MAKROEKONOMIA Ekonomiksi- Studion ann ekonomike te jetes shoqerore , sjelljen e agjenteve ekonomik ne shoqeri dhe kushtet ekonomike te bashkeveprimit,

Ekonomiksi ndahet ne Makroekonomi dhe Mikroekonomi. Mikroekonomia merret me studimin e sjelljes s agjenteve ekonomik: konsumatorve, firmave, familjeve si dhe agjenteve qeveritar n masn q veprimtaria e tyre lidhet me alokomin e burimeve dhe funksionin e sektorve t veqant t ekonomis.

Makroekonomia merret me studimin e sjelljes s ekonomis kombtare n trsi, me studimin e agregatve ekonomik, si produkti i prgjithshm, punznia e plot, papunsia, niveli i prgjithshm i qmimeve dhe inflacioni, bilanci i brendshm dhe i jashtm ekonomik, ciklet e biznesit dhe rritja ekonomike. Shkolla klasike gjykon se prodhimi aktual prputhet gjithmone me prodhimin potencial dhe pr t qen ekonomia ne ekuiliber duhet q t prdoren maksimalisht faktoret e prodhimit.Se dyti politika makroekonomike nuk mundet te ndikoj ne nivelin e papunsise apo te prodhimit.Cdo perpjekje per te ndikuar ne variablat e mesiperme , do te ndikonte vetem ne ndryshimin e nivelit te papunsise. Modeli kejnsian, gjykon se nj ekonomi moderne mund t jet n ekuilibr edhe n kushtet e prdorimit jo t plot t burimeve, madje edhe me papunsi masive, s dyti qeveria prmes politikave fiskale dhe monetare mund t stimuloj rikthimin e ekonomis me punznje t lart. Konceptet kryesore makroekonomike: GDP, GDP nominale kundrejt GDP reale, inflacioni, rritja ekonomike, punznja dhe papunsia, ciklet e biznesit, dhe hendeku i prodhimit. Rritja ekonomike paraqet normen me t ciln rritet GDP reale, rritja ekonomike eshte baza e plotsimit t nevojave n rritje t njerzeve, nj zgjerim i kufirit t mundsive t prodhimit mund t paraqitet si rritje ekonomike. Objektivat makroekonomike jane : punznja e plot, qndrushmeria e qmimeve, rritje t prshtatshme t rritjes afatgjat, zhvillimi i ballancuar rajonal dhe bilanc i ekuilibruar pagesash. AD-I referohet sasis se prgjithshme t produktit q konsumatoret, firmat, shteti dhe t huajt jan t gatshm t konsumojn me nj nivel agregat t cmimeve n nj periudhe t dhn kohe AS=I referohet sasis se prgjithshme t produktit q firmat planifikojn t prodhojn dhe t shesin me nj nivel agregat t cmimeve ne nje periudh te dhene kohe . Krkesa Agregate sht e barabart me shpenzimet e planifikuara, pra AD=C+I+G+Nx Konsumi prfaqson shpenzimet e konsumatorve, familjeve dhe individve pr mallra dhe shrbime prej t cilave nxirren dobi n priudhen korrente, duke prfshir edhe mallrat e prdorimit afatshkurtr dhe afatgjat. Investimet prfaqsojn t gjitha shpenzimet q bjn firmat pr blrjen e mallrave kapital, pra pr mallra q prdoren pr prodhimin e mallrave dhe shrbimeve tjera. Nx pfaqson diferencen n mes vlers s eksportve dhe importeve. Kurba e krkess agregate shpreh lidhjen n mes GDP real dhe nivelit agregat t cmimeve duke i mbajtur faktort tjer influencues t pandryshuar. Efekti i ndryshimit t cmimeve n sasin e krkuar-lidhja n mes GDP reale dhe nivelit t agregat t cmimeve sht negative, kur ulen cmimet konsumatort jan t prirur t blejn m shum mallra pr konsum ndrsa kur qmimet rriten konsumatort blejn m pak kur niveli i t ardhurave sht i dhn.

Norma e kamates- Ngritja e nivelit t kamats do t dekurajoj shpenzimet pr investime, do t dekurajoj gjithashtu edhe shpenzimet pr blerjen e mallrave t konsumit afatgjat. Krkesa agregate do t ulet. Faktoret q ndikojn n zhvendosjen e AD-s jan:investimet,shpenzimet qeveritare dhe Nx (pfaqson diferencen n mes vlers s eksportve dhe importeve). Funksioni afatshkurtr i ofertes agregate shpreh lidhjen n mes sasis s mallrave dhe shrbimeve prfundimtare(GDP real) dhe nivelit t cmimeve duke i mbajtur faktoret tjer t pandryshuar. Priudha afatgjat e AS sht nj periudh kohe e mjaftueshme q si cmimet ashtu edhe pagat prshtaten me ndryshimin e krkeses dhe ofertes, n priudha aftgjata cmimet prfshir pagat bhen fleksibile. Ekuilibri maroekonomik arrihet ather kur krkesa agregate sht e barabart me oferten agregate. Faktort q ndikojn n ekuiliber jan: rritja e GDP reale, papunsia eshte n real rritet duke u shoqruar me nj rritje modeste cmimesh. Kursimi prfaqson pjesn e t ardhurave t disponueshme q mbetn pas pagimit t taksave prsonale d.m.th q nuk shpenzohen pr konsum. Prirja margjinale pr konsum prfaqson rritjen e konsumit pr nj njsi rritje t t ardhurave. Dhe ka prirje pozitive. Prirja mesatare pr konsum del si raport midis konsumit total dhe t ardhurave t disponueshme totale. Teoria e kamates dhe akseleratorit.-n qoft se kamata sht e lart investimet jan t vogla, kosto apo cmimi huamarrjes sht pikrisht norma e kamates, sipas teoris s akseleratorit niveli i investimeve mvaret nga t ardhurat. Kufizimet e teoris s akseleratorit-nj kufizim sht se n ekonomin e nj vendi nuk ekziston asnj kapacitet i pashfrytzuar, nuk mban parasysh pritjet e firmave pr aktivitetin e ardhshem ekonomik dhe pr krkesen e ardhshme. Shpenzimet dhe t ardhurat-modeli klasik-n modelin klasik GDP aktual prcaktohet nga produkti potencial. Manipulimi nga qeveria me elementet e shpenzimeve agregate do t ndryshonte jo nivelin e produktit por vetm nivelin e prgjithshm t cmimeve. Kurese thelbi i pikpamjes Kejnsiane qndron pikrisht n mundsin e ndikimit n prmasat e produktit aktual t ekuilibrit me an t ndikimit n elementet e ndryshm t shpenzimeve agregate. .

Konsumi prfaqson shpenzimet e konsumatorve, familjeve dhe individve pr mallra dhe shrbime prej t cilave nxirren dobi n priudhen korrente, duke prfshir edhe mallrat e prdorimit afatshkurtr dhe afatgjat. Investimet prfaqsojn t gjitha shpenzimet q bjn firmat pr blrjen e mallrave kapital, pra pr mallra q prdoren pr prodhimin e mallrave dhe shrbimeve tjera. Nx pfaqson diferencen n mes vlers s eksportve dhe importeve. Kurba e krkess agregate shpre lidhjen n mes GDP real dhe nivelit agregat t qmimeve duke I mbajtur faktoret tjer influencues t pandryshuar. Efekti I ndryshimit t qmimeve n sasin e krkuar.Lidhja n mes GDP real dhe nivelit t agregat t mimeve sht negative, kur ulen mimet konsumatoret jan t prirur t blejn m shum mallra pr konsum ndrsa kur mimet rriten konsumatoret blejn m pak kur niveli i t ardhurave sht i dhn. Shpenzimet dhe t ardhurat jan n ekuilibr ather kur shpenzime e planifikuara jan t barabarta me t ardhurat e planifikuara ose produktin e planifikuar. Shpenzimet faktike nuk jan t barabarta me shpenzimet e planifikuara kur ka ndryshim t inventarit t firmave. Kur ndryshon inventari I firmave ather si rezultat i
2

2)

3) 4) 5)

6)

7)

8)

differences n mes produktit t rodhuar dhe shitjeve (blerjeve d.m.th. n mes produktit t prodhuar dhe shpenzimeve) shpenzimet e planifikuara ndryshojn nga ato faktike. Multiplikatori i shpenzimeve(s) sht numri q luan rolin e shumzuesit t efektit fillestar Multiplikatori sht pozitiv ather kur rriten shpenzimet ndrsa negativ sht kur ulen shpenzimet. Multiplikatori I taksave tregon se sa paksohet GNP si rezultat i shtimit n njsi monetare t taksave. 1) Fazat e cikleve t biznesit: a) Pika m e lart e ciklit b) Faza e recensionit(rnies ekonomike) c) Pika m e ult e ciklit d) Faza e ekspansionit(rritjes ekonomike) Teorit e cikleve t biznesit jan: a) Teorite eksternale, t cilat theksojn se jan veprimet e faktorve te jashtem ato qe shkaktojne ciklet e biznesit. b) Teoria internale, t cilat theksojn se jan veprimet e faktorve t mbrendshm q shkaktojn ciklet e biznesit. Rritjen ekonomike mund ta prcaktojm si nj ekspansion n GDP potencial t nj vendi, apo si aftsi e ekonomis s nj vendi pr t prodhuar gjithnj e m shum mallra e shrbime q krkojn konsumatot. Funksioni i prodhimit tregon se si ndryshon GDP si rezultat i ndryshimit t nivelit t punsimit, duke qen t dhna vlerat e burimeve natyrore t ekonomis, paisjeve kapital dhe gjendja e teknologjis. Efektet negative te inflacionit jane : a) Inflacioni qon ne rishprendarjen e pasurise midis klasave ose shtresave te ndryshme te popullsise. b) Inflacioni qon ne nje alokim joefiqent te burimve te prodhimit. Indekset e matjes s inflacionit: a) Indeksi i mimeve t konsumatorit q mat koston e nj shporte tregu mallrash dhe shrbimesh q konsumohen nga nj familje tipike qytetare gjat nj periudhe t caktuar kohe. b) Indeksi i mimeve t prodhuesit q mat nivelin e mimeve t shitjes me shumic,pra nivelin e mimeve n stadin e prodhimit. Llojet e inflacionit: a) Inflacioni i moderuar b) Infacioni galopant c) Hiperinflacioni Formula pr matjen e inflacionit:
(t )

Normae inf lacionit

niveliiqmi meve ( t ) niveliiqmi meve ( t 1) niveliiqmi meve ( t 1)

x100

9) Kostot e papunsis: a) Kostot ekonomike t papunsis shprehen n hendekun e prodhimit ku n situata papunsie merr vlera negative, gjithashtu t papunt jan barr e rnd financiare pr qeverin dhe zvoglimin e t ardhurave personale. b) Kostot sociale t papunsis shkaktojn zhvelrsimin e kapitalit human, spse shkalla e arsimimit t fituar dhe e aftsis pr pun e humbin vlern e tyre kur nuk vihen n prdorim pr nj koh t gjat, shrbejn si shtrat pr rritjen e kriminalitetit, marrin edhe formn e uljes s dinjitetit personal dhe t keqsimit t shndetit te t papunve 10) N nj koh t dhn, nj individ mund t jet i zn me pun, i papun ose jasht forcs puntore,kshtu q norma e papunsis matet me formuln:
3

Nr a p p ome a u

ni ss

( ) %

t p p nt e aue f raut oc p no

r e

x1 0 0

11) Llojet e papunsis: a) Papunsia e frkimit: ka t bj me ata t papun t cilt dshirojn ta ndrrojn vendin e puns, dojn pun m t mir, krkojn pun pas diplomimit apo grat rikthehen n tregun e puns pas lindjes s fmijs. b) Papunsia strukturore: ka t bj me mosprputhjen midis krkess dhe oferts pr pun,pra, pr nj lloj t puns rritet krkesa, q ndrkoh pr nj lloj tjetr t puns bie dhe oferta nuk mund ti prshtatet ktij ndryshimi. c) Papunsia ciklike shkaktohet nga krkesa agreate, d.m.th. kur bie krkesa pr ndonj produkt t caktuar, ather bie edhe puna n fabrikn e prodhimit t atij produkti. d) Punsia sezonale: lidhet me karakterin stinor t prodhimit, sepse karakteri stinor dhe kushtet e motit paraprcaktojn edhe kerkesn pr pun. 12)Norma natyrore sht ajo norm papunsie n t ciln tregjet e puns dhe t mirave jan t balancuara, pra, NNP sht ajo norm papunsie n t ciln forcat influencuese t mimeve, pagave, inflacionit jan t balancuara, momentet t cilat duhen t vihen n dukje n lidhje me NNP jan: se NNP nuk sht kurr zero dhe se NNP sht e lidhur ngusht me inflacionin. 13) Me para kuptojm do objekt standard, prgjithsisht t pranuar, q shrben si mjet kmbimi ose pagese. 14)Funksionet e paras jan: a) Praja si mjet kmbimi b) Paraja si mjet llogarie c) Paraja si mjet kursimi 15) Oferta monetare llogritet si shum e instrumentave t ndryshm q, n nj shkall t caktuar shrbejn si para dhe mund t shprehet nprmjet disa komponentve, q quhen agregat monetar, p.sh. agregatt monetar me t cilt mund t matet oferta monetare jan: a) M1, prfshin vetm paran e transaksioneve, pra ato instru menta financiar qe realizojn kmbimin e mallrave n do koh menjher dhe pa kosto, pra q jan plotsisht likuide. b) M2, q quhet edhe paraja e gjer, ku prfshihen M1 dhe forma tjera aktivesh q nuk jan para transaksionesh por q mund t kthehen me shpejtsi n para, si pr shembull depozitat afatshkurtr, llogarit e fondeve t prbashkta t tregjeve monetare, etj. c) M3, sht nj aregat m i gjer monetar, q prfshinM2dhe aktive q jan jan likuide por m pak se ato q futen te M2, si depozitat e kursimit afatgjat, etj. d) L, sht nj aregat tjetr monetar ku futen M3 dhe aktive q kan tipare likuiditeti si bonat e thesari, etj. 16) Banka sht nj firm financiare q kryen shrbime t caktuara, q kan t bjn me kalimin e mjetve t lira financiare nga ata q i kursejn ato tek ata q kan nevoj pr to. 17) Rezerv e detyrueshme sht ajo norm e detyrueshme pr depozitat q duhet t mbahet si rezerv nga bankat, e q vendoset nga banka qendrore, pr t prballuar trheqjet nga depozituesit. 18) Banka Qendrore sht autoriteti monetar i hartimit dhe zbatimit t politiks monetare, tregut monetar, qllimev prfundimtare, etj. 19) Funksionet e Banks Qendrore: a) Banka qendrore ka t drejtn e emitimit t paras, b) Banka qendrore shrben si bank e bankave t nivelit t dyt( bankave komerciale), c) Banka qendrore shrben si bank e qeveris, d) Banka qendrore rregullon ofertn monetare, e) Banka qendrore ndrhyn dhe rregullon tregjet monetare.

20) Qllimet e politiks monetare mund t themi se jan qllime prfundimtare, ku dallojm sigurimin e nj rritje t qndrueshme ekonomike, t stabilitetit t imeve, t nj punsimi t lart, t tregjeve financiare dhe valutore stabl,etj. 21) Objektivat e politiks monetare jan: normat e interesit t tregut ndrkombtar dhe letrave me vler, oferta monetare,etj. 22) Instrumentet e Politiks monetare jan: a) direkte p.sh. kontrolli i kreditit, kontrolli i norms s interesit b) indirekte p.sh. operacionet e tegut t hapur, rifinancimi, rezervat e detyrueshme. 23) Politika fiskale ka t bj me prdorimin e shpenzimeve qeveritare dhe politikn e taksave pr t arritur qllime t caktuara ekonomike dhe sociale. 24) Qllimet e politiks Fiskale jan: a) Qllimi alokativ, q ka t bj me ndikimin e politikave buxhetore t qeveris n alokimin e rezervave shoqrore, b) Qllimi ahprndars, q ka t bj me ndikimin e politikave buxhetore n shprndarjen e t ardhurave t shoqris, c) Qllimi stabilizues, q ka t bj me ndikimin e qeveris mbi inflacionin, papunsin dhe rritjen ekonomike. 25)Stabilizatort kryesor t politiks fiskale automatike jan: a) b) 26) a) b) Ndryshimet automatike t t ardhurave nga taksat, Pagesat pr papunsin, fondet e bamirsis dhe pagesat e tjera t transferueshme. Instrumentet kryesor t politiks fiskale aktive jan: Projektet e investimeve publike, t tilla si projektet e elektrifikimit, t furnizimit me uj,etj. Projektet publike t punsimit, q synojn znien me pun t puntorve n periudha deri n nj vit, c) Ndryshimi i normave t taksave, q prdoret pr t stimuluar apo frenuar zhvillimin e ekonomis. 27) Faktort q prcaktojn tregtin ndrkombtare jan: a) Kushtet e ndryshme t prodhimit, b) Ekonomizimet e shkalls, c) Ndryshimet e shijes. 28) Avantazhi absolut shpreh aftsin e nj vendi pr t prodhuar, me t njejtat burime, nj sasi m t madhe produkti sesa vendete tjera. 29) Avantazhi krahasues prfaqson nj ligj, sipas t cili nj vend mund t specializohet n prodhimin dhe eksportin e atyre mallrave q mund ti prodhoj me kosto relativisht m t ult dhe t impotoj ato mallra q mund ti prodhoj me kosto relativisht m t lart. 30) Argumentet t cilat mbrojn proteksionizmin dhe kundrshtojn tredtine e lir jan: a) Mbrojtja e degve foshnjore, b) Kundrveprimi ndaj politikave t dumpingut dhe subvencioneve q ndjekin vendet e tjera. 31) Rrugt kryesore pr t realizuar kufizimin e tregtis s lir jan: a) Kuotat, q prfaqsojn taksa t vendosura nga shteti n sasin e nj malli t veqant q importohet nga nj vend tjetr n vendin prkats, b) Tarifat, q prfaqsojn taksa t vendosura mbi mallrat e importit. Karakteri mbrojts i tarifs qndron n faktin q ajo vendoset vetm pr mallrat e importit. 32) Bilanci i pagesave sht nj koncept i prgjithshm q shpreh totalin e gjitha transaksioneve t nj vendi me vendet e tjera gjt nj viti. 33) Pjest prbrse t bilancit t pagesave jan: a) Llogaria korente, b) Llogaria e kapitalit, c) Mosprputhja statistikore, d) Rezervat zyrtare. 34) Kursi i kmbimit prfaqson mimin e nj valute t shprehur n nj valut tjetr.
5

35) Tregu valutor prfaqson nj treg specifik, ku realizohet kmbimi i valuts vendase me valutat e huaja. 36) Llojet e kurseve t kmbimit jan: a) Kurse kmbimi fikse, kto kurse prcaktohen zyrtarisht nga shteti dhe jan relativisht t pandryshueshme. Niveli i tyre ruhet nprmjet ndrhyrjes s Banks Qendrore, e cila shet ose blen valuta t huaja, sipas nevojave t tregut valutor. b) Kurse luhatse t kmbimit, q prcaktohen drejtprdrejt nga forcat e tregut. Ato ndryshojn sa her q ndryshojn edhe faktort q prcaktojn krkesn dhe ofertn e parave n treg.

Prof. Driton Balaj