Dordrecht Monumenteel Dordr

Dordts Geboren Dordts Geboren

Cultuurhistorisch magazine

Augustijnenhof, april 2021 nr. 78

 Colofon Inhoudsopgave
Dordrecht Monumenteel Voorwoord.................................................................................................................................... 3
Dordts Geboren Onderduikhulp, jodenbegunstiging, Dordtenaren die erover zwegen .............. 4
De Broodgang ..............................................................................................................................7
Een grijs verhaal........................................................................................................................ 11
Documentatie- en Kenniscentrum
Historisch Informatiepunt Ruzie in het Krankzinnigengesticht .................................................................................12
Frans Greenwood (1680 – 1763)(1) ....................................................................................15
Reis om Kaap Hoorn naar de Oost Indien (2)............................................................... 18
Jeugdzorg in de 18 eeuw ...................................................................................................... 24
Drie voormalige stations in Dordrecht herontdekt................................................ 26
In het ootje genomen ............................................................................................................ 28
Stichting Illustre Dordracum Een ‘hoer-huijs’ op de Riedijk............................................................................................. 30
www.augustijnenhof.nl
Vlaggen tussen hoop en vrees............................................................................................31
Een nieuwe canon op de rit... ............................................................................................. 38
Lekker rellen in de 19e eeuw.............................................................................................. 39
Bezoekadres De mysterieuze dood van Willem van Beveren......................................................... 40
Hof 15 Rijtuigmaker Rijk Pel aan het Stek in Dordrecht...................................................... 43
3311 XG Dordrecht Villa Eureka ............................................................................................................................... 45
Dordtse straatnamen in Den Helder. Of andersom? .............................................. 48
Email De Herman Josinahof ........................................................................................................... 49
info@augustijnenhof.nl Betaald … of (toch) echte liefde?....................................................................................53
Een huis uit 1595 met een kattenluik? ........................................................................... 54
Telefoon Nogmaals de Salomonstempel in de Hofstraat ....................................................... 56
(078) 647 48 88 Een deur naar het verleden ................................................................................................ 58
Oom Dirk (2) .............................................................................................................................. 60
Openingstijden Nieuwe boeken van het Augustijnenhof ...................................................................... 62
Dinsdag t/m vrijdag Onze sponsoren ...................................................................................................................... 64
11:00 - 16:00 uur
Eerste zaterdag
v/d maand
11:00 - 16:00 uur

Ivm Covid-19 zijn wij tot

nader order gesloten

Redactieteam
Angenetha Balm-Kok
Jan Willem Boezeman
© 2021 Stichting Illustre Dordracum
Ad Bosch www.augustijnenhof.nl
Jaap Dambruin
Marianne van Kleef Dordrecht Monumenteel | Dordts Geboren is een cultuurhistorisch
Rosa Paasse magazine voor een ieder die geïnteresseerd is in de geschiedenis van
de oudste stad van Holland. Het is een uitgave van Documentatie- en
Kenniscentrum Augustijnenhof en een initiatief van Stichting Illustre
Dordracum. Het digitale magazine is gratis en verschijnt vier keer per
jaar in januari, april, juli en oktober.

Vrienden worden?
Documentatie- en Kenniscentrum Augustijnenhof ontvangt geen
subsidie, waardoor het voor haar activiteiten afhankelijk is van haar
vrijwilligers, sponsoren en vooral de ‘Vrienden van het Augustijnenhof.’
Wilt u ons steunen en ook Vriend(in) worden? Ga dan naar:
www.augustijnenhof.nl/vrienden

2 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

Dordrecht Monumenteel Dordr
Cultuurhistorisch magazine
Voorwoord
Als we zo rond juli allemaal ons coronaprikje
hebben gehad, dan raden we onze lezers aan om
massaal naar Dordrecht te komen, want in het
tweede halfjaar wordt het hier één groot historisch
feest.
Allereerst zijn er dan allerlei activiteiten en
buurtfeesten gaande rondom het feit dat de stad
vorig jaar (iets meer dan) 800 jaar bestond. Daar is
door de gemeente een miljoen voor uitgetrokken
en dat geld moet op. Hiernaast viert Dordrecht het
feit dat Sint Elisabeth de stad precies 600 jaar
geleden een schitterende Biesbosch cadeau heeft
gedaan.
Museum Hof van Nederland wordt omgevormd tot
een experience die haar 30.000 bezoekers per jaar
gaat opleveren, zo heeft de museumdirectie ons
beloofd. U kunt deze ervaring daarna in alle rust in
het najaarszonnetje op het horecaterras van het
Dordtse Hof verwerken met een drankje en
versnapering . Zo bent u dan volledig voorbereid op
de door steegjes slingerende wandeling naar het
Dordrechts Museum, waar dan de grote Aelbert
Cuyp tentoonstelling bezoekers uit binnen- en
buitenland trekt.
Dagtoeristen uit Oudewater wordt aangeraden om
via de Hofstraat naar het museum te wandelen,
zodat ze de sokkel van het standbeeld van Willem
van Oranje (en zijn hondje) kunnen bewonderen,
waarin dan de per ongeluk vergeten plaatsnaam
van hun stad in prachtige letters staat gebeiteld.
Tijdens de wandeling door de Kloostertuin is het
overigens wel oppassen voor een verdwaald en in
brand staand houten zeilschip van 15,5 x 4 meter,
dat probeert om door de smalle steegjes over de
straatkeien naar het Hof van Nederland te varen.
Namens het redactieteam van
Dordrecht Monumenteel | Dordts Geboren
wensen wij u veel leesplezier!
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Dordts Geboren Dordts Geboren
Het schip is vertrokken
vanuit de tuin van een
negentiende-eeuwse
krankzinnigeninrichting
en aldaar dwars door het
monumentale tuinhek
geramd. Maar dat mag
de pret niet drukken
want vroeger bestond er
immers geen wet die
monumentale
tuinhekken in bescher-
ming nam tegen over
straten en door steegjes
varende hektjalken.
Dat het schip onderweg
aan stukjes uit elkaar valt zal geen weldenkend
mens begrijpen maar ja, kapitein Edward Thomson
siddert van ‘verlangen om te vernietigen’ (zijn eigen
woorden). Hij zal wel niet helemaal voor niets dit
vertrekpunt hebben gekozen.
Kortom, aan surrealistische denkbeelden geen
gebrek bij de marketeers van Hollands oudste stad.
Komt allen!
Met dit tijdschrift houden we het een tikkeltje
minder spannend. We gaan u vertellen waar de
Broodgang in Dordrecht is en nemen u mee naar de
hoeren op de Riedijk. Vervolgens gaan we lekker
rellen met een groep stomdronken Dordtenaren.
En natuurlijk brengen we ook nog een bezoekje aan
het krankzinnigengesticht waar we het hierboven al
over hadden. Daar is een knallende ruzie gaande
tussen de huismeester en de aan deze inrichting
verbonden arts. Nee, niet over een ontsnapte
kapitein die denkt met een brandend schip over
kinderkopjes te kunnen varen…
3
 Onderduikhulp, jodenbegunstiging,
Dordtenaren die erover zwegen
Stichting Stolpersteine Dordrecht⁽¹⁾

De familie Vreeken is in
Dordrecht overbekend, al
was het maar van het
familiebedrijf Vreeken’s
Zaden dat is opgericht in
1926, en dat al vanaf 1927 een
tuinwinkel heeft op de
Voorstraat. Bij het 90-jarig
bestaan van Vreeken’s Zaden
verscheen in 2016 een
jubileumboek, geschreven
door Marjolijn de Winter,
Krim Koops en huidig
eigenaar Ton Vreeken.
Toenmalig burgemeester
Arno Brok kreeg op 17
november 2016 het eerste De tien kinderen van de familie Vreeken, gefotografeerd in 1933. Uiterst rechts zit
Willem Vreeken. Derde van rechts is Anthonie (‘Ton’), die sneuvelde in 1940.
exemplaar. Foto RAD (nr. 309_22671)

Het boek heeft op een speelse en eerlijke manier de
bedrijfsgeschiedenis weer, met foto’s en interviews. Tijdens
de oorlog, blijkt uit het boek, deden verschillende broers
Vreeken verzetswerk, voornamelijk Kees, Daan en Luuc, de
jongste. Ze hielpen joden, verspreidden illegale kranten. In
dit artikel wordt ontvouwd waar de familie Vreeken zich
zoal mee bezighield.
Familie Vreeken deed meer
dan zaden verkopen
Eerst dit ter toelichting: Vreeken’s Zaden begon met
Cornelis Nicolaas (‘Kees’) Vreeken (Haarlemmermeer, 21
november 1879), die voordien werkzaam was bij de
Zwijndrechtse firma Van Namen Zaden. Kees Vreeken
trouwde op 24 juli 1907 in Zwijndrecht met Jacoba van
Namen (Zwijndrecht, 8 oktober 1880). Het echtpaar
vestigde zich op 20 september 1923 in Dordrecht, eerst nog
aan de Visstraat 4 boven, vanaf 7 november 1927 op de
Voorstraat, op nummer 394 (nu: 446-448).
Tien kinderen kreeg het echtpaar, acht van hen al in
Zwijndrecht. Het zijn: Dina Johanna (14 april 1908), Anthonie
(‘Ton’, 15 januari 1910), Willem (22 juli 1912), Huibert (23
februari 1914), Jacobus (1 september 1915), Cornelis Nicolaas
(‘Kees’, 7 maart 1917), Daniël Jan (‘Daan’, 14 oktober 1918),
Elisabeth Jacoba (‘Bep’, 14 juni 1920), Jacoba Johanna (‘Co’,
Dordrecht 28 maart 1925) en Antonie Lucas (‘Luuc’, 19 juli
1927). Jurist Anthonie, de oudste zoon, is in de meidagen van
1940 gesneuveld bij de Grebbelinie, als reserve-luitenant.
Dit verlies had grote impact op het gezin.
Tijdens de oorlog zaten in het bedrijfspand aan de Voor-
straat allerlei mensen ondergedoken: verzetsmannen, maar
ook “jonge mannen, familie en vrienden”. Er was een ruimte
waar je kon komen door een luik in het plafond, vertelt het
jubileumboek, maar ook via het dak − door pannen weg te
halen. Kees Vreeken, zoon van Willem en wonend in
Wageningen, vult desgevraagd in een email aan dat in een
kamer elders in het bedrijfspand twee joodse meisjes
ondergedoken hebben gezeten.
“Ze werden vooral verzorgd en bezig gehouden door de
dochters Bep en Co. Op een keer gingen ze in alle
voorzichtigheid op bezoek bij hun moeder, die elders in de
stad ondergedoken zat. De meisjes zijn toen gearresteerd,
heb ik vernomen van mijn oudste zus Dicky.”
Luuc Vreeken hield zich “bezig met het drukken en versprei-
den van de illegale krant Trouw vanaf het Grotekerksplein”,
meldt het boek. Kees Vreeken legt uit hoe Luuc betrokken
raakte bij deze verzetskrant:
“Een van de oprichters van Trouw was een neef van Luuc,
Wim Speelman, een juridisch student. Speelman was de
landelijk coördinator van de verzetskrant. Hij reisde − vaak
incognito − door het hele land. Hij is uiteindelijk gefusilleerd,
nadat hij gevangen was genomen, ontsnapt en opnieuw
gearresteerd.”
Daarnaast boden Kees, Daan en ook Luuc, overigens samen
met leden van de Dordtse familie Dicke, tijdelijk onderdak
aan onderduikers, verstopten ze wapens en plaatsten ze
joodse kinderen bij gezinnen.

4 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN


Levensbericht
Wie waren die kinderen, en wie waren de hulpvaardige
pleeggezinnen?
Eigenaar Ton Vreeken (1958) kan het anno 2020 niet
vertellen. “Ik ben bang dat de namen van die gezinnen niet
zijn blijven hangen”, laat hij weten. Hij adviseert de
echtgenote van Luuc, Magda Vreeken-Timmermans, te
raadplegen. Zij is 92, bijna blind en nog de enige over-
levende van de vorige generatie Vreeken.
Een zoon van Magda, mr. Ieke Vreeken, advocaat te
Zutphen, moet ons, de redactie van deze Stolpersteinesite,
desgevraagd teleurstellen − althans in eerste instantie.
“Mijn moeder kan zich de namen van de joodse onderduik-
kinderen niet meer herinneren. Zij had de verhalen erover
uiteraard wel gehoord, maar weet het fijne er niet van. En
mijn vader Lucas is in 2009 overleden, dus ik kan het hem
niet meer navragen. Hij heeft er destijds wel wat over
verteld, maar niet in detail.”
Ieke Vreeken weet echter dat zijn vader een levensbericht
en familiedocumentatie heeft achtergelaten, mogelijk vindt
hij daarin nog wat informatie, oppert hij. Inderdaad, enkele
dagen later stuurt hij een veelzeggend verslag van een
onderzoek dat Lucas Vreeken kennelijk zelf al eens had
gedaan.
Daaruit blijkt dit: in het zogeheten Pension Van Asperen aan
de Singel 144 in Dordrecht zat het joodse gezin Bloemkoper
ondergedoken(2). Het bestond uit vader Barend (Den Haag,
2 juli 1908), moeder Henriëtte Johanna van den Bergh
(Dordrecht, 12 december 1909) en de kinderen Marius Jo
(Den Haag, 7 september 1938) en Margaretha Meta
(‘Greetje’, Den Haag, 30 november 1939). Doordat er gevaar
dreigde, zo schrijft Lucas Vreeken, werden de kinderen
tijdelijk ondergebracht bij de familie Vreeken, aan de
Voorstraat 394. Na enige maanden zijn de kinderen weer
teruggegaan; volgens Van Asperen was het gevaar geweken.
Kort daarna vond na verraad op 3 januari 1944 op de Singel
een inval plaats, zowel Van Asperen als het gezin Bloem-
koper werd op transport gesteld. Van Asperen kwam via
kamp Vught terecht in kamp Oranienburg boven Berlijn.
Vreeken achterhaalde dat Van Asperen in februari 1945
naar Buchenwald werd gestuurd, nadat Oranienburg bij de
naderende komst van de Russen werd ontruimd. Hij werd
maanden later bevrijd door de Amerikanen, maar was zo
ziek dat hij moest worden opgenomen in een ziekenhuis,
waar hij op 6 juni 1945 overleed. De familie Bloemkoper was
toen al vernietigd in Auschwitz: moeder Henriëtte en de
kinderen tegelijk op 8 april 1944, vader Barend op 30 april
1944.
Sperrtijd
Dankzij Lucas Vreeken zijn in ieder geval twee onderduikers
geïdentificeerd, de kinderen Bloemkoper. Maar wie waren
de anderen? Vermoedelijk blijft dit voor altijd onhelder.
De andere geraadpleegde Vreeken, Kees Vreeken uit
Wageningen, bevestigt dat de verschillende leden van de
familie Vreeken joden hebben bijgestaan. Zijn vader
bijvoorbeeld, de Willem van 1912.
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
“Mijn vader”, zegt hij, “heeft achter op zijn fiets, ’s avonds na
sperrtijd, joodse kinderen naar opvangadressen gebracht.”
[Terzijde: Willems broer, de Cornelis Nicolaas van 1917, is zo
eens “in sperrtijd buiten” aangetroffen, staat op zijn
vrijgegeven arrestantenkaart uit het Rotterdamse
Gemeentearchief. Hij werd gearresteerd, op 7 mei 1943 naar
Rotterdam overgebracht en daar ingesloten, om op 12 mei
te worden doorvervoerd naar kamp Vught.]
Willem Vreeken
woonde in de oorlog
met zijn gezin
in het hoekpand aan
de Patersweg, op
nummer 17 (nu 5).
Foto Redactie
Website Stolpersteine
Dordrecht
Het gezin van Willem Vreeken en Greta Meeldijk
(Dordrecht, 3 november 1912) woonde in de oorlogsjaren aan
de rand van de wijk Krispijn, in een hoekpand aan de
Patersweg 17 zwart (nu: 5). “Wij keken uit op boerenland. We
waren klein behuisd.” De vijf kinderen en de ouders sliepen
in slechts twee slaapkamers. Korte tijd heeft het gezin ook
nog een joods jongetje in huis gehad. Kees: “Mijn ouders
hadden aangegeven liever een joodse baby te willen, maar
dat is er niet van gekomen, ook omdat wij een nogal
babbelzieke buurvrouw hadden.”
Nee, helaas, Kees Vreeken kan evenmin namen noemen van
de betrokken joodse kinderen, noch van de pleeggezinnen.
“Even met de natte vinger: aannemelijk is dat mijn vader
alleen het adres kreeg en wellicht een codewoord moest
onthouden. Ik veronderstel dat hij de adressen bewust uit
zijn geheugen heeft gewist, uit veiligheid.”
Geboren als hij is in 1942 weet Kees Vreeken niets van de
oorlog, dan behalve uit verhalen.
“En zoals zo vaak gebeurde, heb ik mijn vader ook nauwelijks
‘ondervraagd’ over zijn activiteiten.”
Hij hoopte dat zijn twee oudste zussen meer zouden kunnen
vertellen, maar dat was niet het geval.
Het gezin van Willem Vreeken betrok per elf oktober 1946
een andere woning, vlakbij, aan de Krispijnseweg 199 (nu:
249). Daar werden nog eens zes kinderen geboren. Het huis
was aanzienlijk groter, het telde zeven slaapkamers.
Willem Vreeken overleed in Dordrecht op 5 februari 1996,
83 jaar oud, zijn vrouw Greta op 14 november 1999, 87 jaar
oud.
5
 Bij het 90-jarig bestaan van Vreeken’s
Zaden verscheen in 2016 een
jubileumboek, geschreven door
Marjolijn de Winter, Krim Koops en
huidig eigenaar Ton Vreeken.
Toenmalig burgemeester Arno Brok
kreeg het eerste exemplaar.

Wilt u bijdragen aan de realisatie van het project Stolpersteine Dordrecht?

Het doel van de werkgroep is om de ongeveer 200 Dordtse slachtoffers van de Holocaust, allen voormalige bewoners
van deze stad, te gedenken door middel van de steentjes bij de huizen waar zij hebben gewoond, tijdelijk verbleven of
waren ondergedoken. De namen van deze mensen mogen niet in de vergetelheid raken. Een mens is niet slechts dood
door overlijden, maar temeer als zijn of haar naam niet meer bestaat. Daarom is het zo belangrijk de namen van onze
joodse medeburgers in herinnering te brengen én te houden.

U kunt uw steentje bijdragen door een bedrag over te maken op bankrekeningnummer

NL14 RABO 0127 1324 65 t.n.v. stichting Werkgroep Stolpersteine.

Het maken en aanbrengen van een Stolperstein kost € 150,-. Alle bijdragen, groot en klein, zijn van harte welkom. De
Dordtse gemeenschap kan zo laten zien dat haar voormalige medeburgers niet worden vergeten.

Stichting werkgroep Stolpersteine Dordrecht is geregistreerd met ANBI status.

Bestuur A. Boogerman Voorzitter

mw drs H. Hartog Secretaris
drs C. Weltevrede Penningmeester
G. van Engelen
M. Heijkoop

Stichting werkgroep Stolpersteine Dordrecht

E-mail: info@stolpersteine-dordrecht.nl

Notitie:
(1) Artikel ontleend aan de site www.stolpersteine-dordrecht.nl
(2) Zie http://www.stolpersteine-dordrecht.nl/verhaal198/index.html

6 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 De Broodgang
Jan Willem Boezeman

De kans dat u de Broodgang weet te

vinden is bijzonder klein. Het was in
december 2020 dat ik thuis geen
boterhammen had gesmeerd voor mijn
lunch op ons Historisch Informatiepunt
Augustijnenhof. Vanwege een corona-
lockdown waren de winkels gesloten,
dus een calorierijke Hemaworst zat er
niet in. Tja, wat doe je dan?
In de Vriesestraat ontdekte ik
lunchroom ‘Flora’ die weliswaar niet
toegankelijk was, maar de vriendelijke
eigenaresse was graag bereid om aan
de deur een bestelling voor een gezond
broodje zalm op te nemen. Buiten
wachten uiteraard, en dat was het
dubbel en dwars waard, want ik kreeg
de gelegenheid om de gevelwand eens
rustig te bekijken.

Een steegje?
Terwijl ik de van haar trappen ontdane ‘Dordtse gevel’
bestudeerde, viel mij een met een hek afgesloten steegje
op, links van het pand. Precies op dat moment kwam er een
jongedame met een hond uit. Zorgvuldig sloot ze het hek
weer af en door een tegen de zijgevel bevestigde
brievenbus ontdekte ik dat zich in het steegje een woonhuis
moest bevinden. Ik meende het centrum goed te kennen,
maar in mijn beleving was dit een aaneengesloten blok
huizen. Niet dus… ik schatte het steegje niet veel breder
dan een keukenkastje, dus voor de jongedame was het te
hopen dat ze geen piano of vleugel bespeelde, want die zou
onmogelijk in dat huis te krijgen zijn.

Dordtse gevel
De flink versleutelde gevel van de lunchroom maakte mij als
historisch huizenonderzoeker nieuwsgierig. Aan de zijmuur
was te zien dat er ooit een andere gevel voor het pand was
geplaatst, een zogenaamde Dordtse gevel. Vereniging Oud-
Dordrecht heeft in 2016 een jaarboek uitgegeven waarin
alle “Dordtse gevels” de revue passeren, zo ook die van dit
pand. Hierin stond dat het, voordat het haar trapgevel
kwijtraakte, voorzien moet zijn geweest van een ornament
met het jaartal 1771. Vermoedelijk is dat tegelijk met de
trapgevel verdwenen want ik kon het niet meer ontdekken.

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 7

Men had dus in 1771 de oude voorgevel eraf gepeld en er een
nieuwe voorgezet, een handelwijze die destijds heel
gebruikelijk was, want het volledig herbouwen van een huis
was een kostbare zaak.
Het metselaarsgilde gebruikte de Dordtse gevel vanaf de
16e eeuw voor hun leerlingen als metselaarsproef. In de 18e
eeuw werd de Dordtse gevel ouderwets bevonden en vanaf
1725 werd het bouwen daarvan aan de hoofdstraten
verboden. Het stadsbestuur heeft deze bouwstijl daarmee
verbannen naar de minder ‘aanzienlijke’ zijstraten van de
stad. Na het opheffen van de gilden in de Franse Tijd
stopten de metselaarsproeven en werden er geen Dordtse
gevels meer gebouwd, waarmee dit een van de jongste
exemplaren is.
Ozendrop, steegje of straatje?
Terug naar het steegje. Was hier nu sprake van een uit de
hand gelopen ozendrop? Een gang? Een steegje of zelfs een
straatje? Of was het slechts een toegang naar een
binnenplaats of tuin, dus een soort achterom? Maar er staat
een woonhuis, waaruit de jongedame met de hond kwam en
dat duidt op gezamenlijk, wellicht openbaar, gebruik van het
steegje. Voor openbaar gebruik? Dan had er geen hek
voorgezeten. Of is er sprake van een recht van overpad? Bij
welk huis hoort het steegje dan?
Een zogenaamde ozendrop behoort tot de mogelijkheden,
maar eigenlijk is het daar te breed voor. Een ozendrop is een
smalle ruimte tussen twee huizen, die naast een functie ten
bate van de afwatering kon voorkomen dat bij brand het
vuur naar het buurpand oversloeg. Veel achterommen,
8 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
sloppen en stegen zijn ontstaan als brede ozendroppen.
Het broodje zalm was inmiddels verorberd dus tijd om in het
Augustijnenhof eens in het kadaster te duiken.
Kadastrale kaart
We halen allereerst het zogenaamde minuutplan van het
kadaster erbij, de kaart die de situatie in 1832 weergeeft. Op
het minuutplan blijkt dat het steegje al in 1832 bestond, het
is dan eigendom van de gemeente en openbaar
toegankelijk. Het steegje gaf vanaf de Vriesestraat toegang
tot een aantal achtererven, waar ook kleine gebouwtjes
staan. Het eindigt bij een gemeentelijke watering of sprant,
een open riool dat in verbinding zal hebben gestaan met de
nabij gelegen Lindengracht. Sectie H797 was vermoedelijk
het huis van de jongedame met het hondje. Het was toen de
broodbakkerij van bakker Van Asperen, die ook de panden
aan weerszijden van het steegje in bezit had.
De secties H800 en 802 waren pakhuisjes, eveneens van
bakker Van Asperen. Het gebouwtje achterin, bij de sloot
met nummer 803, was een stal van postmeester Nicolaas
de Heus, die op de Vriesestraat in het huis H804 naast Van
Asperen woonde. Zijn paard of paarden hadden dus maar
één mogelijkheid om in de Vriesestraat te komen en dat was
via het steegje. Dat zullen dan wel geen forse Zeeuwse
paarden zijn geweest.
Het steegje werd dus zowel gebruikt door postmeester De
Heus als bakker Van Asperen en waarschijnlijk ook door
eigenaren van panden aan de Stoofstraat, die zo een
achterom hadden.
 De tegenwoordige situatie
Het steegje blijkt tegenwoordig een eigen kadastraal
nummer te hebben: sectie H4328, groot 25 m2. Dat nummer
kreeg het vrij recent, in 1998. Het is nu in bezit van een
vastgoedondernemer. Aan de achterzijde is de situatie
wezenlijk anders dan in 1832. In plaats van de gemeentelijke
watering of sprant vinden we daar nu de bedieningsstraat
achter winkelcentrum en parkeergarage Drievriendenhof,
die men Kromme Elleboog heeft genoemd. Het steegje
loopt daardoor niet meer dood, via de rode deur in de
schutting is nu die straat te bereiken. Misschien is dat wel
de reden dat het door de gemeente verkocht is, dat geeft de
mogelijkheid om het af te sluiten en voor openbaar gebruik
is het niet van belang.. Kromme Elleboog met achter de rode deur de toegang tot het steegje

Smalste straatje van Dordrecht?
Een oproep op Facebook in de groep ‘t Dordrecht van toen –
Geschiedenis van een eiland (ruim 15.000 leden) heeft bij dit
soort vragen meestal wel succes. En warempel, een tip
leidde naar een artikel van Jaap Bouman in zijn rubriek
Dordt Eigen-Aardig van 8 oktober 2013. Hij schrijft dat de
Broodgang in de Vriesestraat met een breedte van niet
meer dan 65 centimeter het smalste straatje van Dordrecht
is. Het is wel duidelijk dat Jaap het over dit steegje heeft.
Het heeft dus een naam.
De familie Kriens
reageerde op Facebook Dordrecht heeft er naast een
met het bericht dat het
pand aan de Vriesestraat broodjeszaak op een
vijftig jaar in bezit van
hun familie is geweest, historische locatie weer een
ze hadden er een
groentezaak die menig toepasselijke straatnaam bij
Dordtenaar zich wel zal
herinneren. Ruud Kriens wist te melden dat hij het stalen
hek dat het steegje afsluit zelf heeft gemaakt en dat het 70
cm. breed is. Ze konden er met de steekwagen
groentekisten van 60 cm. precies doorheen krijgen.
Hiermee is de Broodgang inderdaad smaller dan de nu
onttroonde Keizerhofstraat, die 74 cm. breed is. Kriens wist
ook te melden er in het steegje vroeger drie pandjes met
bovenwoningen waren. Zijn familie kocht het pand in 1952
van bakkerij Van Asperen, een bedrijf dat het heel lang in
bezit moet hebben gehad. Op zolder troffen ze ongeveer
dertig bedsteden aan die door de bakkers tussen het
broodbakken door werden gebruikt. Bakker Van Asperen?
De Broodgang?...
We gaan een flink eind terug in de tijd, naar 1713. Op 2
november van dat jaar koopt meesterbakker Simon
Baasjouw van Adriaan Bouff, apotheker:
een geheel huijs en erve, staande en gelegen op het eijnde
vande Vriesestraat, ontrent d'Vriesepoort tusschen den
huijse van(de) wed.e van Pieter Coikens aen(de) een, ende 't
huijs van(de) wed.e Jan Beijs ter andere zijde met nog een
huijske daar agter en annex, uijtkomen(de) op de Stadts
Veste.⁽¹⁾
En 70 jaar later, op 25
november 1783, verkoopt
Simon Baasjouw -
eveneens broodbakker
en blijkbaar vernoemd
naar zijn grootvader -
aan Arij Stuurman:
1. Een Pakhuisje staande
op de plaats naast de
nieuw gebouwde broodbakkerij aan den Koper, in sekere
gang in de Vriesestraat binnen dese Stad, welke gang sijn
ingang heeft naast het woonhuis van voorn. Simon
Baasjouw, en dat op alzulke Conditien en bepalingen als bij
de Acte op gisteren den 24 Novb. 1783 tusschen hem
Stuurman & Baasjouw voor den Notaris Leendert van der
Horst en getuigen verleeden, is bedongen en bepaalt.
2. Een huisje staande tusschen de huisen van Adolph
Bremkes op de plaats van zekere gang in de Vriesestraat
binnen dese Stad, welke gang zijn ingang heeft naast het
huis van Simon Baasjouw en dat op alzulke Conditien en

De broodgang
Het standaardwerk voor straatnamen in Dordrecht is het
boek 'Van Aardappelmarkt tot Zwijndrechts Veerhoofd' van
Mieke van Baarsel, die hiervoor talloze archiefbronnen
heeft onderzocht. De Broodgang tussen de Stoofstraat en
de Vest wordt daar inderdaad in genoemd, door haar
gevonden in het Dordtse adresboek 1854 maar geeft aan
geen verklaring voor de naam te hebben. Welnu, dat raadsel
is hiermee opgelost want er werd brood gebakken!

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 9

bepalingen als bij de Acte op gisteren den 24 Novb. 1783
tusschen hem Stuurman & Baasjouw voor den Notaris
Leendert van der Horst en getuigen verleeden, is bedongen
en bepaalt⁽²⁾.
Het gaat hier om een pakhuisje en een huisje in de
Broodgang, achter de bakkerij van Simon Baasjouw. De
koopsom voor de twee pandjes samen is honderd gulden. Er
is sprake van een nieuw gebouwde bakkerij, die wellicht in
relatie kan worden gebracht met het aanbrengen van de
(Dordtse) voorgevel in 1771. We weten in ieder geval wie de
Dordtse gevel heeft laten zetten, dat was bakker Simon
Baasjouw.
Vervolgens zien we dat dezelfde Simon Baasjouw op 12 mei
1785 zijn huis voor 4.000 gulden verkoopt aan broodbakker
Arij van Asperen:
Een geheel huis en Erve staande ende gelegen in de
Vriesestraat binnen dese Stad, met 't huis in de gang, zo als
den verkoper 't zelve heeft bezeten belent 't huis van
Adolph Bremkes aan de eene, en de gang aan de andere
zijde.
Notities:
(1) RAD 9.1645.57vs
(2) RAD 9.1673.148, 148vs
10 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Dit huis kan worden herleid naar het pand waarin bakker
Van Asperen en waarin sinds 1952 groentehandel Kriens
gevestigd werd.
Hieruit blijkt dat er van 1713 tot 1952 een bakkersbedrijf in
dit pand gevestigd is geweest - op een haar na 240 jaar -
waarmee het niet zo vreemd is dat het steegje de
Broodgang werd genoemd.
Afgezien van de paarden die ook door het steegje
wandelden moet het er heerlijk hebben geroken.
Indien u geïnteresseerd bent in de geschiedenis van
bakkersbedrijf Van Asperen, een hofleverancier, lees dan
het artikel over dit bedrijf dat onze werkgroep
Bedrijfsgeschiedenis in tijdschrift Dordrecht Monumenteel
nr. 56 (2015) heeft gepubliceerd. Het is hier te downloaden.
Het wachten op mijn broodje zalm leverde méér
geschiedenis op dan ik kon vermoeden en Dordrecht heeft
er naast een broodjeszaak op een historische locatie weer
een toepasselijke straatnaam bij.
 Een grijs verhaal
Harry Aardoom
Het gebeurde in Dordrecht in februari
1717. Het was winter en het vroor. De
rivier lag dicht. De schuit van
maasschipper Mattieu Houba uit
Op zondagmorgen de zevende van die maand om 5 uur ’s
ochtends beviel zij onverwachts van een prematuur, een
zesmaands kindje, dat een uur later overleed. De volgende
dag, om half drie 's middags, overleed ook kraamvrouw
Marion. Kennelijk was een en ander voor schipper Houba
reden om het gebeurde met getuigen op 23 februari 1717 te
laten beschrijven bij notaris Petrus van Son.⁽¹⁾
Die getuigen waren vroedvrouw Catharina van Velsen, de
vrouw van Adolph Santman; Jenneken Jacqué, de
achtenzestig jaar oude weduwe van Arnold Pirosse,
koopvrouw op de Maas en Catharina van Dorsten, een
veertigjarige ongehuwde bewoonster van een pand aan de
Wolwevershaven. Bij de notarisakte tekenden als getuigen
Notities:
(1) RAD 20.469.27-28
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Nijmegen lag in de Wolwevershaven
ingevroren. Hij woonde samen met
zijn vrouw Marion Nawaij op zijn schip.
kruidenier Dirk Zeeman en mandenmaker Anthony van Trigt,
beide de inwoners van Dordrecht.
Ik stel me zo voor dat na acht februari het weer nog enkele
weken eentonig koud en grijs is geweest. De schipper moet
nog minstens twee weken eenzaam kleumend in zijn
schuitje hebben doorgebracht. Schipper Houba zal hebben
beseft dat er bij zijn thuiskomst in Nijmegen het een en
ander viel uit te leggen aan de magistraten en aan de familie
van zijn overleden vrouw. Vergeet niet dat men destijds
weinig mogelijkheden om nabestaanden snel op de hoogte
te stellen. Het laten beschrijven van het gebeurde op zeven
en acht februari zal nodig zijn geweest om het verhaal aan
de familie van zijn vrouw te vertellen.
11
 Ruzie in het Krankzinnigengesticht
Jan de Geus
De in 1861 te Amsterdam geboren arts
Marcelis Bernardus Romenij gaat in
1895 aan de slag als geneesheer-
directeur in het Geneeskundig Gesticht
voor Krankzinnigen aan de Vest, het
gebouw waar nu het Dordrechts
Museum in is gevestigd.
Personeel in de tuin van het Krankzinnigengesticht op de Lindengracht. Op de voorgrond een vogelkooi. Bij originele foto: Tuin voor de Heeren
der 1e en 2e klasse, 1882 (RAD 552_324373)
Onrust aan de openbare weg
De verwachte veranderingen worden ingegeven door
gewijzigde wetgeving. Vooral de ligging naast een
petroleumpakhuis, een danszaal en herberg en aan de
openbare weg, is voortdurend onderwerp van kritiek. Het
getier van de verpleegden is voor voorbijgangers en
omwonenden dikwijls goed hoorbaar, terwijl zich soms
ergerlijke taferelen afspelen wanneer krankzinnigen
bijvoorbeeld hun hoofd door een celraam steken en een
woordenwisseling aangaan met tegen de muur
opgeklommen straatjeugd. Geneesheer en inspecteurs zien
geen heil meer in verbouwingen en dringen aan op sluiting.
Het stadsbestuur wil - daarin gesteund door de regenten -
het gesticht voor Dordrecht behouden.
Verschil van inzicht
De tegenstellingen tussen de geneesheer enerzijds en de
regenten, rentmeester, binnenvader en -moeder anderzijds
verscherpen zich door het eigenmachtig optreden van
laatstgenoemden. Vooral het gedrag van de binnenvader
Pieter Nabal, een voormalig onderinspecteur van politie, is
12 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Uit de jaarverslagen van het gesticht
blijkt dat hij is aangesteld met de
verwachting dat er veranderingen
worden doorgevoerd in de organisatie
en in de behandeling van de patiënten.
Wat was er aan de hand?
een voortdurende bron van ergernis voor de geneesheren.
Hij opent de post gericht aan de geneesheer, verstrekt
patiënten tegen de wil van de geneesheer extra voeding of
onthoudt ze dit juist, negeert aanwijzingen over de
verpleging en laat zonder toestemming bezoek toe. De
regenten houden hem bij voortduring de hand boven het
hoofd.
De tegenstellingen escaleren en in 1895 komt het tot een
uitbarsting. De twee geneesheren van dienst nemen ontslag
en er wordt een nieuwe geneesheer aangesteld: Marcelis
Bernardus Romenij. Hem wordt de titel van geneesheer-
directeur in het vooruitzicht gesteld maar opnieuw blijkt al
na korte tijd samenwerking met de regenten onmogelijk.
In de Dordrechtsche Courant van 29 december 1897 lezen
we:
Naar wij vernemen heeft zich gisteravond in het
Geneeskundig gesticht voor Krankzinnigen alhier een
hevig tooneel afgespeeld. ’t Geval moet zich
volgenderwijs hebben toegedragen: De 1e
geneesheer van het gesticht, dr. M.B. Romenij, had
zich bij het college van regenten beklaagd over den
president-regent (W. Kolkman), omdat deze aan de
hoofdverpleegster, in tegenwoordigheid van het
geheele verpegend personeel woorden zou hebben
toegevoegd, die zijns inziens beledigend waren,
tengevolge waarvan de geneesheer, als hoofd van
den huishoudelijken dienst, den huismeester een
tegenbevel gaf, waaraan deze weigerde te
gehoorzamen. De geneesheer scheen zijn klacht in
dier voege te hebben gedaan, dat het jammer was
dat genoemde president-regent was benoemd.
Hierover was de bedoelde regent blijkbaar ontstemd,
althans gisteravond liet hij den geneesheer even
roepen.
Toen de geneesheer aankwam, liep de regent in de
corridor heen en weer en toen de geneesheer hem
met een wijzend gebaar uitnodigde om zijn kamer in
het gesticht binnen te gaan, trad hij met zijn stok in
de hand binnen. Onmiddellijk daarop moet de regent
gezegd hebben: “Je hebt de brutaliteit gehad mij bij
Spotprent uit Het Geïllustreerd Politienieuws, 6 januari 1898
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
regenten op de alleronbeschoftste wijze te
beleedigen”, waarop de geneesheer naar de bel
gaande, moet hebben geantwoord: ”We zullen dit
gesprek niet onder vier ogen, maar onder zes ogen
voortzetten.” ”Neen,” zou toen de regent gezegd
hebben, den heer Romenij belettende te schellen,
“Niet onder zes, maar onder vier ogen zullen we de
zaak afhandelen”.
Hierop volgde tussen de beide heeren een hevige
schermutseling, waarbij de geneesheer twee vrij
ernstige wonden aan ‘t oog opliep. De regent beweert
dat hij, toen hij den heer Romenij belette te schellen,
door dezen van zich afgestooten werd, waarop hij de
slagen heeft toegebracht. De geneesheer
daarentegen beweert, dat hij de aangevallene is. Wel
moet hij, toen hij werd aangevallen, den stok van den
regent doorgebroken en met het eind van een
gedeelte teruggeslagen hebben. Hoe dit zij, het was
een ernstig gevecht dat gisteravond in de
geneesheerkamer is geleverd, zoo zelfs dat de
geneesheer “moord”, riep. Nog in de gang werd het
voortgezet, waarna een paar bedienden, die
toeschoten, tenslotte een einde aan de
schermutselingen maakten. De zaak is door den
geneesheer in handen van justitie gesteld”.
13
De inspectie geeft het gemeentebestuur na dit incident in
ernstige overweging het gesticht te sluiten en het
gemeentebestuur kan niet veel anders doen dan dit advies
opvolgen. Zelfs na het besluit tot sluiting en opheffing van
het gesticht rijzen er steeds weer moeilijkheden tussen de
regenten en binnenvader enerzijds en de geneesheer
anderzijds en slechts met veel moeite kan Romenij er van
weerhouden worden om zijn ontslag in te dienen.

In een later stadium blijkt dat Romenij de gemeenteraad

een brief had toegezonden met een heel andere reden voor
zijn uiteindelijk toch ingediende ontslagaanvraag. Die brief
werd echter geheim gehouden, de reden lag blijkbaar te
gevoelig. Uit de inhoud komt naar voren dat de geneesheer
een onderzoek had ingesteld met als uitkomst dat er
stelselmatig te weinig vlees en spek was ingekocht ten
nadele van zowel de patiënten als het personeel en dat hij
bewust buiten de huishoudelijke dienst van het gesticht
werd gehouden. Hij schrijft de gemeenteraad dat er ‘een
gevoel van walging tegenover de ingeroeste organisatie in
mij opkwam dat mij noopte mijn onmiddellijk ontslag aan te
vragen, en ik slechts blijven kon indien een geheele
reorganisatie tot stand kwam’. Hij wikkelt de herplaatsing
van de patiënten naar een andere locatie af en vertrekt.

Sluiting van het gesticht

Op 6 juli 1898 is de liquidatie van het gesticht voltooid. Alle
patiënten zijn of hersteld en ontslagen of overgebracht
naar inrichtingen buiten de stad. In de vrijgekomen
gebouwen vestigt zich na verloop van tijd het Dordrechts
Museum en in verband hiermee wordt de Lindengracht in Marcelis Bernardus Romenij (1861-1938). Foto 1926 als geneesheer
in Rotterdam. (collectie Elsevier, Nationaal Archief)
1907 omgedoopt in Museumstraat. Geneesheer Romenij
verlaat Dordrecht vrijwel direct en gaat aan de slag als
geneesheer in Rotterdam.

Mens durf te leven De ouders van Marcelis zijn de gelijknamige vader en

Na zijn vertrek uit Dordrecht op 12 januari 1899
hertrouwt Romenij in Driebergen met Maria Christina
Pisuisse, geboren in Rotterdam 18 mei 1870,
overleden in Hilversum op 10 mei 1945. Uit dit
huwelijk worden drie dochters geboren. Maria is de
zus van de legendarische Jean Louis Puisuisse (1880-
1927), die samen met Max Blokzijl het eerste
Nederlandse kleinkunst gezelschap (cabaret) heeft
opgezet. Zijn bekendste nummer “Mens durf te leven”
heeft hem niet geholpen. Hij werd vermoord op 26
november 1927 in Amsterdam.
moeder Johanna ter Haar. Van de uit deze relatie
geboren kinderen gaat een tak verder met de
achternaam “ter Haar Romeny”. Ole ter Haar Romeny,
de in 2000 geboren voetballer van NEC, nu verhuurd
aan Willem II, is een rechtstreekse afstammeling van
deze familie en de jongste speler ooit uit de Jupiler
League die rood kreeg bij zijn debuut.
De laatste geneesheer van het Dordtse
Krankzinnigengesticht Marcelis Bernardus Romenij
overlijdt op 16 mei 1938 in Hilversum. Of hij ooit nog
eens het museum in ‘zijn’ gesticht heeft bezocht? Dat
is onbekend, maar de kans is niet groot…

14 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Frans Greenwood (1680 – 1763)⁽¹⁾
Miniatuurportret van Frans Greenwoord door Aert Schouman uit 1740
(Rijksmuseum Amsterdam)
Frans Greenwood ging in ondertrouw op 30 mei 1706,
huwelijk op 14 juni 1706 in de Gasthuyskerck te Delft met
Maria van den Holaert (Delft 23 december 1683 - begraven
te Rotterdam 14 december 1711). Zij was een dochter van
Cornelis Willemsz van den Holaert, (overleden Delft 15
februari 1720), eigenaar van pottenbakkerij ‘De Twee
Wildemannen’ in Delft en van Quirina of Krijntje van Kuyck
of Cuijck (Delft 18 oktober 1657 - begraven Nieuwe Kerk
Delft 13 oktober 1716). Uit het huwelijk van Frans en Maria
werden twee kinderen geboren: Anna (gedoopt Rotterdam
8 maart 1707-begraven in de Nieuwkerk te Dordrecht 16 mei
1794) en Cornelis, ook wel Kornelis (gedoopt Rotterdam 4
september 1708 - Suriname 3 april 1736).
Frans Greenwood was koopman en belastingambtenaar.
Daarnaast was hij schilder, dichter, maar vooral glasgraveur.
Hij had belangstelling voor literatuur, muziek en
schilderkunst. Greenwood bezat een aanzienlijke
bibliotheek zoals blijkt uit het werk van vriend en dichter
Jacob Zeeus (1686-1718). Greenwood ontwikkelde een
nieuwe techniek voor het graveren van glas, de
‘stippeltechniek’. Die maakte hem internationaal bekend. De
met de diamantstift op het glas aangebrachte stippen van
verschillende grootte en diepte maakte voorstellingen
mogelijk met veel meer contrast, nuances, levendigheid en
dieptewerking dan de bekende lineaire graveertechniek. De
door Greenwood gegraveerde glazen zijn over de hele
wereld verspreid geraakt en worden zeer gewaardeerd.
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Frans Greenwood (François in
sommige officiële documenten) werd
op 17 april 1680 geboren in Rotterdam
en daar op 21 april 1680 in de Engels-
presbyteriaanse kerk gedoopt. De
literatuur geeft tenminste vier data en
jaren van overlijden of begraven, maar
vastgesteld kan worden dat hij werd
begraven in de Dordtse Grote Kerk op
29 oktober 1763. Hij was een van de
acht kinderen geboren uit het op 7
januari 1671 te Rotterdam gesloten
huwelijk tussen Francis Greenwood,
‘engels coopman’ (New Leeds, West
Yorkshire, Engeland 5 oktober 1634 -
Wassenaar 5 mei 1731) en Anna Glover
(gedoopt Rotterdam 26 november
1648 - Rotterdam 20 februari 1712).
Frans Greenwood werd geboren in een koopmansgezin in
Rotterdam. Over de jeugd en opleiding van Frans
Greenwood is niets met zekerheid bekend. Hij bezocht een
of meer ons onbekende scholen, deels met zijn levenslange
vriend mr. Cornelis Boon (Rotterdam 18 juni 1680-1750),
baljuw van Heenvliet die de titel ‘Heer van Engelant’ (een
polder bij Heenvliet op het eiland Putten) zou erven. Met
hem deelde Frans zijn belangstelling voor poëzie. Beide
mannen verwierven met de publicatie van hun poëzie enige
bekendheid. Boon volgde een universitaire opleiding, maar
uit de sociale contacten die Frans onderhield, uit zijn arbeid,
brieven en gedichten kunnen we afleiden dat ook Frans een
goede opvoeding en opleiding moet hebben genoten. In 1702
trad hij toe tot de schutterij van Rotterdam waar hij de rang
van vaandrig bereikte. Hij bleef tot aan zijn huwelijk aan de
schutterij verbonden.
Frans Greenwood en Maria van den Holaert traden in 1706 in
het huwelijk. De kosten bedroegen 15 gulden, hetgeen wijst
op een zekere welstand. Een half jaar later, op 9 januari 1707,
lieten zij hun testament op de langstlevende opmaken bij de
Rotterdamse notaris Gerard Blockerus. Het echtpaar ging
wonen aan de Nieuwe Haven even ten Noordwesten van het
Haringvliet in het oude havengebied van Rotterdam. Hier
werden hun twee kinderen Anna en Cornelis geboren.
Binnen enkele jaren overleed Maria en Frans bleef met twee
kleine kinderen achter. Doordat hij dicht bij zijn ouderlijk
huis woonde, konden zijn zusters en het huispersoneel
mede voor de kinderen zorgen. Frans zou niet hertrouwen.
15
 Beker, 1730 Frans
Greenwood. Museum
Boijmans van Beuningen
In augustus 1704 kwam hij bij zijn vader in de zaak: ‘Francis
Greenwood en Zoon.’ Waarschijnlijk im- en exporteerden zij
allerhande goederen (onder meer zijde) en traden zij op als
verzekeringsagent. Vanaf 1707 werkte Frans jongere broer
Charles (doop op 10 november 1688-1711) eveneens in het
familiebedrijf.
Vader Francis Greenwood erfde van zijn broer Charles
senior suikerrietplantage ‘Blakkreek’ of ‘Black Creek’ in
Suriname. De plantage lag in het noordoosten van Suriname
aan de benedenloop van de rivier de Commewijne. Het was
een aanzienlijke en goed renderende onderneming waar
ongeveer tweehonderd slaven werkten. De plantage zou na
het overlijden van Francis in 1731, worden geërfd door zijn
zoon Frans. Uit de nalatenschap van zijn broer verwierf
Francis Greenwood eveneens een deel van het buiten
‘Vinckenburg’ even ten zuiden van Wassenaar. Hij wist dit
buiten uiteindelijk geheel te verwerven en woonde er van
1713 tot aan zijn overlijden in 1731.
Francis noch Frans bezochten ooit zelf hun plantage. De
jongere broer van Frans, Charles Greenwood junior (1688-
1711), vertrok naar Suriname om er directeur van deze
plantage te worden. In verband met zijn vertrek trok hij zich
terug uit de familieonderneming in Rotterdam. Daartoe
tekenden François en zijn zoons Frans en Charles een
contract dat onder meer stipuleerde dat Charles leiding zou
gaan geven aan de plantage. Het schip waarmee Charles
naar Suriname reisde, leed echter schipbreuk en Charles,
zijn vrouw Marie Hosteijn (geboren 1685) en hun twee nog
zeer jonge kinderen Francis (geboren 1709) en Charles
(geboren 1710) kwamen daarbij om het leven (1711).
Frans Greenwood was een graag geziene gast op diners en
feesten van gilden, waterschappen, schutterijen enz.
vanwege de bijzonder fraaie broederschapsglazen die hij
16 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
voor hen vervaardigde, maar deels ook omdat hij volgens
getuigen aangenaam gezelschap was. Hij onderhield ook in
de wereld van de poëzie meerdere vriendschappen
waaronder een met de bekende achttiende-eeuwse dichter
Hubert Korneliszoon Poot (1689-1733). Hij publiceerde
verscheidene gelegenheidsgedichten, met name bij
bruiloften.
Van november 1717 tot maart 1719 was hij regent van het
Lakenkopersgilde in Rotterdam. Het jaar 1720 was
commercieel gezien een ramp. De oorzaak lag vooral in de
financiële crisis op de geldmarkt in Europa. Die crisis was
een gevolg van een vertrouwenscrisis in het systeem van de
Schotse econoom John Law (1671-1729) die bankbiljetten
wilde invoeren. Frans zag de toekomst somber in. Dit zal de
reden zijn geweest van het staken van al zijn commerciële
activiteiten. Hij vond een betrekking als ‘commies ter
recherche’, een soort belastingambtenaar, bij de
Admiraliteit van de Maas in Rotterdam. Die betrekking
bracht weinig op, tenminste indien de betrokken ambtenaar
onkreukbaar was.
Begin 1726 vestigde Frans zich met Anna (18) en Cornelis (17)
in Dordrecht waar hij tot zijn overlijden in 1763 zou wonen,
verzorgd door zijn dochter Anna die evenals zoon Cornelis
ongehuwd bleef. Frans Greenwood zette in Dordrecht zijn
werk als belastingambtenaar voort, maar de meeste
inkomsten ontving Frans na 1731 uit de opbrengst van de
plantage in Suriname. Aanvankelijk woonde het gezin in de
Schrijversstraat, maar vanaf 1745 aan het meer aanzienlijke
Steegoversloot.
Stond in zijn Rotterdamse periode de poëzie centraal, na
1726, in zijn Dordtse periode was dat de glasgraveerkunst. In
Dordrecht had hij contact met meerdere vooraanstaande
kunstenaars. Onder hen bevonden zich zijn leerling,
glasgraveur Gillis Hendricus Hoolaart (geboren circa 1716,
waarschijnlijk verwant aan zijn vrouw), schilder Adriaan van
der Burg (1693-1733), die Frans schilderles gaf en schilder en
kunsthandelaar Aert Schouman (1710-1792), eveneens een
leerling van Van der Burg. Frans schijnt vooral
miniatuurportretten te hebben geschilderd, maar daarvan is
er geen enkele herkenbare bewaard gebleven. In Dordrecht
trad Frans toe tot de schilderbroederschap van Sint Lucas,
de voorloper van Pictura.
Van Schouman kocht Frans een aantal schilderijen en
prenten van verschillende meesters. Greenwood
onderwees Schouman in de nieuwe en moeilijke
glasgraveertechniek. De stippelgravure is een vrijwel alleen
in de Noordelijke Nederlanden gebruikte techniek, met
name in Dordrecht en Den Haag. Deze techniek wordt
beschouwd als een belangrijke Nederlandse bijdrage aan de
glaskunst. In de achttiende eeuw bereikte deze techniek
een hoog niveau in de handen van Frans Greenwood, David
Wolff (1732-1798) en Aert Schouman (1710-1792).
Naast schilderijen verzamelde Frans Greenwood ook
curiositeiten. Het bekendste curiosum uit zijn collectie was

ongetwijfeld het beulszwaard waarmee Johan van
Oldenbarnevelt op 13 mei 1619 zou zijn onthoofd.
Greenwood schreef er een gedicht over. Dit zwaard is thans
in het bezit van het Rijksmuseum in Amsterdam. Frans zoon
Cornelis nam les bij kunstschilder Adriaan van der Burg en
trachtte met tekenen en schilderen de kost te verdienen.
Echter, toen een neef hem uitnodigde bedrijfsleider te
worden op een van diens Surinaamse plantages, maakte
Cornelis op 13 juli 1735 samen met zijn zuster Anna zijn
testament op en vertrok naar Suriname. Kort na aankomst
daar werd hij getroffen door ‘hete koorts’ (malaria) en
overleed op 3 april 1736. Waarschijnlijk werd hij begraven in
de ‘Oude Oranjetuin’ in Paramaribo, waar sedert 1685
Europeanen werden begraven.
Bronnen en literatuur:
Stadsarchief Rotterdam. Inv. 746, Documentatie Frans Greenwood
RKD-artists nr. 203467
NNBW, deel 3, p. 495
Van der Aa, deel 7, p. 390
http://www.surinameplantages.com/archief/b/blakkreek
Van Eijnden en Van der Willigen, Geschiedenis der vaderlandsche
schilderkunst, deel 2, p. 66
F.G.A.M. Smit, Frans Greenwood 1680-1763, Dutch poet and glass engraver
(Peterborough 1988)
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Suikerrietplantage ‘Blakkreek’ of
‘Black Creek’ in Suriname
De plantage in Suriname bleef een goede bron van
inkomsten, maar enige tijd na het overlijden van zijn vader
verkocht Frans de plantage in 1738 voor 27.000 gulden. Zijn
functie bij de belastingen heeft hij formeel tot maart 1757
behouden, hoewel hij toen wellicht niet meer actief was. Op
zaterdag 29 oktober 1763 werd Frans Greenwood in de
Grote Kerk te Dordrecht begraven. Voor de stoet waren
drie extra koetsen besteld. De doodsklok werd ’s morgens
een half uur en ’s middags een uur lang geluid.
Enkele publicaties:
Gedichten (Rotterdam 1719)
Boere Pinxtervreugd (Rotterdam 1733)
Vervolg van F. Greenwoods gedichten en boere Pinxtervreugt (Dordrecht
1760)
Notitie:
(1) Artikel van Roel Leentvaar in het Biografisch Woordenboek Dordrecht
17
 Reis om Kaap Hoorn naar de Oost Indien (2)
Jean M.A. van Wageningen
Jacob van Wageningen Dzn. is
aan boord van het oorlogsschip
de korvet Pollux in Argentinië
gearriveerd. De Pollux samen
met het fregat Maria Reigers-
bergen is uitgezonden op
wereldreis om handels-
contacten aan te knopen in
Zuid-Amerika. Onderwijl
ontdekken ze een onbekend
eiland in de Stille Zuidzee en
verbaast Jacob zich over de
‘rare’ gewoontes van eiland-
bewoners. Welke Dordtenaar
maakt zoiets nog mee? Pollux en Maria Reigersbergen westelijk van Kaap Hoorn (afb.: Nicolas
Cammillieri, Scheepvaartmuseum inv.nr. A.0037(1)
4. Buenos Aires, Argentinië
Op 14 december 1824 ‘ging ik ’s morgens met een boot naar
de wal. Daar gekomen zijnde, liet ik mij naar een logement
brengen om te dineren en de nacht door te brengen. Men
bracht mij in een logement op de Plaza del Mayo bij de heer
Faienos, waar ik een kamer nam en aan de publieke tafel
zeer goed dineerde. Aan tafel vond ik een gezelschap van
ongeveer achttien personen van verschillende naties, waar
de Engelse taal het meest werd gehoord.’ Het plein is
genoemd naar de Mei-revolutie van 1810.
De stad ‘is zeer ruim en geregeld gebouwd met zeer grote
pleinen waaronder de Plaza de Victoria met een zuil
opgericht ter ere van de republiek en vrijheid’. De beide
pleinen zijn nu samengevoegd tot een grote. De avond
maakte op onze Dordtenaar de grootste indruk:
‘De Almeida, aan de oever van de rivier, wordt alleen ’s
avonds na zonsondergang bezocht zodat men overdag
volstrekt geen mensen op straat ziet.
Op het Plaza del Mayo (schilderij, maker onbekend)
18 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Zelfs worden de winkels, waaronder zeer aanzienlijke, eerst
’s avonds geopend en geheel verlicht. Na een wandeling
gedaan te hebben, gebruikt iedereen het bad in de rivier. Ik
zag op deze avond ongeveer drie à vierhonderd mensen
baden, de meesten vrouwen. Allen kleedden zich aan het
strand geheel uit en liepen spelend de rivier in. De vrouwen
hielden enkel een rokje aan dat van de heup tot aan de knie
afhangt. Omtrent elf uur kon men de hele stoet in de stad
ontmoeten, waar men de winkels in en uit drentelde.’
Een wonderlijke ervaring voor Jacob die hij niet kende van
zijn eigen stad aan de rivier, net als het doorgeven van een
pijp waaruit men een paar teugen van een gekruide, zoete
thee nam die maté wordt genoemd, de nationale drank van
Argentinië.
‘De 23e ging ik ’s avonds andermaal aan wal. Halverwege
werden wij door een pampero overvallen, vergezeld van
zware donders en regen. De [polaire] wind bracht zoveel
zand van het land mee, dat wij de stad uit het zicht verloren.
De wind nog heviger wordende, waren wij genoodzaakt
verscheidene goederen overboord te werpen. Eindelijk
werd het na drie kwartiers uurs weer rustig en wij bereikten,
na drie uren op het water geweest te zijn, de wal.’ Deze keer
ging het Jacob om de handel in ogenschouw te nemen, ‘die
hier zeer levendig is’. Tenslotte was dit het doel van de reis.
‘De artikelen die meest ingevoerd worden, hangen af van de
smaak en beloften van de inwoners, welke de ondernemen-
de koopman spoedig ontdekt en daarmede zijn voordeel
doet. De uitvoer bestaat uit buffel-, koeien- en paarden-
huiden, vellen van verschillende wilde dieren, wol, paarden-
haar, ossenvlees, talk, goud en zilver.’
Vervolgens laat Jacob een berekening los op het aantal
inwoners in het gebied: 750.000 zielen.
‘Dus als de staatkundige zaken in deze landen eenmaal
geregeld zijnde, zou men met recht kunnen stellen, dat de
handel op deze stad tot een verbazende hoogte zou kunnen
stijgen.’ Jacob verwonderde zich erover dat Antwerpen, de
grootste huidenmarkt van Europa, dit gebied nog niet had
ontdekt. Ook Nederlandse producten, waaronder de
klassiekers als jenever, boter en stoffen, ‘kunnen met veel
voordeel herwaarts gezonden worden’. Jacob pleit voor het
stichten van een Nederlands handelshuis en een Neder-
lands consulaat ‘om de handelsbetrekkingen zodanig aan te
knopen, als ten meeste voordeel van de Nederlander zou
kunnen strekken’.
Hij maakte nog een tochtje te paard naar de binnenlanden,
‘onbebouwd en woest’, en beleefde daar een stierengevecht.
De 26e was Jacob weer aan boord en twee dagen later
lichtte de Pollux het anker om het na twee dagen weer in
Monte Video te laten vallen.
Op 7 januari 1825 ’s morgens om 4 uur zeilden de Pollux en
de Reigersbergen de rivier af naar zee.
5. Kaap Hoorn
Zuidelijk Zuid-Amerika (afb.: P.R. Bos, Schoolatlas der geheele aarde
1910)
Op weg naar de kaap zagen ze slechts één schip, een Frans-
man, dat veel langzamer voer en na een korte tijd alweer uit
het zicht was. Wat in zicht kwam, waren pinguïns, fregat-
vogels en albatrossen. De laatste kon men ‘met gewone
hagel niet schieten. Een van deze vogels werd met een
musketkogel getroffen, doch er kon geen chaloup vallen
omdat het schip te veel vaart liep’.
Op 20 januari bevonden ze zich tussen de Falklandeilanden
en het vaste land. Op de 26e kwam land in zicht dat in 1616
was ontdekt door Jacob le Maire en Willem Schouten, en de
naam Statenland had gekregen. De Nederlandse kapitein
Hendrik Brouwer kon echter in 1643 melden dat Statenland
een eiland was. Ten zuiden van het eiland gekomen, kregen
ze met hevige storm uit het noordwesten te maken die
gepaard ging met zware hagel- en regenbuien en geweldig
hoge zeeën.
Op 3 februari draaide de wind en passeerden ze de
meridiaan van Kaap Hoorn. Door noordwestelijke winden
vorderden de schepen amper. ‘Doch den 10e februari kregen
wij ’s middags zulk een hevige storm, dat de commandant en
de officieren verklaarden nooit iets dergelijks meegemaakt
te hebben. (Deze storm was om drie uur op zijn hevigst toen
er een orkaan woei.) De orkaan duurde ongeveer twee uren,
toen de wind een weinig begon te bedaren en de volgende
morgen ons gunstig werd.
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
De grootste helling van het schip werd op de slinger-
kwadrant bevonden 39⁰ 30 te zijn geweest.
Op 13 februari werd Kaap Hoorn gerond. Eerdergenoemde
Willem Schouten gaf deze kaap de naam van zijn geboorte-
plaats. ‘De 14e verloren wij ’s nachts de Maria Reigers-
bergen uit het zicht en omdat we haar de volgende dag niet
zagen, werd koers gezet naar het eiland Juan Fernandez, dat
als rendez-vous in geval van scheiding diende.’ Dat lag niet
naast de deur, maar 2500 km verderop in de Stille Oceaan!
Juan Fernandez is nu de naam van deze hele, maar kleine
archipel.
Het buureiland, 180 km westelijk, heeft een verhaal en dát
kende Jacob ook. ‘Op dit eiland heeft men een mens
gevonden welke zich hier vijf jaren had opgehouden,
Alexander Selkirk, een Schotse stuurman op een Engels
schip. Hij kreeg onenigheid [over de zeewaardigheid van het
schip] met de kapitein en werd [op eigen verzoek] aan wal
gezet met zijn plunje en enkele benodigdheden. Na vijf jaar
[1709] werd hij ontdekt en opgehaald door kapitein Roger,
die hem naar zijn vaderland
terugbracht. Het is deze
geschiedenis die als
inspiratiebron diende voor
de algemeen bekende
roman Robinson Crusoe.’
De Pollux had het eiland
Fernandez gevonden, maar
de Maria Reigersbergen liet
zich, ook nadat ze twee
dagen voor het eiland
hadden gekruist, niet zien.
Dus besloot kapitein Eeg om
naar de plaats van
Alexander Selkirk
bestemming te varen.
6. Valparaiso, Chili
‘De 28e februari kwamen wij in de baai van Valparaiso ten
anker en vonden daar de Reigersbergen, welke de vorige dag
was aangekomen, liggen. De baai is een zeer goede anker-
plaats maar bij sterke noordenwinden zeer gevaarlijk. Twee
jaar geleden werden zo 23 schepen op het strand gezet. De
stad heeft van binnen een ellendig uitzicht; verschillende
huizen half af of liggen in puin, want een tijdje geleden is er
een aardbeving geweest die tweehonderd huizen heeft
vernield en vierhonderd mensen onder het puin heeft
begraven. Alle kerken en torens zijn ingestort. Gedurende ons
verblijf werden er enige kleine schokken gevoeld.’
‘Het land is zeer bergachtig, steil en dor. De weg naar de
hoofdstad St. Jago is slecht gebaand, uit de rotsen
gehouwen en moeilijk te berijden. Echter voor de Chileense
paarden geen hindernis en kunnen met dezelfde snelheid
over puntige rotsen en kuilen springen alsof zij over vlakke
grond lopen.’
Dezelfde firma die in 1824 de korvet Lynx had bevoorraad,
deed dat nu weer. De afrekening bedroeg $ 4.348,60 zijnde
ƒ 11.611,18. Maar daarvoor kreeg de équipage dagelijks vers
vlees en soepgroenten.
19
 De baai van Valparaiso, de haven van de hoofdstad Santiago, in 1830 (afb.: Jean Louis Tirpenne, lithografie)
‘Op deze stad wordt zeer sterk gehandeld en vooral door de
Noord-Amerikanen. De gouverneur van Valparaiso
verzekerde de commandanten van beide schepen, dat de
Nederlandse koopvaardijschepen dezelfde voorrechten
zouden genieten als de schepen van andere natiën.’ Dat
beloofde hij in een schrijven aan onze regering, dat hij aan
de commandanten meegaf. Opmerkelijk is nog de
opmerking van Jacob dat hij ook kleine schepen zag die de
tocht rond Kaap Hoorn hadden gemaakt, waarvan één van
slechts twintig ton.
Jacob, als goed opgevoede Dordtenaar, maakt er geen
woord aan vuil, maar Pieter Troost van de Reigersbergen
beschrijft dat er iedere avond ‘open schuitjes in de baai bij
goed weder roeien, waarin even dartele als geriefelijke
meisjes en vrouwen, die volstrekt geen gevoel van
schaamte of schande vertoonden’. De bemanning
vermaakte zich er kostelijk mee, blijkbaar hadden zij weinig
moeite met het ‘zedeloze’ gedrag. De mare van de willige
vrouwen in de tropen was voor veel jonge mannen een
goede reden om scheep te gaan om dat met eigen ogen te
aanschouwen.
Na drie weken in de baai van Valparaiso te hebben gelegen,
werd op 21 maart het anker gelicht en zeilden de schepen
‘met een frisse koelte’ naar zee. De Steenbokskeerkring
werd in de avond van de 25e gepasseerd. ‘Op de 26e voelden
wij ’s morgens rond acht uur een zware schok in het schip,
welke werd gevolgd door een hevige trilling, welke vier à vijf
minuten duurde, de oorzaak hiervan is waarschijnlijk een
aardbeving geweest. Op de Maria Reigersbergen was
hetzelfde gevoeld geworden.’ De verdere reis verliep zonder
wederwaardigheden.
7. Lima, Peru
Lima zelf ligt 10 km in het binnenland en haar haven is
Callao, tevens een vesting. ‘Doch sedert deze vesting door
generaal [Simon] Bolivar belegerd en door de Chileense
admiraal Blanco geblokkeerd was, is deze baai verplaatst
[sic].’ Vandaar dat de beide schepen de iets zuidelijker
gelegen baai van Corillo als ankerplaats opzochten.
20 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Hoe was de politieke situatie op dat moment? Nadat
Napoleon Spanje had veroverd, benoemde hij zijn broer
Jozef Bonaparte tot koning, en dat werd die dus ook van de
Spaanse koloniën. Een van de mannen die deel uitmaakten
van de entourage van Napoleon was Simon Bolivar. In 1807
was die uit Spanje naar zijn geboorteland Venezuela
teruggekeerd en had zich aangesloten bij de opstand tegen
de Spanjaarden. In 1813 riep hij de republiek uit. Colombia,
Panama, Ecuador en Bolivia (naar hem vernoemd) volgden.
In de twintiger jaren zette Bolivar zijn zinnen op het
verjagen van de Spanjaarden uit Peru. Daar werd hij in 1824
president en had zowel de politieke als de militaire leiding.
Maar één bolwerk was nog in Spaanse handen: het fort van
Callao. ‘Het beleg van Callao had reeds omtrent zes
maanden geduurd zonder dat de insurgenten [opstande-
lingen] nog vorderingen van belang maakten. De vesting
werd verdedigd door generaal Rodsil, die zich met
tweeduizend man daar had opgesloten en zich uitmuntend
verdedigde (het kan nog zes à zeven maanden verdedigd
worden voor er tekorten komen). Gedurende ons verblijf in
de baai waren er dagelijks gevechten, welke dikwijls vrij
hevig waren. Wij konden het vuur duidelijk onderscheiden en
de verschillende kleuren van de vlaggen zien. Op een van de
slagvelden lagen ongeveer tweehonderd lijken, zodat men
verscheidene geraamten nog in hun kleren vindt liggen.’
De leiding van de Pollux en
Reigersbergen hadden wel
door, dat de Spaanse
overheersing ook hier
voorbij was. En dus was de
tijd gekomen om met de
invloedrijke Simon Bolivar
over handel te praten.
Vandaar dat volgens Pieter
Troost, ‘drie van onze
officieren zich naar het
hoofdkwartier begaven om
hun opwachting te maken en
werden met de meeste Simon Bolivar (afb.: internet)
hartelijkheid door die beroemde man ontvangen. Zij
genoten de eer een vrij lang gesprek over verschillende
meer of min belangrijke onderwerpen met die dappere
bevrijder te hebben en roemden zijn gewone vriendelijk-
heid.’ In goede koopmansgeest werden aan hem meegeno-
men stalen koopwaar getoond.
Over de paarden was Jacob niet te spreken toen hij op zo’n
dier naar Lima reed. ‘Zo goed de paarden te Valparaiso zijn,
zo ellendig hier en niet waard gevild te worden. Voor zulk
een ellendig beest geeft men zes matten per vierentwintig
uur.’ In Lima maakte het franciscaner klooster, het grootste
in de stad, diepe indruk en dan vooral de kerk ‘waarin het
grote altaar bijna geheel van massief zilver is. Het is naar
mijn schatting vijftig voeten hoog en evenzo breed. De
pongo wordt hier algemeen gedragen. De vrouwen dragen
een zeer nauwe geplooide rok die slechts zeer kleine
voetstappen toelaat. Een andere rok wordt over het hoofd
geslagen en bedekt het gezicht zodanig, dat slechts één oog
vrijgelaten wordt. Deze sluier wordt met een hand
vastgehouden, terwijl de andere hand de elleboog
ondersteunt.’ Sprekend over de handel met een Noord-
Amerikaan ‘gaf hij mij deze korte beschrijving: Noord-
Amerika voedt Peru en Engeland kleedt de inwoners, en
deze twee natiën voeren daartegen niets dan goud en zilver
uit.’
‘Op 10 april zeilden wij ’s avonds met een flauwe zuidoosten
wind naar zee. Enige mijlen van het land verwijderd zijnde,
kregen we de zuidoost passaat en hielden die.’ Op de 11e en
de 24e zagen ze een schip, voor de rest alleen zeevogels en
vissen. Dan is er eindelijk op 13 mei land in zicht: St.
Dominica. Daarna volgden nog een aantal eilanden waar ze
langs voeren, totdat ze hun bestemming hadden gevonden.
8. Novaheva, Marquizen eilanden
‘Op 14 mei ’s avonds ontdekten we eindelijk het eiland
Novaheva [nu Nuka Hiva, Marquesas Eilanden, Frans
Polynesië]. Door de nevelen was er weinig van de bergen
zichtbaar en was het land pas op geringe afstand te zien. We
draaiden tussen de eilanden bij en liepen groot gevaar om
door de Maria Reigersbergen aangezeild te worden: om
twaalf uur een wending doende, wendde de Maria tegen ons
in wat door de duisternis niet werd ontdekt, totdat de Maria
reeds zeer dicht bij ons was dat ze bijna met haar
De Pollux en de Reigersbergen in de baai Anna Maria op Novaheva
(afb.: Q.R.M. Ver Huell, steendruk door Desguerrois & Co 1829)
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
boegspriet door ons kruistuig heen kwam.’ Goede kans dat
deze bijna botsing op de Reigersbergen niet is gemerkt;
Pieter Troost maakt er in ieder geval geen melding van. Dit
soort ongelukken kwamen overal op zee regelmatig voor,
want men voerde geen verlichting. Pas in 1897 werden
boordlichten internationaal verplicht gesteld. Beide
schepen gingen in de Anna Maria baai voor anker. Het
verhaal wordt eentonig: kokosnoten werden geruild voor
stukjes ijzer, drie varkens voor een kleine bijl en ‘de vrouwen
wisten al spoedig met onze matrozen overeen te komen’. De
eilanders kwamen meestal zwemmend naar het schip ‘waar
zij zeer bedreven in zijn en met een grote snelheid vorderen;
tegen de avond verliet ons het gehele gezelschap en zwom
van boord.’ Hoewel de Novahever gezond en sterk is, zijn ze
‘echter niet vrij van Venerische ziekte’.
Op het eiland waren tweeënhalf keer zoveel mannen als
vrouwen, polyandrie (veelmannerij) was er de norm.
Voor de hele equipage was vers water een van de
belangrijkste zaken. ‘Bij het binnenkomen van de baai
hadden wij meer dan vijftig watervallen geteld, die van de
hemelhoge rotsen neerstorten en beekjes vormden.’ Bij een
hiervan had men een tent opgericht, bewaakt door zes à
acht gewapende mannen, want de inlanders hadden een
ander idee van mijn en dijn dan onze reizigers. Tijdens een
hevig noodweer werden de rieten hutten meegesleurd door
de stroom en kwam een eilander om het leven. ‘In verschei-
dene hutten vonden wij een mensenhoofd hangen, dat
gewoonlijk aan het haar onder het dak hing.
De mannen zijn over
het algemeen groot,
welgemaakt en
sterk, de vrouwen
integendeel klein en
lelijk. De mannen
gaan geheel naakt of
hebben een lap om
het middel geslagen,
allen hebben een
bandje om de
voorhuid stijf
gebonden, waarmee
zij de roede
dichtbinden.
Waarschijnlijk is dit
gebruik voor het Novaheva man (afb.: gravure W.G. Tilesius,
1813)
inkruipen van
insecten of ander gedierte. Ze zijn over het hele gezicht en
het lijf tot op de voeten getatoeëerd. De vrouwen droegen
een doek die zij om de heupen binden en een soort mantel
over de schouder, anderen gaan geheel naakt en bedekken
enkel de schaamdelen met een paar bladeren.’ Curieus is het
verhaal van een man die een lange groene jas droeg, een
beetje Engels sprak en getuigschriften had van kapiteins die
het eiland hadden aangedaan. Een ‘recommandatie’ was in
het Engels gesteld, ‘waarin iedereen voor de inboorlingen en
voor hem in het bijzonder gewaarschuwd werd. Hij had
veroorzaakt dat er een sloep vernield en vier man vermoord
21
en verslonden waren geworden. (hij vertoonde de
geschriften, niet wetende wat zij inhielden.)’
‘De dag voor ons vertrek werd het schip taboe verklaard,
waardoor alle eilanders verboden werden aan boord te
komen. Toch kwamen ’s avonds omtrent 40 vrouwen, die
gewoon waren met de laatste sloep aan boord te komen,
naar het schip zwemmen, maar werden niet toegelaten en
moesten onverrichter zake terugkeren. Op 26 mei waren we
klaar om zee te kiezen, lichtten we ’s morgens het anker en
boegseerden het schip de baai uit. Zo lang wij nog niet ver
van het land verwijderd waren, hadden wij stilte en regen,
maar kregen twee dagen daarna de passaat uit het zuidoost
en oost, welke fris doorwoei, zodat we ongeveer acht à
negen mijlen in een wacht (vier uur) afzeilden. Gedurende
veertien dagen behielden wij deze gunstige wind.’
Om middernacht op 11 juni passeerden de beide schepen de
datumgrens en waren toen de halve aardbol rondgezeild. Ze
springen nu een dag over. ‘In plaats van zondag de 12e
vervolgen we met maandag de 13e en dus de zondag
achterwege laten. Door deze handelswijze zullen we, in
Oostindien komende, weer met de burgerlijke tijdrekening
overeenkomen.’
9. Nederlands Eiland
‘De 14 juni 1825 was bijzonder merkwaardig door de
ontdekking van een tot hiertoe onbekend eiland, maar deze
ontdekking had bijna onze ondergang ten gevolge gehad.
Ongeveer een uur voor zonsopgang werd een sterk geruis
buiten boord gehoord dat steeds harder werd. Het was
bovendien zeer mistig zodat we slechts een scheepslengte
vooruit konden zien.
Het eiland met het gevaarlijk uitstekende rif. In het midden meren de twee sloepen aan en komen eilandbewoners aangelopen (afb.: Q.R.M. Ver
Huell, steendruk door Desguerrois & Co, 1829)
Zicht op het eiland vanaf de Pollux (afb.: Q.R.M. Ver Huell, steendruk door Desguerrois & Co, 1829)
22 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Er werd uiteindelijk bijgedraaid en we bleven zo liggen tot
het dag werd en de mist wat opgetrokken was. Om half zes
zagen we duidelijk land op een kwart mijl afstand en we
herkenden een koraaleiland met aan onze kant een ver in
zee uitstekend rif waar een geweldige branding was. Een
onvermijdelijke schipbreuk was ons lot geweest als we
dankzij het stille weer de branding niet hadden gehoord.’ De
Maria Reigersbergen was door een kanonschot vanaf de
Pollux gewaarschuwd en eveneens bijgedraaid.
Om tien uur werd er een sloep gestreken die met een paar
officieren naar het eiland roeide. De sloepen van de Pollux
en de Maria verenigden zich. Ze troffen er ongeveer 200
inwoners ‘elk met een palmtak in de hand. Dadelijk werd
met de ruilhandel begonnen. De eilanders toonden zich
hierbij zeer wantrouwig en diefachtig. Drie van hen stalen
de sloephaak, een paar probeerden het roer uit de pennen
te lichten, en een ander had een stok van twee vaam lang
[3.60 m.] met een net eraan gebonden. Dit wierp hij om het
hoofd van een matroos en wilde zo zijn hoed stelen. De
aanslag mislukte. Enige geweren werden afgeschoten, maar
dat maakte volstrekt geen indruk op hen.’
Toen de sloepen in de middag terugkeerden, werd de vlag
gehesen en loste de Pollux een salut van elf schoten,
waarna het eiland de naam Nederlandsch Eiland werd
gegeven. De bemanning kreeg, na het roepen van een
driewerf hoera!, een extra oorlam. ’s Middags werd het atol
nauwkeurig in kaart gebracht. Door het koraal werden zes
eilandjes met elkaar verbonden, die slechts 3 à 4 meter
boven het zeeoppervlak uitstaken. Ook de ligging van de
Maria Reigersbergen en de Pollux werd op de kaart (boven
 Kaart van het eiland (afb.: aquarel
door H.F. Tengbergen, dienende
als eerste officier op Z.M. Korvet
van Oorlog Pollux)

zoals ’s morgens en onder zoals ’s middags) aangegeven,
evenals de routes die de sloepen zowel heen als terug
voeren.
Hoe groot de wereld in 1825 was, blijkt uit het feit dat de
kranten in Nederland pas acht maanden later melding
maakten van de ontdekking van dit eiland.
Deze ontdekking was zeker een van de hoogtepunten van de
reis voor Jacob en hij besteedde er in zijn aantekeningen
veel aandacht aan. De naam Nederlandsch Eiland is al lang
verleden tijd. De wereld kent het eiland nu als Nui, deel van
de archipel Tuvalu⁽¹⁾ . Toch houdt de Nederlandse
bemoeienis met Tuvalu stand, want in 2011 was Foppe de
Haan onbezoldigd trainer van het nationale voetbalelftal.
De volgende dag, 15 juni 1825, gingen de schepen onder zeil,
wendden de boeg naar het westen en voeren verder over de
Stille Oceaan.

Utrechts Volksblad, 10 februari 1826

Wordt vervolgd!
Dordrecht Monumenteel|Dordts Geboren #79, juli 2021

Correctie: op p. 42 in het eerste deel van dit verslag in Dordrecht Monumenteel | Dordts Geboren nr. 77 staat
bij de afbeelding 'Aantekeningen' een foutief onderschrift. Dit had namelijk betrekking op de afbeelding van de
titelpagina van het verslag, welke als opening van het artikel op p. 40 is gebruikt.

Notitie:
(1) Jean M.A. van Wageningen, ‘“Tuvalu verdwijnt!”’ in: Tijdschrift Oud-
Dordrecht, 2007 nr. 1

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 23

 Jeugdzorg in de 18 eeuw
Voorstraat 353
In de 18e eeuw waren er geen
instanties zoals Jeugdzorg die
ingrepen wanneer ouders hun
kinderen niet verzorgden. Maar er
waren wel degelijk uithuisplaatsingen
waartoe (net als nu) het gerecht
besliste op initiëren van een
(gezins)voogd. In de stukken van de
Heeren vanden geregten en Camere
Juditieel der Stad Dordregt lezen we
dat Hendrik Neeringh, een op de
Nieuwe Haven wonende koopman, in
1732 bewerkstelligt dat een kind
wegens verwaarlozing uit het huis van
haar moeder wordt gehaald. Het kind
komt uiteindelijk in een ‘fatsoenlijk
burgerhuis’ terecht.

Geeft met schuldige eerbiedigheijt te kennen Hendrik

Neeringh, coopman in qualiteijt als testamentair mede-
voogt over Eva van den Bergh, minderjarig dogtertje,
nagelate bij Dirk van den Bergh door hem aan Neeltje
Vogels verwekt. Zij dagelijks is verloopende in sterken
drank als andere meerdere onordentelijkheijt en
Godloosheden niet oorbaar in desen te expresseren de
welke ten haren huijse gepleegt worde en als wanneer een
en andermael comt te gebeuren, dat sij met den drank
bezet zijnde zig niet ontsiet haar voorsegd kint des nagts
buijten de deur te jagen en alsoo stroomsgewijs te laten
loopen. Hetselve wijgerende de cost te geven en van
kleederen ook hoe gering te voorsien.
Zulks door alle die schandaleuse behandelingen en andere
meer door de voornoemde weduwe gepleegt het voorsegd
haer kint wert gexponeert en bloodgestelt aan zeer
deplorabile uijteijndens en waaromtrent den suppliant in
sijne voorsegde qualiteijt geoordeelt heeft gemoeds en
pligtshalven niet langer stille te connen wesen.

Moeder was dus aan de drank geraakt en verzorgde haar

toen pas 14-jarige dochter niet meer. Ze joeg haar zelfs ’s
nachts de straat op. Het gerecht besloot haar uit huis te
plaatsen en bij een pleeggezin onder te brengen.

De Camere gehoort enz.

Omme het minderjarig kind Eva van de Bergh te halen off
doen halen uijt het huijs van desselvs moeder de weduwe
van den Bergh hetselve te nemen onder sijn directie en
bewint. haar verders te bestellen op een handwerk en in een

24 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

fatsoendelijk borgershuijs in de cost te doen en daar toe te En Eva? Zij gaat op 31 juli 1736 te Dordrecht in ondertrouw
emplijeren van tijt tot tijt jaarlijks 80 guldens van de vijff met de in Velp geboren Dirk Mol, die in Rotterdam woont.
hondert gulden. het welke is ingegaan meij 1732. Ze trouwt op 30 augustus 1736 vanuit de Nieuwstraat.
Waarschijnlijk woont ze daar bij het gezin van haar voogd
Eva van den Bergh is op 13 november 1717 te Dordrecht Claes Schattelingh, een muntmeester, die samen met
gedoopt als dochter van Dirk van den Bergh en Neeltje medevoogd Pieter van Strijmen, als opvolgers van Eva's
Maartensdr. Vogels. Haar doopnaam was Heva. Ze woonde vroegere voogden, als getuigen bij het huwelijk optreden.
met haar ouders op de Voorstraat, aan de zijde van de Zij is op dat moment 18 jaar en hij 22, ze zal met hem vier
haven, vlakbij de Visbrug, waar haar vader winkelier was. Nu kinderen krijgen.
kennen we dat pand als Voorstraat 353. Waarschijnlijk
voelde Dirk zijn dood naderen, want op 5 juli 1725 liet hij een
testament opmaken, waarin hij de kooplieden Hendrik
Neeringh en Cornelis Vereijck tot voogden over zijn
minderjarige dochter benoemde⁽¹⁾. Kort daarop moet hij zijn
overleden, want op 27 september 1725 verkocht zijn weduwe
het huis ⁽²⁾.

Ondertrouw Eva van den Bergh en Dirk Mol op 31 juli 1736

Notitie:
(1) RAD 10.33.50
(2) RAD 9.1650.188

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 25

 Drie voormalige stations in Dordrecht herontdekt
Arno de Grauw

In de reeks ‘Verhalen van Dordrecht’,

nummer 14 uit 2008 getiteld
‘Dordrecht op het Spoor’, schrijft Rita
Heiden over de spoorgeschiedenis van
ons eiland. Zij heeft het over twee
stations. “Op de lijn Dordrecht-Elst
zijn er op Dordts grondgebied naast
het centrale station nog twee
halteplaatsen: Dubbeldam en ’t
Visschertje. Tien jaar na de opening
van de spoorlijn, in 1895, wordt station
Dubbeldam al weer gesloten. 't
Visschertje blijft tot mei 1927 in de
dienstregeling gehandhaafd.”

Deze stations zijn totaal vergeten. Waar lagen ze precies? De locatie van station Dubbeldam is aan de zuidelijke kant
Victor Lansink, specialist beeldmateriaal van het Utrechts van de spoorlijn, aan de Crayensteynstraat, bij de
Archief, wist de locaties te melden. Station Dubbeldam lag spoorwegovergang naar de Reeweg Oost. Let op: het
bij de spoorwegovergang aan de Reeweg Oost en station ’t noorden bevindt zich onderaan de tekening.
Visschertje bij de niet meer bestaande overweg op de
Noordendijk. Op onderstaande tekeningen zijn de situaties
te zien van de wachtposten 80 (Dubbeldam) en 79 (’t
Visschertje).

Situatie van het station Dubbeldam met wachtpost nr. 80 in 1885 Halte 80 Dubbeldam in 1935 (foto: Regionaal Archief Dordrecht)
(afbeelding: Het Utrechts Archief)

26 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

Situatie van station ’t Visschertje met wachtpost nr. 79 in 1885 Halte 79 ’t Visschertje in 1927 (foto: Regionaal Archief Dordrecht);
(afbeelding: Het Utrechts Archief) de huidige locatie van station ’t Visschertje is de noordelijke kant van
de spoorlijn, even ten zuiden van de rotonde aan de Groenezoom.

Halte Willemsdorp
Over een derde station, Halte Willemsdorp, schrijft Cees
Esseboom in tijdschrift Oud-Dordrecht van 2003 (nr. 3) een
interessant artikel. Het Utrechts Archief bericht hier nu
over dat dit een station was en geen wachtpost.
Tegenwoordig noemt de NS zo’n station een stopplaats.
Volgens de NS-Klapper Willemsdorp I is dit station voor
personenvervoer in gebruik geweest van 1872 tot 1934. Het
is in gebruik genomen op 1 juli 1872. Op 1 januari 1883 wordt
er een telegraafkantoor voor particuliere telegrammen aan
toegevoegd. Op 15 mei 1934 wordt het station opgeheven.
Het bevond zich op het zuidelijke puntje van de huidige
Beerpolderweg, zie hiernaast de luchtfoto uit 1936.
Koningin Wilhelmina heeft het in 1934 voor reizigers
opgeheven station Willemsdorp nog even benut. Op 12
december 1936, tijdens haar reis naar Dordrecht, stopte zij
daar voor de opening van de verkeersbrug over de Moerdijk.

Haltegebouw Station Willemsdorp (beeld: Utrechts Archief)

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 27

 In het ootje genomen
Kees Klok

Eigenlijk verdient het plaatjesboek
zonder plaatjes (want die moet de lezer
zelf sparen) dat een paar dagen geleden
in mijn brievenbus rolde geen enkele
aandacht, ware het niet dat de
gemeente Dordrecht er veertigduizend
euro in heeft gestoken, in het kader van
de viering van '800 jaar' Dordrecht. Er is
niets mis met aandacht vragen voor de
rijke geschiedenis van Dordt, maar wel
als dat gebeurt in de vorm van een
gedeeltelijk door gemeenschapsgeld
gesponsord niemendalletje waarin
nogal wat onzin over de geschiedenis
van de stad staat. Platitudes en
bombastische pocherij rijgen zich
aaneen, waardoor de indruk wordt
gewekt dat Dordrecht zich nogal als
een opscheppertje manifesteert.

Dat er wat druk- en

taalfouten in staan de indruk heb dat ik in het
(bijvoorbeeld 'Vrij ootje word genomen.
Statenvergadering', een
pand die is gerestaureerd, In het colofon staat ook nog
hoofstraten) ach, dat kan dat het 'concept' en de
gebeuren. Weinig boeken 'productie' in handen waren
zijn foutloos, al duidt het van Tomorrow, Rotterdam,
wel op een slordige een bureau dat zich toelegt
redactie. Wie is die redactie op lokale promoties.
eigenlijk, vroeg ik mij af. In Op hun website vind je het
het colofon staat: kant en klare concept
Verzamel historie van jouw plaats.
'Tekst- en beeldredactie: We weten dus in ieder geval dat de betrokken
Regionaal Archief Dordrecht, Gemeente Dordrecht, Het supermarkten en Dordrecht Marketing het niet zelf hebben
Dordt Boek, Ach Lieve Tijd, Dordrecht Marketing' verzonnen. Ik ben er niet bij geweest, maar mag ik vrezen
dat een enthousiaste amateur van Tomorrow
Geen enkele naam dus van degenen die verantwoordelijk verantwoordelijk is voor de bedroevende inhoud van dit
zijn voor de inhoud. Wel het Regionaal Archief, waarvan ik plaatjesboek Dordrecht 800 jaar?
me niet kan voorstellen dat het voor zo'n schaamteloos
domme tekst verantwoordelijkheid zou willen nemen. De Veertigduizend gemeentelijke euro's, dat is niet niks, dan
Gemeente Dordrecht? Hoe dan? Wie dan? Het Dordt verwacht je enige kwaliteit, maar wat krijg je? Allereerst de
Boek? Zouden de auteurs daarvan eigenlijk wel weten dat onwaarheid dat Dordrecht in 1220 stadsrechten kreeg van
ze hieraan hebben meegewerkt en zo ja, schamen ze zich
graaf Willem I. Inmiddels is door
dan de ogen niet uit het hoofd?
de Dordtse mediëvist Henk 't
Ach Lieve Tijd? Dat is een
interessante verzamelband Zucht. Ga Henk 't Jong overtuigend aangetoond
dat het ging om een uitbreiding
van katernen over de Dordtse
geschiedenis van Uitgeverij Jongs De dageraad van al bestaande stadsrechten.
Dordrecht is ouder dan 800 jaar,
Waanders en wat toen nog het
Gemeentearchief Dordrecht van Holland eens al 1000 geleden was er sprake
van bewoning en het was
heette uit de tijd van burge-
meester Jan Noorland, die dat lezen, zou ik zeggen. hoogstwaarschijnlijk voor 1200 al
een stad.
ambt van 1985 tot 2000
bekleedde. Hoezo Ach Lieve
Tijd? En dan Dordrecht Marketing. Wie van Dordrecht Ik zou bijna zeggen dat we 'natuurlijk' de foutieve
Marketing? Iemand die echt iets meer weet van de voorstelling tegenkomen van de St. Elizabethsvloed van
stadsgeschiedenis dan wat reclamekreten? Ik krijg 1421. Dat er meerdere overstromingen waren en dat er niet
enigszins kriebels over mijn rug, dat gebeurt vaker als ik in één klap een vloedgolf met duizenden slachtoffers over

28 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

het land kwam is inmiddels op ruime schaal bekend, maar
niet bij de makers van Dordrecht 800 jaar. Gezaghebbende
of recente literatuur over de Dordtse geschiedenis (de
driedelige Geschiedenis van Dordrecht, de serie Verhalen
van Dordrecht, het boek De oudste stad van Holland van
Henk 't Jong en de tijdschriften Oud-Dordrecht en
Dordrecht Monumenteel) lijkt bij de makers onbekend. Dat
is niet erg voor een reclamefoldertje, maar wel als dat in
een luxe uitgave met gemeentelijke subsidie is gemaakt.
De makers zijn weinig consequent. Zo wordt ergens
geschreven dat Dordrecht sinds 1421 een eiland is. Ergens
anders zegt men dan weer dat Dordrecht altijd al een door
water omspoeld eiland was. Eerst geen, dan wel en dan
altijd een eiland en nog door water omspoeld ook. Toe maar.
Men gaat op thematische wijze door de geschiedenis. Dat is
een keuze, maar het maakt de tekst warrig. En slordig.
Op bladzijde 10 lezen we 'Sportverenigingen kwamen pas
door de toename van de vrije tijd in onze eeuw tot
ontwikkeling.'
Pardon, onze eeuw? Het lijkt alsof de makers even in het
geschiedenisboekje hebben gekeken dat ze vroeger op de
mavo gebruikten en klakkeloos een zinnetje hebben
overgeschreven.
Iets natrekken doen ze ook niet. De toren van de Grote Kerk
wordt trots schever dan de toren van Pisa genoemd. De
Dordtse toren staat volgens de makers maar liefst twee
meter uit het lood, 'waardoor deze zelfs schever staat dan
de wereldberoemde Toren van Pisa' (blz. 32). Laat die
wereldberoemde toren nu ongeveer 4,5 meter uit het lood
staan.
Naarmate ik meer doorblader, zie ik meer treurigheid.
Jawel, lees ik: 'De rol van Dordrecht in de vorming van de
natie is groot' (blz. 29). En dan volgt uiteraard het
aanvechtbare verhaal waarin het belang van de eerste 'vrije'
Bestel de canon
Notitie:
(1) Ontleend aan de Histoblog van Kees Klok 12-1-2021
https://keesklokhistoblog.blogspot.com/
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
statenvergadering nogal wordt overdreven en dat
inmiddels door flink wat historici onderuit is gehaald.
Op dezelfde bladzijde staat een warrig stuk over het
stadsbestuur, waaraan geen touw is vast te knopen en lees
ik: 'dat de grafelijkheid de stad in de beginjaren als volledig
eigendom bestierde.' Zucht. Ga Henk 't Jongs De dageraad
van Holland eens lezen, zou ik zeggen.
Op bladzijde 13 wordt gezegd dat Jan van Brabant in 1418 'de
Dordtenaren vijf weken in het nauw' bracht. Ja, maar hij liep
daarbij wel een bloedneus op. Een regel later laten ze de
Watergeuzen wel de stad veroveren. Althans de tekst leidt
tot die foute conclusie. Zo gaat het maar door. Wel de
Dordtse Synode noemen (1618/19), maar met geen woord
over de Remonstranten reppen. Over de nijverheid in de 17e
eeuw schrijven en daarna de scheepswerven van Gips en
Schouten noemen, zonder erbij te vermelden dat we het dan
toch echt over de 19e eeuw hebben. Oranje Wit opvoeren als
'eerste voetbalvereniging met een levensbeschouwelijke
achtergrond' (1925), maar geen woord wijden aan de echt
oudste voetbalclub van de stad, DFC, dat is opgericht in
1883.
Als de aanleg van de hogedrukwaterleiding wordt genoemd,
vertel je er natuurlijk niet de belangrijkste aanleiding bij, de
voortdurende cholera-epidemieën die in de zomers de stad
teisteren. Zo kan ik doorgaan, maar het is wel genoeg. Over
de reclamepagina's zwijg ik, het is tenslotte een
reclameboekje dat zo snel mogelijk de papierbak in moet.
De plaatjes zullen best mooi zijn, maar als ik een goed
leesbaar, interessant en van mooie illustraties voorzien
boekje over de geschiedenis van Dordrecht wil lezen, dan
pak ik de Canon van Dordrecht van het Augustijnenhof wel,
een mooie leidraad om je verder in de materie te verdiepen.
De gemeente Dordrecht had er beter aan gedaan om die
veertigduizend euro te besteden aan het huis-aan-huis
verbreiden van dat leuke en nuttige boekje.
29
 Een ‘hoer-huijs’ op de Riedijk
Harry Aardoom

Cataryn Jansdochter ter Wufter

was een jongedame uit Wesel die
begin 1714 in Dordrecht logeerde in
het logement De Slaapkeet van
Daniel Koene aan de Riedijk bij de
Ooievaarsgang. Ze maakte in het
logement kennis met ene Marrij
Wolfrats. Marrij was één van de
dienstmeisjes die daar werkten.

Marrij vroeg haar of ze - als het zou worden gevraagd - wilde

zeggen dat zij zusters waren. Dat wilde Cataryn wel doen.
Kennelijk was Cataryn een jong groentje. Later kwam ze
erachter dat Marrij ook aan andere vrouwen, poorters van
de stad, had gevraagd of die haar “nichtjes” wilden zijn.
Marrij bleek overduidelijk een prostitué te zijn. Op verzoek
van logementhouder Daniel Koene legde Cataryn de
volgende verklaring af voor notaris Petrus van Son.

Het toilet (“secreet”) van het logement stond in de

Ooievaarsgang, een steegje vanaf de Riedijk naast het
logement. Er zat een flinke scheur in het hout van de deur
van het secreet, zodat er min of meer te zien was of het
toilet bezet was.
Op een dag zag Cataryn door die scheur een vrijend paartje
zitten in een kruiwagen in het toilet. Marrij zat bij een kerel
op schoot. Cataryn trok geërgerd de deur van het toilet
helemaal open met “Dat gaat al heel moij”, waarna Marrij en
haar vriend opstonden uit de kruiwagen en mopperend
weggingen. “Al morrende en knorrende” zei Marrij tegen
Cataryn: “Wat raakt u dat, het syn saken die u niet
aangaan.”
De Ooievaarsgang is genoemd naar het huis De Ooievaar, dat op de
Voorstraat tussen de Boomstraat en het Melkpoortje stond. In 1714
heette dit gedeelte van de Voorstraat Riedijk.
Maar Marrij antwoordde dat het nog vroeg genoeg was. Ze
kwam pas om elf uur terug in het logement. Toen Marrij de
avond in een achterkamer van de slaapkeet met de schipper
te bed ging, vond de vrouw van de logementhouder het
welletjes en joeg hen het logement uit. Marrij bleef toen de
hele nacht weg.

´s Middags zag ze Marrij in het logement zitten op de
schoot van een schipper uit Gouda. Naar de
logementhouder wist te vertellen was dat een getrouwd
man. Ze zoenden elkaar. Het paar wandelde om vijf uur die
middag de Riedijkspoort uit naar het schip van de schipper.
Lijsbet, een ander dienstmeisje van het logement, kreeg van
de logementhouder om half tien ´s avonds opdracht om te
gaan zien waar Marrij zo lang bleef. Marrij moest immers
werken in het logement. Lijsbet liep naar het schip en keek
door de patrijspoortjes. Ze zag dat Marrij en de schipper in
elkaars armen te kooi lagen in het vooronder. Lijsbet klopte
aan, en sommeerde Marrij dat ze moest komen werken.
De “slaapvrouw” Anne den Diender, waarschijnlijk de vrouw
van de logementhouder, verklaarde later dat Marrij
probeerde “van haar huyse een hoer-huijs te maken.”
Marrij veranderde haar stijl van leven niet. Een volgende dag
zat Marrij weer bij een andere man op schoot, dronk samen
met de nieuwe klant jenever en zong liedjes. Dat kon zo niet
doorgaan, want het was verboden een bordeel te houden
binnen de stadsmuren. Wanneer dat zou worden ontdekt
dan zou Daniel Koene zijn logement moeten sluiten. De
logementeigenaar wilde een klacht indienen bij het Gerecht
van Dordrecht, en had daarbij ter onderbouwing de
beëdigde verklaring van Cataryn nodig.⁽¹⁾

Notities:
(1) RAD 20.468 akte 1, fol. 1-3

30 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Vlaggen tussen hoop en vrees
Jeanine Erades
Verhalen over Dordrecht
In de rubriek Verhalen over Dordrecht laten we onze
lezers verhalenderwijs kennismaken met een of meer
vensters uit de Canon van Dordrecht die in oktober 2020
werd gelanceerd. Realistische verhalen waarin de
geschiedenis van de stad en haar inwoners tot leven
wordt gewekt. Geen droge feiten, maar toegankelijke
menselijke verhalen. Voor deze tweede aflevering schreef
Jeanine Erades speciaal voor Dordrecht Monumenteel|
Dordts Geboren een verhaal over hoe Dordrecht zich in de
winter van 1813 bevrijdde van het Franse juk. In het
dagelijks leven is Erades juriste en literair vertaalster,
maar ze is ook zeer geïnteresseerd in alles wat met
geschiedenis te maken heeft. In 2012 debuteerde zij met
haar historische roman Duivelsblauw bij uitgeverij
Mozaïek en ze schreef meerdere korte verhalen voor
uitgeverij Historische Verhalen.
www.historischeverhalen.nl
Dordrecht, 19 november 1813
Voorzichtig zette Cornelis Lawende de zware kist op de
grond en blies in zijn koude handen. Gelukkig was het niet
ver meer naar de Riedijk, want de randen van de kist sneden
diep in zijn bevroren vingers. Hij had geluk gehad, toen hij
daarstraks langs de deftige huizen in de Schoolstraat liep,
werd er net een krat met overtollig huisraad op de stoep
gezet: een mattenklopper, een ijzeren kookpan en een paar
dekens. Zomaar voor het oprapen. Hij had geen moment
getwijfeld en het krat meegenomen. Het kwam uit het huis
van een van de Franse hoge ambtenaren die waarschijnlijk
nog snel met zijn gezin het eiland probeerde te verlaten. Op
de vlucht voor de vijand, want vanuit alle kanten waren er
Engelse en Pruisische bevrijdingstroepen onderweg. In het
roeiershonk van de Nationale Garde had Cornelis
opgevangen dat zelfs in de Municipale Raad onlangs was
stilgestaan bij het bericht dat de onoverwinnelijk geachte
Napoleon de veldslag bij Leipzig had verloren, iets wat
voorheen in dit Fransgezinde gezelschap ondenkbaar was.
Sinds gisteren was daar het nieuws bijgekomen dat ook de
gehate Franse prefect De Strassart vanuit Den Haag naar
Gorcum was gevlucht. Nee, het zag er niet best uit voor de
Fransen, dus Cornelis begreep wel dat de Franse burgerij
zich allerijl uit de voeten maakte. Gelukkig konden ze niet
alles meenemen. Hij pakte het krat weer op en dacht aan het
blije gezicht van Clara als ze straks de spullen van hem zou
aanpakken. Een extra kookpot kwam in zijn huishouden
altijd van pas en ook de dekens waren meer dan welkom. De
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
kleine Petronella was nog maar twee maanden oud en
Cornelis’ huisje schuin onder de poort was klein en tochtig
en iets beters zat er met zijn karige roeiersloon niet in.
Gelukkig groeide zijn dochtertje als kool en dat gold ook
voor de driejarige Jacob, die al een hele knul werd.
Waarschijnlijk zou zijn vader niet erg blij zijn met de
mattenklopper. Clara kennende, zou ze hem er vast en zeker
mee aan het werk zetten, iets waar Jacob senior een
broertje dood aan had, maar wat wel nodig was, want Clara
had de bevalling maar net overleefd. Gelukkig ging het de
laatste weken al beter.
Zodra Cornelis met zijn rug de deur van zijn huis
openduwde en zich omdraaide, zag hij Clara en zijn vader
met norse gezichten aan tafel zitten. Zo te zien hadden ze
weer eens ruzie en zaten ze op hem te wachten om het liefst
beiden als eersten hun verhaal uit de doeken te kunnen
doen, terwijl die verhalen tot zijn grote frustratie nooit
elkaars spiegelbeeld waren. Hij hield van de directheid en
daadkracht van Clara, maar zijn vader vond haar maar een
kenau en kon het moeilijk verkroppen als Cornelis partij
trok voor zijn vrouw. Maar hoezeer hij ook op zijn vader
gesteld was, meestal had Clara gewoon gelijk.
‘Wat is hier aan de hand?’
‘Je vader wil niet meedoen aan de inzameling voor de
Franse retributie, maar de wijkmeester heeft ons gemaand
dat iedereen een bijdrage moet leveren. Volgens hem dreigt
de Franse commandant met plundering en zelfs met een
beschieting. Over drie dagen wordt alles opgehaald. We
moeten een pond meel en een kruik jenever inleveren. Het
31
meel is voor je vader natuurlijk geen probleem, maar die
jenever, hé.’ Haar gezicht sprak boekdelen.
‘Schei toch uit, Clara, die hele inzameling is flauwekul,’ zei
Jacob. ‘De Fransen staan op het punt van omvallen. Er zijn al
zo veel Fransen vertrokken dat her en der de Hollandse vlag
al wordt uitgehangen, vanmiddag is er een tijdelijk
stadsbestuur aangesteld en op het aanplakbord hangt een
plakkaat dat de Dordtse burgers zich per direct weer in
oranje kledij mogen hullen, als ze dat willen. De Franse tijd is
passé. Leve de Prins, hoezee, hoezee, hoezee!’ Jacobs stem
dreunde door de kamer.
‘Sttt,’ siste Clara, ‘straks horen de buren het.’
‘Nou en? Wees blij dat we die Fransen eindelijk kwijt zijn.
Die betweters en uitzuigers. Nu hebben we zelf de touwtjes
weer in handen.’
‘Maar dat is nog helemaal niet zeker,’ zei Clara. ‘In Gorcum
en Rotterdam wemelt het nog van de Fransen en Marie
hoorde haar meneer gisteren nog zeggen dat de Nationale
Garde onder de wapenen is geroepen omdat er vanuit het
zuiden nieuwe troepen onderweg zijn. Dus laten we
alstublieft niet te vroeg juichen. Ik mag toch hopen dat de
hoge heren zo slim zijn geweest om de veren aan de wal te
houden, zodat de Fransen in de Lagewaard geen kans
krijgen om de Merwede over te steken.’ Ze drukte de kleine
Petronella, die zachtjes begon te kermen, beschermend
tegen zich aan.
‘Maak je geen zorgen, Clara,’ kwam Cornelis tussenbeide,
‘die liggen aan de wal.’

De volgende dag kwam Cornelis vlak na vieren hijgend zijn

huis binnen rennen. Clara was net bezig met het voeden van
de kleine en stak verschrikt haar hoofd om de bedstee.
‘Maar Cornelis, wat zie je eruit, wat is er gebeurd? Waar
heb je gezeten? Jacob is ook al uren de hort op. Ik maakte
me ongerust en…’
‘Hier, deze heb ik weten te redden.’ Cornelis hield
plotseling een lap stof voor haar neus en plofte neer op een
kruk. ‘Mijn armen zijn van lood. Vanmiddag heeft een
groepje Dordtenaren ter hoogte van de Kalkhaven een
kruitschip overmeesterd dat onderweg was naar het Franse
garnizoen in Gorcum. Het tussenbestuur vond het maar
niets en gaf ons opdracht om de mensen zo snel mogelijk
van boord te halen. Hendrik en ik zijn wel twintig keer op en
neer geroeid.
‘Wat? Twintig keer? Hoeveel man waren het wel niet,’ riep
Clara verbaasd.
‘Geen idee, veel te veel en het viel niet mee om ze allemaal
van boord te krijgen. De feestvierders wilden eigenlijk een
triomftocht over de rivier gaan maken. Gelukkig wist
scheepsbouwer Jan Schouten de mannen toch te overtuigen
om in onze sloep te stappen. Maar de schipper durfde zijn
tocht mooi niet te vervolgen. Hij verklapte ons wel dat een
garnizoen van meer dan duizend matrozen dat vanuit
Antwerpen onderweg was naar Amsterdam, opdracht heeft
gekregen om in Dordrecht een tussenstop te maken. Toen
Jan Schouten dit hoorde, trok hij wit weg, net als de rest van
de hoge heren. We kregen bevel ervoor te zorgen dat alle
vlaggen in de stad werden ingehaald. Konden we daar weer
Cornelus’ huisje naast de Riedijkspoort
achteraan. Toen ik bijna hier was, zag ik bij ’t Melkpoortje
vader lopen. Hij had deze vlag bij zich. Er zitten flinke
scheuren in want hij was met grote haast uit een mast
getrokken. Jij kan ’m wel maken, toch?’
Clara zuchtte en mopperde. ‘Denken jullie soms dat ik niets
beters te doen heb.’ Ze trok het dundoek uit Cornelis’
handen. ‘Ik zal wel kijken wanneer ik daar tijd voor heb. Eerst
maar eens zien of de Fransen ons echt met rust gaan laten.
Tot die tijd ligt hij hier prima’, en ze propte de vlag weg onder
haar stromatras.
‘Lawende, Abbema! Naar de overkant, nu!’ beval Beelaerts.
De doft kraakte toen de boomlange commandant van de
Dordtse Nationale Garde plaatsnam naast poortwachter
Van Guijlik. ‘Roeien, mannen, we hebben geen tijd te
verliezen.’
Cornelis trok als een bezetene aan zijn riemen om te
voorkomen dat de schuit door de straffe oostenwind en
stroming te veel afdreef. Het kostte hem en Hendrik de
nodige moeite om de hoogaars op koers te houden.
Ondertussen werd de trommelslag van de tamboer af en

32 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Kalkhaven

toe overstemd door het gesuis van de raketten die over hun Korte tijd later liep Cornelis Lawende achter Beelaerts aan,
hoofden heen naar Dordt vlogen. Toch bleef Hartman de gelagkamer van de herberg op de Veerdam in. Vanuit het
stoïcijns doortrommelen, terwijl de knetterende raam kon hij de Riedijkse poort net onderscheiden.
luchtsporen fel afstaken tegen de nachtzwarte hemel die in Kennelijk was ook daar een raket neergekomen, want hij zag
de verte langzaam lichter werd. De winter was vroeg dit in het ochtendgloren naast de molen een smalle rookkolom
jaar, maar de inwoners van Dordt hadden andere dingen aan opstijgen. Zijn gedachten flitsen naar Clara en de kinderen.
hun hoofd. Voor Cornelis voelde het alsof de tijd wraak nam Hopelijk konden de brandwachten het vuur op tijd doven.
door de inwoners van de stad moedwillig een tijdlang Een stem onderbrak zijn gedachten.
tussen hoop en vrees heen en weer te slingeren. De ene dag ‘Commandant Beelaerts, wat kan ik voor u doen?’ De stem
leek het alsof het land zich na achttien jaar voorgoed kon behoorde toe aan een klein schriel mannetje dat zijn geringe
ontdoen van het Franse juk, de dag erop leken de Fransen lengte compenseerde met een onaangenaam schelle en
geenszins van plan om zich zomaar gewonnen te geven. luide stem. Hij werd op zijn hielen gevolgd door directeur
Verbijsterd volgden de Beelaerts een van de Franse Clerget in zijn gehate groene douane-uniform.
raketten in zijn vurige baan naar de overzijde. Toen het ‘Monsieur Gipreau.’ In vloeiend Frans werkte Beelaerts de
projectiel vlak achter het Groothoofd neerkwam, kon hij inleidende formaliteiten af om zich vervolgens te beklagen
zich niet meer inhouden. Woedend sprong hij op: ‘Lafaards! over de raketbeschieting en de schending van de regels van
Zulke zware munitie afvuren zonder onderhandelingen, dat ordentelijke oorlogsvoering. Het was ook voor Cornelis
is een flagrante schending van het oorlogsrecht!’ overduidelijk dat de Franse ambtenaren daar heel anders
Plots hoorde Cornelis een hard gesis. Hij schreeuwde en dook over dachten. Met veel bombarie stelde Gipreau vast dat de
in een reflex opzij. Ook Beelaerts kon nog net op tijd stad zich oproerig gedroeg. Er waren Hollandse vlaggen
wegduiken voor de te vroeg gedoofde raket, die gelukkig vlak gesignaleerd en pamfletten met opruiende teksten.
voor de hoogaars met een spoor van bellen in de diepte Daarmee was de raketaanval gerechtvaardigd en zou
verdween. De commandant viel pardoes tegen bakker Van worden voortgezet als de Franse eisen niet werden
Guijlik aan, die de afgelopen nacht de wacht had gehouden bij
de Riedijkse poort. Toen in alle vroegte een groepje Fransen
voor zijn neus was opgedoken, had hij meteen alarm willen
slaan, maar voor hij het wist losten de Fransen twee schoten in
de lucht. Kennelijk was dat een signaal voor hun kornuiten op
de Papendrechtse oever, want korte tijd later zocht de eerste
raket zoevend zijn weg naar de overkant. Terwijl de leden van
het inderhaast opgetrommelde tussenbestuur bakkeleiden
over wat er moest gebeuren, was volgens Van Guijlik een van
de raketten tussen de barakken achter de Lijnbaan geland.
Onder de buurtbewoners was paniek uitgebroken. Jan
Schouten had terstond een schuit ter beschikking gesteld om
met de Fransen te gaan onderhandelen en Cornelis was als een
haas naar het roeiershonk gesneld om zijn diensten aan te
bieden. Beelaerts had het Franse raketvuur het liefst met
gelijke munt terugbetaald, maar de munitie op het eiland was
schaars, zodat er niets anders op zat om de Franse onverlaten
pratend tot een staakt-het-vuren te bewegen. Helaas.

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 33

ingewilligd. Cornelis zag dat Beelaerts wilde opspringen,
maar Gipreau bevroor diens protest met een fel
handgebaar. ‘Luister. Dit zijn de eisen: U zorgt dat de Franse
vlag in ere wordt hersteld, dat mijn manschappen met het
veer worden overgezet en dat de door de prefect opgelegde
retributie van levensmiddelen uiterlijk overmorgen in
Gorcum wordt afgeleverd. En vergeet ook die
veertigduizend liter jenever niet. Alleen als u deze eisen
inwilligt dan zorg ik ervoor dat de beschieting stopt.’
Het was vooral de sarcastische ondertoon van de
Fransman, die Beelaerts zichtbaar razend maakte, maar
met de smeulende Riedijk in zijn achterhoofd kon Cornelis
zich niet inhouden. In een opwelling fluisterde hij zijn
meerdere in het oor: ‘Commandant, me dunkt dat u maar
beter kunt toegeven. Voordat die raketten nog meer schade
aanrichten of zelfs slachtoffers maken. Met die inzameling
komt wel goed.’
Beelaerts keek Cornelis smalend aan. ‘Beste man, u hebt
duidelijk geen weet van de absurditeit van deze eisen.
Alleen die levensmiddelen hebben al een waarde van meer
dan honderdduizend francs, te betalen door een stad die zo
arm is als een kerkrat.’
Cornelis voelde het bloed naar zijn wangen stijgen van
schaamte, tot Beelaerts zei: ‘Maar ge hebt gelijk: als we
onze poot stijf houden, dan loopt dit uit op een bloedbad en
dat wil ik niet op mijn geweten hebben. Die Fransozen zijn
niet voor rede vatbaar.’ Hij richtte zich weer tot de
douaneambtenaar, die quasinonchalant om zich heen had
zitten kijken. ‘Gipreau, ik krijg het nauwelijks uit mijn strot,
maar u hebt mijn woord. Ik zorg voor een overtocht en voor
de levering van de goederen, maar alleen als u per direct
stopt met die vermaledijde raketten.’
‘Akkoord.’
Cornelis haalde opgelucht adem.
Bij terugkomst op de Dordtse oever escorteerde Cornelis
Beelaerts meteen naar het raadhuis, waar de commandant
gedetailleerd verslag uitbracht aan burgemeester Repelaer
en de raad over de afspraken met de Fransen. Gelaten
hoorden de heren de onredelijk hoge eisen aan, maar ze
beseften dat een andere oplossing niet voorhanden was. De
vergadering duurde voort. Terwijl Cornelis op Beelaerts
stond te wachten, zag hij vanuit de hal hoe de eerste Franse
manschappen over de lange Voorstraat marcheerden en op
34 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
het plein voor het raadhuis hun kampement opsloegen.
Cornelis moest van vermoeidheid even zijn weggezakt want
hij schrok wakker van geluiden op de gang. Met grote
woeste stappen kwam een man zijn kant op. Het was de
gemeentesecretaris met in zijn handen een brief. Zonder
Cornelis een blik waardig te keuren stormde de man de
raadzaal binnen.
‘Burgemeester, we hebben weer een brief ontvangen.
Gipreau laat weten dat we, bovenop de eisen van De
Stassart, ook nog tweehonderd duizend frank voor de
behandeling van gewonden verschuldigd zijn.’
Toen Schouten dit hoorde, ontplofte hij zowat. ‘Ik heb die
vent altijd al gewantrouwd,’ fulmineerde hij. ‘Die Gipreau
weet net als iedereen, dat het volstrekt onmogelijk is om
aan De Strassarts eisen te voldoen. En dat heeft keizer
Napoleon vooral aan zichzelf te danken. Als hij Dordrecht
tijdens zijn bezoek in 1811 had gevrijwaard van de volstrekt
ridicule handelsblokkades met Engeland, dan waren onze
handel en scheepvaart niet stil komen te liggen en was de
financiële situatie van de stad heel anders geweest.’
Daarna mocht Beelaerts eindelijk vertrekken en kon
Cornelis naar huis. Gelukkig bleek daar iedereen ongedeerd.
Ook de schade van de eerste beschieting bleek mee te
vallen. Her en der waren er wat daken en muren beschadigd,
maar het aantal branden was beperkt gebleven omdat van
veel raketten het zundgat was dichtgeslagen. Kennelijk was
de aanval vooral bedoeld geweest om de stad en haar
inwoners bang te maken en in die opzet was men goed
geslaagd. De paraderende troepen in het centrum en de
angst voor nieuwe beschietingen duwden de geest van de
vrijheid terug in de fles en beide partijen wachten de
ontwikkelingen gespannen af. In gedachten zag Cornelis de
Franse en Hollandse bestuurders tegenover elkaar aan de
keukentafel zitten, net als Clara en zijn vader. Ook in andere
steden in het gewest rommelde het. Zouden de Fransen dit
keer echt aan het kortste eind trekken? Cornelis hoopte
het. Hij was deze onzekerheid meer dan zat.
Die nacht deden Cornelis en Clara van spanning geen oog
dicht. Urenlang patrouilleerden groepjes gardisten
luidruchtig door de straten om pogingen van de Fransen om
met nieuwe troepen de Merwede over te steken, te
verijdelen. Geen Fransoos mocht droog de overkant halen.
In het roeiershonk gonsde het de volgende morgen opnieuw
van de hoopvolle geruchten. Naar verluidt had het
stadsbestuur van Rotterdam nu definitief de kant van
Oranje gekozen. Vanuit de Maasstad zouden maar liefst drie
colonnes Pruisen, ruim honderd gewapende vrijwilligers en
twee kanonneerboten in aantocht zijn. Kennelijk wilden de
Fransen troepen voorkomen dat ze vanaf de waterzijde
door deze troepen werden ingesloten, want tot ieders
verrassing braken ze in de loop van de middag hun boeltje
weer op. Samen met honderden stadgenoten
verkneukelden Cornelis en Clara zich langs de waterkant bij
het gekluns van de Franse soldaten die in inderhaast
gevorderde bootjes zelf naar Papendrecht probeerden te
roeien. Niemand bekommerde zich meer om de geëiste
levensmiddelen en andere compensaties en toen de
soldaten de stad eenmaal hadden verlaten, waarde er een
golf van triomf, muziek en trommelslag door de stad,
vergezeld door het hijsen van tientallen Oranjevlaggen en
vreugdekreten van Oranje Boven.
Toen echter een paar uur later via een beurtschipper het
nieuws de stad bereikte dat de Pruisische troepen bij
Krimpen rechtsomkeert hadden gemaakt, sloeg de
blijdschap plots weer om in schrik. Clara was net begonnen
aan het herstel van de gescheurde vlag, maar stopte de lap
schielijk terug onder het matras, wat haar op een honende
sneer van schoonvader Jacob kwam te staan. Voor Cornelis
het wist laaide ook de smeulende twist in huize Lawende
weer op. Hij was zelfs een beetje opgelucht toen zijn dienst
begon en hij zijn huiselijke kemphanen even achter zich kon
laten. Die opluchting was echter van korte duur, want de
toespraak na het appèl in het roeiershonk bevestigde dat
de bescherming van de stad inderdaad op de schouders
rustte van honderd ongetrainde vrijwilligers die op de
Papendrechtse oever tevergeefs op de steun van de
Pruisen lagen te wachten. Toen hij hoorde dat de
achthonderd Fransen die nog niet in Gorcum waren
aangekomen door douanedirecteur Clerget per direct de
oproep hadden gekregen om terug te keren, balde Cornelis
zijn vuisten. Hoezo vrijheid, gelijkheid, broederschap?
De hele nacht waren de roeiers in de weer om de
rivieroevers te verdedigen tegen de dreigende inval. In de
vroege ochtend van 24 november was Cornelis vanaf het
water getuige van het feit dat de kleumende
dienstplichtigen in de Lagewaard op de vlucht sloegen,
zodat de Papendrechtse oever opnieuw in Franse handen
viel. Het duurde niet lang voordat op de Veerdam weer een
aantal kanonnen en houwitsers werd opgesteld en
Dordrecht opnieuw met kogels en mortieren werd bestookt.
En dit keer was het menens. Schrik en ontzetting maakten
zich meester van de Dordtse bevolking, die zich niet kon
beschermen tegen de honderden projectielen die brandend
en ontploffend uit de lucht vielen. Vlak na zonsopgang
werden de roeiers naar de wal geroepen. Cornelis haastte
zich naar huis door straten die door het stof en de rook van
de brandende huizen niet meer herkenbaar waren. Bij een
huis in de buurt van de Wolwevershaven lag de hele zijgevel
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
eruit. Het was een vreemde gewaarwording om vanaf de
straat een blik op de binnenwereld van de bewoners te
kunnen werpen. Hij versnelde zijn pas. Zouden Clara en de
kinderen ongedeerd zijn? Op de hoek van de Torenstraat
zag het zwart van de mensen, die buiten probeerden te
ontkomen aan vallende balken en stenen. Toen hij
halverwege was, hoorde hij zijn naam. ‘Lawende!’ Het was
zijn buurman Huibert, die hem met wilde gebaren wenkte.
Zo te zien had hij een borreltje op.
‘Cornelis, kom mee, kom kijken!’ Hij wees in de richting van
de rivier, waar nog meer mensen naartoe liepen.
Nieuwsgierig geworden liep Cornelis achter hem aan.
Terwijl hij tussen Huibert en de rest van het toegestroomde
volk op de oever stond, herleefde ineens weer de hoop, toen
in de grijze ochtendschemer vanuit de richting van
Rotterdam twee imposante kanonneerboten kwamen
aanvaren die het vijandelijk vuur begonnen te
beantwoorden. Zou het dan toch gaan lukken? Cornelis nam
een slok uit de jeneverfles van Huibert. Hij besefte dat het
lot van Dordrecht op dit moment in handen lag van de
kapiteins van de ‘131’ en ‘133’, die om de beurt vuurden in een
poging om het Franse geschut in Papendrecht het zwijgen
op te leggen. Opnieuw wisselden hoop en vrees elkaar af.
Cornelis stond in dubio. Hij wilde naar huis om te zien of zijn
vrouw en kinderen veilig waren, maar de jeneverfles en de
strijd om de stad nagelden hem vast op zijn plek. Om hem
heen klonk gegil en gejammer vanwege de honderden
inslagen van kogels en granaten, maar toen kanonneerboot
133 met een voltreffer een kanon op de Veerdam vernielde
en ook nog een stuk of tien Fransen uitschakelde, klonk er
ook gejuich. Groot was de vertwijfeling toen de
kanonneerboot kort daarop zo ernstig geraakt werd dat hij
water maakte en half zinkend de strijd moest staken. Zijn
collega zette zijn missie vanaf kanonneerboot 131 met
dubbele vuurkracht voort. Het schip was langs het Riedijkse
Hoofd gaan liggen en ondanks dat de kanonneerboot door
de beschieting danig beschadigd raakte, slaagde de
bemanning erin om toch een deel van het Franse geschut en
manschappen uit te schakelen. Maar toen dit vuur door een
gebrek aan kogels begon stil te vallen, dreigde er opnieuw
paniek uit te breken onder de Dordtse bevolking.
Vlucht van de Fransen uit Papendrecht
35
Cornelis stond nog steeds met Huibert op de Riedijk.
Samen zagen ze hoe commandant Beelaerts staande bij de
Riedijkse poort de Dordtenaren geëmotioneerd opriep om
hun laatste metalen te komen inleveren bij de boot. Cornelis
nam nog een slok jenever. Veel kon die oproep volgens hem
niet opleveren, de meeste inwoners hadden hun metalen
allang ingeleverd. Des te groter was zijn verbazing toen hij
zag dat Jan Schouten op het allerlaatste moment met een
langwerpig voorwerp kwam aanzetten. Cornelis wreef in zijn
ogen. Zag hij dat nou goed? Het leek wel alsof Schouten een
koevoet in zijn handen had, die hij met een plechtig gebaar
overhandigde aan een van de officieren op de
kanonneerboot. Deze propte het voorwerp echter zonder
omhaal, samen met de rest van het ingezamelde schroot, in
het laatste nog werkende kanon op het schip en wachtte tot
het sein kreeg om te vuren. Even later scheerde het
projectiel in een paar tellen naar de overzijde waar het
scherp dood en verderf zaaide onder de resterende Fransen
op de Veerdam. De voltreffer werd op de Dordtse oever met
gejuich ontvangen. Een groepje overlevenden rende de
Papendrechtse kerk in om aan een nieuwe aanval te
ontkomen. Vanaf de Dordtse oever keek Cornelis naar het
macabere schouwspel in de verte. Langzaam begon het tot
hem door te dringen dat de Fransen aan de verliezende
hand waren. Plots bedacht hij zich iets. Iets dat de strijd net
dat ene beslissende zetje kon geven. In een paar passen
snelde hij naar huis, waar ook Clara en zijn vader waren.
Clara zat met rode konen en een norse blik aan de
keukentafel te naaien. Met felle, afgemeten bewegingen
herstelde ze de laatste scheur in de vlag, terwijl zijn vader
ongeduldig over haar schouder meekeek.
‘Clara, schiet nou toch op. Die vlag had twee dagen terug al
klaar kunnen zijn.’
Beschieten Dordrecht door de
Fransen. In de monding van de
Riedijkshaven een kanonneer-
boot, die vuurt in de richting
van het Papendrechts veert. Op
het torentje van de Riedijks-
poort de Dordtse vlag.
36 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Zonder iets te zeggen, rukte Cornelis de vlag met de
Dordtse stedenmaagd uit Clara’s handen en rende ermee
naar buiten. Toen hij bij de poort stond, propte hij het
dundoek onder zijn hemd en begon te klimmen. Kennelijk
was zijn vader hem gevolgd, want hij hoorde Jacob roepen:
‘Vooruit Cornelis, naar boven, als ze in je in je kloten
schieten, dan zal ik voor je wijf en kinderen zorgen.’ Met een
uiterste krachtsinspanning probeerde Cornelis omhoog te
klimmen, maar de spanning en de jenever begonnen hun tol
te eisen. Telkens weer gleden zijn voeten weg op de
bemoste buitenmuur, maar ineens was daar Clara. Als een
lenige kat klom ze eerst tegen haar verbouwereerde
schoonvader op, trok zich vervolgens omhoog aan het kozijn
en wrong zich langs de tralies op de eerste verdieping. Voor
Cornelis het goed en wel besefte, trok ze hard aan zijn arm,
zodat ook hij eindelijk het kozijn kon grijpen en naar binnen
kon kruipen. Tussen de balken van het nokgewelf keek hij
bewonderend toe, hoe zijn Clara met volle inzet tegen de
scheefgezakte vlaggenmast duwde. Trots viste hij de vlag
onder zijn hemd vandaan. Behendig knoopte Clara de linten
aan de mast vast en duwde het rood-witte doek naar buiten.
Het duurde een paar tellen voordat de wind het dundoek
optilde, maar toen wapperde deze fier in de novemberwind.
Pas op dat moment zag Lawende dat de stedenmaagd
ondersteboven hing, maar tijd om dat te herstellen was er
niet want vanaf de overkant klonk een harde schreeuw. Een
onbekende vlag kon in de ogen van de Fransen maar één
ding betekenen: de Engelse troepen hadden Dordt bereikt.
De man schreeuwde naar zijn kameraden op de grond:
'Retirez, de strijd is verloren!’
Op de Dordtse oever riep een juichende Cornelis naar de
menigte beneden: ‘De Fransozen! Ze gaan ervandoor!’
 Historische achtergrond
Als Nederland na het vertrek van Koning Lodewijk in
1810 weer bij Frankrijk wordt ingelijfd, zitten Dordrecht
en omgeving in een negatieve spiraal. Meer en meer
wordt de Franse aanwezigheid als een bezetting
beleefd en als Napoleon in oktober 1813 in de slag bij
Leipzig definitief wordt verslagen en naar Elba wordt
verbannen, zwelt de anti-Franse stemming snel aan.
Diverse bestuurders werken in stilte aan een
machtsovername door Willem van Oranje die op dat
moment nog in Engeland zit, maar vanaf half november
worden in de regio her en der Oranjevlaggen gehesen
en breken op diverse plekken opstootjes uit tegen de
Franse bezetter. Het wordt de Franse ambtenaren in
Dordt te heet onder de voeten en ze beginnen met hun
gezinnen de stad te verlaten. Eind november ontbrandt
de strijd om de macht echt en wordt de stad tot
tweemaal toe met mortieren beschoten.
We stappen dit keer in de schuit van Cornelis Lawende.
Hij is roeier bij de Nationale Garde en wordt in deze
beslissende week in 1813 heen en weer geslingerd
tussen hoop op een vrije toekomst voor zijn jonge gezin
en zijn vrees voor de raketten die de Fransen op de stad
afvuren. Een vergelding voor hun weigering om voor de
Franse bezetter een grote hoeveelheid geld, voedsel en
jenever in te zamelen. Als in november het gerucht gaat
dat de geallieerden komen, trekken de Franse soldaten
zich terug in het strategisch gelegen Gorcum en
wachten daar hun kansen op herovering van Dordt af.
Die kans komt, maar verdwijnt ook weer als
overmoedige Dordtenaren een kruitschip
overmeesteren dat onderweg is naar Gorcum. Het doet
de Fransen besluiten dat zwaarder geschut nodig is en
op 22 november wordt Dordrecht voor het eerst vanuit
Papendrecht beschoten. Het tijdelijke stadsbestuur
beseft dat verzet zal uitlopen op een bloedbad en
stemt onder dwang alsnog in met de absurd hoge eisen.
Daarna volgen de ontwikkelingen elkaar in hoog tempo
op. De geruchtenmachine vervormt geruchten tot
waarheden en andersom, zodat uiteindelijk niemand
meer weet hoe de stad er echt voor staat. Als op 24
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
november de Pruisische troepen bij Krimpen
rechtsomkeert maken, slaat de vlam opnieuw in de pan
en komt Dordrecht voor de tweede maal onder vuur te
liggen. Pas als de laatste kanonneerboot met de moed
der wanhoop een laatste salvo geeft, keren de kansen
voor Dordrecht. De licht beschonken Lawende besluit
om de geschiedenis van zijn stad een zetje in de goede
richting te geven, maar dat lukt hem alleen dankzij zijn
daadkrachtige vrouw Clara, die hem te hulp schiet bij
het beklimmen van de Riedijkspoort. Samen hijsen ze
de vlag met de Dordtse stedenmaagd die de Fransen
de stuipen op het lijf zal jagen, maar helaas zal haar rol
in dit geheel de geschiedenisboeken nooit bereiken. De
Fransen trekken zich terug in Gorcum en doen nog een
tegenaanval, maar een laatste poging van de Fransen
om de stad in te nemen wordt op 30 november
voorkomen. Waar Dordrecht aan ontsnapt is, blijkt pas
achteraf uit de gebeurtenissen in Woerden, waar op
diezelfde 24 november de Fransen uit wraak de stad
plunderen en een gruwelijke slachtpartij aanrichten
onder de burgerij. De historische gebeurtenissen in de
winter van 1813 luiden het einde van de Franse tijd in en
gaan vooraf aan de geboorte van Nederland als
koninkrijk onder Willem I van Oranje. Maar de
economische malaise is nog lang niet voorbij. Pas in mei
1814 verlaten de laatste Fransen het land en in 1815
wordt het Koninkrijk der Nederlanden erkend door de
Europese mogendheden.
Voor meer informatie over de beschietingen op
Dordrecht in 1813 is het boekje Bombardement van
Dordrecht in het Jaar 1813 van de Leendert van der Es
van de Gemeentelijke Archiefdienst uit 1985 een
aanrader, evenals het venster De Franse Tijd uit de
Canon van Dordrecht. Ook onderstaande websites
geven een aardig beeld van die tijd:
https://www.dagvantoen.nl/dordrecht-weer-vrij-na-
jarenlangse-franse-overheersing/
http://www.vergetenverhalen.nl/2015/09/16/de-oude-
tijden-komen-wederom/
37
 Een nieuwe canon op de rit...
Na die van Dordt is nu de Canon
van de Zwijndrechtse Waard in de
maak. Met de ondersteuning van
Stichting MBZ belooft ook dit
project weer een educatieve en
boeiende hit te worden met een
fantastisch bijproduct: het boek!
Verwacht in het komende najaar.

De Canon van de Zwijndrechtse Waard wordt mede mogelijk gemaakt door de Stichting Maatschappelijke
Betrokkenheid Zwijndrechtse Waard (Stichting MBZ). Stichting MBZ ondersteunt verenigingen en stichtingen die
sociale en culturele activiteiten organiseren, met name voor jongeren, in de Zwijndrechtse Waard. Maar ook voor
jongerenprojecten elders, als de organisatoren van het desbetreffende project maar in de Zwijndrechtse Waard
wonen. Dit is mogelijk door donaties en giften van bedrijven die een groot hart hebben voor de sociale en culturele
samenleving. Meer informatie over de Stichting MBZ vindt u op

www.stichtingmbz.nl

38 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Lekker rellen in de 19e eeuw
De Riedijk eind 19e eeuw waar de relschoppers zich in de herbergen
voldronken. In deze buurt was vaak politie op straat, maar tijdens de
rellen blijkbaar te laat.
Gisterenavond omstreeks 8 uur trok een troep van een
honderdtal brooddronken personen, meerendeels losse
sjouwers, zingende langs de Voorstraat alhier naar den
Riedijk, waar eenige herbergen werden bezocht, van
waar zij zich kort daarop, gevolgd door eene menigte
kwajongens, verwijderden.
Weer zingende en joelende trok de massa langs de
Voorstraat de Nieuwbrug op, waar bijna huis aan huis
ruiten werden ingeslagen of geworpen. Zoo ging het
voort de Gravenstraat door, de Aardappelmarkt over
naar de Nieuwehaven, langs de Groote kerk, de
Leuvenbrug over en de Voorstraat op, in alle buurten de
glasruiten, waaronder verscheidene kostbare
spiegelruiten, vernielende.
Zelfs werd gezien, dat een uit de woeste menigte voor
dat doel een hamer bezigde, terwijl anderen doeken om
de vuisten hadden gewonden, ten einde zich niet te
verwonden. Gelukkig voor de geregtelijke instructie
heeft dat echter niet geholpen, althans aan
verschillende ruiten werden sporen van bloed gevonden.
Eenige knapen maakten zich verdienstelijk door de
bewoners van sommige straten, waarlangs de bende
trok, te waarschuwen, zoodat menigeen zijne woning nog
kon beschermen.
Daar in de stille buurten geen agenten aanwezig waren
(een gevolg van het gering aantal dezer) bleef de politie
Er was nog geen mobiele eenheid (ME). Een handjevol
politiemensen begaf zich in ‘de woeste massa’ en wist te
bereiken dat de groep zich uiteindelijk verspreidde, waarna
de rust terug kwam.
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Toen afgelopen januari vanwege het
coronavirus een avondklok werd
ingesteld, braken er tot verbijstering
van menigeen in diverse plaatsen
rellen uit die enorme vernielingen tot
gevolg hadden. In Dordrecht bleef het
gelukkig rustig. Maar niet in 1885,
toen een groep van ongeveer honderd
lieden, na zich aan de drank tegoed te
hebben gedaan, de behoefte had om
eens lekker te gaan rellen. In de
Dordrechtsche Courant van 29
september 1885 lezen we dit
opmerkelijke artikel:
langen tijd van het voorvallende onkundig, totdat zij
eindelijk door eenige bewoners van de Nieuwehaven
gewaarschuwd werd. Onbegrijpelijk komt het ons voor
dat ingezetenen, die aan het telefoonnet zijn
aangesloten en het opstootje reeds in zijn aanvang
zagen, haar niet terstond daarvan in kennis hebben
gesteld; misschien ware dan veel voorkomen.
Terstond na de kennisgeving begaf zich de commissaris
van politie met een zijner inspecteurs en den eenigen
aan het bureau aanwezigen agent te midden der woeste
massa en wist deze ambtenaar door zijn kalm en
waardig gedrag zooveel invloed uit te oefenen, dat geen
verdere vernielingen voorvielen. Eenige burgers die den
commissaris afraadden zich met zoo weinig hulp te
midden der massa te begeven, stelden zich ter zijner
beschikking, toen zij inzagen dat hij dien raad niet kon
opvolgen.
Wel trok de troep zingende door de Spuistraat en de
buitenwijken, waar de menigte zich verspreidde. Voor
zoover te zien telden we heden nacht ver over de 100
groote en kleine ruiten, die onder de hand der
woestelingen waren gevallen.
Ten einde verdere onlusten te voorkomen, zijn terstond
ernstige maatregelen voor heden genomen terwijl de
burgemeester bij publicatie alle zamenscholingen heeft
verboden.
De schade was behoorlijk, de glaszetters moeten dagen
werk hebben gehad. De burgemeester stelde hierna een
samenscholingsverbod in.
39
 De mysterieuze dood van Willem van Beveren
Jan Willem Boezeman

Willem van Beveren werd op 12

november 1624 geboren als zoon
van Cornelis Willemsz. van
Beveren en Christina Pijll.
Hoewel hij opgroeide in
Dordrecht, was hij met zijn
ouders vaak op kasteel
Develstein in Zwijndrecht te
vinden. Zijn grootvader kocht het
in 1572 door de Spanjaarden in
brand gestoken kasteeltje als
een ruïne en liet het herbouwen
tot het stamslot van de familie,
die het generaties lang in haar
bezit zou houden.

In Willems jeugd werd Develstein de plek waar de literaire,
kunstzinnige en politieke vrienden van zijn vader
langskwamen, waaronder Jacob Cats, Johan van Beverwijck,
Aelbert Cuyp en dichteres Margaretha van Godewijck. Maar
ook Jacob de Witt, de vader van Johan en Cornelis, was
bevriend met zijn vader en kwam er geregeld op visite.
Willem zat samen met de één jaar oudere Cornelis de Witt
op de Latijnse school en was met hem bevriend.
Willem van Beveren werd, naast schepen van Dordrecht,
gedeputeerde van de Staten van Holland, baljuw en
dijkgraaf van Strijen en Wieldrecht, rentmeester-generaal
van Zuid-Holland en gecommitteerde van de Admiraliteit
van Zeeland. Geen redenen voor een vader om zijn zoon te
onterven, zou je zeggen. Maar dat gebeurde toch.
ene Maria Hellinx. Of speelde zijn vermeende biseksualiteit
een rol? ⁽¹⁾
Hoe dan ook, in 1652 liet Willems vader Cornelis een nieuw
testament opmaken, waarin hij Willem onterfde. Mogelijk
heeft hij zijn testament aangepast opdat het familiebezit
niet in handen van de ‘onechte’ tak zou komen. Kasteel
Develstein vererfde op Willems jongere broer Johan. Maar
hoewel Willem niet de eigenaar was, zou hij van Develstein
toch zijn buitenverblijf maken en verbleef hij er tot zijn dood
zeer regelmatig. Zijn dood zelf is echter nog steeds een
mysterie.

Ruzie in de familie
Willem had geen warme band met zijn familie. In 1655
schrijft hij zijn vader dat hij bij zijn broeders en zusters
vandaan wil verhuizen, omdat er ‘botsingen’ zijn ontstaan.
Ook schrijft hij over 'onlusten' over de erfenis van zijn
gesneuvelde broer Carel, die in 1653 bij de zeeslag van
Nieuwpoort tegen de Engelsen was omgekomen. Kort
hierop verhuisde hij naar zijn nieuwgebouwde huis Bever-
Schaep aan het Maartensgat. Zijn de familieperikelen te
wijten aan Willems ontrouw aan zijn kersverse vrouw
Cornelia Schaep, met wie hij in 1646 trouwde? Hij werd
tijdens haar zwangerschap in 1647 vader van een zoon bij Het voor Willem van Beveren gebouwde Huis Bever-Schaep

40 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

Kasteel Develstein

Wachten op de rede van Texel met zowel Engeland als Frankrijk in oorlog was? Een tocht
In het rampjaar 1672 dreigde van drie zijden oorlog en was over de Noordzee met één schip of misschien een klein
Holland wanhopig in overleg met Spanje om het land als konvooi was gevaarlijk. Dat bleek ook wel uit het feit dat de
bondgenoot aan zijn zijde te krijgen. Maar Spanje was hertog van York met een Engels-Franse vloot doende was
verbolgen over het feit dat er geen Hollandse ambassadeur om de Republiek in hun thuishavens te blokkeren en de
aan het hof was. Johan de Witt besloot dat Willem van Noordzee vrij van Nederlandse schepen te houden. Dat ligt
Beveren als Gezant der Algemene Staten moest afreizen dan ook meer voor de hand als reden voor het niet uitvaren
naar Spanje. In januari 1672 lag Willem dan ook op de rede van Willem van Beveren.
van Texel klaar om uit te varen, maar dit zou door ijsgang
worden belet. In mei lag Willems schip daar nog steeds. De Slag bij Solebay
Maar toen, op 31 mei, arriveerde in Dordrecht het bericht
dat Willem plotseling was overleden. Hij was pas 47 jaar
oud. De Dordtse geschiedschrijver Matthijs Balen schreef
hierover:
Gemachtigd als Enyoyé van de Staten Generaal der
Vereenigde Nederlanden, aan de Kroone van Spangien,
hebbende 't Caracter vanhaar Hoog-Mogende, en leggende
Zeyl-reed in Teffel, om aan die Kroone gevoerd te werden,
fterff aldaar opten 31. van Bloey-maand 1672.
Willem van Beveren werd op 2 juni in Dordrecht begraven.

Dit verhaal is merkwaardig. Dat ijsgang een tocht over de

Noordzee kon vertragen, is aannemelijk. Maar waarom lag
Willem dan eind mei nog steeds op de rede van Texel? Dat
kon niet met de weersomstandigheden te maken hebben
gehad. Was hij soms ziek? Bij iemand die voornemens is om
zo’n lange reis te maken, is ook dat niet aannemelijk. En als
hij plotseling ernstig ziek zou zijn geworden, dan lag het niet
voor de hand dat hij nog aan boord van een schip zou blijven
en is het logischer dat hij naar de wal zou zijn vervoerd.
Of had het te maken met de onrust op zee, nu de Republiek

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 41

Op 7 juni 1672 (Gregoriaanse kalender) vond de eerste
zeeslag van de Derde Engels-Nederlandse Oorlog plaats in
de Solebay, iets meer dan 100 zeemijl bij Texel vandaan. Met
Cornelis de Witt aan boord van de Zeven Provinciën,
verraste admiraal Michiel de Ruyter met zijn vloot van een
kleine honderd schepen en 20.700 opvarenden de Engels-
Franse vloot volkomen. Het resulteerde in een hevige strijd,
die feitelijk onbeslist eindigde. De Britten verloren 2.500
man en de Nederlanders enkele honderden, maar zij
verloren dan weer meer schepen. De blokkade van de
Noordzee was echter mislukt en dat was het doel van De
Ruyter.
Het moet de dagen voor deze zeeslag een drukte van belang
zijn geweest op de rede van Texel. Er vertrok een enorme
vloot en dat kan Willem van Beveren niet zijn ontgaan, zeker
niet omdat zijn vriend Cornelis de Witt van de partij was.
Volgens de toen in gebruik zijnde Juliaanse kalender vond
de Slag bij Solebay plaats op 28 mei 1672. Geschiedschrijver
Matthijs Balen meldt dat Willem van Beveren op 31 mei op
de rede van Texel is overleden en in Dordrecht is begraven.
Slechts twee dagen later, op 2 juni, werd hij in de Grote Kerk
van Dordrecht begraven. Twee dagen later, terwijl het
stoffelijk overschot uit Texel moest komen? En dat zonder
andere communicatiemiddelen dan een bode, die de
Dordtenaren eerst zal moeten hebben ingelicht dat Willen
niet meer leefde en dat er een begrafenis moest worden
georganiseerd? Dat lukt zelfs met de moderne
mogelijkheden van tegenwoordig niet! De door Matthijs
Balen gemelde overlijdensdatum kan dan ook niet kloppen.
Hiermee komt de dood van Willem van Beveren tegen de
achtergrond van dit oorlogsgeweld in een ander daglicht te
staan.
Zijn missie om als gezant van de Republiek Spanje om hulp
te vragen, was in feite al mislukt, want hij kon niet
wegkomen uit Texel. Zou hij de Slag bij Solebay hebben
bijgewoond? Bij die slag ging het er behoorlijk stevig aan
toe. Van Cornelis de Witt is bekend dat hij, gezeten op het
dek van de Zeven
Provinciën, bleef
kijken naar de
gevechten terwijl zijn
halve lijfwacht rond
hem vandaan werd
geschoten.
Zou zoiets Willem van
Beveren op 28 mei
ook zijn overkomen?
Hoewel dat ook nog
snel is, moet het in
dat geval wel mogelijk
zijn geweest om zijn
Notities:
(1) Zie het artikel ‘Escapades op de Engelenburgerkade’. Van der Kaa,
tijdschrift Dordrecht Monumenteel nr. 45, oktober 2012
42 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
stoffelijk overschot op 2 juni in Dordrecht te begraven.
Met deze theorie in het achterhoofd werd het tijd om het
begraafregister van de Grote Kerk eens te raadplegen.
Daarin is het volgende te lezen:
Den 2e de Ed: heer Willem de Beveren heer van Strevelshoek bij
nacht gesoncken 30 gl. 16 male luijdens voor het blason libo
We lezen hier ‘bij nacht gesoncken’. Als dat betrekking
heeft op het zinken van een schip (waar kan je anders mee
zinken?) dan zou de verdrinkingsdood een optie zijn. Maar
een zeewaardig schip dat voor de rede van Texel ligt en
zodanig snel zinkt dat Willem niet levend van boord kan
komen? Eind mei? En het stoffelijk overschot kon meteen
worden geborgen? Het is mogelijk, maar bewijs van het
zinken van een schip bij Texel op of rond deze datum is niet
teruggevonden.
Als hij de Slag bij Solebay heeft bijgewoond, kan Willem de
pech hebben gehad op één van de drie schepen te zijn
geweest die verloren zijn gegaan. Eén daarvan
explodeerde al kort na de eigenlijke slag, twee anderen
werden door de Engelsen tot zinken gebracht. De
Nederlanders trokken zich tegen de avond terug, dus het
kan best wel nachtwerk zijn geworden eer dat ze de rede
van Texel bereikten. Met het stoffelijk overschot van
Willem van Beveren aan boord?
Is het speculatief om te veronderstellen dat Willem van
Beveren inderdaad bij de Slag bij Solebay aanwezig was en
daarbij is omgekomen? Als dit inderdaad is gebeurd, is het
merkwaardig dat geschiedschrijver Matthijs Balen daar
geen melding van maakt. Tenzij hij het domweg niet wist.
Cornelis de Witt heeft het Matthijs Balen in ieder geval
niet kunnen vertellen, die werd een paar maanden later
met zijn broer Johan
in ’s-Gravenhage
gelyncht. Hoe dan
ook, de
veronderstelling dat
Willem van Beveren
aan een ziekte is
overleden, kunnen
we nu wel naar het
rijk der fabelen
verwijzen, want dat
begraafregister liegt
niet…
 Rijtuigmaker Rijk Pel aan het Stek in Dordrecht
Mario Broekhuis⁽¹⁾

In de gemeentelijke
prentenverzameling van
Dordrecht bevinden zich vijf
tekeningen in pen, penseel en
potlood gestempeld met ‘R.G.
Pel Rijtuig-fabrikant
Dordrecht’. Het zijn fraaie
ontwerpen van rouwrijtuigen
uit de periode 1860-1870, die
getuigen van de kwaliteiten
van de fabrikant.

Richardus Gerardus (Rijk) Pel (1818-1891) was rijtuigmaker

en zoon van een rijtuigmaker uit Zeist. Hij huwde in 1845
met de 22-jarige Christina Maria Elckenbout uit Dordrecht
en werkte vanaf die tijd in haar geboortestad aan drowsky’s,
barouches, tentwagens en tilbury’s. De werkplaatsen van
Pel waren ingericht om een compleet rijtuig te maken,
inclusief een houtwerkplaats, de basis van de
wagenmakerij, en een eigen smederij, waarin werk was voor
twee smidsknechten. Pel zat aan het Stek, een pleintje in
het hart van de stad, waar de stallingen van de
Kloveniersdoelen (gesloopt in 1857) te vinden waren en waar 1877 per koninklijk besluit. Het jongetje zou nog uitgroeien
circussen neerstreken om ‘menschen uit Java’, pelikanen en tot een bekende operazanger.
luipaarden aan het hooggeëerde publiek te laten zien. Aan
het Stek waren ook stallen van equipagebezitters en was de Boete van drie gulden
Dordrechtsche Manege gevestigd. De eerste tekenen van een ongelukkig gezin, waarin net zo
veel kinderen overleden als in leven bleven, was de
Vestingstadje Heusden veroordeling van Frans in 1882 wegens verstoring van de
Rijk Pel zocht naar wagenmakers om zijn bedrijf verder te openbare orde. Toen twee marechaussees hem om half elf ’s
laten groeien en het is niet onwaarschijnlijk dat zo zijn avonds op straat in Heusden aanspraken wegens het
toekomstige schoonzoon zich aanbood. Een kennismaking veroorzaken van ‘burengerucht’, beet de beschonken
die de Pels zouden bezuren. Hun enige kind, Arnolda wagenmaker van zich af met de woorden: “Daar heb ik schijt
Christina Pel, huwde namelijk in 1871 met Franciscus aan, je kunt verreken smeerlappen!”
Andreas van Helvoort (1837-1925). Deze Frans kwam uit het
vestingstadje Heusden, waar zijn vader Hendrikus als Richard van Helvoirt
wagenmaker en tapper in 1859 op de fles was gegaan. Frans Pel (1873-1950),
operazanger
zette de kleine wagenmakerij van zijn vader aan de
Putterstraat 40 in Heusden voort, aanvankelijk samen met
zijn jongere broer Andreas (1844). Deze Andreas stapte in
1882 met zijn gezin aan boord van het stoomschip Graaf van
Bijlandt om het wagenmakersvak te gaan beoefenen in
Soerabaja op Java.

Helvoirt Pel
De naam van de schoonvader woog het zwaarst in het
huwelijk van Arnolda en Frans, want toen zij op hun beurt in
1873 een zoontje kregen, vernoemden ze dat niet naar zijn
vader, maar naar haar vader, Richardus Gerardus (Richard).
Daarbij vroegen ze officieel aan dat Richard de dubbele
achternaam ‘Helvoirt Pel’ kreeg – bekrachtigd op 19 maart

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 43

 De rijtuigmaker woonde op de
noordelijke hoek van de Doelstraat
met het Zakkendragersstraatje. De
bedrijfsactiviteiten vonden plaats in
de voormalige stallen van de
schutterij op het Stek. (Kaart 1895)

Omdat de man zich tot dusverre

uitstekend had gedragen, geldelijke nood
had en berouw toonde voor die
belediging was de rechter coulant en
veroordeelde deze hem tot een boete
van drie gulden. Maar Frans had dus geen
geld en wel een kwade dronk.
In 1892, wanneer Rijk Pel overlijdt,
verhuizen Frans en zijn gezin naar
Dordrecht om daar de firma voort te
zetten onder de naam ‘firma Pel,
rijtuigfabrikant te Dordrecht’ aan het
Stek. Frans ging dus verder onder de naam van zijn
schoonvader en ondertekende zelfs brieven met ‘R.G. Pel’.
Frans had onder andere het volgende te koop: een ‘klein
duwcoupéetje op 3 wielen, geschikt voor gebrekkige of
ziekelijke jongeheeren of jongejuffrouwen’, lichte break-
omnibussen met afneembare kap, phaetons met
verplaatsbare kap, coureuses en dogcars. Hij adverteerde
vooral in Brabantse kranten, zijn eigen achterland, in
tegenstelling tot zijn schoonvader, die zijn klandizie vooral
in Zeeland had gezocht.
Een mooi voorbeeld uit het aanbod: “Te koop een eerste kl. 2
hs. Napoleon Coureuse. Elegant rijtuig, afneembare vachet,
verlakt lederen kap, blauw chagrin leder bekl. met
damesruggen matrassen.”

Als rijtuigmagazijn van Dordrecht was het bedrijf bepaald

geen eenmanszaak, getuige de oproep in 1895 voor vier
knechten. Opvolgers waren er niet, met de ene zoon als
operazanger en de ander ziekelijk en daarom eervol
ontslagen als ambtenaar in Nederlands-Indië.

De zaak loopt op de klippen. In 1902 verkocht Frans de

werkplaatsen en woning aan het Stek en in 1903 vond een
openbare verkoping plaats van de twaalf laatste rijtuigen
en twee sledes op voorraad. Nog een jaar later vroegen
Frans en Arnolda scheiding van tafel en bed aan. Was drank
nog steeds een probleem? In 1907 werd Frans opgenomen
in het Sint Antonius Gasthuis in zijn geboorteplaats
Heusden. Hij overleed in 1925 in het gesticht.

De rijtuigmaker Pel – en later zijn dochter en schoonzoon –

woonde in de Doelstraat in een bovenwoning op de hoek met
het Zakkendragersstraatje. Vanuit dit huis keek men op de
stallen van de voormalige schutterij waarin het bedrijf was
gevestigd. (Foto’s Regionaal Archief Dordrecht)
Notities:
(1) Artikel geschreven voor www.hippomobielerfgoed.nl

44 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Villa Eureka
Angenetha Balm
In 2008 werd villa Eureka aan de
Burgemeester de Raadtsingel een
gezondheidscentrum, waarin een
huisartsengroep,
tandartsenpraktijk, apotheek,
fysiotherapeuten en verloskundigen
zijn ondergebracht. Menig
Dordtenaar heeft hier sindsdien een
stap binnengezet en zich misschien
wel afgevraagd wat de geschiedenis
van deze schitterende villa is. In dit
artikel laten we u kennismaken met
de vroegere eigenaren en bewoners.
Schuin tegenover het spoor verrijzen in het derde kwart van
de 19e eeuw verschillende villa’s van ongekende
schoonheid, zoals William’s Place, villa Simpang, Hotel
Ponsen, Huize Sint Anna en Villa Ivy Home. De weg waaraan
deze villa’s worden gebouwd, loopt parallel met de eerste
en tweede Singel en wordt daarom de Parallelweg
genoemd. Nog tot aan het einde van de 19e eeuw is dit een
landelijke weg omzoomd door een forse rij bomen. Door
diverse notabelen worden in die periode weilanden
aangekocht om daar villa’s te bouwen. Daaronder bevindt
zich de kassier Herman Theodoor Hoijer.
Herman Theodoor Hoijer (eigenaar
1881-1904)
Hoijer gaf in 1881 aan de civiel ingenieur P. Evekink opdracht
tot het ontwerpen van een villa aan de Parallelweg, die toen
nog geen Burgemeester de Raadtsingel heette. Hoijer was
naast bankier ook gemeenteraadslid. Hij gaf de woning de
naam Ivy Home. Hoe hij tot deze keuze kwam, is niet bekend.
Nadat zijn vrouw Jacoba Theodora Löhnis in 1884 overleed,
hertrouwde hij met Martina Geertruida Sara van der Feen,
een letterkundige uit Middelburg die onder het pseudoniem
M. van Walcheren romans en novellen schreef.
In 1891 tekende de architect J.N. Reus voor de eerste
verbouwing. Wellicht was dat het moment waarop tevens
een kunstschilder werd uitgenodigd om het pand te
verfraaien. We komen later op deze decorateur terug.
William Gardiner Anthony Charles
Albers (eigenaar 1904-1916)
De boterfabrikant Albers kocht de villa Ivij Home in 1904
van Hoijer over. De koopsom bedroeg f 36.000 en er was
sprake van een recht van overpad naar de Singel. Albers
werd geboren in Grave (N.Br.) en was in Helmond gehuwd
met de aldaar wonende Maria van Thiel. Ook hij liet de villa
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Rond 1900 heette het pand nog Villa Ivy Home
(RAD 552_320263)
naar eigen keus en smaak inrichten. Aan de achterzijde
werd deze in 1907 uitgebreid met een driekantige erker.
Albers Creameries werd in 1841 als plantenboter- en
margarinefabriek opgericht. In Dordrecht bevond zich de
hoofdvestiging, daarnaast had men fabrieken in Gemert,
Den Bosch en België. De fabrikant verkocht de villa op 3
februari 1916 aan Pieter Johannes de Kanter. De koopsom
bedroeg opnieuw f 36.000.
Pieter Johannes de Kanter (eigenaar
1916-1922)
De volgende eigenaar was de in 1868 in Gouda geboren
Pieter Johannes de Kanter, zoon van een arts. Hij huwde
Henrietta Jacoba Johanna Collot d’Escury, dochter van een
advocaat.
De Kanter was politiek geëngageerd, actief liberaal,
wethouder van onderwijs, directeur van de
Levensverzekering-Maatschappij Holland en tussen 1909
en 1922 lid van de Tweede Kamer. Hij speelde een
belangrijke rol bij de discussies over de
grondwetsherziening van 1917. De naam Ivy Home raakte in
ongebruik en hij noemde de woning Villa Sonnevanck.
Op verzoek van P.J. de Kanter vond in juli 1922 een veiling
plaats. Notaris mr. A. Sigmond beschreef het pand daarbij
als volgt:
Villa genaamd Sonnevanck met erf en tuin aan de Burg. De
Raadtsingel no. 33 te Dordrecht, kadaster sectie D 3025,
huis en tuin groot 15 aren 70 ca. Het perceel bevat beneden:
kelder, vestibule, hall, 4 kamers, waarvan twee
gelambriseerd, keuken, achtergang, waarin vaste wastafel
en 2 w.c., grote tuin, waarin bergplaats voor rijwielen en
brandstoffen, 1e verdieping: portaal, 4 kamers, badkamer,
45
 Maria Geertruida Sara William Gardiner Pieter Johannes de
van der Feen (1850- Anthony Charles Kanter (1868-1953)
1929) Albers (1869-1949)
w.c. 2e verdieping: 5 kamers, 2 zolders met daarboven
vliering. Het perceel heeft een achteruitgang met recht van
uitgang naar de Singel. Voorzien van gas, waterleiding en
aanleg voor electrisch licht.
Gebroeders Van de Merwe (eigenaren
1922-1927)
De villa werd voor f 30.000 gekocht door de gebroeders
Cornelis Pieter, Jan en Pieter van de Merwe, aannemers, die
het pand aan de restaurateur A.J. van Heck verhuurden. In
april 1927 verkochten de gebroeders de villa voor f 27.000
aan de industrieel Pieter Leendert van de Polder.
Pieter Leendert van de Polder (eigenaar
1927-1945)
Pieter Leendert van de Polder werd in 1870 in Zierikzee
geboren en was directeur van de gasmeterfabriek. In 1924
werd hij voor zijn verdiensten voorgedragen voor een
Koninklijke onderscheiding en benoemd tot ridder in de
Orde van Oranje-Nassau.
Na het overlijden van zijn vrouw ruilde Van de Polder de villa
in 1945 met de koopman Adrianus van ’t Hoff voor een
herenhuis aan de Vest. Op deze locatie woonde hij in het
begin van zijn huwelijk met zijn gezin en hij bewaarde er
goede herinneringen aan. Aan de villa werd een
verkoopwaarde van f 33.000 toegekend, aan het huis op de
Vest f 12.000, zodat Van ’t Hoff bij deze woningruil nog f
12.000 diende te betalen.
Niet inbegrepen hierbij waren het bad, de geiser, de
jaloezieën en de marmeren wastafels, die de verkoper zelf
wilde houden. Ongetwijfeld ging het om een losse badkuip
‘op pootjes’, die kon worden meeverhuisd naar de Vest.
Adrianus van ’t Hoff (eigenaar 1945-
1961)
Het waren de dames Lemkes en Soeters, twee
gediplomeerde verpleegsters, die in 1939 op de
nabijgelegen Singel 320 een rusthuis begonnen voor tien
bejaarde pensiongasten. Omdat er telkens meer
aanmeldingen binnenkwamen dan er plaatsen beschikbaar
waren, namen ze in april 1945 hun intrek in de villa, die ze
huurden van Adrianus van ’t Hoff. Zij noemden het rusthuis
46 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
A.J. van Heck Pieter Leendert van de
(huurder) Polder (1870-1949)
Eureka, een naam die de villa nog steeds draagt. Door ziekte
van zuster Lemkes was men genoodzaakt om de
activiteiten over te dragen aan mevrouw Carbaat-
Vermeulen, een dame met de nodige ervaring die deskundig
en tactvol met de mensen om kon gaan.
In 1958 bedroeg het aantal inwoners van rusthuis Eureka 31
bejaarden, vier interne hulpen en de familie van de
directrice. In totaal ging het om 38 volwassenen en twee
kinderen. Bij controle van de gezondheidsdienst bleek dat
de badkamer van het rusthuis een onverzorgde indruk
maakte, terwijl ook andere essentiële zaken, zoals de
verlichting, ontoereikend werden bevonden. Een
verbouwing was het gevolg. Het treffen van voorzieningen
in het rusthuis gaf aanzienlijke moeilijkheden, omdat de
weduwe van de inmiddels overleden Adrianus van ’t Hoff de
villa zonder overleg met de huurder aan N.V. Gebr. Broere te
Dordrecht verkocht.
N.V. Gebr. Broere (eigenaar 1961-1970)
Gebr. Broere werd in november 1923 opgericht door de
gebroeders Jacobus en Bastiaan Broere en heeft zich in de
loop der jaren ontwikkeld tot logistiek dienstverlener voor
de chemische industrie. De aan de ’s-Gravendeelsedijk
gevestigde vennootschap had diverse Dordtse panden in
haar beleggingsportefeuille. Het pand is begin 1961 buiten
de exploitante van het rusthuis mevrouw Carbaat om
verkocht aan Broere. Zij was hier zeer ontstemd over,
omdat zij het pand liever zelf in eigendom had verworven.
Een overleg met haar zag de directeur van Broere niet
zitten, omdat het pand was aangekocht om er een kantoor
voor eigen gebruik in te vestigen en om het terrein te
benutten voor de vestiging van een tankstation. Derhalve
zouden er ook geen voorzieningen worden getroffen en kon
mevrouw Carbaat de huuropzegging op korte termijn
verwachten. Het bleek echter dat Broere de huur de eerste
drie jaar niet zomaar kon opzeggen en, omdat de villa
volgens de brandweer niet aan de veiligheidsnormen als
verzorgings- of verpleegtehuis voldeed, dienden er
noodzakelijke voorzieningen te worden aangebracht, zoals
een brandtrap aan de achtergevel. Dat gebeurde uiteindelijk
tegelijk met de plaatsing van een grote dakkapel aan de
westzijde van het pand.
 Stichting Geriatrisch Centrum Eureka
In 1970 verkocht Broere het pand voor f 167.500 aan
Stichting Geriatrisch Centrum Eureka, die de villa nog ruim
dertig jaar als kleinschalig verzorgings- of verpleegtehuis in
gebruik zou houden.

Een gezondheidscentrum
We maken een sprong naar het begin van de 21e eeuw. Al
jaren zijn huisartsen in de Dordtse binnenstad op zoek naar
een ruimte voor een gezamenlijke praktijk, waartoe het
artsenechtpaar Ten Sijthof het voortouw neemt. Die ruimte
vinden ze uiteindelijk in de villa. Wat begon als een
voornemen van vier huisartsenpraktijken om samen een
HOED (huisartsen onder één dak) te vormen, is onder de In de jaren twintig van de vorige eeuw heet het pand Villa Sonnevanck
regie van het Parkhuis uitgegroeid tot plan voor een veel (RAD 555_19067)
uitgebreider centrum. Huisartsen, apotheek, tandarts,
fysiotherapeuten en verloskundigen uit de binnenstad zijn
nu onder één dak ondergebracht. Het gezondheidscentrum
werd in 2008 officieel geopend door burgemeester Ronald
Bandell.
Het gebouw heeft hiertoe een enorme renovatie ondergaan.
De Dordtse architect Albert Venema heeft op vaardige
wijze de renovatie gerealiseerd en een nieuwe vleugel
ontworpen. In de wachtruimte van de apotheek, op de
begane grond, bevindt zich een schoorsteenstuk en op de
eerste verdieping een plafondschildering die is gedateerd
op het vierde kwartaal van de 19e eeuw. Het is niet
ondenkbaar dat Herman Theodoor Hoijer, de stichter van de
villa, de opdracht tot realisatie van dit plafond en het
schoorsteenstuk verstrekte aan de decoratieschilder
Willem Adrianus Fabri (1853-1925), een Rotterdamse Deze luchtfoto uit 1923 geeft een fraai beeld van de achterliggende
decoratieschilder van interieurs. In 1898 bracht Fabri samen siertuinen, waarvan sommige met prieel. Rechts zien we hotel Ponsen,
het koetshuis van Van Twist en William’s Place. Aan de linkerzijde villa
met Simon Spaapen wandschilderingen aan in de Eureka, toen nog Sonnevanck geheten, met daarnaast villa Raadthuis.
schouwburg Kunstmin, dus hij was geen onbekende in (RAD 552_320781)
Dordrecht. Midden 2007 kreeg restaurateur Jos Deuss
opdracht om restauratiewerkzaamheden aan het pand uit
te voeren.

Inmiddels is het pand op de gemeentelijke monumentenlijst

geplaatst. Het complex is sinds 2019 eigendom van Cortese
Health Care III B.V. te Utrecht, specialist in eerstelijns
zorgvastgoed beleggingsfondsen.

Plafondschilderingen in Villa Eureka (Foto’s Jos Deuss)

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 47

 Dordtse straatnamen in Den Helder.
Of andersom?
Komt u wel eens in Den Helder? Zo ja,
dan heeft u waarschijnlijk al snel het
gevoel alsof u zich in Dordrecht bevindt.
Den Helder heeft 462 straatnamen en Dordrecht 1057. Er zit
behoorlijk wat overlap in de straatnamen van deze twee
steden. Zo hebben ze allebei een Abel Tasmanstraat, een
Buys Ballotstraat, een Cronjéstraat, een Dommelstraat en
een Zanddijk. In totaal hebben ze zo’n 87 straatnamen
gemeen; dat is voor Den Helder dus 18,8 procent van alle
straatnamen.
Hoe komen Den Helder en Dordrecht aan zo veel dubbele
straatnamen? Het helpt enorm dat ze allebei een
bloemenbuurt hebben (met onder andere een Anjelierstraat
en een Rozenstraat), een Indische buurt (met bijvoorbeeld
een Javastraat en een Lombokstraat), een buurt met bomen
en heesters (met een Kamperfoeliestraat en
Lijsterbesstraat), een rivierenbuurt (met een Maasstraat en
Merwedestraat), een schepenbuurt (met een Klipperstraat
en Kotterstraat) en een vogelbuurt (met een Kievitstraat en
Reigerstraat).
Maar ook een buurt met ontdekkingsreizigers (Abel
Tasmanstraat en Jacob van Heemskerckstraat), een buurt
met wetenschappers (Buys Ballotstraat en Huygensstraat),
een buurt met Zuid-Afrikanen (Cronjéstraat en De la
Reystraat) en dan ook nog wat algemeen populaire namen,
zoals de Nieuwstraat, Schoolstraat, Sportlaan en
Molenstraat. Met deze thema's hebben we al een groot deel
van de dubbele namen gehad.
Hierbij is het bijzonder dat beide steden voor deze straten
precies dezelfde achtervoegsels hebben gekozen. Maar dat
gaat ook wel eens fout. In de buurt waar wetenschappers
48 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
En dat komt omdat bijna 20 procent van
de straatnamen óók in Dordrecht
voorkomt!
vernoemd zijn, heeft Dordrecht een Lorentzstraat en Den
Helder een H.A. Lorentzstraat; die tellen dus niet mee als
dubbel. En zo tellen ook de Biesboschstraat (Dordrecht) en
de Biesbosstraat (Den Helder), de Borneostraat
(Dordrecht) en de Borneolaan (Den Helder) en de
Brouwersdijk (Dordrecht) en de Brouwerstraat (Den Helder)
niet mee. Ondanks dat bezitten de twee plaatsen dus toch
nog behoorlijk wat straatnamen die precies hetzelfde zijn.
Tussen de straatnamen die Den Helder en Dordrecht allebei
hebben, zitten er een paar die haast uniek zijn. Dat maakt
het extra bijzonder. De Brikstraat en de Kofstraat liggen
zowel in Den Helder als in Dordrecht, maar ze komen
daarnaast allebei nog maar in drie andere (verschillende)
plaatsen in Nederland voor. Den Helder en Dordrecht
hebben ook allebei de combinatie van een Visstraat en een
Vismarkt, en die combinatie komt daarnaast alleen nog in
Den Bosch voor.
Deze informatie is ont-
leend aan de website
www.overstraatnamen.nl
van René Dings, expert op
het gebied van staatnamen
in Nederland en auteur
van het boek ‘Over
straatnamen met name’.
 De Herman Josinahof
Angenetha Balm
In de serie Dordtse
hofjes ditmaal op
verzoek aandacht
voor de Herman
Josinahof, een hofje
dat gelegen is tussen
het Kasperspad en
de Van Hoogstraten-
singel.
De 19e-eeuwse Schil
De 19e-eeuwse Schil grenst aan de zuid- en oostzijde van de
historische binnenstad. Uitbreiding van de oude stad in
andere richtingen was immers niet mogelijk in verband met
de ligging van Dordrecht direct aan de rivieren. Het heeft
zijn naam te danken aan de eeuw waarin het gebied als
stadsuitbreiding tot ontwikkeling kwam.
Door de Schil liepen diverse wegen die het achterland met
de stad verbonden. Opvallend waren de dwarsverbindingen,
die door de gehele schil liepen en het landelijke gedeelte
van de stad met tuinderijen, blekerijen, boomgaarden en
buitenplaatsen toegankelijk maakten. Al deze toen nog
onverharde verbindingen zijn nu belangrijke straten. Denk
aan de Hellingen, Eerste Singel, Kromhout en de iets verder
van de stad gelegen Tweede Singel, om er maar een paar te
noemen.
De toegangen tot de stad werden gevormd door bruggen en
poorten. Dit waren achtereenvolgens de Spuipoort,
Vriesepoort, Sint Jorispoort en de Zuider- en
Noordersluisbrug. In 1872 toont de Schil het beeld van een
gebied in ontwikkeling. Het heeft structureel de vorm
aangenomen die nu nog steeds herkenbaar is. Langs de
Singel en het Kromhout en langs de uitvalswegen, zoals de
Sint Jorisweg, Vrieseweg en Spuiweg, ontwikkelt zich
woonbebouwing.
Langs deze hoofdwegen worden eind negentiende eeuw
door ondernemers flinke herenhuizen neergezet bestemd
voor de gegoede burgerij. De nog iets beter bemiddelden
laten een villa optrekken omgeven door een riante tuin
compleet met prieeltje en koetshuis.
Lieden van eenvoudigere komaf – waaronder het
dienstpersoneel van de bewoners der buitenplaatsen en
van de notabelen – werden in de achterstraatjes zoals het
Matena’s Pad, Kasperspad en Geldelozepad gehuisvest.
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Woningbouw aan het Kasperspad
De bierbrouwer J.N. Pieren verkocht in 1882 aan de
bouwkundige Hermanus Engelbertus van der Kaa en
metselaar Johannes Puts een tuin gelegen aan de
Vriesepoortsweg, sectie C 2298. Deze weg was
oorspronkelijk de grensscheiding tussen de heerlijkheden
Merwede en Dubbeldam en was bedoeld als tiendweg. Ze
bouwden daar 22 woningen.
In mei 1882 meldden de twee aan de gemeente dat ze aan
het Kasperspad ter zijde van Pas Buiten nog eens 24
arbeiderswoningen wilden bouwen. Pas Buiten was een
herberg annex koffiehuis aan de Vrieseweg, waar men onder
andere openbare verkopen hield⁽¹⁾.
De gemeente verleende toestemming, mits gebouwd zou
worden volgens de geldende bouwverordening en de afvoer
van fecaliën volgens het tonnenstelsel zou geschieden. De
kosten van aanleg waren geheel voor rekening van de
belanghebbenden⁽²⁾.
Herman Engelbertus van der Kaa werd in 1856 in het
Palingstraatje geboren als zoon van de timmerman
Hermanus van der Kaa en Geertruij Elisabeth van der Plank.
Hij huwde in 1880 met de uit Zwijndrecht afkomstige
Pietertje van Loon, dochter van Hendrik van Loon en
Johanna van Noort.
Herman werkte samen met de metselaar Johannes Puts,
afkomstig uit IJsselmonde en gehuwd met de in Klundert
geboren Adriana Cornelia Hofman. Het echtpaar had geen
kinderen.
Een jaar later, in augustus 1883, gaven de twee vaklieden te
kennen nog twee bovenwoningen aan het Kasperspad te
willen bouwen als entree voor de hof met 22 achtergelegen
woningen⁽³⁾.
49
Het tonnenstelsel, ook wel bekend als het Liernurstelsel,
kwam er in het kort op neer dat menselijke uitwerpselen via
ontluchte huisprivaten zonder spoeling in ijzeren
straatriolen of vergaarputten werden gedeponeerd. Deze
putten werden dagelijks door een rijdende of vaste
luchtpomp afgezogen. De verzamelde fecaliën werden
daarna zo snel mogelijk buiten de bebouwde kom gebracht,
waar zij voor de landbouw nog als meststoffen bruikbaar
waren.
Door het bouwen van de twee bovenwoningen creëerde
men aan het Kasperspad een toegangspoort. Zo ontstond
een blok van twee woningen met onder de lijstgevel een
vijftal fraaie consoles.

Aan het Kasperspad bevonden zich meerdere hofjes, zoals

de Bloemhof, Snoekenhof en Kaspershof. Het door de twee
vaklieden gebouwde blok huizen werd als Kasperspad 46a
tot en met 46v genummerd. Er woonden personen met
beroepen als zandtrekker, pakhuisknecht, zeilmaker,
stukadoor en blikslager, maar ook andere ambachtslieden.
Het waren grauwe rijtjeshuizen aan de achter het
Kasperspad gelegen hofje, die zich er aaneenregen en als
twee druppels op elkaar leken. Karakterloze gevels in een
eigen wereldje, die wat achteraf lagen. Een kamer van om en
nabij vier-bij-vier meter, een voorkamer van drie-bij-drie
meter en een zolder. De wc, destijds de ‘poepdoos’
genaamd, was achter op het plaatsje. Jaren later bouwde Toegangspoortje aan het Kasperspad
men er een keukentje aan, waardoor het toilet in de keuken
kwam te staan.
De metselaar overleed op 20 maart 1886. Hij werd slechts
48 jaar. Voor zijn overlijden woonde hij met zijn vrouw aan
de Blekersdijk. Er volgde een scheiding en deling tussen de
weduwe Puts en de compagnon van haar man, Herman van
der Kaa, waarbij het onroerend goed op naam van de
bouwmeester overging.

Herman Josinahof
De naam Herman Josinahof treffen we aan in een schrijven
aan het college van B & W. Tijdens de vergadering van 2
januari 1893 van het college werd een brief van de
rentmeester P.C. Jorissen behandeld. Mede namens andere
bewoners van de Singel verzocht hij de gemeente om een
sloot te dempen die aan hun percelen grensde, aan het
gedeelte van de Singel gelegen tussen de Vrieseweg en de
St. Jorisweg:
De ondergetekenden, allen belendende eigenaren van een
sloot of waterloop, dienende thans tot scheiding van hun
eigendommen lopende vanaf het Kasperspad en
uitkomende aan de Singel tussen de percelen 73 en 75,
hebben de eer het navolgende verzoek tot Uw college te
richten.
Dat aangezien genoemde sloot hoofdzakelijk tot afvoer
van onreinheden wordt gebezigd en mitsdien het water
langs de Singel onzuiver maakt. Dat de uitdampingen dezer
sloot zeer zeker de gezondheid niet zullen bevorderen. Dat
zij daarom aan uw College verzoeken om genoemde sloot Achterzijde van de poort
voor rekening der gemeente te dempen.

50 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

Was getekend: P.C. Jorissen, Joh. Germ. Wed. C. van
Ballegooijen, D. Schotman en J.M. Baumann.
De directeur van Gemeentewerken ontving een rapport van
C.C. van Rijsbergen. Hij stelde dat de sloot met elk getij
doorspoeld werd met het water, dat daarin afvloeide uit de
sloten in de blekerijen aan het Kromhout. Deze sloten
werden gevuld met zuiver water uit de Spuihaven. Maar
ondanks die geregelde doorspoeling werd de sloot door de
bewoners van de Herman Josinahof in grote mate
verontreinigd door het inwerpen van allerlei vuil.
De gemeente besloot de briefschrijvers mede te delen dat
zij er geen belang bij had om de sloot te dempen. Wanneer
dit voor eigen rekening zou geschieden, bestond daartegen
echter geen bezwaar, mits in het gedeelte dat gedempt
werd een riool van Engelse aarden buizen zou worden
aangelegd, op aanwijzing van gemeentewerken⁽⁴⁾.
Waar de naam Herman Josinahof vandaan komt, is niet met
zekerheid vast te stellen. Wel ligt het voor de hand dat de
bouwkundige het hof deze naam heeft gegeven als
eerbetoon en ter herinnering aan zijn voorouders Herman
van der Kaa en Josina van der Crab. De bouwkundige stond
bekend als een persoon die zich sterk maakte voor het
cultureel erfgoed. Zo was hij in 1895 betrokken bij de
oprichting van de Vereeniging tot Instandhouding van Oude
Gebouwen, die een halt wilde toeroepen aan de sloop van de
oude gebouwen met een cultuurhistorische waarde.
Van der Kaa overleed op 9 september 1921 op 65-jarige
leeftijd. Naar aanleiding hiervan verscheen een beknopte
levensbeschrijving in de krant:
Arie Fransz. Brand
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Hier ter stede overleed in de ouderdom van ruim 65 jaren de
heer Herman Engelbertus van der Kaa, architect den 15e
mei 1856 geboren. Hij was o.a. mede-oprichter der
vereeniging voor Vak en Kunst in 1887, wier secretaris hij
werd, en nam een zeer werkzaam aandeel aan de
tentoonstellingen dier vereniging in 1892 in Kunstmin, in
1897 in het Oranjepark. Ook interesseerde hij zich zeer voor
Dordrechts gebouwen en oudheden. Hij was lid der
commissie van
bijstand der
Vereeniging Oud-
Dordrecht en
“Benauwde
bestuurslid van de ogenblikken
Vereeniging tot
instandhouding van voor bewoners
Oude Gebouwen. Zo
realiseerde hij samen van de Hofjes”,
met archivaris
Overvoorde en Adr.
Schotel het boekje ‘Oude Gebouwen’, de voorloper van de
Monumentenlijst. Enkele restauraties van oude gevels
werden onder zijn leiding uitgevoerd. Sedert 1903 was hij lid
en secretaris der gezondheidscommissie alhier.
Zijn weduwe vertrok na zijn overlijden naar Den Haag, waar
hun zoon Herman van der Kaa, hoofdinspecteur van de
Volksgezondheid, woonde. Als haar gemachtigde en mede
namens de overige erfgenamen verkocht hij de woningen in
juni 1929 aan de aannemer Arie Fransz. Brand. Hij kocht het
complex bestaande uit 22 huizen met een toegangspoort
met daarin twee bovenwoningen. De koopsom bedroeg in
totaal f 31.000.
Nadat Brand eigenaar van de hof was geworden, werden
alle woningen in 1930 voorzien van dakkapellen, waardoor
men meer licht en ruimte op zolder kreeg. In 1941
verbeterde Brand de terreinafscheiding en bouwde hij er
een loods.
Oorlog
De Tweede Wereldoorlog liet zijn sporen in de hof na. Op 24
oktober 1944 werd Dordrecht rond het middaguur
slachtoffer van een zeer zwaar bombardement. Terwijl het
eerste gegil van de sirenes klonk, openden tientallen Duitse
kanonnen een razend afweervuur en bijna gelijktijdig doken
vijf squadrons snelle Typhoons van de RAF boven de stad
op. Doelwit was Park Merwestein. Bommen van 450 kilo
met vertraagde werking vielen van geringe hoogte en direct
daarna volgden projectielen van 250 kilo van hoog uit de
lucht.
Uit de getroffen stad rezen rook en stofwolken op en onder
de puinhopen lagen vele mensen, onder wie onschuldige
kinderen van de Buitenschool aan de Vrieseweg. Daaronder
bevond zich ook een bewoonster van de Herman Josinahof,
Jenneke Loovens–van Meeteren. Zij werd met letsel
opgenomen in het Gast- of Ziekenhuis. Haar man Johannes
Bastiaan Loovens overleed op 4 december 1944.
Nagenoeg zijn hele leven woonde deze scheepmaker met
zijn gezin aan de Herman Josinahof. Zijn vrouw Jenneke
herstelde na het bombardement.
51
 De slooprijpe Herman Josinahof

Watersnood
“Benauwde ogenblikken voor bewoners van de Hofjes”, kopt
dagblad De Dordtenaar in februari 1953, nadat grote delen
van Dordrecht blank zijn komen te staan. Via de Vrieseweg
bereikt het water ook de achterliggende straten en wegen.
Ook in de Herman Josinahof komt het water dermate
hoogte te staan dat men slechts met lieslaarzen de
woningen kan bereiken. De bewoners moesten de wijk
nemen naar de hoger gelegen zolder.
Meer en meer trokken bewoners weg uit de hof om hun heil
te zoeken in meer comfortabele woningen in de
buitenwijken, waar bijvoorbeeld een douchegelegenheid
aanwezig was. Tijdens een gemeenteraadsvergadering in
1960 besprak men het voorstel van het college om de
Herman Josinahof 11 onbewoonbaar te verklaren. Nadat
reparatie was toegezegd, was dat gevaar geweken. Toch
vond er nog maar mondjesmaat onderhoud aan de woningen
plaats.

In 1980 viel het doek en werd een sloopvergunning voor het

hofje afgegeven. De firma Joh. Romijn kreeg opdracht voor
sloop van de woningen aan de Herman Josinahof, het
Kasperspad en het Snoekenhof. Een jaar eerder waren de
panden door de gemeente aangekocht. Men ontwikkelde
hierna een plan voor de bouw van nieuwe woningen aan de
Herman Josinahof. In 1985 realiseerde men een nieuw en
modern Herman Josinahof met 25 woningen voor een- en
tweepersoonshuishoudens.

Notities:
(1) RAD 209-119 no. 142
(2) RAD 209-66 no. 142
(3) RAD 209-67 no. 214_221
(4) RAD 6-1655 bijlage 5, 6, 7, 8

52 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Betaald … of (toch) echte liefde?
Harry Aardoom
In de achttiende eeuw bestond het
voorschrift, uitgevaardigd door de
magistratuur, dat de vroedvrouw tijdens
de bevalling van een ongehuwd
zwangere moest vragen wie de vader
van het kind was. De man was dan aan te
spreken voor de kosten de verzorging
en opvoeding van het kind met zich
meebracht.
Anna van der Net, een meerderjarige
ongehuwde zwangere inwoner van
Zwijndrecht beviel in januari 1773.
Zij beweerde dat Arij de Bondt,
eveneens inwoner van
Zwijndrecht, de vader van haar
welgeschapen zoon was. Arij
werd aangeklaagde in een civiel
proces voor de hoge vierschaar
van Zuid-Holland met als eis op te
draaien voor “de kosten van
defloratie (ontmaagding) en verlies
van eerbaarheid, kraamkosten (bevalling),
en alimentatie (opvoeding) van de welgeschapen
zoon tot diens vierentwintigste jaar.” Anna beweerde dat “..
ze is verleijd.” Arij had meermalen beloofd met haar te
zullen trouwen, maar deed het niet. Ze had met niemand
anders seksueel contact gehad. Ze eiste dat Arij met haar
zou trouwen dan wel bovenstaande kosten zou betalen. Zij
was niet in de omstandigheden om zelfstandig voor het
kind te zorgen.
“Ze moest dus binnenkort tot de reeds zeer beswaarde
armenkas van Swindregt toevlugt … neemen …”
Maar Arij verweerde zich. Hij had wel seks met Anna gehad,
maar het kind kon onmogelijk van hem zijn, de data klopten
niet. Hij had Anna destijds goed voor de genoten seks
betaald en van een trouwbelofte was nooit sprake geweest.
“… ofschoon (hij) niet kan of wil ontkennen, dat hij te
enigertijt wel eens bij (haar), als bij ene hoere gekomen, en
haar als zodanig gebruikt en betaalt heeft, …”
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Dat scheelde de diaconie dan weer
uitgaven. Het kwam vaak voor dat de
vrouw een man noemde die in het
daarop volgende proces voor de hoge
vierschaar van Zuid-Holland ontkende
de vader te zijn. En, laten we eerlijk zijn,
het kon zonder DNA-test moeilijk
bewezen worden.
En een vergoeding voor de defloratie
(ontmaagding)? Van een defloratie
was geen sprake geweest! Anna
was geen maagd meer.
Maar goed, hij wilde geen
scherpslijper zijn, het leven is
voor een handelaar een
kwestie van geven en nemen.
Dus bood hij via zijn procureur
Bax aan om het geheel af te kopen
voor vijfentwintig gulden “voor de
zogenaamde defloratie en kraamkosten”,
plus tien stuivers alimentatie per week voor het kind
tot zijn achttiende jaar. Per slot kon dat kind er toch niets
aan doen dat het in een deze situatie terecht was gekomen.
Anna liet weten dat het “een onbeschaamde uijtvlugt” van
hem was. Hij zou dus “een gepremediteerde hoerejager”
zijn geweest? Ze was woest. Hoe durfde hij er een handeltje
van te maken? Het aanbod van een vergoeding van
vijfentwintig gulden was belachelijk weinig. En voor de
opvoeding van het kind zouden geen tien, maar twintig
stuivers per week nodig zijn.
Verdedigde Anna de belangen van haar kind of was ze een
zakenvrouw die hoopte op een voordelig handeltje?
Het geheel deed heel zakelijk aan. Op 12 juli 1773
procedeerden ze nog. Hoe het is afgelopen heb ik (nog) niet
kunnen vinden.
53
 Een huis uit 1595 met een kattenluik?

De Dordtenaar Pieter Leonardus

Vuyck (1831-1904) wordt
gekwalificeerd als
amateurschilder, tekenaar en
aquarellist van landschappen (als
genre), stadsgezichten en
interieurs. Zijn werkzame periode
liep van circa 1846 tot het jaar van
zijn overlijden, 1904. Hij was van
1859 tot 1864 lid van het Dordtse
Teekengenootschap Pictura.

Pieter Leonardus Vuyck (1831-1904)

Vuyck werd op 25 september 1831

in Dordrecht geboren als zoon van
de rijksambtenaar Pieter Vuyck en
Trijntje Huiser. Op 23 november
1859 trouwde hij met Adriana van
der Steen, die vier jaar later al
overleed, enkele weken na hun
tweejarige zoontje Pieter. Vader
bleef achter met zijn driejarige
zoontje Laurens en woonde met
hem op het Bagijnhof, in een huis
tegenover het tegenwoordige C&A.
Op 24 juli 1878 hertrouwde hij met
Elisabeth Biester, zijn zoon was
toen bijna zestien. Uit dit tweede
huwelijk zijn geen kinderen
geboren.
In de collectie van Simon van Gijn
bevinden zich ruim dertig
aquarellen en tekeningen van
gebouwen en stadsdelen te
Dordrecht van zijn hand, waaronder
deze rond 1850 gemaakte aquarel
van de Kloveniersdoelen. Via het
poortje bereikte men vanaf het
Stek de Doelstraat.
Kloveniersdoelen, circa 1850

54 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

In de beeldbank van het Regionaal Archief Dordrecht
bevindt zich deze tekening van een huis in de Hoge
Nieuwstraat, gemaakt door Pieter Leonardus Vuyck⁽¹⁾. Het
huis dateert uit het laatste decennium van de 16e eeuw en
behoort daarmee tot de eerste op het Nieuwe Werck
gebouwde woningen. Tegelijkertijd is dit het enige huis uit
die begintijd waar een afbeelding van is bewaard.
Helaas heeft Vuyck geen huisnummer op de tekening
vermeld, zoals zijn tijdgenoot en collega Johannes Rutten
dat altijd wel deed. Ook de bankier Simon van Gijn, uit wiens
collectie de tekening afkomstig is, wist het nummer niet,
anders had hij het wel vermeld in de inventaris van zijn
prentenverzameling Dordracum Illustratum.

Rijp voor de sloop

Het dichtgetimmerde pand verkeert in

een bouwvallige staat, wat onder
meer te zien is aan het muuranker
rechtsboven dat er los bij bengelt.

Aan de uit het zolderraam stekende plank

te oordelen, is men al met de sloop
begonnen. De bovenste twee planken
waarmee het zolderraam was
dichtgetimmerd, zijn van binnenuit
verwijderd, waardoor de spijkers zich nog
in het kozijn bevinden.

Op de gevelsteen staat de tekst: FIAT.

VOLUNTAS TVA. DNE. 1595 (‘Heere uw wil
geschiedde’).

Curieus is het kattenluikje in de

voordeur. Nu zal daar wel geen
16e-eeuwse kat door naar binnen
zijn gewandeld, maar toch, ook in
de eeuw van Vuyck werden deze
huisdiertjes blijkbaar al verwend
met een eigen ingang…

Rest de vraag waar het huis in de

Hoge Nieuwstraat heeft gestaan.
Werkgroep Het Nieuwe Werck, in dit gebied
actief met historisch huizenonderzoek, heeft dat nog niet
kunnen achterhalen. Maar wie weet komt ze daar in de
toekomst nog wel achter.

Notitie:
(1) RAD 551_35806

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 55

 Nogmaals de Salomonstempel in de Hofstraat
In dit tijdschrift van januari jl. schreven
wij over een huis in de Hofstraat, dat op
de locatie van de Statenschool stond en
waar hoogstwaarschijnlijk Aelbert Cuyp
na zijn huwelijk is gaan wonen⁽¹⁾. Vreemd
genoeg zijn er geen tekeningen of foto’s
van dit huis gevonden.
Een merkwaardig huis
Het is een plattegrond van een huis met een merkwaardige
indeling. Allereerst valt op dat er vanuit het Hof een gang
loopt – dwars door het huis heen – naar een uitgang op een
binnenplaatsje achter de Augustijnenkerk. De gang is 97
voet lang; dat is bijna dertig meter.
Aan de zuidzijde, bij de Hofstraat, lijkt een uitgang naar de
tuin te zijn, links van de uitbouw die als “Coepel en den
Kelder er onder” wordt beschreven. We zien in die behoorlijk
grote tuin een koetshuis, paardenstal, mestput en een
losstaande tuinkamer. Mogelijk was de tuin met een muur
afgescheiden van de Hofstraat, hetgeen het ontbreken van
tekeningen of foto’s zou verklaren. Er zal dan een poort in
56 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
Toch het pas in 1913 is afgebroken. In de
beeldbank van het Regionaal Archief
Dordrecht bleek echter wel een
plattegrond van het huis aanwezig te
zijn. De tekening is niet gedateerd, maar
vermoedelijk in de 19e eeuw gemaakt⁽²⁾.
die tuinmuur hebben gezeten, de paarden moesten er
immers uit kunnen om bij het koetshuis te komen.
Het huis zelf telt drie kamers, een keuken en de
koepelkamer met kelder. Vermoedelijk was er ook een
bovenverdieping, want tussen de keuken en de achterkamer
is een trap ingetekend.
Aan de westzijde is het huis breder geweest. De meest
linker kamer liep volgens de kadastrale kaart van 1832 in
een L-vorm om de plaats daarboven heen, met aan de
westzijde nog een tot het huis behorend erf, dat zich tot
ongeveer anderhalve meter van de achtergevel van de
Berckepoort uitstrekte.
De situatie in 1832. De geel omlijnde percelen waren
destijds van dezelfde eigenaar, de familie Van den
Brandeler. Op de plek van het lage gebouwtje op de foto
rechts (het is nog een oorspronkelijk deel van de vroegere
kloostergang) staat nu het voormalige kerkkantoor Hof 15,
waarin nu Documentatie- en Kenniscentrum Augustijnenhof
is gevestigd. Achter de met de gele stippellijn aangegeven
deur en het raam links daarvan begon de lange gang, die op
de binnenplaats achter de Van Beverenkapel van de
Augustijnenkerk uitkwam.
Het huis lijkt geen echte ‘hoofdingang’ te hebben. Kwam
men binnen via de deur in het Hof? Of betrad men het huis
vanuit de Hofstraat? Al met al is dit een huis dat steeds
meer vragen oproept. Wie die kan beantwoorden, wordt
uitgenodigd dit met ons te delen via e-mail:
redactie@augustijnenhof.nl

Foto 1906. In de hoek links de toegangsdeur naar het grote huis achter de kerk. (RAD 551_70474)

Notitie:
(1) Dordrecht Monumenteel | Dordts Geboren nr. 77, p. 49
(2) RAD 552_230633

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 57

 Een deur naar het verleden
Achter de glazen pui in de
onderdoorgang van De Waag is de nog
geheel intacte 14e-eeuwse beerkelder
van het laatmiddeleeuwse Huis
Scharlaken te zien. In 1990 is besloten
de kelder op zijn oorspronkelijke plek
voor het publiek zichtbaar te maken.
De ruimte wordt tevens gebruikt om
interessante objecten uit het verleden
aan het publiek te laten zien, zoals
gevelstenen en bodemvondsten, maar
ook een fascinerende deur met een
riante, van houtsnijwerk voorziene,
omlijsting. Maar waar komt deze deur
eigenlijk vandaan? Daarvoor moeten
we ruim 125 jaar terug in de tijd, want
zolang doet hij al op zijn
oorspronkelijke plek geen dienst
meer.

Oude gebouwen te Dordrecht

De deur wordt beschreven in een in 1900 verschenen boekje
getiteld Oude gebouwen te Dordrecht. Daarin worden
honderden panden beschreven, waaraan men toen al een
hoge architectonische of historische waarde toekende. We
kunnen deze uitgave van de Vereeniging tot Instandhouding
van Oude Gebouwen beschouwen als de voorloper van de
Dordtse monumentenlijst. Voor historisch huizenonderzoek
is het een belangrijke bron, omdat veel beschreven panden
in de tussentijd zijn gesloopt, maar de beschreven
bouwhistorische elementen – zoals de deur – kunnen op die
manier worden herleid naar hun oorspronkelijke locatie.

Onder nummer 436 wordt in dit boekje het huis beschreven

waarin de deur zich bevond. Dat was de Korte Geldersekade
nummer 9 (oud nummer):
Circa 1740. Gesneden deuromlijsting Lodewijk XV, met
gebogen kalf en pilasters met kransen en strikken. Thans in
Museum van Gijn.
Het gaat om de tegenwoordige locatie Korte Geldersekade
4 en 6, twee in 1894 gebouwde woonhuizen, die in de plaats
zijn gekomen van een groot 17e-eeuws woon- annex pakhuis.
Gezien de datering van de deur komt Hendrik Koeijmans in
aanmerking als de eigenaar die de deur in het pand liet
aanbrengen. Hij is een welgesteld wijnkoopman en reder,
maar staat ook bekend als handelaar in zout, stokvis en
De glazen wand aan De Waag waarachter de kelder van Huis
traan. Scharlaken te zien is, aangevuld met bouwhistorische en
archeologische objecten.

58 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Johannes Rutten
De deur was in 1871 al de tekenaar Johannes Rutten
opgevallen. Deze beeldchroniqueur van gesloopt
Dordrecht - aan wie we danken dat we om ons nog
een beeld te vormen in het Dordrecht in de tweede
helft van de negentiende eeuw - voorvoelde kennelijk
al dat het pand zijn langste tijd had gehad en tekende
het tot in het kleinste detail. Links op de tekening
staat het huisnummer dat het pand destijds had: A
86 met daaronder het jaartal 1871.

Sloop en herbouw
Eigenaar Simon Bouman verzoekt in 1894 de
gemeente om het pand aan de Korte Geldersekade af
te breken, om daar weer twee gebouwen terug te
plaatsen ten dienste van drie woningen en een
pakhuis. Het rechtergedeelte van het
oorspronkelijke pand wordt in gebruik genomen als
pakhuis met bovenwoning en het linker wordt geheel
woonhuis. De bijzondere deur, die toegang tot de
wijnkelders van het oude pand gaf, wordt
uitgebroken en veilig gesteld. Het is de kunstschilder
Bas Veth die de deur meeneemt en aan de
Vereeniging Oud-Dordrecht schenkt. Via museum
Van Gijn is het object uiteindelijk op een
hedendaagse locatie voor een ieder te zien.
Korte Geldersekade 4 t/m 6

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 59

 Oom Dirk (2)
In ons tijdschrift van januari jl. heeft u
kennis kunnen maken met twee
Dordtenaren die geparenteerd bleken
te zijn aan Dirk IV, de onfortuinlijke
graaf die zijn standbeeld op de
Varkenmarkt te danken heeft aan het
feit dat hij in 1049 bij Dordrecht om
het leven kwam en daarmee Dordt
haar eerste vermelding op perkament
bezorgde. We vroegen ons af of ‘Oom
Dirk’ nog méér Dordtse verwanten zou
hebben.

Dordtse familie van Dirk IV gezocht
Om Dirk een keertje met een familiereünie te verrassen
riepen we in ons tijdschrift lezers op die eveneens
stamlijnen naar graaf Dirk IV hebben.
En warempel, bij de redactie heeft zich een echtpaar
gemeld waarvan zowel de vrouw als de man van Dirks broer
Floris I afstammen.
Omdat knokken nu eenmaal gebruikelijk was in deze
grafelijke familie, sneuvelde ook Floris bij een matpartij in
1061 met het leger van de bisschoppen van Utrecht, Metz en
Luik. Net zoiets als zijn broer Dirk twaalf jaar daarvoor bij
Dordrecht. Maar in tegenstelling tot Dirk had Floris
voordien gelukkig nog wel wat kinderen op de wereld gezet.
Dat is voor Dirk wel fijn, want daar heeft hij nu toch maar
mooi vier verwanten aan te danken die op de Varkenmarkt
een toast op zijn verjaardag kunnen uitbrengen. Althans,
voor zover je ruim dertig generaties later nog van
verwanten kunt spreken. Maar goed, het idee is toch wel
leuk?
Hier volgen de stamlijnen van Graaf Floris I naar het
echtpaar Sico Enzler en Jolanda Enzler-Zwijgers.

Bent u een Dordtenaar en heeft u ook stamlijnen naar de vader van Dirk en Floris?
Laat het ons weten en mail naar:

redactie@dordrechtmonumenteel.nl

Stamlijn Floris I naar Otto

De eerste vijf generaties zijn voor beide Enzlers hetzelfde. Waar Simon Enzler 31
voorouders nodig heeft om bij Floris I terecht te komen, kan zijn vrouw Jolanda
dat met één voorouder minder doen.

I. Floris I (1019-1061, Graaf van West-Frisia)

II. Dirk V (1054-1091, Graaf van West-Frisia)
III. Floris II de Dikke (1080-1121, Graaf van Holland)
IV. Dirk VI (1110-1157, Graaf van Holland)
V. Otto I van Bentheim (1135-1208, Graaf van Bentheim, Burggraaf van Coevorden)

60 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 Van Otto naar Enzler (Sico)

VI. Marina van Ochten-van Bentheim (1170-1252)

VII. Hendrik (Riculf) I van Ochten (1190-1250)
VIII. Bertha van Arkel-van Ochten (1225-1285)
IX. Arnold I van Arkel (1260-1307, Heer van Noordeloos)
X. Roelof I van Dalem van Dongen (1286-1358, Heer van Dalem)
XI. Roelof II van Dalem van Dongen (1315-1361, Heer van Dongen)
XII. Willem Roelofsz van Dalem van Dongen (1360-1438, Heer van Dongen en Zwaluwe, Baljuw van Zuid-Holland)
XIII. Jan Willemsz van Dalem van Dongen van Ghilse (1380-1452)
XIV. Godert van Ghilse (1400-1484)
XV. Cornelis Godertsz van Ghilse (1430-1503)
XVI. Godert Cornelisz van Ghilse (1460-1540)
XVII. Cornelis Godertsz van Ghilse (1490-1555)
XVIII. Dingena Cornelisdr Gerrits-van Ghilse (1520-1599)
XIX. Matthijs Matthijsz Gerrits (1550-1607)
XX. Dingeman Matthijsz Ardonne (1581-1659)
XXI. Jan Dingemansz Ardonne (1612-1694)
XXII. Cornelis Jansz Ardonne (1648-1719)
XXIII. Dingeman Cornelisz Ardonne (1687-1764)
XXIV. Cornelis Dingemansz Ardonne (1719-1775)
XXV. Cornelis Cornelisz Ardon (1746-1794)
XXVI. Cornelis Cornelisz Ardon (1775-1812)
XXVII. Cornelis Ardon (1800-1844)
XXVIII. Hendrik Ardon (1833-1912)
XXIX. Hendrik Ardon (1863-1942)
XXX. Willem Pieter Ardon (1898-1956)
XXXI. Johanna Enzler-Ardon (1924-2005)
XXXII. Simon Cornelis (Sico) Enzler (geboren 1953)

Van Otto naar Enzler (Jolanda)

VI. Boudewijn I de Dappere van Bentheim (1180-1248, Graaf van Bentheim, Burggraaf Utrecht)
VII. Otto II van Bentheim (1215-na 1279, Graaf van Bentheim en Tecklenburg, Burggraaf Utrecht)
VIII. Egbert I van Bentheim (1253-1311, Graaf van Bentheim)
IX. Johan II van Bentheim (1280-1333 Graaf van Bentheim)
X. Hedwig van Götterswick-van Bentheim (1315-1371)
XI. Arnold III van Götterswick en Bentheim (1350-1403, Heer van Götterswick)
XII. Adelheid van Culemborg-van Bentheim (1388-1448)
XIII. Gerard II van Culemborg (1415-1480, Heer van Culemborg, Ambachtsheer van Buren)
XIV. Aleida van Egmont-van Culemborg (1444-1471)
XV. Floris van Egmont (1470-1539, a.k.a. Fleurken Dunbier, Graaf van Buren en Leerdam, Stadhouder van Gelre en Friesland)
XVI. Anna van Montmorency-van Egmont (1504-1574)
XVII. Maria Schoir-van Montmorency (1520-1570)
XVIII. Melis Hermansz Schoir (1540-na 1590)
XIX. Arien Melisz Verschoor (1570-1632)
XX. Melis Ariensz Verschoor (1605-1635)
XXI. Arien Melisz Verschoor (geboren 1626)
XXII. Cornelis Ariensz Verschoor (geboren 1647)
XXIII. Marijke Cornelisdr Hovestadt-Verschoor (1686-voor 1733)
XXIV. Teuntje Cornelisdr Giphart-Hovestadt (geboren 1720)
XXV. Jacobus Juriensz Giphart (1758-1809)
XXVI. Jurianus Johannes Giphart (1791-1857)
XXVII. Johanna Maria van Efferen-Giphart (1820-1879)
XXVIII. Johannes Giphart (1858-1945, kreeg zijn moeders naam, vader onbekend)
XXIX. Lena Visser-Giphart (1897-1968)
XXX. Elisabeth Lena Zwijgers-Visser (geboren 1927)
XXXI. Jolanda Enzler-Zwijgers (geboren 1956)

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 61

 Nieuwe boeken van het Augustijnenhof
Het Augustijnenhof doet het hele jaar door
historisch onderzoek naar Dordtse
monumenten, bedrijven en inwoners. Vaak
gebeurt dit in opdracht van particuliere
huiseigenaren of bedrijven die meer willen
weten over de geschiedenis van hun pand
of bedrijf. De afgelopen tijd verschenen de
volgende boeken, die kunnen worden
ingezien op Documentatie- en
Kenniscentrum Augustijnenhof.

HET BOLWERK STICHTING VEERDIENST III WONEN EN WERKEN BUYTEN DE

De historie van Korte Geldersekade 4
te Dordrecht
Opdracht: Eveline Sprenger en
Richard Vorst
Door: Angenetha Balm-Kok
Uitv.: 79 blz / 21x29,7cm
Prijs: € 20,50
Hield de vaart erin…
Opdracht: Stichting Veerdienst-III
Door: Rosa Paase, Arnoud Blok,
Yves Moret
ISBN 978-94-036174-2-8
Uitv.: 128 blz / 17,7x24,4cm
Prijs: € 24,95
SLUYSPOORT
Hoekhuis Sluisweg 1 te Dordrecht
Opdracht: Van Pelt Ontwikkelt B.V.
Door: Angenetha Balm-Kok
Uitv.: 82 blz / 21x29,7cm
Prijs: € 21,75

Voordat het pakhuis ‘Het Bolwerk’ aan
het einde van de 19e eeuw tot twee
woonhuizen werd verbouwd, stond er
een statig dubbel graanpakhuis . Daar-
onder bevond zich een deur die toe-
gang gaf tot de kelder, waarin de wijn-
voorraad van de Dordtse thesaurier
lag opgeslagen. In het eerste kwart
van de 18e eeuw werd als toegang een
rijk versierde entree met kransen en
strikken aangebracht. Tegenwoordig
is deze deur te bewonderen in gebouw
De Waag, bij de ingang van de bewaard
gebleven middeleeuwse kelder van
het huis Scharlaken. Het huis Korte
Geldersekade 4 heeft een stevig
bouwhistorisch fundament dat
teruggaat tot diep in de 17e eeuw, op
het toen zogeheten Papenbolwerk.
De eigenarengeschiedenis vanaf het
eerste moment tot op heden.
In 1983 kon de gemeente Dordrecht
de kosten van het onderhoud van de
Veerdienst III niet langer voor haar
rekening nemen en dreigde het
markante schip te worden afgestoten.
Het was op weg naar zijn honderdjarig
bestaan, maar zou waarschijnlijk zijn
gesloopt. Dankzij de talloze
vrijwilligers van stichting Veerdienst-
III bevaart het nu bijna 125 jaar oude
schip nog altijd de wateren in en rond
Dordrecht.
Op verzoek van het bestuur van
Stichting Veerdienst-III werden
geschiedenis en activiteiten van het
schip grondig onderzocht. Het
resultaat hiervan leest u in dit boek.
En de Veerdienst III? Die is inmiddels
ondergebracht bij Vereniging De
Binnenvaart, waarmee zijn toekomst
gewaarborgd is.
De historie van dit pand gaat terug tot
het midden van de 17e- eeuw. In 1810
schenken Arij Kuijl en zijn vrouw hun
zoon Huibert dit hoekpand bij de
Sluisbrug, waarna deze een verbou-
wing start om zijn bruid een riant
onderkomen te kunnen bieden. Het
gaat hier over de voorganger van het
huis Sluisweg nr. 1, dat nog steeds de
oorspronkelijke monumentale
uitstraling heeft. In 1848 wordt het
huis de woning van Hugo van Gijn. Zijn
zoon zal het in 1871 ingrijpend verbou-
wen, waarna het zich zal tonen zoals
we het nu nog steeds kennen. Dertig
jaar later wordt een naastgelegen
pand genaamd ‘de houten Wambuis’
aangekocht en bij het herenhuis
getrokken. Het woonhuis wordt in de
21e eeuw verder getransformeerd tot
een hedendaagse woonlocatie.

62 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 DIAGNOSE
De bewoningsgeschiedenis van
Nicolaas Maessingel 224, Dordrecht
Opdracht: P.J. Wapperom
Door: Jan de Geus
Uitv.: 75 blz / 21x29,7cm
Prijs: € 21,75
Wanneer er rond 1874 plannen
gemaakt worden om langs de Singel
huizen te bouwen voor met name
artsen, die een praktijk aan huis willen
voeren, komt er een ontwerp van de
tekentafel, zoals we dat nu nog op
twee plekken langs de Singel
aantreffen: Nicolaas Maessingel 224
t/m 236 en de Albert Cuypsingel 276
t/m 288. Dit boek legt de focus op
nummer 224. Doctoren komen er niet.
Daarvoor waren de plannen wellicht te
opportunistisch. Toch wordt de
woongeschiedenis allerminst saai,
want waar het wonen in de binnen-
stad van Dordrecht een lange historie
kent, hier brengt de geschiedenis ons
vier eeuwen terug en voert ons langs
blekerijen, een rijtje aansprekende
namen, intrigerende beroepen en een
spraakmakende uitvoering daarvan.
Te bestellen bij:
Dordtsebestsellers.nl
DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN
HET PATRICIËRSHUIS GENAAMD
“DE HOOGT”
Opdracht: Stichting Illustre
Dordracum
Door: Angenetha Balm-Kok
Uitv.: 133 blz / 21x29,7cm
Prijs: € 25,75
Uitgave van een in 2011 verricht
onderzoek naar dit huis. Al in de
eerste helft van de 18e-eeuw werd Jan
Sijmonszoon Schouten van diverse
kanten benaderd om grote schepen te
bouwen. In 1746 richt hij een verzoek
aan het stadsbestuur om zijn loods
tegenover de zogenaamde Gebrande
Buurt hiertoe te mogen vergroten. De
Gebrande Buurt is de omgeving van de
Prinsenstraat, Achterhakkers,
Twintighuizen en Sluisweg. In de
zestiende eeuw viel deze buurt ten
prooi der vlammen bij een grote
stadsbrand, vandaar de bijnaam. Dit
boek beschrijft de geschiedenis van
dit aan de Kalkhaven grenzend gebied
en met name het nog steeds bestaand
imposante herenhuis aan de Hoogt,
dat door de familie Schouten werd
gebouwd.
De Augustijner Courant 2019
Opdracht: Stichting Illustre
Dordracum
Door: Ad Bosch
Uitv.:8 blz / tabloid
Prijs: gratis af te halen
Nog steeds beschikbaar. Deze
bijzondere uitgave bevat een selectie
van eerder in 2019 in de internet
magazines Dordrecht Monumenteel
en Dordts Geboren van het Augustij-
nenhof verschenen artikelen. U kunt
het gratis afhalen op Hof 15 (uiteraard
alleen indien we open zijn).
REMINDER
De enige echte canon van onze stad
€7,95 . Augustijnenhof, VVV, Vos & vd
Leer (centrum en Stadspolders), De
Nieuwe Bengel, Dekker, Bruna
Sterrenburg, Hyperion Zwijndrecht en
via Boekwinkeltjes.nl op internet.
En bij boekhandel:
63
 Onze sponsoren

64 DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN

 De volgende ‘Dordrecht Monumenteel | Dordts Geboren’
verschijnt in juli 2021.
Heeft u kopij voor een artikel of iets voor de rubriek Vraag & Antwoord?

Stuur uw bijdrage s.v.p. naar:

redactie@dordrechtmonumenteel.nl

De uiterste inleverdatum is 1 juni 2021.

Niets van dit document mag worden verveelvoudigd en/of openbaar

worden gemaakt op welke wijze dan ook zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de auteurs.
De inhoud van ingezonden artikelen is voor rekening
van de schrijver.

DORDRECHT MONUMENTEEL | DORDTS GEBOREN 65