T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER ANABLM DALI

(Yksek Lisans Tezi)

KTB- STTEDEK MEHD HADSLERNN DNLER TARH AISINDAN NCELENMES

Danman D. Dr. Osman CLACI

Hazrlayan Mehmet ATAY

ISPARTA 2003

KISALTMALAR a.mlf A...F.D. age agm Ank. Ansk Bkz ev TDVA h.nu .A. ..F.D. st KM Ktb M.E.B.Y. M.. M.S. M...F.D. Mizan ra s (sav) T.nu Takrib thk trs vd vs yy Ad geen mellif Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Ad geen eser Ad geen makale Ankara Ansiklopedi Baknz eviren Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi Hadis numaras slam Ansiklopedisi slami limler Faklte Dergisi stanbul Kitab- Mukaddes Kitapl Milli Eitim Bakanl Yaynevi Milattan nce Milattan Sonra Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Mizanl-tidal Radiyallahu anh Sayfa Sallalah Aleyhi ve sellem Tercme numaras Takribt-Tehzib Tahkik Tarihsiz ve devam ve saire Yzyl

KISALTMALAR .......................................................................................................I NDEKLER..........................................................................................................II NSZ....................................................................................................................IV GR.........................................................................................................................1 BRNC BLM I-ETMOLOJ AISINDAN MEHDLKLE LGL KAVRAMLAR 1Mehdi Kavram ...................................................................................... 3 2-Mesih Kavram ..................................................................................... 7 3-Deccal Kavram .................................................................................. 12 4-Ricat (Docetism) Kavram .................................................................... 18 II-SLAM LTERATRNDE MEHD VE MEHDLK.................................... 24 1-Nasslarda Kullanm............................................................................... 24 2-Dier limlerde Kullanm...................................................................... 27 III-MEHD FKRNNN MENE HAKKINDAK GRLER....................... 30 1- Kurtarc Fikrinin Yaps.................................................................... 30 2- Mehdi Fikrinin Tarihi Temeli ............................................................... 32 3-Grlerin Deerlendirilmesi................................................................. 37 IV- DNLERDE MEHD DNCES................................................................. 40 1. Baz Dinlerde Mehdi Dncesi............................................................ 40 2-Yahudilikte Mesih Dncesi ............................................................... 43 A-Yahudilik ve Mesih ............................................................................... 43 B-Eski Ahitte Mesih ve Mesihilik.......................................................... 44 3-Hristiyanlkta Mesih Dncesi............................................................ 48 A-Hristiyanlk ve Mesih ............................................................................ 48 B-Yeni Ahitte Mesih ve Mesihilik ......................................................... 50 V-SLAMDA MEHD VE MEHDLK................................................................ 56 1-slamda Mehdi Tasavvurunun Menei.................................................. 56 2- Ehl-i Snnetteki Mehdi Anlay........................................................... 58 3-iada Mehdi Anlay............................................................................ 58 4- Mutasavvflarda Mehdi Anlay........................................................... 60

II

KNC BLM KTB- STTEDEK MEHD HADSLERNN NCELENMES I-KONUYLA LGL HADSLER VE DNCELER ....................................... 65 II-MEHDNN MUHAKKAK GELECE LE LGL DNCELER........... 71 1-Genel Olarak Dinlere Gre .................................................................... 71 2-Konuyla lgili Hadisler........................................................................... 73 III-MEHDNN KML SOYU VE VASIFLARI LE LGL DNCELER79 1-Genel Olarak Dinlere Gre .................................................................... 79 2-Konuyla lgili Hadisler........................................................................... 80 IV-MEHD DEVRNN SRES LE LGL DNCELER............................ 86 1-Genel Olarak Dinlere Gre .................................................................... 86 2-Konuyla lgili Hadisler........................................................................... 87 V-MEHDNN ORTAM HAZIRLAYICILARI VE YARDIMCILARI ................ 91 1-Genel Olarak Dinlere Gre .................................................................... 91 2-Konuyla lgili Hadisler........................................................................... 92 VI-MEHDNN SYAS FAALYETLER LE LGL DNCELER .......... 100 1-Genel Olarak Dinlere Gre .................................................................. 100 2-Konuyla lgili Hadisler......................................................................... 101 VII- HZ. SA MEHD MDR?............................................................................. 106 SONU..................................................................................................................111 TABLOLAR.......................................................................................................... 115 BBLYOGRAFYA .............................................................................................. 120

III

NSZ Doutan gnmze insanlk tarihine bakld zaman hemen hemen her dinde Kurtarc, Mehdi fikrinin bulunmas, bize bu dncenin irdelenmesi gereken nemli konulardan birisi olduunu hatrlatmaktadr. Medeniyetlerin hibir zaman mutlak saf olmad ve toplumlarn srekli bir etkileim iinde bulunduu gz nnde tutulunca Mehdi nanc dinlerde ortak bir fenomen olarak ortaya kmas doaldr. Hemen her dinde beklenen kii veya kiilerin isimleri deise de her birinin bir takm ortak paydalarda birletii grlecektir. Bu inancn asrlarca beeriyetin zihnini megul ederek ok geni akisler uyandrd grlmektedir. Yerine gre dini duygularn smrlmesine ve bir takm kiilerin Mehdi sfatyla ortaya karak, farkl amalarla kitleleri kendi etrafnda toplama yoluna gittii de bilinmektedir. Zulm ve istibdadn artt dnemlerde bu inan ile ilgili dncelerin younlat bilinmekle beraber, kanlmaz bir olgu olarak, farkl tezahrleriyle dinlerdeki yerini alan bu dncenin temel kaynan, sadece bask ve istibdadn artt kriz ortamlarnn doal sonucu olarak, sahneye kan bir fenomen eklinde izah etmek yeterli midir? Acaba bu fenomenin slam dinindeki durumu nedir? Mslmanlar bu duruma nasl bakarlar yada bu konudaki dokmanlara gre durum nasldr? Beklenen bir kurtarc Mehdi, Mesih fikrinin zellikle ilahi dinde yani Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda, dier dinlere gre ok daha gelimi olduu grlmektedir. slam kltrnde baz kimselerce kurtarc, yalnzca Mesih deil, bununla birlikte zulmle dolmu olan dnyay adaletle dolduracak bir Mehdi de beklenmektedir. Yani Mslmanlarn bir ksm kurtarc Mehdi ile birlikte, Hz. sann tekrar gelecei konusunu da bir inan problemi haline getirmi; bu yolla yeryznde bar, adalet ve eitliin yaylacana, zulmn ortadan kalkacana inanr olmulardr. Kuran- Kerimde bu dnceye delalet edecek muhkem bir ayet bulunmamakla birlikte dncenin hadis literatrnde yer ald grlmektedir. Bu noktada bu dncenin slamdaki durumunu kavrayabilmek iin ikinci temel kaynak kabul edilen hadislerin incelenmesi gerekmektedir. En nemli hadis kaynaklarndan Buhari ve Mslimde Mehdi kelimesinin getii bir hadisin bulunmamas da konuya daha farkl yaklalmasna sebep olmutur. Bu konudaki literatrn incelenip

IV

Dinler Tarihi asndan deerlendirilmesine de zel bir ihtiya vardr. Fakat bu alandaki literatrn genilii bizim hadisler baznda konumuzu snrlandrmamza neden olmutur. Bylelikle Ktb-i Sittede geen rivayetlerdeki temalarn dier dinlerdeki tezahrleri verildikten sonra, rivayetleri sened asndan inceleme ve bu konuda arihlerin kanaatlerini de dikkate alarak konunun bir tahlilini yapma ihtiyac ortaya kmtr. Bu da bizim konumuzu tekil etmektedir. Mehdi konusunun tarihin hemen her dneminde gndemde kalmas ve birtakm tartmalar beraberinde getirmesi yannda, bir istismar oda haline gelmesi bizim dikkatlerimizi bu konuya ekti. Sonuta, hocam Prof. Dr. Ekrem Sarkolu Beyin de Mehdilik konusundaki hadisler zerinde henz bir alma yaplmad eklindeki nerileri ve danman hocam Do. Dr. Osman Cilac Beyin de desteiyle bu konuyu aratrmaya karar verdik. Bu almay yaparken deal olan her dinin orijinal dilinden faydalanmaktr tezinden hareketle zellikle hadislerin incelenmesinde daha ok slam kaynaklarn kullanmakla birlikte az da olsa yabanc kaynaklardan faydalandk. Aratrmada ncelikle Mehdi fikrinin temeline ve zne inmeye altk. almamz iki blm ve sonutan olumaktadr. Birinci Blmde etimolojik adan Mehdi, Mesih, Deccal kavramlar ele alnm ve ricat kavram zerinde durulduktan sonra, Mehdinin slam literatrndeki kullanmna deinilmi, tarihi ve kltrel adan kurtarc fikri ele alnmtr. Dinlerde kurtarc fikri erevesinde baz dinlerin yannda Budizm, Yahudilik ve slam dinlerindeki yansmalarna deinilmitir. slamda Mehdi tasavvuruna deinirken ksaca Ehl-i Snnet, ia ve Mutasavvflardaki mehdi dncesi ortaya konulmaya allmtr. kinci Blmde, hadislerde Mehdi konusuna yer verilmi, Ktb-i Sittedeki hadislerde ilenen temalar konularna gre snflandrlarak, dier dinlerle olan benzerlikleri ortaya konulmutur. Daha sonra bu hadislerin dier kaynaklardaki varyantlarna iaret edilmi ve Ktb-i Sitte ravilerinden problemli grnenler hakknda mnekkidlerin kanaatlerine yer verilmitir. Burada gayemiz slam kltrnde farkl ekillerde yaatlagelen Mehdi dncesinin temel dayana olarak grlen hadislerden Ktb-i Sitte hadislerinin salaml veya zayfl konusunda bir fikir edinmek, ayn inanc paylamalarna ramen farkl bilgi

birikimine sahip insanlar Mehdi konusunda farkl dnmeleri ve ortak bir zeminde buluma imkann aratrmaktadr. Daha sonra, Mehdi konusuyla birlikte hatrlanan Mehdi, Hz. sa mdr? sorusuna cevap aranmtr. Dipnotlar Mellif ve Kitap ad esasna gre yazlmtr. ahs ve kitap isimleri ilk getii yerde tam olarak verilmi ikinci getii yerde mellifin ismiyle birlikte, (age) eklinde gsterilmi ayrca eserin ilk getii yerde basm yeri ve yl verilmitir. ncelediimiz hadislerin daha kolay anlalmas iin senet zincirleri ikinci blmn sonunda tabloda gsterilmitir. almam boyunca, Mehdilikle ilgili hadisler konusunda henz bir alma yaplmadn belirten hocam Prof. Dr. Ekrem Sarkoluna, kymetli dncelerine bavurduum hocam Prof. Dr. Talat Sakallya, her zaman vakitlerini ayrarak destek olan danman hocam Do. Dr. Osman Cilacya, ktphanesini ve her trl desteki dncesini bana ak tutan hocam Yrd. Do. Dr. Nasuh Gnaya teekkrlerimi sunarm. Mehmet ATAY Isparta 2002

VI

GR Beklenen kurtarc fikri, hemen hemen btn din ve kltrlerin yaatt bir mid ve kurtulu idealidir. Aslnda beeriyet tarihi ierisinde zaman zaman devirlerin getirdii zulmlerden dolay bunalan insanlarn bir kurtulu midi aramalar ok yadrganacak bir durum deildir. Fiziki gleriyle problemleri zemeyen, aresiz kalan insanlarn hem fizik dnyasnda hem de metafizik dnyasnda bir k yolu bulma gayreti iinde olmalar Yce Yaratcnn insanlarn ftratna yerletirdii bir zellik olarak grlebilir. Genel olarak dinlerin ve kltrlerin ounu ilgilendiren bu fikrin tezahrleri dinlerde farkllk arz etmektedir. Mesela bu dnce, Yahudi ve Hristiyan dinlerinde dinin merkezinde yer almaktadr. Yalnz konunun slam dinindeki farkl gruplarda farkl ekilde tezahr ettiini grmekle birlikte Ehl-i Snnet evrelerinde bunun dinin merkezinde yer alan bir inan olduunu dnmek de isabetli deildir. Bununla birlikte Mehdilik, slam dncesinin ve slam tarihinin en girift, en tartmal, konularndan biridir. Bununla beraber bu problem tarihi sre ierisinde toplumsal hayatn merkezinde yer alan konularn banda gelmitir. nk bu konu slam toplumunda bunalmlarn artt kriz ortamlarndan nasl kurtulaca sorusuna verilecek cevapla paralellik arz etmektedir. slamn temel kayna Kuranda bu konuya iaret edilmezken, ikinci kaynak durumundaki Hz. Peygamberden (sav) nakledilen hadisler konusuna inildiinde Mehdi fikri fiten ve melahim (fitneler ve byk harpler) konularnn faziletler ve menkbeler ile ilgili konularla direk ilikili olmas, bir takm yalanc ve uydurmaclarn dikkatini ekmi, bunun sonucunda konuyla ilgili bir dizi uydurma rivayetler oluturulmutur.. Nitekim Ahmed b. Hanbel (v.241/855) u konunun bir usul yoktur: Mgazi, Tefsir ve Melahim. bn Hacer de buna faziletler konusunu da ilave ederek, Bu zayf ve mevzu hadislerin kaynadr 1 demektedir. ncelediimiz konunun temel verileri itibariyle gelecee hitap etmesi, hemen ispatnn mmkn olmamas ve Kurandan sonra kaynak kabul edilen muteber

bn Hacer el-Askalani, Lisanl-Mizan, Beyrut, 1986, I/13.

eserlerde de konuya yer verilmesi nedeniyle, meseleye iki farkl adan yaklalmaktadr: Birincisi; daha nce eitli din ve toplumlarda var olan Mehdi ve Mesih dnceleri bu kitlelerin Mslman olmas ve bir kltr olarak bu dncelerini yaatmalar, onlar kabul ettikleri slamdan da kendi dncelerine bir kaynak bulma cihetine yneltmi, hatta bu yolla Hz Peygamber (sav) adna hadis uydurmaktan da kendilerini alamamlardr. Dolaysyla bunun slamla uzaktan ve yakndan ilgisinin olmad ileri srlmektedir. kincisi; Mehdi konusu her ne kadar Kuranda gemese de ikinci kaynak mesabesindeki Buhari, Mslim ve Nesai dndaki hemen btn hadis mecmualarnda ve kaynak saylabilecek tarih kitaplarnda yerini almas, slam Peygamberi Hz. Muhammedin (sav) konuyla ilgili bir takm sahih hadislerinin bulunduunu gsterir. Dinler tarihisi olarak bizler, yaayan bir tasavvurun dier dinlerle ilikisini kurarken ya da dier dinlerdeki tasavvurlarla karlatrmasn yaparken konu dinler olunca, pein genellemeler ve paralellikler kurmaktan uzak durmamz gerekmektedir. Bunun iin de ele aldmz meselinin dinin mensuplar tarafndan byk bir oranda kabul edilebilir olmas gerekmektedir. Bunun iin de her Mslman iin bu mevzuda genel olarak kabul ettii en nemli paydalardan birinin sahih yollarla gelen hadisler olduu grlmektedir. Bu noktadaki hadislerin dinin mensubu asndan nasl algland, Mslman yaantsnda sz konusu tasavvurun, ne kadar nemsendii bizce nem arz eden bir konudur. Bunun iin de tasavvura kaynaklk eden konuyla ilgili hadisler ncelikle ele alnp incelenmelidir. almamzda ele aldmz konunun ok boyutlu olmas nedeniyle ister istemez Dinler tarihinin metodu ile birlikte deiik ilim dallarna mracaat edilmi ve onlarn da metodu kullanlmtr. zellikle hadislerin incelenmesinde klasik hadis usul ve tahric metodlar dikkate alnmtr.

BRNC BLM
I-ETMOLOJ AISINDAN MEHDLKLE LGL KAVRAMLAR 1Mehdi Kavram Bir kelimeye ya da kavrama etraflca bakabilmek iin her eyden nce kavramn dilde ifade ettii veya ifade etmesi ihtimali bulunduu anlamlarn ortaya koymak gerekir. Bunun iin de tarihi sre ierisinde kelimenin kazand anlamlarn yannda ilk olarak vaz edildii dnemdeki anlam da nemlidir. Mehdi kelimesi Arapadaki ( heda) doru yolu bulmak, yol gstermek mastarndan treyen ismi mefuldr.2 Bu mastarn mtaklarnn ifade ettii mnlara ksaca temas edecek olursak unlar syleyebiliriz: Ayn kkten treyen ( huda) kelimesi dalaletin zdd doru yol, hidayeti gsterme anlamnda bir mastardr. Bu anlamyla kelime Arapa iirlerde de kullanlmtr.3 Kuran- Kerimde de ayn mny ifade eden ayetler bulunmaktadr. rnek olarak unlar zikretmek mmkndr. 4 De ki doru yol ancak Allahn yoludur ayetinde Allahn kendisine ard doru yol anlamnda veya5 ya da atein yannda bir yol gsteren bulurum ayetinde olduu gibi yol gsterme ve doru yol anlamlarnda kullanlmtr. Bunun gibi, baka bir yol, metod anlamnda da kullanlmtr.6 Heda kelimesinin fiil olarak sznde olduu ekliyle kullanld zaman Allah onu yola koydu, hidayete erdirdi. Yani o yolu bildirdi gibi mnlar ifade eder.7 Ayn kkten treyen el-Hadi kelimesi, Allah(cc) iin isim olumutur. bnul-Esir, Allah kendisinden Rabln kullarnn anlamas iin onlara doru yolu
bn Manzur, Lisanul-Arap,Msr 1991, XV/354. bn Manzur, age, Ayn yer. 4 Bakara 120. 5 Taha 10. 6 bn Manzur, age, Ayn yer. 7 bn Manzur, age, Ayn yer, Firuzabad Muhammed b. Yakub, Kamusul-Muhit, Beyrut 1987, s. 1733, 1734, maddesi; el-Cevheri smail b. Muhammed, Tacul-Luga ves-Shah el-Arabiyye, Thk. Ahmed Abdulgafur Attar, Beyrut, 1990, VI/2532; Ahmed Asm, Kamus Tercemesi, stanbul, trs. IV/1230.
3 2

ak bir ekilde bildirdi ve hayatnn devam iin gerekli eyleri gsterdi diyerek hadi kelimesinin doruyu apak olarak ortaya koyan anlamna geldiini dillendirmitir.8 Yine ismi fail anlamnda Allahn dnda kullanld zaman, Hadiye ( ) kelimesi, her eyin ncs, nde gideni, knts anlamnda kullanlr.9 Bundan dolay atn boynuna ( ) hevadi denilmitir. nden gittii iin sa kelimesi ( ) hadiyat ve ( ) hevadi eklinde kullanlmtr.10 Ayrca kervanda nde giden deveye de, okun ucunda bulunan hedefe saplanan demire de ayn kkten gelen ( ) Hadiyet ve ( ) hadis-sehm okun ucu denilmitir.11 Grld kadaryla kelimenin mtaklar nde giden nc, yolu bulan anlamlarn iermektedir. Mehdi kelimesi de lugatta yol gsterilen ve bakalarna yol gsteren anlamndadr. Bununla birlikte slamn ilk dneminde Mehdi kelimesi ilk drt halifeye isim olmutur. Peygamber (sav), Sizi benim snnetime sarlmaya, Raid ve Mehdi halifelerin yolunda gitmeye tevik ederim12 sz, yine Hz. Peygamberin (sav) Ebu Seleme iin yapt duada Allahm Ebu Selemeyi affet ve onu Mehdilerin derecesine ycelt13 sz buna rnektir. Ayn kkten gelen mehdi ve hadi kelimeleri drt halifeden sonra da isim olarak kullanlmaya devam etmitir. Mesela Abbasi halifeleri Musa el Abbasi ve Muhammed b. Abdullah iin Mehdi, Zeydiye imamlarndan birisine de el-Hadi Lidinillah lafz kullanlmtr.14 Fakat ekseriyetle Snniler bilhassa Hz. Aliyi dier halifeden ayrmak iin onun hakknda kullanmlardr. Nitekim Usd el-ba (IV/31-33) de ona hdiyan mehdiyan denilmi ve Sleyman b. urad Hseynin lmnden sonra Mehdi olu Mehdi sfatyla anlmtr.15 Arapada Mehdi kelimesinin ekilde treyebilecei belirtilmitir. Birincisi el-Huda ( ) kelimesinden gelip kendisi hidayete ermi, kendi yolunu bulmu demektir. Bakasna yol gsteren anlamnda deildir. Eer byle olsayd
bn Manzur, age, Ayn yer. bn Manzur, age, XV/1734. 10 bn Manzur, age, Ayn yer; Rab el-sbahani el-Hseyn b. Muhammed, el-Mfredt fi GaribilKuran, stanbul 1986, s.784. 11 bn Manzur, age, Ayn yer. 12 Tirmizi 5/44; Ebu Davud 5/14; Ahmed 4/26. 13 Mslim, Cenaiz, 2/634. 14 ez-Zebidi Muhammed Murtaza el-Huseyni el-Vasti, , Tacul-Arus min Cevahiril-Kamus, Beyrut, trs., X/408, 409. 15 Macdanold D.B. Mehdi M.E.B.,slam Ansiklopedisi, stanbul, 1960, VII/475.
9 8

Muhdi diye okunmas gerekirdi. Fethal olunca ise hem geili hem geisiz olarak kullanlabilir. kincisi Heda ( ) dan ismi mefuldur. Mehdiviyun eklinde gelerek bir takm illlerden sonra Mehdiyyun halini almtr. ncs Hz. sann (as) beikte konumasna iaretle beie nisbet anlamndadr.16 Kanaatimizce de ikincisi daha doru ve tutarldr. Ayn kkten treyen hadi ve mehdi kelimelerinin her ikisi de Hz. Peygamber iin kullanld bilinmektedir. Daha sonralar bu kelimeye, ismi mefl yerine ismi fail mns verilerek Allah karsnda mehdi, (hidayete ulatrlm); insanlar karsnda hadi (onlar hidayete ulatran) olarak yorumlanmtr. lahi hidayete ulam bir kiinin, sz davran ve her trl tutumu ile insanlara rnek ve onlarn hidayetine vesile olaca dnlerek, bu durumdaki kiileri hadi olarak isimlendirmek yanl grlmeyebilir. Farezdak ile Cerir bu kelimeyi bir eref unvan olarak kullanrlar. mer b. Abdulaziz iin herkes tarafndan kullanlrken galiba bir eref unvanndan daha fazla bir mn ifade ediyordu. Gerekte mer tam bir mceddid olarak bilhassa Allahn rehberliine mahzar olmu kii olarak telakki ediliyordu.17 Mehdi tabirinin karl olarak Franszca da Messianisme deyimi kullanlr.18 Almanca da Mehdi kelimesi rechtgeleited (spezrelg) kelimesiyle ifade edilir. Mehdilik tabiri yerine de Mahdismus kelimesi kullanlr.19 Osmanl Trkesinde mehdi, doru yola slik olan, tariki mstakimde bulunan, hidayete mahzar olan kimse iin kullanlmtr. Bundan baka Osmanlcada din deitirip Mslman olanlara Muhtedi doru yolu tutan20 denmitir. Btn bu kullanmlar szlk anlamndadr ve Mehdi kavramnn ihtiva ettii anlamlardan kyametle, ahir zamanla ilgili deildir.21 Bu mny yani doru yolu

ez-Zebidi, age, s.409. Macdonald, Mehdi, .A., VII/475. 18 Hanerliolu Orhan, Felsefe Ansiklopedisi, stanbul 1993, IV/116. 19 Kayayerli Mjdat, Cilac Osman, (Almanca Trke, Trke Almanca) Dini Terimler Szl, Konya 1989, s.166. 20 emseddin Sami, Kamus- Trki, stanbul 1317, s. 1436; Develiolu Ferit, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lugat, Ankara, 1970, s.748; .A., Mehdi, VII/475; Diyaneti. 21 Hanerliolu Orhan, slam nanlar Szl, stanbul 2000, s.308; Macdonald, Mehdi, .A., VII/475.
17

16

bulan kimse anlamn ifade eden Muhtedi kelimesi Kuran- Kerimde pek ok ayeti kerimede gemektedir.22 Msterik Goldziher, el-Akide ve-eria isimli eserinde mehdi kavramnn zamanmzda mhtedi yani baka bir dinden slama girmi olan ahslar iin kullanldn ifade ederek, iddiasn, aslnda kpti olup, sonradan slam seen ve isimleri Muhammed el-Mehdi el-Hanefi ve Muhammed el-Abbasi el-Mehdi olan birisi 1812-1815 dieri 1870-1890 yllar arasnda Ezher eyhlii yapm iki kiiyi rnek vererek kuvvetlendirir.23 Kelime daha sonralar rivayetlerde ifadesini bulduu ekilde yaygnlaan ve Ahir zamanda gelecei mjdelenen kii iin kullanlr olmutur.24 Mehdi tabiri biraz daha farkl bir mn da ok erken zamanlarda Hz. Ali (ra)nin Fatma (r.anha)dan baka bir zevcesinden olan olu Muhammed b. elHanefiye (v. 81/700) iin kullanlmtr. Bu fikri ilk defa ortaya atan kiinin Hz. Alinin mevlas Keysan (v. 37/657) olduu ve daha sonra mamiyenin kollarna getii sylenmektedir. Hz. Hseyinin Kerbelada lmesinden sonra, Muhtar b. Ebi Ubeyd bu Muhammedi kendini hilafete aday ilan etmeye tevik etti ve ona Vasinin olu Mehdi ismini verdi; buradaki Vasi Hz. Peygamberin (sav) halkn idaresini Hz. Aliye vasiyet ettiini kabul edenler tarafndan onun iin kullanlan bir tabirdir. Bu hadise, Hasan ve Hseyinin yani Alinin ve Hz. Peygamberin (sav) kz Fatmadan doan iki olunun, lmnden sonra meydana gelmitir. Bu Muhammed (elHanefiye) Peygamber (sav) ile ayn kandan olduu iin deil de, Alinin olu olmas sfat ile varis idi. Galiba bylece kendine zorla verilen bu mevkii bizzat reddetmiti. Fakat el-Hanefiye istemeyerek Keysaniler frkasnn kurucusu olmutur. Bunlar onun canl olarak bulunduunu zannederek Radva dandan geri gelmesini bekliyorlard. Bu iddia air Kueyir (v.105/723) ve Seyyid el-Himyeri (v. 173/789) tarafndan mdafaa edilmitir. Bylece Muhammed el-Hanefiye on iki imaml iilerin gizli imam gibi bir Mehdi Muntazar (beklenen Mehdi) haline geldi.25 Anlald kadaryla Mehdi tabiri bir inan ifade etmesi bakmndan ilk defa bu ekilde

22 23

Bkz. Bakara 70,157; Enam 82; Araf 30, 178. Sad Muhammed Hasan el-Mehdiyyet fil-slam, Kahire 1953, s.47. 24 ez-Zebidi, age, s.408. 25 Macdonald, Mehdi, .A., VII/475.

Muhammed el-Hanefiye iin kullanlmtr. Bu Mehdi inanc ayn zamanda ii itikadnn da temeli olmutur. Daha sonralar kelime stlah bir mn kazanm ve inanc ifade eder olmutur. Buna gre Mehdi; Ahir zamanda, kendisinden nce zulm ve hakszlklarn alp yrd yeryzn, adaletle dolduracak kimsedir. 2-Mesih Kavram Mesih kavram Arapaya Aramiceden gelmi bir kelime olarak kabul edildii gibi, Habeeden alnm olabilecei de ileri srlmektedir. Arap mellifler tarafndan bu kelimenin branice veya Sryaniceden geldii de ileri srlmektedir.26 Mesihin aslnn branice Meiha olduu bununda; mbarek takdis edilmi, ya srlm, Allahn tasfiye ettii adam mnlarna geldii ileri srlmektedir.27 Bu kelime Avrupa dillerindeki karl (Maiahn Yunanca tercmesi olan) christos tabirinden tremedir ve bu tabire denktir ve christ kelimesi zelde Hz. sa iin kullanlr.28 sa kelimesi Meiha kelimesinin Arapasdr ve ehresinin rengi beyaz olup latif, hrmete layk anlamlarna gelir.29 sa Sryanice u; baz Hristiyanlar Yesu; Frenkler Jezu derler. Bunun ismi mensubu olan Jezvit, sevi bir baka tabiri Yesui demek ise de Katolik papazlarn cemiyet-i mahsusalarna alem olmutur. Dilimizde ise Cizvit eklinde kullanlr.30 Bazlarna gre Yesu tabiri Hz sa doduunda kendisine bu isim verilmiti. Yine onlara gre bu Kurtarc demek olup bu ad Hz. sann doacan mjdeleyen melek getirmitir.31 Arapa m-s-h ( ) kknden gelen ve kk itibariyle beklenen kurtarcya verilen bir sfat olarak kullanlan Mesih kelimesi, bir eyi bir eyin stne dzgnce yaymak, bir ey zerinde eli yrtmek, bir eyde bulunan izleri gidermek, zerine ya ile yalamak, yzden silinen ter, gnahlardan temizlenmi vaftiz edilmi gzel yzl, pek doru syleyen kii, yalanc adam (kezzab), sert
A.J. Wensinck Mesih, .A.,VIII/124. Bilmen mer Nasuhi,, Kuran- Kerimin Trke Meali ve Tefsiri, stanbul 1992, I/366; Yazr Elmall M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul 1993, II/323; Sarkolu Ekrem, Dinlerde Mehdi Tasavvurlar, Samsun 1997, s. 15. 28 Aydn Mehmet, Din Fenomeni, Konya 1993, s.126. 29 Ahmed Asm, age, I/976; Bilmen mer Nasuhi, age, I/366. 30 Kk Abdurrahman, Dnmeler ve Dnmelik Tarihi, stanbul 1983, s.91. 31 Yldrm Suat,Mevcut Kaynaklara Gre Hristiyanlk, zmir 1996; s.28; Ayrca bkz. Matta 1-21; Luka, 1-31.
27 26

mendil, ok cima eden, nak gitmi para, lmek, silmek, tok gzl...32 gibi anlamlarda kullanlmaktadr. nl dilci Firuzabd (v. 817/1414) kelimenin mtaklarndan 50ye yakn anlamnn olduunu belirtmitir.33 Bu kelimenin oulu mseha, ve mesha eklinde gelmektedir. Trkede bir sfat olarak Mesih zerine ya srlm anlamnda zel; isim olarak da Hz sa iin kullanlmaktadr.34 Deccale de Mesih tabiri verilmektedir.35 Zira onun gznn bir taraf siliktir. Deccalin sa gz silinmi, Hz sann sol gz silinmitir.36 sfehan, bunu Deccalden gzel zellikler, ilim, akl, yumuaklk, gzel ahlak silinmitir. sadan da , cehalet, maddeye ballk, kt ahlak, giderilmitir eklinde yorumlar.37 Mesih tabiri gerek tek olarak gerekse bn Meryem ile beraber Kuran- Kerimde gemekle38 beraber bu ayetlerin hibirisinde Yahudilik ve Hristiyanlktaki mnsyla beklenen bir kurtarcy ifade etmez. Fakat, gerek ayetlerde gerekse hadislerde rastlanan el-Mesih kelimesinden sa b. Meryemin anlald kesindir. Ne var ki bu konuda Kuran- Kerimin tavr Yahudilerin bekledii bir Yahudi Mesihi ile Hristiyanlarn ve daha bakalarnn ricatine inandklar sa b. Meryemden tamamen farkldr. Kuran- Kerim Yahudi ve Hristiyanlarn dncesine iltifat etmemi ve bnyesinde bu konuda ak bir iarete yer vermemitir.39 Abdurrahman Kke gre, ayet ve hadislerde Mesih Feile ve Feale kalbndan olmak zere iki ekilde kullanlmtr. Feile babndan Mesih, sddk tasdik edilmi vs. anlamna gelir ki bu hakk tasdik eder, dorulayc olmasndan dolay saya alem olmutur. sann bir lakab ve bir vasf eklinde mtala edilir. Feale babndan olduu zaman Mesih; Kezzab mnsna gelir ki sahte Mesihleri iine ald gibi Deccal iin de kullanlr. Her yalanc ayn zamanda da kartrc ve hakk batl gibi gsterici mnsna decl den alnmadr. Bunun iin de Mesihlik
bn Manzur, age, II/593-98; Heyet, Mncid, Beyrut 1983, 760-1. Firuzabadi, age, 1987, s.308-309. 34 Ahmed Asm, age; I, 976; Develiolu Ferit, age, s.748. 35 Cevheri, age, 1/405. 36 Rab el-sfehani, age, s.710. 37 Rab el-sfehani, age, ayn yer. 38 Mesih kelimesinin yalnz getii ayetler; Nisa 172; Tevbe 30; bn Meryem ile; Nisa 157; Maide 17,72, 75; Konuyla ilgili ayetler ve yorumlar iin bkz. Muhammed Halil Herras, Fasll-Makal fi Refi sa ve Nuzulihi ve Katlihid-Deccal, (ev: Osman Cilac, Hz. sa Gelecek mi?), Isparta 2002, s.8-28. 39 Flal Ethem Ruhi, amzda tikadi ve slam Mezhepleri, stanbul 1996; s.250-251; Ayrca bkz., A.J. Wensinck Mesih, .A.,,III/124.
33 32

iddiasyla kan sahte Mesihler de Deccalle ayn mny alyor. Sddk mnsna saya isim olan Mesihten ayrlr. Hz. sadan baka Mesihler sahte ve yalancdr. zel mndaki Mesih ise sadece Hz. saya aittir.40 Hz. saya Mesih denmesinin sebeplerini sralayanlar, Hz. sann ok seyahat ettiini hasta olanlar mesh ederek Allahn izniyle iyiletirdiini, doduunda bedenine ya srldn vs zelliklerini zikreder ve bu sfat bu sebeplerden aldn belirtirler. Deve yrd zaman Arapada ( ) mesehatil-ibil denilir. 41 Larousseu du XXe siecle de Mesih, kutsal ya srlm yalanm meshedilmi, eskilerin tand Tanrnn gnderdii sayg duyulan kurtarc JesuoChirst (Hz sa) mnlarna geldii gibi; Peygamberler tarafndan kendisinden haber verildiini sanan yalanc sahte Mesihler iin de kullanldnn kaydetmektedir. Ayrca kutsal anlamna gelen Mesih isminin Kitab- Mukaddes tarafndan genel bir mnda kutsal bir yetkiye haiz btn insanlar- Krallar ve Peygamberler iin kullanld belirtilir. zel bir mn da ise Mesih; sraili kurtarmas beklenen Tanrsal bir eliyi iaret eder.42 Buraya kadar ifade edilen bilgilerden anlald kadaryla Mesih tabiri hem iyi hem de kt anlamna gelecek ekilde kullanlmaktadr. Mesih kelimesi bereket yayla yalanm mnsna geldii, krallarn nebilerin kahinlerin ve patriklerin bu yala yaland da kaydedilmektedir.43 Eski Ahitte bu tabir balangta srail Krallarn veya byk kahinleri belirtmektedir.44 Sonradan ba rahip ve rahipler iin kullanlmaya balanmtr. nk Krallar tahta karken45 ba rahip46 ve rahipler47 de tayinlerinde kutsal ya ile mesh ediliyorlard. Bu tr bir trenle onlara kutsal bir gcn getiine inanlyordu. Hatta daha sonralar peygamberler de mesh edilmeye balanmtr.48 Yani mesh ilemi tanr ile ilikisi olan herkese veriliyordu. Btn bu ifadelerden Mesih

40 41

Kk, age, s. 113, 114. Rap el-sfehani, age, s.710; Ahmed Asm, age, 1/975,977. 42 Kk, age, s.91,92. 43 Kk, age, s.92. 44 KM. I. Samuel, 24/6; I. Krallar, I/39,45. 45 KM. I. Samuel, 10/1; I. Krallar, I/39,45. 46 KM. k,29/7; Levililer 4/3,6/15,21/10; Saylar, 35/25. 47 KM. Levililer, 4/3,5; 6/15;8/30; k, 29/21. 48 I. Krallar, 19/16; aya 61/1; Tarihler 16/22.

kelimesinin tanr ile yakndan ilgisi olan ahslar iin kullanld sonucu kmaktadr.49 Tevratta aka Mesih isminde bir kurtarc geleceini anlatan bir ibare olmamakla birlikte bu tabir, Yahudi kavmine vaad olunan bir kurtarcya iaret etmektedir. Hz sa henz dnyaya gelmeden Yahudiler, Mesihin Hz. Davudun soyundan geleceine inanyorlard.50 Bu sebeple Matta ve Luka ncillerinin banda Hz. sann Hz. Davud soyundan olduunu gsteren bir ecere yer almaktadr.51 srail krallarn ve kahinleri ifade eden Mesih szc bu anlamda Eski Ahitte otuz be kez, Yeni Ahitte drt kez gemektedir.52 Baz Hristiyan yazarlara gre her ne kadar, Hz. sa hayat boyunca kendisi iin Mesih nvan kullanmam olsa da armha gerilip mezardan diriliinden sonra ilk Hristiyanlar Hz. sann gerekten Mesih olduuna kanaat getirmiler bundan dolay Hz. sa iin ou kez onunla e anlaml bir isim gibi Mesih tabirini kullanmlardr.53 sa (Yesu) tabirinin melein talimatyla verildiini nciller ifade etmektedir.54 Bat dillerinde sa karlnda kullanlan Jesus isminin asl Yahve kurtulutur, yahve kurtarr anlamndaki branice Yehouann ksaltlm ekli olan Yeuadr. Kelime Leosus eklinde Grekeye, oradan da Lesus biiminde latinceye gemitir. ncillerde ve Pavlusun mektuplarnda sann ismi Lesous olarak gemektedir. Arapada hem Yesu hem de sa eklinde kullanlr. Arapa konuan Hristiyanlar branice Yeuann Sryanice deki Yeuu, farkl ekilde Yesu olarak sylemektedirler.55 Kuran- Kerimde ve slami literatrde ise sa denilmektedir. sa kelimesinin Arapa olduunu kabul edenler ayes kknden geldiini sylemektedirler. Anlam ise donuk, beyaz renkli demektir. Bu gr kabul edenler Hz. sann renginin beyaz olduu iin bu ismin verildiini ileri srerler. Yine bu kelimenin avs

Sarkolu, age, s.15. Aydn Mehmet, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Konya 1993, s.45. 51 KM. Matta 1/17; Luka 1/1-27. 52 Baybal Sami, brahimi Dinlerde Mesihin Dn, Konya 2002, s. 26. 53 Baybal, age, ayn yer. 54 Matta 1-21; Luka 1/31. 55 Cevheri, age, II/952 ; Harman, mer Faruk, sa Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul 2000, XXII/465.
50

49

10

kknden geldiini syleyenler de vardr. Bunlara gre ise Hz. sa nefsini taatle, kalbindeki muhabbetle mmetini Allaha davet ettii iin bu ad almtr. 56 bn Manzur (v. 711/1311) sa kelimesinin genelde Arapa olmadnn kabul edildiini branice veya Sryaniceden geldiini yabanc bir kelime olmas ve zel isim olmas sebebiyle gayr- munsarf olduunu kaydetmitir.57 Kuran- Kerimde genie yer verilen bir Peygamber olan Hz. sa iin farkl tabirler de kullanlmtr. Bunlardan bazlarn belirtecek olursak Mueyyed, Mesih, kelime, vecih Ruhullah58... sayabiliriz. Mesihin terim anlamna gelince, daha nce ifade ettiimiz mnlar kapsamakla birlikte, gn geldiinde (ahir zamanda) yer yzne inerek bozulmu olan dzeni yeniden kuracak, yeryzn hakimiyeti altna alacak adaletle dolduracak ve insanlara doru yolu gsterecek ilahi bir temsilci veya dini lider eklinde tarif edilebilecek zel bir anlam iermektedir. Kelimedeki mnnn ahir zamn izafesi Fohrere gre Babil esaretinden sonra Rehm ve Zobele gre Hristiyanlktan birka asr nce Gressmanna gre Hristiyanlkla beraber olmutur.59 Yahudilikte ve Hristiyanlkta stlahi mnda ortak bir fenomen olarak kyametten nce bozulan dzeni slah etmek, hak ve adaleti kurmak zere bir Tanr temsilcisinin gelecei anlalmaktadr. Yahudileri kurtaracak bu ahs Hz. Davud soyundandr. Hristiyanlara gre Hz. sa Mesih olarak ikinci defa gelecek ve Tanrnn Kralln yeniden kuracaktr. slam kltrnde ise sa kyametten nce inecek Deccali ldrecektir.60 Yaar Kutluay bunu yle ifade etmektedir. Yahudilikteki Mesihi intizar inanc Hristiyanlktaki sann rucuu inancna evrilmi baz sapk mezhepler yoluyla slam dnyasna da Mehdiyi intizar eklinde gemitir.61 Netice itibariyle ayet, hadis ve tefsirlerde Mesih Hz. sann bir lakabdr. an, hret sahibi olmamas Allaha yaknl, semaya refinin manevi bir yaknlk, olduu kaydedilmektedir. Ayet ve hadislerdeki Mesih Yahudi ve Hristiyanlarn anlad mnda bir Mesih deildir. branice Mesihadan gelen Meiha adnn , Hz.
56 57

Rab el-sfehani, age, s.529; Ayrca bkz. Harman, sa, TDVA,, XXII/465. bn Manzur,age, VI/152; Ayrca bkz. Firuzabadi, age, s.722. 58 Bkz. Bakara 78; li mran 39-45; Nisa 157,171. 59 Sarkolu, age, s.15. 60 Kk, age, s. 112,113. 61 Hanerliolu, nan Szl, s.389; Kk , age, s.116.

11

saya bir lakap olarak verilmesi belki Yahudilerin bekledikleri kurtarc olarak, ona sarlp hidayete ermeleri iindir. nk Hz. sann an hret sahibi mceddid ve Allaha yaknl olmas Yahudilerin bekledii kurtarcya uymas bakmndan szlerinde sadk insanlar kendisine balamaya yetecektir.62 3-Deccal Kavram Deccal kavramnn iyinin ve gzelin, adaletin karsnda olan ya da daha nce ele aldmz Mehdi ve Mesihin muhalifi olarak karmza kt grlmektedir. Dnyada btn insanlar tek bir sistem etrafnda toplamak mmkn deildir. Btn insanlarn memnun bir ekilde yaad bir idare sadece hayal edilebilir. Dolaysyla adaleti ve hakk getirecek olan kurtarcnn da mutlaka bir muhalifinin, dmannn olmas zaruridir. En azndan dnce plannda bu zahiren ortadadr. Kurtarc motiflerin bulunduu btn dinler daha kurtarclar gelmeden bir muhalif oluturmulardr. yleyse konumuzla yakn ilgisi olmas sebebiyle dikkat eken Deccali ksaca tanmaya almakta fayda vardr. Deccal aldatc ve yalanc zelliiyle ok eski hak dinlerde de varl kabul edilmi, ilk olarak Zerdt dininde grlmtr.63 Szlkte bir eyi rtmek, yaldzlamak veya boyamak, deveye katran srmek, zina etmek, yerin her tarafn gezip dolamak, hilekarlk etmek, hakk batlla kartrmak gibi mnlara gelen decl kknden treyen bir sfattr. Kelime tefil babnda kullanld zaman (tedcil) rtme mnsna gelir. Yine bu babda yaldzlama mnsnda btl hak eklinde sunma, birbirine kartrma anlamlarna gelmektedir. Deccal kelimesinin ifade ettii mnlardan bir tanesi de altn mnsndadr. Bu durumda yeryz hazineleri kendi emrinde olacak demektir.64 Kelime, Sryani dilinde yalanc Mesih iin bir sfat olarak kullanlr.65 Nitekim Matta incilinin 24/24 de bahsi geen yalanc Mesih in ismi Peittada Meihe daggale diye tercme edilmitir. Sryanicede nebiya daggala (yalanc peygamber) ve ehada daggala (yalanc ahit) gibi tabirler kullanlmaktadr.66 slam

Kk, age, s. 114. Araka, Ahmed, Mehdi, amil slam Ansiklopedisi, stanbul 1991, 1/375. 64 Bkz. bn Manzur, age, XI/236,237; Ahmed Asm, age, stanbul 1305; III/1291; Demirci Krat, Deccal TDVA, stanbul, 1994, IX/67. 65 Ahmed Asm, age, Ayn yer. 66 A.J. Wensinck, Deccal.A., III/506.
63

62

12

Ansiklopedisi, bu kelimenin Arapada mns aldatmak olarak kaydedilen dacala kelimesinin Arapa olmas phelidir demekte ve bu fiilin Kuranda ve hadislerde kullanlmadn sylemektedir.67 Fakat Hz. Peygambere nispet edilen rivayetlerde Muhatabn aldatmak gayesiyle gzel szler syleyen kii; bir ka ve gz bulunmayan kt kimse anlamndaki Mesih kelimesiyle birlikte el-Mesihud-deccl ve Mesihud-delal eklinde kullanlmtr.68 Yahudilikte Deccal Yahudilerde ktlerin ve Mesihin muhalefetinin nderliini ifade eden bir kavramla karlalmamaktadr. Mesihin dman srailin komulardr.69 Ancak Yahudi dini literatrnde ilk defa milattan nce II. yy dan itibaren, son gnlerde Allaha kar gl bir varlktan bahsedilmeye balanmtr.70 Baz alimler bu inancn kkn eski Babil mitolojisindeki sular ve dipsiz karanlklarn hakimi Tiamatn yukardaki tanrlara isyan edip Tanr Eann olu Marduk tarafndan malup edilmesi mitine balarken bazlar da bunun eski ran inanlarnda grlen iyilik ve er glerinin muhalefetindeki dalizmde aramlardr. Bununla birlikte Yahudi kutsal kitabndaki baz anlatmlarn Deccal kavram iin zemin hazrlad kabul edilir.71 Yahudi kutsal kitabnn dndaki metinlerden biri olan on iki kabile bynn ahdinde Dan kabilesine mensup ve srailin Allaha ibadetten vazgemesine yol at anlatlan eytani bir ahsiyet olan Boli al da (Boli ar) bir Deccaldir. Levi kabilesinden kacak Mesih onu yenecek ve atee atacaktr. Menkbevi Yahudi dini literatrnde Mesihin muhalifi Deccal iin Armilus ad kullanlmtr. Bu ahsn Romann kurucusu olarak grlen efsanevi ahsiyet Romulus tan geldii dnlmektedir. Romallar putperest bir kavim olarak Yahudilerin topraklarnda hakimiyet kurmu, onlara ikence etmi ve Mabedlerini yakmlardr. Dolaysyla

A.J. Wensinck, Deccal, .A., stanbul, 1963. Ayn yer; Demirci, Deccal, TDVA, Ayn yer. Demirci, Deccal, TDVA, Ayn yer. 69 Sarkolu, age, s.97. 70 Daniel, 7/8; vd., 11/40. 71 Demirci, Deccal, TDVA, Ayn yer, Ayrca KM. Hezekiel, 38 ve 39. bablarnda geen Ga ve Mogo kssas bunlar arasndadr. Bu kssada Ahir zamanda Yahudilerin dmanlarna kumandanlk edecek Gogun Rab Yahve tarafndan nasl malup edilecei anlatlr. Yine KMnin Daniel blmlerinde buna benzer anlatmlar vardr. Daniel de Deccal iin somut bir rnek verilmekte kk boynuz, canavar tabirleriyle sembollendirilen (Daniel 7,8) bu rnekle Yahudilere zulm ve eziyette bulunan IV. Antiokhus Epiphones ( M.. 1631) kasedilmektedir.
68

67

13

ktl ve er gleri temsil etmektedirler. Bundan dolay Armilus Davud olu Mesihin nefesiyle ldrlecek72 ve Tanrnn krall yeryznde hakim olacaktr.73 Yahudilikte Mesih muhalifi iin gelitirilen bu kavram Hristiyanlkta Mesihin ikinci geliinden nceki muhalifi olan eytani ve yar insani bir varl ifade etmek zere kullanlmtr. Hristiyanlkta Deccal Hristiyanlara gre Mesihin dman Deccaldir. Fakat Deccal mefhumu saya muhalefet edecek bir ahs olmaktan ziyade Hristiyan olmayanlar, Hristiyanla muhalefet eden herkesi iine alr.74 Pavlusun Selaniklilere yazd ve Deccal hakknda en eski ifadeleri iine alan II. mektubunda (II/3-12) Deccal fesat adam, helak olu eklinde nitelendirilir. Onun tanrlk iddiasnda bulunaca, ibadet edilen her eye kar kaca ve ortaya kmasnn kyamet alameti olduu belirtilmektedir.75 Yeni Ahitin Vahiy kitabnda Deccalin iki canavar eklinde sembolize edildii portreleri yer alr. Bunlardan birisi denizden kan on boynuzlu yedi bal bir canavardr. Onu balar zerine kfr isimleri yer alr. Bu canavar Daniel kitabnda tavsif edilen drt canavarn berletirilmi halidir. eytandan hulul etmi ve kudret ve hakimiyet almtr. nsanlar arasnda kendisine tapanlarn da bulunduu bu canavar Deccaldir.76 Hristiyan kilisesinde Deccal ile ilgili olarak gelenek Yahudilikteki gibi u veya bu ekilde asrlarca srp gitmitir. Bununla beraber slami gelenekte Hz. sa ya da Mehdi tarafndan ldrleceine inanlan Deccal inanc dier iki semavi dindeki inanlarla benzerlik gsterir. Yeni Ahidin Vahiy kitabnda yer alan Deccal ile ilgili aklamalar, Yahudi Kutsal kitaplarndaki Hezekielde anlatlan Gog ve Mogog ile Danieldeki anlatlanlar arasndaki balanty ve kk itibariyle benzerliini ortaya koymaktadr. Diyanet Vakf slam Ansiklopedisinde, Hristiyan literatrnde en zengin ve eitli Deccal motifleri Hristiyan apokrif metinlerinde ortaya kt ve Yahudi kkenli Hezekialn Ahdi balkl mitin I. yy. sonlarndan itibaren gelimi bir

72 73

aya 11/4. Demirci, Deccal, TDVA, IX/68. 74 Sarkolu, age, s.93. 75 KM, Selaniklilere II. 2/3-12. 76 KM. Vahiy 11/7; 13/1-14;17/3-18; 19/19-21; Ayrca bkz. Daniel 7/1-9;15-27.

14

Deccal geleneine bal bir Hristiyan tarafndan yazlm olabilecei belirtilir.77 Kitab- Mukaddeste yer alan sz konusu haberler incelendii zaman Eski Ahitte yer alan haberlerin Yeni Ahitte bulunan haberlere kaynaklk ettii anlalacaktr. Yine Yahudi ve Hristiyanlktaki Deccal inancnn yaylmasna eski efsanelerin mevcut siyasi durumlara gre yorumlanmasnn yol at, ayrca bu milletlere zulmedenlerin efsaneviletirildii anlalmaktadr. Gnmzde ada batl yazarlar Deccal kavramn tarihi ahsiyetlerle zdeletirmeyi uygun grmemektedirler. Genel anlaya gre Deccal henz zuhur etmemitir.78 slamda Deccal slam literatrnde Deccal konusu daha ok hadislerden hareketle temellendirilmeye allan bir mesele olarak incelenmitir. Hadis kaynaklarndaki bir takm rivayetler gz nne alndnda Deccalin bir takm beer st zellikleri ile karlarz. Bunlar: Yamur yadrp kurumu bitkileri yeertmek, bolluk veya ktlk icat etmek, rzgar gibi bir hza sahip olmak gibi zelliklerdir. Yine kvrck sal olup bir gz kr veya patlam zm gibidir. Yannda su ve ate bulunacaktr; Fakat gerekte onun suyu atetir (yakcdr), atei de tatl ve souk bir sudur. Alnnda veya k f r eklinde bir yaz bulunur. Kzl esmer veya parlak renkli bir gentir. Ksa boylu veya csseli ve heybetlidir. Ahir zamanda Horasanda veya sfahanda yahut am ile Irak arasnda bir yerde ortaya kp yer yznde krk gn kalacaktr. Fakat onun gnlerinden birisi bir yl, birisi bir ay, birisi bir hafta dier gnleri de normal gnler gibi geecektir. Deccal rzgar gibi hzl hareket edip yeryzn dolaacak sadece Mekkeye, Medineye ve Kdse giremeyecektir. nce Peygamberliini sonra ilahln iddia edecektir. taat edenleri cennetine etmeyenleri cehennemine koyacaktr. Fakat gerekte onun cenneti
Demirci, Deccal, TDVA, Ayn yer; Yukarda geen Hezekialn Ahdi balkl metinde ahir zamanda karlklar fitne ve fesatlarn kmas Mesihin gelmesinden bir sre nce bu alemin eytani kral Belialin annesini ldrm bir fitne kral olarak insan eklinde zuhur etmesi kiliseyi datmas on iki havaiden birini ldrmesi, mesih gibi davranp konumas kendisini tanr olarak sunmas harikalar gstermesi, halkn tapnmas iin her ehre heykelini koydurmas, buuk yl boyunca bir ok insann onu takip etmesi daha sonra inananlarn beklemekte olduu gerek mesihin meleklerle ve ordularla gelip Belial ve ordularn cehenneme gtrmesi gibi hususlar yer alr. Deccal kavramnn nereden geldii hususunda eitli grler ileri srlmtr. n Asya kavimlerindeki, zamann sonu yaratc Tanrya kar kan fesat canavar efsanesi siyasi olaylardan kaynaklanan sonun dman fikri Belialn efsanevi ahsiyeti, Neron efsanesinin gelimesi gibi fikirler zerine durulmutur. 78 Demirci, Deccal, TDVA, IX/69.
77

15

cehennem, cehennemi de cennettir. Medineye gelince Uhud dann eteklerinde bekleyen melekler onu ama yneltecekler ve amda gkten inecek olan Hz. sa tarafndan Filistinin Ld denilen yerinde ldrlecektir.79 Yine baz rivayetlerde Hz. Peygamber zamannda Medinede yaayan ve kahinlere benzeyen bn Sayyad adndaki Yahudi asll bir kiinin Deccal olduu dnlmtr.80 Deccalle ilgili rivayetler ve Deccalin zellikleri tabi ki bunlarla snrl deildir. burada konuyla ilgili daha fazla malumat bizim almamzn boyutunu aacandan slam alimlerinin bu rivayetler konusundaki tavrlar ve dncelerine ksaca temas etmekle yetineceiz. Baz alimler Deccal meselesini yorumsuz kabul etmiler, Deccal gerektir, sembol veya efsane deildir demilerdir. Deccal konusundaki hadislerin tevatre ulatn iddia etmilerdir.81 Kuran- Kerimde Deccalden bahsedilmemesine ramen baz mfessir ve muhaddislerle Said Eyyub, Muhammed Avad gibi aratrmaclar aka olmasa da Kuranda Deccale isabet eden ayetlerin bulunduu konusundaki rivayetleri ya da kendi grlerini serdetmilerdir. Deccale dair hadisleri aklamaya alan alimlerin bir ksm ilgili rivayetler arasnda atma bulunmadn iddia ederken, bn Hacer el-Askalani ile Aliyyul-Karinin yan sra pek ok slam alimi de rivayetler arasnda bir atmann varln kabul etmekle birlikte bunlarn giderilebileceini savunmular ve Deccalin ahir zamanda kacana ve gkten inecek olan sann onu ldreceine inanmlardr. Yine bu alimler birden fazla Deccalin kabilecei konusundaki rivayetleri de sahih grp ahir zamandakinden ncede Deccallerin kabileceini sylemilerdir. Ayrca alimler, Hz. Aliye peygamberlik isnad eden ar iilerden Abdullah b. Kurreyi, Hz. Alinin Deccal olarak vasflamasn buna rnek vermilerdir. Ayrca Firavun ve Nemrud gibi ar inkarclar da Deccaller arasnda saymlardr.82 Akaid ve Kelam alimlerinin Deccal konusundaki grleri farkldr. Ebu Hanife (v. 150/767), Ahmed b. Hanbel (v. 241/855), Maturidi(v. 333/944) ve Eari bata olmak zere selefiye Maduridiyye, Eariyye ile ia ve Mutezile alimlerinin
79 80

Buhari, Fiten, 26,27; Mslim, Fiten, 100, 110; bn Mace, Fiten, 33. Msned, II/149; V/213; Buhari, Edep, 97; Mslim, Fiten, 85-88. 81 Sartoprak Zeki, slama ve Dier Dinlere Gre Deccal, stanbul 1992, s. 115, 116; a.mlf. Deccal, TDVA, IX/70. 82 Sartoprak, Deccal, TDVA, ayn yer..

16

ounluu Hz. Peygambere nisbet edilen rivayetlere dayanarak ahir zamanda beer st zelliklere sahip Deccalin kaca ve Hz. sa tarafndan ldrlecei grnde birlemilerdir. Kelam alimlerinin ounluu Deccalin k ile ilgili rivayetleri yorumlamaya yanamazken, Teftazani (v. 792/1390) ilgili rivayetleri zahiri mnsyla almamay mmkn grmekle beraber baz alimlerin bunlar tevil ettiklerini belirtmitir. ada alimlerden Mahmud eltut, Reid Rza bu gr devam ettirmitir. Hatta Reid Rza bir adm daha ileri giderek hocas Muhammed Abduha meyletmitir. Abduh ise Deccali, slam dininin ortadan kaldrmaya alt btn hurafe, yalanclk ve ktlklerin sembol olarak yorumlamtr. bunun dnda farkl yorumlarda bulunmaktadr. Mesela Muhammed Esede gre, Avrupa Medeniyeti, Said Eyyuba gre ise Deccal Siyonizm eklinde yorumlanmaldr.83 Haricilerin erken devir alimleri Cehmiye ve baz Mutezile kelamclar ile Abdulkerim Hatib Mustafa es-Sadav gibi baz ada aratrmaclar her hangi bir tevile gerek grmeden Deccal inancn btnyle reddetmilerdir. Onlara gre bu konuda kesin delil niteliini tayan bir nass yoktur. Sartoprakn almas sonucunda ulat neticelerden bir ksmn almann faydal olaca kanaatindeyiz. Ona gre Deccalin ontolojik olarak hadis rivayetlerinde yer ald phe gtrmez bir gerektir. Esas tartlmas gereken husus bu hadislerin Rasulullaha (sav) aidiyeti meselesidir. ok farkl ifadeler tayan bu hadislerin tamamn Peygamberimize nisbet etmek mmkn deildir. Yine tamamn zahiren kabul de mmkn deildir. nk bu taktirde Allahn kainata tevdi ettii kanunlara ters deriz. Fakat bu rivayetleri Kurann genel prensipleriyle badamadn sylemek de isabetli deildir. Deccal, yer yznde inkarclk fikrini yaymaya alan, mukaddes deerleri inkar eden, er faaliyetlere fikir babal yapan kuvvetli bir cereyandr. Bu cereyann elbette msah temsilcileri olmu ve bundan sonra da olacaktr. O halde Deccal harika bir varlk belli bir ahsiyet ve tek bir insan deildir. slam inancnda Deccal diye bir hakikat vardr. Ancak, efsanevi tasvirlerle anlatlan ba bulutlara deen denize girdiinde su topuuna bile yetimeyen bir Deccal dinen sabit ve malum deildir. Bununla birlikte Deccal konusuna inanmayan bir mmini tekfir etmek de doru deildir.84

83 84

Sartoprak, Deccal, TDVA, s.70. Sartoprak, age, s. 147, 152.

17

Aslnda Deccal dncesinin gelimesinde eitli faktrler rol oynamtr. Dolaysyla konu dallandrlmtr. Hadislerde etraflca zikredilen ve muteber hadis mecmualarnda kendisine yer verilen ilgili rivayetlerde de baz efsanevi unsurlarn karmas ya da ravinin bir takm fikirlerini de katmas ihtimali gzden uzak tutulmamaldr. Ayrca dier din mensuplarnn islam setikten sonra nceki kltrlerinden tamamen kopamamalar sonucunda rivayetlere bu efsanevi motiflerin kart da dnlebilir. Fakat Allahu Tealann hadislerde belirtilen Deccali ya da benzer bir ahsiyeti bir takm zellikler ykleyerek dnyaya ahir zamanda gndermesi de tamamen kendi takdirinde olup akla da tamamen imkansz grnmemektedir. Bununla birlikte bu konuda kesin yorumlar yapmakla da pek isabetli olmasa gerektir. 4-Ricat (Docetism) Kavram Ricat: Allahn lenlerin bir blmn ldkleri surette dnyaya getireceine bylece de bir bln ykseltileceine bir bln alaltlacana gereklerin hakl olduklarnn zalimlerin haksz bulunduklarnn meydana kacana inanmakdr. Ricatn ii inancnn esas unsurlarndan olduunu syleyenler de vardr. Dnyaya dndrlecek kiiler imanda en stn olanlarla fesatta en aa derecede bulunanlardr. Bunlar sonra tekrar lecekler, kyamet koptuktan sonra sevaba nail olacaklar ve azaba urayacaklardr. Ehli Snnet Ricati kesinlikle kabul etmez. Halbuki mamiyeye gre Ricate inanmak ne tevhid inancna zttr ne nbvvet inancna; hatta bu iki inanc kuvvetlendirir.85 Yahudilikte ve Hristiyanlkta -Ricat inanc, ok eski ve yaygn docetism inanna balanmaktadr ki tamamen bir Yahudi ve Hristiyan akidesinden gelmesi muhtemeldir. Yahudilere ve Hristiyanlara gre Peygamber dnyaya geri gelecektir. Goldziher bu ilia (lyas) olaynn iadaki imamlarn gaybetine de rnek olduuna da phe yoktur86 demektedir. Hristiyanlara gre bu doktrin, sa Mesihin ektii straplar ve lmnn gerekte vaki olmayp sadece gze yle grnen, bir hayal olduunu retirdi. Buna gre onun lmne dnyadaki grevinin sona ermesi nazar ile baklmal; fakat muvakkat bir kesinti saylmaldr. Onun bu hayali ehitlikten sonraki durumu, lm
85 86

Flal Ethem Ruhi, age, stanbul 1996, s.164. Goldziher Ignaz, el-Akide ve-eria fil-slam, Msr, trs., s.215.

18

olmayp sadece gzden kaybolmadr. Yarda kalan devini tamamlamak ve zafere ulamak onun ricatine, yeniden zahir olmasna baldr. Bu kavramlar silsilesi baz mulak Hristiyan frkalar aracl ile slamiyetin ilk devirlerinde yaylp kendini tantmtr.87 Her iki byk dinde de ricat inanyla ortaya konmak istenen udur: Her iki din mensuplar inandklar ahslarn lmlerini muvakkat kabul etmekte ve onlarn ahir zamanda dnyaya yeniden dnerek kendilerini zulm ve esaretten kurtarp, zafere ve adalete kavuturacaklarna inanmakta ve bu inanc, salam bir mid olarak devaml canl tutmaktadr.88 Zulmler, basklar, ikenceler ve eitli kriz ortamlarnda bunalan ve kar koyacak gc kendinde bulamayan, aslnda btn fertlerin bnyesinde var olan oto kontrol sistemini harekete geiremeyen, olaylar arasnda sebep sonu ilikisini kuramayan kitleler, kendilerini bu skntdan kurtaracak bir g arayabilirler. Bu kurtarcnn hayaliyle yaamay bir hayat tarz haline getirebilirler. te Yahudilik, Hristiyanlk ve dier topluluklarda grlen bu inan baz mulak Hristiyan Frkalar araclyla slam topluluklarnda da yaylm ve bylece onlar arasnda da gelime imkan bulmutur. Daha sonralar baz slam frkalarnca bu dnce bir inan esas seviyesine ykseltilmitir.89 Tabiidir ki yeniden hayata dnecek byle bir kimsenin fiziki olarak dnlmesi, ok kuvvetli dini veya siyasi bir liderin mevcudiyetine baldr.90 Ar sevgiyle balanlan liderin de her nefis lm tadacaktr prensibine boyun emek zorunda olduunu unutur ve onun lmn dier canllardan farkl olacan dnr. te bu kii lmle kar karya gelince de yine bir k yolu gelitirirler ve bu liderin lmnden phe etmeye tekrar dirilip geleceine inanmaya balarlar. Bu ekilde rahatlayan psikolojileriyle skntlarn bertaraf ederler. lk inanlarna gre liderin dn ok ksa bir zamanda olacaktr. Fakat efendilerinin dnne dair bir alamet gremeyince hemen hayal gleri devreye girer ve gaybet mddetini tevil yoluna bavururlar. Gn imdiki bizim kabul ettiimiz gnlerden deildir91 derler. Hatta bunu bir ayetle delillendirirlerHakikat Rabbinizin indinde bir gn sizin
87 88

Kutluay Yaar, slam ve Yahudi Mezhepleri, Ankara 1965, s.216. Flal, age, s. 270. 89 Flal, age, s. 270. 90 lhan, Mehdilik, stanbul 1993, s. 49. 91 lhan, age, ayn yer.

19

sayacaklarnzdan bir yl gibidir.92 Artk bu kati deliliyle skunet bulurlar. Bu husus usul ve furu olan ciddi bir akide halinde nesilden nesile intikal eder.93 Yahudi, Hristiyanlk ve ii frkalarndaki gibi olmasa da, slam tarihinde ki u olay bazlar arptlmakta ve ricat ve ricate kaynak arama ynnde yorumlamaktadrlar ve Hz. Peygamberin (sav) hastalnn uzun srmesi, hatta vahyin bittiini dinin tamam olduunu94 bildiren ayetler nazil olduu halde, yine evresini lmne hazrlamasna ramen peygamberin (sav) vefat Mslmanlar ok byk znt ve aknla garketti.95 Hz. Peygamberin (sav) vefat haberini alan Hz. mer Rasulullah lmemitir, o lmez, ancak Musa (as) gibi Allah ile bulumak zere gaib olmutur. Dnecektir, ona ld diyenin ellerini ayaklarn keserim diyerek feveran etti.96 Hz. mer Kurann bir ayetini yanl tefsir ettii iin bu ayeti Peygamberin (sav) onlarn neslinden ve gelecek nesillerde srekli yaayaca anlamna geldiini zannetmiti.97 Hz. Ebu Bekir gelip Zmer 31. ayetini okuyarak arkasndan, kim Muhammede (sav) tapyorsa bilsin ki o lmtr, kim Allaha tapyorsa bilsin ki O lmez. Szn syledikten sonra li mran 144. ayetini okudu. Bunu dinleyen Hz. mer hatasn anlad ve szlerini derin teessrnden dolay olduunu ifade etti.98 phesiz baz yazarlarn yapt gibi bu olay iilerin ricat inancnn temeli addetmek ya da bir tezahr gibi gstermek doru olamaz.99 Fakat aslnda burada yle bir nokta ortaya kyor. nsan ftrat gerei hata yapmaktan mstani deildir. Velev ki bu mer (ra) olsa bile. Kuran- Kerimin btn uyarlarna ve Peygamberin de (sav) faniliini defalarca hatrlatmasna karn, Peygamber lmedi diyerek teessrnden yanl dnebilmitir. Ama nemli olan bu durum karsnda iin dorusu kendisine gsterilince kabullenmesi ve pimanlk duymasdr. zellikle de dini konularda asl erdemlilik de budur. Ricatin slam Dnyasna Girii

92 93

el-Hacc, 47. Sad Muhammed Hasan, age, s. 35, 36; Bkz. lhan, age, s 50. 94 Maide 3. 95 Kutluay, age, s. 27. 96 lhan , age, s.50. 97 Martin Lings, Muhammed: Hs Life Based on the Earlest Sources, Londra 1983, ev: Nazife iman, lk Kaynaklara Gre Hz. Muhammedin Hayat, stanbul 1995; s. 561. 98 Sad Muhammed Hasan, age, Kahire 1953, s. 36 vd. 99 Kutluay, age, s. 28; Flal, age, s. 271.

20

Ricat fikrinin slam dnyasnda iann Keysaniye Frkas Hz. Alinin olu Muhammed el-Hanefiyyenin lmediini savunarak onun gizlendii yerden kp tekrar cemiyet hayatna dneceine inanyordu. Bu iilerin ricat inancn meydana getiriyordu.100 Ricat fikrinin slama, ahsiyeti olduka karanlk bir kii olan Abdullah b. Sebe tarafndan sokulduu yaygn bir kanaattir.101 Hikmet Tanyuya gre bn Sebe onun tarafndan ve yandalar tarafndan ortaya atlp bu ylan fikirler yznden slam alemi kanl atmalara ve blnmelere, sonusuz dmanlklara sahne olmutur. Bunlar Yahudi gayelerine uygun bir grevle alma ve slam dmanl sonucu mudur? Bunu kesinlikle tesbit gtr. Fakat uras bellidir ki o zamanki ve sonraki olaylar bu meum rol ve faaliyeti ortaya koymaktadr.102 bn Sebe Gariptir; insanlar sann dneceine inanyorlar da Muhammedin (sav) dneceini kabul etmiyorlar demitir. O Kasas, 85. ayetini kendine dayanak yapmak ister. Ayette Ey Muhammed, Kurana uymay sana farz klan Allah seni dnecein yere dndrecektir buyrulmaktadr. bn Sebe ayetteki meadin kelimesini yeniden dnyaya dn olarak yorumlamak niyetindedir ve der ki: yleyse Muhammed (sav) dnmeye sa (as)dan daha layktr.103 Halbuki ayetin tefsir ve tercmesinde mfessirler dndrlecek yerinMekke olduunu belirtirler. Mesela mer Nasuhi Bilmen elbette seni dnlecek yere kendi vatann olan Mekkeyi Mkerremeye iade edecektir oray dmanlardan tathir ederek fethe muvaffak olacaksn demitir.104 Elmall da ayetin izahnda Bu ayeti Mekkeden hicret srasnda Cuhfede nazil olduuna gre mead, lm, geri dndrmekten ama da Mekkeye iadedir. Yani ahirete g etmeden nce seni bu ktn yere geri getirecek, Mekkeyi fethettirecektir.105 Safvett-Tefasir sahibi Sabuni de ayn eyleri syler ve Cuhfede peygamberin Mekkeyi zlemesi sebebiyle Allahn bu ayeti indirdiini ifade eder.106

Uluda Sleyman, slamda nan Konular tikadi Mezhepler, stanbul 1996, s. 435. Flal, age, s.271; lhan, age, s.51; Muhsin Abdulhamid, slama Ynelen Ykc Hareketler: Babilik ve Bahailiin Yz, ev: Saim Yeprem, Hasan. Gle, Ankara 1973, s.39-40. 102 Tanyu Hikmet, Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, stanbul 1976, 1/110. 103 Sad Muhammed Hasan,age, s. 38; Ahmed Emin Duhal-slam, Beyrut, trs., 237-38. 104 Bilmen, age, V/2635. 105 Elmall, age, 5/557. 106 Muhammed Ali es-Sabuni, Safvett-Tefasir, ev: Sadreddin Gm-Nedim Ylmaz. Tefsirlerin z, stanbul 1995, IV/455.
101

100

21

Grlyor ki bn Sebe ayeti kendi fikrine delil olmak zere ve yanl tefsir ederek Yahudilik fikirlerini slama sokmak istemektedir. nk Yahudilikte Tevratn Musaya indirilmesiyle din tamamlanmamaktadr. O yerini Teuya brakmtr. Ve nebiler birbirini takip etmektedir. Mesihin haberciliini yapacak olan Eliyahuya intizar midiyle nbvvet messesesi daima almaya hazr bir kap olarak durmaktadr. Fakat Kuran- Kerim bu kapy Hz. Muhammedle (sav) kesin olarak kapatmtr.107 Yine rivayetlere gre ayn dncelerini daha sonra, Hz. Alinin ehit edilmesi sonrasnda da gndeme getirmi Hz. Alinin ricatini ileri srm ve bylece onun ricatine inananlar olmutur.108 Hatta Abdullah b. Sebe Hz. Aliye gelerek Sen sensin yani Sen ilahsn iddias zerine; Hz. Ali iki ukur almasn emrini vermitir. Fakat byle bir cezalandrmadan kacak dedi-kodudan ekinerek onu Medaine srmtr.109 slam Ansiklopedisinde Kendisinin Aliye teabbud (tapnmas) o kadar uygunsuz grld ki Ali onu Medaine srd. Hayatnn nasl ve ne zaman sona erdii mehuldr110 denilmektedir. Hz. Alinin ilah olduu iddiasndan sonra, onun lmn kabul etmemek zorunlu olacakt. Nitekim bn Sebenin de bu yolu setiini gryoruz. Onun beynini yetmi boha iinde getirseniz bile biz onun gelip idaremizi ele almadan lmeyeceini biliriz yleyse o lmemitir. Kyametten nce bu dnyaya yeniden dnecek, cevr ile dolan ar yeniden adaletle dolduracaktr. Alinin suretinde katledilen eytandan bakas deildir. Onun ldrldn sananlar Yahudi ve Hristiyanlarn Mesihin ldrldn zannetmeleri gibi vehme denlerdir. O gklerdedir ve pek yaknda inerek dmanlarndan intikam olacaktr.111 bn Sebe beklenen Mehdinin Ali b. Ebi Talibden bakas olmadn da syleyerek Mslmanlar arasnda fitne fesat karmay baarmtr.112 Yaar Kutluay da ii hareketlerinin hepsinin iiliin asl kurucusu Abdullah b. Sebeden sonra olduu; gayesi ne olursa olsun, Ali taraflarln ilk olarak bunun
107 108

Kk, age, s.35. Goldziher, age, s. 215. 109 Kutluay, age, s. 88; Kk, age,, s. 35. 110 A.J. Wensinck, Abdullah b. Saba, .A., I/40. 111 Kutluay, age, s. 88; Kk, age, s.35-36. 112 Kk, age, s.36.

22

sistematik ekilde ortaya atm olduudur. nceleri vesayet doktrini eklindeki iddiasn, sonralar Alinin uluhiyetine kadar vard ve daha sonrakilere bu kisve ile intikal ettiini113 ifade eder. bn Sebenin amacnn yeterince ortaya konulduu kanaatindeyim. Bir insan ilahlk mertebesine kadar ykseltebilmenin ona kudsiyet atfetmenin baka bir eyle izah edilemeyecei aikardr. Ricat fikri slam kltrnde Ehl-i Snnet tarafndan kabul edilmemitir. Sadece ii frkalarnda reva bulmutur. Mesela mamiyeye gre ricat haktr ve Allah, lenlerin bir ksmn ldkleri surette dnyaya geri dndrecek, onlardan bir frka yceltilecek, bir frka da alaltlacak bylece hakllarn haklkllar, hakszlklarn meydana kacak ve btn bunlar Hz. Muhammedin soyundan gelecek Mehdinin zuhuru srasnda olacaktr.114 Snni slamiyet ile ilgisiz ve hatta ona en byk zarar veren Hz. Aliyi veya imamlarn ilahlatran ar ii bir frka olan Batniyyenin ve bu Batni tasavvurun pratik sonularndan birisi de onlardaki imamet fikrine dayanan ricattir. Batini inanca gre Mehdi (imam) sonra btn imamlar yeniden dnyaya gelecek, ktleri cezalandracak ve tekrar lecektir.115 Bunlar bir nevi hulul yoluyla imamn uluhiyetini iddia ettiler. Bazlar bir nevi tenash yoluyla imamlarnn tekrar geri dnecekleri davasnda bulundu. Dier bazlar kesin olarak ld bilinen imamlardan belli birine mam- Muntazra intizar etti. Dier bazlar Mehdiyle ilgili rivayetleri getirerek hakimiyetin ve iktidarn Ehl-i Beyte avdetini intizar etti.116 snaaeriyye, onikinci imam Muhammed b. Askeri sahibi zaman, veliyyi asr, sahibi zuhur, kaim, mntazar, mestur, huccet, accelellahu fereceh lakaplaryla anarlar. Onlara gre o, babasnn lm zerine evlerinin bodrumuna gizlenmi hala yaamaktadr.117 O kyamete yakn bir zamanda sakland yerden kacak Allah tarafndan kendisine verilen grevi yerine getirecektir.118

113 114

Kutluay, age, s. 82. Flal, age, s.272; Ayrca bkz. Glck erafettin-Toprak Sleyman, Kelam, Konya 1996, s. 357. 115 Taylan Necip, Anahatlaryla slam Felsefesi, stanbul 1991, s. 147. 116 bn Haldun, Mukaddime, ev: Sleyman Uluda, 2/769. 117 Uluda, age, s. 299. 118 Grand Master, Genel Kltr Ansiklopedisi, stanbul 1992, IV/865.

23

lhan, sfehaninin Kitabul-Eani isimli eserinden son derece ilgin bir vakay kaydeder. Buna gre bir adam Muhammed el-Hanefiyyenin ricatine dair iir yazan Keysani airlerinden Seyyid Himyeriye gelir ve -Senin ricata inandn sylediler ne dersin der. -Doru sylemiler. Bu dinimdir. Adam bu cevab alnca: -yleyse bana imdi bir dinar dn ver, ben ricat vuku bulunca, onun yerine sana 100 dinar vereyim. -Hay, hay! Sana daha fazlada verebilirim. Bana insan olarak dneceini tevsik etmelisin. -Ya ne olarak dneceim -Dorusu kpek veya domuz olarak dnmekten ve malmn zayi olmasndan korkuyorum.119 Grld gibi yaamlarn da iann btn gruplarnda ricat fikir vardr. bu onlarn etkisi altna alm Muntazar Mehdi tabirini tamamen

gelitirmilerdir. Bu durumda Mehdi fikrine ricat fikri de eklenmi ve iilerin dnmesini bekledikleri gizli imamlar iin benimsenmitir. ia iin ricat ile imamet meselesi arasnda ayrlmaz bir ba olduu, yine Mehdiliin de mamet ile ilgili ve onun bir paras olarak ortaya ktn vurgulamak istiyorum. Ehl-i snnete gre imamet inan esaslarndan olmad halde, mamiye iasna gre Hz. Peygamberden sonra gelecek imamlarn on ikinci imamla son bulaca, bu imamn kaybolduktan sonra geri dnp el-Kaim, el-Mehdi sfatyla dnyay slah edecei dncesi bir inan esas olarak kabul edilmitir.120 II-SLAM LTERATRNDE MEHD VE MEHDLK 1-Nasslarda Kullanm Ahir zamanda gelecei dnlen kurtarc ahsiyeti ifade eden bir unvan olarak Mehdi Kuranda gememektedir. Bununla birlikte oklar da Mehdinin mefhum olarak Kuranda getii dncesindedir. Onlara gre Kurann bir ok slahatdan bahsettii grlmektedir. Baka bir ifadeyle sembolize ettii dnce

lhan, age, s. 54. Geni bilgi iin bkz. z Mustafa, mamiyye iasnda Onikinci mam ve Mehdi nanc, M. . . F. Vakf Yaynlar, stanbul 1995, s. 87-90.
120

119

24

itibariyle Kuranda gemediini sylemek mmkn deildir.121 nsanlar fitnelerden kurtaran karanlk dnemlerde nur gtren ahslar ve gruplar mevzubahis edilmitir.122 H-D-Y kknden bir ok kelime getii halde, ayn kkten olan Mehdi kelimesi deil de mn itibariyle ayn olan Muhtedi kelimesi birka yerde gemektedir. Allahn kendisine hidayet ettii kimse hidayete ermitir.123 Ayetine dayanarak bu dncelerini kuvvetlendirmeye almaktadrlar. Yine dncelerini destekledikleri bir dier ayette Her kavmin (milletin) bir yol gstereni vardr.124 ayetidir. Dier bir delilleri ise Hani Allah Peygamberlerden ahid almt: Andolsun ki size kitap ve hikmet verdim; sizde olan tasdik eden bir peygamber geleceki, ona mutlaka yardm edeceksiniz, ikrar edip bu ahdi kabul ettiniz mi demiti. ikrar ettik demilerdi de : ahid olun ben de sizinle beraber ahidlerdenim demitik. Bunun ardndan yz evirenler var ya, ite onlar fask olanlardr.125 Muasr baz alimlere gre bu ayette Mehdiye iaret vardr.126 ia ise O, kyametin kopacan bildirir.127 ayetini Mehdiyle ilikilendirir. Bu ayet saya deil Mehdiye delalet eder grndedirler.128 Mslmanlar nezdinde ikinci derecede nemli kaynaklardan saylan ve sahihayn denen Buhari (v. 256/870) ve Mslimin (v. 261/875) sahihlerinde de Mehdiden bahseden ak bir ifade yoktur. Fakat Tirmizi (v. 279/892), bn Mace (v. 273/887), Ebu Davudun Sneni (v. 275/888), Ahmed (v. 241/855), bn Hanbelin Msnedi (v. bn Hbbann (v. 354/965) sahihi, ve Hakimin (v. 505/1014) Mstedreki, Taberaninin (v. 360/791) Mucemleri Abdurrezakn (v. 211/827) ve bn Ebi eybenin (v. 235/849) Musannefi, Ebu Yalann (v. 307/919) Msnedi gibi pek ok hadis mecmuasnda Mehdiyle ilgili hadislerle karlamak mmkndr. Mehdi meselesi btn bu saydmz hadis mecmularnda yerini almas sebebiyle bir inan veya dnce olarak Mslmanlarn gndeminde canl bir ekilde yaam ve yaamaya devam etmektedir. Bununla birlikte hadislerdeki kullanmyla Mehdi, ahir zamanda gelecek olan kiiyi ifade etmektedir. Sz konusu bu hadisler hakknda lehte
121 122

Sartoprak, Ehl-i Snnet nancna Gre Mehdilik Meselesi, s. 6. Kehf 17. 123 Araf 178; sra 97; Kehf 17. 124 Rad 7. 125 Ali mran, 81-82. 126 Sartoprak, age, s.6. 127 Zuhruf 61. 128 lhan, age, s. 62.

25

veya aleyhte ok ey sylenmi, hadislerin ou tenkide uramtr. Hadislerin tenkiti bir slupla inceleyen ilk kiinin, nl tarihi ve Mslman sosyologlarndan bn Haldun (v. 808/1496) olduunu grmekteyiz. bn Haldun mehur eseri Mukaddimesinde bu hadislerden kendince nem arz eden yirmi drt adedini ele alarak inceler ve bir takm tenkitler getirir. bn Haldunun neden yirmi drt hadisi ele aldn yani neye gre bu sayya ulatn tam olarak anlalmamaktadr. Aslnda Masadr- asliye denilen ve kaynak kabul edilen hadis mecmualarndaki ve dier eserlerdeki hadis ve dier rivayetleri bunlarla snrlamak mmkn deildir. Dolaysyla bu konudaki hadislerin tamamnn senet ve metninin incelenmesi gerekmekle birlikte bu durum bizim almamzn snrlarn zorlayacandan ileride sadece Kutb-i Sittede geen hadislerin zerinde durmakla yetineceiz. bn Haldun hadislere eletirel bir yaklam gstermesine karn sonu olarak unu syler. Grlyor ki, pek az mstesna bu hadislerin hepsi de tenkit edilmekten geri kalmamtr.129 Zeki Sartoprak, Bu ifadelerden hareketle bn Haldunun Mehdi meselesini inkar ettii hkmn karmak mmkn deildir130 demektedir. bn Haldun, Mutasavvifenin olduka detayl anlatlan Mehdi anlaylarn tenkit etmektedir. Ona gre tasavvflarn Mehdi hakkndaki grleri iilikten alnmtr.131 Mehdi hakkndaki rivayetlere genel olarak bakldnda bir ahs deil bir ok ahs gsterir mahiyette olduu grlr. Yukarda deindiimiz gibi mer b. Abdulaziz iin hemen herkes bu tabiri kullanmtr. Aslnda hadislerde Mehdinin sayca okluundan bahsedilmemekte, bununla birlikte her asrda bir mceddidin geleceinden bahsedilmektedir. Mehdi ile ilgili tabirler mcerred mefhumlar olduundan, bu mefhuma her asrda kacak pek ok menavi ahsiyetlere tatbik edilebilecek bir anlam da kazandrmaktadr.132 Yemenli mehur alim el-evkani (v. 1255/1839), et-Tavzih fi Tevatr Ma cae fil-Mehdil-Muntazar ved-Deccal VelMesih adl eserinde konuyla ilgili rivayetlerin saysnn elliye ulatn bunlarn bir

129 130

bn Haldun, Mukadimet bn Haldun, Beyrut, trs., 1/322, Ayrca bkz. bn Haldun, age, II/768. Sartoprak, age, s.9. 131 bn Haldun, age, II/769. 132 Canan brahim, Ktb-i Sitte, Muhtasar Tercme ve erhi, XIV/266; Sartoprak, age, s.7.

26

ksmnn sahih, bir ksmnn hasen bir ksmnn zayf olduunu belirtir. Ayrca bu rivayetlerin tevatr ile geldii konusunda pheye yer olmadn ifade eder.133 Buhari ve Mslimde aktan Mehdi tabiri gememekle beraber mam, Emir, Halife ve Kahtani tabirleriyle ahir zamandaki bir kurtarcdan sz edilmektedir. Bu konudaki rivayetlere ileride deineceiz. Mehdiden bahseden hadislerde ana tema, dnyann gidiatnn bozulaca, kyametin yaklamasnn alametlerinden birisi olarak Deccalin kaca, Mehdinin Deccali ldrme konusunda gkten inecek olan saya yardm edecei ve Hz. sann Mehdinin arkasnda namaz klaca, onun yz suyu hrmetine dnyann gidiatnn dzelecei gibi eylerdir. Biz ileride bu konuda Ktb-i Sittede geen hadisleri senet asndan inceleyip dier dinlerdeki anlaylarla bir mukayesesini yapmaya alacaz. 2-Dier limlerde Kullanm Mehdi kelimesine ism-i fail anlam verilerek, ism-i meful yerine kullanlmtr. Yani Allah karsnda Mehdi (hidayete ulatrlm) insanlar karsnda hadi onlar hidayete ulatran olarak yorumlanmtr. Aslnda emr-i bil maruf ile ykml olan her mmin bu anlamda hidayetle i iedir. Mehdi kelimesinin bu szck anlam dndaki ekliyle dier bilim dallarnda kullanm nasldr? slamda inan esaslar ak ve kesin delillerle belirlenmi, yani sbut ve delalet bakmndan kati nasslara dayanmtr. Bu nedenlerle Mehdi meselesi ahir zamandaki kurtarc anlamlaryla bunu artracak ifadeler kullanlsa da134 feri bir konu olduundan ve ahad habere dayand bundan dolay da bunu inkarn kfre sebep olmad kanaatinden hareketle ilk dnem akaid kitaplarnda mstakil olarak irdelenmemitir.135 Mehdilik konusunun snni kelam kitaplarna girii iadaki imamet konusunun giriinden sonraki dnemlere rastlamaktadr. Her kelam kitabnda yer almad gibi, kyamet alametleri blmnde yer veren melliflerin amac da Bu konunun inancn bir ubesi olduu ispat iin deil, imamette olduu gibi bu yolla

133 134

Yusuf b. Abdullah b. Vabil, Esrats-Seh, Kahire 1990, s. 261; Bkz. Sartoprak, agm., s. 7. Bkz. Sartoprak, agm., 109 nolu dipnot. 135 amil . A., IV/107.

27

slam mmetinin saptrlmasn, yanl telkinler altnda braklmasn ve kadercilie drlmesini nlemektedir.136 ii frkalarndaki Mehdilik konusuna gelince, onlarda Mehdilik imamet konusunun paralelinde bir inan olarak deerlendirilir, ricat fikriyle birletirilir ve imam kfr muhasebesine dahil edilir.137 Felsefe asndan Mehdi inanc, gerek Mslman gerekse Hristiyan hemen btn insanlarn zaman zaman bir reform gereini duyduklarn ve tanrsal inansal btn kurumlarn zamanla bir dzeltmeyi gerektirdiini dile getirir. Kurumlar bozulduka bir dzelticisinin ortaya kaca inancnn kayna ise Yahudiliktir.138 Kanaatimizce slam literatrnde Mehdiye yklenen anlam daha ok onun tecdid almas yapan birisi olduudur. Tecdid ise bozulan dini anlaylar nasslara uygun olarak yeniden dzenlemektir. Dolaysyla Mehdinin grevi reform deil, bozulan anlaylar dinin belli olan nasslarna insanlar dndrmektir. Zira Peygamberin (sav) bir hadisinde bu belirtilir. Allah her asrda bu mmete dini yenileyip aslna dndrecek mceddit gnderir.139 Mehdi inanc zellikle ii Batni tarikatlarda yaygndr.140 Bu durum ehl-i snnet mutasvvuflarn da etkilemitir. Fakat onlar genel olarak Mehdi yerine, Kutub, Hatemul- evliya gibi tabirleri tercih ederler. Grleri genel olarak rivayetler paralelinde olmakla birlikte bir takm sapmalar olduu sylenebilir. slam tarihinde ise, rivayetlerin arkasna snan sahte Mehdiler tremi ve bu rivayetleri kendi durumlarna gre ekillendirmilerdir. Bu sahte Mehdilerin genel olarak amalarna bakldnda dnyevi menfaatleri n plana kardklar Mslmanlar arasnda kan dklmesine sebebiyet verdikleri ve baarszlk karsnda ise tabi olanlarn bir inan boluu iine dt bilinmektedir. Fakat bunun yannda Milli birlii salamak ve igalden kurtulmak amacyla kan ve siyasi bir karakter kazanan hareketler de vardr.

elebi lyas, Kyamet Alametleri inde Mehdi nancnn Yeri, slam Mecmuas, 1996, Say 155, s.24. 137 z, age., s. 87-90. 138 Hanerliolu, IV/115. 139 Ebu Davud, Snen, Melahim, 1. 140 Hanerliolu , age, Ayn yer.

136

28

Aslnda slam tarihinde Mehdilik fikrinin ilk istismar edilme hadisesi Hz. Alinin azatl klesi Keysan tarafndan olmutur. Keysan bu fikri ortaya atarak Hz. Alinin kk olu Muhammed b. el-Hanefiyenin lmediini, gnn birinde kmak ve adaleti hakim klmak zere Cebel-i Rdvanda gizlendiini iddia etmitir. Sonra Muhtars-Sakafi bu fikri kendisine menfaat salamak amacyla smrd. Halbuki Muhammed Medinede lm el-Baki mezarlna gmlm ve cenaze namaz da Hz. Osmann olu ve o zamann Medine valisi olan Eban tarafndan klnmtr.141 Hicri 128de Haris b. Sreyye kendisinin siyah bayrak sahibi beklenen Mehdi olduunu ilan etmi, fakat baarl olamamtr. Kendi adna hadis uydurduu bile sylenmektedir.142 Yine Yezidin torunu Ebu Muhammed h. 132de kendisinin beklenen Mehdi olduunu ilan etmi ve Abbasilere kar isyan etmitir.143 Haccac Zalime kar Mcadele veren ve sonunda ehid den Abdullah b. Zbeyrin Mehdilii ve Abdullah b. Haris kanalyla hadis uydurduu iddia edilmitir.144 Yine slam tarihinde Zenci ayaklanmas olarak tarihe geen Badat tarumar eden isyann bandaki Ali ismindeki ranl bir ahs Mehdiliini iddia etmitir. Bunlar Muhtar esSakafiye bal kiilerdir.145 Marib Mehdisi Abdullah b. Tumert, Hindistanda ngilizlerin destekisi olarak ortaya kan Gulam Ahmed Kadyani, ngiliz gal kuvvetlerine kar arpan ve onlar malup eden Sudan Mehdisi Muhammed Ahmed, 1895te yapt hacc ibadetinden dndkten sonra ortaya kp ngiliz ve talyanlara kar savaan Somali Mehdisi Muhammed b. Abdullah Hasan, Amerikal Zenci Mslmanlarn lideri Elijah Muhammed ortaya kp etrafnda kitleleri toplayabilen Mehdilik hareketinin baz mmessilleridir.146 Mehdi kelimesinin iirde daha ok szlk anlamnda kullanldn gryoruz. Hasan b. Sabit Hz. Peygambere yazd bir beytinde bu kelimeyi aynen kullanr. Gzlerime ne oldu da uyuyamyorum, gzlerim ermed srmesiyle srmelenir gibi srmelendi. Mehdiyi beklemenin acsyla inledi, oturduu yerde geceledi.147
141 142

Uluda, age, s. 435; Ahmed Emin, age, III/237; Flal, age, s.277. Sad Muhammed Hasan, age, s. 183-184. 143 Uluda, age, s. 435. 144 lhan, age, s. 127-129. 145 Sartoprak, agm, s.6. 146 Sartoprak, agm, s. 6; bkz. lhan, age, 163, 175; Sad Muhammed Hasan, age, s. 185, vd., 147 el-Bestevi, Abdulazim, el-Mehdiyyl-Muntazar, Beyrut 1999, s. 27.

29

Yine Zheyr Hz. Alinin olu Hseyine bir hitabnda yle diyor; yolunu bulanlara yol gsterenlerin ilkisin. nk deden Peygamberle karlama gndr.148 Mehdi kelimesinin baz Emevi halifleri iin kullanld da gze arpmaktadr. Halife Sleyman b. Abdlmelik hakknda, Nehar b. Tavaa, Ferazdak ve Cerir gibi airler Mehdi kelimesini kullanmlardr.149 Bunlardan Ferazdakn kulland beyit ise; Skntlar zamannda ellerinden cemaat ve Mehdiye itaat ipini tuttum,150 eklindedir. Halk ozan Karacaolanda bir iirinde Mehdi gn doar ahir zamanda diyerek Mehdi kelimesini kullanr.151 Halk arasnda dillerde dolaan bir beyit de yledir. imiz kald Hda lem yezele, Mehdi kar belki alem dzele anlald kadaryla Karacaolan halk arasnda yaayan inanc iiriyle ifade etmitir. Yani terim anlamndadr. III-MEHD FKRNNN MENE HAKKINDAK GRLER 1- Kurtarc Fikrinin Yaps Dini kurulu retilerini felsefi alanlardan ayran temel zelliklerden bir tanesi, bir kurtarcnn bulunmasdr. Felsefi doktrinleri insanlarn kendi zel gayretleri sonucunda kurtulduklarn retirken, dini retiler bakalar tarafndan kurtarlma prensibini ileri srerler.152 Genel olarak btn dinlerin ve kltrlerin bnyelerinde yaatt bir kurtarc fikrinin varl tarihi bir olgu olarak dikkatimizi ekmektedir. Mslmanlar arsnda beklenen Mehdi tabiriyle karln bulan bu dncenin dier din ve kltrlerdeki ifadesi nasldr? J. Wacha gre, dinlerin tarihi aratrmas, ilkel dinlerde eitli fakat byk lde benzerlik tayan kurtarc anlaylarn varln ortaya koymaktadr. Kurtarc orada

el-Bestevi, age, s. 28. Macdonald, Mehdi, .A., VII/475; lhan, age, s.15. 150 Sad Muhammed Hasan, age, Kahire, 1953, s.64. 151 Renkli Resimli Ansiklopedik Byk Szlk, VII/1487. 152 Wach Din ve Felsefede Kurtulu Dncesi, ev: Ali okun, M. . . F.V., stanbul 1995, s. 13, 250.
149

148

30

yoksunluktan ve talihsizlikten kurtaran (liberator) biri olduu gibi ferahlatc ve yardm edici biri olarak ya da lmszlk getiren biri olarak karmza kmaktadr. Genellikle kurtarcnn ya bir hayvan, ya bir insan, ya da bir tanr olarak grnebildiini ileri srmekte ve baz rnekler sunmaktadr. Ayrca tamamen mitolojik zellikte olmak zere baka kurtarc ahsiyetlerin yakn dou dinlerinde de bulunduunu ifade ederek Msrllarn Ozirisi, Babillilerin Marduk ve Temmuzu vs. gibi rnekler sunar. nc bir kurtarc tipinden sz eder ki o da, bir kurtulu mesajyla gelen yahut arzusu dnda veya ldkten sonra saliklerince kendilerine kurtarc ismi verilen ahsiyetlerdir. Bu tr ahsiyetlere mani Zerdt ve Hz. Muhammedi de dahil etmitir.153 Hatta bu liderler zulm ve hakszlk dnyasndan kurtaran ilahi bir ltuf saylmlardr.154 Bu noktada Max Weber de Peygamberlerin de bir kurtarc olduunu ifade eder. Fakat bu peygamberlerin hep ezilen snfn iinden onlarn temsilcisi olarak ortaya kmadn belirtir. Fakat kural olarak, sknt eken ya da ezilen en azndan byle bir tehdit altnda olanlar bir kurtarcya ihtiya duyarlar der.155 Wacha gre, farkl bir kurtarc tipi de gemite hibir zaman aktif olmayp gelecek olmas beklenilen kurtarclar tarafndan oluturulmaktadr.156 Esasen evrensel byk dinlerin dnda ilkel kategorisinde deerlendirilen dinlerinde bir ok kurtarc fikirlere sahip olduu grlmektedir. Mesela, Tlingitler, Algonkinler, Polinezyallar ve Peulularn bu tr kurtarc figrlerinin bulunduu bilinmektedir.157 Dinlerdeki kurtulu dncesi her dinde ayn lde gelimemitir. Bunda tarihi artlarn yannda fiziki durum ve ruhani yetenein nemli bir rol vardr. Mesela Hristiyanlkta bu fikir ok gelimi etkin, yaygn olduu halde buna karlk dier dinlerde o kadar gelimi deildir. Dikkate deer dier bir husus da dini kurtulu telakkileri her zaman Mesih, Mehdi gibi bir karizmatik ahsn etrafnda sistemlemi deildir. Kurtulu bazen bir ihtiya topya, reti, ideal, olarak yalnzca nazari planda kalabilmektedir. Ayrca, kurtulu dncesi sosyal yapy yeniden inaya ynelik veya onu korumaya ynelik de olabilir. Bylece bu dnce artlara gre, geleneki, slahat devrimci,
153 154

Wach, a.m.k., s. 250; Ayrca bkz. nver, Gnay, Din Sosyolojisi, stanbul 1998, s. 452,453. Gnay, age, s. 253. 155 Max Weber, Sosyoloji Yazlar, ev: Taha Parla, stanbul 1993, s. 348. 156 Wach, a.m.k., s. 251. 157 Gnay, age, s. 453; Ayrca bkz. Max Weber, age, s. 347, vd.

31

reformist, ihyac, topik, mesiyanik vs. diye adlandrlr. Bu bakmdan dini kurtulu hareketlerini ok eitli tiplerde ele almak mmkndr. Mesela H. Desrache onlar iddet unsuruna yer verip vermemelerine gre, iddetli, pasif diye adlandryor.158 2- Mehdi Fikrinin Tarihi Temeli Daha nce ksaca temas ettiimiz gibi hemen hemen btn dinlerde hatta btn ilkel kavimlerde bu dncenin varl dikkat ekmektedir. Kltrlerin ve dinlerin srekli bir etkileim iinde olduklar gerei gz nnde tutulursa insanlk tarihinde Mehdi tasavvurunun dinlerde mterek baz noktalar paylatklar dikkatten kamayacaktr. Bu yzden Mehdi tasavvurunun slam kltrne tamamen Yahudilik ve Hristiyanlktan getiini ifade etmek bir acelecilikten ve pein hkmden ileri gitmeyecektir. J. Wach bu balamda unu vurgulamaktadr. phesiz dinler tarihileri; motiflerin, dncelerin, formlarn ve uygulamalarn tarihi glerine de dikkat etmeli ve acele eitleme ve paralellikler kurmaya kar dikkatli olmaldrlar.159 Dolaysyla bu durumda yaplmas gereken ey, bu tr inanlarn insann dini hayatna nasl yn verdii hususunun tesbiti ve ayrca aratrmamz ksmen ilgilendirdii iin Mslmann bu tasavvurun neresinde olmas gerektiinin ortaya konulabilmesidir. lkel dinlerde bile Mehdi-kurtarc tasavvurunun varl bilinmekle beraber bu fikrin ilk defa nerede, ne zaman ve nasl ortaya ktn kesin olarak sylemek ok zordur. Ancak tarih boyunca bilhassa doulu toplumlar incelediimizde ileri srlen tasavvurlarn daima hayr ve er kuvvetleri arasndaki bir mcadeleyi yansttn grrz. Bu mcadele iddet ve sreklilik iermektedir. nsanlk, mitsizlie srklendii kahredici zalimce hkmeden idareler, istilalar, srgnler ve kriz ortamlar karsnda bir mide muhtatr. Bu ihtiya btn devirler ve alar iin sz konusudur. nsanlar ancak bu sayede kt artlara tahamml edebilir ve mukavemet gsterebilirler. Bu noktada bir kurtarc motife bel balamak insan ve toplumu rahatlatr. Bu kurtarc olarak bel baladklar eylerin banda kurtarc Mehdi inanc gelmektedir. Bu ise insanln ortaklaa sahip olduu bir deerdir. Mehdi tasavvuru, kanaatimizce btn dinlerin ierdii basit bir
158 159

Gnay, age, s. 454, 455. Wach, a.m.k., s. 253.

32

fenomen olmayp bilakis karmak bir yapy iermektedir. Ayrca btn ilahi dinlerin znn tevhid inanc olmas sebebiyle baz ortak noktalarn (emir ve yasaklarn) bulunduu gz nne alnrsa sz konusu inancn zellikle slamiyet, Hristiyanlk ve Yahudilikte ortak bir zeminde deerlendirmeye tabi tutulabilecei dnlebilir. lk Mesihilik (kurtarc) fikrinin ortaya kn M. . yaklak 2066 senelerinde Hz. brahime (as) kadar gtrenler bulunmaktadr. Bu gre gre fikir Tevratn ilk a tarihini anlatan birinci blm olan Tekvin kitabndaki brahim (as) ile ilgili geen mbarek tabirine dayanmaktadr.160 Ve Rabbin Melei ikinci defa gklerden brahime ard ve dedi ki: zatm hakk iin yemin ettim, Rabb buyurur, madem ki bu eyi yaptn ve biricik olunu esirgemedin, seni ziyadesiyle mbarek klacam ve senin zrriyetini, gklerin yldzlar gibi deniz kenarndaki kum ziyadesiyle oaltacam. Senin zrriyetin dmanlarn kapsna hakim olacaktr.161 brahimin (as) mbarek klnmas insanlar Allah yoluna davet edecek, ilahi eriatlerle amel etmeye sevk edecek hak ve adaletle Allahn kanunlarn icra edecek byk insanlarn yetimesine vesile olmasndan dolaydr. Bu hakikat Hz. smail ve shakn soyundan gelen Peygamberlerle gereklemitir. Burada Hz. brahimin gelecekte dmanlarna galip olmasnn ifade edilmesi kurtarc Mesih inancna iaret iin olduu ileri srlmtr.162 Yukarda belirttiimiz gibi Mehdi ve Mesih inanc karmak bir yapya sahip olduundan farkl tezahrlerde ortaya kmtr. Max Webere gre, ilkel alarda bireyi ktlklerden, hastalklardan korunabilmek iin kabilenin putuna deil de bycsne manevi danmanlarna snlyordu. Bu byc ferdi dert ve tehlikelerden, sefaletten, hastalktan korumay vaat ediyordu. Yani snmann sebebi bycnn sahip olduu karizma idi. Bycnn onu skntlardan kurtaracana inanyordu. te bu inan zaman iinde byclerin kutsallatrlmalarna yol amtr. Kutsallatrma onlarn sihirli gcnn halk tarafndan, dnyada kurtarmak iin satn alnmasyla ortaya kmtr.163

160 161

Sartoprak, slam nanc Asndan Nuzul sa Meselesi, zmir 1997, s. 6. Tekvin 22/15-18. 162 Sartoprak, age, s. 6. 163 Max Weber, Sosyoloji Yazlar, ev: Taha Parla, stanbul 1998, s. 346, 349.

33

Gustav Mensching, Kral-Mesih fikrinin, antik doudaki krallk fikrinin tasvirinden neet ettiini ileri srmtr. Ona gre milli gr nokta-i nazarnda fazla bal olmamakla birlikte buna benzer grler, randa da bulunmaktadr. nk randa Saoshantlarn gelmesi beklenirken Hint de koruyucu Tanr Vinunun son bedenlemesi olarak Kalkinn gelmesi bekleniyordu.164 Kurtarc Mesih inancnn, bazlarna gre, temelde bir Yahudi inanc olduu iddia edilmektedir. Hatta Alman ilahiyat Julius Wellhaussen Mesih fikrinin ran mitolojisinden etkilenmise de orijinal olarak Yahudilerde baladn sylemitir. Bunun yannda sz konusu inancn, dinler tarihisi Alman asll Hermann Gunkel ve eskoloji alanndaki almalaryla nl Alman ilahiyat Hugo Gressmann srail peygamberleri ncesine dayandn savunmulardr.165 Hayrullah rs ise Yahudilerdeki Mesih inancnn, Babil srgn srasnda doduu ve bunun da ranllarn tesiri ile olduunu ileri sryor.166 Manheizmde lmeden nce ge ykselme fikrinin de varl kaynaklardan anlalmaktadr. Liderleri olan Mange, Sasani mparatoru Behram tarafndan ldrldnde, onun lmediine, gklerde ykselip kaybolduuna yeryznde adaleti gerekletirmek zere yeniden geleceine inanmlardr. Mazdeklerde de nzul inanc vardr. Mazdekin yeryzn erlerden temizlemek zere geleceini beklemilerdir. Budistlere gre Buda, Brahmanlara gre Brahma hala hayattadr ve bir gn gelecektir. Norveli din bilimcisi Sigmun Novinckel ise daha net bir gr ortaya koymaktadr. Ona gre, kurtarc Mesih fikri ilk olarak Davudun (as) hkmdarlnn dmesinden balamtr.167 ada Fransz bilim adam Edouard Darme, Asurlular ve Babillilerin dini ile ilgili yapt aratrmalarda, bu topluluklarn kurtarc Mesihten beklenen eyin aynsn kendi liderlerinden beklediklerini ortaya karmtr.168 Hayrullah rs, ilk Mesih inancnn Zerdtilikten geldiini ileri srer ve yle der: Eski ran dininde Zerdtilikte Ahura Mazda ile Angra Mainyu (Ehrimen arasndaki savan balamasndan sonra her biri er bin yl srecek drder devre
164 165

yani M. . 587 tarihinden sonra gelimeye

Gustav Mensching, Dini Sosyoloji, ev: Mehmet Aydn, Konya 1993, s. 36. Sartoprak, age, s. 7-8. 166 Kk, age, s.137. 167 Sartoprak, age, Ayn yer. 168 Heilmer Ringgren, Messianism, ER, agm, IX/469; Sartoprak, age, s. 5.

34

gelecei 9000-12000 yllar arasnda Ahura Mazdann insanlara yardm iin Zarathustray yeryzne gnderdii ama bu peygamberden sonra zaman getike dnyada ahlakn bozulaca inanc vard. te o zaman Ahura Mazda, Zarathustrann bir glde saklanm tohumlar ile orada ykanan Saf bir bakireyi hamile brakacak, bu kzn olu da peygamber olacak ve ksa zaman iinde dnyay dzeltecektir. Bu peygamberle birer yl arayla, byle bir mucizeli doumla tane gelecek ve sonuncunun ad Saoshyant yani yardmc olacaktr. bu peygamberlerin gnlerinde ller mezarlarndan kalkacaktr. Ondan sonra da Ahura Mazda ile Angra Mainyu arasndaki son sava balayacak, bu ktlk tanrs ile birlikte btn ktlkler ortadan kalkacak ve erimi madenden bir rmakla temizledii dnyaya ve oradaki mutlulua yalnz Ahura Mazda egemen olacaktr.169 Hz. Peygambere (sav) Mehdi (kurtarc) vasfnn verilmi olduunu ifade etmitik. Peygamberimizin (sav) bu vasfn ve Kuran- Kerimde geen misak ayetlerinde170 her Peygamberin kendisinden sonra gelecek bir peygamberi haber vermesini ve o peygamberin sizde olan tasdik eden bir peygamber olduu eklinde ifade ettii ve ona uymalar konusunda kesin olarak sz aldn gz nnde tuttuumuzda kurtarc bekleme fikrinin temelinin ok eskilere (ilk peygambere) dayandn syleyebiliriz. Mehdi inanc Hristiyan dininin temelini oluturduu iin bu inancn temeli ve gelimesi konusu batl aratrmaclarn byk ilgisini ekmitir. Ekrem Sarkolu, konuyla ilgili almasnda bu aratrmalarn neticesinde u iki ana grn ortaya ktn belirtmitir.171 Smerlerdeki Mehdi Fikrinin Babillerde Gelitii Gr Ekrem Sarkolunun tespitlerine gre: Mehdi inancnn ilk defa ortaya k konusunda gndeme gelen varsaymlardan birisi, bu fikrin ilk defa Smerlilerde ortaya kt Babillerde ve Msrllarda gelimeye devam ettii ve bu iki yoldan dnyaya yayld teorisidir. Bu grn tek temsilcisi Alfred Jeremiosdur. Jeremios Mehdi inancnn izlerini Smerlilerde grm ve dier dinlerdeki Mehdi inanlarnn douuyla balantlar kurmutur. Jeremiasa gre, zamann gnden gne ktleecei gnahlarn dnyay
169 170

Kk, agm, s. 92. l-i mran 81. 171 Sarkolu Ekrem, age, s.16.

35

saraca, halkn bekledii kurtuluu ise Tanrnn kendisi veya gnderecei bir hkmdarn gerekletirecei, dnyay tekrar dzeltecei inanc Mezopotamyada yaygnd. Bundan dolay da Kral I. Sargon (M. . 2350 yllar) kendini beklenen hkmdar ilan etmi ve hakknda efsaneler syletmiti.172 Ayn ekilde Hamurabi de (M. . 1728-1686) beklenen kurtarcnn kendisi olduunu ve Tanr Saman olu olarak dnyaya geldiini aklam, lkede adaleti hakim klmann, ktleri ve zalimleri yok etmenin kendi vazifesi olduuna inanmt. Taraflar onun lmnden sonra geri dnmesini beklemilerdir.173 Mezopotamyadaki bu inan M. . 2000 yllarnda Msr tesiri altna almtr. M. . 1950 yllarndan kalma bir papirus metnine gre Kral Snefru khinine Msrn istikbalini sorar. Kahin ise nce zamann ktleeceini bozulaca sonra ise Ameni isimli hkmdarn Msrn kt talihini deitireceini adaleti hakim klacan syler. Jeremiasa gre bu inan Msrdan srailoullarna Babilden rana oradan da Hristiyanla gemitir. Daha nce inde bir hidayeti gr yok iken Budizmin ine yaylmasyla birlikte Konfyonizmde bir Mehdi tasavvuru grlmtr. Sarkolu bu kanaate itiraz etmemekle birlikte konuya farkl bir izah getiren W. Straekin grlerine de yer vermektedir. Ona gre W. Straek Mesih inancnn Yahudilie Msrdan deil, Mecusilikten getiini iddia eder ona gre bu tesir, Yahudilerin Mecusilikteki Mehdi inancn aynen benimseyerek deil ancak inancn temel elerini alarak ve kendi ierisinde gelitirerek olmutur. Bu tesir Mecusi halk inanlarnn Yahudilie tesiri olarak da grlebilir. Hugo Gressmannda Der Messias isimli eserinde Jeremiasn grlerine itiraz etmektedir. Ona gre Yahudiler bu gr Msrllardan deil Amurrilerden alm olabilirler.174 Daha nce de getii gibi Gressman kurtarc Mesih inancnn srail peygamberleri ncesine dayandn savunmutur.175 Gressmana gre Yahudiler Amurrilerden ilk hkmdar tasavvurunu almlar ve Melhizedeki ilk Kuds hkmdar olarak kabul edilmilerdir. Bu ilk hkmdar tasavvuru son hkmdar tasavvurunu dourmu ve bu tasavvurdan Yahudilik iindeki Mesih inanc ortaya kmtr.176
172 173

Sarkolu , age, s. 16-17. Sarkolu, age, Ayn yer; Sartoprak, age, s. 7 174 Sarkolu , age, s. 17. 175 Sarkolu age, s. 8. 176 Sarkolu, age, s. 17-18.

36

Her dinin kendi iinde doduu ve gelitii gr Mehdi inancnn kkleri hakkndaki ikinci gre gre ise Mehdi inanc her dinin kendi iinde tarihi, Psikolojik ve Sosyolojik artlarna gre domu ve gelimitir. Bir dindeki Mehdi inancnn dier dindeki Mehdi inancna etkisi yoktur. Sarkolunun ifadesine gre Hinduizm, Budizm ve Zerdtilikteki Mehdi inanlar konusunda kymetli aratrmas bulunan Abegge gre, Hinduizmde Mehdiliin menei Tanr Vinunun Mstakbel avatara inancdr. Budizmde ise Buda akyamuniden nce Budalarn dnyaya geldii gibi istikbalde de bir Budann gelecei tasavvuru bu inanc dourmutur. Bunda Bodisotva (Bodhisattva) inancnn da rol olmutur. Zerdtlkteki Mehdi inanc ise kurucusunun ahsiyetiyle yakndan ilgilidir. Kklerini Avestan ekirdei saylan Gathalar tekil eder. Sarkolu, Yahudilikteki Mesih inancnn Yahudiliin kendi bnyesinden ktn belirtmek iin Martin Rehm, Lorenz Drr ve Hocas H.J. Schoepsin grlerine yer verir. Onlara gre sz konusu inan dinin kendi iinde Kral Davud zleminden ve Tanrnn ona hkmdarlnn ebedi olaca hakkndaki vaadinin istikbalde gerekleecei midinden domu bu inancn ortaya kmasnda dardan bir tesir sz konusu deildir.177 Bununla beraber daha nce getii gibi, d dnyann tesiri olduunu syleyenlerde vardr. mesela Hayrullah rs, Yahudilikteki Mesih inancnn ranllarn tesiriyle olduunu sylemitir. Fakat Abdurrahman Kk Babil esaretinin Hz. Musa eraitinden ok sonra olduunu ifade eder ve olsa olsa Zerdtlkteki bu inan sistemi onlarn dncelerini hzlandrr diyerek Guignebertin Mesih dncesinin randan daha ncede var olduu fikrine de aynen katlr. Sz konusu inancn Babil Srgnnden nce de Yahudilikte var olduunu syler.178 3-Grlerin Deerlendirilmesi Yukardaki grlerin her birisi bir (teori) varsaymdan ibarettir. Her birisi bir takm verilere dayanmakla birlikte kesin ispatlanm deildir. lk grn en kuvvetli savunucusu Jeremiasdr. Straerk ise bu kanaate itiraz etmemekle birlikte farkl yaklamlarda bulunmaktadr. Mehdi inancnn her dinin
177 178

Sarkolu , age, s. 17-18 Kk, age, s. 93.

37

kendi inanc iinde doduu ve gelitii grnde olanlar ise baka dinin tesirlerini asla kabul etmemektedirler. Grld gibi Dinler Tarihi uzmanlar, dinlerdeki Mehdi dncesinin douu veya geliimi zerinde yaptklar aratrmalarda ittifak halinde deillerdir. Doal olarak ayn gr savunanlar bile tam bir fikir birlii iinde deildirler. phesiz Dinler Tarihileri dini motiflerin dncelerin tarihi srete etkileimlerine dikkat etmeli fakat acele eitleme ve paralellikler kurmaya kar da dikkatli davranmaldr. Yani burada u hususa aklk getirmek gerekir. Acaba dinler arasndaki bir takm benzerlikler, dinler aras etkileimi ne derece ispat eder. Bir baka deyile bu benzerlikler dinlerin birbirlerinden etkilendiini gsteren kesin deliller midir? zellikle vahiy kaynakl dinlerde ki bu benzerliklerin tamamen bir etkileimden ortaya ktn sylemek ne kadar doru olur. Maalesef bu konularn akland yeterince malumata rastlanmamaktadr. Zira vahye dayal dinlerde bir peygamber nceki peygamberin eriatnn bir ksmn tasdik edebilir, ayn eyleri emir ve tavsiye edebilir. ncekilerin kltrel unsurlarn yok etmek yerine ayklayarak devam ettirme yolunu tercih edebilirler.179 Allah (cc) Peygamberimize (sav) byle bir haber vermi olabilir. Bu ise bir nceki dinden etkilenme deildir. Bunun aksi ise neshdir. Allah bir nceki Peygambere vahyettii emirlerinin veya nehylerinin bazlarn sonraki peygamberle nesh edebilir, yrrlkten kaldrabilir. Bu bilinen bir eydir. Fakat bu hususun konumuzla alakas ise tpk hadislerde belirtildii zere her peygamber kavmini Deccalden sakndrd180 gibi Mehdi ile de mjdelemi olabilir. Bu durumda dinlerin birbirinin etkileimi saylamaz. Byle bir mjdenin daha nceki peygamberler tarafndan verildiini kesin olarak bilmiyoruz. Fakat btn peygamberlerin Deccal fitnesiyle dikkati ektiine gre Mehdiyle de mjdeleme ihtimali de vardr dolaysyla ilahi dinlerde birbirine benzeyen hususlarn kesin olarak dinlerin birbirinden etkileimi prensibiyle aklanabilecei sylenemez.181 Zira Mevdudi de Mehdi inancnn sadece dier dinlere ait gruplarda bulunduu eklindeki anlay batl bir itikat olarak grmekte ve slamiyetdeki Mehdi anlayna u ekilde deinmektedir. Dnyadaki hayatn son bulmadan, slamn dnya dini olarak zuhur edeceini keder ve
179 180

elebi lyas, tikadi Adan Uzak ve Yakn Gelecekle lgili Haberler, stanbul 2000, s. 94. Bkz., Buhari, Tevhid , 17; Ebu Davud, Snnet, 29, H. No: 4756. 181 Kuzu Selman, Mehdi Deccal Mesih, stanbul 2001, s. 41.

38

mitsizlie kaplm insann kendi icad ve inanc olan bir sr izmleri denedikten sonra Allahn dinine ilticaya mecbur kalacan ve bu iin gereklemesi ise Peygamber (sav) tarafndan ortaya konulan llerle hareket edecek alacak ve slam asl hviyet ile yayacak olan bir lider tarafndan mmkn olacan, Hz. Peygamber (sav) gibi, ondan evvel gelmi olan peygamberlerin de kendi cemaatlerine sylemi olabilecei kanaatindeyim. Hem byle bir mjdenin batlla ne ilgisi var ki? diyerek Mehdi inancnn gayr-i mslim cemaatlerde bulunuu bu dnceyi dier peygamberlerden gelen rivayetlerden aldklarn aka gstermektedir. Fakat daha sonra buna hurafeler katarak yorumlam ve bu mjdeyi aslndan uzaklatrmlar diye eklemektedir.182 slamdaki Mehdiliin kaynann dardan olduunu syleyen bir ksm ilim adamlar da dier dinlerin mjdeledii ve halkna beklemelerini tavsiye ettii Mehdinin peygamberimiz olduunu onun geliiyle de bu konunun kapandn savunmular ve savunmaktadrlar. Fakat burada gzden kaan bir eyde ileride ele alacamz gibi Ktb-i Sittedeki ve dier hadis kaynaklarmzdaki onlarca rivayetin yzlerce deiik varyantn dikkate aldmz zaman u soruyu sorabiliriz. Acaba bu dinin teblicisi Hz. Peygamberin (sav) de Ahir zamanda gelecei beklenen bir kurtarc ahsiyetten haber vermi olma ihtimalini dnebilir miyiz? Ya da baka bir deyile Ehl-i Kitaptaki inan esas saylabilecek ekilde inanlan bir konunun tamamen geek d olarak dnldnde Hz. Peygamberden bu konuda bir dzeltmede bulunmas ve bu yanl gzeltmesi gerekmez miydi? Kanaatimizce bu nokta da nemlidir. Dolaysyla dinlerde Mehdi-kurtarc fikri ele alndnda aralarndan bir takm benzerlikler ve etkileimler olsa da ncelikle fikrin kaynan, ortaya kt kendi dininde aramak daha doru olacaktr kanaatindeyim. Mehdi-Mesih dncesinin menei ve bu konudaki deerlendirmelerden sonra bu dncenin olduka gelimi olduu Budizm, Yahudilik ve Hristiyanlktaki durumuna biraz daha teferruatlca gz atalm.

Mevdudi Seyyid Ebul-l, Tarih Boyunca Tevhid Mcadelesi ve Hz. Peygamberin Hayat, ev: Ahmet Asrar, stanbul 1965, II/378-382.

182

39

IV- DNLERDE MEHD DNCES 1. Baz Dinlerde Mehdi Dncesi Kurtarc dncesi tarihi bir olgu olarak dikkatimizi ekmekle birlikte bu dnce, din ve toplumlarda farkl ekillerde alglanmtr. Her din ve kltrde tezahrleri farkl farkl olmutur. Biz bu konuyla ilgili olarak ncelikle bu dncenin daha fazla gelime gsterdii Budizm, Yahudilik ve Hristiyanl ele alacaz. Daha sonra da slamdaki durumunu inceleyeceiz. Fakat ncelikle dier dinlere de ksaca temas ederek en azndan bir fikir sahibi olmaya alalm. lkel din mensuplarndan Yeni Gine halk bekledikleri kurtarcnn Mensren olduunu sylerler. Ancak Avrupal aratrclar Mehdi inancn ve Mehdilik hareketlerini iine alan bir kavram olarak Yeni Gine yerlileri kltr iin Kargo Klt deyimini kullanmlardr. Mehdi tasavvuru Konfyanizm ve Taoizmde de grlmekle beraber bu tasavvuru ifade eden zel bir kelimeyle karlalmamtr. Mehdi byk bir aziz, kutsal bir kimse olmakla beraber, ismi belli deildir. Hinduizmde Mehdi kavram ok gelimemitir. Hindulara gre ahir zamanda geleceine inanlan muhteem hkmdar Mehdi Kalkidir. Kelime Arya dilinin bir rndr. Hindologlara gre bu kelime Arya dilindeki kir, leke veya herhangi bir eyi kirletmek anlamnda kalka kelimesinden tremi olmas muhtemeldir. Bu kirletme gnah ileme, gnah mnsn ihtiva eder. Eer balangtan beri kullanlmsa bu tabir dnyann kirlerini gnahlarn (kalkay) temizleyecek kii anlamndadr. Mecusilikte Mehdi kavramn ifade eden kelime Saoyanttr. Bu kelime yardmc, yardm edici anlamlarna gelmektedir. Istlahi olarak ise, ahir zamanda yeryznde ilahi adaleti hakim klacana inanlan Zerdt soyundan bir kurtarcy, bir hkmdar ifade iin kullanlr.183 Yahudi ve Hristiyanlkta Mehdi dncesini Mesih kelimesi ifade etmektedir. Hindistan tarih boyunca eitli din ve dnce okullarnn k yeri olarak dikkatleri ekmitir. Bunun gibi zel Hindu dinlerindeki kurtulu dncesi olduka farkllk arz etmitir. Fakat yine belli karakteristik zellikler sergilemektedir. Tipik olarak Hintliler dnyevi strab yada snr-izgisi- durumlar tecrbesini- karma ve ruh g (tenash) bakmndan kavrama, deerlendirme ve izah etme eilimindedir.
183

Sarkolu, age, 13.

40

Kurtulu ihtiyac ierisinde bulunan dnya ve insanln tasviri Vedanta ve Samkhyada, Hinayana ve Mahayana Budizminde ve Vainaizm ve Saivizmde benzerlik arz etmektedir. Ayrntdaki farkllklar esas itibariyle sonu olarak ac ekmeyle ba etmeyi salayaca varsaylan yol ve yntemlerle ilgisi bakmndan ortaya kmaktadr. Ama yine de amel yolu, bilgi yolu ve ak (yahut sadakat) yolunda Brahmani dinde, Hinduizmde ve Budizmde tekerrr eden tipik ve esasl olaslklar bulunmaktadr. Samkhya ve Yogoda, Budizm ve Jainizmde kurtulua gtren safhalar eitli oluumlaryla ilgin paralellikler arz etmektedir.184 Buda Dinindeki Mehdi dncesinin Mezopotamya, ran ve Hindistan yoluyla Budizme getii iddia edilmekle birlikte Ekrem Sarkolu bu inancn sosyal ve psikolojik sebeplerle dinin kendi iinde doup gelitii ihtimalinin daha kuvvetli olduunu belirtmektedir.185 stikbalde gelmesi beklenen Budizmin slahats ve yeniden yerletiricisi olarak dnlen hidayetinin ismi Sanskrite Maytri kelimesinden tremitir. Maytreya kelimesi ise merhametli, sevimli anlamndadr. Buna ilaveten takdis olunmu hamdeden, mesut mnlarn da iermektedir. Bu mnlar sebebiyle baz Mslmanlarn Maytreyann Hz. Muhammed olduunu kabul ettiini Budann bunu iaret ettiini syleyen Sarkolu, Muhammed Hamidullahn verdii bir konferansnda bunu savunduunu ifade ettikten sonra yle bir tespitte bulunur. Hidayet grnde Tanr tasavvurunun bulunmad bir dinin kurucusunun kehanetinin Hz. Muhammede iaret saylmas ok uzak bir ihtimal olarak grnmektedir.186 Sarkolu, Budistlerin kainat tasavvuru konusunda ve Maytreyann geliiyle ilgili u bilgileri vermektedir. Budistlere gre dnya gnden gne ktye doru gitmektedir. Bu gidiin sonunda ahlak tamamen yozlaacak, dnyay, hrs, fke, cehalet ve sapklk dolduracaktr. nsanlar anne babalarna ve din adamlarna hrmet etmeyeceklerdir. Nihayet sosyal ve dini hayata uygun olarak tabiatn dzeni bozulacaktr. nsann mr 15-18 yana kadar decektir. Maytreyann dnyaya gelii ise baz rivayetlere gre Budann mrnden 5000 sene sonra (M.S. 4457 ylnda) olacaktr. Baz rivayetlere gre Hint Zaman tasavvuru gereince dnyann

Wach, agm, s. 253-254. Sarkolu, Buda Dininde Mehdi nanc ve Budadan Bir Rivayet, ..F.D., Sy 4, Ankara, 1980, s. 77. 186 Sarkolu, agm, s. 77-78.
185

184

41

tekrar iyiye gitmeye balamasndan ve insann mrlerinin uzayarak 80000 veya 8400 seneye ykselmesinden sonra dnyaya gelecektir. Ayrca Maytreya dnyada 80000 veya 60000 sene kalacak ve vazifesini yapacaktr. Yine Maytreya devri hakknda onun zamannda dnyann bolluk ve bereketi azami artacaktr. Yamurlar zamannda yaacak, sular 8 kat daha artacaktr ve ifa olacaktr. Maytreyann ehri Ketumati gzel kokulu lotus ieiyle dolacaktr. ehrin drt kapsndaki dilek iekleri isteyene arzusuna gre semavi elbiseler mcevherler ve yemekler vereceklerdir.187 Ayrca Sarkolu Maytreya ile ilgili u bilgileri nakletmektedir: Budizmin inanlarna gre Mehdi Maytreya halen Tusita gnde yaamakta ve orann sakinlerine Budizmi retmektedir. Zaman gelince bu gnk Bahores ehri yerinde kurulacak olan Ketumati ehrinde doacaktr. Hint ruh tasavvuruna gre, btn canllarn ruhlar gibi Maytreyanun ruhu da dnyaya pek ok defalar gelmi dnyada vcut bularak yaamtr. Maytreya, kamil bir aydnlatc, btn ilimleri ve doru yollar bilen yksek bir Budadr. O tanrlarn ve insanlarn kurtarcsdr. Sonsuz merhamet sahibi olup vcudunda 32 byk ve ok sayda kk Budalk iareti vardr. Cildi altn rengindedir. zerine toz yapmazdr, etrafna k saar boyu 28 arn uzunluunda gs 25 arn geniliinde gzleri byk, mavi ve parlaktr. Ve gece gndz aktr. Dilediinde vcudunu bytr veya kltr hatta kaybedebilir. Vcudunun nuru 25 mil mesafeyi aydnlatr. Yine Bu da da olduu gibi Matyreyann da siyasi faaliyetleri olmayacaktr. Ancak dier dinlerdeki Mehdilerin sosyal ve siyasi faaliyetlerini zamann faziletli hkmdar Sarkha ve oullar yapacaktr. lkenin dmanlarn yok edecek ve snrlarn denizlere ulatracaktr. Maytreyann faaliyetleri tebli yoluyla olup bunlar da hayatn zdrap olduu, zdrabn menei, zdraplar yenmek ve bunun yollardr. Bu da sadaka vermek, davranlarda ahlaki kurallara uymak, tefekkr, kutsal eylere hrmet vs. eylerdir.188

Sarkolu, agm, s. 79. Sarkolu, agm, s. 80-82; Ayrca bkz. Maytreya iin Buda akyamuninin bir aklamasnn tercmesi iin. Bkz. agm. s. 82-90.
188

187

42

2-Yahudilikte Mesih Dncesi A-Yahudilik Ve Mesih Max Weberin srgnden sonra parya halklar dini olarak189 tanmlad Yahudilik, iki temel zerine kurulmutur: Biri, Allahn birlii dier ise srailin seilmi millet oluudur.190 Talmud ve Siyon liderlerinin Protokolleri, Yahudilerin stn seilmi millet olduklar hususunda mbalaa ederek, insanla hayvan arasndaki fark ne ise, Yahudiler ile dier kavimler arasndaki farkn da olduunu; ebedi hayatn sadece Yahudilerin hakk olduunu ve ruhlarnn da dier milletlerin ruhlarndan farkl olarak Allahn ruhundan olduunu ileri sryorlar. te Yahudilerin sahip olduu bu stnlk onlara mesuliyet yklemitir. Bu mesuliyete sadakat gsteremedikleri iin intikama hedef olmular ve uradklar zarar bu emaneti tayamamalarnn bir cezas olduu eklinde yorumlanmtr. te bu eilmi stn millet olma dncesi Yahudilerde Mesihi Muntazr inancnn domasnda etkili olmutur. Onlar zannettikleri gibi kendilerini beerin en hayrls ve temizi gremediler. te yandan bela ve musibetlere hedef oldular. Onlarn mtefekkirleri son asrlarda kendilerini uurumdan karacak bir kurtarc fikrine yneldiler. Bu kurtarcya Mesih Muntazr ismini verdiler ve semann elisi olarak vasflandrdlar.191 Mesih fikrinin Yahudilikte nerede ve nasl ortaya kp gelitii hususunda kesin bir ey sylemek mmkn grlmemekle birlikte bu konuda farkl telakkilerin olduu daha nce gemiti.192 Yahudilikteki Mesihin kaynan Msra ve Zerdtlke dayandranlarn yannda Yahudi Kutsal Kitabndaki i dinamiklerinin buna kaynaklk ettiini dnenler de vardr. Felicren Challeye gre, Bilhassa gelecei dnmek iin, insan imdiki zamandan yz evirmelidir. Yahudi dininin belirli bir vasf da bu umuddur. Herkes Yehova gnn yani srail Tanrsnn kavmine byklk ve mutluluk verecei a ve gn gvenle bekler. Bundan da Mesih umudu, Mesihi bekleyi domaktadr ki bu Yahudiliin en orijinal ve en derin ynlerinden biridir.193
189 190

Max Weber, age, s. 342. KM., Levililer 20/ 24-26; Tensiye 7/6-8. 191 Kk, age, s. 94-95. 192 Bkz. Sarkolu, agm, s. 16-18. 193 Felicen Challeye, Dinler Tarihi, ev: Samih Tiryakiolu, stanbul 1960, s. 142-143.

43

Gnmz Dinler Tarihilerinden Abdurrahman Kke gre Zerdtlkte bulunan bu inan Yahudilikteki var olan Mesih fikrini sadece hzlandrd ve sistemlemesini salamtr.194 Son olarak, bu inancn kayna hakknda daha nce de belirttiimiz gibi Yahudilik dininin kendi tarihi psikolojik, sosyolojik artlar iinde doup gelitii eklindedir.martin Rehm, Lorenz ve Drr ve H.J. Schoepse gre Yahudilikteki Mesih anlay, kendi bnyesinde Kral Davud zleminden ve Tanrnn ona hkmdarlnn ebedi olaca hususundaki vaadinin gelecekte gerekleecei midinden domu, d dnyann etkisi olmamtr.195 Ayrca Hz. Musann Msrdan k, Yahudi Mesih (kurtulu) hareketleri iin nemli bir temel modeli tekil etmektedir. Yahudi kutsal toprandaki her istila ya da karklk orada yeni bir dzenin tesisi beklentisi ile kurtulu hareketlerinin zuhuru iin uygun bir frsat ve ortam oluturmutur.196 Sonu olarak Yahudilikteki Mesih fikrini yle balayabiliriz. Mabedin yklmas Yahudiler iin fevkalade mhimdir. nk Yahudiler, sz konusu olayla gnlk ve mevsimlik bir takm ibadetlerini ve kurban takdimlerini yapamaz olmulardr. Bu ayn zamanda Yahudilerin dini ve siyasi bamszlklarna kesin olarak son verilmesi birka denemeden sonra- onlar tamamen mitsizlie sevk etmitir. te o zaman onlarn tek tesellisi, kurtulu gnnn mjdecisi Mesih umududur. Bu umut Tevratta zel bir surette yer alm iaretler ve Peygamberler slalesinin helaki ile son bulmas, Mesihin geliinin haber verilmesidir.197 Bu Mesih Mabedi yeniden ina edecek Yahudileri Filistinde toplayacak dier din mensuplarn galebe alacak birisidir. B-Eski Ahitte Mesih ve Mesihilik Challayeye gre, Mesih ou zaman, Yahudi kavminin politik ve maddi zaferini salayan byk bir kral, kurtarc bir ef olarak tasavvur edilir.198 Ayrca Yahudilerin bekledii Mesih, onlar kurtaracak, daldklar yerlerden alarak onlar

194 195

Kk, age, s. 93. Sarkolu, age, s. 18. 196 Gnay, age, s. 436. 197 Flal, age, s. 247, 248; Kk, age, s. 93, 94. 198 Challaye, age, s. 143.

44

Filistinde toplayacak hakim kuvvetlere boyun edirecek Mabedi yeniden ina edecek ve dier din mensuplarna galebe alacak bir kurtarcdr.199 Kurtarc Mesih konusunda Eski Ahit daha ok sembolik ifadeler kullanmaktadr. Mesihi Muntazr iin Eski Ahitte Melik Efendi anlamnda Rab, Tanrnn olu Mesih, lah yardmc mnsnda Menahem gibi tabirler kullanlr.200 Tekvinin birinci ve ikinci blm gelecekle ilgili mitleri ortaya koymaktadr. Kitab- Mukaddesin ada yorumcular bu blmde zikredilen Ademolu ile ylan arasndaki husumetten, Mesih fikrine baz atflar karmak ve ipular bulmak hususunda youn aba harcamlardr.201 Her eyi yapan Allahtr dncesinden yola karak, srail milletinin bekledii kurtulu da iyi olduuna gre onu da Allah gerekletirecektir.202 Aslnda Tevrattaki Mesihle ilgili ayetler son derece mphem ve yoruma msaittir. rnein ... srail zerine hkmdar olacak adam bana senden kacak ve onun k eski vakitten ve ezeli gnlerdendir.203 ... te kraln adildir ve kurtarcdr; alak gnlldr bir eek zerinde evet, eek yavrusu spa zerine binmi sana geliyor... ve selamet szn milletlere syleyerek ve onun hakimiyeti denizden denize ve rmaktan yerin ularna kadar olarak204... Rabbin byk ve korkun gn gelmeden nce ben size peygamber lyay gndereceim205 Allahn Rab senin iin aramzdan, kardelerinden benim gibi bir peygamber karacak; onu dinleyeceksin...206 Yahudilikte sz konusu Mesih, Davud soyundan gelecek, ad mmanuel (Tanr bizimle) olacak, Beytelehemde bakire bir kzdan doacaktr.207 Bu Mesih ilahi vasfta, Tanr gcne sahip bir kiilie brnecek ve Tanr Yehovann temsilciliini yapacaktr. Mesihin ruhani ve cismani olmak zere iki yn bulunacaktr. Bu ideal alemin ortaya k cismani bir hkmdarn deil ruhani bir Mesihin eseri olacaktr

199 200

Kk, age, s. 94. Bkz. KM., Mezmurlar, 149/1-9, 110/1-7, 2/1-2, 145/1-17; aya 49/5, 9/17, 7/14, 66/13-14. 201 Sartoprak, Nuzul-i sa Meselesi, s.12. 202 KM., Tekvin 1/31. 203 KM., Mika 5/2. 204 KM., Zekeriyya 9/9-10. 205 KM., Malaki 4/5. 206 KM., Tensiye 18/15 vd. 207 KM., aya 7/14.

45

ki ikinci saya bunu Yehovann Hizmetkar diye adlandrmaktadr. Tanr ruhunu onun benliine yerletirecektir.(aya 42/ 1-4) Cismani Mesih ise Davud soyundan yce bir Kral olacaktr.208 Abdurrahman Kk, Guigneberten: Mesihin normal bir insan deil, semavi bir insan olacan gnderilme vaktine kadar semada kalacan; Allah onu gnderdiinde kendi kuvvetiyle kuvvetlendireceini insanolu lakabn tayacan ve Allahla insan arasna bir tabiata sahip olacan nakletmektedir.209 srail Krallar da Tanr tarafndan seildiklerinden dolay ilahi gce sahiptirler ve Tanr onlar takdis etmitir. Bu takdis kutsal ya ile olmutur. Kraln yalanmas ise Tanrnn ruhu ile olmakta ve Krallar da Mesih olarak kabul edilmektedir. Kral sadece Allahn seilmii deil ayn zamanda onun oludur.210 srailoullar, Peygamberlerin verdikleri szlere dayanarak, kendilerini srgnden kurtaracak, Mabedi yeniden ina edecek ve kendilerinden olmayanlara stn gelecek bir Mesihin geleceine kesin olarak inanmlardr. Yahudiler kendilerine gelen esaret ve srgn gnahlarna karlk grmler ve Allahn adaletinden dolay bu cezann sona ereceini dnmlerdir. te bu da ancak Mesih ile olacaktr. O Kuds dmanlardan temizleyecek ve oraya yerleecektir. Yahudiler oraya toplannca dirili vakti de gelmi olacaktr. Mabedin inasyla Allah nurunu ona gnderecek ve btn srail Milletine nbvvet nuru bahedilecektir. Bu kutsal devir zamann sonuna yani bu dnya yerini bakasna brakana dek srecektir.211 Yahudiler sraili kurtaracak kavimlerini Filistinde toplayacak ve Tevratn hkmlerini tasdik edici olarak gelecek Mesihi Allahn olu diye nitelemiler ve inan esaslarna da almlardr. Bununla beraber zaman zaman Davud neslinden olmasa da dmanlaryla savaanlara Mesih adn verirler. Bu bekleyileri arasnda Mesih gelmeyince Mesihin gvenilir adil dini ve itimaiyat dzene koyan bir slahat olarak geleceine inanrlar ve bu inan onlarn umut kayna olmutur.212

Challeye , age, s. 143; Bkz. Hanerliolu, slam nanlar Szl, s. 327, 328. Kk, age, s. 95. 210 KM., I. Samuel, 10/6, 16/3, 24/6-9, II. Samuel 1/6, 7/14, Mezmurlar 2/7. 211 KM., Samuel, 10/5-8, 24/7, II. Samuel 1/11-16, 7/1-29; Mezmurlar 110/1-3; aya 7/14-9, 1/1 ,Yeremya 23/4-8 , Daniel 7. ve 9. bablar. 212 Kk, age s. 95; Bkz. KM. aya 2/3-4, Mika 4/23, Daniel 6/26-27, 7/13-28.
209

208

46

Mesihin nerede olduu konusu tartmaldr. Baz Yahudilerce Mesih semada bulunmaktadr. Hz. Danyal Mesihi yannda bir grup semavi varlkla gkten inecek bir kimse olarak tasavvur etmitir. Bazlar daha da ileri giderek Mesihin halen semada ilahi taht zerinde oturmakta ve dnyay idare edecei zaman beklemekte olduunu sylemilerdir.213 Yahudiler Tevrattaki Kral lafzlarn Mesihe hamledip onu daha da genileterek eserler oluturdular. Siyasi hayatlarnn son bulmas ve Hz. sann gelmesiyle tehlikeli gnler yaamlardr. nk bekledikleri Mesih, Davud soyundan olacak, kendilerini Romallarn elinden kurtaracak, Arz- Mevuda yaylm Yahudileri toplayacak insanlar toplayacak bir kiidir. Baktlar ki sada bu vasflarn bir ksm yok nk sa insanlar (genel mnda) doru yola getirecek Allahn bir Peygamberidir. Yahudiler say o gnlerde Mesihim diye kan Theudas gibi sahte olduunu dndler. nk Kitab- Mukaddeste ilenen tema, gnah bitirecek sular sona erdirecektir. Halbuki sa sebt gnn ihlal ediyor, Yahudilerin bekledii dnya hakimiyetini gerekletirmiyor. Ellerindeki kriterlere uymuyordu. Dolaysyla onlarn Mesihi artlar tamamen olunca gelecektir.214 Mesihin geli zamann hesap edenlere gre o her hangi bir nisan aynn 14. gecesinde gelecektir. nk Allah srail oullarn, bu ayda ve bu gnde kurtarmtr. Vadedilen devrin gelmemesinin sebebi ise, halkn gnahkar oluudur. Bir veya iki sebt gnne gerekten riayet etseler Mesih hemen gelecektir. Bu geli nisan ve ekim ayna tesadf edecektir. Yahudilerde bu ayda kurtulacaklardr. Bazlar ise onun geli tarihini 240 veya 471 yl olarak tesbit etmitir. Fakat bu da itiraz grmtr. Zira onlara gre Mesih beklenmedik bir zamanda gelecektir.215 Mesih dnyaya gelmeden nce dnyaya dinsizlik ahlakszlk hakim olacak ve Allahn dman olan kuvvetler Kudse saldracaklar, insanlarda utanma hissi azalacak, pahallk artacaktr. lke zndkla gmlecek, hakka fazla kulak verilmeyecektir. Ardarda felaketler, savalar olacak, hastalklar yaylacaktr. Dnyann verimi azalacak lke le dnecek tarla ve balar bakmsz kalacaktr. Kuds harap olacak yabani eeklerin gezinti yeri, srlerin otla olacaktr. Snr

213 214

Sarkolu, age, s.51. Kk, age, s. 97. 215 Sarkolu, age, s.32.

47

halklar sefalet iinde ehirden ehire dolaacak fakat yzlerine bakan olmayacaktr. Babilliler srail lkesine ayak basacak Fars atllar srail mezarlarn ineyecektir.216 Mesih devri genel olarak 400 yl srecek ve Mesihin lm ile son bulacaktr. Bazlarna gre bu sre 40 bazlarna gre 70 senedir.217 Mesih devrinde her ey mkemmel ve bolluk iinde olacaktr. Adalet hakim olacak halk sefaletten kurtulacak fakirlere yardm edilecektir. (Mesih devri iin baknz: KM, aya 35/6; aya,1/18; Yoel 3-18, Ezra 35/35; aya, 32/15; 53/3; 30/20; 41/19; 53/13; 60/13; 11/6-9) Mesihin en nemli vazifesi, Allaha iman retmektir. Onun varln kainata hakimiyetini, tarihin yneticisi olduunu insanlara anlatmaktr. Hakk ve doruyu teblidir.218 Onun dneminde denizin su ile dolu olduu gibi, lke imanla dolacaktr.219 Romallarn Mabedi ykmalarnda odaklaan Yahudi Mesih anlay sayesinde yzyllar boyu pek ok Mesihin domasna sebep olmutur. yle ki; Yahudi tarihi, Bar Kabada Zelatlarn iddet ieren veya Essenilerin pasifist Mesihilik hareketlerinden V. yy da Giritli Musa veya VIII yy daki Suriyeli Seren yahut Isfahanl Ebu sa, XII yy da Yemende ve randa XIII yy Sicilya da, XV) yy Galilede zuhur eden Yahudi Mesihlerine ve zellikle de Osmanl dneminin mehur Sabatay Zevisi veya XIX yy da Siyonizm topyasn formllendiricisi olarak yeni Kudsn habercisi Moses Hesse varncaya kadar pek ok Mesihi hareket, varln gstermitir.220 3-Hristiyanlkta Mesih Dncesi A-Hristiyanlk ve Mesih Hristiyanlktaki Mesih inancnn en az Yahudilikteki Mesih inanc kadar hatta daha fazla neme sahip ve merkezi bir konumda olduunu syleyebiliriz. nk bu inan Hristiyanln iman esaslar arasna da girmitir.

216 217

Sarkolu, age, s.30; Ayrca bkz. KM., aya 32/9-15. Sarkolu, age, s.34. 218 KM., aya, 65/25. 219 Kutluay, age, s. 149. 220 Gnay, age, s. 456.

48

Hz. sann srailoullar iinden karak Peygamber olduunu sylemesine ramen Yahudilerin bekledii Mesihin zelliklerini tam yanstmamas sebebiyle Yahudiler onu kabullenmediler. Aslnda Yahudilerce Hz. sada Muntazar Mesihin bir takm zellikleri mevcuttu. Mesela Tevrattaki Mesih, brahimin soyundan Yahudi boyundan Davudun ailesinden Bethlhemde doacaktr gibi zelliklere iaret etmekteydi. Ne var ki sa, yalnz Yahudilerin deil tm insanln kurtarcs olduunu iddia etmitir. Bunun gibi Yahudilerde insani olan Mesih; Hristiyanlarda lahi kisveye brnr. Bu anlaya gre sa Mesih Allahn olu olmas sebebiyle, bir nevi ilahtr. te bu durum Yahudileri hayal krklna uratm ve onlar derinden sarsmtr. Bunun zerine Yahudiler Hz. say halkn inanlarn bozduu gerekesiyle ele vermilerdir. Hristiyanlara gre o, Romallarn elinde Yahudilerin teviki ile armha gerilerek ldrlmtr. Fakat o lmnden gn sonra dirilmi, havarilerine grnm ve daha sonra da Allah (baba)n yanna karak sa tarafna oturmutur. O beklenen artlar gerekleince tekrar dnyaya gelecek sulh ve adaletle doldurup kendine inanmayanlardan alacak ve saltanat ebedi devam edecektir.221 Mesihin kim olduu hususuna kadar Yahudiler ile Hristiyanlar Mesih inanc hakknda ayn tutuma sahiptirler.222 Ancak Yahudiler, Hz. say Mesih olarak kabul etmeyip dnyay bara kavuturacak adil dini ve sosyal hayat dzene koyan bir slahat bekleme223 noktasnda Hristiyanlardan ayrlrlar. Hristiyanlar ise Hz. sann Mesih olduuna inanmakla birlikte ikinci gelii yarm kalan grevini tamamlamak, dnya hakimiyetini kurmak iin olacaktr.224 O halde Yahudi ile Hristiyan Mesihi arasndaki fark udur. Yahudiler Mesih olarak yeni bir ahsn gelmesini beklerken, Hristiyanlar Hz. sann ricatine yani tekrar dnne inanmaktadrlar. Burada ricat konusuna tekrar mracaat faydal olacaktr. Dn iin sre 40 gn ile dnyann son anna kadar deiebilmektedir. Daha nce de ifade ettiimiz gibi bu inan mene olarak, eski ve ok yaygn Docetism Doktrinine balanmaktadr. Buna gre sa Mesihin ektii aclar ve

221 222

Flal, age, s. 249-250; Kk, age, s. 105, 106. Kk, age, s. 105. 223 Kk, age, s. 95. 224 Sarkolu, age, s.32.

49

lm gerekte vaki olmam sadece bir hayal gibi gze yle gzkmtr. Onun lm dnyadaki grevinin bitimi olarak grlmeli fakat geici bir kesinti saylmaldr. Onun bu hayali ehitlikten sonraki durumu lm deil bir gzden kaybolmadr. Yarda kalan vazifesini tamamlamak ve zafere ulamak, onun yeniden zuhuruna ve dnyaya dnmesine baldr.225 Aslnda Mesih Hristiyanlkta, kyamet gnnn belirticisidir ve onun br dnya hkmranl sz konusudur. Yahudilikte ise bu dnya hakimiyeti eklindedir. Hristiyanlk Hz. sa ile balamasna ramen salnda ona inananlarn says on iki kiidir ki onlardan biri olan Yahuda onu otuz gm sikke karlnda ele vermitir.226 Hristiyanlarca Mesih Davud soyundan olmakla beraber gerekte o normal bir insan deildir. insan ekline girmi ilahi bir ruhtur. nsanlardan ayr bir tabiata sahiptir. O tanrnn olu ilahi ruhun enkarnasyonudur.227 O ktan olma bir ktr. armha gerildikten sonra gklere gitmitir. Fakat vazifesini tamamlamak iin geri gelecektir. Grn bakmndan Hz. Ademe benzer. nk o ikinci Ademdir. Ruh bakmndan Ademin ruhu ile ayndr. Saf, lekesiz, cevherden, semavi elementlerden yaratlmtr. nsanlar kurtarmak iin ac ekmitir.228 nciller, Babann nezdinde yegane efaati olduunu ve beeriyetin gnahlarna kefaret olarak geldiini229 haber verir. Beeriyetin Ademden beri srtnda tad gnah kendi can ile demi, gmlm sonra da diriltilerek grevini tamamlam ve Allahn sana oturmutur.230 B-Yeni Ahitte Mesih ve Mesihilik lk Hristiyanlar sann yaknda geri geleceine inanyorlard. Gelmesi gecikince kilise tekilatlanmaya balad.231 Hz. sann akirtleri, Yahudilerin bekledii Mesihin Hz. sa olduuna inanrlard. Yahudiler ise sann bu

225 226

Kutluay, age, s. 216 . Kk, age, s. 106-107. 227 Kk, age, s. 105. 228 Sarkolu, age, s. 66. 229 KM., I. Yuhanna 2/1, 2/2. 230 K.M., Filibelilere 2/6-11; Matta 27/45-50; Markos 15/25. 231 Challaye, age,s. 2002, Bkz. Vahiy 22/20.

50

iddialarndan dolay onlar azarlamasn istemilerdi. Hz. sa da onlarn bu isteklerini reddederek Eer bunlar susarlarsa talar baracak demiti.232 Mesih (Hz sa)in ikinci defa yeryzne gelii inanc yeni Ahitteki en ak ifadelerden birisi: Ey Galileliler, niin ge bakp duruyorsunuz. Sizden ge alnan bu Hz. sa nasl ge gittiini grdnzse ylece gelecektir. fadesidir. Bu ifade onun ikinci geliini kesin bir iman esas olarak ortaya koymutur. Hz. sa ge ykselirken annesi Hz. Meryeme biricik olunun kaybyla gelen acyla dkt gzyalarn sindirecek mjdeyi vermitir: Hz. sa dedi ki gzyalarn sil anneciim. Ahirette muhakkak grecei. Gerekten ahiretten nce de dneceim. Bu szleriyle bulutlarn arasndan kayboldu gitti.233 Mesihin yeryzne ikinci defa gelii Yeni Ahitte adeta bir nakarat olmu ve Mesih semaya nasl kt ise yle inecek denmitir. Papaz Hanacir cis el-Huzari bu konuda Mesihin dn hakikat mi yoksa efsane mi? sorusunu sormakta ve cevap olarak drt incilin Mesihin lmn tafsilatl olarak bizim iin yazdklarn ve Mesihin tekrar dnn tescil ettiklerini ncillerden rnek vererek Matta 28/1-28; Markos 16/1-8; Luka 24/1-11; Yuhanna 20/1-18) aklamaktadr.234 Hristiyanlara gre Hz. sann Mesih olarak gelecei Tevratta aka yazl idi. Fakat Yahudiler bu metinlerde deitirmeler yaparak onu tasdikten kanmlardr. Hatta ileri srlen iddialara gre Yahudilerin Mabedinin miladn yetmiinci ylnda Romallar tarafndan yklmas, sann reddinden dolay verilen ilahi bir ceza idi.235 Burada nemli bir nokta da udur: Yeni Ahit Kristolojisinin Yahudi Mesihiliinden alnan bir ok zellii kullanm; ayn zamanda buna yeni bir boyut da eklenmitir. sann kendisi kiisel olarak Mesihi beklentileri zaten yerine getirmesine ramen, bu beklentilere son halini vermek iin dnecektir.236 Yeni Ahit dneminden nce farkl istikametlerde gelime kaydeden kurtarc Mesih telakkisi, Yeni Ahit dnemine girildiinde tamamen deiiklie uram Yahudilerin bekledii Mesih ile Hristiyan Mesihi artk kesin hatlarla birbirinden ayrlmtr. Baka bir ifadeyle, Yahudililerdeki kurtarc Mesih inanc Yeni Ahitte
232 233

Matta 24/22-23. Sartoprak, age, s. 22. 234 Baybal, age, s. 70. 235 Kutluay, age, s. 131-132; Flal, s.249. 236 Ringgren, age, IX/471; Baybal,age, s.70.

51

tamamlanmtr. Zira artk beklenen kurtarc gelmitir. O da Hz. sadr. Hayat, lm, dirilmesi ve kyamete yakn bir zamanda tabilerini kurtarmak zere gelmesi Yeni Ahitin balca konulardr. Hristiyanlkta Hz. sann armha gerilmesiyle balayan sann ricaati fikri olduka karmak bir konu olmakla beraber kuvvetli bir mit ve inan haline sre gelmi ve bir iman esas olarak Hristiyanlkta yer almtr. Hz sann ikinci geliine inanmayan bir Hristiyann iman batldr. Zira Hristiyan inanc bunun zerine kurulmutur. Bu kesin olarak kaynaklarda ifade edilmekle beraber geliin nasl olaca hususundaki kapallk sebebiyle farkl yorumlar yaplmtr.237 Hristiyanln temel kaynaklarndan saylan drt ncil; Matta, Markos, Luka ve Yuhanna, Hz. sann ikinci geliinden (ricat) sz etmektedir. ncillerde bu konu homojen olarak bize kaynaktan gelmektedir. 1-Havariler tarafndan hatrland zere Hz. sann sz ve hareketleri. 2-Birer k insan saylan havarilerin varl. 3ncil yazarlarnn bizzat kendileri. Onlar evvelce belirtilen mesajlara kendi kanaatlerini eklemilerdir.238 Eski Ahitte Mesihin kimlii konusundaki kapallktan daha nce bahsetmitik. Fakat sa dorudan Mesih tabirini tek bir ifadeyle kullanmtr. O ncillerde geen bilgilerden rendiimize gre akirtlerine: Halkn dediine gre ben kimim? diye sormu onlar da bu konudaki halkn tahminlerini dile getirmilerdir. Bunun zerine sa Ya siz ben kimim dersiniz? sorusunu sormu Petrustan Sen Mesihsin cevabn almtr. Daha sonra bunu kimseye sylememelerini tembih etmitir.239 Luka ncilinde Hz. sann doumunda Mesihlik mucizesinin gerekletii ifade edilmektedir.240 Dier yandan Hristiyanlara gre sann Mesihliine bir baka delil de ba kahinin say ... Eer Allahn olu, Mesih isen bize syle eklindeki sorgulamasna Hz. sann sylediim gibidir. Fakat sana derim: imdiden sonra insanolunun kudretin sanda oturduunu ve gn bulutlar zerinde geldii greceksiniz241 eklinde
237 238

Sartoprak, age, s. 21-22. Sartoprak, age, s. 22-23. 239 KM., Markos 8/27-31; Matta 16/13-20. 240 KM., Luka 1/26-34; 2/8-12. 241 KM., Matta 26/63-64; Luka 22/67-71.

52

cevap vermesidir. sann bu cevabyla kfrne karar verilmitir. lm hak ettiine hkmedilmi ve Ey Mesih diye de alay edilmitir.242 sonu olarak sa haa gerilmitir.243 Hz. sa bizzat kendisinin eskatolojik (br dnya bilgisi) geliini haber vermektedir. ... imdiden sonra insanolu kudretin sanda oturduunu ve gn bulutlar zerinde geldiini greceksiniz.244 Yine zira insanolu babasnn izzetinde melekler ile gelecek o zaman herkes kendi iine gre karlk verecektir.245 Hz. sann gelii bir takm kozmik hadiselerle balantl olarak anlatlmakta, geli vakti ve alamet hususunda bilgi verilmektedir: Fakat o gnlerin skntsndan hemen sonra gne kararacak, ay n vermeyecek, yldzlar gkten decekler ve gklerin kudretleri hemen sarslacak...246 Matta yukarda geen kozmik olaylar Mesihin geliine iaret olarak gstermekte, ikinci geliin yaknlna dikkat ekmektedir.247 Fakat bu ifadeler Hz. sann ikinci geliinin ge olacan ve bu gecikmeden dolay ben Mesihim diyeceklerini gsteren ifadelerle eliir grnmektedir.248 Hz. sann ikinci geliinde kendisine meleklerin yardm edecei249 ayrca onun geliinin aniden olaca250 hatta Mesih inmeden nce fitnelerin ortaya kaca ve erlerin deheti ve o gnlerin seilmi olanlar uruna ksaltlaca da belirtilmektedir.251 Ayrca o gnler ksaltlm olsayd hibir adam kurtulmasayd denilerek, bu fitne ve erlerin biteceine de iaret edilmektedir. Markosta sa Mesihin ikinci geliinden bahseden ak bir bahis mevcut deildir. Bununla beraber, Markosa gre Hz. sa nceleri kendini gizlemek istemi, hatta mucizelerini dahi aka gstermemitir. Ancak bu durum uzun srmemitir. Petrus onun Mesih olduunu hemen anlam ve yle demitir: nsanolu saMesih) ldrlecek ve gn sonra dirilecektir. Fakat o, Petrusu azarlad.252

242 243

KM., Matta 26/65-68; Luka 22/71. KM., Matta 27/34-44; Markos 15/22-32; Luka 23/33-38; Yuhanna 19/ 17-30. 244 KM., Matta 26/64. 245 KM., Matta 16/27; Ayrca bkz. Matta 25/31-32; KM., Matta 24/30. 246 KM., Matta 24/29. 247 KM., Matta 3/2; 4/17; 10/5-23. 248 KM., Matta 24/4-5; 25/5,19. 249 KM., Matta 13/49-50. 250 KM., Matta 24/44. 251 KM., Matta 24/22. 252 KM., Marka 1/24-27; 8/27-33; 9/9.

53

nc ncil yazar Lukaya gelince yine insanolu ve onun geli ekli karmza kmaktadr. nk benden ve szlerimden kim utanrsa insanolu da, kendisinin babasnn ve mukaddes meleklerin izzet ile geldii zaman, ondan utanacaktr.253 Ve o zaman onlar insanolunun bulutta kudretle ve byk izzetle geldiini greceklerdir.254 Fakat bundan sonra insanolu Allahn kudreti sanda oturmu olacaktr.255 Son olarak Luka, Hz. sann geli alametlerini zikreder. 1-Mabed yklacak ta stnde ta braklmayacak. 2-Sahte Mesihler ortaya kacak. 3- Millet millete kar lke lkeye kar kalkacak. 4-Byk zelzeleler, yer yer ktlklar ve vebalar olacak. 5- nananlara haksz yere zulmedilecek. 6- Ana baba , kardeler, akraba ve dostlar birbirlerini ele verecekler hatta ldrecekler.256 Yuhanna ncilinde ise, Hz. sann ikinci gelii ok fazla teferruatl deildir ve Hz. sa ile bir kadn arasnda geen konumay (diyalog) kaydetmek suretiyle u ekilde anlatmaktadr. Kadn ona dedi: Biliyorum ki, Hristos denilen Mesih gelecektir. O gelen bize her eyi bildirecektir. sa ona dedi: Sana syleyen ben oyum.257 Hz. sann havarilerinin vaazlarnda temel konular onun lm, dirilii ve ikinci gelii esnasndaki son zaferinden olumaktadr. zellikle Pavlus bu konular zerinde ok fazla durmutur. Pavlusun Selaniklilere gnderdii birinci mektubunda, nk kendiniz shhatle bilirsiniz ki Rabbin gn, gece hrsz nasl gelirse, yle gelir.258 ifadesi gze arpar. Halbuki baz Hristiyan yorumcular Hz. sann geliinin gizli olmayacan sylerler. sann geliinin aikar olacan gazete ve radyolarn bu olay haber vermesine ihtiya kalmayacan ve dnyadaki her ahsn sa Mesihin geliini bileceini iddia etmitir259 Nitekim Yuhannann vahyinde geen u szde yukardaki gr destekler grnmektedir. te bulutlarla geliyor ve her gz ve onu delenler

253 254

KM., Luka, 9/26. KM., Luka, 21/27. 255 KM., Luka, 22/69. 256 KM., Luka, 21-5-36. 257 KM., Yuhanna, 4/25-27. 258 KM., I. Selaniklilere 5/2. 259 Sartoprak, Nuzul-i sa Meselesi, s. 27.

54

de

kendisini

greceklerdir.
260

Ve

dnyann

btn

kabileleri

onun

zerine

dvneceklerdir.

Pavlus,un Selaniklilere gnderdii ikinci mektubunda, sa Mesihin gelii ve Rabbin gnnden bahsetmekte; irtidat ortaya kmadka, Allah olduunu iddia eden fesat adam, helak olu yani Deccal kmadka, o gnn gelmeyeceini ve Rabb sann Deccali aznn soluu ile ldreceini261 aklamaktadr. Yuhanna, insanlardan ayet Mesih ortaya karsa cesaretli olmalarn ve iledikleri gnahlardan dolay ondan utanacak vaziyete gelememelerini istemektedir: Ve imdi, ey kk ocuklar, eer izhar olunursa cesaretimiz olsun ve kendi huzurunda ondan utanmayalm diye onda durun.262 Yukarda Yeni Ahitin pek ok yerinde grld gibi Hristiyanlar, Hz. sann Mesih olarak yaknda yeryzne inerek bin yllk Tanr kralln kuracana, Tanrnn tm dmanlar ezilinceye kadar hkm sreceine dnnden ncede ona dman olan Deccaln ortaya kacana inanmaktadrlar. Onlar zaman zaman Hz. saya ve kiliseye dman olanlar da Deccale benzemilerdir.263 Nitekim Protestan bir Alman ilahiyats da Hitleri Deccal saymaktadr. Aslnda ilk Hristiyanlar sann yaknda yeryzne geleceine inanyorlard. Fakat bugn bir trl gelmeyince de, sonunda lmlerin hemen peinden llerin geici olarak yarglanacaklar kabul edilmiti.264 Hristiyanlkta Mesihin geldii zamanla alakal bir takm harikulade hadiselerden de bahsedilmektedir. Buna yakn olaylar ii gruplarda da mevcuttur. Geldii gnn ortasnda hava kararacak ne geceye ne gndze benzeyecektir. Geceleyin de aydnlk olacaktr. Yine beklenmedik bir souk beklenmedik bir scaklk olacaktr. sann beklenen devri amasyla Hristiyanlktan nasibi olmayanlar hemen lecektir. Mesihin saltanat da merak konusu olmu ve tarihler tesbit edilmitir. Buna gre Mesihin bulunaca ilahi devlet ve Mesihin saltanat bin sene srecektir. Kilise bir mddet iin bu bin seneyi, Mesihin ilk grn ile tekrar dn arasndaki zaman olarak tefsir ettiyse de zamann gememesiyle vazgemitir. Bugn ise bu inanc zellikle kk mezhepler muhafaza etmektedir.
260 261

KM., Yuhannann Vahyi, 1/7. KM., II. Selaniklilere, 2/1-11. 262 KM., I. Yuhanna 2/28. 263 Challaye,age, s. 196, 197; Kk, age, s. 108. 264 Challaye, age, s. 196-197.

55

Bin senenin sona ermesiyle, bu srede balanan eytan tekrar serbest braklacaktr. Fakat Allah eytann askerlerini imha edecek kendini atee atacaktr.265 Hristiyanlkta Mesih dnemine ait baz sembolik inanlar da mevcuttur. Gvercin Mesihe hulul eden kutsal ruhun semboldr.266 Yine Mesihin doduunu ift srmekte olan bir kz brerek sahibine haber vermitir. Aslan Hristiyanlarca Mesih hkmdarlnn semboldr.267 sa Mesihin yardmclar Havarileridir. nk Hristiyanln yeni bir din olmasn salamlardr. Fakat mstakbel geliinde kendisinin yardmclar melekler olacaktr. Muhalifleri dnyevi hkmdarlar ve hayvanlardr. Hayvann zikredilmesinin sebebi onlarn eytann emrinde olduklarna dair inantr.268 Mesihin muhalifi Deccaldir. Fakat Deccal mefhumu Hristiyan olmayanlar ve muhalefet edenlerin tamamn iine alr.269 Mesihin dmanlar Melekler tarafndan yok edilecektir.270 V-SLAMDA MEHD VE MEHDLK 1-slamda Mehdi Tasavvurunun Menei slamda Mehdi tasavvurunun tamamen Yahudi ve Hristiyan kaynakl olduu sylenmektedir. lyas Peygamberin semaya kaldrld ve onun yeryzne adaleti getirmek iin kyamete yakn geri dneceine inanan Yahudilerin ve Hz. sann kurtarc olarak ahir zamanda dneceine dair Hristiyanlarn inanc iadaki gizli imamlar inancnn tam bir rneini oluturmaktadr.271 Bu gre gre Mehdilik dncesinin kaynann ark inanlarndan zellikle Yahudilikten ve Hristiyanlktan iaya gemi ricat inancna dayanmaktadr.272 Burada recat konusuna mracaat faydal olacaktr. Bu fikrin slam dnyasna girmesinde iki amilden sz edilir. Birincisi iilerin beii olan Kufenin sosyal yaps ve nemli bir kltr merkezi olmasdr. Buna gre
Sarkolu, age, s. 33-35. Sarkolu, age, s. 49; iilerde kutsal ruhu ku eklinde tasavvur ederler. Mehdi Muhammed b. Hasan doduunda etrafn kular sarm babas onu kulara vermi ve onlara: Ona iyi bakn ve her krk gnde bir getirin demitir. 267 Sarkolu, age, s. 49. 268 Sarkolu, age, s. 93. 269 KM., Markos 13/22; Yuhanna 2/18-22. 270 Sarkolu, age, s. 93. 271 lhan, age, s. 45.
266 265

56

bir ok dnce burada arpyor, Yahudilik, Hristiyanlk, Mecusilik kendi memleketindeki gibi bouuyordu. Yani ortam dardan gelen fikirlerin yaylmasna msaitti. Ayrca Yunan felsefesi, zndklk hareketi septizm (phecilik) yaylmt. Muhit olarak da cehaletin, mitolojinin ve hurafelerin yayld garip bir ortam haline gelmiti. Bu durum onlar menfaatleri gerektii zaman inanlarn bile terk edebilecek konuma getirmitir. kincisi iilerin maruz kald hakszlklar kendilerinde intikam hislerini dourmu bu esnada zihinlerinde Mehdilik fikri yerlemitir.273 slamdaki bu fikrin yerlemesinde, slam dnyasnda Sffindeki olaylar ve iilerin maruz kald hakszlklar, kendilerinde intikam hissi dourmu bu esnada zihinlerine Mehdilik fikri yerlemitir. nk taraflarn ehl-i beyt zerindeki emellerini kaybetmeleri, onlarn ibana gelip adaleti yayacaklarna dair imanlarn yitirmemeleri iin byle bir kurtarc fikrine ihtiya vard.274 Bu fikir de u ekilde ortaya km ve gelimitir. Hz. Hseyin Kerbelada aile efradyla ehit edildi. iann ileri gelenleri hilafetin elden gidiini ve btn bu olaylarn iileri yese drdn grdler ve gruplarnn dalmasndan ciddi ekilde endielendiler. Bunun zerine idarenin kendilerine geip Beni meyyenin yklacan yaymaya baladlar ve bir dizi gizli faaliyete giritiler. (Emevileri zayflatmak, iilie gizli gizli davet etmek vs.) Bu almalar istenilen semereyi vermeyince iiler iin gizli de olsa insanlar toplayan bir lidere ihtiya duyuldu. Daha sonra dini bir kisve verilen bu lidere imamdr, masumdur dediler. lk iiler Mehdiyi ileride gelecek bir ii hkmetin sembol olarak kullanrken, sonrakiler bunu gerek mnda anladlar ve Mehdiyi beklemek inan esas oldu. Mehdiye bir ok vasflar verildi. Onun hakknda bir ok rivayetler uyduruldu.275 Ahmed Emin276 bn Haldun ve Margolioutha ona gre, Mehdi inanc EmeviAbbasi ekimelerinin tarihi ve psikolojik neticesidir. 277

272 273

Muhsin Abdulhamid, age, s. 40; Kutluay, age, s. 216. Muhsin Abdulhamid, age, s. 40-41. 274 Ahmed Emin, age, III/ 241; Flal, s. 275. 275 lhan, age, s. 55-56; Ahmed Emin, age, III/241. 276 Ahmed Emin, age, III/243. 277 Sarkolu, age, s. 18.

57

2- Ehl-i Snnetteki Mehdi Anlay Macdonalda gre Ehl-i snnet mensuplar kyamet hakkndaki

dncelerinin bir noktas olarak dini yeniden kuracak bir kimse olacan kabul eder. Fakat buna Mehdi denileceini kabul etmez. Mehdi Hz. Peygamberin (sav) son halifesidir.278 Fakat Ehl-i Snnette Mehdilik bir inan esas olarak kabul edilmi deildir. lk akaid kitaplarnda Mehdi meselesinden bahsedilmemektedir. Zira bir akaid konusu olarak grlmemitir. mam- Azamn el-Fkhul Ekberinde Maturid ve Earinin eserlerinde bu hususa temas edilmemektedir. Yine onlarn adalar byk alimlerin kitaplarnda bu konuya temas edilmemitir.279 Kelam alimleri Mehdilii imametle ilgili bir mesele kabul etmilerdir. mamet konusu da daha sonraki dnemlerde kelam kitaplarna girmitir.280 Mesela slam Ansiklopedisinin, Mehdiden bahsetmedi dedii281 Teftazani Makasd erhinde Mehdinin zuhuruna dair ahad olmakla beraber sahih haberlerin varid olduunu bildirdikten sonra bu hadislerinden bazlarn nakleder. Sonra da alimlerin bu zat (Mehdi)in Fatma evladndan adil bir imam olduuna ve Allah Tealann dininin nusreti iin dileyecei bir zamanda onu yarataca inancna vardklarn bildirir.282 Bunun yannda, Bakillani, Cveyni, el-c, Nesefi Mehdi isminde gelecek bir kurtarcdan bahsetmezler. Gazali de Mehdiden bahsetmez.283 3-iada Mehdi Anlay iann Mehdi anlay ehl-i snnetinkinden farkldr. Mehdi itikad ii akaidinin kilit talarndan birisi olmakla beraber her ii frkasnda farkl tezahrler gstermektedir. Zeydilik dnda hemen hemen her ii frkasnn gizli imam Mehdidir ve bu imamlarn deimez vasf gibidir. Gizli olmasna ramen zahir imamlarn btn ruhi ve manevi vasflarnn tamaktadrlar. Gizlilikleri bir gn mutlaka son bulacak ilahi inayetle Allahn yardmyla ortaya kacaklardr. Onlarn

Macdonald, Mehdi .A., VII/476. Sartoprak, agmnin 109 nolu dipnotunda u bilgiye yer verir. Ancak Eari Makalatnda Hz. Peygamberin mjdeledii Mehdinin Rafizilerden Harbiyedir demekle sanki kendisi de Peygamberin mjdeledii Mehdi fikrini benimsiyor, ancak Rafizilerin dedii kiinin, Mehdi olmadn sylyor. 280 lhan, age, s.141. 281 Macdonald, Mehdi,.A. VII/476. 282 lhan, age, s.142. 283 Macdonald, age, .A. VII/476.
279

278

58

zuhuru yalnzca dnyay zulm ve hakszlklardan kurtarmakla kalmayacak ayn zamanda acilen al-i beyti zafere kavuturacaktr.284 ii dncesinde Mehdi, gemi peygamberlerin bir ounun karakterlerini tamaktadr. Mesela, Nuhun mrnn uzunluu, brahim Peygamberin doumunun gizli olutuu, Musa Peygamberin korkusu ve gizlenii, sa Peygamberin hakknda insanlarn ihtilaf etmeleri, Eyyb peygamberin her trl dertlerinden sonra rahata kavumas ve Hz. Muhammedin (sav) klcyla kp halk doru yola sevk etmesi ve kendisine tabi klmas, Mehdinin tad vasflarndandr.285 ia gruplar iinde yer alan Zeydiyyenin, Carudiyye kolu hari dier kollar iinde Mehdi inanc yoktur. Burada u nemli nokta karmza kmaktadr. Baz ii gruplarnda Mehdi dncesi, itikati bir esas olmasna ramen, bir dier frka bunu tamamen reddedebilmektedir. Bu konuda deil ehl-i snnetle kendi ilerinde bile, belli bir fikir birliine varamamlardr.286 Mehdinin vasflar da farkllk arz etmektedir. Bu farkllklarn banda Mehdinin ahsiyeti gelir. Buna gre her ii frkasnn Mehdisi ayr ahslardr. Ama vasflarndaki czi farkllna ramen hepsi de ismet sfatna haiz hususi bir ilim ile mcehhez, seilmi insanlardr.287 ii frkalarnca ileri srlen Mehdiler bir ok bakmdan eski dinlerin Mesihlerine benzemektedir. Mehdi bekleyen ii gruplarnn hepsinde Mehdiler belirli kiilerdir, yaamlardr, mcadele etmiler yahut bir kenarda kalmlar ve sonunda ldrlmlerdir. Bu ldrlme ve lme olayn kabul etmeyenler onun zahirde ldn, ldrlenin onun suretine girmi eytan olduunu, kendisinin bulutlarda, gklerde, dalarda veya gizli maaralarda bulunduunu ve istikbalde dnerek dmanlarndan intikam alacan zulmle dolan dnyay adaletle doldurulacan kabul etmilerdir. Bu vasflar tayan Mehdinin tam benzerinin ve Yahudilikte ve ne de baka dinlerde gryoruz. Fakat iilerin Mehdileri ile ayn vasflara sahip Mesihler sekizinci yydan sonra birbirini takip etmektedir.288

Sad Muhammed Hasan, age, s. 81; Flal, s. 276. Sad Muhammed Hasan, s. 80. 286 Kuzu , age, s. 59. 287 Flal, age, s. 276; Bu hususta bkz. es-Suyuti, el-Havi lil Fetava el-Urful verdi fi-Ahbari Mehdi, Kahire 1982, s. 80, lhan, age, s. 65 vd. 288 Kutluay, age, s. 215.
285

284

59

Grld gibi iann Mehdi konusundaki beklentileri ricat fikriyle birebir rtmektedir. iada Mehdilik fikrinin en gzel tezahrn isnaaeriyye frkasnda grmekteyiz. Burada btn frkalarn ayr ayr almaya lzum duymamakla birlikte ksaca isanaaeriyeye deinerek bir fikir sahibi olmaya alacaz. Burada imamet inan esaslar arasnda yer alr. Mehdi de -kaybolduktan sonra- dnmesini bekledikleri imamlardr. Mesela isnaaeriyyeye gre, imamlarn oniki olduuna dair Rasulullahtan gelen hadisler namaz, oru, vb. hakknda varid olan mtevatir hadislerden daha kuvvetli bir tevatr derecesi ile gelmitir. Hadislerde zikredilen bu on iki imam, isnaaeriyyenin kabul ettii on iki imamdan bakas deildir. bu bakmdan on ikinci imam Muhammed. b. Hasan el-Askerinin Mehdi olduu tevatr yoluyla gelen hadislerle sabittir. On iki imamla ilgili hadislerin dnda, Mehdinin zuhur edeceini, isminin Hz. Peygamberin ismine, knyesinin de knyesine uygun olacan bildiren hadisler de mtevatirdir. Dolaysyla Mehdinin zuhurunu inkar eden kafir olur. Ayrca Hz. Ali ve dier sahabe ve tabiinden pek ou onun zuhurunu mjdelemilerdir.289 Burada unu ifade etmek istiyoruz. Ehl-i snnette dnlen Mehdi , temelinde ricat olan iadaki Mehdilikten tamamen farkldr. iann Mehdileri bu dnyada yaam sonra lmler ya da gizlenmilerdir. Hakszlk ve adaleti salamak iin yeniden gelecektir. Ve bu bir inan esasdr. Oysa ehl-i snnette tasavvur edilen Mehdi bir inan esas olmad gibi bu dnyada henz yaamamtr. Ahir zamanda gelerek yeryzn adalet ve msavatla dolduracaktr. 4- Mutasavvflarda Mehdi Anlay lk mutasavvflar (mtekaddimun) bu gibi meseleleri incelemekten geri durmulardr. Onlarn zerinde durduklar konu ameller hususunda mcahede (ve riyazet) ile bundan hasl olan vecd ve haldir. Sonraki sufiler arasnda kefe ve hissin tesine dair konuma (akl ve duyu ile kavranmas imkansz olan gayb aleminden bahsetme) durumu ortaya kt.290 Bu konu mteahhirin imamiyye ve mteahhirun sufiyye iin esasl bir meseledir.291 Mutasavvuflarn bir

lhan, age, s.99; ii frkalarndaki Mehdi fikri hakknda daha geni bilgi iin bkz. s. 65-108. bn Haldun, age; II/769. Bkz. zmirli smail Hakk, Mehdi Meselesi, Sebilr-Read, 13 ubat 1329, 285; Macdonald, Mehdi .A. VII/477. 291 zmirli smail Hakk, agm, ayn yer.
290

289

60

ksmnn Mehdilik meselesini tamamiyle iann paralelinde izah ettiklerini gryoruz. Ancak sufiler bu fikre yeni bir ekil ve isim verdiler. Mehdi yerine kutub anlayn getirdiler. Buna gre alemdeki btn ileri ekip eviren kutubdur. O, gklerin direidir. O olmasa, gkler yer zerine inerdi nesiller ve ekinler helak olurdu.292 Mutasavvuflar bu kanaatleriyle, Rafizilerin imam ve nukeba (alevi reisleri) hakkndaki akidelerini taklid etmi gibi oldular.293 Mehdi hakknda mteahhirun sufilerden en ok fikir beyan edenler, Muhyiddin bn Arabi (v. 638/1240), bn Kesir (774/1372), bn Sebn ve bn Ebi Vatldr.294 bn Haldun buraya Hatemii de eklemitir. Mutasavvflar, hilafet iinin Kureye aidiyeti eri bir hkmdr. Bu hkm salam ilme sahip olmayan kiilerin inkar ile zaafa uramayacak olan icma ile sabittir. Dolaysyla imamn Kurey iinde Peygambere (sav) en ok hususiyeti bulunan kimselere mahsus olmas gerekir, derler. Daha sonra bunu yle izaha alrlar. Kureyten olmasnn iki yolu vardr. a- Zahiren Kureyten olmak, Abdulmuttalib oullarnda durum byledir. b- Batnen Kureyten olmak, Hakikat- Muhammediye varisleri olan l-i Muhammedde durum byledir. Bir kimse hakikaten Hz. Peygamberin ahlakna ve merebine, ahvaline sahip olursa orada bir nesep ba olmasa dahi yine gerek mnda l-i Muhammedden ve Ehl-i Beytten olur. Bylece Al-in reisi olan Mehdi mevcut olunca onun ailesini tekil eden fertlerden hibiri onun haricinde kalmaz.295 ... bn Zencinin rivayet ettiine gre Hallac daha hayatta iken Mehdiliini iddia etmitir. ldrldkten sonra da yaknlar onun Mehdiliini savundurlar. bn Zencinin aktardna gre Hallacn arkadalar onun dnn beklemilerdir. Hatta bazlar ldrlenin Hallac deil, Hallacn dman veya ona benzeyen birinin olduunu iddia ettiler. Bylece Mehdilik fikri tasavvufa drdnc hicri asrn balarnda Hallac tarafndan sokulmu oldu.296 Grld gibi burada Mehdi fikri yannda Yahudi, Hristiyan ve Batni kaynakl ricat fikri de vardr. bn Arabi, Hatemi ve bn Kissinin szleri arasna Mehdi kelimesine fazla yer vermedikleri grlmektedir. Bunlar, azgnlk ve ktlk andan sonra hakikat ve hidayet yolu peygamberler tarafndan aydnlatldn; peygamberliin arkasndan
292 293

Sad Muhammed Hasan age, s. 174. bn Haldun, age, II/269. 294 zmirli smail Hakk, agm, s. 391. 295 bn Haldun, ev. Uluda, s. 770-771. 296 lhan, age, ayn yer.

61

halifelik, halifeliin arkasndan hkmdarln geldiini ve velayetle Fatma evladndan zuhur edecek kimseye ve onun arkasndan Deccalin hurucuna; bunu da kfr ann takip edeceine iaret ederler. bn Arabi, Anka-i Marib adl eserinde dnyann sonu geldiinde zuhur edecek olan Mehdiyi Hatemul-Evliya= Velilerin sonuncusu ad ile anmaktadr. bnl-Arabi Mehdi hakknda unlar syler Ehl-i Beyttendir. Bilmi ol ki Allahn bir halifesi vardr. O kacaktr. Zulm ve adaletsizlikle dolmu olan yeryzn adaletle ve eitlikle dolduracaktr. Yeryznde sadece bir gn kalsa bile Allah o gn uzatrda Rasulullahn (sav) soyundan bu halife gelir. Bu Mehdiye Rkn ile Makam arasnda beyat edilecektir. O Rasulullaha (sav) ahlak bakmndan benzeyecektir. 297 Bu hususular rivayetlerde de konu edilmektedir. Ebu Vatl Haln-naleyn isimli eserin erhinde bn Ebu Vatl Hatemlevliya ve Muhammed Mehdi diye iaret olunan Allahn emri ile kesin muntazar veli, nebi deil sadece bir velidir. Onu Allahn ruhu ve sevgilisi olan nebi gndermitir. Onun iin Hz. Peygamber (sav) kavmi, iindeki alim o srail mmeti iindeki nebi gibidir.298 Avni lhan, bn Arabinin Mehdi konusundaki dnceleriyle iannkiler arasnda tamamen bir benzerlik olduunu belirterek unlar nakletmektedir. Nitekim Mehdinin am ovasnda Sfyaniyi yenecei dahi onun kitabna gemitir. Mehdi tabi olan deil kendisine uyulan bir kimsedir. O, masumdur. darede hata etmezlik (masumiyet) olmasa ismetin mns kalmaz. nk Hz. Peygamberin hkmne hata nisbet edilemez; o ne sylemise vahiyden sylemitir. Kendi nefsinden hevadan konumaz; ona gre bu Mehdi kt zaman fakihler kadar ona dmanlk eden olmayacaktr. nk Mehdi knca onlarn makam ellerinden gidecek halktan bir farklar olmayacaktr299 bn Arabinin grlerine baklrsa ia ile kendi arasndaki mterek helak olan, kyas sebebiyle helak olmutur grnden hareket ederek Rasulullahn (sav) yani onun naibi Mehdinin bulunduu yerde kyas sevk edilemeyeceini ileri srd grlmektedir. Yine bn Arabi Mehdinin kyla insanlarn ileri

297 298

lhan, age, 155. bn Haldun, age, s.772. 299 lhan, age, s156.

62

gelenlerinden ok, halkn ounluu sevineceklerdir. Hakikat erleri onu kef ile ilahi bir bildiri ve mahede ile tanyacaklar ve ona beyat edeceklerdir.300 Onun bn Haldunun eserine ald u dncesi de dikkate deerdir. Buharinin Hatemn-nebiyyin babnda rivayet ettii u hadisi erifte Benim halim benden evvelki peygamberlere nispetle bir ev bina eden kimsenin haline benzer: (o kimse) o evi gzelce yapp sslemitir de yapsndan ancak bir kerpi koyacak kadar yeri tamamlanmamtr. nsanlar o evi dolarlar hayran olurlar ve derler ki: Keki u kerpi de konmu olsayd. te bu kerpi benim. Mutasavvflar kerpi tabirini Hatemun-nebiyyin, tabiri yerine koymulardr. Bunun mns Hz. Peygamber iin kamil nbvvet hasl olmutur, demektedir. Velilii farkl mertebeleri itibariyle nbvvetle temsil ediyor ve ona benzetiyorlar. Velayette kemal sahibi olmay da Hateml-evliya olarak gryorlar. Nitekim hateml-enbiya da hatemn-nbvvet mertebesini haizdir. ari bu hadiste nbvveti sona erdiren sz konusu mertebeye kinaye ile evin kerpici tabir etmitir. Bu ikisi burada tek nisbet zere bulunur, bunun iin o temsilci de bir tek kerpitir. (yani Hz. Peygamberin bahsettii o kerpi aslnda iki tanedir ama o makamda bir tek nisbet zere bulunduu iin,, temsilde bir tek kerpi diye ifade edilmitir.) imdi nbvvetle altn bir kerpi velayette ise gm bir kerpi vardr. nk bu iki rtbe arasnda, altnla gm arasnda olduu gibi fark vardr. Onun iin sufiler, altn kerpi tabirini nebiden (sav) gm kerpi tabirini ise bahis konusu Fatmi ve mntazar veliden kinaye sayyorlar.301 bn Haldun Mehdinin kaca seneye dair mutasavvflarn dnceleri hakknda da bilgiler verir. bn Haldunun bildirdiine gre bn Arabi ebced hesabna gre 683 hicri ylnda zuhur edeceini sylemi fakat bu a gelip getii halde Mehdi zuhur etmeyince, bir takm mukallitleri o tarihi doum ylna hamlederek 710 hicride zuhur edeceine 26 yanda doacan ileri srmlerdir. Kindi de , Deccalin geliini Kuran srelerinin banda bulunan harflerin ebced hesabyla 743te sann, hicri 698de gkten yere ineceini sylemitir.302 bn Haldun kendi andaki mutasavvflarn imkan nisbetinde kanaatine de yer verir ve yle der: amz mutasavvflarna gelince bunlar dini ahkam ve hak olan merasimi (ve doru olan gidiat eklini) yenileyecek bir ahsa iaret yolu ile
300 301

lhan, age, s156-157. bn Haldun, age, II/771-772. 302 bn Haldun, age, 772-773.

63

temas etmekte, yaklatna kani olduklar amzdaki zuhur zamann tahmine almaktadrlar. Bazlar Mehdi, Fatma evladndan diye snrlandrmakta, bazlar da mutlak olarak sylemektedirler.303 Mceddid lakabyla anlan mam Rabbanide Mehdinin Hz. Hseyin soyundan gelecek bir seyyid olacan, ismi Muhammed babasnn ismi Abdullah olacan ilimde ve evliyalkta ok yksek derecede olup mceddid ve mctehid olacaktr, demitir. Ayrca kendi ictihad ile bir mezhep kuraca mezhebin hkmlerinin Hanefi hkmlerine uygun olacan; btn Mslmanlarn kendisine tabi olacan sylemitir.304 Grld gibi sufilerde Mehdilik dorudan doruya sosyal bir hedefe ynelmitir. O da zulm ortadan kaldrmak, adaleti yaymaktr. Bu dnceyi kendi metotlarna gre izah etme yolunu tutmulardr. Mehdi inancnn zellikle ii-batini tarikatlarnda yaygnln305 da gz nne alacak olursak her iki zmrenin mutlak olarak birbirini etkiledii dnlebilir. Bunun sonucunda da suni mutasavvflar da (belki tamamnda deil) bir takm sapmalarn sonucunda iaya yaklat sylenebilir.

303 304

Yeni Rehber Ansiklopedisi, stanbul 1994, XIII/334. bn Haldun, age, ayn yer. 305 Hanerliolu Orhan, Felsefe Ansiklopedisi, IV/115.

64

KNC BLM
KTB- STTEDEK MEHD HADSLERNN NCELENMES I-KONUYLA LGL HADSLER VE DNCELER slam alimlerinin byk bir ounluu slamdaki Mehdi tasavvurunu deerlendirirken bu konudaki hadisleri referans olarak grmler ve bu hadislerin Hz. Peygamberle (sav) aidiyeti konusu gndeme gelmitir. Bu erevede yaplan inceleme ve aratrmalarn sonucunda zellikle hadis ulemas olmak zere alimlerin byk ounluu bu hadislerin kesin olarak Peygamberimize (sav) ait olmadn sylemek g grnmektedir, demilerdir. Mnekkid ve hadis alimi Ukayliye (v. 323/935) gre bu konuda kabul edilebilir senetle gelen hadisler mevcuttur.306 mam el-Beyhakiye (v.402/1011) gre de Mehdinin gelecei konusunda gelen nasslar (hadisler) isnad bakmndan sahihtir.307 Yine Kurtubiye (v. 767/1277) gre de Mehdinin Hz. Peygamberin (sav) soyundan Fatma evladndan kacana dair hadisleri sahihtir.308 bn Teymiyyeye (v. 728/1328) gre de Mehdi konusunda gelen hadisler sahihtir.309 Celalattin es-Suyuti310, Aliyyul-Kari el-Haravi311(v. 1014/1605) de bu konuda sahih haberlerin varln kabul eder. Ahmed b. Hanbelin Msnedi zerine yapt erh ve tahkik almasyla mehur olan hadisi Ahmed Muhammed akir de bu konudaki sahih haberlere dikkat eker.312 Tirmizinin (v. 279/892) Snen erhiyle nl hadisi Abdurrahman elMbarekfuriye (v. 1353/1934) gre ise bu konuda bir ok hadis gelmitir. Fakat bunlarn ou zayftr. Bununla beraber Tirmizinin rivayet ettii Abdullah b. Mesud hadisi ise hasen seviyesinden aa dmez.313 Sahihi ile nl hadisi bn

Ukayli, age, III/253. bn Kayym, age, s. 130. 308 Suyuti, age, III/85. 309 bn Teymiyye, Minhacus-Snnetin-Nebeviyye, thk: Muhammed Read Sali, Kahire 1989, IV/211. 310 Suyuti, age, II/162. 311 Bkz. Aliyyul-Kari, erhu Fkhil-Ekber, ev: Yunus Vehbi Yavuz, stanbul 1981, s.284. 312 Ahmed Muhammed akir, age, I/377, h. nu: 3571. 313 Mbarekfuri, Ebul-Ul, Tuhfetl-Ahvezi bi erhi Camiit-Tirmizi, Kahire, trs, VI/485.
307

306

65

Hbbana314 ve Kenzl-Ummal sahibi Aliyyl-Muttaki el-Hindiye315(v. 975/1567) gre de bu konuda sahih haberler mevcuttur. Mevdudiye (v. 1399/1979) gre de Mehdi konusundaki salt Mehdi fikrini ieren haberler dorudur. Fakat tafsilata pek gvenilmez.316Bu konudaki haberlere daha farkl yaklaanlarda vardr. Mesela bir ksm alimler bu haberlerin manevi mtevatir317 olduunu iddia etmilerdir. nl afi Alimi Ebl-Hasen el-Abiri (v. 363/968), Ehl-i Beytten olaca ve yedi sene yaayaca konular tevatren geldii318 kanaatindedir. Yine Muhammed el-Berzenci, el-zaat bi-Eratis-Saa adl eserinde bu hadislerin ok fazla olup tevatrle geldiini syler.319 Yemenli nl fkh ve hadis alimi evkani de bu konudaki hadislerin elliye ulat ve tevatren geldii kanaatindedir.320 Kettaniye (v. 1346/1927) gre bu hadisler en azndan mtevatirl-mndr.321 Bir ksm alimler de bu konunun daha ok zaman ve mekann gerektirdii sonularn rivayetlere yansmas olarak grmler ya da byle grmek istemilerdir. lk dnem slam alimleri arasnda (zellikle hadisileri kastediyoruz) bu konudaki rivayetlere tenkiti bir yaklam sergileyen kimseye rastlanmamtr. Bu konuda eletirel bir yaklamla hadisleri ele alan kii mehur tarihi dnr slam sosyologlarnda bn Haldun olmutur. bn Haldun Mehdi isminin getii hadislerin nemli bir ksmn ele alm senetlerini ve mevsukiyet derecelerini ortaya koymaya almtr. Bu ravilerin genel olarak, bazlarnn ii, bazlarnn mehul, bazlarnn gvenilmeyecek kimseler olduunu hadis alimlerinden yapt iktibaslarla ortaya koymutur. Fakat, mtercim Sleyman Uluda yle bir not dmektedir: bn Haldunun sylediklerinden
bn Hbban el-Busti, el-hsan bi Tertibi Sahihi bn Hbban, VIII/290-292. Abdlazim el-Bestevi, el-Meydiyyl-Muntazar, Beyrut 1999, s. 55. 316 Mevdudi, Ebul-Ala, Tarih Boyunca Tevhid Mcacelesi ve Peygamberin Hayat. ev: Ahmed Asrar, stanbul 1985, II/378-383. 317 Manevi mtevatir: Aralarnda ortak bir nokta bulunan deiik lafzl hkmlerin tevatr artn tayan ravilerece rivayet edilmesiyle ortaya kan ortak mnya denir. Mesela duada ellerin kaldrlmas olaynda 100 kadar deiik lafzl hadisten ortak kan bir mn vardr. o da hadislerin her birinde Hz. Peygamberin ellerini kaldrarak dua ettiidir. (Bkz. el-Beykuni, mer b. Muhammed, erh Manzumetl-Beykuniyye fi Mustalihil-Hadis, thk: Abdullah Siraceddin, Haleb, trs, s.96-97). 318 Yusuf b. Abdullah b. Vabil, Erats-Saa, Kahire 1990, s. 259-260. 319 Yusuf b. Vabil, age, s. 112. 320 Yusuf b. Vabil, age, s. 261. 321 Yusuf b. Vabil, age, s. 262; Bkz. Adam Hdaverdi, Mehdilik Meselesi, Yeni mit Dergisi, Haziran 2002, s. 64.
315 314

66

konuyla ilgili rivayetlerin uydurma ve dzme olduu anlalsa da, hakim kanaatleri ve revata olan telakkileri dikkate alarak, kesin bir ifadeyle hadisleri reddetmemektedir.322 Gerekten de bn Haldun pek az mstesna eklinde ihtiyatl bir ifade kullanmaktadr. Bu ifadelerden onun az da olsa sahih hadislerin varln kabul ettii anlalabilir.323 Nitekim hadislerin bazlarnn da sahih olduunu da sylemitir.324 Yine de bn Haldun bu tenkiti tutumundan dolay Ahmed Muhammed akir ve bakalar tarafndan eletirilmitir. Ahmed Muhammed akire gre bn Haldun hadis usul ve tahrici konusunda yeterli olmamakla birlikte zamanndaki siyasi olaylar gerei byle davranmtr.325 ou zaman Goldziherin etkisinde kald ve hadislere daha ok eletirel bakma veya reddetme temaylnde olduu sylenen Ahmed Emine gre de mehdi konusundaki hadisler zamann getirdii bir takm sosyal ve psikolojik artlarn neticesinde ortaya kmtr. Ona gre sade iyi niyetli insanlarn dnceleri kullanlm bu konuda Rasulullahtan (sav) rivayet edilen hadislere kuvvetli isnad uydurulmu ve bunlar deiik yollarla yaylmtr.326 Sad Muhammed Hasana gre de Mehdi inanc ia kaynakldr. Onlar vastasyla ehl-i snnette de gemitir. Amac slam itikadn bozmaktr. O, bu konudaki dncelerini yle izah eder: phe yok ki bu soyut akide slam toplumunda byk ihtimalle mehdi inancnn meydana getirdii amillerden olup tek rnek zerine sistemlemitir. Bu akideyi sistemletiren de ia olup bunu nceden Yahudi olup sonradan Mslman olan ve ii vehimlerine kaplan bn Sevda yoluyla gerekletirmitir.327 Biz eh-i snnettin genel akidesi konusunda phe etmiyoruz. Fakat bu akidenin, iann genel kabul ettii, ii tesirlerinden olduu ortadadr. Ehl-i snnetin ileri gelenleri de, bu konudaki szleri bir takm ssleme ve tevillerden sonra

322 323

bn Haldun, age, II/780 (evirenin dipnotu nu: 44). bn Haldun Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddimett-Tarih, bn Haldun, Beyrut, trs, s.74. 324 bn Haldun, age, II/763. 325 Ahmed b. Hanbel, age, s.I/377, Ahmed Muhammed akir h. nu:3571(Bkz. numaral hadisin erhi), Yine Erats-Saa, yazar Yusuf b. Vabile gre de bn Haldun bu alanda uzman olmad iin, sahihlik veya zayflk konusundaki grleri kabul edilemez. (Yusuf b. Vabil , age, s. 266). 326 Ahmed Emin, Duhal-slam, III/233, 241. 327 Sad Muhammed Hasan, age, s. 79.

67

kabul etmilerdir.328 Yine Sad Muhammed Hasana gre ia hadis sahasnda ok geni delillerin olduunu syler. yleyse bu deliller nereden, diye sorar ve bu deliller dedikleri rivayetleri, slam itikadn bozmak ve kendi gr ve dncelerini desteklemek zere Hz. Peygambere (sav) nispet ettikleri rivayetlerdir.329 Reid Rza tefsirinde mehdi hadislerindeki tearuzlar ele alr. Ona gre bu tearuzlar gidermek zordur. Bu hadisleri ou inkar etmektedir ve pheleri aktr. Bundan dolay Buhari ile Mslim eserine almam ve itimat etmemilerdir. Yine Reid Rzaya gre bu elikilerden bir ka yledir. Ehli snnete gre bu konuda en mehur rivayet Mehdinin ismi babasnn ismi hakkndadr ki o da Muhammed b. Abdullahtr. Bu bir baka yerde Ahmed b. Abdullahtr. mamiyye ias ise bu ismin Muhammed b. Hasan el-Askeri olduunda mttefiktir. Yine Keysaniler Mehdinin Muhammed b. Hanefiye olduunu halen yaadn sylemektedirler. Mehdinin nesebi konusundaki rivayet de byledir. Onun Ali soyundan olduu, Fatma soyundan Hasann evladndan olduu, baka rivayette Hseyinin soyundan olduu en mehur rivayetlerdir. Ayrca Abbas evladndandr diye de rivayet vardr.330 Reid Rza daha sonra hadis kitaplarna geen israiliyyattan bahsederek bunlar Mehdi hadislerinin ounun uydurulmas konusunda Farisi, Abbasi ve Hz. Ali taraflarnn koyu asabiyetinin sebep olduu byk dnemdir. Btn gruplar Mehdinin kendilerinden geleceini sylerler. Yahudiler ve ranllar bu rivayetleri destekleyip Mslmanlar uyuturmak iin teyid ettiler. Hatta bylelikle adaleti yayan dini teyid eden bir Mehdinin geleceini bekleyip durdular331, demektedir. Dier yandan Yusuf b. Vabil hadisler konusunda yle bir izah getirir: Ona gre, hadislerin bir ksmnn israiliyatla dolu olduu, iann rk taassubunun etkisiyle olduu fikri dorudur. Yalnz hadis alimlerinin sahih hadisleri dierlerinden ayrmadklar ve bir takm mevzuat kitaplarn kaleme aldklar ortadadr. Bunun sonucunda da durumu ortaya konmayan hibir bidat sahibi kalmamtr. Allah bu dini abesle itial edenlerden korumutur. Bir takm taassuplar gerei Mehdi hakkndaki rivayetlerden bazlar zayf olsa bile bizim Mehdi konusundaki

Sad Muhammed Hasan, age, s. 174. Sad Muhammed Hasan, age, s. 44. 330 Muhammed Reid Rza, Tefsirul-Kuran- Kerim e-ehir bi Tefsiril-Menar, Beyrut, trs., IX/499502. 331 Reid Rza, age, s.504.
329

328

68

rivayetlerden sahih olanlarn terk etmemizi gerektirmez. Mesela bir kiinin sahih hadislerde geen iaretlere uygun olmakszn Mehdiliini iddia etmesi, bizim hadislerde geen ekliyle Mehdiyi inkar etmemizi gerektirmez. Sonra hakiki Mehdi hi kimseyi kendine armaya ihtiya duymaz. Allah onu diledii zaman bir takm iaretlerle ortaya karabilir. Hadislerdeki ayrla gelince, bu sahih olmayan rivayetlerden dolay ortaya kmtr. Sahih hadislerde ztlk sz konusu deildir.332 Yusuf b. Vabil, Mehdi hadisleriyle ilgili olarak, bu hadisleri, Buhari ve Mslimin eserine almamalar bunlarn sahih olmad anlamna gelmez. Zira sahih hadisler sadece bu iki kitapta toplanm deildir. Ayrca Buhari ve Mslim btn sahih hadisleri toplayacaz diye bir iddia ile ortaya kmamlardr. Bilakis dier eserlerde de (Snenlerde, Mucemlerde vs.) sahih hadisler bulunmaktadr.333 der. Burada konuyla ilgili rivayetleri ele almadan nce bir konuya temas etmekten geemeyeceiz. slamda temel kaynak Kuran- Kerimin hibir tahribata uramadan bize ulat konusunda hibir pheye mahal yoktur. Dier taraftan ikinci kaynak mesabesindeki hadislerde ise Mslmanlar ilk dnemlerde yalan ehadet ve dolaysyla akideyi bozma tehlikesini grerek bu rivayetler konusunda ok ayrntl bir tenkit ilmi gelitirmilerdir. Bu konuda hadis metodolojisi ile modern tarih metodolojisi arasnda bir mukayese yapan Reem Azzam unlar kaydetmektedir. slam dndaki dier dinlerde zellikle Hristiyanlkta hadis isnatsz metinden ibarettir. lk nesilde havariler sonra da kilise babalar otorite kabul edilmitir. lk nesillerin adil olduunu kabul etsek bile sonraki dnemler iin ayn eyi syleyebilmemiz mmkn deildir. Buna ramen msterikler baka bir dnyada olmayan isnad usuln dillerine dolayabilmiler, nciller hakknda bir ey sylemezken hadise glge drmeye almlardr. Bunun maksatl olduunu anlamak zor olmasa gerektir.334 Ahd-i Atikte ok byk lde, Ahd-i Ceditte ise hi isnad yoktur. Bu gerei savuturma gayesiyle msterikler (mesela misyoner Jochen Katz) isnad usulnn slam asndan ortaya atlm bir uydurma olduunu iddia eder.335 Bununla
332 333

Yusuf b. Vabil, age, s. 269-270. Yusuf b. Vabil, age, s. 269. 334 Reem Azzam, Hadis Kritii ve Hadis Metodolojisiyle Modern Tarih Metodolojisinin Mukayesesi, ev: Halil Kilerciolu, Yeni mit Dergisi, 2002, sy. 57, s.30. 335 Reem Azzam, agm, Ayn yer.

69

birlikte insafl ve makul davrananlar da vardr. Reem Azzam; Bernard Leuvisin Mslmanlardaki bu rivayetler konusunda hadisilerin gelitirdii, Hadis Usuln Hristiyan ilmilii ile karlatrdn syler ve ondan u deerlendirmeyi aktarr: Mslman alimler ok erken tarihte yalan ehadet ve dolaysyla akideyi bozma tehlikesini grerek Peygamberden yaplan rivayetler konusunda ok ayrntl bir tenkit ilmi gelitirmilerdir... Latin Hristiyan dnya bu konuda slam tarih yazma gelenei ile karlatrlamayacak derecede basit olduu gibi, bu konuda Latin dnyadan daha ileri olan Yunan Hristiyan dnyas da, slam tarih ilminin hem verilen eserlerin says hem eitlilii ve hem de tahlil derinlii asndan ok gerisinde kalr. 336 Atfedilen szlerin doru olup olmad konusunda tek delil, ancak o sz nakledenleri aratrmak olabilirdi. Byle de yapld. Anlald ki, ortada Hz. Muhammede atfedilen pek ok yalan sz dolamaktadr. Hemen raviler dikkatle szgeten geirildi, birbirinden nakilde bulunan kimselerin birbirini grm olmalarnn mmkn olup olmad aratrld; bu kiilerin nakildeki gvenilirlikleri zerinde duruldu ve yanl itikat sahibi olup olmadklar incelendi. Biyografi temelli eserlerle (rical ve tabakat kitaplar) ortaya kt. Biyografi temelli bu rivayet tenkidi ile kamuoyunda hangi szlerin hadis kabul edilip, hangilerinin edilemeyecei hususunda ortak bir kanaat oluturdu.337 Fakat bununla beraber hadis sadece isnad deildir. lk zamanlarda ravilerin aratrlmas byk nem arzetmekteydi. Bu imdi de byledir. Ama btn bunlarla eldeki metnin Hz. Peygamberin azndan ktn da kesin olarak gstermemektedir. Nitekim sika ravilerden oluan bir senet uydurarak herhangi bir metin hadis olarak nakledilebilmektedir. Mesela sadece senet zerinde durmak ada hadisilerden Hayri Krbaoluna gre yeterli deildir. Senetteki ravilerin gvenilir olup olmadklarnn tespitini yeterli grmek klasik hadis usulnn en temel yanlgsdr. Krbaoluna gre hadisiler akl sadece hadisi dinlerken, hadisi rivayet ederken, raviler hakknda hkm verirken ve hadisler hakknda karar verirken kullanmlardr. O na gre akl mantk llerine vurulduunda Hz. Peygamberin olamayaca aka grlebilen

336 337

Reem Azzam, agm, Ayn yer. Reem Azzam, agm, Ayn yer.

70

pek ok rivayet muteber kabul edilebilen hadis kitaplarmz doldurup durmaktadr. Bu nedenle hadisilerin hadisin kabul veya reddi amacyla bir metin tenkidi ilkesi olarak, akla bavurduklarn iddia etmek de bir anlam ifade etmemektedir.338 Bu deerlendirmelerde ifade etmektedir ki slamdaki her trl tasavvur ve inan iin kaynak olabilecek dokmann incelenmesinde takip edilecek metot, bu haberlerin doruluu yannda Peygambere (sav) ulap, ulamad noktasndan hareketle olmaldr. Fakat burada sened-ravi incelemsinin de yeterli olmad ortadadr. Dolaysyla hadislere ok ynl bakmak ve zerinde derin aratrmalar yapmak, Kurana arz edip slamn temel ilkeleriyle rtp rtmediini ortaya koymak gerekmektedir. Biz almamzda bunun ilk aamas olan sened ynnden incelenmesine byk lde yer verdik. Bununla beraber ilk aamada incelediimiz rivayetin ifade ettii mana ile dier dinlerdeki karlk olabilecek bir takm zelliklerin bize bir fikir vereceini dndk.

II-MEHDNN MUHAKKAK GELECE LE LGL DNCELER 1-Genel Olarak Dinlere Gre Genelde Mehdinin mutlaka kyametten nce geleceini ifade eden hadislerde isminin Hz. Peygamberin ismine, babasnn ismi (Peygamberin) babasnn ismine uygun olaca, dnyann mr bir gnden az kalsa bile Allahn o gn mutlaka uzatacak, bu kiiyi gnderecei ve bu kiinin de zulmle dolan dnyay adaletle dolduraca vurgulanmaktadr. Hinduizmde Vinunun zaman zaman kurtarc tanr sfatyla dnyaya indiine ve zamann icaplarna gre muhtelif ekillerde kendini gsterdiine inanlr. Vinunun eitli hululleri (avatara) vardr.339 Ayrca Vinunun mstakbel avataras

Krbaolu, Mehmet Hayri, slam Dncesinde Hadis Metodolojisi, Ankara, 2000, s. 56-56. Tmer Gnay- Kk Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ankara 1993, s. 90; Ayrca Hulul nanc;, Ayn yer. Tanrlar veya yksek ruhlarn beer heyetiyle lahi alakasn ifade eder. Hulul, insan hayat iine ilahi varln girmesiyle ktl yok etmek, Gita da denildii gibi, Krinann azndan insanlara onlarn ihtiya duyduklar vazifelerini bildirmek iin olur. (Bkz., age, Ayn yer.)
339

338

71

inanc da Hinduizmde Mehdiliin meneidir.340 Hindulara gre Mehdi ncesi devirde ktlkler sratle artar ve zirveye ular. Barbarlar lkeyi istila eder. Budizm ve slamiyet yaylr. Tabiatn dzeni bozulur. nsanlarn mr ksalr.341 Budizmde ise Buda akyamuniden nce Budalarn dnyaya geldii gibi istikbalde de bir Budann gelecei inanc vardr.342 Onun hayatnn safhalar, Gitama Budannkiyle benzer olarak geecei kutsal metinlerde yazldr.343 Budistlerin kainat tasavvuruna gre de dnya gnden gne ktye gitmektedir. Bu gidiin sonucunda ahlak tamamen yozlaacak, dnyay hrs, fke, sapklk dolduracaktr. Baz rivayetlere gre de, Maytreya, bu kt gidiin yeniden iyiye ynelmeye balamasndan sonra gelecektir. Bu da Budistlerin hesabna gre Buda, akyamuniden 5 670 000 000 sene sonraya rastlamaktadr.344 Buda dini tamamlayamadn kendisinden sonra, Metteyya, herkese alemlere rahmet olarak gelip bu ii tamamlayacan ifade etmitir.345 Zerdt, gelecek bir alemmul muhakemeden bahsetmektedir. Kendinden bin yl sonra Ehrimehin gc zeval bualcak ve hakiki adalet lkesi kurulacaktr. Btn bunlar beklenen kurtarc Saoyantn gelmesiyle olacaktr. Yahudilikteki Mesih inanc bazlarna gre Kral Davud zleminden ve Tanrnn ona hkmdarlnn ebedi olaca hakkndaki vadinin istikbalde gerekleecei midinden domutur. Mesih inancnn dayana, Yahudi Kutsal Kitabndaki adaletsizlik baz hakim ifadelerdir. olacaktr Mesih ve Yahudileri kurtaracak, dmanlarn Kudse cezalandracaktr.346 Yahudilerce Mesih gelmeden nce dnyaya dinsizlik ve Allahn dman kuvvetler saldracaklardr.347 Burada bir dier husus da Mehdi devrinin balamas konusudur. Ele aldmz hadislerde ve karlatmz dier eserlerde tarih belirten bir bulguya rastlamadk. Bununla birlikte Mehdinin kyamete yakn bir zamanda, kyametten nce gelecei ifade edilmektedir. Bu konuda dier dinlerin grlerine ksaca temas edilerek
340 341

Sarkolu, age, s. 18. Sarkolu, age, s. 28. 342 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Sarkolu, age, s. 28. 343 Tmer, Kk, age, s. 165. 344 Sarkolu, agm, s. 78-79. 345 Tmer- Kk, age, s. 166. 346 Tmer, Kk, age, s.224. 347 Sarkolu, age, Ayn yer.

72

geilecektir. Mehdi devrinin balamas ile ilgili tasavvurlar da bir takm kozmik hareketlerle paralellik bulunmaktadr. Hinduizmde Kalki, Gne ve Ayn, Tisya ve Jpiterin birbirine kavutuklar zaman grnecektir. Budizmde bu konudaki haberler elikili olmakla birlikte rivayetin birine gre Maytreya, Budann Nirvanaya giriinden be bin sene sonra yani M.S. 4457 ylnda doacaktr. Mecusilerde Saoyont, Zerdtn oullarndan Avetarmah devrinin bitmesine 30 sene kala doacaktr. Mecusilerin hesabyla Zerdtten 4000 sene sonra Saoyant devri balayacaktr.348 Yahudilerde bu konuda daha da ileri giderek tarih vermilerdir. Bu tarihler tutmaynca da Mesihin beklenmedik bir zamanda gelecei sylenmitir. Onlara gre gelmemesinin sebebi halkn gnahkarlndandr. Mesihin gelii nisan ve eyll-ekim aylarna rastlayacaktr. Hristiyanlara gre de sa Mesihin ricati nisan ayna rastlayacaktr. Pavlusa gre ise hemen yarn gelebilir. Yukarda deindiimiz gibi slamda Mehdi devrinin balamasyla ilgili bir hesaplama yoluna gidilmemitir. En azndan eldeki rivayetler bizi byle bir dnceye sevk etmemektedir. Bunun yannda Beyda denilen yerde ordunun bataca eklindeki ileride ele alacamz rivayet bu devrin balama an olarak ileri srlmtr.349 ncelemi olduumuz hadislerde Mehdi gelmeden nce dnyann zulm ve hakszlkla dolaca haber verilmektedir. Dier dinlerdeki tasavvurla zellikle kurtarc ncesi dnem iin- bir takm benzerliklerden bahsetmek mmkndr. Bu kurtarcnn da genel olarak kutsal metinlerinde zikredildiini gryoruz. Anlalan bir sosyal beklenti inan haline dnm ve kutsal metinlere de girmitir. Dier yandan slam dndaki dinlerde bu tr ifadelerin ne zaman bu metinlere girdii tam olarak bilinmemektedir. nk bunu kesin olarak test edip ortaya koyacak bir usul henz bilinmemektedir. 2-Konuyla lgili Hadisler a-1-Hadis ve Kaynaklardaki Yeri Burada konuyla ilgili ktb-i sitte hadislerini ele almakla birlikte ele alnan konu ile ilgili hadisin dier eserlerde ifadesine ksaca temas edeceiz.
348 349

Sarkolu, age, s. 31-32. Sarkolu, age, s. 33.

73

Tirmizi, kendi senediyle biri Sfyan dieri Sfyan es-Sevriden ikisi ayr ayr smdan , O da Zrrdan, O da Abdullah bn Mesuddan Peygamberimizin yle buyurduunu rivayet etmitir: Ehl-i Beytimden ismi ismime muvafk olan bir ahs kp Araplar hkm altna almadka kyamet kopmaz, dnya yklmaz.350 Tirmizinin dier rivayeti: Ehl-i Beytimden ismi ismime uygun bir adam gelir eklindedir. Ayrca Tirmizi bu hadisi sm, Oda Ebu Salihden, Oda Ebu Hureyreden Dnyann bir gnden fazla mr kalmasa bile O gelinceye kadar Allah (cc.) bu gn uzatrd eklinde bir ilave ile nakleder.351 Tirmizi bu rivayetlerin sonunda hadislerin Hasen, Sahih olduunu syler. Ayrca bu rivayetler muttasl bir senedle gelmektedir. Konuyla ilgili Ebu Davudun Abdullah b. Mesuda varan bir senedle naklettii rivayeti yledir: Ebu Davud, kendine ait be ayr tarikle, sm Zrr ve Abdullah b. Mesud yoluyla Peygamber (sav.)in yle buyurduunu rivayet eder. bnl-Cevzi yukarda verilen Tirmizinin rivayetinin isnadnn hasen olduunu shhati ile hkmedildiini syler.352 Dnyann bir gnden fazla mr kalmasa (Zaide b. Kudme; rivayetine gre Yine de o gn uzatr ve) benden veya dier bir rivayette Ehl-i Beytimden olup da ismi ismime babasnn ismi babamn ismine uyan bir adam o gn iinde gnderir. Ebu Davudun Ftr yoluyla naklettii rivayette Zulmle dolu olan yeryzn adalet ve msavatla doldurur353 eklinde bir ilave vardr. Ebu Davud rivayetin sonunda susar. Ebu Davudun bir deerlendirme yapmamas bu hadisleri sahih grdn gstermektedir.354 Mnzirinin bir deerlendirme yapmad bu hadisler

Tirmizi , Fiten , h.nu: 2230. Tirmizi, Ayn yer. Hasen Sahih: Bazlarna gre hasen dier bazlarna gre sahih kabul edilen hadistir. Tirmizinin oka kulland bu stlahtan ne kasdettii tam olarak bilinmemektedir. Bununla beraber Tirmiziye gre Hasen: senedinde yalan sylemekle itham edilmi hibir kimse bulunmamakla birlikte azz da olmayan ve benzeri dier tariklerden rivayet edilmi olan hadistir. (Aydnl, Abdullah, Hadis Istlahlar Szl, stanbul, 1987). 352 bnul-Cevzi, emsddin Muhammed b. Ahmed, el-ilel-el-Mtenahiye fi ehadisil-vahiye, Faysalabad, Pakistan, 1981, II/368. 353 Ebu Davud , Mehdi , h. nu: 4282. 354 Bkz. Risalet Ebi Davud la Ehl-i Mekke Fi Vasfi Snenihi, Beyrut, 1986, s. 28.
351

350

74

hakknda Azimabadinin (v. 1329/1911) kanaati senedlerin hasen kavi olduudur.355 Ahmed b. Hanbelde, Asm, Zrr ve Abdullah b. Mesud yoluyla gelen, ayn manay ifade eden hadisleri drt ayr kanaldan nakleder. Ehl-i Beytimden ismi ismime uygun bir adam gelinceye kadar kyamet kopmaz. Dier bir rivayette Araba malik oluncaya kadar eklindedir. Msnedin muhakkiki Ahmed Muhammed akir, hadisin isnad sahihtir356 demitir. Ayn lafz ve manay ifade eden ve ayn tarikle gelen rivayetin bir dier varyantn da bn Hibban Sahihinde rivayet eder.357 Hatp Badadi (v. 463/1071), Sleyman b. Keremden, Oda smdan, Oda Zrrdan, Oda Abdullahdan eklinde ayn manay ifade eden rivayeti nakletmitir.358 Yukarda ifade edilen manadaki rivayetler sadece bunlarla snrl deildir. Ebu Davud ve bn Ebi eybenin tabloda grlecei zere ayn tarikle Hz. Ali yoluyla Peygamberimizden rivayet ettikleri kyametin kopmasna bir gn kalsa bile Allah (cc) Ehl-i Beytimden bir adam gnderir. Zulmle dolan dnyay adaletle doldurur eklinde gelen hadisi yukarda geen manay muhtevidir.359 Grld gibi bu hadisin senedi tamamen farkldr. Bu rivayet ncekilerin ahididir. Bu rivayeti Ahmed b. Hanbel ayn lafzla Ftrdan itibaren ayn olan kendi senediyle rivayet eder.360 Yine bn Ebi eybe, ayn manadaki rivayeti smn olmad Ftr, Zrr ve Abdullahdan eklinde rivayet etmitir. Manas Allah Eh-i beytimden ismi ismime babasnn ismi babamn ismine uygun bir adam gnderinceye kadar kyamet kopmaz eklindedir.361 Seharanfuri bu hadisle ilgili olarak hadisteki kyametin kopmasna bir gn bile kalsa eklindeki ifadenin Mehdinin geleceine kesin delildir demektedir.362 Hadisteki Araplar hkm altna almadka ifadesinde dier milletlerin zikredilmemesi ise Araplarn erefli, stn olduu eklinde iliki
Azimabadi Muhammed emsulhak, Avnul-Mabud erhu Snen-i Ebi Davud, thk: Abdurrahman Muhammed Osman, Kahire 1987, XI/373. 356 Ahmed b. Hanbel, Msned , I/ 376, 377, 420, 448, Bkz. A. Muhammed akir, h. nu: 3571. 357 bn Hibban Muhammed b. Ahmed b. Ebu Hatim et-Temimi, Sahihi bn Hibban, Beyrut, trs. XV/346, h. nu: 6824. 358 Hatb Badadi, Tarihi Badat Beyrut, 1988, IV/388. 359 Ebu Davud , 30 ; Mehdi h.nu: 4283 , bni Ebi eybe , Musannef ,VII/ 513 h.nu:37648. 360 Bkz. Saati Ahmed Abdurrahman el-Benna, el-Fethur-Rabbani li Tertibi Msnedil mam Ahmed b. Hanbel e-eybani ve Meahu Kitabu Buluil-Emani min Esrar-i Fethir-Rabbani, Beyrut, trs. XXIV/49, h. nu: 141. 361 Bkz., bn Ebi eybe, el-Musannef , VII/ 513 , h. nu: 37647. 362 Seharenfuri Halil Ahmed, Bezll-Mechud fi Halli Ebi Davud, Beyrut, trs., XVII/192.
355

75

kuranlarda vardr. Yani onlara gre hadiste eraf zikredilmekte fakat, bu durum dier milletleri de kapsamaktadr.363 Burada bn Macenin Hurucul-Mehdi blmnde yer almamakla beraber yaklak ayn manay ifade eden ve Ebu Hureyreden nakledilen yle bir rivayet vardr. Rivayete gre Peygamberimiz (sav) yle buyurmutur: Dnyann mr bir gn bile kalsa Ehl-i Beytimden bir adam kp stanbul ve Deylem364 dalarn fethetmedike kyamet kopmaz. Allah o gn uzatr.365 b-1-Ravi ncelemesi Mehdi konusunun slamdaki durumuna tam olarak vakf olabilmek iin bu hadislerin yannda tenkit edilen ravilerini ve tenkit sebeplerini de ortaya koymak gerekmektedir. Asm, Zirr, Abdullah b. Mesud kanadyla gelen rivayetlerde tenkide urayan ve haklarnda deerlendirmeler yaplan raviler ise unlardr. Tirmizinin Sfyan es-Sevri yoluyla gelen senetteki Esbad b. Muhammedin bn Main Ebu Hatim, Yakub b. eybe, sika olduu katindedirler. Nesai bir beis yoktur (Onun hadisi baka hadisi destek iin alnabilir) demekle birlikte bn Mainin Sfyandan gelen hadislerinde zayf olduunu kabul etmekte bn Hacerde bu kanaate katlmaktadr.366 Dier bir ravi Ubeyd bnl-Esbaddr. Buhari ondan sadece kraat blmnde hadis almtr. bn Hbban onu sikat isimli eserinde zikretmitir.367

Azimabadi, age, XI/371; Mubarekfuri, VI/485. Deylem: rann kuzey-bat taraflarnda Hazar denizinin gney-bat sahilinde bir yerdir. Geylan blgesinin kuzey-bat blmn iine alr. Bu yerde eskiden Trkler otururdu. Dier manalar iin bkz. el-Muncid fil-Alem, s.205. 365 bn Mace, Cihad, 11, h. mu: 2779. Hadisin senedi yledir. Muhammed b. Yahya, Ebu Davuddan o da bir tanesi, Muhammed b. Abdulmelik el-Vasfi Yezid b. Harundan olan iki ayr yoldan ve her birisi Kaysdan o da Ebi Husayndan o da Ebu Salihden o da Ebu Hureyreden eklindedir. Busiri Zevaidde snadnda Kays b. Rebia vardr. onu Ahmed ve bn Medini ve dierleri zayf sayd. Ebu Hatim, bn Adiy Icli, saduktur, demilerdir. Senet zinciri iin (Tablo: I)e baknz. 366 bn Hacer el-Askalani, Takribt-Tehzib, thk: Mustafa Abdulkadir At, Beyrut 1995, T.nu: 320; Tehzibt-Tehzib, I/211; Zehebi, Esbatla ilgili unlar nakleder: bn Maiin onu Kufelilerin zayp saydn, bn Sad bir takm zayflklarla birlikte sika olduunu, Ukayli ise bazen hata yaptn sylemitir. Yine Hasan b. sa bn Mbareke Esbat ve Fudayl sordum nce fikir beyan etmedi. Gnler sonra, senin o iki arkadan hakknda dostlarmz arasnda honut olan grmedim demitir. (Zehebi, Mizanul-tidal, I/175). 367 bn Hacer, Tehzibut-Tehzib, VII/ 58-59, Knyesi Esbad b. Muhammed Abdurrahman b. Halid b. Meysere el-Kurei el-Kufidir. Hadrami, h. 250 senesinde vefat ettiini sylemitir. (a. mlf. Tehzib, VII/58).
364

363

76

Yukarda ele aldmz hadisin deiik varyantlar olup hadisin Asm yoluyla gelen tarikleri de kesin olarak bilinmemektedir. Biz burada ulaabildiimiz kadarn kaydettik. Bununla birlikte Asm hadis hfz ve aktarm konusunda tenkide uramtr. Asm b. Necud yedi kraat imamndan birisidir. Hakknda kraatte salamdr ancak hadisi salam deildir, saduktur, bazen hata yapar denilmitir.368 Ebu Hatim saduk olduunu sylemitir.369 bn Hira ve bn Uleyya hadisinde mnkerlik vardr demilerdir. Ahmed370; Ebu Zura ve bn Sad sika olduu kanaatindedir. Darekutni Asmn hafzas salam deildir demitir. Zehebi, Asmn hadisini hasen olarak deerlendirmekte ve ondan Buhari ve Mslim baka bir hadisi desteklemek (teyid) iin hadis aldlar. Onun hadisini asl ve tek olarak almadlar diye eklemitir.371 Hakim de Asmn hadisinin ve bu isnadn sahih olduunu yle belirtir; Sevrinin ubenin, Zaidenin ve bakalarnn, Mslmanlarn imam Asm b. Behdeleden onun da Abdullah b. Mesuddan rivayet ettii hadislerin senetlerinin hepsi sahihtir.372

Zehebi, Mizan, III/71. Zehebi unlar nakleder: Yahya el-Kattan, Asm isminde hi bir adam bulamadm ki kfz kt olmasn . ube Asmdan hadis aldk ama iimiz de rahat etmedi, kendinde olan bize aktard demitir. Bkz. a.mlf. Tehzibt-Tehzib, V/40. 369 bn Hacerin nakline gre, bn Ebu Hatim, Onun yeri doruluk makamdr. Ebu Kays el-Ezdiden ok hadis alm ve mehur olmutur. Bundan dolay bana sevimli gelmektedir. Bana gre hakknda Abdulmelik b. meyyeden daha az ihtilat edilmitir. Onu babama sordum. O da gvenilir bir kiidir. Onun yeri bana gre saduk makamdr. Fakat sika derecesinde bir hafz deildir demitir. 370 Ahmed o sikadr. Ben onun kraatini tercih ederim. Ame ise ondan daha iyi bir ezberleme gcne sahipti. ube hadisinin shhati hususunda Amei ona tercih ederdi demitir. Szne devamla Asm Kuran hafz, Hammad Fkh iyi bilen birisidir. Asm bize daha sevimlidir demitir. Bkz. Tehzibt-Tehzib, V/40. 371 Zehebi, Mizan, III/71; bn Hacer, Takrib, T.nu: 3065; a. mlf; Tehzibt-Tehzib, V/540; bn Hacer Tehzibinde nakillere yle devam eder: bn Main hadisini almada bir beis yoktur. Icl, snneti ve kraati iyi bilen birisidir. Zrr b. Hubey ve Ebu Vabilden gelen rivayetlerinde ihtilaf vardr demitir. Yakbu b. Sfyan hadisinde zdrap vardr. Bununla birlikte kraat konusunda sikadr der. bn Uleyya ona tenkiti bir yaklamla bakm ve yaralayc bir ifade ile ismi Asm onlarn hepsi de ktdr, demitir. Nesai hadisini almada bir beis yoktur, demitir. Ebu Cafer Ukayli smn hafzasnda kt bir ey yoktur, demitir, eklindeki nakilleri sralayan ibn Hacerde konuya u ekilde eklemelere bulunur. Ebu Avane ve Mslim Sahihlerinde Kadir Gecesi hakkndaki Ubeyd b. Kab hadisinden baka hadis almamtr. Ebu Bekir Bezzar, hadis hafz deildir. Mehur olduu halde ondan hadis almay terk eden kimseyi tanmyoruz. bn Kni Hammad b. Selemenin Asmn mrnn sonunda hata ettiini hadisleri bir biri ile kartrd, dediini nakletmitir. 372 Azmabadi, age, XI/373.

368

77

Grld gibi sm hafzas sebebiyle tenkit edilmektedir. Kraatte gvenilir sayld halde hadiste o kadar gvenilir bulunmamaktadr. Buhari ve Mslimin mutab ravilerindendir.373 Hadisin dier varyantnda bulunan Fazl b. Dukeyn Buharinin hocalarndan olup hadis alimleri genel olarak onun sikaln kabul etmitir. Bununla birlikte Zehebi, Mizannda hafz ve huccet olduunu ancak ar gitmeksizin ve bakalarna kt davranmakszn biraz ii grlerinin olduunu syler.374 Senetteki ravilerden Ftr b. Halifede mnekkit alimlerce tenkide uram, ii olduu sylenmitir. Ahmed bn Main, Icli, Ftrn sika olduunu sylemekle birlikte Icli onda biraz iilik var demitir. bn Hbban Sikatta zikretmitir. bn Adi Ahmed b. Yunus, Saci ise saduk olarak deerlendirmiler.375 bn Hacer de bu kanaate katlm fakat biraz iilik vardr diyerek beinci tabakadan olduunu belirtmitir.376 Yukarda deiik varyantlarn ele aldmz hadisin hem sm hem de Ftr kanalyla gelen tariklerin her birinin de eletirilen ravileri bulunmaktadr. Her iki kanaldan gelen rivayetin bir ok varyantlar olmasna ramen bir oklarnn da ifade ettii gibi hasen hadis seviyesinde kalmaktadr. Ancak her senedde veya birka ravinin iilik iddiasyla cerh edilmi olmas dikkatten kamamaldr. Bu adan hasen seviyesinde de olsa iilik inancn nemli temeli olan Mehdiliin ii kaynakl olabilecei ihtimal d deildir. Mehdi hadislerin byk bir ounluunda Mehdinin Ehl-i Beytten olaca vurgulanmaktadr. Bununla birlikte bu ifade de bir kapallk sz konusudur. Yani Ehl-i Beytten kastn kim veya kimler olduu nemlidir. Hz. Peygamberin inananlar arasndaki yerine iaret eden bir ayeti kerime de, onun ailesini oluturan bireyler olarak sadece hanmlar zikredilmekte, kzlar, damatlar ve dier akrabalaryla ilgili hibir hususi hkme yer verilmemektedir.

Yani Buhari ve Mslim ondan kraatte direkt olarak hadis almlardr. Bununla birlikte dier konularda hadisini baka hadisleri desteklemek iin almlardr. 373 Bkz. Zehebi, Kaif, T. Nu: 2496; bn Hacer, Takrib, T.nu: 3065, Abd b. Ebi Lubadeye mutabi olarak kullanld hadisler iin bkz. Buhari, Tefsir 113-114; Mslim, Syam 220. 374 Zehebi, Mizan, III/350; Bkz. bn Hacer, Takrib, T. Nu: 5418. 375 bn Hacer, Tehzib, VIII/300; Zehebi, Mizan, III/363; a. mlf., Divand-Dafa, s. 249. Ayrca bu eserlerde u nakillere de yer verilmektedir. bn Adi hadisler Kufelilere gre sahihtir, alnabilir. Bununla birlikte o tutucudur. Ben hadisinde bir beis olmadn mit ederim demitir. Ahmed b. Yunus: Biz Ftra urar ondan hadis almadan geri dnerdik. Saci: Ftr, Hz. Aliyi Osmandan ne alrd. 376 bn Hacer, Takrib, T. nu: 5458. Ona gre beinci tabaka: Hadisi az olan kimselerden olmakla birlikte, bir takm sebeplerle hadisini almayan kimsenin bilinmemesidir. Mutab olarak hadisi makbuldr. (a. mlf: Ayn yer).

78

Peygamber mminlere, kendilerinden daha yakndr. Zevceleri de bakalarna nikahlar haram olan377 anneleridir.378 Hz. Peygamber (sav) ve zevcelerinden oluan aile halkna Kuran- Kerim Ehll-Beyt379 tabirini kullanmaktadr. Bu tabir iine bakalarnn alnmasna da imkan yoktur.380 III-MEHDNN KML SOYU VE VASIFLARI LE LGL DNCELER 1-Genel Olarak Dinlere Gre Maytreya dnyaya son defa Ayita Beyi ki o (u anda Tusita Cennetindedir)381 Ayasultusun olu Buda Sokyamuni zamnnda gelmi ve byk talebeleri arasnda yer almt. stikbalde Ketumati ehri hkmdar Sankhann baarahibi Brahmayu veya Subrahma ve kars Brahmavatinin olu olarak dnyaya gelecektir. Esas ismi Ayita, soy ismi Maytreya olacaktr. Doaca Brahman ailesi devri ileri gelen zengin, kusursuz, asil bir aile olacaktr.382 Soayant Zerdtn soyundan gelecektir. Zerdtn Kansava glnde saklanan tohumundan birisi bu gle giren Govakpit adndaki 15 yandaki bakire kza nfuz edecek ve onu hamile brakacaktr. Soayant da bu kadndan olacaktr. Bu kadnn soyu da Zerdte dayanmaktadr.383 Yahudilere gre Mesih Davud soyundan gelecek ve Beytlehemde doacaktr. smi mmanuel384 (Allah bizimle) olacaktr. Mesih gen bir kadndan veya bakire bir kzdan doacaktr.385 Hristiyanlarca Yahudilerin bekledii Mesih Eski Ahitte haber verilmi ve Davud soyundan gelen bakire Meryemden domutur. Petrus kendisine beklenen Mesih olduu sylediinde o itiraz etmemitir.386

377 378

Ahzab 53. Ahzab 6. 379 Ahzab 33. 380 Hatibolu, Mehmed Said, Hilafetin Kureyililii, A...F.D., 1987, sy. XXIII, s.140. 381 Tmer, age, s. 165. 382 Sarkolu, age, s. 60. 383 Tmer, age, s. 109; Sarkolu, age, s. 60. 384 KM, aya, 7/14. 385 Matta, 1/22; Sarkolu, age, s. 61. 386 Sarkolu, age, s. 66.

79

Bu konuyla ilgili rivayetlerden Allahn bir gecede Mehdiye ilhamda bulunacan ve vazifesini yapmak iin gerekli donanma sahip olacan anlyoruz. Bu durum dier dinlerde ise yle izah edilir. Hindularca Kalkinin hocas Rama, Kalkiye Vedalar ve dier kutsal metinleri rettikten sonra, kendisinden ayrlmadan nce talebisinin hayatnn amacn ve grevini anlatacak onun Kaliyugann kirlerini temizlemek iin geldiini, dnyada adaleti hakim klacan, ivann ona sihirli bir at, bir papaan ve harp aletleri hediye edeceini haber verecektir. Kalki bundan sonra kimliinin ve vazifelerini anlayacaktr.387 Budistlerce Maytreyaya mcevher bir koltuk hediye edilecektir. Maytreyada onu Brahmanlara hediye edecek, Brahmanlar ise onu paralayp bleceklerdir. Maytreya bu durumu grnce her eyin faniliini anlayacak tefekkre dalacaktr. Nihayet halk evresini soracak ve beklenen kurtarcnn kendisi olduunu anlayacaktr. . Hristiyanlarca sa vaftizci Yahyann talebelerindendi. Yahya onu vaftiz edince kutsal ruhun bir gvercin eklinde kendisine geldiini grd ve gkten sesler iitti. Bu olaydan sarslan sa inzivaya ekildi. Ksa bir inzivadan sonra Mesih kendisinin olduu uuruna ulat.388 Ve sa akirtlerine Ya sizce ben kimim sorusunu sorunca Petrustan sen Mesihsin cevabn ald.389 Hadisi eriflerde ismi Muhammed (veya Ahmed) babasnn ismi Abdullah olacaktr. Hz. Muhammedin soyundan, Fatma evladndan gelecektir. Allah onu bir gecede slah edecektir Grld gibi eitli dinlerde Mehdilerde greve hazrlanma Tanrdan veya kutsal ruhtan veya kurtarcnn hocasndan gelir. Ya da iinde olan bu uuru tahsilde edindii bilgi ve tecrbelerle geliir. 2-Konuyla lgili Hadisler a-1-Hadis ve Kaynaklardaki Yeri Mehdinin kimlii, soyu ve vasflar hakkndaki bilgiler ktb-i sittedeki rivayetler iinde drt ayr sahabiden gelmektedir. Dolaysyla bu rivayetleri ayr ayr
387 388

Sarkolu, age, s 70. Sarkolu, age,s. 71. 389 KM, Markos, VIII/27-29; Matta XIII/70.

80

ele alp deiik varyantlarna gz atarak bir fikir edinmeye almamz uygun olacaktr. bn Mace tabloda grlen senet zinciriyle Hz. Ali (ra)den Hz. Peygamberin (sav) yle buyurduunu rivayet eder. Mehdi bizden Ehl-i Beyttendir. Allah bir gecede onun eliyle alemi dzeltecektir.390 Hadisin senedi muttasl bir yolla gelmitir. Busiri, Zevaidde Buharinin senette geen brahim b. Muhammed ve Yasin Icliyi eletidiini ve haklarnda fihi nazarun391 dediini bununla beraber bn Hbbann Yasini eserinde sika raviler iinde saydn eklemitir.392 Sindi yuslihuhu tabiri konusunda bn Kesirin onun tevbesini kabul eder. Onu muvaffak klar ve rdn ilham eder eklinde manalandrr.393 Ali b. Muhammed el-Kari ve msterik Rosenthal da ayn manay anlarlar.394 Ahmed b. Hanbel, Fazl b. Dkeynden, o da Yasin Icliden eklindeki senetle hadisi ayn lafz ve manada rivayet eder. Ahmed akir de isnadnn sahih olduunu syler.395 bn Ebi eybe ayn tarikle (Ahmedin tarikiyle) ve ayn lafzla hadisi nakleder.396 Buhari, Tarihul-Kebirde Ebu Nuaymdan o da Yasin Icliden itibaren ayn olan senetle rivayeti alr ve sonunda isnad hakknda fihi nazarun zinciri iin tablo IIye baknz.) b-1-Ravi ncelemesi Bu sened zincirinde eletirilen ravilerden birisi Yasin el-Iclidir. Buhari bu kiiye eletirel yaklam bundan baka da rivayetini bilmiyorum demitir.398 Yine, Osman b. Ebi eybede sika olduunu sylemitir. Dier yandan, Ukayli, bn
397

der. (Senet

bn Mace, Fiten 34, h. nu: 4085. Buharinin bu terimi kullanmas hadisinin hibir surette alnamayaca kanaatinde olduunu gsterir. 392 bn Mace, Fiten 34, h. nu. 4085. 393 Sindi, age, II/511 394 Sarkolu, age, s. 71. 395 Ahmed, Msned, I/84, Bkz. Ahmed Muhammed Neri, h. nu: 645. 396 bn Ebi eybe, Musannef, VIII/511, h. nu: 37644. 397 Buhari, age, I/317, T. nu: 994. Senet zinciri iin (Tablo: II)ye baknz. 398 Ukayli, Ebu Cafer Muhammed, Kitabd-Duafil-Kebir, thk: Abdulmut Emin Kalac, Beyrut 1984; IV/666; Mizzi, Tehzbl-Kemal, XXXI/181. Ukayli, Yasin burada tek kalmtr. Bir mutab da yoktur. Rivayetler vardr. (Ukayli, age, Ayn yer).
391

390

81

Hibban, bn Adi, Zehebi rivayetlerinin azlndan dolay eletirmilerdir ve zayf saymlardr.399 Eletirilen dier bir ravi de brahim b. Muhammed el-Hanefiyedir. elHanefiyenin bulunduu senet hakknda Buharinin kanaati belirtilmitir. Kendisini bn Hibban sikatta zikretmitir. Yasin Iclinin ona sikadr400 dedii kaydedilmitir. bn Hacer saduktur401 demitir. a-2-Hadis ve Kaynaktaki Yeri Rivayet edilen hadislerde Mehdinin nesebinin Hz. Peygamberin (sav) soyundan olaca konusu nemle vurgulanmaktadr. Ktb-i Sitte rivayetlerinde Ehli Beytten, Hz. Fatma soyundan olaca yer almaktadr. Bununla birlikte dier mecmualarda ise Hz. Abbasn soyundan bazen de Kureyten olaca ifade edilir. Bu konudaki rivayetler ekseriyetle Hz. Fatma soyundan Hz. Hasan boyundan olduudur.402 bn Mace taboda verilen senet zinciriyle Said. b. Mseyyebden unu nakleder: Biz mm Seleme ile beraber Mehdi hakknda mzakere ediyorduk. O yle dedi: Peygamberden (sav) iittim ki O, Mehdi Fatma evladndandr, demitir.403 Ebu Davud Ebul-Melih ile ayn kendi senediyle benim soyumdandr ilavesiyle rivayet eder.404 Hakim de ayn ekilde tabloda grlen senet zinciriyle ayn manadaki hadisi rivayet eder.405 Hakim ikinci bir senetle ayn manadaki rivayeti de nakleder.406 Ukayli de rivayeti Ebul-Melihten itibaren fakl olan bir senetle
Bkz. Ukayli, age, IV/666; bn Hacer, Tehzib, XI/172; Elbani Muhammed Nasuriddin, SilsiletlEhadiss-Sahiha ve eyun min Fkhiha ve Fevaidiha, Kahire, trs, VI, T. nu: 2371; ibn Hacer, Takrib, T. nu: 7518; bn Hacer bn Hadiden, Yasinin bu senetle bilinir dediini nakleder. Ayrca, bn Macenin Snenindeki Yasin nisbetsiz getii iin, baz mteahhirun alimler, Yasin ile yac Yasin Ziyad kartrdlar ve zayf saydlar fakat bunun bu kiiye bir tesiri olmaz demektedir. (bn Hacer, Tehzib, Ayn yer). Elbani ise unlar nakleder: Zehebi sadece bu senediyle tannmaktadr, diyerek kanaatini belirtir. Osman b. Ebi eybe sikadr demitir. bn Sfyan el-Marifede, Ebu Nuaym ondan hadis almtr, bir beis yoktur (itibar iin alnabilir). Ukayli bn Hbban, bn Adi ve Zehebi rivayetlerinin azlndan dolay zayf saymlardr. Fakat Zehebi, bn Macenin ravileri blmnde o zayftr leyyinun (itibar iin alnabilir). Elbani btn bu nakilerin sonunda yine de ben bu hadisin ravileri sika isnad sahihtir diyorum. demektedir. (Elbani, es-Sahiha, Ayn yer) der. 400 bn Hacer, Tehzib, I/157; Mizzi, Tehzibl-Kemal, V/185. 401 bn Hacer, Takrib, T. nu: 239. Yine bn Hacer Hadisi azdr. Bir takm sebeplerden dolay hadisini yazmayan bilmiyoruz. Hadisi alnr ve aratrlr demitir. 402 Bkz. Azmabadi, age, XI/373. 403 bn Mace, Fiten, 34 h. nu: 4086. 404 Ebu Davud, Mehdi, h. nu: 4284. Hadiste geen Itratn ifadesi, bir kimsenin kendi sulbnden olan ocuudur. Bazen akraba veya bir kimsenin aireti, topluluu, soyu anlamna gelmektedir; (Azmabadi, Avnl-Mabud erhi Snen-i Ebi Davud, XI/373; bn Manzur, age, IV/538). 405 Hakim, age, IV/557. 406 Hakim, age, Ayn yer.
399

82

nakleder.407 Buhari, Tarihul-Kebirde Mehdi hakdr ilavesiyle nakleder.408 Hadisin senedi muttasldr. Buhari hadisin isnadnda nazar vardr. ileri geri konuulur. Bu hadis kabul edilemez, demektedir. bn Kesire gre bu hadis Mehdinin Abbasi devletinden sonra geleceini gstermektedir. Yine ona gre hadiste Mehdinin Ehl-i Beyt2ten, Hz. Fatmann neslinden, Hz. Hasann soyundan (Hseyinin deil) olacana iaret vardr. O ayrca Darekutninin el-Efradda naklettii Mehdi amcam Abbasn oullarndandr eklindeki rivayet konusunda, Darekutninin de garip hadistir hadisin ravilerinden Muhammed b. Velid tek kalmtr, dediini hatrlatr. Bu hususta nass vardr der.409 Aslnda Mehdinin, Hasann m yoksa Hseyinin mi soyundan olaca da tartma konusudur. Aliyyul-Kariye gre Hasann soyundan gelecektir.410 bn Kesire gre bu husustaki nassda Ebu Davudun rivayetlerine ald u munkat rivayettir. Hz. Ali olu Hz. Hasana bakarak yle demitir. Benim bu olum Rasulullahn kendisini isimlendirdii gibi efendidir. Bunun sulbnden Nebinizin (sav) ismiyle isimlendirilmi ahlakta ona benzeyen ama yaratlta benzemeyen biri kacaktr. Rasulullah daha sonra onun yeryzn adaletle dolduracan anlatt.411 Azimabadiye gre bu hadis iann muntazar kaim imam Hasan elAskerinin Mehdi olmadn aka ortaya koymaktadr. Mnziride rivayetin munkat (senedi kesik) olduunu syler.412 b-2-Ravi ncelemesi Ele aldmz bu rivayetlerde tenkit edilen ravilerden birisi Ziyad b. Beyandr. Bu konuda farkl kaynaklardan derlediimiz zet bilgi u ekildedir. Nesai, Ziyad b. Beyan konusunda bir beis yoktur413 demekle birlikte Buharinin kanaatini dikkate alan Zehebi, Ziyad b. Beyan hadisi sahih deildir414 demitir.

407 408

Ukayli, age, II/72. Buhari, age, III/346. 409 Bkz. Azmabadi, age, XI/374; bn Kesir, en-Nihaye, I/28. 410 Bkz. Azmabadi, age, XI/370. 411 Ebu Davud, Mehdi, h nu: 4290. 412 Azimabadi, age, XI/373 Senet zinciri iin (Tablo: III)e baknz. 413 Mizzi, age IX/436; Zehebi, Mizan II/277; bn Hacer, Tehzib, III/356. 414 Zehebi, Mizan, II/277.

83

Zehebi ve bn Hacer bu ravi hakknda konuulanlar deerlendirirken de saduk, abid bir kimsedir demilerdir. bn Hacer onu altnc tabakadan yani mestur ve mehull-hal olarak vasflandrmtr. Bir den ok kimse ondan rivayet etse de sika saymamtr415 demitir. Hadisin dier bir ravisi Ali b. Nufeyldir. Bu kii hakknda Ebu Hatim, Ukayli bir beis yoktur demektedir. Ayrca yukardaki hadise (Said b. Mseyyeb) iaret ederek Mehdi hakkndaki bu hadisin bir mutab yoktur. Sadece bu yolla gelmektedir. Kendisi ancak bu hadisle bilinmektedir,416 demitir. bn Hbban Sikatde zikretmitir.417 bn Hacer Takribinde bir beis yoktur418 eklinde zetleyip kanaatini belirtmitir. Elbani hadis ve senet konusunda fikir beyan eder hasen veya sahih li ayrihi olduunu syler.419 Hadisin ulaabildiimiz kadaryla varyantlarnn incelenmesi sonucunda Buharinin kanaatini dikkate almak en uygun olandr. Dolaysyla hadise ihtiyatla yaklamak gerekir. Hadis konusunda bu deerlendirmelerin yannda unu da ilave etmekte fayda vardr. Mehdinin Hz. Abbas soyundan olaca eklindeki bir rivayet ne ktb-i sitte de ne de sahih kabul edilen dier eserlerde yer almamaktadr. Bu hadislerin zayf olduu genel olarak ifade edilen eydir. a-3- Hadis ve Kaynaklardaki Yeri bn Mace kendi senediyle Enes b. Malikten Peygamberin (sav) yle buyurduunu nakleder. Biz Abdulmuttalibin ocuklar, cennet ehlinin beyleriyiz. Ben Hamza, Ali, Cafer, Hasan, Hseyin ve Mehdi420 hadisin senedi muttasldr. Hatib Badadi kendi senediyle Enes b. Malikden ayn rivayeti nakleder. Daha sonra

Zehebi, Kaif, T.nu: 1671; bn Hacer, Takrib, T. nu: 2063. Ukayli, age, III/152; bn Hacer, Tehzib, VII/391. 417 bn Hacer, Tehzib, Ayn yer. 418 Takrib, T. nu: 4725. 419 Elbani, Silsiletl-Ehadisd-Daife vel-Mevzua, Riyad 1985, I/109. Elbani bu eserinde Mehdi amcam Abbasn oullarndandr, eklinde gelen Darekutninin (II/26) Muhammed b. Velid el-Kurei o da Said b. Mseyyebden o da Osman b. Affan yoluyla Hz. Peygamberden (sav) eklinde gelen rivayatin eletirisi noktasnda Darekutninin bu garib hadistir dediini nakleder. Kendisi ise Muhammed b. Velid mttehem bil kizbdir diyerek bn Adinin bu uydurma hadistir. Ebu Urabenin bu kii yalancdr, dediini Camius-Sairde (II/277) Suyutinin hadis sahihtir, demekle hata ettiini ekler, Elbani bu rivayetin uydurma olduunun bir delili de u hadistir diye yukarda incelediimiz hadisi rnektir. Sahih li gayrihi seviyesinde olduunu ve baka ahitleri olduunu ilave eder. Elbani devamla Abbasla ilgili bir baka rivayeti de mevzuu sayar. 420 bn Mace, Fiten, h. nu: 4087.
416

415

84

da bu hadis gerekten mnkerdir ve sabit deildir. isnadnda birden fazla mehul kiiler vardr421 demitir. b-3-Ravi ncelemesi bn Macenin ravilerinden Ali b. Ziyad el-Yemani hakknda Buharinin Mnkerl-Hadis diye bahsettii422 bu kii hakknda, Zehebi mehuldr demektedir.423 bn Hacerin naklettiine gre bn Ebu Hatim onu eletirmemi, bn Hbban da Sikatta zikretmitir. Ukayli de Duafada zikretmitir.424 lk bakta elikili olduu anlalan bu kiinin aslnda kim olduu da kesin olarak bilinmemektedir, hali mehuldr. bn Hacer bu gerei iki ihtimalili olarak Takribin de belirtmitir. mestur (i hali bilinmeyen) ya da metrukl-hadis denilmitir.425 Grld gibi bu kiinin net olarak kim olduu bilinmemektedir. Bu rivayetin senedinde olduu gibi metninde de bir takm skntlarn olduu ortadadr. Dolaysyla rivayete ihtiyatla yaklamak gerekir. a-4-Hadis ve Kaynaklardaki Yeri Ebu Davud, Ebu Said el-Hudriden Peygamberimizin (sav) yle buyurduunu nakleder: Mehdi bendendir. (soyumdan gelecektir) Ak alnl, yumruca burunlu, zulm ve hakszlkla dolan yeryzn adalet ve eitlikle dolduracak, yedi sene i banda kalacaktr. Lafz Ebu Davuda aittir.426 Hadisin senedi muttasldr. Hakim tabloda grlecei gibi mran el-Kattandan sonras ayn olan kendi senediyle Peygamberden (sav) naklettii hadisin lafz yledir: Mehdi bizden yani Ehl-i Beyttendir. ekli gzel, burnu dzgn, aln aktr. Zulm ve hakszlkn kaplad dnyay adalet ve ihsanla dolduracaktr. Hz. Peygamber (sav) sol elindeki parmaklar at, sa elindekilerin de n kapatarak ba ve iaret parman ap ite bu kadar yaar buyurdu.427 Hakim rivayetin sonunda Buhari ve
421

Hatib el-Badadi Hafz Ebu Bekri, Tarihl-Badad ev Medeniyetl-slamiyye, Beyrut 1988, IX/343. Senet zinciri iin (Tablo: IV)e baknz. 422 Buhari, age, V/95. 423 Zehebi, Mizan, IV/47; a. mlf, Kait, T. nu: 3915. 424 bn Hacer, Tehzib, VII/1321. 425 Ali b.. Ziyad kesin olmamakla birlikte dorusu Ebul-Ala Ali b. Ziyad el-Yemani olup, ismi Abdullahtr. Ayn zamanda mestur (i hali bilinmeyen) birisi olup Yemami olmas da muhtemeldir. (Takrib T. nu: 3339) Yemami zayf biridir. Dokuzuncu tabakadandr. Yani kimse onun sika olduunu sylememitir. Bununla birlikte tenkid edilip metruk olduuna iaret edilmemitir. (Takrib, T. nu: 4749) 426 Ebu Davud, Mehdi, h. nu: 4285. 427 Hakim, age, IV/557.

85

Mslimin artlarna gre sahihtir ama onlar rivayet etmemilerdir der. Zehebi ise Telhisde mran zayftr, Mslim ondan hadis almamtr, demektedir.428 bn Kayym Ebu Davud senedi zerine fikir beyan eder ve ceyyiddir, iyi bir isnadla gelmitir der.429 Mnziri Ebu Davudun senedi zerine konuurken mran elKattan Buharinin baka bir hadise ahit getirmek iin aldn syleyerek aada aklanacak olan grlerin bir ksmna deinir.430 b-4-Ravi ncelemesi Bu iki rivayetin tenkid edilen ortak ravileri mran el-Kattandr. Yahya b. Main, Nesai, Ebu Davud bu kiinin zayf olduu grndedir. bn Hacer, saduktur, hadisi itibar iin alnabilir. Bununla birlikte harici grlerini yaymaya almtr. Genel olarak sika saylmamtr, demitir.431 Ebu Davudun senedindeki dier bir ravi Sehl b. Temmamn saduk olup bazen hata yapt belirtilmitir. Ebu Zura onu yalanlayan olmamakla beraber, biraz hata yapan birisidir, demektedir.432 IV-MEHD DEVRNN SRES LE LGL DNCELER 1-Genel Olarak Dinlere Gre Mehdi devrinin sresi eitlilik arz etmektedir. Mesela Budistlerde Maytreya 60.00076 veya 84. 00077 sene dnyada kalarak vazifesini yapacaktr. Mecusilerde ise Saoyantn hkmranl bin sene srecektir. Yahudilere gre Mesih devri genel

Hakim, age, Ayn yer. bn Kayym Ebu Abdullah Muhammed, el-Menarul-Mnif fis-Sahih ved-Daif, Thk. Abdafi, Beyrut 1988, s. 144. 430 Azmabadi, age, XI/375. Senet zinciri iin (Tablo: V)e baknz. 431 Ukayli, age, III/159; Zehebi, Mizan, IV/156; bn Hacer, Takrib, T. nu: 5170; a. mlf, Tehzib, VIII/130; Nesai, onu zayf saymtr. Ebu Davud zayftr, demitir. Devamnda Amr b. Ali, mran elKattandan hadis alyordu. Yahya el-Kattan ise almyordu. Yahya mran el-Kattann harici fikirleri olduunu fakat daveti olmadn sylemitir. Zehebi, brahim b. Abdullah zamannda kan dklmesi konusunda iddetli fetvalar verdiini, ibn Aliden o Haruri olup, kan dklmesini istiyordu dediini Yahyadan da onun harici fikirleri benimseyen ama buna davet etmeyen birisi olduunu nakleder. bn Hbbann onu Sikatta zikretmi ve Haruri mezhebinden olup, kble ehline klc mubah gryordu, eklindeki kanatini nakletmitir. bn Hacer burada yle bir yorum yapmaktadr. bu kiinin Haruri olmasnda ihtilaf var, belki onlara benzeyen zellikleri vard. Ukayli de harici fikirleri olduunu fakat daveti olmad sylemitir. Buhari Hadisin itibar iin alnabileceini sylemitir. Darekkutni muhalefeti ve vehmi ok olan kimselerdendir, demi, Icli Basraldr ve sikadr demitir. (bn Hacer, Tehzib, VIII/130; Takrib, a. mlf, T. nu: 5170). 432 Asl ad Sehl b. Temmam b. Bezi es-Saad el-Basri Ebu Amrdr; Bkz. bn Hacer, Takrib, T. nu: 2660; a. mlf, IV/247.
429

428

86

olarak 400 sene srecek ve Mesihin lmyle son bulacaktr. Hristiyanlara gre sa Mesihin banda bulunaca ilahi devlet ve Mesihin saltanat bin yl srecektir. Aada deinildii gibi bizim ele aldmz hadislerde Mehdinin kal sresi 5,7 veya 9 sene olarak gemektedir. Bu rivayetlere gre dier dinlerdeki durum arasnda zaman olarak byk bir fark gze arpmaktadr. Hadislerde ifadesiyle maln ynlar halinde bol olmas, yamurun bol yamas, arzn bereketlerini gizlememesi gibi konular dier dinlerde de yer almaktadr. Mesela Maytreyann ehri Ketumati gzel kokulu Lotos ieiyle dolacaktr. ehrin ortasndaki dilek aac, istee gre pamuklu kefenli bezler, kumalar musiki aletleri ve mcevherler gnderecektir. Yere den tohum iki f mahsul verecektir(...) Yahudilere gre Mesih devrinde Arz- Mevud, Cennet bahelerine dnecektir. ller yeillenecek, mahsuller artacaktr.433 2-Konuyla lgili Hadisler a-1-Hadis ve Kaynaklardaki Yeri Tirmizi ve bn Mace kendi tarikiyle, Ahmed ve ibn Ebi eybe ayn tarikle, Zeyd el-Ammiden o da Ebu Sdk Nciden o da Ebu Said el-Hudriden o da Peygamberimizden (sav) unu naklederler: Tirmizinin lafz yledir: Ebu Said elHudri diyor ki: Hz. Peygamberin vefatndan sonra baz eylerin vukua geleceinden endie ettik. Onun iin bu hususu Nebiden (sav) sorduk. Peygamberde (sav) mmetimden bir Mehdi zuhur ve huruc eder. 5,7 veya 9 sene yaar. Saydaki tereddt ve phe raviye aittir. Bu say ne ifade ediyor dedik? Peygamber (sav) seneleri dedi ve devamla bir adam gelir ve ey Mehdi bana ihsanda bulun der. O da bu adamn eteklerine tayabilecei kadar para brakr dedi. Tirmizi bu hadisin hasen olduunu syler.434 bn Macenin lafz da yledir. Ebu Saidden naklen Nebi (sav) yle buyurmutur. mmetimden bir Mehdi ortaya kar, ksa yaarsa yedi aksi halde dokuz sene yaar, mmetim onun zamannda dier zamanlarda asla yetiemeyecei
433 434

Sarkolu, age, s. 45-46. Tirmizi, Fiten 52 h. nu: 2232; Tirmizi ayrca Ebu Saidden baka tariklerle Nebiden (sav) rivayet edildiini senetteki Sdk Nacinin de Bekir b. Amr olduunu ve Bekr bn Kays denildiini ifade eder.

87

nimetlerle nimetlenir. rnler bol olur. Onun iin biriktirmeye gerek kalmaz. Mal ynlar halinde bol olur. Adamn birisi kalkar Ya Mehdi bana ver der. O da istediin kadar al, der.435 Yukardaki her iki senet de muttasldr. Ahmed b. Hanbel hadisin ayn varyantn, kendi senediyle birka koldan nakleder. Mesela bunlarn birisinde seneler ifadesinden sonra, sema zerine bol bol yamur yadrr, arz bitkilerinden hibir ey saklamaz ve mal deersiz hale gelir, ilavesi vardr.436 Mbarekfuri, Mehdi dnemindeki bu bolluun, onun cmertlii ile beraber, mallarn ve ganimetlerin, fetihler sebebiyle oalmasndan dolay meydana geleceini syler.437 bn Kesirde buradaki Mehdi baka hadislerde mal bolca korkmadan verecek olan halifedir438 demektedir. Burada unu ifade etmeliyiz. phesiz Mehdi devrinde bolluk, bereket ve adalet iinde yaanaca konusundaki rivayetler bu kadarla snrl deildir. Dier hadis mecmualarnda bu konuda daha baka rivayetlerde bulunmaktadr. Biz Ebu Davud ve bn Macenin tarikiyle gelen rivayetleri derlemeye altk. Burada bunlardan bir kana deinmeyi faydal buluyoruz. Hakim kendi senediyle Sddk Naci ve Ebu Said yoluyla Hz. Peygamberden unu rivayet eder: mmetimin son zamanlarnda Mehdi kar Allah onun yz suyu hrmetine yamur yadrr, yer bitki bitirir, mallar adaletle verir, ihsanda bulunur, hayvanlarn says artar. mmet yaylr ve oalr, yedi veya sekiz sene hkm srerek yaar. Hakim bu hadis iin isnad sahihtir der. Zehebi de Telhisde Hakimin bu grne katlr.439 Elbaniye gre de bu senet sahih, ricali sikadir.440 Yine Hakim Ebu Sddk Naciden o da Ebu Saidden Peygamberimizin (sav) yle buyurduunu nakleder: Yeryznde hakszlk ve zulm yaylr. Bunun

bn Mace, Fiten 34, h. nu: 4083. Ahmed, Msned, III/26-27. Hadisin dier varyantlar iin bkz. Saati, age, XXIV/49, h. nu: 142,143,144. 437 Mbarekfuri, VI/448 438 bn Kesir, Kitabn-Nihaye vel-Fiten vel-Melahim, thk: Taha Muhammed ez-Zeyni, 1969, I/31. 439 Hakim en-Nisaburi, Muhammed b. Abdullah, el-Mstedrek ala Sahihayn, thk: Mustafa Abdulkadir Ata, Beyrut 1990, IV/457-458. 440 Elbani, u grleri de aktarr: Senedde zerinde konuulan ravi Sleyman b. Abid es-Slemidir. bn Main bu kii hakknda sika Ebu Hatim ise saduktur demitir. Yine senetteki Said b. Mesudun dorusu Sad der ki: bn Mesud el-Mervezidir. Ebu Hatim bu kii hakknda shak b. Mansur es-Seluli, bn Ubade ve Muhammed b. Musabdan hadis almtr. Babam ve Ebu Zrada ondan hadis alp saduktur demilerdir.
436

435

88

zerine Ehl-i Beytimden bir kii ortaya kar, yedi veya dokuz sene hkm srer. Zulm ve hakszln kaplad dnyay adalet ve eitlikle doldurur. Hakim, Hadis Mslimin artlarna gredir fakat o rivayet etmemitir demitir. Zehebi ise Telhisde hibir ey sylememi, susmutur.441 Hadis ayn ekilde Ahmed b. Hanbelde kendine ait senet zinciriyle, birinde Matar el-Varrakdan dierinde Matarn yanna Muallay da ekleyerek rivayet eder.442 Rivayet ayn manadadr. Ahmed Muhammed akir birinci varyantna hasendir. Burada Ebu Harun elAbdi zayftr. nk o metrukul hadistir. Dier rivayeti iin de isnad sahihtir demitir.443 Heyseminin Mecmada zikrettii gibi Taberani Mucem de rivayetin bir varyantn rivayet eder. Bu hadis Hakimin rivayetiyle ayn manay iermektedir. Farkl olarak rivayette Beytl-Makdiste ikamet eder denilmektedir. Heysemi bu ravilerin kimler olduunu bilmiyorum,444 diyor. Buhari, Tarihul-Kebirinde ayn rivayeti alm fakat bir yorum yapmamtr.445
Hakim, el-Mstedrek, IV/557. Ahmed, Msned, III/27-28; Ayrca bkz. Ahmed Muhammed akir, Neri, Msr, 1956, h. nu: 11165-11166. 443 Bkz. Ahmed Muhammed akir, age, Ayn yer. Ele aldmz Ahmedin ve Hakimin son rivayetlerinde yer alan Matar el-Varrak hakknda bn Hacer saduktur, ok hata yapan birisidir ve Atadan gelen rivayetleri ise zayftr eklinde zetlemitir. (Takrib, T.nu: 6721) Bu kii hakknda bn Sad, Ebu Hatim, Nesai, Ahmed ve Yahya el-Kattan zayf olduu dncesindedirler. (Nesai, Ebu Abdurrahman, Duafa, thk: Kemal Yusuf el-Hut, Kahire, 1985, s. 227; Zehebi, Mizan, V/251-252) Zehebi nakilleri yle srdrr. Yahya b. Main, Ebu Abdurrahman saduktur demilerdir. Ebu Zraya Matar soruldu. O da sahihtir fakat hadisleri tenkid konusunu basite alr. Yahya el-Kattan hfznn ktl konusunda onu bn Ebi Laylaya benzetiyordu. (Zehebi, Ayn yer) Buhari, Tarihl-Kebirinde zikretmi fakat bir yorum yapmamtr. (Tarihul-Kebir, VII/400) Zehebi ise Matar tairinden saduk bir kimsedir. Fakat hadisleri tenkit konusunda gerektii gibi davranma basite alr demitir. (Zehebi, Divand-Duafa ve Metrukin, II/264) Matara tabi olan (Ahmedin rivayetinde) Ebu Harun el-Abdi ise Metruktur. Hadisi hibir surette alnmaz. Yalanc olduunu syleyenlerde olmutur. Ayrca da iidir, dolaysyla hadisin bu kii ile teyidi sz konusu deildir. (bn Hacer, Takrib, T. Nu: 4756) Tesbit edebildiimiz kadaryla Ahmed b. Hanbelin dier rivayetlerindeki Mutarf el-Mualla hakknda Ebu Hatim saduktur, muzdaribul-hadistir. bn Adiy mnker rivayetleri var demitir. Zehebi, Mizan, V/249-250) bn Hacer ise onu sika saymtr ve bn Adiyin onu zayf saymakla doru bir karar vermediini sylemitir. (bn Hacer, Takrib, T. Nu: 6729). Ahmed b. Hanbelin dier ravisi Abdussamed hakknda bn Hacer saduktur. ubeden gelen hadislerinde gvenilirdir. (bn Hacer, Takrib, T. Nu: 4094) bn Hacer dier ravi Hammad b. Seleme hakknda sika olup insanlarn en gvenilirlerindendir. mrnn sonunda hata yapmtr, (bn Hacer, Takrib, T. Nu: 1505) demitir. 444 el-Heysemi Nuriddin Ali b. Ebi Bekr, Mecmeuz-Zevaid ve Menbeul-Fevaid, Kahire 1986, VII/317; Taberani Sleyman b. Ahmed, Mucemul-Evsat, Riyad 1995, IV/256. h. nu: 4230. Ravilerden Hasan b. Yezid hakknda Zehebi, bu zat mehuldur (Zehebi, Duafa, I/197). Fakat kendisini bn Hbban Sikatta zikretmitir. Mizzi, Ebul-Haccac Yusuf b. Zeki, Tehzibul-Kemal fi EsmairRical, thk: Bessar Avad, Beyrut ,1985, VI/346, T. nu: 1287). 445 Buhari, age, II, T. nu: 2575.
442 441

89

b-1-Ravi ncelemesi Mnekkid ravilerin Zeyd el Ammiyi genelde eletirdiklerini gryoruz. Ahmed b. Hanbel, Darekutni, Sahihtir demilerdir. Fakat Ebu Zura Ebu Hatim, Ebu Davud, bn Hbban hadislerinin sadece itibar iin alnabileceini sylemilerdir. Bunlarn yannda Yahya b. Main, brahim, Yakup el Czcani, Nesai, Ebu Ahmed b. Adiy ve Icli ise hadisinin hibir surette alnamayacan sylemilerdir.446 Hadisin dier bir ravisi olan Ebu Sddk Naci hakknda saduktur, hadisi almaya uygundur denilmitir. Fakat bn Sad bu kii hakknda hadisi mnker olarak rivayet eder demitir. Tbiindendir. Sahihlerde kendisiyle delil getirilir.447 Zehebi ve bn Hacer, Ebu Sddk Naciyi sika ravi olarak deerlendirirler.448 Grld gibi hadisin senedinde zayf raviler vardr. Bununla beraber dier varyantlarnda da zayf ve mehul kiiler bulunmaktadr. Dolaysyla rivayete ihtiyatla yaklamak gerekir. Abdullah b. Ahmed, babasndan naklen Zeyd el-Ammi salihtir demitir. shak b. Main, Yahya b. Mainden, bir keresinde la ey yani hadisi hibir surette alnmaz dediini bir seferinde salihtir (itibar iin alnabilir) bir baka yerde ise zayftr dediini nakletmitir. brahim ve Yakub el Czcani mutaassbtr (zayfla hasen arasndadr) demitir. Ebu Zura, kavi deildir, (ancak itibar iin alnr) der. Ebu Hatim, hadisi yazlr ama delil getirilmez. Onun hfzn ube hi vmedi demitir. Ebu Ubeyd elAcuri; Ebu Davuda Zeyd nasldr denildi. ube ondan hadis ald nemli birisi deildir fakat olu Abdurrahman b. Zeyde gelince onun hadisi hi alnmaz dedi. Nesai, zayftr, Darekutni sahihtir dedi. Ebu Ahmed b. Adiy; onun rivayet ettikleri ve ondan rivayet edenler zayftrlar, ube ondan hadis ald. ube ondan daha zayf birisinden hadis almamtr449 dedi. bn Mainden Zeyd el-Ammi ve EbulMtevekkiliin hadisleri yazlmaktadr. Ama zayftrlar eklinde nakillerde bulunan bn Hacer kendisi de unlar kaydeder: Icli; hadisi zayftr alnmaz dedi. bn Hbban; Enesten asl olmayan eyleri riayet eder demitir. Bana gre onun haberiyle delil

Senet zinciri iin (Tablo: VI)e baknz. Mizzi, age, X/52, T. nu: 2102; bn Hacer, Tehzib, III/407; a. mlf, Takrib, T. nu: 2137. 447 Zehebi, Mizan, VI/213. 448 Bkz. Zehebi, el-Kaif, T. nu: 632; bn Hacer, Takrib, T. nu: 749. 449 Mizzi, age, X/52, T. nu: 2102; bn Hacer, Tehzib, III/407, a.mlf. Ayn yer.
446

90

getirmek caiz deildir. Ben onu ancak itibar yoluyla alrm. Ebu Hatimin babas onu el-Merasilde zikretmitir ve Enesten gelen hadislerinin mrsel olduunu sylemitir.450 V-MEHDNN ORTAM HAZIRLAYICILARI VE YARDIMCILARI 1-Genel Olarak Dinlere Gre Hindularca kaliyugann akam kzll balaynca ay slalesinin Bhrgu ailesinden Pramiti isminde bir kimse kacak ve ktlklerin dman olacaktr. etrafndaki yz binlerce silahl Brahmann kumandan olarak Barbarlara hcum edecektir. Btn dnyaya hakim olacak Ganj ve Yamuna arasn kendine bakent yapacaktr. Kalki iin uygun ortam hazrlayacaktr.451 Maytreyann ncs ise Buda akyamunidir. Buda kendinden sonra Maytreyann geleceini, onun zamannda doabilmenin artlarn devrin ihtiamn, Maytreyann nfuzunu haber vermitir.452 Saoyantn ncleri ise kendisi gibi Zerdtn neslinden birinci binin ve ikinci binin sonunda gelecek olan Hoadar (Vitapa=Uchyatereta) ve Hoedarman (Fraautra= Uchyatnemah)dr. Namk-Pit ve Vahpit birinci ve ikinci binin sonunda Konsava glne giderek banyo esnasnda glde bulunan Zerdtn tohumlarndan hamile kalacak ve Saoyantn nclerini dnyaya getireceklerdir.453 Yahudilere gre Mesihin ncs lyadr. Peygamber Malaki Mesihten biraz nce lyann geleceini mjdelemitir. te Rabbin byk ve korkun gn gelmeden nce ben size Peygamber lyay gndereceim. Malaki Mesihten nceki son peygamerdir.454 Hristiyanlarca sa Mesihin ncs vaftizci Yahyadr. Vaad edilen gnn yaklatn teblie balamtr. Yahya, tevbe edin nk gklerin melekutu yakndr diyerek rdn nehri kenarnda, gelenleri vaftiz ediyordu. Hz. say da vaftiz etmiti.455 Hatta sa onun hakknda vaftizci Yahyaya kadar doanlar arasnda vaftizci Yahyadan byk kimse yoktur diyerek456 Yahyann byklne iaret etmitir.
450 451

bn Hacer, Tehzib, Ayn yer, a.mlf., Takrib, Ayn yer. Sarkolu, age, 87. 452 Sarkolu, age, ayn yer. 453 Sarkolu, age, daha geni bilgi iin baknz ayn yer. 454 Sarkolu, age, 88; Kutluay Yaar, age, s.132-133; Ayrca bkz. KM, Malaki, IV/5. 455 Sarkolu, age, Ayn yer. 456 KM, Matta, I/17; Luka, III/3-21.

91

2-Konuyla lgili Hadisler a-1-Hadis ve Kaynaklardaki Yeri bn Mace, Abdullah b. Haristen Peygamberimizin (sav) yle buyurduunu rivayet etmitir: Dou tarafndan insanlar kar ve hemen Mehdiye otoritesine zemin hazrlarlar457 Taberani bn Lehiadan sonras ayn olan kendi senediyle ayn manadaki rivayeti nakletmitir.458 Busri bn Maceye Zevaidinde, senetteki Amr b. Cabir el-Hadrami ve bn Lehia zayftr459 demitir. Heysemi Mecmada Amr b. Cabir yalancdr.460 bn Lehia hakknda da zayftr461 demitir. b-1-Ravi ncelemesi Zehebi ve bn Hacer, bn Macenin ravilerinden Amr b. Cabirin ok zayf akll birisi olduunu belirtirler ve bu konuda nakiller yaparlar. Ahmed b. Hanbel, Ezdi, Cabirin yalanclardan olduu kanaatindedir. Czcani, Nesai sika olmadn, Ebu Hatim sahibul-hadis olup bir beis olmadn sylemiler.462 Dier bir ravi de Abdullah b. Lehiadr.463
457 458

bn Mace, Fiten, h. nu: 4088. Heysemi, age, VII/318. 459 bn Mace, Ayn yer; Bkz., Busri, age, IV/204. 460 Heysemi, age, VII/18. 461 Heysemi, age, VII/315. Senet zinciri iin (Tablo: VII)e baknz. Zehebi, Mizan, IV/170; bn Hacer, Tehzib, VIII/11; a. mlf, Takrib, T. nu: 5012. Ayrca Zehebi ve bn Hacer unlar naklederler: bn Ebi Meryemin bn Lehiaya Cabiri sorduunu onunda, Ali gklerdedir dediini ve ok ahmak bir kii olduunu sylediini nakleder. (bn Hacer, Tehzib, ayn yer.) Zehebi ise devamla Amr b.Cabir akl zayf bir kimseydi. Bizim yanmzda oturuyor bulutlara bakyor. te bu Alidir bak bulutlarn zerini geti dediini nakleder.( Zehebi, Mizan, ayn yer) Ahmed b. Hanbel : Cabirden mnker hadisler nakloldu bana da yalan syledii ulat. Ondan bn Lehia, Said b.Ebu Eyyub rivayet ettiler demitir. Nesai ise sika olmadn, Ebu Hatim sahibul hadistir bir beis yoktur, kendisinin 20 civarnda hadisi vardr (Zehebi, Mizan ayn yer; bn Hacer, Tehzib, ayn yer) dediini nakletmitir. Czcani sika deildir demitir. bn Hibban onun haberiyle delil getirilemez, Ezdi O yalanclardandr, bn Adi ; Onun rivayetleri genelde mnker bir ksm da mehurdur. Fakat kendisi zayftr. Hz. Ali hakknda syledii szlerden ve rivayetindeki zayflktan dolay insanlar onu zayf saymlardr.(bn Hacre, Tehzib, ayn yer. bn Hacer son olarak Amr b.Cabir el- Hadrami zayftr iidir (bn Hacer, Takrib, ayn yer) diyerek dncesini belirtmitir. bn Hacer, Tehzib, VIII/11; Zehebi, Mizan, IV/170; bn Hacer, Takrib, II/ T. nu: 5012, Zehebi ve bn Hacer, Ayrca u nakillere yer verirler. Asl ad Ebu Abdurrahman Abdullah b.Lehia b.Ukbe El Hadrami El Msri El Kadi olan bn Lehia hakknda Zehebinin ve dierlerinin nakilleri ok uzundur. Zehebi nakillerine Lehiann Msr Kads ve alimi olduunu syledikten sonra Yahya b.Main in O zayftr rivayetleri delil olarak kabul edilmez szyle devam eder. Sonunda Saduk hadisi kullanlmaya elverili olabilir der diyerek Ukayliden Nuaym b.Hammadn bnl-Mehdiden bn Mubarek ve bunun gibilerin rivayetini ancak semaen olursa kabul ederim dediini nakleder. (Mizan, III/ T.no:4530) Yine Hanbel b.shak : Ebu Abdullahtan iittiime gre bn Lehiann hadisleri delil
463 462

92

Abdullah bn Lehia hakknda sylenen eylerin okluundan dolay bu kii iin kesin bir kanaat belirtmek hayli gtr Genel olarak hadis otoriteleri arasnda da bu gze arpmaktadr. Mesela bir kii bu ahs iin bir yerde zayf derken baka

deildir. Ben ondan birbirini destekleyen rivayetleri aratrarak yazarm yine Ahmedden shak b.sa yoluyla bn Lehiann kitaplarnn 169 senesinde yandn kendisinin 64 senesinde onunla karlatn 174 senesinde vefat ettiini nakletmitir. bn Ebi Meryemden kitaplarnn yanmadna dair bir gr gelse de (ki bn Ebi Meryem zayf bir kiidir) Buhariden de gelen rivayete gre asl olann kitaplarnn yandktan sonra ihtilat ettii grdr. Yine Ubeyd el Acuri Ebu Davud kanalyla bn Lehiadan Hadisi ok, hafzas kuvetli bir kii olarak vgyle bahsettii rivayetler arasndadr. Ebu Davudun Kuteybeden nakli de Biz bn Lehiann hadislerinden sadece kardeinin olunun ve bn Vehb'in yazdklarn aldk. Bundan Arac hadisi mstesnadr. Kuteybe : Ahmed b.Hanbel bana senin bn Lehiadan gelen hadislerin sahihtir dedi. Bende : nk biz Abdullah b.Vehbden yazyoruz ve bn Lehiadan bizzat dinliyoruz dedim eklinde aralarnda geen konumay aktarr Yahya b. Main e Rideyn b. Sad dan soruldu. Oda hibir ey deildir dedi. Arkasndan bn Lehia soruldu Oda Rideyn gibidir. Ben bn Lehiann hadisini yazdm dedi. (Tehzibl Kemal XV/490, 498) Tehzibl Kemalin Muhakkiki Bear dipnotta u nakillere yer verir. bn Main hadisiyle delil getirilemez dedikten sonra bn Lehiann rivayetler konusunu basite aldn gsteren bir rnei de nakleder. Yine Dariminin Yahyaya bn Lehiann Ebu Zebeyr ve Cabirden eklinde gelen rivayeti nasldr diye sorduunu ve zayftr cevabn aldn, ibn Tuhmann ondan yapt rivayetler sorulunca, hi bir ey deildir eklinde cevap aldn nakleder. el Czcani : bn Lehiann hadisi zerinde durulmaz delil getirilmez. Ebu Zura : Eserinde Onu zayf sayd. Tirmizi bn Lehia hadisiler arasnda zayftr. Ayrca Yahya el Kattan ve dierleri hfz bakmndan onu zayf saydlar demitir. Nesai ed-Duafa vel-Metrukinde zikretti ve zayftr dedi. bn Hibban salih bir kimseydi fakat kitaplar yanmadan nce de tedlis yapyordu. (dipnot s.499-501 ) Yine Nesaiden Ahmet b.Hanbelin Kim bn Lehiadan nceden bir ey iitmise bu sahihtir, dedii nakledilir. Ebu Hatim bn.Lehiann ncekilerden ve sonrakilerden yapt nakilleri aratrdm da sonrakilerin ondan yapt rivayetlerinden asl olmayan pek ok karklklar olduunu renince bunlar incelemeye aldm. Sonunda hadiste zayf kimselerden sikaym gibi tedlis yaptn bu ekilde zayflarla dierlerini kartrdn grdm. Sonrakilerin Ondan kitaplar yandktan sonraki rivayetlerinde mnkerler vardr. yle ki kendisine kraat yoluyla ulaan eyin hadis mi baka bir ey mi olduunu nemsemiyordu. Bundan dolay onun ncekilerden (kitaplar yanmadan ncesinde) de yapt rivayetleri zayf ve metruk kiilerden tedlis yapma zelliinden dolay aratrmak gerekir. Kitaplar yandktan sonrakilerin ondan yapt rivaletler de hadiste olmayan eylerin szma ihtimalinden dolay delil getirmeyi terk etmek gerekmektedir. (bn Hibban Kitabl Mecruhin, II/12, 13) Grld zere bn Lehia konusu elikilerle doludur bir ksm onu cerh ederken bir ksm da gvenilirliini savunmulardr. Hatta bir ksm da kendi iinde elikiye dmtr. Bir yerde bn Lehiadan gelen rivayete zayf derken bir yerde de hasen olduunu sylemitir. Bunlardan birisi Heysemidir. Mecma I/.53 Msned II/380 h.nu.8920, Hadisin hasen olduuna, Mecma I/116 da bn Lehiann varlna dikkat ekmitir. Mnavi Mesnedde yer alan bn Lehiay, Heysemi ve Onun hocas Irakinin eletirdiini sylemitir. (Bkz Feyzul Kadir II/487-488 h.no:2101 Msned I/172 h.no:6604 ) yine bkz : Mecma, I/63. Ahmed Muhammed akir bu hadisin tahricinde yle demitir : Bu hadisin isnadyla bundan nceki sekiz hadisin de (6604,6603,6602,.......6596) isnadlar ayndr. Heysemi Hadisleri sahih veya illetli saymakla byk elikilere dmektedir. Bir keresinde ravileri sahih ricalinden sayyor bir baka seferinde bn Lehia ve Huyey b. Abdullah el Meafiri sebebiyle yahut herikisi sebebiyle hadisi illetli gsterebildii gibi bazen de isnad hasen sayyor. Bence bu senedlerin hepsi de sahihtir. (Msned VI/175 tahkiki) Gerekten de ayn isnadla gelen 6603 hadis iin Ahmedin ravileri sahih ricali demitir. (Mecma III/47) 6602.hadis iin Ahmedin senedinde zayf olan bn Lehia var demitir. Edindiimiz bilgiler nda ihtilat tarihinden sonraki rivayetlerinin kabul edilemeyecei ncekilerin de baka bir hadisi teyid iin alnabilecei kanaatine varlabilir. Onun ihtilatndan nce kendisinden hadis nakleden raviler unlardr. Evzai ube, Sfyan es Sevri Amr b.el Haris. Bu raviler bn Lehiann kitaplar yanmadan nce vefat etmitir. htilatndan sonra kendisinden nakilde bulunmay terk edenler drt Abdullah (bn Mubarek ibn Vehb, bn Mesleme el Kanebi ve bn Yezid) diye mehur olan kiilerdir. bn Lehiadan Mslim 1 (mtabi olarak) Tirmizi 37, Ebu Davud 23, bn Mace 51, Darimi 9 Ahmet b. Hanbel 739 rivayet naklederler.

93

yerde saduktur demektedir. Konuyla ilgili bulgularmz dipnotta vermeyi daha uygun buluyoruz. Burada genel kanaatleri vermekle yetineceiz. Zehebi bn Lehiann zayf sayldn ifade eder. Ebu Davud kanalyla Ahmed b.Hanbelden Hadisleri oktur zabt ve Itkan bakmndan Msrda onun gibi kim vardr dediini nakleder.464 bn Hacer ise Saduktur kitaplar yandktan sonra ihtilat etmitir. bn Mbarek ve ibni Vehbin kendisinden rivayetleri daha dorudur. Mslimin ricalinden birisidir. 465 demitir. Bizim tahricini yaptmz hadiste ise bn Lehia zayf olan Cabir elHadramiden nakilde bulunmutur. Bu durum bu rivayetin zayf olduunu gstermekle ve ihtiyatla yaklalmasnn gerekliliini ortaya koymaktadr. a-2-Hadis ve Kaynaklardaki Yeri bn Mace Abdullah b. Mesuddan gelen bir senetle rivayeti nakleder: Abdullah bn Mesud diyorki: Rasulullahn(sav.) yannda oturuyordum. Bir de baktk ki bir gurup gen kageldi. Nebi (sav.) bunlar grnce rengi deiti ve gzleri yaard. Dedim ki (Ya Rasulullah) yznzde bulunmasn istemediimiz bir hal grmekteyiz. yle dedi: Biz Ehl-i Beytiz Allah bizim ahiretimizi dnyamza tercih etmitir. Benden sonra Ehl-i Beytim felaketlere urayacaklar, srgn edilecekler, kovulacaklar, dou tarafndan bayraklar siyah olan bir kavim kacak, hayr isteyecek fakat istedikleri ey kendilerine verilmeyince bunun zerine harp edecekler ve zafere ulaacaklar. O vakit istedikleri hayr kendilerine verilecek ama (btn yeryz kendilerine verilmedike) bu seferde onlar bunu kabul etmeyecekler, en sonunda bunu emirlii Ehl-i Beytimden bir kiiye tevdi edecekler, Oda ncekilerin hakszlkla doldurduu dnyay adalet ve eitlikle doldurur, sizden kim bu durumu idrak ederse karlar zerinde srnerek bile olsa onlara katlsn. Lafz bn Maceye aittir. Bu noktada zevaid almas yapan Busri bu hadisin isnad zayftr der. nk buradaki Yezid b. Ziyad el-Kfi zayftr, fakat hadis bu kiinin brahimden sonra gelen ksmnda Yezid tek kalmamtr. Hakimin rivayeti onu desteklemitir,466 demektedir. Sened muttasl bir yolla gelmitir. Sindiye gre hadiste geen Ehl-i Beytimden bir adam dan maksat kyamete yakn gelip

464 465

Kaif, T.nu:2934 Takrib, T.nu:3574 466 bn Mace, Fiten, h. nu: 4082.

94

yeryzn adaletle dolduracak Mehdidir. bn Mace de bundan dolay hadisi bu babta zikretmitir.467 bn Kesir buradaki ifadesinden bunun Abbasi oullarna iaret olduunu syleyenlere yeryzn adaletle dolduracak ifadesinin Abbasilere iaret olmay (onlar adaletle hkmetmedikleri iin) engellediini bunun aka vadedilen Mehdiye iaret olduunu sylemektedir.468 Hadisin dier bir vanyantn Ebu Yala el-Mevsili rivayet etmektedir. Rivayet bn Maceninki ile ayndr.469 Hakim ise hadisin dier varyantn tablodaki senet halkasyla banda bir takm farkl lafzlarla rivayet etmitir. Hakim rivayetin sonunda susmutur. Zehebi ise Telhiste bu hadis mevzudur demitir.470 Yine Zehebinin naklettiine gre bn Adiy el-Kamil adl eserinde tabloda grlen senet zinciriyle bn Mesuddan benzer bir rivayeti nakleder.471 b-2-Ravi ncelemesi bn Macenin ravilerinden birisi de Yezid b. Ebi Ziyaddr. Ukayli ve Zehebinin bu konuda rivayetleri vardr. Onlara gre hakknda sadukun lehu evhamun tabiri kullanlm, ayrca zayf ve iann imamlarndan birisi olduu belirtilmitir. Ukayli ve Zehebi, hadisin sahih olmadn sylerler. Ayrca Ebu Kudameden Yezid bu hadisin doruluunu gstermek iin elli defa yemin etse ben yine de kabul etmem (dorulamam), Allah akna brahimin yolu bu muydu? Alkamenin yolu naklerderler.472
Sindi, age, II/518. bn Kesir, en-Nihaye, I/28; Sindi, age, II/518. 469 Bkz. Busri, Misbahz-Zcace fi Zevaidi bn Mace, IV/203. 470 Hakim, age, IV/464. 471 Bkz. Zehebi, Mizan, III/130. Senet zinciri iin (Tablo: VIII)e baknz. 472 Ukayli, age, IV/381; Zehebi, Mizan, IV/423; Zehebi nakillerine yle devam eder. Ali b. Mnzirinin bn Fudayldan naklettiine gre Yezid b. Ebi Ziyad, iann imamlarnn en tannmlarndan birisidir. Ayrca bn Fudayln ondan Rayat hadisini nakleder. Yahya b. Mainin onun hakknda leyse bil-kavi yine bir keresinde onunla delil getirilmez tabirlerini kullandn, Abdullah b. Mbarekin onun iin o bu iin adam deildir dediini, Ali b. Asmn ube bana ben Yezid b. Ebi Ziyaddan bir ey yazdnda ona deer vermem. Ancak baka birinden yazmam mstesna dediini nakletmektedir. Ayrca Ahmed b. Hanbelin bu hadis hakknda Leyse bi ey hibir ey deildir, bir deeri yoktur dedii de nakiller arasndadr. Zehebi nakillerden sonra bir deerlendirme yapar. Yukarda ifade edildii gibi, Ebu Kudameye aynen katlmakta ve hadisin sahih olmadn belirtmektedir. (Zehebi, Mizan, IV/423, v.d), Ayrca bu kii iin ube bol bol hadis ref eder (merfu olarak naklederdi.) Veki; Yezid b. Ziyad Alkame ve Abdullah kanalyla gelen yani Rayat hadisi hibir ey deildir, kabul edilemez demitir. Bununla birlikte Yezid b. Ziyadn hadislerinin itibar iin alnabileceini syleyenlerde olmutur. Behz b. Hakimin arkadalarnn
468 467

bu muydu? Abdullahn yolu bu muydu? dediini de

95

Zehebi, bn Adiyin rivayetinde yer alan Abdullah b. Dehir b. er-Razi iin, Ahmed, Yahya ve bn Mainin hibir ey deildir dediklerini ayrca bn Adiyyinde bu kii Hz. Ali ile ilgili rivayetlerin hepsinde mttehemdir thmet altnda kalmtr. Hadisi hibir ekilde alnamaz dediini nakleder.473 Hakimin ravilerinden Ebu Bekr b. Ebu Darminin rafzi ve kezzab (yalanc) olduu kaydedilmitir.474 bn Hacerde Hakimin ondan hadis aldn, rafzidir ve sika deildir475 dediini kaydetmitir. Grld gibi hadisin btn tariklerinde zayf hatta yalanc olan ravilerin varl dikkat ekilmelidir. Onun iin rivayet konusunda ihtiyatl olunmaldr. a-3-Hadis ve Kaynaklardaki Yeri bn Mace, Sevban (r. Anha)dan peygamberimizin (sav) yle buyurduunu rivayet eder. Hazinenizin yani hilafetin bulunduu yerde kii mukatele yapar. Bunlar bir halifenin oludur, fakat hibiri buna ulaamaz, sonra dou tarafndan kara bayraklar grnr. Bu kavim, onlar (Ehl-i Beyt muhaliflerini) hibir kavmin katletmesine benzemeyen bir ekilde katliam eder. Sevban , Hz. Peygamber bir takm eyler syledi ama onlar hatrlamyorum der. Hz. Peygamber daha sonra Onu grdnz zaman kar zerinde srnerek bile olsa Ona (siyah bayrakllara) tabi olunuz. nk Allahn halifesi Mehdi o dur. Lafz bn Maceye aittir. Bu noktada Busiri: Bu isnad sahihtir, btn ricalide sika ravilerdir476 demitir. Sened muttasl bir yolla gelmektedir. Sindi, bn Mace haiyesinde, Suyutinin Allahn halifesi Mehdi tabirini kullandn belirtmitir.477

Yezidin hadislerini vasat, kabul edilebileceini syledikleri nakledilmitir. Ahmed b. Hanbel bu kii iin leyse bi zake yani itibar iin alnabilir) dediini nakletme, fakat baka bir yerde, Yezid hadis hafiz deildir dediini belirtmitir. (Ukayli, age, IV/380). 473 Zehebi, Mizan, III/130. 474 Zehebi, Mizan, I/139; Asl ad; Ahmed b. Muhammed b. es-Srr b. Yahya b. Ebi Darmi elMuhaddis, Ebu Bekr el-Kufidir. Zehebi, Musab, Harun ve Hakim ondan hadis almtr ve rafzi ve yalanc olduunu da eklediklerini Ahmed b. Hammad el-Kufinin de syledii eyleri braktm ve cenazesine katlmadm dediini nakleder. 475 bn Hacer, Lisanul-Mizan, I/268. 476 bn Mace, Fiten , h.nu: 4084; Bkz. Busri, Ahmed b. Ebu Bekr b. smail el-Kennani, MisbahzZcade fi Zevaidi bn Mace, Beyrut 1403, thk: Muhammed el-Munteka , IV/204. 477 Sindi, age, II/519.

96

Hakim Halid el-Hazzardan itibaren farkl olan kendi senediyle, bn Macenin metniyle ayn olan rivayetini nakleder. Sonunda Buhari ve Mslimin artlarna gredir. Fakat onlar almamlardr der. Zehebi Telhisde Buhari ve Mslimin artlarna gredir diyerek Hakime katlr.478 Hakim yine baka bir senetle de hadisi rivayet eder. Fakat rivayet hakkndaki Zehebinin kayd dmtr.479 Ahmed b. Hanbelde Ebu Kulabe ve Sevban tarikiyle Peygamberin (sav) Horasan tarafndan gelen siyah bayraklar grdmz zaman ona gelin tabi olun, Allahn halifesi Mehdi oradadr dediini rivayet eder.480 Ahmed b. Hanbelin bu rivayetini deerlendiren Ahmed Muhammed akir, senedde bulunan Ali b. Zeydin zayf olduunu bu kiinin rivayetinin ancak mutabaat yoluyla alnabileceini ve burada tek kaldn ifade eder.481 bn Kayyim bu noktada Mehdi Abbasi halifesi olup onun da zaman gelmitir diyenlerin zellikle Ahmed hadisi ve bn Mace hadislerini delil olarak sunduklarn, Ahmedin hadisinin ise zayf olduunu ifade eder. Geri sahih olsa bile Abbasi halifesi olan Mehdinin ahir zamanda beklenen Mehdi olduuna bir iaret yoktur. stelik birisine Mehdi ad verilecekse bu halife el-Mehdi deil, mer b. Abdulaziz olmalyd482 eklinde deerlendirmelerde bulunur. b-3- Ravi ncelemesi bn Macenin ravilerinden Abdurrezak b. Hemmam, ii olmak ve faziletler konusunda kimsenin kendisine katlmad bir takm rivayetleri olduu gerekesiyle eletirilmitir.483 bn Hacer kendisini sika hafz olarak deerlendirmi mehur Musannefin sahibi olduunu eklemi ve ii taraflar olduunu ifade etmitir.484 Zehebi unu nakletmektedir: Onlarn rfnde ii olmak; Hz. Aliyi sevmek ve sevgice Hz. Ebu Bekir ve Hz. merin dndaki dier sahabenin nne almaktr.485 Abdurrezzak; Buhari, Mslim, Tirmizi, Nesai, Ebu Davud, bn Mace, Ahmed ve
478 479

Hakim, age, IV/664. Hakim, age, IV/502. 480 Ahmed b. Hanbel, age, V/227; Bkz., Saati, age, XXIV/51. 481 Ahmed, age, Ahmed Muhammed aki Neri, ayn yer. 482 bn Kayym, age, s. 149-150. Senet zinciri iin (Tablo: IX)e baknz. 483 Bkz. bn Haldun, age, II/766. 484 bn Hacer, Takrib, T. nu: 4079. 485 Zehebi, Kaif, T. nu: 3362.

97

Darmininde hocasdr. Bu kiinin inanlarnn bozuk birisi olduunu sylemek hayli g. Kanaatimizce her eyden nce byle olsayd isimlerini saydmz hadisilerimiz bu kiiden hadis almazd. Kendisinden Buhari 120, Mslim 399, Tirmizi 130, Nesai 98, Ebu Davud 171, bn Mace 175, Ahmed 1646, Darmi 8 adet hadis almtr. Burada eletirilen dier bir ravi de Ahmed b. Hanbelin senedinde yer alan Ali b. Zeyddir. Zehebi onun hadisini mnker olarak deerlendirmitir.486 Ukayli de, isnadnda babasn zikretmedi, bu da onun vehmindendir.487 demitir. ncelediimiz yukardaki hadislerin ilk ikisinde Sfyan es-Sevri ve Sfyan bin Uyeyneden itibaren, Hakimin dier rivayetinde ise Ebu Klabeden itibaren, Ahmedin hadisinde ise ureykten itibaren anane vardr. Ak sema lafz kullanmadklar iin hadise ihtiyatla yaklalmas gerektiini gstermektedir. Ayrca siyah bayraklar ifadesi bizim phelerimizi artryor. Siyasi alkantlarn ilave edildii kukusunu oaltyor. nk Abbasilerin siyah bayraklar sevdii bilinen bir eydir. Ebu Davud unu nakleder: Harun (b. Muire), Bize mer b. Ebu Kays, ona Mutarrf b. Tarif, ona Ebu Hasan, ona Hilal b. Amr, haber vermitir der. Hilalin rivayetine gre Hz. Ali Hz. Peygamberden (sav) unu nakletmitir. Nehrin arkasndan kendisine Haris488 denilen birisi kar, onun ordusunun nnde, Kureyin Rasulullaha (sav) (sahip kp) zemin hazrladklar gibi, Resulullahn soyundan
Zehebi, Mizan, V/48; Zehebi Ayrca u nakillere yer verir. ube; Ali b. Zeyd bize hadis rivayet ederdi ve bol bol ref ederdi. htilat etmeden nce de bir rivayette bulunmutu da bn Uyeyne onu zayf saymt. Hammad b. Zeyd, o hadisi maklub hadis eklinde rivayet ederdi. Yezid b. Zrey ise Ali b. Zeyd rafzidir, diye rivayet edildi demitir. Ahmed o zayftr demitir. Yahya, leyse bil kavi tabirini kullanmtr. Buhari ve Mslim hadisiyle delil getirilemez demilerdir. bn Huzeyme Onun hfzndan dolay delil saymam demitir. Zehebi sonunda ben de hadisini mnker olarak grmyorum demitir. (Zehebi, Mizan, IV/48). 487 Elbani, Silsilet Ehadis ed-Daife, I/119, Elbani, Ahmed hadisi iin unlar ifade eder. Yukardaki rivayetlerin her biri Halid b. Hazzaiden ve Ali b. Zeydden ncesi anane olarak rivayet edilmitir. Busri, isnad sahihtir ve btn ravileri sikadr demekle, Hakim, Buhari ve Mslimin artlarna uygundur demekle ve Zehebinin Telhisde buna muvafakat etmesiyle Mizanda mnker olarak gryorum, demesine ramen- bu rivayeti, sahihleyenler anane illetini gzden karmlardr. Burada Ebu Klabe dolaysyla muananlk vardr. Zaten Ebu Klabe geen hadislerde Zehebinin de naklettii gibi mdellis bir kimsedir. Elbani szne devamla hadis her ne kadar anane ile gelse de mana olarak nk Allahn halifesi Mehdidir sz dndakiler sahihtir diye eklemektedir. Ona gre bu ziyade net bir yolla gelmemektedir, bunu aklayacak bir ahit de yoktur. Dolaysyla bu ksm Zehebinin de syledii gibi mnkerdir. (Elbani, ed-Daife, I/119). 488 Baz nshalarda Hamas eklinde gemektedir.
486

98

birisine zemin hazrlayacak Mansur diye birisi bulunur. Her mmine ona yardm etmesi veya davetine icabet etmesi vaciptir.489 Seharenfuri, hadisteki nehrin arkasndan ifadesiyle Buhara ve Semerkant kastedilebileceini syler.490 Mnziri, hadisin munkat olduunu sylemekte ve Hilal b. Amrn, Hz. Aliden rivayetlerinin mehur olmadn belirtmektedir.491 Azmabadye gre hadisten Mansurun nc, Harisin ise kumandan olduu anlalmaktadr. Hadis arihlerine gre Mansurun zemin hazrlamas, silah, mal ve hazineleriyle umumi manada Ehl-i Beyt iin hususi manada Mehdi iin hazrlk yapmasdr. Yine Kureyin Rasulullaha zemin hazrlayp davasnda ona yardmc olduu ifadesinden maksat, sadece Kureyten iman edenlerdendir. Buna Ebu Talib de dahildir.492 Rivayette Mansur zemin hazrlayc olarak tantlmakta, ilk bakta bu anlalmasna ramen dier yandan rivayetteki kapallk arihlerin dncelerine de yansmtr. Ona yardmn vacip olmas sznde, yardmn, Harise mi, Mansura m, Mehdiye mi? olaca da tartlmtr.493 Hayri Krbaolu stismara Elverili Mnbit Toprak: Hadisler adl makalesinde bu hadisi deerlendirirken, bu rivayet bir takm ahsiyetlerin nderliindeki baz siyasi hareketlerin daha etkili bir hale getirilmek istendii, bu amaca ulamak iin uydurma olduu bylesine aikar olan rivayetlerin bile piyasaya ekinilmeden srld hususunda ok ak ve net bir rnektir494 yorumunu yapar. Ebu Davudun bu rivayetinde de aka Mehdi lafz gememektedir. Bununla beraber Rasulullahn soyundan birisi iin zemin hazrlayacak ifadesi Mehdiye iaret eklinde yorumlanmtr.
Ebu Davud, Mehdi, h. nu: 4280. Seharenfuri, age, XVII/200. 491 Azmabadi, age, XI/384. 492 Azmabadi, age, XI/383-384; Seharenfuri, XVII/200. 493 Azmabadi, age, XI/384. 494 Krbaolu, stismara Elverili Mnbit Toprak: Hadisler, slamiyat, III, sy., 3, Ankara, 2000, s. 136.
490 489

99

VI-MEHDNN SYAS FAALYETLER LE LGL DNCELER 1-Genel Olarak Dinlere Gre Mehdi isminin aka gemediini unutmamakla beraber, Ebu Davudun hadisi bu blmde zikretmesini gz nne alrsak, Beydadaki batrlan ordunun Mehdiyi yok etmeye, davetini engellemeye kar kan bir ordu olduunu dnebiliriz. Bu da Mehdinin siyasi faaliyetlerini artrmaktadr. Hinduizmde Kalki hkmdarlk tacn giydikten sonra evresi kendisine biat edecek o da silahn kuanp dalalet lkesine sefere kacaktr. zellikle Budist ordusunu Hindistana saldran milletleri (Trkler ve dierleri) ile savaacak onlar imha edecektir. Budizmde Maytreyann siyasi faaliyetleri olmayacaktr. Bunun yerine Kral Sanleha ve oullar lkenin dmanlarn yok edecektir. Mecusilerde Soasyant gerek bir hkmdar olacak drdnc bin ylnda dnyay hakimiyeti altna alacaktr. Karanlk kuvvetleri yok edecek, nihayet dnyann hakimiyetini Tanr Ahura Mazdaya brakacaktr.495 Yahudilerde Mesih, Yahudileri kurtaracak ve Davudun taht zerine oturacaktr.
496

Mesihin iki ayr yn olacak ilahi Mesih tanr gcne sahip bir

kiilie brnecek ve Tanr Yahovann temsilciliini yapacaktr. Cismani Mesih ise Davud soyundan yce bir Kral olacaktr. ou zaman Mesih, Yahudi kavminin politik ve maddi zaferini salayan btk bir kral, gl bir nder olarak dnlmtr.497 Bir dnya imparatoru olarak mminlere Tanrnn rahmetini, kfrbazlara da lanetini getirecektir. Hakimiyetini kabul etmeyenler karlarnda ilahi cezay bulacaklardr. Dalm Yahudileri toplayacak Romay fethedecek, Habeistan, Msr ve Araplar vergiye balayacaktr.498 Hristiyanlara gre, sa da Yahudilerin bekledii Mesihin kendisi olduuna inanyorlard. Vadedilenin yaknda kendisine verileceine inanyorlard.499 Dolaysyla sa da Yahudilerin kral olacana inanyordu. Nitekim Mattada u ifadeler yer almaktadr. Ve sa valinin nnde durdu: vali ondan sen Yahudilerin

495 496

Sarkolu, age, s. 80. KM, aya, 9, 11; bablara bkz. 497 Felicen Challaye, age, s. 136. 498 Sarkolu,, age, s. 80. 499 KM, Matta, II/2; Luka, XIX/38; Yuhanna, I/49.

100

kral msn? Diye sordu. sa da ona sylediin gibidir der.500 sann ikinci geliinin amac yeryznde Tanrnn otoritesini yeniden tesis etmek olacaktr.501 Bu izahlardan hadislerde ifadesini bulan ilgili blm ise Beyda denilen yerde Mehdiye hcum eden ordunun yere batmas ve daha nce zikrettiimiz ve ayn ekilde Mehdi ismi gemeyen rivayetteki stanbul ve Deylem dalarnn fethi Mehdinin siyasi faaliyetlerinden bazlar olarak zikredilebilir. 2-Konuyla lgili Hadisler Ebu Davudun yere batrlacak ordu rivayetini ele almadan nce bir konuya ksaca temas etmek faydal olacaktr. O da, Mehdinin gelmesiyle ortaya kacak fitneler ve alametlerle alkaldr. Bu konuyla ilgili her trl detay bilgiyi rivayet eden kii ise Nuaym b. Hammaddr. Mesela o bir rivayetinde, Mehdinin kndan nce arktan parlak bir kuyruklu yldz kacaktr.502 Bununla birlikte Yine bir karanln olaca503 v.s. rivayetler bulunmaktadr. Nuaym b. Hammadda geen bu tr rivayetlerin genelde zayf olduu kabul edilmektedir. Mehdinin geliiyle ortaya kaca sylenen fitnelerden birisi de Sfyan504 denilen bir zatn kmasdr. Bu zat taraftarlaryla birlikte Mehdinin davasn engellemek iin alr. Burada konusuyla ilgili Hakimin u rivayetine gz atmak faydal olacaktr. Rivayete gre Sfyann amdan kaca, yapt ktlkler neticesinde Medineye doru dnderdii ordunun Beydada yere bataca Ebu Hureyreden yle nakledilir. Rasulullah (sav) yle buyurdu: amn ortasndan adna Sfyan denilen ve kendisine tabi olanlarn ounluu kelp kabilesinden olan birisi kar ve katliam
KM, Matta, XXVII/11. Baybal Sami, age,s. 90. 502 Nuaym b. Hammad, el-Mervezi , Kitabul-Fiten, thk: Smeyr Emin ez-Zhri, Kahire, 1412, I/332. 503 Nuaym b. Hammad, age, I/333. 504 Ahmed Emine gre Sfyan Sfyan Emevilerin uydurma Mehdisidir. Bu konudaki haberleri Halid b. Yezid uydurmutur. Dedesi Sfyana delalet etmesi iin Emevileri artran bir isim semitir. Emeviler, Sfyan adnda Ehl-i Beyte alternatif Mehdi fikrini gelitirince, Ehl-i Beyt taraflar da Mehdinin sfyaniyle savaaca ve onu yenecei ve onu ldrecei noktasnda vivayetler gelitirdiler ve hadisleri uydurdular. Yine bu arada Abbasiler de bo durmam Mehdinin bn Abbas soyundan geleceine dair hadisler uydurmular ve Mehdiye sahip kmlardr. (Bkz. Ahmed Emin Duhalslam, III/338-341).
501 500

101

yapar. Ta ki kadnlarn karnlarn kesip ocuklarn katleder. te o zaman Ehl-i Beytimden Harrede bir adam kar. Onun (Mehdi) kt haberi Sfyana ulanca, ona kar bir ordu gnderir. (Mehdi) bu orduyu yener. Bunun zerine Sfyan yanndakilerle beraber (Mehdi)ye yrrler. Beydaya vardklarnda ise yere batrlrlar. Onlardan ancak haber verecek kimse kurtulur.505 te bu rivayetin bir baka anlatm Davudta yer almaktadr. imdi bu rivayete geebiliriz. a-1-Hadis ve Kaynaklardaki Yeri Ebu Davud tabloda grlecei gibi ayr senet zinciriyle Hz. Peygamberin ei mm Selemeden Rasulullahn (sav) yle buyurduunu rivayet eder. Bir halife lnce ihtilaf ortaya kar. Medineden kan bir adam Mekkeye kaar. Mekke halk onun etrafnda toplanr. Kendisi istemedii halde onu bulunduu yerden alp Kabeye getirirler. Burada Rkn ile Makam arasnda ona biat ederler. Bununla sava yapmak iin am halkndan askeri birlik gnderilir. Bu birlik Mekke Medine arasndaki Beyda denilen lde yere batrlr. Bu olay insanlar grnce amn ebdal (velileri) ve Irak halknn ileri gelenleri (asaib) ona gelirler ve Rkn ile Makam arasnda ona biat ederler. Sonra Kureyten bir kii ortaya kar, byr, yetiir. Onlar zerine beyat edenler onlara stn gelirler. Bu Kelplilerin gnderdii bir mfrezedir. Kelboullarnn ganimetinde hazr bulunmayanlar hayflanacak! O zat mal taksim eder, slam yeryznde komularna yerletirir, yedi sene kalr. Sonra vefat eder ve Mslmanlar onun namazn klarlar. Dier rivayette de dokuz yl kalr506 eklindedir. Hadisin senedi muttasldr. Ahmed b. Hanbel Hiamdan itibaren ayn olan senetle ayn manada rivayet eder.507 Hadisi Ebu Yala Msnedinde de kendi senediyle nakleder.508

505 506

Hakim, age, IV/520. Ebu Davud, Mehdi, h. nu: 4286, 4287,4288. 507 Ahmed, Msned, VI/316; Bkz. Saati, age, XXIV/51, h. nu: 148. 508 Ebu Yala el-Mevsli, Msned Ebu Yala el-Mevsli, thk: Selim Esad, Dmek, trs, XII/370.

102

bn Asakir de hadisi alm fakat shhati konusunda bir ey sylememitir.509 Heysemi Zevaidde zikretmi ve ricali Buhari ve Mslimin ricalidir demitir.510 Abdurrezzak Mamer b. Raidden gelen tarikle mrsel olarak rivayet etmitir.511 Yukarda Ebu Davudun lafznda da grld gibi abdal teriminden bahsedilmektedir. bn Kayyim el-Cevziyye ebdal, aktab, agvas, mukeba, mceba ve evtad ile ilgili tabirler iin hepsi yalan olan hadislerdendir ve Rasulullah zerine batldr demektedir.512 Suyuti, Mirkats-Suudda ktb-i sittede geen Ebu Davudun bu rivayeti dnda abdaldan bahseden hibir hadis varid olmamtr.513 demitir. Hadisin insanlar bu kerameti grnce ona amn abdallar ve Irak halknn veileri gelip beyat ederler ksm hari benzer ifadelerle Mslimde de gemektedir.514 Ebu Davudun Beyda da batan orduyla ilgili dier hadisi yine mm Selemeden u ekilde nakledilmektedir. mm Seleme: Ey Allahn Rasul! Bu ordu iinde istemeyerek bulunanlarn durumu nasl olacak diye sordum: Rasulullah, dierleriyle beraber batrlrlar fakat kyamet gn niyetlerine gre diriltilirler buyurdu.515 mam Nevevi, bu hadisi yle izah eder: Bu helak dnyada hepsi zerinde gerekleir. Kyamet gnnde muhtelif yerlerden sudur ederler. Yani niyetleri zerine dirilirler ve niyetleri kadar karlk grrler.516 Fakat yaplan deerlendirmeler nda bu rivayet gerekten Mehdi konusuyla ilikili midir? Ya da bu olay tarihte yaanm bir olayn hadis literatrne girmi bir eklinden ibaret midir sorularna ak bir yant alnamamaktadr. Dier yandan . Hakk naln bu riayet zerine yapt almas dikkatten kamamaktadr. . Hakk nala gre bu olay tarihteki baz hadiselerin rivayetlere szmasndan ibarettir. O almasnda u tarihi gelimeleri aktarr. Muaviye b. Ebi
509 510

bn Asakir el-mam Ebul-Kasm, Tarihi Medinet Dmek, 1995, I/280. Heysemi, age, VII/315. 511 Abdurrezzak, el-Musannef, XI/371. 512 bn Kayym, age, s.136. 513 Azmabadi, age, XI/371. 514 Mslim, Fiten 1, 2, h. nu: 2282; 6,7,8, h. nu: 2209, 2210. 515 Ebu Davud, Mehdi, h. nu: 4289. 516 Azmabadi, age, XI/381.

103

Sfyann (v.60/680) vefatyla birlikte Yezide (v.64/683) biat edilmiti. Ancak Hseyin b. Ali (v.61/681) ve Abdullah b. Zbeyr (v.73/692) biat etmemiti. Zbeyr biz muhacirlerin oullaryz. Hilafet iine daha laykz diyerek, halifelik arzusunu dile getiriyordu. Hseyin b. Ali Kufelilerin davet zerine hareket etmi ve Kerbela mevkiinde aile efradyla birlikte ehid edilmiti. Abdullah b. Zbeyr ise Mekkedeki muhalefetine devam etmitir. Daha sonra Medinede balayan bir muhalefet hareketini bastrmak iin Mslim b. Ukbe komutasndaki ordu hareketi bastrd gibi byk bir katliam yapar ve Medinede gn boyunca ta zerine ta brakmaz. Bu olay Harre Vakas olarak tarihe gemitir. Bu ordu daha sonra Abdullah b. Zbeyr zerine hareket etmi fakat Ukbe yolda lmtr.(v.64/683) Yerine tayin edilen Hseyin b. Numeyr Mekkeyi altm drt gn kuattktan sonra Yezidin lm zerine kuatmay kaldrarak ama dner. Yezidin amcas Mervan b. el-Hakem hilafeti zamannda biri Medineye dieri Iraka olmak zere iki ordu gnderir. Medineye giden ordu, Abdullah b. Zbeyrin ordusuyla Rebezede karlar. Zbeyr evre vilayetlerin de desteini alarak Hubeyin ordusunu imha eder. Komutan Hubey ldrlr Medineye snan be yz kii de katledilir.517 . Hakk nala gre ite bu olayn rivayetlere yansmas Beydada yere batrlacak ordu rivayeti olarak gemitir. Rivayetteki yere batrlma tabirini de mecaz olarak almak gerekir. O na gre bu rivayetin Hz. Peygambere aidiyeti mmkn deildir.518 Sonu itibariyle rivayete o zaman dilimi iinde yaanan olaylarn kart sylenebilir. Yine bu rivayetin Abdullah b. Zbeyrin Mehdiliini ispat etmet iin uydurulduu da ileri srlmektedir.519 Grld gibi Ebu Davudun sz konusu bu iki rivayetinde Mehdi ile ilgili olabilecek ak bir iaret yoktur. Ele aldmz Tirmizi ve bn Macenin konuyla ilgili rivayetleri arasnda da Beydada batacak bir orduya yer verilmemitir. Bu ordunun

nal, smail Hakk, Hz. Peygamberin Dilinden Konuturulan Tarih: Yere Batrlacak Ordu Rivayeti, slamiyat I, sy. 2, Ankara, 1998, s. 41-43. 518 nal, agm, s. 43-46. 519 lhan, age, s. 128-9. Burada lhan Madelung Wilfredin Abdullah b. Zbayr and the Mehdi isimli makalesine iaret ederek Wilfredin bu rivayeti bn Zbeyrin Mehdiliini (gerek halifeliini ) teyid iin Abdullah b. el-Haris yoluyla uydurulduu eklindeki kanaatini aktarr.

517

104

Mehdiye kar gnderilen ordu olmas ve rivayetin sonunda daha nce gemi olan Mehdi ile alkal bir takm temalarn ilenmesi Ebu Davudun bu rivayetleri mehdi hadisleri ile ilikilendirmesine neden olmu olabilir. b-1-Ravi ncelemesi Ebu Davudun rivayetinde yer alan Muaz b. Hiam hakknda, Kaderci grleri olduu, ynnde eletirilmitir. bn Hacer onun hakknda birtakm nakillerde bulunur ve saduktur bazen zabt ynnden hata yapabilir eklinde kanaatleri zetler.520 Ebu Davudun dier senedindeki Abdussamed iin, bn Hacer saduktur demi ve u bilgileri vermitir. bn Hbban, bn Sad, Hakim, bn Kni, sikadr fakat bazen hata yapar demilerdir. Ebu Ahmed saduktur. Hadisi almaya uygundur,521 demitir. Dier senedte bulunan Hemmam b. Yahya hakknda sika olduu bazen hata yapt belirtilmitir.522 Ebu Davudun dier bir senedinde bulunan ve ksmen eletirilen ravilerden birisi de Ebul Avam mran b. Daverdir. Harici fikirleri olmakla tenkit edilmitir. Onu Yahya, Ed-Duri, Nesai zayf saymlardr. Acuri, Ebu Davuddan onun iyilk sahibi birisi olduunu nakletmitir. Bir baka yerde ise zayf olduunu ve kan dkmekle ilgili fetvalar verdiini sylemitir. bn Adiy, bn Hbban sika

Senet zinciri iin (Tablo: X)e baknz. bn Hacer, Tehzib, X/196-177; a. mlf, Takrib, T. nu: 6766. bn Hacer, Tehzibde u nakillere yer verir: Humeydi, Kaderi grlerinde hi birisini almayn demitir. bn Hbban Sikatde zikretmitir. Ahmed, onun hadislerini sadece bir yerde yazdn sylemitir. ed-Duri, bn Mainden onun saduk olduunu hadisinin huccet olmadn nakletmitir. (a.mlf, Tehzib, ayn yer). 521 bn Hacer, Tehzib, VI/327-328. 522 bn Hacer, Tehzib, XI/67-70; a. mlf: Takrib, T. nu: 7345. bn Hacer bu kii hakknda unlar nakleder. bn Sad, Ebu Zra Hakim, Ebu Hatim, bn Hbban, sika olduunu bazen hata yaptn sylemilerdir. Ahmed b. hanbel ve Ebu Bekr el-Berdici, ise saduktur. Hadisi yazlr fakat delil getirilmez demilerdir. Saci, saduk fakat hafzas ktdr, yasd ve ezberledii eylerden tam doru olan bir ey duymadm demitir. (bn Hacer, Tehzib, XI/67-70).
520

105

saymlardr. Tirmizi de Buhariden bu kii iin saduk bazen vehme kaplr hata yapar523 dediini nakletmitir. Ebu Yalann senedinde bulunan Hiam b. Ebu Abdullah Senberde ayn ekilde kadercilikle anlmtr. bn Hacer kendisini sika ve sebttir kendisine kaderci denilirdi demektedir.524 VII- HZ. SA MEHD MDR? Ktb-i Sitte mellifleri bata olmak zere hemen btn mellifler Hz. sa ile ilgili rivayetlere yer vermitir. Mslmanlara gre Hz. sa Mehdinin en byk yardmcsdr. Hz. sa Mehdinin yardmcs olarak Deccali ldrecek krk sene yaayarak Medinede lecek ve Hz. Muhammedin (sav) yanna defnedilecektir. Ayrca Yahudi ve Hristiyanlarn islam kabuln salayacaktr.525 imdi Hz. sa-Mehdi ilikisi rivayetlere gre nasl olacaktr? Bir fikir edinme asndan, bn Macenin naklettii u rivayete deinmek faydal olacaktr. Geri Buhari ve Mslimde geen ve Mehdi ile ilikilendirilen hadislerin bazlar da konuyla ilgilidir ayrca deineceiz. bn Mace Ebu Umameden nakletmitir. Rasul-i Ekrem (sav) bize hitapta bulundular. Hitabelerinde yle buyurdular. Medine, krn demir tortularn temizleyip att gibi, pislikleri atar. Bugn kurtulu gndr, diye ilan edilir. mm reyk Ey Allahn rasul! O gn Araplar nerede olacak Peygamber (sav) o gn onlarn erkekleri Beytlmakdistedir. mamlar salih bir kimsedir. Onlara sabah namaz kldrmaya getiinde, Meryem olu sa, ellerini imamnn omuzlarna koyar ve yle der. Namaz sana farz klnd, buyur sen kldr. mamlar onlara namaz kldrr.526

bn Hacer, Tehzib, VII/132; a. mlf, Takrib, T. nu: 5170; Ayrca bn Hacer, Yezid b. Zeriden onun Haruri olduu naklini yaptktan sonra, Haruridir demekten maksat onlara benzerdi anlamndadr eklinde kanaatini belirtir. 524 bn Hacer, Tehzib, XI/43-45; a. mlf, Takrib, T. nu: 7375; ayrca bn Tehzibde u nakillere yer verir. bn Uleyya kendisini Basra hafzlar iinde zikretmitir. Yahya b. Main, Yahya b. Said kendisinden bair hadis iitirse onu bakasndan duymadka nemsemezdi dediini nakletmitir. Tayalisi ise Mminlerin emirlerindendir demitir. bn Medini sebt tabirini kullanmtr. eklinde nakilleri sraladktan sonra bn Hiamn stn olduu baz kiilerin isimlerini sralar ve elCzcaninin Kader konusunda fikir beyan edenlerden birisi olup insanlarn en salamlarndandr dediini nakleder. 525 Sarkolu, age, s. 90. 526 bn Mace, Fiten, 33, h. nu: 4077.

523

106

Alimlerden bir ksm Hz. sann nuzul ile ilgili rivayetlerin tevatr derecesinde olduu dolaysyla bu konuda ictihada yer olmadn sylemilerdir.527 Bazlar da Hz. Muhammedin (sav) son peygamber olduunu dolaysyla Hz. sann nzulnn yersiz olduunu ileri srerek ilk gr reddetmilerdir.528 Yani bu konudaki tartmalar bitmek tkenmek bilmeyen bir mecradadr. imdi rivayetlerde Hz. sann yapaca icraatlere ksaca temas edelim. Bu konuda mehur bir rivayette, Hz. sann (as) adil bir hakem olarak ha kraca, domuzu ldrecei ve cizyeyi kaldraca beyan edilmektedir.529 bn Hacer el-Askalaniye gre han krlmas Hristiyanlk dininin ortadan kalkmas ve zanlar gerei haa gsterdikleri hrmetin kaldrlmasdr. Domuzun ldrlmesinden maksat da domuz beslemek ve onun etinin yenmesinin haraml ve pis olduu hkmnn karlabilecei sylenmitir. Cizyenin kaldrlmas hakknda ise birka gr nakledilmitir. Bir gre gre Hz. sa gelince slam tek bana hakim olacak cizye verecek tek bir gayr- mslim bile kalmayacaktr. Dier bir gr ise o dnemde herkes ok zengin olacak ve cizye gelirlerinden harcanacak bir kimse kalmayacaktr.530 Hz. sann gerekletirecei belki de en nemli icraat Deccali ldrecek olmasdr. Pek ok hadiste bu vurgulanmaktadr. Rivayetlerde Hz. sann Mehdi olduu da anlatlmaktadr. Bu konudaki hadisi bn Mace Muhammed b. Halid el-Cenedi yoluyla Peygamberimize dayanan kendi senediyle Enes b. Malikten Peygamberin (sav) yle buyurduunu rivayet eder. gittike daha ok iddetlenerek devam edecek, din gerileyecek, insanlarda cimrilik artacak ve kyamet insanlarn erlileri zerine kopacaktr. Meryem olu sadan baka Mehdi yoktur.531 Hakim bu rivayeti Muhammed b. Halid el-Cenedi yoluyla ayn ekilde rivayet eder ve bu hadiste afiinin tek kald sayld, fakat byle deildir. Bunun Ebu mameden Ebu Yalann Msnedinde ahitleri vardr demektedir. bn Ebi eybe Mcahidden Mehdi, sa b. Meryemdir eklinde nakleder.532 Ebu Amr ed-Dnde
el-Kemiri, Muhammed Enverah, et-Tasrih bima Tevatera fi Nuzulil-Mesih, Halep, 1965, s. 56. Bu konuda farkl yaklamlar iin bkz. Baybal Sami, age, s. 237-250. 529 Buhari, Buyu, 120, Enbiya, 49, Melahim, 31; Mslim, mam, 71, 242; bn Mace, Fiten, 33, h. nu: 4078; Ebu Davud, Melahim,14, 4324; Ayrca bkz. el-Kemiri, age, s. 92,96. 530 bn Hacer el-Askalani, Bi erhi Sahihil-Buhari, Beyrut, trs., VI/356. 531 bn Mace, Fiten, 24, h. nu: 4039. 532 Hakim, age, IV/441; Busri, age, IV/202.
528 527

107

Muhammed b. Halid el-Cenediden bn Macenin rivayeti ile ayn olan senediyle ayn manadaki rivayeti nakleder.533 Hakimin de belirttii gibi burada tek kalan afii deildir. Fakat Muhammed b. Halid tek kalm, Ebann dier talebeleri rivayet etmemilerdir. Fakat burada dikkati eken ey, bu hadisin farkl ekillerde yorumlarna giriilmesidir. Hadis alimleri bazlar bu hadis sahih deildir, zayftr. Dolaysyla delil olarak kabul edilemez demilerdir. Bir ksm da yle diyerek: bu hadisin sahih olduunu kabul etsek bile, bu durum Mehdi hakkndaki dier hadislerle eliki tekil etmediini sylemilerdir. Onlara gre bu hadisle dier hadislerin arasn cem etmemiz mmkndr. Bunlara gre hadisten kastedilen mana, Araplarn faydaln olandan baka ilim, sahibini koruyandan baka mal yoktur dedii gibidir. Dolaysyla hakikatte sadan baka Mehdi yoktur, yahut da sadan baka kamil manada Mehdi yoktur anlamna geldiini ifade ederek tevil yoluna giderler.534 Ebu Abdullah el-Kurtubi et-Tezkiret fil-Umuril-Ahira isimli eserinde bu hadisle ilgili olarak bunun isnad zayftr. Mehdinin peygamber soyundan ve Fatma evladndan olacana dair hadisler sabittir ve daha sahihtir. demektedir.535 bn Teymiyye, Minhac es-Snne adl eserinde bu hadisin zayf olduunu syler.536 Elbaniye gre, bu hadisin adan zayfl ortadadr. Birincisi; Hasan Basriden kaynaklanan anane vardr ve mdellistir. kincisi; Muhammed b. Halid elCenedi mehuldr. ncs; hadisin senedinde ihtilaf vardr.537 bn Kesir bu hadisin senediyle ilgili olarak, bu hadis Muhammed b. Halid bakalar da kendisinden rivayet etmitir. Hakimin dedii gibi mehul birisi deildir. bn Mainin de kendisini sika sayd rivayet edilmektedir. Lakin bazlar ondan o da Eban b. Ayyatan o da Hasan Basriden mrsel olarak rivayet etmilerdir.538 Daha sonra hadis ilk bakta Mehdinin sann dnda birisinin olmas konusundaki rivayetlere zt dtn fakat bunun iyice dnldnde dier hadislerle elimediini syleyerek hadisi tevil eder. Ona gre Hakiki Mehdi Hz. sadr. Fakat onun haricinde Mehdi yoktur, denilemez 539
533 534

Ebu Amr ed-Dn, age, V/1075, h. nu: 579. bn Kayym el-Cevzi, age, s. 136. 535 Suyuti, age, II/85. 536 bn Teymiyye, age, IV/211. 537 Elbani, ed-Daife, I/103-104. 538 bn Kesir, age, II/32. 539 bn Kesir, ayn yer.

108

Beyhaki, bu hadisi yalnz Muhammed b. Halid el-Cenedi rivayet etmitir. Hakime gre bu kii mehuldr. Hadisin isnadnda kendinden yaplan rivayetlerde ihtilaf etmemitir. Kendisinde Eban b. Ebi Ayya Hasan- Basri isnadyla mrsel olarak rivayet olunuyor. Bylece hadis Muhammed b. Halidin hadisine dnyor. O da mehul birisidir. Ayrca Eban b. Ebi Ayya da metruk birisi olup bunu Hasan- Basriden, o da nebiden nakleder. Hasan Peygamberi grmedii iin hadis munkat oluyor.540 Bir de sadan sonra Mehdi yoktur sz Mehdide (yani beikte) sadan bakas konumaz manasna gelir denilmitir. Bylece bu hadisin tevil edilecek reddi konusunda delil olmaktan karlmas veya bu hadisle dier hadislerin telif edilmesi iin allmtr. Fakat (beikte konuan bir bebekle alakal olan) Creyc hadisi vb. harikalarla bu teville kar klm ve reddedilmitir.541 Sindiye gre Hz. Peygamberden (sav) sonra Mehdilik vasfyla sfatlanm kii Hz. sadr. Yani Mehdilik manasn tam olarak ahsnda temsil edecek kii odur. Fakat bu durum dier Mehdi hadislerine muhalif deildir.542 Azimabadi ise bu konuda yle demektedir. Bu hadis Hakimin ve Beyhakinin zayf rivayetlerindendir ve Mehdilii inkar edenler bu hadise yapmlardr. Halbuki hadisin isnadndaki Eban b. Salih metruk bir ravidir.543 bn Hacerde Muhammed b. Halid el-Cenedinin belirtmitir.544 Hasan Basrinin tedlis yapt bilinen bir eydir. Burada da aka sema lafzn kullanmad grlmektedir. Dolaysyla delil olmaktan uzaktr ve zayftr. Grld gibi rivayeti, bir ksm uzlatrmaya alsa da bir takm problemlerin olmas dolaysyla bu rivayet konusunda ok dikkatli olunmaldr. Burada Buhari ve Mslimde yer alan Mehdi ile ilikilendirilen ve nzul- sadan bahseden u rivayetlere bir gz atmak faydal olacaktr. Buhari ve Mslim Sahihlerinde Ebu Hureyreden peygamberin (sav) yle buyurduunu naklederler. Meryem olu sa indiinde ve imamnz sizden olduu mehul olduunu

540 541

bn Kayym el-Cevzi, age, s.136. bn Haldun, age, I/575. 542 Sindi, age, II/494. 543 Azimabadi, age, XI/322. 544 bn Hacer, Takrib, II/T. nu: 5867.

109

srada siz nasl olacaksnz. (durumunuz nice olacak)545 Hadisi ayrca Ahmed b. Hanbel546 kendi senediyle, Mamer b. Raid547, Mslim, Ebu Said el-Hudriden Peygamber (sav)in yle buyurduunu rivayet etmitir. oka mal datan, mal saymayan bir halife sizin halifelerinizdendir.548 Yine Mslim Sahihinde Cabirden (ra) peygamberin (sav) yle buyurduunu nakleder. mmetimin son zamanlarnda bir halife kacak mal oka datacak fakat saymayacak. devamnda da Cerir Ebu Nadraya bunun mer b. Abdulaziz olduuna katlyor musun? Dediini onun da hayr diye cevap verdiini ifade eder.549 Bu rivayeti Ahmed Msnedinde550 Hakim Mstedrekinde551 kendi senetleriyle rivayet etmilerdir. Ayrca Heysemi Mecma da zikretmi ve Bezzarn rivayet ettiini ravilerinin de Buhari, Mslimin ravileri olduunu belirtmitir. Mslimin dier rivayeti yine Cabir b. Abdullahtan gelmektedir. Rivayete gre Peygamberin (sav) yle buyurduu nakledilmektedir. mmetimden bir halife hak zerine galip olarak ta kyamet gnne kadar devaml olarak savaacaklardr. sa b. Meryem inecek: emirleri: haydi gel bize namaz kldr, diyecek buna karlk kiminiz kiminizin emiridir. Bu Allahn bu mmete bir lutfu keremidir diyecek.552 Hadisi Ahmed b. Hanbelde ayn ekilde rivayet etmitir.553 Rivayetlerde vurgulanan temalar ile nceki Mehdi hadisleri arasnda ba kurulmaktadr. Grld gibi Mehdi ismi de gememektedir. Bununla birlikte mmetimin son zamanlarnda bir halife kacak mal oka datacak fakat saymayacak ibaresinden sonra ravi bu kiinin, byk devlet bakan mer b. Abdlazizin olamyacan sylyor. Dolaysyla rivayetin ahir zamana ynlendirildiini anlyoruz. Bu cihetten, bu ve benzeri rivayetlerden ahir zamanda gelecek bir kurtarc fikrinin, bu melliflerin eserinde de var olduunu syleyebiliriz.

Buhari, Enbiya, 49; Mslim, man 155,244-246. Ahmed b. Hanbel, Msned, II/336. 547 Mamer b. Raid, el-Cami, (Bu eser Abdurrezakn Musannefinin sonuna eklenmitir), XI/400, h. nu: 20841. 548 Mslim, Kitabul-man, h. nu: 2235. 549 Mslim, man, h. nu: 2913. 550 Ahmed b. Hanbel, age, III/317. 551 Hakim, age, IV/433. 552 Mslim, man 247. 553 Ahmed b. Hanbel, III/345-348.
546

545

110

SONU Dinler Tarihi aratrmalarnda zerinde durulmas gereken temel

konulardan biri de kurtarc fikridir. Aranan kurtarcnn u ya da bu olmas meselenin mahiyetini deitirmez. Medeniyetlerin hibir zaman mutlak saf olmad, insanlarn ve toplumlarn deiik kltrlerden daima etkilendii gz nne alnrsa insanlk tarihinde kurtarc tasavvurunun dinlerde mterek bir fenomen olduu yadrganmamaldr. eitli dinlerde farkl isimlerle ortaya kan kurtarc, ilahi kaynakl dinlerde (Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyet) ortak bir fenomen eklinde; kyametten nce bozulan dzeni slah edecek hak ve adaleti yeniden salayacak belirgin bir ahsiyettir. Bu kurtarc Yahudilikte Hz. Davud soyundan olan mmanuel, Hristiyanlkta Hz. sadr. slamda Hz. saya da Mesih denmekle beraber, bu Yahudi ve Hristiyanlarn kulland manada bir kurtarcy ifade etmez. slamda ahir zamanda ortaya kacak olan kurtarc Mehdi diye mehur olmutur. slam dininin Mehdiye ykledii anlam ve ilev dier dinlerin kurtarclarna ykledii anlam ve ilevlerden ok farkldr. Her eyden nce bu inan Yahudi geleneinde merkezi bir yer igal etmektedir. Arl Daniel ve aya kitaplar olan, Eski Ahitte yer alan ifadelerin Talmudta etraflca ilenmesiyle bir doktrin halini alm ve iman esaslar arasna girmitir. Yahudilikteki bu fikirlerin oluumunda, onlarn stn bir millet olduu fikrinin rol de byktr. Max Weberin tabiriyle Yahudilikin Parya, halklar dini olmas, bu dncenin arasnda merkezilemesinde rol byktr. Onlara gre; Mesih er-ge gelecek, Yahudileri kurtaracak dnyada bar salayacaktr. Bylece Tanrnn Krall kurulacak Yahudilerin dnya hakimiyeti ilkeleri de gereklemi olacaktr. Hristiyanlktaki Mesih fikri Hz. sa merkezlidir. Mesih Hz. sa ile gereklemi ve onunla ilahi krallk balamtr. Mesihin kim olduu konusunda Yahudiler ile Hristiyanlar ayn anlaya sahiptirler. Hristiyanlara gre; Hz. sa yarm kalan grevini tamamlamak ve dnya hakimiyetini kurmak iin ikinci kez gelecektir. Aslnda Mesih, Hristiyanlkta Kyamet gnnn belirleyicisidir ve br dnya hkmranl sz konusudur. Yahudilikte bu, dnya hakimiyeti eklinde alglanmtr. Hristiyanlarda Mesih, Hz. Davud soyundan olmakla beraber gerekte

111

normal bir insan olmayp insani bir kisveye brnm, insanlardan farkl bir tabiata saihp olan ilahi bir ruhtur. Aratrmamzn sonucunda slamdaki Mehdi dncesi hakknda unlar syleyebiliriz: Her eyden nce Kuran- Kerim gaybi konular bilme sfatnn sadece Allaha verilebileceini (Maide, 109; Enam, 73; Tevbe, 94; Rad, 9; Sebe, 48 v.d.) ifade eder. Bununla birlikte Allah gaybi konularda rasullerinden dilediini bilgilendirebileceini (li-mran, 179; Cin 26-27) belirtir. Zaten Hz. Peygambere Kurann dnda baz durumlarn Allah tarafndan bildirilebileceine delil, yine Kuranda (Tahrim, 3) yer almaktadr. Dolayssyla bu durum, Allah Rasulnn kendisinden asrlarca sonra meydana gelecek olaylar hakkndaki rivayetleri konusunda titizlikle ve dikkatlice davranmamz gerektiini gstermektedir. Rivayetlerin shhati konusunda ortaya kan tereddtlere kesinlikle katlyoruz. Giri ksmnda da belirttiimiz gibi, Fiten ve Melahim konularndaki hadislerin bir ksmna, Yahudi, Hristiyan yahut dier din mensuplarnn Mslman olmalaryla ortaya kan kltrel etkileim sebebiyle gelecekle ilgili baz unsurlarn kart sylenebilir. Bir de Hz. Peygamberin (sav) vefatndan itibaren takip eden srete zellikle Hz. Osman zamanndaki siyasi alkantlar bir takm gruplarn kendi grlerini destekleyecek ekilde hadis uydurmalarna sebep olmutur. Ayrca rivayetlerin ounda ii sempatizan olan kiilerin bulunduu sylenebilir. Yine tarih boyunca birtakm kii ve gruplar bu rivayetleri kendi amalar ve karlar iin kullanm olduklar ortadadr. ncelediimiz rivayetlere baklnca da -ia kelimesine ne anlam yklendii nemli olmakla birlikte- senetlerin ounda bir veya daha fazla ravinin ii olmakla cerhedilmi olduklar grlmektdir. Dolaysyla bu rivayetlerde senet tenkidi asndan iilerin byk bir etkisi olduu sylenebilir. Bu durum ayn zamanda klasik hadis usulnn tam olarak zmleyemedii konulardan birisi olarak dikkatimizi ekmektedir. Szgelimi senetteki ravi ii ise ve ayn zamanda rivayeti de alnmasna ihtiya duyulan bir rivayetse o zaman ravi bu yanl inanca daveti deilse alnabilir denmektedir. Kanaatimizce ravi ii mensubu ise ve bu dncesiyle Kuran ve Snnete muhalif bir tavr iinde bulunuyorsa bu rivayetin kabul edilmemesi daha isabetli olacaktr. Bu noktada Mehdi hadislerinin bir ounun da senet asndan skntl olduu grlecektir.

112

Yine aratrmamzn sonucunda grlmektedir ki, rivayetlerin ounda bir hayli tutarsz, elikili ifadeler vardr. Ehl-i Beytin, Abbasi ve Emevi hanedanlarnn siyasi mcadelesini gz nne alarak konuyla ilgili her kesimin kendi lehine Peygamberimizin (sav) slbuna zt olduu halde rivayetleri teferruatlandrdn gryoruz. Ravinin u veya bu tarafa bal olmas da rivayeti objektif olarak nakletmesine mani olmutur. Rayat hadisinde olduu gibi fakat bu objektif davranmama durumunun hi yoktan bir hadis uydurma eklinde gelitiini sylemekte olduka gtr. Bir yandan bu konudaki literatrn genilii, dier yandan kendi ilmi, disiplini ierisinde incelediimiz hadislerin bir ksmn senet asndan kesin ifadelerle reddetmenin g grnmesi buna engel tekil etmektedir. Temel verileri Kuranda yer almayan bir tasavvuru dini adan deerlendirirken, toplumlarn sosyo-kltrel yaantlarn, dil rf, gelenek v.s. gibi deerlerin etkisinin bulunduu gzden uzak tutulmamaldr. phesiz toplumlarda etkileim devam etmekle birlikte hibir din veya ideoloji kendini ve ballarn yaad toplumdan tmyle soyutlama gibi bir yola bavurmamtr. Yahudi, Hristiyan ve slam gibi kayna vahye dayanan dinler, ncekilerin kltrel unsurlarn yok etme yerine ayklayarak devam ettirme yolunu tercih etmilerdir. Dier yandan slam dini balamnda, bir eyin kabul veya red edilmesindeki kriter nasslardr (Kuran-Snnet). Kuran veya sahih snnetle gelen bir bilgiyi, kt yolda kullanlyor, istismar ediliyor diye reddetmek din asndan doru deildir. mmetin genel olarak kabul ettii haberlerin sahih olanlarn reddetmenin salam bir dayana yoktur. Szgelimi, Hz. Peygamberin son Peygamber olduunun bildirildii ve evresine peygamberlik messesesinin kapandnn da, her vesile ile belirtildii halde, Peygamberimizin (sav) salnda Peygamberim diye ortaya kanlarn varl bir vakadr. Daha o gnlerde ve sonrasnda kan sahte Peygamberle bugn veya herhangi bir zamanda ortaya kacak mutemehdiler (sahte mehdiler) arasnda mahiyet itibariyle bir fark gzkmemektedir. Hatta tarihe baklrsa sahte peygamberin says azmsanmayacak kadar oktur. Kanaatimizce hakikat ispat edilemez. incelediimiz Mehdi hadisleri vastasyla, Mslman snrlayc (itikadi) hkm koymak mmkn deildir. nk zanni bir kaynak ile

113

Fakat bu husus iada temel bir esastr. ii frkalarndaki devlet bakan (masum imam) anlayna uygun bir tarzda Mehdi fikri teekkl etmitir. Masum mam anlaynda Mehdi zirveyi tekil eder. Yine iada ehl-i snnet alimlerinin kabul etmedii ricat ve gaybubet dncesi Mehdi dncesinin merkezindedir. Dier yandan Sz konusu hadislerde verilen haber de kyametin kopmas trnden bir haber olarak gze arpmaktadr. Nasl ki kyametin bekleyin denilmiyorsa, Mehdiyi de bekleyin denilmemektedir. Mslmann hayatn Mehdiye gre ynlendirmesi bu verilerden karlamaz. slam toplumlarn bazlarnda grlen, kiileri hatta toplumlar uyuuklua ve atalete sevk eden bir dncenin yaygnlk sebebini uydurma hadisler ve bilgiden mahrum halk kitlelerinde aranmaldr. Kanaatimizce slamn arzu ettii insan, tarihin bir blmnde yer alan pasif bir nesne deil, toplumsal deiim ve geliimin znesidir. nsan hem bu dnyada hem de teki dnyada kurtaracak olan; ismi u veya bu ekilde farkllaan ahsiyetler deil, kendi yapp ettikleridir. Dolaysyla yeryznn herhangi bir blgesinde bir zaman diliminde Mehdi olarak bir ahs beklemek gibi bir dncenin tamamen yanl olduunu dnyoruz. slamn her alanda dnya ve ahiret dengesini salamaya ynelik, doruya rehberlik eden, insanl her zaman iyiye, gzele, adalete arma grevini kiinin bizzat kendisine veren bir din olduunu unutmamak gerekir. Hz. Peygamberin (sav) bile Peygamberlii esnasnda bir ok skntlara katland gz nne alnrsa, bir insan olarak dnlen Mehdinin ksa bir zaman diliminde yeryznde adaleti salayacan ve hibir skntya girmeden manevi bir yolla bunu yapacan beklemek bir topyadan ibaret kalr. Byle bir dnce ise kurtarcy Hz. Peygamberin bile nne geirmekte ya da edeer saymaktadr. Dnya yrngesinden km ben mi dzelteceim, Mehdi gele iler dzele eklindeki mantk islami deildir. Bu noktada Mehdi bekleyerek alemin dzeleceini hayal etmek yerine, slam toplumunun her ferdi nce ufkunu amal, doruyu net bir ekilde grmeli ve ben dnyaya drstlk ve adaletin gelmesi iin ne yapabilirim sorusuna bizzat kendisi cevap aramaldr.

114

TABLOLAR
Hz. Peygamber Abdullah(32/652) Zrr (v. 80/699) Asm (v. 128/746) Sfyan b.Uyeyne (v. 198/813) Sfyan es-Sevri (v.161/778) mer b. Ubeyd (v.185/801) Ebu Bekir b. Ayya (v.192/808) Zaide Sleyman (v.160/777) b. Kerem shak b. Mansur Msedded Ebu Davud Ahmed b. Hanbel Muhammed bn el Alai Ahmed b. Yahya Fazl b. Dkeyn Ahmed b. Muham med el-Heyti Haccac ve Ebu Nuaym Ahmed b. Hanbel Ebu Davud Ebul Gaffar b. Muhammed Hatp el-Badadi Abdullah b. Musa (v. 213/828) Ahmed b. brahim (v. 246/860) Ebu Davud Huseyn b. Ahmed bn Hbban bn Ebi eybe Osman b. Ebi eybe Ebu Davud El Fazl b. Dkeyn (v.218/833) Ebi eybe Ftr b. Dkeyn (v.135/772) Ftr b. Halife (v.155/772) Ali (v. 40) Ebi Tufeyl(110/728) Haccac Kasm b. Ebi B (v.115/733)

Abdlcebbar Ahmed bn el Attar b. Hanbel (v.248/862)

irmizi Esbat b. Muhammed (v. 200/815) Ubeyd b. Esbat (v.250/864) Tirmizi Ebu Davud bn Mehdi Amr b. Ali b. Bahr Yahya b. Said (v.198/813) Mseddet (v.228/843)

Ahmed b. Hanbel

(Tablo: I)
Hz. Peygamber Hz. Ali (ra) Muhammed b. Ali (v.80/699) brahim b. Muhammed b. Ali b. Ebi Talib el-Haim el-Hanefiye Yasin Icl Fazl b. Dkeyn Ahmed Fazl b. Dkeyn ve Ebu Davud bn Ebi eybe Ebu Nuaym Muhammed b. shak ve mer Buhari

bu Davud el-Haferi(v.203/818) Osman b. Ebi eybe bn Mace

(Tablo: II)

115

Hz. Peygamber mm Seleme (v.62/681) Said b. Mseyyeb Ali b. Nufeyl (v. 125/743) Ziyad b. Beyan Ebu Melih Hasan b. mer er-Rakki Ahmed bn Malik Abdullah b. Cafer Abdullah b. Salih er-Rakki (v.220/835) Ahmed b. brahim (v.246/860) Osman b. Said ed-Darimi Amr b. Halid el-Harani Ebu Ahvas Muhammed b. Heysem Ali b. Mabed Abdulgaffar Davud

Ebu Bekir b. Ebi eybe (v.235/849) bn Mace (v.273/886)

Har un b. Kamil

Buhari

Ebu Davud(v.275/888) Ebu Nadra el-Fakih Hakim

Ebu Ahmed Bekr Muhammed es-Sayrafi Hakim

Ukayli

(Tablo: III)

Hz. Peygamber Enes b. Malik(v.91/710) shak b. Abdullah b. Ebi Talha(v.132/748) krime bn Ammar(v.159/776) Ali b. Riyad el-Yemani Sad bn Abdulhamid b. Cafer(v.219/834) Hediyyetbn Abdulvahhab(v.241/855) bn Mace Katade Kuddam b. Musr Kuddam b. Musr b. Kuddam Abdulmelik b. Garib Abdullah b. Hasan b. brahim el-Enbari Hatp el-Badadi

(Tablo: IV)

116

Hz Peygamber Ebi Said el-Hudri(v.74/693) Ebu Nadra (v.108/726) Katade (v.117/735) mran el-Kattan Selh b. Temmam b. Bezi Ebu Davud Amr b. Asm el-Kilabi Muhammed b. shak es-Sagani(v.346/957) Ebul- Abbas Muhammed b. Yakub Hakim

(Tablo: V)

Hz. Peygamber Ebu Said el-Hudri(v.74/693) Ebu Sddk Naci(v.108/726) Beir b. Alai Mualla b. Ziyad Cafer Abdurrezzak Ahmed b. Hanbel Hakim Muhammed b. Seleme Ebu Cafer Musa el-Cheni bn Numeyr Ahmed b. Hanbel ube(v.160/777) Muhammed b. Cafer(v.193) Umratubn Ebi Hafsa Ahmed Muhammed b. Mervan el-Ukayli Taberani Nasr b. Adiy el-Cehzami (v.250/864) Muhammed b. Bear (v. 252/866) Ahmed b. Hanbel Zeyd el-Ammi Sleyman b. Abid (veya Ubeyd) Nadr b. meyl (v.204) Said b. Mesud (v. 271) Ebl-Abbas Muhammed Muhammed b. Abdulhamid Hasan b. Yezid Said Ebu Sddk Naci

Matar b. Tuhman (v.129)

bu Muaviye evban

bu-n-Nadr

Ahmed b. Hanbel

bu Muaviye

bn Ebi eybe

(Tablo: VI)

117

Hz. Peygamber Abdullah b. Haris b. Ceziz Zebidi (v. 86/705) Ebi Zura Amr bn Cabir el-Hadrami (v. 120/738) bn Lehia(174/790) Ebu Salih Abdulgaffar bn Davud el-Harrani (v. 224/839) Harmele bn Ebi Yahya el-Msri(v. 244/859) bn Mace Muhammed b. Sfyan el-Hadrami

Ahmed b. Reid Taberani

(Tablo: VII)

Hz. Peygamber Abdullah bn Mesud(32/652) Alkame bn Kays (v.62/681-82) brahim en-Nehai (v. 96/714) Yezid b. Ebi Ziyad el-Kufi(v. 136/753) Ebu Bekir b. Ayya Muhammed b. Yezid Rufea Ebu Yala el-Mevsli Amr b. Kays el-Melai Hbban b. Sedir Yezid b. Muhammed es-Sakafi Muhammed b. Osman b. Said el-Kurai Ebu Bekir b. Darim El-Hafzel-Kufi Hakim el-Hakem Ebi Leyla Abdullah er-Razi Abdullah b. Dahir er-Razi Ali b. Said bn Beir bn Adiy Alkame ve Essed

Ali bn Salih(v.151/768)

Muaviye bn Hiam v.204/819)

Osman b. Ebi eybe v. 239/853)

bn Mace

(Tablo: VIII)

118

Hz. Peygamber Sevban(v.54/764) Ebi Esma er-Rahabi (Tabiindendir) Ebi Klabe (v.104/722) Halid el-Hazzai (v.141/758) Sfyan es-Sevri (v.161/778) Hseyin b. Hafsa Muhammed b. brahim Erume Ebu Abdillah es-Saffar Hakim Abdulvahhab b. Ata Yahya b. Ebi Talib Hseyin b. Yakub b. Yusuf b.Adl Hakim Ebi Klabe (v.104/722) Ali bn Zeyd (v. 131/748) ureyk (v. 178/794) Veki (v.196/811) Ahmed

Abdurrezzak b. Hem mam (v. 211/826)

Muhammed b. Yahya (v.264/877) e Ahmed bn Yusuf (v. 258/872)

bn Mace

(Tablo: IX)
Hz. Peygamber mm Seleme (v. 62/682) (Hocasndan ismi bilinmiyor) Salih Ebu Halil Katade (v.117/735) Abdullah b. Haris(v.84/703) Ebu Halih Katade Ebul Avam mran b. Daver Amr b. Asm (v.213/828) Arkadandan Ebu Halil(v.79/698) Katade Hiam ed-Dstavi Mcahid Arkadandan Ebu Halil Salih

Hiam b. Hemmam(v.165) bi Abdillah enber (v.154/771) Abdussamed (v.207/822) Harun b. Abdillah (v. 243/857) Ebu Davud

Muaz b. Hiam v.200/815)

bn Asakir

Ahmed

Katade Hiam b.Ebu Abdillah Vehb b. Cerir Hiam er-Rufai

Muhammed bn Msenna v.252/866)

bu Davud

Ebu Yala

(Tablo: X)

119

BBLYOGRAFYA Adam, Hdaverdi, Mehdilik Meselesi, Yeni mit Dergisi, sy., 56, 2002. Araka, Ahmed, Mehdi, amil slam Ansiklopedisi, stanbul, 1991. Ahmed, Asm, Kamus Tercemesi, Cemal Efendi Matbaas, (I-IV), stanbul, 1304. Ahmed b. Hanbel, Msned, thk: Ahmed Muhammed akir, (I-XX), Msr, 1956. Ahmed, Emin, Duhal-slam, (I-III), Beyrut, trs. A.J.Wensikck, Mesih, Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi, stanbul 1960. ----Deccal, Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi, stanbul, 1965. Aliyyl-Kari, erhu fkhl-ekber, ev: Yunus Vehbi Yavuz, stanbul, 1981. Aydn, Mehmet, Din Fenomeni, Konya, 1993. Aydnl, Abdullah , Hadis Istlahlar Szl, stanbul, 1987. ---- Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Konya, 1993. Azimabadi, Muhammed emsulhak, Avnul-mabud erhu sneni ebi Davud, (I-XIV), Kahire, 1968. Baybal, Sami, brahimi Dinlerde Mesihin Dn, Konya, 2002. Bilmen, mer Nasuhi, Kuran- Kerimin Trke Meali ve Tefsiri, (I-VIII), stanbul, 1992. Buhari, Ebu Abdullah Muhammed b. smail, Camius-sahih, (I-VIII), stanbul, 1981. ----Ebu Abdullah Muhammed b. smail, Ktb- tarihl-kebir, thk. Muhammed Abdulmuid Han, Darul Fikr, (I-XVI), Beyrut, trs. Bulut, Mehmet, Deccal, amil slam Ansiklopedisi, stanbul, 1991. Canan, brahim, Ktb-i sitte muhtasar tercme ve erhi, (I-XVIII), Ankara 1988. elebi, lyas, tikadi Adan Uzak ve Yakn Gelecekle lgili Haberler, stanbul, 2000.

120

----Kyamet Alametleri inde Mehdi nancnn Yeri, slam Mecmuas, stanbul, 1996, Sy. 155. Demirci, Krat, Deccal, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1994. Develliolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 1970. ed-Dani, Ebu Amr Osman b. Said, Snenul-varide fil-fiten ve gavailiha ves-saat ve eratiha, thk: Rzaullah b. Muhammed dris el-Mubarek, (I-II). Ebu Davud, Sleyman b. el-Eas es-Sicistani, es-Snen, (I-V), stanbul, 1981. Ebu Yala, el-Mevsli, Msnedi ebi Yala, thk: Selim Esed, (I-XIV), Dmek, trs. Elbani Muhammed Nasuriddin, Silsiletl-ehadis es-sahiha ve eyun min fkhiha ve fevaidiha, (I-VI), Kahire, trs. ----Silsiletl-ehadisid-daife vel-mevzua, Riyad 1985. el-Bestevi, Abdulazim, el-Mehdiyyul muntazar, (I-V),Beyrut, 1999. el-Beykuni, mer b. Muhammed, erhu manzumetil-beykuniyye fi mustalahil-hadis, thk: Abdullah Siraceddin, Halep, trs. el-Busri, Ahmed b. Ebibekr, Misbahz-zcace fi zevaidi ibn Mace, Beyrut, 1403/1983. el-Cevheri, smail b. Hammad, Tacl-lga ve shah el-arabiyye, (I-V), thk: Ahmed Abdulgaffar Attar, Beyrut, 1990. el-Heysemi, Nuriddin Ali b. Ebi Bekr, Mezmez-zevaid ve menbeul-fevaid, (I-X), Kahire 1986. el-Kemiri, Muhammed Enverah, et-Tasrih bima tevatera fi nuzulil mesih, Halep, 1963. es-Sindi, Ebil Hasan el-Hanefi, erhu sneni ibn Mace el-Kazvini, (I-II), Beyrut, trs. es-Suyuti, el-Havilil-fetava el-urful-verdi fi ahbri mehdi, (I-II), Kahire, 1982. ez-Zebidi, Muhammed Murtaza el-Hureyni el-Vast, Tacul-arus min cevahiril-kamus, (I-X), Beyrut, trs. Felicen, Challaye, Dinler Tarihi, ev: Samih Tiryakiolu, stanbul, 1960.

121

Flal, Ethem Ruhi, amzda tikadi slam Mezhepleri, stanbul, 1996. Firuzabadi, Muhammed b. Yakub, Kamusul-muhit, Beyrut, 1987. Goldziher, Ignaz, el-Akide ve-eria fil-slam, Msr, trs. Glck, erafettin-Toprak, Sleyman, Kelam, Konya 1996. Grand, Master, Genel Kltr Ansiklopedisi, stanbul, 1992. Gustav, Mensching, Dini Sosyoloji, ev. Mehmet Aydn, Konya, 1993. Gnay, nver, Din Sosyolojisi, stanbul, 1988. Hakim, en-Nisaburi, Muhammed b. Abdullah, Mstedrek ala sahihayn filhadis, thk: Mustafa Abdulkadir Ata, Beyrut, 1990. Hanerliolu, Orhan, Felsefe Ansiklopedisi, stanbul, 1993. ----slam nanlar Szl, stanbul, 2000. Harman, mer Faruk, sa Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 2000. Hatib, Badadi, Tarihi Badat, Beyrut, 1988. Hatibolu, Mehmed Said, Hilafetin Kureyililii, A...F.D., 1987, sy. XXIII Hemler, Ringgren, Messianism the encyclopedia of religian, Mircae Eliade, New York 1985. Heyet, Mncit, Beyrut, 1996. bn Ebi eybe, Ebu Bekr Abdullah b. Mbarek, Kitabul-musannef el-ahadis vel-asar, (I-VII), 1989. bn Hacer, el-Askalani, Ebu Zeyd Abdurrahman b. Ebibekr, Takributtehzib, thk. Mustafa Abdulkadir At, Beyrut, 1995. ----Tehzibt-tenzih, Haydarabad, (I-XII), 1326. ----Fethl-bari bi erh-i sahihil-Buhari, thk: Muhammed Read, Kahire 1999. ----Lisanul-mizan, Beyrut, (I-VII), trs. bn Haldun, Mukaddime, ev: Sleyman Uluda, stanbul 1982. ---- Mukaddimet bn Haldun, Beyrut, trs. bn Hbban, Muhammed b. Ahmed Ebu Hatim el-Busti, Sahihu ibn Hbban, (I-IX), Beyrut, 1993.

122

bn Kayym, Ebu Abdillah Muhammed b. Ebi Bekr el-Cevziye, el-Menarulmnif fis-sahih ved-daif, thk. Ahmed Abduafi, Beyrut, 1988. bn Kesir, Ebul-Fide, Kitabn-nihaye vel-melahim, thk, Taha Muhammed ez-Zeyni, (I-II), 1969. bn Mace, Snen, ar Yaynlar, stanbul, 1981. bn Manzur, Lisanul-arab, (I-XV), Msr, 1991. bnl-Cevzi, emsddin, el-lel el mtenaziye fi ehadis el vahiye, Pakistan, 1981. bn Teymiyye, Minhacus-snnetin-nebeviye, thk: Muhammed Reid Sali, Kahire, 1989. lhan, Avni, Mehdilik, stanbul, 1993. zmirli, smail Hakk, Mehdi Meselesi, Sebilr-Read, stanbul, 13 ubat 1329. Joachim, Wach, Din ve Felsefede Kurtulu Dncesi, ev: Ali okun, M...F. D., sy 13-15, stanbul, 1995. Kayayerli, Mjdat-Cilac, Osman, Almanca Trke, Trke Almanca Dini Terimler Szl, Konya, 1989. Kitab- Mukaddes, Eski ve Yeni Ahid, stanbul, 1997. Krbaolu, Mehmet Hayri, slam Dncesinde Hadis Metodolojisi, Ankara, 2000 ----, stismara Elverili Mnbit Toprak: Hadisler, slamiyat, III, sy., 3, Ankara, 2000 Kutluay, Yaar, slam ve Yahudi mezhepleri, Ankara, 1965. Kuzu, Selman, Mehdi, Deccal, Mesih, stanbul, 2001. Kk, Abdurrahman, Dnmeler ve Dnmelik Tarihi, stanbul, 1983. Macdonald, D.B. Mehdi slam Ansiklopedisi, stanbul, 1960. Martin, Lings, Muhammed i his life based on the earlest sources, Londra, 1983, ev.: Nazife iman, lk Kaynaklara Gre Hz. Muhammedin Hayat, stanbul, 1995. Weber, Max, Sosyoloji Yazlar, ev: Taha Parla, stanbul, 1993. Mevdudi, Seyyid Ebul-la, Tarih Boyunca Tevhid Mcadelesi ve Hz. Peygamberin Hayat, ev. Ahmet Asrar, stanbul, 1965.

123

Mizzi, Ebul-Haccac Yusuf b. Zeki, Tehzibul-kemal fi esmair-rical, thk: Bear Avad, Beyrut, (I-XXXV), 1985. M. TH. Houtsma, Abdullah b. saba, Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi, stanbul, 1965. es-Sabuni, Muhammed Ali, Safvett-tefasir, ev.:Sadrettin Gm, Nedim Ylmaz, Tefsirlerin z, stanbul, 1995. Herras, Muhammed Halil, Fasll-mkal fi refi sa ve nuzulihi ve katlihiddeccal, ev: Osman Cilac, Hz. sa Gelecek mi?, Isparta, 2002. Muhammed, Reid Rza, Tefsirul-kuran- kKerim e-ehir bi tTefsirilmMenar, Beyrut, (I-XVI), trs. Muhsin, Abdulhamid, slama Ynelen Ykc Hareketler: (Babilik ve Bahailiin Yz), ev: Saim Yeprem, Hasan Gle, Ankara, 1973. Mbarekfuri, Ebul Ula Tuhfetul-Ahvezi, bi erhi Camiit-Tirmizi, (I-X), Kahire, trs. Mslim, Ebul-Huseyn b. Haccac el-Kueyri, Sahihu Mslim, (I-III), stanbul, 1981. el-Mervezi, Nuaym b. Hammad, Kitabul-fiten, thk: Smeyr Emin ez-Zhri, Kahire, 1412. z, Mustafa, mamiyye iasnda Onikinci mam ve Mehdi nanc, M...F., Yaynlar, stanbul, 1995. Rab, el-sbahani, el-Hseyn b. Muhammed, el-Mfredat fi garibil-kuran, stanbul, 1986. Reem, Azzam, Hadis Kritii ve Hadis Metodolojisiyle Modern Tarih Motodolojisinin Mukayesesi, ev. Halil Kilerciolu, Yeni mid Dergisi, 2002. Renkli Resimli Ansiklopedik Byk Szlk. Saati, Ahmed Abdurrahman el-Benna, el-Fethur-rabbani li tertib-i msnedil-imam Ahmed b. Hanbel e-eybani ve meahu kKitab buluilemani min esrar-i fehrir-rabbani, (I-XVIII), Beyrut, trs. Sabuni, Muhammed Ali, Safvett-tefasir, ev: Sadreddin Gm-Nedim Ylmaz, Tefsirlerin z, stanbul, 1995. Sad, Muhammed hasan, el-mehdiyyet fil-slam, Kahire, 1953.

124

Sarkolu, Ekrem, Buda Dininde Mehdi nanc ve Budadan Bir Rivayet, ..F.D., sy. 4, Ankara, 1980. Sarkolu, Ekrem, Dinlerde Mehdi Tasavvurlar, Samsun, 1997. Sartoprak, Zeki, Ehli Snnet nancna Gre Mehdilik Meselesi. ----slam nanc Asndan Nuzul- sa Meselesi, zmir, 1997. ----slama ve Dier Dinlere Gre Deccal, stanbul, 1992. ----Deccal, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul, 1994. Seharenfuri, Halil Ahmed, Bezll-mechud fi halli Ebi Davud, Beyrut, (IXX), trs. Risalet Ebi Davud ila ehl-i mekke fi vasfi snenihi, Beyrut 1986. emseddin, Sami, Kamus- trki, stanbul, 1317. Taberani, Sleyman b. Ahmed, Mucemul-evsat, (I-X), Riyad, 1995. Tanyu, Hikmet, Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, stanbul, 1976. Taylan, Necip, Anahatlaryla slam Felsefesi, stanbul, 1991. Tirmizi, Ebu sa Muhammed b. sa b. Sevre, es-Snen, (I-V),stanbul ,1981. Tmer, Gnay- Kk, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ankara, 1993. Yeni Rehber Ansiklopedisi, stanbul, 1994. Ukayli, Ebu Cafer Muhammed, Kitabud-duafail-kebir, thk: Abdulmut Emin Kalac, (I-IV), Beyrut, 1984. Uluda, Sleyman, slamda nan Konular ve tikadi Mezhepler, stanbul, 1996. nal, smail Hakk, Hz. Peygamberin Dilinden Konuturulan Tarih: Yere Batrlacak Ordu Rivayeti, slamiyat I, sy. 2, Ankara, 1998 Yazr, Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, stanbul, 1993. Yusuf, b. Abdullah b. Vabil, Erats-saah, Kahire, 1990. Zehebi, Muhammed b. Ahmed, Mizanl-itidal fi nakdir-rical, (I-VI), Beyrut, trs. ----el-Kaif fi marifeti menlehu rivayetn fil-ktbi sitte, Cidde, 1992 ----Siyeri alamin-nbela, (I-XXIII), Beyrut, 1990.

125