Plotnikova Ana A.

(Moskva, Ruska Federacija)

ETNOLINGIVSTI^KATA PROGRAMA VO MAKEDONSKIOT PUNKT

NA "MALIOT DIJALEKTOLO[KI ATLAS NA BALKANSKITE
JAZICI"

Abstrakt: Vo trudot se izneseni rezultatite dobieni od terenskite

istra`uvawa realizirani vo 1999 godina vo Republika Makedonija spored
programata za rabota na "Maliot dijalektolo{ki atlas na blakanski jazici" na
Institutot za slavistika i balkanistika pri Ruskata akademija na naukite.
Istra`uvawata poka`uvaat deka etnolingvisti~kiot materijal sobran od dvata
punkta (selo Teovo i selo Pe{tani) vo Makedonija ima: 1) zaedni~ki osobini za
mnogu makedonski, a, isto taka, i balkanskoslovenski kulturno-jazi~ni
tradicii vo celost; 2) ima osobini koi bi mo`ele da se nare~at originalni
makedonski, bidej}i vo drugi areali na Ju`na Slavija tie prakti~no ne se
sre}avaat; 3) ima osobenosti na samoto istra`uvano selo Pe{tani koi
pretstavuvaat, po ovaa ili onaa pri~ina, edinstveni (unikatni).

Klu~ni zborovi: etnolingvisti~ka programa, Makedonija, makedonski jazik,

leksika, obrednost, dijalektolo{ki atlas, balkanski jazici, slovenski jazici

Me|unarodniot proekt "Mal dijalektolo{ki atlas na balkanskite

jazici" (ponatamu - MDABJ), zaedno so sopstvenite jazi~ni programi
(sintaksi~ka i leksi~ka), vklu~uva etnolinglivsti~ka programa (Plotnikova
1996) orientirana kon sobirawe na podatoci za leksikata i terminologijata na
lokalnite kulturni tradicii na Balkanot (Domosilecka® - Plotnikova -
Sobolev 1998). Vo avgust 1999 godina, spored etnolingvisti~kata programa, za
prvpat bea istra`uvani makedonskite sela: Pe{tani, koe{to se nao|a 13 km na
jug od Ohrid i s. Teovo vo reonot na Veles vo oblasta Azot. Seloto Pe{tani e
zacrtano kako punkt vo mre`ata na atlasot {to se sozdava. Vo
dijalektolo{kite istra`uvawa vo s. Pe{tani u~estvuvaa A.N. Sobolev, G.P.
Klepikova, A.A. Plotnikova zaedno so makedonskite kolegi M. Markovi} i D.
Gegovski koi rabotat pod rakovodstvo na akad. Z. Topolinska.
Etnolingvisti~kata programa na atlasot be{e realizirana vo celost, pri {to
imavme retka mo`nost za neposredno istovremeno tolkuvawe i sporeduvawe na
materijalot so etnolingvisti~kite podatoci od drugoto makedonskot selo, koe
ne vleguva vo mre`ata na MDABJ - s. Teovo1, koe be{e istra`eno spored
etnolingvisti~kiot pra{alnik dve nedeli pred toa. Na toj na~in, rabotata vrz
etnolingvisti~kata programa na jugozapadniot makedonski punkt na samiot
po~etok na na{ata ekspedicija né vovede vo fon na poznati, a vo nekoi slu~ai,
duri i na prognozirani op{ti centralnomakedonski podatoci. Zaedno so toa, vo
Pe{tani se odrazi, od edna strana, jugozapadnata makedonska kulturno-jazi~na
tradicija (vo koja, spored site pokazateli, vleguva Struga, a isto taka i Debar),
a, od drugata strana, reflektira i nekoi edinstveni crti na tradicijata na
mikroarealot ju`no od Ohrid, so {to pretstavuva osobeno interesen objekt za
etnolingvisti~ki istra`uvawa.
Ponatamu vo statijata }e bidat poka`ani: 1) osobinite zaedni~ki za
mnogu makedonski, a isto taka i balkanskoslovenski kulturno-jazi~ni tradicii

1
Ja koristam mo`nosta, da ja izrazam ogromnata blagodarnost kon makedonskite
kolegi koi{to gi organiziraa terenskite istra`uvawa vo regionot na Veles: na prof.
Aneta Svetieva, na Q. Risteski, na Q. Nedelkov.

1
vo celost, so poseben osvrt kon specifi~nosta na istra`uvanoto selo duri i vo
takvi {iroki ramki; 2) osobinite koi bi mo`elo da se nare~at ~isto
makedonski, bidej}i vo drugite areali na Ju`na Slavija tie, prakti~no, ne se
sre}avaat; tuka nie, trgnavme od osobenostite {to se zaedni~ki so t.n.
zapadnocentralen del, so ogled na toa {to drugiot punkt za sporeduvawe, s.
Teovo, pripa|a pove}e kon zapadniot del na "centarot", otkolku na isto~niot;
3) osobenostite na samoto istra`uvano s. Pe{tani koi pretstavuvaat od ovaa
ili onaa pri~ina edistveni (unikatni). Vedna{ bi trebalo da se odgovori deka
unikatnosta se sostoi kako od isklu~itelnosta na pojavite nabquduvani vo s.
Pe{atani, isto taka i od nepovtorlivosta na isprepletuvaweto na pove}e
poznati osobini, {to bi mo`elo da bide usloveno od pove}e razni pri~ini:
mo`e da bide rezultat na vnatre{nite procesi na formirawe na sistemot na
"kulturniot dijalekt", na geografskite faktori (blizinata na golemoto ezero,
relativnata komunikaciska oddale~enost od drugite regioni - patot po
dol`inata na ezeroto od stranata na visokata planina) i dr.
Kako {to e ve}e poznato, osnovnata cel na etnolingvisti~kata programa
e prou~uvawe etnokulturnata leksika i terminologija vo kontekst na
dijalektnite tekstovi, odrazuvaj}i, pritoa, relevantni ekstralingvisti~ki
osobenosti na funkcionirawe na terminite. Poradi toa, diferenciranite
etnolingvisti~ki osobenosti na tradicijata na s. Pe{tani se odnesuvaat kako
na planot na izrazot (termini, leksemi) taka i na planot na sodr`inata
(obreden i mitolo{ki kontekst na funkcionirawe na terminite).
Prviot rasprostranet tip na pojavi (nazivi i sootvetni realii, obredi,
obi~ai, mitolo{ki pretstavi) se balkanski, balkanskoslovenski (t.e. isto~niot
del od ju`noslovenskiot areal, vklu~uvaj}i gi istovremeno i razli~nite srpski
kulturno-dijalektni tradicii), ju`noslovenski i op{toslovenski fenomeni,
utvrdeni, isto taka, i vo s. Pe{tani.
Od sferata na narodniot kalendar, kon takvite kulturno-jazi~ni pojavi
mo`no e da im se se pripi{at:
balkanski i balkanskoslovenski obi~aj na pe~ewe na novogodi{en leb so
metalna para za gatawe na sre}ata na ku}ata (tuka se odbele`uva "zaedni~kiot"
rodov naziv na takviot leb - présnec, pñta, {to se vklopuva vo {emata na
rasprostranetost na sli~nite rodovi nazivi na lebovi za gatawe na po{irokata
teritorija na isto~nosrpskiot i zapadnobugarskiot i makedonskiot areal);
balkanski i balkanskoslovenski ámkajne 'pokladna igra-natprevar so jajce
vrzano na konec' (po zavr{uvaweto na igrata, kako i vo drugite regioni vo
Makedonija, ju`na Bugarija i jugoisto~na Srbija, konecot go palat i gataat za
dol`inata na `ivotot na povozrasnite selani);
balkanskata i balkanskoslovenskata mártinka (potradicionalnata forma na
nazivot e so sufiksot -ica: bug. i maked. mártenica) 'ukras-apotropej napraven
na prviot proleten den od konci vo boja' (da zabele`ime deka vo s. Pe{tani,
kako i vo drugite jugozapadni makedonski zoni taa se izrabotuva od crven, bel,
crn konec. Pritoa, postarite `eni go izrabotuvaat mol~ej}i, ne gledaj}i go
dodeka go pravat, dr`ej}i se so racete za grbot, a potoa spored koli~estvoto na
spletenite nitki, gataat kakov }e bide rodot vo slednata godina: dokolku
preovladuva beliot konec, }e ima leb, a crveniot konec - vino);
balkanskata i balkanskoslovenskata folklorna motivacija na nazivot za
prviot (~etirinaesettiot) den od mesec mart, bába Márta, go povrzuva
terminot so legendata za zaminuvaweto na nekoja baba da gi pase kozite vo
planinata vo nesoodvetno rano vreme: babata go navreduva mesecot Mart (koj
spored legendata od toa selo imal, kako i Fevruari, 28 dena), pri {to Mart mu
se obratil na April, koj imal 33 dena, da mu otstapi 3 dena za da ja kazni
neposlu{nata baba so stud;

2
balkanskite i balkanskoslovenskite lázarki - 'obikolka na domovite na
devojkite na Lazareva sabota so pesni i blagoslovi' (da zabele`ime, deka
lazarkite se daruvaat ne samo so tradicionalnite, za taa prigoda, jajca, tuku i
lep~iwa ispe~eni specijalno za niv - kraváj~ina);
balkanskiot i ju`noslovenskiot prigoden obi~aj za predizvikuvawe na do`d vo
ovoj del od makedonskiot areal ima naziv oj-l'ñlje, oj-l'ñl'e i nekoi specifi~ni
osobenosti vo ispolnuvaweto: taka, devojkata-sirak oble~ena vo zelenilo
celoto selo (a ne malata grupa na pridru`ni~ki) ja vodi kon ezeroto; tamu
devojkata ja poturaat so voda, i duri potoa odat po ku}ite, sobiraj}i podaroci
(vo tradicionalniot tip na balkanskoslovenski obred glavnata u~esni~ka ja
vodat po ku}ite i doma}inkite ja poturaat so voda i tuka i ja daruvaat.
(Plotnikova 1999).

Od sferata na semejnata obrednost. Vo terminologijata na obi~aite i

obredite okolu r a | a w e t o preovladuva op{toslovenskata leksika (jálova,
néplodna 'neplodna `ena'; bába, bábica 'babica', posl'é`ina, l'é`i{~e
'posledok', vñ|e 'podarok za rodilkata i novoroden~eto, srñ`ene, srñ`ejne
'stri`ewe' i dr., zaedno so zaemkite od gr~kiot jazik, kako na pr., l'éunka
'rodilka'). [to se odnesuva do ekstralingvisti~kite karakteristiki na
terminologijata na obi~aite povrzani so ra|aweto, tuka nao|ame tradicionalni
balkanski si`ea (koi{to imaat soodvetni analogii vo slovenskata arhai~na
zona na Polesje): naziv za okoluplodoviot meur, vo koj{to se ra|aat nekoi deca,
se narekuva spored tipot na naziv na oblekata (Kabakova 1998 : 108),
rasprostranet kaj Srbite i kaj del od Bugarite kô{ul'a, ko{öl'ica, koja, spored
veruvawata na balkanskite Sloveni, go za{tituva nejziniot sopstvenik od
kur{umot na neprijatelot i za drugi nesre}i; si`eata za decata koi se sposobni
da na{tetat i da uro~uvaat otkako, so ogled na okolnostite, po prestanuvaweto
na doeweto }e bidat povtorno staveni da cicaat: poftôreno déte, povráteno
déte (Tolstie 1983:11), nastanuvaj}i potoa dövl'ija 'zavidliv, sposoben da
uro~uva' i dr.
So najgolema raznovidnost i najgolem stepen na za~uvanost vo s.
Pe{tani se karakterizira leksikata i terminologijata na s v a d b e n a t a
obrednost. Do dene{ni dni, vo nitu eden od istra`uvanite punktovi spored
etnolingvisti~kata programa, na teritorijata na Srbija ili Makedonija ne se
sme se sudrile so tolku ispolnet broj na osobini spored mre`niot pra{alnik,
po~etno orientiran kon fondot na leksikata i sootvetnite konteksti na
balkanskata svadba. Najnapred, so~uvana e slo`enata struktura na
pretsvadbenite rituali, koi ovde se razmesteni od Veligden (ili duri od
Bo`ik) do esenskiot praznik sv. Bogorodica (isto taka e opredelen ovoj period
vo drugi regioni: "od denot na sv. \or|ija do sv. Bogorodica" (Kli~kova-
Georgieva 1965 : 101); taka, na site informatori im se poznati: dogovorot za
veridba - vr{a~ka, vr{ejne; prva "mala" veridba - mal sroj (na Veligden ili na
Bo`ik); glavna veridba, zavr{uvaj}i so ve~era sproti svadbata vo domot na
nevestata (pred praznikot sv. Bogorodica) - gól'em sroj, srójot pógol'em.
Pritoa, darot na verenata devojka, nare~en nñ{an, ima svoe posebno ritaulno
oformuvawe: vo tekot na dve nedeli do glavnata veridba site gosti od stranata
na verenikot doa|aat vo ku}ata na nevestata i vo sadot vo koj{to se nao|a
prstenot stavaat pari, podaroci, za {to, kako vozvrat, roditelite na nevestata
gi daruvaat gostite. Na takov na~in, vo ovoj makedonski punkt nñ{an ima
zna~ewe na 'dar na verenata devojka' (otkade se fiksira i nñ{ani 'podaroci') i
'ritual na zaemno daruvawe pome|u nevestata i mlado`enecot pred svadbata',
{to mo`e da ima i frazeolo{ka forma: trgnuvaj}i kon domot na nevestata,
velat: ~e ménvame ni{an.

3
 Pri takvata funkcionalna raspredelba na svadbenata leksika, samiot
den na svadbata go nosi nazivot svádba. Karakteristi~niot naziv stroj 'svadba'
za celata makedonska tradicija (Groen 1977 : 284; Hendriks 1976 : 289; Kli~kova -
Georgieva 1965 : 138) vo tradicijata na ova selo se odnesuva na po~etot na
svadbata {to se slu~uva vo sabotata nave~er vo domot na nevestata (sroj) {to
~esto tuka se ozna~uva kako "prviot den od svadbata".
Raznoviden e i svadbeniot rekvizit pri istra`uvawata na makedonskiot
punkt; posledovatelno se zabele`uvaat terminite: bájrak 'svadbeno zname'
(ukraseno e so platnenca; so nego odi i igra stárosvat; vo ova selo
starosvat(ot) e - znamenosec; toa e negova osnovna funkcija); tréndavil so
trñ jábolki 'svadbeno drvce' (svekrvata ñ go dava na nevestata pri vleguvaweto
vo domot; na po~etokot poleka ja udira nevestata so toa 'drvce', a potoa ñ go
predava na nevestata, a taa gi frla jabolkata preku pokrivot na ku}ata; decata
gi fa}aat); svá}a, sváj}a 'svadben leb, kravaj' (posledniot termin, spored
nabquduvawata na E.S. Uzeneva e karakteristi~en, imeno, za makedonskata
tradicija, sp. svá}a (s. Teovo, li~ni zab.), sva}a (Kli~kova-Georgieva 1965 : 118-
119, 139, 147) 'svadben leb, kravaj')
Pogolem stepen na diferencijacija poka`uvaat i nazivite za ona {to
nevestata go dobiva od tatkovata ku}a, a se odnesuva za razli~ni negovi sostavni
delovi: mñras 'dadena zemja, lozje i dr. nedvi`en imot", prñ}a 'doneseno od kaj
tatkoto - obleka' pri {to, kako arhai~no (zastareno) se smeta rövo(to)
'doneseno od kaj tatkoto - obleka'. Tuka e utvrden izrazot, {to pri terenskite
istra`uvawa na balkanskite sela ne be{e sretnato dosega, a e povrzan so
pla}aweto na tatkoto na mlado`enecot za nevestata: da go köpime pñl'eto,
köpil go dr. {egoviti, no, obvrzuva~ki, izrazi vo ritualot. Simboli~noto
pla}awe za nevestata tuka se naziva ágerlok, plaj}ene.
Istite osnovni tendencii na zaemna povrzanost na op{toslovenskata
leksika so turcizmite i grcizmite (sepak so silno preovladuvawe na
op{toslovenskata leksika i frazeologija) gi odrazuva p o g r e b n a t a
obrednost. Eve samo nekolku primeri: dö{a béret 'agonija, predsmrtni maki',
ömreni, ójdeni 'umreni, pokojnici, predci'; tój svét zaedno so vñjal'et
'zadgroben svet'2, zádu{a 'pomeni posveteni na umreniot vo tekot na edna godina
od negovata smrt' i zadö{nici 'kalendarski praznici posveteni na umrenite' i
t.d.
Vo sferata na narodnata mitologija se zabele`uva leksika koja bi
mo`elo da se nare~e 'balkanska' spored nejzinoto ili preovladuva~ko ili
karakterno ili spored isklu~itelnoto rasprostirawe na Balkanot. Kon ovaa
kategorija se odnesuvaat nazivite za ve{terkite: ma|é{nica, ma|é{ni~ka,
poznati prvenstveno vo Bugarija, Makedonija i isto~na i jugoisto~na Srbija;
samóvili - nazivi za mitolo{kite su{testva od `enski pol, zabele`ani
posledovatelno vo isto~na i jugoisto~na Srbija, zapadna Bugarija, Makedonija,
kade {to e rasprostraneto i tipi~no balkanskoto si`e za nevidlivata ve~era,
za pirot (veselbata) na ovie su{testva na koi{to slu~ajno naiduvaat
pominuva~ite pri {to te{ko zaboluvaat. Vo s. Pe{tani ovie pretstavi se
mo{ne postojani (stabilni): takov raskaz nie slu{navme od majkata na mesniot
intelektualec - u~itelot, ~ij{to tatko, bo`em se na{ol kraj izvor so voda na
ve~era na 'samovilite' (tñja rö~eli na ~é{mata) i ostanal prakti~no
paraliziran (vo tekot na na{ata rabota so Ratka Medaroska toj be{e nem
u~esnik vo site razgovori so negovata `ena, koja vo periodite na odmor od
razgovorot ode{e da go neguva). Vo s. Pe{tani gi sretnavme, isto taka, i
2
Spored sé, ovoj termin e povrzan so turcizmot vilaet, a poznat vo
makedonskata tradicija so zna~ewe 'provincija, oblast, roden kraj' t.e. se odnesuva kon
semanti~koto pole 'prostor, teritorija', imaj}i utvrdena pozicija na 'svoe' vo
univerzalnata mitolo{ka opozicija 'svoe - tu|o'.

4
raskazite za su{testvoto lámja, koe: (1) `ivee vo Ohridskoto Ezero, ima dve
glavi, izleguva na bregot i jade lu|e; (2) leta pred oblacite, pred olujata pri
grmewe. Pogolem spektar na zna~ewa se zabele`ani vo seloto za leksemata
tólosum (najverojatno, od tur. telsem 'talisman, magi~en predmet'), mitsko
su{testvo koe vo drugite zoni se odnesuva na za{tinik na domot, gradbite,
~ii{to funkcii poteknuvaat od du{ata na zayidan ~ovek, `ivotno ili negovata
senka vo gradbata; vo s. Pe{tani toa e: 1) za{titnik na poleto, lozjata so oblik
na zmija; 2) zmija, za{titnik na domot i lu|eto vo nea; 3) golem silen zmev, ~uvar
na bogatstvo; 4) golema zmija; 5) mrzlivec (t.e. ~ovek {to si sedi samo doma).
Dokolku se sretne 'tolosumot" v ku}i ne treba da se ubiva za da ne se navle~e
nesre}a na doma}inot na ku}ata (Vo köj}ava da bñlo né si sméalo da go bñje{,
tólosum, ~óek. Ne si sméalo ako dóma}in bil vo köj}ata.); zmev "tolosum"
sli~en na ~ovek (Gláa ñmat gólema, ko ~óek... ñma nékako, kósa ñmat i k'rs). Od
sferata na narodnata mitologija ne treba a da ne se zabele`i redicata leksemi
so slovensko poteklo. Prvo, toa e terminot, koj{to se odnesuva kon
semantikata na smrtta i ozna~uvaweto na umrenite nekrsteni deca (ili nivnite
duhovi koi gi napa|aat lu|eto vo vid na bolesti, kako vo s. Pe{tani): stanuva
zbor za derivatite od -nav-, poznati vo Ukraina, osobeno na Karpatite, na
polesko-polskata grani~na zona,3 vo isto~na Srbija i zapadna Bugarija, ~esto
vo Slovenija i nasekade vo Makedonija. Vo s. Pe{tani nazivot za ova su{testvo
ima donekade zavualiran fonetski oblik: önafi, önafje, önavi, a, isto taka,
preovladuva i semantikata na 'bolest na rodilkata, na mladite `eni' (fá{~eja
önafi 'fa}aat, napa|aat unafite'), {to, vpro~em, e karakteristi~no i za
drugite makedonski sela vo centralnite i zapadnite regioni, sp. návi 'bolest
na rodilkata'; vánali návite, fátaat navite - za zabolenata rodilka (s. Teovo,
li~ni nabquduvawa), pri {to vo okolinata na Ohrid se poznati i drugi
razli~ni i vidoizmeneti nazivi (od *-nav-) na duhovi koi{to gi napa|aat
rodilkata i deteto: hunapi, unaj (Vra`inovski 1995 : 83; Kitevski 1996 : 167) i
dr. Vtoro, {iroka rasprostranetost ima terminot volkolak so zna~ewa 'vampir
po 40 dena', 'umren a `iv, sli~en na obi~en ~ovek', kako i si`eata za negovoto
`iveewe so `enata, od {to mo`e da se rodi dete - od vólkolak sñn, volkóla~e
(Od vólkolak sñn. M'`ev so `énava spál, i tá poródila, a m'`et ömren, i tó t'
si pretvórilo káko vólkolak). Da zabele`ime deka dadeniot termin
pretstavuva prekrasna specifika na s. Pe{tani kako punkt vo krajniot
jugozapaden del na makedonskiot etnokulturen prostor, osobenost {to ima
paraleli so albanskite kulturni dijalekti (kade vurkollak, vurvollak e zaemka od
slovenskite jazici), a, isto taka, i na Jadranskoto primorje (ju`na Hercegovina,
Dalmacija) vo Bosna i Hrvatska. Na teritorijata na Makedonija vo celost e
popoznat kako: vampir (voper, vopir), senka, seni{te (sp. vo s. Teovo: vámpir,
séni{te), grobnik (Struga, Ohrid) so zna~ewe 'vampir' (Vra`inovski 1995 : 93).
Vo s. Pe{tani nazivite vóper, vópir (pl. vópri) se {iroko rasprostraneti za
ozna~uvawe na du{ata na umreniot ili vampirot do 40-tiot den, vo forma na
senka {to skita okolu ku}ata (sp. isto taka dosta postojani se izrazite od tipot
ko vóper {ét'l '{etal kako vampir').
Kako {to ve}e stanuva jasno od prethodnoiznesenite zapi{ani podatoci,
mnogu kulturno-jazi~ni crti mo`at da se nare~at makedonski so ogled na toa,
{to tie se, imeno, karakteristi~ni za ovoj areal na Ju`na Slavija (nazivot na
svadbata stroj, sroj, nazivot na svadbeniot leb sva}a, {iroko rasprostranetite
nazivi na mitolo{kite persona`i samovila, navi, lamja). Osven toa, treba da se
odbele`at i niza drugi tipi~no makedonski fenomeni, isto taka zabele`ani
pri istra`uvawata vo s. Pe{tani.

3
V. karta vo statijata na Agapkina.

5
 Vo sferata na narodniot kalendar e paleweto na ognot kól'eda vo no}ta
na Badnik i pred Nova Godina od strana na grupite koledari, pri {to, za
razlika od tradicijata vo s. Teovo, vo Pe{tani sekoja grupa koledari ima svoj
ogan; posetuvaweto na domovite na "polaznicite" na sv. Ignat, Badnik, Bo`ik
ili na Nova godina, kako i na t.n. L'étnik (1 ili 14 mart, soodvetno spored
stariot ili noviot stil), koga ~ovekot {to prv doa|a vo ku}ata zema dÍrf~e,
dÍrf~ina, pñl'ina i so niv go me{a ognot, iska`uvaj}i blagoslovi, e osobenost
povrzana so prenesuvaweto na magiskite rituali od "prviot den" na prviot den
na proletta (vo s. Pe{tani, isto taka, se "kani" vetrot, se vrzuvaat veru{kite
na ogni{teto, {to go pretstavuva zatvoraweto na ustata na volkot i dr.); toa e e
karakteristi~no, imeno, za jugozapadnite makedonski regioni (Struga, Debar,
Ohrid).
Prirodno e {to vo s. Pe{tani uspeavme da zabele`ime bogati rituali i
sootvetna terminologija povrzani so ciklusot na ra|awe, svrzani so praznikot
Bogojavlenie (Vodokrst), toa koj vo cela Makedonija e poznat pod imeto vódici:
vo s. Pe{tani vódici traat dva dena (Bogojavlenie i Denot na Sv. Jovan
Krstitel,) i se narekuvaat soodvetno mÍ{ki vódici i `énski vódici. Isto, za
razlika od drugite makedonski tradicii, i vo prviot i vo vtoriot den vo seloto
pominuvaat procesii od devojki (vodñ}arki): vo prviot den tie peat pesni -
blagoslovi, nameneti na ma`ite, a na vtoriot - na `enite, momite i
devoj~iwata. Interesna osobina od sferata na semejnata obrednost, koja{to ima
direktni analogii so raskazite zapi{ani vo s. Teovo (vo toj broj i od
Makedoncite preselenici od gr~kata teritorija na Makedonija), e pojavata na
informacijata za praznuvaweto na denot posveten na site umreni vo seloto. Toa
se slu~uva na Döovden (Sv. Troica), koga rodninite na umrenite odat na
grobi{tata i ostavaat na grobovite, zaedno so hranata, gran~iwa so listovi od
orev, pretpostavuvaj}i deka zelenoto od drvjata }e im obezbedi neophodna senka
na du{ite koi{to se izlezeni na toj praznik od grobovite: Na Döovden kéj nas
ñsto ódet i so oré{l'inka. Orée{l'inka to od óref l'ñ{}a kñnef, i tóa,
vel'ef, po obñ~aet tñja so ore{l'ñnkata gi mámel'e tñja, mÍrtvite, da dójdet
da rö~ae deka sékoj na gróbot nósi po né{~o dár: za jáden'e, za pñen'e, pa mléko
kñselo nóset, pa nékoj kolá~i, ráboti, i da dójde l'i da jáde lñ deka vñkae tój
dén bñl'i slóbodni mÍrtvite se pö{~at od gradñnata ótad i mámet so
oré{l'inka da dójdet óvde za da jádet. (Sporedi zapisi od s. Teovo: Na Döova
sábota kr{ime órej - gránki. Na Döovden vo sábotata si sprémame: kóra si
sprémame, jájca vapcöeme, sprémame na kóje l'ép, blázi ráboti si práime... A ráno
na Döovden, pret sónce da bósne na gróbi{te ódime, na gróbl'e, te orévite i
ore{ñnkite gi nósime, i kñtki nósime, i vóda nósime.
Ili: Döovden na sÍbájle }e si pójdeme }e odnéseme gránki, lñ{}a, bárdak }e
odnéseme, }e mu törime na }ñvurot... I töka }e mu töri{ i tóa drfceto od
órevot za sénka da mu dr`alo célo léto na umréniÍt i bárda~e }e mu istöri{
vóda i }e go dáde{ na nékoj.).
Od tipi~no makedonskite osobenosti treba da se spomene i mitolo{kiot
termin naró~nica, narÍ~nica '`enski demon koj{to ja opredeluva sudbinata na
deteto' (sp. naré~nica (Vra`inovski 1995 : 51:60), koj vsu{nost ima
tradicionalna balkanska sodr`ina (tri demoni od `enski pol doa|aat no}e,
najmladata go ima kone~niot zbor, lu|eto gi prislu{kuvaat nivnite razgovori i
sl.).
Posebno vnimanie treba da se posveti na navistina unikatniot obi~aj
za~uvan do dene{ni dni vo s. Pe{tani, bez direktni analogii so drugite
makedonski i ju`noslovenski areali. Stanuva zbor za obi~ajot, koj uslovno bi
mo`el da bide nare~en kol, taka {to pri spomnuvaweto na toj termin (na
primer, na pra{aweto "[to e toa kol, kolot?"), `itelite na seloto
raska`uvaat za kalendarnite obi~ai na Bogojavlenie (vódici), koi tipolo{ki

6
mo`at da né odvedat do rodovskite selski praznici. Terminot kol poedine~no
nikade ve}e ne se sre}ava (spored nas, bi mo`elo da se povrze so slov. leksemi od
tipot: sr.-hr. koleno 'rod, pokolenie', rus. pokolenie)4; logi~nosta i
sodr`inata na obrednite dejstvija potsetuvaat na praznuvaweto na
pokrovitelot na rodot, no ima svoi isklu~itelni osobenosti. Se izvr{uva vo
tri varijanti, bidej}i seloto se deli na tri grupi, praznuvaj}i go ovoj ili drug
svetec. Na takov na~in, vo s. Pe{tani se delat slednite grupi spored
karakteristikite na proslavuvaweto na svetecot: svetatrój~ovci,
svetapétkovci, svetnikólovci, soodvetno na po~ituvaweto na sv. Troica, sv.
Petka, sv. Nikola. Grupata semejstva {to go praznuvaat svetecot se narekuvaat
kol. Vo sekoja grupa ispolnuvaweto na obredot ima svoi osobenosti, pokraj
op{tite (zaedni~kite) svojstva: vo site varijanti praznikot vremenski e
povrzan so Bogojavlenie (Svéti Jóan, vódici), {to ne za~uduva pri op{tata
opredelenost na ovoj den vo makedonskata narodna kulturna tradicija); vo site
varijanti se pravi procesija kon ezeroto i se sveti voda; vo site varijanti
postoi ritual na izbor na kum - stare{ina na rodot, glavno vo tekot na celata
godina, pri {to i samiot proces na izborot ima svoi osobenosti: ili niz
predavawe na predmet osveten vo ezeroto ili niz proces sli~en na gatawe so
prekriena ~inija, kade {to prethodniot kum go stava prstenot ili specijalno
ispe~enito leb (znakot na stare{instvoto vo tekot na godinata) i site prisutni
ma`i od analognite predmeti go odbiraat toj znak; vo site varijanti postoi
obvrzuva~ka trpeza po povod praznikot na preizbraniot kum.

Литература
Агапкина 1999 — Агапкина Т.А. О тодорцах, русалках и прочих навях (мертвецы-
демоны и «нечистые» покойники в весеннем календаре славянских народов) // Studia
mythologica Slavica. 2. Ljubljana, 1999. С. 145-160.

Бjелетић 1999 — Бjелетић М. Кост кости (делови тела као ознаке сродства) // Кодови
словенских култура. Делови тела. Бр. 4. Година 4. Београд, 1999. С. 48-67.

Вражиновски 1995 — Вражиновски Т. Народна демонологиjа на Mакедонците. Скопjе

— Прилеп, 1995.

Домосилецкая — Плотникова — Соболев 1998 — Домосилецкая М.В.,

Плотникова А.А., Соболев А.Н. Малый диалектологический атлас балканских языков //

Славянское языкознание. Краков, 1998 г. Доклады российской елегации. М., 1998. С.
196-211.

Кабакова 1998 — Кабакова Г.И. На пороге жизни: новорожденный и его двойники //

Слово и культура. Памяти Никиты Ильича Толстого. Т.2. М., 1998. С. 103-113.

Китевски 1996 — Китевски М. Истражуваwа на македонскиот фолклор. Скопjе, 1996.

Кличкова — Георгиева 1965 — Кличкова В., Георгиева М. Свадбените обичаи од

селото Галичник — Дебарско // Гласник на Етнолошкиот музеj. 2. Скопjе, 1965. С. 95-
186.

Плотникова 1996 — Плотникова А.А. Материалы для этнолингвистического изучения

балканославянского ареала. М., 1996.

4
So obzir na vtori~nosta na idejata na terminot za del od teloto od i.-e. *kuel -
'se vrti' , 'proizleguva, se ra|a, raste' v. za toa (Bjeleti} 1999 : 57-59)

7
Плотникова 1999 — Додола // Славянские древности. Этнолингвистический словарь. Т.
2. М., 1999. С. 100-103.

Толстые 1983 — Толстые Н.И. и С.М. О задачах этнолингвистического изучения

Полесья // Полесский этнолингвистический сборник. М., 1983. С. 3-21.

Groen 1977 — Groen B.M. A Structural Description of the Macedonian Dialect of Dihovo.
Lisse, 1997.

Hendriks 1976 — Hendriks P. The Radožda-Vevcani Dialect of Macedonian. Lisse, 1976.