Ekonomia - Ky term rrjedh nga greqishtja e vjetr nga fjala [oikos], dhe do t thot "shtpi, tempull, kamp, hall"

; dhe fjala [nomos], q do t thot zakon, rregull, konvent q fjal pr fjal don t thot "rregull shtpiak." Ekonomia sht nj shkenc shoqrore q merret me studimin e prodhimit, shprndarjes dhe konsumit t t mirave dhe shrbimeve. Ndryshe, ekonomia njihet si shkenc e cila studion t gjitha marrdhniet q zhvillohen gjat nj procesi ekonomik, qofshin ato mes qenieve njerzore, qenieve njerzore dhe mjeteve t prodhimit apo qenieve njerzore dhe politikave t prodhimit. Prkufizimi i msiprm sht nj nga shum prkufizimet e formuluara nga ana e ekonomistve t famshm botror. Trsia e marrdhnieve n prodhim q i prgjigjet nj shkalle t caktuar t zhvillimit t forcave prodhuese n nj rend shoqror. Nj prcaktim ekonomik nga nj prcaktim tjetr ndyshon n varsi t periudhs se kur sht br apo edhe nga studiuesi (sipas qasjeve) q ka br at prcaktim. Ekonomia sht nj fushe studimore dinamike, e cila gjithnj e m shum zgjerohet kshtu rrethi i prfshirshmris sa shkon e rritet. N kt kontekst, pr studim m t leht dhe m t detajuar ekonomia ndahet n pjes. Ndarja e ekonomis si trsi mund t bhet duke u marr parasysh kndvshtrimin nga i cili bhet piknisja pr ndaje.

Ndarja sipas prfshirshmris

Mikroekonomia sht deg e ekonomis e cila studion njsit e veanta t ekonomis si jan familjet apo ndrmarrjet. Kjo deg merret me pjes t veanta t krkess dhe oferts, si dhe me ndrthurjen e tyre. Makroekonomia sht ajo pjese e shkencave ekonomike q meret me studimin e funkcionimit t ekonomis n kuptim t gjr t fjals. N kt kontekst, ajo analizon format m sintetike t treguesve ekonomik si: Prodhimi i Brendshm Bruto (PBB) dhe ciklet ekonomike t tij, papunsin dhe inflacionin, konsumin, investimet, politikat fiskale dhe monetare, tregtin ndrkombtare, bilancin e pagesave, etj

Makroekonomia si fush e ndar e interesit konsiderohet se i ka zanafillet n veprn e John Maynard Keynes-it "Teoria e prgjithshme e punsimit, kamats dhe parave", botuar n vitin 1936. Mikroekonomia sht deg e ekonomis e cila studion se si individt, konsumatort dhe kompanit marrin vendime pr ti shprndar (harxhuar) resurset e kufizuara, kjo paraqet n mnyr tipike veprimin e tregut ku shiten dhe blihen produktet, pra ku ndeshen oferta dhe krkesa. Mikroekonomia analizon se si kto vendime dhe sjellje ndikojn n ofertn dhe krkesn e t mirave dhe shrbimeve, q prcaktojn sasin e ofrimit dhe krkimit si dhe mimin q ndrlidhet me ofertn dhe krkesn, pra analizon ndikushmrin e oferts dhe krkess n mimin si dhe ndikimin e mimit n ofertn dhe krkesn. Kjo n t vrtet thjesh analizon se si njerzit sillen me parat, kohn dheburimet. Qllimi i mikroekonomis sht t analizoj mekanizmat e tregut q prcaktojn mimin relativ t produkteve dhe shrbimeve si dhe shprndarjen e burimeve t kufizuara prmes alternativave t shumta. Gjithashtu mikroekonomia analizon dshtimet e tregut, kur tregu dshton n ofrimin e rezultateve efektive.

Sipas aktiviteti
Ekonomia shumdegshe Bujqsore Industriale Blegtorale Pyjore Ujore Dixhitale

ekonomia e prodhimit tregtise dhe konsumimi. ekonomia mund te jete: a]lokale b]regjionale c]nacionale d]boterore

Eficenca 1. Efficiency: Nnkupton lidhjen ndrmjet rezultatit, n kuptimin e mallrave, shrbimeve ose prodhimeve t tjera (rezultateve) dhe burimeve t prdorura pr ti prodhuar ato. [2]

Efektiviteti 1. effectiveness : Nnkupton nivelin e realizimit t objektivave dhe marrdhniet ndrmjet rezultatit t pritur dhe rezultatit faktik te veprimtaris.[2]

Ekonomia 1. Ekonomia - Trsia e marrdhnieve n prodhim, q i prgjigjet nj shkalle t caktuar t zhvillimit t forcave prodhuese n nj rend shoqror.

Produktiviteti 1. hersi ne mes te kostos dhe fitimit te nje prodhimi. Puna 1. Pershkrim pune (Job description):Nje grup detyrash apo aktivitetesh per tu kryer nga nje individ te cilat percaktojne limitet e funksionit te punes te okupuar nga ky person. [ 2. Krkesa n ekonomi paraqet krkesen e prgjithshme pr t mira materiale dhe shrbime brenda nj ekonomie. Teoria ekonomike supozon q n tregun e lir krkesa dhe oferta do t ekuilibrohen dhe do t prcaktojn nivelin e mimit.

3. N aspektin makroekonomik shqyrtohet krkesa agregate brenda nj ekonomie. Kjo paraqet vlern nominale t shums s t gjitha krkesave brenda asaj ekonomie. 4. Faktoretqe e kushtezojn kekesen per te mira materiale jane: 5. Cmimi i te mires materiale Te ardhurat e konsumatoreve Madhesia e tregut Cmimi i te mirave materiale Shija e konsumatoreve Faktor tjer relevant 6. Sipas kesaj mund te konstatojm se kerkesa per te miren materiale X, dx eshte funksion i te gjitha faktoreve te lartepermendur . 7. Oferta n ekonomi paraqet kapacitetin total t prodhimeve/shrbimeve q prodhuesit/shrbyesit n prgjithsi, brenda nj segmenti t tregut apo brenda nj tregu t tr, jan n gjendje t e ofrojn. Teoria ekonomike supozon q n tregun e lir krkesa dhe oferta do t ekuilibrohen dhe do t prcaktojn nivelin e mimit. 8. N aspektin makroekonomik shqyrtohet oferta agregate brenda nj ekonomie. Kjo paraqet vlern nominale t shums s t gjitha ofertave brenda asaj ekonomie.

Papunsia paraqet prqindjen e t papunsuarve nga tr kapaciteti i fuqis puntore n nj territor t caktuar brenda nj vendi apo n tr vendin. Pra, ky indikator ekonomik tregon nivelin e fuqis puntore t pashfrytzuar n proceset ekonomike n nj territor gjeografik. Sipas klasifikimit t Bashkimit Evropian t papunsuar jan ata pjestar t fuqis puntore t cilt nuk kan pasur pun gjat javs kur sht br studimi, aktivisht kan krkuar pun gjat asaj jave dhe jan t gatshm t nisin nj pun gjat dy javve t ardhshme. Shkalla e papunsis sht nj tregues i mirqenies ekonomike n prgjithsi. Nj shkall e ult sht tregues i nj ekonomie t fort ku ata q krkojn pun mund ta gjejn at shpejt, ndrsa nj shkall e lart mund t tregoj nj ekonomi m t dobt. Nga ana tjetr, pundhnsit mund t gjejn m leht punonjs kur shkalla e papunsis sht e lart.[1] Pra nj ndr problemet shqetsuese n shoqrin e sotme sht papunsia.Prcaktimi p nocionin papunsi mbshtetet n prkufizimin e dhn nga Organizata Ndrkombtare e Puns(ONP,ang.ILO):"T papun konsiderohen t gjith personat n mosh pine t bazuar n matjen e popullsis ekonomikisht aktive,t cilt gjat periudhs referuese plotsojn krkesat:- jan pa pun, t gatshm pr pun dhe krkojn pun." Inflacioni sht nj rritje ngulmuese e mimit t t mirave dhe shrbimeve, shkaktuar nga disniveli i krijuar nga nj sasi e vogl e t mirave materiale n treg dhe e nj sasie t madhe t parasn qarkullim. Inflacioni mund t shkaktohet nga rritja e sasis s paras n qarkullim ose nga krkesa si pasoj e shpenzimeve t qeveris ose shtypjes s paras s re. Gjithashtu ajo mund t vij edhe si pasoj e uljes s oferts s t mirave materiale. Prodhimi i Brendshm Bruto (shkurt: PBB) ( en - Gross domestic product , GDP ) sht nj tregues ekonomik q paraqet vlern me mimet e tregut t t gjitha t mirave materiale dhe shrbimeve t prodhuara brenda nj shteti n nj periudh t caktuar (zakonisht nj vit). Prodhimi i Brendshm Bruto nuk duhet ngatrruar meProdhimin Kombtar Bruto (PKB) i cili paraqet vlern me mimet e tregut t t gjitha t mirave materiale dhe shrbimeve t prodhuara nga burimet e puns dhe prons s banorve t nj shteti brenda apo jasht atij shteti n nj periudh t caktuar.

Llogaritja e PBB-s
PBB mund t llogaritet n tre mnyra, t cilat duhet, n parim, t japin t njjtin rezultat. Ato jan: Llogaritja sipas prodhimit Llogaritja sipas t ardhurave Llogaritja sipas shpenzimeve.

[redakto]Llogaritja

sipas prodhimit

"Vlera e tregut e t gjitha mallrave dhe shrbimeve prfundimtare t llogaritura gjat 1 viti." M e drejtprdrejt nga tre mnyrat e llogaritjes sht ajo sipas prodhimit, e cila mbledh rezultatet e do klase t siprmarrjes pr t nxjerr rezultatin e prgjithshm. Kjo metod prbhet nga tri faza: Llogaritja e Vlers s Prodhimit (VP) t brendshm nga aktivitete t ndryshme ekonomike; Prcaktimi i Konsumit t Ndrmjetm (KN), pra, kostoja e materialeve, furnizimeve dhe shrbimeve t prdorura pr t prodhuar mallrat ose shrbimet prfundimtare Zbritja e Konsumit t Ndrmjetm nga Vlera Bruto pr t marr Vlern e Shtuar Bruto t prodhimit t brendshm.

Simbolikisht, Vlera e Shtuar Bruto = Vlera e Prodhimit - Vlera e Konsumit t Ndrmjetm. Vlera e Prodhimit = Vlera e shitjeve totale t mallrave dhe shrbimeve + Vlera e ndryshimeve n inventar. Shuma e Vlers s Shtuar Bruto t aktiviteteve t ndryshme ekonomike duke shtuar taksat indirekte dhe duke zbritur subvencionet mbi produktet jep PBB-n sipas metods s prodhimit. [redakto]Llogaritja

sipas t ardhurave

"Shuma totale e t ardhurave t individve q jetojn n nj vend gjat 1 viti." Nj tjetr mnyr pr t matur PBB-n sht duke llogartur t ardhurat totale. PBB e llogaritur n kt mnyr quhet ndryshe t Ardhurat e Brendshme Bruto (ABB). Kjo metod mat PBB duke mbledhur t ardhurat e kompanive dhe punonjsve si jan pagat e puns, interesi i kapitaleve, qirat pr tokn dhe pronn dhe fitimet e siprmarrjeve. Dy rregullime duhet t bhen pr t marr PBB: Taksat indirekte minus subvencionet jan shtuar pr t marr nga kostos faktor n mimet e tregut. Amortizimi sht shtuar pr t marr nga produkti neto t brendshm t prodhimit t brendshm bruto. Totali i t ardhurave mund t ndahen sipas skemave t ndryshme, duke uar n formula t ndryshme pr PBB-n matur me metodn e t ardhurave. Nj formul e zakonshm sht:

PBB = Pagat e Punonjsve + Teprica Bruto Operative + t Ardhurat Bruto t Prziera + Taksat Subvencionet pr prodhimin dhe importet PBB = PP + TBO + ABP + T - S Pagat e punonjsve (PP) mat pagesn totale t punonjsve pr punn e br. Ato prfshijn pagat dhe rrogat, si dhe kontributet e pundhnsve pr sigurimet shoqrore dhe programet e tjera. Teprica Bruto Operative (TBO) sht tepric pr shkak t pronarve t bizneseve t inkorporuara. Shpesh quhet fitim, edhe pse vetm nj mesatare e kostos totale zbritet nga prodhimi bruto i llogaritur. T ardhurat bruto t prziera (ABP) sht mas e njjt si TBO, por pr bizneset painkorporuara. Kjo shpesh prfshin biznese m t vogla. Shuma e PP, TBO dhe ABP quhet faktori i prgjithshm i t ardhurave, por sht t ardhurat e t gjith faktorve t prodhimit n shoqri. Ai mat vlern e PBB-s n faktor (baz) e mimeve. Dallimi n mes mimet baz dhe mimet prfundimtare (ato q prdoren n llogaritjen e shpenzimeve) sht taksat totale dhe subvencionet q qeveria ka vna ose paguar n at t prodhimit. Pra, duke shtuar taksat m pak subvencionet pr prodhimin dhe importet konverton PBB n kosto faktor me ABB. Totali i t ardhurave faktor sht gjithashtu shprehet nganjher si: Totali i t ardhurave faktor = Paga e Punonjsve + fitimet e korporatave + t ardhurat pronarit + t ardhurat nga qiraja + interes Net. Megjithat, nj tjetr formul pr PBB sipas metods t ardhurave sht: PBB = Q + I + F + RS + P ku Q: Qirat I: Interesat e F: fitimi RS: rregullime statistikore (taksat e korporatave t ardhurat, dividentt, fitimet e pashprndara t korporatave) P: pagat Roma e lasht ishte nj qytetrim q u zhvillua prej nj komuniteti te vogl bujqsort themeluar n Gadishullin Italik q nshekullin e 10-t para Krishtit. I vendosur prgjat detit Mesdhe, ajo u b nj ngaperandorit m t mdha n botn e lasht.[1] N shekujt e ekzistencs s saj, qytetrimi romak nga nj monarki adoptoi nj republikoligarkike dhe m von nj perandori autokratike. Romakt arritn t dominojnEvropn jugperndimore, Evropn juglindore(Ballkanin) dhe tr rajonin mesdhetar me an t asimilimit kulturor dhe pushtimit. Pr shkak t paqndrueshmris s brendshme dhe sulmeve nga popuj t ndryshm migrues, pjesa perndimore e perandoris, duke prfshir Italin,Hispanjn, Galin, Britanin dhe Afrikn u nda n mbretri t pavarura n shekullin e pest pas Krishtit. Perandoria Lindore Romake, q drejtohej nga Konstandinopoja, e prbr nga Greqia, Ballkani, Azia e Vogl, Siria dhe Egjipti, i mbijetoi krizs. Edhe pse kta t fundit i humbn territoret e Siris dhe Egjiptit nga Perandoria Islamike Arabe, Perandoria Romake e Lindjes do t mbijetonte edhe pr nj mijvjear, derisa territoret e fundit t saj u pushtuan nga Perandoria Otomane. Kjo faz mesjetaredhe e krishter e Perandoris njihet nga historiant me emrin Perandoria Bizantine. Qytetrimi romak shpesh grupohet n periudhn e antikitetit klasik bashk me Greqin e lasht, nj qytetrim q pati ndikim t madh n kulturn e Roms s lasht. Roma e lasht kontribuoi jashtzakonisht shum n zhvillimin

e ligjeve, luftrave, artit, letrsis,arkitekturs, teknologjis dhe gjuhs dhe historia e saj vazhdon t ket nj ndikim t madh n bot sot. Roma e lasht zotronte nj hapsir t madhe fushash, q kishin burime t jashtzakonshme natyrore dhe njerzore. Prej ksaj, ekonomia e Roms mbeti e fokusuar n bujqsi dhe tregti. Tregtia e lir bujqsore ndryshoi peizazhin italian, q nga shekulli i 1-r p.e.s, prona t mdha ulliri dhe rrushi kishin zvendsuar pronart e vegjl t tokave, q nuk mundn t ken t njjtin mim me drithrat e importuara. Aneksimi i Egjiptit, Sicilis dhe Tunizis n Afrikn Veriore mundsoi nj furnizim t vazhdueshm me drithra. Si shkmbim, vera dhe vaji i ullirit ishin eksportet kryesore t Italis. Megjithse prdornin teknologji t re, prodhimtaria n ferma ishte prgjithsisht e ult, rreth 1 ton pr hektar. Aktivitetet industriale dhe prodhuese ishin m t vogla. M t mdhat ishin minimi dhe nxjerrja e gurve, q mundsonin materialet baz t ndrtimit pr ndrtesat e asaj periudhe. Prodhimtaria ishte n nj shkall t vogl dhe prgjithsisht prbhej nga punishte dhe fabrika t vogla q punsonin m e shumta nj duzin njerzish. Gjithsesi, disa fabrika tullash punsonin qindra njerz. Ekonomia e Republiks s hershme ishte kryesisht e bazuar n ferma t vogla dhe pun t paguara. Gjithsesi, luftrat n vendet e huaja dhe pushtimet i bn skllevrit me kalimin e kohs m t lir dhe m t shumt, sa q, n fund t Republiks, ekonomia ishte pothuajse trsisht e varur nga puna e skllevrve edhe pr punt e kualifikuara edhe pr ato t pakualifikuara. Skllevrit mendohet se prbnin 20% t Perandoris Romake gjat ksaj kohe dhe 40% n qytetin e Roms. Vetm n Perandorin Romake, kur pushtimet nuk ishin m aq t shpeshta dhe mimet e skllevrve u ngritn, u b m ekonomike t punsoje dik sesa t pronsoje skllevr. Megjithse trami prdorej n Romn e lasht, dhe shpesh prdorej n mbledhjen e taksave, Roma kishte nj sistem monedhash shum t zhvilluar, me monedha prej tunxhi, bronzi dhe metalesh t muara ishin n qarkullim n tr perandorin por edhe prtej saj disa prej tyre jan zbuluar n Indi. Prpara shekullit t 3-t p.e.s, bakri tregtohej sipas peshs s tij. Monedhat e hershme prej bakri romake e quajtur as kishin vlern t shkruajtur n monedh prej nj paundi, por peshonin m pak. Kuajt ishin shum t shtrenjt, kurse kafsht e tjera ishin shum t ngadalt pr tregtin n mas n rrugt romake, q m shum lidhnin vendrojat ushtarake sesa tregjet dhe rrall her shtroheshin pr karrocat me rrota. Si rezultat, kishte pak transport t mallrave deri n ngritjen e tregtis detare n shekullin e 2-t p.e.s. Gjat ksaj periudhe, nj anijeje tregtare i duhej m pak se 1 muaj pr t kryer nj udhtim nga Gadesi n Aleksandri nprmjet Ostias, duke kaluar n tr gjatsin e Detit Mesdhe. [48] Transporti nga deti ishte rreth 60 her m i lir sesa nga toka, kshtu q kishte shum tepr udhtime nga deti. Disa ekonomist si Piter Temin e konsiderojn Perandorin Romake si nj treg ekonomik, i ngjashm n t njjtn shkall me Holandn e shekullit t 17-t dhe Anglin e shekullit t 18-t.[85]

Roma e lasht kishte arritje teknologjike t mahnitshme, por q do t humbitnin gjat Mesjets dhe nuk do t rishpikeshin deri n shekullin e 19-t dhe shekullin e 20-t. Shum rinovime praktike romake u adoptuan nga modele t hershme greke. Avancimet ishin shpesh t ndara dhe t bazuara n zanate. Grupet e artizanve mbikqyrnin xhelozisht teknologjit e reja si sekrete tregtare.

Inxhinieria romake ashtu si dhe inxhinieria ushtarake romake prbnin nj pjes t madhe t superioritetit teknologjik romak dhe kontribuuan n ndrtimin e qindra rrugve, urave, akueduktve, banjave publike, teatrove dhe arenave. Shum monumente, si Koloseumi, Pont du Gard dhe Panteoni kan mbetur akoma si testamente t kulturs dhe inxhinieris romake. Romakt njiheshin mjaft mir pr arkitekturn e tyre, q grupohet bashk me traditat greke n "Arkitekturn klasike". Megjithse kishte shum ndryshime nga arkitektura greke, Roma huazoi shum prej Greqis. Prve dy llojeve t kolonave, e prziera dhe toskania dhe bashk me kuben, q u mor prej harkut etrusk, Roma kishte pak inovacione arkitekturore deri n fund t Republiks. N shekullin e par p.e.s, romakt filluan gjersisht t prdorin betonin. Betoni u shpik n fund t shekullit t par p.e.s. Ishte nj imento e fort e cila rrjedh nga pozzolana dhe shpejt zvendsoi mermerin si materialin kryesor t ndrtimit dhe mundsoi shum ndrtesa q m par nuk mund t bheshin. Gjithashtu n shekullin e par p.e.s, Vitruviusi shkroi De architectura, mundsisht traktati i par i plot i arkitekturs n histori. N fund t shekullit t par p.e.s, Roma gjithashtu filloi t prdor fryrjen e qelqit pak pas shpikjes s saj n Siri rreth vitit 50 p.e.s. Mozaikt filluan t prdoren shum gjat Perandoris pasi u gjetn modele t tyre gjat fushatave t Lucius Cornelius Sills n Greqi. Artikull rreth historis s betonit n Rom Betoni bri t mundur rrugt romake q ishin t shtruara dhe t durueshme, q ishin ne prdorim edhe nj mij vjet pas rnies s Roms. Ndrtimi i nj rrjeti rrugsh efikas mesprmes Perandoris dramatikisht shtoi fuqin dhe influencn e Roms. Ato u ndrtuan fillimisht q t lejonin legjionet romake t hidheshin shpejt n veprim. Por kto autostrada kishin gjithashtu rndsi t madhe ekonomike, duke prforcuar rolin e Roms si kryqzim rrugsh tregtare origjina e shprehjes "t gjith rrugt t ojn n Rom". Qeveria romake ruajti stacionet e rrugve q mundsonin rifreskim pr udhtart prgjat rrugs, ndrtoi ura q ishin t nevojshme dhe vendosi nj sistem nj sistem ndrlidhs pr ndrrimin e kuajve her pas here, q mundsuan nj lvizje deri 800 kilometra n 24 or. Romakt ndrtuan shum akuedukt pr t furnizuar qytetet dhe vendqndrimet industriale me uj dhe pr t ndihmuar bujqsin e tyre. Qyteti i Roms furnizohej nga 11 akuedukt me nj gjatsi t kombinuar prej 350 kilometrash.[126] Shumica e akueduktve ishin ndrtuar nn siprfaqe, vetm nj pjes e vogl mbi tok. Disa her, kur groporet 50 metra t thella duhej t kaloheshin, sifone t prmbysura prdoreshin pr ta uar ujin mbi prpjet. Romakt kryen gjithashtu avancime t mdha n higjienn publike. Romakt ishin veanrisht t njohur pr banjat publike, t quajtura thermae, q prdoreshin edhe pr higjienn, edhe pr qllime sociale. Shum shtpi romake kishin tualet dhe sistem hidraulik t brendshm dhe nj sistem kanalesh pr ujrat e zeza, i quajtur Cloaca Maxima, q prdorej pr t thar knetat dhe pr t drguar mbeturinat n lumin Tiber. Disa historian spekulojn se prdorimi i tubave prej plumbi n sistemet hidraulike dhe t ujrave t zeza oi n helmimin e shum njerzve q kontribuoi n rnien e shkalls s lindjeve dhe rnien e shoqris romake duke uar n rnien e Roms. Gjithsesi, kjo prmbajtje plumbi mund t jet minimizuar sepse rrjedha e ujit prej akueduktve nuk mund t ndalej; ajo vazhdonte t rridhte vazhdimisht prmes gjith qytetit deri n kanal dhe kshtu vetm nj numr i vogl rubinetesh prdorej.

Zgjerimi m i madh i Perandoris Romake.

Zgjerimi dhe rnia e Perandoris Romake.

Perandoria Romake (latinisht: Imperium Romanum) ishte perandoria e ngritur dhe e qeverisur nga qyteti i Roms gjat qindvjearve 6 p.e.r. dhe 5-6 e.r. Dy datat q shnojn fillimin dhe fundin e perandoris romake jan viti 27 p.e.r., fillimi i vitit t principats s Oktavianit, me marrjen e titullit "August", dhe 395 e.r., kur me vdekjen e Teodosit perandoria u nda prfundimisht mes n pjesn perndimore (pars occidentalis) dhe at lindore (orientalis). Shtysa e perandoris romake ishte "Senati dhe Populli i Kuiritve Romak" (Senatus Populusque Quiritium Romanorum) shkurt, "S.P.Q.R." Nga koha e Augustusit gjer ne Rnien e Perandoris Perndimore, Roma zotronteEvroazin Perndimore dhe Afrikn e Veriut dhe prbnte shumicn e popullsis s rajonit. Zgjerimi i Perandoris Romake nisi shum m par se shteti Romak t kthehej n nj perandori dhe arriti kulmin e saj nn Perandorin Trajan me pushtimin e Dacis n vitin106. N kt kulm siprfaqja e zotruar nga Perandoria Romake prfshinte rreth 5 900 000 km . Tregtia, artet dhe kultura arritn lulzimin e par t lart t tyre gjat kohs s Perandoris romake dhe n zonat e qeverisura nga ajo, poashtu cilsia dhe niveli i popullsis s asaj kohe do t duhej t riarrihej n Evrop dhe Afrikn e Veriut shekuj m von. Perandoria Romake ushtronte ndikimin e saj jo vetm brenda kufinjve t saj, por edhe prtej tyre. N gjysmn e saj lindore ky ndikim u przie me elemente greko-helene dheorientaliste. Prkundrazi Perndimi u latinizua.

Gjuha latine si gjuha e Roms, ishte gjuha zyrtare q prdorej n mbar Perandorin romake. Megjithkt, n perandorin romake u prdorn dhe u ruajtn edhe gjuht vendase. Latinishtja ka qen me pas n mbar Evropn me qindra vjet gjuha e t shkolluarve, sidomos n shkenc, gjer n kohn baroke. Ende n ditet e sotme latinishtja prdoret dhe rikrijohet n disa deg t shkencs, si p.sh. n mjeksi dhe biologji. Prej gjuhs latine kan lindur disa gjuhe moderne romane Evropiane (Italishtja, Frngjishtja,Spanjishtja, Portugalishtja dhe Rumanishtja, si edhe Ladinishtja dhe Retoromanishtja). Shum fjal t huazuara gjenden n gjuht gjermanike dhe n sllavishten. Edhe gjuha shqipe sht ndikuar shum nga latinishtja dhe n t gjenden shum huazime nga latinishtja. Gjuha latine ka mbetur gjuha meshtare e kishs katolike romake deri n Kshillin e Dyt Vatikanor. Fundi i Perandoris Romake zakonisht sht, edhe nse jo shum i sakt, 4 shtatori i vitit 476, kur perandori i fundit i Perandoris Romake t Perndimit, Romulus Augustus u hoq dhe nuk u zvendsua. Megjithat, Diokleciani, q u trhoq n vitin 305, ishte perandori i fundit i nj perandorie t pandar, kryeqyteti i s cils ishte Roma. Pas ndarjes s perandoris n at t Lindjes dhe t Perndimit, t dyja pjest vazhduan ta paraqisnin veten si "Perandoria Romake". Perandoria Romake e Perndimit u prir dhe ra gjat qindvjearit t 5-t dh 6-t. Perandoria Romake e Lindjes (e cila prvetsoi m von gjuhn greke si gjuhn e saj zyrtare), njihet gjersisht sot is Perandoria Bizantine, i ruajti traditat ligjore dhe kulturore greko-romake s bashku me elementet helenike dhe ortodokse t krishtera edhe pr nj mijvjear tjetr, gjer n rnien e saj n duart e Perandoris Osmane n vitin 1453. Vlen t prmendet se, ndikimi n kultur, ligj, teknologji, arte, gjuh, fe, qeverisje, ushtri, dhe arkitekturn e qytetrimeve q pasuan vazhdon ende sot. Sistemi qeveritar i Perandoris Romake ka ndikuar shum n sistemin shtetror Evropian para s gjithash n drejtsi dheligjshmri.

Lnda Histori e Ekonomis trajton qndrimet dhe teorit kryesore t figurave m t shquara t shkencs ekonomike n rang botror, si dhe platformat e institucioneve m t rndsishme ndrkombtare t ekonomis dhe zhvillimit. Lnda kombinon n mnyr t harmonizuar njohurit historike e prmbajtjen e teorive kryesore ekonomike me analizn logjike dhe interpretative t doktrinave kryesore ekonomiko-financiare. Objektivat

Objektivi kryesor i ksaj lnde sht pajisja sa m e plot e studentve me evolucionin dhe prmbajtjen e teorive dhe shkollave kryesore ekonomike q nga konceptet themelore t Greqis dhe Roms s lasht e deri n doktrinat dhe shkollat ekonomike bashkkohore Java Prmbajtja e lnds 1 Mendimi ekonomik n Greqin dhe Romn antike Kodi i Hamurabit dhe lindja e principeve t para ekonomike. Organizimi ekonomik dhe kriza ekonomiko-sociale e Athins. Doktrina ekonomike e Platonit dhe kontributi i tij. Aristoteli dhe doktrina e tij ekonomiko-sociale e filozofike. Drejtsia ne shoqri dhe qndrimi ndaj pasuris. Debatet me Platonin. Ksenofoni, qndrimet dhe idet e tij. Zhvillimi ekonomiko-social i Perandoris Romake. Konceptet dhe idet kryesore ekonomike n Perandorin Romake. 2 Mendimi ekonomik judeo-krishter,oriental dhe periudha e Mesjets Konceptet dhe idet ekonomike n Testamentin e Vjetr dhe t Ri. Shprndarja e t mirave materiale,borxhi dhe interesi, fitimi dhe akumulimi i pasurive etj. Kodi ekonomik i judaizmit dhe diferencat me krishterimin. Ibn Khaldun dhe teorit kryesore ekonomike t bots orientale. Mendimi ekonomik mesjetar. Juristt e t drejts romake dhe skolastikt kanonist, ose juristt e t drejts kanonike. Thomas dAquin-i, teorit dhe konceptet e tij pr pasurin, tregtin, fitimin, dhnien e parave me interes, drejtsin sociale etj.2 3 Mendimi ekonomik n epokn e Rilindjes Zbulimet e mdha, zhvillimi ekonomik dhe lulzimi i tregtis n epokn e Rilindjes.

Luter-i, Calvin-i dhe reforma protestante. Konceptet e reja pr punn, pasurin dhe fitimin individual. Weberi dhe etika e protestantizmit. Utopistt. Thomas More dhe kritikat e tij ndaj pasojave sociale t zhvillimit. Shkolla e Salamanca-s dhe lindja e nj mendimi t ri t teologve dhe intelektualve spanjoll drejtuar nga Francisco de Vittoria. Qndrimet dhe interpretimet e tyre pr pronn private, mimeve dhe tregjeve, mirqenien. Hugo de Groot dhe lindja e konceptit t tregtis s lir. 4 Lindja e ekonomis moderne: Merkantilizmi Shkaqet ekonomiko-sociale dhe historike t lindjes s merkantilizmit. Tezat kryesore t merkantilizmit: Shteti dhe roli i tij n pasurimin ekonomik dhe pasurimin e kombeve; tregtia dhe proteksionizmi; merkantilizmi dhe nacionalizmi ekonomik etj. Llojet e merkantilizmit: colbertizmi ose merkantilizmi francez, komercializmi ose merkantilizmi britanik, bullionizmi ose merkantilizmi spanjoll. Autort m t shquar merkantiliste: Jean Bodin (1530-1596); Antoine de Montchretien (1576-1621); William Petty (1623-1687). Kritika e teorive dhe praktikave merkantiliste. 5 Fiziokratt Fiziokratt si shkoll e mendimit ekonomik dhe politik. Fiziokracia si teoria e par e prgjithshme dhe sistematike e ekonomis politike. Parimet e shkolls s Fiziokrateve: qndrimet pr pasurin, mallrat dhe nevojat materiale, tokn dhe bujqsin, tregtin dhe fitimin, ndarjen n klasa t aktorve ekonomik t shoqris, rregullin natyror dhe despotizmin e ndritur etj. Francois Quesnay dhe tabela ekonomike. Kritika e teorive dhe praktikave merkantiliste 6 Shkolla e ekonomis klasike

Shkaqet ekonomiko-sociale dhe historike t lindjes s klasicizmit n mendimin ekonomik. Debatet mbi periudhn, tezat dhe autort e klasifikuar si klasike. Debatet dhe tezat kryesore t tyre pr fenomenet e rritjes ekonomike, zhvillimit, ndarjen e pasurive, klasat sociale dhe raportet e tyre me pasurin, shkaqet e varfris etj. Konceptet e tyre pr vlern, paran, kontrollin e oferts, kursimin dhe investimet, rolin e shtetit ne ekonomi, rolin e tregut dhe monopoleve etj. 7 Prfaqsuesit kryesor t ekonomis klasike Prfaqsuesit kryesor t klasicizmit n Angli dhe France (A. Smith, D. Ricardo, T. Malthus, John Stuart MILL, Jean-Baptiste Say, Frederic Bastiat etj.). Pikpamjet, teorit dhe veprat kryesore t tyre. A. Smith Pasuria e Kombeve, ligji Say, teoria e Malthus-it, D. Ricardo Krkime mbi influencn e mimeve t ulta t grurit mbi fitimin e kapitalit, MILL Utilitarizmi, etj. Marxhinalistt: William Stanley Jevons & Vilfredo Pareto 8 Paraardhsit e teoris dhe praktikave socialiste Kritika e klasikeve nga ekonomistt paramarksist. Kritika sociale e pasojave t industrializimit dhe kapitalizmit t egr. Jean Sismondi dhe vepra e tij Parimet e reja t ekonomis politike. Socialist utopik: Charles Fourier dhe analizat pr anarkin industriale; Robert Owen dhe uzinat model, Claude Henri de Saint-Simon dhe domosdoshmria e ndrhyrjes teknokratike e shtetit n ekonomi etj. 9 Karl Marksi dhe Marksizmi Frederik Engelsi. Vizioni filozofik, social dhe ekonomik i marksizmit. Teoria e vlers, vlers s puns dhe mbivlers si thelbi i ekonomis marksiste. Prmbajtja dhe

idet kryesore t Kapitalit dhe teorive t mbivlers. Thelbi i marksizmit3 ekonomik. Prona shoqrore dhe planifikimi i centralizuar. Roli i shtetit n ekonomi. Materializmi dialektik dhe analiza historike e ekonomis. Analiza e mnyrs kapitaliste t prodhimit dhe shprndarjes. Post-marksistt, Roza Luxembourg, Lenin, Paul Baran, Paul Sweezy etj. 10 Shkolla historike e ekonomis. Institucionalistt Reaksionet ndaj universializmit t klasikve. Wilhelm Roscher dhe teorit e tij mbi pluridisiplinitetin dhe metodat historike e sociologjike n analizn dhe shpjegimin e ekonomis. Shkolla historike gjermane. Idet dhe platformat e prfaqsuesve m t spikatur t shkolls gjermane: Bruno Hildenbrand, Karl Knies, Wilhem Roscher, Gustav von Schmoller, Friedrich List dhe Max Weber. Shkolla historike angleze: Bacon dhe Hume; shkolla historike franceze: Lon Walras, Charles Gide dhe Franois Simiand. Institucionalizmi dhe institucionalistt: Arthur R Burns, Simon Kuznets, Robert Heilbroner, Gunnar Myrdal, John Kenneth Galbraith 11 Neoklasikt Lindja e modelit neoklasik t mendimit dhe analizs ekonomike. Paraardhsit: Alfred Marshall et Arthur Cecil Pigou. Rrymat kryesore neoklasike. Neowalras-ianet (Kenneth Arrow, Grard Debreu), shkolla e zgjedhjes publike (James M Buchanan, Gordon Tullock); klasikt e rinj (Robert Lucas Jr, Paul Romer); shkolla e ikagos (Frank Knight, Jacob Viner, George Stigler, Gary Becker); monetaristt (Milton Friedman). 12 Shkolla austriake

Carl Menger dhe shkolla austriake e ekonomis. Diferencat me shkolln neoklasike. Lidhjet shkaksore dhe kundrshtimi i teoris s ekuilibrit. Liberalizmi ekonomik dhe organizimi i shoqris. Ludwig von Mises dhe Friedrich von Hayek. Konfliktet e shkolls austriake me shkolln historike gjermane, neoklasiket, marksistt, monetaristt etj. 13 Revolucioni Keynesian dhe Postkeynesianist Kushtet ekonomiko-sociale e politike t lindjes s teoris dhe koncepteve keynesiane. Kriza e viteve 1929-1932 dhe limitet e teoris neoklasike. J. M. Keynes dhe teoria e prgjithshme. Lindja e teoris makroekonomike. Roli i shtetit n ekonomi, konceptet pr punsimin, inflacionin, paran, ciklet ekonomike dhe krizat, krkesn dhe ofertn, investimet dhe rritjen ekonomike etj. Rrymat e mendimit post-keneysian: Nicholas Kaldor, Joan Robinson, Roy Forbes Harrod, Evsey Domar; ekonomia e re keneysiane: George Akerlof, Joseph Stiglitz, Janet Yellen, Stanley Fischer; neokeneysianet: Franco Modigliani, Paul Samuelson, Robert Mundell, Robert Solow. 14 Ekonomistt modern/ Buchanan, Stiglitz, Sen, dhe diversifikimi aktual i mendimi ekonomik. Shkolla e zgjedhjes publike dhe aplikimi i teorive ekonomike n shkencat politike: James M. Buchanan dhe Gordon Tullock. Teoria e kapitalit njerzor: Theodore W. Schultz, Gary Becker. Teoria e kontratave implicite. Ekonomia e re klasike: Robert Lucas Jr, Finn E. Kydland, Edward C. Prescott, Robert Barro, Neil Wallace, Thomas Sargent. Ne diversifikimin aktual te mendimit perfshihen Ekonomia kuantitative, ekonometria dhe modelizimet; ekonomia eksperimentale dhe mikroekonomia; ekonomia komportamentale (ekonomia e sjelljes) dhe tregjet financiare; neuroekonomia; teoria e lojs dhe koordinimi i agjentve ekonomik. Ekonomia e dijes

dhe teknologjit e informacionit; ekonomia e zhvillimit dhe zhvillimi i qndrueshm. Ekonomia e mjedisit. Literatura [1] Histori e Mendimit Ekonomik (2010), Henri Denis *2+ A. Civici & F.Guri (2007) Cikl leksionesh Historia e Mendimit Ekonomik.4 *3+ A. Pano, A. Angjeli, Ligjratat Nobel n Ekonomi, 4 vllime, 2004 *4+ D. Henderson, Klasiket e mendimit ekonomik nga fillimet deri ne ditt tona *5+ J. K. Galbraith, Historia e Ekonomis, botim i IDK, 2004 Laborator Prdorim kompjuteri Rezultate t arritura n prfundim te lnds 1 2 Metoda e vlersimit 10% e nots prfundimtare bonus pr pjesmarrje dhe angazhim n ort e leksionit 10% e nots prfundimtare pr nivelin e aktivizimit gjat seminareve 30% e nots prfundimtare provimi i ndrmjetm 20% e nots prfundimtare es argumentuese 40% e nots prfundimtare provimi prfundimtar

Deri para disa dekadash, krizat financiare ishin ekuivalente me krizat e bankave. Sot ato mund t ken formn e fardo krize q ka t bj me parat. Shum ekonomist kan ngritur teorit se si zhvillohet nj kriz financiare dhe si mund t prballohet. Sidoqoft, nuk ka nj vij t prgjithshme parandaluese dhe krizat financiare mbeten akoma nj fenomen i rregullt.

Nj ndr krizat m t hershme financiare sht ajo e vitit 1907, ku tregu i burss amerikane u rrnua n dy raste brenda nj viti dhe Banka Kombtare e Ameriks s Veriut falimentoi pr shkak t menaxhimit t dobt. Tregu arriti t stabilizohej nj vit m pas, megjithat ky rast bri q kongresi t mendohet mir pr politikat dhe ligjet e ardhshme. Disa prej krizave m t mdha financiare n bot jan ajo e nafts n vitin 1973, "E marta e zez" n vitin 1929, kur 10 miliard dollar n tregun e burss u kthyen n hi. Kjo ishte nj ndr ngjarjet q shrbeu si pararendse e "Depresionit t Madh". Ndr krizat m t vonshme t shekullit XX sht kriza ekonomike e Argjentins, e vitit 1999. Paniku i vitit 1907 Paniku i vitit 1907 erdhi si pasoj e faktorve t zakonshm: ekspansioni i teprt dhe arsyetimi i dobt. Tregu i burss u rrnua n mars dhe nj rnie tjetr q pasoi n tetor bri q Banka Kombtare e Ameriks s Veriut t falimentonte. Departamenti Amerikan i Thesarit u prpoq t dilte nga situata me parat federale dhe me nj riorganizim krijues financiar. Tregu arriti t stabilizohej n shkurt t vitit 1908 dhe n maj, Kongresi kaloi aktin "Aldrich-Vreeland", i cili themeloi Komisionin Federal Monetar. 1912-24: Superinflacioni gjerman N vitin 1914, shkalla e kmbimit t dollarit amerikan me markn gjermane ishte 1 me 4. N vitin 1923, shkalla e kmbimit kishte dal aq shum jasht kontrollit saq nj dollar amerikan kmbehej me 1 trilion marka. Ideja e aq shum parave npr duar duket e kndshme, por jo kur me to nuk blen dot as nj buk. N prfundim t Lufts s Dyt Botrore Gjermanis iu krkua dmshprblim material pr koston e lufts. Si pasoj, valuta vendase humbi vlern. Ather Gjermania vazhdoi t shtyp para derisa u prodhuan nj mij miliard marka. Superinflacioni mbaroi, por jo para se tu shkaktonte dme e hidhrim nj gjenerate t tr gjermane. 1929: E marta e zez M 29 tetor 1929, 10 miliard dollar (rreth 95 miliard dollar sot) u kthyen n pluhur. N vitet paraardhse t krizs, tregu i burss "The Dow" po kthente n milioner njerz pafund. Ky lloj tregu u kthye n hobi pr shum investitor injorant, t cilt nuk dinin asgj se si funksiononte tregu i burss, por prapseprap ata vazhdonin t hidhnin parat e tyre n rezervat e kompanive pr t cilat nuk dinin asgj. Kur qeveria hyri n loj n prpjekje pr t qetsuar gjrat, duke rritur shkalln e interesit, lindi gjendja e panikut. Investitort u prpoqn t trheqin rezervat e tyre dhe fatkeqsisht edhe bankat kishin investuar n burs. Kjo shkaktoi "Depresionin e Madh" q u pasua nga gjith bota. 1973: Kriza e nafts N mes t lufts s tetorit ndrmjet Siris e Egjiptit kundr Izraelit, "OPEC"-u prdori naftn si nj arm me "Embargon Arabe t Nafts" ndaj gjith atyre q mbshtetn Izraelin. mimet e nafts s paprpunuar u rritn, ndrkoh q prodhimi i saj u ndrpre sidomos ndaj SHBA-s dhe Holands. Embargoja zgjati vetm pes muaj, por efektet e saj vazhdojn dhe n ditt e sotme: shtetet antare t "OPEC"-ut arritn nj nivel mirqenieje t papar

ndonjher: n gjasht jav aksionet n "NYSE" (Bursa e Nju Jorkut) humbn 97 miliard dollar n vler dhe SHBA futi n fuqi limitin e shpejtsis pr t kursyer naftn. 1982: Kriza "Souk Al-Manakh" Tregu i burss s Kuvajtit "Soul Al-Manakh" ishte nj treg alternativ dhe jo krejtsisht i ligjshm, veanrisht n krahasim me tregun e burss zyrtare t vendit. Sidoqoft, shum investitor t rinj nuk kishin shum akses n tregun zyrtar ndaj filluan t investojn n "Souk Al-Manakh". Aksionet kryheshin me eqe t dala jasht prdorimit dhe ky akt krijoi nj kshtjell rre q shum shpejt u prmbys. Mijra investitor kishin eqe t dala jasht prdorimit dhe shuma e atyre arrinte n rreth 94 miliard dollar. E vrteta sht se parat ishin kthyer n fantazm dhe vetm dy banka i mbijetuan ktij shkatrrimi. 1987: E hna e zez Pse e hna e 19 tetorit 1987? Pse nj shkatrrim masiv i tregut t burss? Si u zhdukn 500 miliard dollar nga NYSE (Bursa e New Yorkut). Edhe pas shum vitesh nuk ka nj prgjigje t sakt, dhe pjesrisht sepse nuk kishte pothuajse fare shenja q t paralajmronin at q do t ndodhte. Cilado t ket qen arsyeja, tregjet botrore u tronditn rnd. N fund t tetorit t vitit 1987, tregu australian ra 41.8 pr qind, i Kanadas 22.5 pr qind, i Britanis s Madhe 26.4 pr qind. Nj teori e prgjithshme ia atribuon kt shkatrrim nj programi t tregtis s menjhershme dhe influencs n rritje t kompjuterve n "Wall Street". 1994: Gabimi i dhjetorit Gabimi i dhjetorit buron nga nevoja urgjente e qeveris meksikane pr t korrigjuar disa gabime monumentale t lna pas nga administrata q kishte ln postin. Viti q oi n "gabimin" ishte aq i turbullt sa mjaftonte pr t trembur do investitor t mundshm. Bhej fjal pr shprthime rebelsh n Ciapas, zra pr korruptimin n nivelet m t larta t qeveris dhe disa vrasje politike. Administrata e presidentit Ernesto Zedillo nuk gjeti zgjidhje tjetr prve se t zhvlersonte peson. Kjo lvizje shkaktoi q parat t dilnin aq shpejt jasht vendit duke tronditur edhe vet qeverin. 1997: Krizat financiare t Azis Lindore E ashtuquajtura "mrekullia ekonomike aziatike" rezultoi shkatrrimtare n korrik t vitit 1997, kur investitort bn at q din t bjn m mir: humbn sigurin te bursa. Kursi i lart i prodhimeve i bri tregjet aziatike trheqse, por kur SHBA-ja uli normat e interesit, tregjet aziatike filluan t jen n rrezik. Si pasoj, ndodhi efekti domino, duke filluar n Tailand, pr t prparuar n Filipine, Hong-Kong, Indonezi, Malajzi dhe si pasoj duke shkaktuar kriza globale. Tregjet aziatike q ishin prballur me nj prosperitet t rrall deri ather psuan humbje t mdha. 1998: Krizat financiare ruse Korrupsioni, mungesa e reformave efektive ekonomike, rnia e vlers s rubls dhe mungesa e stabilitetit politik bn q Rusia t prballej me kriza masive financiare. Si pasoj, duke qen eksportuese e nj t trets s nafts dhe gazit natyror t bots, Rusia u

godit akoma m shum kur kto mime ran. Kur investitort e huaj trhoqn parat e tyre nga vendi, bankat u dmtuan n shkall jashtzakonisht t madhe. Krizat kapluan dhe vende si Ukraina dhe Republika eke, duke prekur direkt tregun e burss "The Dow" q prjetoi nj prej uljeve m t mdha t pikve n histori. 1999: Kriza ekonomike e Argjentins Viti 1980 ishte shum i vshtir pr Argjentinn: diktatura ushtarake, rnia ekonomike dhe inflacioni masiv. Borxhi i vendit u rrit gjat gjith viteve 90 dhe duke i shtuar ktu edhe korrupsionin, vendi u prball me nj rnie t pashmangshme n vitin 1999. Investitort humbn besimin dhe largimi i tyre drastik e detyroi qeverin q t ngrinte llogarit bankare pr nj vit rresht, duke lejuar vetm trheqje t vogla. Demonstratat u pasuan nga protesta t dhunshme, t cilat shkaktuan rnien e qeveris s Fernando de la Rua-s.

Rritja e shpejt e Turqis dhe kthimi i saj n nj perandori t madhe, i detyroheshin regjimit feudal-ushtarak n t cilin ajo mbeshtetej s dhe antagonizmave q ekzistonin midis shteteve feudale t shumta dhe t prara t Evrops n shek. XV-XVI, q i jepnin rast Turqis t gzonte nj eprsi ushtarake dhe politike kundrejt tyre. Por, ndrkohe gjndja e brndshme e Turqise dhe raporti i forcave n Evrop ndryshuan. N gjirin e regjimit feudal-ushtarak turk, qysh n shek. XVI, kur ai ndodhej n kulmin e lulzimit t vet, filluan t zhvilloheshin kontradiktat e brndshme q kishin lindur bashk me t. Sistemi feudal-ushtarak i perandoris s osmanllijve, i lindur n luft dhe pr luft, krkonte lufta t vazhdueshme agresive, me qen se si shteti ashtu dhe feudalt spahij burimin kryesor t pasurimit t tyre e gjenin n fushatat luftarake fitimtare. Por ky burim nuk ishte i pashterueshm. Pushtimet turke shoqroheshin zakonisht me shkatrrime t mdha vlerash materiale t vendeve t nnshtruara, nga t cilat pastaj nuk nxirnin dot t ardhurat e shumta q u nevojiteshin vazhdimisht. Ve ksaj, plaka q grabitej dhe harai q nxirej me dhun, shpenzohej n mnyre jo produktive. Si rrjedhim, me gjith t ardhurat e shumta q hynin n thesarin perandorak, Turqia mbeti pa nj ekonomi q t siguronte t ardhura t prhershme dhe progresive. Gjat shek. XVII, kur luftat fitimtare t perandoris u bn m t rralla dhe kur tani ato zhvilloheshin n kufij shum t largt, n syt e spahijve filluan t merrnin nj rndsi t veant tokat e timarve apo zeameteve nga t cilat nxirnin t ardhura t sigurta dhe nuk knkonin sakrificat q lypnin fushat luftarake. Qysh nga fundi i shek. XVI dhe n mnyr t veant gjat shek.XVII, spahijt filluan t mos i respektonin m ligjet themeltare turke. N kundrshtim me kto ligje, ata zun t grumbullonin dy a m tepr timare n nj dor t vetme dhe t zgjeronin hassa-ifliqet n kurriz t tokave-bashtik. Kshtu, ndrsa n shekujt e kaluar burimin kryesor pr pasurimin e tyre spahijt e gjenin te luftat agresive, tani kt burim ata e gjenin te timari apo zeameti dhe te rritja e prons ifligare. Me kt ndryshim u lkund baza e regjimit feudal-ushtarak turk, pasi spahijt filluan t mos tregonin me intresimin e dikurshm pr fushatat luftarake t perandoris, gj q shpuri n

dobsimin e fuqis luftarake turke. Fitoret e perandorise tani u bn m t ralla dhe, si rrjedhim, u paksuan edhe t ardhurat nga luftat. Kjo, nga ana e saj, e shtoi edhe m tepr numrin e spahijve q i shmangeshin pjesmarrjes n fushahat luftarake. Ndrsa n fund t shek. XVI thirrjes s sulltanit i prgjigjeshin gati 200 mij spahij dhe xhebelij, n fund t shek. XVII numri i tyre zbriti n disa dhjetra mij kalors dhe, pak me von, n fillim t shek. XVIII, n pak mijra kalors. N kt mnyr thurja e regjimit feudal-ushtarak turk, q sapo kishte filluar n shek. XVI, gjat shek. XVII shkoi edhe m tej. Perandoria e osmanllijve hyri kshtu n rrugn e tatpjets. Dobsimi i Turqis u shkaktua dhe nga faktor t jashtm. Me zbulimet e mdha gjeografike q u bn nga fundi i shek. XV dhe q u shfrytzuan n shkall t gjr gjat shek. XVI qndra ekonomike botrore u shprngul nga Mesdheu, nj pjes e mir e t cilit ndodhej nn zotrimin turk, n bregdetin evropian t Atlantikut. Shtetet q prfituan nga kto zbulime, Anglia, Franca, Vendet e Ulta, Spanja u kthyen n shtete t centralizuara m t pasura. N gjirin e tyre po rriteshin dhe po zhvilloheshin normat e ekonomis s re kapitaliste t cilat gzonin nj eprsi t madhe ndaj ekonomis feudale, q kishte hyr n amulli. Bile gjat shek. XVII, n Vendet e Ulta dhe n Angli ngadhnjeu revolucioni borgjez q i hapi rrugn zhvillimit shum t shpejt t marrdhnjeve kapitaliste n kto vende. Perandona feudale e osmanllijve dhe, n mnyr t veant, teritoret e saj ballkanike me nj ekonomi t prapambetur u ndodhn tani nn ndikimin e mallrave t industris s vendeve t Evrops perndimore. Deprtimi i ktyre mallrave i dha nj shtytje t mtejshme ekonomis tregtare monetare n teritoret turke dhe i shtoi krkesat e feudalve turq pr t holla. Kjo i nxiti feudalt turq t shtonin n kulm shfytzimit e fshatareve, t ndrhynin n veprimtarin tregtare, t shprdoronin ofiqet shtetrore, t spekullonin n kurriz t thesarit perandorak, duke e shpejtuar me kt mnyr thurjen e regjimit feudal-ushtarak dhe tatpjetn e osmanllinjve. Disa qeveritare turq u orvatn t rimkmbnin forcn ushtarake t perandoris me shpres se do t shptonin Turqin nga rnia. M t rndsishmit nga kta ishin vezirt e mdhenj t familjes Qyprillij t cilt morn njri pas tjetrit, gjat gjysms s dyt t shek. XVII, disa masa t rndsishme. Masat e tyre synonin t vendosnin rregullin n administratn e degjeneruar t perandoris, t prforconin disiplinn e thurur t ushtris, t rregullonin sistemin fiskal, me qllim q t kaprcenin krizn financiare t buxhetit shtetror. Por masat e tyre nuk solln vese nj prmirsim t prkohshm. Esht pikrisht gjat sundimit t vezirve Qyprillij q ushtria e osmanllijve u ndal n dyert e Vjens. Studimet e Hamerit (historiani austriak i Turqis) tregojn n mnyr t pa kundrshtueshme, se organizimi i perandoris turke ndodhej ather n nj gjndje thurje dhe se disa koh prpara ksaj, epoks s fuqis dhe madhshtis otomane i kishte ardhur shpejt fundi". Gjat gjysms s dyt t shek. XVII, n dm t Turqis u zhvillua edhe gjndja politike n Evrop. Paqja e Vestfalis (1648) me t ciln iu dha fund lufts tridhjetvjeare, solli forcimin e Francs, si pasoj, paksoi interesimin q kjo tregonte m par pr Turqin si aleate kundr Absburgve t Austris. Nga ana tjetr, Absburgt, pas lufts tridhjetvjeare q shnoi dshtimin e politiks s tyre pr nnshtrimin e princrve gjermane, i prqndruan tr forcat kundr Turqis pr t'i marr ksaj Hungarin. N t njejtn koh, pas bashkimit t Ukrains me Rusin (1653), kjo u ngrit si nj fuqi e madhe dhe filloi luftat kundr Turqis pr dbimin e ksaj nga tokat e pushtuara t Ukrains. Duke filluar nga mesi i shek. XVII,

ndrsa fuqia ushtarake, e perandoris s osmanllijve vinte duke u dobsuar, ajo e fqinjve t saj veriore, t kthyer n shtete t centralizuara, vinte duke u forcuar. Pasoj e ktij ndryshimi t forcave qen disfatat e shpeshta e t mdha q po psonte Turqia, t cilat vetm posa filluan me thyerjen e saj prpara dyerve t Vjens. Sukseset ushtarake q korrn m von turqit si qe pushtimi i Mores nuk e prmirsuan gjndjen e Turqis. Gjat shek. XVIII perandoria e osmanillijve psoi disfata t tjera. Me traktatet e Karlovacit (1699), Poznarovacit (1718), Beligradit (1739) dhe Kyyk Kainarxhikut (1774), sulltant turq qen t shtrnguar t'u jepnin fuqive t mdha evropiane koncesione, me t cilat ato fituan t drejtn t ndrhynin n punt e brndshme t Turqis. Procesi i thujes s regjimit feudal-ushtarak u faq edhe n Shqipri qysh n pjesn e fundit t shek. XVII.

1929: Kriza e Madhe amerikane shkatrron ekonomin botrore Prhapja perverse e krizs n t gjith Europn N vitet Njzet hegjemonia e dollarit ishte tashm n veprim. Globalizimi fillon marshimin e tij, duke krijuar ndrvarsi t rrezikshme. Q evidentohen kur Nuk jan t pakt ata sot q theksojn se, ekonomit botrore po prjetojn nj moment stanjacioni shum delikat, kriza e besimit sht vrtet shum e fort dhe t dhnat e ardhura nga bursat nuk ln t shpresohet pr mir. Duket e pabesueshme sesi new economy, term sot jo fort i hijshm, vetm pak vjet m par duket se prfaqsonte gurin filozofik t aft pr t zgjidhur do problem t nj ekonomie q po hynte n rrug t lodhura dhe apatike. Gjat ktyre kohve t fundit bursat e t gjitha vendeve perndimore i rrisnin kontraktimet e tyre me ritme absolutisht t pabesueshme dhe aksionet e kompanive t lidhura me zhvillimin e teknologjive t reja katrfishonin vlerat e tyre n shum pak koh, fitime t lehta q trhiqnin siprmarrs t paskrupull q themelonin shoqri t reja me aksione me qllimin e vetm q t prfitonin nga nj situat e favorshme, por dukshm tranzitore. Prqindjet e fitimit mbi kto aksione qen vrtet t mrekullueshme dhe brenda pak kohsh ju afrua bots s burss nj numr i madh njerzish (q pak ose aspak kishin t bnin me botn e egr t Wall Street), me shpresn q t dyfishonin fitimet e tyre. Nj popull i tr q u transformua n agjent burse dhe n ekspert finance. Kta investitor t rinj u lshuan n botn magjike t spekulimit financiar me nj besim total dhe t paktve q lejonin t vinin n dyshim rezultatet e ktij ekspansioni ekonomik menjher ju mbyllej goja dhe akuzoheshin se qen pesimist dhe ogurzinj. Dhe n fakt gjithka rezultoi n nj fllusk sapuni e destinuar q t zgjaste pak. 1925 - 1929 evolucion dhe kriz e burss s New York

N tetor t vitit 1929, pas muajsh euforie t madhe, bursa amerikane njohu nj rnie t fort, shum m t thell dhe shum m t fort se t gjitha t mparshmet, por jo t till sa t'u bnte me dije operatorve nj kolaps pasues n ekonomi. Bile n periudhn menjher m pas, ekonomia amerikane tregoi shenja t dobta rigjallrimi dhe kriza e mparshme e tetorit u duk vetm nj ndales e prkohshme e ekspansionit ekonomik. Por, bota e vitit 1929 ishte tashm n nj pjes t madhe e globalizuar dhe nj kriz n Shtetet e Bashkuara, vend ekonomikisht hegjemon, u transformua pashmangshmrisht n kriz globale. Duke filluar nga viti 1932, operatort e kuptuan se kriza e filluar n vitin 1929 nuk ishte thjesht konjukturale, po fillohej kshtu t pyetej se kur dhe si do t ishte i mundur nj rigjallrim i ekonomis. Nqoftse momenti nuk kishte qen tragjik, mund t duket deri komik ky pohim i br nga Presidenti i Shteteve t Bashkuara, Calvin Coolidge, prpara Kongresit amerikan nga fundi i vitit 1928: "Asnj Kongres i Shteteve t Bashkuara i mbledhur pr t diskutuar problemet e Bashkimit nuk i kish ndodhur ndonjher t gjendej prball nj situate kaq pozitive. N vend ekziston qetsi dhe knaqsi sbashku me rekordin m t lart t viteve t begatis. Jasht vendit mbizotron paqja dhe mirqenia". N ato vite, ekspansioni t fort ekonomik q i paraprin kolapsit t vitit 1929, amerikant filluan t zbulojn knaqsit e kohs s lir dhe t nj rroge q u mundsonte atyre nj nivel t caktuar: automobila, mallra konsumi dhe sidomos larg nga ashprsit e nj dimri, atij t New York, jashtzakonisht shum i ftoht. Florida e but qe sigurisht nj prej objektivave t preferuara dhe kshtu, n vijim t nj pushtimi gjithnj e m imponues, edhe trojet pr t ndrtuar shtpi dhe hotele u ngritn n mnyr marramendse n mim. Kush mundej i investonte parat e tij n nj truall pr ta rishitur me dyfishin e mimit pak dit m par. Ndarja e trojeve, q fillimisht kishte lindur pr t siguruar nj vend t mir ku t ndrtoheshin shtpi t prtypshme pr turistt e pasur njujorkez, arriti n zona t Floridas mjaft larg nga bregu shum i lakmuar, por nuk kishte aspak rndsi, ajo q ishte e rndsishme nuk ishte t sigurohej nj vend i mir n diell pr pushime, por t bhej nj "investim i shklqyer". Inteligjenca e spekulatorve u shty shum m tej dhe kshtu, me afrsisht 10 prqind t vlers s truallit, garantohej mundsia e prenotimit t t gjith truallit: kjo llogari, si sht e natyrshme ishte e shijshme dhe vet ajo ishte subjekt i fluktimeve t pashmangshme t tregut, kshtu q n thelb t gjithve u ishte garantuar mundsia e brjes s nj investimi t mir. Nga viti 1926 normat e fitimit pr k blinte ato troje qen shum t larta, aq t larta sa q tashm ishte e pamendueshme t mund t ngriheshin akoma dhe n fakt ngritja u stabilizua: e gjith Florida ishte ndar. Por, fundi i spekulimit n Florida ndodhi pr shkak t nj fenomeni ekzogjen ndaj ekonomis: nj furtun shum e dhunshme n rajon la pa streh midis 17000 dhe 18000 njerzve, duke i dhn fund prfundimisht vals spekulative. Sipas Kenneth Galbraith, ekonomist dhe historian i ekonomis, Florida prfaqsoi treguesin e par t nj krize t mundshme ose, gjithsesi, t nj qndrimi spekulativ t tepruar. Tregu bursist amerikan

Megjithat, pavarsisht sinjaleve elokuente t nj deformimi n tregje, n vijim t krizs s Floridas asgj nuk ndryshoi, n fund t fundit produktet fitimprurse t shoqris me aksione nuk krcnonin rnie dhe vile investimet aksionere mbeten gjat gjith periudhs 1928-'29 t larta. T investoje 100 n vitin 1924 nnkuptonte q t kishe 180 n fillimin e 1925. Nj ulje e prkohshme gjat vitit 1926 shrbeu si prelud pr bumin e vrtet bursist t 1927: kuotimi i aksioneve ngjitet dit pr dit, duke arritur kshtu nj tregues prej 245. Ndrkoh, jemi gjithmon n vitin 1927, nj emetim i madh obligacionesh nga ana e Federal Reserve krijoi nj disponibilitet t madh monetar n tregjet m pas t riinvestuara n aksione. Kjo do t thot se, nprmjet mekanizmash pervers e njjta sasi paraje reale investohej shum her, duke krijuar kshtu nj amplifikim virtual t sasis s monedhs. Blihej nj obligacion me para reale, banka arktonte para, duke u huazuar m pas siprmarrsve apo individve t thjesht q synonin t investonin n aksione, kshtu q me nj sasi monedhe t barabart me 100, mund t bliheshin tituj t llojeve t ndryshme t barabarta me 200 apo 300. Rreziku n nj sistem ekonomik jo t kontrolluar dhe t disiplinuar nga shteti sht shum i lart, mekanizimi i investimit real, duke ngecur mund t provokoj nj reaksion zinxhir me prmasa dramatike. Nga ai moment e prapra, mekanizimi i vn n funksionim nga nj shoqri tejet optimiste, pr t mos thn naive, ajo amerikane, filloi q t veproj pr llogari t vet, duke humbur do referim me realitetin ekonomik. Spekulimi n burs pushoi s qeni i kontrollueshm, duke marr kshtu prmasa t pabesueshme: aksionet u ngritn me ritme marramendse, n mars t 1928 mesatarja e treguesve industrial u rrit me 25 pik. Bursa manifestoi shenja paqndrueshmrie vetm duke filluar nga qershori dhe nj gazet e New York do t'i prshkruaj kshtu uljet e forta t 12 qershorit t t njjtit vit: "Rniet e Wall Street kan ndodhur dje me nj buj q sht ndjer n t gjith botn", por tregu aksionar nuk e kish ezauruar akoma fuqin e tij pr t trhequr para dhe iluzione. Menjher pas zgjedhjes s Hoover si President, n nntor t 1928, treguesit e Wall Street filluan q t ngrihen, duke i thyer n mnyr t pandalshme rekordet e mparshm. Gjat vitit 1928, vetm pr t dhn nj shembull ilustrues t situats, aksionet e Wright Aeronautics u ngritn nga 69 n 289 pik, aksionet e transaksionuara gjat vitit 1928 kishin qen 920550032, n vitin 1927, pothuajse nj vit m par, kishin qen 576990875. Bursa, duke e humbur kontaktin e saj me botn reale, u kushtoi pak vmendje treguesve ekonomik dhe ka mundsi pak qen t interesuar t dinin se cilat qen bilancet reale t kompanive, t cilave u blinin aksionet: e rndsishme ishte thjesht q mimi i asaj cope letre t ngrihej vazhdimisht. Investitort (me kt term tregojm t gjith ata njerz q blinin aksione, pr m tepr njerz t klass s mesme dhe t lart amerikane) krkonin parat hua pr t'u bler aksionet bankave, t cilat knaqeshin si garanci t huas t nj pjese t ktyre aksioneve. Huat e ofruara klientve nga ndrmjetsit e bankave arritn vlern e pabesueshme prej 4 miliard dollarsh me 1 qershor t 1928, 5 miliard me 1 nntor dhe, nga fundi i vitit, qen rritur n 6 miliard. Aksionet qen bler kshtu pr qllime thjesht spekulative, duke par se prqindjet e interesit t huave nga kontratat e tyre qen m t lart se dividentt e aksioneve (prqindja e interesit e praktikuar nga bankat ishte n rreth 5 - 6 prqind, kurse dividentt vjetore t aksioneve qen mesatarisht rreth 1 - 2 prqind). E trhequr nga interesat e larta, paraja konvergjoi drejt New York nga do an e bots: n vend q t krkohen fitime n mallra t reja, kush kishte

n dispozicion nj kapital pr ta investuar preferoi athere t drejtohej nga tregu financiar amerikan, duke krijuar - duke filluar nga viti 1928, si do ta shikojm m mir m posht kufizime t fuqishme n ekonomit e vendeve t pjess tjetr t bots. Prqindjet e interesit t huave bankare psuan nj rritje t papritur, duke arritur kuotn e pabesueshme t 12 prqindshit. Nga ana e tyre, bankat i drejtoheshin Federal Reserve, q si e kemi par kishte n dispozicion nj sasi t madhe monedhe, pr t marr para t tjera q t'i jepnin hua. Federal Reserve vepronte si bank qendrore: ia huazonte parat e saj bankave t tjera me prqindje interesi shum m t ulta, normalisht rreth 5 prqindshit. Presidenti Coolidge, gjithmon vzhgues i vmendshm dhe i mpreht (!!), pak prpara skadimit t mandatit t tij n janar t 1929 tha: "Situata ekonomike sht absolutisht e qndrueshme dhe titujt aksioner paraqiten akoma me nj mim t nnvlersuar". Gjat muajve shkurt dhe mars mbledhjet e bordit t Federal Reserve do t bhen pothuajse t prditshme, fillonte t perceptohej se dika n sistemin financiar nuk po funksiononte si duhet. Ankthi i tregjeve u b i fort sidomos pr faktin se nga mbledhjet e FED-it nuk merrej vesh asgj: shpejt ankthi u transformua n panik dhe me 26 mars Wall Street regjistronte nj rnie t par t fort. Shitjet rriteshin, prqindjet e interesit t praktikuara ndaj huave nga bankat rriteshin t shtyr nga pasiguria n 20 prqind dhe paraja kesh mungonte. Mekanizmi dukej se e kish arritur fundin e tij dhe n t vrtet nj hua e mtejshme e Banks National City t New York e shmangu kolapsin e afrt. Nj rast emblematik q mund t citohet sht ai i Goldman Sachs and Company. Goldman Sachs ishte nj trust investimesh (shoqri t ksaj natyre qen n fakt t shumta n at koh), i lindur nga fundi i vitit 1928 me nj vler prej 100 milion dollarsh t ndar n 1 milion aksione me vler prej 100 dollarsh secili. Menjher pas themelimit, 90 prqind e aksioneve ju shit publikut me nj mim prej 104 dollarsh secili. Gjat shkurtit t 1929, Goldman Sachs u shkri me nj trust tjetr investimesh, Financial and Industrial Securities Corporation, kapitali i Goldam Sachs, q si e kemi par fillimisht ishte prej 100 milion dollarsh, u vlersua athere n 235 milion dollar, domethn m shum se 100 prqind e kapitalit t investuar pothuajse 3 muaj m par dhe do aksion, q fillimisht ishte shitur me 104 dollar, vlente 222 dollar. Pak vite m von, tregon n mnyr lakonike nj drejtues i Goldman, ato aksione vlenin pak m shum se 1 dollar! Gjat vers s 1929, huat pr t bler aksione t kryera nga ndrmjetsit bankar pr spekulatort financiar rritej me 400 milion dollar n muaj, n fund t vers i kalonin t 700 miliont, nga kta m shum se gjysma vinin nga siprmarrje dhe privat, t vendit dhe t huaj, prqindjet e interesit me t cilat paguheshin huat qen shum t larta, rrall zbrisnin n 6 prqind, pr t'u vendosur n nj vler mesatare q lkundej midis 7 dhe 12 prqind, dukej se n kto muaj Wall Street ishte duke thithur parat e t gjith bots. Agimi i krizs Ajo q vuri n alarm tregun, qe botimi i t dhnave lidhur me ekonomin reale, q n vjeshtn e 1929 tregonin hyrjen n nj gjendje t rrezikshme depresioni. N qershor treguesit e prodhimit industrial dhan sinjalet e para t stanjacionit, n tetor treguesi i prodhimit industrial ishte 117, tri muaj m par ishte 126. N thelb, mungonte vetm rnia e sistemit financiar, por, pavarsisht se treguesit e prodhimit industrial dhan sinjale pak

inkurajuese, pak e prisnin rnien e Burss. Sigurisht q shum e kishin kuptuar rrezikshmrin e sistemit spekulativ, por vshtir se gazetart apo ekonomistt e gjykuar si pesimist mund t siguronin hapsira npr gazeta. Prkundrazi, shum gazetar merrnin mime pr t shkruar artikuj lavdrues, pr t fshehur t vrteta gjithnj e m shum evidente, rrota vazhdonte t rrotullohej dhe askush nuk kish t drejt q t'ia kritikonte mekanizmin. E marta 29 tetor 1929 qe dita m shkatrrimtare e historis s Burss t NeW York, shitjet e aksioneve u bn masive n nj treg n t cilin mungesa e blersve ishte pothuajse totale. Kompania Westinghouse, aksionet e s cils vlenin 286 dollar n shtator, i hapi kontraktimet e saj n at mngjes, duke e ofruar me 131 dollar do aksion t saj, pr ta mbyllur m pas n 120, ndrsa Goldman Sachs i hapi kontraktimet e saj n kuotn 60 dhe pr t'i mbyllur m pas n 35 dollar pr aksion. Dyshimi i rnieve t papritura u zgjerua n t gjitha trusts e investimit nga frika ose nga vetdija se kto aksione shum shpejt mund t mos vlenin m asgj. Tregu ra n mnyr marramendse deri me 13 nntor, n kt dat treguesit industrial t "Times" kishin rn nga 452 n 224 pik, kriza financiare ishte edhe kriz ekonomike! Nj pauz e shkurtr n rniet i bri operatort t shpresonin pr mir: n fakt tri muajt e par t 1930 qen me stabilitet substancial. Ekzistonte athere opinioni i pranuar se, gjithsesi kish qen i nevojshm pr ekonomin nj ridimensionim i vlers s titujve aksioner, por se tani kish ardhur momenti pr rigjallrimin. E vrteta sht nj tjetr: rigjallrimi nuk erdhi dhe pas nj periudhe t shkurtr t dukshme stabiliteti rniet u kthyen pr t'u br dramatike dhe t pandalshme deri n qershor t 1932. Treguesit industrial t "Times" q qen mbyllur n nntor t 1929 n 224 pik, u gjendn n qershor t 1932 n 58 pik, prodhimi i elikut kishte arritur 12 prqind t kapacitetit prodhues t tij. Pr t dhn nj ide t prmasave t krizs duhet q t jepet ktu ndonj e dhn: n vitin 1933, prodhimi i prgjithshm kombtar amerikan ishte me nj t tretat m i ult se ai i 1929, duke rn n 3 vjet me 28 prqind, pr t'u kthyer vetm n 1937 n nivelin e 1929. Ve ksaj, n vitin 1938, 1 amerikan n 5 ishte i papun. Reperkusione n Europ Si e dim mir, kriza ekonomike dhe financiare e filluar n Shtetet e Bashkuara u prplas mekanikisht dhe n mnyr perverse mbi t gjith botn. N veanti n Europ, ekonomia e s cils ishte e lidhur me Shtetet e Bashkuara nprmjet nj sistemi kompleks huash, pasojat qen veanrisht drastike: n Gjermani, GDP-ja ra me 15.7 prqind; n Itali, ku ekonomia ishte e kontrolluar n mnyr autarkike nga fashizmi, rnia qe pak m e moderuar, duke shkuar "vetm" n 6.1 prqind. Duhet kujtuar sesi Europa e atyre viteve nuk kishte dal akoma krejtsisht nga traumat e provokuara nga Lufta e Par Botrore dhe kshtu q kriza, fillimisht financiare u transformua me shpejtsi n nj dram me prmasa t pakontrollueshme dhe qeverit e t gjitha vendeve u drejtuan nga zgjedhje me karakter pastrtisht autarkik, duke i theksuar dhe duke i ushqyer n kt mnyr efektet e krizs. Megjithat, pasojat e depresionit pas vitit 1929 vazhdojn t habisin. N fakt pr Europn ky nuk ishte konfrontimi i par me nj cikl ekonomik negativ: ka mundsi, kriza n maksimum n vigjilje t Lufts s Par e shtyr m pas me konflikt t prfunduar, nuk qe m pak e fort se ajo e zhvilluar n fillimin e viteve tridhjet. Origjina e nj krize kaq t

thell duhet krijuar kshtu, sipas Derek Aldcroft, pikrisht n Shtetet e Bashkuara: "Me pak fjal, Shtetet e Bashkuara i dhan dy goditje t rnda sistemit ekonomik botror n nj periudh n t ciln ky ishte m i cnueshm dhe, pr pasoj, m pak n gjendje q t'i duronte. Goditja e par, erdhi me reduktimin e huave t huaja 1928 - 1929 dhe e dyta, me kulmin e bumit amerikan n vern e 1929". Rnia e huave t huaja kishte ndodhur qysh n vern e 1928 dhe investimet n Europ qen tashm prej kohsh pak t prtypshme, si e kemi par tashm prqindjet e larta t interesit t praktikuara nga Federal Reserve trhiqnin pjesn m t madhe t investimeve, emisionet e kapitalit amerikan n llogari t huaj gjat vitit 1928 ran deri me 50 prqind, duke krijuar kshtu nj impakt t fort deflacionist ndaj t gjith ekonomis globale. Por, kriza europiane u b dukshm edhe m e fort n vijim t krizs amerikane t 1929, n kt pik huat dhe kapitalet nga Shtetet e Bashkuara drejt Kontinentit t Vjetr u ndaln krejtsisht sbashku me importimet nga Europa. Pr ta rnduar t gjith situatn ishte edhe nj kriz ekonomike qysh prej kohsh latente n Europ: cikli i ekspansionit kishte prfunduar dhe llogarit publike nuk qen stabilizuar, pothuajse konsiderohej i pafundm fluksi i huave t ardhura nga Shtetet e Bashkuara. Faza finale e krizs europiane filloi n muajin maj me rnien e Credit Asntalt, shoqri austriake q mbante m shum se dy t tretat e t gjitha depozitave t sistemit bankar t ktij vendi, gjendja e likuiditetit t ksaj banke shkaktoi panikun n mjediset bankare europiane. Shpresat e qeverive dhe t investitorve u drejtuan nga Britania e Madhe, vendi i vetm akoma n gjendje q t jepte huara, por besimi n aftsin e Londrs pr ta garantuar aftsin paguese t saj zgjati pak dhe kshtu kriza nga Europa kaloi me shpejtsi kanalin e La Manshit dhe me 21 shtator t 1931 Britania e Madhe doli zyrtarisht nga standardi i arit. Ekonomia amerikane filloi t rritet, vetm duke filluar nga vitet 1932 1933, por reperkusionet e krizs n Europ tashm kishin hyr n nj rrug t pakthyeshme. Mosbesimi kompromentoi do aktivitet ndrshkmbimi midis vendeve, kshtu Britania e Madhe i la pasdore shkmbimet me kontinentin pr t'ju drejtuar vendeve t perandoris s saj, n Itali fashizmi u drejtua nga zgjedhje akoma m shum t forta nacionaliste, n Gjermani uria dhe pesimizmi i hapn dyert nacional - socializmit: edhe njher akoma u mendua se mund t prballohej nj kriz ekonomike me agresivitet dhe me luft. Rigjallrimi i vrtet erdhi n Europ vetm n vitin 1945, pasi q tragjedia m e madhe e historis s saj kish pushuar s korruri viktimat e saj. Konkluzione: modeli Minsky Duke lexuar "Historin e krizave financiare" t Kindleberger, mbetesh veanrisht i befasuar kur shikon sesa struktura e ksaj krize t sapofilluar nuk sht gj tjetr vese nj klishe e prsritur shum her gjat ktij shekulli t fundit. Pr t shmangur dyshime, duhet nnvizuar se librin e tij Kindleberger e shkroi n vitin 1978, domethn n nj largsi mbi 30-vjeare nga kriza aktuale. N modelin e prpunuar nga Hyman Minsky, i cituar nga Kindleberger, bumi ekonomik sht ushqyer nga nj ekspansion i kredidhnies bankare q zgjeron ofertn totale t monedhs, n kohra t kaluara me dhnien e drejtprdrejt t monedhs, sot, q nj operacion i till nuk lejohet m, duke dhn hua n form depozitash bankare shtes. Nga modeli Minsky, kredidhnia bankare rezulton tejet e paqndrueshme.

Rritja e oferts s monedhs prkthehet n krkes efektive mallrash dhe shrbimesh financiare. Pas disa kohsh, krkesa e rritur prplaset me aftsin pr t prodhuar ose me ofertn e aktiviteteve financiare ekzistuese. mimet ngrihen, duke u dhn vend mundsive t reja t fitimeve dhe duke trhequr siprmarrje dhe investitor t tjer. Zhvillohet nj efekt retroaktiv pozitiv, prderisa investimet e reja prcaktojn rritje t t ardhurave q stimulojn investime t reja dhe rritje t reja t t ardhurave. N kt pik, na shpjegon Kindleberger, tregu arrin nj gjendje euforie. Spekulimi lidhur me rritjen e mimit i shtohet investimeve pr prodhimin dhe shitjen. N nj moment t mpasm, spekulimi tenton q t shkputet nga objektet vrtet me vler dhe pr t'u drejtuar atyre m pak konsistent. Grupe gjithnj e m t mdha njerzish krkojn q t bhen t pasur pa e kuptuar realisht procesin q po zhvillohet. Me procedimin e bumit spekulativ, copra t interesit, shpejtsi qarkullimi dhe mime vazhdojn t gjitha t rriten dhe n kt pik disa investitor vendosin t shesin dhe t realizojn fitimet. Ky sht momenti n t cilin tregu, n apogjeun e mundsive t ekspansionit t tij fillon q t ngec dhe n t cilin shitjet e operatorve kompensohen nga blerjet e rekrutve t rinj. N kt pik spekulatort kuptojn rrezikun e nj krize likuiditeti me pasoja katastrofike pr mimet e mallrave dhe titujve, sinjali i katastrofs s afrt jepet normalisht nga falimentimi i nj banke apo i nj siprmarrjeje e ndodhur shum ngusht, arratia shprthen, mimet bien dhe falimentimet rriten. Likuidimi degjeneron n panik dhe njerzit nguten, deri kur e kan t mundur, q t shesin. Sinjali specifik q bn t percipitohet n nj kriz mund t jet falimentimi i nj banke apo i nj siprmarrjeje e ndodhur n shum vshtirsi apo rnia e mimit t nj objekti parsor spekulimi. Likuidimi degjeneron n panik sapo fillohet t kuptohet, se sasia e monedhs sht e kufizuar, e pamjaftueshme pr t'u mundsuar t gjithve q t shesin n maksimum. Ashtu si spekulimi, paniku ushqehet vet, deri kur verifikohen nj apo m shum nga kta element: 1) mimet bien aq posht sa q njerzit shtyhen srish q t lvizin drejt aktivitetesh m pak likuide; 2) Aktiviteti ndalohet, duke i vn limite zvoglimit t mimeve, duke mbyllur bursat apo duke penguar shkmbimet; 3) Nj huadhns i astit t fundit, n prgjithsi bankat qendrore, arrin q t'i bind tregjet se monedha jon do t jet e disponueshme n sasi t mjaftueshme pr t prballuar krkesn pr likuid, duke rivendosur kshtu nj klim besimi. Nga ai tetor i 1929 ka pasur shum kriza financiare jo domosdoshmrisht t degjeneruara n kriza ekonomike si, sa pr t dhn nj shembull, rnia e Burss s New York e 1987, ka pasur kriza ekonomike jo t degjeneruara n dram, si kriza e shkaktuar nga rritja e mimit t nafts e 1973. Por, ajo q duket se sht e ndryshme si, respektivisht krizave t prsritura gjat ktyre 70 viteve t fundit, sht aftsia dhe besimi i vn tek shteti si agjent ekuilibrues dhe fuqizues i ekonomis. New Deal i projektuar dhe i lshuar nga Roosevelt (ndoshta m i madhi midis presidentve q kan pasur ndonjher Shtetet e Bashkuara) n vitin 1933 si

mjet pr t dal nga kriza, nprmjet nj serie komplekse ndrhyrjesh t drejtprdrejta shtetrore, duket se ia kan ln vendin sot nj konceptimi t ekonomis hiperliberiste shum t ngjashme me at q i kish paraprir Krizs s Madhe t 1929. Keynes, ekonomist konservator, mbi teorit e ndrhyrjes shtetrore, t t cilit sht bazuar ekonomia jon e paslufts, duket se sht vn me shum ngut n hatulla, pr t rishpluhurosur propozime plot besim n aftsit e tregjeve financiare dhe ekonomike pr t vetmenaxhuar ekuilibrin e vet.