EKOLOKA KRIZA I ZNAAJ EKOLOKOG OBRAZOVANJA U REPUBLICI SRPSKOJ

Slobodan Trifkovi1 Cvijetin ivanovi2

Nevladina organizacija ,,Centar za ekologiju i odrivi razvoj,, Bijeljina
2

Agencija ,,Ekspertiza,, Bijeljina

Uvod: Neodrivost kvantitativnog modela rasta, tj. civilizacijskog modela, koji se zasniva na beskonanom iscrpljivanju prirodnih resursa, inicira neophodnost za traenjem novih puteva drutvenog razvoja i opstanka. ovjek je konano shvatio, da je pitanje dalje strategije opstanka izmjenjen odnos prema ivotnoj sredini u cilju smanjenja stepena ekoloke krize. Ekoloka kriza je samo nerazdvojni dio velikih civilizacijskih dogaaja, prije svega osnovnih pretpostavki modernog industrijskog drutva i civilizacije (zapadne), prema kojoj proizvodnja materijalnih dobara postoji radi sticanja profita ili dravne akumulacije, a ne u cilju zadovoljenja stvarnih ljudskih potreba. Posledice su poznate. Takav stil ivota izveo je ovjeka iz ravnotee sa prirodom, iji je on samo dio, a ona se moe povratiti samo temeljnim sociokulturnim alternativama-ekolokim obrazovanjem. Kljune rijei: ekoloka kriza, iscrpljivanje prirodnih resursa, ivotna sredina, ekoloko obrazovanje

ENVIRONMENTAL CRISES AND THE IMPORTANCE OF ENVIRONMENTAL EDUCATION IN REPUBLIC OF SRPSKA

Abstrakt: Unsustaining quantitative model of growth, the model of civilization, which is based on the endless exhaustion of natural resources, initiate the necessity of finding new paths of social development and survival. The man was finally realized, that the question of further survival strategy is amended attitude toward environment in order to reduce the extent of the environmental crisis. Ecological crisis is only an inseparable part of the great civilization events. Modern industrial society and civilization (western), according to the production of material goods, exist in order to acquire a profit or state accumulation, not in order to meet real human needs. Consequences are well known. Such a lifestyle has brought a man out of balance with nature, which he is only part, and it can recover only the fundamental socio-cultural alternatives- environmental education. Key words: environmental crises, natural resources exhaustion, environment, environmental education

Uvod U ranijim periodima ljudske istorije nisu postojali ekoloki problemi, ali je broj ljudi u pojedinim dijelovima svijeta bio neuporedivo manji, dakle ivotna sredina bila je manje ugroena. Danas, kada se broj stanovnika na zemlji pribliava broju od sedam milijardi, a mnoga podruja su ve sada prenaseljena i ekoloki iscrpljena odbacivanje ekolokog obrazovanja, znailo bi kulturno unazaenje i zanemarivanje smisla drutvene odgovornosti koja vodi ovjeka u zloin protiv samog sebe i cjelokupnog biljnog i ivotinjskog svijeta. Ovo sagledavanje, ukazuje da je ovjeanstvo odgovorno ne samo za proces ubrzanog unitavanja biljnih i ivotinjskih vrsta koji se sada odvija, nego i za proces unitavanja koji e tek uslediti i koji znai patnju i smrt za veliki broj ljudi, ako ne i za cjelokupno ovjeanstvo. Krivica za ekspanziju ekoloke krize ne moe se pripisati samo poveanju broja stanovnika, nego i razvoju

industrije, nauke i politike, ime se doprinosi izmjeni globalne klime, poveanju stepena prisustva toksinih hemikalija u lancu ishrane i mogunosti katastrofalnog konflikta. Globalna okolina uz nepotovanjem ekolokih zakonitosti, ne moe se vie posmatrati rezervoarom sposobnim da prihvati neeljene nusproizvode produkcije bez degradacije. U cilju uspjenog prevazilaenja nagomilanih ekolokih problema u Republici Srpskoj, neophodno je definisati razvoj sasvim nove ekoloke kulture (ekoloko ponaanje) i ekoloke etike (ekoloke svijesti) u okviru koncepta savremenog obrazovnog sistema. Dakle, potrebno je okrenuti obrazovni proces ponovo u humanom smjeru, a ne prema ostvarivanju profita i odrediti granice preko kojih se nesmije prei, ime se doprinosi razvoju odgovornosti prema kvalitetu ivotne sredine. Ekolokim obrazovanjem se stvara prostor za uzajamno pribliavanje ovjeka i prirode, ali i ovjeka sa ovjekom u cilju smanjenja posledica dosadanjeg agresivnog tehniko-tehnolokog progresa na raun biosfere. Uvoenjem ekolokih sadraja unapreuje se promocija novih vrijednosti i poveava se stepen ekoloke kulture i ekoloke etike. 1. Ekoloki problemi Sa ekolokog aspekta, umjesto da je uvar biosfere, ovjek je zloupotrebio drutvenu odgovornost i postao najvea tetoina Planete, unitavajui sve elemente eko-sistema i pretpostavke opstanka za mnoga bia, pa i za samoga sebe. Umjesto uvara pretvorio se u delata. Savremena ljudska civilizacija ula je u trei milenijum sa globalnim ekolokim problemima: - oteenje biosfere i njenih eko-sistema, - globalne promjene klime, - iscrpljenost prirodnih resursa, - otpad u nesavladivim koliinama, - narueno zdravlje ljudi itd. S jedne strane, industrijalizacija omoguava poveanje stepena ivotnog standarda velikog broja ljudi u Republici Srpskoj, ali sa druge strane negativno utie na kvalitet ivotne sredine i zdravlje ljudi. Zbog toga se ini paradoksalno to to, danas tragamo za rjeenjem ekolokih problema, drei se pravca koji je postavila zapadna kultura ,,modernizma,, koja elinom neizbjenou vodi do destrukcije prirodne sredine, koja nam sada preti. Sasvim sigurno, potrebno je cjelokupnu drutvenu svijest staviti pod lupu kritike, a svu dosadanju civilizacijsko-drutvenu i tehniku tradiciju ne treba odbaciti kao krajnje neprijateljsku. U sutini, moe se govoriti o brojnim otvorenim pitanjima i problemima u kojima se nalaze male zemlje u razvoju, kao to je Republika Srpska, ali ono to se smatra kljunim je rjeavanje psihosomatskih poremeaja u koje smo zapali i koje se manifestuje kroz pojavu ekoloke krize. 2. Ekoloko obrazovanje U vremenu globalne ekoloke krize ekoloko obrazovanje u Republici Srpskoj se postavlja kao najvaniji zadatak ne samo jednog pokolenja, budui da najneposrednije utie na stvaranje nove ekoloke svijesti. Razvoj ekoloke svijesti, tj. saznanje o ugroenosti ravnotee u prirodnoj sredini i o uticaju tog naruavanja na poloaj i egzistenciju ovjeka, ukazuje na potrebu obrazovanja novih ljudi za novo vrijeme. Osnovni elementi teorijski i empirijski steene ekoloke svijesti su ekoloka etika i ekoloka kultura. Pri tome, ekoloku svijest ne ine samo saznanja o odnosu prirode i drutva, o naruavanju ekoloke ravnotee i potrebi zatite ivotne sredine, nego i savjest, odnosno spremnost pojedinaca i drutvenih grupa u Republici Srpskoj, da se angauju u zatiti i da se ekoloki opravdano odnose prema ivotnoj sredini u kojoj ive. Ekoloko obrazovanje ne podrazumjeva samo upoznavanje prirodnih i drutvenih nauka neophodnih za razumjevanje i rjeavanje ekolokih problema i smanjenje stepena zagaivanja ivotne sredine, nego predstavlja i dogradnju etikih principa i formiranje novog sistema vrijednosti ovjeka u odnosu na prirodu i okruenje. Dakle, ovjek je korisnik prirode, a ne njen neogranieni gospodar i neophodno je da

vodi brigu o tome da ne uniti sopstvenu ivotnu sredinu, a time i samog sebe. Promjene su potrebne, ali e one biti smislene i autentine, samo ako krenu od nas samih. Ekoloko obrazovanje, podrazumjeva favorizovanje novog stila ivota, novih etiko-kulturnih vrijednosti, nove slobodne i odgovorne linosti. Ono se ne smije ograniiti na samo neke od drutvenih slojeva, nego njegovi doivotni konzumenti neophodno je da budu pripadnici svih generacija stanovnitva u Republici Srpskoj. Istorija ekolokog obrazovanja na meunarodnom nivou ila je paralelno sa razvojem ekoloke kulture i etike, kao i novoj filozofiji ivljenja i novom modelu pogleda na svijet. Osnovni preduslov takvog novog odnosa prema prirodi, nove filozofije ivljenja i novog modela razvoja je stvaranje novog programa ekolokog obrazovanja. Na globalnom planu pripremljen je ,,Meunarodni program ekolokog obrazovanja,, za cjelokupno stanovnitvo na Planeti. Programom su definisani glavni ciljevi obrazovanja: - omoguavanje svakom pojedincu da dostigne svjesnost, znanje i vjetine, neophodne za aktivno uee u zatiti i unapreenju kvaliteta ivotne sredine, - stvaranje novog ponaanja i ivotnog stila poeljnog za ivotnu sredinu, - razvijanje ekoloke etike i ekoloke kulture, - jaanje obrazovanja za atitu ivotne sredine za sve generacije, - unapreenje kvaliteta ivljenja. 3. Program mjera Proces reforme obrazovanja u Republici Srpskoj je zapoeo i trenutno se sprovodi implementacija obrazovanja u svim obrazovnim ciklusima. Procjenjuje se ostvarivanje ekoloke pismenosti na svim nivoima obrazovanja i kroz sve obrazovne oblasti. S tim u vezi, kvalitetno sproveden program obrazovanja za zatitu ivotne sredine ulazi meu najvanije zadatke svake drave, pa i Republike Srpske. Uvoenjem ekolokog pristupa, koji podrazumeva da se principi nove filozofije ivljenja i ekoloke etike, neophodno je ugraditi u sistem obrazovanja izborne predmete iz oblasti zatite kvaliteta ivotne sredine u svim ciklusima. Osnovnu pretpostavku ini pravo ovjeka na ivot u zdravoj ivotnoj sredini, koje je kao osnovno ovjekovo pravo utvreno i prihvaeno od strane meunarodne i nae zajednice. U Republici Srpskoj razvoj programa ekolokog obrazovanja u budunosti neophodno je da: - obuhvati sve stepene obrazovanja i vaspitanja, od predkolskog, preko osnovnog i srednjeg do univerzitetskog i cjeloivotnog, - obuhvati sve oblike obrazovanja i vaspitanja od formalnog, preko neformalnog do informalnog, - nastavni planovi neophodo je da obuhvate problem u cjelosti uz naglaavanje istorijskog ili razvojnog pristupa, kako bi se shvatile ovjekove destruktivne moi, ogranienost prirodnih resursa i da se steknu konkretna saznanja o posljedicama ovjekovih aktivnosti na regionalnom i planetarnom nivou, - saznanja i shvatanja o ivotnoj sredini se moraju izlagati u svim nastavnim predmetima gdje je to mogue u cilju integralnog pristupa u procesu obrazovanja, - stvori oseaj drutvene odgovornosti za ivotnu sredinu od lokalne samouprave do dravnog nivoa, - nastavi struno osposobljavanje zaposlenih na pojedinim radnim mjestima u cilju smanjenja mogunosti nastanka ugroavanja ivotne sredine u procesu rada, - razvija partnerstvo svih relevantnih uesnika i koristi sve raspoloive resurse, - prepozna problem zatite ivotne sredine kao svoj problem i preduzme odgovarajue mjere usmjerene na osposobljavanje stanovnitva za planski razvoj sredine sa svim njenim resursima i ljudskim tvorevinama, - istrauje najkorisnije pristupe u vaspitanju i neposredno ih primeni.

Da bi se ovi ciljevi realizovali neophodna je temeljna priprema nacionalne strategije vaspitnoobrazovnog procesa na principima odrivog razvoja, nova filozofija ivljenja, nova orijentacija tehnolokog razvoja i mnogo bitinija promena institucionog razvoja-promjena drutva. Kako definisati kompetentnog nastavnika u sistemu eko-obrazovanja? Profesionalne kompetencije nastavnika su sistemi znanja, vetina, sposobnosti i motivacionih dispozicija koji obezbeuju uspenu realizaciju profesionalnih aktivnosti. Profesionalne kompetencije nastavnika odreene su delatnou i socijalno-interaktivnim procesom koji vode. Na osnovu toga diferencirane su sledee tri osnovne kategorije profesionalnih kompetencija nastavnika: - programske kompetencije - pedagoke kompetencije - komunikacione kompetencije

Pedagoke kompetencije su: - znanja, vetine, sposobnosti i motivacione dispozicije koje obezbeuju da nastavnik ostvaruje vaspitne i obrazovne uloge. Programske kompetencije su: znanja, vetine i razvijane sposobnosti koje obezbeuju da nastavnik ostvaruje pre svega svoju obrazovnu ulogu (znanja i vetine podruja za koje je nastavnik). Komunikacione kompetencije su: - najoigledniji oblik uspostavljanja i ostvarivanja socijalne interakcije. Komunikacija je socijalni interaktivni proces prenoenja poruka znakovima. - prilagodljiv je i fleksibilan ukljuen je u razgovor ispoljava ukljuenost spolja vidljivim ponaanjem (gestovima, usmerenou pogleda), ali i saznajnim aktivnostima (zakljuivanjem, ponavljanjem kljunih iskaza sagovornika, parafraziranjem), sagledasocijaose i planira svoje angaovanje - ma razvijenu empatiju - uspean je u komunikaciji postie ciljeve razgovora i line ciljeve - ima oekivanja usklaena sa datom situacijom - spreman je da radi timski - kontinuirano stie znanja koja olakavaju uvide u komunikacione situacije, svestan je sopstvenog ponaanja kontinuirano razvija komunikacione vetine, uvebava i proverava razmenu poruka - kontinuirano ovladava korienjem raznovrsnih sredstava komunikacionog procesa. ume da upravlja razgovorom regulie svoju interakciju i kontrolie socijalnu situaciju, postavlja i menja ciljeve razgovora Interakciona ukljuenost: Karakteristika koja opisuje kako osobe pristupaju u interakciji sa drugim ljudima, Nastavnici ija je interakciona ukljuenost niska, u toku razgovora i govora u nastavi se vie koncentriu na verbalni sadraj (tekst) i poslednje izgovorene rei, usmereni su na povrne aspekte komunikacije. - Visoko ukljueni nastavnici su usmereni i skoncentrisani na znaenje i vanost primljene poruke, efikasniji su u dobijanju. Potrebno je obuavati nastavnike komunikacionim vetinama i u toku inicijalnog obrazovanja za nastavni d, i kontinu. Sistematsko usvajanje komunikaciono adekvatnog ponaanja nastavnika zapoinje informisanjem o procesu komunikacije, upoznavanjem sa vrstama komunikacionih znakova, njihovim karakteristikama, moguim znaenjima u razliitim kontekstima, pravilima korienja znakova i oblikovanja poruka kao osnovnih jedinica komunikacije. Zakljuak Pitanje socijalnog okvira ivota imalo je prevagu nad pitanjem eko-sistema sve do sedamdesetih godina dvadesetog vijeka, kada vanost drugog pitanja dolazi do izraaja i poinje da se stvara sasvim drugaija drutvena svijest. Postaje jasno, da stanovnitvo Planete mora napustiti stav da je prirodno bogastvo neiscrpno i da moe neogranieno da se troi. Ekoloka kultura je nezaobilazni element ekoloke svjesti, budui da se ona ne temelji samo na odreenim linim i kolektivnim ekolokim saznanjima, ve i na konkretnoj akciji uesnika u cilju traenja rjeenja ekolokih problema u Republici Srpskoj. Sigurno jedan od najvanijih elemenata ekoloke svjesti je ekoloko znanje, kao neophodan preduslov za formiranje ekoloke etike i dobre osnove za procjenu ugroenosti ivotne sredine. Ustanovljavanjem ekolokog znanja stvoreni su uslovi u bliskoj budunosti za uspostavljanje adekvatnog obrazovanja za zatitu ivotne sredine sa ciljem kreiranja harmonije na relaciji ovjek-priroda-drutvo-tehnika Literatura
[1] Andevski M, Kneevi, Flori O. ,,Obrazovanje i odrivi razvoj,, Savez pedagokih drutava Vojvodine, Novi Sad i Via kola za vaspitae,Vrac, 2002. [2] Brun G. Obrazovanje i vaspitanje za opstanak, Zadubina Andrejevi, Beograd, 2001.

[3] Markovi . D. ,,Socijalna ekologija,, peto preraeno i dopunjeno izdanje, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2005. [4] Markovi . D. ,,Ekoloko obrazovanje i budunost civilizacije,, Ni, zbornik radova ,,ovjek i radna sredina,, 2005. [5] Milotojevi V. ,,Ekoloka kultura,, Fakultet zatite na radu, Ni, 2005. [6] Pavlovi M. ,,Resursi i ekologija,, T.F.,,Mihajlo Pupin,, Zrenjanin, 2002. [7] UNESCO-UNEP ,,Global change,, International enviromental education programme, Paris, 1995.