaanstad
van de Archeologische Werkgroep
Nederland (AWN) haar Gouden Jubi-
leum vierde. Waarvan ik de volgende
keer verslag doe.
9) De Krimpenerwaard, waarbij ik op
de excursie van de Vereniging voor
Landbouwgeschiedenis o.l.v. Chris de
Bont met de bus omkantelde in een
sloot bij Gouda.
-2-
10) Oudkarspel, waar onze KKK-
excursie (Kerk, Kroeg en Kerkmeer)
samen met Stg. COOG uitermate ge-
zellig verliep en om een vervolg vraagt
(Warmenhuizen?).
11) Schellinkhout en Venhuizen, waar
Monique resp. Ger de resultaten van
twee van de acht ontgravingen in de
Westfriese Omringdijk met ontzag
bekeken. De ophogingen van de dijk
rechtvaardigen de kosten van deze
unieke onderzoeken. Wij beluisterden
ademloos de uitvoerige toelichting van
de Hoornse stadsarcheoloog Michiel
Bartels. Als een triomferende gladiator
(zie Afbeelding 2) in de diepte van de
arena bleef hij ons dermate boeien, dat
ik hem direct gevraagd heb bij ons op
bezoek te komen.
Hij zal een lezing houden op 19 maart
na een korte vergadering van mogelijk
COOG en RAG in de benedenzaal van
het molenhuis bij de nieuwe Koedijkse
molen. Het leek ons een prima plek,
omdat Koedijk immers ook op de
Westfriese Omringdijk ligt!
Zie de aankondiging elders in deze
Poldergeest of onze (Jaap’s) prachtige
website www.rag-archeologie.nl.
12) Het smakelijkste graantje, zeg
gerust broodje, heeft Bjørn de Vries
voor ons gebakken en is al door 200
snaveltjes besnuffeld en aangepikt. De
tandarts/machinist van het gerestau-
reerde gemaaltje heeft na gedegen
onderzoek voor een verrassing gezorgd
met de uitgave van zijn rijkelijk in
kleur geïllustreerde boek “Een West-
Friese affaire, malers in de Kerk- en
Dergmeer”.
Monique geeft in deze Poldergeest 11
een eerste recensie van het boek, waar-
op al veel inschrijvingen voor een
beperkte tweede uitgave zijn verricht
tijdens de K&D-excursie. In de Pol-
dergeest 12 hoop ik het Bjørn-broodje
in hapklare brokjes te hebben verdeeld
en zal ik ook mijn recensie laten vol-
gen.
Tenslotte wenst het RAG-bestuur jullie
allen een fijne en behapbare winter toe
met veel archeologische ontroering bij
geroerde grond.
Een tolhuis onder Schoorldam
Frans Diederik
O ndanks het feit dat tegenwoordig alle grotere
grondverstorende activiteiten onder archeologisch
regiem vallen, houdt de Archeologische Werkgroep
Kop van Noord-Holland er de goede gewoonte op na
om zo veel mogelijk werken ‘na te lopen’.
Op zaterdag 10 april 2010 werd gelopen langs de recent
gegraven westelijke sloot zuidwaarts vanaf de Damweg
in Schoorldam. Op de waterlijn werd een scherfje Ba-
dorf met radstempelindrukken opgeraapt, maar verder
leken alle kleiafzettingen op het oude, deels veraarde
veendek vrij homogeen en ‘schoon’.
Schoorl
Afbeelding 3 De groene pijl geeft de vindplaats aan; A =
± de bushalte westzijde van de Rijksweg te Schoorldam.
Op punt 52 42' 11.98'', 4 42 51.21'' (geschat, zie
Afbeelding 3) werd aan weerszijden in de slootkant een
puinsluier gezien naast wat een uitbraaksleuf bleek. De
oorspronkelijke breedte werd geschat op 1 meter 20 of
iets meer. Naast enkele stukjes 13de eeuws aardewerk
werden slechts mortel en fragmenten van ‘klooster-
moppen’ waargenomen.
Dertig meter verder werd een vergelijkbaar fenomeen
gezien, maar nu met veel meer steenfragmenten. Op de
storthopen lagen vele tientallen hele en halve stenen. De
globale maat is 30/15/8 cm met enkele grotere en klei-
nere stenen. In de zuidelijke uitbraaksleuf leken nog
enkele stenen in situ te liggen.
Op zondag 11 april werden de aangetroffen sporen glo-
baal opgemeten en werd geconstateerd dat er, drie me-
ter zuidelijk van de zuidmuur een sloot aanwezig was,
gevuld met zeer slappe ongerijpte klei. De nazakking
van deze sloot is een meter hoger in het maaiveld te
zien als een laagte. Er werd een tiental stenen meege-
nomen voor verdere determinatie.
In het weekeinde werd nog contact opgenomen met
Drs. Rob van Eerden, die zijn verbazing uitsprak over
de vondst en maandag 12 april met Hollandia Archeo-
logen in contact zou treden om per direct een ervaren
archeoloog naar de site te laten kijken.
-3-
Op dinsdag 13 april werd door mij samen met Arthur
Griffioen van Hollandia Archeologen een hernieuwd
veldbezoek uitgevoerd. Hierbij werden de sporen via
GPS in een grid geplaatst.
Speuren op het internet leverde een artikel op uit de
bundel Oud Westfriesland uit 1959: ‘Heerlijkheden in
Westfriesland’ van de hand van P(iet) Noordeloos. Bij
het beschrijven van hem bekende kastelen, noemt hij:
Tenslotte werd nog op de westzijde van de Rekere,
maar ten oosten van de Evendijk nabij Schoorldam, op
de Hoge Werf de Nyendoorn als bewaker van de noor-
delijke top van Kennemerland geplaatst.
De plaatsaanduiding klopt 100% met het op 10 april
2010 gevonden materiaal, maar de naam Nyendoorn is
fout. Hoe komt deze auteur aan deze plaatsaanduiding?
De Nuwendoren was al wel gevonden, maar nog niet
opgegraven; het kan dus zijn dat deze auteur daar onwe-
tend van was. Toch moet er ergens in de literatuur een
beschrijving van dit terrein bestaan. Noordeloos geeft
geen enkele referentie over zijn opmerkingen.
Inmiddels lijkt het er sterk op dat we te maken hebben
met restanten van het oudste Tolhuis van de Graaf van
Holland en met name de tol voor Vronen.
Bij het veldbezoek op 13 april kwam de gebruiker van
het tussen de sloot en de Evendijk gelegen perceel, dhr.
Jeroen Dekker, langs en vertelde dat er bij het graven
van de sloot een ‘legertje archeologen had staan blauw-
bekken’ en dat zij deze stenen dus ook hadden gezien.
Verbazing alom, omdat noch in Haarlem, noch bij de
gemeente Bergen iemand op de hoogte was van een
eventuele archeologische begeleiding/vondst.
Afbeelding 4 Bij de werkzaamheden aan de N9 bij
Schoorldam zijn de resten van een stenen huis gevonden.
Op 15 april zijn de steenformaten opgemeten. In totaal
zijn 11 stenen (hele) en vele kleine stukjes leisteen
(dakbedekking) meegenomen. Onder het aardewerk
bevond zich 1 Badorf met radstempel (los op afstand), 1
Andenne (wit), 3 protosteengoed en 2 grijze kogelpot.
Proefsleufonderzoek bij het ‘Huis de Brederode’ in Oudkarspel
Frans Diederik en Wijb Ouweltjes

O p de plek waar voorheen de herberg het Huis de

Brederode en de langs natuurlijke weg bijna
vergane Kolfbaan van Oudkarspel stonden worden
door bouwbedrijf Tauber appartementen gebouwd.
Op grond van een aantal proefboringen die in 2009
zijn gedaan blijkt er aanleiding te zijn om in ’t kader
van de wet van Malta een ‘proefsleuvenonderzoek’
uit te voeren.
Op 19, 20 en 21 april van dit jaar is dit onderzoek
door archeologen van RAAP1 uitgevoerd. Zij zijn
bijgestaan door Willem Visser, Mike van der Zande
(detectie), Frans Diederik en Wijb Ouweltjes.
De eerste sleuf die is getrokken loopt precies over
een sloot tussen Huis de Brederode en de Kolfbaan.
Aan de noordzijde van de sloot, aan de kant van de
voormalige herberg, bevindt zich een zware, in ei-
kenhout uitgevoerde schoeiing. Voor en achter de
schoeiing vinden we veel scherven aardewerk en
pijpenkoppen.
Het maken van de schoeiing is globaal te dateren
tussen 1610 en 1620. Het is goed mogelijk dat het
maken van de schoeiing en de bouw van de herberg
in dezelfde tijd zijn gebeurd.
De gebruikte materialen zijn geen van alle afwijkend
van wat er voor een boerenbehuizing in de 17de eeuw
wordt gebruikt en een andere functie van het pand
dan die van herberg ligt niet voor de hand.
De sloot tussen de herberg en de Kolfbaan is waar-
schijnlijk aan het eind van de 17de of het begin van de
18de eeuw gedempt, misschien om de bouw van de
Kolfbaan mogelijk te maken.
Tussen de twee sleuven is een verbinding diep uitge-
graven om de opbouw van de ondergrond te bekij-
ken.
Op een metersdikke laag wadafzettingen ligt een
laag veen die is afgedekt met een laagje donkergrijze
klei. Op deze klei heeft zich een laag veen ontwik-
keld die waarschijnlijk in de Middeleeuwen aan de
oppervlakte reikt. Op dit veen is, tenminste op deze
plek, niet gewoond.

De tweede sleuf is aangelegd over de lengterichting

van de voormalige herberg. De fundering van de
voormuur is niet bereikt omdat deze te dicht bij de
Dorpsstraat ligt en door de aanwezigheid van leidin-
gen en instortingsgevaar het graven daar niet moge-
lijk is.
Op ca dertig centimeter onder het voormalig vloer-
oppervlak bevindt zich een donkergrijs venig klei-
pakket waarin enkele kogelpotscherven uit de der-
tiende tot de vroege 14de eeuw zijn gevonden. Dit
pakket is opgebracht en komt van elders, net als de
daarin gevonden scherven.
Verder naar achter worden diverse tussenmuurtjes,
een haardplaats en een waterkelder(tje) aangetroffen.
De datering van deze bouwsels kan op basis van het
formaat van de stenen van de 17de tot de 19de eeuw
worden gesteld.
Onder de uitgebouwde achterste delen van het huis
bevinden zich eenvoudige straatjes die de fasering
van de verbouwingen door de tijd goed illustreren.
Afbeelding 5 Op deze tekening van Crescent van juli 1814
is de sloot niet meer te zien.
Bewoning vindt plaats vanaf ca. 1150, vermoedelijk
eerst voornamelijk aan de oostkant van de inmiddels
aangelegde (Lange)dijk.
Aan het eind van de Middeleeuwen is het land aan de
westkant van de dijk opgehoogd met de hiervoor
genoemde donkergrijze klei.
Mogelijk is in die tijd de Voorburggracht aangelegd
en betekent Voorburg ‘voor-dijk’ als tegenstelling tot
de bestaande oude dijk.
Waarschijnlijk volgend jaar verschijnt er een door
RAAP geschreven rapport waarin het onderzoek uit-
voerig wordt beschreven.

1
Regionaal Archeologisch Archiveringsproject. In 1985 opgericht
door wetenschappers van de Universiteit van Amsterdam.

-4-
Excursie naar kerk, kroeg en Kerkmeer, een verslag
Jaap van Rossum
Afbeelding 6 Het gemaal Kerk- en
Dergmeer uit 1916.
Afbeelding 7 Dieselmotordeskundige
Han Mannaert (links) en eige-
naar/machinist Bjørn de Vries.
Afbeelding 8 Belangstellend kijkt
men toe hoe de vijzel in beweging
wordt gebracht.
M et ingrediënten als een histo-
risch kerkgebouw, een gezel-
lig lunchcafé en een schaars tastbaar
restant uit een waterrijk verleden
hebben de COOG- en RAG-
chefkoks Arie Leijen, Jacob Keizer
en Ger Kalverdijk op 16 oktober
2010 een smakelijk cultuurhisto-
risch gerecht op tafel gezet. Het
hoofdgerecht begon al om halfelf.
Niet minder dan 60 belangstellen-
den meldden zich bij de Allemans-
kerk in Oudkarspel om een inlei-
ding bij te wonen van de in kerkge- meerpolder, waar eigenaar Bjørn de
bouwen gespecialiseerde architec- Vries voor een smakelijk nagerecht
tuur- en bouwhistoricus Carla Rog- zorgde. Hij liet de oorspronkelijke
ge. Talrijke aspecten van de Alle- houten vijzel in beweging brengen
manskerk -oorspronkelijk Sint met behulp van een door hem zelf
Maartenskerk geheten- werden door geïnstalleerde Samofa dieselmotor.
haar onder de loep genomen: het De foto’s van dit deel van de excur-
oorspronkelijke kerkgebouw en wat sie staan op deze pagina.
daarvan bekend en nog te zien is, Bjørn schreef een lezenswaardig
een aantal stijl- en bouwkenmerken boekje over de geschiedenis van
van het huidige kerkgebouw, de zijn gemaal (zie blz. 11 van deze
aanwezige en niet meer aanwezige Poldergeest), voor degene wiens
meubelstukken en de veranderingen honger naar polderhistorie nu nog
die deze door de eeuwen heen heb- niet gestild is….
ben ondergaan. Besproken werden
o.a. de achtkantige basementen van
de zuilen, het houten tongewelf met
trekbalken, korbelen en sleutelstuk-
ken, de gotische vensters, de drie
koperen kerkkronen, de wandar-
men, het doopvont, de preekstoel,
de vloertegels, het orgel en de bij-
zondere grafzerken in het koor. Eén
van deze zerken behoort aan Wil-
lem Dircrs. Breeroo, een verwant Afbeelding 9 De Samofa dieselmotor,
van de bekende Brederodes? Bekijk die de authentieke vijzel aandrijft.
de foto’s van de kerk op de voorpa-
gina van deze Poldergeest.
Na dit smakelijke gerecht maakte
een deel van het gezelschap nog een
rondje rond de kerk, om daar o.l.v.
Carla Rogge een aantal authentieke
bouwfragmenten, zoals de romaan-
se toren, enkele tufstenen muurde-
len en een bijzonder grafmonumen-
ten te bekijken. Een ander deel van
de groep toog te voet naar Café De
Knip met onderweg nog enige his- Afbeelding 10 De originele vijzel met
torische uitleg over het dorp Oud- aandrijving is binnen goed te zien.
karspel. In De Knip met zijn bij-
zondere interieur (een prachtige
verzameling historische snuisterijen
om de vingers bij af te likken) werd
de inwendige mens royaal verwend
met heerlijke soep, belegde brood-
jes, koffie, thee en melk.
De cultuurhistorische maaltijd werd
afgesloten met een wandeltocht
naar het uit 1916 daterende gemaal Afbeelding 11 De originele vijzel van
van de voormalige Kerk- en Derg- buiten gezien.
-5-
Een terp in Koedijk
I n 2006 heeft de afdeling Monumentenzorg en Arche-
ologie van de gemeente Alkmaar een archeologisch
onderzoek uitgevoerd in Koedijk. Omdat Koedijk in het
Geestmerambacht ligt, besteden we in Poldergeest
graag aandacht aan deze opgraving.
De voormalige brandweerkazerne in Koedijk, gelegen
aan de Kerkelaan tussen het voormalige raadhuis aan de
Kanaaldijk en de kerk van Koedijk, werd gesloopt om
plaats te maken voor de bouw van wooneenheden. De
werkput (zie Afbeelding 12) mat globaal 25 bij 40 me-
ter.
Afbeelding 12 Kaart van het onderzoeksgebied. In rode
arcering is de werkput weergegeven.
Op het perceel waar de opgraving heeft plaatsgevonden
woonden vanaf de 17de eeuw een groot aantal notabe-
len, zoals secretarissen, schepenen en burgemeesters. In
1856 werd er door Cornelis Groenewoud, burgemeester
van Koedijk, ter hoogte van de plaats van de opgraving
een nieuwe kapberg gebouwd. Het boerengebruik ein-
digde in 1914, toen de boerderij in vlammen opging
door brand in een naastgelegen bakkerij. Alleen de kap-
berg was bewaard gebleven en daar heeft de eigenaar na
de brand een woonhuis voorgebouwd. Het deel van het
erf waar de boerderij had gestaan liet hij braak liggen en
uiteindelijk heeft de gemeente deze grond aangekocht
voor de bouw in 1929 van het raadhuis van Koedijk.
-6-
Afbeelding 13 Overzichtsplattegrond 14de eeuw.
Probleemstelling
Het onderzoek diende o.a. informatie te geven over de
aard en omvang van de gebruiks- en bewoningssporen
ter plaatse. Een andere vraag was of men begin 14de
eeuw een reeks afzonderlijke terpen heeft opgeworpen
tegen de dijk aan met tussensloten, of dat er sprake is
van één langgerekte nederzettingsterp met een sloot
eromheen. Op basis van het onderzoek bleek hierover
nog niet met zekerheid een uitspraak te kunnen worden
gedaan.
Middeleeuwen
Tijdens het onderzoek zijn restanten van een huis uit de
14de eeuw aangetroffen. De funderingen bestonden uit
poertjes (1D, 1E, 1F, zie Afbeelding 13) en een huis-
wandgreppel (1C), op een terp van klei (1A) die werd
begrensd door een sloot (1B). De terp was voor een
groot deel opgeworpen met klei bovenop de natuurlijke
lagen. De westelijke begrenzing van de terp werd ge-
vormd door een sloot (1B) die aan de noordzijde leek af
te buigen richting het oosten. Het vervolg van deze
sloot is niet gevonden. Het is in ieder geval met zeker-
heid te zeggen dat de terp met bewoning ten oosten van
de gevonden sloot (1B) lag. De afbuiging van de sloot
naar het oosten doet vermoeden dat het de noordelijke
begrenzing van de terp zou kunnen vormen, maar er is
te weinig gevonden om hier een eenduidig antwoord op
te kunnen geven. Het vondstmateriaal uit de sloot da-
teerde globaal vanaf de vroege 14de tot ongeveer het
derde kwart van de 16de eeuw. Deze sloot is overigens
al eerder tijdens archeologisch onderzoek aangetroffen.
De gevonden greppel (1C) lijkt samenhang te hebben
met een van de poertjes (1D). De (huiswand)greppel is
Noord-Zuid georiënteerd met dezelfde richting als de
gevonden terpsloot. Er zijn fragmenten van klooster-
moppen en tufsteen aangetroffen (o.a. 1D, 1E, 1F) die
vermoedelijk als poer gebruikt zijn. Het lijkt waar-
schijnlijk dat, nadat de bewoners van Vronen rond 1300
werden verbannen naar Koedijk, men de kerk en andere
bouwwerken aldaar sloopte en de bouwmaterialen mee-
nam naar de nieuwe woonplaats en daar hergebruikte.
Uit de periode tot het beleg is er ook nog een 15de
eeuwse bakstenen kelder en een tonput gevonden. Uit
de grond waarmee de put was gedicht werd divers
vondstmateriaal aangetroffen, zoals roodbakkend aar-
dewerk, steengoed, bot, maar ook een enkele Pingsdorf
scherf. Een klein steengoed inktpotje was nog gaaf.
Bijzondere vondsten
Het meeste geborgen vondstmateriaal valt in de catego-
rie gebruiksaardewerk. Twee bijzondere vondsten zijn
een koperen beslag met de afbeelding van David en
Goliath, mogelijk een onderdeel van een paardentuig
(zie Afbeelding 15), en een (incomplete) rundlederen
koebek- of Tudorschoen uit de eerste helft van de 16de
eeuw (zie Afbeelding 16). Dit destijds modieuze
schoeisel, dankt zijn naam aan de neus die lijkt op een
koeienbek.

Nieuwe tijd
Het is bekend dat het dorp Koedijk tijdens het beleg van
Alkmaar in 1573 is verwoest. Het is dan ook goed mo-
gelijk dat de sloot (1B) is gedicht toen na de verwoes-
ting het terrein weer opnieuw werd ingedeeld en er
nieuwe huizen werden gebouwd. De gevonden funda-
menten daarvan zijn deels bovenop de sloot gebouwd.
Er werden resten gevonden van een haard uit die perio-
de. Binnen de haard werden tegels gevonden met een
bloemafbeelding waarvan de randen zijn versierd in de
vorm van een kandelaber. Deze dateren uit het tweede
kwart van de 17de eeuw. De haard heeft zeker tot in het
laatste kwart van de 18de eeuw dienst gedaan. Aanwij-
zingen hiervoor zijn de vondst van fragmenten van fai-
ence borden uit de tweede helft van de 18de eeuw en een
koperen munt (zie Afbeelding 14).

Afbeelding 15 Koperen beslag met de afbeelding van Da-

vid en Goliath.

Afbeelding 16 Resten van de koebek- of Tudorschoen.

Afbeelding 14 Duit met de tekst: GELRIAE NOSTRA

SPES 1786
Daarna is er continu bebouwing geweest en is er sprake
van een aantal nieuw- en verbouwacties op het perceel.
Dit artikel is een door de redactie van Poldergeest ingekorte versie
van het hoofdstuk “Brandweerkazerne op een terp, Opgraving aan
de Kerkelaan te Koedijk in 2006” door Nancy de Jong - Lambregts,
Rob Roedema en Karin Beemster in de publicatie RAMA 14, Spo-
ren onder het maaiveld, Rapporten over de Alkmaarse Monumen-
tenzorg en Archeologie, Gemeente Alkmaar, 2009.

-7-
Ragebollen met Hans van der Geest-Donkers
Monique Zwetsloot

I n een leuk oud stolpje in Eenigen-

burg woont Hans van der Geest sa-
men met haar man, Klaas. Van het
begin af aan is zij lid van de Historische
Vereniging Harenkarspel, COOG en
RAG. Dit allemaal door Jan Barsinger-
horn. Ook zit ze één maal in de drie
weken in het documentatiecentrum van
het museum Surmerhuizen te Eenigen-
burg.
Komend uit Amsterdam woont ze al
bijna 40 jaar in Harenkarspel! Ze wo-
nen op een terp genaamd de Harke.
Hier woonden vroeger de arbeiders die
waarschijnlijk werkten in een klooster
voor de bisschop. Dus waarschijnlijk
zitten daar nog wel wat archeologisch
interessante vondsten in de bodem.
Oorspronkelijk komt Hans uit de oudste
stad van Europa, Nijmegen, en daar
komt haar belangstelling voor het ver-
leden vandaan. Ze ging vroeger vaak
met haar opa naar het Valkhof en die
kon goed vertellen. Over Claudius
Civilis “die knarsetandend de Waal
afkeek toen de Batavieren aankwamen
varen”. Haar opleiding is in de verple-
ging geweest. Ze heeft nog gewerkt in
het Wilhelminagasthuis in Amsterdam.
Toen de kinderen groter werd ze ge-
vraagd als doktersassistente en in die
periode ook is ze 12 jaar raadslid in
Harenkarspel geweest.
Afbeelding 17 Hans van der Geest-
Donkers bij haar afscheid van de
raad van Harenkarspel.
Haar moeder leeft nog steeds en woont
nog steeds in het ouderlijk huis van
haar en haar drie zusjes (waarvan er al
twee overleden zijn) in Nijmegen. Daar
heeft ze momenteel veel werk aan.
Ook is ze actief in de Samenwerkende
Ouderenbonden in de Provincie en de
gemeente. Met specialiteit verkeer en
vervoer. Ze was 12,5 jaar voorzitter van
de eerste buurtbus Zijpe-Harenkarspel.
Die belangstelling voor verkeer en
vervoer komt omdat ze geen rijbewijs
heeft en haar man ook niet! Dus de
harde praktijkervaring, met de fiets naar
de bushalte of niet gaan als er geen
vervoer is, is daar de basis van. “Het is
gewoon toevallig zo gegaan”, zegt ze,
“mijn tweelingzusje had wel een rijbe-
wijs en ik had vroeger in Amsterdam
ook geen auto nodig!”
Ze houdt alles goed in de gaten en als
er wat leuks is van RAG is ze van de
partij.

Afsluiting restauratie van de Nuwendoorn

Monique Zwetsloot en Ger Kalverdijk

O p 19 mei was het bestuur van de RAG uitgenodigd bij de

openingshandelingen van de uitkijktoren op het terrein
van de vroegere Nuwendoorn bij Eenigenburg. De wethouder
in de hoop dat uiteindelijk de hele toren tot in de verre toe-
komst steeds groener zal worden.

van Harenkarspel Rob Treur heeft samen met Sascha Bag-

german van de provincie een boompje geplant om het geheel
weer wat meer begroeiing te geven. Nu is het allemaal nog
heel kaal, want vanwege het archeologisch onderzoek was
alle begroeiing weg gehaald, heel jammer want ook de flora
en fauna van het gebied was door de natuurverenigingen
geïnventariseerd en als bijzonder gekenmerkt. Maar goed,
zaden blijven wel in de grond zitten, dus dit zal zich herstel-
len. Onder de brug ernaartoe liggen hele oude stenen van de
oude slotgracht die goed te zien zijn.
Het was een gemêleerd gezelschap, van aannemers, provin-
cie, gemeente, geïnteresseerden. En het was die dag mooi
weer dus bijna iedereen heeft de toren beklommen en genoten
van het uitzicht wat ze vroeger ook gehad moeten hebben. De
architect Paul van Vliet gaf uitleg waarom hij het toch mo- Afbeelding 18 Sascha Baggerman plant een boompje
dern maar wel herkenbaar had ontworpen. Nu was het alumi-
nium van de toren allemaal nog blinkend en daardoor niet zo De oude fundamenten van de burcht zijn ook opnieuw ge-
passend bij een oude uitstraling maar dit werd vanzelf dof en bruikt voor de nieuwe vormgeving als toeristische trekpleis-
er werd nog begroeiing tegenaan gezet. Nettie Zander en Ina ter. Ga zelf maar eens kijken! Een pad rechtstreeks vanaf de
Broekhuizen-Slot van het West-Fries Genootschap plantten dijk wordt nog aangelegd om het je gemakkelijk te maken.
een stekje Klimop in het fundament van de stalen uitkijktoren Reacties welkom.

-8-
Paardenmarkt Alkmaar
Jaap van Rossum
A fgelopen zomer heeft uitgebreid archeologisch
onderzoek plaatsgevonden op de Paardenmarkt in
Alkmaar. Dit onderzoek trok veel belangstelling, niet
alleen van het grote publiek, maar ook van kranten,
radio en tv (zie Afbeelding 19 en de mediapagina op
www.rag-archeologie.nl).
Afbeelding 19 Het onderzoek trok veel belangstelling
Aanleiding voor het archeologisch onderzoek is de
bouw van een woningcomplex aan en de herinrichting
van de Paardenmarkt. Dit laatste houdt o.a. in het plan-
ten van grote, volwassen bomen, met als consequentie
veel graafwerk en daarmee verstoring van het bodemar-
chief. Op de plaats van de nieuwbouw (inmiddels reeds
in ver gevorderd stadium) op het terrein van de voorma-
lige Rabobank en de brandweerkazerne tussen Kanaal-
kade en Paardenmarkt, was in 2009 al onderzoek ver-
richt. De Paardenmarkt zelf was in 2010 aan de beurt.
Het beleid van de afd. Monumentenzorg & Archeologie
van Alkmaar is er op gericht bij kleine projecten (bijv.
bij een verbouwing van een winkel) het onderzoek in
eigen beheer te doen. Grote projecten, zoals de Paar-
denmarkt, worden aanbesteed, in dit geval aan Hollan-
dia, een bedrijf dat veel ervaring heeft in binnensteden.
Een tweede partij die beschikbaar was, is de Universi-
teit van Leiden. Daar zocht men toevallig een project
met stageplaatsen voor zo’n 60 archeologiestudenten.
I.v.m. met vermoeden van aanwezigheid van een oude
begraafplaats met veel geraamtes op de Paardenmarkt
kwam dit zeer goed van pas.
-9-
Vooronderzoek
Het onderzoekterrein ligt op een strandwal (zandrug)
van 4000 jaar oud. Elders op deze rug waren in Alk-
maar al sporen gevonden van prehistorische bewoning
(Canadaplein: akkertjes met haakploegsporen uit de
ijzertijd en ook ploegsporen uit de bronstijd) en van
middeleeuwse bewoning (uit 7e en 9e/10e eeuw). Ook de
aanwezigheid op de Paardenmarkt van een Minder-
broederklooster met begraafplaats was bekend, o.a. uit
de archieven en van afbeeldingen op kaarten en schilde-
rijen. Het klooster lag pal achter een oude noordelijke
stadsmuur van Alkmaar. De Minderbroeders waren een
zgn. bedelorde, d.w.z. zij beoefenden i.t.t. andere kloos-
terorden geen ambachten uit (dit was hen niet toege-
staan). De Minderbroeders beschikten over een forse
kapel, die in 1566 getroffen is door de Beeldenstorm, in
1574 gevolgd door sloop, waarbij ook de begraafplaats
buiten gebruik werd gesteld. Al rond 1800 zijn bij het
planten van bomen geraamtes aangetroffen. In 2005
zijn proefputjes gegraven. Op grond hiervan luidde de
verwachting dat ter plaatse zo’n 150-200 geraamtes
verwacht konden worden.
Vondsten
Bij het onderzoek van 2009 op het bouwterrein tussen
Kanaalkade en Paardenmarkt zijn resten aangetroffen
van de eerste stadsmuur van Alkmaar en van een muur
met een versterkt hoekstuk, dat mogelijk een restant is
van het dwarsschip van de kapel van het Minderbroe-
derklooster. Verder is er van deze kapel en andere
kloostergebouwen niets teruggevonden.
Afbeelding 20 Vrijgelegd geraamte op de voormalige
begraafplaats van het Minderbroederklooster
Bij het onderzoek op de Paardenmarkt 2010 ging het
voornamelijk om het vrijleggen van talloze geraamtes
op de voormalige begraafplaats. De geraamtes, die op-
vallend dicht onder de huidige pleinoppervlakte lagen, De geraamtes worden uitgebreid onderzocht door de
zijn van mannen, vrouwen en kinderen (niet van mon- Rijksuniversiteit van Leiden.
niken, want die werden in de kapel begraven) en lagen
in kisten, waarvan behalve grondverkleuringen niets
meer terug te vinden was. De lijken waren ter aarde
besteld in oost-westrichting, in rijen tegen elkaar aan en
zonder tussenpaadjes. Een uiterst zeldzame vondst!
Gebleken is al dat de gemiddelde leeftijd van de gestor-
venen laag was. Dit kon worden afgeleid uit de betrek-
kelijk goede staat van de gebitten. Er zal nog uitgebreid
onderzoek gedaan worden naar de lichamen en de
doodsoorzaken. Van één overledene is dit laatste overi-
gens al bekend: in zijn schedel is een levensbeëindigen-
de musketkogel aangetroffen.

Afbeelding 23 Massagraf

Andere vondsten op de Paardenmarkt: een waterput uit

Afbeelding 21 Waterspuit en stofzuiger
Het vrijleggen van de skeletten gebeurde één voor één.
Ter plaatse werden zij gewassen met een waterspuit en
schoongemaakt met een stofzuiger (zie Afbeelding 21).
Voor het eerst is ook gebruik gemaakt van nauwkeurige
GPS-apparatuur voor exacte plaatsbepalingen en zijn er
3D-foto’s gemaakt van de geraamtes (zie Afbeelding
22).
eind 19de eeuw, een keienweg met daarnaast een mon-
sterbaan met schelpengruis (voor het keuren van de
paarden), een greppel uit de ijzertijd, een paalspoor
(restje van een bouwwerk?) uit de Romeinse tijd en nog
meer greppels en waterputten. Van het klooster is een
sloot en een muur gevonden. Een ware “historische
sensatie” (en landelijk nieuws) was de vondst van twee
massagraven (zie Afbeelding 23). De geraamtes lagen
hier niet oost-west, wel in kisten en om en om. Dit moe-
ten, mede gelet op de waargenomen oorlogswonden,
slachtoffers zijn geweest van het beleg door de Span-
jaarden in 1573, waarschijnlijk Geuzen.

Afbeelding 24 Graf uit de IJzertijd in Alkmaar

Enkele dagen voor het beëindigen van het veldwerkon-

Afbeelding 22 “Dubbele huishoudtrap” met de in de top
gemonteerde 3D-fotocamera.
derzoek op de Paardenmarkt stuitten de onderzoekers
op nog een onverwachte verrassing, die ook nu weer
landelijk in het nieuws kwam, nl. de vondst van een
prehistorisch hurkgraf, waarvan inmiddels zeker is dat
het gedateerd kan worden in de IJzertijd. Van dit uiterst
zeldzame graf is een lakafdruk gemaakt, dat door de
Universiteit van Glasgow is onderzocht.
Dit artikel is grotendeels gebaseerd op een lezing die de stadsar-
cheoloog van Alkmaar, Peter Bitter, gaf op Open Monumentendag
11 september 2010 in het gebouw van de vm. Rijks-HBS.

- 10 -
Nieuw boek: “Een Westfriese affaire, Malers in de Kerk- en Dergmeer”
Monique Zwetsloot

H et boek begint met een paar mooie oude kaartjes.

Met veel kaarten, foto's in zwart-wit en in kleur is
dit een heel leesbaar boek geworden over de geschiede-
massaal kwamen en daarom was het verboden. Een
welkome aanvulling!

nis van het gemaal op de plaats waar vroeger een

windmolen stond. Hoe de huidige eigenaar en schrijver
van het boek Bjørn de Vries (zie Afbeelding 7 op blz. 5
van deze Poldergeest) het gemaal gerestaureerd heeft en
hoe het contact met de gemeente is gelopen staat er
allemaal in.

Afbeelding 26 Man de blauwe pet: Bram Veltum, een

oudere broer van Cees Veltum, die in het boek geïnter-
viewd is. Zij zijn zoons van de machinist Veltum en woon-
den vroeger in het Kerkmeerhuis.

Het boek, de eerste druk is inmiddels uitverkocht, ver-

scheen in eigen beheer in mei 2010, ISBN 978-90-
9025399-2 en is vormgegeven door Marian Teunis. In
kleur met vele afbeeldingen, 155 blz.
Voor € 20 is de tweede druk te bestellen (via e-mail:
bpedevries@kpnmail.nl). Snel erbij zijn voor de 50
bijgedrukte exemplaren!

Afbeelding 25 Het boek, geschreven door de huidige eige-

naar van het Kerkmeerhuis en het gemaal, Bjørn de
Vries.

Zowel de Kerk- als de Dergmeer zijn wel de oudste

droogmakerijen van Nederland. Op al deze vragen en
twijfels gaat Bjørn de Vries in waarbij hij prima uitlegt
welke bronnen hij gebruikt en waar hij het vandaan
heeft. Zelfs zijn eigen mening heeft hij erin verwerkt,
bijvoorbeeld dat er niet gevist mocht worden, dat vindt
hij onzin.
Op de excursie van 16 oktober (zie blz. 5) was Bram Afbeelding 27 De Kerkmeermolen (voorganger van het
Veltum, een zoon van de oude machinist Veltum, en die dieselgemaal) in 1914. Naast de molen v.l.n.r. molenaar
legde uit dat het de sportvissers uit het dorp waren die S. Schuijt, machinist C. Wals en polderbaas H. Tauber. In
het schuitje Grietje Bood.

- 11 -
RAGenda
• 19 maart 2011, de Gouden Engel in Koedijk. Lezing door de stadsarcheoloog van de gemeente Hoorn, Michiel
Bartels, over de ontgravingen in de Westfriese Omringdijk, die thans plaatsvinden. Zie ook Reuring in de Pol-
der en op de Geest op blz. 2.

Van de penningmeester

D e meeste donateurs hebben hun financiële bijdrage aan de Stichting RAG inmiddels aan ons overgemaakt.
Hiervoor onze hartelijke dank. Op de betaling van enkele donateurs wachten wij echter nog. Aan hen het
vriendelijke verzoek hun bijdrage 2010 van minimaal € 5,-- over te maken op betaalrekening 779146 t.n.v. Stg Reg
Arch Gheestmanambocht te Alkmaar.

Uw e-mailadres graag!

W ilt u van actuele zaken op de hoogte worden gehouden, bijvoorbeeld van lezingen en excursies, geef ons dan
a.u.b. uw e-mailadres door (mail naar info@rag-archeologie.nl). Heeft u geen e-mail, houd dan regelmatig
onze website in de gaten (rubriek Agenda en nieuws). Heeft u ook geen beschikking over internet, geef dan aan
een van de bestuursleden door of u toch van actuele zaken op de hoogte gehouden wil worden (zie colofon voor
onze telefoonnummers) en zo ja, hoe (telefonisch of schriftelijk).
Poldergeest verschijnt twee maal per jaar. Hierdoor is het niet altijd mogelijk actuele zaken in dit informatiebulletin
tijdig op te nemen. Hartelijk dank voor uw begrip en medewerking.

Colofon
Poldergeest is het nieuwsbulletin van de Stichting RAG en verschijnt twee maal per jaar.

Bestuur:
Ger Kalverdijk, voorzitter, g.kalverdijk@planet.nl tel. 072-5330679
Monique Zwetsloot, secretaris, m.zwetsloot@quicknet.nl tel. 072-5095253
Jaap van Rossum, penningmeester, javaros@hetnet.nl tel. 072-5157122
Wijb Ouweltjes, bestuurslid, ouweltjes@quicknet.nl tel. 0226-313138
Frans Diederik, bestuurslid, fransdiederik@quicknet.nl tel. 0224-296548
Arend Grijsen, bestuurslid, grijshaar@quicknet.nl tel. 0224-215391
Stichting RAG info@rag-archeologie.nl

Redactie: Inschrijvingsnummer Kamer van Koophandel:

Jaap van Rossum 37116370

Begunstiger worden van de St. RAG? Dit kost (m.i.v. 2011) slechts € 7,-- per jaar.
Stort dit bedrag op betaalrekening 779146 t.n.v. Stg Reg Arch Gheestmanambocht te Alkmaar.
Vermeld a.u.b. uw e-mail en bij internet bankieren ook uw adres.

Verantwoording van de afbeeldingen:

Afbeelding 1, Afbeelding 6 t/m Afbeelding 11, Afbeelding 19 t/m Afbeelding 23, Afbeelding 26: Jaap van Rossum;
Afbeelding 2: Allan de Monchy; Afbeelding 3: Google Maps; Afbeelding 4: website RTV Noord-Holland; Afbeelding 12 t/m
Afbeelding 16: RAMA 14, Sporen onder het maaiveld, Rapporten over de Alkmaarse Monumentenzorg en Archeologie, Ge-
meente Alkmaar, 2009; Afbeelding 17: Hans van der Geest-Donkers; Afbeelding 18: Ina Broekhuizen-Slot; Afbeelding 24:
Gemeente Alkmaar; Afbeelding 27: Boek “Een Westfriese affaire, Malers in de Kerk- en Dergmeer”.

- 12 -