Teoria Dhe Teknika E Matjes: Universiteti I Prishtinës "Hasan Prishtina"

UNIVERSITETI I PRISHTINËS
“HASAN PRISHTINA”
FAKULTETI I INXHINIERISË MEKANIKE
Prof. Ass. Dr. Shpetim Lajqi
TEORIA DHE
TEKNIKA E MATJES
(Ligjërata)
Prishtinë, Mars 2018

Përmbajtja
SHËNIME PËR STUDENTIN........................................................................... 6

1. NJOHURI TË PËRGJITHSHME MBI MATJET ...................................... 7
1.1. HYRJE .................................................................................................................. 7
1.2. ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE METROLOGJIKE ............................. 8
1.2.1. Organizatat Ndërkombëtare për Pesha dhe Njësi ................................................................ 9
1.2.2. Organizata Ndërkombëtare për Metrologjinë Legale (OIML) .......................................... 10
1.2.3. Konfederata Ndërkombëtare për Tekniken e Matëse (IMEKO) ....................................... 11
1.3. SISTEMET E NJËSIVE MATËSE .................................................................... 11
1.3.1. Sistemi CGS ...................................................................................................................... 11
1.3.2. Sistemi CGSE ................................................................................................................... 12
1.3.3. Sistemi CGSM .................................................................................................................. 12
1.3.4. Sistemi simetrik CGS ........................................................................................................ 12
1.3.5. Sistemi MKS ..................................................................................................................... 12
1.3.6. Sistemi MKSA .................................................................................................................. 12
1.3.7. Sistemi SI .......................................................................................................................... 13
1.4. METODAT MATËSE ..................................................................................... 16
1.4.1. Metodat analitike ............................................................................................. 17
1.4.2. Metodat eksperimentale................................................................................... 17
1.4.3. Metodat analoge .............................................................................................. 17
1.5. LLOJET E MATJEVE ....................................................................................... 17
1.5.1. Matjet direkte .................................................................................................................... 18
1.5.2. Matjet indirekte ................................................................................................................. 18
1.5.3. Matjet grupore ................................................................................................................... 19
1.5.4. Matjet komplekse .............................................................................................................. 19
1.5.5. Matjet absolute .................................................................................................................. 19
1.5.6. Matjet relative ................................................................................................................... 19
1.5.7. Matjet për mbikëqyrje dhe komercializëm........................................................................ 20
1.5.8. Matjet për analiza eksperimentale ..................................................................................... 20
1.5.9. Matjet për rregullim dhe drejtim ....................................................................................... 20
1.5.10. Matjet me saktësi maksimale .......................................................................................... 20
1.5.11. Matjet për standarde dhe Laboratorët Prodhues .............................................................. 20
1.5.12. Matjet në kushte prodhimi .............................................................................................. 20
1.6. GABIMET GJATË MATJEVE ......................................................................... 21
1.6.1. Saktësia e matësit .............................................................................................................. 21
1.6.2. Saktësia e leximit .............................................................................................................. 21
1.6.3. Ndjeshmëria e matësit ....................................................................................................... 22
1.6.4. Korrekcioni i matësit ......................................................................................................... 22
1.7. LLOJET E GABIMEVE GJATË MATJEVE .................................................... 23
1.7.1. Gabimet sistemore............................................................................................................. 23
1.7.2. Gabimet e rastësishme....................................................................................................... 24
1.7.3. Gabimet e vrazhdëta.......................................................................................................... 25
-2-
Fakulteti i Inxhinierisë Mekanike Teoria dhe Teknikat e Matjeve
1.7.4. Gabimet e pajisjeve matëse ............................................................................................... 25

1.7.5. Gabimet nga metoda matëse ............................................................................................. 25
1.7.6. Gabimet personale............................................................................................................. 26
1.7.7. Gabimet e mikroklimës ..................................................................................................... 26
1.7.8. Gabimet absolute............................................................................................................... 26
1.7.9. Gabimet relative ................................................................................................................ 27
1.7.10. Gabimi në përqindje ........................................................................................................ 27
2. SISTEMET DHE PAJISJET MATESE ..................................................... 28
2.1. SISTEMET MATËSE ........................................................................................ 28
2.2. PAJISJET MATËSE ........................................................................................ 29
2.2.1. Instrumentet treguese .................................................................................................... 30
2.2.2. Instrumentet barazuese - kompenzuese ......................................................................... 30
2.2.3. Instrumentet shkrues - analoge ...................................................................................... 30
3. SENZORËT ................................................................................................... 32
3.1. SENZORËT GJENERATORIK (AKTIV) ........................................................ 33
3.2. SENZORËT PARAMETRIK (PASIV) ............................................................. 33
3.3. SENZORËT MEKANIKO - ELEKTRIK .......................................................... 34
3.3.1. SENZORËT INDUKTIV .................................................................................................. 35
3.3.2. SENZORI MAGNETIKO - ELEKTRIK .......................................................................... 40
3.3.3. SENZORI KAPACITIV ................................................................................................... 45
3.3.4. SENZORI POTENCIOMETËR........................................................................................ 49
3.3.5. SENZORËT PIEZO-ELEKTRIK ..................................................................................... 51
3.3.6. SHIRITAT MATËS .......................................................................................................... 56
3.3.7. SENZORËT ME KONTAKT ........................................................................................... 65
3.3.8. SENZORËT FOTO-ELEKTRIK ...................................................................................... 66
3.3.9. SENZORI OPTIK ............................................................................................................. 67
4. NGACMUESIT ............................................................................................. 70
4.1. NGACMUESIT MEKANIK .............................................................................. 71
4.1.1. NGACMUESIT MEKANIK ME VEPRIM DIREKT ...................................................... 71
4.1.2. NGACMUESIT MEKANIK ME VEPRIM INDIREKT .................................................. 73
4.2. NGACMUESIT HIDRAULIK ........................................................................... 75
4.3. NGACMUESI ELEKTRIK ................................................................................ 78
4.3.1. NGACMUESIT ELEKTRO - MAGNETIK ..................................................................... 78
4.3.2. NGACMUESIT ELEKTRO - DINAMIK ........................................................................ 80
5. MATJA E LËKUNDJEVE........................................................................... 83
5.1. HYRJE ................................................................................................................ 83
Lëkundjet e detyruara që nuk shuhen janë paraqitur në Figurën 8.4. ....................... 86
5.2. SHKAQET E PARAQITJES SË LËKUNDJEVE ............................................. 86
5.2.1. NDIKIMI I LËKUNDJEVE NË MAKINA DHE PAJISJE ............................................. 87
5.3. KLASIFIKIMI I MAKINAVE SIPAS INTENSITETIT TË LËKUNDJEVE .. 88
6. PËRFORCUESIT.......................................................................................... 92
-3-
Përmbajtja
6.1. PËRFORCUESIT E TENSIONIT NJËKAHOR ............................................... 93

6.2. PËRFORCUESI I FREKUENCAVE BARTËSE .............................................. 93
7. PAISJET PËR INDIKACION ..................................................................... 96
7.1. PAISJET ANALOGE PËR INDIKACION ....................................................... 96
7.1.1. INSTRUMENTET ANALOGE ME AKREPA ................................................................ 97
7.1.2. REGJISTRATORËT ANALOGË .................................................................................. 102
7.2. OSCILOGRAFËT ELEKTROMAGNETIK ME DRITË ................................ 104
7.2.1. OSCILOSKOPI-OSCILOGRAFËT ELEKTRONIK ..................................................... 107
B. SHIRITAT MAGNETIK...................................................................................................... 109
8. MATJET AKUSTIKE ................................................................................ 113
8.1. HYRJE ................................................................ Error! Bookmark not defined.
8.2. Hipotezat për zërin ........................................................................................... 114
8.2.1. Nocioni i zhurmës ........................................................................................................... 115
9. MATJA E TEMPERATURAVE ............................................................... 128
9.1. NOCIONET E PËRGJITHSHME PËR MATJEN E TEMPERATURËS....... 128
7.1.1. Kushtet për matjen e temperaturës .................................................................................. 129
9.1.2. Temperatura dhe shkallët e temperaturës ........................................................................ 130
9.2. LLOJET E TERMOMETRAVE ...................................................................... 132
Në Tabelën 9.1 janë dhëne llojet dhe fusha e aplikimit të termometrave. .............. 133
9.2.1. Termometrat nga qelqi .................................................................................................... 133
9.3. METODAT SPECIALE TË MATJES SË TEMPERATURËS ....................... 135
9.3.1. Konet e Segerovit ............................................................................................................ 135
9.3.2. Trupat metalike për shkrirje ............................................................................................ 136
9.3.3. Pirometrat me ngjyrë ose pirometrat e raporteve ............................................................ 136
9.4. Kontrolli dhe kalibrimi i termometrave ............................................................ 137
10. MATJA E PRESIONIT ............................................................................ 138
10.1. HYRJE ............................................................................................................ 138
11. MATJA E NUMRIT TË RROTULLIMEVE ........................................ 149
11.1. TAHOMETRAT MEKANIK ......................................................................... 150
7.1.1. TAHOMETRI CENTRIFUGAL ME PESHA ................................................................ 150
11.1.2. TAHOMETRI CENTRIFUGAL ME UNAZA............................................................. 151
11.2. TAHOMETRI INDUKTIV I RRYMAVE SHTRJELLORE ........................ 152
11.3. TAHO-GJENERATORËT INDUKTIV ........................................................ 154
11.3.1. TAHO-GJENERATORËT ME KALEM NË ROTOR DHE MAGNET PERMANENT
NË STATOR ............................................................................................................................. 155
11.3.2. TAHO-GJENERATORËT INDUKTIV ME MAGNET PERMANENT NË ROTOR
DHE ME KALEMA NË STATOR........................................................................................... 156
11.4. TAHOMETRAT IMPULSIV ......................................................................... 158
11.5. STROBOSKOPI PËR MATJEN E NUMRIT TË RROTULLIMEVE ......... 163
12. MATJA E MOMENTIT PËRDREDHËS .............................................. 166
12.1. MATJA E MOMENTIT TË PËRDREDHJES ME SHIRITA MATËS ........ 167
-4-
12.2. MATJA E MOMENTIT ME TENZIOMETER INDUKTIV ........................ 171

12.3. MATJA E MOMENTIT PËRDREDHËS ME TENZIOMETRA MEKANIK
DHE ME INDUKSION STROBOSKOPIK ......................................................... 173
13. MATJA E FUQISË ................................................................................... 176
13.1. METODA E TRANSMISIONEVE ............................................................... 176
13.2. METODA E APSORPCIONEVE ME ANËN E FRERVE ........................... 177
13.2.1. Elektro-dinamometri për matjen e fuqisë ...................................................................... 177
14. MATJA E FORCËS .................................................................................. 180
14.1. DHËNSIT PËR MATJEN E FORCËS .......................................................... 180
14.2. DINAMOMETRI ME KOMPONENTE ELASTIKE DHE SHIRITA MATËS
................................................................................................................................. 184
14.6. DHËNËSIT ELEKTROMAGNETIK INDUKTIV TË FORCËS ................. 188
14.4. DHËNËSIT KAPACITIV TË FORCËS ........................................................ 190
LITERATURA ................................................................................................ 192
-5-
SHËNIME PËR STUDENTIN
Lënda “Teoria dhe Teknikat e Matjeve” dëgjohet në semestrin e katërt në

departamentin e Mekatronikës, Fakultetin e Inxhinierisë Mekanike me fond të
orëve: 2 orë ligjërata dhe 2 orë ushtrime.
Studentet duhet të jenë aktiv, të rregullt në vijueshmërinë e ligjëratave dhe të

ushtrime.
Mënyra e vlerësimit. Studentët gjatë semestrit që e dëgjojnë lëndën i

nënshtrohen dy testeve. Testet janë nga pjesa teorike dhe pjesa me detyra. Pjesa
teorike vlerësohet me 60% (+5% bonos nga ardhja në ligjërata) ndërsa pjesa me
detyra me 40% (detyra 35% + 5% ardhja).
Provimi i dhënë përmes testeve është i vlefshme për afatin e Qershorit, Shtatorit,
Nëntorit dhe Janarit pas këtyre afateve studenti duhet ti nënshtrohet provimit me
pjesën me detyra dhe pjesën teorike).
Studentet që nuk e kalojnë provimin me teste i nënshtrohen provimit me pjesën

me detyra dhe pjesën teorike.
Prof. Ass. Dr. Shpetim Lajqi
-6-
1. Njohuri të Përgjithshme mbi Matjet
Kapitulli
1
1. NJOHURI TË PËRGJITHSHME MBI MATJET
1.1. HYRJE
Matjet paraqesin një veprim me qellim të përcaktimit të vlerës së ndonjë
madhësie fizike. Ato mundësojnë zbulimin e ligjshmërive të cilat shfaqen në
natyrë.
Fusha e shkencës e cila studion matjet quhet metrologji. Fjala metrologji
rrjedh nga dy fjalë greke metron - masa dhe logos - mësim që do të thotë mësimi
mbi masat.
Varësisht nga aplikimi, metrologjia ndahet në:
- Metrologjinë e përgjithshme, dhe
- Metrologjinë e aplikuar.
Metrologjia e përgjithshme merret me të gjitha lëmit, siç janë:
- Sistemi i njësive matëse,
- Përcaktimi i gabimeve gjatë matjeve,
- Vetitë metrologjike të mjeteve matëse, etj.
Metrologjia aplikative merret vetëm me lëmit e caktuara, siç janë:
- Metrologjia industriale,
- Metrologjia teknike,
- Metrologjia medicionale, etj.
-7-
Shkenca mbi matjet mundëson qe me metoda dhe me mjete të caktuara të

fitohen saktësitë e nevojshme të madhësive matëse.
Një nga mënyrat më të rëndësishme të njohjes së natyrës dhe dukurive të
cilat shfaqen në natyrë është matja e madhësive fizike. “Çfarëdo dukurie është e
njohur për aq sa është e mundur të matët” (Tomson).
Roli i matjeve është rritur posaçërisht në kohën e fundit kur janë gjetur
teknika të reja të matjeve duke i falënderuar të arriturave në elektroteknikë,
automatike dhe energjinë bërthamore.
Me matje nënkuptojmë krahasimin e madhësive matëse (X) me madhësinë
tjetër të natyrës së njëjtë (Xm) e shprehur me relacionin:
X  N  Xm
(1.1)
Ku janë:
N – vlera numerike e madhësisë matëse X e cila varet nga njësia e
madhësisë matëse e natyrës së njëjtë Xm.
Kështu nëse njësia matëse Xm është më e vogël se madhësia matëse X,
atëherë vlera numerike e madhësisë matëse N është me e vogël dhe anasjelltas.
Asnjë degë e teknikës nuk do të ekzistonte pa zhvillimin e sistemit të
matjes. “Shkenca fillon nga koha kur fillon matja”.
“Shkenca e saktë nuk mund të mendohet pa matje” (Mendeljev)
Metrologjia është e lidhur ngushtë me standardizimin, unifikimin dhe
teknologjinë grupore. Kjo sidomos duhet theksuar për standardizimin e njësive
matëse, sistemeve nacionale ndërkombëtare, të etalonëve, masave dhe metodave
të matjeve, përmbajtjes materiale dhe futjes së konstanteve metrologjike të
përbashkëta.
1.2. ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE METROLOGJIKE

Organizatat Ndërkombëtare të cilat janë themeluar më qellim të bashkëpunimit
ndërkombëtar nga lëmia e metrologjisë janë:
-8-
- Organizata Ndërkombëtare për Pesha dhe Njësi,

- Organizata Ndërkombëtare për Metrologjinë Legale, dhe
- Konferenca Ndërkombëtare për Teknikën Matëse.
Përpos Organizatave të caktuara Ndërkombëtare Metrologjike, ekzistojnë
edhe Organizata Ndërkombëtare Jo-metrologjike nga lëmit e ndryshme të cilat
zgjidhin problemet metrologjike. Këtu bëjnë pjesë:
- Komiteti Ndërkombëtar Elektronik (IEC),
- Organizata Ndërkombëtare për Standardizim (ISO),
- Bashkësia Ndërkombëtare për Fizikën e Pastër e Aplikuar, dhe
- Këshilli për Ndihmë të Ndërsjellët Ekonomike (SEU).
1.2.1. Organizatat Ndërkombëtare për Pesha dhe Njësi
Kjo organizatë është themeluar me Konventë Ndërkombëtare të Metrit në

Parisë, në vitin 1975 e cila i zgjidhë problemet metrologjike me rëndësi për të
gjitha shtetet e botës të cilat janë nënshkruese të “Konventës së Metrit”.
Këtë organizatë e përbejnë:
- Konferenca Gjenerale për Pesha dhe Njësi (CGPM),
- Komiteti Ndërkombëtar për Pesha dhe Njësi (CIPM), dhe
- Byroja Ndërkombëtare për Pesha dhe Njësi (BIPM).
1.2.1.1. Konferenca Gjenerale për Pesha dhe Njësi (CGPM)
Kjo krijon dhe inicion realizimin e vendimeve që e përparojnë dhe e përsosin

Sistemin Ndërkombëtar të Njësive Matëse (SI) dhe etalonët, gjegjësisht urdhrat
dhe rezolutat metrologjike me karakter Ndërkombëtar.
1.2.1.2. Komiteti Ndërkombëtar për Pesha dhe Njësi (CIPM)
Ky komitet benë mbikëqyrjen e punës së Byrosë Ndërkombëtare Pesha dhe

Njësi (BIPM), thellon dhe zhvillon bashkëpunimin ndërmjet Laboratorëve
Metrologjike Kombëtare dhe i ruan etalonët Ndërkombëtare të njësive matëse.
Këtu janë të formuar Komiteti për konsultime për përkufizimin e metrit,
-9-
sekondës, elektroteknikës, fotometrisë, rrezatimit jonizues si dhe për njësit

matëse të madhësive fizike.
1.2.1.3. Byroja Ndërkombëtare për Pesha dhe Njësi (BIPM)
Kjo Byro gjendet e vendosur me qendër në Sevër afër Parisit dhe ka për detyrë:
- të konstatoj etalonët themelore dhe shkallët matëse të madhësive
kryesore fizike,
- të ruaj prototipet e etalonëve Ndërkombëtare,
- të bëj krahasimin e etalonëve Kombëtare me etalonët e BIPM, siç
janë: gjatësia, masa, temperatura, elektriciteti, fotometri dhe rrezatimi
jonizues,
- të siguroj koordinim e teknikës së matjeve, dhe
- të siguroj kushtet për përdorimin e konstanteve natyrore në krijimin e
etalonëve parësore të disa njësive matëse.
1.2.2. Organizata Ndërkombëtare për Metrologjinë Legale (OIML)
Kjo Organizatë është themeluar me Konventë Ndërkombëtare për Metrologji

Legale në Paris në vitin 1955 e cila është plotësuar në vitin 1968. Organizata ka
për detyrë të zhvilloj bashkëpunimin Ndërkombëtar në kuadër të metrologjisë
ligjore, të domosdoshme për krahasimin e rezultateve të arritura gjatë kërkimeve
shkencore, të karakteristikave dhe vetive të materialit gjegjësisht prodhimeve
për tregtinë Ndërkombëtare. Ketë organizatë e përbejnë:
- Konferenca Ndërkombëtare për Metrologjinë Legale,
- Komiteti Ndërkombëtar për Metrologjinë Legale (CIML), dhe
- Byroja Ndërkombëtare për Metrologjinë Legale (BIML).
1.2.2.1. Konferenca Ndërkombëtare për Metrologjinë Legale
Kjo konferencë thirret çdo katër vjet dhe marrin pjesë përfaqësues zyrtarë të
shteteve anëtare.
- 10 -
1.2.2.2. Komiteti Ndërkombëtare për Metrologjinë Legale (CIML)
Përbehet prej përfaqësuesve të shërbimeve metrologjike shtetërore, të cilat janë

anëtarë të OIML dhe njëherazi është organ i OIML-it.
1.2.2.3. Byroja Ndërkombëtare për Metrologjinë Legale (BIML)
Është organ ekzekutues i OIML-it dhe kryen funksion e sekretarit të OIML-it

dhe njëherit paraqet qendrën në të cilën grumbullohen dokumentet e punës së
sekretariateve që i përpunojnë udhëzimet ndërkombëtare të cilat përfshijnë:
vlerësimin e gabimit të matjes, metodat matëse, metodat e kontrollit të mjeteve
matëse, unifikimin e shprehjeve metrologjike, shenjave, definicioneve, etj.
1.2.3. Konfederata Ndërkombëtare për Tekniken e Matëse (IMEKO)
Ketë Konfederatë e përbejnë konfederata e shoqatave shtetërore shkencore dhe

teknike, të cilat merren me tekniken matëse dhe problemet identike, p.sh.
prodhimi i mjeteve matëse, matja, automatika, etj.
1.3. SISTEMET E NJËSIVE MATËSE

Deri sa në fillim të shekullit të XVIII shfaqej nevoja e matjes së disa madhësive
(gjatësisë, masës dhe kohës), matematicenti i njohur Gaus në vitin 1832 e
propozon metodën e formimit të sistemit të njësive matëse si bashkësi e njësive
themelore dhe të nxjerruara. Ky quhet Sistem absolut i Gausit i cili për njësi
themelore merr: milimetrin, miligramin dhe sekondën. Më vonë me zhvillimin e
shkencës dhe teknikes shtrohej nevoja e matjes së madhësive tjera si dhe të
paraqiten edhe sistemet tjera të njësive të formuara në principin e Gausit.
Sot ekzistojnë sisteme të ndryshme të njësive të madhësive matëse, siç janë:
1.3.1. Sistemi CGS
Sistemi CGS është aprovuar në Kongresin e I-rë Ndërkombëtare të

elektronikeve ne vitin 1881 dhe për njësi themelore e ka centimetrin [cm],
- 11 -
gramin [g], sekondën [s] dhe përdoret për matjen e këtyre madhësive: gjatësinë,
masën, dhe kohen.
1.3.2. Sistemi CGSE
Sistemi CGSE për njësi themelore ka: centimetrin [cm], gramin [g], dhe
sekondën [s]. Këtu përçueshmëria dielektrike e vakumit merret si njësi jo-
dimenzionale.
1.3.3. Sistemi CGSM
Sistemi CGSM për njësi themelore ka [cm],[g] dhe [s], por këtu përçueshmëria
magnetike e vakumit merret si njësi jo-dimenzionale.
1.3.4. Sistemi simetrik CGS
Sistemi simetrik CGS paraqet sistemin e Gausit te i cili njësitë elektrike

përputhen me sistemin CGSE, ndërsa njësitë magnetike përputhen me sistemin
CGSM.
1.3.5. Sistemi MKS
Ky sistem për njësi themelore e ka: metrin [m], kilogramin [kg] dhe sekondën
[s] për matjen e këtyre madhësive fizike themelore: gjatësinë, forcën, dhe kohën.
Forca prej 1 [kg] është ajo e cila masës se barabartë me prototipin
Ndërkombëtar të kilogramit i cili jep nxitimin e ramjës së lirë 9.8065 [m/s2].
1.3.6. Sistemi MKSA
Ky sistem për njësi themelore ka: metrin [m], kilogramin [kg], sekondën [s], dhe
amperin (A).
Ky sistem është përpiluar në vitin 1901 nga ana e shkencëtarit italian:
Xhordini dhe është aprovuar nga komisioni Ndërkombëtar i Elektronikes në
vitin 1958.
- 12 -
1.3.7. Sistemi SI
Duke u bazuar në sistemet e aprovuara me herët, hetohet se një numër i madh i

njësive të cilat nuk i takojnë asnjë sistemi e vështirësojnë aplikimin e tyre, sepse
gjatë kalimit nga një sistem në tjetrin duhet të bëhen llogaritë e përkatëse. Pastaj
lidhshmëria dhe bashkëpunimi shkencor-teknik i shteteve ndërmjet tyre kërkojnë
që të bëhet unifikimi dhe të aprovohet Sistemi Internacional (SI).
Njësia e madhësive matëse me sistemet internacionale është unifikuar dhe
mundëson përdorimin e gjithmbarshëm (koherent) për te gjitha lëmit e shkencës
dhe teknikes.
Sistemi Internacional (International System of Unites, System
International d'Unites) ose shkurtimisht sistemi SI. Është përvetësuar në
Konferencën e 11 Gjenerale për Masa dhe Pesha në vitin 1960 (Conference
General des Poids et Mesures – CGPM).
Ky sistem përbehet nga dy lloje të njësive: Njësive themelore, Tabela 1.1,
dhe Njësive të nxjerrura, Tabela 1.2.
- 13 -
Tabela 1.1. Njësitë themelore të SI-së
Madhësia Njësit themelore të sistemit SI

Nr.
fizike Emri Shenja Definicioni
Metri është gjatësia e barabarte me
1650763.73 gjatësi valore të
1. Gjatësia, l metri [m] rrezatimit në vakum që i përgjigjet
kalimit ndërmjet nivelit 2p10 dhe 5ds të
atomit të kriptonit 86.
Kilogrami është masa e etalonit
2. Masa, m kilogrami [kg]
Ndërkombëtar te kilogramit.
Sekonda është koha e zgjatjes së
9192631770 periodave të rrezatimit që
3. Koha, sekonda [s] i përgjigjet kalimit ndërmjet dy hiper-
niveleve të gjendjes themelore të
atomit të Ceziumit 133.
Amperi është intensiteti i rrymës se
përhershme elektrike e cila, kur
rrjedhe në dy përçues të drejtë paralel,
me gjatësi të pafund dhe me seksion
Intensiteti i
tërthor të pa fund dhe me seksion
4. rrymës amperi [A]
tërthor të papërfillshëm, të cilët
elektrike, I
gjenden në vakum në distance 1 [m]
nga njeri tjetri, shkakton ndërmjet tyre
forcën e cila është e barabarte me
lx10-7 Njuton për metër të gjatësisë.
Kelvini është temperatura
termodinamike e barabarte me
Temperatura,
5. kelvin [K] 1/273.16 të temperaturës
T
termodinamike të vlimit të pikës së
ujit.
Kandela është intensiteti i dritës e cila
në drejtim normal rrezaton sipërfaqen
Intensiteti i
6. kandela [cd] prej 1/600000 [m2] të trupit të zi, në
dritës, J
temperaturën e formësimit të Platinës,
nën presion prej 101325·[Pa].
Moli është sasia e materies së sistemit
Sasia e i cili përmban po aq njësi elementare
7. mol [mol]
materies, n sa ka atome ne 0.012 kilogram të
karbonit C12.
- 14 -
Tabela 1.2. Njësitë e nxjerra të SI-së
Definicioni i njësisë
Nr. Madhësia fizike Emri Shenja
SI të nxjerrur
1. Frekuenca HerC (Herz) [Hz] 1 [Hz] = 1 [s-1]
Njuton
2. Forca [N] 1 [N] = 1 [kg m/s2]
(Newton)
Presioni (shtypja) në
3. Paskal (Pascal) [Pa] 1 [Pa]= 1 [N/m2]
mekanikë
Energjia, Puna, Sasia 1 [J]= 1 [Nm]
4. Xhul (Joul) [J]
e Nxehtësisë
5. Fuqia Vat (Wat) [W] 1 [W]= 1 [J/s]
Kulon 1 [C]= 1 [As]
6. Sasia e elektricitetit [C]
(Coulumb)
Tensioni elektrik,
7. Forca elektomotore, Volt [V] 1 [V]= 1 [J/C]
Potenciali elektrik
8. Kapaciteti elektrik Farad [F] 1 [F] = 1 [C/V]
9. Rezistenca elektrike Om (ohm) [Ω] 1 [Ω] = 1 [V/A]

Përçueshmëria Simens 1 [S] = 1 [Ω-1]
10. [S]
elektrike (Siemens)
11. Fluksi magnetikë Veber (Weber) [Wb] 1 [Wb] = 1 [Vs]
Induktiviteti 1 [T] = 1 [Wb/A]
12. Teslla (Tesla) [T]
magnetikë
13. Induktiviteti Henri (Henry) [H] 1 [H] = 1 [Wb/A]
14. Fluksi i dritës Lumen [lm] 1 [lm] = 1 [cd sr]
15. Ndriçimi Luks (Lux) [lx] 1 [lx] = 1 [lm/m2]

Aktiviteti i burimit Bekerel 1 [Bq] = 1 [s-1]
16. [Bq]
radioaktiv (Becquerel)
Sasia e absorbuar e 1 [Gy] = 1 [J/kg]
17. Grej (gray) [Gy]
rrezatimit jonizues
Faktorët numerik të sistemit SI me prefikset përkatëse dhe shenjat është

dhënë në Tabelën 1.3.
- 15 -
Tabela 1.3. Faktorët numerik SI, prefikset dhe shenjat
Nënfishat Shumëfishat
Faktorët Faktorët
Emërtimi Shenja Emërtimi Shenja
numerik numerik
10-1 deci d 10 deka da
10-2 centi c 102 hekto h
10-3 mili m 103 kilo k
10-6 mikro μ 106 mega M
10-9 nano n 109 giga G
10-12 piko p 1012 tera T
10-15 femto f 1015 peta P
10-18 ato a 1018 eksa E
1.4. METODAT MATËSE

Çdo matje bëhet në bazë të metodave të caktuara matëse. Metodat matëse të
cilat përdoren për matjen e madhësive fizike varen nga vet madhësia e cila
matet dhe mënyra e matjes. Çdo metode matëse përfshinë:
- principin e matjes,
- mjetet matëse (pajisjet matëse, sistemin matës), dhe
- objektin matës.
Klasifikimi i metodave behët në varësi nga:
- mënyra e fitimit të rezultateve,
- mënyra e shprehjes së rezultateve,
- natyra e madhësisë matëse,
- karakteri i ndryshimit të madhësisë matëse,
- qëllimi i matjes,
- lloji i matjes, dhe
- saktësia e rezultateve.
Duke u bazuar në faktorët paraprak, përdoren këto metoda matëse
themelore:
- Metodat analitike,
- 16 -
- Metodat eksperimentale, dhe

- Metodat analoge.
1.4.1. Metodat analitike

Këto metoda janë të përgjithshme dhe aplikohen për sisteme të idealizurua të
natyrës matematikore të vështire. Paraprakisht duhet që sistemi real të
shndërrohet në sistem ekuivalent të modelit fizik dhe pastaj përshkruhet
modeli matematikor. Pra ky paraqet një model fizik abstrakt.
1.4.2. Metodat eksperimentale

Këto metoda matëse aplikohen për hulumtimin e objekteve fizike reale apo në
modelet e objekteve.
Modeli fizik i objektit matës bazohet në teorinë e ngjashmërisë dhe
paraqesin në fakt simulatoret të cilët imitojnë procesin e objektit me atë të
modelit.
1.4.3. Metodat analoge

Këto metoda matëse shfrytëzojnë modelet analoge të cilët mund të realizohen
nga komponentë ekuivalente mekanike dhe elektrike. Komponentët mekanike
zakonisht janë pneumatike, saktësia dhe preciziteti i të cilave është me i vogël
se komponentëve elektrike. Këtu zakonisht përdoren Simulatoret pneumatike
dhe elektrike. Simulatoret elektrike janë llogaritësit analog të cilët posedojnë
elementet të cilët në mënyre kontinuale përcjellin ndryshimin e madhësive
fizike të sistemit
1.5. LLOJET E MATJEVE

Duke u bazuar në mënyrën e fitimit të matjes, natyrën e matjes, qëllimin e
matjes, kushtet e matjeve; dallojmë këto lloje te matjeve:
- matjet direkte,
- matjet indirekte.
- 17 -
- matjet grupore,
- matjet komplekse,
- matjet absolute,
- matjet relative,
- matjet për mbikëqyrje dhe komercializim,
- matjet për analiza eksperimentale,
- matjet për rregullim dhe drejtim,
- matjet me saktësi maksimale,
- matjet për standarde dhe laboratorët prodhues matës, dhe
- matjet në kushte prodhimi.
1.5.1. Matjet direkte
Me matjen direkte të madhësive matëse behet leximi i drejtpërdrejtë i

rezultateve nga suaza matëse e instrumenti, ku madhësia matëse krahasohet
direkt me ndihmën e pajisjes matëse të shkallëzuar në një njësi përkatëse. (matja
e gjatësisë, masës, etj.) ose zhvendosjes nga matësit kufitare ose etalonët psh.
matja e gjatësisë me metrin, matja e intensitetit të rrymës me ampermetër,
tensionit me voltmetër, etj.
1.5.2. Matjet indirekte
Me matje indirekte rezultatet e madhësisë matëse fitohen në bazë të

lidhshmërisë së nxjerrur ndërmjet kësaj madhësie dhe madhësisë se fituar me
matje direkte. Matja e sipërfaqes së rrethit (S) përcaktohet me matjen direkte të
diametrit të rrethit (D) si dhe duke ditur lidhshmërinë e shprehur me relacionin:
  D2
S
4 [mm2] (1.2)
Matja e rezistencës elektrike (R) mund të përcaktohet me caktimin e
tensionit (U) dhe intensitetit (I) dhe pastaj duke zbatuar lidhshmërinë
matematikore:
- 18 -
U
R
I [Ω] (1.3)
Këto matje aplikohen në rastet kur madhësinë e kërkuar nuk është e
mundur ta caktojmë me metodën direkte, ose kur matjet direkte japin rezultate
me saktësi të vogël.
1.5.3. Matjet grupore
Matjet grupore bëhen me matje të njëkohshme të disa madhësive të një

karakteri, gjatë se cilave madhësitë e kërkuara fitohen me zgjidhjen e sistemit të
ekuacioneve të fituara me relacione te ndryshme duke shfrytëzuar rezultatet e
matjeve të madhësive relative.
1.5.4. Matjet komplekse
Matjet komplekse kryhen me matje të përnjëhershme të disa madhësive të

karakterit jo të njëjtë me qellim të fitimit te lidhshmërisë se tyre reciproke. Këto
matje përdoren për disa madhësi si p.sh. matja e diametrave te dy vrimave dhe
largësia boshtore e tyre.
1.5.5. Matjet absolute
Matjet absolute bazohen në matjet direkte të një ose me shumë madhësive duke
u shprehur me konstantet fizike, p.sh. matja e gjatësisë L [m], matja e peshës
[kN], matja e intensitetit të rrymës elektrike I [A], etj.
Pra, kjo matje konsiston në leximin direkt të rezultatit matës në
instrumentin matës.
1.5.6. Matjet relative
Matjet relative paraqesin ato matje të cilat shprehen me raportet relative të

madhësive matëse, p.sh. lagështi relative e ajrit që shprehet si raport i sasisë së
avullit të ujit në 1 [m2] në gjendjen e ngopur për temperaturën e dhëne.
- 19 -
1.5.7. Matjet për mbikëqyrje dhe komercializëm
Matjet për mbikëqyrje dhe komercializëm përdoren për përcjelljen e proceseve

ndryshme (në pultin komandues të termo-elektranave: puna e turbinës,
gjeneratorit, kaldajës, pompave, etj.). Këto matje mund të jenë edhe për qëllime
komerciale (ora për matjen e rrymës, ora për matjen e ujit, ora për matjen e
kalorisë së nxehtësisë, etj.), në amvisni, industri, etj.
1.5.8. Matjet për analiza eksperimentale
Këto matje bëhen për analiza eksperimentale të ndryshme të detyrave shkencore

- hulumtuese me qellim të përcaktimit të zhvillimit të proceseve të ndryshme si
dhe fitimin e ligjshmërive të reja.
1.5.9. Matjet për rregullim dhe drejtim
Këto matje paraqesin një kontrolle aktive gjatë procesit të punës dhe rezultatet e
matjes paraqiten si bazë e informatave, gjegjësisht iniciatorë të rregullimit dhe
drejtimit të procesit.
1.5.10. Matjet me saktësi maksimale
Paraqesin matjet me etalone që mundësojnë saktësinë maksimale të mundshme

varësisht nga niveli i teknikës për njësite e madhësive fizike dhe konstantëve.
1.5.11. Matjet për standarde dhe Laboratorët Prodhues
Këto matje përdoren me qellim të futjes se standardit si dhe për verifikimin e

teknikes matëse në laboratorët matës - prodhues me qëllim të prodhimit të
mjeteve të tilla matëse, gabimi i të cilave nuk guxon të kalojë vlerat paraprakisht
të dhëna.
1.5.12. Matjet në kushte prodhimi
Këto matje kryhen në kushtet e prodhimit ku gabimi varet nga mjetet dhe
metodat matëse.
- 20 -
1.6. GABIMET GJATË MATJEVE

Asnjë matje nuk mund të realizohet me saktësi ideale. Pra çdo matje do të këtë
gabimin me të madh apo me të vogël nga vlera e vërtet matëse.
Faktorët të cilët ndikojnë në paraqitjen e gabimeve mund të jene:
- objektiv (të metat e instrumentit matës), dhe
- subjektiv (te metat e personit i cili bënë matjen).
Një numër i faktorëve mund të eliminohen, ndërsa një numër i faktorëve
mund të zvogëlohet por kurrsesi të eliminohet plotësisht. Kështu p.sh. për
saktësi të matjes rendësi te veçantë kanë karakteristika të matësit siç janë:
- saktësia e matësit.
- saktësia e leximit,
- ndjeshmëria e matësit, dhe
- korreksionit të matësit.
1.6.1. Saktësia e matësit
Paraqet gjysmën e diferencës ndërmjet vlerës më të madhe dhe vlerës më të

vogël gjatë një numri më të madh të matjeve. Saktësia e matësit (Sm) jepet
përmes relacionit:
Vmax  Vmin
Sm 
2 [%] (1.4)
Ku janë:
Vmax – Vlera maksimale e matur, dhe
Vmin – Vlera minimale e matur.
1.6.2. Saktësia e leximit
Saktësia e leximit paraqet vlerën më të vogël matëse e cila mund te lexohet në

një ndarje të shkallës se pajisjes matëse. Shkalla matëse ndahet në pjesë me të
mëdha dhe në pjesë me të vogla me viza, saktësia e të cilave do të jetë më e
madhe sa më e madhe qe të jetë numri i ndarjeve të pjesës së madhe.
- 21 -
1
SL 
Nv (1.5)
Ku janë:
SL – Saktësia e leximit, dhe
Nv – Ndarja e vogël.
Kështu nëse një pjesë e madhe ndahet në 10 pjesë të vogla, saktësia e

leximit është:
1
SL   0.1
10 (1.6)
1.6.3. Ndjeshmëria e matësit
Ndjeshmëria e matësit paraqet raportin ndërmjet lëvizjes së treguesit të pajisjes

matëse dhe lëvizës së elementit i cili është në kontakt me objektin matës:
1
Nm 
Ns (1.7)
Ku janë:
Nm – ndjeshmëria e matësit, dhe
Ns – një ndarje e shkallës që i përgjigjet vlerës matëse të objektit.
Kështu p.sh. nëse 1 ndarje e shkallës së pajisjes matëse paraqet

Ns = 100 [mm], ndjeshmëria do të jetë:
1
Nm   0.01
100 [mm] (1.8)
1.6.4. Korrekcioni i matësit
Korrekcioni i matësit paraqet vendosjen ndërmjet vlerës së vërtetë matëse dhe

vlerës së lexuar në shkallën e pajisjes matëse:
K  VL  ç (1.9)
Ku janë:
- 22 -
VL – vlera e lexuar në shkallën e matësit, dhe

Δç – vendosja nga vlera e vërtet e cila është konstatuar në pajisjen matëse.
Kështu p.sh. nëse vlera e lexuar është VL = 50.41 [mm] ndërsa vendosja e
pajisjes është Δç = 0.01 (tregon më shumë nga vlera e matur), atëherë
korrekcioni do të jetë:
K  50.41  0.01  50.42 [mm] (1.10)
1.7. LLOJET E GABIMEVE GJATË MATJEVE

Gabimet gjatë matjeve mund të ndahen në këto grupe:
- Gabimet sistemore,
- Gabimet e rastësishme, dhe
- Gabimet e vrazhdëta.
Varësisht nga prejardhja e tyre, gabimet mund të jenë:
- Gabimet nga pajisjet,
- Gabimet që rrjedhin nga metoda,
- Gabimet personale, dhe
- Gabimet lidhur me gjendjen dhe influencën e ambientit të jashtëm –
mikroklimës.
Ekzistojnë tri forma të paraqitjes së gabimit, siç janë:
- Gabimi absolut,
- Gabimi relativ, dhe
- Gabimi në përqindje.
1.7.1. Gabimet sistemore
Këto janë të përhershme dhe lajmërohen për shkak të veprimit të një ose me
shumë faktorësh. Madhësia dhe shenja e gabimeve mund të jetë konstante ose të
ndryshoje sipas ligjit matematikor të caktuar gjegjësisht ligjit empirik në
varshmeri nga koha ose ndonjë madhësi e pavarur e ndryshuar. Kështu gabimet
sistematikore do të lajmërohen atëherë:
- 23 -
- Kur pajisja matëse ka të meta te përhershme, dhe

- Kur nuk merren në konsiderate disa faktorë që ndikojnë në matje.
Si shembull i gabimeve sistematikore mund të theksohet gabimi i tregimit
të instrumentit matës për shkak të etalonimit jo të rregullt (kalibrimit) ose për
shkak të ndryshimit të temperaturës së rrethit në krahasim me atë kur është bërë
etalonimi.
Gabimet sistematikore paraqiten për këto raste me karakteristike:
- bazhdarimit jo të rregullt të pajisjes matëse,
- përdorimit jo të rregullt ashtu siç është parapare në udhëzime (pozita
horizontale, vertikale ose e pjerrët),
- dëmtimit të pajisjes gjatë punës (goditja, prishja, konsumimi, etj.),
- veprimit të faktorëve të jashtëm (temperatura, lagështia, ndriçimi, etj.),
- ndryshimit të tensionit punues.
Gabimet sistematikore kanë një veçori se mund të identifikohen në
mënyra eksperimentale dhe mund të eliminohen. Në mënyrë qe të konstatohet se
ekzistojnë gabimet sistematikore duhet që pajisja ose instrumenti të kontrollohet
dhe të krahasohet me pajisjet dhe instrumentet tjera të caktuara.
1.7.2. Gabimet e rastësishme
Gabimet e rastësishme lajmërohen gjatë matjeve të madhësive fizike në objektin

e caktuat për shkak të numrit të madh të faktorëve të ndryshueshëm, të
padefinuar edhe pse realizohen me mjete të njëjta matëse, metoda të njëjta,
operatorë të njëjte, kujdese të njëjte të operacionit. Gabimet do të jenë edhe
me të mëdha nëse madhësinë e njëjtë e matin shumë persona, me metoda të
ndryshme dhe me mjetë matëse të ndryshme. Përcaktimi i gabimeve të
rastësishme nuk mund të behën në mënyrë teorike. Me ndihmën e matematikës
statistikore si dhe teorisë së gjasave mund të përcaktohet ligjshmëria e shprehjes
së gabimeve të rastësishme nga matjet e shumta të përsëritura.
- 24 -
1.7.3. Gabimet e vrazhdëta
Gabimet e vrazhdëta janë ato gabime matëse të cilat tejkalojnë gabimet

nominale të cilat parashihen për pajisjen matëse adekuate si dhe metodën
matëse. Këto lajmërohen për shkak te:
- moskujdesit të personit qe i përdor pajisjet matëse,
- leximit jo të drejte të rezultateve,
- përdorimit të gabueshëm të procesit matës,
- zgjedhjes së gabueshme të mjeteve matëse,
- prishjeve të vrazhdëta të pajisjet matëse,
- ramja e dukshme e tensionit të rrjetit për furnizim të pajisjes matëse
(nëse tensioni ndikon në rezultatin e matjes).
Nëse gabimi është aq i madhe sa qe mund të thuhet se gabimi është joreal,
atëherë matjen e konsiderojmë të pavlefshme.
Gabimet e vrazhdëta mund te zbuten lehte me përsëritjen e pandërprerë të
matjeve.
1.7.4. Gabimet e pajisjeve matëse
Gabimet e pajisjeve matëse lajmërohen për shkak të:

- prodhimit të pajisjeve matëse me makina jo të përsosura si dhe njeriut i
cili nuk është i përgatitur qe të punoje me to,
- konsumimit të pajisjes matëse gjatë përdorimit,
- ndikimeve të jashtme siç janë: lagështia, pluhuri, dridhjet, nxehtësia,
etj.,
- ndikimeve të brendshme siç janë: fërkimi, hapi i lirë, sforcimi i
brendshëm, etj.
1.7.5. Gabimet nga metoda matëse
Gabimet nga metoda matëse lajmërohen atëherë kur personi i cili benë matjen
nuk e njeh mirë metodën si dhe principin në të cilin bazohet metoda.
- 25 -
Për shkak të ndryshimit që lajmërohet ndërmjet modelit të objektit

(kushtet e të cilit janë të idealizuara) dhe qëndrueshmërisë reale të objektit në të
cilin behën matjet, lajmërohen gabimet e metodës matëse.
1.7.6. Gabimet personale
Personi i cili e kryen matjen mund të jetë shkaktar i gabimeve personale dhe
varet nga këta faktorë:
- përgatitja jo e duhur profesionale,
- shqisat e të pamurit të dobësuar,
- lodhja,
- moskujdesi,
- vendosja jo e rregullt e pajisjes matëse,
- leximi nën kënd, dhe
- shtypja jo e duhur në instrumentin matës dhe sipërfaqen kontaktuese.
1.7.7. Gabimet e mikroklimës
Gabimet e mikroklimës lajmërohen kur në ambientin ku kryhet procesi i matjes

së madhësisë fizike nuk janë kushtet adekuate, p.sh. lagështia, temperatura,
ndriçimi, pluhuri, dridhjet, etj.
Ndikimet e mikroklimës mund të zvogëlohen dhe të eliminohen nëse
krijohen kushtet optimale të cilat janë të parapara në udhëzimet e pajisjes,
gjegjësisht metodës matëse.
1.7.8. Gabimet absolute
Gabimi absolut paraqet diferencën ndërmjet vlerës së matur - lexuar (Xn) dhe
vlerës se vërtet (Xv) dhe shprehet me relacionin:
X a  X m  X v (1.11)
ku është:
ΔXa – gabimi absolut.
- 26 -
1.7.9. Gabimet relative
Gabimet relative paraqesin raportin ndërmjet gabimit absolut (ΔXa) dhe

madhësisë së vërtet matëse (Xv) dhe shprehet me relacionin:
X a X m  X v X m
Xr    1
Xv Xv Xv (1.12)
ku është:
Xr – gabimi relativ.
1.7.10. Gabimi në përqindje
Ky gabim më së shpeshti paraqitet si formë e shprehjes se gabimit matës,

prandaj shpesh në praktikë njihet me emrin gabimi i matjes dhe shprehët:
X a
X p  
X v 100 [%] (1.13)
ku është:
ΔXp – gabimi në përqindje.
- 27 -
Kapitulli
2
2. SISTEMET DHE PAJISJET MATESE
2.1. SISTEMET MATËSE
Sistemet matëse paraqesin bashkimin e pajisjeve matëse dhe mjeteve matëse
gjegjësisht instrumentet të lidhura me objektet matëse, kontrolluese dhe
drejtuese në një tërësi funksionale për matjen e madhësive matëse të ndonjë
objekti ose procesi.
Duke u bazuar në principin e punës, sistemet matëse ndahen në:
- sistemet matëse mekanike,
- sistemet elektrike,
- sistemet matëse piezo-elektrike,
- sistemet matëse foto-elektrike, etj.
Varësisht nga llojet e madhësive matëse, sistemet matëse ndahen në:
- sistemet matëse të karakteristikave të objekteve, dhe
- sistemet matëse të karakteristikave të proceseve.
Varësisht nga numri i madhësive matëse që matën në të njëjtën kohë,
ndahen në:
- sisteme më një matje, dhe
- sisteme më shumë matje.
Varësisht nga lidhja e objektit me sendorin (shndërruesin), matjet ndahen në:
- matjet me kontakt, dhe
- 28 -
- matje pa kontakt.
Çdo sistem matës përbëhet nga:
- objekti matës,
- senzori,
- përforcuesi i sinjalit,
- filtri,
- integratori,
- pajisja treguese, dhe
- lexuesi
Skema funksionale e sistemit matës është dhënë në Fig. 2.1.
PAJISJA MATËSE
Zmadhuesi Pajisjet treguese
Objekti Shëndrruesi
Filtri - Me akrepa
matës (senzori)
Integratori - Me numra
Dalja në
rregullator
Shikuesi
Figura 2.1. Skema funksionale e sistemit matës
2.2. PAJISJET MATËSE

Pajisjet matëse paraqesin mjetet dhe instrumentet për matje të madhësive fizike
të ndryshme (gjeometrike, kohore, mekanike, akustike, termike, elektrike, etj.).
Konstruksioni i pajisjeve matëse duhet të jetë i atillë që të mundësojnë
fitimin e matjes me saktësi të nevojshme, sigurinë, reproduksionin si dhe të jetë
sa me i thjeshtë për përdorim.
Instrumentet matëse të cilat përdoren, varësisht nga konstruksioni dhe
mënyra e funksionimit mund të jenë:
- instrumente tregues,
- 29 -
- instrumente barazues (kompenzuese),

- instrumente shkrues-analoge,
- oscilografë,
- osciloskop, dhe
- instrumente numerike.
Për matjen e madhësive fizike përdoren këto pajisje:
- pajisjet për matjen e madhësive jo-elektrike me madhësi elektrike,
- pajisjet për matjen e madhësive jo-elektrike me madhësi jo-elektrike,
- pajisjet për matjen e madhësive elektrike me madhësi elektrike.
2.2.1. Instrumentet treguese
Këto instrumente në mënyre direkte tregojnë madhësinë matëse në principin e

zhvendosjes - lëvizjes së akrepit, shkruesit, shtyllës së lëngut, rrezeve të dritës në
shkallën përkatëse në të cilën në mënyrë direkte ose indirekte është treguar
madhësia matëse.
2.2.2. Instrumentet barazuese - kompenzuese
Këto instrumente punojnë në principin e madhësisë matëse me ndonjë madhësi

të ngjashme, (p.sh. peshorja me akrep me ndarjet zero, matëse baraspeshohet me
masën e tregut të njohur).
2.2.3. Instrumentet shkrues - analoge
Këto instrumente mund të jenë me shkrim ose regjistratorë analoge, e me së

shpeshti si pajisje të kombinuara për tregim ose regjistrim.
Shkrimi mund të behët në y-t ose y-x akset përkatëse dhe sistemeve
përkatëse ngasës shkrues, tregues, regjistrues në lidhshmëri me elementët
ndihmëse. Me përdorimin e këtyre instrumenteve mund të behët integrimi i
madhësive p.sh. matja dhe regjistrimi i temperaturës në funksion të rrjedhjes se
ujit të nxehtë gjatë nxehjes së hapësirës. Kjo realizohet me integrimin e
- 30 -
funksionit të rrjedhjes me ndihmën e mekanizmit special duke fituar nxehësin në

periudhën kohore të caktuar me ndihmën e shkruesit i cili lëviz.
- 31 -
Kapitulli
3
3. SENZORËT
Senzorët janë pajisje të cilat bëjnë shndërrimin e një madhësie fizike në një
madhësi të njëjtë ose tjetër fizike. Këto pajisje madhësinë matëse e shndërrojnë
nga një forme të energjisë ose sinjalit në një formë tjetër të energjisë dhe sinjalit
të dëshiruar. Në jetën e përditshme i hasim edhe me emrin: konvertorë, dhënës,
senzor që zakonisht janë emërtuar nga literatura e huaj.
Emërtimi senzor është i kohës me te re. Kështu p.sh. dihet konvertori
DC/AC dhe konvertori A/D.
Konvertori DC/AC përdoret në energjetike dhe bën shndërrimin e rrymës
njëkahore në atë alternative (shndërruesi invertor) dhe shndërrimin e energjisë se
një niveli të tensionit në tjetrin nivel (shndërruesit njëkahor). Në sistemet
informative, kur bëhen përpunimet e sinjaleve, përdoren senzorët (konvertorët
A/D) të cilët bëjnë shndërrimin e sinjalit nga një forme informative (analoge) në
formën tjetër (digjitale).
Ekzistojnë senzor të ndryshëm varësisht nga natyra e madhësisë matëse,
siç janë:
- senzorët e zhvendosjeve lineare,
- senzorët e këndit,
- senzorët e shpejtësisë,
- senzorët e shpejtimit,
- 32 -
- senzorët e presionit,
- senzorët e nivelit,
Varësisht nga principi i punës, senzorët mund jenë:
- senzorët gjeneratorik (aktiv),
- senzorët parametrik (pasiv), dhe
- senzorët jonizues.
3.1. SENZORËT GJENERATORIK (AKTIV)

Këta senzor madhësinë jo-elektrike matëse nëpërmjet elementit përkatës të
dhënësit e gjenerojnë në forcën elektromagnetike gjegjësisht në rrymën e
induktuar. Pra, në ketë grup bëjnë pjese të gjithë ata senzor tek të cilët prodhohet
madhësia elektrike nën veprimin e madhësisë matëse. Këtu nuk është e
nevojshme energjia ndihmese (burimi i jashtëm) sepse elementi shndërrues
reagon në energjinë mekanike e cila nga konstruksioni reagon në energjinë
mekanike e cila nga konstruksioni matës transmetohet në shndërrues.
Në ketë grup të senzorëve bëjnë pjese:
- senzorët induktiv,
- senzorët piezo-elektrik,
- senzorët foto-elektrik, dhe
- senzorët termo-elektrik.
3.2. SENZORËT PARAMETRIK (PASIV)

Tek këta senzor madhësia hyrëse jo-elektrike matëse vepron në pjesë të çarkut
elektrik dhe e ndryshon parametrin e çarkut, p.sh.:
- rezistencën,
- induktivitetin, dhe
- kapacitetin.
Për indikacionin e këtyre madhësive shfrytëzohen pajisjet e ndryshme
matëse si dhe pajisjet për indikacion. Pra këtë grup bëjnë pjese të gjithë ata
senzor tek të cilët ndryshon madhësia elektrike nën veprimin e madhësisë
- 33 -
matëse. Këtu është e nevojshme energjia ndihmese për zmadhim dhe indikacion.
Senzorët pasiv kryesisht shërbejnë për matjen e sforcimit, rrugës, shpejtësisë, etj.
3.3. SENZORËT MEKANIKO - ELEKTRIK

Senzorët mekaniko - elektrik shërbejnë për shndërrimin e madhësisë matëse jo-
elektrike në madhësi elektrike. Ky paraqet një kombinim të pajisjes mekanike
dhe elektrike dhe gjendet në lidhje direkte kontaktuese ose jo-kontaktuese me
objektin matës, duke marrë madhësinë mekanike dhe duke e dhënë madhësinë
elektrike e cila nëpërmjet lidhshmërisë dërgohet në pajisjen për indikacion ose
përpunim të shënimeve. Nga senzori, sinjali dërgohet në zmadhues i cili benë
zmadhimin e sinjalit të fituar e pastaj madhësia matëse lexohet në instrumentin i
cili është paraparë për këtë ose dërgohet në pajisjen për regjistrim ku
përshkruhet ligji i ndryshimit të madhësisë matëse.
Matja e madhësive mekanike e shndërruar në madhësi elektrike ka një
përparësi ndaj matjeve të pastërta mekanike dhe ato janë:
- ndjeshmëria e madhe,
- sinjali matës mund të zmadhohet,
- indikacioni i shpejtë,
- automatizimi i matjes, dhe
- mundësia e përpunimit të sinjalit me pajisje përkatëse.
Këto kryesisht shërbejnë për matjen e diletacionit, vibracioneve,
frekuencës, shpejtësisë, nxitimit, forcës, shtypjes, temperaturës, etj., por mund të
përdorën edhe për madhësitë tjera.
Varësisht nga principi i punës senzorët mekaniko – elektrik mund të jenë:
- senzor induktiv,
- senzor magnetiko - elektrik,
- senzor kapacitiv,
- senzor potenciometër,
- senzor piezo - elektrik,
- 34 -
- senzor matës (shiritat matës),

- senzor me kontakt, dhe
- senzor optik.
3.3.1. SENZORËT INDUKTIV
Senzorët induktiv punojnë duke u bazuar në ndryshimin e rezistencës magnetike

gjegjësisht induktivitetit me veprimin e madhësisë elektrike dhe bëjnë pjesë në
grupin e senzorëve aktiv.
Kjo arrihet në tri mënyra:
- me ndryshimin e hapësirës së ajrit,
- me ndryshimin e përçueshmërisë magnetike të zemrës (bërthamës) prej
hekuri.
- me ndryshimin e gjeometrisë së kalemit si pasojë e hapit të një skaji të
kalemit.
Induktiviteti i çfarëdo senzori induktiv caktohet:
d
LN
di (3.1)
ku janë:
L – Induktiviteti,
N – numri i mbështjellave të kalemit,
d
di – shpejtësia e ndryshimit të fluksit për njësi të intensitetit.
Këta senzor shërbejnë për matjen e zhvendosjeve, forcës, nxitimit,
shtypjes, etj.
Senzorët induktiv me ndryshim të hapësirës së ajrit
Puna e senzorëve induktiv me ndryshëm të hapësirës së ajrit bazohet në
ndryshimin e hapësirës ndërmjet magnetit dhe shufrës prej metalit me veti
magnetike. Ndjeshmëria e këtyre senzorëve është e madhe ashtu që reagojnë për
- 35 -
madhësinë prej 0.1 ... 0.5 [μm] të ndryshimit të hapësirës ndërmjet shufrës dhe
bërthamës. Në ketë grup bëjnë pjesë këta senzor:
- senzorët me shufër të ndare, dhe
- senzorët transformator diferencial.
Senzorët me shufër të ndare (Potenciometrat induktiv)
Në Fig. 3.1 është treguar senzori indikativ me shufër të ndarë. Me lëvizjen e

shufrës 3 e cila zakonisht është prej materialit me veti magnetike për distancën
Δs nga bërthama 2 do të ndryshon induktiviteti i kalemit me mbështjella l. Sa më
e madhe qe të jetë Δs ma i vogël do të jetë induktiviteti dhe anasjelltas.
a) L
 lk 2 1 Ra L
Δs
lFe 

s
s
3
Principi i punës Lidhja Diagrami
b)
U
Zona e
Ra përdorimit
s 

s
Principi i punës Lidhja Diagrami
Figura 3.1. Senzori induktiv me shufër të ndarë

a) me hyrje s dhe dalje L, b) me hyrje s ose  dhe dalje L1/L2
1. bërthama e hekurit, 2. kalemi me mbështjellje, 3. shufra
Induktiviteti i një kalemi me zemër hekurit dhe hapësirën Δs të ajrit

(Fig. 3.1) është:
- 36 -
N2
L
Zm (3.2)
ku janë:
N – numri i mbështjellave të kalemit, dhe
Zm – rezistenca magnetike e bërthamës dhe hapësirës.
Rezistenca magnetike e bërthamës dhe hapësirës (Zm), caktohet:

lFe l
Zm   k
 Fe  A a  A (3.3)
ku janë:
lFe – gjatësia e bërthamës së futur në kalem,
lk – gjatësia kalemit me mbështjella,
μFe – përçueshmëria e bërthamës së hekurt,
μa – përçueshmëria e ajrit,
A – sipërfaqja e seksionit tërthor të bërthamës së hekurit gjegjësisht
seksionit të lirë të kalemit,
Pasi qe përçueshmëria e bërthamës së hekurit (μF) është shumë me e
madhe se përçueshmëria e ajrit μa (d.m.th μF >> μa) mund të merret si:
lFe
0
 Fe  A (3.4)
gjegjësisht rezistenca magnetike:
lk
Zm 
a  A (3.5)
Senzori induktiv me transformator diferencial
Principi i punës së këtij senzori bazohet në punën e transformatorit. Tensioni i

cili varet nga rruga fitohet drejtpërsëdrejti në senzorin me lëvizjen e shufrës e
cili punon si transformator diferencial, Fig. 3.3. Ndryshimi i rrugës të ky senzor
paraqet ndryshimin e induktivitetit.
- 37 -
Ky senzor përbehet nga dy mbështjellave sekondare S1 dhe S2 dhe një

mbështjell primar P ndërmjet të cilëve lëviz bërthama. Mbështjellat furnizohen
me rrymën alternative dhe forca elektromagnetike E1, E2 dhe E. Me lëvizjen e
mbështjellave ose bërthamës (zemrës) do të paraqitet sinjali dalës. Kalemi
primar këtu ngacmohet me rrymën alternative me tension UH. Mbi kalemin
primar janë dy kalema sekondar në të cilët ngacmohet rryma alternative me
tensionet U1 dhe U2. Në gjendjen e ekuilibruar shufra (bërthama) ndodhet në
mes ndërsa tensionet janë: U1 = U2. Këto janë në faza të kundërta, prandaj do të
kemi daljen zero UD.
a) b)
UD
S1 S2
s
S1
P
P S2
UH
Figura 3.2. Senzori transformator diferencial

a) për zhvendosje lineare, b) për zhvendosje këndore
Me lëvizjen e shufrës në të majtë, ajo do të merr pozitën nën kalemin Sl
kështu lidhja me kalemin primar P dhe kalemin S2 do të jetë me e madhe se
tensioni U2, ndërsa diferenca është:
U D  U1  U 2 (3.6)
Kjo diferencë e tensioneve paraqet sinjalin dalës i cili mund të matet dhe
është në lidhje të caktuar me rrugën e shufrës, gjegjësisht mund të caktohet
madhësia e rrugës.
Në Fig. 3.3 është treguar senzori me transformator diferencial me lëvizje
të bërthamës (shufrës).
- 38 -
a) b)
U1 U1

UD

UD
U2
U2
Δx
Δx
c
c diferencial
Figura 3.3. Skema e senzorit me transformator
a) me bërthame, b) me shufër
Duke u bazuar me këtë princip janë ndërtuar pajisje të ndryshme matëse.
Në Fig. 3.4 është treguar komperatori diferencial induktiv diferencial me
shufrën lëvizëse.
Figura 3.4. Skema e komperatorit induktiv diferencial me shufër lëvizëse
Senzori induktiv me përçueshmëri magnetike të ndryshueshme

Ky senzor shërben për matjen e rrugës e cila është e lidhur në mënyrë të
drejtpërdrejt me bërthamën (zemrën lëvizëse të senzorit).
Në Fig. 3.5 është treguar senzori induktiv me ndryshim të përçueshmërisë
magnetike duke e lëvizur bërthamën në brendi të kalemit me dredha.
Me lëvizjen e bërthamës ndryshon edhe madhësia e induktivitetit vlera e
së cilës mund të përcaktohet me relacionin:
N2
L ( D2  D1 ) l  (3.7)
lk
- 39 -
ku janë shënuar me:

N – numri i mbështjellave,
D1, D2 – diametri i brendshëm dhe i jashtëm i senzorit induktiv,
1k – gjatësia e kalimit,
1 – gjatësia e pjesës së futur të bërthamës në kalem, dhe
μ – përçueshmëria magnetike e materialit të zemrës,
Figura 3.5. Senzori induktiv me përçueshmëri magnetike të ndryshueshme
3.3.2. SENZORI MAGNETIKO - ELEKTRIK
Këta senzor janë aktiv sepse me vetë ngacmim prodhojnë madhësinë elektrike.
Puna e këtyre senzorëve bazohet në ligjin e Faradej-it i cili në vitin 1831 në
mënyrë eksperimentale zbuloi induktivitetin elektromagnetik. Në bazë të këtij
ligji arrihet që me gjeneratorët elektrik energjia mekanike të shndërrohet në
energji elektrike.
Në qarkun e mbyllur do të induktohet forca elektromagnetike dhe si pasoj
e kësaj force do të lajmërohet rryma e induktuar nëse për çfarëdo shkaku do të
ndryshoi fluksi magnetik. Deri të ndryshimi i fluksit magnetik mund të vije nëse
fusha magnetike ndryshon për intervalin kohor ose nëse qarku elektrik lëviz në
fushën magnetike të përhershme.
Rryma e induktuar e cila lajmërohet në qarkun e mbyllur (kalemin) gjatë
ndryshimit të fluksit magnetik fitohet si pasoj e forcës elektromagnetike e
induktuar. Madhësia e kësaj force përcaktohet:
- 40 -
d
e  N (3.8)
dt
Fluksi elektromagnetik përcaktohet me shprehjen:
 
   B  ds (3.9)
ku janë:
 [Wb] – fluksi elektromagnetik.

B – induksionit magnetik.
Duke u nisur nga ligji i Faradej-it i cili shprehet:
 d  
  K  dL    B  ds (3.10)
dt
Ndryshimi i fluksit për njësinë e kohës mund të lajmërohet ose për shkak
të ndryshimit të induksionit magnetik B ose për shkak të ndryshimit të konturës
(formës, orientimit ose ndryshimit të pozitës).
Diferenciali total i fluksit për njësi të kohës caktohet:
d   B    
dt
 B  ds   t ds   B  V   dL (3.11)
ku është shënuar me:

V – shpejtësia e elementeve të veçantë të konturës.
Shprehja e majtë në relacionin paraprak paraqet shpejtësinë e ndryshimit
të fluksit magnetik  për shkak të ndryshimit të induksionit B.
Shprehja e djathë paraqet shpejtësinë e ndryshimit të fluksit  për shkak
të zhvendosjes (lëvizjes) ose deformimit të konturës C.
Në formën e përgjithshme relacioni për forcën elektromotore të induktuar
do të jetë:
B    
e   ds   V  B  dL (3.12)
t
Për rastin kur kontura është e pa lëvizshme dhe ndryshon fusha magnetike
do të kemi:
- 41 -
B 
e   ds (3.13)
t
Për rastin kur kontura lëviz në fushën magnetike invarijante forcën
elektromotore e induktuar do të jetë:
  
 
e   V  B  dL (3.14)
Senzorët elektrodinamikë
Këta senzor bëjnë pjesë në grupin e senzorëve aktiv. Fluksi konstant i fushës
magnetike me një shpejtësi të caktuar i prenë mbështjellat e kalemit në të cilat si
pasoj induktohet rryma elektrike. Prerja e fluksit magnetik mund të bëhet me
lëvizje drejtvizore (Fig. 3.6) ose me lëvizje rrotulluese (Fig. 3.7).
Figura 3.6. Senzori elektrodinamikë me lëvizje drejtvizore

a) me lëvizje të kalemit nëpër një pol, b) me lëvizje të kalimit ndërmjet dy
pole, dhe c) me lëvizje të magnetit nëpër kalem
- 42 -
Nëse bëhet prerja e fluksit me lëvizje drejtvizore, forca elektromotore do

të jetë:
e   N  lk  B  V (3.15)
ku janë:
lk [m] – gjatësia e përgjithshme aktive e pjesës së kalemit (N), dhe
V [m/s] – shpejtësia relative e kalemit ndaj fushës së magnetit permanent.
Nëse bëhet prerja e fluksit me lëvizje rrotulluese do të induktohet rryma

elektrike ashtu që forca elektromotore do të jetë:
d
e   N  lk  B  r  (3.16)
dt
ku janë:
r [m] – rrezja e kalimit, dhe
 [rad] – këndi i zhvendosjes (rrotullimit).
Përfitimi i rrymës së induktuar mund të realizohet në dy mënyra:

- me lëvizje rrotulluese të kalemit,
- me lëvizje rrotulluese të magnetit.
Në Fig. 3.7 është dhënë senzori elektrodinamikë me lëvizje rrotulluese të
kalemit ndërmjet poleve të magnetit fiks. Kështu duke u rrotulluar kalemi
ndërmjet poleve të magnetit N dhe S do të fitohet rryma njëkahore.
Figura 3.7. Senzori elektrodinamikë me lëvizje rrotulluese të kalemit ndërmjet

poleve fikse të magnetit
- 43 -
Në Fig. 3.8 është dhënë senzori elektrodinamikë me lëvizje rrotulluese të

magnetit ndërmjet dy kalemave me mbështjella.
Figura 3.8. Senzori elektrodinamikë me lëvizje rrotulluese të magnetit

Kështu duke u rrotulluar magneti ndërmjet pjesëve të mbështjellave të
kalemit do induktohet rryma alternative.
Senzori elektromagnetikë
Senzorët elektromagnetik shfrytëzojnë principin e induksionit gjatë ndryshimit

të fluksit magnetik. Bëjnë pjesë në grupin e senzorëve pa kontakt ashtu që me
masën e tyre nuk ndikojnë në rezultatet e matjeve dhe të hulumtimeve.
Ndryshimi i fluksit magnetik realizohet me lëvizjen e pllakës metalike dhe
si rezultat fitohet rryma me tension në fundet e përçuesit:
d d dx d
e  N   N    N  V (3.17)
dt dx dt dx
Ku janë:
 – fluksi magnetik, dhe
V – shpejtësia e lëvizjes së pllakës.
Në Fig. 3.9 është treguar senzori elektromagnetik.
Figura 3.9. Senzori elektromagnetik
- 44 -
Duke u bazuar në principin e punës së senzorit elektromagnetik kompania

Bruel & Kjaer ka prodhuar sendorin e tipit MM0002 të prezantuar në Fig. 3.10 i
cili përbëhet nga magneti permanent cilindrik mbi të cilin është vendosur kalemi
i izoluar.
Figura 3.10. Senzori elektromagnetik i tipit MM0002
3.3.3. SENZORI KAPACITIV
Puna e senzorit kapacitiv bazohet në ndryshimin e kapacitetit të kondensatorit

nën veprimin e madhësisë matëse jo-elektrike (mekanike), dhe bënë pjesë në
grupin e senzorëve pasiv.
Në Fig. 3.11 janë paraqitur tri forma të ndryshme të senzorëve
kondensator me: pllaka drejtkëndëshe, pllaka rrethore, dhe pllaka në formë
kraheni.
a) b) c)
Figura 3.11. Senzorët kondensator

a) me pllaka drejtkëndëshe, b) me pllaka rrethore, dhe c) në formë krahni
- 45 -
Kapaciteti i kondensatorit me dy pllaka të cilat gjenden në largësinë d dhe

kanë sipërfaqen A do të jetë, Fig. 3.11.a:
A
C   (3.18)
d
ku janë:
 – konstantja dielektrike ndërmjet pllakave,
A – sipërfaqja e seksionit, dhe
d – distanca ndërmjet pllakave.
Karakteristika themelore e kondensatorit paraqet ndjeshmërinë e tij e cila
mund të llogaritet përmes shprehjes:
C C
Nd  ose N d  (3.19)
A d
ku janë:
ΔC – ndryshimi i kapacitetit,
ΔA – ndryshimi i sipërfaqes së seksionit, dhe
Δd – ndryshimi i zhvendosjes së pllakave,
Senzorët me ndryshim të distancës së pllakave
Me ndryshimin e distancës ndërmjet pllakave të kondensatorit (d) mund të

ndryshon madhësia e kapacitetit, Fig. 3.12.
Figura 3.12. Senzori kapacitiv me ndryshim të distancës së pllakave
Kapaciteti maksimal, do të jetë për distancën d dhe llogaritet sipas shprehjes:

A
C1    (3.20)
d
- 46 -
Kapaciteti minimal do të jetë për distancën d0, dhe llogaritet sipas

shprehjes në vijim:
A
C2    (3.21)
d0
Ndryshimi i kapacitetit do të jetë:
 1 1
C  C2  C1    A     (3.22)
 d0 d 
Pas rregullimit fitohet:
 
A  d 
C       1 (3.23)
d  1  d 

 d 
Gjegjësisht:
A   d 
C      (3.24)
d  d  d 
Ndryshimi relativ caktohet me shprehjen:

d
d
 d (3.25)
C2 1  d
d0
Ndjeshmëria e senzorit kondensator përcaktohet me shprehjen:

C A
Nd    (3.26)
d d2
Senzorët me ndryshim të sipërfaqeve
Kapaciteti i këtij senzori ndryshon me ndryshimin e sipërfaqeve gjegjësisht

pozitave të tyre. Sipërfaqja llogaritëse A në fakt paraqesin prerjen e tyre sikurse
të prerja e dy bashkësive, Fig. 3.13.
- 47 -
Figura 3.13. Senzori kapacitiv me ndryshim të sipërfaqeve
Kapaciteti maksimal do të jetë atëherë kur të dy sipërfaqet qëndrojnë njëra

kundër tjetrës:
a b
Cmax   (3.27)
d
Kapaciteti për çfarëdo pozite të pllakave do të jetë:
x b
Cx   (3.28)
d
Ndryshimi i kapacitetit:
C  Cmax  Cx (3.29)
gjegjësisht:
a b x b a
C       b  x  (3.30)
d d d
Raporti i kapacitetit CX dhe atij maksimal Cmak do të jetë:
Cx x
 (3.31)
Cmax a
Senzorët kapacitiv diferencial
Këta senzor përbëhen nga tri pllaka të kondensatorëve 1, 2 dhe 3, Fig. 3.14.
Pllaka 1 zhvendoset duke ju afruar pllakës 3 dhe duke ju larguar pllakës 2 që si
- 48 -
pasojë do të shkaktojë rritjen e kapacitetit ndërmjet 1 dhe 3 dhe zvogëlimin e

kapacitetit ndërmjet 1 dhe 2.
Figura 3.14. Senzori kapacitiv diferencial
Kapaciteti i kondensatorit diferencial për këtë rast do të jetë:

A A
C1   dhe C2   (3.32)
d 2  d d1  d
Nëse në urën matëse kemi tensioni furnizues alternativ në hyrje UH,

atëherë tensioni në dalje UD, do të jetë:
 1 1 
 
C C
UD  UH  1
 3  (3.33)
 1 1 1 1 
C C  
 1 2 C 3 C4 
3.3.4. SENZORI POTENCIOMETËR
Puna e këtyre senzorëve bazohet në ndryshimin e rezistencës elektrike dhe bëjnë

pjesë në grupin e senzorëve pasiv. Në Fig. 3.15 është treguar senzori
potenciometër për matjen lineare dhe këndore.
Te këta senzorë rezistenca ndryshon në funksion të gjatësisë së përçuesit.
Rezistenca në përçues shprehet me relacionin:
l
R (3.34)
A
- 49 -

 [Ω] – rezistenca specifike,
l [m] – gjatësia e përçuesit, dhe
A [m2] – sipërfaqja e seksionit tërthor të përçuesit,
Figura 3.15. Senzori potenciometër: a) matja lineare; b) matja këndore
Sipërfaqja tërthore e seksionit caktohet me shprehjen:

  d2
A (3.35)
4
Rezistenca dalëse:
Senzori linear:
SL
RS   RO (3.36)
SO
Senzori këndor:

R   RO (3.37)
0
- 50 -
Tensioni në dalje:
Senzori linear:
SL
US  UO (3.38)
SO
Senzori këndor:

U  UO (3.39)
0
3.3.5. SENZORËT PIEZO-ELEKTRIK
Senzorët piezo-elektrik punojnë duke u bazuar në efektin piezo-elektrik të

zbuluar nga vëllezërit Cure 1880 të disa kristaleve të cilët nën veprimin e
ngarkesës mekanike në një sipërfaqe të caktuar lajmërohet elektriciteti.
Nëse kristali dia-elektrik i fortë shtypet nën veprimin e forcës F do të vije
deri të deformimi i rrjetës kristalore me çka do të lajmërohet elektriciteti i cili do
të ketë një tension vlera e të cilit matet me ndihmën e elektrodave të vendosura
në sipërfaqet e kristalit, Fig. 3.16.
Sasia e elektricitetit të senzori piezo-elektrik, përcaktohet me relacionin:
Q  K1  F (3.40)
ku është:
K1 - konstanta e kristalit
Figura 3.16. Elementi i senzorit piezo-elektrik
- 51 -
Nëse zëvendësohet madhësia e forcës me:

l
F   A E A (3.41)
l
ku është:
l – deformimi absolut i kristalit,
E – moduli i elasticitetit të kristalit, dhe
A – sipërfaqja tërthore.
pas zëvendësimit fitojmë:
l
Q  K1  EA (3.42)
l
Tensioni ndërmjet elektrodave të kristalit i shkaktuar nga veprimi i forcës
së jashtme është:
Q
U (3.43)
C
C – kapaciteti, vlera e të cilit caktohet sipas shprehjes:
A
C   (3.44)
l
Kështu pas zëvendësimit fitojmë:
l
K1   A E
l K 1  l  E
U  U (3.45)

A 
l
Nëse zëvendësojmë: K2 = K1/
do të kemi:
U  K 2  l  E (3.46)
Madhësitë për K1 dhe K2 janë dhënë në Tabelën 3.1.
- 52 -
Tabela 3.1 Vlerat e madhësive të konstanteve të kristalit K1 dhe K2
Ndjeshmëria në ngarkim
Ndjeshmëria në
Materiali Dimensioni  V /m 
K2 
 N / m 
ngarkim K1[C/N] 2
prerja, gjatësia e
pllakës për gjatë aksit 2.2510-12 0.055
y
Kuarci x- prerja, trashësia e
pllakës përgjatë aksit -2.04 -0.050
y
y - prerja 4.4 0.108
Keramika
komerciale dhe (13...16)10-11 0.0106
B2T1O3
96% BaT1 O3
10.5 0.012
4% PbT1O3
Madhësia dhe drejtimi i efektit pizo-elektrik varet nga orientimi i

seksionit karshi aksit të kristalit.
Piezo-efekti ka karakter polar d.m.th. efekti e ndërron parashenjën nëse
shkaktari e ndërron parashenjën (shtypjen ose tërheqje).
Figura 3.17. Elektrizimi i pllakave gjatë veprimit të forcës
- 53 -
Kristali i kuarcit përdoret më së shpeshti për shkak të vetive piezo-

elektrike, fortësisë së madhe mekanike, vetive izoluese të mëdha dhe mos
varësisë nga temperaturat.
Në Fig. 3.18 është dhënë struktura elementare e kuarcit në formë
prizmatike me këto akse kryesore:
x-x aksi që kalon nëpër brinjë (aksi elektrik)
y-y aksi normal në brinjë (aksi mekanik)
z-z aksi gjatësor (aksi optik)
Figura 3.18. Kristali i kuarcit

Nëse nga kristali prehet pllaka brinjët e së cilës janë paralele me aksin
elektrik, mekanik dhe optik, nën veprimin e forcës normale në aksin optik
kristali do të elektrizohet dhe vektori i polarizimit do të jetë në drejtim të aksit
elektrik ose elektrizimi do të lajmërohet vetëm në sipërfaqet normal në akset
elektrike-piezo-efekti gjatësor.
Nëse forca vepron përgjatë aksit z-z (drejtim te aksit optik) nuk do të
lajmërohet elektrizimi i kristalit.
Nëse forca Fx vepron përgjatë aksit x-x, vektori i polarizimit do të jetë i
drejtuar në drejtim të aksit x-x proporcional me presionin në kufijtë e
deformimeve elastike.
- 54 -
Fx
  K1  p x  K1  (3.47)
Ax
ku janë:
px – presioni përgjatë aksit x-x,
Fx – forca përgjatë aksit x-x,
Ax = c  b – sipërfaqja
K1 – moduli piezo-elektrik (konstantja)
Atëherë sasia e elektricitetit do të jetë:
Q    Ax  K1  Fx (3.48)
d.m.th. elektrizimi nuk varet nga gjeometria e kristalit.

Me ndryshimin e kahjes së veprimit të forcës ndërrohet edhe paraleliteti i
kristalit. Nëse forca vepron përgjatë aksit mekanik Fy (piezo-efekti tërthor)
elektrizimi do të paraqitet vetëm në sipërfaqet normale më aksin elektrik, ndërsa
kahja e vektorit të polarizimit do të jetë i kundërt kundrejt kahjes së piezo-efektit
tërthor.
Atëherë do të fitohet:
Fy
   K1  p y   K1  (3.49)
Ay
Sasia e elektricitetit do të jetë:

Q    S x  K1  Fy  Ax / Ay (3.50)
ose
Q   K1  Fy  b / a (3.51)
Në këtë rast elektrizimi varet nga gjeometria e piezo-elementit.
- 55 -
3.3.6. SHIRITAT MATËS
Shiritat matës janë ekstenzometra të cilët punojnë në principin e ndryshimit të

rezistencës elektrike, dhe bëjnë pjesë në grupin e senzorëve (shndërruesëve)
rezistues parametrik. Këta senzor përdorën për matjen e forcës, shtypjes,
momentit të përdredhjes, nxitimit, deformimeve, sforcimeve, etj.
Në vitin 1938 shkencëtari nga SHBA, E. E. Simmens (California Institut
of Technology) duke i shfrytëzuar njohurit e dhëna nga Lord Kelvin në vitin
1856 si dhe më vonë nga hulumtimet e R.W. Bridgman dhe Tomson, arritën ta
konstruktojnë pajisjen për matjen e goditjeve në një konstruksion të caktuar me
shirita matës.
Shiriti matës më së shpeshti përbëhet nga teli i hollë në formë të spirales i
cili është i ngjitur në bartësin nga letra ose masa plastike, Fig. 3.19.
4 3 6 1 2
5 7
2
Figura 3.19. Elementet e shiritit matës:

1 - Teli i hollë, 2 - Lidhjet përcjellëse të kabullit, 3 - Ngjitësi i telave për letër,
4 - Letra mbajtëse, 5 - Ngjitësi ndërmjet shiritit dhe trupit matës, 6 - Shtresa
mbrojtëse nga lagështira, dhe 7 - Objekti matës
- 56 -
Sot këto pajisje janë përsosur mjaft, dhe ekzistojnë kompani të tëra që
prodhojnë kësi lloji pajisje si p.sh. Fhilips – Hottinger - Gjermani, AOIP
ONERA - Francë, etj.
Me shiritin matës mund të matët nëse paraprakisht ai është ngjitur në
sipërfaqen matëse të trupit, ashtu që ndryshimet të cilat lajmërohen në trup do të
përcillen në instrumentin përkatës.
Për matjen e ngarkesa në një drejtim, përdoren shirita matës të prezantuar
si në Fig. 3.19, ndërsa për matje në dy ose në tri drejtime përdorën shiritat matës
të kombinuar që ndryshe quhen edhe r o z e t a.
Prof. Rjudz nga Massachusetts Institute of Technology është meritor për
format e sotme të shiritave matës si dhe për krijimin e elementeve të veçanta të
cilat mund të vendosën (ngjitën) në formën e pullës postale. Nga vitin 1950 janë
përdor shirita matës nga folja e hollë. Prodhimin e këtyre shiritave e bëri firma
Baldwin Locotive Works Philadelpia – SHBA me emrin SRA- Strain gage.
Në vijim janë dhënë disa lloje të rozetave të cilat përdoren për matje në
fusha të ndryshme.
Figura 3.20. Rozeta me dy shirita matës normal njëri me tjetrin për matje të
sforcimit kryesor në një drejtim të njohur
- 57 -
Figura 3.21. T - delta rozeta me shiritin e katërt kontrollues
a)
b)
Figura 3.22. Rozetat nën këndin prej 450: a) të ndara, b) të kontaktuara
- 58 -
Figura 3.23. Delta rozeta me shirita matës nën 600
Figura 3.24. Rozeta për matje të torzionit
Principi i punës së shiritit bazohet në ndryshimin e dimensioneve fizike të

përçuesit (telit) nën veprimin e forcës mekanike pasi që shiriti është i ngjitur për
trupin matës dhe ndryshimet e trupit përcillen direkt në ndryshimin e shiritit
matës, gjegjësisht në rezistencë elektrike vlera e së cilës llogaritet me shprehjen:
l
R (3.51)
A
pasi që: V=A l – vëllimi i telit të shiritit matës, atëherë rezistenca do të jetë:
l2
R
V (3.52)
- 59 -
Nëse e logaritmojmë relacion (3.52), kemi:

ln R  ln   2 ln l  ln V (3.53)
Pas derivimit të shprehjes (3.53), marrim shprehjen:

dR d 2dl dV
   (3.54)
R  l V
Nga vëllimi i telit të shiritit matës pas logaritmimit fitohet shprehja:

lnV  ln A  ln l (3.55)
Pas derivimit të shprehjes (3.55), fitojmë shprehjen:
dV dA dl
 
V A l (3.56)
Me zëvendësimin e vlerës dV/V kemi:
dR d 2dl dA dl d dl dA
  (  )   
R  l A l  l A (3.57)
Sipërfaqja e seksioni tërthor të telit caktohet me shprehjen:
A = πD2/4 (3.58)
Nëse e logaritmojmë shprehjen (3.58), fitojmë ketë shprehje:
ln A = ln π+ 2 ln D – ln 4 (3.59)
Pas derivimit të shprehjes (3.59), fitojmë shprehjen si në vijim:
dA 2dD
 (3.60)
A D
Pas zëvendësimit në shprehjen (3.57), fitohet shprehja:
dR d dl 2dD
   (3.61)
R  l D
Me marrjen e ekuacionit të Poisson-it për ligjin e kontrakcionit të

seksionit tërthor:
dD dl
  (3.62)
D l
- 60 -
Me zëvendësimin e shprehjes (3.62) në shprehjen (3.61), marrim shprehjen:

dR d dl dl
   2 (3.63)
R  l l
respektivisht:
dR dl d dl
 (1  2 )  ; nëse e pjesëtojmë me
R l  l
fitojmë:
dR d
R  (1  2  )  
(3.64)
dl dl
l l
Nëse zëvendësojmë me K koeficientin e ndjeshmërisë së shiritit matës, kemi:
d

K  (1  2 )  (3.65)
dl
l
Fitohet ekuacioni përfundimtar i ndryshimit të rezistencës në funksion të
deformimeve të shiritit:
dR dl
K
R l
Nga teoria e elasticitetit dhe plasticitetit dihet se deformimi relativ është:
dl
 (3.66)
l
Pas zëvendësimit të shprehjes (3.66), fitojmë shprehjen:
dR
 K (3.67)
R
Relacioni (3.67) shpreh raportin ndërmjet ndryshimit të rezistencës
specifike dhe ndryshimit të gjatësisë së shiritit që mundëson matjen me shirita
matës.
Shiritat matës punohen nga foljet ose telat prej Konstantanit dhe foljet
ISO – elotikët. Për matjen e madhësive statike kryesisht përdorën telat prej
- 61 -
Konstatanit sepse posedojnë vetin e ndryshimit të vogël të rezistencës elektrike

me temperaturën.
Shiritat matës nga ISO - plastika punohen për matjet dinamike sepse e
kanë koeficientin e ndjeshmërisë më të madhe (K) si dhe në ndryshimin e
rezistencës elektrike me temperaturën. Në tabelën 3.2 janë dhënë llojet e
materialeve që përdoren për ndërtimin e shiritave matës.
Tabela 3.2: Materialet e shiritave matës
Faktori i Rezistenca Koeficienti Koeficienti i

Përbërja
Legura Emërtimi ndjeshmër. specifike e linear i nxehtësisë
kimike%
K tel. zgjatjes 1C për 1C
Bakër 84Cu12Mn, 0.5 820-875 17 2-50
Mangan
Mangan 852Cu 0.5 800 17 +3
Minalpha
Nikël 12Mn, 3Ni 0.5 800 17 +3
Avdance 55Cu, 45
Constant 60Cu, 40Ni
Bakër
Copel 55Cu, 45Ni 2-2.1 930-985 13.7 +20
Krom
Eureka 60Cu, 40Ni
Ferry 56Cu, 44Ni
Nikël Brgithray
80Ni, 20Cr 2.1-2.3 1750-1+70 12.5 100
Krom Nichrome
C 64Ni,
Nikël
Chromel 25Fe 11Cr
Hekur 2.5 2080-2170 12.5 180
GloWrey 65Ni, 20Fe,
Krom
15Cr
52Fe,
36Ni, 8Cr
ISO-
Elinvar 05 Mo, 3.2-3.5 1585 - 300
Elastic
3.5 (Mn, Si,
Cu, V)
Ura e Wheatston – it
Madhësitë e vogla të ndryshimit të rezistencës dR mund të matën me urën e
Wheatston-it të cilën e përdori në vitin 1843 fizicienti anglez Sir Charles
Wheatston (1802-1875).
Në Fig. 3.25 është dhënë ura e Wheatston-it.
- 62 -
R1 e1 R4 e4
i1 i
4
1 i3 4 UE
i2
R2 e2 R3 e3
UA
Figura 3.25. Ura e Wheatston-it
Nga ligji i dytë i Kirhof-it i cili thotë: “Shuma e tensioneve përgjatë një
konture të mbyllur të çarkut është e barabartë me zero” dhe fitojmë:
R1 i1 + R2 i2 = UE
R3 i3 + R4 i4 = UE
R1 i1 – R4 i4 = UA (3.68)
R2 i2 – R3 i3 = UA
Shuma themelore e urës së Wheatston-it mundëson që me rregullimin e

rezistencës R3 dhe R4 për vlera të dhëna të rezistencave R1 dhe R2 fitohet në
krahun 1-4 rryma i1-4 = 0 gjegjësisht UA = 0 kështu që do kemi:
R1 i1 = R4 i4
R2 i2 = R3 i3 (3.69)
Nga ligji i parë i Kirhof-it i cili thotë: “Shuma e rrymave të cilat hynë në
një nyje të çarkut është e barabartë me shumën e rrymave të cila dalin nga
çarku”, prandaj do të kemi:
për nyjën 1: i1 = i2
për nyjën 4: i3 = i4
- 63 -
Kështu do të fitohet:
(R1/R2) = (R4/R3) (3.70)
Raporti i tensioneve duke u shfrytëzuar relacionet paraprake do të jetë:

UA R1 R4
 
U E R1  R2 R3  R4
UA R1 R3  R2 R4
 (3.71)
U E ( R1  R2 )( R3  R4 )
Për rastin kur ura është e ekuilibruar kemi: UA = 0 dhe relacioni (3.62) fitohet:
R1 = R2 = R3 = R4
R1 : R2 = R4 : R3 (3.72)
Me ndryshimin e rezistencës R1 dhe R4 në vlerat e tyre në dalje do të

lajmërohet tensioni UA dhe do të kemi:
UA R1  R1 R4  R4
  (3.73)
U E R1  R1  R2  R2 R3  R3  R4  R4
Nëse vendoset përkufizimi (për shiritat matës) që duhet të përmbushet

ΔR1 R1 mund të zëvendësohet edhe anëtarët e rendit më të lartë gjegjësisht bëhet
linearizimi dhe kemi:
U A 1  R1 R2 R3 R4 

      (3.74)
U E 4  R1 R2 R3 R4 
Rezistencat R1, R2, R3, R4 duhet të jenë të barabarta.Pas zëvendësimit të relacionit

(3.67) kemi:
UA K
 (e1  e2  e3  e4 ) (3.75)
UE 4
- 64 -
3.3.7. SENZORËT ME KONTAKT
Senzorët me kontakt punojnë në principin e mbylljes ose hapjes së një ose më

shumë kontakteve për ndryshim të madhësive jo-elektrike (mekanike) japin
madhësitë diskrete (elektrike) në dalje.
Në Fig. 3.26 është dhënë një senzor me kontakt i cili ka shumë kontakte.
Për rastin më të thjeshtë kemi vetëm një kontakt i cili mund të jetë “punues” ose
“pushues”, varësisht nga ajo se gjatë ndryshimit të madhësisë jo-elektrike e
mbyll ose e hap çarkun e rrymës. Ky senzor zakonisht përdoret për matje dhe
kontroll në prodhimtari i cili e mbyll ose e hap çarkun elektrik kur kalojnë vlerat
e lejuara.
R R R R
Figura 3.26. Senzori me kontakt

Senzori me kontakt mund të përdoret edhe për ç’vendosjet lineare me
sistem të levave siç është treguar në Fig. 3.27.
Gjatë punës së kontakteve paraqiten dëmtimet si pasoj e erozionit në
sipërfaqet kontaktuese për shkak të veprimit të qarkut elektrik.
- 65 -
Të dy kontaktet zakonisht punohen prej të njëjtit material e nëse jo atëherë

anoda punohet prej platinës, argjendit, legurës platinë - iridijum, ndërsa katoda
prej volframit ose molibdenit.
Δh
l1
Δs
l2
Figura 3.27. Senzori me leva
Format e kontakteve mund të jenë sferike për të dyjat, ose njëra sferik e
tjetri i rrafshët e më rrallë të dy kontaktet të rrafshëta. Në Fig. 3.28 janë dhënë
format sferike.
anoda katoda
Figura 3.28. Format e kontakteve të senzorëve me kontakt
3.3.8. SENZORËT FOTO-ELEKTRIK
Senzorët foto - elektrik punojnë në principin e shndërrimit të energjisë optike në

energji elektrike duke shfrytëzuar vetit e posaçme që kanë disa metale
gjysmëpërçues. Metalet gjysmëpërçuese zakonisht ndërtohet prej hekurit,
argjendit, nikelit, arit etj.
Nëse në një gjysmëpërçues drejtohen rrezet ultraviolete, atëherë ai
material do të filloj lirimin e elektroneve, Fig. 3.29.
- 66 -
Rrezet e dritës ultraviolete duke kaluar nëpër pllakën e hollë 1 të materiali

gjysmëpërçues, do të shkaktoj lirimin e elektroneve të cilat do të grumbullohen
në pllakën metalike 2. Në këtë mënyrë paraqitet ndryshimi i tensionit midis
pllakave 1 dhe 2, i cili mund të matet me mili-voltmetër.
Në këtë mënyrë vendoset lidhshmëria në mes të energjisë së dritës dhe
ndryshimit të potencialit të matur.
Elektronet
Drita 1
Katoda
2 G
Anoda
e0
R
Figura 3.29. Senzori foto-elektrik:
1 – Materiali gjysmëpërçues, 2 – pllaka metalike
3.3.9. SENZORI OPTIK
Senzori optik punon në principin e përcjelljes së sinjalit të rrezeve të dritës në

funksion të lëvizjes drejtvizore ose rrotulluese të elementit sinjalizues.
Për matjen e madhësive të cilat ndryshojnë vlerën e tyre me zhvendosje
gjatësore të indikatorit përdoret senzori optik i treguar në Fig. 3.30.
Pjesa e lëvizshme e lidhur nëpërmjet elementeve përkatës të trupit i cili
duhet matur bën lëshimin ose pengimin e rrezeve të dritës të cilat prodhohen nga
një burim i caktuar. Në bazë të intensitetit të fituar të dritës do të përcaktohet
edhe vlera e madhësisë matëse.
Tufa e rrezeve të dritës nga burimi 1 kalon nëpërmjet dritares 2 dhe bie në
fotoqelinë 3. Sasia e rrezeve të dritës të cilat depërtojnë nëpër dritare 2 varet nga
- 67 -
pozita e blendës 4 e cila është e lidhur me trupin matës. Me zhvendosje e pipthit

matës 6, blenda 4 lëviz (e mbyllë ose e hap) dritaren 2.
Kështu mund të depërton sasi më e madhe ose më e vogël e rrezeve të
dritës të cilat regjistrohen në fotoqelin 3 dhe pastaj përforcohen në përforcuesin
5 prej nga dërgohen në pajisjen për lexim, ose regjistrim të madhësisë matëse.
3
1 2
4
5
Figura 3.30. Seznori optik për lëvizje gjatësore

1 - Burimi i dritës, 2 - Dritarja, 3 - Fotoqelia, 4 - Blenda, 5 - Përforcuesi i
sinjalit, 6 - Pipi matës, 7- Trupi matës.
Për matjen e zhvendosjeve këndore ose numrit të rrotullimeve të objekti

matës përdorët pajisja e quajtur s t r o b o s k o p që rrjedh nga fjalët greke:
strobos - rrotullim dhe skopec - shiqim.
Efekti stroboskopit mundëson hulumtimin dhe matjen e dukurive dhe
madhësive në objektet rrotulluese duke shfrytëzuar dritën e shkrepjes (blicit) e
cila emitohet në objektin matës. Me sinkronizimin e pjesëmarrjes së shkrepjes
(blicit) të dritës me pjesëmarrjen e dukurisë d.m.th. madhësisë matëse, fitohet
përshtypja se objekti nuk lëviz. Kjo dukuri paraqitet për shkak të inercionit të
syrit të njeriut i cili shkrepjet e shpeshta i pranon si dritë të pandërprerë.
Në Fig. 3.31 është treguar skema e një stroboskopi për matjen e numrit të
rrotullimeve.
- 68 -
Stroboskopi përbëhet nga 1 - gjeneratori i impulseve, 2 – përforcuesi, dhe

3 - gypi ndriçues i cili ndriçon çdo herë kur lajmërohet impulsi.
4
f
1 2 3
Figura 3.31. Stroboskopi për matjen e numrit të rrotullimeve

1- Gjeneratori i impulseve, 2 - Përforcuesi, 3 - Gypi ndriçues, 4 - elementi matës
Drita e gypit do të ndriçoi objektin rrotullues i cili ka të shënuar shenjën e

qartë të kontrastit (vija e bardhë, pika ose ngjashëm).
Kur numri i rrotullimeve të trupit për njësi të kohës është i barabartë me
numrin e impulseve të dritës për njësi të kohës, shenja e shënuar në trupin matës
duket sikur nuk lëviz.
Frekuenca e gjeneratorit të impulseve ndryshon me anën e potenciometrit
dhe në shkallën lexuese do të lexojmë këtë. Kështu për trupin i cili rrotullon
mund ti caktohet numri i rrotullimeve duke rregulluar frekuencën në mënyrë që
të fitohet efekti stroboskopik (kur në trup shihet drita e pa ndërpret).
- 69 -
Kapitulli
4
4. NGACMUESIT
Ngacmuesit përdoren për hulumtimin e konstruksioneve makinerike me anë të
simulimi. Forca ngacmuese e cila shërben si simulatore e forcës së vërtetë
realizohet me ngacmues të ndryshëm.
Varësisht nga principi i punës ngacmuesit ndahen në:
 Ngacmuesit mekanik,
 Ngacmuesit hidraulik,
 Ngacmuesit elektrik, dhe
 Ngacmuesit pneumatik.
Varësisht nga kahja e veprimit të forcës, ngacmuesit mund të jenë:
 Një drejtimesh (horizontal ose vertikal),

 Dy drejtimesh, dhe
 Tre drejtimesh.
Karakteristikat themelore të ngacmuesve janë:
 Frekuenca,
 Amplituda, dhe
 Nxitimi.
- 70 -
4.1. NGACMUESIT MEKANIK

Ngacmuesit mekanik punojnë duke u bazuar në lëkundjen mekanike të
platformës përmes mekanizmit përkatës për përcjelljen e lëvizjes. Mekanizmat
përcjellës të lëvizjes së ngacmuesit mekanik mund të jenë:
 Me ekscentër,
 Me gungë,
 Me sfera,
 Me masa të pa balancuara, etj.
Varësisht nga mënyra e veprimit të ngarkesës, ngacmuesi mund të jenë:
 Me veprim direkt, dhe

 Me veprim indirekt.
4.1.1. NGACMUESIT MEKANIK ME VEPRIM DIREKT
Në Fig. 4.1 është paraqitur ngacmuesi mekanik me veprim direkt. Përmes

pllakës rrotulluese, përcillet lëvizja oscilatore (vibruese) duke shfrytëzuar
mekanizmin me leva i cili është i lidhur me platformën e ngacmuesit.
Platforma e ngacmuesit
Pllaka rrotulluese
Figura 4.1. Ngacmuesi direkt me pllakë rrotulluese
Ky ngacmues vendoset në kornizën e cila vendoset në bazën e

konstruksionit dhe paraqet modelin ekuivalent të oscilimeve, Fig. 4.2.
- 71 -
a) b)
ẋs
mS Zms
cb Zcs
~ ẋj = j ωx0 ~ ẋj
mb Zb
cb
Figura 4.2. Skema ekuivalente e ngacmuesit mekanik:

a) Sistemi me masa dhe susta b) Sistemi me impedanca
Lidhja ndërmjet kornizës së ngacmuesit dhe bazës është zëvendësuar me

sustën me ngurtësi Cb dhe masën mb. Masa mb e përfshin masën e bazës dhe
masën e kornizës.
Nga ana tjetër, gjeneratori i oscilimeve (në këtë rast ekscentri me piston)
është i lidhur me masën e platformës dhe masën e pjesës matëse mS e cila
hulumtohet nëpërmjet sustës me ngurtësi CS.
Duke shfrytëzuar sistemin e oscilimeve dhe metodën e impedancave do të
kemi impedancën e përgjithshme të sistemit i cili llogaritet me shprehjen:
1
ZP  (4.1)
1
1 1 1
 
Z MS Z CS Z b
1
Z b  Z cb  Z b    cb  j    mb (4.2)

j
Z CS   cS (4.3)

- 72 -
Z ms  j    mS (4.4)
Fp
X0  (4.5)
Z ms
Ku janë shënuar me:
Fp – forca ngacmuese, dhe
X0 – madhësia e ekscentricitetit.
Karakteristika e frekuencës së sistemit është dhënë në formën:
c S  cb 
    2 
Xs mS  mb 
 (4.6)
X0 c c c c c
 4   2  ( s  b  s )  s b
ms mb mb ms mb
4.1.2. NGACMUESIT MEKANIK ME VEPRIM INDIREKT
Ngacmuesi mekanik me veprim indirekt është dhënë në Fig. 4.3 i cili përbëhet
nga platforma osciluese e cila merr lëvizjen nga elementet e veçantë të
ngacmuesit.
Elementi i veçantë i ngacmuesit mekanik me verim indirekt përbëhet nga
dy disqe rrotulluese me masa ekscentrike. Forca centrifugale do të kenë
madhësitë e ndryshueshme varësisht nga këndet e pozitës momentale të masave
dhe shkaktojnë oscilimet e detyruara të sistemit komponentët horizontale të
këtyre forcave do të eliminohen, ndërsa ato vertikale do të mblidhen dhe
shkaktojnë oscilimet vertikale X(t). Ekuacioni diferencial i oscilimeve të
detyruara të sistemit është dhënë me shprehjen:
M  x  c  x  2  m  r   2 cos (t ) (4.7)
Pas pjesëtimit me masën M dhe pas disa rregullimeve, fitojmë shprehjen:
 r   2  cos t 
m
x  0 x  2 
2
(4.8)
M
ku me:
ω0 - është shënuar frekuenca vetjake rrethore e sistemit e cila caktohet me
shprehjen:
- 73 -
c
0  (4.9)
M
x(t) Masa
Platforma
ω ω
M r
m m
α α
F=2mrω2 cos(ωt)
Figura 4.3. Ngacmuesi mekanik indirekt

Nëse analizohet vetëm zgjidhja për pjesën e veprimit të forcës ngacmuese,
atëherë fitohet relacioni për amplitudën e platformës:
m 2
A 2r   2 (4.10)
M 0   2
ose
m f2
A 2r   2 (4.11)
M f0  f 2
Për punën në fushën e frekuencave të detyruara (regjimi i punës hiper
rezonante) ku f0 >> f fitohet amplituda:
A  2m / Mr (4.12)
që do të thotë se A varet vetëm nga masat e jo të ekuilibruara dhe masës së
përgjithshme të sistemit oscilues M.
- 74 -
4.2. NGACMUESIT HIDRAULIK

Ngacmuesit hidraulik posedojnë veti themelore të tilla që kanë dimensione të
vogla dhe prodhojnë forcë të madhe statike dhe dinamike.
Në Fig. 4.4 është paraqitur ngacmuesi hidraulik (aktuaktori) i cili e
realizon forcën ngacmuese.
a) Platforma b)
Fluidi
x
2
Servo valvula
x
2 Aktuatori
Figura 4.4. Skema e ngacmuesit hidraulik (aktuatori)

a) Principi i punës, dhe b) Skema ekuivalente mekanike
Fluidi në pjesën e sipërme dhe të poshtme të pistonit do të ketë këtë ngurtësi:

A p
c (4.13)
x
2
p – presioni i fluidit,
x – hapi i pistonit, dhe
A – Sipërfaqja e seksionit tërthor e pistonit.
Në bazë të skemës ekuivalente mekanike të paraqitur në Fig. 4.4.b,

frekuenca vetiake e sistemit do jetë:
- 75 -
1 c 1 A p
f0   2   (4.14)
2 M  x
Bllok skema e një pajisjeje për hulumtimin dinamik të një konstruksioni

me simulim duke përdorë ngacmuesin elektro-hidraulik është dhënë në Fig. 4.5.
Agregati
Gjeneratori
hidrostatik
i funksionit
Rregullatori Servo-valvula
Fst
Aktuatori
Përforcuesi Dinamometri
Objekti matës
Figura 4.5. Bllok skema e pajisjes për hulumtim dinamik të një konstruksioni
me ngacmues elektro-hidraulik
Agregati hidraulik e shtyp vajin nën presion të përvetësuar me në degë në

elementin e ngacmuesi (aktuatorit) si forcë statike Fst ndërsa në degën tjetër
nëpërmjet servo-valvulës jep komponentën dinamike Fd. Forca e përgjithshme
përcillet me dinamometër i cili me qiftin kthyes nëpërmjet rregullatorit vepron
në punën e servo-valvulës, kështu kryhet kompensimi i karakteristikës jo-lineare
të frekuencës së sistemit.
Në Fig. 4.6 është dhënë skema hidraulike e servo - shpërndarësi i cili
paraqet një nga elementet më të rëndësishëm në këtë sistem. Ky paraqet një
shpërndarës dy shkallës elektro - magentik i cili ka dy qarqe kthyese identike të
lidhura me fundet e pistonit të shpërndarësit. Nga skema hidraulike e instalimit
të aktuatorit të dhënë në Fig. 4.6 shihet rezervuari nëpërmjet pompës
- 76 -
dhëmbëzore të vajit shtypet në ndarës me drejtim elektromagnetik i cili ka tri

pozicione.
Pozicioni (a) i shpërndarësit elektromagnetik i cili i përgjigjet prurjes së
vajit për forcën e pastër dinamike. Në krahun kthyes vaji filtrohet dhe ftohet.
Nëpërmjet servo-valvulës vaji drejtohet në hapësirën e majtë dhe të djathtë të
cilindrit.
Pozicioni (b) i shpërndarësit elektromagnetik i përgjigjet prurjes së vajit
për forcën e pastër statike.
Pozicioni (c) i shpërndarësit elektromagnetik i përgjigjet prurjes së vajit
për forcën kombinuese.
Aktuator
Servo shpërndarësi
Aktuator
Akumulator
c b a
Figura 4.6. Skema hidraulike e instalimit të aktuatorit
Forcat ngacmuese për të tri pozicionet karakteristike janë prezantuar në

diagramet e dhëna në Fig. 4.7.
- 77 -
Pozita a Pozita b Pozita c

F Fd – forca e F Fst – forca e F Fd+Fst – forca e
pastër dinamike pastër statike kombinuar
t t t
Figura 4.7. Varshmëria e formës së forcës ngacmuese nga

pozicioni i shpërndarësit
4.3. NGACMUESI ELEKTRIK

Ngacmuesit elektrik mund të jenë:
 Ngacmues elektromagnetik, dhe
 Ngacmues elektro-dinamik.
4.3.1. NGACMUESIT ELEKTRO - MAGNETIK
Ngacmuesi elektro-magnetik përbëhet nga zemra me mbështjella dhe shufra 2,

Fig. 4.8.
F
2
dx s
U
1
Figura 4.8. Ngacmuesi elektro-magnetik
Të këta ngacmues shfrytëzohet fusha magnetike e ndryshueshme për

krijimin e forcës dinamike ngacmuese. Nën veprimin e rrymës elektrike nëpër
mbështjellat e kalemit, vjen deri të paraqitja e forcës elektromagnetike në zemër.
- 78 -
Pasi që largësia ndërmjet zemrës dhe shufrës është e vogël, vijat e fushës
magnetike nga zemra kalojnë nëpër hapësirën e ajrit dhe mbyllen nëpërmjet
shufrës. Kështu formohet çarku magnetik i cili përbëhet nga zemra, hapësira e
ajrit dhe shufra.
Nën veprimin e forcës F në intervalin dt do të paraqiten lëvizjet virtuale
dx. Duke u bazuar në ligjin mbi konzervimin e energjisë, kemi:
U  I  dt  R  I 2  dt  dWM  F  dx (4.15)

UIdt – puna e burimit të rrymës për kohën e zhvendosjeve virtuale,
RI2dt – puna e harxhuar për nxehjen e përçuesit,
dWM – ndryshimi i energjisë së fushës magnetike, dhe
Fdx – energjia e harxhuar për punën mekanike.
Nga kushti i ekuilibrit të tensionit në çarkun e dhënë, fitohet:
d
U  RI  0 (4.16)
dt

RI – puna e tensionit në rezistencën termogjene, dhe
d  /dt – forca elektro-motore e induktuar.
Nga ekuacioni i sistemit oscilues të modelit matematikor:
m  Y  b  Y  c  y  B  I (4.17)
dhe forcës elektromotore të induktuar gjatë lëvizjes së përçuesit në fushën

magnetike:
E   B  I  Y (4.18)
fitojmë forcën me të cilën tërhiqet shufra:
F  K I2 (4.19)
- 79 -

m – masa e sistemit lëvizës,
b – koeficienti i shuarjes,
B – induktiviteti magnetik,
K – konstanta e karakteristikës elektromagnetike,
I – vlera momentale e vlerës së rrymës.
4.3.2. NGACMUESIT ELEKTRO - DINAMIK
Ngacmuesi elektro-dinamik punon duke u bazuar në transformimin e sinjalit

elektrik të rrymës alternative në vibracionet mekanike. Forca elektro-dinamike F
vepron në fushën magnetike të përhershme të induktivitetit B dhe përçuesit
nëpër të cilin kalon rryma alternative I dhe do të ketë vlerën:
F (t )  B  l  I (t ) (4.20)

B – induktiviteti magnetik,
l – gjatësia e përçuesit të kalemit lëvizës,
I(t) – rryma në kalemin e lëvizshëm, dhe
F(t) – forca në kalemin lëvizës,
Për fitimin e modelit matematikor të sistemit oscilues bëhen këto

supozime:
 Sistemi lëvizës bën lëvizje vertikale y(t)

 Forca e rezistencës është në përpjesëtim me shkallën e parë të shpejtësisë
Y (t ),
 Çarku magnetik i ngacmuesit është fort i lidhur për fondamentin e

palëvizshëm, dhe
 Ndryshimi i induktivitetit dhe rezistencës së kalemit lëvizës në funksion
të frekuencës së rrymës nuk merret parasysh.
Në Fig. 4.9. është dhënë ngacmuesi elektro-dinamik.
- 80 -
3 Y(t)
2
4
7 5
Figura 4.9. Ngacmuesi elektro-dinamik

1 - fusha magnetike, 2 - kalemi lëvizës, 3 – platforma, 4 – susta,
5 - kalemi i elektromagnetit, 6 - boshti i pjerrtësisë, 7 - baza e vibratorit
Duke u bazuar në këtë, modeli matematikor do të ketë ekuacionin
m  Y  (t )  b  Y (t )  c  y (t )  B  l  I (t ) (4.21)
Forca elektromotore e induktuar është:
e(t )   B  I  Y (t ) (4.22)
Kalemi lëvizës do të përshkruan ekuacionin:

dI (t )
L  R  I (t )   B  l  y (t )  U (t ) (4.23)
dt
L – induktiviteti,
R – rezistenca e kalemit lëvizës
U(t) – tensioni i kalemit lëvizës
- 81 -
Në formën e operatorëve ekuacionet paraprake do të paraqiten:
(mp2+bp+c) y(t)=BlI(t) (4.24)
(Lp+R) I(t)= -Bly(t)+U(t) (4.25)

d
p (4.26)
dt
Kështu nga ekuacionet paraprake fitojmë:
(m  p 2  b  p  c)  ( L  p  R)  y (t )  B  I  U (t )  B 2  I 2  p  y (t ) (4.27)
Në Fig. 4.10. është treguar bllok skema e ekuacionit.
1 I(t) al
Lp  R mp  bp  c
2
Blp
Figura 4.10. Bllok skema e ngacmuesit elektro-dinamik
- 82 -
Kapitulli
5
5. MATJA E LËKUNDJEVE
5.1. HYRJE
Lëkundjet (vibrimet) e makinave dhe të pajisjeve janë si pasojë e parregullsisë të

atyre sistemeve. Lëkundjet paraqesin lëvizje periodike apo lëvizje tjera të
pjesëve të makinave dhe pajisjeve. Lëkundjet kanë këto karakteristika:
 Frekuencën,
 Periodën,
 Shpejtësinë dhe
 Nxitimin.
Frekuenca e lëkundjeve paraqet vlerë reciproke të periodës f = 1/T [Hz].

Perioda e lëkundjeve është koha e nevojshme për një cikël. Për rotorin
(trupi i cili rrotullohet rreth aksit), i cili lëviz me numër konstant të rrotullimeve
në minutë, frekuenca është f = n/60 [Hz], ndërsa shpejtësia këndore ω = 2π f
[rad/s]. Frekuenca e lëkundjeve sillet nga një pjesë e hercave deri në qindra
herca.
Shpejtësia e lëkundjeve është madhësi e ndryshueshme në çdo pjesë të
ciklit. Kur janë në pyetje oscilimet harmonike (lëkundje të cilat sillen sipas ligjit
të sinusit), në momentin fillestar shpejtësia është zero, ndërsa gjatë intervalit
- 83 -
kohor ndryshon. Në rastin e përgjithshëm shpejtësia e lëkundjeve është dhënë

me shprehjen:
𝑑𝑥
𝑣= (5.1)
𝑑𝑡
Nxitimi i lëkundjeve është i ndryshueshëm dhe jepet me shprehjen:

𝑑𝑣 𝑑2𝑡
𝑎= = (5.2)
𝑑𝑡 𝑑2𝑡
Lëvizja është periodike në qoftë se pika pas intervalit të caktuar të kohës

merr pozitën e njëjtë fillestare. Lëvizja e cila realizohet sipas ligjit harmonik
është dhënë në shprehjen (5.3) dhe është paraqitur në Figurën 5.1.
𝑥 = 𝐴 ∙ sin⁡(𝜔 ∙ 𝑡 + 𝛼) (5.3)
Figura 5.1. Funksioni i kohës së lëkundjeve

Lëkundjet harmonike janë lëkundje të lira. Përveç lëkundjeve të lira
ekzistojnë edhe lëkundjet amortizuese kur përveç forcës e cila shkakton lëkundje
veprojnë edhe forca të tjera të veprimit të tyre në objektin lëkundës. Ekuacioni
diferencial i lëkundjeve të lira ka formë:
𝑥 + 2𝛿𝑥 +̈ 𝜔 2̇ 𝑥 = 0 (5.4)
𝜇 𝑐
2𝛿 = 𝜔2 = (5.5)
𝑚 𝑚
Ku janë:
m - masa e pjesës lëkundëse (vibruese),
- 84 -
μ - koeficienti i rezistencës së lëvizjes,

c - ngurtësia,
ω - shpejtësia këndore.
Varësisht nga madhësia δ mund të shfaqen tri raste:
a) > ω - lëvizje jo-periodike,

b) = ω - rasti kufitar i lëvizjes jo-periodike,
c) < ω - rasti i detyrueshëm i lëvizjes jo-periodike.
Figura 5.2. Rasti i dukjes së lëvizjes periodike, δ < ω
Perioda e lëkundjeve të lira që shuhen është distanca ndërmjet dy

amplitudave të njëpasnjëshme të pikës materiale në të njëjtin kahje dhe jepet me
shprehjen dhe është paraqitur në Figurën 5.3:
2𝜋
𝑇𝑝 = (5.6)
√𝜔2 −𝛿 2
Figura 5.3. Rasti i lëvizjes jo-periodike, δ > ω
- 85 -
Lëkundjet e detyruara që nuk shuhen krijohen me veprimin e forcës së

detyruar e cila ndryshon sipas ligjit:
𝐹(𝛺) = 𝑓(𝑡) = 𝐹𝑜⁡𝑠𝑖𝑛⁡(𝛺𝑡 + 𝛽) (5.7)
Ekuacioni diferencial i këtyre lëkundjeve ka formën:
𝑥⁡̈ + 𝜔 2 ⁡𝑥 = ℎ ̈ ∙ 𝑠𝑖𝑛⁡(𝜔𝑡 + 𝛽) (5.8)
Ku janë:
Ω - frekuenca këndore,
β - faza fillestare,
𝐹𝑜
ℎ=
𝑚
Fo - vlera maksimale e forcës së detyruar.
Lëkundjet e detyruara që nuk shuhen janë paraqitur në Figurën 8.4.
Figura 5.4. Grafiku i lëkundjeve të detyruara
5.2. SHKAQET E PARAQITJES SË LËKUNDJEVE

Paraqitjen e lëkundjeve në sistemin teknik mund të shkaktohen nga shkaqe të
ndryshme. Më të shpeshta janë:
 Mos ekuilibri i sistemit rrotullues,
 Ngurtësia e pamjaftueshme dinamike e shtëpizave dhe bazës së
sistemit,
- 86 -
 Prishja e centricitetit (qendërzimit) të lidhëseve dhe kushinetave,

 Pjerrësia e boshteve,
 Dhëmbëzoret e konsumuar, ekscentrik ose të dëmtuar,
 Rripa dhe zinxhirë të këqij ngasës,
 Kushinetat e dëmtuara,
 Shmangia e momentit rrotullues,
 Forcat elektromagnetike,
 Forcat aerodinamike,
 Forcat hidraulike,
 Çlirimi i lidhjeve,
 Nisja përmes rezonancës,
 Dëmtimi i filetave,
 Instrumenti prerës i konsumuar dhe
 Shkaktarë të tjerë.
Në parim, nuk është vështirë të vërehet se cila pjesë e sistemit teknik nuk
është në rregull dhe e shkakton lëkundjen. Në pjesët e tilla bëhet matja me
qëllim që të fitohen vlerat kuantitative të parametrave të matura të lëkundjeve.
Në bazë të rezultateve të matjeve sillet konstatimi se sistemi i tillë a

ndodhet në kufijtë e lejuar të punës, a duhet të bëhen intervenime në të dhe cilët
janë shkaktarët që kanë sjellë deri te shfaqja e lëkundjeve.
5.2.1. NDIKIMI I LËKUNDJEVE NË MAKINA DHE PAJISJE
Në pjesët e makinave dhe pajisjeve ndikimi i lëkundjeve manifestohet në

mënyra të ndryshme siç janë:
a) paraqitja e deformimeve plastike dhe elastike, thyerjeve dhe defekteve

për shkak të lodhjes së materialit sidomos në vendet me ngarkesa të
koncentruara.
- 87 -
b) fërkimi i rritur, humbje shumë të mëdha energjetike dhe efekti punues i

vogël i makinës.
Nga aspekti i funksionimit të makinave dhe pajisjeve elektronike,

lëkundjet janë të dëmshme. Sipas nivelit të amplitudave dhe frekuencave
makinat dhe pajisjet duhet gjithsesi tu përshtaten vlerave të përcaktuara kufitare.
Në të kundërtën paraqiten gabime të funksionimit, punë e parregullt, prodhim i
dobët dhe të ngjashme. Kështu krijohen problemet si ne vijim:
 Ekspozimi i lëkundjeve të tepruara në kushineta të turbinës sjellë deri

te rritja e rezistencës dhe afatshërbimi i punës është më i shkurtër,
 Kualiteti i materialit të caktuar në makinën retifikuese arrihet vetëm
kur lëkundjet ndodhen në kufijtë e lejuar,
 Niveli i lëkundjeve jashtë kufijve të lejuar ndikon negativisht në punën
e elektromotorit dhe gjeneratorit,
 Pajisjet elektronike kanë ndikim të ndjeshëm në lëkundjeve.
Tejkalimi i nivelit të lejuar të lëkundjeve sjellë deri te shfaqja e kontaktit

fizik dhe ndryshimi i karakteristikave të qarkut elektrik.
Në të gjitha rastet e përmendura me lartë të shfaqjes së lëkundjeve, në
rastet kur niveli i matur i lëkundjeve i tejkalon vlerat, duhet të ndërmerren masa
urgjente që lëkundjet të zvogëlohen ose të largohen. Niveli i lejuar i lëkundjeve
është i përcaktuar me rregulloret për makinat dhe pajisjet përkatëse.
5.3. KLASIFIKIMI I MAKINAVE SIPAS INTENSITETIT TË

LËKUNDJEVE
Sipas rregullave të përmendura të gjitha makinat energjetike dhe teknologjike
janë të ndara në disa klasa, si kriter i intensitetit të lëkundjeve është marrë
shpejtësia e lëkundjeve v [m/s]. Te lëkundjet harmonike, amplituda e lëkundjeve
shërben si masë e lëkundjeve të lejuara.
Sipas intensitetit të lëkundjeve makinat klasifikohen në grupet vijuese:
- 88 -
Grupi K
Ne grupin e makinave K bëjnë pjesë pjesët e veçanta të mekanizmave të
makinave ngasëse dhe punuese, të cilat ne gjendjen ngasëse janë të lidhura
plotësisht ngurtë, sidomos elektromotorët me fuqi deri në 15 [kW] në
prodhimtarinë serike.
Grupi M
Ne grupin e makinave M bëjnë pjesë makinat e mesme, sidomos elektromotorët
me fuqi prej 15 deri në 75 [kW] pa bazamente të veçanta dhe të vendosur
ngurtësisht në pjesët e mekanizmave dhe makinave deri 300 [kW] me pjesët
rrotulluese në bazat e specializuara.
Grupi G
Ne grupin e makinave G bëjnë pjesë makinat më të mëdha të vendosura në bazat
me rregullim të lartë (raport i madh c/m), me baza të rënda dhe të ngurta me
masa vetë rrotulluese p.sh. turbogrupet, sidomos me baza të atilla të cilat janë të
punuara sipas parimeve të ndërtimit të lehtë.
Grupi D
Ne grupin e makinave D bëjnë pjesë makinat dhe agregatet ngasës të vendosur
në baza me rregullim të lartë me masa të ekuilibruara.
Grupi S
Ne grupin e makinave S bëjnë pjesë makinat dhe agregatet ngasëse të vendosur
në baza me rregullim të ulët (fundamentin elastik) me masa të pa ekuilibruara,
makinat rotative me masa të përforcuara dobët, boshtet goditëse tek mullinjtë,
makinat me mos ekuilibrim të ndryshueshëm, të cilat mund të punojnë në
mënyrë të besueshme pa pjesë të lidhura si centrifugat, sitat vibruese, makinat
- 89 -
për hulumtimin dinamik të materialeve, makinat vibruese të industrisë

procesuese.
Secili grup ka disa shkallë të saktësisë dhe atë:
A - shumë mirë ose i mirë,
B - i përshtatshëm për përdorim,
C - ende i lejuar por kërkon përmirësim,
D – i pa lejueshëm.
Tabelat e paraqitura shfaqin vetëm rekomandime të cilat mund të merren
parasysh ose të qasemi në analiza studimore të problemit. Në Tabelën 5.1 janë
paraqitur intensiteti i lëkundjeve për grupet e veçanta në varësi të shpejtësisë
vibruese.
Tabela 5.1. Intensiteti i lëkundjeve në varësi të shpejtësisë vibruese /

ISO 10816-1995
Lloji i makinës
Shpejtësia vibruese Grupi K Grupi M
vmax [mm/s] Grupi G
Pe < 15 15 < Pe < 75 Grupi D
Pe > 75 [kW]
[kW] [kW]
0.00 0.28
0.28 0.45 A
A
0.45 0.71 A
A
0.71 1.12
B
1.12 1.80
B
1.80 2.80
C B
2.80 4.50
C B
4.50 7.10
C
7.10 11.20
C
11.2018.00
D
18.0028.00 D
D
28.0045.00 D
45.00
Në Tabelën 5.2 janë dhënë vlerat kufitare të shpejtësive vibruese për

shkallë të caktuara të kualitetit.
- 90 -
Tabela 5.2. Vlerat kufitare të shpejtësisë vibruese, vef [mm/s]
K M G D
A < 0.71 < 1.1 < 1.8 < 2.8
B 0.71 - 1.8 1.1 – 2.8 1.8 – 4.5 2.8 – 7.1
C 1.8 – 4.5 2.8 – 7.1 4.5 - 11 7.1 - 18
D > 4.5 > 7.1 > 11 > 18
- 91 -
Kapitulli
6
6. PËRFORCUESIT
Përforcuesit shërbejnë për përforcimin e sinjalit i cili fitohet nga shëndrruesit,
dhënësit, senzor etj. dhe pastaj madhësia matëse lexohet në instrumentin i cili
është i paraparë për këtë qëllim, ose dërgohet në pajisje për regjistrim ku
përshkruhet ligji i ndryshimit të madhësisë matëse. Në Figurën 6.1 është treguar
skema principiele e lidhjes së përforcuesit me pajisjen për indikacion.
Figura 6.1. Skema parimore e lidhjes së përforcuesit me indikatorët
- 92 -
Nëse kryhen më shumë matje njëkohësisht dhe kërkohet përforcimi i

sinjalit atëherë mund të përdoren pajisjet të cilat mundësojnë lidhjen e tillë në
përforcues dhe kështu mund të kemi përforcues disakanalësh.
6.1. PËRFORCUESIT E TENSIONIT NJËKAHOR
Këta përforcues kryesisht përdorën për përforcimin e sinjalit të senzorëve aktiv

të madhësive matëse. Janë mjaftë të thjesht, mirëpo gjatë përforcimeve të mëdha
të sinjalit nuk tregojnë qëndrueshmëri konstante të mjaftueshme rreth pikës zero.
Prandaj nuk mund të përdorën për përforcime të sinjaleve matëse për raste të
cekura më lartë.
Nëse dëshirohet që edhe për këto raste të përdorët gjegjësisht të
përforcohet sinjali matës i tensionit njëkahor atëherë oscilohet tensioni njëkahor
dhe përforcohet në përforcues të tensionit alternativ siç është dhënë në Figurën
6.2.
>n Hz 5
1
>0-n Hz 6
2 3 4
Figura 6.2. Përforcuesi i tensionit njëkahor:
1- drejtuesi i frekuencave, 2 - fibërpërforcuesi, 3 & 5 - përforcuesi i rrymës
alternative, 4 - demodulatori, 6 - përforcuesi shumë kanalesh
6.2. PËRFORCUESI I FREKUENCAVE BARTËSE
Përforcuesi i frekuencave bartëse përdorët për senzorët pasiv (omik, induktiv

dhe kapacitiv). Nëse ndërmjet senzorit dhe përforcuesit vendoset modulatori i
- 93 -
cili bënë ç’vendosjen e spektrit të sinjalit me frekuenca të ulëta në fushën e

frekuencave të larta dhe atë saktësisht për madhësinë e frekuencës së lartë
atëherë mund të përdoren përforcuesit matës të frekuencave së bashku me
senzorët aktiv. Në Figurën 6.3 është paraqitur skema principiele e lidhjes së
përforcuesit të frekuencave bartëse.
1
3 4 5 6
Figura 6.3. Përforcuesi i frekuencave

1 – senzori, 2 - gjeneratori i frekuencave të larta, 3 - ekuilibruesi i urës;
4 - përforcuesi i tensionit alternativ; 5 - demodulatori; 6 - tejlëshuesi i ulët
Senzori i madhësive matëse 1 i cili mund të lidhet në qarkun në urë ose

diferencial furnizohet me tension alternativë, frekuenca bartëse e së cilit
shkaktohet në gjenerator me frekuencë të lartë. Me njësinë për rregullim
(ekuilibruesin e urës) 3 rregullohet senzori (shiriti matës) 1 para matjes.
Pasi që punohet me tensionin alternativë rregullimi duhet të bëhet edhe në
fazë, si dhe është e nevojshme që senzori të lidhet me kabllot e mbrojtur. Me
ngarkimin e urës matëse d.m.th me vendosjen e madhësisë matëse në senzor,
frekuenca bartëse modelohet me amplitudë.
Frekuenca matëse e modeluar pastaj përforcohet në përforcuesin vetanak
4. Pasi që për indikacionin nuk mund të hetohet frekuenca e modeluar dhe
përforcuar, duhet që serish të kyçet demodulatori 5 në përforcues. Në
- 94 -
demodulatorin 5 në mënyrë fazore udhëhiqet frekuenca bartëse e modeluar. Në

mënyrë që sinjali matës të jetë pa mbetje të frekuencës bartëse dhe harmonikave
të larta, demodulatori pastaj lidhet në filtrin lëshues të ulët 6 i cili filtron
frekuencën e rregulluar.
Modulimi paraqet ç’vendosjen e spektrit të sinjalit me frekuenca të ulëta
në fushën e frekuencave të larta dhe atë saktësisht për frekuenca të larta.
- 95 -
Kapitulli
7
7. PAJISJET PËR INDIKACION
Pajisjet për indikacion paraqesin elementin e fundit në të cilin lexohen vlerat
matëse të caktuara. Pajisjet për indikacion tregojnë, shënojnë, vizatojnë,
regjistrojnë, shtypin ose mbajnë mend madhësinë matëse. Këto pajisje mund të
jenë:
 instrumente me kalem,
 instrumente me akrep,
 shkrues të ndryshëm,
 osciloskop,
 oscilograf,
 shirita magnetofonit, etj.
Varësisht nga mënyra e tregimit të vlerës matëse, pajisjet me indikacion mund të
jenë:
 pajisje analoge, dhe
 pajisje digjitale.
7.1. PAISJET ANALOGE PËR INDIKACION
Pajisjet analoge për indikacion janë të gjitha ato pajisje të cilat madhësinë
matëse nga objekti matës nëpërmjet senzorëve dhe pajisjeve tjera përkatëse e
- 96 -
tregojnë duke e shfrytëzuar analogjinë nëpërmjet akrepit, kalemit, shkruesit,

osciloskopit etj. në njësi të kalibruara të shkallës matëse.
Këto instrumente e kanë të shënuar shkallen në njësi të mëdha dhe të
vogla. Në fushën matëse të shkallës janë të vendosura të gjitha vlerat e
mundshme të madhësisë matëse. Vlerat karakteristike mund të shënohen në
mënyra karakteristike (markohen) në mënyrë që të theksohet vlera karakteristike
e tyre si p.sh. me akrep të kuq caktohet vlera e presionit të lejuar, ose ndërmjet
dy vijave të kuqe mund të caktohet temperatura punuese e procesit, etj.
Shkallët matëse duhet të jenë të qarta dhe të ndahen në vlera të dukshme
si dhe duhet të dimensionohen për matjen e madhësive përkatëse. Ndarja e
shkallës matëse mund të jetë:
 uniformisht lineare, dhe
 jouniformisht lineare.
7.1.1. INSTRUMENTET ANALOGE ME AKREPA
Këto instrumente shkallën e kanë lineare të ndarë në njësi përkatëse varësisht

nga madhësia e cila matet. Akrepi lëvizës mund të zhvendoset në mënyrë
drejtvizore ose rrotulluese (harkore). Instrumentet analogë që përdoren më së
shumti janë:
 me zemër (bërthamë) nga hekuri i butë, dhe

 me kalemin rrotullues.
Në Figura 7.1 është dhënë pamja e disa instrumenteve matëse me

zhvendosje të akrepit me zemër nga hekuri i butë.
Principi i punës së këtyre instrumenteve bazohet në veprimin e fushës
magnetike të kalemit të palëvizshëm 1 nëpër të cilin rrjedh rryma matëse në
hekurin e butë të lëvizshëm 2 me të cilin është lidhur akrepi 3.
Zhvendosja e akrepit nëpër shkallën 4 është në mënyrë proporcionale me
madhësinë e fushës magnetike, ndërsa madhësia e fushës varet nga rryma në
kalemin prej teli gjegjësisht nga vlera e madhësisë matëse.
- 97 -
3
2 4
2
1 3
l
l
a) b) c)
Figura 7.1. Instrumentet analoge mea) zemër prej hekuritb)të butë:

a) të hekurit të
a) me lëvizje drejtvizore të bërthamës, b) me lëvizje rrotulluese
butë, dhe c) me lëvizje harkore të bërthamës
Në Figurën 7.2 janë dhënë instrumentet matëse me kalemin lëvizës.

0
5 6
F
3
3
M0
N S N S
2
4 2
1 F 1
a) b)
Figura 7.2. Skema e principit të punës së instrumentit me kalem rrotullues:

1 – magneti permanent, 2 – zemra (bërthama) nga hekuri i butë, 3 – kalemi me
formë katërkëndëshe, 4 – susta, 5 – akrepi dhe 6 – shkalla e leximit
- 98 -
Instrumentet matëse me kalemin lëvizës përbëhen nga magneti permanent

1, zemra (bërthama) nga hekuri i butë 2 i vendosur ndërmjet poleve të magnetit
N - S, kalemit 3 me formë katërkëndëshe nëpër të cilin kalon rryma
proporcionale me madhësi matëse, sustës 4, akrepit 5 dhe shkallës 6.
Vazhdimet e poleve N - S të magnetit 1 dhe zemrës 2 shërbejnë për
krijimin e fushës magnetike homogjene radiale B në hapësirën prej ajrit,
Figura 7.2. a. Me kalimin e rrymës I nëpër kalemin në fushën magnetike B
lajmërohet forca elektromagnetike:
  
F  I  [ I  B] (7.1)
momenti i të cilës është M0 dhe i cili do të zhvendosë kalemin për një kënd të
caktuar, ndërsa susta do ti kundërvihet me momentin ekuilibrues. Madhësinë
matëse e tregon akrepi 5 në shkallën 6.
Ekuacioni themelor dinamik i lëvizjes së galvanometrit të instrumentit
është:
d
M a   M 0  j (7.2)
dt
ku janë: Ma - momenti aktiv, vlera e të cilit në rastin e fushës radiale të magnetit
permanent është:
M a  B S  N  i   0  i (7.3)
 0 - fluksi magnetik maksimal i përgjithshëm nëpër kalem.

Momenti rezistues për shkak të ngurtësisë së sustës torzive është:
M 0C  C   (7.4)
Momenti amortizues lajmërohet deri sa kalemi është në lëvizje dhe

përbëhet nga: momenti për shkak të rezistencës së kalemit me ajrin M0 e
momentit të rrymës që induktohet në kalem gjatë kohës së lëvizjes së tij kur
çarku i galvanometrit është i mbyllur M0.
- 99 -
6
2 4
N 3 S
Figura 7.3. Skema principiele e instrumentit me kalem lëvizës
Për shpejtësi të vogla mund të matet rezistenca e fërkimit në përpjesëtim

me shpejtësinë:
d
M 0  b1 (7.5)
dt
Kur kalemi lëviz, përçuesit e tij vertikal i prejnë vijat magnetike të
induktiviteti B dhe në të induktohet forca elektromagnetike vlera e së cilës në
rastin e fushës radiale është:
d
E  I V  B  2  h  r    B  N  B  S  N     0  (7.6)
dt
Nëse kalemi është i mbyllur dhe nëse rezistenca e përgjithshme është R,
forca elektromagnetike do të jap këtë rrymë:
E
i'  (7.7)
R
kahja e së cilës sipas ligjit të Lencov-it është e tillë që shkakton ndalimin e
galvanometrit.
Momenti rezistues për shkak të rrymës është:
- 100 -
E 2  0 d
2
i'
Mt  E  
'
(7.8)
 R R dt
Ekuacioni dinamik i lëvizjes së galvanometrit është:
d 2 d
J  b   C    0  i (7.9)
dt 2 dt
Gjatë kyçjes së rrymës me intensitet konstant në çark të galvanometrit
mund të lajmërohen dy lloje të lëvizjes, varësisht se a janë rrënjët karakteristike
imagjinare apo reale të ekuacionit:
J  2  b    C  0 (7.10)
1. Nëse është b2 - 4JC<0 rrënjët janë imagjinare dhe galvanometri lëviz

nga pozita fillestare në mënyrë periodike pas një numri të oscilimeve
në pozitën e ekuilibruar, Figurën 7.4.I:
 0i
 (6.11)
C
2. Nëse është b2 - 4JC  0 rrënjët janë reale, lëvizja e galvanometrit

është aperiodike dhe në mënyrë asimptote vjen deri të pozita
ekuilibruese (Figura 7.4. II, III)

I
 0i II
C
III
0 t
Figura 7.4. Llojet e lëvizjes së galvanometrit me kalemin lëvizës

I - periodike, II - aperiodike kritike, III - aperiodike
- 101 -
7.1.2. REGJISTRATORËT ANALOGË
Aparatet për regjistrim vizatojnë automatikisht vlerat matëse në formën e

diagramit. Regjistrimi më i shpeshtë bëhet në funksion të kohës (diagrami y - t)
e mund të bëhet edhe në funksion të madhësive tjera (diagrami y - x). Këto
aparate kryesisht përbëhen prej shkruesit, elementeve kompenzuese të sistemit
për vlera y, x, t, etj. bazës me letrën vizatuese, pajisjeve ngasëse për lëvizje
horizontale dhe vertikale. Në Figura 7.5 janë treguar regjistruesit për vizatimin e
diagrameve y - t dhe y - x.
4 x
y x
6 5
5
1
1 t
6 4
M
2 3 3
a) b) y
Figura 7.5. Regjistruesit analogë: për regjistrim y – t, b) për regjistrim y - x

Në Figura 7.5. a është treguar vizatuesi me letër pa kufi për paraqitjen e
ndryshimit të madhësisë matëse ose fenomenit në diagramin y - t. Kështu duke
lëvizur letra 2 me ndihmën e motorit 1 dhe shiritit 3 me një shpejtësi të caktuar
gjilpëra e gjatë 6 do të vizatojë lakoren varësisht nga sinjalet e marrura nga
funksioni y në 5 i cili e lëvizë kokën barëse 4 në drejtim horizontal. Kështu duke
lëvizur koka 4 dhe letra 2 do të fitojmë lakoren në letrën për regjistrim e cila na
paraqet përshkrimin e ndryshimit të madhësisë matëse
Në Figura 7.5. b është treguar vizatuesi i ndryshimit të madhësisë matëse
ose fenomenit në diagramin y - x. Këtu letra është fikse dhe nuk lëviz ndërsa
gjilpëra 1 me ndihmën e kokës bartëse 6 lëviz në sipërfaqen e kufizuar
- 102 -
gjegjësisht vizaton diagramin në sistemin e koordinatave y-x me ndihmën e

mekanizmit 3 dhe mekanizmit 5 gjegjësisht 2. Letra në të cilën vizatohet
diagrami mund të jetë: në formë të shiritit, rrethore dhe cilindrike. Në Figura 7.6
është treguar varianti i realizimit të letrës së shkruesit.
a) b) c)
Figura 7.6. Variantet e realizimit të letrës së shkruesit

a) shkruesi me shirit, b) shkruesi me rreth, dhe c) shkruesi me cilindër
Vizatimi i diagramit mund të realizohet me vijë të plotë ose në pika

varësisht nga mekanizmi i cili aplikohet për mbajtjen e gjilpërës.
Në Figura 7.7 është treguar mënyra e vizatimit në shiritin prej letre.
a) b)
Figura 7.7. Mënyra e vizatimit: a) me vijë të plotë, dhe b) me pika
- 103 -
7.2. OSCILOGRAFËT ELEKTROMAGNETIK ME DRITË

Oscilografët elektromagnetik me dritë disponojnë me mekanizmin matës dhe
regjistrim të cilët si tregues shfrytëzojnë rrezet e dritës. Elementi kryesor matës
është galvanometri me kalemin e mbështjellur i cili është shtrënguar me fijet
elastike të holla (qimet e jelës së kalit) me ndihmën e makarave prej eshtrave të
elefantit, Figura 7.8. Me shtrëngimin e fijeve të holla mund të rregullohet
frekuenca vetjake. Në kalem gjendet pasqyra e vogël 0 sipërfaqja e së cilës është
më e vogël se 1 [mm2]. Madhësia matëse vije në elementin e ndjeshëm të
galvanometrit nga dalja e rrymës së urës matëse.
N S
3
1
2
4
Figura 7.8. Skema e Galvanometrit: 1. Lidhësja matëse, 2. Mbajtësit e

lidhëses, 3. Pasqyra, 4. Susta, dhe 5. Polet e magnetit
Galvanometri G me pasqyrën e vogël 0 është shtrënguar me fijet elastike dhe

gjendet në fushën magnetike të magnetit permanent N-S, ku si pasojë do të kemi
oscilimin në momentin e ndryshimit të madhësisë matëse, Figura 7.9. Rrezja e
dritës nga burimi S nëpërmjet pasqyrës reflektuese RO bie në letrën fotografike
FOP. Letra FOP lëviz me ndihmën e elektromorit EM dhe reduktorit R ku
shpejtësia e saj paraqet bazën kohore (Tajmerin). Në këtë mënyrë fitohet
oscilogrami i cili bëhet i dukshëm nëse i nënshtrohet dritës së ditës.
- 104 -
0 0S
N S
S
RO
FOP
R
EM
Figura 7.9. Skema principiele e oscilografit me galvanometër: S - burimi i

dritës, OS - sistemi optik, O - pasqyra e vogël, RO - pasqyra reflektuese,
FOP - foto letra, EM - elektromotori, R - reduktori
Në mënyrë që galvanometri të ketë funksionin e oscilografit duhet që

frekuenca e rrymës matëse të (fituar nga madhësia matëse) gjegjësisht nga
harmoniku më i lartë i saj. Oscilogrami i fituar do të jetë më i saktë nëse
ndërmjet frekuencës vetjake të galvanometrit dhe frekuencës së madhësisë
matëse (të rrymës matëse) është raporti më i madh.
Sistemi oscilues i galvanometrit me frekuencën vetjake të madhe fitohet
kur momenti i inercisë J sa më shumë të zvogëlohet, ndërsa ngurtësia e sustës
torzive C sa më shumë rritet, që del nga relacioni
1
f  (7.12)
C
2
J
Mirëpo në këtë rast instrumenti bëhet më pak i ndjeshëm me rritjen e
frekuencës vetjake. Kështu për çdo madhësi matëse me fenomen matës duhet
- 105 -
caktuar frekuencën më të vogël vetjake e cila mundëson që dukuria në mënyrë të

sigurt të regjistrohet për ndjeshmëri të mjaftueshme të instrumentit. Në Figurën
7.10 është treguar që oscilatori i cili mund të jetë oscilograf ose osciloskop.
8
5 6
3
2
2 1
Figura 7.10. Oscilatori me dritë: 1 - burimi i dritës, 2 - kondenzatori, 3 - blenda,

4 - oscilatori, 5 - pasqyra, 6 - prizma, 7 - pasqyra lëvizëse shumë këndore,
8 - mat pllaka, 9 - objektivi cilindrik, 10 - fotoletra
Rrezja e dritës e cila del nga burimi 1, drejtohet paralelisht në

kondenzatorin 2. Rrezja e cila është e kufizuar me blenden 3, reflektohet nga
pasqyra 5 e cila është e përforcuar në pjesën lëvizëse 4. Nga sinjali reflektues
ndërmjet prizmës 6, degëzohet pjesërisht sinjali dhe nëpërmjet thjerrëzës
cilindrike e cila është e lidhur me prizmën bashkohet në mënyrë që pastaj të
reflektohet nga pasqyra shumëkëndëshe 7 në mat pllakën 8 dhe do të shënoi
pikën. Pasqyra shumëkëndëshe shërben për analizën kohore të pikës së dritës.
Numri i lëkundjeve të pasqyrës shumëkëndëshe mund që përherë të

rregullohet, ashtu që gjatë proceseve periodike mund të krijohen ngritjet e
vijueshmërisë së lakoreve në mat pllakë.
- 106 -
Pjesa e madhe e dritës së reflektuar nga pasqyra treguese, nëpër objektivin

9 do të degëzohet dhe krijohet si pikë në letrën regjistruese 10.
7.2.1. OSCILOSKOPI-OSCILOGRAFËT ELEKTRONIK
Osciloskopët janë pajisje të cilat shërbejnë për shikimin vizual të ndryshimit të

dukurive dhe proceseve të ndryshme. Oscilografët janë pajisje të cilat shërbejnë
për përshkrimin e fotografimin e dukurive dhe proceseve të ndryshme.
Funksionin e oscilografit mund ta kryej edhe osciloskopi nëse e bëjmë
fotografimin e diagramit të fituar në osciloskop.Funksionin e osciloskopit mund
ta kryej oscilografi nëse e përcjellim aty për aty ndryshimin e procesit duke
lexuar vlerat në vizatimin e fituar.
Në bazë të kësaj qe u tha më lartë nuk do të bënin ndonjë ndarje të prerë
se kur do të kryhet funksioni i oscilografit apo osciloskopit sepse funksionet e
tyre mund të zëvendësohen me sukses njeri me tjetrin.
Oscilografët elektronik përdoren më së shumti në praktik për fitimin e
oscilogramit i cili mund të ketë karakter kontinual apo impulso-periodik ose
joperiodik.
Kështu çdo madhësi mekanike e cila ndryshon mund të përcillet nëse
paraprakisht janë të vendosura pajisjet shndërruese.
Osciloskopët katodik (Fig. 6.11) të cilët përdoren për përcjelljen e
madhësive dhe dukurive të ndryshme si pjesë kryesore e kanë gypin katodik të
tensionit ë ulët që paraqet formën e një balloni nga qelqi me vakum të madh e
cila nxehet dhe në të gjendet:
 topi elektronik (sistemi për formimin e vrushkullit elektronik të
koncentruar me shpejtësi të madhe),
 sistemi për devijim të vrushkullit të elektroneve, dhe
 shtresës luminiscente të vendosur në pjesën e brendshme të ekranit.
- 107 -
Y X
2 2
Y X
2 2
Figura 7.11. Osciloskopi katodik
Devijimi i vrushkullit elektronik realizohet me elektrodën e nxehur K e

cila paraqet indirekt katodën okside me sipërfaqen ballore mjaft të vogël dhe
anodës A1 e cila është në formë të cilindrit me disa ndarje-diafragma me vrima
në qendër në të cilën bihet tensioni pozitiv në krahasim me K të rendit disa
qindra volt, Figura 7.12.
Elektronet të cilët i emiton K bien në fushën e shpejtuar të anodës dhe
lëvizin në drejtim të saj në formën e vrushkullit i cili do të shpërndahet dhe më
tej fokusohet përgjatë aksit të gypit në drejtim të ekranit. Intensiteti i vrushkullit
të elektroneve rregullohet me cilindrin e Wehnelt-it W i cili e mbështjell katodën
dhe është gjithmonë i elektrizuar negativisht kundrejt katodës (prej 30-150 [V]).
Kështu do të dëboj elektronet dhe do të koncentroi tufën e tyre.
Me ndryshimin e potencialit në gypin e Venoltov-it kundrejt K, ndryshon
rryma e cila rrjedh nëpër cilindër dhe në atë mënyrë rregullohet intensiteti i
vrushkullit elektronik gjegjësisht do ti lej gjurmët e dritës në ekran. Me ndihmën
e kësaj elektrode bëhet rregullimi gjegjësisht modelimi i intensitetit të ndriçimit
e kjo ndryshe quhet elektroda modulare-modulator.
Anoda A2 paraqet një cilindër të shkurtër të mbyllur në fund kah ekrani
me diafragmën me vrimën e vogël në qendër e cila vendoset menjëherë pas
anodës së parë dhe lidhet tensioni pozitiv (0.5-5 [kV]) i cili është më i madh se
ai i anodës A1.
- 108 -
E
2
Y X 1 A2 A1 W K
2 2 2 2 2
2 6
23
2
3 6 7
2
UY UX
Figura 7.12. Pjesët kryesore të osciloskopit katolik: 1 - gypi elektronik,

2-Y - përforcuesi, 3 - atenuatori, 4-X - përforcuesi, 5 - vendosësi i X-pllakave,
6 - pajisja për ndërprerje, 7 - pajisja për furnizim nga rrjeti, K - katoda,
W- cilindri i Veneltov-it, A1 - anoda I, A2 - anoda II, X- “X” pllaka,
Y – “Y” pllaka, E - ekrani
Për shkak të vijave ekvopotenciale të cilat lajmërohen nga fusha elektrike

e anodave A1 dhe A2 të cilindrit të Veneltov-it, elektronet lëvizin normal në to
dhe në vijat konkave kundrejt K do të grumbullohen (fokusohen), ndërsa në ato
konvekse do të zgjerohen nga aksi.
B. SHIRITAT MAGNETIK
Një nga mënyrat e regjistrimit dhe ruajtjes së informatave të dukurisë apo

procesit është edhe incizimi në shiritin magnetik.
Në shiritin magnetik bëhet regjistrimi i informacioneve duke incizuar
sinjalet në formën e tensioneve magnetike. Me aplikimin e analizatorit përkatës
mundësohet përcaktimi numerik në pajisjet për përpunimin e të dhënave.
- 109 -
Incizimi i proceseve dhe dukurive me frekuenca të mëdha, zero deri disa

megahercë mundësohet shumë lehtë sepse gjerësia e shiritit është e mjaftueshme
për këtë qëllim. Shiriti magnetik në pajisjen përkatëse mund të ketë shpejtësi të
ndryshme gjatë incizimit dhe shkrimit çka mundëson transformimin e
frekuencës në atë më të lartë ose më të ulët, gjegjësisht rregullimin e të dhënave
të incizuara me frekuencën punuese të analizatorit ose kompjuterit.
Duke u bazuar në vetin e magnetizmit dhe shkarkimit të magnetit, shiriti
mundëson që incizimet të përsëriten, ndërsa shiriti magnetik të përdoret më
shumë herë. Në Figura 7.13 është dhënë shiriti magnetik me mekanizmin e
lëvizjes i cili përbëhet nga shiriti plastik në të cilin është hedhur shtresa
magnetike. Pjesa bartëse e shiritit përbëhet nga acetati ose poliesteri, ndërsa
shtresa magnetike është nga oksidi magnetik i hekurit.
1 12 16
2 13 15 17
2
2
6 9 3
2 4 5
2 3 2 2
2 2 2 7
2 9
2
1 2 2 16 17
10
14 8
12 15 20 19
18 21 13
Figura 7.13. Shiriti magnetik me mekanizma lëvizës: 1 &16 - spinotët,

2 & 17 - rrotat e shiriti, 3 - rulat devijues, 4 & 5 - kokat magnetike, 6 - rrota
ngasëse, 7 & 8 - rrotat drejtuese, 9 - shiriti, 10 - pajisja trusëse elastike,
11 - rripi ngasës, 12 - motori, 13 - folja mbrojtëse.
- 110 -
Incizimi me shiritin magnetik bazohet në krijimin e gjendjes magnetike.

Kjo realizohet duke u bazuar në vetin e materialit magnetik i cili është i hedhur
në formë të një shtrese ne pjesën e sipërme të shiritit, si dhe vetin induktive
permanente të madhe.
Gjendja e formuar e fushës magnetike në shiritin magnetik nuk mund të
ndryshohet (fshihet) përpos me kokën speciale për fshirje. Reproduksioni i
incizimit të shiritit realizohet ashtu që shiritin e magnetizuar e lëvizim me
shpejtësi dhe drejtim të njëjtë nëpër kokën për reproduksion. Kështu fusha
magnetike duke kaluar nëpër kokën për reproduksion bën induktimin e forcës
elektromotore e cila ka karakter të njëjtë sikurse gjatë incizimit dhe mund të
përforcohet me përforcues. Në Figura 7.14 është treguar principi i incizimit
magnetik të zërit.
L
TG
G2
2 lëvizja
UNF
0
NFsignali
2
S N S
2 2 2
S SN N N S S SN N
2 22 2 2 2 2 22 2 Fluksi
Figura 7.14. Principi i incizimit magnetik të zërit: □ di-polet e pa magnetizuara

■□ di-polet e magnetizuara pjesërisht, dhe ■ di-polet e magnetizuara
- 111 -
Numri i kanaleve të magnetofonit në fakt paraqet numrin e rripave të

shiritit. Kështu mund të bëhet incizimi në një kanal ose në më shumë kanale, siç
është rasti me incizimin e zërit në dy kanale që i përgjigjet sterio-teknikës.
Fshirja realizohet ashtu që në shirit (nëpërmjet kokës) vendoset fusha magnetike
me frekuenca të larta ku frekuenca është së paku dhjetë herë më e madhe nga
frekuenca më e madhe e cila është incizuar.
Gjatë incizimit në shirit bihen sinjalet e frekuencave të ultë ose të larta (të
rendit 40-80 [kHz]) ku sinjalet e tensioneve të larta kanë amplitudën dukshëm
më të vogël se gjatë fshirjes.
Sinjalet e frekuencave të larta në kombinim me sinjalet e frekuencave të
ulëta do të bijë magnetizimin e shiritit në nivelin i cili do ti përgjigjet vlerës
momentale të sinjalit me frekuenca të vogla dhe në atë mënyrë do të eliminohet
formimi i sinjalit i cili shkaktohet për shkak të lakores histerike te shiriti
magnetik.
Procedura e re-produkimit është identike me atë të incizimit.
Përpos shiritave magnetik për regjistrimin e dukurive dhe proceseve të
ndryshme si dhe ruajtjen e të dhënave përdoret edhe disku magnetik i cili
paraqet një pllakë (në formën e pllakës së gramafonit) në të cilën vendosen të
dhënat e dëshiruara.
- 112 -
Kapitulli
8
8. MATJET AKUSTIKE
Me rritjen e popullatës dhe mbipopullimin e qyteteve, ritmin e shpejtë të
zhvillimit industrial dhe krijimit të qendrave të mëdha industriale, me
modernizimin dhe automatizimin e kushteve jetësore dhe shërbimeve, njerëzit
nga dita më ditë gjithnjë e më shumë ballafaqohen me problemet e zhurmës.
Njohuritë dhe zbulimet e para të ndikimit të dëmshëm të zhurmës te njeriu
datojnë qysh moti, por pas luftës së dytë botërore ky problem bëhet aktual për
shoqërinë. Sot në botë, në kushtet e zhvillimit të shpejtë industrial, zhurma
industriale zë vend të posaçëm dhe me veprimin e sajë të dëmshëm paralajmëron
për luftën e organizuar kundër saj. Ajo luftë merr kuptimin e luftës shkencore
dhe viteve të fundit bëhet e orientuar në probleme konkrete. Në shumë vende,
posaçërisht të zhvilluara industrialisht, në kuadër të institutit për mbrojtje në
punë, formohen grupe, departamente, laboratorë të cilët kanë për qëllim që asaj
lufte ti japin karakter shkencor. Organizohen komisione shkencore, këshillime
ndërkombëtare dhe simpoziume, ku në bazë të zhurmës fizike përcaktohen
rregulloret ligjore, rregullat dhe rekomandimet të cilat u përkasin kushteve të
punës në industri, hapësira banesore, shkolla, spitale - gjithkund ku konsiderohet
se zhurma me veprimin e saj e rrezikon njeriun (organet e dëgjimit, sistemin
nervor dhe organizmin e njeriut në përgjithësi).
- 113 -
Fenomeni i zhurmës kërkon njohuri shkencore dhe hulumtime nga fusha e

akustikës dhe oscilimeve mekanike njohuria e të cilave është shumë komplekse.
Pranë akustikëve, fizicientëve, ekspertëve të makinerisë dhe ndërtimtarisë,
pjesëmarrje të barabartë në zgjidhjen e këtyre problemeve kanë edhe mjekët,
sociologët, psikologët, shërbimet për mbrojtje në punë etj. Nuk ka dyshim, se sot
në botë, posaçërisht në vendet me industri të zhvilluar, në studimin e zhurmës
kanë arritur rezultate të mëdha. Janë përpunuar shumë metoda matëse dhe
instrumente për matjen dhe analizën e zhurmës si dhe metoda të sanimit efikas
të saj në nivel të rregullave dhe normave të përvetësuara.
8.1. HIPOTEZAT PËR ZËRIN
Zhurma është zë i cili paraqitet në fushën e frekuencave të dëgjimit prej (20 ÷

1000) Hz. Përveç fushës së dëgjimit ekziston edhe infrazëri me frekuencë prej
10 Hz dhe ultrazëri me frekuenca mbi 1000 Hz. Për shqyrtim në teknikë kur në
pyetje është ndikimi i zhurmës te njeriu dhe gjendja e makinave dhe pajisjeve
është i rëndësishëm edhe zëri i dëgjimit.
Zëri paraqet ndryshimin e presionit akustik, tensionit ose shpejtësisë së
valës së zërit i cili zgjerohet nëpër ndonjë ambient. Burime të zërit janë trupat të
cilët lëkunden. Valët e zërit të cilat i emetojnë sistemet makinerike janë të
formës sferike, Figurën 8.1.
Figura 8.1. Vala e zërit
- 114 -
Amplituda e valës së zërit
Njerëzit janë të ndjeshëm në fushë të gjerë shumë të amplitudës. Aty ku

amplitudat janë të larta është pragu i dhimbjes, ndërsa në anën e ku amplitudat e
zërit janë të ulëta është pragu i dëgjimit, çka paraqet zë mezi të dëgjueshëm
gjatë qetësisë së plotë. Njësia për presionin e zërit është pascali, Pa. Paskali
është presion i një Njutni për metër katror.
Energjia e valës së zërit është proporcionale me katrorin e amplitudës. Për
tu shprehur fusha e gjerë e amplitudave shfrytëzohet shkalla logaritmike. Futet
njësia decibel, dB me të cilën përcaktohet niveli i zërit përmes raportit të
shkallës logaritmike.
Frekuenca
Frekuenca e valës së shprehet me Herca, Hz. Niveli i frekuencave të cilat e japin

lartësinë e tonit te njerëzit sillet 20 deri 20000 Hz.
Shpërndarja e energjisë akustike si funksion i frekuencës quhet spektër i
zërit. Në ajër vala e zërit zgjerohet me shpejtësi prej 340 [m/s]. Te lëngjet dhe
përmes trupave të ngurtë shpejtësia e zërit është më e madhe.
Biseda normale ka përafërsisht 70 [dB], ndërsa zërat prej 140 [dB] tek
veshët.
8.1.1. Nocioni i zhurmës
Ekzistojnë definicione të ndryshme për zhurmën. Sipas njërit, zhurma është

bashkësi e zërave të cilët shkaktojnë shqetësim. Ekziston mendimi sipas të cilit
secila dukuri e zërit (zhurma, gallata, trokitja, biseda etj.) e cila e pengon punën
dhe pushimin paraqet zhurmë. Që një zë ta quajmë zhurmë ai duhet të jetë
mjaftë i fortë, të dallohet nga zërat tjerë dhe dëgjohet mirë. Duke pas parasysh se
zhurma është zë me forcë të ndryshme, dhe varet nga kushtet dhe rrethanat në të
cilat shfaqet dhe vepron. Gjatë vlerësimit se ndonjë zë a ka karakter të zhurmës
ose jo, duhet të konstatohet intensiteti i lejuar, niveli ose fortësia e zhurmës dhe
- 115 -
të konstatohet që gjatë kësaj a do të ketë pengesa gjegjësisht shkaktim të

shqetësimit apo parehatisë në rastin e caktuar.
Gjatë punës makinat dhe pajisjet prodhojnë zhurmë. Varësisht nga niveli,
zhurma mund të jetë mos irrituese, por shpeshherë kur të kalohet niveli i
caktuar, është e dëmshme për shëndetin fizik dhe psikik të njerëzve. Në
kuptimin fizik niveli i rritur i zhurmës ndikon në dëmtimin e dëgjimit, edhe pse
dëmtimet fizike dhe psikike për shkak të veprimit të zhurmës janë individuale.
Paraqitja e zhurmës shpesh është shkak i prishjeve të punës së sistemeve
teknike. Niveli normal i zhurmës të cilin organizmi i njeriut e duron është
(65÷70) dB. Në atë nivel mund të dëgjohet biseda gjatë komunikimit edhe atë në
largësi deri 1.5 [m], ndërsa kufiri i saktë ndërmjet nivelit normal dhe irritues të
zhurmës vështirë se mund të përcaktohet.
Zhurma është zë i padëshiruar dhe përmban tone të frekuencave të
ndryshme. Toni i pastër është treguar në Figurën 8.2, përmasa e të cilit është
frekuenca, ndërsa e nivelit, niveli i zërit.
Zhurma e drejtpërdrejtë është e përcaktuar me intensitetin e burimit të
zhurmës dhe largësia nga burimi. Zhurma indirekte varet nga koeficienti i
reflektimit të dyshemesë, tavanit apo murit.
Amplituda e valës së zërit (ndryshimi në raport me presionin e ajrit) e
përcakton se sa me zë të lartë dëgjohet zhurma. Frekuenca e përcakton lartësinë
e zërit gjegjësisht sa shpejt do të ndryshojë presioni i zërit.
Përveç nivelit, frekuenca është karakteristikë e rëndësishme e zhurmës.
Zhurma e frekuencës më të lartë është më e rrezikshme sesa zhurma me
frekuencë më të ulët pasi që pjesët e makinave të cilat kanë më shumë frekuenca
do të lëkunden më shpejt. Zhurma nga më shumë burime prodhon zë i cili është i
nivelit më të lartë sesa cili do qoftë burim veçmas. Kështu p.sh. në qoftë se dy
burime prodhojnë zhurmë të nivelit të njëjtë, niveli i përgjithshëm i zërit është
për 3 dB më i lartë sesa i secilit veçmas. Ose, në qoftë se dhjetë burime krijojnë
- 116 -
zhurmë, zhurma e përgjithshme është 10 dB më e lartë sesa niveli i secilës

veçmas.
Figura 8.2. Diagrami i nivelit të zërit në varësi prej: a) frekuencës dhe b) kohës
8.1.2. Karakteristikat dhe klasifikimi i zhurmës
Sipas burimeve të cilat prodhojnë zhurmë dhe sipas kohëzgjatjes, zhurma mund
të jetë: konstante kontunuale, konstante dhe me ndërprerje, zhurmë e
ndryshueshme periodike, joperiodike e ndryshueshme dhe impulsive.
Tabela 8.1: Karakteristikat e zhurmës sipas ndryshimeve të kohës
05 10 15 20 [dB] Karakteristikat Burimet e zhurmës Matja

Ndryshime të vogla Zhurma Pompat,
Leximi direkt,
konstante elektromotorët,
matja e vlerave
kontinuale reduktorët, konvejerët
Zhurma e ndërprerë Kompresorët e ajrit,
Konstante, por Niveli i zhurmës
makinat automatike
zhurmë e ndërprerë në dB
gjatë kohës së ciklit
punues
- 117 -
Ndryshime të mëdha Zhurma e Prodhimtaria Madhësia e

ndryshueshme masovike, tornimi i zhurmës në dB
periodike sipërfaqeve ose presioni i zërit
Ndryshimet e mëdha të
parregullta
Zhurma jo Presioni i
Puna manuale,
periodike e zërit, analiza
tornimi, retifikimi
ndryshueshme statistikore
Impulse të ngjashme
Presioni i zërit
Impulse të Presat automatike,
dhe madhësia e
përsëritura shpueset pneumatike
"majat"
Impulset individuale
Presioni i zërit
Impulse
Presat me goditje dhe madhësia e
individuale
"majat"
Varësisht prej asaj se çfarë zhurme bëhet dhe matjet përkatëse. Format e
valës akustike e cila fitohet me matje, e përcakton shkakun i cili sjellë deri të
paraqitja e zhurmës. Kjo është me rëndësi për mirëmbajtjen dhe planifikimin e
pjesëve rrotulluese. Në Tabelën 8.1 është dhënë kontrolli dhe lidhja e
karakteristikave të zhurmës, burimi i zhurmës dhe matja.
Karakteristikat e zhurmës janë të klasifikuara sipas mënyrës me të cilën
maten për kohën e dhënë në Tabelën 8.1.
 Zhurma konstante e ruan vlerën e njëjtë për kohë të gjatë ose është
konstante për nga intensiteti në një periudhë. Zhurma konstante mund
të ndërpritet dhe të përsëritet.
 Zhurma e ndryshueshme ndryshon saktë dhe ka ndonjë vlerë mesatare
e cila shënohet me L.
 Zhurma impulsive zgjat shumë shkurt, më pak se një sekondë.
8.1.3. Qëllimet e matjes së zhurmës
Matja e zhurmës është aktivitet pa të cilin nuk mund të planifikohet mbrojtja nga
zhurma si dhe formimi i bazës në raport me të cilën do të gjykohet për zhurmën.
- 118 -
Në bazë të matjeve mund të arrihet deri te treguesit e vlefshmërisë së

konstruksionit kur bëhet fjalë për prototipin e prodhimit ose shkalla e
shfrytëzimit të mbrojtjes së vetë makinës ose pjesëve të sajë. Parametrat
eksperimental japin informata për saktësinë gjeometrike, kualitetin e montimit
dhe tërë gjendjes dinamike të makinës.
Qëllimi i matjes së parametrave akustik bazohet në:
 identifikimin e burimeve të zërit (burimi i zhurmës) të cilët kanë
rëndësi dominuese,
 përfitimi i bazës për kontrollin e matjeve të zhurmës e cila mund të
aplikohet në makinë dhe pajisje dhe
 përcaktimi i nivelit të zhurmës dhe krahasimi i sajë me vlerat e lejuara
për punën e makinës dhe qëndrimi i të punësuarve në atë ambient.
Tabela 8.2: Vlerat e nivelit të zhurmës për fusha të ndryshme
Rrethina Niveli maksimal i zhurmës

Fusha e tolerancës së zhurmës 80 dB
Fusha punuese 70 dB
Ambienti i përgjithshëm zyrtar 60 dB
Ambienti i qetë zyrtar 50 dB
Në Tabelën 8.2 janë dhënë nivelet e zhurmës për fusha të ndryshme.
Vlerat janë të dobishme dhe duhet të realizohen dhe ruhen në nivelin ekzistues.
8.2. INSTRUMENTET, METODAT DHE STANDARDET PËR MATJEN

E ZHURMËS
Instrumentet matëse dhe metodat të cilat zbatohen për matjen e zhurmës duhet të
jenë në përputhje me standardet. Standardet përfshijnë:
 kushtet për instrumentet matëse,
 metoda të matjes për matjen e zhurmës për tipe të ndryshme të
makinave dhe metodat matëse të cilat e definojnë ndikimin e zhurmës
te njeriu,
 vlerësimi i zhurmës dhe efektet e dëmshme.
- 119 -
8.2.1. Standardet për matjen e zhurmës
Standardet më të rëndësishme për fushën e matjes së zhurmë janë të përfshira

me standardet:
 IEC (International Electrotechnical Commission) dhe
 ISO (International Organization for Standardization),
gjatë së cilës IEC është kompetent në fushën e konstruktimit të instrumenteve,
ndërsa ISO në fushën e teknikës së matjes, kushtet eksperimentuese, parametrat
matës dhe kufijtë e tyre gjegjësisht rezultatet e matjes.
TC - komiteti teknik
SC - nën komiteti
ISO/TC43/SC1 - zhurma
ISC - klasifikimi ndërkombëtar
Figura 8.3. Standardet për matjen dhe analizën e zhurmës
Figura 8.4. Klasifikimi ndërkombëtar i standardeve në fushën e zhurmës
- 120 -
Disa nga standardet të cilat i referohen fushës së zhurmës e cila ndikon te

njerëzit 13.140 janë:
 ISO 226:2003 - Akustika e nivelit normal të zërit,
 ISO 1996-1:2003 - Akustika - përshkrimi i matjes së zhurmës së
ambientit,
 ISO 389-1:1994 - Akustika - zero referente për pajisjet audiomerike -
pjesa e parë dhe e dytë,
 ISO 389-3:1994 Akustika - zero referente për kalibrimin e pajisjeve
audiometrike, pjesa e tretë.
Në grupin e standardit 13 340 i cili i referohet mbrojtjes së pajisjeve nga
zhurma janë:
 ISO 4869-1:1990 Akustika - mbrojtësit për veshë, metodat subjektive
për matjen e fuqisë së zërit,
 ISO/TR 48969-4:1998 Akustika - mbrojtësit për veshë pjesa 4.
Në grupin 13.110 i cili i referohet sigurisë së makinave bëjnë pjesë
standardet:
 ISO/TR 12100-1:1992 - Siguria e makinave, konceptet themelore,
parimet themelore të dizajnit, pjesa e parë, bazat,
 ISO 14121:1999 - Siguria e makinave, parimet siguruese të vlerësimit
të rrezikut,
 ISO 15534-3:2000 - Dizajni ergonometrik për sigurinë e pajisjeve.
Në grupin e standardit 17.140 i cili i referohet akustikës dhe matjeve
akustike bëjnë pjesë:
 17.140.01 - Dispozitat e përgjithshme për matjen e zhurmës në të cilin
bëjnë pjesë standardet:
 ISO 16:1975 - Matësi standard i frekuencave,
 ISO 226:1997 - Frekuencat e preferuara,
 ISO 532:1975 - Metodat e llogaritjes së vëllimit të zërit,
- 121 -
 ISO 1633:1983 - Nivelet e preferuara referente të zhurmës,

 ISO 3740: 2000 - Përcaktimi i fuqisë së burimit të zërit,
 ISO 6926: 1999 - Kërkesat e karakteristikave dhe kalibrimi i burimeve
referente të zërit,
 17.140.20 - Zhurma të cilën e prodhojnë makinat dhe pajisjet,
 17.140.30 - Zhurma të cilën e bëjnë mjetet transportuese etj.
8.2.2. Ndikimi në matjen e zhurmës
Mënyra e matjes së zhurmës së makinave dhe pajisjeve i referohet definimit të

frekuencave të cilat rrjedhin nga burimet e zërit, ndërsa matjet e nivelit të
përgjithshëm të zërit dhe spektri i frekuencës.
Në spektrin e incizuar më shumë ndikojnë:
 mos përsosshmëria teknologjike e elementeve rrotulluese prej të cilave
zhurmë më së shumti prodhojnë: kushinetat, rotorët, dhëmbëzoret,
qarqet e turbinave etj.,
 prezenca e forcave të detyrueshme me frekuencën e ngacmimit e cila
është e barabartë ose e përafërt me ndonjë frekuencë personale të
makinës (struktura bartëse, kapakët, boshtet, dhëmbëzoret etj.).
Me ndryshimin e numrit të rrotullimeve në spektrin përgjatë boshtit
frekuentues zhvendosen lartësirat të cilët u përshtaten ngacmimeve rrotulluese,
ndërsa lartësirat të cilat u përshtaten frekuencave vetanake ndryshojnë për nga
madhësia.
Kjo shihet nga diagrami tredimensional i Campbellovit, Figura 8.5.
- 122 -
Figura 8.5: Diagrami tredimensional i Campbellovit
8.2.3. Instrumentet për matjen e zhurmës
Instrumentet për matjen e zhurmës bëjnë shndërrimin e zërit në ndonjë energji

tjetër. Me ndihmën e mikrofonit dhe shndërruesit (konvertorit) të zërit, zëri
detektohet dhe shndërrohet në sinjal elektrik. Më së shpeshti shfrytëzohen
instrumentet për matjen e zhurmës të cilët punojnë me shndërrues të vendosur:
 elektrostatik,
 elektrodinamik,
 piezoelektrik dhe
 shndërrues magneto strikcional (goditës).
Instrumentet e ndryshme për matjen e zhurmës kanë mundësi të analizës
statistikore ose të frekuencës të sinjalit të pranuar, ndërsa mund të bëjnë më tutje
llogaritje të vlerave të matura në formën e dëshiruar ose njësi përkatëse, gjithnjë
në varësi nga problemi i cili analizohet.
Instrumentet më të thjeshta janë dozimetrat për matjen e zhurmës gjatë
ditës punuese. Megjithatë në industri niveli i zhurmës është i ndryshueshëm dhe
kompleks kështu që shfrytëzohen edhe pajisje më të ndërlikuara siç janë
analizatorët e nivelit të zhurmës dhe analizatorët e intensitetit të zhurmës. Të
parët mund të bëjnë analizë statistikore të zhurmës gjatë kohës, ndërsa të dytit
- 123 -
japin informata për madhësinë e zhurmës në njësi të sipërfaqes në pozicionin e

dhënë.
Pajisjet për matje të sofistikuara në kushte laboratorike dhe të repartit
japin spektër të frekuencës në formë të diagramit të Campbellovit.
Te makinat metalprerëse dhe makinat tjera incizimi i nivelit të
përgjithshëm të zhurmës dhe spektrit të frekuencës bëhet në vende të ndryshme
matëse dhe për fuqi të ndryshme me distanca të ndryshme të mikrofonit. Në
bazë të frekuencës së zhurmës përcaktohet burimi i zhurmës dhe metoda për
kontrollin e zhurmës.
Me analizën e të dhënave të fituara nga matjet mund të arrihet te
informata për burimin e zhurmës, e në lidhje me këtë të ndërmerren edhe masat
për zvogëlimin e sajë ose mënjanimit të plotë. Nga matësi i nivelit të zhurmës-
zërit kërkohet të matë zërin e nivelit të ndryshëm, spektrin dhe formën e valëve
të zërit në kushte të ndryshme të distribucionit të burimit të zhurmës dhe
reflektimit në kufijtë e fushës së zërit.
Tipet (metrat) e matësve të nivelit të zërit sipas saktësisë së matjes
Matësit e nivelit të zërit sipas IEC 651-1979 dhe IEC 804-1995, ndahen në katër
grupe:
 Tipi 0, standarde referuese laboratorike të dedikuara për kalibrimin e
metrave të tjerë, matësve të nivelit të zërit.
 Tipi 1, metra matës preciz të nivelit të zërit për përdorim të
përgjithshëm, zakonisht në terren ku kërkohet matja precize.
 Tipi 2, matës të qëllimit të përgjithshëm për përdorim në terren dhe për
incizimin e nivelit të zhurmës për analizë të mëtutjeshme të
frekuencave.
 Tipi 3, matës hulumtues të zërit të cilët shërbejnë për përcaktimin e
kushteve të ambientit nga aspekti i zhurmës.
- 124 -
Sipas kompleksitetit matësit e zhurmës ndahen në:

 Matës më të thjeshtë të zhurmës ose dozimetra të cilët shfrytëzohen për
matjen e zhurmës;
 Analizatorë të nivelit të zhurmës të cilët shfrytëzohen për qëllime të
diagnostifikimit.
Parimi i punës së matësve të zhurmës
Matësi i zhurmës, skema e të cilit është dhënë në Figurën 8.6, është mjet matës i
cili reagon në zë ngjashëm sikurse veshi i njeriut dhe jep matje objektive
reprodukuese të nivelit të zërit. Sinjali i zërit shndërrohet në sinjal elektrik
përmes mikrofonit të kualitetit të lartë, sinjali është i dobët kështu që duhet të
përforcohet në mënyrë që të lexohet në instrument. Pas përforcimit të parë
sinjali kalon nëpër filtrin kolektiv. Pas përforcimit të mëtutjeshëm sinjali është
aq i fortë në mënyrë që jep devijim në instrument. Vlera efektive e sinjalit është
përcaktuar në detektorin e vlerës efektive. Vlera e lexuar është niveli i zërit në
dB. Sinjali i zërit mund të fitohet nga priza dalëse dhe dërgohet te instrumentet e
jashtme siç janë magnetofonat, dozimetrat e zërit ose shtypësit. Vlera efektive,
RMS, është forma speciale matematikore me vlerë mesatare. Është e
rëndësishme pasi që në mënyrë të drejtpërdrejtë varet nga energjia e sinjalit të
zërit. Detektori i vlerës maksimale mund të ndërtohet në qoftë se dëshirohet
përcaktimi i vlerave maksimale të sinjaleve impulsive.
Figura 8.6: Skema e matësit të zhurmës
- 125 -
Në Figurën 8.7 është dhënë paraqitja e matjes së zhurmës së ambientit dhe

shprehja për llogaritjen e nivelit të zhurmës.
Figura 8.7: Matja e nivelit të zhurmës së ambientit

1 𝑇 𝑝(𝑡) 2
𝐿𝑒𝑞,𝑇 = 10 ∙ 𝑙𝑜𝑔 ∫𝑜 ( ) 𝑑𝑡 (8.1)
𝑇 𝑝 𝑜
ku është:
po - presioni referent i zërit, po = 20μPa,
p(t) - presioni i ndryshueshëm kohor i zërit,
T - intervali i matjeve.
Llojet e matësve të zhurmës

Në Figurat 8.7 dhe 8.8 janë dhënë karakteristikat dhe pamjet e disa matësve të
zhurmës.
Karakteristikat teknike
Niveli i rregullimit 70 to 140 dB(A)
Shmangia 0.1 dB
Preciziteti ± 1.5 dB
Frekuenca 20 Hz do 10kHz
ANSI SI.25,
Klasifikimi ISO 1999
BS 6402
Figura 8.7: Dozimetri
- 126 -
Figura 8.8: Konfigurimi i sistemit matës NMT 3637B
- 127 -
Kapitulli
9
9. MATJA E TEMPERATURAVE
9.1. NOCIONET E PËRGJITHSHME PËR MATJEN E
TEMPERATURËS
Temperatura është gjendje e nxehtësisë e lëndës apo procesit. Temperatura varet
nga ajo se sa nxehtësi përmban trupi i masës së caktuar dhe nën presion të
caktuar. Nxehtësia është gjendje e lëvizjes molekulare në trupa. Gjatë
përcaktimit të gjendjes së nxehtësisë ose procesit të temperaturës është madhësi
themelore e cila matet ose kontrollohet.
Kontrolli i temperaturës mund të realizohet me metoda subjektive dhe
objektive. Të parat janë të pasigurta dhe japin vlera të matjes reale për shkak të
cilave bëhen matjet.
Temperatura nuk mund të kalojë nga trupi në trup, por kalon nxehtësia
ndërsa temperaturat barazohen, dhe si e tillë lexohet me një varg të mënyrave.
Temperatura e ngritur shkakton ndryshim të dimensioneve të trupit ose gjendjes
së procesit ose ndonjë madhësie.
Me rritjen e temperaturës zgjatet p.sh. shufra metalike, zvogëlohet fija e
kauçukut, gazrat e rrisin vëllimin e tyre e kështu me radhë.
Ndryshimi i temperaturës shkakton ndryshimin e rezistencës elektrike të
përçuesit (gjatë temperaturave të larta rezistenca e telit të bakrit është më e
madhe, ndërsa e shufrës së karbonit më e vogël).
- 128 -
Po ashtu, ndryshimi i temperaturave shkakton ndryshim të gjendjes

agregate të materies (gjatë temperaturave të ulëta uji është në gjendje të ngurtë,
ndërsa gjatë temperaturave të larta është në gjendje të lëngët. Edhe gjatë
temperaturave të larta uji kalon në avull).
Ndryshimet e temperaturës sjellin deri te paraqitja e tensionit elektrik
ndërmjet dy lidhjeve metalike.
Njerëzit, pa dallim të vendit dhe kohës kanë treguar kujdes të madh të
rregullsisë së matjeve, dhe secilën prej dukurive të përmendura (reaksioneve) të
temperaturës e kanë përdorur si bazë për matje të temperaturës.
7.1.1. Kushtet për matjen e temperaturës
Vetitë e ndjeshme ndaj temperaturës të materies, të shfrytëzuara për punimin e

instrumenteve për matje të temperaturës janë:
1. Ndryshimi i vëllimit,
2. Presioni i gazit gjatë vëllimit konstant,
3. Rezistenca elektrike në trupin e ngurtë (metal),
4. Forca elektromotore në dy metale të ndryshme ose gjysmëpërçuesve,
5. Intensiteti i rrezatimit në temperatura të larta dhe efekti magnetik në
temperatura të ulëta ekstreme.
Temperatura e sistemit përcaktohet duke ia sjellë termometrin dhe
objektin matës ose procesin, sistemit në kontakt të drejtpërdrejtë duke i lëshuar
ata që ta arrijnë baraspeshën e nxehtësisë. Pas arritjes së baraspeshës së
nxehtësisë, sipas ligjit të termodinamikës, të dy trupat do të kenë temperaturë të
njëjtë, siç është treguar në Figurën 9.1.
Në qoftë se trupat A dhe C janë në baraspeshë të nxehtësisë, e po asht
edhe trupat B dhe C, atëherë në baraspeshë të nxehtësisë do të jenë edhe trupat
A dhe B. Në Figurën 9.1. është ilustruar baraspesha termike e dy sistemeve.
- 129 -
Figura 9.1. Baraspesha termike e sistemit

Sistemin e përbëjnë tre trupa A, B dhe C dhe izolatori i nxehtësisë, i cili
është i vendosur ndërmjet trupave A dhe B. Në këtë rast sistemi nuk shkëmben
energji të nxehtësisë me rrethinën (ambientin). Mund të konstatohet se të tre
trupat kanë temperaturë të njëjtë. Ky ligj ka mundësuar matje të temperaturave.
Pra, termometri është trupi C, i cili sillet në baraspeshë të nxehtësisë me
trupat A dhe B. Temperatura është madhësi e gjendjes, të cilën mund ta matim
direkt.
9.1.2. Temperatura dhe shkallët e temperaturës
Ndryshimi i temperaturës lexohet përmes ndryshimit të gjatësisë së shkallës

p.sh. të termometrit të lëngut të zhivës (termometrit).
Në qoftë se me gjatësi të caktuara h të shkallës së lëngut të termometrit të
atillë përshkruhen vlerat e caktuara të temperaturës, atëherë madhësia fizike e
definuar kështu quhet temperatura empirike dhe shënohet me t ose θ.
Shembull i temperaturës empirike është e ashtuquajtura temperatura
ndërkombëtare t e cila është e interpoluar në mënyrë empirike përmes katër
fushave. Brenda secilës nga katër fushat t mbështetet në të ashtuquajturën pikën
fikse të temperaturës me të cilat janë të përshkruara vlerat e caktuara empirike të
temperaturës ndërkombëtare.
- 130 -
Temperatura termodinamike, T varet nga vetitë e trupave dhe mund të

definohet në bazë të ligjit të parë dhe të dytë të termodinamikës gjatë së cilës
nxehtësia nuk kalon vetëm nga vetja nga trupi me temperaturë më të ulët në
trupin me temperaturë më të lartë.
Etaloni i temperaturës ose standardi i temperaturës është 1 [oC], pjesa e
njëqindtë e intervalit ndërmjet pikës së shkrirjes së akullit dhe pikës së vlimit të
ujit në presion normal. Megjithatë, përcaktimi i temperaturës në intervale
gjithnjë është i lidhur me vetitë e trupit gjegjësisht parametrat e temperaturës, të
cilat shfrytëzohen për këtë qëllim.
Në konferencën e mbajtur në vitin 1954 është përvetësuar shkalla e
temperaturës në shkallë kelvin [oK]. Në këtë rast pika fillestare është përvetësuar
pika e trefishtë e ujit, e cila gjendet saktë në 0.01 [oC].
Pika e trefishtë e ujit është ajo vlerë e temperaturës dhe presionit te e cila
uji mund të ndodhet në të tri gjendjet agregate.
Kelvini është temperatura termodinamike e cila është e barabartë me
1/273.16 pjesë të temperaturës termodinamike të pikës së trefishtë të ujit (DIN
1301).
Pasi që matjet bashkëkohore të temperaturës realizohen në fushë shumë të
gjerë, është vërtetuar se është e leverdishme që pranë pikave të fiksuara të
temperaturës të merren edhe disa pika në fusha më të larta dhe më të ulëta.
Kështu në të njëjtën konferencë nga viti 1954 është rekomanduar që pranë
temperaturave të njohura të shkrirjes së akullit 0.00 [oC] dhe vlimit të ujit 100
[oC] nën presione normale atmosferike të futen edhe temperaturat vijuese fikse
të cilat lehtë dhe në mënyrë të përshtatshme gjithnjë mund të riprodhohen:
 temperatura e vlimit të oksigjenit në presion normal atmosferik prej -
182,97 [oC],
 temperatura e vlimit të sulfurit prej 444.60 [oC] gjatë presionit normal,
 temperatura e shkrirjes së argjendit 960.80 [oC].
- 131 -
Pranë kësaj është rekomanduar që për kalibrimin e termometrave në

intervalet ndërmjet pikave të përmendura fikse të përdoren:
 termometrat rezistentë të platinit në intervalin prej -190 deri 660 [oC],
 rodiumi i platinit në interval prej 660 [oC] deri te pika e shkrirjes së
arit, ndërsa mbi këtë temperaturë pirometrat optik.
Shkallët e temperaturave janë dhënë me relacionet vijuese:
Shkalla e Fahrenheitit [oF]
9∙𝐶
𝐹= + 32 (9.1)
5
Shkalla e Reamurovit [oR]

5
𝑅 = ∙𝐶 (9.2)
4
Shkalla e Celsiusit [oC]

5
𝐶 = ( ) ∙ (𝐹 − 32) (9.3)
9
4
𝐶 = ∙𝑅 𝐶 = 𝐾 − 273.15 (9.4)
5
Shkalla e Kelvinit [K]

K = C + 273.15 (9.5)
9.2. LLOJET E TERMOMETRAVE

Matja e temperaturës në praktikë realizohet me termometra të llojllojshëm, në
varësi për cilën temperaturë bëhet fjalë dhe aplikimi është laboratorik, industrial
ose për ndonjë qëllim tjetër.
Te termometrat madhësia hyrëse është temperatura, me ndryshimin e të
cilës krijohen edhe ndryshimet në termometra, të cilët mund të shfrytëzohen
gjatë përcaktimit të temperaturës. Te këto pajisje matëse madhësia hyrëse është
temperatura, me ndryshimin e të cilës krijohen edhe ndryshimet në termometra,
të cilët mund të shfrytëzohen gjatë temperaturës së caktuar, ndërsa ato
ndryshime mund të jenë:
 ndryshimi i gjatësisë,
 ndryshimi i presionit,
- 132 -
 ndryshimi i rezistencës elektrike,

 ndryshimi i termo tensionit etj.
Në Tabelën 9.1 janë dhëne llojet dhe fusha e aplikimit të termometrave.
Tabela 9.1. Llojet e termometrave dhe fusha e aplikimit

Fusha e aplikimit në [OC]
Llojet e termometrave
E shpeshtë Më e rrallë
Termometri i qelqit -200 deri 750
Termometri shufër -30 deri 1000
Termometri bimetalik -30 deri 400 -160 deri 550
Termometri spiralë
- i mbushur me lëng -30 deri 600
- me presion të avullit -200 deri 360
Termometri elektrik termotensional -220 deri 550 deri 1000
Termometri optik -200 deri 550
Termometri me rrezatim deri 1600
Ndryshimi i shkallës së temperaturës shkakton që termometrat e atillë të

klasifikohen në grupin e pajisjeve matëse mekanike.
9.2.1. Termometrat nga qelqi
Termometrat nga qelqi punojnë në parim të zgjerimit të lëngut dhe qelqit.

Termometri i zhivës është më së shumti në përdorim edhe për më shumë
temperatura punohen nga qelqi-Jenë. Pjesa kryesore e lëngut të termometrit
gjendet në një rezervuar sferik ose cilindrik. Rezervuari është i derdhur në gypin
e gjatë të hollë kapilar të qelqit. Në pjesën e sipërme të kapilarit ndodhet
zgjerimi, në të cilin mund të hy zhiva, në qoftë se kalohet temperatura
maksimale.
Zakonisht zhiva aplikohet deri në 300 [oC], pasi që në 360 [oC] ajo vlon.
Prandaj për aplikimin e termometrit të zhivës në temperatura më të larta
mbushet hapësira mbi zhivën me azot ose me dyoksid karbon prej 20 [bar] e më
shumë, ndërsa termometrat ndërtohen prej qelqit special të jenës.
- 133 -
Në atë mënyrë fusha e termometrit të zhivës zgjerohet deri 625 [oC].

Termometrat nga qelqi i kuarcit shfrytëzohen deri 750 [oC] (megjithatë ekziston
rreziku nga eksplodimi për shkak të presionit të lartë deri 100 bar të avullit të
zhivës dhe gazit në termometër). Trupi i termometrit mund të jetë i tipit të
shtresës apo të shufrës, Figura 9.2.
Figura 9.2. Termometrat me lëng

Përcaktimi i temperaturës te termometrat me lëngje është e bazuar në
distancën vëllimore.
V(T) = Vo(To)[1+β(T-To] (9.6)
ku janë:
β - koeficienti kubik i zgjatimit β = β(T) ≈ 3β, p.sh. për zhivën
βHg = 182 [K-1],
To = 273,15 [K].
Për shkak të zgjerimit të qelqit dhe lëngut, te matjet e sakta duhet pasur
kujdes zhytjes, Figura 9.3.
- 134 -
Figura 9.3. Zhytja e termometrit Figura 9.7. Termometri me sustë

Në qoftë se shkalla e matjes së termometrit është jashtë vendit të matjes
(pjesa e shufrës nuk është zhytur në lëng) atëherë duhet të bëhet korrigjimi.
Temperatura reale fitohet nga formula:
T = TA + k · s(TA - TF) (9.7)
ku është:
TA - temperatura në termometrin kryesor,
TF - temperatura e fijes së termometrit,
k - faktori i korrigjimit,
k = 18 ·10-5 K-1 për Hg /qelqi i kuarcit,
s - gjatësia e fijes së pa zhytur (numri i shkallëve të pa zhytura).
9.3. METODAT SPECIALE TË MATJES SË TEMPERATURËS

9.3.1. Konet e Segerovit
Në proceset teknologjike dhe operacionet hd eoperacionet, ku me rëndësi është

temperatura përfundimtare, përdoren konet e punuar nga silikati. Këta kone
zbuten në temperaturë të caktuar, ndërsa maja e tyre lakohet kah baza. Kur maja
e prek bazën, është arritur temperatura për të cilën është paraparë koni. Konet e
- 135 -
Segerovit posaçërisht aplikohen në industrinë qeramike edhe atë për temperatura

ndërmjet 600 dhe 1200 [oC]. Saktësia e matjes arrin nga ±20 deri ±30 [oC].
Me rëndësi është të përmendet se zbutja e koneve nuk varet nga
temperatura përfundimtare por edhe nga koha e ekspozimit në atë temperaturë.
9.3.2. Trupat metalike për shkrirje
Trupat metalike për shkrirje shërbejnë në të njëjtën mënyrë si edhe konet e

Sgerovit, ndërsa përbëhen prej legurave (lidhjeve) të ndryshme. Përderisa konet
e Segerovit kanë fushë të gjerë të përafërt të zbutjes, pika e shkrirjes së trupave
metalik sillet në kufijtë prej ±7 [oC]. Fusha e aplikimit është prej 100 deri 1600
[oC].
9.3.3. Pirometrat me ngjyrë ose pirometrat e raporteve
Materiale të caktuara, më së shpeshti kripërat e metaleve, e ndryshojnë ngjyrën

në varësi nga temperatura. Këta janë shfrytëzuar për matjen e temperaturës
sipërfaqësore. Ekzistojnë ngjyra të thjeshta dhe komplekse matëse. Këto ngjyra
rekomandohen në formë të pluhurit, treten në alkool dhe luhen në sipërfaqen
temperatura e të dëshirohet të matet.
Temperatura mund të lexohet pas gjysmë ore, ndërsa ngjyra fillon të
ndryshojë pas dy deri tre minuta. Në qoftë se ndryshimi i ngjyrës fillon
menjëherë pas lyerjes së sipërfaqes, atëherë temperatura e sipërfaqes është më e
lartë nga zona për të cilën ngjyra përkatëse mund të përdoret.
Ndryshimet e ngjyrës të ndjeshme nga ndryshimi i temperaturës në të
vërtetë mund të përcaktojnë gjendje të veçanta stacionare. Disa ngjyra të cilat
janë të ndjeshme në temperaturë: kuq/kaltër (40 [oC]), bardhë/kafe (175 [oC]),
gjelbër/kafe (1000 [oC]), hiri/zi-kafe (1200 [oC]).
- 136 -
9.4. Kontrolli dhe kalibrimi i termometrave

Saktësia e matjes së temperaturës me ndonjë termometër ndodhet në kufijtë e
tolerancave të lejuara vetëm atëherë në qoftë se vetë instrumenti është mirë i
rregulluar dhe në qoftë se është vendosur në mënyrë të drejtë në vendin e matjes.
Mirëmbajtja dhe kontrolli i treguesve elektrik kërkon pajisje të posaçme
profesionale. Shumë ndërmarrje, e sidomos repartet e vogla nuk janë në gjendje
për këtë. Përveç kontrollit të instrumenteve në rastin e tregimit të pasaktë,
nevojitet të bëhet kalibrimi i termometrave. Me kalibrim nënkuptohet rregullimi
i instrumentit në mënyrë që tregimi i tij të jetë i saktë.
Në qoftë se instrumenti është i vendosur në mënyrë të drejtë, kontrolli
shpeshherë mund të bëhet edhe në repart, me kontroll periodike të rezistencës
elektrike të përçuesit. Treguesi i termometrave elektrik termotensional mund të
kontrollohet me sjelljen e tensioneve elektrike dhe duke e krahasuar tregimin e
instrumentit me vlerat tabelare të termotensionit për termoçiftin e caktuar. Vetë
procesi teknologjik ndonjëherë mund të tregojë pasaktësi të matjes së
temperaturës. Në vende shumë të rëndësishme vendosen 2 termometra me
realizime të ndryshme.
Në rastet kur ekziston dyshimi i arsyeshëm për parregullsinë e
termometrit, duhet patjetër të bëhet kontrolli i termometrit. Pas afatit të
përshkruar me ligj termometrat duhet doemos të kalibrohen në laboratorët e
autorizuar të kalibrimit apo në laboratorët hulumtues.
- 137 -
Kapitulli
10
10. MATJA E PRESIONIT
10.1. HYRJE
Presioni i fluidit paraqet veprimin e forcës normale të reduktuar në njësi të
sipërfaqes.
Dallohen presione të rrymimit dhe ndalues.
 Presioni real në ndonjë medium quhet presioni i rrymimit dhe shënohet
me p. ky presion quhet edhe presion statik.
 Presioni i ndajles është ai presion i cili i përgjigjet presionit të fluidit, kur
fluidi ndalet pa humbje të energjisë. Shuma e presionit i cili është krijuar
në pikën e shqyrtuar quhet presioni total ose ndalues pt.
Fig. 10.1. lidhja ndërmjet presionit real (A) dhe presionit ndalues (B)
- 138 -
Shenja për presion është p, ndërsa njësia bazë në SI është Pa (Pascal).

Sipas definicionit presioni prej një PA është veprimi i forcës prej i N (Newton)
në sipërfaqen e një metri katror. Njësia Pa është e vogël për nga vlera ashtu që
në teknikë shpeshherë shfrytëzohet njësia 1 bar e cila është 10 5 më e madhe se
Pa.
Emërtimet e zakonshme të lidhura me matjen e presionit:
 Vakumi është gjendja në të cilën presioni është zero, ndërsa emërtimi i
njëjtë shfrytëzohet për matjen e presioneve të ulëta më të vogla se 100 Pa.
 Presioni absolut është presioni në krahasim me presionin është i barabartë
me zero.
 Presioni relativ është presioni i matur duke pasur parasysh presionin e
ambientit.
 Mbipresioni është presioni më i lartë se presioni i ambientit.
 Nënpresioni është presioni më i ulët se presioni i ambientit.
Matja e presionit në rast të qetësisë së fluidit bëhet me kyçjen e
manometrit të montuar në gypin e futur në fluid. Atëherë duhet pasur kujdes që
kyçja për matjen e presionit të jetë e vendosur në mënyrë të rregullt për të mos
ardhur deri te pengesat lokale për shkak të veprimit të energjisë kinetike të
fluidit në vendin e kyçjes.
10.1.1. Presioni statik dhe i ndaljes

Presioni statik është presioni i fluidit i cili është në qetësi në të gjitha
drejtimet dhe nuk varet nga drejtimet e veprimit. Në qoftë se paraqitet gradienti i
presionit në kontinuitet, paraqitet rrjedhja e fluidit nga pika e presionit të lartë
dhe fusha e presionit të ulët. Presioni i përgjithshëm, në atë rast nuk është i
pavarur nga drejtimet.
Presioni statik matet në një nga dy mënyrat themelore:
 në murin e gypit ose shtëpizës,
 përmes sondës së Prandtlovit për presionin statik.
- 139 -
10.2. Instrumentet për matjen e presionit

Instrumentet për matjen e presionit janë manometrat. Ekzistojnë
konstruksione të ndryshme dhe realizime të manometrave të punuar me parime
të ndryshme të matjes.
Sipas parimit të punës manometrat mund të ndahen në tri grupe kryesore:
 Hidrostatik,
 Mekanik,
 Manometra elektronik.
Manometrat hidrostatik janë instrumente absolute, pasi që ata në mënyrë
të drejtpërdrejtë e tregojnë vlerën e vërtetë të presionit. Për matjen e ndryshimit
të presionit aplikohen manometrat diferencial. Mikromanometrat shërbejnë për
matjen e presioneve tepër të vogla.
Ndarja e pajisjeve matëse për presion sipas mediumit i cili shfrytëzohet
për punën e manometrit:
 Manometra të fluideve,
 Manometra të deformacioneve,
 Vakuumetrat.
Veti e përbashkët e të gjithë manometrave të fluideve është që ekuilibri i
forcave vendoset me ndërmjetësimin e lëngut.
10.2.1. Manometrat hidrostatik

Manometrat hidrostatik janë manometra absolut pasi që ata në mënyrë të
drejtpërdrejtë e tregojnë vlerën e vërtetë të presionit. Forcat normale e cila
vepron në shtyllën e lëngut me lartësi h, është forca e gravitetit, F = mg = hAρg,
ashtu që presioni është p = hρg, e cila paraqet barazimin themelor të çdo
manometri hidrostatik. Pranë forcës së gravitetit, në shtyllën e lëngut në gyp
veprojnë edhe forcat kapilare për shkak të cilave lëngu në gypa ngritët ose ulet
në mënyrë plotësuese për madhësinë e caktuar hk.
- 140 -
Në këtë fakt duhet pasur kujdes te gypat manometrik me diametër më të

vogël. Ulja ose ngritja e lëngut hk sipas përvojës mund të përcaktohet nga hk =
K/d në mm. Vlerat për konstantën K varen nga lëngu edhe atë për rastin kur mbi
lëngun manometrik ndodhet ajri, kështu që p.sh. për alkool është 11 mm2, ndërsa
për zhivë 14 mm2.
Në grupin e manometrave hidrostatik numërohen:
 U-gypi,
 U-gypi i kundërt,
 U-gypi me një krah të mbyllur,
 manometri i pjerrët,
 U-gypi i pjerrtësuar,
 peshorja unazore,
 manometri i Betzovit.
Manometrat defierencial ose U-gypi

Ky është manometri më i thjeshtë. Fitohet kur të dy skajet e gypit janë të
lidhura me presionet p1 dhe p2, figura 10.8.
Ndryshimi i presioneve Δp përcaktohet nga barazimi:
Δp = p1 – p2 = h (ρm – ρf) g
............................................................................. (10.2)
ku është:
ρm – dendësia e lëngut manometrik,
ρm – dendësia e fluidit presioni i të cilit matet.
- 141 -
Fig. 10.8. Manometri diferencial Fig. 10.9. Manometri në formën e

ose U-gypi kundërt të U-gypi
Te U-gypat duhet pasur kujdes që të dy skajet të kenë diametra të njëjtë të

brendshëm të gypit. Në të kundërtën, merret parasysh ndikimi i forcave kapitale
dhe barazimi i vëllimeve të skajit të majtë dhe të djathtë.
Manometri i formës së kundër të U-gypit

Shfrytëzohet në rastin kur të njëjtit lëng i është plotësuar gypi
manometrik, siç është lëngu presioni i të cilit matet, figura 10.9. mbi lëng
ndodhet fluidi dendësia e të cilit është ρm < ρf dhe i cili përzihet me fluidin
punues. Ky manometër shfrytëzohet për matjen e ndryshimeve të vogla të
presionit në lëngje. Me përdorimin e U-gypit klasik do të duhej patjetër të
aplikohet, për nga natyra, manometri i zhivës, e atëherë ndryshimi i shkallës së
zhivës në të dy skajet do të ishte dukshëm më i vogël sesa te gypi i kundërt-U ku
shfrytëzohet kombinimi lëng ajër.
- 142 -
Ndryshimi i presionit përcaktohet sipas shprehjes:

Δ𝑝 = 𝑝1 − 𝑝2 = ℎ(𝜌𝑓 − 𝜌𝑚 )𝑔
............................................................................ (10.3)
10.2.2. Manometrat mekanik

Në grupin e manometrave mekanik bëjnë pjesë manometrat me:
 spiralë gypore,
 spiralë membranore,
 spiralë të rrudhur.
Manometrat me spiralë gypore

Prej manometrave mekanik më të përhapur janë manometrat me spiralë
gypore të Bourdonovit (fig. 10.16), te të cilët spiralja gypore (me prerje tërthore
eliptike) nën ndikimin e presionit të fluidit brenda gypit zgjërohet, gjegjësisht
mblidhet (kur presioni në gyp është më i vogël sesa ai atmosferik). Me ndihmën
e mekanizmit të dhëmbëzuar në shkallë tregohet drejtpërdrejtë mbipresioni,
gjegjësisht nënpresioni. Këta manometra patjetër duhet të kalibrohen. Saktësia e
tregimit të këtyre manometrave dhe vakuumetrave është varësisht nga kualiteti i
punimit dhe saktësia e kalibrimit është 0,6 - 2%. Për shkak të rritjes të nivelit të
matjes në manometër ndërtohet susta gypore me ngurtësi përkatëse, ashtu që ato
mund të aplikohen edhe për presione prej 1 bar deri në disa qindra bar.
- 143 -
Fig. 10.17. Manometri me sustë membranore
Fig. 10.16. Manometri me sustë gypore
Manometrat me sustë membranore

Presioni vepron në membranën nga çeliku (fig. 10.17), e cila deformohet
dhe e zhvendos mekanizmin e treguesit. Me këtë manometër maten presionet më
të vogla se 2 bar. Membrana lehtë i ndryshon karakteristikat e sajë pas një kohe,
- 144 -
kështu që instrumenti duhet shumë shpesh të bazhdarohet. Saktësia e këtyre

manometrave është ±2% nga fusha e shkallës.
Manometrat me sustë gypore të mbledhur
Fig. 10.18. Manometri me sustë të mbledhur

Në figurën 10.18 është treguar parimi i punës së shndërruesit të
manometrit, i cili shërben për matjen e presioneve të vogla. Shpesh barometrat
mekanik punohen me këtë parim. Saktësia e këtyre instrumenteve është ±2%
nga shkalla e tërë.
Manometrat ekeltronik
Për aplikimin industrial, sidomos në teknikën procesore, shpeshherë duhet
që sinjali matës nga matësi i rrjedhjes të shfrytëzohet drejtpërdrejtë për
automatikën e procesit dhe përpunimin kompjuterik. Për këtë arsye ekzistojnë
shndërruesit e ndryshëm elektronik të cilët ndryshimin e nivelit në U-gyp e
shndërrojnë në sinjale elektrike.
Ndarja e manometrave elektronik

Shndërruesit matës - senzorët e manometrave elektronik mund të jenë:
- 145 -
 induktiv,
 kapacitiv,
 karbo-mikrofonik,
 piezoelektrik,
 membrana me shirita matëse të çiftëzuara,
 transistorë etj.
Sipas madhësisë së presionit, aplikohen edhe dhënësit matës përkatës. Në
elektronikën e shndërruesve sinjalet matëse përpunohen, përforcohen, filtrohen
kështu që në treguesin e instrumentit presioni apo ndryshimi i presionit paraqitet
në mënyrë analoge ose digjitale. Matësit elektronik të presionit janë të
përshtatshëm për matjen e ndryshimeve të shpejta - oscilimet e presionit.
Sipas nevojës, senzorët për shkak të vendosjes në vendin e matjes mund të
jenë me dimensione shumë të vogla. Saktësia e matjes është në kufijtë prej ±1
deri ±2% nga fusha e plotë e matjes. Këta matës të presionit me sukses
shfrytëzohen për matjen e presionit pa kyçje të gypit, p.sh. për matjen e presionit
të avullit, në qoftë se dëshirohet ti iket përdorimit të enëve kondensuese. Për
këto qëllime duhet të aplikohen sensorët të cilët mund ti përballojnë
temperaturës së lartë përkatëse. Të gjithë manometrat elektronik patjetër duhet
të kalibrohen.
Kalibrimi i manometrave mekanik dhe elektronik
- 146 -
Fig. 10.19. pajisja hidraulike për kalibrim
Për kalibrimin e manometrave më së shpeshti aplikohet pajisja hidraulike

për kalibrim, e treguar në figurën 10.19. Në ballë të pistonit K të sipërfaqes A =
0,9806 cm2, nga ana e poshtme vepron presioni i vajit, i cili i përgjigjet presionit
në manometër, ndërsa nga ana e sipërme peshat e masave të ndryshme prej 0,5
kg dhe më shumë. Teshës prej 1 kg i përgjigjet presioni i vajit prej një bar, pasi
është:
P = mg/A = 105 N/cm2
...................................................................................... (10.13)
Manometri M i cili kalibrohet, vendoset në kyçjen e manometrit prej 1/2".
Me ndihmën e valvulës V lirohet ajri, ndërsa me ndihmën e valvulës rregulluese
R rregullohet madhësia e vajit në pjesën matëse të instalimit, gjegjësisht presioni
edhe atë në mënyrë që pjata me pesha të jetë në kuotën e caktuar. Fërkimi
ndërmjet pistonit dhe udhëzueseve të tij largohet me rrotullimin e
kohëpaskohshëm të pjatës. Sipas saktësisë të tregimit manometrat zakonisht
ndahen në tri klasa (tabela 10.1).
Tabela 10.1. Klasat e saktësisë së manometrave
Klasa 0,6 1,0 2,0
Gabimi i ±0,4 0,8 1,6% nga shkalla e
bazhdarimit
Gabimi në ngasje ±0,6 1,0 plotë
2,0% nga shkalla e
plotë
- 147 -
Fig. 10.20. Manometrat për kalibrim
Mënyra standarde e kalibrimit të manometrave bëhet me aplikimin e

manometrave në figurën 10.20. presioni llogaritet sipas shprehjes:
(𝑚𝑢 +𝑚𝑠 )∙𝑔
𝑝=
𝑟 2𝜋
................................................................................................... (10.14)
- 148 -
Kapitulli
11
11. MATJA E NUMRIT TË RROTULLIMEVE
Makinat e ndryshme kryejnë operacione të caktuara duke lëvizur me anën e
elektromotorëve ose motorëve të tjerë. Mekanizmat punues të makinës i
nënshtrohen rexhimeve të ndryshme punuese. Shpesh shtrohet nevoja që të dihet
shpejtësia këndore ose numri i vërtet i rrotullimeve të ndonjë boshti në zinxhirin
kinematikë të makinës. Për matjen e shpejtësisë këndore apo numrit të
rrotullimeve sot ekzistojnë pajisje dhe instrumente mjaftë të sofistikuar që
tregojnë saktë vlerat e tyre. Të gjitha këto pajisje apo instrumente bazohen në
numrin e rrotullimeve në një interval të caktuar kohor i cili pastaj shndërrohet në
numrin e rrotullimeve në minutë apo në sekondë. Për matjen e numrit të
rrotullimeve ekzistojnë instrumente mjaft precize. Ekzistojnë edhe pajisje të
ngjashme për matjen e numrit të rrotullimeve siç janë anemometrat të cilët
shërbejnë për matjen e shpejtësisë së erës të cilën posedojnë tahometrin të
graduar në [m/s].
Pajisjet për matjen e shpejtësisë këndore dhe numrit të rrotullimeve quhen
tahometra. Varësisht nga principi i punës mund të jenë:
 tahometra mekanik,
 tahometra mekaniko-induktiv,
 tahometra induktiv-impulsiv,
 tahometra elektro-impulsiv, dhe
- 149 -
 tahometra-fotoelektrik,
Tahometrat që montohen në objektin matës mund të jenë statik por mund
të jenë edhe mobil.
11.1. TAHOMETRAT MEKANIK
Tahometrat mekanik kanë për detyrë matjen e numrit të rrotullimeve për njësi
kohore të caktuar t në sekonda dhe pastaj e shndërron në numrin e rrotullimeve
në minuta. Ky matës nëpërmjet pipthit të gomës truset në boshtin matës dhe
nëpërmjet akrepit të instrumentit në shkallën e tij të leximit mund të lexohet
numri i rrotullimeve.
Tahometrat mekanik mund të jenë:
 centrifugal me pesha, dhe
 centrifugal me unaza.
7.1.1. TAHOMETRI CENTRIFUGAL ME PESHA
Tahometri centrifugal me pesha është paraqitur në Figura 11.1 dhe përbëhet nga
peshat 1 me masë m, të cilat janë të lidhura me leva për lidhësen e sipërme fikse
3 në boshtin 2 dhe lidhësen e poshtme 5 e cila lëvizë përgjatë boshtit 2. Gjatë
rrotullimit të boshtit, lidhëset 3 dhe 5 lëvizin. Kështu që lajmërohet forca
centrifugale e cila do të ketë vlerën:
FC  m  R   2 (11.1)
ku për pasoj të kësaj force centrifugale krahët e masave të lidhura me leva do të
zgjerohen, dhe pasi që lidhësja e sipërme është fikse atëherë shkaktohet lëvizja e
lidhëses së poshtme si pasoj e veprimit të forcës F1 e cila vepron përgjatë aksit të
levës së poshtme:
F1  FC / sin  (11.2)
Nga ana tjetër nëpërmjet mekanizmit të transmisionit 7 lëviz akrepi 9 dhe
në shkallë adekuate lexohet numri i rrotullimeve n i cili është akorduar me
raportin përkatës të lëvizjes së boshtit 2. Susta 4 e rregullon ekuilibrin e forcës
- 150 -
centrifugale në boshtin e rrotullimit 2, ndërsa susta spirale 8 e eliminon hapin

bosh në mekanizmin e transmisionit të lëvizjes së akrepit.
2 3
l
R F1
4
α
1
m N
Fc
1
0 v α
9
5
8
7
6
ω
Figura 11.1. Tahometri centrifugal me pesha: 1- masa e peshave, 2 - boshti i

rrotullimeve të masave, 3 - lidhësja fikse, 4 - susta e baraspeshës, 5 - lidhësja e
lëvizshme rrëshqitëse, 6 - pipthi i kontaktit në të cilin matet numri i
rrotullimeve, 7 - mekanizmi i transmisionit, dhe 8 - susta spirale e hapit bosh
11.1.2. TAHOMETRI CENTRIFUGAL ME UNAZA
Në Figura 11.2 është treguar tahometri centrifugal me unaza i cili përbëhet nga
unaza 1 me peshat me masa m e cila qëndron në gjendje të ekuilibrit me sustën
spirale 2. Me rrotullimin e boshtit 3 i cili e merr rrotullimin nga pipthi do të
rrotullohet edhe unaza me masat, e që si pasoj e kësaj krijohet forca centrifugale
FC e cila tenton ta drejtoi unazën gjegjësisht ta bjen në pozitë horizontale. Si
pasoj e kësaj lëvizje edhe shufra 4 e cila është e lidhur për lidhësen 7 e cila
zhvendoset përgjatë aksit të boshtit 3. Kështu do të lëviz edhe leva me
- 151 -
segmentin e mekanizmit të transmisionit 6 si dhe akrepit 5 që përcaktohen

numrin e rrotullimeve në shkallën e leximit.
5 6 7
0
1 x
4 z
2
α z
x
Figura 11.2. Tahometri centrifugal me unaza: 1 - sustë, 2 - susta spirale,

3 - pipthi, 4 - leva, 5 - akrepi, 6 - susta spirale, 7 - lidhësja e lëvizshme
11.2. TAHOMETRI INDUKTIV I RRYMAVE SHTJELLORE
Tahometri induktiv për matjen e numrit të rrotullimeve punon në principin e

induktivitetit elektromagnetik. Në Figurën 11.3 është treguar tahometri induktiv
i cili përbëhet nga magneti permanent 2 i cili rrotullohet së bashku me boshtin 1
i cili është në lidhje me objektin matës të cilit i caktohet numri i rrotullimeve.
Cilindri në formë të gotës 3 i cili është i punuar prej materialit
dijamagnetik (Bakër, Alumin, Bronz) është i vendosur në fushën magnetike
N - S të magnetit 2. Me rrotullimin e magnetit permanent 2, rrotullon edhe fusha
magnetike e tij me fluksin Ф, ndërsa në materialin e gotës 3 induktohet forca
elektromagnetike e rrymave shtjellore e që si pasoj lajmërohet çifti i forcave që
shkakton momentin:
- 152 -
M 1  C1  N   2  n /  (11.3)
ku janë:
C1 – konstantja e cila varet nga konfiguracioni gjeometrik,
N – numri i çifteve të poleve,
Ф – fluksi magnetik për një pol,
n – numri i rrotullimeve i cili matet, dhe
ρ – rezistenca specifike elektrike e materialit të cilindrit.
2
SK
1 N K
3
Fe
0
S
Figura 11.3. Tahometri induktiv me rryma shtjellore

1 - boshti i pipthit, 2 - magneti permanent, 3 - gota prej materialit dijamagnetik,
SK - shkalla për leximin e vlerave, k - akrepi i shkallës, 0 - susta
Ky moment M1 i shkaktuar nga çifti i forcave tenton ta rrotullon gotën 3

së bashku me akrepin K i cili është i lidhur me gotën 3. Nëse nuk vepron asnjë
pengesë e jashtme, gota do të rrotullohet me numrin të njëjtë të rrotullimeve me
magnetin permanent 2 gjegjësisht me boshtin e pipthit 1. Nëse akrepi K i cili
është i lidhur fort për gotën 3 ndalohet nëpërmjet një suste O e cila shkakton
momentin përkatës në funksion të rrotullimit të saj për këndin α atëherë do të
ndalohet edhe gota 3. Kjo realizohet nëse momenti i sustës M1 është më i madh
se momenti të cilin e shkakton forca e cila fitohet nga induktimi i rrymës
ndërmjet poleve të magnetit. Kështu për një numër të rrotullimeve të vogël n të
rrotullimit të boshtit 1 gjegjësisht magnetit 2 do të kemi një çift të forcave të
- 153 -
vogla e si pasoj edhe momentin e përdredhjes të vogël i cili do ta rrotulloj gotën

3 dhe forca e sustës e cila duhet ta ndaloi këtë gotë është më e vogël. Kur numri
i rrotullimeve n të boshtit 1 rritet do të rritet edhe çifti i forcave që shkakton
momentin përdredhjes M1 e si pasoj duhet të jetë forca më e madhe për ndalimin
e akrepit K. Kështu mund ta rregullojmë shkallen e akrepit SK në lexuesin
përkatës që jep lidhshmërinë ndërmjet numrit të rrotullimeve n të pipthit 1 që
shkakton forcën e induktivitetit në gotën 3 dhe forcën adekuate të sustës
gjegjësisht momentin M2 e cila gjithmonë do të bëj barazimin e këtyre
momenteve. Akrepi do të bëj lëvizje vetëm atëherë kur mbizotërohet forca e
sustës K nga çifti i forcave të induktuara (M1 > M2) dhe në shkallen adekuate do
të lexojmë numrin e rrotullimeve të boshtit ose këtë e shndërrojmë në shpejtësi
të lëvizjes së automobilit v. Në momentin e barazimit të momenteve M1 = M2
akrepi do të jetë në gjendje të qetësisë, ndërsa në shkallen matëse do të lexojmë
shpejtësinë adekuate të lëvizjes së automobilit.
Momenti rezistues i sustës M2 i cili është proporcional me këndin e
rrotullimit të akrepit α, përcaktohet:
M 2  C2   (11.3)
Tahometri induktiv me rryma shtjellore zakonisht përdoret për matjen e
numrit të rrotullimeve për përcaktimin e shpejtësisë së lëvizjes së automjeteve
motorike. Ky numër i rrotullimeve është i madh dhe sillet në kufijtë 2-10103
min-1.
11.3. TAHO-GJENERATORËT INDUKTIV
Taho-gjeneratorët punojnë në principin e gjeneratorit i cili prodhon rrymën e

induktuar duke rrotulluar kalemi solenoid ose magnetin permanent nëpër fushën
me fluksin magnetik. Varësisht se si fitohet rryma e induktuar, taho-gjeneratorët
mund të jenë:
- 154 -
 me kalem rrotullues në rotor dhe magnetin permanent të pa lëvizshëm

në stator, dhe
 me magnet permanent shumëpolësh në rotor dhe kalemin me
mbështjella në stator.
Këta taho-gjeneratorë shërbejnë për matjen e numrit të rrotullimeve
gjegjësisht shpejtësisë këndore apo shpejtësisë lineare pas transformimit të tyre.
11.3.1. TAHO-GJENERATORËT ME KALEM NË ROTOR DHE

MAGNET PERMANENT NË STATOR
Kalemi 3 i cili fitohet me mbështjelljen e telit në formë të një kalemi solenoid

rrotullohet me një numër të rrotullimeve n dhe paraqet rotorin e gjeneratorit.
Magneti permanent 2 është statik dhe paraqet statorin e gjeneratorit 1, Figura
11.4.
1
2
4
N S
Figura 11.4. Taho-gjeneratori induktiv me kalem në rotor dhe magnet

permanent në stator: 1 - statori, 2 - magneti permanent, 3 - kalemi me
mbështjella
Me rrotullimin e kalemit ndërmjet poleve të magnetit permanent do të

priten vijat e fluksit magnetik dhe do të induktohet forca elektromotore e cila
llogaritet me shprehjen:
e  N l v  B (11.4)
- 155 -
Nëse dihen vlerat për numrin e poleve N, gjatësinë e përçuesit në kalemin

solenoid l dhe madhësia e induktivitetit B atëherë të gjitha këto mund ti
zëvendësojmë me një konstante:
k1  N  l  B (11.5)
Ndërsa forca elektromotore do të jetë në funksion të shpejtësisë v:
e  k1  v (11.6)
gjegjësisht numrit të rrotullimeve n nëse shprehim shpejtësinë periferike, kemi:
D
v  (11.7)
2
Ndërsa, shpejtësia këndore caktohet me shprehjen:
 n
 (11.8)
30
pas zëvendësimeve fitojmë shprehjen:
 nD
e  k1   k2  n (11.9)
60
Ku, koeficienti k2 paraqet:
 D
k2  k1  (11.10)
60
Instrumenti indikativ mund të përdoret voltmetri i cili etalonohet në
madhësitë matëse jo-elektrike,
11.3.2. TAHO-GJENERATORËT INDUKTIV ME MAGNET

PERMANENT NË ROTOR DHE ME KALEMA NË STATOR
Të taho-gjeneratori, magneti permanent me disa pole rrotullohet ndërmjet

mbështjelljeve të cilat janë të vendosura në periferinë e statorit. Në Figurën 11.5
është paraqitur taho-gjeneratori induktiv me magnet permanent në rotor dhe
kalema në stator. Kështu që induktohet forca elektromotore duke i pre vijat e
fluksit magnetik. Ne instrumentin indikativ që në këtë rast do të jetë voltmetri i
- 156 -
etalonuar do të lexojmë numrin e rrotullimeve ose shpejtësinë varësisht se çfarë

dëshirohet të matet.
3
1
S
N 2N
S S
N
Figura 11.5. Taho-gjeneratori me magnet permanent në rotor dhe kalema në

stator: 1 - statori, 2 - magneti permanent, 3 - kalemat në stator
11.3.3. TAHO-GJENERATORET INDUKTIV ME MAGNETA DHE

KALEMA TË PALËVIZËSHËM - STATIK
Në praktik mund të realizohen edhe dy forma tjera të taho-gjeneratorit induktiv:
 me magnet permanent të palëvizshëm dhe me kalem të palëvizshëm me
bërthamën e hekurt të rrotullueshme
 me magnet permanent të palëvizshëm dhe me kalem të palëvizshëm me
unazë të rrotullueshme.
Në Figura 11.6 janë paraqitur taho-gjeneratorët me rrotullim të bërthamës
së hekurt si dhe me rrotullim të unazës së hekurt.
1 2 1
2
N S N S
3 3
4 4
a) b)
- 157 -
Figura 11.6. Taho-gjeneratori induktiv me magneta dhe kalema të palëvizshëm:

a) me bërthamën e hekurt të rrotullueshme, b) me unazën e hekurt të
rrotullueshme: 1 - karkasa e statorit, 2 - magneti permanent, 3 - kalemi,
4 - bërthama e rrotullueshme gjegjësisht unaza e rrotullueshme
11.4. TAHOMETRAT IMPULSIV
Tahometrat impulsive punojnë në principin e impulseve të cilët në dalje japin

sinjalin diskontinual në formë të impulseve të tensionit. Numri i impulseve në
njësi të kohës (frekuenca e impulsive) ose koha ndërmjet dy impulseve është
proporcionale me numrin e rrotullimeve gjegjësisht shpejtësinë këndore.
Këtu matja zakonisht bëhet duke përcaktuar frekuencën e impulseve ose
përcaktimin e numrit të impulseve si dhe intervalin kohor.
Në praktikë këta tahometra njihen si pajisje jo-kontaktuese dhe janë
shumë të përshtatshëm për matjet teknike sepse nuk kanë takim direkt me
objektin i cili matet prandaj dhe nuk do të kemi fërkim si dhe ndikim të
temperaturës.
11.4.1. TAHOMETRAT IMPULSIV INDUKTIV
Tahometri impulsiv induktiv punojnë në principin e ndryshimit të rezistencës

magnetike në madhësi matëse. Kjo mund të realizohet me senzorët induktiv të
numrit të rrotullimeve të cilët janë paraqitur në Fig. 7.7.
Figura 11.7. Tahometri impulsiv induktiv
- 158 -
Forca elektro magnetike fitohet me prerjen e vijave të fluksit magnetik e

cili fitohet përmes magnetit permanent. Ky magnet mund të jetë në brendi të
kalemit (bobinës) dhe prerja e vijave të fluksit magnetik realizohet me pjesën e
rrotullueshme të cilës i caktohet numri i rrotullimeve dhe në të është vendosur
lëshimi përkatës në formë të një sqepi të vogël (Figura 11.7. a). Pjesa e
rrotullueshme e cila njëkohësisht paraqet elementin të cilit i caktohet numri i
rrotullimeve mund të realizohet me disa lëshime siç është treguar në Figura 11.7.
b.
Frekuenca e rrotullimeve të trupit të cilit i caktohet numri i rrotullimeve
caktohet me shprehjen:
zn
f  (11.11)
60
Nëse vlera e kësaj frekuence caktohet në instrumentin përkatës që paraqet
frekuencën e impulseve atëherë përcaktohet numri i rrotullimeve me relacion:
60  f
n (11.12)
z
Në këtë princip mund të caktohet edhe frekuenca e rendit të ndezjes së
automobilit me relacionin:
k1  zc  n
f  (11.13)
60
z - numri i sqepave respektivisht lëshimeve në pjesën e rrotullueshme,
k1 – koeficienti i cili merr në konsideratë se sa taktesh është motori,
k1=1/2 për motorët 4 taktesh,
k1=1 për motorët 2 taktesh.
11.4.2. Tahometrat impulsive fotoelektrik
Tahometrat impulsive fotoelektrik punojnë në principin e fotoefektit. Këtu

lajmërohet dukuria e emitimit fotoelektrik që shkaktohet në elementin e
ndjeshëm nën veprimin e dritës. Këtë punë e realizojnë senzorët (dhënësit)
- 159 -
përkatës tek të cilët elementi themelor i ndjeshëm është gjysmëpërçuesi si

foto-diodë dhe foto-tranzistor, foto-element ose foto-qeli. Duke u bazuar në
principin e fitimit të impulsit fotoelektrik, këta tahometra mund të jenë:
 tahometra impulsive me ndërprerje, dhe
 tahometra impulsive me refleksion të fluksit të dritës.
Më së tepërmi përdoren tahometrat impulsive me refleksion.
11.4.2.1. Tahometrat impulsive fotoelektrik me ndërprerje
Te këta tahometra në objektin matës gjendet vrima ose hapësira e cila në mënyrë
periodike e ndërpret dritën e cila vjen në fotoelement. Matja e numrit të
rrotullimeve, shpejtësisë këndore ose shpejtësisë drejtvizore bëhet nëse objektin
ku duhet të caktohet madhësia matëse vendoset një pllakë ose një shirit me
vrima. Në Fig. 7.8 janë paraqitur tahometrat për matjen e numrit të rrotullimeve,
shpejtësisë këndore dhe shpejtësisë drejtvizore në principin e lëshimit të
depërtimit të dritës nëpër vrima ose hapësira përkatëse. Burimi i dritës vendoset
në njërën anë, ndërsa në anën tjetër senzori i cili i pranon impulse e dritës të cilat
depërtojnë nëpërmjet vrimës. Kështu që këto impulse të dritës shndërrohen
nëpërmjet senzorit përkatës në impulse të sinjaleve të rrymës elektrike. Kështu
që frekuenca e sinjaleve të dritës dhe frekuenca e sinjaleve të rrymës do të jetë
proporcionale me numrin e rrotullimeve, shpejtësinë këndore ose shpejtësinë
drejtvizore varësisht nga pajisja e vendosur për lëshimin e rrezeve të dritës.
Nëse vendoset pllaka me vrima si në Figura 11.8 atëherë mund të matet
numri i rrotullimeve ose shpejtësisë këndore. Nëse vendoset shiriti me vrima
(Figura 11.8. b) atëherë mund të matet shpejtësia drejtvizore.
- 160 -
Pllaka Shiriti
Senzori
v
n
a) b)
Figura 11.8. Tahometri impulsive me ndërprerje: a) për matjen e numrit të

rrotullimeve dhe shpejtësisë këndore, dhe b) për matjen e shpejtësisë drejtvizore
11.4.2.2. Tahometrat impulsive fotoelektrik me refleksion të fluksit

të dritës
Te këta tahometra bëhet reflektimi i fluksit të dritës nga objekti matës në mënyrë
impulsive duke rrotulluar objektin matës.
Në Figura 11.9 është dhënë tahometri impulsive fotoelektrik me
refleksion të fluksit të dritës i cili disponon me llambën me fije të skuqur dhe
fototranzistorin. Përdoret për matjen e numrit të rrotullimeve të objektit matës i
cili mund të jetë i larguar 5 deri 16 [mm].
- 161 -
a)
b)
Figura 11.9. Tahometri impulsive fotoelektrik me refleksion të fluksit të dritës

a) me shenja në sipërfaqe, dhe b) me shenja dhe me kanale
Dhënësi përkatës që paraqet tahometrin për matjen e numrit të

rrotullimeve është i pajisur me burimin e dritës e cila nëpërmjet optikës
përkatëse dërgohet në objektin matës në të cilin është vendosur shenja
reflektuese. Zakonisht në boshtin matës vendoset pllaka në të cilën vendoset
shenja e ndriçueshme kontraste (sipërfaqe metalike të shkëlqyeshme) ose folje
speciale të ngjitura. Kështu që drita do të reflektohet nga objekti matës ku është
vendosur shenja reflektuese bardh-zi e cila mund të ketë një ose më shumë të
vendosura në mënyrë alternative (bardh-zi-bardh-zi…) deri në pranuesin
fotoelektrik, ku do të bëhet shndërrimi i ndryshimit të intensitetit të dritës në
sinjale impulsive elektrike. Pasi që impulset e ndryshimit të dritës janë të lidhura
me impulse impulsive elektrike, frekuenca e këtyre dy impulseve do të jetë
proporcionale me numrin e rrotullimeve të objektit matës. Niveli i sinjalit dalës
varet nga kontrasti reflektiv i sipërfaqes si dhe nga largësia e shenjës (objektit)
dhe dhënësit (tahometrit).
- 162 -
11.5. STROBOSKOPI PËR MATJEN E NUMRIT TË

RROTULLIMEVE
Stroboskopi punon në principin e efektit stroboskopik i cili mundëson matjen e

dukurive periodike gjegjësisht reflektive të cilat lajmërohen në objektin matës.
Kjo metodë mbështetet në faktin se syri i njeriut ka një inerci të caktuar, pra
fotografia e vërejtur mbetet për një kohë të shkurtër dhe pse objekti ka lëvizur.
Duke shfrytëzuar dritën e shkrepjes së blicit si burim të jashtëm si dhe
reflektimin e dritës nga objekti matës në të cilin duhet caktuar numri i
rrotullimeve mund të bëhet sinkronizimi i frekuencave. Kështu që frekuenca e
paraqitjes së blicit nga burimi i dritës dhe frekuenca e reflektimit të dritës nga
objekti matës të barazohet. Zakonisht në boshtin që rrotullohet (të cilit i caktohet
numri i rrotullimeve) vendoset një rreth si në Figura 11.10. Bashkë me boshtin e
makinës rrotullohet edhe rrethi i cili rrezatohet me dritë pulsative me frekuencë
të ndryshueshme dhe të njohur e cila prodhohet ne stroboskop. Duke e
ndryshuar frekuencën në stroboskop, kërkohet ajo frekuencë në të cilën rrethi i
vendosur në bosht duket sikur është i ndalur. Ajo frekuencë është proporcionale
me shpejtësinë e rrotullimit, kështu që në stroboskop në vend që të lexohet
frekuenca, lexohet vlera e shpejtësisë së rrotullimit.
Figura 11.10. Rrethi për matjen stroboskopike
- 163 -
9
6
7
1 4
3
2
5
Figura 11.11. Stroboskopi i firmës General Radio Comp., tipi 1531- AB

1- ndërprerësi kryesor i rrjetit, 2 - unaza për rregullimin e frekuencës f të dritës
së blicit, 3 - rregulluesi i fushave matëse, 4 - indikacioni i rregullsisë së pozitës
së dorezës kalibruese, 5-6 - daljet e sinjalit, 7 - lidhja dalëse, 8 - reflektori i
dritës së blicit, dhe 9 - kabllo e rrjetit
Karakteristikat kryesore të këtij instrumenti janë:

 Furnizimi me rrymë elektrike: 105...125 [V] ose 210...250 [V],
 Frekuenca: f = 50...400 [Hz],
 Fuqia maksimale hyrëse: 35 [W]
 Fusha e shkrepjes së blicit: 110...25000 [herë/min] dhe atë në tri fusha
rregulluese: 110... 690, 670...4170 dhe 4000...25000 [herë/min], dhe
 Matja e numrit maksimal n = 250000 [min-].
Saktësia 1% nga indikacioni në shkallën pas kalibrimit në mesin e fushës
matëse.
Kalibrimi: për kalibrim (bazhbarim) shërbejnë dy doreza të cilat
mundësojnë rregullimin sipas frekuencës së rrjetit.
Kohëzgjatja e shkëndisë: përafërsisht 0.8:1.2: 3 [ms] (mili sekondë).
- 164 -
Ky stroboskop posedon llambën strobotron me reflektor dhe gjeneratorin

elektronik i cili bën rregullimin e frekuencave të shkrepjes së blicit së bashku
me burimin e furnizimit nga rrjeti. Në të është i vendosur sistemi i kalibrimit i
cili bën vërtetimin e rregullsisë duke u shërbyer me frekuencën e rrjetit së
furnizimit të cilës i dihet frekuenca.
Llamba e stroboskopit së bashku me reflektorin montohen në një dorezë të
lëvizshme e cila mundëson lëvizjen për 180o ndërsa reflektori mund të lëvizë për
360o.
Drita e shkrepjes është e intensitetit të madh kështu që mundëson dukjen e
pjesës së rrotullueshme në vende ku ka dritë apo kur trupi rrotullues është në
largësi më të madhe.
Lëshimi dhe ndalimi i instrumentit realizohet me ndërprerësin 1.
Rregullimi i fushës së frekuencave të shkrepjes së blicit realizohet me unazën
rrethore 2.
Shkala matëse është e kalibruar në numrin e rrotullimeve i cili matet,
kështu që direkt lexohet vlera e tij.
Fusha matëse rregullohet, gjegjësisht zgjedhet nëpërmjet dorezës 3.
Llamba indikativë 4 tregon pozitën e rregullt të dorezave kalibruese 5 për
kalibrimin e shkalës matëse në rrot/min në bazë të frekuencës së rrjetës.
Dorezat kalibruese (Hight col. dhe Low col) shërben për rregullimin e
shkalës në rrot/min.
Lidhja dalëse 6 mund të përdoret për impulsin shkrepës dhe zgjuarje të
stroboskopit. Llamba e reflektorit 8 shërben për fokusimin e rrezeve të dritës.
- 165 -
Kapitulli
12
12. MATJA E MOMENTIT PËRDREDHËS
Në praktikë shpesh paraqitet nevoja e caktimit të momentit përdredhës së vërtet
(punues) në boshtin punues të makinës punuese. Ky moment mund të jetë
konstant apo i ndryshueshëm për njësi të kohës. Kështu që duke përcaktuar
vlerën punuese të këtyre momenteve mund të analizohet puna e makinës ose të
caktohen faktorët të cilat ndikojnë në ndryshimin e vlerave të tij.
Vlera teorike e këtij momenti mund të caktohet:
 duke i ditur ngarkesat të cilat veprojnë në boshtin punues, dhe
 duke e ditur fuqinë e nevojshme për mbizotërimin e këtij momenti,
vlera e të cilit përcaktohet përmes shprehjes në vijim:
P
M  [Nm] (12.1)

P [kW] – fuqia e elektromotorit,
 [s-1] – shpejtësia këndore, vlera e së cilës caktohet përmes shprehjes:
 n
 [s-1] (12.2)
30
Caktimi i momentit të vërtet punues në boshtin e makinës punuese mund
të caktohet:
 me shirita matës,
 me senzor induktiv, dhe
- 166 -
 me stroboskop.
12.1. MATJA E MOMENTIT TË PËRDREDHJES ME SHIRITA

MATËS
Kjo metodë më së tepërmi përdoret për përcaktimin e momentit të përdredhjes
në boshtin punues.
Boshtet të cilat janë të ngarkuara me moment të përdredhës, në sipërfaqen
e tij (boshtit) ngjiten shiritat matës apo ndonjë element tjetër i cili e bënë lidhjen
e boshtit punues. Këta shirita matës ngjiten pjerrët nën këndin α kundrejt aksit të
boshtit. Kështu që gjatë punës lajmërohen sforcimet tangjenciale dhe
diletacionet maksimale.
ΔS
I II
B’ rθ
D
S B
τ S+ΔS τ Mτ
α t
A l C
I II
Figura 12.1. Përcaktimi i diletacioneve gjatë përdredhjes së boshtit
Për përcaktimin e diletacioneve të cilat lajmërohen gjatë punës në boshtin

punues me moment përdredhës supozojmë që shiriti matës me gjatësi S=AB pas
veprimit të momentit përdredhës Mt në kahun e djathtë do të deformohet dhe do
të jetë:
S+ΔS = AB’ (12.3)
Supozojmë se gjatë këtij deformimi të shiritit matës, ana e majtë mbetet e pa
lëvizshme seksioni I – I dhe seksioni II – II të cilët janë të larguar për largësinë l do të
përdridhen për këndin e përdredhjes:
- 167 -
Mt  l
 (12.4)
G  I0
Pika B do të zhvendoset sipas harkut BB’ për vlerën r.
Nga trekëndëshi ABB’ sipas teoremës së kosinusit fitojmë shprehjen:
S  S   S  r 2    2  S  r    cos900   
2 2
(12.5)
pasi që:
cos900      sin  (12.6)
fitohet
2  S  S  S 2  r 2   2  2  S  r    sin  (12.7)
Nëse neglizhohen faktorët e rëndit të dytë pasi që ato paraqesin madhësi

shumë të vogla do të kemi këtë vlerë të diletacionit:
S sin  r  M t  l
  r     sin  (12.8)
S S S  G  I0
Pasi që S = l/cos  do të fitohet:
sin 2 
Mt
 (12.9)
2  G  W0
W0 – momenti polar i inercionit i cili llogaritët me shprehjen:
W0 = l0/r (12.10)
sin2  do të ketë vlerat:
+1 për  =45o dhe  =225o (12.11)
-1 për  =135o dhe  =315o (12.12)
Vlera maksimale e diletacionit do të jetë:
sin 2 
Mt
 max  (12.13)
2  G  W0
- 168 -
Me caktimin e diletacionit maksimal mund të caktohet madhësia e

momentit përdredhës. Diletacioni mund të caktohet me anën e shiritave matës
duke shfrytëzuar relacionin përkatëse që jep lidhshmërinë e diletacionit të trupit
me ndryshimin e rezistencave në shirita matës.
Vendosja e shiritave matës si dhe lidhja e urës së Wheatson-it për matjen
e momentit përdredhës ne boshtin matës duhet të vendoset si në Figura 12.2.
R1 R2
1 2 3 4 R1
R1 φ
R2 R4
R2 R3
R3 R3
R4 R4
a) b) 1 2 3 4
UN UM
Figura 12.2. Skema e lidhjes së shiritave matës:
a) vendosja e shiritave dhe unazave rrëshqitëse
b) lidhja e urës së Wheatson -it
Shiritat matës janë të ngjitura me ngjitës special nën këndet: 45o, 135o,
225o dhe 315o. Ngjitja e këtyre shiritave duhet të jetë në mënyrë proporcionale
në të gjithë perimetrin e boshtit në mënyrë që ura të jetë e ndjeshme vetëm në
momentin përdredhës ndërsa në sforcimet tjera të jetë plotësisht i pandjeshëm.
Ura e Wheatson-it përbëhet nga shiritat matës me rezistencë R1, R2, R3, dhe R4 të
cilët janë të gjithë aktiv dhe formojnë urën e plotë kështu që do të fitohet
ndjeshmëria 4 herë me e madhe në krahasim me një shirit aktiv. Kjo lidhje e tillë
mundëson kompensimin e plotë të temperaturës. Shiriti R1 lidhet me shiritin R2
dhe dalja dërgohet në unazën rrëshqitëse 4. Shiriti R2 dhe shiriti R4 lidhen me
- 169 -
unazën rrëshqitëse 2. Shiriti R4 dhe R3 lidhet me unazën rrëshqitëse 3. Shirit R1

dhe R3 lidhet me unazën rrëshqitëse 1. Kontaktet rrëshqitëse duhet të kenë
rezistencë shumë të vogël kalimtare dhe nuk guxojnë të krijojnë termo-sforcime.
Duhet që të bëjnë orvatje që diametrat e unazave të jenë sa më të vogla në
mënyrë që shpejtësia periferike, fërkimi dhe nxehja të jetë sa më e vogël.
Lidhja ndërmjet unazave rrëshqitëse dhe boshtit matës zakonisht bëhet me
ndihmën e bokollës izoluese (Figura 12.3).
2 4 1 3 5
4 4 4
7
6
Figura 12.3. Lidhja e unazave rrëshqitëse me boshtin punues: 1 - unaza

rrëshqitëse, 2 - bokolla izoluese, 3 - unaza distancuese izoluese, 4 - dado për
shtrëngim, 5 - buloni për lidhje, 6 - kontaktet, dhe 7 - bartësi i kontakteve
Gjatë punës së boshtit shiritat matës do të zgjaten ose do të shkurtohen.
Kështu shiriti R1 dhe R4 do të shkurtohen dhe do të kenë vlera (-), ndërsa shiriti
R3 dhe shiriti R2 do të zgjaten dhe do të kenë vlera pozitive (+). Shiriti matës të
cilët janë të vendosur në boshtin matës kanë rezistencën e R si dhe ndryshimin
relative të rezistencës R të barabartë.
Duke u nisur nga veçorit të cilat i ka ura e Wheatson-it do të nxjerrim
madhësinë e tensionit matës në dalje:
R  (1  Rr ) R  (1  Rr )
Um  U N    U N  Rr (12.14)
2R 2R
- 170 -
ku është:
R
Rr  (12.15)
R
Pas aplikimit të faktorit të shiritave matës K  Rr /  do të fitohet:
UM  K   U N (12.16)
Atëherë momenti rrotullues në bosht matës do të jetë:
2  G  W0  U M
M t  2  G  W0     KM U M (12.17)
K UM
12.2. MATJA E MOMENTIT ME TENZIOMETER INDUKTIV

Matja e momentit përdredhës me tenziometer induktiv bazohet në principin e
senzorëve induktiv. Në Figura 12.4 është treguar tenziometri induktiv për matjen
e momentit përdredhës.
2 4
4 4
1 3 5
4 4 4
Figura 12.4. Tenziometri induktiv: 1- bërthama, 2 - kalemi (bobina),
3 - elementi torziv, 4 - bartësi i bërthamës, dhe 5 - boshti
Bërthama e senzorit induktiv 4 përbëhet nga dy delta T profila. Ana 1
është e lirë dhe i ka dy lëshime të cilat hynë në kalemat (bobinat) përkatëse 2.
Ana tjetër është fiksuar fort për boshtin torziv 5. Kështu gjatë përdredhjes së
pjesës elastike 3 të boshtit 5 do të zhvendoset edhe shufra 4 e së bashku me të
edhe pjesa e bërthamës 1 e cila do të lëvizë në të majtë ose në të djathë në brendi
- 171 -
të kalemit (bobinës) e në këtë mënyrë do të induktohet rryma elektrike e cila të

ketë vlerat e vogla por me instrumente përkatëse induktive do të lexohet në
shkallën matëse përkatësisht të shndërruar në këndin e përdredhjes.
Në Figura 12.5 është treguar skema konstruktive e realizimit të
tenziometrit induktiv. Elementi torziv 1 është i vendosur në mes dhe paraqet
pjesën e të holluar të tenziometrit induktiv. Në dy pjesët e këtij tëhollimi do të
vendoset në urë senzori induktiv i cili përbëhet prej pjesës fikse 2 dhe kalemit
(bobinës) 3. Për furnizim me energji elektrike në hyrje është vendosur
transformatori me mbështjellat 4 dhe 5. Ndërsa për dalje të karakteristikave
matëse të rrymës së induktuar është vendosur transformatori me mbështjella 6
dhe 7. Shihet se prurja e tensionit dhe dalja e tensionit matës bëhet pa kontakte,
që eliminon sipërfaqet kontaktuese.
8 2 1
4 4 4
5 4 3 7 6
4 4 4 4 4
Figura 12.5. Realizimi konstruktiv i tenziometrit induktiv: 1- elementi elastik
torziv, 23 - senzori induktiv, 45 - mbështjellat e transformatorit për furnizim-
hyrje, dhe 67 - mbështjellat e transformatorit për furnizim - në dalje.
- 172 -
12.3. MATJA E MOMENTIT PËRDREDHËS ME

TENZIOMETRA MEKANIK DHE ME INDUKSION
STROBOSKOPIK
Kombinimi i tenziometrit mekanik dhe stroboskopit mundëson matjen e
momentit përdredhës të boshteve të makinave punuese duke shfrytëzuar
karakteristikat mekanike të tenziometrit (përdredhjes së boshtit të tenziometrit)
dhe fenomenit stroboskopik që mund të krijohet në boshtin matës të makinës.
Në Figura 12.6 është dhënë skema e tenziometrit mekanik me induksion
stroboskopik. Tenziometri vendoset ndërmjet makinës punuese dhe makinës
ngasëse. Zakonisht ky tenziometër përdoret për matjen e momentit të
përdredhjes të makinës punuese për lëvizje stacionare (momenti konstant
përdredhës).
5
4
Mm
3
M0
2
1 4
4
4
Figura 12.6. Skema e principit të punës së tenziometrit mekanik me indikacion
stroboskopit: 1 - momenti i makinës ngasëse (motori), 2 - boshti elastik,
3 - momenti i makinës matëse, 4 - disku me ndarje në boshtin e makinës
punuese për indikacion stroboskopik, dhe 5 - stroboskopi
Duke u bazuar në principin e punës së këtij torziometri janë realizuar

konstruksione të ndryshme të torziometrave. Një ndër ta është edhe torziometri i
- 173 -
Amster-it i tipit 2KK206 që përdoret me mjaft sukses për matjen e momentit

përdredhës në makinat punuese të ndryshme.
Në Figura 12.7 është treguar konstruksioni i këtij tenziometri i cili ka një
konstruksion mjaft kompakt. Elementi elastik 1 vendoset në gypin 2 i cili në
fund ka flanshën 3 dhe është i lidhur fort për të. Ndërsa për flanshën 3 lidhet
tenziometri me boshtin e makinës punuese të cilës duhet ti caktohet momenti
përdredhës. Në anën tjetër të shufrës elastike 1 e cila e ka krahun e lirë, është
përforcuar flansha 4 e lidhur fort për boshtin e makinës ngasëse e cila mund të
rrotullohen me përdredhjen e boshtit elastik respektivisht me rrotullimin e
boshtit të makinës ngasëse dhe makinës punuese. Leximin e këndit të
përdredhjes e bëjmë nëpërmjet optikës 10 e cila punon në principin e pasqyrave
të vendosura nën këndin 45o dhe ndriçimit që realizohet me llambën elektrike 9
sipas principit stroboskopik.
Optika është përforcuar në karkasën e blinduar 11 e cila është e përforcuar
për bazamentin 12 në formë V, dhe mundëson rregullimin e tillë të pozitës që të
jetë sa më e përshtatshëm për shikuesin. Në periferinë e diskut 7 është gravuar
shkala matëse. Ndërsa në diskun 6 përbri vlerës të shkalës nga disku 7 do të
vendoset një indeks. Në anës e kundërt në flanshën 5 do të hapet një vrimë 8 e
cila do ti korrespondoj indeksit i cili përputhet me vijën horizontale të lëshuar
nga vrima 8 deri të indeksi në diskun 6. Nëpër këtë vrimë shikuesi i cili bënë
matjen, dhe e shikon pozitën e indeksit kundrejt shkalës.
Duke u nisur nga fakti se ndarjet në shkalë duhet të lexohen gjatë
rrotullimit të disqeve, kjo mundësohet me fenomenet stroboskopike duke i
përdorur pajisjet përkatëse optike dhe ato mekanike. Shikuesi, do të shikoi
nëpërmjet vrimës 8 me anën e optikës 10 dhe në rrëzën horizontale nga vrima 8
do të shohë në shkalën 7 dhe indekset në diskun 6 vetëm në një moment për çdo
numër të rrotullimeve të disqeve, kështu që përshtypja e dritës do të ketë
karakter të shkrepjes së dritës. Nëse shikuesi do të shikoi shkalën vetëm për
kohen e një numri të rrotullimeve, përshtypja e dritës do të jetë aq e dobët sa që
- 174 -
nuk do të dalloheshin ndarjet e shkallës. Këtu është evidente se përshtypja e

dritës përsëritën për çdo numër të rrotullimeve, ashtu që në syrin e shikuesit
krijohet fotografi e kthjellët dhe e qetë.
Diagrami i kalibrimit paraqet lidhshmërinë e momentit përdredhës nga
këndi i përdredhjes të shufrës elastike. Çdo torziometër mekanik me indikacion
stroboskopik duhet të ketë edhe diagramin e kalibrimit.
9 10
10
4 8
4 1
6
3 1 2
4
4 5 4 6
4
4 4 7
11 12 4
4
Figura 12.7. Torziometri i Amsler-it i tipit 2KK206
1- shufra elastike, 2 - gypi, 34 - flanshat, 57- disqet, 8 - vrima, 9 - llamba për
ndriçim, 10 - optika për shikim, 11- karkasa e blinduar, 12 - bazamenti
- 175 -
Kapitulli
13
13. MATJA E FUQISË
Për caktimin e fuqisë së makinës punuese përdoren dy metoda:
 Metoda e transmisioneve,
 Metoda e apsorpcioneve me ndihmën e fyejve.
Varësisht nga ajo se a do të shfrytëzohen parametrat të cilët përcaktojnë
fuqinë apo do të përdoren pajisjet të cilat direkt do të mundësojnë leximin e
vlerave të fuqisë pra kemi të bëjmë me matje direkte ose indirekte.
13.1. METODA E TRANSMISIONEVE

Fuqia e makinës punuese përcaktohet nëse paraprakisht kemi përcaktuar numrin
e rrotullimeve të boshtit punues si dhe momentin përdredhës në atë bosht sipas
relacionit:
 n
P  M   M  [kW] (13.1)
30
M [kNm] – momenti përdredhës i boshtit punues,
 [s-1] – shpejtësia këndore, dhe
n [min-1] – numri i rrotullimeve të boshtit punues.
Madhësia e numrit të rrotullimeve dhe momentit përdredhës përcaktohet
me njërën nga metodat të cilat i kemi mësuar paraprakisht.
- 176 -
13.2. METODA E APSORPCIONEVE ME ANËN E FRERVE

Metoda e apsorpcioneve bazohet në principin e rezistencave të fërkimit gjatë
lëvizjeve të cilat shkaktojnë forcat e rezistencave.
Rezistencat e fërkimit krijohen me ndihmën e frerëve të cilët munden të
jenë:
 Mekanik me shirit,
 Hidraulik, dhe
 Elektrikë – elektro-dinamometra.
Të metat e frerëve mekanik dhe atyre hidraulikë qëndron në faktin se e
gjithë energjia shndërrohet në nxehtësi, prandaj dhe nuk janë të përshtatshëm për
stacionet matëse ku hulumtohen më shumë motorë.
13.2.1. Elektro-dinamometri për matjen e fuqisë
Është pajisje e cila mundëson direkt matjen e fuqisë efektive dhe koeficientin e
shfrytëzimit të makinës punuese ose motorit i cili nxirret nga prodhimi.
Elektro-dinamometri do të punoj si gjenerator i energjisë elektrike dhe në
fakt paraqet një makinë special të rrymës së vazhduar. Kjo ndryshon nga
makinat tjera të rrymës së vazhduar. Në Figura 13.1 është treguar elektro-
dinamometri i cili përbëhet nga rotori i cili mbështetet në dy mbështetës në
kushineta 1 dhe 2, ndërsa statori me polet magnetike N-S dhe kontaktet 3 dhe 4
mbështeten në boshtin 5 nëpërmjet dy kushinetave rrokullisëshe 6 dhe 7 ashtu që
rreth tij mund të luhatet. Për rrotullimin e statorit është vendosur lëshimi A
ndërmjet dy kufizueseve B të vendosur në bazament. Në stator janë të vendosura
dy leva. Në anën e majtë është vendosur ena në të cilën mund të vendoset pesha
(tega) për vendosjen e baraspeshës (ekuilibrit) gjatë matjes, ndërsa në anën e
djathtë është vendosur pesha e cila mund të lëviz me rrotullimin nëpër boshtin e
filetuar dhe shërben për ekuilibrimin në gjendjen e qetësisë, para se të filloj
matja.
- 177 -
3
5
N N 5 2
1
P
S S 7
6
A B A B
4
Figura 13.1. Elektro-dinamometri për matjen e fuqisë: 1- kushineta në

mbajtësit, 34 - kontaktet, 5- boshti, dhe 67- kushinetat rrokulliseshe
Kur përcaktojmë fuqinë e ndonjë elektromotori i cili është prodhuar ose

kur duhet të verifikojmë fuqinë e elektromotorit i cili është duke punuar, atëherë
të gjithë elektromotorin do ta vendosim në mbështetësit me kushineta 1 dhe 2.
Pastaj në karkasën e tij do të vendosim elementet si dhe levat për baraspeshim.
Kështu tani elektromotori do të shndërrohet në një elektro-dinamometër i cili do
të punoi si gjenerator. Në Fig. 9.2 është treguar paraqitja e ngarkesave dhe
forcave kur elektromotori do të punoi si gjenerator dhe do të luaj rolin e elektro-
dinamometrit. Rotori gjatë rrotullimit në kahje S do të tentoi që me vete ta
tërheqë edhe statorin, i cili me anën e tegave mt, do të ekuilibrohet. Ndërsa në
përçuesit A dhe B të rotorit nën influencën e poleve të magnetit N-S do të
lajmërohet f.e.m si rrjedhojë e së cilës do të kaloj rryma elektrike I. Pasi që
përçuesit e prejnë fushën magnetike B në ta do të veprojnë forcat
elektromagnetike F-F të cilat krijojnë çiftin i cili do ti kundërvihet rrotullimit të
motorit. Nëse bazohemi në ligjin e aksionit dhe reaksionit në polet e statorit do
të veprojnë forcat F-F me intensitet të njëjtë dhe kahje të kundërta duke formuar
çiftin i cili do të tentoi që të rrotulloj statorin.
Momenti i forcave F’-F’ paraqet momentin e motorit i cili përcaktohet
duke e matur me anën e tegave forcën Ft si dhe duke e shumëzuar me krahun l të
këtyre tegave (Figura 13.2) dhe do të ketë vlerën:
- 178 -
M  Ft  l  mt  g  l (13.2)
N
F F’
A
P
S
mt B
F’ F
S
l
Ft = mt g
Figura 5.2. Forcat në elektrodinamometër
Nëse paraprakisht përcaktohet numri i rrotullimeve të këtij boshti, atëherë

do të caktohet fuqia të cilën motori i jep rotorit të elektro-dinamometrit:
 n
P  M    g  mt  l  (13.3)
30
Kjo metodë përdoret për caktimin e fuqisë së elektromotorit e cila nuk do
të jetë e saktë për shkak të humbjeve të fërkimit të cilat lajmërohen në kushinetat
e boshtit dhe rezistencave të ajrit.
Për llogaritje të sakta duhet të dihen madhësitë e këtyre humbjeve dhe atë
për të gjitha numrat e rrotullimeve.
- 179 -
Kapitulli
14
14. MATJA E FORCËS
Forca paraqet një ndër madhësitë themelore në mekanikë e cila definohet si:
F = ma – forca e inercionit,
F = m  g – forca e gravitacionit, dhe
F = c  δ – forca e elasticitetit.
Veprimi i kësaj force mund të jetë i llojllojshëm në konstruksione apo në
procese të ndryshme teknike.
Karakteri i forcës mund të jetë:
- I pa ndryshueshëm – konstant, dhe
- I ndryshueshëm.
Madhësia e kësaj force mund të matet:
- Direkt me ndihmën e pajisjeve të ndryshme, ose
- Indirekt duke e përcaktuar momentin, fuqinë ose përgjithësisht nga
energjia e harxhuar.
14.1. DHËNSIT PËR MATJEN E FORCËS

Pajisjet të cilat përdorën për përcaktimin e forcës me metodën direkte në fakt
paraqesin kombinimin e shndërruesëve të konstruksioneve të ndryshme që ne do
ti quajmë dhënës. Këta dhënës realizohen në principin e aksionit dhe reaksionit
që shfrytëzojnë shndërrues të ndryshëm dhe mund të jenë të llojllojshëm.
Shndërruesit të cilët përdorën të këta dinamometra të dhënësve mund të jenë:
- 180 -
- Mekanikë,
- Hidraulikë, dhe
- Elektrikë.
Më së tepërmi përdorën shndërruesit elektrik siç janë: shiritat matës,
induktiv, kapacitativ piezoelektrik, etj. Sot më së tepërmi përdoren
dinamometrat të cilët punojnë në principin e matjeve elektrike, ndërsa ata
mekanik dhe hidraulikë më pak përdoren.
Pavarësisht se çfarë dinamometra gjegjësisht shndërrues do të përdorën

dhënësi do të ketë rolin dhe detyrën e caktuar të pa ndryshuar e kjo do të thotë
incizimin e forcës nga objekti matës deri te elementet tjerë. Pra në fakt ky i jep
indikacion të gjitha pajisjeve tjera të cilat lidhen në varg dhe në fund e
përcaktojnë madhësinë e forcës së inicuar nga dhënësi. Skema strukturale e një
shëndrruesi është dhënë në Figura 14.1.
4 7 8 9 10
9
1
F F
5 6 3
Figura 14.1. Struktura e përgjithshme e dhënësit të forcës

1 – sipërfaqja kontaktuese e pranimit të forcës, 2 – pjesa për transmision të
forcës, 3 – shtëpiza, 4 – shpërndarësi, 5 – selektori, 6 – limituesi, 7 – elementi
elastik-senzori, 8 – pajisja mbledhëse, 9 – pjesa e pajisjes elektrike-para
zmadhuesi, 10 – sipërfaqja e poshtme mbështetëse e forcës pranues
- 181 -
Duke u bazuar në forcën e aksionit e cila duhet të matet me forcën e

reaksionit e cila krijohet dhënësit mund të jenë:
- Dhënës me elementin elastik të i cili forca e reaksionit krijohet për
shkak të deformimit të elementit të ndjeshëm elektro reaktiv- dhënës të
shëndrrimeve të ndara. Këtu bëjnë pjesë të gjithë dhënësit bashkëkohor
të forcës. Elementi elastik i këtyre dhënësve është relativisht i thjeshtë
dhe kryen funksionin e pastër mekanik, d.m.th. shndërron forcën F në
deformimin absolut δ gjegjësisht deformim relativ ε. Ky deformim
pastaj në pajisjen për shndërrim, shndërrohet në madhësi elektrike
dalëse U. Procesi i shndërrimit të F në δ dhe i δ në U kryhet ndaras në
elementin elastiko mekanik dhe në elementin elektrik, prandaj dhe
quhen dhënës të shndërrimit të ndarë. Këtu përdorën të gjithë dhënësit
me shirita matës, induktiv dhe kapacitiv. Elementin elastik e paraqet
organi mekanik, ndërsa organin shndërrues e paraqet elementi elektrik.
- Dhënës me elementin aktiv elektrik, te i cili krijohet lidhja e reaksionit
për shkak të deformimit të elementit elastik dhe elementit të ndjeshëm
elektro aktiv-dhënës të shëndrrimeve të përbashkëta. Këtu ngarkesa
mekanike transmetohet në materialin aktiv elektrik ose magnetik, i cili
reagon në sforcimin mekanik gjegjësisht deformacion me paraqitjen e
tensionit elektrik, prandaj quhen dhënës me shëndrrim të përbashkët
elastiko-elektrik.
- Dhënës me forcën kompenzuese, të e cila forca e reaksionit krijohet
me ekuilibrimin elektrik. Te këta dhënës forca e reaksionit krijohet në
principin elektromagnetik, me rrymën e cila lajmërohet në kalem
(bobinë) në fushën magnetike. Në qarkun e kompensimit lajmërohet
forca në zero, d.m.th. deri sa forca matëse nuk ekuilibrohet me forcën
kompenzuese. Këta dhënës kanë përparësi në raste të caktimit të
madhësive të vogla nominale të forcave.
- 182 -
Elementi elastik bën shndërrimin e madhësisë së jashtme të forcës dhe

gjendjen ekuivalente të deformabilitetit, e cila mund të shprehet me:
- Deformimin e vëllimit të tij ose sipërfaqes, dhe
- Ndryshimin e largësisë (zhvendosjeve) ndërmjet pikave të zgjedhura të
trupit.
Për fitimin e relacioneve ndërmjet sforcimeve dhe deformimeve në
komponentët elastike shfrytëzohet lineariteti për materialet ku përshkruhet ligji i
Hook-ut në fushën e elasticitetit:
Diletacionet lineare – gjatësore, caktohen përmes shprehjes:
1
x  [ x   ( y   z )]
E
1
y  [ y   ( z   x )] (14.1)
E
1
z  [ z   ( x   y )]
E
Diletacionet tangjenciale:
1
 xy   xy
G
1
 zx   zx (10.2)
G
1
 yz   yz
G
Për përshkrimin e gjendjes elastike të komponentëve duhet të përmbushet
kushti i ekuilibrit sipas teorisë lineare të elasticitetit.
 x  yx  zx
  0
x y z
 yx  y  zy
  0 (14.3)
x y z
 xz  yz  y
  0
x y z
- 183 -
14.2. DINAMOMETRI ME KOMPONENTE ELASTIKE DHE

SHIRITA MATËS
Dinamometri është i përberë nga elementet elastike dhe shiritat matës. Në
praktikë përdorën lloje të ndryshme të komponentëve elastike. Varësisht nga
lloji i sforcimit komponentja elastike (elementi) mund të jetë me gjendje të
sforcuar aksiale, në përdredhje dhe të kombinuar. Në Figura 14.2 është treguar
realizimi konstruktiv i konstruksioneve të elementeve në përkulje me shirita
matës tenzometrik. Elementi (komponentja) elastike në përkulje ka gjet një
përdorim të gjerë në praktikë të dhënësit për matjen e forcës-dinamometrat me
komponente elastike dhe shirita matës.
F F F F
F
) F
) ) ) )
_ )
_ _ _ _
_
a) b) c) d) e) f)
_ F)_ _ F) _ F) _ F) _ F)
_ _ _ _ _
g) h) i) j) k)
_ _ _ _ _
l) m)_ n) o)
_ _ _
p) q) r) s)
_ _ _ _
Figura 14.2. Realizimet konstruktive të elementeve (komponenteve) elastike në
përkulje duke aplikuar shirita matës – tenzometrat
- 184 -
Forma themelore është në formë të konzolës me sforcime të njëjta me dy

ose katër shirita matës. Për varijanta tjera zakonisht shfrytëzohen elementet me
2, 4, 8 ose 16 shirita matës, kështu formohet ura e plot matëse me ndjeshmëri të
rritur duke bërë kombinimin adekuat të vendosjes së shiritave matës të ngarkuar
në tërheqje dhe shtypje.
Kështu do të kemi një fushë të matjes së forcave prej 100 [N] deri në 10
[kN].
F F F
)_ )_ )_
a) b) c) d)
_ F _ F F_ _
)_ )_ )_
F
e) f) )_
_ _ F
)_
l)
g) h) _
_ Realizimet konstruktive të elementeve elastik në prerje me shirita
Figura 14.3.
matës
Elementet elastik në prerje të treguar në Figura 14.3. kanë formën
themelore në formë të konsolës dhe arrihen veti më të mira me konstruksione
simetrike, ku më optimale janë ato simetrike aksiale, kështu që arrihet fusha
matëse më e madhe prej 10 [kN] gjer 1 [MN].
Dinamometri mund të jetë një komponentësh apo më shumë
komponentësh. Kjo në fakt tregon se mund të mat vetëm një forcë apo më
shumë forca, 2 e tri forca menjëherë në drejtime të ndryshme.
- 185 -
Në Figura 14.4. është treguar dinamometri për matjen e vetëm një

komponentë.
Figura 14.5. Dinamometri një komponentësh me gjysmë unaza për matje

të forcave në një drejtim
Ndërsa në Fig. 10.5. është treguar dinamometri tri komponentësh për

matjen e forcave në tri drejtime.
F3
F1 F2
Figura 14.5. Dinamometri tri komponentësh për matje të forcave në tri drejtime
Kalibrimi (etalonimi) i dinamometrit bëhet ashtu që ngjitën nga 4 shirita

matës për çdo dinamometër dhe atë 2 nga ana e jashtme (S1, S2) dhe 2 nga ana e
brendshme (U1, U2) kështu që formohet ura e plotë. Në Fig. 10.6 është dhënë
skema e kalibrimit të dinamometrit. Shiritat U1, S1 në pjesën e sipërme dhe
- 186 -
shiritat U2, S2 lidhen në urën matëse nëpërmjet nyjeve 1, 2, 3, 4 të urës matëse 2

dhe që të katër shiritat janë aktiv sepse lidhjet e tyre janë bërë ashtu që bëhet
kompensimi i ndërsjellët i temperaturës. Ura matëse 2 furnizohet nga gjeneratori
3, ndërsa nga lidhjet 2-3 të urës tensioni dërgohet në përforcuesin e frekuencave
bartëse 4 pastaj ky tension demodulohet në demodulatorin 5, pastaj filtrohet në
filtrin 6, kalon në oscilografin 7 dhe në fund bihet në galvanometrin 8
proporcionalisht forcës elastike. Pra kalibrimi i dinamometrit bëhet me matjen e
karakteristikave statike të ngurtësisë së dinamometrit në atë mënyrë që maten
deformimet D gjatë ngarkimit gjegjësisht shkarkimit me pesha të cilat
zakonisht kanë peshat 5, 10, 15, 20 dhe 25 [kg].
2 7
S1 U2
8
1 4
2 4 5 6
U1 S2
3
S1 2
1
U1
3
1
2
U2
4
S2 3
Figura 14.6. Skema e pajisjeve për kalibrimin e dinamometrit:

1- dinamometrit, 2 - ura matëse, 3 - gjeneratori për furnizim të urës,
4 - përforcuesi, 5 - demodulatori, 6 - filtri, 7 - oscilografi, 8 - galvanometri
- 187 -
14.6. DHËNËSIT ELEKTROMAGNETIK INDUKTIV TË

FORCËS
Principi i punës së këtij dhënësi bazohet në shndërrimin e zhvendosjes së matur
të elementit elastik në induktivitet ose induktivitetin e ndërsjellët të kalemit
(bobinës) në fushën magnetike. Duke u bazuar në faktin se induktiviteti L ose
induktiviteti i ndërsjellët L12 i kalemave induktiv varet nga numri i dredhave,
kofiguarcioni i çarkut magnetik dhe përçueshmërisë magnetike të rrethit, mund
të shfrytëzohet ndryshimi i këtyre parametrave për shndërrimin mekaniko -
elektrik të shndërruesit. Në Fig. 10.7 është treguar konstruksioni i disa dhënësve
induktiv diferencial me bërthamën lëvizëse.
F
F F
1
4 2 U
3
5
2
a) b) c)
Figura 14.7. Dhënësi induktiv diferencial: a - me membrana, b - me elemente
elastik unazor, c - me elemente elastik në formë gypi.
1 - trupi, 2 - membrana, 3 - shufra, 4 - bërthama, 5 - kalemi.
Këta dhënës shumë lehtë montohen, nuk kanë fërkim dhe paraqesin
rezistenca të vogla, kështu që janë të përshtatshëm për matjen e forcave të vogla.
Induktiviteti i dhënësit induktiv elektromagnetik caktohet sipas relacionit:
1
L  L0  L0 (1  kx  k 2 x 2 ) (14.3)
1  kx
ku janë:
- 188 -
L0 – induktiviteti fillestar,
k – konstanta e cila varet nga gjeometria e dhënësit dhe përçueshmëria
fero-magnetike e materialit. Vlera e këtij koeficienti caktohet:
1
k (14.4)
l Fe
 x0
2 r
ku janë:
lFe – gjatësia mesatare e vijave magnetike të forcave në materialin
fero-magnetik,
r – përçueshmëria magnetike relative e materialit fero-magnetik, dhe
x0 – hapësira fillestare e ajrit.
Dhënësit e forcës induktive mund të jenë për forca në tërheqje ose për
forca në shtypje.
Në Figura 14.8 është dhënë konstruksioni i një dhënësi për caktimin e
forcës në tërheqje.
5 3 4 5
1 2
Figura 14.8. Dhënësi diferencial induktiv për forca në tërheqje me elementin

elastik në formë gypi. 1 - elementi elastik në formë gypi, 2 - bërthama,
3 - mbajtësi i çarkut elektrik, 4 - mbështjellat, 5 - membranat e drejtuar kah
bërthama
- 189 -
Në Figura 14.9 është dhënë konstruksioni i dhënësit diferencial induktiv

për forca në shtypje.
F
3
2
1
4
5
6 7
8
Figura 14.9. Dhënësi diferencial induktiv për forca në shtypje me membrana

dhe hapësirën e sipërfaqeve të ndryshuar
14.4. DHËNËSIT KAPACITIV TË FORCËS

Principi i punës së dhënësit kapacitiv bazohet në ndryshimin e kapacitetit i cili
lajmërohet si pasoj e indikacionit të jashtëm. Me zhvendosjen e elementit elastik
të dhënësit ndryshon pozita e largësisë së pllakave të kondezatorit e kështu edhe
kapaciteti i tij. Lidhshmëria e kapacitetit C të kondezatorit dhe largësisë së
pllakave përcaktohet me relacionit:
1 x x2
C  C0  C0 (1   2 ) (14.5)
x x0 x0
1
x0
ku janë:
C0 – kapaciteti fillestar për x = 0
x0 – largësia fillestare ndërmjet pllakave të kondensatorit.
- 190 -
Këta dhënës karakterizohen për kah dimensionet shumë të vogla si dhe

fërkimi shumë i vogël. Prandaj përdoren për caktimin e forcave shumë të vogla
dhe atyre të mëdha në diapazonin 10 [mN] deri në 10 [MN].
Në Figura 14.10 janë dhënë disa konstruksione të këtyre dhënësve
kapacitiv.
F
F F
x
Is U
Is
Is
a) b) c)
Figura 14.10. Konstruksionet e dhënësve kapacitiv të forcave:
a - me membrana, b -me elemente elastike unazor, c - me elemente elastik në
formë gypi.
- 191 -
LITERATURA
[1]. Musli Bajraktari, Matjet. Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Makinerisë, Prishtinë, 1996,
[2]. J.P. Holamn, Experimental Methods for Engineers, Mechanical Engineering, Southern
Methodist University, 2012,
[3]. John Webster, Measurement, Instrumentations and Sensor, CRC Press LLC, IEEE Press,
1999,
[4]. Bela G. Liptak, Process of Measurement and Analysis – Volume I, CRC Press, 2003,
[5]. T. A. Polak and C. Pande, Engineering Measurements, Methods and Intrinsic Errors, UK,
1999,
[6]. Sanjin Mahović, Teoria dhe Teknikat e Matjeve, Universiteti i Zagrebit, Fakulteti i
Inxhinierisë Mekanike dhe Anije ndërtimtarisë, 2009,
[7]. Nermina Zaimović-Uzunović, Teknika e Matjeve, Universiteti i Zenicës, Fakulteti i
Inxhinierisë Mekanike, Zenicë, B&H, 2006,
[8]. Mladen Popovic, Senzorët dhe Matjet, Sarajevë, 2004,
[9]. Branko Gligoric, Teoria dhe Teknikat e Matjeve, Libri I, Sistemet mekanike-elektrike
matëse, Beograd, 1984.
[10]. Dragi DANEV, Milan KOCEVSKI: Ispituvanje na Motornite Vozila – Prirucnik-
Skopje, 1999.
- 192 -

Teoria Dhe Teknika E Matjes: Universiteti I Prishtinës "Hasan Prishtina"

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Teoria Dhe Teknika E Matjes: Universiteti I Prishtinës "Hasan Prishtina"

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERSITETI I PRISHTINËS

Prof. Ass. Dr. Shpetim Lajqi

Prishtinë, Mars 2018

SHËNIME PËR STUDENTIN........................................................................... 6

1.7.4. Gabimet e pajisjeve matëse ............................................................................................... 25

6.1. PËRFORCUESIT E TENSIONIT NJËKAHOR ............................................... 93

12.2. MATJA E MOMENTIT ME TENZIOMETER INDUKTIV ........................ 171

Lënda “Teoria dhe Teknikat e Matjeve” dëgjohet në semestrin e katërt në

Studentet duhet të jenë aktiv, të rregullt në vijueshmërinë e ligjëratave dhe të

Mënyra e vlerësimit. Studentët gjatë semestrit që e dëgjojnë lëndën i

Studentet që nuk e kalojnë provimin me teste i nënshtrohen provimit me pjesën

Prof. Ass. Dr. Shpetim Lajqi

Shkenca mbi matjet mundëson qe me metoda dhe me mjete të caktuara të

1.2. ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE METROLOGJIKE

- Organizata Ndërkombëtare për Pesha dhe Njësi,

1.2.1. Organizatat Ndërkombëtare për Pesha dhe Njësi

Kjo organizatë është themeluar me Konventë Ndërkombëtare të Metrit në

1.2.1.1. Konferenca Gjenerale për Pesha dhe Njësi (CGPM)

Kjo krijon dhe inicion realizimin e vendimeve që e përparojnë dhe e përsosin

1.2.1.2. Komiteti Ndërkombëtar për Pesha dhe Njësi (CIPM)

Ky komitet benë mbikëqyrjen e punës së Byrosë Ndërkombëtare Pesha dhe

sekondës, elektroteknikës, fotometrisë, rrezatimit jonizues si dhe për njësit

1.2.1.3. Byroja Ndërkombëtare për Pesha dhe Njësi (BIPM)

1.2.2. Organizata Ndërkombëtare për Metrologjinë Legale (OIML)

Kjo Organizatë është themeluar me Konventë Ndërkombëtare për Metrologji

1.2.2.1. Konferenca Ndërkombëtare për Metrologjinë Legale

1.2.2.2. Komiteti Ndërkombëtare për Metrologjinë Legale (CIML)

Përbehet prej përfaqësuesve të shërbimeve metrologjike shtetërore, të cilat janë

1.2.2.3. Byroja Ndërkombëtare për Metrologjinë Legale (BIML)

Është organ ekzekutues i OIML-it dhe kryen funksion e sekretarit të OIML-it

1.2.3. Konfederata Ndërkombëtare për Tekniken e Matëse (IMEKO)

Ketë Konfederatë e përbejnë konfederata e shoqatave shtetërore shkencore dhe

1.3. SISTEMET E NJËSIVE MATËSE

1.3.1. Sistemi CGS

Sistemi CGS është aprovuar në Kongresin e I-rë Ndërkombëtare të

1.3.2. Sistemi CGSE

1.3.3. Sistemi CGSM

1.3.4. Sistemi simetrik CGS

Sistemi simetrik CGS paraqet sistemin e Gausit te i cili njësitë elektrike

1.3.5. Sistemi MKS

1.3.6. Sistemi MKSA

Duke u bazuar në sistemet e aprovuara me herët, hetohet se një numër i madh i

Tabela 1.1. Njësitë themelore të SI-së

Madhësia Njësit themelore të sistemit SI

Tabela 1.2. Njësitë e nxjerra të SI-së

9. Rezistenca elektrike Om (ohm) [Ω] 1 [Ω] = 1 [V/A]

14. Fluksi i dritës Lumen [lm] 1 [lm] = 1 [cd sr]

15. Ndriçimi Luks (Lux) [lx] 1 [lx] = 1 [lm/m2]

Faktorët numerik të sistemit SI me prefikset përkatëse dhe shenjat është

Tabela 1.3. Faktorët numerik SI, prefikset dhe shenjat

1.4. METODAT MATËSE

- Metodat eksperimentale, dhe

1.4.1. Metodat analitike

1.4.2. Metodat eksperimentale

1.4.3. Metodat analoge

1.5. LLOJET E MATJEVE

1.5.1. Matjet direkte

Me matjen direkte të madhësive matëse behet leximi i drejtpërdrejtë i

1.5.2. Matjet indirekte

Me matje indirekte rezultatet e madhësisë matëse fitohen në bazë të

1.5.3. Matjet grupore

Matjet grupore bëhen me matje të njëkohshme të disa madhësive të një

1.5.4. Matjet komplekse