UNIVERSITETI I PRISHTINS

FAKULTETI I INXHINIERIS ELEKTRIKE DHE KOMPJUTERIKE

PUNIM DIPLOME

Tema:


GJENERIMI I VARGJEVE T RASTIT ME SHPRNDARJE T
NJTRAJTSHME









Sudenti: Mentori:
Besnik Duriqi Dr.sc. Ilir Limani, Prof.Asc.



Janar, 2007
Prishtin
2

PRMBAJTJA


Hyrje ...........................................................................................................................................4
1 Numrat e Rastit ..................................................................................................................4
1.1 Testimi i Rastsis ...........................................................................................5
1.2 Burimet e Numrave t Rastit ...............................................................................5
1.3 Burimet Software-ike ...........................................................................................6
1.4 Burimet Fizike t Numrave t Rastit ...................................................................6
1.5 Proceset e Prshkruara nga Fizika Klasike-Prcaktueshmria e Fshehur
Prapa Komplikueshmris ...............................................................................6
1.6 Proceset e Prshkruara nga Fizika Kuantike-
Rastsia e Zbuluar nga Thjeshtsia ...................................................................7
1.7 Gjeneratori Kuantik i Numrave t Rastit Quantis ...........................................7
1.8 Parimi i Puns .......................................................................................................8
1.9 Monitorimi i Gjendjes ...........................................................................................8
1.10 Paketimi ...................................................................................................................9
1.11 Rekurzioni i Shumfisht .............................................................................10
1.12 Parashikueshmria .........................................................................................10
1.13 Terminologjia e Prdorur .............................................................................11
1.14 Rndsia e Shprndarjes s Njtrajtshme .....................................................11
2 Integjert e Njtrajtshm dhe Aproksimimi i Densitetit t Njtrajtshm .............................11
2.1 Aritmetika Kompjuterike .............................................................................12
2.2 Aritmetika Modulare .........................................................................................13
2.3 Fushat e Fundme .....................................................................................................15
2.4 Reduktimi Modular n Kompjuter .................................................................15
2.5 Aritmetika Modulare me Variabla t Njtrajtshme t Rastit .............................16
3 Gjeneratort e Thjesht Kongruent Linear .............................................................................16
3.1 Perioda .................................................................................................................17
3.2 Modulet e Prbra .........................................................................................19
3.3 Modulet dhe Shumzuesit .............................................................................19
3.4 Struktura n Numrat e Gjeneruar .............................................................................20
3.5 Testimet e Gjeneratorve Kongruent Linear t Thjesht .........................................25
3.6 Przierja e Vargut Dals .........................................................................................26
3.7 Algoritmi 1.1 i Bays-Durham-it pr Przierjen e Devijimeve
t Njtrajtshme .....................................................................................................26
3.8 Gjenerimi i Nnvargjeve n Gjeneratort e Thjesht
Kongruent Linear .....................................................................................................27
3.9 Blloqet Jokufizuese .........................................................................................27
3.10 Leapfrogging-u .....................................................................................................28
3.11 Pemt e Lehmer-it .........................................................................................29
3.12 Korrelacionet Ndrmjet Nnvargjeve .................................................................30
4 Implementimi Kompjuterik i Gjeneratorve Kongruent Linear t Thjesht .................31
4.1 Sigurimi i Llogaritjeve t Sakta .............................................................................32
4.2 Kufizimi q Dalja t Jet n Intervalin e Hapur (0,1) .........................................33
3
4.3 Konsiderata Rreth Efektshmris .................................................................33
4.4 Procesort Vektorial .........................................................................................34
5 Gjenerator Tjer Kongruent Linear .............................................................................35
5.1 Gjenerator t Ndryshm Rekurziv .................................................................35
5.2 Moduli n Gjeneratort e Shumfisht Rekurziv.....................................................36
5.3 Gjeneratort Kongruent Matricor .................................................................36
5.4 Gjeneratort e Llojeve Mbledhje me Bartje, Zbritje me Huazim
dhe Shumzim me Bartje ........................................................................................37
6 Gjeneratort Kongruent Jolinear .........................................................................................38
6.1 Gjeneratort Kongruent Inverz .............................................................................38
6.2 Gjeneratort Tjer Kongruent Jolinear .................................................................39
7 Gjeneratort me Regjistr me Zhvendosje Rivepruese .....................................................40
7.1 Regjistrat e Prgjithsuar me Zhvendosje Rivepruese dhe Variacionet .................42
7.2 Rrotullimi i Bitave .........................................................................................43
7.3 Rrotulluesi Mersenne-it .........................................................................................44
7.4 Kufizimi q Dalja t Jet n Intervalin e Hapur (0,1) .........................................44
7.5 Tejkrcimi n Gjeneratort GFSR .................................................................44
8 Burimet Tjera t Numrave t Njtrajtshm t Rastit .....................................................45
8.1 Gjeneratort e Bazuar n Automate Qelizore .....................................................45
8.2 Gjeneratort e Bazuar n Sistemet Kaotike .....................................................46
8.3 Gjeneratort Tjer Rekurziv .............................................................................46
8.4 Tabelat e Numrave t Rastit .............................................................................47
9 Kombinimi i Gjeneratorve .....................................................................................................47
9.1 Gjeneratori i Wichmann-Hill-it .............................................................................47
9.2 Gjeneratort e Kombinuar t LEcuyer-it .....................................................48
10 Karakteristikat e Gjeneratorve t Kombinuar .................................................................49
10.1 Nj Argument Orientues i Bazuar n Densitetin e Shprndarjes
s Njtrajtshme .....................................................................................................49
10.2 Nj Argument Ndihms i Bazuar n Rrjeta n-dimensionale .............................50
10.3 Konsiderata Shtes Rreth Gjeneratorve t Kombinuar .........................................51
11 Vargjet e Pavarura dhe Gjenerimi Paralel i Numrave t Rastit .........................................52
11.1 Kualiteti i Vargjeve Paralele t Rastit .................................................................53
12 Transportueshmria e Gjeneratorve t Numrave t Rastit .........................................53
13 Aplikimet e Numrave t Rastit .........................................................................................54
13.1 Kriptografia .....................................................................................................54
13.2 Fshehtsia .....................................................................................................54
13.3 Autentikimi .....................................................................................................55
13.4 Llogaritjet Shkencore .........................................................................................55
13.5 Lotaria dhe Kumari .........................................................................................55
Simulimi me Matlab 7 .....................................................................................................56
Prmbledhje (Summary) .....................................................................................................57
Literatura .............................................................................................................................58




4












Hyrje

Pr shkak se shum metoda statistikore mbshteten n shembuj t rastit, statisticientt aplikativ
shum shpesh kan nevoj pr nj burim t numrave t rastit. Librat e vjetr, q prdoreshin
si libra referues n aplikimet statistikore, prmbanin tabela t numrave t rastit, qllimi i t
cilave ka qen prdorimi i tyre n shembuj t caktuar ose pr t dizajnuar ndonj eksperiment.
N kt koh, statisticientt shum rrall i prdorin tabelat e printuara t numrave t rastit. Por
tani m shum prdoret kompjuteri pr t gjeneruar numra t rastit n mnyr direkte.
Prdorimi numrave t rastit n statistik sht zgjeruar prapa vrojtimeve ose detyrave t
trajtimit n njsit eksperimentale. Tani, prdorime m t shpeshta ka n studime simuluese t
proceseve stokastike (stochastic), shprehje matematike analitikisht t vshtira etj. Megjithse
nuk bjm ndonj ndarje precize n mes termave, kto dy fusha t prgjithshme t aplikimit
nganjher quhen simulime
N inxhinieri dhe n shkenca natyrore, simulimi prdoret gjersisht n studimin proceseve
fizike dhe biologjike. Prdorime tjera t shpeshta t numrave t rastit jan edhe n kriptografi.
Aplikimet n kriptografi krkojn disi kritere tjera pr numra t rastit nga ato t prdorura n
simulime. N fund t punimit do tw flasim m shum rreth aplikimit t numrave t rastit.


1 Numrat e Rastit

Praktikisht sht shum vshtir dhnia e ndonj definicioni rreth asaj se ka sht numri i
rastit edhe pse duket shum thjesht n shikim t par.
Numr i rastit mund t quhet numri q gjenerohet nga ndonj proces, dalja e t cilit sht e
paparashikueshme dhe i cili nuk mund t riprodhohet prsri. Megjithat ekzistojn disa kritere
q duhet ti plotsoj ndonj sekuenc numrash n mnyr q t konsiderohet si e rastit:
* Paparashikueshmria;
* Pavarsia;
* T qenit e pastruktur.
Gjithashtu sht shum e rndsishme t definohet se a sht nj sekuenc e pafundme e rastit a
po jo. Kjo sekuenc sht e rastit nse sasia e informacionit q e prmban sht gjithashtu e
pafundme. Me fjal tjera, nuk duhet t jet e mundshme pr ndonj program kompjuterik,
gjatsia e t cilit sht e fundme, q ta prodhoj kt sekuenc. Ndrsa nj sekuenc e pafundme
e rastit prmban t gjitha sekuencat e fundme t mundshme. N rastin e sekuencave t fundme
5
t numrave sht pothuajse e pamundshme t vrtetohet nse sht e rastit apo jo. E mundshme
sht vetm t vrtetohet se ajo ka disa karakteristika statistikore t sekuencs s rastit si
ekuiprobabilitetin e t gjith numrave. Q ta ilustrojm kt, le t marrim si shembull nj
gjenerator t numrave binar t rastit q i prodhon sekuenca 10-bitshe. Edhe pse sekuenca
1111111111 sht sikur sekuencat tjera 10-bitshe, kjo duket m pak e rastit se sa 0110101000.
Ekzistojn definicione t ndryshme pr t karakterizuar sekuencat praktike t rastit. Sipas
Knuth-it, sekuenc e numrave t rastit sht nj sekuenc e numrave t pavarur me nj
shprndarje specifike dhe me nj probabilitet specifik n rnien n nj rang t dhn vlerash.
Pr Schneider-in, ajo sht nj sekuenc q ka karakteristika t njjta statistikore si bitt e
rastit, sht e paparashikueshme dhe nuk mund t riprodhohet n mnyr t besueshme. Nj
koncept q sht i dukshm n t dy definicionet sht se sekuencat e numrave nuk duhet t
jen t korreluara. Dituria pr njrin nga numrat e sekuencs nuk duhet t na ndihmoj n
parashikimin e tjerve.


1.1 Testimi i Rastsis

M lart kemi cekur se nj prej kritereve q nj sekuenc n dalje t jet e rastit sht q ajo t
jet e paparashikueshme. Megjithat ka raste kur pr disa numra mund t parashikohet dalja
dhe, n kt rast, kta numra nuk jan edhe aq t rastit dhe quhen si numra pseudo t rastit, q
do t thot se ata mund t parashikohen nse e dim se ku sht marr numri i par n
sekuenc. Megjithkt, parashikueshmria, pr disa qllime sht e mir e pr disa jo.
Testet statistikore t rastsis mtojn t prcaktojn nse nj sekuenc e caktuar e numrave
sht prodhuar prej ndonj gjeneratori t numrave t rastit. Kjo arrihet duke llogaritur disa
kuantitete statistikore dhe me krahasimin e tyre me vlerat mesatare q do t fitoheshin n rastin
e nj sekuence t rastit . Kto vlera mesatare fitohen prej llogaritjeve t bra n modelin e nj
gjeneratori ideal t numrave t rastit.
Testimi i rastsis sht nj shtje empirike. Ekzistojn testime t ndryshme. Nj prej tyre
sht testimi frekuencor. N rastin e sekuencave binare, testi frekuencor fokusohet n
frekuencn relative t t parit ndaj t dytit. Testi i autokorrelacionit, i cili shqyrton
korrelacionet ndrmjet bitve t afrm, sht nj shembull tjetr. Mauer-i ka demonstruar se t
gjitha testimet mund t nxjerrn nga tentimi i kompresimit t nj sekuence. Nse ndonj
sekuenc e dhn do t mund t kompresohej, ather ajo nuk sht e rastit. Kur flasim nga
perspektiva e definicionit t m siprm pr nj sekuenc t pafundme t rastit, vzhgimi sht i
natyrshm.
Pr shkak t vshtirsis s definimit se ka sht numri i rastit, sht esenciale t zgjedhet nj
gjenerator adekuat pr prodhimin e ktyre numrave. Por para se t diskutojm pr kta
gjenerator, do t shpjegojm pak pr burimin e numrave t rastit.


1.2 Burimet e Numrave t Rastit

Burimet e numrave t rastit jan dy llojesh:
*Software-ike dhe
*Fizike.
6
Nga pikpamja e prgjithshme, gjeneratort software-ik prodhojn t ashtuquajturit numra
pseudo t rastit. Megjithse kta lloj gjeneratorsh mund t jen shum t dobishm n disa
aplikime, ata nuk duhet t prdoren n aplikimet ku krkohet rastsia.


1.3 Burimet Software-ike

Kompjutert jan sisteme deterministike. Pr disa t dhna hyrse, programet kompjuterike do
her japin t njjtn dalje. Pr shkak t ksaj karakteristike shum fundamentale, pr nj
program sht e pamundshme t prodhoj nj sekuenc t numrave t rastit. Sekuenca e fituar
mund t ket disa karakteristika t sekuencs s rastit, dhe n kt rast mund ti kaloj disa teste
statistikore t rastsis, por gjithmon sht i mundshm riprodhimi i saj. Pr shkak se
sekuencat q prodhohen n kt rast duken sikur sekuenca t rastit, kta gjenerator quhen
gjenerator t numrave pseudo t rastit. Zakonisht, numrat pseudo t rastit llogariten prej
formulave t ndryshme matematikore ose thjesht mund t merren prej ndonj liste t
parallogaritur.


1.4 Burimet Fizike t Numrave t Rastit

Pr shkak se burimet software-ike (algoritme, formula matematike, programe etj.) nuk jan
burime t numrave vrtet t rastit, ne do ti shqyrtojm burimet fizike t numrave t rastit. N
aplikimet ku numrat pseudo t rastit nuk na interesojn, duhet t prdorim gjenerator fizik t
numrave t rastit. Kur t prdoret nj gjenerator i till, sht e rndsishme t shqyrtohet
procesi fizik i shfrytzuar si burim i rastsis. Ky burim mund t bazohet ose n ndonj proces
t prshkruar nga fizika klasike ose nga fizika kuantike. Fizika klasike paraqet teorit e
zhvilluara nga fizicientt para fillimit t shekullit XX dhe t cilat i prshkruajn sistemet
makroskopike si: rnia e monedhs etj. Ndrsa fizika kuantike paraqet teorit e elaboruara nga
fizicientt gjat gjysms s par t shekullit XX t cilat i prshkruajn sistemet mikroskopike
si: atomet ose grimcat elementare etj. Tani do ti prezantojm disa gjenerator t bazuar n
seciln prej ktyre teorive.


1.5 Proceset e Prshkruara nga Fizika Klasike-Prcaktueshmria e Fshehur Prapa
Komplikueshmris

Proceset makroskopike t prshkruara nga fizika klasike mund t prdoren pr gjenerimin e
numrave t rastit. sht shum e rndsishme t dihet se fizika klasike sht fundamentalisht
deterministike. Evoluimi i nj sistemi t prshkruar nga fizika klasike mund t parashihet, duke
nnkuptuar se kushtet fillestare jan t njohura. N rastin e monedhs, fizicienti q e njeh n
mnyr precize peshn e saj, pozitn e saj fillestare, forcn e ushtruar nga dora, shpejtsin e
ers, sikurse edhe parametrat tjer relevant, n parim, duhet t jet n gjendje ta parashikoj
daljen e gjuajtjes. Prse ndodh q n praktik ky parashikim sht i pamundshm? Pr shkak se
lkundja e monedhs sht nj sistem kaotik. Kaosi sht nj lloj i sjelljes n sistemet e
vzhguara, evoluimi i t cilave shfaq nj ndjeshmri ekstreme ndaj kushteve fillestare.
Lkundja e monedhs nuk sht i vetmi sistem fizik me evoluim kaotik. Turbulencat n
7
rrjedhje (turbulencat e llavs gjithashtu jan prdorur pr gjenerimin e numrave t rastit) ose
fenomenet meteorologjike jan shembuj t mir t sistemeve kaotike. Evoluimi i ktyre
sistemeve sht shum i ndjeshm ndaj kushteve fillestare, e q thjesht, nuk sht e mundshme
t prcaktohen n mnyr mjaft precize q t mundsohet nj parashikim i besueshm i
transformimeve t ardhshme.
Prkundr popullaritetit t saj, lkundja e monedhs nuk sht shum praktike kur krkohen
shum ngjarje t rastit. Shembuj t tjer t gjeneratorve fizik t numrave t rastit, t bazuar n
procese kaotike, prfshijn monitorimin e nj rryme t zhurms elektrike n nj rezistor ose n
nj Zener diod. Formalisht, evoluimi i ktyre gjeneratorve nuk sht i rastit por vetm shum
i komplikuar. Dikush mund t thot se, prcaktueshmria sht fshehur prapa
komplikueshmris. Megjithse numrat e tyre t rastit duken sikur i kalojn testet e rastsis,
kta gjenerator jan shum vshtir t modelohen.


1.6 Proceset e Prshkruara nga Fizika Kuantike-Rastsia e Zbuluar nga Thjeshtsia

N kundrshtim me fiziken klasike, fizika kuantike sht fundamentalisht e rastit. Kjo sht e
vetmja teori brenda fizikes moderne q e prfshin rastsin.
Me rastin e dizajnimit t ndonj gjeneratori t numrave t rastit, do t ishte zgjidhje e
natyrshme prdorimi i proceseve kuantike si burime t rastsis. Formalisht, gjeneratort
kuantik jan t vetmit gjenerator t vrtet t numrave t rastit. Megjithse ky vshtrim mund t
jet i rndsishm pr disa aspekte, kta gjenerator kan edhe disa prparsi tjera. Kjo rastsi
qensore e fizikes kuantike lejon zgjedhjen e nj procesi shum t thjesht si burim t rastsis.
Kjo tregon se nj gjenerator i till sht leht t modelohet dhe funksionimi i tij mund t
monitorohet me qllim q t konfirmohet operimi i tij dhe nse sht duke prodhuar numra t
rastit. N kundrshtim me rastin kur sht prdorur fizika klasike si burim i rastsis dhe ku
prcaktueshmria ka qen e fshehur prapa komplikueshmris, dikush mund t thot se me
fiziken kuantike, rastsia sht fituar nga thjeshtsia.
Deri m tani, i vetmi gjenerator kuantik i numrave t rastit q ka ekzistuar, ka qen i bazuar n
vzhgimin e zbrthimit radioaktiv t ndonj elementi. Megjithse prodhojn numra t kualitetit
t shklqyeshm, kta gjenerator jan shum masiv dhe prdorimi i materialeve radioaktive
mund t shkaktoj probleme shndetsore. Fakti q nuk ka ekzistuar ndonj gjenerator kuantik i
thjesht dhe i lir i numrave t rastit, e ka privuar fiziken kuantike nga t qenit burim dominant
i rastsis. N vazhdim do ta prshkruajm nj gjenerator kuantik t numrave t rastit me
qllim q ta kuptojm parimin e gjenerimit t numrave t rastit nga burimet e fizikes kuantike.


1.7 Gjeneratori Kuantik i Numrave t Rastit - Quantis

N vitin 2001, id Quantique e ka paraqitur gjeneratorin e par kuantik t numrave t rastit i cili
ka zgjuar nj interesim t madh. Quantis-i sht gjenerata e dyt e gjeneratorit kuantik t
numrave t rastit q e shfrytzon nj proces optik kuantik si burim t rastsis. Quantis-i sht
unik n at se ai mbshtetet n fiziken kuantike pr t prodhuar nj shkall t lart transferi
bitsh prej 4 deri n 16 Mbits/sec t bitve vrtet t rastit. Produkti sjellt si nj kartel PCI.
sht e mundshme t download-ohen numra t rastit t prodhuar nga gjeneratori kuantik i
numrave t rastit-Quantis duke e vizituar faqen www.randomnumbers.info.
8
1.8 Parimi i Puns

Optika sht shkenca pr dritn. Nga pikpamja e fiziks kuantike, drita prbhet nga grimca
elementare q quhen fotone. Fotonet, n situata t ndryshme, shfaqin sjellje t rastit. Nj situat
e till, q i prshtatet shum gjenerimit t numrave binar t rastit, sht transmetimi npr nj
pasqyr gjysmtransparente. Fakti se fotoni i rn n nj komponent t till reflektohet ose
transmetohet, sht qensisht e rastit dhe nuk mund t ndikohet nga ndonj parametr i jashtm.
Figura 1 e tregon n mnyr skematike kt sistem optik.



Fig.1. Sistemi optik i prdorur pr t gjeneruar numra t rastit

Figura e dyt paraqet nj bllokdiagram t gjeneratorit t numrave t rastit Quantis. E para sht
brthama e gjeneratorit dhe prmban elementet optike q jan prdorur pr t implementuar
procesin e rastit dhe prodhon dalje t rastit. Ajo prmban nj diod emetuese t drits q
prodhon fotone, nj element transmetues, ku ndodh procesi i rastit, dhe dy detektor t
fotoneve-detektor me rezolucion nj-fotonik-pr ti incizuar daljet. Sistemi optik kontrollohet
nga nj qark elektronik sinkronizues dhe prvetsues. Nnsistemi prmban nj or dhe
elektronikn shkrepse pr burimin e fotoneve, sikurse edhe elektronikn prvetsuese pr
detektort nj-fotonik. Nnsistemi procesues dhe ndrfaqsues bn kontrollime hardware-ike
dhe statistikore. Ky nnsistem gjithashtu i jep form sinjaleve elektronike dalse.


1.9 Monitorimi i Gjendjes

Si sht diskutuar edhe m par, nj prej prparsive kryesore t gjeneratorve kuantik t
numrave t rastit sht se ata jan t bazuar n nj proces t thjesht dhe fundamentalisht t
rastit q sht leht t modelohet dhe t monitorohet. Njsia procesuese e Quantis-it bn nj
verifikim direkt t funksionimit t vet. Ajo n mnyr t vazhdueshme kontrollon nse burimet
e drits dhe dy detektort punojn n mnyr korrekte, dhe q statistikat e vargut t rreshtit
dals jan brenda kufijve t caktuar. Biti i gjendjes sht dalja e Quantis-it. Nse jan
prmbushur t gjitha kushtet, ky bit sht i barabart me 1. Nse njra prej kushteve nuk
prmbushet, biti i gjendjes vendoset n 0-ro dhe vargu i bitve ndalohet. Duke iu faleminderuar
9
ksaj veorie, prdoruesit e Quantis-it mund t ken besim t nivelit t lart n numrat e rastit
q i prdorin.



Fig.2. Bllokdiagrami i GjNR Quantis

1.10 Paketimi

Quantis-i sht n dispozicion si nj komponent n form t nj paketimi kompakt metalik q
mund t montohet n pllaka plastike t qarqeve (Fig.3). Gjithashtu sht n dispozicion edhe si
kartel PCI, q mund t instalohet n ndonj kompjuter. Kartela PCI vjen s bashku me driver-
at pr Windows XP, Linux dhe Solaris.


Fig.3. GjNR Quantis n dispozicion si nj komponent OEM (n t majt) dhe si nj kartel
PCI (n t djatht), ofron numra t rastit t kualitetit t lart me nj shpejtsi mbi 16 Mbits/sec.





10
1.11 Rekurzioni i Shumfisht

Lloji m i prdorshm i gjeneratorve t proceseve pseudo t rastit ofron nj sekuenc aktuale
t rastit n kuptimin q paraqitet t jet si e rastit. Nj gjenerator i till i prcaktuar, f, prodhon
numra n mnyr rekurzive n nj sekuenc fikse. K numrat paraprak (shpesh vetm numrat e
veant paraprak) e prcaktojn numrin e ardhshm:

) ,..., (
1 k i i i
x x f x

= (1.1)

Numri k i numrave t prdorur paraprak, quhet urdhri i gjeneratorit. Pr shkak se vargu i
numrave n kompjuter sht i fundm, sekuenca do t prsritet.
Vargu i vlerave n fillim t rekurzionit quhet fara. N seciln koh q rekurzioni fillon me t
njjtn far, gjenerohet e njjta sekuenc. Gjatsia e sekuencs para se t filloj t prsritet
quhet perioda e gjatsis s ciklit. (Nganjher sht i domosdoshm preciziteti n definimin e
periods s llogaritur pr faktin se, me disa gjenerator, subsekuenca t ndryshme startuese do
t prodhojn perioda t ndryshme dhe se prsritja mund t filloj pa u kthyer n gjendjen
fillestare).


1.12 Parashikueshmria

Gjenerimi i numrave t rastit gjen aplikim n kriptografi, ku krkesat pr rastsi jan m t
rrepta se sa pr aplikime t zakonshme n simulim. Objektivi n kriptografi sht disi i
ndryshm, q qon n nj koncept dinamik t rastsis e q n esenc sht nj prej
parashikimeve: procesi sht i rastit n oft se probabiliteti i kushtzuar i njohur i ngjarjes
s ardhshme, me histori paraprake t dhn (ose ndonj informacion tjetr pr te), nuk sht i
ndryshm prej probabilitetit t pakushtzuar t njohur. (Kushti i t qenit i njohur n nj
definicion t till sht nj koncept primitiv dhe i padefinuar). Ky lloj i definimit t qon t
koncepti i funksioni nj-drejtimsh. Funksioni nj-drejtimsh sht nj funksion f, i till q,
pr ndonj x n domenin e tij, f(x) mund t llogaritet n koh polinomiale dhe, pr f(x) t
dhn, x-i nuk mund t llogaritet n koh polinomiale. (Koh polinomiale d.m.th. se koha e
nevojshme mund t shprehet ose kufizohet me ndonj polinom n disa matje t madhsis s
problemit).
N gjenerimin e numrave t rastit, funksioni i interesit prodhon nj varg t numrave t
paparashikueshm; q do t thot se funksioni f n ekuacionin (1.1) leht mund t llogaritet
prve
1 i
x -it, t vargut
k i i
x x

,..., , i cili nuk sht leht pr tu llogaritur.
Ekzistenca e funksionit njdrejtimsh nuk sht vrtetuar, por gjeneratori i Blum-it (Blum-i dhe
Shub-i 1986) sht i paparashikueshm nn disa supozime. Boyar-i (1989) dhe Krawczyk-u
(1992) jan marrur me problemin e prgjithshm t parashikimit t daljes s gjeneratorve t
numrave pseudo t rastit. Ata e definojn problemin si nj loj n t ciln parashikuesi e bn
nj supozim t vlers s ardhshme q do t gjenerohet dhe pastaj gjeneratori e jep vlern. Nse
perioda e gjeneratorit sht p, ather nj skem supozuese (qlluese) vrtet naive do t bhej
e suksesshme pas p supozimeve. Pr disa lloje t gjeneratorve m t shpesht, Boyar-i (1989)
dhe Krawczyk-u (1992) ofrojn metoda pr parashikimin e daljes n t ciln, numri i
supozimeve mund t kufizohet me nj polinom n log p. Nj prafrim rreth
paparashikueshmris ka qen prshkruar dhe implementuar nga Andre Seznec-u dhe Nicolas
11
Sendrier-i. Ata sugjerojn prdorimin e informacionit t gjendjes s sistemit kompjuterik q
sht i disponueshm pr prdoruesin, pr t gjeneruar vlerat startuese pr gjeneratort e
numrave pseudo t rastit. Ata kan zhvilluar nj metod t varur nga sistemi q njihet si
HAVEGE ( nga Hardware Volatile Entropy Gathering and Expansion-Grumbullimi dhe
Zgjerimi i Entropis s Paqndrueshme Harduerike), pr tu qasur n gjendjen e sistemit pr
lloje t ndryshme t kompjuterve. Numri i gjendjeve t mundshme sht shum i madh dhe n
sistemet aktuale ndrron n shkalln e mbi 100 megabitve pr sekond.


1.13 Terminologjia e Prdorur

Megjithse e kuptojm se vargu i numrave t gjeneruar vrtet sht vetm pseudo i rastit, n
kt punim ne zakonisht e prdorim vetm termin i rastit ,me prjashtim kur dshirojm ta
theksojm faktin se procesi nuk sht vrtet i rastit, ku n kt rast e prdorim termin pseudo
i rastit. Qllimi i numrave pseudo t rastit sht pr ta simuluar mostrimin e rastit. Gjenerimi i
numrave t rastit sht edhe qllimi i ktij punimi. Ne prdorim termet gjenerimi i numrave t
rastit ( ose gjenerator) dhe mostrim (ose mostrues) n mnyr t zvendsueshme.
Disa autor e prdorin termin ndryshime t rastit vetm kur kta numra, q rezultojn nga
transformimi i numrave t rastit, formojn nj shprndarje t njtrajtshme.
Edhe nj vrejtje n terminologji: Disa autor bjn dallim n mes numrave t rastit dhe
ndryshimeve t rastit. N prdorimin e tyre, termi numra t rastit aplikohet n numra
pseudo t rastit q dalin prej nj shprndarje t njtrajtshme, ndrsa termi ndryshime t rastit
aplikohet te numrat pseudo t rastit prej ndonj shprndarje tjetr.


1.14 Rndsia e Shprndarjes s Njtrajtshme

Rndsia shprndarjes s njtrajtshme t numrave qndron n faktin se vetm numrat me
shprndarje t till jan vrtet t rastit. Kjo sht pr shkak se t gjith numrat q priten n
dalje pas gjenerimit kan probabilitete t njjta t shfaqjes. Sa m e njtrajtshme q t jet
shprndarja aq m t rastit jan numrat e fituar. Duke qen se t gjith numrat kan
probabilitete t njjta, ather sht e pamundshme q t parashikohet apo ti jepet prparsi
shfaqjes s ndonjrit n dalje.


2 Integjert e Njtrajtshm dhe Aproksimimi i Densitetit t Njtrajtshm

N t shumtn e rasteve, ne dshirojm numra pseudo t rastit t gjeneruar me qllim q t
simulojm nj shprndarje t njtrajtshme n intervalin njsi (0,1) (e q sht nj shprndarje
me funksionin e densitetit probabilitar):

p(x) = 1 nse 0< x < 1;
= 0 n rastet tjera.

Kt shprndarje e shnojm me U(0,1). N mnyr m t prgjithshme, ne e prdorim
simbolin U(a,b) q t shnojm nj shprndarje t njtrajtshme absolutisht t vazhdueshme n
12
intervalin (a,b). Shprndarja e njtrajtshme sht e prshtatshme pr prdorim sepse ekzistojn
shum teknika t thjeshta pr transformimin e mostrave t njtrajtshme n mostra q jan prej
shprndarjeve tjera q na interesojn.


2.1 Aritmetika Kompjuterike

N gjenerimin e numrave t rastit n kompjuter, ne zakonisht s pari gjenerojm integjer
pseudo t rastit t nj kufiri t caktuar dhe pastaj i shkallzojm n intervalin (0,1). Nse kufiri
i integjerve sht mjaft i madh, granulariteti (grimcimi) rezultues sht i rndsis s vogl n
modelimin e shprndarjes s njtrajtshme. (granulariteti ka t bj me natyrn diskrete e
numrave t dhn. Granulariteti sht m i madh kur distancat ndrmjet numrave suksesiv t
dhn jan m t mdha). Granulariteti i numrave pseudo t rastit, q dalin prej gjeneratorve t
mir, nuk sht m i madh se granulariteti i numrave me t cilt zakonisht punon kompjuteri.
N modelin standard t reprezentimit pik-qarkullues t numrave me baz ose rrnj b dhe p
pozicione, ne e aproksimojm ndonj numr real me:

) (
2
2
1
1
p e
p
e e
b d b d b d

+ + + (1.2)

T cilin mund ta shkruajm si

e
p
b d d d
2 1
. 0

Ku secila dj sht integjer jonegativ m i vogl se b, dhe e sht nj integjer ndrmjet numrave
fiks
min
e dhe
max
e gjithprfshirs. N sistemet kompjuterike m t zakonshm sht b=2. Ne e
shnojm kt nnvarg t fundm t numrave real me IR, e q sht reprezentuar n kt form
si IF. Ky varg, s bashku me dy operacionet q jan t ngjashme me mbledhjen dhe
shumzimin dhe q prcaktojn fushn IR, formojn nj objekt m t komplikuar q gjithashtu
e shnojm me IF. Ky objekt sht i ngjashm me nj fush, por nuk sht fush. (Duhet t
kihet parasysh se ktu mbingarkohen simbolet q t prezantohen edhe nj varg edhe nj objekt
q prbhet prej vargut plus disa operacioneve).
N kt prezantim, pr elementet e nj nnvargu t numrave real, numrat m t vegjl dhe m
t mdhenj n intervalin (0,1) q mund t reprezentohen jan
p e
b

min
dhe
p
b

1 respektivisht.
Numrat kompjuterik q i aproksimojn numrat real n intervalin e hapur (0,1) jan nj varg i
fundm i intervalit t mbyllur ] 1 , [
min
p p e
b b

, i cili sht

[ ] { } 1 \ ,
1
1
min
p i p i
p
e i
b b
U S
+

=
= (1.3)

Numri i numrave real t reprezentuar sht i fundm, dhe nuk jan t shprndar n mnyr t
njtrajtshme rreth S-it. Pr 1
max min
e j e , numrat n intervalin ] , [
1 + j j
b b jan aproksimuar
n kompjuter me numrat prej vargut diskret

{ }
1 1 1 1
, ) 1 ( ) 1 ( ) 1 ( ,..., ,
+ + +
+ + +
j p j j j p j j
b b b b b b b b b
13

Nj gjenerator ideal i njtrajtshm do t jepte nj dalje t till q, pr nj vler t dhn 0 e ,
shprndarja e secilit numr n shprehjen (1.2) sht e pavarur nga numrat tjer p 1 dhe ka nj
shprndarje diskrete t njtrajtshme ndaj vargut {0, . . . , b 1}. Nse X sht nj variabl e
rastit, reprezentimi i s cils n shprehjen (1.2) ka e = 0, dhe ka shprndarje t njtrajtshme t
pavarura pr numra, pastaj

E(X) (1.4)
dhe
V(X) 1/12 (1.5)


ku E(X) paraqet pritjen (shpresn) e X-it, dhe V(X) paraqet variancn e X-it. Aproksimimet
(1.4) dhe (1.5) jan shum pak m t mdha se sa vlerat reale. Nse shtohet kufizimi ashtu q
0.0 0 nuk lejohet, ather kemi E(X) = . Pritja dhe varianca e variabls s rastit me nj
shprndarje U(0,1) jan dhe respektivisht.
Meqense n analizat numerike nuk mund t jemi n gjendje t punojm me numrat n
intervalin ) 1 , 1 (
p
b

, ne presim t jemi n gjendje t punojm me numrat n intervalin

) , 0 (
p
b

i cili sht i gjatsis s njjt. (Kjo sht pr shkak se zakonisht ndryshimet relative
jan m t rndsishme se sa ndryshimet absolute). Nj variabl e rastit sikurse X m lart, e
definuar n numrat kompjuterik me e=0, nuk sht adekuate pr simulimin e variabls s rastit
U(0,1). Meqense densiteti i numrave kompjuterik afr 0-os sht m i madh se ai i numrave
afr 1-shit, nj gjenerator i mir i numrave t rastit do t jepte, esencialisht, t njjtin
proporcion t numrave n intervalin ) , 0 (

k sikur n intervalin ) 1 , 1 (

k , ku k sht nj numr i
vogl si 3-shi ose 4-shi dhe
p
b

= nj epsilon i makins. (Fraza Epsilon i makins prdoret

n m s paku dy mnyra. N prgjithsi, epsiloni i makins sht nj matje e ndarjes relative
t numrave kompjuterik. Ky sht vetm nj ndryshim ndrmjet 1-shit dhe dy numrave n
cilndo an t 1-shit dhe numri m i vogl i ardhshm i reprezentuar sht epsiloni i makins i
prdorur m lart. Ky gjithashtu quhet edhe ndarja m e vogl relative. Ndryshimi ndrmjet 1-
shit dhe numrit m t madh t ardhshm t reprezentuar sht nj epsilon tjetr i makins. Kjo
gjithashtu quhet ndarja m e madhe relative). Nse numrat e rastit n kompjuter do t
gjeneroheshin duke gjeneruar komponentt e ekuacionit (1.2) n mnyr direkte, ne do t na
duhej t prdornim nj shprndarje t bashkuar m t komplikuar n e dhe d-ja.


2.2 Aritmetika Modulare

Metodat standarde pr gjenerimin e numrave t rastit, prdorin reduktimin modular n
marrdhniet kongruente. Aktualisht, ekzistojn dy teknika themelore pr gjenerimin e
njtrajtshm t numrave t rastit: Metoda kongruente dhe metoda e regjistrit me zhvendosje
rivepruese (feedback shift register). Pr seciln metod themelore ekzistojn shum variante.
(T dy klasat e metodave prdorin marrdhnie kongruente por pr arsye historike, vetm
njres klas t metodave i referohet si metod kongruente).
Si metoda kongruente ashtu edhe metoda e regjistrit me zhvendosje rivepruese prdorin
aritmetik modulare, kshtu q tani do t prshkruajm dika rreth prmbajtjes s ksaj
14
aritmetike. Relacioni themelor i aritmetiks modulare sht ekuivalenca modulo m, ku m sht
ndonj integjer. Kjo gjithashtu quhet edhe kongruenca modulo m. Pr dy numra thuhet se jan
ekuivalent ose kongruent modulo m, nse diferenca ndrmjet tyre sht nj integjer do her i
pjestueshm me m. Pr a dhe b, ky relacion sht shkruar si

m b a mod

P.sh. 5 dhe 14 jan kongruent modulo 3 (ose vetm mod 3); 5 dhe -1 jan gjithashtu
kongruent mod 3, sikurse edhe 1.33 dhe 0.33 jan kongruent mod 1. Prej definicionit, sht e
art se , kongruenca sht
-Simetrike:
a b modm rrjedh b a modm
-Refleksive:
a a modm pr ndonj a
-Transitive:
a b modm dhe b c modm rrjedh a c modm; e q do t thot, kongruenca sht nj
relacion ekuivalence.
Nj operacion themelor i aritmetiks modulare sht reduktimi modulo m; e q do t thot, pr
nj numr t dhn b, gjeje nj a t till q vlen a b modm dhe 0 a < m. Nse a -ja i knaq
kto dy kushte, ather a quhet rezidiumi (mbetja) e b modulo m.
Reduksioni i b modulo m mund t definohet edhe si


m m b b a / =

ku funksioni i poshtm

sht integjer m i madh ose i barabart me argumentin. Prej
definicionit t kongruencs shohim se, numrat a dhe b jan kongruent modulo m n oft se
dhe vetm n oft se ekziston nj integjer k i till q

km = a b.

(N kt shprehje, a dhe b nuk jan patjetr integjer por, m dhe k po). Ky rrjedhim i
kongruencs sht shum i dobishm n prcaktimin e relacioneve t ekuivalencs. P.sh., duke
prdorur kt veti, sht leht t shihet se reduktimi modular zbatohet edhe n mbledhje edhe
n shumzim:
(a + b)modm a modm + b modm
dhe
ab modm (a modm) (b modm).

Pr nj modul t dhn m, secila bashksi e integjerve q jan ekuivalent modulo m, formojn
nj klas rezidiumi (mbetjeje) modulo m. Pr m=5, ekzistojn pes klas mbetjeje:

{ 10, 5, 0, 5, 10, }
{ , 9, 4, 1, 6, 11, }
{ , 8, 3, 2, 7, 12, }
{ , 7, 2, 3, 8, 13, }
{ , 6, 1, 4, 9, 14, }
15
Pr ndonj integjer 0 m , ekzistojn |m| klasa mbetjesh dhe bashksia e t gjitha klasave t
mbetjeve |m| sht vargu i t gjith numrave integjer. (N vazhdim do t merremi vetm me
modulet q jan pozitive). N aplikime, klasat e mbetjeve, antart e s cilave jan t part e m-
it, jan t rndsishme. Numri i klasave t tilla t mbetjeve sht natyrisht vetm numri i
integjerve pozitiv m t vegjl se m q jan t part e m-it. Funksioni q i prcakton m-it
numrin e klasave t mbetjeve (mod m), e q jan t parat e m-it, quhet funksioni i plot i Euler-
it (Eulers totient function) dhe shnohet me (m). Prej t gjitha klasave t mbetjeve mod 5,
katr prej tyre jan t parat n 5 dhe, pr ndonj vler m, kemi (m) = m 1. Funksioni i plot
luan rol t rndsishm n prcaktimin e periods s disa gjeneratorve t numrave t rastit.
Nj fakt i dobishm q sht leht t shihet sht se nse p sht numr relativisht i thjesht
1

(prime) dhe e sht integjer pozitiv ather

) 1 ( ) (
1
=

p p p
e p
(1.6)

Nj fakt tjetr i dobishm e q sht m i vshtir pr tu paraqitur sht nse n dhe m jan vlera
relativisht t thjeshta (prim), ather

) ( ) ( ) ( m n nm = (1.7)

Me kto dy fakte mund ta llogaritim n ndonj integjer pozitiv.


2.3 Fushat e Fundme

Sistemi i aritmetiks modulare zakonisht sht i definuar n integjert jonegativ. Reduktimi
modular s bashku me dy operacionet e unazs rezulton n nj fush t fundme (ose fush
Galoisane) pr nj varg t numrave integjer. Kardinaliteti (themelorja) e fushs sht m e
vogl ose e barabart me m-in dhe sht e barabart me m n oft se dhe vetm n oftse m-i
sht nj numr relativisht i thjesht (prim). Do ta shnojm fushn Galoisane pr nj varg t
dhn me m elemente si ) (m G/ . Nse, p.sh. m=5, definohet nj fush e fundme pr n vargun
{0, 1, 2, 3, 4} me mbledhjen dhe shumzimin e fushs e definuar n mnyr t zakonshme dhe
t prcjellur me nj reduktim modulo f. Nse m = 6, megjithat mund t definohet nj fush e
fundme n vargun {0, 2, 4}, vargun {0, 3} ose vargun {0, 1, 5}, prsri me mbledhjen ose
shumzimin t definuara n mnyrn e zakonshme t prcjellur me nj reduksion modulo 6.
Gjeneratort e thjesht t numrave t rastit q bazohen n metodat kongruente, zakonisht
prdorin nj fush t fundme t integjerve t prbr prej integjerve jonegativ q jan t
reprezentuar ne kompjuter n mnyr direkte. (Kjo sht rreth 231 integjera).


2.4 Reduktimi Modular n Kompjuter

Reduktimi modular sht nj operacion binar ose nj funksion me dy argumente. Reduktimi
modular mund t zbatohet duke prdorur shifrat e rendit t ult t reprezentimit t nj numri n

1
Numrat relativisht t thjesht apo numrat prim (ang. Prime) jan numrat t cilt e plotsojn kushtin q t jen t
plotpjestueshm vetm me vetveten dhe numrin 1. Kt kusht e plotsojn t gjith numrat tek (si 1,3,5,11,)
dhe 2-shi. 2-shi, edhe pse sht ift, bn prjashtim sepse i plotson kushtet pr t qen prim.
16
nj baz t dhn. P.sh., duke i marr dy shifra t rendit t ult t nj baze t zakonshme, dhjet
reprezentime t integjerve negativ japin reprezentimin decimal t numrit t reduktuar modulo
100. Kur numrat, t reprezentuar n nj skem me pik t fiksuar n kompjuter shumzohen,
produkti q sht ruajtur n t njjtn skem me pik t fiksuar sht nj mbetje (rezidium) i
produktit modulo numrit m t lart t reprezentuar. Pr integjert pozitiv x dhe y, t
reprezentuar n variablat me pik fikse ix dhe iy n ift-komplementin (twos-complement) 32
bitsh, produkti iz = ix*iy prmban ose
31
2 mod xy ose
31 31
2 2 mod xy e q sht negative. Pr
shkak se numrat pseudo t rastit q dshirojm ti gjenerojm jan ndrmjet 0-os dhe 1-shit, n
disa algoritme prdoret reduktimi modulo 1. Rezultantet jan pjes frakcionale t numrave real.


2.5 Aritmetika Modulare me Variabla t Njtrajtshme t Rastit

Aritmetika modulare i ka disa aplikime shum t dobishme me variabla vrtet t rastit. Nj
fakt me rndsi, p.sh., sht se nse Y sht variabl e rastit e shprndar si U(0,1) dhe

1 mod ) ( c kY X + (1.8)

ku k sht nj integjer konstant i ndryshm nga 0-ro, dhe c sht nj konstant reale, ather
edhe X ka nj shprndarje U(0,1). Aritmetika modulare mund t prdoret gjithashtu edhe pr t
gjeneruar dy numra t pavarur t rastit prej vetm nj numri t rastit. Nse

0.d1d2d3

sht reprezentim i nj numri t njtrajtshm t rastit Y n nj baz t dhn, ather nj
subsekuenc e shifrave d1, d2, . . . mund t prdoret pr t formuar numra tjer t njtrajtshm.
(Nse subsekuenca sht e fundme, si zakonisht sht n aplikimet kompjuterike, numrat jan
diskret t njtrajtshm, por nse subsekuenca sht mjaft e gjat, rezultati konsiderohet si
njtrajtsisht i vazhdueshm). Pr m shum, subsekuenca t caktuara t pabashkuara mund t
prdoren pr t formuar numra t pavarur t rastit.
Sekuenca e shifrave d1, d2, . . . mund t rirregullohet pr t formuar m shum se nj variant t
njtrajtshm; p.sh.:

0.d1d3d5
dhe
0.d2d4d6 .

Prdorimi i subsekuencave t bitve n nj reprezentim binar m pik t fiksuar t numrave
pseudo t rastit pr t formuar numra tjer pseudo t rastit quhet formim i bitve (bit
stripping).


3 Gjeneratort e Thjesht Kongruent Linear

M 1948, D.H.Lehmer-i propozoi nj gjenerator t thjesht kongruent linear si burim t
numrave t rastit. N kt gjenerator, secili numr i vetm e prcakton pasardhsin e tij me
17
ndihmn e funksionit t thjesht linear t prcjellur me nj reduktim modular. Megjithse, ky
gjenerator sht i kufizuar n mundsin e tij pr t prodhuar vargje shum t gjata t numrave,
e q duken t jen realizime t pavarura t procesit t njtrajtshm, ky sht element themelor
n gjeneratort tjer adekuat. Kuptimi i karakteristikave t tij sht i domosdoshm pr ta
prdorur at pr ndrtimin e gjeneratorve m t mir.
Forma e gjeneratorit kongruent linear sht

m c ax x
i i
mod ) 1 ( + me m x
i
< < 0 (1.9)

ku a quhet shumzuesi, c quhet inkrementi dhe m quhet moduli i gjeneratorit.
Shpesh c-ja n ekuacionin (1.9) merret si 0-ro dhe, n kt rast, gjeneratori quhet
gjeneratori kongruent multiplikativ:

m ax x
i i
mod ) 1 ( me m x
i
< < 0 (1.10)

Pr 0 c , gjeneratori nganjher quhet gjeneratori kongruent i przier. Fara e ktij
gjeneratori sht vetm nj vler e vetme startuese n rekurzion,
0
x . Sekuenca q rezulton prej
rekurzionit (1.9) quhet sekuenca e Lehmer-it. Secili
i
x sht i shkallzuar n intervalin njsi
(0,1) duke u pjestuar me m, e q sht

m x u
i i
/ =

Nse a dhe m jan t njohura,
i
u -t do t duket sikur jan t shprndara n mnyr t rastit
dhe t njtrajtshme ndrmjet 0 dhe 1. Prsritja (rekurenca) n (1.10) pr integjert sht
ekuivalente me prsritjen

1 mod
1

i i
au u me 1 0 < <
i
u

Kjo prsritje i ka disa relacione me interes pr modelin autoregresiv linear t rendit t par

i i i
E u u +
1


ku sht koeficienti autoregresiv dhe
i
E sht variabl e rastit me shprndarje U(0,1).


3.1 Perioda

Pr shkak se
i
x prcaktohet nga
1 i
x , prej ksaj here ekzistojn m vlera t ndryshme t
mundshme t x-it, pr t cilat perioda maksimale ose gjatsia e ciklit t gjeneratorit linear
kongruent sht m. Gjithashtu, derisa 0
1
=
i
x nuk mund t lejohet n gjeneratorin
multiplikativ, perioda maksimale e gjeneratorit kongruent sht m-1.
Kur llogaritja ka qen e shtrenjt, vlerat e m-it t prdorura n programet kompjuterike kan
qen shpesh t fuqis 2. Vlera t tilla kan mundur t rezultojn n aritmetik m t shpejt
18
kompjuterike. Perioda maksimale e gjeneratorve multiplikativ me modul t till sht m/4,
dhe, pr udi, kjo period sht arritur pr ndonj shumzues q sht 3 mod 8. Perioda e
gjeneratorit multiplikativ kongruent me shumzues a dhe modul m varet nga vlera m e vogl
pozitive e k-s pr t ciln
m a
k
mod 1 (1.11)

Kjo sht pr shkak se, kur knaqet ky relacion, sekuenca fillon t prsritet. Perioda, m tej,
nuk mund t jet m e madhe se k. Teorema Euler-Ferma tregon se nse a dhe m jan numra
relativisht t thjesht (prim), ather m a
m
mod 1
) (

, ku ) (m sht funksioni total i Euler-it.

Perioda, m tej, nuk mund t jet m e madhe se ) (m . Pr nj vler t dhn t m-it, e
krkojm a t till q k-ja n ekuacionin (1.11) sht ) (m . Nj numr i till a quhet rrnj
primitive modulo m. Nse m sht prim, numri i rrnjve primitive modulo m sht (m 1).
P.sh., le t marrim m=31 dhe a =7, e q sht

31 mod 7
1

i i
x x

dhe fillojm me 19
0
= x . Integjert e ardhshm n sekuenc jan

9, 1, 7, 18, 2, 14, 5, 4, 28, 10, 8, 25, 20, 16, 19,

kshtu q, natyrisht, n kt pik sekuenca fillon t prsritet. Perioda sht 15. Tani kemi

31 mod 1 7
15


e q tregon se 7 nuk sht nj rrnj primitive modulo 31.
Tani le t marrim m=31 dhe a =3 dhe prsri fillojm me 19
0
= x . Shkojm npr 30 numra
para se t kthehemi tek 19. Kjo sht ngase 3 sht nj rrnj primitive modulo 31.
Ekzistojn 8 ) 30 ( = rrnj primitive modulo 31. Kjo tregon se m e ka nj rrnj primitive n
oft se dhe vetm n oft se m sht i forms
1 0
1
2
e
p
e
, ku p sht nj numr i thjesht (prim)
tek, 0
0
= e ose 1 dhe 1
1
e .Pr ndonj m t caktuar, sht me interes t prcaktohet nj a e till
q k t jet sa m e madhe pr at m. Nj numr i till a quhet nj element primitiv modulo m.
Pr m t forms s prgjithshme
et e
t
e
p p
1 0
1
2 ,ku secila
i
p sht nj prim tek dhe secila 0
i
e .
Q gjeneratori i numrave t rastit t jet i dobishm n shumicn e aplikimeve t thjeshta
praktike, perioda duhet t jet e nivelit, s paku 109, q do t thot se moduli n gjeneratort
kongruent linear duhet t jet s paku aq i madh. Vlerat e modulit, n rastet m t shpeshta t
prdorimit, me radh, jan prej rreth 109 deri 1015. Madje, perioda e gjeneratorve t till
sht relativisht e shkurt, pr shkak t shpejtsis me t ciln kompjutert mund t sillen rreth
periods s plot dhe pr shkak t numrit shum t madh t disa eksperimenteve simuluese.





19
3.2 Modulet e Prbra

Bitt n reprezentimin binar t sekuencave prej gjeneratorve, modulet e t cilve jan t rendit
t dyt, kan struktura shum t rregullta. Perioda e bitit t nivelit m t ult sht m s shumti
1(e q sht doher e njjt), perioda e bitit vijues t nivelit t ult sht m s shumti 2,
perioda e bitit vijues t nivelit t ult sht t shumtn 4, e kshtu me radh. N prgjithsi,
bitt e nivelit t ult n vargje, q rezultojn prej nj moduli t prbr, do t ken perioda q i
korrespondojn faktorve. Periodat e vogla mund t japin nj teknik bit-nxjerrse komplet
invalide me gjenerator t numrave t rastit me modul q sht i nivelit 2. Struktura t ngjashme
t rregullta, nganjher paraqesin modulin q ka nj faktor q sht prim i vogl. Nse moduli
sht ift (shumzuesi duhet t jet tek), ne i fitojm dy strukturat e para q i prmendm m
lart: perioda e bitit t nivelit m t ult sht t shumtn 1 dhe, perioda e bitit vijues t nivelit
m t ult sht t shumtn 2. Nse moduli sht i pjestueshm me 4, dalja i jep kto dy
struktura plus strukturn e lartprmendur t bitit t tret t nivelit m t ult. sht leht t
identifikohen edhe struktura tjera pr module tjera t prbra. Nse moduli sht i pjestueshm
me 3, p.sh., pala e bitve t nivelit t ult do t ken periodn t shumtn 3.
Aktualisht, numrat e prdorur si module n gjeneratort prodhues t numrave t rastit, jan
zakonisht prima dhe shpesh prima t Mersenne-it, t cilt e kan formn
1
2
p
. (Pr ndonj prim
p 31, numrat e ksaj forme jan prima me prjashtim t ktyre tri vlerave, p = 11, 23, dhe 29.
Vlerat m t mdhaja t p nuk japin prima. Nj vler e madhe q jep nj prim sht p =
13466917).


3.3 Modulet dhe Shumzuesit

Moduli q m s shpeshti prdoret sht prima e Mersenne-it 1 2
31
dhe pr kt modul,
shumzuesi m i zakonshm sht
5
7 . Prima e Mersenne-it 1 2
61
gjithashtu prdoret
nganjher. Rrnjt primitive pr kto dy module jan studiuar gjersisht. Wu (1997) i sugjeron
shumzuesit e forms
2 1
2 2
q q
,sepse kta rezultojn nga llogaritje t thjeshta partikulare q
enden n prgjithsi, q duken t ken karakteristika t mira. Wu, pr modulin e 1 2
31
, i
sugjeron
10 15
2 2 dhe
21 16
2 2 dhe pr modulin 1 2
61
,
19 30
2 2 dhe
31 42
2 2 . Efikasiteti
llogarits i ktyre shumzuesve rrjedh nga fakti se shumzimi nga shumzuesi i forms
q
2 dhe
i prcjellur nga nj reduktim modular me modulin e forms
1
2
p
, rezulton n nj shkmbim t
bllokut t q bitve m t rndsishm dhe bllokut t p q bitve t rndsis m t vogl.
Shumzuesit e forms s sugjeruar prej Wu-s, kt lloj shkmbimi e bjn dy her n mnyr
efektive dhe pastaj i mbledhin rezultatet. LEcuyer-i dhe Simard-i (1999), megjithat
prmendin se, nj operacion q prbhet prej dy shkmbimeve t dy blloqeve t bitve i
prcjellur me mbledhjen e rezultateve, mton t jep nj vler, reprezentimi binar i s cils e ka
nj numr t 1-sheve t ngjashm me numrin 1-sheve n vlern origjinale. Numri i 1-sheve, n
reprezentimin binar t vlers, quhet pesha e Hamming-ut. LEcuyer-i dhe Simard-i (1999) e
definojn nj test t pavarsis s vlerave suksesive s peshave t Hamming-ut n vargjet
dalse t gjeneratorve t numrave t rastit dhe, n aplikimin e testit n gjenerator m
shumzues t forms
2 1
2 2
q q
, arrijn q gjeneratort e till t performojn dobt n baz t
ktij kriteri.

20
3.4 Struktura n Numrat e Gjeneruar

Prve shtjes rreth gjersis s periods, ekzistojn edhe disa gjra tjera me rndsi. sht e
kuptueshme q nse perioda sht m, ather dalja e gjeneratorit gjat ciklit t plot, do t
shprndahet rregullisht n intervalin njsi. Nse e anashkalojm rendin sekuencial t sekuencs
me period t plot prej gjeneratorit kongruent, do t paraqitet si U(0,1); n fakt, mostra do t
paraqitet sikur nj mostr prej U(0,1).
Nj gjenerator i mir, megjithat, duhet t gjeneroj nnmostra t ciklit t plot q paraqiten t
jen t shprndara njtrajtsisht n intervalin njsi. Pr m tepr, numrat duhet t paraqiten t
shprndar n mnyra pavarura ndaj njri tjetrit; e q do t thot, korrelacionet serike duhet t
jen t vogla.
Fatkeqsisht, struktura e sekuencs, q rezulton prej nj gjeneratori kongruent linear, sht
shum e rregullt. Marsaglia (1968) tregoi se, dalja e nj gjeneratori kongruent linear qndron n
nj rrjet t thjesht n nj hapsir k me boshtet, q reprezentojn numrat suksesiv n dalje.
Kjo sht me t vrtet evidente n inspektimin e algjebrs s gjeneratorit. Se sa e keqe sht
kjo (kjo dmth, sa shkakton kjo situat q dalja t paraqitet jo e rastit), varet nga struktura e
rrjets. Rrjeta definohet n termet e kombinimeve t integjerve t nj vargu t vektorve
baz. Duke e marr nj varg t vektorve linearisht t pavarur { }
d
v v v ,..., ,
2 1
n
d
IR , rrjeta sht
vargu i vektorve t forms

=
d
i
i i
v z
1
,ku
i
z jan integjera. Vargu i vektorve{ }
i
v sht baza pr
rrjetn. Fig.4 tregon nj rrjet n dy dimenzione me baz { }
2 1
, v v .
Pr nj shembull t strukturs n nj varg t numrave t rastit, t prodhuar nga nj gjenerator
kongruent linear, le t merret dalja e gjeneratorit (1.10) me m = 31 dhe a = 3 q fillon prej
9
0
= x . Integjert vijues n sekuenc jan paraqitur n fig.5. Ajo sekuenc pastaj prsritet.
Perioda sht 30; ne e dim se 3-shi sht nj rrnj primitive modulo 31. Vlersimi vizual ose
madje llogaritja e pakt e statistiks deskriptive, nuk ofron kuptime serioze rreth asaj q, a e
reprezenton kjo nj mostr nga shprndarja diskrete e njtrajtshme n integjert prej 1 deri n
30 prve pr faktin nse nuk ka prsritje n mostr. Numrat e shkallzuar (integjert t
pjestuar me 30) kan nj mostr t vlers 0.517 dhe nj varianc mostr t 0.86-ve. T dy kto
vlera jan n prputhje me vlerat e pritura prej shprndarjes U(0.1).















Fig.4. Rrjeta n 2D
21
27, 19, 26, 16, 17, 20, 29, 25, 13, 8, 24, 10, 30, 28, 22, 4, 12, 5, 15, 14, 11, 2, 6, 18,
23, 7, 21, 1, 3, 9,
Fig.5. Nj varg dals prej 31 mod 3
1

i i
x x

Autokorrelacionet pr intervalet 1 deri n 5 jan

0.27, 0.16, 0.10, 0.06, 0.07

Megjithse korrelacioni i intervalit 1 sht disi i madh pr nj mostr t ksaj madhsie, kto
vlera nuk jan n paprputhshmri me hipotezn e pavarsis. Megjithat, kur i vendosim palt
(ndrmbuluese) suksesive

(27, 19), (19, 26), (26, 16), . .

si n figurn 6, fitohet nj imazh i ngatrruar. T gjitha pikat n rrjetn e palve rrin larg njra
tjetrs vetm pr tri linja, secila me pjerrtsi 3. (Gjithashtu ekzistojn dhjet linja me
pjerrtsi 10 1 dhe dhjet linja me pjerrtsi 11 2 , nse i llogarisim si linja vazhdimet nga
mbshtjellja modulo 31). N shumicn e aplikimeve, ne me gjas nuk do ti prdornim palt
ndrmbuluese. Palt suksesive jondrmbuluese jan paraqitur si rrath t hapur n figurn 6.
Struktura paraqitet madje si m pak e rastit, sikur grumbulli i palve jondrmbuluese n nj
linj ose tjetr linj.
Kjo struktur n fakt ka t bj me korrelacionin relativisht t madh n intervalin 1. Megjithse
korrelacioni mund t mos paraqitet shum i madh pr madhsi t vogl t mostrs, vlera e
madhe e korrelacionit do t vazhdonte edhe nse do ta zmadhonim madhsin e mostrs duke
gjeneruar m shum numra t rastit sepse numrat e rastit vetm do ta prsritnin veten. sht
leht t shihet se kjo lloj strukture rezulton nga vlera e vogl e shumzuesit.



















Fig.6. Palt e numrave suksesiv prej 31 mod 3
1

i i
x x
22
Gjithashtu, problem i njjt do t rezultonte prej nj shumzuesi q sht shum i afrt me
modulin, p.sh a = 27. Ekzistojn tet rrnj primitive modulo 31, kshtu ne do t provonim
ndonj tjetr, t themi 12. Le t filloj prsri a = 12 me 9
0
= x . Integjert vijues n sekuenc
jan paraqitur n figurn 7.


15, 25, 21, 4, 17, 18, 30, 19, 11, 8, 3, 5, 29, 7, 22, 16, 6, 10, 27, 14, 13, 1, 12, 20, 23, 28, 26, 2,
24, 9.
Fig.7. Vargu dals prej 31 mod 12
1

i i
x x

Vlersimi vizual nuk tregon ndryshim t madh ndrmjet ksaj sekuence dhe sekuencs s
numrave t gjeneruar pr a = 3 t treguar n fig.5. Numrat jan saktsisht t njjt sikurse ata
m par, kshtu q karakteristikat statike t vlers (mean) dhe variancs jan t njjta.
Megjithat, autokorelacionet jan t ndryshme.
Pr intervalet 1 deri n 5, ato jan

0.01, 0.07, 0.17, 0.15, 0.03, 0.35

Vlera m e vogl pr intervalin 1 tregon se struktura e palve suksesive mund t jet m e mir,
dhe, n fakt, pikat do t paraqiten m mir t shprndara, si e shohim n fig.8. Aty jan gjasht
linja me pjerrtsi 5 2 dhe shtat linja me pjerrtsi 3 5 .


















Fig.8. Palt e numrave suksesiv prej 31 mod 12
1

i i
x x


Prej nj inspektimi vizual, mund t konkludojm se nj gjenerator me numr t vogl t linjave
n ndonj drejtim nuk e mbulon mir hapsirn. Gjeneratori me daljen t treguar n fig.6 i ka
dhjet linja me pjerrtsi 10 1 por vetm tri linja me pjerrtsi 3. Marsaglia (1968) ka treguar se,
23
kur d sekuencat ndrmbuluese t daljes s nj gjeneratori kongruent me modul m paraqiten
(plotohen) sikur kemi vepruar pr d=2, pikat do t vendosen n hiperplane (mbirrafshe) paralele
(linjat paralele n figurat 6 dhe 8), dhe do t jet nj drejtim i disa hiperplaneve n t cilt nuk
do t ket m shum se sa
k / 1
m) (d! hiperplane paralele. N shembullin e thjesht m lart, pr
nj modul ekzistonin vetm tri linja paralele, por pr modulin tjetr ekzistonin gjasht, e q
sht afr kufirit t shtatshit.
Nj matje tjetr kuantitative pr rreptsin e strukturs s rrjets sht distanca ndrmjet
linjave, gjegjsisht, distanca m e vogl ndrmjet dy anve t vllimit maksimal t
paralelogramit t formuar prej katr pikave dhe q nuk mbyll (rrethon) ndonj pik. Distanca
ndrmjet linjave me pjerrtsi 3 5 sht 6.96, si sht paraqitur n figurn 8. Distanca ndrmjet
linjave me pjerrtsi 5 2 sht 5.76.
Figurat 6 dhe 8 paraqesin t gjitha pikat e periods s plot t ktyre gjeneratorve t vegjl.
Pr nj gjenerator me period m t madhe, do t fitonim m shum pika. Por, me nj
gjenerator m t varfr, t gjitha ato do t mund t mbeteshin prgjat nj numri t vogl t
linjave. sht ide e mir ta shohim nj paraqitje (plotim) t ngjashm pr nj mostr t pikave
prej ndonj gjeneratori t numrave t rastit q planifikojm ta prdorim. P.sh., urdhri i S-Plus-it

xunif <- runif(1000)
plot(xunif[1:999],xunif[2:1000])

e jep paraqitjen t treguar n fig.9.

Aty nuk duket t jet ndonj struktur e art n kto pika t gjeneruara nga gjeneratori
standard S-Plus. Strukturat dydimensionale, si e kemi par, jan t lidhura me korrelacionin e
gjatsis 1. Autokorrelacionet e rendeve m t larta t gjatsive jan gjithashtu t rndsishm.
Struktura e rrjets n dimensione m t larta sht e lidhur me, por m e komplikuar,
korrelacionet e thjeshta bivariante. N d dimensione, struktura e rrjets q na intereson sht
rrjeta e subsekuencave ( )
d i i
x x
+
,..., . N mes tresheve, p.sh, do t mund t vzhgonim nj rrjet
tredimensionale n t ciln do t vendoseshin t gjitha pikat. Sikur n rastin dydimensional,
kualiteti i strukturs s rrjets varet nga ajo se sa pika t rrjets jan mbuluar dhe n far
mnyre jan mbuluar. Struktura e rrjets sht e lidhur me korrelacionin n nj gjatsi q i
korrespondon dimensionit t rrjets, kshtu q korrelacionet e mdha t gjatsis 2, p.sh., do t
sugjeronin se nj struktur rrjetore tredimensionale nuk do ta mbulonte mir hapsirn
tredimensionale.
Korrelacionet e gjatsis 1, n nj sekuenc t prodhuar nga nj gjenerator kongruent
multiplikativ, do t jen t vogla nse katrori i shumzuesit sht prafrsisht i barabart me
modulin. N kt rast, megjithat korrelacionet e gjatsis 2 duken sikur jan t mdha dhe si
pasoj, struktura tredimensionale e rrjets do t jet e dobt. (N shembujt ton n figurat 6 dhe
8, kishim 31 mod 9
2
a dhe 31 mod 28
2
a respektivisht, kshtu q gjeneratori i prdorur n
fig.8 do t kishte struktur t dobt t rrjets n tre dimensione). Nj shembull i gjeneratorit me
nj struktur shum t mir dydimensionale t rrjets, ende me struktur shum t dobt
tredimensionale, sht implementuar n programin RANDU, i cili pr shum vite ka qen
gjeneratori i numrave t rastit m i prdoruri n bot.
24



















Fig.9. Palt e numrave suksesiv prej funksionit runif t S-Plus-it


Gjeneratori n RANDU, n esenc sht

231 mod 65539
1
=
i i
x x (1.12)

Gjeneratori n ekuacionin (1.12) mund t shkruhet pr paraqitjen e relacioneve n mes tre
numrave suksesiv t sekuencs dalse:

( )
( )
( )
31
2 1
31
2
2
16
31
2
2
2 mod 9 6
2 mod 3 2
2 mod 65539

i i
i
i i
x x
x
x x


E q sht

31
2 1
2 9 6 c x x x
i i i
= +

(1.13)

ku c sht nj integjer. Derisa
31
2 0
i
x , t gjitha treshet e tilla duhet t vendosen n jo m
shum se 15 rrafshe n
3
IR .
Nse nj pjes e holl e kubit projektohet n nj faqe t kubit, t gjitha pikat n at pjes do t
paraqiteshin vetm n nj numr t vogl regjionesh lineare. Paraqitjet e tresheve n koordinata
paralele mund t zbulojn gjithashtu varsi lineare. Megjithse sht shum e ditur se
gjeneratori (1.12) ka pasur probleme, dhe madje edhe analizat e reprezentuara nga ekuacioni
(1.13) jan kryer, natyra e sakt e problemit nganjher sht keqkuptuar. P.sh., James- i (1990)
thot: Tani ne e dim s ndonj shumzues kongruent n 5 mod 8do t ishte m i mir
T qenit kongruent n 5 mod 8 nuk e zgjedh problemin. Kta shumzues e kan t njjtin
problem nse jan afr
16
2 -it pr t njjtat arsye. RANDU ende prdoret n nj numr qendrash
kompjuterike dhe prdoret n disa analiza statistikore dhe paketa simuluese.
25
Struktura e rrjets, e llojeve m t zakonshme t gjeneratorve kongruent, mund t caktohet nga
testi spektral i Coveyou-it dhe Macpherson-it (1967) ose nga testi i rrjets s Marsaglia-s
(1927).


3.5 Testimet e Gjeneratorve Kongruent Linear t Thjesht

Ndonj numr i testeve statistike mund t zhvillohej q t aplikohet n dalje t nj gjeneratori t
dhn. Ideja m e thjesht sht formimi i ndonj transformimi n subsekuenc dhe prcaktimi
i shprndarjes s transformimit nn hipotezn inekzistente (null) t njtrajtshmris s pavarur
t sekuencs. Nj transformim i thjesht sht vetm futja e termeve suksesive. (Duke futur dy
terma suksesive do t fitohej nj shprndarje trekndore).
Pr disa gjenerator specifik apo familje gjeneratorsh, ekzistojn studime t shumta empirike t
raportuara npr literatur. Pr 1 2
31
= m , p.sh., studimet e bra nga Fishman- i dhe Moor- i
(1982, 1986) tregojn se, numra t ndryshm t shumzuesve, ku t gjith performojn mir
nn testin e rrjetit dhe testin spektral, mund t japin mostra statistikisht t ndryshme prej
mostrave t ndonj shprndarjeje t njtrajtshme t vrtet. Park-u dhe Miller-i (1988) i
prmbledhin disa probleme me gjeneratort e numrave t rastit m t zakont dhe propozojn
nj standard minimal pr nj gjenerator kongruent linear. Gjeneratori duhet t performoj s
paku m mir se ndonj me 1 2
31
= m dhe a =16807, i cili sht nj rrnj primitive. Zgjedhja
e m-it dhe a -s sht br nga Lewis-i, Goodman-i dhe Miller-i (1968) dhe prdoret gjersisht.
(Rrnja m e vogl primitive e 1 2
31
sht 7 dhe, 16807 7
5
= sht fuqia m e madhe e 7-it e
till q x
p
7 , pr vlern m t madhe t x-it (e q sht 2 2
31
), mund t reprezentohet n
formatin m t zakonshm pik-qarkullues 64 bit-sh).
Ferrenberg-u, Landau dhe Wong-u (1992), kan prdorur disa gjenerator q iu ofruan
standardeve minimale t Park-ut dhe Miller-it pr t br disa studime simuluese n t cilat,
prgjegjja e sakt ka qen e njohur. Rezultatet e tyre t simulimit sugjeruan se madje edhe disa
prej gjeneratorve t mir nuk mund t jen t sigurt n disa simulime. Vattulainen-i, Ala-
Nissila dhe Kankaala (1994) n t njjtn mnyr prdorn disa prej ktyre llojeve t
gjeneratorve sikurse edhe t llojeve tjera dhe kuptuan se simulimet e tyre shpesh nuk i
korrespondonin proceseve q i modelonin. Problemi sht se standardi minimal sht
minimal.
Vargu i numrave t rastit, i prodhuar n mnyr sekuenciale nga gjeneratort kongruent linear,
shfaq nj mori shmangiesh prej asaj q pritet n nj mostr t rastit nse numri i numrave t
rastit n varg e kalon prafrsisht rrnjn katrore t periods s gjeneratorit. (Parastsia e
dukshme qndron n shprndarjen e distancave ndrmjet pikave n rrjet t dimensioneve t
ndryshme t formuar nga numrat e rastit, si n figurat 6 dhe 8 pr dy dimensione. Nj period
e sigurt shum e prdorshme sht m e vogl se 50,000. Deng-u dhe Lin-i (2000) e
refuzojn at pr shkak t periods relativisht t shkurt t tij (madje edhe n periodn e plot
t 1 2
31
-it, m e sakt se perioda e sigurt) dhe n strukturn e tij rrjetore, standardi
minimal sht i papranueshm pr pun serioze. Ata sugjerojn prdorimin e gjeneratorve
kongruent matricor.




26
3.6 Przierja e Vargut Dals

MacLaren-i dhe Marsaglia (1965) kan sugjeruar se vargu dals i gjeneratorit kongruent linear
duhet t przihet duke prdorur nj gjenerator tjetr (ndoshta edhe m t thjesht) pr t
ndryshuar renditjen (prmutuar) e sekuencave prej gjeneratorit origjinal. Kjo przierje mund ta
rris periodn (sepse nuk sht patjetr q vlera e njjt ta prcjell nj vler t dhn n do
koh q paraqitet) dhe mundet gjithashtu ta prish strukturn e rrjets. (Natyrisht se ende do t
mbetet nj rrjet; ajo vetm do t ket numr tjetr t rrafsheve).
Pr shkak se nj numr i vetm i rastit mund t prdoret pr t gjeneruar numra t pavarur t
rastit, mund t prdoret nj gjenerator i vetm pr ta przier vetveten.
Bays-i dhe Durham-i (1976) prshkruajn nj metod pr prdorimin e nj gjeneratori t vetm
pr plotsimin e nj tabele t gjersis k dhe pastaj prdorimin e nj vargu t vetm pr t
zgjedhur nj numr prej tabels dhe pr ta rimbushur tabeln. Pasi t inicializohet nj tabel T
q t prmbaj
k
x x x ,..., ,
2 1
, e vendos i = k + 1 dhe gjeneron
i
x pr ta prdorur si indeks n
tabel. Pastaj, ngritt tabela me
1 + i
x . Kjo metod sht treguar n Algoritmin 1.1 pr gjenerimin
e vargut yi pr i = 1, 2, . . .


3.7 Algoritmi 1.1 i Bays-Durham-it Pr Przierjen e Devijimeve t Njtrajtshme

0. Inicializone tabeln T me
k
x x x ,..., ,
2 1
, 1 = i , gjenerone
1 + k
x dhe vendoseni
1 +
=
k i
k y .
1. Gjenerone j prej
i
y (prdoreni formimin e bitve ose mod k).
2. Vendoseni 1 + = i i .
3. Vendoseni ) ( j T y
i
= .
4. Gjeneroni
1 + k
x dhe ripajiseni ) ( j T me
1 + k
x .
Perioda e gjeneratorit mund t zmadhohet nga kjo przierje. Bays-i dhe Durham-i (1976)
tregojn se perioda nn kt przierje sht
2
1
c) O(k! , ku c sht gjersia e ciklit t gjeneratorit
origjinal dhe t paprzier. Nse k zgjedhet e till q k! > c, ather perioda zmadhohet. P.sh.,
me gjeneratorin e prdorur n fig.6 (m=31, a =3 dhe fillon me 9
0
= x ), i cili jepte sekuencn

27, 19, 26, 16, 17, 20, 29, 25, 13, 8, 24, 10, 30, 28, 22, 4, 12, 5, 15, 14, 11, 2, 6, 18, 23, 7, 21, 1,
3, 9,

ne e zgjedhim k=8 dhe e inicializojm tabeln si

27, 19, 26, 16, 17, 20, 29, 25.

Pastaj e prdorim numrin vijues, 13, si vler e par n vargun dals dhe gjithashtu pr t
formuar nj indeks t rastit n tabel. Nse e formojm indeksin si 13 mod 8+1, ather e
fitojm vlern e gjasht tabelore 20 si vlera e dyt n vargun dals. Ne e gjenerojm numrin
vijues n vargun origjinal, 8, dhe e vendosim n tabel, kshtu q tani e kemi tabeln

27, 19, 26, 16, 17, 8, 29, 25.

27

Tani e prdorim 20-shin si indeks n tabel dhe e fitojm vlern e pest tabelore, 17, si numri i
tret n vargun dals. Duke vazhduar n kt mnyr do ti fitojm 10,000 pal suksesive t
devijuara dhe t plotuara dhe e kemi fig.10. Struktura shum e keqe e rrjets s treguar n fig.6
sht paksuar. (Kujtoni at se, megjithat ekzistojn vetm 30 vlera t ndryshme).






















Fig.10. Palt suksesive t numrave prej nj verzioni t przier (shuffled) t 31 mod 3
1

i i
x x
(krahasone me Fig.6)


3.8 Gjenerimi i Nnvargjeve n Gjeneratort e Thjesht Kongruent Linear

Nganjher sht shum e dobishme t gjenerojm subsekuenca t ndara dhe t pavarura me t
njjtin gjenerator. N kt nnseksion do t diskutojm metodat themelore pr gjenerimin e
nnvargjeve t ndara duke prdorur nj gjenerator t thjesht kongruent linear dhe disa prej
karakteristikave t atyre nnvargjeve. Si kemi treguar n fillim t ktij seksioni, megjithse
gjeneratort e thjesht kongruent linear formojn bazat pr shum gjenerator t mir t
numrave t rastit, n prgjithsi nuk jan t prshtatshm pr aplikime serioze.


3.9 Blloqet Jokufizuese

Pr gjenerimin e subsekuencave, n prgjithsi nuk sht ide e mir zgjedhja arbitrare e dy
farave pr subsekuenca sepse, n prgjithsi, nuk kemi informata rreth relacioneve n mes tyre.
N fakt, nj zgjedhje e pafat e farave do t rezultonte n kufizim shum t madh t
subsekuencave. Nj mnyr m e mir sht fiksimi i fars s nj subsekuence dhe pastaj
kalimi (skip) i nj distance t njohur m tutje pr t filluar subsekuencn tjetr. Relacioni
themelor i ekuivalencs s gjeneratorit

28
m ax x
i i
mod
1
=
+

(1.14)
rrjedhon
m x a x
i
k
i
mod
1
=
+


Kjo ofron nj mnyr t thjesht e kalimit t mtutjeshm n sekuencn e gjeneruar nga nj
gjenerator kongruent linear. Kjo do t ishte shum e dobishme n llogaritje paralele, ku do
dshironim nj procesor pr ta lvizur sekuencn

,... , ,
2 1 + + s s s
x x x (1.15)

dhe nj tjetr procesor pr ta lvizur sekuencn jokufizuese

,... , ,
2 1 + + + + + k s k s k s
s s s (1.16)

Fara pr vargun e dyt mund t gjenerohet nga

m bx s
k s
mod
0 1

+

ku
m a b
k
mod (1.17)

Vreni se ndonj element n sekuencn e dyt (1.16) mund t fitohet duke shumzuar me b-n
e elementit korrespondues t sekuencs s par (1.15) t prcjellur me reduktim modulo m.


3.10 Leapfrogging
2
-u

Nj subsekuenc tjetr me rndsi e q sht e pavarur nga sekuenca e par sht

,... , ,
2k s k s s
x x x
+ +
(1.18)

Kjo sekuenc gjenerohet nga

m bx x
i i
mod
1

+
(1.19)

ku b-ja sht si m par. Kjo metod pr gjenerimin e vargjeve t pavarura quhet leapfrog me
k. Subsekuenca t ndryshme t pavarura mund t formohen duke prdorur leapfrog distanca
t ndryshme. (Distancat duhet t zgjedhen shum me kujdes. Minimumi i krkuar sht q
distancat t jen numra relativisht t thjesht (prim)).
Ne do t mund ta lenim nj procesor pr fillimin e leapfrog-ut n
s
x dhe procesorin e dyt pr
fillimin e leapfrog-ut n
1 + s
x dhe duke prdorur distancn e njjt leapfrog. Nse a -ja n

2
Krcimi i bretkoss

29
ekuacionin (1.14) sht nj rrnj primitive modulo m, ather ndonj b n ekuacionin (1.19)
mund t fitohet nga disa integjera k n ekuacionin (1.17). P.sh., le t merren gjeneratort e
thjesht t diskutuar n 2.1,

31 mod 3
1

i i
x x
Dhe
31 mod 12
1

i i
x x

Pr shkak se
31 mod 3 12
1
19

i
x (1.20)

Sekuenca e gjeneruar nga gjeneratori i dyt mund t fitohet prej sekuencs s gjeneruar nga
gjeneratori i par duke e prsritur sekuencn n fig.5 dhe duke marr do t nntmbdhjetin
numr. Nse distanca e kaluar sht numr relativisht i thjesht (prim) ndaj periods, ather
sekuenca e formuar duke leapfrog-uar do t ket periodn e njjt me sekuencn origjinale.
Supozojm, p.sh., se n nj prej sekuencave t msiprme, secila me period 30, zgjedhim pr
ta marr do t pestin element. Prej sekuencs n fig.5, mund ta formojm subsekuencn

27, 20, 24, 4, 11, 7, 27, . . ..

Ndonj pik tjetr startuese do t jepte n t njjtn mnyr nj sekuenc me period 6. Prej
ekuacionit (1.17), gjeneratori pr kalimin mtutje t pes elementeve sht

31 mod 3
1
5

i i
x x

dhe 26 sht nuk sht nj rrnj primitive modulo 31.
Ndonjra prej 30 farave t mundshme do t gjeneron nj subsekuenc me period 6 dhe do t
ket pes subsekuenca q nuk kufizohen (mbyllen). Pr nj varg themelor t dhn prej
gjeneratorit (1.14), fig.11 paraqet dy blloqe t pakufizuara (nonoverlapping) t nnvargjeve dhe
dy vargje t leapfrog-uara.

Vargu themelor
,..., ) 1 ( 1 ) 1 ( 1
,..., ,..., ,..., ,..., ,...,
sk t k s k s k t
x x x x x x
+ +

Blloku 1
k t
x x x ,..., ,...,
1

Blloqu s
sk t k s k s
x x x ,..., ,...,
) 1 ( 1 ) 1 ( + +

Vargu i leapfrog-uar 1
, 1
x ... ,
1 ) 1 ( + k s
x
Vargu i leapfrog-uar t ... , ,
,.... ) 1 ( t k s t
x x
+

Fig.11. Blloqet e pakufizuara t nnvargjeve dhe nnvargjet e Leapfrog-uara


3.11 Pemt e Lehmer-it

Frederickson-i (1984) e prshkruan nj mnyr t kombinimit t gjeneratorve kongruent linear
pr t formuar t ashtuquajturn pemn e Lehmer-it, e cila sht nj pem binare n t ciln t
30
gjitha degt e djathta ose t gjitha degt e majta e formojn nj sekuenc prej gjeneratorit
kongruent linear t Lehmer-it. Pema sht e definuar prej dy rekurzioneve, ku q t dyt jan
rekurzione themelore (1.9)

m c aLx x
L i
L
i
mod ) (
1
) (
+


dhe
m c aRx x
R i
R
i
mod ) (
1
) (
+



N nyjn 1 i -t t pems, nj sekuenc e rregullt e Lehmer-it me brtham
1 i
i gjenerohet nga
t gjitha nyjet e degve t djathta posht saj. Nj sekuenc e re inicohet duke marrur nj deg t
majt nga nyja e par posht saj dhe pastaj t gjitha nyjet e degve t djathta nn nyjen e dhn
jan t pavarura prej sekuencs (s fundme) t t gjitha nyjeve t degve t djathta q jan nn
nyjen e degs s majt menjher nn nyjn e dhn. (Pavarura pr kto subsekuenca t
fundme mund t interpretohet n mnyr strikte sikur nuk ka elemente t njjta). Frederickson-i
ka dhn kushtet n
L
a ,
L
c ,
R
a ,
R
c , dhe m q do ta garantonin pavarsin e sekuencave me
gjatsi t fiksuar.


3.12 Korrelacionet Ndrmjet Nnvargjeve

Kujdesi sht i domosdoshm n zgjedhjen e fars dhe distancs pr t kaluar m tej.
Anderson-i dhe Titterington-i (1993) tregojn se, pr nj gjenerator kongruent multiplikativ,
korrelacioni ndrmjet sekuencs ,...) (
i
x dhe ,...) (
k i
x
+
sht prafrsisht asimptotisht
1
2 1
) (n

n , ku
i k i
x n n x ) / (
2 1
=
+
dhe
1
n dhe
2
n jan numra relativisht t thjesht (prim). Fig.12 tregon nj
plotim t dy subsekuencave, secila me gjatsi 100, q kan fara q ndryshojn nga nj faktor
5. Korrelacioni i ktyre dy subsekuencave sht 0.375. Kjo do t tregonte se kur zgjedhim t
kalojm mtej pr k hapa, fara nuk duhet t jet nj shumfish apo frakcion i k-s. Nganjher,
n vend t sekuencave t pavarura, mund t dshirojm nj sekuenc q sht fuqishm
negativisht e korreluar me sekuencn e par. (Kto sekuenca quhen Antitetike. Mund t jen
shum t dobishme n reduktim t variancs). Nse nj sekuenc fillon me farn
0
x dhe nj
sekuenc tjetr fillon me
0
x m , ather termi i i -t n t dy sekuencat do t jet
i
x dhe
i
x m .
Sekuencat jan t korreluara negativisht n mnyr perfekte. Nj pal tjetr e sekuencave q
mund t jen me interes jan ato q shkojn n mnyr t kundrt (reverse); e q sht, nse nj
sekuenc sht

,..., ,..., , ,
3 2 1 k
x x x x (1.21)

ather sekuenca tjetr sht

,... , , ,..., , ,
1 2 3 2 1
x x x x x x
k k k
(1.22)

31












Fig.12. Sekuencat
i
u dhe
i
v t gjeneruara nga nj gjenerator i mir kongruent multiplikativ ,
q fillon n farat 999 dhe 4995 respektivisht.


Nse sekuenca e par sht gjeneruar nga m ax x
i i
mod
1

+
, ather sekuenca e dyt sht e
gjeneruar nga m by y
i i
mod
1

+
, ku
m a b
p
mod
1

dhe p sht perioda.


4 Implementimi Kompjuterik i Gjeneratorve Kongruent Linear t Thjesht

Ekzistojn shum shtje t rndsishme q duhet t merren parasysh gjat shkrimit t
software-it kompjuterik pr gjenerimin e numrave t rastit. Para se t vazhdojm me diskutimin
e llojeve tjera t gjeneratorve t numrave t rastit, do ta shohim implementimin kompjuterik t
gjeneratorve kongruent linear t thjesht t forms (1.10)

m ax x
i i
mod
1


Kto lloje t njjta t marrura parasysh, mund t aplikohen edhe ndaj gjeneratorve tjer.
Krkesat pr nj kodim kompjuterik t nj gjeneratori t numrave t rastit prfshijn
riprodhueshmri dhe transportueshmri strikte. Riprodhueshmri strikte do t thot q ndonj
varg i prodhuar nga gjeneratori mund t prsritet (n precizitetin e brendshm t makins n
secilin element), pr kushte t njjta fillestare. Transportueshmria e ka kuptimin brenda
kontekstit t nj vargu t sistemeve kompjuterike dhe do t thot se kodi jep rezultatet esenciale
n at varg t sistemeve kompjuterike. Ne mund t flasim pr transportueshmrin e
programeve ekzekutuese, transportueshmrin e kodit burimor, transportueshmrin n nivelin
e prdoruesit e kshtu me radh.
Si problem n analizat numerike, riparaqitja themelore e gjeneratorit kongruent linear sht disi
e keq-kushtzuar. Kjo sht ngase preciziteti i plot duhet t mbahet kudo; nse ndonj term n
sekuenc nuk sht saktsisht n vendin e fundit, t gjitha termet subsekuente do t ndryshojn
n mnyr radikale prej sekuencs s vrtet.

32
4.1 Sigurimi i Llogaritjeve t Sakta

Pr shkak t numrit t rndsishm t shifrave n kuantitete n kt rikthim, madje edhe
programert fillestar msojn shum shpejt se mund t krkohen hapa special pr t ofruar nj
precizitet komplet t krkuar. Nse shumzuesi a sht relativisht i madh, nj mnyr pr ta
shmangur nevojn pr nj precizitet t lart sht brja e llogaritjeve pr

m ax x
i i
mod
1
si

m m ex m dx c x
i i i
mod ] mod ) mod ( [
1 1
+ (1.23)

ku e cd a + = . Vlerat c, d dhe e jan zgjedhur ashtu q, gjith produktet t jen t reprezentuar
n mnyr t sakt. Kjo sht e mundshme sa m gjat q preciziteti i disponueshm sht s
paku m
b
log 5 . 1 vende n bazn aritmetike b. Origjina e ides pr prdorimin e
dekompozicionit (1.23), sikur edhe pr shum ide t dobishme n llogaritje numerike, ka
humbur n antik. Idea sht rizbuluar shum her. Madje edhe nse a sht relativisht e
vogl, sikur n standardin minimal t Park-ut dhe Miller-it (1988), llogaritjet nuk mund t
bhen direkt n fjalt e zakonshme pik-qarkulluese n kompjuter me fjal 32-bit-she.
Nj mnyr tjetr pr shmangien e nevojs pr precizitet t lart pr shumzues relativisht t
vegjl-e q jan, shumzues m t vegjl se m (sikur n rastin e treguar n fig.13)- sht brja
e llogaritjeve n hapat vijues. Le t jet


a m q / =
Dhe
a m r mod

subroutine rnlcm (dseed, nr, u)
double precision dseed, dm, dmp
real u(*)
data dm/2147483647.d0/, dmp/2147483655.d0/
!(dmp is computer specific)
do 10 i = 1, nr
dseed = dmod (16807.d0*dseed, dm)
u(i) = dseed/dmp
10 continue
End

Fig.13. Nj program i Fortran-it q e ilustron nj gjenerator kongruent pr nj makin me fjal
32-bitshe.

Pastaj,





m r q x q x a
m r q x q q x x a
m r aq q x ax
m m q x ax m ax
i x i x
i x i x i x
i x i x
i x i x i x
mod ] / ) mod ( [
mod ] / ) / ( [
mod )] ( / [
mod ) / ( mod




=
=
+ =
=
(1.24)
33
Pr operacionet e ekuacionit (1.24), LEcuyer-i (1988) ka dhn kodimin e forms vijuese:

k = x/q
x = a*(x - k*q) - k*r
if (x < 0) x = x + m

Si m lart, shpesh sht e prshtatshme prdorimi i faktit q reduktimi modular sht ekuivalent
me


m ax m ax x
i x i x i
/

=

Por n formulime ekuivalente, operacioni i nivelit m t ult duhet t bhet simultantivisht me
operacionin e pjestimit.


4.2 Kufizimi q Dalja t Jet n Intervalin e Hapur (0,1)

Ekziston edhe nj pik tjetr q shpesh sht e shumshiquar n diskutimet e gjeneratorve t
numrave t rastit. Ne rastsisht e kemi prmendur m lart se dshirojm t simulojm nj
shprndarje t njtrajtshme n (0,1). Matematikisht sht e njjt sikur shprndarja e
njtrajtshme n [0,1]; megjithat, kjo nuk sht e njjt n kompjuter. Gjat prdorimit t
metodave q i kemi diskutuar, duhet nganjher t jemi t kujdesshm ndaj prjashtimit t
pikave t fundit. Kurdo q prdoret gjeneratori kongruent i przier, ne duhet t ndrmarrim
hapa special q ta mbajm rastin ku 0 =
i
x . Pr gjeneratorin kongruent multiplikativ (1.10),
nuk do t na duhej t brengoseshim rreth nj 0-je. N nj standard t sistemit aritmetik me pik
fikse apo pik lvizse, nse 1
i
x , normalizimi m x u
i i
/ = nuk do t jepte 0-ro. Megjithat,
normalizimi mund t jep nj 1 oft gjeneratori i przier apo multiplikativ. Q ta shmangim at,
e zgjedhim nj tjetr normalizues ) (
~
m m > .


4.3 Konsiderata Rreth Efektshmris

N disa arkitektura kompjuterike, operacionet n numra me pik t fiksuar jan m t shpejta se
ato n numrat me pik lvizse. Nse moduli sht i fuqis 2, mund t jet e mundshme t
bjm reduktim modular duke mbajtur n mnyr t thjesht vetm bitt e rendit t ult t
produktit. Pr m tepr, nse fuqia 2 i korrespondon numrit t bitve numerik, mund t jet e
mundshme prdorimi i mbirrjedhjes pr t br reduktim modular. Ky sht nj mashtrim i
vjetr, q sht implementuar n shum gjenerator t hershm, prfshir edhe RANDU-n.
Mbirrjedhja mund t konsiderohet si nj gabim aritmetik. Megjithat, fuqia 2 n prgjithsi nuk
sht modul i mir. Mashtrimi i mbirrjedhjes me pik t fiksuar mund t modifikohet pr t
br nj reduktim modular pr 1 2 =
p
m . Le t jet

) 1 mod( ) (
~
1
+ +

m c ax x
i i


Dhe nse 1
~
+ < m x
i
, ather
34
x x
i
~
=
n rastet tjera,
m x x
i i
=
~


Ky mashtrim mund t implementohet tri her nse shumzuesi a sht i madh dhe nse
prdoret reprezentimi i ekuacionit (1.23). Disa shumzime, veqanrisht ata me pik fikse,
kishin pr t performuar n mnyr rapide sikur njri prej t shumzuarve sht i fuqis 2. Ky
fakt ofron nj tjetr mundsi pr ti prshpejtuar llogaritjet q prdorin ekuacionin (1.23).
Dekompozimi i shumzuesit a mund t ket dy komponente q jan t fuqis 2.


4.4 Procesort Vektorial

Pr shkak se nj gjenerator i numrave t rastit mund t thirret me miliona hera n nj program
t vetm, sht e rndsishme q operacionet t bhen n mnyr efektive. Brophy (1989)
prshkruan nj implementim t gjeneratorit kongruent linear pr nj procesor vektorial. Nse
shumzuesi sht a , moduli m dhe gjatsia e regjistrit vektorial sht k, kuantitetet

m a a
j
j
mod , pr j = 1, 2, . . . , k

jan parallogaritur dhe ruajtur n nj regjistr vektorial. Megjithat, operacioni i modulo
reduktimit (zakonisht) nuk sht nj operacion vektorial. Pr nj gjenerator t veant q e kan
shqyrtuar, 1 2
31
= m dhe pr shkak se

... 2 2
1 2
62 31
31
+ + =

x x
x


Ata e kan br reduktimin modular si

x a x a
j j
31 31
2 ) 1 2 (

. Pr nj
i
x t dhn, k
devijimet subsekuente fitohen me disa operacione n regjistrin vektorial. Se si t
implementohet nj gjenerator i numrave t rastit n nj mjedis t dhn, varet nga kto gjra, si:

lloji i arkitekturs (vektorial, paralel, etj.),
preciziteti i disponueshm,
disponimi i aritmetiks modulare,
nse mbirrjedhja e integjerve sht ekuivalente me reduktimin modular,
baza e aritmetiks,
shpejtsit relative t shumzimit dhe pjestimit,
shpejtsit relative t Mod-it dhe INT-it.
Kualiteti i gjeneratorit nuk duhet t lihet pr shkak t efektshmris, pa marr parasysh se far
arkitekture kompjuterike sht duke u prdorur.




35
5 Gjenerator Tjer Kongruent Linear

Ekzistojn shum variacione (luhatje) n algoritmin themelor kompjuterik (1.1),

) ,..., (
1 k i i i
x x f x

= (1.25)

pr t prodhuar numra t rastit. N gjeneratorin e thjesht kongruent linear t Lehmer-it (1951),
ekuacioni (1.9), f sht nj funksion i thjesht linear (q sht k=1) i kombinuar me reduktim
modular. Nj variacion n gjeneratorin e thjesht kongruent linear, shkakton przierje n
vargun dals. Variacionet tjera t gjeneratorit kongruent linear shkaktojn prdorimin e k-s m
t madhe se 1:

m c v a x
i
T
i
mod ) (
1
+

me m x
i
0 (1.26)

ku k sht nj vektor i konstanteve dhe
1 i
v sht vektori k ) ,..., (
1 k i i
x x

. Nj gjenerator i till me
sa duket krkon nj vektor k pr far. Dy gjenerator kongruent linear shum t prdorur t
forms (1.26) me k > 1 jan gjeneratort me rekurzione t ndryshme, n t cilt c=0 dhe a =
(0, . . . , 0, 1, 0, , 0, 1).
Ekzistojn edhe disa variacione tjera t gjeneratorit kongruent themelor. Disa e mbajn
linearitetin por fusin vlera kushtzuese t c-s.
N prgjithsi, variacionet q jan propozuar, e zmadhojn kompleksitetin e gjeneratorit. Q
gjeneratori t jet i dobishm, duhet t jemi t aft t analizojm dhe kuptojm karakteristikat e
tij s paku deri n at pik sa t sigurohemi se nuk fshihet ndonj jorastsi fshirse n dalje t
gjeneratorit.


5.1 Gjenerator t Ndryshm Rekurziv

Nj zgjerim i thjesht i gjeneratorit kongruent multiplikativ bhet me prdorimin e k vlerave t
ndryshme paraprake pr t gjeneruar vijuesen:

m x a x a x a x
k i k i i i
mod ) (
2 2 1 1
+ + + (1.27)

Kur k > 1, kjo nganjher quhet si gjeneratori kongruent multiplikativ me rekurzion t
shumfisht. Numri i k numrave paraprak t prdorur, quhet rendi (order) i gjeneratorit.
(Nse k=1, ai sht vetm nj gjenerator kongruent multiplikativ). Perioda e nj gjeneratori
rekurziv t shumfisht mund t jet shum m e madhe se ajo e gjeneratorit t thjesht
multiplikativ. Pr nj m prim, Knuth-i (1998) ka treguar se perioda maksimale sht
1 k
m dhe
ka dhn kushtet pr arritjen e asaj periode n termet e polinomit

) ( ) (
1
1
1 k k
k k
a z a z a z z f + + + =

(1.28)
n ) (m G/ .
Efektiviteti llogarits mund t rritet duke zgjedhur disa prej
j
a si 0 ose 1. Deng-u dhe Lin-i
(2000) propozojn nj gjenerator t shumfisht rekurziv m t shpejt n t cilin vetm
36
1
1
= a
dhe t gjith
j
a tjer jan 0 prve
k
a -s. Pr nj modul t dhn, ata e prdorin kriterin
e Knuth-it (1998) nn kufizimin q 1
1
= a pr ta prcaktuar
k
a -n q jep periudhn maksimale.
Pr 1 2
31
= m dhe k=2,3,4, ata japin disa vlera t tilla t
k
a -s. Ata gjithashtu diskutojn
shtjet e kodimit pr efekshmri dhe transportueshmri. LEcuyer-i, Blouin-i dhe Couture-i
(1993) kan studiuar disa karakteristikat statistikore t gjeneratorve t shumfisht rekurziv
dhe bjn rekomandime pr shumzuesit pr disa module specifike, duke prfshir m t
shpeshtin, 1 2
31
. Krkimi i tyre pr kualitetin e gjeneratorve sht bazuar n shkalln (ratio)
e Beyer-it dhe aplikohet n dimensionet prej 1 deri n 20. Ata diskutojn shtje t programimit
pr gjenerator t till dhe japin kodin pr nj program t shkurt n gjuhn C pr gjeneratorin
e shumfisht rekurziv t rendit t pest,

1 2 mod ) 104480 107374182 (
31
5 1
+
i i i
x x x (1.29)

Kodi i tyre sht i transportueshm dhe nuk do t kthen 0 ose 1. Ata gjithashtu prshkruajn si
t largohen m tej n gjeneratort e shumfisht rekurziv pr t formuar nnvargjet me t njjtat
metoda t diskutuara n seksionin 2.4.
Kao dhe Tang-u (1997) gjithashtu kan testuar shumzues t ndryshm t periodave t plota pr
gjenerator t shumfisht rekurziv. Ata prcaktuan strukturn e rrjets rreth dimensionit 8. N
testin e Kao-s dhe Tang-ut (1997), gjeneratort e shumfisht rekurziv jan me m pak terme se
rendi i gjeneratorit. Kjo duket t jet m shum si pasoj e disa gjeneratorve q i kan
studiuar sesa konkluzionit t prgjithshm. Teste tjera t disa gjeneratorve t till nuk kan
treguar t jet problem kjo.


5.2 Moduli n Gjeneratort e Shumfisht Rekurziv

Moduli i prbr n gjeneratort e shumfisht rekurziv, nuk jep patjetr dalje me t njjtat
lloje t strukturave pr gjeneratort e vetm rekurziv. Moduli i forms 2, shpesh sht i
pranueshm pr nj gjenerator t shumfisht t rastit, por n prgjithsi kshillohet prdorimi i
modulit prim.


5.3 Gjeneratort Kongruent Matricor

Nj prgjithsim i gjeneratorit kongruent linear dhe skalar n gjenerator t vektorve pseudo t
rastit sht si n vijim:

m c Ax x
i i
mod ) (
1
+

(1.31)

ku
i
x ,
1 i
x dhe c jan vektor t gjatsis d, dhe A sht nj matric dxd. Elementet e vektorve
dhe matricave jan integjera ndrmjet 1 dhe m-1. Pastaj, elementet e vektorit jan t
shkallzuara n intervalin (0,1) q t simulojn devijimet U(0,1). Nj gjenerator i till quhet
gjenerator kongruent matricor. Sikurse me gjeneratort skalar, c-ja shpesh zgjedhet si 0 (nj
vektor me t gjitha elementet t barabarta me 0). Arsyet pr prdorimin e gjeneratorit matricor
37
jan pr t gjeneruar vargje paralele t devijimeve pseudo t rastit ose pr t futur nj struktur
prmirsuese n vektort e numrave t rastit. Deng-u dhe Lin-i (2000) sugjerojn nj
implementim t shpejt t nj gjeneratori kongruent multiplikativ matricor me



Kjo zgjidhje prfshin llogaritje t ngjashme me ato n gjeneratorin e tyre t shumfisht
rekurziv.
Nse A sht matric diagonale, gjeneratori matricor esencialisht sht nj varg i gjeneratorve
skalar me shumzues t ndryshm. Pr A m t prgjithshme, elementet e vektorve jan t
korreluar. N vend se t koncentrohen direkt n korrelacione, shumica e studimeve t
gjeneratorve matricor (Afflerbach-u dhe Grothe, 1988) jan fokusuar n strukturn e rrjets.
Duke e zgjedhur A si faktor t Cholesky-t, nj qllim i nj matrice varianc-kovarianc mund t
kishte kuptim dhe mund t ket situata tjera n t cilat nj gjenerator matricor do t ishte i disa
vlerave. Megjithat, n prgjithsi ndonj struktur e dshiruar korrelative do t simulohej me
transformime n nj varg t pavarur t njtrajtshmrive n vend q t mundohemi ta
induktojm at n gjenerator kongruent.
Nga analogjia me gjeneratorin rekurziv t shumfisht me modul prim (me c=0) 1
d
m , dhe
edhe pse sht kshtu, megjithat analizat e periods s gjeneratorit kongruent matricor jan di
m t komplikuara se sa ajo e gjeneratorit skalar. sht e art se A duhet t jet josingulare
(brenda fushs s fundme t gjeneruar nga moduli), sepse n t kundrtn sht e mundshme
gjenerimi i nj vektori zero n t ciln pik t gjith vektort subsekuent jan zero. Nj zgjerim
i mtutjeshm i gjeneratorit kongruent matricor sht gjeneratori matricor i numrave t rastit
rekurziv dhe i shumfisht:

m x A x A x
k i k i i
mod ) (
1 1
+ + (1.32)

Kjo sht ide e njjt sikur n gjeneratorin rekurziv t shumfisht t skalarve, si sht
treguar m lart. Gjithashtu, si sht prmendur m lart, efektiviteti llogarits mund t ritet
duke zgjedhur disa prej
j
A -ve si matrica 0, matrica identike ose skalar t thjesht (e q sht,
shumllojshmri skalarsh t matrics identike).


5.4 Gjeneratort e Llojeve Mbledhje me Bartje (Add with-Carry), Zbritje me Huazim
(Substract-with-Borrow) dhe Shumzim me Bartje (Multiply-with Carry)

Marsaglia dhe Zaman-i (1991) prshkruajn dy variante t nj gjeneratori q e quajtn Add
with-Carry (AWC) dhe Substract-with-Borrow (SWB). Forma e AWC-s sht

38
m c x x x
i r i s i i
mod ) ( + +



ku 0
1
= c dhe 0
1
=
+ i
c nse m c x x
i r i s i
< + +

dhe 1
1
=
+ i
c , n rastet tjera. c-ja sht bartja
(carry).
Marsaglia dhe Zaman-i kan hulumtuar vlera t ndryshme t s, r dhe m. Pr disa zgjidhje q i
rekomanduan, perioda e gjeneratorit sht e rendit 1043. Ky gjenerator gjithashtu mund t
implementohet n aritmetikn modulo 1. Megjithse ky paraqitet t jet gjenerator jolinear (pr
shkak t degs), Tezuka dhe LEcuyer-i (1992) kan treguar se sekuencat q rezultojn nga ky
gjenerator jan esencialisht ekuivalente me sekuencat e gjeneratorve kongruent linear me
modul prim shum t madh. (N fakt, gjeneratort AWC/SWB mund t shikohen si mnyra
efikase t implementimit t ktyre gjeneratorve kongruent linear t mdhenj). Puna e
Couture-it dhe LEcuyer-it (1994) dhe Tezuka-s, tregojn se struktura e rrjets n dimensione t
larta mund t jet shum e dobt. Marsaglia gjithashtu ka prshkruar nj gjenerator t numrave
t rastit t llojit multiply-with-carry. Gjeneratori multiply-with-carry sht

m c ax x
i i i
mod ) (
1
+



Marsaglia sugjeron
32
2 = m dhe implementimin n integjert 64-bitsh. Prdorimi i 32 bitve
t rendit t ult rezulton n reduktim modular, si e kemi par. 32 bitat e rendit t lart
prcaktojn bartjen (carry). Couture dhe LEcuyer-i (1995, 1997) sugjerojn metodat pr
gjetjen e parametrave pr gjeneratorin Multiply-with-Carry q jep sekuenca t mira.


6 Gjeneratort Kongruent Jolinear

Nse funksioni n rekurzionin themelor kongruent (1.1), ) ,..., (
1 k i i i
x x f x

= sht linear, jo
vetm se llogaritjet jan t thjeshta dhe n prgjithsi m t shpejta, por analiza e daljes sht
m e prpunuar. Megjithat jan propozuar gjenerator t ndryshm kongruent jolinear.



6.1 Gjeneratort Kongruent Inverz

Gjeneratort kongruent inverz, t paraqitur nga Eichenauer-i dhe Lehn-i (1986), prdorin
inverzionin e shumfisht modular (nse ekziston) pr t gjeneruar variacionin vijues n nj
sekuenc. Gjeneratori kongruent inverz sht

m c ax x
i i
mod ) (
1
+

me m x
i
0 (1.33)

ku me x shnohet inverzioni i shumfisht i x-it modulo m, nse ekziston, ose n t kundrtn
shnohet me 0. Inverzioni i shumfisht,

x , i x-it modulo m sht i definuar pr t gjitha x-at

jozero q jan prima n m nga

m x x mod 1


39

Eichenauer-i dhe Lehn-i (1986), Grothe dhe Niederreiter-i (1988, 1989) tregojn se gjeneratort
kongruent inverziv kan karakteristika t mira t njtrajtshmris, pjesrisht duke iu
faleminderuar strukturs s rrjets dhe korrelacioneve serike.
Eichenauer-Herrmann-i dhe Ickstadt-i (1994) paraqitn nj metod eksplicite (t hollsishme)
kongruente inverzive q jep integjera tek ndrmjet 0 dhe m-1, dhe Eichenauer-Herrmann-i
(1996) bn nj modifikim t saj n mnyr q t mund t japi t gjith integjert jonegativ deri
n m-1. Gjeneratori i modifikuar eksplicit inverziv dhe kongruent sht dhn me

,..., 2 , 1 , 0 , 2 mod ) ( = +

i b ai i x
p
i


ku a 2 mod 4, b 1 mod 2, dhe p 4. Eichenauer-Herrmann-i (1996) tregojn se perioda
sht m dhe mosprputhja dydimensionale sht ] ) (log [ 0
2
2
1
m m

pr gjeneratorin eksplicit
inverziv t modifikuar. Megjithse ekzistojn disa mnyra pr shpejtimin e llogaritjeve,
vshtirsit llogaritse t gjeneratorve kongruent inverz e kan penguar prdorimin e gjer t
tyre. Ka pasur raporte t prziera t karakteristikave statistikore t vargjeve pseudo t rastit t
prodhuara nga gjeneratort kongruent inverz. Chou dhe Niederreiter-i (1995) prshkruajn nj
test t rrjets dhe disa rezultate t saj pr gjeneratort kongruent inverz. Nj gjenerator
kongruent inverz nuk jep rrafshe t rregullta sikurse nj gjenerator kongruent linear. Leeb-i dhe
Wegenkittl-i (1997) raportojn pr disa teste t gjeneratorve kongruent inverz. Rastsia e
shfaqur ka qen m e mir se ajo e gjeneratorve linear q i kan testuar. Megjithat,
gjeneratort kongruent inverz nuk kan performuar aq mir n testet e bazuara n ndarje
(spacings) t raportuara nga LEcuyer-i (1997). Evidentimi i madh nuk rekomandon
gjeneratort kongruent inverz.


6.2 Gjeneratort Tjer Kongruent Jolinear

Nj prgjithsim i thjesht i gjeneratorit kongruent linear (1.9) sht sugjeruar nga Knuth-i
(1998):

m c ax dx x
i i i
mod ) (
1
2
1
+ +

me m x
i
0 (1.34)

Gjithashtu, mund t prdoren polinomet e shkallve t larta. Edhe n oft se ekzistenca e
ndonj prparsie n prdorimin e polinomeve t shkallve t larta nuk sht e art, ata kan
prparsi t dukshme pr ta br gjeneratorin m t kuptueshm. Blum-i dhe Shub-i (1986)
kan propozuar nj gjenerator t bazuar n

m x x
i i
mod
2
1
(1.35)

Megjithat, kjo metod shkon prapa paraqitjes s transformimeve m t komplikuara n
sekuencn e integjerve. Ata e formojn sekuencn e daljes si bita
3 2 1
b b b , ku 0 =
i
b nse
i
x
sht ift, ku
1
p dhe
2
p jan prima t ndryshm, secili kongruent n 3 mod 4, pastaj dalja e
ktij gjeneratori nuk sht e parashikueshme n kohn polinomiale pa i ditur
1
p dhe
2
p . Pr
40
shkak ksaj paparashikueshmrie, ky gjenerator ka prdorime t mundshme t rndsishme n
kriptografi. Nj gjenerator kongruent m i prgjithshm prdor nj funksion g t vlers
paraprake pr t gjeneruar vijuesen:

m x g x
i i
mod ) (
1
me m x
i
0 (1.36)

Ksi lloj gjeneratorsh jan studiuar nga Eichenauer-i, Grothe dhe Lehn-i (1988). Zgjedhja e
madhe e funksioneve mund t jep gjenerator me karakteristika shum t mira t
njtrajtshmris, por nuk ka tjetr prve linearve t thjesht ose inverz pr t cilt nj mas
teorie dhe eksperience do t sugjeronin prdorimin e tij n pun serioze. Kato, Wu dhe
Yanagihara (1996) e shqyrtojn nj funksion g n ekuacionin (1.36) q kombinon nj funksion
t thjesht linear me inverzion t shumfisht n ekuacionin (1.33). Gjeneratori i tyre sht

m c bx ax x
i i i
mod ) (
1 1
+ +

me m x
i
0

Ata sugjerojn nj modul q sht i fuqis 2 dhe Kato-ja, Wu dhe Yanagihara (1996) i nxjerrin
karakteristikat pr kt gjenerator n mnyr t njjt si t atyre t nxjerrur nga Niederreiter
(1989) pr gjeneratorin inverz n ekuacionin (1.33). Eichenauer-Herrmann-i (1995) dhe
Wegenkittl-i (1998) ofrojn nj studim t puns s br nga gjenerator t ndryshm jolinear,
duke prfshir edhe gjeneratort kongruent inverz.


7 Gjeneratort me Regjistr me Zhvendosje Rivepruese

Tausworthe-i (1965) ka paraqitur nj gjenerator t bazuar n sekuencn e 0-ve dhe 1-sheve t
gjeneruar nga prsritja (rekurenca) e forms

2 mod ) (
1 1 1 1 +
+ + +
i p i p p i i
b a b a ab b (1.37)

ku t gjitha variablat marrin vlera ose 0 ose 1. Ky sht nj gjenerator rekurziv i shumfisht i
ekuacionit (1.27). Dallimi sht se b-jat do ti interpretojm si bita dhe do ti formojm n
reprezentime binare t integjerve. Pr shkak se moduli sht nj prim, gjeneratori mund t
lidhet me nj polinom

) ( ) (
1
1
1 p p
p p
a z a z a z z f + + + =

(1.38)

prgjat fushs Galois-ane ) 2 ( G/ t definuar me integjert 0 dhe 1 si dhe me mbledhjen dhe
shumzimin t definuar n mnyr t zakonshme dhe t prcjellur nga nj reduktim modulo 2.
Nj rezultat i rndsishm nga teoria e zhvilluar pr polinome t tilla sht se, derisa vektori
fillestar i b-ve nuk sht i tri 0-ro, perioda e prsritjes (rekurencs) (1.37) sht 1 2
p
n
oft se dhe vetm n oft se polinomi (1.38) sht i pareduktueshm prgjat ) 2 ( G/ . (Nj
polinom i pareduktueshm nganjher quhet polinom primitiv). sht leht t shihet se perioda
maksimale sht 1 2
p
sepse nse ndonj vektor p i b-ve prsritet, t gjitha vlerat subsekuente
jan vlera t prsritura. Pr efektivitet llogarits, shumica e a -ve n ekuacionin (1.37) duhet t
41
jen zero. Pr nj modul t barabart me 2, ekziston vetm nj binom q sht i
pareduktueshm dhe sht z+1, i cili do t jepte nj period t papranueshme. Megjithat,
ekzistojn shum trinome dhe polinome t shkallve t larta. Prsritja (rekurenca) (1.37)
shpesh e ka formn

2 mod ) (
q p i p i i
b b b
+
+ (1.39)

q rezulton prej trinomit. Mbledhjet e 0-rove dhe 1-sheve modulo 2 jan operacione binare
ekskluzive-ose t shnuara me ; kshtu q, rekurencn mund ta shkruajm si


q p i p i i
b b b
+
(1.40)

Pasi q kjo rekurenc t jet prcaktuar shum her, t themi I (me Ip), I-tufa e b-ve
interpretohet si nj numr n bazn 2. Ksaj i referohet si nj I decimacion i menur i
sekuencs s b-ve. Nse l sht prim n 1 2
p
(perioda e sekuencs s b-ve), perioda e I-tufave
do t jet gjithashtu 1 2
p
. N kt rast, decimacioni duhet t jet i prshtatshm. Vreni se
rekurenca e bitve sht e njjta rekurenc e I-tufave


q p i p i i
x x x
+
(1.41)

ku x-at jan numra t reprezentuar duke interpretuar I-tufat si shnime binare. Trinomi
themelor sht
1 + +
r p
x x

ku r=p-q. Nj gjenerator i numrave t rastit i ndrtuar n kt rekurenc nganjher shnohet
me R(r,p). Si shembull, shikojm trinomin

1
4
+ + x x (1.42)

dhe fillojm me sekuencn e bitve

1, 0, 1, 0

Pr kt polinom, p=4 dhe q=3 n rekurencn (1.40). Duke operuar me gjeneratorin, fitojm

1, 1, 0, 0, 1, 0, 0, 0, 1, 1, 1, 1, 0, 1, 0

n t ciln pik, sekuenca prsritet; perioda e saj sht 1 2
4
. Nj decimacion i menur 4 (4-
wise decimation) q prdor rekurencn (1.41) jep numrat

12, 8, 15, 5, . . .

(n t cilt 5 krkojn nj bit shtes n sekuencn e m siprme). Ne mund t vazhdojm n
kt mnyr q t fitojm 15 (e q sht 1 2
4
) integjera ndrmjet 1 dhe 15 para se sekuenca t
42
filloj t prsritet. Sikur n gjeneratort kongruent linear, vlera t ndryshme t a -ve dhe
madje edhe t vlerave startuese t b-ve mund t japin ose gjenerator t mir (t till me dalje
q duken t jen mostra t rastit t shprndarjes s njtrajtshme) ose gjenerator t kqij. Ky
operacion i rekurencs n ekuacionin (1.37) mund t zbatohet n regjistrin me zhvendosje
rivepruese (feedback shift register), i cili sht nj vektor i bitve q sht i zhvendosur, t
themi n t majt, nj bit n koh dhe biti i zhvendosur sht i kombinuar me bitat tjer n
regjistr q t formoj bitin m t djatht (rightmost). Operacioni mund t vizatohet si sht
paraqitur n fig.14, ku bitt jan kombinuar duke prdorur .


Fig.14. Nj zhvendosje e regjistrit me zhvendosje rivepruese.


Dy burimet e bitve q zhvendosen n ann e djatht t regjistrit quhen Duqet (Taps). Kshtu
q, fig.14 reprezenton nj gjenerator dy-tap-sh. Ideja themelore e zhvendosjes rivepruese t
regjistrit mundet q leht t zgjerohet n m shum se dy tapa.


7.1 Regjistrat e Prgjithsuar me Zhvendosje Rivepruese dhe Variacionet

Regjistrat me zhvendosje rivepruese e kan nj teori t gjer sepse jan prdorur pr disa koh
n komunikime dhe kriptografi. Nj variant n gjeneratorin e Tausworthe sht sugjeruar nga
Lewis-i dhe Payne-i (1973), t cilt e quajn gjeneratorin e tyre t modifikuar si gjenerator i
prgjithsuar me regjistr me zhvendosje rivepruese (GFSR generalized feedback shift register
generator). N metodn GFSR, bitt e sekuencs prej rekurencs (1.39) formojn bitt n nj
pozit binare t numrave q gjenerohen. Pozita vijuese binare e numrave q gjenerohen sht e
mbushur me t njjtn sekuenc t bitve por me nj vones. Duke e prdorur vargun e bitve
prej trinomit 1
4
+ + x x dhe sekuencn startuese q e kemi prmendur m par, dhe prsri
duke formuar fjal 4-bitshe duke vendosur bitt n pozita t fiksuara binare me vones 3
ndrmjet pozitave binare, kemi
43


N t ciln pik sekuenca prsritet. Vreni se rekurenca (1.41)

q p i p i i
x x x
+


ende qndron, ku x-at jan numra t reprezentuar duke interpretuar I-tufat si simbole binare.
Lewis-i dhe Payne-i (1973) kan diskutuar metodat e inicializimit t gjeneratorit dhe kan
dhn programet edhe pr inicializim edhe pr gjenerim. Kirkpatrick-u dhe Stoll-i (1981) kan
prezantuar nj mnyr m t shpejt t inicializimit t gjeneratorit dhe kan zhvilluar nj
program, R250, pr ta implementuar nj gjenerator me p = 250 dhe q = 103 (e q sht nj
R(103, 250)). Ky program prdoret shum nga fizicientt. Rezultatet empirike pr kt
gjenerator jan t prziera. Gjeneratori ka performuar mir n testime t raportuara nga
LEcuyer-i (1997) dhe nga Kankaala, Ala-Nissila dhe Vattulainen-i (1993), por testet tjera t
bazuara n simulime fizike kan shkaktuar disa probleme. Fushimi (1990) ka studiuar GFSR
metodat n gjenerator dhe ka prshkruar disa GFSR t pjesshm q ka treguar t ket
karakteristika t mira edhe teorike edhe empirike. Nj shtje e pjesshme e studiuar nga
Fushimi ka 521 = p me 1
32 521
= = a a (me nj modifikim t vogl n definimin e rekurzionit si
q i p i i
x x x
3 3
. Gjeneratori ka nj period prej 1 2
521
. Gjithashtu ky gjenerator ka
performuar mir n testimet e raportuara nga LEcuyer-i (1997) por jo edhe aq mir n nj test
nga Matsumoto dhe Kurita (1994).


7.2 Rrotullimi i Bitave

Matsumoto dhe Kurita (1992, 1994) kan modifikuar GSFR-n n rekurencn (1.41) duke
rrotulluar strukturn e bitave n
q p i
x
+
. Kjo sht br duke e par x-at si I-vektor t prbr
prej 0-rove dhe 1-sheve dhe shumzimin
q p i
x
+
nga nj l l matric A. rekurenca pastaj duket


q p i p i i
Ax x x
+
(1.43)

44
Ata e quajn kt si gjenerator GSFR rrotullues. Matsumoto dhe Kurita (1994) tregojn si t
zgjidhet A-ja dhe t modifikohet dalja pr t arritur karakteristika t mira t njtrajtshmris.
Ata gjithashtu e kan dhn nj program C relativisht t shkurt q e implementon metodn.
Ideja e nj gjeneratori GFSR rrotullues sht e lidhur me gjeneratort kongruent matricor t
diskutuar n seksionin 4.2.


7.3 Rrotulluesi Mersenne-it

Matsumoto dhe Nishimura (1998) prshkruajn nj gjenerator rrotullues t bazuar n
rekurencn (1.43) q ka prafrsisht 100 terme n karakteristikn polinomiale t matrics A.
Ata e ofrojn nj program C pr nj verzion t ktij gjeneratori t quajtur MT19937, dhe q e
ka periodn e 1 2
19937
dhe 623- variimeve t njtrajtshme. Rrotulluesi i Mersenne-it krkon nj
procedur inicializimi edhe m t komplikuar.


7.4 Kufizimi q Dalja t Jet n Intervalin e Hapur (0,1)

N diskutimin ton pr implementimin kompjuterik t gjeneratorit kongruent, kemi prmendur
nj teknik pr tu siguruar q rezultati i gjeneratorit t jet m i vogl se 1. Teknika e njjt,
natyrisht, punon pr GFSR gjeneratort, por n kta gjenerator kemi nj problem shtes t 0-os.
Megjithat, duke prdorur operacionet e njohura t bitve, t cilat jan t lira, zakonisht sht
mjaft leht q t pengohet paraqitja e 0-os.


7.5 Tejkrcimi n Gjeneratort GFSR (Skipping Ahead in GFSR Generators)

Golomb-i (1982) ka vrejtur se rekurenca themelore (1.41)

q p i p i i
x x x
+

rrjedhon
q p i i
i
x x x

+

2 2 2


pr ndonj integjer e. Kjo ofron nj metod t tejkrcimit n nj gjenerator t prgjithsuar me
regjistr me zhvendosje rivepruese nga nj distanc e fiksuar q sht e fuqis 2. Aluru, Prabhu
dhe Gustafson-i (1992) kan prshkruar nj metod leapfrog q prdor kt relacion dhe e
aplikon n gjeneratort paralel t numrave t rastit. Kshtu, pr k t fuqis 2, kemi

) ( q p k i kp i i
x x x
+


kshtu q mund t gjenerojm nj leapfrog sekuenc pr gjeneratort GFSR n mnyr analoge
me ekuacionin (1.18) pr gjeneratort kongruent multiplikativ:

,... 2
, ,
k s k s s
x x x
+ +


45
Megjithse mungojn studimet e publikuara pr korrelacionet n nnvargje t gjeneruara nga
leapfroging-u me nj gjenerator GFSR, mund t ekzistojn korrelacione serioze.


8 Burimet Tjera t Numrave t Njtrajtshm t Rastit

Jan zbuluar shum mekanizma pr t gjeneruar numra t rastit. Disa jan variante t
thjeshta t gjeneratorit kongruent linear ose t regjistrit me zhvendosje rivepruese, mbase t
dizajnuar pr mikrokompjuter ose pr disa mjedise tjera speciale. Kompani t ndryshme
shprndajn gjenerator t numrave t rastit t tyre, ndoshta t bazuar n disa procese fizike.
Marsaglia (1995) i prdor disa prej tyre, dhe vlersimi i tij pr kta ka qen se ata nuk kan
qen t kualitetit t lart. (Megjithat, ai i ka kombinuar ata me burime tjera dhe ka prodhuar
vargje pseudo t rastit t kualitetit t lart). Shifrat n reprezentimet decimale t prafrimeve n
numra transcendent, si -ja ose e-ja, ose numra t thjesht iracional, si 2 , shpesh jan
sugjeruar si vargje t numrave t pavarur diskret t njtrajtshm. Pr nj numr thuhet se sht
normal n baz b nse, n reprezentimin e tij n bazn b, do integjer jonegativ m i vogl se b
paraqitet me frekuenc 1/b dhe do subsekuenc e gjatsis l paraqitet me frekuenc
l
b 1 , pr
ndonj l. sht e qart se vetm numrat iracional mund t jen normal. Nj numr q sht
normal n nj baz t dhn mund t mos jet normal n ndonj baz tjetr.


8.1 Gjeneratort e Bazuar n Automate Qelizore

John von Neumann-i e ka paraqitur automatin qelizor si nj mnyr e modelimit t sistemeve
biologjike. Nj automat qelizor prbhet nga nj varg i numrueshm i pozitave t fiksuara,
secili me nj vler t dhn t zgjedhur prej nj vargu t numrueshm (zakonisht t fundm).
N hapat diskrete kohore, vlerat n t gjitha pozitat ndrrohen simultantivisht duke u bazuar n
rregulla t thjeshta q prdorin vlerat e pozitave fqinje. Nse vlerat n hapin i-1
jan ,..., , , , , ...,
) 1 (
2
) 1 (
1
) 1 (
0
) 1 (
1
) 1 (
2

i i i i i
b b b b b ather rregulla e ndrrimit sht

) 1 ( ) 1 ( ) 1 (
1
) 1 ( ) (
,..., ,..., , (

+

+

=
i
r j
i
j
i
r j
i
r j
i
j
b b b b b
pr disa funksione .
Ne mund ta mendojm kt si rrjet t elementeve
) (i
j
b q sht i mbushur duke filluar me rreshtin
e dhn
) 1 ( ) 1 (
1
,...,
k
b b duke prcjellur rregulln ndrruese. Wolfram-i (1994, 2002) ofron
prshkrime t gjera t mnyrave t konstruktimit t automatit qelizor dhe diskutime t
karakteristikave t tyre. Wolfram-i (1984) ka sugjeruar nj gjenerator t numrave t rastit duke
prdorur automatin qelizor n t cilin b-ja i merr vlerat 0 dhe 1 dhe

2 mod ) (
) 1 (
1
) 1 ( ) 1 (
1
) 1 ( ) 1 (
1
) (
+

+

+ + + =
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
b b b b b b (1.44)

Kjo sht ekuivalente me rregulln n rrjetn dydimensionale q gjeneron elementin e j-dt n
linjn j prej linjs paraprake duke marrur elementin prej linjs paraprake vetm n t majt t
elementit t j-dt, nse edhe elementi i j-odt edhe elementi vetm n t djatht t elementit t j-
dt jan q t dyt 0; n t kundrtn, duke e marrur elementin e j-odt n linjn j q t jet i
46
kundrt me at elementin vetm n t majt. Wolfram-i e quan kt rregulla 30. Linja e par
n rrjet mund t iniciohet n nj mnyr t rastit por t reprodukueshme (pra pseudo e rastit).
Efektet e skajeve n ekuacionin (1.44) mbahen duke ia caktuar 0-ot b-ve. Wolframi prshkruan
disa mnyra pr t mapuar nj vektor t bitve n nj integjer dhe pastaj, prej nj integjeri t
dhn t karakterizuar nga nj vektor i fundm i bitave, duke prdorur prsritjen (1.44)
gjeneron nj numr t ri. b-jat n ndonj linj, p.sh., mund t jen bitt n reprezentimin binar
t nj integjeri. Gjeneratori i numrave t rastit i bazuar n rregulln 30 t automatit qelizor
sht i gatshm n sistemet software-ike matematikore.


8.2 Gjeneratort e Bazuar n Sistemet Kaotike

Pr shkak se sistemet kaotike shfaqin sjellje t rregullta dhe si duket t paparashikueshme,
ekzistojn shum lidhje ndrmjet gjeneratorve t numrave t rastit dhe sistemeve kaotike.
Sistemet kaotike n prgjithsi jan t definuara nga rekurzionet, sikurse gjeneratort e
numrave t rastit. sht vshtir t definohet nj proces i dobishm i rastit i bazuar n sistemet
kaotike, por disa prej rezultateve t teoris s kaosit mund t jen t prshtatshme pr ti
kuptuar gjeneratort pseudo t rastit. Luscher-i (1994) e lidh gjeneratorin Zbrits-me-Huazim
t Marsaglia-Zaman-it n nj sistem kaotik dinamik. Kjo lidhje mundson nj interpretim t
defekteve korrelative t gjeneratorit themelor si efekte afatshkurta dhe ofron nj mnyr pr
tejkrcim n gjenerator pr ti shmangur kto probleme. Gjeneratori i Luscher-it ka nj period
t gjat dhe ka performuar mir n testimet statistikore t raportuara nga Luscher-i.


8.3 Gjeneratort Tjer Rekurziv

Nj familje tjetr e kombinimeve t gjeneratorve me perioda t gjata jan t ashtuquajturit
gjeneratort ACORN (Additive Congruential Random Number) t prshkruar nga
Wikramaratna (1989). Rendi i k-t i gjeneratorit ACORN e jep sekuencn

,... , ,
3 , 2 , 1 , k k k
u u u

nga rekurzionet


1 , 0 , 0
=
i i
u u pr 1 i
1 mod ) (
1 , , 1 ,
+
i j i j i j
u u u pr 1 i dhe k j ,... 2 , 1 =

Gjeneratort ACORN varen shum nga vlerat startuese
0 , j
u . Wikramaratna (1989) tregon se
vlerat fillestare q i knaqin disa kushte mund t japin perioda shum t gjata pr kt
gjenerator. Megjithse gjeneratori sht leht t implementohet, prdoruesi duhet t interesohet
pr zgjidhjen e prshtatshme t farave (seeds). sht leht t modifikohen gjeneratort e
numrave t rastit ose t formohen kombinimet e gjeneratorve ekzistues, dhe do vit sugjerohen
shum gjenerator t ri n literaturn shkencore.
Disa gjenerator t ri t propozuar meritojn studim t mtutjeshm, por shkenctart n
prgjithsi duhet t jen shum t kujdesshm n zgjedhjen e gjeneratorit pr prdorim.
47
Zakonisht sht m mir t shmangen gjeneratort e rinj ose ata pr t cilt nuk ka dshmi t
shumta empirike pr kualitetin e tyre.


8.4 Tabelat e Numrave t Rastit

Para zhvillimit t metodave serioze pr gjenerimin e numrave t rastit, kan qen n disponim
nj numr i tabelave t numrave t rastit q kan qen gjeneruar nga ndonj proces fizik ose q
kan qen konstruktuar nga procesimet sistematike t tabelave statistikore pr qasjen e shifrave
t rendit t mesm t t dhnave q i kan prmbajtur. M i prdoruri prej ktyre ka qen
RAND tabelat (RAND corporation, 1955), e cila prmban miliona shifra t rastit t
gjeneruara nga ndonj proces fizik. Shifrat e rastit n kto tabela i jan nnshtruar shum
testimeve statistikore. Marsaglia (1995) e ka prodhuar nj CD-ROM q prmban 4.8 miliard
(bilion) bita t rastit t ruajtur n gjashtdhjet fajlla t ndryshm. Bitt e rastit jan prodhuar
nga kombinimi i dy ose m shum gjeneratorve t numrave t caktuar t rastit (numra pseudo
t rastit) dhe tri pajisje q prdorin procese fizike.


9 Kombinimi i Gjeneratorve

Edhe perioda edhe rastsia e dukshme e gjeneratorve t numrave t rastit shpesh mund t
prmirsohen duke kombinuar m shum se nj gjenerator. Metodat przierse t Mac Laren-it
dhe Marsaglia-s (1965) dhe tjerve, mund t prdorin dy apo m shum gjenerator n mbushjen
e tabels dhe przierjen e saj. Nj mnyr tjetr e kombinimit t gjeneratorve sht sugjeruar
nga Collings-i (1987). Metoda e tij krkon nj grumbull gjeneratorsh ku secili e mban vargun
e vet. Pr do numr n vargun e dorzuar, prdoret nj gjenerator shtes pr t zgjedhur se cili
prej grumbullit t gjeneratorve duhet t prdoret pr ta prodhuar numrin. Vargjet dalse t dy
apo m shum gjeneratorve munden gjithashtu t kombinohen drejtprdrejt n mnyra t
ndryshme, si p.sh.- nga nj kombinim linear t prcjellur me nj modulo reduktim. Secili
gjenerator i kombinuar n kt mnyr quhet gjeneratori burimor. Kjo sht njra prej
mnyrave m t thjeshta dhe m t prdorshme t kombinimit t gjeneratorve. M t
zakonshmit jan gjeneratort dy dhe tre burimsh.
Gjeneratort q jan kombinuar mund t jen t nj lloji. Nj prej gjeneratorve t hershm t
kombinuar, i zhvilluar nga George Marsaglia dhe i quajtur Super-Duper, ka prdorur
gjeneratorin kongruent linear dhe gjeneratorin e Tausworth-it. Nj tjetr si ky q prdor nj
gjenerator kongruent linear dhe dy gjenerator me regjistr zhvendoss sht quajtur KISS.


9.1 Gjeneratori i Wichmann-Hill-it

Wichman-i dhe Hill-i prshkruajn nj gjenerator tre-burimsh q sht nj kombinim i
gjeneratorve kongruent linear. sht leht t programohet dhe ka karakteristika t mira t
rastit. Gjeneratori sht
30323 mod 170
30307 mod 172
30269 mod 171
1
1
1

i i
i i
i i
z z
y y
x x

48
Dhe
1 mod )
30323 30307 30269
(
i i i
i
z y x
u + + =

Fara pr kt gjenerator sht vekrori-3 ) , , (
0 0 0
z y x . Gjeneratori jep n mnyr direkte numrat
i
u n intervalin (0,1). Perioda sht e rendit
12
10 . Duhet t vrehet se reduktimi i fundit
modular sht ekuivalent me ruajtjen e vetm pjess frakcionale t shums s tre numrave t
rastit. Zeisel-i (1986) ka treguar se gjeneratori i Wichmann-Hill-it sht i njjt sikur
gjeneratori kongruent i vetm me module prej 27817185604309.
De Matteis-i dhe Pagnutti (1993) kan studiuar autokorrelacionet e rendeve t larta n
sekuencat prej gjeneratorit t Wichmann-Hill-it dhe i kan krahasuar n mnyr t favorshme
me ato t gjeneratorve tjer t mir. Kjo, s bashku me implementimin e leht, e bjn
gjeneratorin e Wichmann-Hill-it nj gjenerator t dobishm pr aplikimet e zakonshme.


9.2 Gjeneratort e Kombinuar t LEcuyer-it

LEcuyer-i (1988) sugjeron kombinimin e k kompjuterve kongruent t shumfisht q kan
nj modul t thjesht
j
m , ashtu q 2 / ) 1 (
j
m jan prima dhe me shumzuesit q japin perioda
t plota. Le t jet sekuenca prej gjeneratorit t j-dt ,... , ,
3 , 2 , 1 , j j j
x x x . Duke marr se gjeneratori
i par sht relativisht i mir dhe
1
m sht mjaft e madhe, e formojm integjerin e i-t si

) 1 mod( ) 1 (
1 ,
1
1


=

m x x
i j
k
j
j
i


Moduli tjetr
j
m nuk ka nevoj t jet i madh. Normalizimi kujdeset rreth mundsis s
paraqitjes s nj 0-je n sekuencn:

=
>
=
0 / ) 1 (
0
1 1
1
i
i
i
i
x nse m m
x nse
m
x
u

Nj gjenerator specifik i sugjeruar nga LEcuyer-i (1998) sht:


2147483563 mod ) (
2147483399 mod 40692
2147483563 mod 40014
1
1
i i i
i i
i i
y x z
y y
x x

(1.45)
Dhe
10
10 656613 . 4 =
i i
z u

49
Perioda sht e rendit
18
10 . LEcuyer-i (1998) ka prezantuar rezultatet e testeve teorike dhe
empirike q kan treguar se gjeneratori punon mir. Duhet t vrehet se dallimi ndrmjet dy
variablave diskrete t njtrajtshme t rastit modulo nivelet m t larta t dy variablave t rastit
sht gjithashtu sht nj variabl e njtrajtshme diskrete e rastit. Gjithashtu duhet t vrehet se
normalizimi gjithnj jep numra m t vegjl se 1 sepse konstanta normalizuese sht m e
madhe se 2147483563.
LEcuyer-i (1998) e jep nj program t transportueshm pr gjenerator duke prdorur teknikat
q i kemi diskutuar pr mbajtjen e rezultateve t llogaritjeve t ndrmjetme. LEcuyer-i dhe
Tezuka (1991) analizojn gjeneratort e ksaj forme dhe e prezantojn nj me t njjtn
madhsi moduli dhe shumzuesi q duken pak m t mir se gjeneratori (1.45). LEcuyer
(1996, 1999) ka studiuar gjeneratort e kombinuar rekurziv t shumfisht t numrave rastit
dhe ka konkluduar se kombinimet e gjeneratorve t rendit m t madh se 1 do t performonin
m mir se sa kombinimet e gjeneratorve t rendit t thjesht 1. Nj q e rekomandon ai sht
nj kombinim dy-burimsh i gjeneratorve kongruent linear t rendit t tret:


) 1 2 mod( ) (
2145483479 mod ) 53960 86098 (
) 1 2 mod( ) mod 183326 63308 (
31
3 1
31
3 2





i i i
i i i
i i i
y x z
y y y
x x x
(1.46)


10 Karakteristikat e Gjeneratorve t Kombinuar

Nj kombinim i drejt i dy gjeneratorve mund t prmirsoj karakteristikat rastsis s
dukshme. Pr shkak t gjendjeve t fundme n nj gjenerator, megjithat sht e mundshme q
gjeneratort do t zmadhojn karakteristikat e tyre t kqija. Le t merret, p.sh., kombinimi i dy
vargjeve (1.21) dhe (1.22). Gjeneratori i kombinuar n kt rast do ta kishte periodn 1. Kjo,
natyrisht, do t ishte nj gj ekstreme dhe do t krkonte nj fat ekstremisht t keq ose
pakujdesshmri ekstreme pr ti kombinuar kta gjenerator. Prdorimi i gjeneratorve t
kombinuar sht sikur me i br proceset m t vshtira pr tu parashikuar; kshtu q ,
intuitivisht, sht sikur me e br procesin m t rastit. Natyrisht, gjithashtu jemi t interesuar
edhe rreth njtrajtshmris. A e rrit prdorimi i gjeneratorve t kombinuar besnikrin e
procesit n nj mostr t shprndarjes s njtrajtshme? M posht do t paraqiten dy argumente
orientuese q sekuencat prej gjeneratorve t kombinuar jan m t rastit.


10.1Nj Argument Orientues i Bazuar n Densitetin e Shprndarjes s Njtrajtshme

Deng-u dhe George (1990) i ofrojn dy argumente n favor t prdorimit t gjeneratorve t
kombinuar t bazuar n densitetet probabilitare q jan pothuajse konstante. Ata i marrin
shumat e variablave t rastit shprndarjet e t cilave jan afrsisht t njtrajtshme dhe
prdorin nj variant t karakteristiks s njtrajtshmris s reduktimit modular (1.8): Pjesa
frakcionale e shums s variablave t pavarura t rastit, njra prej t cilave sht U(0,1), sht
gjithashtu nj variabl e rastit U(0,1).
50
Nse
i
x -t jan t shprndara n mnyra t pavarura me funksionet e densitetit probabilitar
i
p

dhe
i i
x p 1 ) ( prgjat [0,1], ather pr densitetin
x
p t shums s reduktuar
1 mod ) (

=
i
X X , kemi

i i
x p 1 ) (

prgjat [0,1]. Kjo rrjedhon at q variabla e rastit x sht m afrsisht e njtrajtshme n nj
kuptim se sa ndonjri prej
i
x -ve. Deng-u dhe George (1992) gjithashtu prshkruajn disa
karakteristika tjera t varianteve t njtrajtshme, disa prej t cilave e karakterizojn
shprndarjen e njtrajtshme q mund t jet e dobishme pr prmirsimin e gjeneratorve t
njtrajtshm t numrave t rastit.


10.2 Nj Argument Ndihms i Bazuar n Rrjeta n-dimensionale

Le ti marrim dy sekuenca t prodhuara nga gjeneratort e numrave t rastit n nj varg t
fundm S, t cilin pa humbje mund t konsiderojm t jen integjert 1, 2, 3, . . ., n. Nj rezultat
sipas Marsaglia-s (1985) sugjeron q shprndarja e nj sekuence t prodhuar nga nj funksion
nj-me-nj prej SxS n S sht s paku m afr njtrajtshmris se sa shprndarja e do njrs
nga sekuencat origjinale. Le t jen
n
p p p p ,..., , ,
3 2 1
probabilitetet e arritjes s 1,2,3,...,n t
shoqruara me sekuencn e par q i korrespondon variabls s rastit S dhe, le t
jen
n
q q q q ,..., , ,
3 2 1
probabilitetet korresponduese t shoqruara me sekuencn e dyt e q jan
realizimet e variabls s rastit Y. Distanca e donjrs sekuenc prej shprndarjes s
njtrajtshme sht marr t jet model Euklidian i vektorit t ndryshimeve t probabiliteteve
prej 1/n-it t njtrajtshm. Le t jet s nj vektor me t gjitha elementet n t barabarta me 1/n
dhe le t jet p nj vektor me elementet
i
p . Ather, p.sh.,

2
1
) (

|

\
|
= =
n
p s p X d
i


Kjo sht e njjt me matjen e paprputhshme t diskutuar n seksionin 2. Kjo mund t
mendohet si nj matje e njtrajtshmris. Funksioni nj-me-nj prej SxS-it n S mund t
reprezentohet si operator o :








51
E q sht,
) , ( j i
z j i = o . N secilin rresht dhe kolon, do integjer prej 1 deri n paraqitet si vler
e disa
) , ( j i
z vetm njher. Vektori i probabilitetit pr variabln e rastit Y X Z o = , pastaj jepet
me

= = = =
i
r r r
k j Y P i X P k Z P ) ( ) ( ) ( o

Ku j sht e till q k j i = o .Kjo shprehje mund t shkruhet si Mq, ku M sht matric rreshtat
e s cils
T
i
m i korrespondojn permutacioneve t elementeve
n
p p p p ,..., , ,
3 2 1
, e till
q
j
p paraqitet vetm n nj kolon dhe q sht vektori q prmban elementet
j
q . Tani

1 ) ( = =

i
r
k j Y P o

kshtu q do rresht (dhe gjithashtu do kolon) e shumave M n 1 dhe Ms=s. Pr nj matric
t till M, pr ndonj vektor kemi ) ,..., , (
2 1 n
v v v v =


2
2
2 2
2
2
1
2
1
2
2
2
1
2
) ( ) ( ) (
v
v
v m v m v m
v m v m v m Mv
i
i ni i i i i
i n i i i i
=
=
+ + +
+ + + =

(1.47)

Pastaj kemi
) (
) (
) (
Y d
s q
s q M
s Mq Y X d
=

=
= o


Kjo shprndarje e zmadhuar prfshin nj shprndarshmri m t madhe t subsekuencave
t Y X o pastaj t subsekuencave t secilit X apo Y.


10.3 Konsiderata Shtes Rreth Gjeneratorve t Kombinuar

Nse vargjet e gjeneratorit t kombinuar psojn rregullime t njjta n strukturat e tyre,
kombinimi mund t mos jet n gjendje ti kaprcej problemet. Duke kombinuar disa
gjenerator mund t degradohet kualiteti i daljes s t dyve. Ne e kemi prmendur ndryshimin e
rndsishm ndrmjet intervaleve [0,1] dhe (0,1) pr shprndarjen e njtrajtshme t simuluar.
Kurdo q dy gjenerator kombinohen, ekziston nj shanc pr prfitimin e nj 0-oje ose 1-shi
madje edhe nse dalja e secilit sht npr (0,1).

52
11 Vargjet e Pavarura dhe Gjenerimi Paralel i Numrave t Rastit

Shpesh dshirojm t kemi nnvargje t pavarura t numrave t rastit. Kjo mundet me qen
pr shkak se ne dshirojm ta prdorim bllokimin n nj eksperiment simulues ose pr shkak se
dshirojm t kombinojm rezultatet e eksperimenteve t shumta, mundsisht t performuara
n procesor t ndryshm. Bllokimet prdoren n eksperimente simuluese n mnyr shum t
njjt sikur n eksperimentet e zakonshme: t arrihet nj vlersim m i mir i ndryshimit
themelor. N secilin bllokim ose n seciln rrjedh simulimi, krkohet nj varg i pavarur i
numrave t rastit.
Metodat e gjenerimit t vargjeve t pavarura t numrave t rastit jan tri llojesh. Nj lloj
bazohet n tejkrcimin n varg doher duke prdorur pika t ndryshme startuese ose nga
leapfrog metoda, si jan diskutuar n seksionin 3 pr gjeneratort kongruent linear dhe n
seksionin 7 pr GFSR gjeneratort. T dy llojet e tejkrcimit mund t bhen n mnyr t rastit
ose n nj distanc fikse. As gjeneratori kongruent e as gjeneratori i prgjithsuar me regjistr
me zhvendosje rivepruese nuk kan metoda trsisht t knaqshme pr tejkrcime pr ti
prdorur n gjenerimin paralel t numrave t rastit. Si e kemi prmendur, e met e gjeneratorit
kongruent gjithashtu sht se ka period shum t shkurt. Gjenerator t ndryshm t
kombinuar i kaprcejn kufizimet edhe t gjeneratorit t thjesht kongruent linear edhe t
gjeneratorit GFSR, dhe gjeneratort e kombinuar mund t prdoren n mnyr efikase pr
gjenerimin e vargjeve t pavarura.
T gjith shumzuesit
j
a jan elemente primitive modulo m dhe jan t zgjedhur n mnyr t
rastit. Si e kemi par n ekuacionin (1.20), ndonj rrnj primitive mund t prfitohet si fuqi e
ndonj tjetre dhe fuqia sht ekuivalente me distancn krcyese n nj leapfrog metod.
Gjithashtu e kemi par se distanca krcyese duhet t jet numr prim ndaj periods s radhs s
sekuencs t formuar nga leapfrogging-u q t ket period t njjt. Deng-u, Chan-i dhe Yuan-
i (1994) kan rekomanduar vetm primat t prdorur si module n (1.49), kshtu q perioda
sht m-1. Ata formojn shumzuesit n gjeneratorin (1.49) duke prdorur nj gjenerator tjetr
q jep distanca krcyese t rastit q jan numra relativisht t thjesht ndaj m-1. Distanca t tilla
gjenerohen duke prdorur nj gjenerator t dyt kongruent t shumfisht,

) 1 mod(
1


m bk k
j j
(1.50)

dhe shumzuesit korrespondues gjenerohen si

m a a
kj
j
mod
0


Ekzistojn zgjidhje t ndryshme pr tu br n kt skem. Moduli m duhet t jet m i lart se
sa sht praktikisht. Q t kemi numr t madh t vargjeve t ndryshme, m-i duhet t ket nj
numr t madh t rrnjve primitive. Kjo prcaktohet nga funksioni total i Euler-it. Pr m
shum, me qllim q t gjenerohet nj numr i madh i eksponentve (distanca krcyese) pr t
formuar rrnj primitive, perioda maksimale e nj gjeneratori kongruent multiplikativ me
modul m-1 (q sht i przier) duhet t jet sa m e madhe. Kjo prcaktohet nga e ashtuquajturi
funksioni i Carmichael-it. Deng-u, Chan-i dhe Yuan-i (1994) i kan prcaktuar kto
karakteristika pr m-in e forms r
31
2 pr nj integjer t vogl pozitiv. Ata zbuluan se vlera
69 = r jepte nj prim dhe q pr at zgjidhje ka qen numri m i madh i rrnjve primitive dhe
53
perioda maksimale m e madhe pr nj modul 1 2
31
r t ndonj vlere tjetr relativisht t
vogl t r-it. Pr nj vler m t dhn, rrnja primitive modulo m zgjedhet pr shumzuesin n
gjeneratorin (1.49), shumzuesi n gjeneratorin (1.50) sht zgjedhur si element primitiv
modulo m-1 dhe
0
k sht zgjedhur si numr prim n m-1.
Ekzistojn edhe rrug t tjera sistematike pr t formuar gjenerator me shumzues t ndryshm
ose pr gjenerator komplet t ndryshm n vargje t ndryshme.
Mascagni dhe Srinivasan-i (2000) e prshkruajn dhe japin nj kod C pr nj librari t
gjeneratorve q operojn paralelisht duke zgjedhur gjenerator t ndryshm n procesor t
ndryshm. Libraria, q quhet SPRNG, prfshim gjeneratort kongruent, gjeneratort me
regjistr me zhvendosje rivepruese etj.


11.1 Kualiteti i Vargjeve Paralele t Rastit

Vlersimi i kualitetit t software-it q operon n paralel mund t jet shum i vshtir. Kjo
sht pr shkak se, pr prdorim optimal t burimeve procesuese paralele, ne nuk e
kontrollojm caktimin e detyrave ndaj procesorve. Nse vargjet e gjeneratorve t rastit
lejohen t shfrytzohen n llogaritjet e bazuara n progresin e puns (e q sht, nse procesi
lejohet t formon vargje t reja), nuk mund t presim ndonj reprodukueshmri strikte. M s
miri sht t kontrollohet se cilt gjenerator jan prdorur n cilt procese. Kjo mund t bhet
duke i dhn ndonj procesori specifik detyrn e dhnies s vargjeve ose gjeneratorve
proceseve ose prcaktimin e parakohshm t numrit maksimal t procesorve.


12 Transportueshmria e Gjeneratorve t Numrave t Rastit

Nj problem i madh me gjenerimin e numrave t rastit n kompjuter sht se programet
pr gjeneratort e njjt n kompjuter t ndryshm shpesh japin sekuenca t ndryshme. Pr
programet q i bjn gjeneratort e numrave t rastit t jen t transportueshm, gjeneratori
duhet t jep t njjtn sekuenc n t gjith mjediset kompjuterike/kompiluese. sht e
dshirueshme q gjeneratort t jen t transprotueshm q t lehtsojn transferin e krkimit
dhe arritjen e zhvillimit. Prdoruesi mund ti kushton kujdes problemit t hulumtimit t
problemit n vend q detajeve imta t veglave kompjuterike t prdorura pr tu marrur me
problemin. Mjediset heterogjene llogaritse n t cilat punojn shumica e shkenctarve kan
sjell nj rndsi t zmadhuar ndaj transportueshmris s software-it. Formalisht,
transportueshmria ka qen nj shtje pr distributort e software-ve, pr prdoruesit q mund
ti ndryshojn punt, ose pr instalimet kompjuterike q i ndrrojn ose synojn ndrrimin e
hardware-it t tyre. Me mundsit e mdha t kompjuterve personal, t gjith prdoruesit e
kompjuterve tani jan m shum pr prdorimin (ose synimin e prdorimit) e programit t
njjt n m shum se nj makin. Ekzistojn edhe arsye teknike edhe taktike pr kt. Arsyet
teknike prfshijn dallimet n burime (memorie, shpejtsi t CPU-s, software) t
disponueshme. Kto dallime do t vazhdojn. Disponueshmria e kompjuterve t ndryshm n
mjedise t ndryshme punuese si n shtpi, laborator dhe zyr do t thot q prdorimi i
kompjuterve t ndryshm n nj problem t vetm mund t ofron shfrytzim m t efektshm
t kohs s ndonjrit. Kto arsye taktike pr prdorimin e kompjuterve t shumt do t
54
vazhdojn dhe do t bhen gj e zakonshme pr ndonj hulumtues pr t prdorur m shum se
nj kompjuter.
Shfrytzimi i procesimit paralel mund t shkaktoj probleme shtes t transportueshmris nse
nuk jemi shum t kujdesshm q t kontrollojm se cilt gjenerator jan prdorur n cilt
procese. Nse e kontrollojm dhnien e gjeneratorve procesorve, pastaj shtjet e
transportueshmris s procesimit paralel nuk jan t ndryshme prej atyre t procesimit me
thread t vetm.
Shum gjuh programuese dhe sisteme vijn me gjenerator t ndrtuar t numrave t rastit.
Kualiteti i ktyre gjeneratorve ndryshon shum. Gjeneratort n sistemin e njjt software-ik
si () n stdlib.h t gjuhs programuese C, mund t mos gjenerojn sekuenc t njjt n makina
t ndryshme madje edhe n kompilues t ndryshm C n makinn e njjt. Algoritmet pr
gjenerimin e numrave t rastit nuk jan doher t prshtatshm pr ti implementuar.
Algoritmet me operande relativisht t shkurt, sikur te Wichmann dhe Hill-i (1982) dhe
gjeneratori i alternuar i LEcyer-it (1988), duken sikur t jen t transportueshm dhe, n fakt,
munden t implementohen madje edhe n kompjutert me fjal 16-bitshe.


13 Aplikimet e Numrave t Rastit

Numrat e rastit prdoren n aplikime t panumrta. Me ekspansionin e prdorimit t
fushave kompjuterike dhe me zhvillimin e rrjeteve elektronike komunikuese, numri i ktyre
aplikimeve sht duke u rritur. N vijim do ti prmendim disa shembuj t aplikimeve t tilla.


13.1 Kriptografia

Kriptografia mund t definohet si arti dhe shkenca e sigurimit t mesazheve. Ajo prbhet
nga algoritmet dhe protokollet q mund t prdoren pr t siguruar fshehtsin, autentitetin dhe
integritetin e komunikimeve. Algoritmet kriptografike prdoren n shije t ndryshme. Disa
jan shum vshtir t thyhen por bjn krkesa substanciale n procesimin e fuqis dhe
menaxhimin e shifrave. T tjert jan m leht t thyhen por kan krkesa m t vogla dhe n
kt mnyr jan m t prshtatshm pr disa aplikime. E tr kriptografia e fort krkon
numra vrtet t rastit pr t gjeneruar elsa (key), por varet shum nga skema enkriptuese.
Metoda m e fort e mundshme, enkriptimi One Time Pad (OTP) sht metoda me krkesat m
t mdhaja prej t gjithave; ajo krkon bita t rastit m shum se sa ka bita t informacionit pr
tu enkriptuar. Shum aplikime siguruese kan dshtuar ose shpesh jan rrezikuar pr shkak se
gjeneratort e tyre t rastit kan dshtuar t jen mjaftueshmrisht t rastit.


13.2 Fshehtsia

Me qllim q t garantohet fshehtsia e mesazhit, drguesi kombinon tekstin e dukshm me nj
els duke prdorur nj algoritm enkriptues pr ta fituar shifrn e tekstit. Ky tekst i shifrs
pastaj drgohet nprmjet nj kanali t pasigurt komunikues deri t marrsi, i cili prdor nj
algoritm dekriptues dhe nj els pr ta rikthyer tekstin e dukshm. N nj sistem ideal shifror,
sht e pamundshme pr nj prgjues q ta dekriptoj tekstin e shifrs pa els. Fuqia e sistemit
55
me shifr varet nga fuqia e elsit t prdorur ose, n mnyr t barabart, nga vshtirsia e nj
prgjuesi pr ta qlluar at. Kjo vshtirsi, n mnyr t art zmadhohet me gjatsin e elsit-
madhsit tipike t elsave q prdoren aktualisht jan 56 bita (DES), 165 bita (3-DES) dhe
256 bita (IDEA ose AES)-dhe paparashikueshmrin e tij q sht nj funksion i rastsis s
numrit t prdorur pr ta gjeneruar elsin. Rrjedhimisht, sht esenciale prdorimi i numrave
t rastit mjaft t gjat pr gjenerim t elsave.


13.3 Autentikimi

Autentikimi sht esencial, kur ndonj klient log-ohet n ndonj server, q t siguroj se ai sht
i autorizuar pr tiu qasur t dhnave. Me qllim q ta ilustrojm prdorimin e numrave t rastit
n autentikim, sht prshkruar, n mnyr skematike, nj shembull i nj protokolli. Mundsia
m e thjesht q ndonj klient ta autentikoj veten do t ishte drgimi i password-it t tij n
server. Brja e ksaj, megjithat sht e rrezikshme, pr shkak se password-i udhton npr
rrjet dhe mund t kapet. Me qllim q t shmanget kjo, serveri, i cili e mban nj kopje t t
gjith password-ave, ia drgon klientit nj mesazh q prmban nj numr t rastit. Klienti e
llogarit funksionin e ktij mesazhi dhe password-in e tij dhe e drgon rezultatin tek serveri.
Serveri e krahason kt rezultat me vlern q e ka llogaritur duke prdorur nj kopje t
password-it.
Fakti q mesazhi i drguar nga serveri t klienti prmban nj numr t rastit q asnjher
ssht riprdorur, e parandalon t ashtuquajturin sulmin kundrprgjigjes, ku ndonj
kundrshtar do ti incizonte mesazhet e autentikuara dhe do ti ridrgonte tek serveri, n do
koh q dshiron t log-ohet. Nj gj duhet t dihet se, n kt skem, password-i asnjher
nuk drgohet prmes rrjetit.


13.4 Llogaritjet Shkencore

Shkenctart kan shpikur teknika q mbshteten n numra t rastit pr t modeluar dhe
simuluar sisteme komplekse. Kto teknika jan t shpejta dhe japin rezultate t saktsis s
lart. Kto jan esenciale pr simulime numerike moderne.


13.5 Lotaria dhe Kumari

N lojrat e fatit, nuk duhet t jet e mundshme pr ndonj lojtar q ta rris probabilitetin e tij
pr t fituar duke zbuluar ndonj ansim n drejtim t disa rezultateve n procedurat e lojs.
Lotarit moderne dhe kumar makinat bazohen n prdorimin e numrave t rastit pr t
garantuar nj probabilitet t njtrajtshm t fitimit.






56
Simulimi i gjeneratorit t numrave t rastit me MATLAB 7


% Gjeneratori i Lehmer-it prodhon nj vektor t numrave pseudo t rastit.
m = 2^31 - 1;
a = 7^5;
z(1) = 1;
r = 0; m-parqet modulin
k = 1; k-numri i numrave t rastit
while k<=100000 ; a-shumzuesi
z(k + 1) = mod(a * z(k), m);
if z(k + 1) == z(1);
r = 1;
end
k = k + 1;
end
>> hist(z/m,40)

Histogrami-Numrat e fituar (z) t shkallzuar n intervalin njsi (0,1)























N figur shihet se numrat e fituar (100000 numra) t rastit jan t shprndar njtrajtsisht
ndrmjet 0-os dhe 1-it.


57
Prmbledhje

N kt punim, jemi munduar q t ofrojm shpjegime rreth gjenerimit t numrave t
rastit me shprndarje t njtrajtshme. Diskutimin e kemi filluar me definicionin e numrit t
rastit si dhe kemi treguar se cilt jan burimet e tyre. Meq qllimi i punimit ka qen gjenerimi
i numrave t (pseudo) rastit me shprndarje t njtrajtshme, nuk jemi ndalur aq shum tek
burimet fizike. Pastaj i kemi shpjeguar nj numr t ndryshm metodash pr gjenerimin e
numrave t rastit (pseudo t rastit). Ndr to, m kryesoret ishin: Gjeneratort e thjesht
kongruent linear, Gjeneratort me regjistr me zhvendosje rivepruese dhe Gjeneratort e
kombinuar.
Me gjith prmirsimet q iu bhen ekuacioneve, prap se prap burimet softuerike nuk
jan burime vrtet t rastit por megjithat, kan shum karakteristika t numrave vrtet t
rastit.


Summary

In this project, we've been trying to offer several explanations about the generation of
random numbers with uniform distribution. We have started the discussion with the definition
of what a random number is and we've explained their sources. Although our intention is the
generation of rndom (pseudotandom) numbers with the uniform distribution, we did'nt offered
further explanation about physical sources. Then we've explained a variety of methods for
random number generation (pseudo random). Most important of those methods are: simple
linear congruent generators, feedback shift generators and combined generators.
Although, there have been discovered different improvements of the equations in wich
are based the random number generators, however software based methods are not the true
random sources. However, the software based methods share very good properties of the true
random numbers.


















58
Literatura

[1]Random Number Generation and Monte Carlo Methods, Second Edition, James E.
Gentle
[2]Random Numbers Generation using Quantum Physics, id Quantique White Paper, Version
2.0, August 2004
[3]Introduction to Randomness and Random Numbers, Mads Haahr
[4]Probabilities, Distributions and Random Numbers
[5]Chaotic Random Number Generators with Random Cycle Lengths, Agner Fog
[6]Probability, Random Processes, and Ergodic Properties, Robert M. Gray, May 25, 2006
[7]Uniform Random Number Generation, Pierre LEcuyer



www.embedded.com
www.randomnumbers.info
www.random.org
http://mathworld.wolfram.com/RandomNumber.html
www.idquantique.com
www.agner.org/random/theory
http://en.wikipedia.org