Naam: ................................................. n°: ......

Klas: ................. Datum: ..... / ..... / 20.......

Webquest: Theater in de middeleeuwen

1. Ontstaan
1.1. Christelijk theater = antitheater

Na het verdwijnen van de Romeinse cultuur kwam er een stilstand in de toneelontwikkeling

omdat de jonge christelijke kerk het theater in al zijn uitingen bestreed.
De volkse theatraliteit leefde zich alleen nog uit op de marktpleinen waar reizende
komedianten, tandentrekkers, charlatans (bedriegers of praatjesmakers) en potsenmakers
kleine kluchtspelen brachten voor een ongeletterd publiek.
Rond de tiende en elfde eeuw zag de kerk echter de didactische waarde in van het
gespeelde woord. Zo werd omstreeks 979 in de St.-Pietersabdij in Gent op voorschrift van
de bisschop van Winchester een ‘paasspel’ opgevoerd op paasmorgen: Quem Quaeritis.

1.1.1. Wat is een potsenmaker?

1.1.2. Wat is een klucht (definitie, thematiek, functie, verhaallijn)?
1.1.3. Wie was in die tijd de bisschop van Winchester?
1.1.4. Wat houdt Quem Quaeritis in?

S. Dombrecht - Nederlands 4
 Naam: ................................................. n°: ......
Klas: ................. Datum: ..... / ..... / 20.......
Webquest: Theater in de middeleeuwen

1.2. Liturgie

Algemeen wordt aangenomen dat het geestelijke toneel uit de liturgie is ontstaan (het
ontstaan van het Griekse drama uit de Dionysuscultus) en dat het wereldlijke toneel
ontstaan is uit het geestelijk toneel.
In het liturgische drama waren aanvankelijk de priesters de hoofdrolspelers, het altaar was
het decor en alles gebeurde in het Latijn. Omdat het volk noch het Latijn, noch de abstracte
symbolen en rituelen begreep, kreeg het liturgisch drama, uit pedagogische overwegingen,
een steeds grotere theatrale vormgeving: heiligenlevens en mirakels werden uitgebeeld.
Door het uitbreiden van de vertelstof, groeide ook het aantal personages zodat het geheel
op de duur te omvangrijk werd voor de kerk en het toneel zich noodgedwongen voor de kerk
afspeelde. Het Latijn werd uiteindelijk vervangen door de volkstaal.
Hoe meer wereldse elementen er ingevoerd werden, hoe meer de kerk haar greep op de
dingen verloor. De opvoeringen groeiden steeds verder weg van de kerk en het kerkplein.
Ze werden een zaak van de ambachtslui. Vaak bestond er een verband tussen een bepaald
tafereel en de aard van de gilde die het verzorgde. Zo was de opvoering van het verhaal
van Noahs Ark in handen van de scheepsbouwers.
De volkse theatraliteit leefde zich alleen nog uit op de marktpleinen waar reizende
komedianten, tandentrekkers, charlatans (bedriegers, praatjesmakers) en potsenmakers
kleine kluchtspelen brachten voor een ongeletterd publiek.

1.2.1. Wat is de liturgie?

1.2.2. Wat is een gilde?

S. Dombrecht - Nederlands 4
 Naam: ................................................. n°: ......
Klas: ................. Datum: ..... / ..... / 20.......
Webquest: Theater in de middeleeuwen

1.3. Wagenspel

Na het verdwijnen van de Romeinse cultuur kwam er een stilstand in de toneelontwikkeling

omdat de jonge christelijke kerk het theater in al zijn uitingen bestreed.
Gezien de omvang van de verhaalstof was na enige tijd één stuk niet meer voldoende. Men
kwam tot cycli van stukken die dan op een doordachte, georganiseerde manier opgevoerd
werden. Dat ging als volgt: een scene werd op een wagen gemonteerd waarmee men
rondreed in stad of dorp.
Er waren dan twee mogelijkheden: ofwel speelde men telkens het stuk op elke stopplaats.
Ofwel maakte men de toeschouwers nieuwsgierig via het spelen van korte scenes of het
presenteren van een tableau en lokte men ze zo mee naar een open terrein waar alle
wagens samenkwamen. Daar kon dan in één keer de volledige cyclus gespeeld worden,
terwijl het publiek zich in de ‘pauzes’ van de ene naar de andere wagen verplaatsten.
Naast dit liturgisch toneel bleef uiteraard het komische (kluchtige) wereldse drama verder
bestaan, vooral nog steeds gebracht door rondtrekkende artiesten(groepen).

S. Dombrecht - Nederlands 4
 Naam: ................................................. n°: ......
Klas: ................. Datum: ..... / ..... / 20.......
Webquest: Theater in de middeleeuwen

2. Soorten, historiek
2.1. Veertiende en eerste helft van de vijftiende eeuw

Het geestelijke toneel

De overgeleverde werken behoren tot de periode van de rederijkers (1450-1600). Toch mag
je niet uit het oog verliezen dat dit toneel van zuiver middeleeuwse oorsprong is.

Het wereldlijke toneel

Het Hulthemse handschrift (1410) bevat vier abele spelen en zeven sotternieën. Ze zijn de
oudste wereldlijke dramatische teksten in West-Europa.

2.1.1. Wat is het Hulthemse handschrift? Waar bevindt het zich nu?
2.1.2. Verklaar de naam ‘Hulthemse handschrift’.
2.1.3. Wat zijn abele spelen? Waarover gaan ze (algemene thematiek)?
2.1.4. Hoe heten de vier abele spelen uit het Hulthemse handschrift?
2.1.5. Wat zijn sotternieën (definitie, doel, thematiek)?

S. Dombrecht - Nederlands 4
 Naam: ................................................. n°: ......
Klas: ................. Datum: ..... / ..... / 20.......
Webquest: Theater in de middeleeuwen

2.2. De rederijkerstijd (1450-1600)

Ook in deze tijd tref je kluchten en ernstige spelen aan. Typerend echter voor het geestelijke
toneel is de vermenging van het verhevene en het ernstige met het komische: diepzinnige
geloofswaarheden naast dwaze duiveltoneeltjes, platte alledaagsheid en erger.

2.2.1. Wie zijn de rederijkers/rederijkerskamers (definitie, doel, bezigheden)?

2.2.2. Welke drie poëziegenres onderscheidde men toen?
2.2.3. Wat waren ‘landjuwelen’?

Het mysteriespel
Het mysteriespel ontwikkelde zich geleidelijk uit de liturgie van Pasen en Kerstmis. In een
bonte opeenvolging duurden de mysteriespelen soms dagenlang.

2.2.4. Hoe is het mysteriespel ontstaan?

2.2.5. Welke thematiek wordt er uitgebeeld?

De moraliteit
Dit is een kort, didactisch stuk met een moraliserende bedoeling. De moraliteit brengt altijd
allegorische (symbolische) figuren op het toneel. Een bekend voorbeeld van een moraliteit
is Elckerlyc.

2.2.6. Zoek het verhaal van Elckerlyc op.

Het mirakelspel
Het mirakelspel was een middeleeuwse vorm van toneel die voortkwam uit het liturgisch
drama. Het onderwerp is een mirakel, meestal door toedoen van Maria. Het mirakelspel
leunt sterk aan bij het volksgeloof (men vertrok vaak vanuit volkse legenden) en staat
dichter bij het wereldlijke toneel dan het mysteriespel of de moraliteit. Een van de bekendste
mirakelspelen is Marieken Van Nieumeghem.

2.2.7. Zoek het verhaal op van Marieken Van Nieumeghem.

S. Dombrecht - Nederlands 4
 Naam: ................................................. n°: ......
Klas: ................. Datum: ..... / ..... / 20.......
Webquest: Theater in de middeleeuwen

De spelen van Sinne

De spelen van Sinne of zinnespelen behandelen morele, godsdienstige, of politieke
problemen, of ze dramatiseren legenden of verhalen uit de Bijbel, de geschiedenis of de
antieke mythologie.
Meest bekend is Spiegel der Minnen (1500) van Colijn van Rijsele, dat als het eerst
burgerlijke treurspel* beschouwd kan worden. Het behandelt de onmogelijke liefde tussen
een rijke koopmanszoon en een arm naaistertje en eindigt met de dood van beide geliefden.

*een treurspel is een toneelstuk waarbij het hoofdpersonage ten onder gaat.

S. Dombrecht - Nederlands 4