You are on page 1of 12

2 LENO Kla’ak Semanal 20 Outubru 2008

Sosa Prado ho Single Source


Nakonu ho Lia Falsu “Prosesu hola kareta ba deputadu sira la los. Prezidente Parlamentu Nasionál, Fernando
Lasama no Vice Prezidente PN, Vicente Guterres halo kontratu ne’ebe la tuir lei. Kazu sira hotu
ami presiza hetan evidénsia forte. Presiza hatama iha PDHJ, hodi bele haruka ba Prokuradoria
Zevonia VIEIRA, Danu FREITAS Jerál da Republika tanba tuir lolo’os la bele la’o hanesan ne’e, ” tenik Fernanda Borges.

P
arlamentu Nasional sosa kareta kareta ba membru Parlamentu atu tulun de- públiku katak kareta sira ne’e sosa duni ka ne’e perigozu tebes. Timor-Leste nasaun ne’e-
luxu Toyota Prado, liu husi orsa- putadu sira halo fiskalizasaun iha baze. “Ten- lae? Se la sosa, orsamentu ba kareta To- be korruptu maka’as. Ida ne’e ita tauk,” es-
mentu Jeral Estadu 2008 ki hola lalais kareta tanba emerjénsia. En- yota Prado ho total $ 1.400 milloens (Veíkulus plika Fernanda Borges.
(OJE), atu atende servisu mem- taun uza single source,” katak Prezidente Par- ba Parlamentu Nasionál) ne’ebe aprova iha Fernanda hatutan tan katak governu AMP
bru Parlamentu Nasional nian iha lamentu Nasional ne’e iha Uma Fukun PN, wain- debate Orsamentu Rektifikativu iha fulan uza single source barak. Prosesu hola ka-
baze. Toyota Prado ne’e halo estudante sira hira hatan ejizensia manifestasaun husi es- Jullu 2008 ne’e ba loos ne’ebe? reta ba deputadu sira ne’e la los. Prezidente
hamriik hodi kritika maka’as lala’ok Par- tudante sira. Responde ba kareta prado sira ne’ebe Parlamentu Nasionál, Fernando Lasama no
lamentu Nasional ne’e, liu husi manifes- Tuir Lei, single source ne’e tenkiser rá- to’o agora seidauk to’o no prosesu ne’ebe Vice Prezidente PN, Vicente Guterres halo
tasaun, to’o polísia sira kaptura estudante pidu, maiz ou menus fulan ida nia laran la klaru ba deputadu sira, Prezidente Par- kontratu ne’ebe la tuir lei. Dehan lolo’os, kazu
hamutuk ema na’in 50 no hatama sira iha sasán ne’e tenki prontu no bele uza ona. tidu Unidade Nasionál (PUN), Fernanda Borges sira hotu ami presiza hetan evidénsia forte.
sela Kaikoli. Maibé realidade hatudu katak tama ona hateten katak ida ne’e problema boot. “Tanba Presiza hatama iha Provedoria de Direitu
Iha entrevista ho Prezidente Parlamentu fulan 8 nia laran kareta prado sira ne’e ida ne’e maka Transparénsia Internasionál Humanus e Justisa (PDHJ), hodi bele haruka
Nasional, Fernando Lasama de Araujo iha seidauk to’o mai iha Dili. (TI) hamenus fatin iha korrupsaun ninian ne’e. ba Prokuradoria Jerál da Republika tanba tuir
fulan hirak liu ba dehan katak tenki sosa Ida ne’e hamosu polemika bo’ot iha Timor-Leste tun to’o 145 besik ona 180. Ida lolo’os la bele la’o hanesan ne’e,” tenik Fer-

Hakarak Fo Kontribuisaun
Hau hakfodak tebes bainhira le (sani,red) Redasaun: Obrigado ba ita nia apresiasaun
edisaun kla’ak online, furak no kapas mai kla’ak. Ita bele kontribui kla’ak ho opi- Hakarak haruka lia menon, bele tatoli liu
tebes. Hau hanoin oin-sa atu kontribui niaun ka informasaun nebe kla’’ak bele husi nomeru telefone 7363738 (No.foun)
intelektualmente ba hariku publikasaun ida publika. ka ho SMS ba numeru ne’e ho dalan
ne’e. (dengan cara) hakerek hanesan ne’e:
[Lia Menon]_Mensajen..............
Abele
University of Western Australia Bele mos liu husi E-mail:
+61430279XXX klaak_investigativu@yahoo.com ka
klaak.redasaun@gmal.com
Kla’ak Semanal 20 Outubru 2008 LENO 3
nanda Borges.
“...Transparénsia
Vice Xefi Bankada Fretilin,
Internasionál (TI)
Francisco Branco mos kestiona hamenus fatin iha
prosesu sosa kareta ne’ebe la’o korrupsaun ninian
la lo’os. “Guvernu uza single sour- ne’e. Timor-Leste
ce maibé la tuir prosesu nor- tun to’o 145 besik
mal,” afirma Branco. ona 180. Ida ne’e
Branco hatutan liu tan katak perigozu tebes.
Prezidente Parlamentu, Fernando Timor-Leste nasaun
ne’ebe korruptu
Lasama de Araujo wainhira koalia
maka’as. Ida ne’e
iha povu nia Uma Fukun katak ita tauk.”
single source ne’e prosesu diak -Fernanda
liu atu luta kontra korrupsaun. Borges
“Hau hanoin ida ne’e grave te-
bes. Ita fo mensajen ba povu no
mundu internasional katak ita hakarak kontratu sira ne’e atu fo benefisiu ba nia an.
legaliza buat ne’ebe la los no la transpa- Ida ne’e maka tenki evita,” Fernanda afirma.
rente,” esplika Branco ba jornalista kla’ak Fretilin no PUN oras ne’e dau-daun sei buka
iha Uma Fukun PN foin lalais ne’e. informasaun atu hetan dadus sira. Tanba
Branco hatutan tan katak sira hotu iha bankada rua ne’e hakarak lia loos.
entendimentu ida katak single source taka Eis Ministra Financas iha guvernu tranzi-
dalan ba transparénsia no ema hotu enten- tóriu iha tempu UNTAET ne’e ba jornalista
de katak ida la permite iha lei. “Iha apro- kla’ak ho lia fuan kritika dehan ida ne’e osan
vizionamentu, maibé la’os atu uza sistema- povu nian, laos ema ida ninian. “Se individual
tikamente ba sosa kareta, ro, halo projeitus nian, bele halo konforme nia hakarak. Wain-
fizikus. Ne’e hatudu momos ba ema hotu hira halo sala ona, lakohi transparénsia, la
katak la iha prosesu transparénsia,” Branco fo informasaun ba ema hotu atu hatene.
konklui. Hau hakfodak oituan tan kazu hola kareta.
Prezidente PUN mos husu ba PN atu es- Jovens Universitariu hamutuk 51 tama iha
plika didiak konaba prosesu single source kadeia. Tanba deit ema balu halo sala. To’o
agora sala ida ne’e ami sei eziji,”
“Hau hanoin ida informa Fernanda Borges. Fer-
ne’e grave nanda Borges hatutan liu tan ka-
tebes. Ita fo tak iha tempu ida buat sira ne’e
mensajen ba
sei loke hotu. “Hau fiar katak iha
povu no mundu
internasional
tempu badak, ami sei hetan in-
katak ita ha- formasaun ne’ebe konkretu hodi
karak legaliza bele fo sai. Hodi nune’e nasaun
buat ne’ebe la ne’e bele lao ba dalan los,” dehan
los no la trans- nia.
parente,” Vice Xefi bankada Fretilin,
Francisco Branco, mos husu ba
- Francisco
Branco Prezidente PN atu fo autorizasaun
atu hetan asesu ba informa-
saun. “Asesu ba atende trans-
rasik. “Uza sistema ida ne’e laos katak tenki parénsia. Kontratu kompañia
la tuir prosesu legal. Ida ne’e sala bo’ot. ida ne’ebe? Kontratu ne’e halo hori bain-
Pelumenus kompañia ne’ebe fa’an kareta hira? Prosesu lalaok atu hola kareta ne’e
foto: almerio alvarez

ka hola kareta tenki kompañia tolu. Hodi to’o iha ne’ebe? Ida ne’e ami nia direitu
nune’e bele hili ne’ebe maka diak liu. Laos fundamental ne’ebe Konstituisaun fo direitu
tanba single source , ita bolu
amigu no entrega kontratu ba nia,”
kestiona Fernanda Borges.
Iha fulan
Outubru nia
Kuidadu!
Ita tama ona fulan Outubru,
hela fulan 1 ka 2 orsamentu tenki
laran kareta
komesa tau iha Hemu Lanu Labele Lori Kareta ka Motor
ro. Iha fulan
ezekuta hotu. Problema maka
Novembru
ne’e, kareta sira ne’e iha ne’ebe? kareta sei to’o
Polisia Nasional Timor-Lorosaé hamutuk ho diresaun Transportes
Osan gasta ona no selu ba kom- iha Dili. i Terrestres sempre avizu sai ba publiku katak wain-hira lori kareta
pañia ne’ebe? Bainhira maka ka-
reta sira ne’e to’o? Se maka asina - Kim Jungwoo
ka motor, labele hemu tua, tanba bele hetan dezastre nebe bele
kontratu ne’e tenki nakloke ba pú- (Diretor kom- mos fo perigu ba ema barak nia moris. Maibe realidade ida ne’e
bliku,” husu Fernanda Borges ba pania Midori
Motors)
ita la haree. Dezastre ema monu ho motor ka xoke malu ho kareta
Prezidente Parlamentu Nasional
atu esplika ba publiku. akontese bebeik iha estrada publiku iha Dili laran, tanba ema barak
Fernanda hatutan liu tan katak la kohi rona sira nia konxiensia rasik.
PUN rasik husu dala barak ona maibé Par- ba informasaun. Laos deit nudár reprezen- Laos deit ida ne’e, kareta no motor mos xoke malu bebeik tanba
lamentu no Ministra Financas taka informa- tante povu iha Uma Fukun, maibé hanesan
saun. Ho kestaun ida ne’e PUN komesa he- sidadaun, ami iha direitu ba informasaun ema la kohi respeita simbolu trafiku Polisia Tranzitu nian. Iha foto-
tan faktus no tempu badak sei hato’o ba ne’e. Ami eziji kleur ona maibé to’o ohin grafia, ema monu ho motor iha parte Mandarin nian, tanba motorista
povu saida maka verdade. “Atu hola kareta loron ami seidauk hetan,” esplika Branco.
ba deputadu ka Prezidente Republika tenki To’o agora deputadu sira seidauk ha- iha kondisoens lanu hela. Dezastre ne’e akontese iha Sabadu kalan
halo tuir lei no halo tuir aprovizionamentu tene klaru nia prosesu la’o oinsa. Karik ida foin lalais ne’e.
nia regras. Ema ida la iha direitu atu uza
ba pajina 4

Numeru 32/03 Outubro 2008

“...Sofrementu . . 5. Duru foto: ze’sopol


6. Tatoli Lia: guteriano NEVEZ (Hawai, USA)
ne’ebe akontese iha REDASAUN KLA’AK 7. Banati & Illas Nain: Zeloy.
Responsavel Jornál Semanal kla’ak : 8. Makaer Fukun: arlindo SANCHES
Kolektiva 9. Lian Maus : anita Marquez, nico Zecoro SANTOS
mundu, labele 1. Responsavel Jeral: nuno RODRIGUEZ 10.Karikatura : bayu, zecoro,
2. Xefe Redasaun: zevonia VIEIRA 11 Habelar : noolok CARMO, basilio
kompriende didiak, 3. Manu Ain : maria BIBEL, anita MARQUEZ, agostinha
XIMENES, efrem dos ANJOS, almerio ALVAREZ,
12.Fafahek : noolok CARMO

deomentino da CRUZ, isolino VASGA, waidinik, nico Pintor logo : Alit Ambara
kuandu sira be terus zecoro SANTOS, noolok CARMO, olegario de JESUS, Resposavel online: atero
danu FREITAS, gerson abel GEMCY, memia FERNANDES
Knar Fatin: Farol Rua. De Monzambique 1/IA Palapaso,
ne’e maka labarik 4. Hakerek Nain: nuno RODRIGUEZ, zevonia VIEIRA,
celina HANJAN, gill GUTERRES, almerio ALVAREZ,
Dili Timor-Leste
Email: klaak.redasaun@gmail.com
efrem dos ANJOS, zeloy aquino VIEIRA, naldo REI,
inosente sira” ze’sopol CAMINHA, vital da CRÚZ
Númeru kontaktu: +670 735 1360, +670 727 8247

referensi: Mak Sait (Kolektiva Media Kla’ak), Knar Fatin (Alamat), Hakerek Nain (Penulis), Manu Ain
- Albert Camus (Wartawan), Tatoli Lia (Koresponden), Duru basa (Penerjemah), Duru Foto (Foto Grafer), Banati &
Ilas Nain (Layout & Grafik Design), Makaer Fukun (Pengacara), Lian Maus (Iklan), Habelar
(Pemasaran) Fafahek (Distribusi), Banku (Bank)
4 LENO Kla’ak Semanal 20 Outubru 2008

Kompañia Midori Hola Pajero Mitsubishi,


Lasama Hakarak PRADO
zevonia VIEIRA, danu FREITAS Kontroversia hola kareta luxu ba membru Parlamentu Nasional

B
azeia ba dokumentu orsamentu seidauk ramata. Kompañia Midori dehan hola Pajero Mitsubishi.
retifikativu ne’ebé guvernu AMP
aprezenta ba Uma Fukun, ita Lasama dehan hola Prado. Ne’ebe maka los? No osan restu sosa
haré katak guvernu hakerek iha
pájina 39 (Kuadru 5.6), katak kareta ba deputadu sira ne’e, atu tama se nia bolsu?
Parlamentu Nasionál kuran 1.400.000,00
tan hodi sosa kareta.
Se Parlamentu Nasionál hatene ona ka-
tak sira kuran osan tan 1.261.000,00, tanba
sira asina tiha ona kontratu atu hola kareta
molok aprova ka diskute orsamentu retifika-
tivu, tanba sá mak Parlamentu Nasionál hu-
su 1.400.000,00 hodi hola veíkulu ba Parla-
mentu Nasionál?
Osan restu hamutuk $ 139.000,00 Par-
lamentu Nasionál uza atu halo sáida? Osan
ne’e ba ne’ebé? Kuandu buka tuir didiak kon-
tratu atu sosa kareta ba membru Parla-
mentu Nasional, guvernu tenki selu ba dala
uluk osan hamutuk $ 910.000 no ba dala ikus
$ 1.261.000. Nune’e mós guvernu tenki se-
lu $2.171.000 ba kompañia Midori hodi he-
tan kareta hamutuk 65. Ida ne’e signifika
katak kada kareta ida kusta $ 33.400.
Se osan resin hanesan $ 139.000 ida ne’e
signifika katak tuir lolos Parlamentu Nasional
hola kareta 69 envés de 65. Ita hotu hatene tituisaun ho reprezentasaun singular, ho darua (fan nain-red) ka-
katak númeru 69 númeru ida ne’ebé di’ak númeru rejistu 09323/MD/I/2007, ho sedé reta marka Toyota, Land
tebes. Tanba ita bele fila surat tahan, ta’u iha Aimutin, Comoro, Dili, hetan reprezen- Cruiser Prado, LJ120 R/
nia oin iha nia ain, ka nia ain iha nia oin, ita tadu husi Diretor, Kim Jungwoo, ho kna’ar L GKMEE 3.OD, 4-Cy-
sempre hetan númeru 69, ida ne’e signifika hodi fa’an. Fa’an na’in, ba oin temi “outor- linder, 5 Door, Tranzmi-
katak ita nia Parlamentu Nasionál mak “de gante daruak”. saun Manual, hamutuk
pernas para o ar (ain iha leten, ulun maka Wainhira jornalista dada lia ho Diretór 65 iha Uma Fukun Par-
iha kraik)” Kompania Midori Motors, Kim Jungwoo kona- lamentu Nasionál tuir
Tuir observasaun jornalista kla’ak nia ba kontratu ne’e asina iha fulan saida, Kim prazu ne’ebe Ministériu
haree katak apoiu juridiku ba Parlamentu Jungwoo hateten, “ami asina kontratu iha Finansas estabelese tuir
Nasionál, la hatene oinsa los sira nia ser- loron 11 Juñu 2008. Maibe iha kontratu asi- akordu ho kompañia Mi-
visu? Haree husi dokumentu kontratu entre na iha fulan 8 Maio 2008. Ida ne’e hatudu dori Motors.
Parlamentu Nasionál no Kompañia Midori katak la iha komunikasaun entre Parlamentu Hola kareta ba Par-
hodi hola kareta hanesan dokumentu es- Nasionál ho kompañia ne’ebe refere ka oin- lamentu Nasionál, Kom-
tudu ida. Iha Parlamentu Nasionál ita hetan sa? Ba jornalista kla’ak Kim hateten katak pañia Midori Motors ha-
jurista sira barak. Balun sei nurak, balun foin iha fulan Novembru kareta hamutuk 27 sei la’o mesak projetu ne’e.
sa’e husi eskola, balu esperiénsia la dun ma- to’o iha Dili. Restu ne’e fulan Dezembru mak La iha kompañia seluk
kás, balun makás, maibé buat ida ne’ebé sei to’o iha Dili. maka kolabora ho sira.
nunka hanoin ne’ebé bele mosu mak kon- Kim Jim Jungwoo hateten ba jornalista Husi projetu ne’e hatu-
tratu sala hanesan sala ne’ebé ita hetan kla’ak esplika katak husi nia parte sei hola du katak Parlamentu
iha kontratu entre Parlamentu Nasionál ho kareta pajero Mitsubishi. “Ami sei hola ka- Nasionál uza single sour-
kompañia Midori. reta pajero Mitsubishi tanba Timor oan ce. Wainhira jornalista
Uma Fukun, nudar instituisaun kolektiva gosta sae Pejero,” afirma Jim Jungwoo. konfirma ba Kim Jung- “Ami sei hola kareta pajero Mitsubishi
ida ho númeru identidade fiskál 020101, Planu Kim Jim Jungwoo hola kareta pa- woo kona ba presu kareta, Kim
ho sedé iha rua Formosa, Dili, Timor-Leste, jero Mitsubishi diferente ho planu husi Pre- hateten kontratu ne’e konsidera tanba Timor oan gosta sae Pejero.”
reprezentadu hosi Diretór, João Rui Amaral, zidente Parlamentu Nasional. “Ami hola hanesan segredu. “Ida ne’e segre-
ne’ebé, hetan kna’ar husi Na’i ulun Prezidente prado ba deputadu Parlamentu Nasional,” du. Hau labele hateten fo sai ba - Kim Jungwoo
Parlamentu Nasionál atu sosa sasán ba Uma afirma Lasama. Iha kontratu rasik ne’ebe públiku. Ida ne’e segredu entre Diretór Kompania Midori Motors
Fukun, sosa na’in, ba oin bolo “outorgante jornalista kla’ak hetan mak, iha kontratu governu Timor-Leste ho ami deit,”
dahuluk” ho Kompañia Midori Motors. Ins- ne’e hakerek nune’e: “Simu ona ortogrante konfesa Kim Jungwoo.

Sosa Prado.... husi pajina 2


uza sistema single source, Cecilio hateten
katak problema falla oituan iha ezekusaun.
“Projetu ne’e bele dehan single source tanba
saun ba Diretór kompañia Midori Motors,
Kim Jungwoo, ne’ebe mak hatama kareta
ba PN esplika dehan iha fulan Outubru nia
ne’e konfidensiál. Tan ne’e públiku la bele Maske nune’e, Aliansa Maioria Parla- situasaun emerjénsia. Hau la hatene ho razaun laran kareta komesa tau iha ro. Iha fulan
hatene prosesu ne’e? Tansá maka iha mentar (AMP) mantein nafatin sira pozi- saida maka ne’e konsidera single source. Novembru kareta sei to’o iha Dili.
segredu maka’as? saun. Prosesu hola kareta liu husi dalan Maibe osan ezekuta ona, ami hein bainhira Kareta luxu ba Parlamentu Nasional ne’ebe
Hatan ba perguntas konaba buat balun normal ka lae, ida ne’e la’os importante. maka kareta to’o mai hodi nune’e deputadu mak iha fulan hirak liu ba sai polemika iha
ne’ebe sei iha konfedensial, Fernanda Borges Importante mak kareta to’o iha Timor- sira bele uza,” tenik nia. sosiedade nia le’et ne’ebe ikus mai guvernu
esplika katak estadu nia osan laiha kon- Leste, hodi nune’e deputadu sira bele uza Wainhira jornalista kla’ak konfirma ba iha uza forsa PNTL hodi kaptura estudante ha-
fidensiál. “Se uza osan privadu bele kon- hodi hala’o fiskalizasaun ba programa Prezidente Parlamentu Nasional, Fernando mutuk 50-resin ne’e, to’o agora sei rai pro-
fidensiál. Estadu nia osan nunka bele sai guvernu nian. Lasama de Araujo kona ba bainhira los maka blema barak. Wainhira estudante Timor-
konfidensiál ba povu,” hatutan Fernanda Deputadu bankada CNRT, Cecilio Caminha kareta Prado ne’e to’o. Fernando Lasama ha- Leste hala’o demonstrasaun, Prezidente
Borges. ba jornalista kla’ak iha PN esplika katak teten, tuir informasaun ne’ebe husi nia parte Parlamentu Nasional, Fernando Lasama no
Husi partidu opozisaun hanesan PUN no problema akontese iha ezekusaun Orsa- simu katak iha rohan ba fulan Outobru nia Vice Prezidente Parlamentu esplika ba jor-
Fretilin sei eziji nafatin konaba prosesu atu mentu Jeral. “Hau la hatene rezultadu hola laran kareta to’o ona iha Dili. “Hau simu katak nalista sira katak prosesu hola kareta ba
sosa kareta ne’e la’o to’o iha ne’ebe ona. kareta to’o iha ne’ebe. Maibe tuir informa- akhir fulan Outubru mai ona. Kareta primeira deputadu sira ne’e uza single source. Tansá
Problema mak, kareta Toyota Prado 26 ne’ebe saun katak kareta hola tiha ona. Kompañia faze hamutuk kareta 27,” esplika Lasama. agora Prezidenta Parlamentu Nasional ha-
atu sosa ba Komisaun husi Orsamentu Jeral ne’ebe maka hetan projeitu ne’e trata da- Hatan ba perguntas kompañia ne’ebe ma- teten nia la hatene kona ba prosesu sosa
Estadu mos to’o agora sedauk to’o. Razaun dauk ona. kareta hamutuk 26 iha dalan ona ka sosa no hatama kareta ba Parlamentu Na- kareta? La hatene ka lakohi fo informasaun
saida maka sasán sira ne’e seidauk to’o? Ida atu mai Timor-Leste,” esplika Cecilio sema- sional, Lasama hateten katak nia la hatene los? Publiku eziji resposta kona ba povu nia
ne’e preokupasaun bo’ot Partidu Unidade na kotuk liu ba. kompañia ne’ebe maka sosa kareta. Lasama osan ne’ebe uza la iha transparénsia. Tempu
Nasional no Frente Revolucionaria do Timor- Hatan perguntas jornalista kla’ak kona- hatene deit katak kareta atu mai ona. maka sei koalia, to’o ohin loron osan povu
Leste Independente. ba preukupasaun projetu sosa kareta ne’ebe Wainhira jornalista kla’ak halao konfirma- nian uza oinsa?
Kla’ak Semanal 20 Outubru 2008 LENO 5
6 LENO Kla’ak Semanal 20 Outubru 2008

Governu ‘Dasa’ Mos 3 Roda,


Povu Laiha Osan Sosa Foz
Agusto Nia Oan Labele Kontinua Estudu To’o Univer-
sidade Tan Governu Dasa Sai Ona 3 Roda Sira

gerson abel GEMCY tiha ona sira atu labele fa’an tan estudu to’o iha universidade tanba
sasan iha Pantai Kelapa. “Agora la iha osan atu selu oan sira nia

V
hau nia oan sira ne’e ejiji atu kon- eskola. “Ami hetan osan oituan liu
endedores kiik ne’ebe tinua sira nia estudu, maibe hau husi fa’an batar tunu, ayam potong,
bai-bain bolu tiga roda nu’udar aman la bele halo buat ida ikan tunu, no katupa da’an, maibe
ita la haree ona sira tanba la iha kbiit atu trata sira nia ida ne’e so uja deit hodi sosa ha-
fa’an sasan iha estra- eskola,” afirma Agusto. han uma laran nian. dala ruma atu
da ninin. Seguransa Ho sasan nia folin iha merkadu hola sasan uma laran nian deit
sivil hamutuk ho Polisia Nasional ne’ebe mak ‘kesi maka’as’ tiha mos la to’o tan,” konfesa Filomena Aksaun “dasa” mos 3 roda husi dalan ninin, hatudu katak, elite poitika sira,
Timor Lorosa’e (PNTL) halao pro- ona populasaun nia kakorok, Agus- ne’ebe nia laen rasik sai nu’udar kuandu hasai desizaun politika kona-ba ema kiik nia moris, sira (elite hirak
grama ‘dasa sai’ tiga roda iha Dili to rasik la hatene atu hetan osan cleaner, nu’udar dasa foer iha es- ne’e) sempre hasai desizaun tuir sasukat moris elite no ema riku sira . Sira
laran. Wainhira jornalista kla’ak iha ne’ebe los hodi sosa hahan. trada ninin. Ho kondisoens hane- nunka hatene i sente katak, iha diferensia nebe boot entre ema kiik (kiak) ho
hakat liu ba iha tasi ibun Pantai Tanba foz nia folin iha merkadu san ne’e, Filomena husu ba go- ema riku.
Kelapa, povu kiik-kiak sira kome- sa’e maka’as tebes. Ho kondisoens vernu atu hatun folin foz nian.
hanesan ne’e, Agusto husu ba “Nune’e ami nu’udar povu kiik bele Inan husi oan nain 12 ne’e, ona sira nia estudu iha banku uni-
sa la fa’an ona sira nia sasan tiga
guvernu atu halo planu ba vende- sosa foz,” dehan nia. sente lakon ona kampu servisu ida versidade, tanba osan la iha atu
roda iha tasi ibun. Guvernu liu husi
dores sira atu fa’an sira nia sasan. Nudar sidadaun ida, Filomena ne’ebe nia rasik buka durante ne’e eskola,” aumenta Filomena.
Administrador Distritu Dili, dasa
Filomena da Costa (45) nia husu ba guvernu AMP atu gasta estabelese. Iha tempu indonezia Durante ne’e, Filomena gasta
mos tiha maluk tiga roda sira husi
hamutuk ema nain 12 la iha dalan osan tuir dalan no responde nese- kedas, Filomena hahu fa’an ikan, osan atu sosa ayam potong, ikan,
sidade Dili. Razaun katak hakarak
seluk atu buka servisu ka husu sidade povu kiik-kiak sira iha area ayam potong, katupa iha tasi ibun, batar loron ida bele hasai $ 20 to’o
para Dili ne’e kabér no mos hodi
servisu ba Estadu. “Hau nia servisu remotas. “Durante ne’e ami moris Pantai Kelapa. Filomena fa’an sa- $ 30 (dolar rua nulu to’o dolar tolu
nune’e wainhira ema estranjeirus
mak hola batar depois mai tunu la depende ba guvernu. Maske sa- san iha tasi ibun atu sustenta fa- nolu) hanesan ne’e. “Dala ruma la
mai iha Timor karik, sidade Dili
no fa’an fali ba ema seluk. Maibe san iha merkadu karun, maibe milia ninia nesesidade. “Servisu ne’e iha rendimentu diak, maibe ami
ne’e mos.
dau-daun ne’e, guvernu bandu ona ema lideransa ida la mosu mai iha ami halo atu buka deit osan ba han atu servisu tan iha ne’ebe,” kestio-
Vendedor kiik ida, Agusto da
atu fa’an sasan iha tasi-ibun. Ami ami nia le’et atu ajuda ami,” kon- no hemu. Problema sasan folin sae, na Filomena.
silva (58) fa’an ikan, katupa, no
atu buka tan servisu iha ne’ebe,” fesa Filomena ba jornalista kla’ak naha boot no todan ida ne’ebe au- Wainhira jornalista kla’ak husu
na’an manu tunu iha tasi ibun
kestiona Filomena wainhira dada iha tasi ibun area Pantai Kelapa. menta fali ami nia kanoruk. “Oan Saida maka nia hakarak husi go-
Pantai Kelapa durante tinan barak
lia ho jornalista kla’ak sira mos balun la bele kontinua vernu AMP, Filomena la fo
nia laran ona. La iha servisu seluk,
iha Pantai Kelapa, komentariu konaba ida
ne’ebe mak diak liu ba Agusto da
Dili. ne’e, tanba dala barak bo’ot
Silva atu halo. “Batar ami sosa iha Seguransa Sivil
Wainhira haree sira koalia mak barak liu,
Loes ho fulin 5 $ 1. 00. Dala ruma sira atu hola
fali ba futuru oan sira, duke tulun povu kiik sira.
ami lori $ 40.00 atu ba kompras ikan? Karik
Filomena haklaken liu Konaba nesesidade baziku
iha Loes osan selu trasnporte Dili
tan katak husi nia par- Lae, tanba iha ne’ebe mak sae maka’as
ba mai Loes hamutuk $ 9.00.
te, nia rasik labele ha- loron ne’e iha merkadu, liliu foz Filo-
Sosa batar $ 31.00.
ruka nia oan sira atu mena konfesa ba kla’ak
Agusto Laos deit faan batar programa AMP
kontinua sira nia es- katak dala ruma nia ho
nurak, maibe faan mos ayam po- “dasa” mos 3
kola, tanba kbiit la ninia familia sira la bele
tong, ikan no katupa. Maske ren-
to’o atu dudu oan sira roda iha dalan han etu tan osan la iha atu
dimentu kiik liu no dalaruma osan
to’o hetan sira nia ninin hahu. Dili sosa foz.
inan (modal) la fila maibe sira
futuru rasik. “Hau so Iha parte seluk, Ameu
kontinua halao servisu ida ne’e sai mos, lao rai
bele fo han deit ba de Jesus (12), estudante
tanba la iha servisu seluk ba sira sira, elite sira no
oan sira. Maibe ba ida husi eskola Primaria
atu hatutan familia nia moris. ema riku sira sai
nesesidade seluk, hau Remexio ne’ebe mak da-
Maibe Agusto konfesa liu tan
nia kbi’it la to’o. Dala kontenti. Maibe daun ne’e tur iha klase VI
kuandu guvernu komesa dasa sai
ruma sorte diak mak problema sei ne’e iha tempu feriadu fa’an
ona tiga roda sira, buka tan ser-
be-le sosa netik ropa sasan mai to’o Dili mos
visu iha ne’ebe. “Guvernu bandu mosu iha ema
tahan ida ba oan si- konfesa ba kla’ak katak la-
ona ami atu la bele fa’an tan sa- kiik nia let.
ra,” konfesa Filomena. bele fa’an ona tanba segu-
san iha estrada ninin, ami buka
Filomena da Costa Triste, labarik ransa sivil hamutuk ho
tan servisu iha ne’ebe? Se hane-
iha oportunidade ne’e balun sei hasoru polisia la autoriza atu fa’an
san ne’e, ami nia oan sira sei la
haktuir ba kla’ak ka- bikan mamuk sasan iha dalan ninin.
bele kontinua sira nia estudus ha-
tak nia oan sira ne’e- Ameu fa’an forai da’an
nesan ema seluk,” katak Agusto. iha sira nia
be mak foin lalais ne’e nia rasik hola tutan
Agusto imajina tiha ona katak uma kain .
ne’e akaba sira nia husi ema seluk. Loron ida
nia oan feto nain rua sei labele
eskola, sira rasik la Ameu bele hetan osan $
kontinua ona sira nia estudu to’o foto: almerio alvarez
bele kontinua sira 5. 00 centavus deit. Ameu
universidade tanba guvernu bandu
fa’an forai hahu husi dader tuku
6.00 dader to’o tuku 8.30 kalan
maka foin fila ba uma. “Hau fa’an
forai tanba hakarak ajuda inan-
aman no buka osan hodi selu alin
sira nia eskola. Durante fa’an forai
semana rua nia laran, Ameu hetan
ona osan hamutuk $ 80.00. Osan
sira ne’e, hau uza hodi hola kader-
nu no lapijeira wainhira tama fali
eskola,” hakotu Ameu iha dada lia
ho jornalista kla’ak iha Hali-Laran,
Balide foin lalais ne’e.
Administrador Distritu Dili, Ru-
ben Braz iha Parlamentu Nasional
foin lalais ne’e deklara katak husi
nia parte, la iha tan dialogu ho
populasaun sira ne’ebe mak fa’an
sira nia sasan iha iha estrada ninin,
tanba iha tiha ona karta konese-
mentu husi guvernu lokal ba komu-
nidade sira atu la bele fa’an tan
sasan iha estrada ninin.
Kla’ak Semanal 20 Outubru 2008 TASIBALUN 7
NEPAL sidade planeia hela, partikular- Programa ambisiozu atu loke lo- Parlamentu foun mos sei harii iha
mente iha area remotas no rural iha ron mos planeia, ho intensaun atu Kathmandu no monumentu sei harii

Orsamentu Jeral Maoista nebe ema Nepal sira moris.


Edukasaun sei gratuitu too nivel
loke dalan ba distritu hotu iha Nepal
durante tinan rua. (Agora dadaun
atu komemora Jana Andolan ka
movimentu povu nebe halo

ba Progresu Povu
sekundaria ho han gratuitu too klase parte boot husi Nepal laiha asesu monarkhia Hindu monu no kriasaun
5, edukasaun livre ba to klase 10 no ezeptu ho lao). Iha planu ba aero- Republika Nepal nebe sekular.
gratuitu ba ema kiak no te-rus nain portu rejional no internasional se-luk Opozisaun ba governu Maoista

I
sira too klase 12. atu ajuda aumenta turismu. kritika orsamentu nebe hodi dehan
Programa “Nepal Foun: Nepal Programa rekursu be sei utiliza ambisiozu tebtebes no la favorese
ha Setembru 19, Ministru Bhattarai anunsia programa Saudavel” ho objetivu atu fornese diak liu tan, ho planu atu fornese kapital estranjeiru. Kongresu Nepal
Finansas no membru Par- nebe ho objetivu atu hasae edu- saude gratuitu ba ema Nepal hotu. irigasaun ho kualidade no luan liu hahu ataka orsamentu iha asem-bleia
tidu Komunista Nepal (Mao- kasaun no asistensia saude no hasae Investimentu sei halo atu hadiak atu hasae rezultadu agrikultura, alvu konstituinte no media. Maski nune’e,
ista) Dr Baburam Bhattarai oportunidade ba servisu. estragu ba sistema tratamentu sau- ambisiozu governu fo sai tiha ona Bhattarai argumenta du-rante iha nia
aviza orsamentu Republika Sentru husi programa ne’e mak de durante tinan 10 nebe remata atu fornese eletrisidade 10.000 koalia: “Ami agora iha prosesu atu
Nepal ba dahuluk. “Sai literadu: Hari Nepal Foun no iha 2006, fasilidade tratamentu sau- megawatts husi planta hidroeletriku halo salto boot ida husi era ida ba fali
Orsamentu hamutuk 236 biliaun Programa Nepal Foun: Nepal Sau- de sei aumenta hodi haluan saude iha tinan 2020. seluk…..iha risku nebe involve iha
rupee (AU$ 3.9 biliaun) ne’e 39 % davel”. Programa alfabetizasaun ho iha sukus. Governu foun mos planeia atu mudansa hirak hanesan ne’e...Ami
boot liu kompara ho alokasaun total objetivu atu eradika analfabe-tizmu Programa gratuitu ba servisu enkoraja komunidade atu harii loja sei nunka too destinu se la ho
ba orsamentu anterior. Go-vernu iha Nepal durante tinan rua. Tuir maternidade sei harii mos, ne sei koperativas no projetu koperativa objetivu ida nebe as.”
nebe lidera husi Maoista es-pera atu figura husi ONU, adultu anal-fabetu sai signifikante tebes tamba nivel agrikultura hodi ajuda dezenvolvi-mentu Husi International News,
foti fundu husi hatun ko-rupsaun no iha Nepal kuran husi 50 %; nivel mortalidade infantile nebe as, la- lokal, ekonomia nebe bazeia ba Green Left Weekly issue #769
mos hasae rendimentu husi turismu analfabetu feto as liu. barik 62 mate husi kada 1000. komunidade. 1 October 2008.
no tulun interna-sional. Eskola foun no kampus univer-

Venezuela

Lia los sofre iha Relatoriu Human Rights Watch


I
ha Setembru 18, Human masaun Venezuela nebe iha baze iha nebe demokratikamente eleitu. Ida hodi influensia, interferensia politika, zembru 2007 ba reforma konsti-
Rights Watch hasai rela- Washington. ne’e nudar problema fila pajina”, no, importante liu, korupsaun… iha tuisaun.
toriu ho titulu “Venezuela: Mithu: “Diskriminasaun politika Chavez hateten. “ Ami hakarak iha termu kredibilidade publiku, sistema Mithu: “(Chavez) signifikamente
Direitu Sofre Iha Chavez nia hanesan imajen presidensia Chavez.” debate ideologiku no politiku-maibe nebe bangkrut.” Iha Chavez nia ukun, muda balansu media atu favorese
Ukun”. Relatoriu ne’e ho kon- Faktus:Human Rights Watch ha- iha paz nia laran.” Iha espiritu ne’e, maski nune’e, Human Rights Watch governu…hodi uza hasoru kritika
teudu bias no la los, ho salan hate- teten katak golpe iha 2002 hasoru governu dala barak fo benvindu ba admite katak asesu ba justisa iha opozisaun nebe sira hatoo liu husi
ten katak direitu humanus nebe ga- Presidenti Hugo Chavez nebe eleitu input husi opozisaun, nudar ezemplu, Venezuela iha mudansa tamba haluan media.”
rante ne kuran no laiha esforsu apro- nudar “hakiduk dramatiku iha ba ko- konvida lideres husi estudante ne- sistema tribunal. Mos, Banku Mun- Faktus: Saida mak los iha tempu
priadu iha Venezuela. tuk” ba direitu humanus iha Vene- be protesta iha Asembleia Nasional. dial hetan katak esforsu ba reforma golpe 2002 hasoru Chavez, media
Iha adisaun, bainhira kritika di- zuela iha dekada ikus ne’e maibe Mithu: Administrasaun Chavez judisiariu halo progresu signifikante- Venezuela domina husi lian opozi-
reitu humanus Venezuela iha kon- kritika hasoru Chavez ba nia konde- “ignora prinsipiu separasaun poder- tribunal supremu modernu liu no saun. Media “anti-governu” nebe
tekstu politika, ne’e falla atu men- nasaun publiku rasik ne’e inkons- espesialmente judisiariu nebe in- efisiente”. Testamentu ba kbiit insti- Human Right Watch mensiona sei
siona avansu signifikante nebe go- titusional hodi hatun governu nudar dependente”. tuisaun demokratiku iha Venezuela kontinua iha saham boot liu iha fre-
vernu halo relasiona ho direitu hu- ezemplu husi diskriminasaun politika Faktus: Human Rights Watch ha- nudar abilidade husi Konsellu Nasio- kuensia publiku, no sira frekuenta-
manus esensial, hanesan asesu ba hasoru opozisaun. Ho kontrariu, Pre- kerek iha relatoriu inisiu katak “Bain- nal Eletoral nebe foti desizaun no la mente kritika hasoru governu no in-
edukasaun, asistensia saude, aihan sidenti Chavez tinan kotuk perdua hira Presidente Chavez sai Pre- favoravel ba ezekutivu, hanesan “la- klui husu atu hatun lider eleitu (ha-
nutrisaun, be mos no uma. Faktus tuir oponente politiku sira nebe falla atu sidenti iha 1999, nia hatutan judi- iha” vitoria iha referendum iha De- ba pajina 8
mai produz husi Sekretariadu Infor- halo golpe iha 2002 hasoru governu siariu nebe tau tiha ona tinan ba tinan

Presidenti Asembleia Jeral hateten


Pakistan Sai Zona Funu Estadus Unidus
ONU La Demokratiku
F
unu Washington ba tinan liu husi presaun Estadus Unidus des- autoridade Taliban elimina ka ha-
oin atu hahu. “Ordem kla- de 2003 halo povu barak sai husi monok tiha ona.

E
sifikadu”, tuir New York sira nia uma. Atentadu susesu husi Tribal Shia alerta ba okupasaun
is ministru negosiu estran- termu demokrasia laiha valor iha
Times iha Setembru 11, Taliban atu muda area tribal Pakistan Taliban iha area Tribal, hanoin hikas
jeiru ba governu revolusio- ONU. Ema halo abuzu ba Veto no
Presidenti George Bush ba “Talibanistan” halo mizeria liu-kua fali masakre nebe relata iha Afga-
pasa tiha iha Jullu. Alvu laos “sentru kokorok, amputasaun-rezidensia nistan nebe ema Shiah hamutuk
nariu Sandinista Nicaragua membru konsellu seguransa balun
diabu” -Iran. Ida ne’e aliadu besik barak nebe dezloka. 5000, Taliban sira oho bainhira iha iha tinan 1979-1990, Miguel D’ “bulak ho funu” ameasa pas no se-
Washington iha “Funu ba teror”, Pa- Maski nune’e, ne’e nudar inva- poder iha tinan 1900. Sira deside Escoto Brockmann fo basa makas ba guransaun internasional, nia hateten.
kistan. zaun Afghanistan nebe reduz area atu reziste. Konsellu Seguransa ONU iha nia Refere ba faktus katak votu
Iha Setembru 17, Estadus Uni- tribal sai nudar fatin funu ba funu Taliban enfrenta atuasaun rezis- abertura ba sesaun foun annual iha Asembleia Jerald ala barak iha 95 %
dus ataka rejiaun Waziristan (area ho sanak barak, ho Shiah funu ha- tensia. Feto ida nebe barani rejeita Asembleia Jeral ONU iha loron 16 nebe hasoru blokade ekonomiku
tribal) husi eskerda Pakistan no ha- soru Sunni, Taliban uza hasoru militar atu sai husi servisu nudar mestri Setembru. Estadus Unidus hasoru Kuba maibe
mate “Taliban” nain 5. Semana ida Pakistan no misil Estadus Unidus no eskola no hela iha uma. Ema iha suku D’Escoto, nebe eleitu nudar pre- laiha rezultadu atu hasai tiha blo-
liu, ema 20 mate iha atake Estadus ataka husi aeria iha Pakistan. sira forma milisia no reziste, maski la sidenti Asembleia Jeral iha Juñu, kade ne’e, D’Escoto hateten: “Ideia
Unidus seluk. Entre Agustu13 no Se- Estratejia Taliban mak Talibaniza susesu. Tribal lokal ba dala uluk la bolu ba demokratizasaun iha ONU, katak votu unequivocal no klaru husi
tembru 12, ema mate iha ona 79 iha pontu kilat-politikamente no han malu ho Taliban no kader al ho poder nebe “akumuladu ho salan” ‘Ami povu konsidera nudar reko-
iha atake 9 ba areas tribal Pakistan. administrativamente-area tribal. Qaeda, nebe CIA treina iha 1980. ba iha nasaun 15 iha Konsellu Se- mendasaun deit no laiha poder tenki
Desde Janeiru 29, iha ema 150 ne- Talibaniza Sharia (lei Islamiku) Maski nune’e, rezistensia Shia sai guransa ba fali Asembleia Jeral.
be oho tiha ona. institusionaliza no milisia Taliban importante ba sira seluk. Tribal sira hakoi eternamente.”
Agora dadaun, direitu vota so
Ema mate barak, dezlokadu au- troka tiha ona ho aparellu estadu (po- agora, forma sira nia milisia rasik no
iha Konsellu Seguransa nebe iha Husi: International News, Green
menta. Husi distritu Bajour deit, ema lisia, administrasaun sivil no tribunal) no hahu liberta sira nia suku husi
liu 30,000 halo migrasaun ba fatin ho sira nia tribunal rasik. Sira esta- Taliban. membru permanente 5: Estadus Left Weekly issue #769 1 October
nebe seguru iha Provinsia viziñu. belese tasa dalan ba transporte, Unidus, Britanika, Russia, China no 2008.
Operasaun militar masivu lansa nudar rendimentu prinsipal. Malik Fransa. Ne’e, D’Escoto hateten, halo
ba pajina 8
hasoru Taliban husi forsas Pakistan (lider tribal) nebe haree dezafiu
8 KNUA Kla’ak Semanal 20 Outubru 2008

Ameasa Fretilin,
kadeia, Secretariu Adjuntu FRETILIN,
Jose Reis esplika katak deklarasaun
Pirmeiru Ministru Gusmao ne’e grave
teb-tebes. “Ne’e hatudu momos

Xanana Ditadura! kla’ak iha iliomar esplika katak la


Xa-nana hahu implementa sistema
di-tadura ida iha Timor-Leste. Ne’e
la’os pri-meira vez, maibe dala hira
ona nia koalia hanesan ne’e. Ma-
armindo, memia nifestasaun ne’ebe es-tudantes sira

I
iha lei ida no la iha konstituisaun
organiza iha fulan hira kotuk, polisia
ida atu bandu sidadaun hodi hato’o
liomar, Subdistritu ida husi ha-lo atuasaun maske estu-dantes
ninia direitu politika liu husi mani-
Ponta Leste nian ne’ebe bele sira halo manifes-tasaun pasifika,”
festasaun. “Ita nia Konstituisaun rasik
dehan izoladu husi buat barak. katak Jose Reis.
per-miti ba sidadaun hotu-hotu atu
Eletrizidade laiha. Transporte Tuir Jose Reis ninia pontu devista
halo manifestasaun,” sublina Lu-Olo.
publiku ne’ebe mak bai-bain katak Xanana ninia estetmentu ne’e
Liafuan ameasa ne’ebe Primeiru
tula pasajeirus sira, limitadu te-bes. konsidera viola ona nasaun Timor-
Ministru aktual, Jose Alexandre Gus-
Informasaun ne’ebe mak liga ba iha Leste ne’ebe mak konsidera demo-
mao ne’e fo sai ba publiku, Lu-Olo Membru ezekutivu Fretilin Subdistritu Iliomar
sentru Lospalos no Dili mos susar teb- krasia sai hanesan ninia ai-rin rasik.
konsidera laiha valor no la bazeia ba
tebes. Pratikamente, Subdistritu Ilio- “Ida ne’e hatudu lolo’os katak Xa- lae? Karik Xanana kaer hotu militantes
lei. “La iha valor de lei atu bele impe- liu husi manifestasaun,” deklara nia.
mar, dezde tempu kolonializmu nia nana hakarak deit poder. Xanana la no simpatizantes Fretilin ne’ebe atu
de militantes, simpatizante no povu Ita hein deit, wainhira Fretilin
ukun to’o ukun aan mos, Ilomar, sai hanoin atu haburas demokrasia iha halo marcha da paz hodi sulan iha ka-
tomak tun ba halo marcha da paz. realiza marcha da paz, Primeiru Mi-
hanesan vila ida ne’ebe mak la he- Timor-Leste. Xanana gosta hatauk deia, ema bele hateten katak Xana-
Hau haree tendensia Xanana nian nistru sei realiza duni ninia estetmentu
tan atensaun husi guvernu. sidadaun sira ne’ebe mak hakarak na ditadura duni.
ne’e ba ditadura. Maske nune’e Fre- ne’ebe fo sai ba publiku iha Ainaro ka
Susar atu imazina, Iliomar ne’e iha espresa sira nia liberdade de opiniaun
tilin mantein nafatin nia pozisaun
ne’ebe? Maske ema barak hatene hodi prepara an atu halo marcha da Foto Karuk:
katak baze de apoiu ida ne’ebe mak paz,” deklara Lu-Olo ba jornalista Prezidente
metin tebes iha tempu okupasaun kla’ak iha Subdistritu Iliomar semana FRETILIN, Lu Olo
Indonezia nian ne’e, ida mak Iliomar. kotuk liu ba. iha Sub-distritu
Ema konese Iliomar, wainhira ema Lei Inan Timor-Leste mos, tuir eiz Iliomar )
temi Xefi Estadu Mayor, Lere Anan Ti- Prezidente Parlamentu Nasional ne’e
mur. Maibe ita la bele imajina kuandu mos katak la premiti ba polisia ka Foto Kuana:
populasaun Iliomar ne’e, la iha lideransa forsa atu halo blokeia. “Kuandu ema Prezidente Fre-
ida ha-nesan Komandante Lere Anan hakarak halo manifestasaun, polisia tilin, Lu Olo no
Timur. iha direitu no dever atu fo garantia Primeiru Adjuntu
Hahu kedas iha tempu sofrimentu sidadaun sira nia direitu no liberdade Sekjer Fretilin,
nia laran (tempu okupasaun ilegal atu halo manifestasaun. Polisia so atua Jose Reis ho
Indonezia-red), to’o agora bele dehan membru CCF iha
wainhira iha karik violensia,” haktuir
iha Iliomar Fretilin ezisti nafatin. Rea- konferensia Fretilin
Lu-Olo.
nivel sub-distrital
lidade ida ne’e bele haree, wainhira Lu-Olo hatutan liu tan katak lei iha Iliomar
lideransa partidu Fretilin halao reajus- manifestasaun hateten kuandu grupu
tamentu no mos konferensia distri- ka ema ruma hakarak halo manifes-
tan. Kuartel Pakistan tuir ordem
Pakistan Sai Zona Funu...
tal Fretilin ba ninia militantes no apoi- tasaun, la’os polisia mak tenki auto-
antes sira iha Iliomar. riza. “Polisia iha dever atu halo sigu- husi pajina 7 Estadus Unidus atu hasae Taliban.
Ferik-katuas, joven, inklui mili- ransa ba manifestantes sira atu la Maibe, sesaun iha militar rejeita.
tantes foin sae sira, ho antuziasmu bele sai violentu. Fretilin nia marcha Tribal sira husik atu defende an ba Mujahideen. Presaun Estadus Unius atu alvu
boot hodi simu ninia Camarada sira da paz ne’e la’os violentu. Ami hate- mesak hasoru Taliban, New York Area tribal sira sai brutaliza, krimi- Taliban atu halo sira regrupa iha Pa-
husi Dili no Lospalos. Objetivu prinsi- ten ona marcha da paz. Time iha Setembru 11 sita ofisial naliza no militariza nudar kilat no kistan, hafahe seksaun militar Pakis-
pais husi Konferensia Distrital Fretilin Kuandu ema ruma hanoin aat ou senior Estadus Unidus nebe hateten komersiu drogras sai nudar rendi- tan tuir ditasaun Estadus Unidus ha-
ne’e mak hakarak atu hametin liu tan grupu balun halo infiltrasaun atu sobu katak governu Pakistan iha “konkor- mentu prinsipal ho selu Jihad anti- soru ema nebe patroniza Taliban iha
Fretilin iha baze no oinsa iha tempu marcha da paz, Lu-Olo hateten polisia da ho konseitu jeral ba asaltu ba rai Soviet. area tribal sira.
badak nia laran bele halao marcha da mak sei halo atuasaun ba ema ne’ebe nebe limita husi Operasaun Espesial Bainhira Uniaun Sovietika dada Ema blokeia Taliban iha parte
paz hodi eziji ninia direitu ba guvernu mak infiltra tama ba iha manifestan- (Estadus Unidus) hasoru alvu mili- an husi Afghanistan, lider Afghan oeste, karik sei haluan iha parte leste.
ida ne’ebe mak Fretilin konsidera go- tes sira nia klaran. tante nebe signifikante, maibe la Mohammed Najibullah konsege atu Distritu viziñu iha area tribal, partiku-
vernu AMP hanesan guvernu inkons- Konaba deklarasaun Xanana nian aprova kada misaun”. tahan Mujahideen ba tinan tolu tan. larmente iha Swat, sai nudar dalan
tituisional no ilegal. ne’e-be fo sai iha Distritu Ainaro ka- Maski Partidu Povu Pakistan (PPP) Mujahideen reduz Afghanistan no atu iha fundu entre Taliban no mili-
Prezidente aktual FRETILIN, Fran- tak nia sei kaer ema hotu ne’ebe mak husi governu nega desizaun hirak sai kontra fali iha funu atu hetan tar Pakistan.
cisco Guterres, Lu-Olo ba jornalista tuir marcha da paz hodi hatama iha ne’e, iha sentidu jeral iha Pakistan Kabul. Maski nun’e, nem Talibanizasaun
katak ida ne mak kazu. Durante ukun Situasaun kaotiku para bainhira nebe susesu ka prezensa Taliban la-
Pervez Musharraf, iha tempu nebe Taliban foti poder iha 1996 ho tulu kon tenki serve nudar dalan atu in-
Lia los sofre iha Relatoriu... husi pajina 7 Estadus Unidus ataka iha Pakistan, imperiu sira. Asasina lider PPP Benazir vazaun iha Pakistan. Sei halo reziaun
rezime sei hateten katak sira mak res- Bhutto nebe hateten: “Estadus Uni- ne’e tama iha situasaun kaotiku. Es-
nesan iha 2002). Laiha jornal nebe 2008, governu responde kazu tra- ponsabiliza. Agora, kada ataka husi dus no Britanika fornese kilat ba Ta- tabilidade iha rejiaun labele garante
maayoria pro governu iha Vene- balladores nebe akontese dadaun Estadus Unidus, tuir kedas ho pro- liban ho osan husi Saudi Arabia too okupasuan Estadus Unidus iha
zuela. Governu selu televizaun no entre traballadores besi no traballa- testu husi governu Pakistan no kada …teritoriu Pakistan uza atu treina Afghanistan para.
radio, hanesan Tves, TV publiku ba dores husi kompania estranjeiru Si- deklarasaun tuir kedas ho ataka se- refujidau Afghan-halo metin mo- Talibanizasaun bele kontra liu
dala uluk iha Venezuela, no Telesur- dor hodi interven atu negosia solu- luk husi Estadus Unidus. vimentu Taliban.” husi massa. Prezensa Estadus Uni-
rede rejional ho suporta husi nasaun saun, no ne’e hetan katak imposivel, Estadus Unidus konsidera nafatin Intelijensia Inter-Services, ser- dus iha rejiaun sei hanaruk Taliban
barak-iha asesu kiik liu kompara ho governu reaserta kontrola estadu inimigu Taliban sira. Iha revolusaun visu intelijensia militar Pakistan nebe nia poder.
media privadu sira. Atu aumenta ba planta Sidor atu responde tra- Saur (Abril) iha 1978 iha Afgha- koñesidu tebtebtes nudar arsitek ba Husi: International News, Green
tan, go-vernu nunka halo sensura balladores sira nia hakarak. Traballa- 0nistan, CIA muda ba area tribal no vitoria Taliban. Left Weekly issue #769 1
no taka media opozisaun. Kanal dores sira rasik husi atu sosa saham parte husi provinsia nebe iha fron- Iha 2001 liutiha ataka 9/11, Wa- October 2008.
privadu RCTV la kontinua atu renova husi bisnis no sira iha kontrola liu ba teira ho Afghanistan ba fatin seguru shington lansa invazaun Afghanis-
sira nia lisen-sa tamba violasaun lei kompania.
inklui hamosu violensia politika, Mithu: governu Chavez tutuir ba povu no kapasidade atu foti de- umanu iha Venezuela iha dekade nia sivil, organizasaun traballadores no
maibe estasaun ne’e fasilmente “agresivamente ba nia adversariu sira sizaun ba sira rasik. Mos sujeitu ba laran. grupu komunidade goza liu apoiu ne-
muda ba televizaun kabel. no hakbesik an ba defensor lokal no desizaun lokal mak sai nudar misaun Relatoriu hateten katak iha dis- be administrasaun governu ne’e fo
Mithu: governu Chavez buka atu organizasaun sosiedade sivil”. sosial nebe dezeña atu ajuda hame- kriminasaun politika, akuza governu kompara fali ho sira uluk.
halo foun fali movimentu traballa- Faktus: administrasaun Chavez nus kiak iha area nebe marjinalizadu Chavez nebe alvu opozisaun, bain- Venezuela iha dokumentasaun
dores hodi viola prinsipiu baziku liber- enkoraja lider lokal atu kria konsellu husi nasaun. Klinika saude, sentru hira faktus hatudu katak Nia perdua diak iha direitu umanus. Barak husi ne’e
dade atu asosia”. komunidade nebe husik ema lokal edukasaun, subsidiu ba merkadu ai- tiha ona apoiante ba golpe no pro- garante iha konstituisaun 1999 (bain-
Faktus: governu Chavez promove atu identifika no hatoo sira nia pro- han no inisiativa seluk nebe iha volun- move dialogu. Relatoriu ne’e mos nu- hira Chavez eleitu ba dala uluk iha
ativamente formasaun uniaun tra- blema rasik-husi kolesaun foer ( sam- tariu lokal no sai akuntavel ba komu- dar salan iha separasaun poder no 1998) nebe enforsadu, partikular-
balladores atu iha poder hodi nego- pah) to konstrusaun eskola. Konseitu nidade ne’e. media. Governu lokal fornese check mente relasiona ho nesesidade fun-
sia ba traballadores organizadu, maibe mai husi fiar katak grupu lokal hatene *** no balansu, no instituisaun muda ti- damental sidadaun, hanesan aihan,
nunka halo kooptasaun iha setor ne’e. saida mak kuran no hatene saida Iha konkluzaun, Relatoriu Human ha ona desde Chavez eleitu ba dala fatin seguru, asistensia saude, asesu
Uniaun Nasional Traballadores (UNT) mak sira hakarak ba sira nia komuni- Rights Watch “Venezuela: Direitu uluk. Laiha sensura iha media nebe ba edukasaun, empregu, seguransa
harii iha Abril 2003 husi traballadores dade rasik. Konsellu komunidade de- Sofre Iha Chavez nia Ukun” fo rezul- akontse no opozisaun kontinua do- sosial no direitu atu partisipa iha
nebe suporta politika governu. Iha mokratiza governu lokal no fo fundu tadu inkompletu no bias ba direitus mina media. Iha termu sosiedade moris kultural.
Human Rights Watch la haree
progresu nebe ohin loron akontese
iha area ne’e. Ezemplu UNDP hetan
katak Venezuela atinji tiha ona Mille-
nium Development Goals balun no
iha dalan atu kompleta iha tinan 2015.
Asesu ba uma hatun too 54 % des-
de 1998, hatun kiak too 34 %. Fak-
tus hirak ne’e sai nudar imajem kom-
pleta ba situasaun direitu umanus
iha Venezuela.
Husi: International News,
Green Left Weekly issue #769
1 October 2008.
Kla’ak Semanal 20 Outubru 2008 KADI 9

The Golden Age:


Natureza Umana-Komunismu Primitivu
“Tempu nee, mundu la-existe lutu mitivu. Hafoin, Friedrich Engles ba komunidade original sira neebe
neebe mos Marx nia amigu diak ela- depende ba kasa animal fuik sira,
no moru atu hafahe vizinus” bora fali konseitu komunismu pri- fahe ba malu buat neebe sira he-
mitivu iha nia hakerek ida ho titulu; tan, la existe stratifikasaun sosial,
-Thomas Moore “The Origin of the Family, 1884” ho- entre riku ho kiak no sira la buka
di referere ba patrimoniu kolektivu riku tamba sira nia moris neebe
Antero Benedito da Silva,
ba rikursu bazika sira, igualidade iha subsistensia, natoon ba moris deit.
Dosenti Mudansa Kultural Asia-
Observasaun interesante uluk, situasaun hanesan.’ Aristoteles, es- relasaun sosial, absensia regime Material agrikultura nian neebe
Pasifika-UNTL
mai husi Filosofu Gresia Antigu ida tudante Plato nian kontinua Plato autoritaria no hirarkia iha sosiedade sira iha, nain ba komunidade tomak,
naran Plato. Plato moris iha sidade nia hanoin balun hodi afirma katak nia let. La-laok sira nee mak karak- laos ba individual ruma.

D
Athena neebe ikus mai koñesidu ho ema umana nee, animal sosial ida, teriza sosiedade umana viz avo sira Existe mos interpretasaun ba-
sidade Olimpiku. Athena identifika zoon politicon. Maske nunee, Aris- nian. Marx ho Engels hetan influen- rak katak Sosialismu no komu-
ebate kona natureza mos ho polis, “negara kota” neebe toteles foti kestaun ida. Karik Ko- sia mos husi Lewis Henry Morgan nismu nee, versaun sekular Kris-
komunidade umana, sai origin pratika demokrasia di- munista Utopia nee sei lori duni paz neebe hateten katak sosiedade ho tianidade nian. Filosofu Russa nian
lao nanis ona antes rekta, demoskratein, katak povu sosial kalae? Nia hare katak ema pratika komunismu hanesan nee ida naran Vladimir Soloviev hate-
Jesus Kristu moris mak kaer ukun. Plato hare katak neebe nain ba sasan hanesan (com- existe duni iha komunidade India- ten katak Jesus Kristu ho nia mem-
tinan 2000 resin liu ba. abut problema no funu iha mundu mon ownership) mak potensia liu na Norte Amerika, antes epoka bru moris ho pratika Sosialismu-
Mosu interpretasaun ida katak ita tempu neeba mak haksesuk malu ba konflitu, duke ema neebe kaer Columbus nian 1492. Columbus, Komunismu; “Jesus apelu ba nia
ema umanidade nia natureza mak rekursus. Mosu diferensia entre ‘hau sasan privadu (private ownership). navigador Espanha nee hakerek; membru sira atu husik sira nia
sosial katak moris ho karater neebe nian no laos hau nian’, ‘ninian no Aristotéles kontinua dehan katak “Aborigines (American Indians) sira sasan mundu nian hotu; Sosialismu
sempre buka halibur ho nia maluk laos ninian’. Bain-hira ema barak liu konflitu sosial nia abut laos material nee laran murak tebes no nunka komunismu husu atu ema fahe sira
sira, tulun-malu. Ita bele kompara mak deklara katak nee ‘hau nian’ no maibe ema nia hakarak neebe pre- karak ba buat neebe sira iha, se nia sasan hotu” Sao Paulo dehan
karakter nee ba inan ida neebe fo ‘nee laos hau nian’ ho sentidu ha- siza ekualiza, hamenus. Ho lian ba- ita husu ba sira; iha kontraria sira “ha-domi osan,” nee karakten. Ko-
atensaun tomak ba nia oan sira. nesan ba sasan ida deit, problemas dak, karik ita bele dehan nunee. konvida ema atu fahe malu ho sira. munismu defende sosialista real,
Ita mos bele kompara komu- sosiais no funu hahu mosu ona. Problema, laos kareta Prado, mai- Nunee sira fahe ba malu sasan katak defende estadu hanesan
nidade nehek ho komunidade uma- Plato tenta buka solusaun ruma ba be, ema nia hakarak atu iha kareta neebe sira iha, liu-liu aihan sira.” patrimoniu kolektivu povu nian. Ko-
na. Nehek sira servisu makaas de- problema sira nee balun. Nunee nia prado. Ohin hakarak kareta prado Thomas Moore husi Inglaterra mos munismu balun defende komuni-
zenvolve sira hela fatin, no halo komesa mehi. Plato, hakerek iha ida, aban ema nee hakarak ida se- publika libru ida ho titulu: “Utopian” dade indigenas kiik-oan sira neebe
armazen ai-han nian. Se nehek bele Monuskriptu “The Laws” esplika luk tan. Sira neebe laiha, laiha na- tinan 1516, karik nia hetan inspi- independenti, moris ho sira nia kbiit
servisu hamutuk ho diak, katak ita kona existensia komunidade komu- fatin. Atitude ida nee mak, tuir Aris- rasaun husi visita Columbus nian. rasik, la depende ba estrutura es-
ema neebe moris ho hanoin-akal nismu ida sei sai solusaun. Nia des- toteles hamosu problema sosial Libru nee nia kontentu mak; 1) iha tadu, ou kapitalismu-merkadu. Plato,
budi sei servisu hamutuk diak liu- krebe sosiedade alternativu “Com- iha povu nia let. Maibe, atitude ida komunidade ida neebe ema hotu Aristotel, Jesus Kristu, Columbus,
tan. Maibe sistema kapitalismu buka munist Utopia” katak komunista iha nee mos mak sistema kapitalismu hatais hanesan no hela uma neebe Thomas Moore; sira hotu mate hori
ho meios tomak atu elimina karater mehi laran; ‘propriedade privadu no hamosu iha umanidade nia let. Na- identiku, no laiha ema ba halo via- neebe kedan. Ema barak iha mundu
sosial ema nian no reduz karater individual sei lakon husi moris no saun komunista sira, de faktu la ha- jem sem lisensa; bain-hira ema kon-tinua sira nia mehi. Artigu tuir
ema nian ba individualismu. Sosie- sasan sira neebe tuir natureza pri- lakon individual no sasan privadu diskuti asuntu publiku iha sekretu mai ita sei koalia kona programa
dade komunistas sira tenta atu badu hanesan matan, tilun no li- hotu. Ita sei koalia programa komu- sira, sei hetan kastigu too mate; politika komunismu nian klean liu-
halakon dezafius kapitalismu sira man sira, sei sai komun hotu, no nismu nian iha Edisaun kla’ak sira halakon tiha osan;osan mean no tan.
nee, atu nunee ita ema bele moris iha maneira balun hare no rona no tuir mai. Ita kontinua ba komunis- osan mutin—sei hatama iha bairia/
iha ambiente ida tulun-malu nian. aktu iha komun no ema hotu ex- mu primitivu. kastigu, la existe propriedade
Dadus sira tuir mai nee, hakerek presa kondenasaun no senti hak- Karl Marx Judeu-Alemaña ida privadu no buat hotu komunitariu.
nain halibur husi sumber oi-oin. solok no triste iha tempu hanesan/ mak uza konseitu komunismu pri- Komunismu primitivu refere mos

Diálogu: matenek na’in, uluk


funu na’in no ami fiar na’in
Diálogu… sorumutu ida entre ema na’in rua ne’ebé labele ba diálogu hahú sa’e “dalan terik”
la’o wainhira lia-fuan la iha. Lia-fuan hatudu dalan ba ema ida ne’ebé Na’in ulun sira ne’e uza
hodi kaer metin no hadau kadeira.
ne’ebé rona. Dalan ba halo nusa mak ema ne’ebé ko’alia
haré no analiza mundu.
Paulo Freire 1
Lia-fuan Pedagojia mai husi lia fuan
mós, ita labele fó ema seluk hatama ninia hanoin no atu had’ia nia hahalok ita nunka paidagogo husi lian gregu ne’ebé terik
naran, ka teme ka- interpretasaun husi mundu ba re- tama ba fatin hakmatek hodi hahú teoria husi filozofia ne’ebé ema uza hodi
tak ne’e “A” ka ne’e “B”. Wain- zultadu final diálogu. diálogu, maibé ita tama iha fatin hanorin ema, hodi sira bele halo rasik.
Lol gomo hira problema ne’e mosu, ita bele Tan sá mak ita nia Na’in ulun ne’e hodi hahú diskusaun, no hatudu 2
“ Pedagogia do Oprimido“ iha lian
dehan katak - iha situasaun ne’e sira: “matenek na’in3" no “funu na’in sala ba ema seluk. Uluk ita nia Na’in Portugés, “Pedagogy of the oppres-sed

H
ema ida, buka dalan atu hanehan uluk 4" hahú diálogu, no wainhira ulun sira sa’e “ema dialójiku5” ohin “ iha lian Inglés.
ita hanoin katak sira iha diálogu loron, ita haré katak sira sa’e “ema
3
Ema ne’ebé hetan formasaun teó-riku
anoin ne’e ha’u le ema seluk, no ema seluk buka atu
no dala ruma, oportunidade hodi aplika
kleur ona iha livru ida taka dalan ba hanehan na’in nia klaran sira para? Dala ruma ita diabóliku6” fali! Sa’e ema diaboliku
teoria iha rai seluk, maibé sei susar atu
naran “Pedagojia 1ba hanoin. bele hanoin katak “Matenek Na’in” tamba na’in ulun sira, sala na’in si- hatene halo nusa mak sira bele imple-
ema ne’ebé balun ha- Bazea ba hanoin ida ne’e, ita no “Funu na’in uluk” ulun sira bosuk ra, hahú lakon ita nia umanidade menta teoria iha rai Timor, nune’e mós
nehan 2". Ha’u hanoin bele dehan katak wainhira ema ita hotu, tamba finje katak diálogu wainhira la fiar malu. sira ne’e bele hili dalan ida ne’ebé livru
katak lia-fuan no hanoin balun husi hein rezultadu prátiku ruma husi iha hodi bosuk ita ki’ik no husi ko- hotu-hotu dehan katak di’ak maibé ikus
diálogu ida espíritu “hanehan-dor” tuk halo a’at nafatin ba ita. Hanoin Rezumu badak: fali mai, modelu ne’e la tuir lisan Timor
livru ne’e bele fó naroman ba ita,
sempre mosu. Hanehan na’in buka ida ne’e labele mosu, tamba wain- Lia-fuan diálogu la hanesan lia fuan ninia nune’e mós dala ruma ema hanesan
no haksimuk lian ba dúvida boot labele kaer ukun mesak no ketak;
rua: “Tan sá mak ita nia lider sira jeitu hodi garantia katak ninia hira ida ne’e mosu, ita hotu, la fiar diskusaun. Iha diálogu ema hotu 4
Ema ne’ebé hetan oportunidade atu
la ko’alia ba malu” “tan sá mak es- opiniaun mak domina iha rezultadu ita nia lideransa no ita no ita nia tenke pronto atu rona, no pronto aprende tuir hahalok iha Timor laran,
píritu diálogu la buras iha ita nia prátiku ne’ebé bele mosu husi diá- nasaun la’o hakda’et hela deit. atu ko’alia no hatudu alternativa maibé la hetan formasaun teóriku nune’e
lideransa?”. Atu haksimuk lian hu- logu. Nia halo ida ne’e tamba nia Se ita hetan oportunidade atu ba ema wainhira buat ne’ebé nia mós halo tuir prosesu “koko dalan” ne’ebé
su ne’e ha’u koko atu tradús hanoin sa’e beik, tamba buka deit sa’e husu ba libertadór no edukadór rona la kona ninia hanoin. Iha diá- dala ruma la di’ak, tamba se koko dalan
balun kona ba diálogu husi livru “erói” ka “salvador da patria” ka Paulo Freire atu esplika hahalok li- logu nia laran ema labele foti a’an a’at nasaun tomak bele sa’e a’at, nune’e
aman ba nasaun ida. Se, porezem- deransa Timor nia bele esplika ka- no hanehan ema seluk hodi garante mós sira labele kaer ukun mesak no
ne’ebé ha’u foin refere.
plu ema ida hanoin no fiar metin tak, “Fiar” mós kondisaun ida im- katak nia hanoin mak domina iha ketak;
Tuir autór, Paulo Freire, espiritu 5
Husi lia-fuan diálogos husi lian Gregu.
diálogu labele buras entre ema na’in katak buat hotu di’ak, wainhira portante tebetebes ba diálogu. rezultadu diálogu. Ema labele hahú 6
Husi lia-fuan diabu, ema ne’ebé la fiar
rua, wainhira ema ida hakarak kla- ema seluk mai no terik katak dala Fiar malu hanesan fiar ida katak prosesu diálogu wainhira ema la katak ser umanu nudar sala na’in, bele
sifika no fó naran no buat ida (situa- ruma buat hotu la di’ak, buat balun ita, nudar umanu iha kapasidade fiar malu no la fiar a’an. Tamba ohin sa’e arrependidu no mós bele halo buat
saun polítiku ka situasaun sosial) no sei a’at, Hanehan Na’in buka sem- hodi sa’e arrependidu no filak ha- loron ita nia lideransa lakon sira nia di’ak hodi hamoos nia sala no tama ba
ema seluk sente katak “buat ida” pre jeitu ida hodi taka tilun ba lian halok a’at ne’ebé ita halo uluk. Se umanidade, dalan ba diálogu sei lalehan ;
ne’e, la kuran klasifikasaun, nune’e no matan ba evidénsia no obriga ita la fiar katak ema ruma la toman nakonu ho kuak nune’e mós dalan
10 LISAN Kla’ak Semanal 20 Outubru 2008

Mai Ita Servisu Hamutuk ba Ita Nia Futuru:


Forsa arte “Grafika popular”
nia iha Timor-Leste
Angie Bexley*

I
ha Loron 3 fulan Outubru,
joven lubuk ida ne’ebé gru-
pu Gembel lidera hatudu
ba rai Timor joven sira nia
espozisaun ba dalan uluk.
Espozisaun ne’e la’o iha KBH-
APHEDA nia treinu fatin, Dili, ho
títulu “Harii fali moris entre fron-
teiras” (Recovering lives Across
Borders). Espozisaun ne’e hatudu
arte no rezultadu husi kolabo-
rasaun tolu ne’ebé la’o durante
tinan rua nia laran entre Gembel
no koletivu artistiku Taring Padi
husi Indonesia no Cultura Kitchen
husi Canberra. Iha espozisaun
ne’e Joven sira buka loke matan,
simu no truka ideias entre joven no valór ba komunikasaun. Pintura Tuir arte ne’e, joven sira hetan
sira husi nasaun tolu kona ba jus- bele kapás duni maibé wainhira oportunidade atu hatudu ba ema
tisa ambientál no sosiál. No uza ita halo pintura ida, ita labele halo hotu halo nusa mak sira haré no
Arte hodi espresa a’an sira nia ha- pintura seluk, no bai-bain pintura sa ida mak sira hanoin kona ba
noin kona ba asuntu oinoin. ne’e ema tara deit iha galeria, fa- hanoin “servisu hamutuk”. Iha ne’e
Durante ezibisaun ne’e, mem- tin ida ne’ebé ema ne’ebé iha osan LENSA
joven sira hetan oportunidade hodi
bru sira husi Culture Kitchen, Julian mak bele haré. Iha Kazu arte Grá- esplora konseitu ne’ebé komún
Laffan, Bernie Slater, Jon Priadi no fiku popular, ema hotu-hotu bele iha Timor-Leste hanesan “Fó tulun
Angie Bexley hamutuk ho artista halo, ho material ne’ebé baratu, ba malu”. Envés de ko’a-lia kona
husi Taring Padi, Bayu Widodo, fo no mós bele halo kopia barabarak ba konflitu, iha workshop ne’e
apoiu tékniku no hanorin joven sira nune’e ema barak bele goza arte buka jeitu hodi loke kakutak ba
hodi halo nusa mak sira bele uza ne’e. Ita bele uza dezeñu iha xapa hanoin halo nusa mak joven sira
lino hodi halo espresaun artistiku lino atu tranxfere ba surat tahan, husi nasaun tolu bele servisu
naran “grafika popular” . ba kamiza, ba saku, no seluk tan. hamutuk, halo nusa mak joven
Tema ba workshop ne’e sa’e: Teknika ne’e importante duni hodi sira bele haluha hanoin a’at balun
“Mai ita servisu hamutuk ba ita nia hatama lite-rasía visual ba públiku kona ba loro sa’e, loro mono, kona
futuru”, no arte oinoin hatudu tema iha Timor, no ho dezeñu ne’ebé kona ba Aus-tralianu sira ka kontra fali
ne’e. Iha workshop nia laran grupo ema Timor nia moris loroloron. Indo-néziu sira.
ne’e mós diskute uit oan kona ba Tema ne’ebé uza atu halo arte Ida ne’e mós hatudu maneira
asuntu sosiál importante iha na- iha “mai ita servisu hamutuk ba ida ba joven hodi sa’e husi dalan
saun tolu, no tan sá mak arte bele ita nia futuru” la hanesan arte no ne’ebé doadores sira bainbain ha-
sa’e maneira ida di’ak hodi espre- atividade seluk ne’ebé doadores tudu ba joven, no hatudu katak biar padi) hodi hatudu katak timor oan national Human Rights Art and
sa a’an kona ba asuntu ne’e. Work- sira halo ba joven sira ne’ebé moris joven sira husi sidade laran moris iha identidade rasik, no sempre bu- Film Festival, fulan Novem-bru,
shop ne’e iha objetivu rua hanorin iha sidade laran no ne’ebé tan iha sidade duni, sira seidauk ha- ka hodi moris ho ai-han rasik a’an. 2008, no mós sei fila fali ba
tékniku foun ba artistas no hatudu matan deit ba juventude no kon- luha sira nia abut. Dezenu sira ne’e Ida ne’e mós hatudu sira nia pre- Timor-Leste iha 2009. Workshop
katak artista, no ema seluk husi flitu. Iha workshop ne’e artista hatudu katak joven sira sei iha okupasaun ba folin ai-han iha Timor- no espozisaun ne’e realiza ho
nasaun tolu ne’e bele servisu ha- timor hetan oportunidade atu hili ligasaun duni ho tradisaun no ka- Leste. Iha dezeñu ne’e artista sira apoiu husi KBH - APHEDA, Asia
mutuk. ninia topiku no asuntu ne’ebé sira hur buat tradisionál ho buat mo- mós hatudu sira nia krítiku ba go- Foundation, Humanities Re-
Arte “Gráfiku Popular” sa’e es- hanoin katak sira presiza hatudu dernu, no hanesan ne’e mak sira vernu, no hatudu katak sira bele search Centre, Australian Natio-
tilu ida foun iha Timor-Leste, estilu ba ema hotu. haré hanoin nasaun estadu ne’e. krítiku sosiedade no hatudu solu- nal University; SEARCH foun-
ne’e sei nakonu ho impor-tánsia Sira dezena “tebe-tebe” (tumpuk saun balun tuir arte. dation and Megalo Print Studio.
Grupu sira sei servisu hamutuk
(no iha tinan 2009), hodi hasa’e
kapasidade joven artista Timor, no *
Antropologa ida espesialista iha asun-
hasa’e sira nia kapasidade lide- tu Juventude iha Timor-Leste no es-
ransa, espíritu hadomi malu no da- pesialista ba produsaun cultural, husi
me, no hametin relasaun entre ema Departamentu Antropolojia, Fakul-
husi Timor, Australia no Indonezia. dade Estudu Asia Pasifiku, Universi-
Dezenu husi “Mai ita Servisu ha- dade Nasional Australiana
mutuk ba ita nia futuru” mós atu
aprezenta fali iha Melbourne Inter-
Kla’ak Semanal 20 Outubru 2008 Nasional 11

Feto Rural Hetan Benefisiu Saida Husi KDI mai halo konsertu iha
ita nia rai doben ida ne, sira
reira (36), hela iha Kolmera
ba jornalista kla’ak hateten
Kontridisaun makaás en-
tre Trio Macan no Feto rural.

Trio Macan no Eva KDI?


mai para atu fo kontente ba katak, “governu Timor Leste Trio Macan hatene deit atu
joven iha timor laran tomak. nunka iha hanoin atu halo oinsa bele anima deit ema
Selebrasaun Loron mundial buat diak ida ba rai ida ne’e. sira ne’ebe hakarak hare sira
feto rural ne’e bele hametin Wainhira selebra loron boot nia jeitu. Ida ne’e laos mehi
liu tan lasus de kooperasaun sempre artista Indonezia sira feto rural Timor Leste. Feto
Estadion muncipal Dili, husik hela preguntas boot ida ba atraves de muzikas no dan- mai hodi halo ema kontente. rural nia visaun maka oinsa
sas ne’e be sira hatoó. Idea Maibe governu nunka iha ha- atu bele kontribui ba nasaun
feto rurais Timor-Leste. Saida mak feto rurais sira ne’e hanesan hatoó husi Nelson noin katak nasaun nurak ida ida ne’e liu husi luta ka servisu
bele hetan husi dansa erotiku ne’ebe Trio Macan ho Eva Martins katak ho muzika ne-
be lori ne bele fo kontente
ne’e sei iha problema barak
ne’ebe persisa rezolve uluk,
ne’ebe feto rural sira hala’o
iha baze.
KDI hatudu. Perguntas boot ida ne’ebe feto rurais sira tau ba joven ne-be iha Timor la- tanba sa osan sira ne’e la uza Governu AMP konvida Trio
ran tomak. Timor Leste sei hodi dezenvolve Timor Leste Macan mai Timor Leste tanba
iha agenda atu nune’e, wainhira komemora loron feto rural simu artistas sira ho kon- maibe fo fali ba ema seluk ho- komemora loron feto rural
iha tinan labele sai fali atrasaun erotiku ba mane maibe tente tebes, ho prezensa ar- di mai hatudu deit sira nia jei- maibe tuir observasaun jor-
tistas Indonsia hanesan pre- tu, ida ne’e la sufsiente ba Ti- nalista kla’ak katak, durante
diskontente ba feto. vilijiu no honra bo’ot ida ba mor Leste ne’ebe sei enfrenta loron ida nia laran Trio Macan
povu Timor-Leste atu selebra krizi politika no ekonomia”. la halo dialogu ho delegasaun
loron internasional ba Feto Angelina hatutan, “wain- feto rural sira ne’ebe iha Timor

D
memia FERNANDES
Rural nebe mosu iha loron 15 hira governu konvida artista Leste. “Trio Macan ho nia mo-
Outubru de 2008. Indonesia mai halo konserto delu hatais ne’ebe deferente
urante ne’e
Sai preokupasaun be feto iha Timor Leste hanesan Pe- makaás ho feto rural no la tuir
Feto timor-
rural sira iha Timor Leste, tan- terpan, Dewa, Slank, Boome- kultura Timor. So bele halo dia-
leste, hane-
ba sa organizasaun feto la rang no agora Trio Macan, la logo deit ho joventude mane
san rede feto
hala’o aktividades ne’ebe iha iha buat diak ida maka ita no feto iha estadion muni-
ho ONG sira,
nia benefisiu ba feto rural sira Timor oan hetan husi progra- cipal Dili, no feto elite sira ne’e-
luta atu feto labele sai deit
iha Timor Leste. Konsertu ma ida ne’e. Hau triste tanba be moris iha sidade Dili. La
hanesan objetu, maibe go-
ne’ebe hala’o husi grupu ar- governu hakarak halo festa hatene los visaun husi go-
vernu Timor-Leste liu husi
tista Indonezia, Trio Macan la deit maibe nunka hanoin povu vernu AMP atu promove feto
Secretaria Estado Promo-
hatudu valor positivu ba feto nia terus, sa tan ita rona katak rural ka atu promove Trio
saun Igualidade, Idelta Ro-
rural sira iha Timor Leste. iha tempu konserto ne’e joven Macan”, tenik Angelina.
drigues ho orguilho husik
Feto maluk, Angelina Per- sira baku malu tan iha ne’eba”.
exemplu bo’ot katak feto
bele sai objeto deit ba mane,
nia hatudu momos liu husi fre barak ona ba rejime au- organiza no mobiliza militants ema ruma hakark halo violensia.
atividade konserto musika toritario fasista sira. Tanba ne’e tuir orientasaun politika Fre- Maibe nia husu mos ba Polisia
ne’ebe gabenete promosaun Timor-Leste presija aprende tilin nian hodi bele halao mar- tenki hare didiak katak ema
igualidade organiza no hetan husi istoria sira ne’e hodi halo sa da paz atu luta kontra in- militantes Fretilin mak halo ka
Suporta masimu husi Pri- prevensaun ba rejime sira ne’e- justisa iha Timor-Leste. Husu ema ruma husi liur rmak infiltra
be hanehan povu. Tuir dekla- mos ba PNTL atu halao nia iha laran hodi halo violensia pa-
meiru Ministru RDTL Jose
rasaun ne’e katak iha ambien- servisu ho prefesional hodi be- ra hafoer Fretilin. “Fretilin sei
Alexander Gusmao liu husi
te demokratiku, partidos po- le kontrola situasaun se karik organiza didiak para marsa ne’e
nia prezensa iha Fatin kon-
litikus no organizasaun ne’ebe iha grupo ruma hakarak infil- bele lao ho paz no hakmatek .
serto. deit iha direitu liberdade hodi tra hodi hamosu tensaun vio- Ami sei la halo hanesan ema
Relasiona ho konserto hato’o nia aspirasaun tuir nor- lencia ne’ebe bele prejudika balu halo iha 2006 hodi uja
ne’e, Maria Soares hateten Eva KDI hamutuk Trio Macan doko municipal Dili ho mas Konstituisaun ne’ebe iha marsa da paz. maun boot nia faru mak sunu
ba kla’ak wainhira halo in- dansa tahek (goyangan erotis). wanhira la kontra Kontituisa- no estraga ema nia uma,” su-
tervista iha nia hela fatin Fa-hanesan ne’e nusa la halo nia LA. Maske ho razaun ka- un. Tauk Kadeira Lakon blina Faculto.
rol, “hanesan feto la satis- buat positivu seluk ne’ebe tak ema seluk mak selu Tuir deklarasaun ne’e OJE- Iha oportunidade neé mos Ikus liu Faculto hateten
feitu ho dansa erotiku ne’ebe fo benefisiu ba feto rural konserto ne’e, maibe lolos TIL la aseita liafuan husi Pre- Tadio hateten governantes marsa da paz ne’e laos perfeitu
artista sira ne’e hatudu, ha- sira hanesan halo treina- governo labele autoriza tan- zidenti da Republika ne’ebe sira preukupa demais ba marsa ona para la mosu buat ruma.
tene ka la hatene sira ha- mentu ho seluk tan”. Liu husi ba atividade konserto ne’e hateten katak marsa da paz ba paz Fretilin nian laos tanba Bele mos iha infiltarsoens wain-
norin kultura foun ba feto ru- intervista iha TVTL, Idelta laos kultura feto rural Timor- so bele halo wanhira la uza preukupa atu mosu violensia. hira iha politiku nain balu des-
ral sira, katak feto nia isin hateten katak, ba konserto Leste nian, feto rural sira nia ba partidaria. Hanoin sira ne’e Maibe preukupa keta ho marsa kontente ho konteudu marsa
la kontribui liu atu haburas ba paz Fretilin nian ne’e bele ba paz ne’e hodi bele halo bu-
kultura mak tebe dai baku demokrasia iha Timor-Leste. doko kadeira ukun nain sira. at ruma para estraga marsa da
babadok, ne’e la signifika ka- Maibe simplesmente atu trava “Ami hakfodak wainhira hare paz e estraga mos naran Fretilin
tak sira labele kanta ou halo fali dinámika prosesu demo- ema balu preukupa demais ba no nia lideransa sira. Iha oka-
atividade konserto hanesan krasia iha Timor-Leste. ami nia marsa da paz. Sira balu ziaun ne’e mos nia husu ba lider
feto sidadi boot sira nian, Iha deklarasaun ne’e OJE- preukupa tanba tauk se mar- politiku sira atu respeita malu
maibe buat ne’ebe impor- TIL hasai pontu hitu ba estet- sa da paz akontese, sira nia no simu ema seluk nia aspira-
tante tuir hau nia hanoin mentu Presidente da Repu- kadeira bele halis. Neé mak saun iha kualker modu saida deit.
mak halo nusa kapasita feto blika, Jose Ramos Horta nian sira preukupa. Ami bele hate- Presidenti da Republika Dr.
rural sira atu hare dezen- ne’ebe la aseita marsa da paz ten katak sira laos hakofak ba José Ramos Horta iha Aero-
volvimentu ne’e ho kapasi- ne’ebe sei organiza husi par- marsa da paz ne’e mais hak- porto Internasional Nicolao Lo-
dade no sai sujeito laos ob- tido Fretilin. Pontu hitu ne’e fodak ba kadeira ne’ebe oras bato hafoin fila hikas mai rai
jeto deit, ami la matenek mak hanesan, Timor-Leste nu- ne’e sira tur ba,” dehan Sekre- laran iha nia vizita naruk ba
hanesan sekretaria estadu dar nasaun Demokratiku. Laos tariu Jeral OJETIL ne’e. rai liur, liu husi koferensia ba
maibe ami kompriende ui- fasismu, monarkia ka autori- Nia hatutan laos tanba imprensa hateten katak nia
toan konaba feto rural katak taria ne’ebe buat hotu tuir AMP ukun ne’e mak rai ne’e la simu se wanhira Fretilin halo
Maria ba kla’ak . ukun nain nia hakarak no hetan estabilidade maibe marsa ba paz ho partidariza.
gostu mas la tuir Konstitui- tanba Fretilin opozisaun for- Tanba bele hamosu violensia
Iha parte seluk Olivio da
Trio Macan, grupu muzika dangdut husi Indonezia nebe saun. Fretilin nudar partido te ne’e mak estabilidade iha. hodi hateten katak povu foin
Costa membru ONG Luta
doko estadio municipal ho atrasaun erotika. rezistensia povu maubere iha Tadio esplika liu tan katak Fre- mak sai husi situasaun ne’ebe
Hamutuk, hatete Ohin loron
direitu atu hato’o nia hanoin tilin la kohi uja violensia para difisil no balu sei trauma hela
ne’e bele fo kontenti ba ita
bele sai deit konsume ima- Trio Macan ho KDI governu tuir lei haruka. Ho nune’e husu hetan nia objetivu hanesan hafoin akontese krize iha 2006.
Timor tamba durante ne’e
jiner ba mane sira. Nia ha- Timor-Leste la hasai osan, ba Presidenti da Republika atu maun boot sira ho ema balu Nuneé mos ba marsa da
joven sira mosu bebeik kon- hatudu nia imparsialidade de- halo iha 2006 wanhira hatun paz ne’ebe Fretilin atu orga-
tutan liu tan katak, se haka- ema ne’ebe gasta osan ba
flitu. Ami kontente tebes mokratika no labele sai fali por- guvernu Fretilin. niza foin dau-dauk iha vizita
rak gasta osan ba konserto konserto ne’e mak Kompa-
tamba Trio Macan ho EVA tavos ba grupu ida. Nia e husu “Ema balun intrepreta ka- ida ba Ainaro Primeiru Ministru

Governu Fasista,
atu labele interfere asunto tak Fretilin ne’e sai at tiha deit amesa povu atu labele mai tu-
partido nian. Tanba sai Presi- ona. Tanba ne’e mak ami nu- ir marsa ba paz. Se lae Polisia
dente laos ba partido ida nian. dar joven jerasaun Fretilin sei kaer hotu hodi ba sulan
Maibe ba nasaun tomak. De- deskorda buat ne’e. Se ita ho- iha Bekora. Alende husi Pre-

Kuandu La Autoriza Marcha da Paz klrasaun ne’e mos hateten


Fretilin iha direitu tomak atu
halao marsa da paz ho karak-
tu lakohi Fretilin halo buat ru-
ma entaun diak liu ita ba ha-
mutuk hotu iha AMP para la
sidenti da Republika no Pri-
meiru Ministru ne’ebe la asei-
ta ho marsa da paz liafuan la
danu FREITAS mentar (AMP). Maibe OJETIL katak organizasaun OJETIL ter partidaria. Tanba nudar iha opozisaun no labele iha aseita marsa ba paz mos mai

O
husu ba Prezidente atu hatu- laran tresti. Tanba rona nafa- partido opozisaun bele halao kritika ba guvernu. Husik ba husi Presidenti Parlamentru
du an hanesan Prezidente ba tin liafuan ditadura-fasista husi movimentu ekstra parlamen- ukun at ga diak lao deit ba de- Nasional. Oras ne’e dau-daun
rganizasaun
ema tomak no Prezidente ba ukun ain sira, ne’ebe hakarak tar hodi hato’o nia hanoin. mokrasia taka tiha deit. Se sira Polisia no Forsa seguransa he-
Juventude Es-
nasaun. kesi ema nia ibun iha nasaun Husu mos ba sira ne’ebe pre- taka dalan ba Fretilin atu labele tan ona orden husi Primeiru
tudantes Timor
Liu husi konferensia im- demokratika hanesan Timor- ukupa ba marsa da paz Fre- ona koalia para mais sira be kiik Minsitru hodi siga metin atu
Lorosae (OJE-
prensa ne’ebe halao iha Res- Leste hodi labele hakilar ba tilin sebele loke vokabulariu ne’e sei sai saida,” dehan Tadio. bele responde hodi halo atua-
TIL) husu ba
taurante Mulata Bairo Formo- injutisa iha rai laran. Fretilin nia hodi estuda. Hatan perguntas karik iha saun se karik Fretilin realize
Prezidente da Republika Dr.
sa, Kinta feira (9/10) ne’ebe Iha deklarsaun Politika ne’e Iha deklarsaun ne’e mos marsa ne’e mak mosu violensia duni marsa bapaz iha Kapital
Jose Ramos Horta atu labele
le husi Sekretario Jeral OJE- hateten povu barak iha mun- OJETIL husu ba militantes no ho diplomasia, Tadio hateten Dili.
sai defensor no portavos Go-
TIL, Tadio A. Faculto, hateten do inklui Timor-Leste mak so- simpatizantes atu kontinua katak Polisia bele atua kuandu
vernu Aliansa Maioria Parla-
12 NASIONAL Kla’ak Semanal 20 Outubru 2008

LENSA foto: nico ZECORO 2 3

AMP Duni Sai Tiga Roda


1

Ruin sin, maibe ferik inan sei Tan sá, ha'u la hatene, ida ne'e
hakruk ba ema ne'e. Nia buka ha'u nia moris, tan sá alin, tan sá
saku, kaixa, fatin ida atu rai nia bainó? Tan sá?
moris, atu rai.
4 5

Seguransa sivil, mai, no fo orden ba ferik hodi, rai


sasan. Rai ba inan, rai ba.

Iha Loron 3 fulan Outubru,


INDISE joven lubuk ida ne’ebé grupu
Gembel lidera hatudu
Sosa Prado ho Single Source joven sira nia espozisaun ba
Nakonu ho Lia Falsu dala uluk. Espozisaun ne’e
pajina 2 la’o iha Knua Buka Hatene
(KBH) - APHEDA nia treinu
Kompañia Midori Hola
fatin, Dili, ho títulu “Harii fali Ferik inan, ruin sin, sei hiit nia Favór, ha'u la fa'an tan iha ne'e,
Pajero Mitsubishi, moris entre fronteiras” moris, moris ida nakonu ho susar, favór bainó fó fali, fila fali ha'u nia
Lasama Hakarak PRADO (Recovering lives Across moris, fó fali ha'u nia kaixa to'ok
ho kosar iha kaixa ki'ik oan ida
pajina 4 Borders).
Espozisaun ne’e hatudu arte
Guvernu ‘Dasa’ Mos 3 Roda, no rezultadu husi kolabora-
Povu Laiha Osan Sosa Foz saun tolu ne’ebé la’o durante
pajina 6 tinan rua nia laran entre
Gembel no koletivu artistiku
NEPAL: Orsamentu Jeral Maoista Taring Padi husi Indonesia
ba Progresu Povu no Cultura Kitchen husi
pajina 7 Canberra.

Feto Rural Hetan Benefisiu Artigo kompletu kona-ba


Saida Husi Trio Macan no Eva eventu idane’e, sani nain
KDI? sira bele hare iha pajina 10
pajina 11 (rubrika LISAN).

You might also like