Melchior de Hondecoeter

schilder voor buitenplaatsen

te gast op Sypesteyn
 J. Kearney en D.H. van Wegen

Melchior de Hondecoeter
schilder voor buitenplaatsen

te gast op Sypesteyn

Loosdrecht 2012
 Voorwoord
Met trots laat de Van Sypesteyn Stichting deze catalogus het licht zien. Een boeiende gids die noodt tot een
aparte wandeling door ons kasteel. Een stijlvol bouwwerk dat te laat werd opgetrokken om de plaatselijke gemeen-
schap nog tegen roofridders te kunnen beschermen, maar op tijd om onderdak te verlenen aan een omvangrijke,
voor het publiek toegankelijke, collectie kunst en antiek.

Zonder initiatief van kunsthistoricus René Dessing om 2012 tot jaar van de historische buitenplaatsen uit te
roepen was dit boekje niet verschenen. Zonder inzet van Stichting Themajaar Historische Buitenplaatsen 2012
om iedereen al vroeg aan te sporen, was de verschijningskans van dit boekje nihil geweest. Hadden wijzelf niet
ingezien welke kansen dit bood, dan was door ons ook wel gepubliceerd, maar een catalogus met schilderijen van
Melchior de Hondecoeter, op Sypesteyn was illusoir geweest.

Lang bekroop ons het gevoel dat ons kasteel een maatje te klein was voor zo’n tentoonstelling. Zoiets is toch alleen
weggelegd voor musea van formaat met ruime middelen en internationale allure? Een lokaal huismuseum dat al
bijna zonder overheidssteun moet rondkomen, kan hiervan toch alleen maar dromen? Waarachtig niet!

Allereerst is hier een woord van dank op zijn plaats aan conservator Rik van Wegen als initiator van en de drijvende
kracht achter dit ambitieuze project. Met onvermoeibare inzet en veel geduld heeft hij geregeld dat het zo ver
kwam én op tijd. Een drijfveer vormde dat Henri van Sypesteyn behalve collectioneur ook gepassioneerd liefhebber
was van historische tuinen die buitenplaatsen omzoomden én van pluimvee en watervogels. Had hij de kans gehad
om een tentoonstelling rond Hondecoeter te organiseren dan zou hij dat ongetwijfeld ook hebben gedaan. Zie het
ook een beetje als een postume hommage aan de stichter van ons museum.

Ook zijn we Joy Kearney zeer erkentelijk dat zij belangeloos haar expertise ter beschikking heeft gesteld. Zij en
Rik - in hun gedrevenheid om een unieke, tentoonstelling van 17e-eeuwse schilderijen voor buitenplaatsen binnen
onze muren te halen - hebben elkaar prima aangevuld in hun zoektochten naar bijzondere werken alsook bij de
samenstelling van de catalogus.

De tentoonstelling is mogelijk gemaakt door kunsthandel Hoogsteder & Hoogsteder (hoofdsponsor), het
K.F. Heinfonds, het Rabobank Coöperatiefonds en de Stichting Vrienden van Sypesteyn. Mede dankzij hun support
hebben de vele - vooral particuliere - bruikleengevers ons hun vertrouwen gegeven. Naar hun spontane mede-
werking gaat onze oprechte en welgemeende dank uit.

Tot slot willen we de Nederlandse Hoenderclub bedanken, die exemplaren van historische hoenderrassen ter
beschikking heeft gesteld, die als het ware uit de schilderijen zijn gestapt en te bezichtigen zijn op het landgoed.

Melchior de Hondecoeter, Haan omringd door kippen en kuikens, privéverzameling New York, catalogusnummer 18 Wij hopen veel bezoekers van de kleurrijke schilderijen met gevederde dieren te laten genieten, daardoor meer
landelijke bekendheid te krijgen en ook enige continuïteit te borgen in behoud en conservering van kasteel,
< tegenover p. 1 : Arnold Houbraken, Portret van Melchior de Hondecoeter, ‘vermaard vogelschilder’, rood krijt op papier, collectie en historische tuin.
collectie Rijksmuseum Amsterdam
Loosdrecht, juni 2012
<< voorzijde catalogus: Melchior de Hondecoeter, Pluimvee en watervogels bij een waterkant (detail), privéverzameling
Nederland, catalogusnummer 20 Huib Tijssens, directeur

2 3
Buitenplaats Sypesteyn?
Tussen de overgebleven Nederlandse kastelen is Sypesteyn in Loosdrecht een buitenbeentje. Het lijkt
een middeleeuws kasteel, maar is het niet. Met de bouw van het kasteel heeft Jonkheer C.H.C.A. van
Sypesteyn (1857 - 1937) aan het begin van de twintigste eeuw een robuuste gestalte gegeven aan een
mythe, die eeuwenlang in zijn familie werd gekoesterd. Volgens dit verhaal zou de familie van heel
oude adel zijn en stond op de plek van het huidige kasteel al in de dertiende eeuw haar stamslot. Een
verzoek om erkenning als oude adel werd echter in 1814 door de Hoge Raad van Adel afgewezen. Ook
de opgegraven ‘resten’ waarop Van Sypesteyn zijn kasteel liet plaatsen, zijn inmiddels - gelukkig na het
overlijden van de bouwheer - door bijzonder hoogleraar kastelenkunde Jaap Renaud ontmaskerd als de
fundering van een zestiende-eeuwse boerderij.
Toch heeft kasteel Sypesteyn op deze plek een voorgeschiedenis. In 1664 kocht Cornelis Ascanius I van
Sypesteyn (1638 - 1673) bij de kerk van Nieuw Loosdrecht een deel van een oud leengoed, dat dezelfde
naam droeg als hijzelf. Op dat moment stond er een ruïne. Een aantal jaren na de aankoop, in 1670, is
er in een akte sprake van ‘een huis met een jaarlijkse huur van 66 gulden zonder hofstede en 75 gulden
met hofstede’. Cornelis Ascanius woonde in de stad Haarlem; waarschijnlijk bouwde hij in Loosdrecht
een buitenhuis bij een hofstede. Helaas werd dit huis al in 1673 tijdens vijandelijkheden met de legers
van Lodewijk XIV verwoest. Het enige dat rest van het zeventiende-eeuwse huis zijn de familiewapens
van Cornelis Ascanius I en zijn vrouw Maria van der Horn die zijn ingemetseld aan het begin van de
hoofdas naar het kasteel.
Het huidige kasteel, de schepping van de laatste telg van de familie Van Sypesteyn kan dus worden ge-
zien als reïncarnatie van een zeventiende-eeuwse buitenplaats. Daarbij komt dat Henri van Sypesteyn
zich in zijn belangrijkste publicatie, het boek Oud-Nederlandsche Tuinkunst, laat kennen als een fervent
speurder naar de beleving van het buitenleven in vroeger tijden. De tuinen bij zijn kasteel werden
door Van Sypesteyn als een kabinet van levende naturalia voorzien van allerlei bijzondere en zeldzame
planten en struiken. Jonkheer Henri zou dan ook zeker verguld zijn geweest met een tentoonstelling
van Melchior de Hondecoeter, schilder voor buitenplaatsen in zijn kasteel-museum.
Jonkheer Henri van Sypesteyn met kippen, kalkoenen en ander pluimvee in
zijn tuin, fotografie omstreeks 1925/ ’30, archief Kasteel-Museum Sypesteyn
< tegenover p. 6: Melchior de Hondecoeter, Pluimvee en watervogels bij een
waterkant (detail), privéverzameling Nederland, catalogusnummer 20
4 5
Melchior de Hondecoeter, zoon van een schildersfamilie
Melchior de Hondecoeter (1636 - 1695) stamde uit een van oorsprong Vlaamse schildersfamilie. Groot-
vader Gillis de Hondecoeter (1575? - 1638) produceerde landschappen bevolkt met dieren, vader Gijsbert
(1604 - 1653) specialiseerde zich in het schilderen van pluimvee.
Melchior werd geboren in Utrecht, waar hij tot 1653 in de leer was bij zijn vader. Na diens dood maakte
hij zes jaar deel uit van het atelier van zijn oom Jan Baptist Weenix (1621 - 1661?). Hier werkte hij samen
met Jan Baptists zoon Jan Weenix (1640/ ’41 - 1719). Als zelfstandig meester vestigde hij zich daarna
eerst in Den Haag en vanaf 1663 in Amsterdam.
Melchior de Hondecoeters schilderijen waren tijdens zijn leven en nog lang daarna zeer gevraagd. Vanaf
halverwege de negentiende eeuw zocht men in de Hollandse schilderkunst echter vooral de onopge-
smukte verbeelding van het dagelijks leven en raakten De Hondecoeters stillevens en vogelstukken uit
de gratie. De laatste jaren is er sprake van een duidelijke kentering. Tentoonstellingen in Amsterdam en
Berlijn brachten zijn werk opnieuw in de belangstelling van het publiek. Melchior de Hondecoeters werk
wordt ook door kunsthistorici weer intensiever bestudeerd. In 2013 verschijnt de eerste wetenschap-
pelijke œuvrecatalogus.
Het vogelstuk, een nieuw specialisme in de Gouden Eeuw
In de zeventiende eeuw bereikte de Nederlandse schilderkunst zowel in kwaliteit als in kwantiteit
een ongekend hoogtepunt. Nog altijd vullen de schilderijen van Hollandse meesters zalen in musea
wereldwijd. Deze bloei ging in de tijd zelf gepaard met felle concurrentie en toenemende specialisatie
door de schilders. Melchior de Hondecoeter richtte zich op jachtbuitstillevens, schilderde vogelconcer-
ten en bosgronden en werd de grondlegger en grootmeester van het vogelstuk.
De Hondecoeter is de eerste Europese schilder die vogels levensecht wist weer te geven. Vlaamse voor-
gangers als Frans Snijders (1579 - 1657) en Pieter Boel (1626 - 1674) schilderden ook wel vogels, maar bij
hen bleven de dieren decoratief. Bij De Hondecoeter werden de karakteristieke houdingen en gedragingen
van de specifieke soorten voor het eerst duidelijk herkenbaar. Dit laatste combineerde hij overigens
regelmatig met het suggereren van eigenschappen en relaties, die ook als menselijk kunnen worden
herkend en die mogelijk als voorbeeld of vermaning waren bedoeld. De haan beschermt zijn ‘gezin’.
De Hondecoeters realisme uitte zich eveneens in schilderkunstige kwaliteiten zoals een overtuigende
stofuitdrukking van het verenkleed met de daarvoor specifieke glans en luchtigheid en in de anatomisch
correcte weergave van bijvoorbeeld poten.
De Hondecoeter moet goed naar levende vogels hebben gekeken. Frans Snijders’ vogelconcerten verraden
dat deze schilder opgezette dieren als model gebruikte. Dezelfde vogel komt in identieke houding, maar
vanuit verschillende hoeken gezien soms in één en hetzelfde schilderij meermalen voor! Melchior de
Hondecoeter beperkte zich overigens niet tot het schilderen van levende dieren. Ook zijn jachtstillevens
getuigen van een nauwkeurige observatie en schilderkundig vakmanschap.
De Hondecoeter ontwikkelde weliswaar een nieuw specialisme in de zeventiende-eeuwse schilder-
kunst, het vogelstuk kwam niet uit de lucht vallen. Verschillende maatschappelijke verschijnselen en
kunsthistorische tradities vormden samen het fundament. De in de zeventiende eeuw opkomende
buitenplaatscultuur creëerde bovendien de ideale context.
Een land van kooplieden, verzamelaars en een vorstelijk ambtenaar
De situatie waarin de Hollandse schilderkunst van de Gouden Eeuw zich ontwikkelde was eigenaardig.
Het land was tot 1648 verwikkeld in een onafhankelijkheidsoorlog maar desondanks zeer welvarend.
De buitenlandse handel en vooral de activiteiten van de in 1602 opgerichte Verenigde Oost-Indische
Compagnie, droegen daar niet weinig aan bij. Het grondgebied was klein, maar door zijn maritieme
kracht werd de Republiek der Verenigde Nederlanden toch een wereldmacht.
Deze Republiek vormde een staat met aan het hoofd niet één persoon, maar de vergadering der Staten
Generaal. Het land had relatief veel vooraanstaande families, waarvan de meeste niet van adel waren.
Een heel bijzondere plaats werd ingenomen door de familie Van Oranje. Doordat het hoofd van deze
familie soeverein vorst was van het ver buiten de Republiek gelegen prinsdom Orange, was hij hoger-
geplaatst dan de overige adel. Binnen de Republiek waren de Prinsen van Oranje echter als stadhouders
‘slechts’ de hoogste ambtenaren.
Buitenlanders merkten op dat er in de Republiek van alles te zien en te koop was. Twee soorten
koopwaar vielen vooral op: de talrijke exotische zeldzaamheden of rariteiten uit Oost- en West-Indië
en de veelheid aan schilderijen en prenten die in het land zelf werden gemaakt. Bij het verzamelen
van exotische zeldzaamheden maakte men een onderscheid tussen enerzijds natuurlijke voorwerpen of
naturalia, zoals schelpen, koralen, gesteenten, maar ook dieren of onderdelen van dieren en anderzijds
artificialia, die door de mens zelf uit kostbare materialen waren vervaardigd.
Buitenlandse vorsten hadden voor dit soort verzamelingen een aparte Kunst- und Wunderkammer. De
levende naturalia werden door hen in een dierentuin of menagerie gehouden. In Amsterdam kon men
levende naturalia vanaf ca. 1675 bewonderen aan de Kloveniersburgwal in de beroemde uitspanning
Blauw Jan, waar behalve leeuwen, panters en apen, reuzen, dwergen, eskimo’s en indianen, ook
tropische vogels werden getoond. Ook de stadhouders hadden bij hun paleizen, Honselersdijk bij
Naaldwijk, Soestdijk en later Het Loo op de Veluwe, volières en menagerieën, die door het publiek
konden worden bezocht.
De in de Republiek gemaakte schilderijen en prenten vielen op door hun kwaliteit, maar eveneens
door de geproduceerde hoeveelheid. Kunsthistorici en economen hebben in de tweede helft van de
vorige eeuw berekend dat er in de zeventiende eeuw in Holland daadwerkelijk miljoenen schilderijen
zijn vervaardigd. De onderlinge wedijver was dus erg groot. Schilders reageerden hierop door zich een
zo efficiënt mogelijke werkwijze eigen te maken en zich te specialiseren in bijvoorbeeld portretten,
landschappen, stillevens, kerkinterieurs of historieschilderkunst. Sommige schilders legden zich zelfs
toe op een specialisme binnen een specialisme: het kinderportret of de figuren in de landschappen
van andere schilders. Het meest onderscheidend was uiteraard die kunstenaar, die zelf een herkenbaar
genre wist te creëren.
In deze concurrentiestrijd ontstond ook het dierstuk. De eerste schilder die hiervan zijn handelsmerk
maakte, was Roelant Savery (1576 - 1639). Savery werd door de Habsburgse Keizer Rudolf II naar het
hof in Praag gehaald om daar de keizerlijke kunst- en rariteitenverzameling en vooral de talrijke dieren
in de menagerie te schilderen. Om een veelheid aan soorten in één voorstelling samen te brengen koos
hij thema’s waarin allerlei dieren fungeerden, zoals het Paradijs, de Ark van Noach of Orpheus die voor
de dieren speelt. Gillis de Hondecoeter, de grootvader van Melchior en een navolger van Savery, nam
diens werkwijze en thematiek over.

6
De buitenplaatscultuur
In de tweede helft van de zeventiende eeuw, de periode waarin Melchior de Hondecoeter zich als
schilder ontplooide, ontwikkelde zich in de Republiek een ware buitenplaatscultuur. De schilderijen van
De Hondecoeter weerspiegelen het samengaan van schilderkunst met de smaak voor het verzamelen
van exotische naturalia en een elegant buitenleven.
Vanouds was het gebied buiten de muren van kloosters, kastelen en steden vooral onveilig. De natuur
associeerde men met de chaos na de zondeval en gevaar. Pas toen aan het begin van het Twaalfjarig
Bestand in 1609 de Spaanse troepen het land verlieten, werd het buitengebied veiliger. In de steden
ontstond een grote groep ontwikkelde welgestelden, een sociale bovenlaag die het zich veroorloven
om in de zomer de stinkende stad te verlaten en zich terug te trekken op het platteland. Aanvankelijk
breidde men hiervoor bestaande boerderijen uit met zogenaamde herenkamers; later werd de
klassieke idee van de villa suburbana vertaald naar complexe buitenplaatsen met hoofdhuis en bijgebouwen,
sier- en nutstuinen, vijvers en menagerieën.
Melchior de Hondecoeter, Zeemeeuw en andere dode vogels in een avondlandschap, Grafelijke zalen, Den Haag, catalogus-
nummer 8. Links in de achtergrond van dit stilleven zijn een man en een vrouw aan het ‘ vinken’. Het in de schemertijd vangen
van kleine vogels met lijnen en lange netten was een populaire bezigheid op Nederlandse buitenplaatsen.
8 9
De natuurbeleving bleef vooralsnog natuurbeheersing. Een geliefd tijdverdrijf, dat vanouds werd
geassocieerd met de adel, was de jacht. Het bezit van een heerlijkheid op het land bracht ook bijzondere
jachtrechten met zich mee en de nieuwe rijken van de Republiek verschaften zich zo status en aristocra-
tisch aanzien. Het jagen op groot wild, zoals reeën en wilde zwijnen, bleef voorbehouden aan edelen.
In de tuinen bleef alles vooralsnog ondergeschikt aan een regelmatig plan. Maar aan de strikte
ordening van nuts- en siertuinen werd nu de liefde voor bijzondere en exotische naturalia toegevoegd.
De hovenier plantte tulpen en fritillaria, kweekte perziken en vijgen tegen de slangenmuur. En in
kooien, volières en bij vijvers hield men zeldzame dieren, vooral vogels en watervogels, zoals kleine
papegaaien, grotere ara’s, kraanvogels en helmparelhoenders.
Melchior de Hondecoeter schilder voor buitenplaatsen
De thematiek in de schilderijen van Melchior de Hondecoeter sluit nauw aan bij deze buitenplaats-
cultuur. Zijn werk is in een aantal groepen in te delen: hoenderhoven en stukken met watervogels
in een landschap, bosgronden, jachtbuitstillevens, en parklandschappen met exotische vogels. Een
ouder Vlaams genre dat zich goed leende om veel verschillende soorten vogels af te beelden en dat
De Hondecoeter een aantal keren nieuw leven inblies, was het vogelconcert.
Voor zijn schilderijen van hoenders en watervogels koos Melchior de Hondecoeter, anders dan zijn
vader Gijsbert, meestal zeldzame sierrassen of uitheemse soorten zoals brabanters, muskuseenden en
nijlganzen, die op buitenplaatsen werden gehouden. Ook creëerde hij diepte in de voorstelling met
doorkijkjes. Melchior onderscheidde zich in zijn schilderijen echter het meest door de relatie tussen
vogels en het landschap, het contact tussen de dieren onderling en door de precieze weergave, waar-
door de soorten ook nu nog door biologen kunnen worden onderscheiden en benoemd.
In de bosgronden worden kleine dieren zoals hagedissen, slangen, rupsen en slakken vanuit een laag
perspectief gecombineerd met kleine vogels zoals vinken en mussen. Er is geen sprake van een weids
landschap, maar van een blik op de kleine wereld onder het struikgewas, een intieme setting met
meestal een boomstam en wat lage planten en wilde bloemen. Details zoals een omkrullend blad of de
vleugel van een vlinder krijgen in de bosgronden relatief veel aandacht.
In zijn voorstellingen van jachtbuiten zocht Melchior de Hondecoeter evenals in de hoenderhoven en
stukken met watervogels aansluiting bij het buitenleven van de nieuwe rijken. De meeste stillevens
tonen klein wild als hazen en vogels. Het jagen op groot wild was immers voorbehouden aan de adel.
Slechts een enkele keer schilderde De Hondecoeter reeën en ander groot wild. Zijn stukken met klein
wild en vogels waren klaarblijkelijk zo in trek, dat ook ’s lands hoogste edelman, de Prins van Oranje
voor zijn jachtslot Soestdijk monumentale jachtbuitstillevens met kleinvee en vogels liet schilderen.
De ‘buit’ is in de stillevens vaak gecombineerd met attributen die nodig waren om hem ‘binnen’ te
halen: geweren om klein wild te schieten, een kapje voor de valkenjacht en netten om vinken of lijsters
te vangen. Een vernieuwing die Melchior de Hondecoeter en Jan Weenix doorvoerden in het jachtstil-
leven was de combinatie met een trompe l’œil, bedrieglijk echt geschilderde stenen nissen of houten
schotten, die als achtergrond fungeerden.
De parklandschappen met exotische vogels, Melchior de Hondecoeters eigen toevoeging aan de
schilderkunst van de late Gouden Eeuw, zijn tevens het meest specifiek voor de buitenplaatscultuur.
 De buitenplaats binnen, de schilderijen op hun plek
Door de schilderkunst van Melchior de Hondecoeter kreeg de buitenplaatscultuur ook binnen een plaats.
Eigentijdse afbeeldingen van zeventiende-eeuwse interieurs laten zien dat in Hollandse binnenhuizen
- en niet alleen die van de allerrijksten - veel schilderijen en prenten hingen. Schilderijen hingen vaak,
onafhankelijk van het perspectief in de voorstelling, hoog aan de wand, als wereldjes op zich.
In de periode waarin De Hondecoeter werkzaam was werden interieur en decoraties geleidelijk aan meer
als eenheid opgevat. Schilderijen en hun voorstellingen werden vaker geïntegreerd in de ruimte: als
schoorsteen- of bovendeurstuk en zelfs als behangsels, waarmee hele wanden werden bekleed.
Melchior de Hondecoeter maakte zowel op zichzelf staande schilderijen om los te verkopen, als stukken
die voor een specifieke plek in de betimmering van een kamer waren bestemd zoals bijvoorbeeld de
nissen in de voorhal van het jachtslot Soestdijk. In dit laatste geval is het perspectief in de voorstelling
bepaald door de vaak hoge plek waarvoor ze werd gemaakt. Ook wanneer deze schilderijen zich tegen-
woordig niet meer op hun oorspronkelijke plaats bevinden, komen ze nog altijd het best tot hun recht
wanneer ze vanuit een laag standpunt worden bekeken.
Van De Hondecoeter zijn twee ensembles wandbehangsels bekend, die zich beide niet meer op de
oorspronkelijke locatie bevinden. Zo werden voorstellingen met allerlei dieren met een totale breedte
van vele meters opnieuw aangebracht in een betimmering in Belton House te Lincolnshire, Engeland.
Juist het deel met Orpheus, dat de sleutel is tot de betekenis van dit ensemble, werd van de overige
doeken gescheiden en bevindt zich tegenwoordig in een privéverzameling in de Verenigde Staten. Het
andere ensemble, met een afbeelding van Huis Driemond te Weesperkarspel, bevindt zich in de Alte
Pinakothek te München. Wanneer stukken voor een specifieke plek werden gemaakt, was er niet alleen
sprake van een directe relatie met de ruimte, maar ook met de opdrachtgever.

Opdrachtgevers en klanten
Melchior de Hondecoeters maakte de meeste van zijn schilderijen voor de vrije markt. Slechts een
beperkt aantal was bestemd voor specifieke opdrachtgevers. De belangrijkste hiervan was ongetwijfeld
Prins Willem III van Oranje, die vanaf 1689 tevens koning was van Engeland, Schotland en later ook van
Ierland. Over de ‘gewone’ kopers komen we soms iets te weten uit boedelbeschrijvingen.
Een enkele keer werden parklandschappen gecombineerd met afbeeldingen van buitenhuizen en por-
tretten van hun bewoners. In dat geval zijn het de schilderijen zélf die informatie geven over een
opdrachtrelatie. Een complicerende factor hierbij is wel dat de geportretteerde figuur soms door een
ander werd geschilderd dan het parklandschap met het huis, in dat geval moet er dus sprake zijn
geweest van onderaannemerschap. Melchior de Hondecoeter schilderde twee reeksen waarop niet alleen
het huis, maar ook de bewoners zijn afgebeeld: de wandbehangsels voor de buitenplaats Driemond, met
in de voorgrond drie kinderen van de eigenaars Adolf Visscher en Anna Maria Pelt en een drietal kleinere
doeken met Kasteel Nijenrode aan de Vecht, dat sinds 1675 toebehoorde aan lakenhandelaar Johan Ortt.
Ook Drakensteyn werd door De Hondecoeter geschilderd; het portret van de erfdochter van de eigenaars
op dit doek, Anna Reynst (1671 - 1691), wordt toegeschreven aan Adriaen Backer (1635 - 1684).

Melchior de Hondecoeter, Bosgrond met vogels en vlinders, Kunsthandel P. de Boer, Amsterdam, catalogusnummer 12

10 11
 zyn schilderstokje het hoofd opwaards, of neerwaards, het lyf lings of rechts gedraait, of met wapperende wieken,
of als voortgaande schikte, die dan in zulken gedaante stokstil bleef staan, tot dat het opstaan van zyn meester
te kenne gaf, dat hy voor dien tyd met dus te staan uitgediend had’. Volgens Houbraken had de schilder dus
een gedresseerde haan als model. Deze anekdote moet niet letterlijk worden genomen, maar dient als
literaire benadrukking van De Hondecoeters verregaande beheersing van zijn onderwerp.

Vergetelheid en herwaardering
Melchior de Hondecoeter zette zich aan het einde van de Gouden Eeuw als gespecialiseerd ‘vogel-
schilder’ overtuigend op de kaart. Met dit profiel sloot hij aan bij de opkomende buitenplaatscultuur.
Hij bekwaamde zich als geen ander in het levensecht weergeven van inheemse en exotische soorten.
Zijn schilderijen, schoorsteenstukken, bovendeurstukken en wandbehansels wijzen vooruit naar de
stijlvolle interieurs van de achttiende eeuw. De schilderkunst van deze periode sloot aan bij een
internationale elegante smaak. Juist om deze reden werd De Hondecoeters werk vanaf de negentiende
eeuw minder geliefd. Het onopgesmukte van eenvoudige straatjes, binnenhuisjes, stillevens en uit
het leven gegrepen afbeeldingen van dagelijkse bezigheden werden geprezen en geassocieerd met de
eigen Nederlandse volksaard. Het uitheemse en elegante werd daarentegen beschouwd als afdwaling
en verwording van het typisch Hollandse en in soms felle termen veroordeeld.
Inmiddels wordt weer volop genoten van wat de zeventiende- en achttiende-eeuwse schilderkunst
aan minder ‘volkseigen’ had te bieden. Zelfs ‘italianiserende’ landschappen mogen weer. In deze context
krijgt Melchior de Hondecoeter gelukkig weer de waardering die hij verdient. Zijn stillevens en vogel-
stukken verenigen immers op ongeëvenaarde wijze de voorkeur van zijn tijd voor bijzondere en exotische
dieren met een vroegwetenschappelijke belangstelling en virtuoos schilderkunstig vakmanschap.

Melchior de Hondecoeter, Vos met dode haan en pluimvee, Rijksdienst Cultureel Erfgoed, Rijswijk, catalogusnummer 16

De schilder aan het werk

Hoe kwamen Hondecoeters schilderijen tot stand? Hoe bereikte hij zijn natuurgetrouwheid? Honde-
coeter moet zijn exotische behaarde en gevederde modellen goed hebben kunnen bestuderen. Hij kreeg
daarvoor ongetwijfeld gelegenheid op de buitenplaatsen waarvan sommige eigenaars immers zijn
opdrachtgevers waren. Hij maakte ter plekke tekeningen ‘naar het leven’ die hij vervolgens in zijn
schilderijen uitwerkte. Sommige zeldzame soorten, zoals de pelikaan en de kasuaris lijkt hij maar
één keer te hebben getekend. Deze vogels komen ten minste tien keer in identieke houdingen in zijn
schilderijen terug. Inheemse soorten, maar ook de oostelijke kroonkraanvogels, zijn met meer variatie
geschilderd. Klaarblijkelijk waren deze dieren eenvoudiger voor studie toegankelijk. Een aantal motie-
ven, zoals een los veertje in de voorgrond en een op de rug gezien kuikentje met gespreide vlerkjes,
werden een soort handelsmerk van Melchior de Hondecoeter.
Arnold Houbraken, de eerste biograaf van De Hondecoeter, geeft een alleraardigste schets van
Melchiors mogelijkheden voor studie en observatie. Volgens deze schrijver werd ‘ook van HONDEKOETER
verteld, dat hy een Haan inzonderheid daar toe gewend had: Dat hy den zelve maar zette by zyn Ezel, en dan door Melchior de Hondecoeter, Stilleven met ekster, privéverzameling Nederland, catalogusnummer 5

12 13
Catalogus
1 2
Gillis de Hondecoeter
Mechelen 1575? - 1638 Amsterdam
Orpheus die de dieren in vervoering brengt Koeien en schapen bij een boerderij
gemonogrammeerd, gedateerd: 1622
olieverf op paneel, 34,7 x 61,3 cm
bruikleen Kunsthandel P. de Boer, Amsterdam
Het schilderen van verhalen uit de klassieke mythologie
werd in de zestiende eeuw vanuit Italië in de Nederlanden
geïmporteerd. Het thema van Orpheus werd vooral popu-
lair door de dierenschilder Roelant Savery. In dit werk is
de invloed van deze schilder duidelijk zichtbaar. De kleur-
rijke ara’s in de voorgrond en de ooievaar komen ook voor
in het werk van Savery. Aan de linkerkant bevinden zich
zwanen en watervogels en rechts zijn koeien, geiten en
twee honden weergegeven.
Het verhaal van Orpheus is hier vooral aanleiding om veel
dieren te schilderen. De zanger zelf is slechts met moeite
te herkennen. Hij bevindt zich met zijn lier tussen de twee
ara’s onder de bomen in de achtergrond.
Het werk van Roelant Savery en Gillis de Hondecoeter
markeert het begin van het dierstuk, dat uiteindelijk
bij Melchior de Hondecoeter uitmondt in zijn parkland-
schappen met inheemse en exotische vogels.
16
Gillis de Hondecoeter
Mechelen 1575? - 1638 Amsterdam
gemonogrammeerd: G DH, gedateerd: 1627
olieverf op paneel, 15 x 19,8 cm
bruikleen Kunsthandel P. de Boer, Amsterdam
Gillis de Hondecoeter bekwaamde zich in het schilderen
van dieren in een bosrijk landschap. Dit schilderijtje laat
zien hoe hij dit thema populariseerde. Het loopt vooruit
op de veestukken van Paulus Potter.
Gillis de Hondecoeter schilderde vaker op paneel dan op
doek. Zijn leermeester was de Vlaamse schilder David
Vinckboons die ook ruige boslandschappen schilderde.
Gillis de Hondecoeter schilderde als één van de eersten niet
geïdealiseerde, realistische, natuurlijke landschappen. Als
zodanig had zijn werk veel invloed op de latere Hollandse
landschapschilderkunst.
3 4
Gijsbert de Hondecoeter
Utrecht 1604 - 1656 Utrecht
Pauw, kalkoen, pluimvee en jonge konijnen
omstreeks 1645
olieverf op paneel, 40 x 72,5 cm
bruikleen Kunsthandel P. de Boer, Amsterdam
Dit schilderij met de prominent afgebeelde pauw is een
sleutelwerk in het œuvre van Gijsbert de Hondecoeter.
Gijsbert schilderde vooral kippen, hanen en watervogels en
maar zelden pauwen en kalkoenen. Pauwen komen vaker
voor in het werk van zijn zoon Melchior. Dit schilderij van
Gijsbert dat niet alleen hoenders afbeeldt, is daardoor ver-
want aan het werk van Melchior de Hondecoeter en demon-
streert de invloed van Gijsbert op het werk van zijn zoon.
Gijsbert de Hondecoeter schilderde hier een kalkoen met
karakter. Het combineren van verschillende soorten komt
overeen met het werk van zijn zoon Melchior, vooral met
diens ‘hoenderhof’ voorstellingen. De konijnen komen veel
voor in de Vlaamse schilderkunst, die van groot belang was
voor Gijsbert de Hondecoeters ontwikkeling.
Deze bonte pauw werd vanwege zijn kleurenpracht
gekweekt op de buitenplaats. Melchior de Hondecoeter
schilderde ook zeldzame witte pauwen zoals die waren te
vinden bij het jachtslot Het Loo van zijn opdrachtgever
Stadhouder-koning Willem III.
17
Gijsbert de Hondecoeter
Utrecht 1604 - 1656 Utrecht
Twee kippen en een haan
gesigneerd: f G G H, omstreeks 1632
olieverf op paneel, 40 x 72,5 cm
bruikleen particuliere verzameling door bemiddeling van
Kunsthandel Hoogsteder & Hoogsteder, Den Haag
Deze voorstelling vormt de verbinding tussen drie genera-
ties De Hondecoeter die dieren en vogels in een landschap
schilderden. Het landschap en de bloemen aan de linker-
kant van dit schilderij verraden nog de invloed van Gillis de
Hondecoeter. Als intiem portret van een haan met kippen
in een landschap is dit werk typerend voor Gijsbert. De
verdedigende houding van de haan rechts komt vaker voor
in de schilderijen van Gijsbert, maar is ook regelmatig te
zien bij Melchior. De mosselschelpen in de voorgrond zijn
een realistisch detail. Deze werden als bron van kalk aan
legkippen gegeven.
Gijsberts ‘gezellige familieportretten’ van pluimvee zijn een
stap op weg naar het meer geraffineerde en gedetailleerde
werk van zijn zoon Melchior.
5 6
Melchior de Hondecoeter
Utrecht 1636 - 1695 Amsterdam
Stilleven met ekster
gesigneerd: MdH[...], omstreeks 1660
olieverf op doek, 47 x 59 cm
bruikleen particuliere verzameling, Nederland
De ekster is een roofvogel en aaseter en niet geschikt voor
de eettafel. Dode eksters werden wel opgezet. De keuze om
een ekster af te beelden lijkt hier vooral ingegeven door het
belang voor de kleurstelling in de compositie. De iriserende
kleuren in de staart dynamiseren de lichtwerking in het
schilderij.
Behalve de ekster zijn een duif en een distelvink afgebeeld.
Ook de distelvink werd toegevoegd om het wat sombere
kleurenpalet te verlevendigen. Ver in de achtergrond lijkt
een figuur bezig vinken te vangen.
In de voorgrond is een slak afgebeeld, zoals die ook
voorkomt in De Hondecoeters bosgrondschilderijen. De
losse veer is een typisch motief van de Hondecoeter, bijna
als een signatuur in natura.
18
Melchior de Hondecoeter
Utrecht 1636 - 1695 Amsterdam
Stilleven met dode ijsvogel
gemonogrammeerd: M, omstreeks 1660
olieverf op paneel, 21 x 27,5 cm
bruikleen particuliere verzameling door bemiddeling van
Kunsthandel Hoogsteder & Hoogsteder, Den Haag
Dit kleine schilderij toont een dode ijsvogel en twee vinken
samen met het jachtgerei van de jager. IJsvogels komen
vaker voor in de stillevens van De Hondecoeter, Jan Wee-
nix, Willem van Aelst en andere schilders. Ze worden vooral
afgebeeld vanwege hun kleurenpracht. Jachtbuit voor de
consumptie waren zij nauwelijks. Het bonte verendek
creëert een fraai contrast met de gedekte tonen van de
vinken en met het jachtgerei.
IJsvogeltjes waren pronkstukjes op de buitenplaats,
die vaak uitgebreide waterpartijen bevatten of aan een
stroom waren gelegen.
Het geluid van de ijsvogel is zeer kenmerkend en ook tegen-
woordig nog te horen op oude Nederlandse buitenplaatsen
waar de vogels nog tamelijk ongestoord kunnen nestelen
en jagen in de vijvers en beekjes.
7
Melchior de Hondecoeter
Utrecht 1636 - 1695 Amsterdam
Stilleven met dode vogels
omstreeks 1660
olieverf op doek, 73 x 60cm
bruikleen particuliere verzameling door bemiddeling van Er bestaat één ander schilderij van De Hondecoeter met een
Kunsthandel Hoogsteder & Hoogsteder, Den Haag afbeelding van een zeemeeuw. Deze vogel, waarschijnlijk
Dit schilderij is verwant aan het Stilleven met ekster, cat.
nr. 5, waarop ook een ekster, een duif en een distelvink
zijn te zien. In de voorgrond is hieraan een pimpelmees
toegevoegd en in de mand zijn een goudvink en een patrijs
zichtbaar. Een klein maar belangrijk realistisch detail
wordt gevormd door de vlieg die op de dode vogels is afge-
komen. De losse veren zijn typisch voor De Hondecoeter.
De papaverplant in de voorgrond rechts is zeer natuur-
getrouw geschilderd en het ruwe, rotsachtige landschap
links herinnert aan de landschappen van Melchiors
grootvader Gillis de Hondecoeter. Ook de leren riem is op
dezelfde manier afgebeeld als in het Stilleven met ekster.
Dit schilderij moet zijn ontstaan in de periode dat De Hon-
decoeter in Den Haag werkte waar hij werd beïnvloed door
veel andere stillevenschilders.
19
8
Melchior de Hondecoeter
Utrecht 1636 - 1695 Amsterdam
Zeemeeuw en andere dode vogels in
een avondlandschap
omstreeks 1665
olieverf op doek, 100 x 130 cm
bruikleen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Rijswijk
en stormmeeuw, werd niet gegeten. Het lijkt aannemelijk
dat de schilder voor beide schilderijen dezelfde dode vogel
gebruikte. Verder zijn een ijsvogel, een goudvink en een
wilde eend afgebeeld. De ijsvogel en goudvink bepalen de
compositie door hun kleurrijke verenkleed.
In de achtergrond zijn mensen met lange netten vinken
aan het vangen. Dit gebeurde op zogenaamde vinkenbanen
die op veel buitenplaatsen in de binnenduinrand waren te
vinden. Soms gebruikte men om te ‘vinken’ een kooi met
een lokvogel. Deze lokvogels komen op de schilderijen van
De Hondecoeter regelmatig voor evenals de jagersmand.
Het tonen van de zilvergrijze binnenkant van de omhoog-
stekende vleugel als een lichtaccent in de compositie, is
typerend voor De Hondecoeter.
9 10
Melchior de Hondecoeter
Utrecht 1636 - 1695 Amsterdam
patrijzen en dode vogels in een landschap
gesigneerd: MdHondecoeter, omstreeks 1665
olieverf op doek, 57 x 47 cm
bruikleen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Rijswijk
Dit schilderij is een goed voorbeeld van een type dat bij
rijke Nederlanders in de zeventiende eeuw zeer gewild was.
Afgebeeld zijn twee net geschoten en opgehangen patrijzen.
In de achtergrond zijn de jager en zijn hond te zien. Op
een stenen plint bevindt zich een dode Vlaamse gaai en op
de grond liggen een dode vink en goudvink samen met de
fluwelen tas van de jager en ander jachtgerei.
De hoorn van de jager verwijst zoals in veel andere schil-
derijen van De Hondecoeter naar de jacht, maar kan ook
zijn bedoeld om status te benadrukken.
Hoewel het stilleven met dood wild niet het belangrijkste
thema vormt in het werk van De Hondecoeter, heeft hij
een belangrijke bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van
dit specialisme, vooral door zijn accurate afbeeldingen van
vogels en zijn subtiele gebruik van licht en schaduw.
20
Melchior de Hondecoeter
Utrecht 1636 - 1695 Amsterdam
Jachtstilleven met gevogelte en torenvalk
gesigneerd: M D H, omstreeks 1665
olieverf op doek, 77 x 65cm
bruikleen particuliere verzameling door bemiddeling van
Kunsthandel Hoogsteder & Hoogsteder, Den Haag
Dit is het enig bekende schilderij van De Hondecoeter met
een torenvalk. Het jachtgerei van de valkenier worden
vaker afgebeeld. In het œuvre van de schilder komen
weinig roofvogels voor. Uitzonderingen zijn de uil, die
als lokvogel werd gebruikt maar in de schilderijen ook als
zinnebeeld optreedt, en de buizerd. Eén schilderij en één
tekening tonen twee adelaars.
De torenvalk op dit doek verwijst naar de valkerij. Behalve
de valk is ook zijn buit, een distelvink, een goudvink en
een pimpelmees afgebeeld.
Het schilderij dateert uit het begin van De Hondecoeters
loopbaan toen hij Utrecht verruilde voor Den Haag, waar
hij een prominent lid werd van de Confrérie Pictura, het
kunstschildersgilde. De omhoogstekende vleugel van de
dode vogel is kenmerkend voor Melchior de Hondecoeter.
11
Melchior de Hondecoeter
Utrecht 1636 - 1695 Amsterdam
Wildstilleven met dode vogels
omstreeks 1668
olieverf op doek, 74 x 69 cm
bruikleen particuliere verzameling, Den Haag
In dit stilleven zijn een fazant, twee patrijzen, een ijs-
vogel, een distelvink en een goudvink afgebeeld. Het accent
op de zilvergrijze binnenkant van een omhoogstekende
vleugel van een dode vogel is typisch voor De Hondecoeter
en komt in dit schilderij een aantal malen terug. De
Hondecoeter was gespecialiseerd in dit soort stillevens met
Italiaanse architectuur in de achtergrond en een stenen
plint waarop de jachtbuit is geplaatst. De zilveren bin-
nenkant van de vleugels van de fazant, patrijs en ook de
ijsvogel zijn hier nogmaals te zien. De driehoekige opbouw
van de compositie duidt op invloed van Willem van Aelst.
De lichtinval doet de kleuren, vormen en textuur van de
oppervlakken optimaal uitkomen.
21
12
Melchior de Hondecoeter
Utrecht 1636 - 1695 Amsterdam
Bosgrond met vogels en vlinders
omstreeks 1668
olieverf op doek, 105 x 85 cm
bruikleen Kunsthandel P. de Boer, Amsterdam
Het thema bosgrond werd door Otto Marseus van Schrieck
geïntroduceerd in de Nederlandse schilderkunst. Van De
Hondecoeter zijn vijf bosgronden bekend, waarvan er één
1668 is gedateerd. Dit jaar valt in de periode dat zowel
Van Schrieck als De Hondecoeter in Amsterdam werkte.
Ook in zijn bosgronden toont De Hondecoeter zich een
nauwkeurig observator van vogels en kleine dieren. De ver-
schillende soorten vlinders in dit schilderij zijn met enige
moeite nog te identificeren als: grote vos, distelvlinder en
misschien een atalanta. De Hondecoeter schilderde niet
alleen de vlinders accuraat, maar ook de rupsen.
Van Otto Marseus van Schrieck is gedocumenteerd dat hij
zelf exotische reptielen en andere kleine dieren hield en
echte vlindervleugels integreerde in de verflaag. Mogelijk
nam De Hondecoeter dit over, de vlindervleugels zijn opval-
lend minder goed bewaard dan de rest van het schilderij.
13
Melchior de Hondecoeter
Utrecht 1636 - 1695 Amsterdam
Hoenderhof
gesigneerd: M d Hondecoeter, omstreeks 1670
olieverf op doek, 91,9 x 112,6 cm
bruikleen particuliere verzameling door bemiddeling van
Kunsthandel Hoogsteder & Hoogsteder, Den Haag
Melchior de Hondecoeter is vooral bekend om zijn hoen-
derhoven, die wel worden gezien als spiegel van het
menselijk gezin. Deze voorstellingen zijn niet noodzakelijk
zo bedoeld. Ze geven namelijk vooral een getrouw beeld
van het natuurlijke gedrag van de dieren. De Hondecoeter
is in feite de eerste schilder die het gedrag van vogels,
in dit geval pluimvee, op een wetenschappelijk manier
registreert.
Dit schilderij is in zijn opzet, één haan en twee kippen,
verwant met het werk van Gijsbert de Hondecoeter. Deze
crèmekleurige haan komt ook in het werk van Melchior
een aantal keren voor. De witte kip met kuikens links is
ook bekend van een aquarel van zijn hand. Vier van de kui-
kens komen, al dan niet in spiegelbeeld, terug in tal van
andere schilderijen en zijn ook te zien op een gesigneerde
tekening. Ook de twee duiven op het hek worden herhaald
in andere werken.
22
14
Melchior de Hondecoeter
Utrecht 1636 - 1695 Amsterdam
Vogelconcert met een uil
gesigneerd: MDH, omstreeks 1675
olieverf op doek, 98,5 x 85 cm
bruikleen collectie Smidt van Gelder, Antwerpen
Dit schilderij heeft een allegorische betekenis, die mogelijk
teruggaat op de fabel ‘De uil en de vogels’ van Aesopus.
Pionier van het vogelconcert in de schilderkunst was de
Vlaamse schilder Frans Snijders die een grote invloed had
op de familie De Hondecoeter. Melchior de Hondecoeter
neemt van hem het thema over van de uil met een
muziekboek omringd door verschillende vogelsoorten
evenals de opbouw van de compositie. Wel ontwikkelde De
Hondecoeter zelf een aantal nieuwe varianten van deze
structuur en laat hij in ieder Vogelconcert andere soorten
optreden. In dit schilderij is de dirigent een kerkuil.
Het gezelschap bestaat verder uit: twee eksters, een
spreeuw, twee vinken, een koolmees, een pimpelmees, een
ijsvogel, een distelvink, een boerenzwaluw, een keep en een
pestvogel. De haan rechts neemt een assertieve houding
aan en opent zijn snavel om zich te laten horen.
Deze verticale compositie is uitzonderlijk. Zijn andere
vogelconcerten hebben een horizontaal formaat.
15
Melchior de Hondecoeter
Utrecht 1636 - 1695 Amsterdam
Ganzen aan een waterkant
omstreeks 1675
olieverf op doek, ca. 123 x 159 cm
bruikleen particuliere verzameling door bemiddeling van bruikleen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Rijswijk
Kunsthandel Hoogsteder & Hoogsteder, Den Haag
Watervogels zijn een specialiteit van De Hondecoeter, die
vooral in zijn schilderijen van tuinen bij buitenplaatsen
en paleizen naar voren komt. Hier zijn de bonte ganzen en
eenden met hun kuikens gesitueerd in een fraai landschap.
In dit geval is niet precies aan te geven welke soorten zijn
afgebeeld.
De watervogels op dit doek herinneren aan de exemplaren
in het werk van Gijsbert de Hondecoeter.
Watervogels sierden de buitenplaatsen en waren er in alle
soorten en varianten te vinden. De Hondecoeter had toe-
gang tot veel collecties siervogels en heeft bepaalde vogels
meerdere malen geschilderd. Deze twee ganzen komen her-
haaldelijk terug in zijn schilderijen.
23
16
Melchior de Hondecoeter
Utrecht 1636 - 1695 Amsterdam
Vos met dode haan en pluimvee
gesigneerd: MDHondecoeter, gedateerd: 1678
olieverf op doek, 148 x 170 cm
Er gaat een dreigende sfeer uit van dit schilderij. De
voorstelling heeft een zinnebeeldige betekenis. Mogelijk
is zij een variatie op een fabel van Aesopus, het kan
ook zijn dat zij verwijst naar het populaire verhaal van
Reijnaert de Vos. De haan wil zijn gezin beschermen, maar let
onvoldoende op het gevaar van de vos. De vos grijpt zijn
kans en doodt de haan. Er is duidelijk paniek onder de
vogels: de eend in het midden gaat tekeer, een Vlaamse
gaai vliegt verschrikt weg en ook in de achtergrond vliegt
een boerenzwaluw naar de verte.
De prominent aanwezige vos is schitterend geschilderd. De
stofuitdrukking van de zachte harige vacht is zeer over-
tuigend. De ruïnes in de achtergrond herinneren aan de
italianiserende landschappen van Jan Baptist Weenix, De
Hondecoeters oom en leermeester.
17 18 19 20
Melchior de Hondecoeter Melchior de Hondecoeter Melchior de Hondecoeter Melchior de Hondecoeter
Utrecht 1636 - 1695 Amsterdam Utrecht 1636 - 1695 Amsterdam Utrecht 1636 - 1695 Amsterdam Utrecht 1636 - 1695 Amsterdam

Hanengevecht Haan omringd door kippen en kuikens Gevecht tussen kalkoen en haan Pluimvee en watervogels bij een waterkant

omstreeks 1678 gesigneerd: M d hondecoeter, omstreeks 1678 gesigneerd: MDHondecoeter, omstreeks 1680 gesigneerd: MDHondecoeter, omstreeks 1680
olieverf op doek, 119 x 126 cm olieverf op doek, 80 x 103,7 cm olieverf op doek, 128 x 165 cm olieverf op doek, 130 x 165 cm

bruikleen particuliere verzameling door bemiddeling van bruikleen particuliere verzameling New York, door bruikleen Stichting Heineken Collection, Amsterdam bruikleen particuliere verzameling, Nederland
Kunsthandel Hoogsteder & Hoogsteder, Den Haag bemiddeling van Johnny van Haeften 17th Century Dutch
& Flemish Old Master Paintings Londen Dit schilderij van een zeldzaam gevecht tussen een haan Melchior de Hondecoeter gebruikte vaak een vliegende vo-
Vaak is een bedreiging of gevecht in een hoenderhof het en kalkoen maakt duidelijk hoe nauwkeurig Melchior de gel om dynamiek in de compositie te brengen. Hier vervult
onderwerp van de schilderijen van De Hondecoeter. Soms De statige haan neemt een verdedigende houding aan. Hondecoeter vogels observeerde. De haan trekt aan de een aanvliegende duif deze rol. Bij de vijver zijn verschil-
gaat dit terug op een literaire bron. Dit schilderij geeft een Mogelijk reageert hij op de bedreigende aanwezigheid van vlezige knobbel op de snavel van de kalkoen, wat hem in lende vogels te zien en er lijkt sprake van een confronta-
realistisch beeld van de strijd om het territorium tussen een andere haan, die deel uitmaakt van het groepje pluim- deze strijd meteen op voorsprong zet! Beide vogels verde- tie tussen de haan en de knobbeleend. Beide vogels willen
twee hanen, zoals die in werkelijkheid vaak voorkomt. De vee in de verte links. De kippen en de kuikens zijn vooral digen fel hun territorium. De kip en de kuikens rechts gaan hun kroost verdedigen terwijl op het water een smient zijn
andere vogels kijken toe en de witte kip bekommert zich onbekommerd. Rustig of zelfs dartel lijken ze zich van de strijders uit de weg. kuikens bij zich houdt.
om haar kuikens. geen dreiging bewust. Linksboven op de tak is een hop en rechts een vliegende De haan voelt zich wellicht uitgedaagd door een soort-
Het gewelddadige karakter van dit schilderij is kenmer- Deze haan met opgeven poot en iets gedraaide nek wordt ekster te zien. Verder naar achteren staat een pauw op genoot in het groepje links in de achtergrond. Zijn
kend voor het latere werk van De Hondecoeter, waarin door De Hondecoeter, identiek of in spiegelbeeld, in zijn een muur bij een tuinbeeld en een fontein. Bij het water agressieve houding moet duidelijk maken dat met hem niet
dynamiek en drama prevaleren. Soms vecht een haan met schilderijen een aantal keren herhaald. Ook de kuikens zijn bevindt zich ook een roodhalsgans, die, evenals de in valt te spotten. Met de grote sporen aan zijn poten kan hij
een kalkoen of zelfs een pauw, zoals dit ook gebeurt in terug te vinden in zijn tekeningen en in andere schilderijen. de verte weergegeven zwaan, vaak in vogelparken werd zijn ‘gezin’ prima verdedigen.
dierentuinen en vogelparken, waar de beesten te weinig De voorstelling geeft een beeld van het schijnbaar rustige gehouden. De Hondecoeter nam vaak door de tijd getekende tuinor-
ruimte hebben, zich in hun territorium bedreigd voelen en leven in de hoenderhof. De duif op het hek draagt bij aan Welk landhuis hier werd afgebeeld is niet geïdentificeerd. namenten op in zijn voorstellingen. In dit schilderij heeft
agressief worden. Het hanengevecht vindt hier plaats in de de vreedzame sfeer. De alerte haan maakt duidelijk, dat De Hondecoeter portretteerde soms bestaande huizen, hij hierop zijn signatuur geplaatst. Enkele vogels in deze
vredige tuin van een buitenplaats met veel classicistische de vrede ieder moment kan worden verstoord door een maar schilderde ook wel fantasiehuizen om de sfeer van compositie zijn terug te vinden in voorbereidende tekenin-
beelden en ornamenten. bedreiging uit onverwachte hoek. een buitenplaats op te roepen. gen van de schilder.

24 25
21
Jan Weenix
1640/41 - Amsterdam - 1719
Jachtstilleven in een nis
gedateerd: 1670
olieverf op doek, 82 x 66,5 cm
bruikleen particuliere verzameling door bemiddeling van bruikleen particuliere verzameling door bemiddeling van
Kunsthandel Hoogsteder & Hoogsteder, Den Haag Kunsthandel Hoogsteder & Hoogsteder, Den Haag
Het formaat en de bedrieglijk echt geschilderde stenen
nis nam Jan Weenix over van specialisten als Willem van
Aelst. Dit zogenaamde trompe l’œil-effect dat de toe-
schouwer direct bij het onderwerp betrekt, was al in de
eerste helft van de zeventiende eeuw bijzonder geliefd. De
Hondecoeter gebruikte dergelijke geschilderde nissen regel-
matig als achtergrond voor stillevens met dode ijsvogels en
patrijzen.
Weenix schilderde dit jachtstuk toen hij veel met
De Hondecoeter samenwerkte en motieven van hem over-
nam. Terwijl zijn neef zich specialiseerde als vogelschilder
durfde Weenix kleur te geven aan meer gemengde stillevens.
27
22
Jan Weenix
1640/41 - Amsterdam - 1719
Jachtstilleven
gesigneerd: J Weenix f, gedateerd: 1703
olieverf op doek, 112 x 94,5 cm
Dit late stilleven van Jan Weenix werd geschilderd toen
de schilder op het hoogtepunt van zijn roem was. Het
werk maakt duidelijk waarin deze schilder verschilt van
zijn neef Melchior de Hondecoeter. Weenix besteedt
evenveel aandacht aan de bloemen, in dit geval anjers
en wilde rozen, als aan de dode vogels en de dode haas.
De Hondecoeters concentreert zich in zijn stillevens op
dode dieren en jachtgerei.
In dit stilleven van Weenix zijn behalve de planten en
bloemen een dode duif en twee patrijzen afgebeeld.
Het stilleven is geplaatst in een italianiserende tuin
met klassieke beelden bij een buitenplaats. Jan Baptist
Weenix, de vader van Jan Weenix en oom van Melchior de
Hondecoeter, werkte vijf jaar lang in Rome en gaf wat hij
zich daar eigen maakte door aan zijn zoon en neef.
Colofon

Tekst J. (Joy) Kearney en D.H. (Rik) van Wegen

Ontwerp Tina Lenz, Amsterdam

Druk Drukkerij Ten Herkel, Loosdrecht

Fotografie
Archief Sypesteyn: pp. 1, 4; Ed Brandon: pp. 14, 15, 17 rechts, 18 rechts, 19 links, 20 rechts, 22 links,
23 links, 24 links, 26-28; Tim D. Koster: pp. 8, 12, 19 rechts, 20 links, 23 rechts, N.N.: pp. 2, 21 links, 24
rechts, achterzijde; Carla van de Puttelaar: voorzijde, pp. 7, 10, 13, 16, 17 links, 18 links, 21 rechts, 25 rechts;
collectie Rijksmuseum Amsterdam: tegenover p. 1; Edo Kuipers: p. 25 links; Michel Wuyts: p. 22 rechts en
tegenover p. 28.

Met dank aan

Familie de Boer, Anna Dasovic, Johnny van Haeften, Bart ten Herkel, Hannie Humme, Piet Kroon, Pim
de Lange, Thomas Lenz, Fred Meijer en Carla van de Puttelaar, Franklin Rerimassie, Sharon Sutherland.

Deze publicatie verscheen ter gelegenheid van de tentoonstelling Melchior de Hondecoeter, schilder
voor buitenplaatsen te gast op Sypesteyn, die werd gehouden van 22 juni tot en met 30 september
2012 in Kasteel-Museum Sypesteyn te Loosdrecht.

Tentoonstelling en publicatie zijn mede mogelijk gemaakt door: Kunsthandel Hoogsteder & Hoogsteder
(hoofdsponsor), K.F. Heinfonds, Rabobank Coöperatiefonds, Stichting Vrienden van Sypesteyn.

<< pp. 14 - 15: Melchior de Hondecoeter, Hanengevecht, privéverzameling Nederland, catalogusnummer 17

> tegenover p. 28: Melchior de Hondecoeter, Vogelconcert, Collectie Smidt van Gelder, Antwerpen, catalogusnummer 14

>> achterzijde catalogus: Melchior de Hondecoeter, Wildstilleven met dode vogels, catalogusnummer 11

28
ISBN 978-90-807141-0-6
© 2012 Kasteel-Museum Sypesteyn