sim ve Sfatlar Tevhidinde Ehl-i Snnetin Muhaliflere Cevab

Trke Turkish

Muhammed b. Salih el-Useymn

Terceme: Necmi Sar Tetkik : Muhammed ahin

2010 - 1431

: :

EV REN N NSZ Giri Hamd, ancak Allah iindir. Ona hamdeder, Ondan yardm ve balanma dileriz. Nefislerimizin errinden, amellerimizin ktlnden Ona snrz. Allah kimi hidyete erdirirse onu saptracak yoktur, kimi de saptrrsa onu hidyete erdirecek yoktur. Tek olan ve hibir orta bulunmayan Allahtan baka ilah olmadna ehdet ederim. Ve ehdet ederim ki, Muhammed Onun kulu ve Rasldr.

Ey iman edenler! Allahtan, Ona yarar ekilde korkun ve ancak mslmanlar olarak can verin. (l-i mrn, 102) Ey insanlar! Sizi bir tek nefisten yaratan ve ondan da eini yaratan ve ikisinden birok erkekler ve kadnlar retip yayan Rabbinizden saknn. Adn kullanarak birbirinizden dilekte bulunduunuz Allahtan ve akrabalk haklarna riyetsizlikten de saknn. phesiz Allah sizin zerinize gzetleyicidir. (Nisa, 1) Ey iman edenler! Allahtan korkun ve doru sz syleyin. Ki Allah ilerinizi dzeltsin ve gnahlarnz balasn. Kim Allah ve Raslne itaat ederse byk bir kurtulua ermi olur. (Ahzb, 70-71)1
Bundan sonra:

Muhakkak ki, szlerin en dorusu Allahn Kelm, yollarn en hayrls Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem-in yoludur. lerin en kts ise sonradan uydurulanlardr. Sonradan uydurulup dine sokulan her i bir bidat ve her bidat bir sapklktr. Her sapklk ta atetedir.2
Azz ve Rahm olan Allah rahmeti gerei, kendini tantan, kendine davet edip aran, kendilerine icbet edenlere mjde veren ve kendilerine muhalefet edenleri uyaran peygamberler yollam, o peygamberlerin davetinin anahtarn ve peygamberliklerinin zn kendisine ibadet (kulluk) edilen Allah Sbhneyi isimleri, sfatlar ve fiilleriyle bilip tanmak klmtr. yle ki peygamberliin gereklerinin hepsi, bandan sonuna kadar bu bilgi zerine kuruludur.3 te bu peygamberlerin en sonuncusu ve efendisi olan Hz. Muhammed -sallallahu aleyhi ve sellem- bir hadisinde iman Allaha, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, ahiret gnne ve hayr ve erriyle kadere inanmak 4 eklinde tarif etmi, Kurnn muhtelif surelerinde, ayn iman esaslarn ortaya koyan pek ok ayet yer almtr. Hadiste de grld gibi Allah, btn varlk ve fiillerin yaradan olduu iin, iman esaslarnn

banda, iman her eyden nce Ona tahsis edilmi, bununla beraber, Onun z ve hakkati, ne Kurn yetiyle ne de Peygamberi diliyle insanlara bildirilmemitir. nk insan idraki, Onun z ve hakkatini anlamaktan cizdir; O, idrakin ok stndedir. Akllarn tek bana Allah, isimleri, sfatlar ve fiilleriyle ayrntl bir ekilde bilip kavramas imkanszdr.5 Allah Tel kendi z ve hakkatini bildirmi olmamakla beraber, kendisine baz isim ve sfatlar izfe etmi, nce bir ve tek olduunu, fiillerinde hibir orta bulunmadn, ilim, kudret ve irade shibi olduunu bildirmi, sonra da btn eksikliklerden tenzh edilmesini emretmitir. Onun, bir taraftan kendisine mahlktn ship olduu ilim, kudret, irade, grme, iitme, konuma, el, yz, gz vb. gibi baz isim ve sfatlar izfe etmesi, dier taraftan her trl eksikliklerden tenzhini emretmesi, bu konularda gelen ayet ve hadislerin mslmanlar arasnda eitli ynlerden anlalmasna yol am ve gruplamalar, isbat ve tenzhin ifrat derecesine varan ular zerinde teekkl ederken, bu iki zt kutup arasnda da Kitap ve Snnete dayanan akidin korunmasn zerine alan Ehl-i Snnet limleri orta yolu muhafaza etmilerdir. Zt kutuplarda teekkl eden bu gruplardan Cehmiyye-Mutezile, tenzhte ifrata (ar) giderek, Allah-u Tely mahlkattan herhangi bir eye benzetmek endiesiyle btn sfatlar, hatta bir ksm daha da ileri giderek isimleri Ondan nefyetmiler, bu konuda gelen ayetlere tevl yolu ile deiik anlamlar vermiler, hadisleri ise reddetmilerdir. Bunlarn karsnda yer alan Mebbihe-Mcessime gibi dier gruplar ise, el, yz, gz ve buna benzer isim ve sfatlardan bahseden ayet ve hadislere dayanarak Allah-u Tely, eli, yz, gz ve eitli sfatlar olan mahlkta benzetmiler ve ispatta ifrata gitmilerdir. Bu sretle gruplar arasnda balayan mcdele, kelm ad altnda gn be gn iddetini artrm, mslmanlarn birliini bozmu, akidinde derin yaralar amtr. Aslnda Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- daha hayattayken mmeti arasnda bu tr kamplama ve gruplamalarn ba gstereceini haber vermitir. Nitekim O yle buyurmutur: Yahdiler 71 frkaya, Hristiyanlar da 72 frkaya ayrldlar. mmetim ise 73 frkaya ayrlacaktr. Onlardan sadece biri dnda hepsi atetedir. 1 bn-i Cevz (l.597 h.) bu hadisi aklarken yle demitir: Biz frkalara ayrlmann ne olduunu da, bu frkalarn asllar olan frkalar da biliyoruz. yle ki, bu frkalardan her bir grup kendi iinde frkalara ayrlmtr. Velev ki biz bu frkalarn isimlerini ve grlerini tam olarak bilmesek bile. Bizim iin frkalarn asllarndan unlar kesin olarak ortaya kmtr: Harriyye (Hricler), Kaderiyye, Cehmiyye (Mutezile), Mrcie, Rfza ve Cebriyye. lim ehlinin bir ksm da yle demitir: Sapk frkalarn asl bu alt frkadr. Bu frkalardan her biri de kendi iinde 12 frkaya ayrlmtr. Bylece toplam 72 frka olmulardr.2

mmet arasndaki btn bu kamplama ve gruplamalar yannda Peygamber -

sallallahu aleyhi ve sellem- mmetinden hak zere, aalayp horlayann veya kar kann onlara zarar veremeyecei bir topluluun, hi deimeden Allahn emri gelinceye kadar var olmaya devam edeceini 3 bildirmi, bir rivyette bu topluluun cemat 1, dier bir rivyette ise bugn benim ve ashbmn zerinde bulunduumuz yolun ayns zerinde olanlar 2 olduunu belirtmitir.
te btn bu hadisler bizlere, cehennem ateinden kurtulmu toplumun, orta yolu benimsemi Ehl-i Snnet vel-Cemat olduunu aka gstermektedir. nk onlar Allah Tel'nn z ve hakkatine taalluk eden meselelerle ilgili olarak kan bu ihtilaflarda orta yolu benimsemiler, Kitap ve Snnetin bildirdii iman esaslar dnda herhangi bir inanca ynelmemiler, insan iin lzumlu her eyin bu iki kaynakta beyan edildiine, beyan edilmeyen herhangi bir husus varsa, bunun akl yolu ile idrak edilemiyeceine ve ileri srlecek her grn Allah Tel hakknda zan ve tahminden ileri gemiyeceine inanmlardr. nk onlar Kitap ve Snnete dayanmann akllar sapklktan, nefisleri erilikten, kalpleri de doru yoldan sapmaktan koruyacan bilmilerdir. eyhul- slm bn-i Teymiyye (l.728h.) bu konuda unlar syler: Ehl-i Snnet limleri bu yzden snnete sarlmak kurtulutur diyorlard. Allah kendisine rahmet etsin Mlik (l.179h.) der ki: Snnet Nhun gemisi gibidir, binen kurtulur, arkada kalan helak olur. te hak budur. nk Nhun gemisine peygamberleri tasdik eden ve onlara tbi olanlar binmiti. Ona binmeyenler ise peygamberleri yalanlamlard. Snnete tbi olmak demek Allah katndan gelen rislete tbi olmak demektir. Dolaysyla rislete tbi olan, maddesi ve mnsyla Nhla beraber gemiye binen kimse durumundadr. Rislete tbi olmaktan ayrlan kimse de Nh aleyhisselma tbi olmaktan ve Onunla beraber gemiye binmekten kanan kii durumundadr.3 Ehl-i Snnet inanc, insan idrakinin kuvvet ve kudretinin snrl olduunu kabul ile, Allah Tel'nn emirleriyle amel etmek ve kendi mutluluuna neden olan inan ve akidini korumak esas zerine kurulmutur. Onlar bu grleriyle akl ve onun idrak kudretini kltm deillerdir. Nitekim Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- bir hadisinde

Hkim hkmedecei zaman ictihad ederde sonra ictihadnda isabet ederse kendisine iki ecir vardr. Yine hkmedecei vakit ictihadda bulunur, (fakat ictihadnda) yanlrsa ona da bir ecir vardr 4 diyerek fkh bablarna taalluk eden meselelerde akln kullanlabileceini,
doru kullanld takdirde onda yalan ve yanllk olmadn belirtmi oluyordu. Ehl-i Snnet limleri bu meselelerde akl byk bir gvenle kullanmlar, ihtilfa dmekten ve er llerde birbirleriyle tartmaya girmekten korkmamlardr. Fakat Allah Tel'nn birlii, hiret, peygamberlik, ilh isim ve sfatlar, ksaca Allahn z ve hakkatine taalluk eden meseleleri aklla lmek tamahna kaplmamlardr. Sarrafn altn lmek iin kulland letle dalar lmeye kalkmad gibi, onlar da akl, Allah Tel'nn zn lmek iin kullanmamlar, onun da bir snr olduunu ve bu snrn tesine
5

geilemeyeceini kabul etmilerdir. Akln, kullanlmas gereken meseleler dnda kullanlmasnn yanl neticeler douraca bir gerektir. Nitekim kelmclar, Allah Tel'nn z ve hakkati ile ilgili nakli terkederek akla itimad etmiler ve hatal neticelere varmlardr. Sonradan zerinde durduklar meselelerle ilgili nakli tevl ve tahrf etmeleri, onlar, ulam olduklar neticelere uydurmak arzu ve gayretlerinden baka bir ey deildir. Bu sebepledir ki, akln yanl istikmette bir l olarak kullanlmas neticesinde kelm ad altnda teekkl eden ilim, Ehl-i Snnet limleri nazarnda zemme (knama ve yermeye) lyk bir bidat olmu, taraftarlar da, en az uratklar bu ilim kadar mezmm ve merdd saylmtr. Allahn sim ve Sfatlarn Bilmenin nemi Muhakkak Allahn isim ve sfatlarn bilmek, mnsn iyice anlamak, gereiyle amel etmek ve onlarla Allaha dua edip Ondan istemek, kullarn kalplerinde; yaratcy yceltme, Onu takds ederek her trl eksiklik ve kusurdan tenzh etme ve Onu sevme, Onu umut edip arzulama ve Ondan korkma, Ona tevekkl etme (dayanma) ve Ona dnme hasletlerini oluturur. yle ki yaratc onlarn kalplerinde, ne ztnda ne de sfatlarnda hibir orta bulunmayan en yce rnek olur. Hi kimsenin, onlarn kalplerindeki bu yer gibi bir yeri yoktur. te bylece kul kalb tevhidi gerekletirmi olur. Yine bylece Allah iin kulluk gereklemi, kalpler Onun byklne boyun emi ve nefisler Onun azametinden durulmu olur.1 limlerin en faziletlisi dn ilimler olunca, bizim Allah bilip tanmamz salayan ilim, doal olarak kendi dndaki dn ilimlerin en faziletlisi olmaktadr. nk bu ilim bize Allah Azze ve Celleyi tantmakta ve Onun hakknda bilgi shibi olmamz salamaktadr. stelik kalplerin hayat bulmasnn, nimet ve huzura kavumasnn tek yolu, Rabbi, mabdu ve yaradann isimleri, sfatlar ve fiilleriyle bilip tanmasdr.1 te bu noktadan hareketle tevhidin iki rknnden biri saylan sim ve Sfat Tevhidini bilip tanmamz bizim iin kanlmaz bir gerek olmaktadr.2 nk peygamberlerin getirdii tevhid iki eittir: limde ve itikdda tevhid, irde ve kastta (amata) tevhid. Bunlardan ilkine, haber verme ve marifetle (bilgi) olan ilgi ve alkas nedeniyle ilm tevhid, ikincisine kast ve iradeyle olan ilgi ve alkas nedeniyle de kasd-ird tevhid ad verilir. Tevhidin ilk eidi olan ilm tevhidin dayana, lemlerin Rabbi Allaha it keml (olgunluk) sfatlarn ispat etmek, Ondan tebh ve misli nefyetmek ve Onu btn kusur ve eksikliklerden tenzh etmektir.3

Bir ftira ve Cevab Son zamanlarda lkemizde snnet dmanln krkleyen baz gruplarn bu konudaki btl aba ve gayretlerini itikd alana kaydrma eilimi iine girdiklerini ne yazk ki mhede etmekteyiz. Bunlar, Muhammed Zhid el-Kevser (l.1371/1952) gibi baz son dnem ilim adamlarn kendilerine rnek almlardr. Hatta bunlardan bazlar, bata mam Ahmed (l.241h.) olmak zere Yahy b. Man (l.233h.) ve shk b. Rhye (l.238h.) gibi pek ok Ehl-i Snnet limini Haevlikle4 itham ederek onlara insafszca iftira etmilerdir.5 Aslnda onlarn zellikle mam Ahmedi hedef tahtas haline getirmelerinin nedeni, Onun snnete olan sk ball ve Halkul-Kurn olaynda Mutezile ve Cehmiyyeye kar gsterdii o stn ve eriilmez mcdeleci ruhtur. Allah Ondan ve dier btn Ehl-i Snnet vel-Cemat limlerinden rz olsun (mn). uras muhakkak ki, onlar bu hususta hocalar Muhammed Zhid el-Kevsernin yolunu izlemilerdir. Nitekim Kevser, Ehl-i Snnet imamlarn putuluk, kfr ve irkle itham ederek onlara putular, putperestler, kkleri putperestlere uzanan Haevler, putperestlik rtkanlar, tecsm ve putuluk hastalna yakalanm hastalar, mmeti putperestlik rtkanlarndan sakndrma gibi asla hak etmedikleri aalayc kt lakaplar takmtr.1 Bazen de onlar chillik, ahmaklk ve akl ve din ktlyla niteleyerek onlara rezil chil topluluk, zelil ve alak topluluk, kendilerine selef diyenler, mezhepsizler, hibir eyden anlamayan chiller, akl kt Haevler, akl kt bunaklar, gfiller, chiller, cehletinde srar eden chille hakka kar inat olan limler arasnda olanlar, akl evveller, anlay ve akl olmadan aklnda ve dininde isbet (yara) alanlar, anlay ktlna din ktl katanlar, aklllarn delileri, Allahn yarattklarnn, hdiselere basret ve nazarla bakmaktan en uzak olanlar, aklsz ayak takm gibi gerekle yakndan uzaktan hibir ilgisi olmayan kt lakaplar takmtr.2 Biz gerek Kevserye gerekse Onun izinden giderek Ehl-i Snnet imamlarna bu tr itham ve iftiralarda bulunan snnet dmanlarna, halen zerinde altmz te Gerek Haevler adl kitabmzda cevap vereceiz inaallah. Ancak burada birka sz sylemeden geemeyeceim: Evet kendilerini islama nispet eden gruplar iinde tebh ve temsl fikrini hararetle savunanlar olmutur. Kaynaklar tebhin ilk ortaya knn Rfzlerin arlarndan kaynaklandnda hem fikirdir. Sylenildiine gre Allahn cisim olduunu syleyen ilk kii Rfz Him b. el-Hakem3 (l.190h.)dir. Daha sonra bu hastalk Himn taraftarlar tarafndan mslmanlar arasnda yaylmaya balamtr. Biz, Mebbihe hakknda daha geni bilgiyi 306 nolu dipnotta verdiimizden burada bunlar tekrarlamaya gerek grmyoruz. steyenler oradan bakabilirler.

uras bir gerektir ki, mlesef gerek Ehl-i Hadsten gerekse mezhep imamlar Eb Hanfe, Mlik, fi ve Ahmede tbi olanlar arasnda tebh hastalndan nasibini alanlar kmtr. Ancak bunlarn says hem ok azdr, hem de bizzat Ehl-i Hads ve drt mezhep imam tarafndan kendilerine gereken cevap sratle verilmitir. Birka kendini bilmez yznden btn Ehl-i Snnet limlerini itham altnda brakmak ve onlara iftira atmak herhalde adaletten olmasa gerek! Allah Tel yle buyurur: Ey iman edenler! Allah iin

hakk ayakta tutan, adaletle hitlik eden kimseler olun. Bir toplulua duyduunuz kin, sizi dil olmamaya itmesin. Adaletli olun; (zira) bu takvya daha yakndr. Allahtan korkun. Hi phesiz Allah yaptklarnzdan hakkyla haberdrdr. (Mide, 8)
Zaten Maklt kitaplaryla Frak veya Milel ve Nihal kitaplarn inceleyenler gerekte kimlerin Mebbihe veya Mcessime veya Mmessileden olduunu renirler. Bunlar arasnda bu mmetin zerinde ittifak ettii hibir Ehl-i Snnet limi yer almamaktadr. rnein Ebul-Hasen el-Ear (l.330h.) bunlar arasnda Him b. el-Hakem (l.190h.), Him b. Slim el-Cevlk gibi Rfzleri sayarken1 Eb Mansr el-Badd (l.429 h.) Mebbihenin yaradan yaratlma benzetenler ve yaratlm yaradana benzetenler olmak zere iki snf olduunu, ilk snfn da kendi iinde Allahn ztn, yaratlmlarn ztna benzetenler ve Allahn sfatlarn yaratlmlarn sfatlarna benzetenler olmak zere Sebeiyye, Beyniyye, Mukannaiyye, Azfira, brhimiyye, Hbityye, ise Basra Mutezilesi, Kerrmiyyenin bir kolu, ez-Zrriyye, Rfzlerin bir blm vd. kollar sayar.2 ehristn (l.548h.) ise bunlar arasnda Him b. el-Hakem ve Him b. Slim el-Cevlk gibi ilerin arlarndan bir cematle, Mudar, Kehmes (l.149h.), Ahmed el-Huceym (l.200h.), Kab (l.349 h.), Dvd el-Cevrib ve bakalar gibi Haev Ehl-i Hadsten bir cemati sayar.3 Fahreddn er-Rz (l. 606h.) ise bunlar arasnda Him b. el-Hakeme tbi olan Hakemiyye, Him b. Slim el-Cevlk er-Rfzye tbi olan Cevlkyye, Ynus b. Abdurrahmn el-Kummye (l.208 h.) tbi olan Ynusiyye, eytnut-Tk lakab4 ile anlan Ebu Cafer el-Ahvele (Muhammed b. Numn er-Rfz) tbi olan eytniyye ve Dvd el-Havrye tbi olan el-Havriyye gibi Rfzler ile akledilebilir eylerden nasibi olmayan baz hadisileri ve nc bir frka olarak da Sicistn yresinin zhidlerinden Eb Abdillah Muhammed b. Kerrma (l.255 h.) tbi olanlar sayar.5 Sonra unu hatrlatmak gerekir ki, drt mezhep imamndan herhangi birine tbi olduunu iddia eden kimsenin bu iddias tek bana, onun bu imamlardan birine gerekten tbi olduu sonucunu dourmaz. nk islam tarihi boyunca pek ok ahs ve grup aslnda hi de yle olmad halde kendilerinin bu imamlardan birine tbi olduunu ileri srerek mensbiyet iddiasnda bulunmular ksmen de olsa insanlar buna inandrmay baarmlardr. eyhul- slam bn-i Teymiyye bu konuda unlar syler:
8

iki grup olduunu syler. Birinci snfn ilk grubu arasnda, Muriyye, Mansriyye, Hattbiyye, Hulliyye, Hulmniyye, Himiyye, Dvd el-Cevribye mensup olan Mebbihe, Kerrmiyye vb. baka kollar sayar. kinci grup arasnda

Sz mam Earnin (l.330h.) sylediklerine gelince ilerinde nde gelen bir eyhleri : Hi phesiz mam Ahmed (l.241 h.) hem kadri byk bir imam hem de slam imamlarnn en byklerindendir! Ancak Ona bir ok bidat karm kimseler mensbiyet iddia etmilerdir dedi. Dedim ki: Evet bu doru, ama yalnz mam Ahmede hs bir zellik deil. Belki hemen hemen hibir imam yok ki, kendisinin onlardan uzak (ber) olduu topluluklar ona intisab etmi olmasn. mam Mlikin (l.179h.) onlardan uzak olduu baz insanlar, kendilerini Ona nispet etmilerdir. finin (l.204h.) onlardan uzak olduu baz insanlar, kendilerini Ona nispet etmilerdir. Eb Hanfenin (l.150h.) onlardan uzak olduu baz insanlar kendilerini Ona nispet etmilerdir. Ms aleyhiss-selmn onlardan uzak olduu baz insanlar, kendilerini Ona nispet etmilerdir. s aleyhis-selmn onlardan uzak olduu baz insanlar, kendilerini Ona nispet etmilerdir. Ali b. Eb Tlibin (l.40h.) onlardan uzak olduu baz insanlar, kendilerini Ona nispet etmilerdir. Yine Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem-in onlardan uzak olduu Karmita, Btniyye ve baka frkalardan nice mlhidler, nice mnafklar kendilerini Ona nispet etmilerdir. O nde gelen eyh szleri esnasnda Haeviyye ve Mebbiheden baz insanlar, kendilerini mam Ahmede nispet etmilerdir veya benzeri bir ey syledi. Dedim ki: Mebbihe ve Mcessimeden olanlar, mam Ahmedin ashb dnda dier mezhep ashb arasnda mam Ahmedin ashbnda olduundan daha oktur. Nitekim u Krt boylarnn hepsi fidir. Onlarda olan tebh ve tecsm fikri baka hibir insan snfnda yoktur. Ceyln halk iinde filerde vardr, Hanbeller de. Sonra dedim ki: Halis Hanbellere gelince onlar arasnda, kendilerinden baka mezheplerde olan bu tr fikirlerden hibiri yoktur. (Daha sonra) Mcessim Kerrmlerin hepsi Hanefdir diyerek cevab tamamladm.1 bn-i Ebil- zz el-Hanef (l.792h.) ise bu konuyla ilgili olarak, Eb Hanfenin, Allahn gkte olduunu inkar eden kfir olmutur szn aktardktan sonra yle demitir: Eb Hanfenin yoluna (mezhebine) intisb edenlerden bunu inkar edenlere aldrlmaz. nandklar eylerin ounda Eb Hanfeye muhlif olan Mutezile ve baka gruplar, kendilerini Ona nispet etmilerdir. nandklar eylerin bir ksmnda Mlik, fi ve Ahmede muhalefet edenler de, kendilerini bazen bu imamlara nispet edebilmilerdir.2 Sonu olarak unu syleyebiliriz: Bata mam Ahmed olmak zere Yahy b. Man ve shk b. Rhye gibi hadisilerle Ehl- Snnetin dier limlerini Haevlik, tebh, tecsm ve temslle itham edenlerin asl niyeti, bu imamlar zan altnda brakmak sretiyle onlarn mslmanlar arasndaki saygnlklarn azaltmak ve bylece onlarn inanlarnn temelini tekil eden hadisleri yok saymaktr. Ancak onlarn bu niyetlerinin farkna varan limler, onlarn Ehl-i Snnet imamlar hakkndaki bu itham ve iftiralarn iddetle reddetmiler ve bu konuda birok zl szler sylemilerdir. Bunlardan bazlar yledir:
9

ehristn, mam Ahmed b. Hanbel, Dvd b. Ali el-Esfehn (l. 270h.) ve Seleften bir topluluun, kendilerinden nce gelen ve hadis ehlinden olan Mlik b. Enes ve Muktil b. Sleymn (l.150h.) gibi seleflerinin yolundan nasl yrdklerini uzunca anlattktan sonra yle sylemitir: te bu, selmet (esenlik) yolunun ta kendisidir. Bu yolda hibir ekilde tebh yoktur.1 Fahreddn er-Rz de yle demitir: unu bil ki, Mutezileden bir topluluk mam Ahmed -Allah Tel kendisine rahmet etsin-, shk b. Rhye ve Yahy b. Mane tebh nispet ederler ki bu yanltr. nk onlar itikdlarnda tebh ve tatlden uzaktrlar (mnezzehtirler). Ancak onlar mtebih ayetler hakknda konumaz, aksine (onlara) iman ettik ve (onlar) tasdik ettik derlerdi. Bununla birlikte onlar Allah Tel'nn hibir benzeri olmadn, hibir eyin de Ona benzemediini kesin bir dille ifde ederlerdi. Bilindii zere bu itikd tebhten gerekten ok uzaktr.2 eyh Mer b. Yusuf el-Kerm el-Hanbel (l.1033h.) ise yle demitir: Ne gariptir ki, Hanbel imamlarmz Selefin grn syleyip kabul ettikleri ve Allah hem Allahn kendi nefsini vasfettii hem de Raslnn Onu vasfettii eylerle, tahrf ve tatle, tekyf ve temsle kamadan vasfettikleri halde, dininde ihtiyatl (tedbirli) davranmayan birini, onlar tecsm fikrine nispet ederken bulabiliyorsun. Halbuki imamlarmzn mezhebi (gr), filerin mezhebinin (grnn) tersine mcessim olan kiinin kfir olduudur. nk filer nezdinde mcessim, kfir deildir. Buna gre Mcessimeyi tekfr eden bir topluluk (yni Hanbeller) nasl olur da tecsm grn syler?!3 Hatta bunlardan bir ksm sadece imamlar tebhle itham etmekle kalmam peygamberleri bile bu tr kt lakaplarla itham etmilerdir. bn-i Teymiyye yle demitir: Cehmiyye ve Mutezile, -yalan ve iftira olarak- bu gne kadar sfatlardan bir eyi ispat edene Mebbihe adn verirler. Hatta onlardan yle ar gidenler olmutur ki, bunlar peygamberleri bile Mebbihe olmakla itham ederler. yle ki Cehmiyyenin ileri gelenlerinden Smme b. el-Eres (l.213h.) yle demektedir: Peygamberlerden Mebbihedendir: Hz. Ms byledir. nk O: Bu i, senin imtihanndan baka bir ey deildir. (Arf, 155) demitir. Hz. s da byledir. nk O: Sen benim nefsimde olan

bilirsin, halbuki ben senin nefsinde olan bilmem (Mide, 116) demitir. Yine Hz. Muhammed -sallallahu aleyhi ve sellem- de byledir. nk O: Rabbimiz iner 4
demitir. Hatta Mutezilenin pek ou, mm Mlik, Sevr (l.161h.), Evz (l.157 h.), fi, Ahmed ve bunlara tbi olanlarla, shk b. Rhye, Eb Ubeyd (l.224h.) ve bakalar gibi imamlarn ounu mebbihe snfna sokarlar. fi mezhebine mensup Eb shk brhim b. Osmn b. Drbs (l. 622h.), Tenzhu Eimmeti-era anil-Elkbi-ena adnda bir eser yazm, selefin ve dierlerinin bu konudaki szlerini ve grlerini nakletmitir. Yine bu kitabnda, mriklerin Peygambere iftira rn lakaplar taktklar gibi bidat ehlinden her bir snfn da Ehl-i Snnete -bozuk

10

grleri zerinde doru olduklarn ileri srerek- bu tr iftira rn lakaplar taktklarn anlatr.1 Aslnda hadis ehline bu tr szlerle svmeyi maharet sayan bu bidat ehli zndklarn en byk almeti, Ehl-i Snnete Haeviyye, Mebbihe ve Mcessime gibi asla haketmedikleri lakaplar takmalardr. limlerin bu noktaya dikkat eken szlerinden birka yledir: mam Tirmiz (l. 279h.) Hi kimse iyi (helal) bir eyden sadaka vermi olmasn ki

Rahmn onu sa eliyle alp kabul etmesin. Bu bir hurma bile olsa. Zaten Allah iyiden (helalden) bakasn da asla kabul etmez hadisini2 zikrettikten sonra yle demitir: lim
ehlinden pek ok kimse bu hadis ve sfatlarla ilgili buna benzeyen dier rivyetler hakknda ve Allah-u Tellnn her gece dnya gne inmesi hususunda gelen rivyetler3 hakknda yle demilerdir: Bu sfatlar hakknda gelen rivyetler kesinlikle sbittir. Bunlara olduu gibi inanlr ve haklarnda hibir vehme dlmez. Bunlarn nasl olduu konusunda da hibir ey sylenilemez. Bunun gibi Mlik, Sfyn b. Uyeyne (l. 198h.) ve Abdullah b. Mbrekin (l. 181h.) bu hadisler hakknda: Onlar nitelendirmeden (olduu gibi) alp kabul ediniz4 dedikleri, rivyet edilmitir. te Ehl-i Snnet vel-Cematin ilim ehlinin gr de byledir. Cehmiyye ise bu rivyetleri inkar ederek bunlar birer tebhtir demilerdir.5 Abdurrahmn b. Eb Htim (l. 327h.) ise babas Eb Htim er-Rznin (l. 277h.) yle dediini nakleder: Ehl-i Esere sven bidat ehlinin almetiyle zndklarn almeti, Ehl-i Snnete Haeviyye ismini takmalardr ki, onlar bununla eserleri (hadisleri) ortadan kaldrmak istemektedirler. Cehmiyyenin almeti ise Ehl-i Snnete Mebbihe adn takmalardr.6 bn-i Ebil- zz el-Hanef (l. 792h.) ise yle demitir: shk b. Rhye (l. 238h.) yle demitir: Cehmin (l. 128h.) ve ashb Cehmiyyenin almeti, alageldikleri ekilde ve yalan yere Ehl-i Snnet vel-Cematin, mebbihe olduklarn iddia etmektir. Oysa bilakis onlar (Cehm ve Cehmiyye), Muattlann (Allahn sfatlarn inkar edenlerin) kendileridir. Yine bunun gibi selef imamlarndan pek ou da yle demilerdir: Cehmiyyenin almeti, Ehl-i Snnete mebbih (benzeticiler) adn takmalardr. sim ve sfatlardan herhangi bir eyi reddedenlerden hibir kimse yoktur ki, bunlar ispat edene mebbih adn takmasn. Zndklarn arlar; Karmtler ve felsefecilerden Allahn isimlerini inkar eden ve Allah iin: O, limdir ve kdirdir denemeyeceini syleyen kimse, Allah bu isimlerle (lim ve alm, kdir ve kadr isimleriyle) isimlendiren kimsenin mebbih olduunu ileri srer. nk ona gre isimdeki ortaklk (ortak kullanm ve benzerlik), anlamdaki benzerlii gerektirir. Yine Cehmiyyenin arlar gibi ismi ispat edipte o mecazdr diyen kimse, muhakkak Allah gerekten limdir, gerekten kdirdir diyen kimsenin mebbih olduunu ileri srer. Yine sfatlar inkar eden ve Allahn ilmi,

11

kudreti, kelm, sevmesi ve irdesi yoktur diyen kimse, sfatlar ispat eden kimse iin mebbih ve mcessim der. te bunun iin Cehmiyye, Mutezile, Rfza ve benzerlerinden sfatlar redden kimselerin kitaplar; sfatlar ispat edenlere taktklar mebbihe ve mcessime adlaryla doludur. Onlar kitaplarnda yle derler: Mcessimenin cmlesinden kendilerine Mlikler denilen bir topluluk vardr ki bunlar kendisine Mlik b. Enes denen birine nispet edilirler. Yine bunlardan kendilerine filer denilen bir topluluk vardr ki bunlar da kendisine Muhammed b. drs! denilen birine nispet edilirler. Hatta bu sfat inkarclarndan Kurn tefsir eden Abdlcebbr (l. 415h.), Zemaher (l. 538h.) ve dierleri gibi mfessirler, sfatlardan herhangi bir eyi ispat eden ve Allahn (ahirette) grleceini syleyen herkese mebbih adn verirler. yle ki bu kullanm, gruplarn ounluunun son dnem limlerinin nezdinde yaygn bir hal almtr. Ancak mehr Snnet limleri nezdinde, bu lafzn (tebh) kullanm hususunda yaygn olan gr udur: Onlar ne tebhi reddetmek sretiyle sfatlar reddetmeyi kasdetmilerdir ne de sfatlar ispat eden herkesi tebhi olmakla nitelemilerdir. Aksine onlar tebhi reddederek, Allahn isimlerinde, sfatlarnda ve fiillerinde yaratt eylerden hibirine benzemediini kasdetmilerdir. Tpk daha nce geen Eb Hnfenin u sznde olduu gibi: Allah Tel bilir ama bizim bilmemiz gibi deil, g yetirir ama bizim g yetirmemiz gibi deil, grr ama bizim grmemiz gibi deil.1 te bu Allah Tel'nn u buyruunun mnsdr: Onun benzeri hibir ey yoktur.O iitendir, grendir. (r, 11). Allah burada benzerlii reddetmi ve sfat (iitme ve grme sfatlarn) ispat etmitir. leride eyhin (Tahvnin) szleri iinde sfatlar ispat konusu, tebhi reddetmenin, sfatlar reddetmeyi gerektirmedii hususuna dikkat ekmek maksadyla geecek.1 Molla Aliyyul-Kr (l. 1014h.) ise kendisi gibi Hanef olan mam Sadreddn Konevnin (l. 673h.) yle dediini nakletmitir: Bu nedenle selef limlerinin ou yle sylemilerdir: Cehmiyyenin almeti, Ehl-i Snnete mebbih (benzeticiler) adn takmalardr. sim ve sfatlardan herhangi bir eyi reddedenlerden hibir kimse yoktur ki bunlar ispat edene mebbih adn takmasn. Hatta Abdlcebbr (l. 415h.), Zemaher (l. 538h.) gibi baz tefsr limleri ve bu ikisi dndaki dier Mutezil ve Rfz limler, sfatlardan herhangi bir eyi ispat edene, yahut Allahn ztn (ahirette) grmenin mmkn olduunu syleyen limlere mebbih adn verirler. Halbuki Ehl-i Snnet velCematin cumhurunun nezdindeki mehr olan gr, onlarn, Allahn yaratklara benzemesini reddetmek sretiyle, Allahn sfatlarn reddetmeyi kasdetmedikleri, aksine bununla, imamn da doyurucu bir anlatmla anlatt gibi Allahn isimlerinde, sfatlarnda ve fiillerinde yaratt eylerden hibirine benzemediini kasdettikleri yolundadr.2 3 Kald ki Ehl-i Snnet limleri Allahn isim ve sfatlarnda yaplabilecek tebh ve tecsmi kesin ifadelerle yasaklamlar, hatta bunun irk ve kfr olduunu sylemilerdir. Onlarn bunu gsteren baz szleri yledir:

12

mam Tahv (l. 321h.), Eb Hanfenin (l. 150h.) yle dediini nakleder: Kim Allah insana zg anlamlardan (sfatlardan) bir anlam (sfat) ile tanmlarsa, muhakkak kfre dm olur. Bu gerei gren bir ibret alr da artk kfirlerin dediklerine benzer bir sz sylemekten kanr. Bunu yapnca da Allah Tel'nn sfatlarnda beer sfatlar gibi olmadn anlar.4 Reb b. Sleymn (l. 270h.), Allahn sfatlar hakknda mam fiye (l. 204h.) sorduu bir soruya mam finin yle cevap verdiini sylemitir: Akllarn, Allah-u Telay temsl ve tebh etmesi, tasavvurlarn Onu snrlamas, zanlarn kesin bilgi ortaya koymas, gnllerin dnp anlamas, i lemdeki tefekkrlerin derinliklere dalmas, zihinlerin ihata edip kuatmas ve akllarn dnp kavramas haramdr, yasaktr; ancak Allahn bizzat kendisini tanmlad, ya da Peygamberi sallallhu aleyhi ve sellemin diliyle aklad bilgi ve sfatlar mstesn!5 Nuaym b. Hammd el-Huz (l. 228h.) ise yle demitir: Allah yaratklarna benzeten kfir olur. Allahn kendisini nitelendirdii eyleri inkar eden de kfir olur. Ne Allahn kendisini nitelendirdii ne de Raslnn Onu nitelendirdii hibir ey tebh deildir.1 shk b. Rhye (l. 238h.) de yle demitir: Kim Allah nitelerken Onun sfatlarn, yaratt eylerden birinin sfatlarna benzetirse o Azm olan Allah inkar etmi olur.2 Bu konuyla ilgili szlerimize bn-i Teymiyye ve Mer b. Ysuf el-Kerm el-Hanbelnin (l. 1033 h.) u szleriyle son veriyoruz: Allah Sbhnehunun ne isimleri ve sfatlaryla birlikte zikredilen mukaddes nefsinde ne de fiillerinde hibir benzeri yoktur. Yine yaknen biliriz ki, Onun gerekten bir zt, gerekten fiilleri ve gerekten sfatlar vardr. Bununla birlikte Onun ne ztnda ne sfatlarnda ne de fiillerinde hibir benzeri yoktur. Allah eksiklii ve sonradan olmay gerektiren hereyden, gerekten mnezzehtir. nk O Sbhnehu ve Tel, stnde hibir gayenin olmad en stn kemli (mkemmellii) hakedendir. Yok olmas imkansz olduu iin, sonradan olmas da imkanszdr. Sonradan olmak, nce yok olmay gerektirdii, bir oldurucuya ihtiya duyduu, kendisinin varl ise kendi bana bamsz zorunlu varlk olduu iin Allah Sbhnehu ve Tel sonradan var olmamtr.3 Allah Sbhnehu sonradan olanlarn hepsinden farkldr. Onun zt (baka) ztlara benzemedii gibi sfatlar da (mahlktnn) sfatlarna benzemez. Yine Allah yarattklarndan hibir eye benzemedii gibi sonradan olma eylerden hibirine de benzemez. Aksine O yarattklarnn hepsinden farkl ve ayrdr. Ne ztnda, ne sfatlarnda ne de fiillerinde Onun benzeri hibir ey yoktur. Mutlak varlk Onundur. O ne bir zamanla snrlanabilir ne de bir mekanla snrlanabilir. Mutlak birlik, Onun kendi

13

nefsiyle kim olmas ve fiillerinin hepsinde bamsz olmas dolaysyladr. Gzellik veya sevinmek veya eref veya aydnlk veya ceml veya benzer bir grnt veya benzer bir ahs gibi niteliklerden Allahla ilgili olarak kalbinin zannettii veya fikir alannda oluan veya aklna gelen her ne varsa Allah Tel ondan farkldr. Byle bir durumda Onun benzeri hibir ey yoktur (r, 11) ayetini oku. Sen Allah daa tecelli edince dan Onun heybetinin azametinden dolay parampara olduunu grmyor musun?! Nasl ki Allahn tecelli ettii bir ey parampara oluyor, ite bunun gibi Allah hakknda zan ve tahminlerde bulunan kalp helak olup gider. yleyse tam anlamyla teslim olmu ve tasdik etmi halde hem Onun kendi nefsi iin raz olduu eylerden raz ol hem de kendi nefsi hakknda bildirdii haberlerin tesine geme.4 Earler ve Mturdler Ehl-i Snnet vel-Cematten midirler? Nasl ki, selefin itikdi grlerine muhalif olanlar iinde Ehl-i Snnetin byk imamlarn Haev ve Mebbih olmakla itham edenler kmsa yine ayn ekilde selefin itikadi grlerini benimsemi kimseler arasnda da Earleri ve Mturdleri bsbtn Ehl-i Snnet dna karanlar kmtr. lk grubun yapt ne kadar yanlsa ikinci grubun yapt da o kadar yanltr. Olmas gereken ahslara ve gruplara hkmetme noktasnda adaletten ayrlmamak, elden geldiince dil olmaktr. Nitekim Allah Tel yle buyurur:

Ey iman edenler! Allah iin hakk ayakta tutan, adaletle hitlik eden kimseler olun. Bir toplulua duyduunuz kin, sizi dil olmamaya itmesin. Adaletli olun; (zira) bu takvya daha yakndr. Allahtan korkun. Hi phesiz Allah yaptklarnzdan hakkyla haberdrdr. (Mide, 8), Sz sylediiniz zaman adaletli olun. (Enm, 152)
Allaha hamdolsun ki elimizde, Ehl-i Snnet limlerinin kendileri dndaki gruplara hkmederken adaletten ayrlmadklarn gsteren birok rnek bulunmaktadr. rnein eyhul- slm bn-i Teymiyye Allahn tevhdi, isimleri ve sfatlar konusunda Zhirlerle (imamlar Dvd ez-Zhir ve Ona uyan kk bir grup hari) Earlerin sahip olduklar akdeyi karlatrrken unlar sylemitir: Bilindii zere mam Ear ve Ashb bu konuda Selefe, imamlara ve hadis ehlinin mezhebine, Zhirlerden ok daha fazla yakndr. Yine bunun gibi Zhirler, Kurn ve Sfat meselelerinde Ahmed b. Hanbel ve Onun dengi dier imamlara muvfk olduklarn iddia etmekle beraber bu hususta Ear ve Ashabn tenkid edip ayplarlar. Oysa Ear ve Ashb, Kurn ve Sfat meselelerinde Ahmed b. Hanbel ve Onun dengi dier imamlara tahkk ve intisb bakmndan, Zhirlerden daha yakndrlar. Tahkk bakmndan diyoruz, nk sfatlar konusunda mam Ear ve Ashbnn mezhebiyle bn-i Hazm (l. 456h.) ve Zhirlerden Onun emsli olanlarn mezhebini bilen kimseye u ak-seik belli olmakla beraber kendisi ve (bu) iki gr anlam herkes unu bilir ki: Bu Btn Zhirler, Mutezileye, hatta felsefecilere Earlerden daha yakndrlar. Earler ise Selefe, imamlara ve hadis ehline, Zhirlerden daha yakndrlar... ntisb bakmndan ise, Ear ve Ashbnn kendilerini, zel olarak

14

mam Ahmede genel olarak da vesair hadis ehli imamlarna nispet etmeleri, kendilerine it kitaplarn hepsinde aktr, mehrdur.1 Yine rnein kitabmzn yazar bn-i Useymn kendisine yneltilen Faziletli eyh! Earler Ehl-i Snnet vel-Cematten midirler? Aklamanz rica ederiz eklindeki bir soruya yle cevap vermitir: Earler, Ehl-i Snnet vel-Cemate muvfk olduklar meselelerde Ehl-i Snnet vel-Cemattendirler. Ancak onlar sfatlar konusunda Ehl-i Snnet vel-Cemate muhaliftirler. nk onlar sadece yedisi dnda Allahn sfatlarndan baka hibir sfat ispat etmezler. te yandan bunlar da Ehl-i Snnetin ispat ettii ekilde ispat da etmezler. Her ynyle onlar Ehl-i Snnettendirler dememiz icab etmedii gibi onlarn Ehl-i Snnete mensup olularn tamamen reddetmemiz de icab etmez. Biz deriz ki, onlar Ehl-i Snnete muvfk olduklar meselelerde Ehl-i Snnettendirler. Ehl-i Snnete muhalefet ettikleri meselelerde ise Ehl-i Snnete muhaliftirler. te bylece tafsle gitmek kendisi ile hakkn ve adaletin gerekleecei yoldur. Allah Tel yle buyurmutur: Sz sylediiniz zaman adaletli olun. (Enm, 152). Sonu olarak onlarn mutlak srette Ehl-i Snnet dna kartlmalar adaletten olmayaca gibi tamamen Ehl-i Snnete dahil edilmeleri de adaletten olmaz. Vcib (gerekli) olan her hak sahibine hakknn verilmesidir.1 Baka bir yerde ise Ear akdesinin mahiyeti nedir ve hvn- Mslimnin ship olduu akide, Ear akidesi midir? eklindeki soruya yle cevap vermitir: Allah ahit ki, bizler hvn- Mslimnin akidesinin ne olduunu bilmiyoruz. Fakat Earler hakknda yazlan kitaplar iinde grdm en hayrl kitap eyh Sefer el-Havlye it olan kk bir risledir ki, O onda gzel szler sylemi ve Earlerin Allahn isimleri ve sfatlar meselesiyle, kelm, iman, vad (azb, cehennem) ve daha birok meselede Ehl-i Snnete olan muhalefetlerini aklamtr. Bu meselelere vkf olmak isteyenler bu kitaptan istifde edebilirler.2 Bir baka yerde ise Ehl-i Snnetin Selefin ta kendisi olan Sahbe, Tbin ve onlarn izinden giden hidayet nderi imamlar olduunu belirttikten sonra Earler ve Mturdler, Allahn simleri ve Sfatlar konusunda Ehl-i Snnet vel-Cematten saylmazlar demi ve bunun neden byle olduunu uzunca bir ekilde anlatmtr.3 Bir baka yerde ise Ehl-i Snneti oluturan limlerin unlar olduunu sylemitir: Ehl-i Snnet vel-Cemat iinde mslmanlarn, doru yol zerinde olduklar hususunda birletikleri din nderi imamlar vardr: Tpk mam Ahmed, fi, Mlik, Eb Hanfe, Sfyn es-Sevr, Evz gibi. Yine Ehl-i Snnet iinde bu imamlar dnda eyhul- slm bn-i Teymiyye ve eyhul- slm Muhammed Sleymn et-Temm (l.1206h.) gibi mehr ve marf imamlar da vardr.4 Bu konuyla ilgili szlerimize bn-i Teymiyyenin u veciz ifadesiyle son veriyoruz:

15

Selefin mezhebini (grlerini) ortaya koyan ve ona bal ve mntesip olduunu syleyen bir kimsenin ayplanacak hibir taraf yoktur. Aksine byle bir tavr ondan ittifakla kabul etmek gerekir. nk selefin mezhebi haktan bakas deildir ki! Eer bu tavr ortaya koyan kii zhiren ve btnen selefin mezhebine muvfk ise, o kii zhiren ve btnen hak zere olan bir mmin durumundadr. Yok eer sadece zhirde selefin mezhebine muvfk, btnen muvfk deilse o kii de mnfk durumundadr. Aa vurduu kabul edilir (zhirine gre hareket edilir), gizledikleri (iinde olanlar) Allaha havale edilir. nk biz insanlarn kalplerini yarp iine bakmakla ve karnlarn demekle emrolunmadk.1 Eserin Konusu: evirisini sunduumuz elinizdeki bu eser nsz, yirmialt blm ve bu blmlere bal alt blmlerden (fasllardan) olumaktadr. lk yirmibe blmde ve bunlara bal alt blmlerde; Ehl-i Snnetin Allahn isim ve sfatlar hakknda ship olduu akde, isim ve sfat tevhidinde bilinmesi gereken temel kurallar, Ehl-i Snnet d gruplarn Ehl-i Snnete ynelttii eletiriler ve Ehl-i Snnetin bu eletirilere akl ve din bakmlardan verdii cevaplar ve Bidatilerin Ehl-i Snnete yaktrdklar kt lakaplar gibi isim ve sfat tevhidini ilgilendiren daha pek ok meseleden delilleriyle birlikte sz edilmitir. Yirmialtnc blm ve buna bal alt blmlerde ise islam ve iman kelimelerinin tanmyla bu iki kelime arasndaki iliki, iman ve amel ilikisi, imann artmas ve eksilmesiyle artma ve eksilmeye neden olan etkenler ve imanda istisn gibi iman ilgilendiren meselelerden delilleriyle birlikte sz edilmitir. Eserin Elimizdeki Mevcut Basklar: bn-i Useymnin Fethu Rabbil-Beriyye bi Telhsil-Hameviyye adl eserinin evirisinde asl kabul ettiimiz elimizdeki mevcut drt bask unlardr: 1- Mektebetl-Merif tarafndan Mecmu Resil fil-Akde kitabnn iinde, Riyadda yaplan bask. Kitap ilk kez bu yaynevi tarafndan baslmtr. 2- mam Muhammed b. Sud slam niversitesi tarafndan 1407/1986 ylnda Riyadda yaplan bask. 3- Dru Tayyibe tarafndan Resil fil-Akde kitabnn iinde (sh: 45-118), 1409/1989 ylnda Riyadda yaplan bask. 4- Mektebet Edvis-Selef tarafndan, Eref b. Abdulmaksdun tertib ve tahkik ettii el-Kavidut-Tayyibt fil-Esmi ves-Sft adl kitabn iinde (sh:93-197), 1416/1995 ylnda Riyadda yaplan bask.

16

Eserin asl olan bn-i Teymiyyenin el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr adl kitabnn elimizdeki mevcut basks ise unlardr: 1- Drul-Ktbil- lmiyye tarafndan, Beyrutta yaplan bask. 2- Mektebetl-Hir tarafndan erf Muhammed Fud Hezz tahkikiyle 1411/1991 ylnda Mekke-i Mkerremede yaplan bask. 3- Dru lemil-Ktb tarafndan Mecmul-Fetv iinde (5/5-121), 1412/1991 ylnda Riyadda yaplan bask. Elinizdeki Eserde Yaptm ler: 1- evirisini sunduumuz bu eserin elimizdeki mevcut basklarn birbirleriyle karlatrarak basklar arasnda farkllklar olup olmadn tespit etmeye altm. Ayrca Yazar bn-i Useymn tarafndan eserin asl olan el-Fetv el-Hameviyye el-Kbrdan yaplan harf nakillerde, nakille naklin yapld blm karlatrarak farkllklar tespit etmeye altm. Bunu yaparken eserin aslnn elimizdeki mevcut basksn da birbirleriyle karlatrdm. Her iki karlatrmada da tespit ettiim olduka az olan bu farkllklar ilgili dipnotlarda belirttim. 2- Eseri gcmz nispetinde gnmz Trkesiyle Trkeye evirmeye altm. Metindeki baz Arapa kavramlar nemine binen olduu gibi brakmakla beraber cmle iindeki durumlarna gre anlamlarn parantez iinde belirttim. Eer birden fazla anlam ifde etmise veya aklanmaya gereksinim duymusa bunlar da ilgili dipnotlarda akladm. 3- Eserin metnindeki ayetlerin Kurn- Kerimdeki yerlerini, sre ismi ve ayet numaras belirtmek sretiyle, yine metinde ayetlerin hemen ardndan gsterdim. 4- Metinde geen btn hadis ve rivyetlerin kaynaklarn ilgili dipnotlarda gsterdim. Hemen hemen kaynan tespit edemediim hibir hadis ve rivyet brakmadm. Hadis ve rivyetlerin kaynaklarn tespit ederken u yolu izledim: ncelikle iki parantez arasnda hadis veya rivyetin shhat ya da zayflk derecesini gsteren hkm zikrettim. Sonra mam Mlik ve mam Ahmed ile balayp, arkasndan Buhr, Mslim ve Ktb-i Sittenin geri kalan imamlarn, bunlardan sonra hadis veya eseri rivyet eden dier imamlar ve eserlerini genelde kronolojik bir sraya bal kalarak zikrettim. Cilt ve sayfa numarasn verdiim Nesnin Sneni ve birka eser dnda hadis ve rivyetlerin ilgili kitaptaki numaralarn kaydettim.

17

Hadislerle ilgili hkmlere gelince, hadis sahihse sahih hadis tabirini, hasense hasen hadis tabirini, zayfsa zayf hadis tabirini kullandm. Bunu yaparken de bu daln nde gelen limlerinden hadise kimlerin sahih, kimlerin hasen, kimlerin de zayf dediini belirttim. bn-i Teymiyye, Zeheb, Heysem, bn-i Hacer, Suyt, Kettn bazen de mesela uayb el-Arnavt, Abdlkdir el-Arnavt ve Hseyn Selm Esed gibi son dnem ilim adamlarnn adn verdim. Genelde ise amzn nl hadis limi Muhammed Nsruddn el-Elbnnin (Allah kendisine rahmet etsin), hadis hakkndaki hkmn vermekle yetindim. Kimi zaman hadis ilminin gerektirdii kadar ile senede bazen de metne dir aklamalarda bulunarak sened ve metin kritii yaptm ki, bu ok fazla deildir. Elimizdeki rivyet ayet hadis deil de eserse sahih eser ve zayf eser tabirlerini kullandm ve hadislere hkmederken izlediim metodun aynsn izledim. Yeri gelmiken yle bir hatrlatma yapmay kendime bir grev biliyorum. Kitabn eviri ve tahkikinin msvedde aamasnda henz Muhammed Nsruddn el-Elbn hayattayd. Ancak eserin msveddesini gzden geirip temize getiim sralarda -1 Ekim 1999 (22.6.1420) Cuma gn- kendisi aramzdan ayrld. amzn hadis otoritelerinden, belki de en by saylan el-Elbn ardndan kendi gibi birini daha brakmad. Allah kendisine gani gani rahmet etsin ve kendisini Firdevs cennetinde Peygamberin komusu yapsn. (mn) 5- Yazarn birilerine nispeten kaydettii szlerin, o sz syleyenlerin kendi eserlerindeki ya da bakalarnn eserlerindeki yerlerini ilgili dipnotlarda kaydettim. ayet kaydedilen sz syleyenlerin kendi eserlerinde deil de bakalarnn eserlerinde ise szn getii eserleri elimden geldii kadar ok tutmaya gayret ettim. Sened kritii yapmak gerekmise bir nceki kta zikrettiim yolu izledim. 6- Metinde adlar geen sahbe ve ahs isimlerinin bazen ksa bazen de nemine binen uzun biyografilerini ilgili dipnotlarda kaynaklaryla beraber kaydettim. 7- Metinde sz konusu edilen btn mezhep ve gruplar hakknda ilgili dipnotlarda bazen ksa bazen de nemine binen uzun bilgiler verdim ve bunlarn getii kaynaklar kaydettim. 8- Metinde geen nemli grdm kavramlar ilgili dipnotlarda akladm. 9- Metinde sz konusu edilen temel itikd konularda mam Eb Hanfenin (l.150h.)ne dediini ve neye inandn bizzat Eb Hanfenin kendisine nispet edilen be eserden nakletmek sretiyle ilgili dipnotlarda kaydettim. Ayrca bata mam Tahv (l.321 h.) olmak zere, bn-i Ebil- zz el-Hanef (l.792 h.), Bedreddn el-Ayn (l.855 h.), Molla Aliyyul-Kr (l.1014 h.), dede ls (l. 1270 h.), oul ls (l. 1317 h.), torun ls (l. 1342 h.) ve dier Hanef limlerin bu konulardaki tespitlerini ve szlerini de ilgili dipnotlarda kaydettim. Bylece okuyucunun metindeki bilgilerle dipnotlardaki

18

bilgileri karlatrmasn, bunun sonucu olarak da bn-i Teymiyye, bn-i Useymn ve dier selefi imamlarn sahip olduu itikdla Eb Hanfe ve yolundan giden Hanef imamlarn ship olduu itikd arasnda aslnda pek de bir farkn olmadn grmesini salamaya altm. ayet aralarnda bir ihtilaf (anlamazlk) vki olmusa bu ihtilafn nedenlerini ve varsa bu ihtilaf giderme yollarn uzun bir ekilde anlatmaya gayret ettim. 10- Metinde sz konusu edilen itikd konularn geneli hakknda bn-i Teymiyye, bn-i ul-Kayyim ve bn-i Useymnin bazende Nevev, Zeheb, bn-i Hacer, bn-i ulMevsl, el-Elbn ve Dr. Humeyyisin grlerinin getii yerleri ilgili dipnotlarda ayrca belirttim. Bylece bu konular hakknda daha geni bilgi almak isteyenlerin bu yerlere kolayca dnmelerini saladm. 11- eyhul- slm bn-i Teymiyyenin -Allahn rahmeti zerine olsun- ksa bir biyografisini, rencisi Hfz Zehebnin Tezkiretl-Huffz adl eserinde Onun hakknda sylediklerinden aynen naklettim. 12- eyhul- slm bn-i Teymiyyenin el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr adndaki bu eseri nedeniyle Dmakta (amda) maruz kald mihnet hakknda bilgi verdim. Bu bilgiyi eyhul- slmn iki has rencisi bn-i Abdilhd ve bn-i Kesrin dilinden aynen aktardm. 13- amzn byk ilim adamlarndan biri olan Muhammed b. Slih el-Useymnin zl bir biyografisini kaydettim. 14- Teknik bir takm indeksler (fihristler) yaptm. Bunlar aadaki ekildedir: 1- Bibliyografya 2- Sahbe ve ahs simleri ndeksi 3- Din, Mezhep ve Grup simleri ndeksi 4- Yer simleri ndeksi 5- Kavram ndeksi 6- Konu ndeksi ( indekiler) nszmze el-Hatb el-Baddnin (l.463 h.) snnete balln lzumundan bahseden u msralaryla son veriyoruz: Hadis; tevhid usulleri ilmini, Vad, vad, Allahn sfatlar ile cennet ve cehennemin tavsfi ve bunlara dir haberleri, Peygamberlerin kssalarn, Meleklerin zikrini, Zhidlerin ve Vellerin haberlerini, Bulegnn vaazlarn,Fukahnn szlerini, Arap ve Acem meliklerinin siyerini, Gemi mmetlerin kssalarn, Raslullah -sallallahu aleyhi ve sellem-in gazalarn, siyerini, ahkam ve kazalarn, hutbelerini, nasihatlerini, mucizelerini, hanmlar, ocuklar, akraba ve ashbnn saysn, faziletlerini, haberlerini, menkbelerini, mrlerini,

19

neseblerini, Kurnn tefsirini, Ashbn ahkma dair szlerini... ve dier hususlar kapsaycdr.1 Byk arn Rabbi, Yce ve Kerm Allahtan benim bu almam kyamet gn hasentmn arasna katmasn, ilim adamlar ve mslman kardelerime bunu faydal klmasn dilerken, bu kitabn basmna olan katklarndan dolay hyut-Trsil- slm Cemiyetine teekkr bir bor bilirim. nk insanlara kretmeyen (teekkr etmeyen) Allaha kretmez. 2 Bu alma, kusurlu birisinin ortaya koyduu bir gayrettir. Tetkik edecek ahslar bunu dikkatle tetkik etsin, alabildiine bizi mazur grsn. nk akll kii bakasn mazur grebilendir. Allah ise kendi kitabndan bakasn hatadan korumu deildir. nsafl kii bakasnn birok dorular karlnda az saydaki hatalarn balayabilendir.3 Dorusunu en iyi bilen Allahtr. Allah-u Tel, Peygamberimiz Muhammede, Onun aile halkna ve ashbna salt ve selm eylesin.

20

Bir Ka Satrda bn-i Teymiyye eyhul- slm bn-i Teymiyyenin biyografisi pek ok kaynak eserde bulunabilecei gibi sadece bn-i Teymiyyeyi konu alan zel biyografiler de mevcuttur.1 Biz burada eyhul- slm bn-i Teymiyyenin sekin rencilerinden biri olan Hfz Zehebnin (l.748 h.) Tezkiretl-Huffz adl eserinde hocas hakknda sylediklerini, olaylar bizzat mhede eden birinci az olmas nedeniyle olduu gibi aktarmakla yetiniyoruz. Hfz Zeheb yle demitir: bn-i Teymiyye; eyh, imam, byk lim, hfz, tenkidi, fakh, mctehid, usta mfessir, eyhul- slm, zhidlerin efendisi, ann tek ve eine nadir rastlanan limi, Takyyuddn Ebul-Abbs Ahmed bn-i el-Mft ihbuddn Abdulhalm bn-i el- mm elMctehid eyhul- slm Mecduddn Abdsselm b. Abdullah b. Ebil-Ksm el-Harrn. nder imamlardan biri olan eyhul- slm, 661 ylnn Rebul-Evvel aynda dnyaya geldi. Yedi yanda ailesiyle birlikte (ama) gt. bn-i Abdiddim, bn-i Ebil-Ysr, elKeml b. Abd, bn-i us-Sayraf, bn-i Ebil-Hayr ve daha pek ok limden ilim dinledi. Hadise nem verdi, hadis czlerini nesh etti (olduu gibi aktararak yazd), eyhleri dolat, hadis rivyetiyle megul oldu, zayf hadisleri sahih hadisler arasndan ayklayarak seip kard, ricl ilmi, ilell-hads ve fkhul-hads yannda slm ilimler, kelm ilmi ve dier ilimlerde ileri dereceye ulat. eyhul- slm derin ilme ship limlerden, sayl zeki kimselerden, esiz zhidlerden, byk yiitlerden ve kerem sahibi cmertlerdendi. Onu, ondan taraf olan da Ona muhalif olan da vd. lim yolcular 300 cilt kadar olan eserleriyle yollarn buldular. am, Msr ve es-Sarda hadis rivyet etti. Defalarca fitnelere ve eziyetlere maruz kald. Msr, Khire ve skenderiyye kalelerinde hapsedildi. ki defa da Dmak (am) kalesinde hapsedildi. 728 ylnn Zilkade aynn 20sinde, iki defa hapsedildii Dmak (am) kalesinde, tutuklu olarak konduu bir hcrede vefat etti. Sonra cenaze ilemlerinin tamamlanmasnn ardndan ehir (Dmak) cmisine karld (getirildi). Cenaze namazna saylar saylamayacak kadar ok olan topluluklar katld. Bunlar toplam altmbin kadar saylmlardr. Cenazesi, es-Sfiyye mezarlna, kardei erefuddn Abdullahn hemen yan bana defnedildi. Allah Tel her ikisine de rahmet etsin. (lmnden sonra) hakknda hem gzel ryalar grld hem de pek ok kasideyle Onun iyiliklerini ve stn meziyetlerini anlatan mersiyeler dzld. Yalnz kendisinin verdii fetvlar dolaysyla bana pek ok i geldi. Bu fetvlar Onun ilim denizinde (ilminin derinliklerinde) kaybolup gitmilerdir.1 Allah Tel Onu balasn ve Ondan rz olsun. Ben Onun bir benzerini daha grmedim. Bu mmetten herkesin sz alnrda terkedilir de.Ya (baka) ne olacakt ki?!2

21

eyhul- slm bn-i Teymiyyenin el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr Adndaki Bu Eseri Nedeniyle Dmakta (amda) Maruz Kald Mihnet1 eyhul- slm bn-i Teymiyye hayat boyunca inancndan tr birtakm fitne ve musbetlere maruz kalm, gerek lmnden nce gerekse lmnden sonra hakknda birok topluluk ileri geri konumu ve Onun tecsm fikri bata olmak zere daha baka sapk bidat grlere sahip olduunu iddia etmilerdir. Oysa ki O, btn bu iddia ve grlerden uzaktr.2 te Onun inanc urunda maruz kald mihnetlerden biri de bu kitapta zeti verilen el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr adl eseri nedeniyle Dmakta maruz kald mihnettir Bu mihnet, eyhul- slmn iki has rencisi olan bn-i Abdilhd (l.744h.) ve bn-i Kesrin (l.774 h.) aktardklarna gre aynen yle gereklemitir: bn-i Abdilhd (l.744h.) yle demitir: 698 yl Rebul-Evvel aynda eyh mam Takyyuddn b. Teymiyye Dmakta bir mihnete urad. Bu mihnet, Rebul-Evvel aynn banda; bu ayn 5. gn balam ve sonuna kadar srmtr. Bu mihnetin zeti udur: eyh bn-i Teymiyye (bu kitab) Hamada sfatlar hakknda kendisine sorulan bir soruya cevap olarak yazm ve bu kitapta hem selefin grn anlatm hem de onu kelmclarn grne tercih etmiti. Zaten bundan az bir sre nce de, mneccimlerin yaptklar ii inkar etmiti. Daha sonra Dmakta Seyfuddn Cn (Kaan) ile sultanla vekalet ettii ve ynetim ilerini yrtt bir srada bir araya gelmi Seyfuddn Kaanda Ondan taraf olarak Ona uymu, sylediklerini kabul etmi ve kendisiyle daha ok bir araya gelmeyi talep etmiti. Bylece toplumun bir kesiminde, eyhe kar zaten daha nceden var olan honutsuzluk, ortaya kndan ve hakknda sylenen gzel szlerden dolay duyduklar rahatszlk yannda ayrca bir sknt ba gsterdi. Bylelikle zaten daha nceden var olan eylere yeni bir tanesi daha eklenmi oldu. Ancak bn-i Teymiyyenin zhdnden, dnyaya tamah etmeyiinden, makam ve mevkiye olan isteksizliinden, ilminin okluu, cevap ve fetvlarnn doruluundan (kalitesinden) ve bu cevap ve fetvlarda kendini gsteren ilim bolluu ve anlay kalitesinden dolay hakknda olumsuz konumaya bir trl yol bulamyorlard. Onlar da bunun zerine, sfatlar ve Kurn hususunda kelmclarn grn selefin grne tercih ettiklerinden ve doru olann da bu olduuna inandklarndan dolay, akde hakknda (inandklar ve syledikleri eylerin doruluunu gstermek) iin kelm ilmine dayandlar. Yazd cevab (kitab) alp ona sayfalarca reddiyeler dzdler. Sonra da ok fazla bir aba gstererek kadlar ve fkhlar teker teker dolatlar, onlarn akllarn kartrdlar ve eyhin szlerini tahrf ettiler. Bununla da yetinmeyerek alaka yalan sylemek sretiyle, Onun tecsm grn savunduunu -ki h o bundan uzaktr- ve arkadalarna da bu gr

22

savunmalarn emrettiini, bylece halkn akdesinin bozulduunu aslnda hi de yle olmad halde iddia ettiller. Byle gr ve iddialardan Allaha snrz. Onlar bunun iin, yamur, amur ve souun ok iddetli olduu gnlerde ok fazla aba harcadlar. yle ki bu konudaki abalarn en st seviyeye kardlar. O gnlerde Haneflerin (amdaki) kads olan Celluddn el-Hanef onlara bu hususta muvafakat ederek, onlarla beraber Drul-Hads el-Erefiyyeye gitti ve bn-i Teymiyyenin de oraya gelmesini istedi. Hatta oraya gelmesi iin Ona haber bile yollad. Ancak O ( bn-i Teymiyye) gelmedi. Bunun yerine kendisine bir cevap (mektup) yazarak onda: Akideyle ilgili meseleler, sana sorulacak, seni dorudan ilgilendirecek meselelerden deildir. Zaten sultan da seni bu greve insanlar arasnda hkm vermen iin getirmitir. Yoksa ktlkleri inkar etmek kady ilgilendiren eylerden deildir dedi. Bu mektup kendisine ulatnda etrafndakiler ite bak gelmedi! diyerek akln kartrdlar ve kalbini bozdular. O da bn-i Teymiyyeye cevap yazarak sylediklerini reddetti. Daha sonra Celluddn el-Hanefden, bn-i Teymiyyenin akdesinin btl olduu hususunda, ehirlerde duyuru yaplmas iin izin istendi, O da buna izin verdi. Bunun zerine baz ehirlerde bu duyuru hemen yapld. Ancak Seyfuddn Kaan sratle harekete geti ve adamlarndan bir grubu (onlarn zerine) gndererek, ilan edeni ve etrafnda bulunanlar dvdrterek korkutup sindirdi. Bylece hakir ve klm bir halde dayak yemi olarak geri dnmek zorunda kaldlar. Daha sonra Seyfuddn Kaan bu ie kalkanlarn ve bunun iin alanlarn bulunmasn istedi. Eliler ve yardmclar (askerler) da bunun zerine bu ii yapanlar aramaya koyuldular. Ancak onlar saklandlar. Reisleri de Bedruddn el-Atabeknin evine giderek Ona snd ve kendisini Seyfuddn Kaan ve ordusundan korumasn istedi. O da onun bu durumu karsnda Ona acd ve Seyfuddn Kaann kzgnl geinceye kadar evinde kalmasna izin verdi. Sonra eyh adeti olduu zere, ayn 13. gnne rastlayan Cuma gn camide vaaz vererek phesiz sen byk bir ahlak zeresin (Kalem, 4) ayetini tefsir etmi, yumuak huyluluktan ve bunun gereklerinden bahsetmiti. yle ki bu parlak bir dn olmutu. Daha sonra Kad mduddn e-fi ile bir araya gelerek, kendi cevaplarn ieren ve elHameviyye olarak bilinen kitabn birlikte okumaya szletiler. Ayn 14 -Cumartesi gn- gnn erken satlerinden balayan ve Pazar gecesinin yaklak son te birlik kesimine kadar devam eden bir birliktelik gerekletirdiler. yle ki bu uzun ve srekli bir buluma olmutu. Bu srada akdenin tamam okundu. eyh problem olan yerlerdeki murdn aklad. Sylediklerine ne hakimden ne de mecliste hazr

23

bulunanlardan hibirinden bir itiraz gelmedi. Hatta kad: Kim eyhin aleyhinde konuursa tazr edilir dedi. Bylece eyh orada bulunanlardan honutlukla ayrld. nsanlar da Onun hakknda iittikleri gzel haberleri bizzat mhede ederek (oradan) ktlar. eyh kendinden dolay sevin ve mutluluk duyan byk bir toplulukla beraber evine vard. O btn bu olaylar esnasnda, yrei sbit, kalbi gl ve yaratlmlarn yardmna iltifat etmeden ve ona ihtiya duymadan sadece ilah yardma gvenen bir haldeydi (yapdayd). Muhaliflerinin eyh hakkndaki gayret ve abalar, gayret ve abalarn en st noktasnda idi. Nitekim eyhin aleyhine kendilerinden en ufack bir yardm esirgemeyeceklerine inandklar kiilerin bile onunla bir araya gelmesine imkan brakmadlar. Onun hakknda ellerinden gelen btn eziyet eitleriyle ve insann, onlar uydurup dzmesi ve btlla kartrp ssleyip pslemesi bir yana, onlar sylemekten dahi Allahtan utanaca birtakm ilerle konutular. G ve Kuvvet ancak Allahndr. Bu ekilde onun aleyhinde alanlar bizim ve bizim dmzdaki herkes nezdinde bilinmektedirler. Bu irkin ve iren hareket onlardan hret bulmutur. Yine bunun gibi, aleyhde sz syleme veya yaygara karmayla veya tahrik etme veya mektup ya da fetv gnderimiyle veya ahitlik ederek veya eyhin baz arkadalarna ve eyhe snanlara eziyet ederek veya svmeyle veya gybetle veya da iten bozgunculuk yapmak sretiyle onlara yardm eden de byledir. Bu kt meziyetlerden pek ok ey, birok topluluktan sdr olmutur. Salihlerden ve hayrl sekin kimselerden bir topluluk, bu olay srasnda ve sonrasnda eyh hakknda ok gzel ve muhteem ryalar grmlerdir. Eer bunlarn hepsini toplayp yazmaya kalksaydm tam bir cilt (kitap) olurdu.1 bn-i Kesr (l.774 h.) ise bu olay el-Bidaye ven-Nihye adl muhteem eserinde hicr 698 ylnda meydana gelen olaylar anlatrken, Melik Mansr Lainin ldrlmesi ve yerine Muhammed b. Kalavunun tahta gemesi hadisesini zikrettikten sonra yle anlatr: Kpakn, Dmaktan kmasndan sonra Lainin iktidarnn son zamanlarnda eyh Takyyuddn b. Teymiyye bir mihnete maruz kald. Fkhlardan bir topluluk ona kar harekete geerek Onu Kad Celluddn el-Hanefnin meclisine getirmek istediler. Ancak O, bu meclise gitmedi. Bunun zerine Hamallarn kendisinden (yazmasn) istedikleri ve el-Hameviyye olarak isimlendirilen akde kitabnn aleyhinde ehirde duyuru yapld. Ancak Emir Seyfuddn Cn (Kn) ondan taraf olunca, aleyhinde bulunanlar aratmaya balad. ou gizlendi. Onun akde kitabnn aleyhinde bulunanlardan bir ksm dvld, geri kalanlar da sustular. Cuma gn olunca eyh Takyyuddn adeti olduu zere camide vaaz vermeye balad ve Allah Tel'nn phesiz sen byk bir ahlak

zeresin (Kalem 4) buyruunu tefsir etti. Sonra Cumartesi gn Kad mduddn (e-

24

fi) ile bir araya geldi. Faziletli kimselerden oluan bir toplulukta orada hazr bulundular. el-Akdetl-Hameviyye adl kitab incelemeye baladlar. Baz noktalarn tarttlar. bn-i Teymiyye de geni aklamalar yaparak onlar susturucu cevaplar verdi. Sonra Dmaktan ayrlp gitti. ler yoluna girdi ve durumlar sakinleti. Kad mduddnin itikd gzel (dzgn), niyeti slihti.1 bn-i Useymnin Hayatndan Satr Balar smi ve Nesebi: Eb Abdillah Muhammed b. Slih b. Muhammed b. Useymn el-Mukbil el-Vuheyb et-Temm. Doumu ve Yetimesi: bn-i Useymn, 27 Ramazan 1347 hicri ylnda, Kasm blgesi ehirlerinden biri olan Uneyze ehrinde, dine olan ballklar ve istikmetleriyle bilinen bir ile yaps iinde dnyaya geldi. Annesi tarafndan dedesi olan eyh Abdurrahmn b. Sleymn l-i Dm (Allah kendisine rahmet etsin) gibi baz ile fertlerinden dersler ald. Kurn- Kerm kraatini ve hfzn eyh Abdurrahmn b. Sleymnn yannda tamamlad. Daha sonra ilim tahsiline ynelerek yaz yazma, hesap ve baz edeb sanatlar rendi. bn-i Useymne stn ve keskin bir zeka, yksek bir enerji ve limlerin meclislerine hi aksatmadan katlmasn salayan ilim tahsili dknl bahedilmiti. Meclislerine katld limlerin banda byk tefsir ve fkh limi eyh Abdurrahmn b. Nsr es-Sad gelmektedir. eyh es-Sad rencilerinden ikisini kk ocuklara ders vermeleri iin grevlendirmiti. Bu iki renci eyh Ali es-Slih ve eyh Muhammed b. Abdlazz elMutavva idi. O yllarda bu kk ocuklardan biri olan bn-i Useymn, eyh Abdurrahmn es-Sadnin Muhtasarul-Akdetil-Vstyye ve Minhcus-Slikn fil-Fkh adl iki kitabyla nahiv ve sarfla ilgili crmiyye ve Elfiyye metinlerini bu iki renciye okudu. Ayrca eyh Abdurrahmn b. Ali b. Avdna feriz (miras hukuku) ve fkhla ilgili baz metinleri okudu. te eyh bn-i Useymn, ilim talebeleri arasnda byle yetiip geliti. Okul yllarnda ilk hocas saylan eyh Abdurrahmn b. Nsr es-Sadnin derslerine devam ederek Onda tevhid (akde), tefsir, hadis, fkh, usl fkh, feriz, hadis usl, nahiv ve sarf okudu. 1371 ylnda cmide dersler vermeye balad. 1372 ylnda ilm enstitlerin almas zerine, ilim tahsili iin gittii Riyadda bu enstitlerden birine birinci snf snavla gemek suretiyle ikinci snftan itibaren kaydoldu. lim tahsili iin Riyad dnda baka bir ehre gitmedi. Riyaddaki gnlerini, eyh Abdlazz b. Bzdan ald derslerle deerlendirdi. eyh Abdlazz b. Bza Buhrnin Sahhiyle eyhul- slm bn-i Teymiyyenin baz risaleleri ve baz fkh kitaplarn okudu. Bu itibarla eyh Abdlazz b. Bz Onun ikinci hocas saylr. 2 sene sonra bu enstitden mezun olan bn-i Useymn Uneyzedeki
25

Uneyze lmi Enstitsne retmen olarak atand. Bu srada kaydolduu erat (Hukuk) Fakltesindeki tahsiline dardan devam etti. Ksa srede bu faklteden de mezun oldu. Faklte yllarnda, hocas eyh Abdurrahmn Sadnin derslerine hi aksatmadan devam etti. Hocas Abdurrahmn es-Sadnin hicri 1376 ylnda Uneyzede 69 yana yaklamken vefat etmesinden sonra baz eyhler, eyh Sadden boalan byk cmi imaml iin onay aldlar. Ancak onlar bu greve ok ksa bir sre devam ettiler. Onlarn hemen ardndan eyh bn-i Useymn bu greve atand. Bu grevle birlikte hocas eyh es-Sadden boalan tedrs vazifesini de stlendi. Ayrca bunlara ek olarak Uneyze Ulusal Ktphanesiyle Uneyze lmi Ensitisnde dersler vermeye devam etti. Daha sonra Muhammed b. Sud slm niversitesinin Kasm ubesi erat (Hukuk) ve Usld-Dn fakltelerine retim grevlisi olarak atand. Halen ilgili niversitede retim grevlisi ve Akde blm bakan olan bn-i Useymn ayrca Suudi Arabistan byk limler kurulunun da bir yesidir. Bir ara kendisine Suudi Arabistan Genel Mfts Muhammed b. brhim l-i-eyh (Allah kendisine rahmet etsin) kadlk grevi teklif eti. Hatta bu konuda ok srar ederek Onun Ahs ehrine, er mahkemenin reisi olarak tayin kararn bile kard. Ancak bn-i Useymn, kendisinin bu grevden affn diledi. Byk uralar ve yaplan resmi yazmalar sonunda kadlk grevinden muafiyeti kabul edildi. Bu olay, Onun makam ve mevki sevdals biri olmadn aksine btn hayatn ilim ve ilim ehli rencilere adadn gsteren en gzel rneklerden sadece bir tanesidir. Tek ele evli ve 5i erkek 3 kz olmak zere toplam 8 ocuk babas olan bn-i Useymn, slm alandaki almalar ve slm ilimlerin ihys hususunda gsterdii stn gayret ve abalar nedeniyle 1414 h. ylnda Uluslararas Kral Faysal dlne layk grlmtr. bn-i Useymn, kitabmzn redakte aamasnda mlesef 10 Ocak 2001 (15.10.1421) aramba gn akam namaznn ardndan Ciddede tedavi grd Kral Faysal Hastanesinde vefat etmitir. Uzun sredir kolon kanseri tedavisi gren bn-i Useymn, ertesi gn yarm milyonu akn bir insan topluluunun katlmyla Kabede klnan cenaze namaz sonras Mekkede hocas Abdlazz b. Bzn yanna defnedilmitir. Allah Tel her ikisine de rahmet etsin, mekanlar cennet olsun. (mn) Hocalar: bn-i Useymn ilim tahsili boyunca gerek Uneyzede gerekse Riyadda pek ok eyhten dersler alarak onlardan istifade etmesini bildi. Bunlardan bazlar unlardr: 1- eyh Abdurrahmn b. Nsr es-Sad. 1376 h. ylnda vefat etmitir.

26

2- eyh Abdlazz b. Abdullah b. Bz. 13 Mays 1999 (27.1.1420) Perembe gn vefat etmitir. 3- eyh Muhammed el-Emn b. Muhammed el-Muhtr el-Cenk e-ankt. 1393 h. ylnda vefat etmitir. 4- eyh Ali b. Hamed es-Slih. Halen hayattadr. 5- eyh Muhammed b. Abdlazz el-Mutavva. Vefat etmitir. 6- eyh Abdurrahmn b. Ali b. Avdn. Vefat etmitir. 7- eyh Abdurrahmn b. Sleymn l-i Dm. bn-i Useymnin anne tarafndan dedesi olup vefat etmitir. rencileri: lmi Enstit ve niversitedeki rencileri yannda, gerek Uneyzede gerekse her sene Ramazan aynn son on gnn itikafta geirmek iin gittii Mescid-i Harmda ilim halkalarna katlan saysz rencisi vardr. yle ki baz derslerinde ilim halkasna katlan rencilerin says beyz amaktadr.1 lm Metodu: bn-i Useymn, ilm metodunu, hocas Abdurrahmn es-Sadnin ilm metodundan etkileimle aldn yle ifde eder: retim yntemi, bilginin (ilmin) sunulmas, rnekler ve anlamlarla bilginin renciler tarafndan kolayca anlalmasn salama hususlarnda, hocam Abdurrahmn es-Sadden ok fazla etkilendim. Ayrca kendisi eyh Abdlazz b. Bzdan nasl etkilendiini yle ifde eder: eyh Abdlazz b. Bzdan (Allah kendisini korusun), hadislere verdii nem, gzel ahlak ve insanlara kar olan alak gnlll bakmlarndan etkilendim. Sonu olarak bn-i Useymnin fetvlarnda izledii ilm metodu inceleyenler, Onun genelde Hanbel mezhebine bal, ancak pek ok meselede bu mezhebe bal kalmadan delille birlikte hareket eden bir metod takip ettiini grebilirler. Ayrca eyhul- slm bn-i Teymiyye ve rencisi bn-i ul-Kayyimin grlerine zel bir deer vermi, ancak delille attklarn grd an onlar terketmeyi bilmitir.2 Dersleri leyi ekli bn-i Useymn, Uneyze byk cmiinde 35 ksr yldan beri hocas es-Sadden devrald tedrs vazifesini, lkesindeki limlerin ounluundan farkl bir slbla f etmektedir. Bu uslp, muhtelif ilim dallarnda yazlm ve eyhin kendisi tarafndan belirlenen nesir veya nazm eklindeki Arapa metinlerin ezberlenmesi ve her derste bu metinlerin renciler tarafndan ezberden eyhe sunulmasdr. Dersini ezberlemeyenler bizzat eyh tarafndan azarlanmaktadrlar. Bu metinlerden bazlar unlardr:

27

1- Kurn- Kerm. 2- Zdul-Mustakn f Fkhl- mm Ahmed. 3- Hfz bn-i Hacer, Bulul-Merm min Edilletil-Ahkm. 4- eyhul- slm bn-i Teymiyye, el-Akdetl-Vstyye. 5- bn-i Mlik el-Endelus, Elfiyet bn-i Mlik fin-Nahv ves-Sarf. 6- bn-i Hacer, Nzhetn-Nazar f Tevdhi Nuhbetil-Fiker.1 lmi Etkinlikleri ve Eserleri: bn-i Useymnin yukarda sz edilen dersleri ve ilim halkalar yannda, Uneyze byk cmiindeki cuma hutbeleri, dousuyla batsyla dnyann her yerinde yaayan mslmanlar iin; hac mevsiminde, deiik gazete ve dergilerde, nrun aled-darb adl radyo programnda, ilim talebesi ve okuyuculardan pek ok kiiyle yapt yazmalarda ve deiik zamanlarda katld konferans ve seminerlerde verdii salam fetvlar gibi daha nice ilm etkinlikleri vardr. eyhin ayrca muhtelif konularda kaydedilmi pek ok kaseti yannda, akde, tefsr, hadis, fkh, usl, ahlak ve daha pek ok alanda derledii irili ufakl 55i akn eseri vardr. Biz bunlardan sadece akdeyle ilgili olanlarn vermekle yetiniyoruz:2 1- Fethu Rabbil-Beriyye bi Telhsil-Hameviyye: eyhul- slm bn-i Teymiyyenin elFetv el-Hameviyye el-Kbr adl eserinin bir zeti olup elinizdeki evirisi sunulmu eserdir. Bu eser, yazarn ilk kitab olup yazmn 8 Zilkade 1380 h. ylnda tamamlamtr. lk olarak Mektebetl-Merif tarafndan Mecmu Resil fil-Akde kitabnn iinde Riyadda baslmtr. 2- Nbze fil-Akdetil- slmiyye: lk kez ad geen yayn evi tarafndan ilgili kitabn iinde baslmtr. 3- el-Kavidul-Msl f Sftillhi ve Esmihil-Hsn: Eref b. Abdlmaksd b. Abdrrahm tahkikiyle Mektebets-Snne tarafndan Khirede baslmtr. 4- bn-i Kudme el-Makdisnin (l.620 h.) Lmatl- tikdil-Hd il Seblir-Red adl kitabnn erhi: Eref b. Abdulmaksd b. Abdrrahm tahkikiyle Mektebetl- mmilBuhr tarafndan smiliyyede baslmtr. 5- Akdet Ehli-s-Snne vel-Cema: Medine slam niversitesi tarafndan muhtelif basklar yaplmtr. 6- bn-i Teymiyyenin el-Akdetil-Vstyye adl kitabnn erhi: Sad b. Fevvz esSumeyl tahkikiyle, Dru bn-i il-Cevz tarafndan Dammmda, erhul-Akdetil-Vstyye li eyhil- slm bn-i Teymiyye adyla 2 cilt halinde baslmtr.

28

7- Muhammed b. Abdlvehhbn (l.1206 h.) Kitbut-Tevhd adl eserinin erhi: Dr. Sleymn b. Abdullah Ebal-Hayl ve Dr. Hlid b. Ali el-Mueykh tahkikiyle, Dru bn-i ilCevz tarafndan Dammmda, el-Kavlul-Mfd al Kitbit-Tevhd adyla 3 cilt halinde baslmtr. 8- erhu Selsetil-Usl: Muhammed b. Abdlvehhbn (l.1206) el-Usls-Selse ve Edilletuh adl eserinin erhi olup pek ok basks yaplmtr. Guraba Yaynlar tarafndan 1999 ylnda Esas ve Aklamas adyla Trke evirisi yaymlanmtr. 9- erhu Uslil-mn: Drul-Vatan tarafndan Riyadda baslmtr. 10- el- bd f Kemli-er ve Hatarul- btid: Bir hayr sahibi tarafndan Riyadda baslmtr. 11- Tefsru yetel-Krs: Birok yaynevi tarafndan muhtelif basklar yaplmtr. 12- Risletn fil-Vusli ilel-Kamer: lk olarak Mektebetl-Merif tarafndan Mecmu Resil fil-Akde kitabnn iinde, Riyadda baslmtr. 13- Btn bunlara ek olarak eyhe ait fetv kitaplarnda ve muhtelif gazete ve dergilerde yaymlanan itikd konular hakkndaki fetvlar. ok ksa bir sre de olsa baz derslerine katlma erefine nil olduum byk lim bn-i Useymn hakknda aslnda diyecek daha ok sz var. Ancak biz sz daha fazla uzatmamak iin bu kadaryla yetiniyoruz. eyhin daha geni biyografisi iin isteyenler u kaynaklara bakabilirler: 1- Abdullah b. Abdurrahmn el-Bessm, Ulemu Necd Hille Sitteti Kurn. bn-i Useymn maddesi. 2- Fehd el-Bedrn ve Fehd el-Berrk, Ulemun, sh: 42 ve sonras. 3- Fehd b. Nsr es-Sleymnn cem ve tertb ettii el-Mecmus-Semn min Fetva-eyh Muhammed b. Slih el-Useymn adl eserin nsz. 4- Veld b. Ahmed el-Hseyn Eb Abdillah ez-Zbeyr, Nbze an Hayti-eyh Muhammed b. Slih el-Useymn, Mecelletl-Hikme, sy.2 ( ngiltere/Leeds 16.2.1994), sh: 19-49. 5- d es-Seyyid Ahmed Abdullah, Tezkrul-Mslimn bi Tercemeti-eyh bn-i Useymn, Mecellett-Tevhd, sy.11 (zel say) (Msr / Khire Zilkade 1421), sh: 44-50. 6- erhul-Akdetil-Vstyye, sh: 9-15. 7- erhu Lmatl- tikdil-Hd il Seblir-Red, sh: 13-15.

29

s i m

v e

S f a t

T e v h i d i n d e

EHL- SNNET N MUHAL FLERE CEVABI

Fethu Rabbil-Beriyye bi Telhsil-Hameviyye

Muhammed b. Slih el-Useymn

30

NSZ Hamd Allah iindir. Ona hamdeder, Ondan yardm ve balanma diler ve Ona tevbe ederiz. Nefislerimizin errinden, amellerimizin ktlnden Ona snrz. Allah kimi hidyete erdirirse onu saptracak yoktur, kimi de saptrrsa onu hidayete erdirecek yoktur. Tek olan ve hibir orta bulunmayan Allahtan baka ilah olmadna tanklk ederiz. Ve yine tanklk ederiz ki, Muhammed Onun kulu ve Rasldr. Allah, Muhammede, Onun ailesi ve ashbna oka salt ve selm eylesin. Bundan sonra: Allah-u Tel, Muhammed sallallhu aleyhi ve sellemi lemlere rahmet, amel edenlere nder, kullara hccet olarak hidyet ve hak diniyle gnderdi. O sallallhu aleyhi ve sellem, kendisine verilen emneti yerine getirdi, risleti tebl etti, mmete t verdi, dinin ess ve ayrntlar konusunda insanlarn gereksinim duyduklar her eyi aklad. Aklamad bir ey, mmetini tevik etmedii bir hayr ve onlar sakndrmad bir ktlk brakmad. Nihayet mmetini, gecesi de gndz gibi aydnlk bir yola getirdikten1 sonra ilerinden ayrld. Sahbleri, Onun aydnlk yolunda yrdkleri gibi onlar izleyen faziletli kuaklar da onlarn yolunda yrdler. Nihayet hava, eitli bidat karanlklaryla buland ki, bidatleri uyduranlar slam ve mslmanlar daralttlar. Mslmanlar da, gelii gzel, cahilce ve bakmakszn bidatlerle hareket etmeye, inanlarn rmcek a, hatta daha da rk eyler zerine kurmaya baladlar. Oysa Allah Tel dinini, kendilerine bahettii iman, ilim ve hikmet ile din dmanlarnn karsna dikilen, onlarn tuzaklarn kendi boyunlarna dolayan dostlaryla korur. Hamdolsun ki Allah, her bidatinin karsna, bidatini yok etmeye ve onu geersiz klmaya alan, snnet ehlinden bir limi karmtr. Bu bidatilerin karsnda duranlarn banda eyhul- slam Takyyuddn Ahmed b. Abdlhalm b. Abdsselm b. Teymiyye el-Harrn sonra ed-Dmak gelir. bn-i Teymiyye, 661 hicri yl Rebul-Evvel aynn onuna rastlayan Pazartesi gn dnyaya gelmi, 728 hicri yl Zilkade aynda, zulmen hapsedildii Dmak (am) kalesinde dnyaya gzlerini yummutur. Snneti aklamak, esaslarn glendirmek ve bidatleri ykmak iin pek ok eser yazan bn-i Teymiyyenin, bu konudaki eserlerinden biri de el-Fetv el-Hameviyye adl rislesidir. Bu kitab, 698 hicri ylnda, am blgesi ehirlerinden biri olan Hamda, sfat ayetleri ve hadisleri zerinde fkh limlerinin ve din nderlerinin (imamlarnn) syledikleri hakknda sorulan bir soruya cevap olarak yazd. Seksen sayfa kadar tutan bu cevap

31

yznden skntlara ve bellara urad. Allah kendisini, slamdan ve mslmanlardan yana en faziletli dl ile mkafatlandrsn. Okuyanlarn ounun, bu cevb her ynyle anlamakta glk ektiklerini bildiim iin nemli ksmlarn zetlemek ve ihtiya duyulan baz ilaveler de yapmak istedim ve kitaba Fethu Rabbil-Beriyye bi Telhsil-Hameviyye adn verdim. lk kez 1380 hicri ylnda bastrdm bu kitabn, imdi ikinci basksn hazrlam bulunuyorum. Bu baskda, baz ilaveler yaptm gibi gereksiz grdm baz yerleri de kararak, baz deiikliklerde bulundum. Allahtan, iimizi yzne (vechine) hlis, kullarna yararl klmasn dilerim. Hi phesiz O, ok cmerttir, kerem sahibidir.

32

B R NC BLM Kulun, Dini Konusunda Uymas Gerekenler Kula, dininde gerekli olan husus, Allahn dediine, Rasl Muhammed -sallallahu aleyhi ve sellem-in dediine ve ondan sonra gelen doru yoldaki hidyet bulmu halifelerin, sahblerin ve onlara gzelce tbi olan ilk asr mslmanlarnn sylediklerine uymaktr. nk Allah, Muhammed -sallallahu aleyhi ve sellem-i ak kantlarla ve hidyetle gndermi, ona inanmay, ak ve gizli her eyde ona uymay btn insanlara farz klarak yle buyurmutur: De ki: Ey insanlar! Gerekten ben sizin hepinize, gklerin

ve yerin sahibi olan Allahn elisiyim. Ondan baka ilah yoktur. O, diriltir ve ldrr. yleyse Allaha ve mm Paygamber olan Raslne -ki O, Allaha ve onun szlerine inanr- iman edin ve Ona uyun ki doru yolu bulasnz. (Arf, 158)
Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- de yle buyurmutur: Sizler, benim

snnetime ve benden sonra gelen doru yoldaki hidyet bulmu halifelerin snnetine uymaya baknz. Snnete smsk sarln ve onu az dilerinizle iyice kavrayn. Sonradan uydurulmu ilerden (bidatlerden) 2de saknn. nk hi phesiz sonradan uydurulmu her i bir bidat ve her bidat te bir sapklktr. 3
Doru yolda olan halifeler, faydal ilim ve slih (yararl) amelde, Allah Nebisi sallallahu aleyhi ve sellem-i, peinden izleyen kimselerdir. nsanlarn bu nitelii en ok hak edenleri, Allahn onlardan rz olduu sahblerdir. nk Allah onlar, peygamberine arkada olmak, dinini korumak iin semitir. lim ve hikmet sahibi Allah-u Tel, ancak imanca insanlarn en olgununu, aklca en ilerisini, amelce en salamn, irdece en glsn ve yolca en dorusunu Peygamberine arkada olarak seer. Bundan dolay insanlarn, peygamberleri -sallallahu aleyhi ve sellem-den sonra kendilerine uyulmay en ok hak edenleri onlardr. Onlardan sonra da hidyet ve slih kiilikleriyle bilinen din nderleri imamlardr.

33

K NC BLM Peygamber Sallallhu Aleyhi ve Sellemin Risletinin Ayrntlar erdii Dini Esaslar ve

Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in risleti iki eyi ierir: Faydal ilim ve salih (yararl) amel. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: O (Allah), mrikler holanmasalar

da (kendi) dinini btn dinlere stn klmak iin Rasln hidayet ve hak din ile gnderendir. (Tevbe, 33)
-Hidayet, faydal ilimdir. -Hak din ise, yalnz Allaha kulluu ve Onun Rasl -sallallahu aleyhi ve sellem-e uymay ieren slih ameldir. Faydal ilim; gerek dnyada, gerek ahirette bu mmete hayrl ve yararl olan her ilmi iine alr. Hi phesiz ki, Allahn isimlerini, sfatlarn ve fiillerini bilmek bu ilimlerin banda gelir. nk bunlar bilmek, ilimlerin en yararls, ilhi risletin z, Peygamber davetinin zeti, sz, i ve inan bakmndan dinin temelidir. Bundan dolay Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in bunu ihmal etmi olmas, kuku ve pheleri aka ortadan kaldracak biimde bunu aklamam olmas birka bakmdan imkanszdr: Birincisi: Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in peygamberlii nr ve hidayeti ierir. nk Allah onu, bir mjdeleyici ve uyarc, Allahn izniyle Allaha aran bir daveti ve etrafna nr saan bir kandil olarak gnderdi.4 Nihayet O mmetini, gecesi de gndz

gibi olan, helk kanlmaz olandan bakasnn sapmayaca aydnlk bir yol zerinde brakt.5
Nrun en by ve en parla, Allahn isimlerini, sfatlarn ve fiillerini bilmekten doan kalp nrudur. Elbette Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in bunu gayet ak olarak belirtmi olmas gerekir. kincisi: Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- mmetine, onlarn din ve dnya ilerinden gereksinim duyduklar eyleri, hatta yeme, ime, oturma, uyuma ve dier eylerin dbna varncaya dek her eyi retmitir. Eb Zerr6 -Radyallhu anh- yle demitir: Raslullah -sallallahu aleyhi ve sellem- vefat ettii zaman, kanatlarn rpan hibir ku yoktu ki, onun hakknda bize bir bilgi vermi olmasn.7

34

Hi phesiz Allah, isimlerini, sfatlarn ve fiillerini bilmek, bu genel cmleye (bilgiye) girmektedir. Daha da tesi kendisine duyulan ihtiyacn fazlalndan tr bu cmleye girenlerin ilkidir. ncs: Allah Telya, isimlerine, sfatlarna ve fiillerine iman etmek, dinin esas ve Peygamberlerin davetinin zeti olup kalplerin kazand, akllarn idrak edip kavrad bilgilerin en gereklisi ve en stndr. yleyse Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellemnem ve fazilet bakmndan bundan daha aa derecede olan bilgileri retirken bunu retmeyi ve aklamay nasl ihmal eder?! Drdncs: nsanlarn iinde Rabbini en iyi bilen, onlara en ok t veren, konular en gzel aklayan ve Arap dilini en ak bir ekilde kullanan hi phesiz Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- idi. Byle iken Onun, Allaha, isim ve sfatlarna ilikin inanlmas gereken hususlar, kark ve birbirine benzer bir biimde brakmas mmkn deildir. Beincisi: Sahblerin (Allah onlardan raz olsun), bu konuda gerei sylemi olmalar gerekir. nk bunun tersi, ya susmak, ya da btl sylemektir ki her ikisi de onlar iin imkanszdr (dnlemez). Susmann mkanszl: Ya Allah Tel iin gerekli, ciz ve imkansz olan isim ve sfatlar bilmedikleri iin susmuturlar, ya da bildikleri halde bunlar gizlemitirler. Onlar iin bunlarn her ikisini de dnmek imkanszdr. Bilmemenin mkanszl: Sahblerin bu konular bilmemesi imkanszdr. nk iinde hayat, anlay, ilim arzusu ve ibdet gayreti bulunan her kulun amac, Allah-u Telya inanmak, Onu isim ve sfatlaryla bilme konusunda gerekli olan eyleri aratrmak ve bu hususta tam ve kesin bilgiye ve inanca varmak olmutur. phesiz nesillerin en hayrls ve faziletlileri sahblerdir. Onlar, kalp yaamnda, hayr sevmede ve faydal ilimleri gerekletirmede insanlarn en stndrler. Nitekim Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- yle buyurmutur: nsanlarn en hayrls benim adalarmdr. Sonra onlardan sonra gelenler, sonra onlardan sonra gelenler. 8 Hadisteki bu hayrllk; sz, i ve inan bakmndan insan Allaha yaklatran her hususta onlarn stnln kapsamaktadr.

35

Kald ki, bu konuda onlarn gerei bilmediklerini varsayarsak, onlardan sonrakilerin de bunu bilmemeleri gerekir. nk Allah Tel iin ispat veya reddedilmesi gerekli olan isim ve sfatlar, ancak peygamberlik yoluyla renilebilir. Sahbler ise Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem- ile mmet arasnda bir vastadrlar. Bu varsayma gre bu konuda hi kimsenin bir eyi bilmemesi gerekir ki, bunun doru olmad da aktr. Hakk Gizlemenin mkanszl: Akl sahibi her insafl kii, sahblerin (Allah onlardan raz olsun) durumunu, faydal ilmi yaymaya ve onu mmete tebli etmeye olan tutkularn bilir, hakk gizlemeyi onlara kesinlikle yaktramaz. Hele hele ilerin en gereklisi olan Allah, isimlerini ve sfatlarn bilmek gibi bir konuda bunu asla kabul edemez. Kald ki bu konuda onlardan gerei aklayan pek ok sz gelmitir. steyenler ve aratranlar bunlar bilirler. Sahblerin Btl Sz Sylemi Olmalarnn mkanszl: Bu iki bakmdan imkanszdr: Birincisi: Btl sz zerine doru (salam) kant kurmak mmkn deildir. Sahblerin ise zellikle Allhu Telya iman ve gayb hususlarnda salam delilin yerini tutmayacak szler sylemekten uzak bulunduklar bilinmektedir. Onlar, Allah Tel'nn :

Hakknda bilgin bulunmayan eyin ardna dme ( sr, 36) De ki: Rabbim ancak ak ve gizli ktlkleri, gnah ve haksz yere snr amay, hakknda hibir delil indirmedii bir eyi, Allaha ortak komanz ve Allah hakknda bilmediiniz eyleri sylemenizi haram klmtr. (Arf, 33)
buyruklarna en ok uyan kimselerdir. kincisi: Batl sz sylemek, ya hakk bilmemekten, ya da halk artmak isteinden ileri gelir. Sahbler hakknda bunlarn ikisi de dnlemez. - Hakk bilmemelerinin imkanszln yukarda aklamtk. - Halk artmak istemelerine gelince, bu kesinlikle mmkn deildir. nk halk artmak, kt bir niyete dayanr. mmete hlisane t vermekle ve onlarn iyiliini istemekle bilinen sahbeden byle bir eyin kmas mmkn deildir. Kald ki, onlarn bu konuyla ilgili sylediklerinde kt niyetin bulunduu varsaylsa, ilim ve dinin dier konularndaki szlerinde de kt niyetin bulunaca caiz olur. Bylece

36

artk bu konu ve dier hibir konuda onlarn szlerine ve haberlerine gven kalmaz. Bu ise szlerin en btldr. nk dini temelinden sarsar ve pheli hale getirir. Aka grld gibi, sahblerin (Allah onlardan raz olsun) bu konuda mutlaka gerei sylemi olmalar gerekir. Bunu ya kendi akllaryla ya da vahye dayanarak sylemilerdir. Birincisi olanakszdr. nk akl, Allah Tel iin gerekli olan keml (olgunluk) sfatlarn ayrntlaryla kavrayamaz. Bu sretle ikincisi yani bu konudaki bilgileri, Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-e gelen vahiyden aldklar ortaya kar. Demek ki Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-, Allahn isimleri ve sfatlar hakknda gerei aklamtr. te istenen de budur.

37

NC BLM Allahn sim ve Sfatlar Hakknda Ehl-i Snnetin Yolu Ehl-i Snnet vel-Cemat; Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in snnetine (yoluna) smsk sarlmann, szde, ite ve inanta ak ve gizli olarak Onun snnetiyle amel etmenin gerei zerinde birlemi topluluktur. Ehl-i Snnetin, Allahn isim ve sfatlar hakkndaki yolu yledir:9 1- spat (Olumlu Sfatlar) Hakkndaki Yolu: Allahn kendisi iin kitabnda ya da Rasl -sallallahu aleyhi ve sellem-in dilinde Onun hakknda bildirmi olduu sfatlar, ne herhangi bir tahrf ve tatle, ne de herhangi bir tekyf ve temsle10 kamakszn olduu gibi saptayarak kabul etmektir.11 2- Nefy (Olumsuz Sfatlar) Hakkndaki Yolu: Allahn kendisi iin kitabnda veya Rasl -sallallahu aleyhi ve sellem-in dilinde Onun hakknda reddettii sfatlar kabul etmemek ve Allahn, bunlarn kart olan en mkemmel sfatlarla nitelii olduuna inanmaktr. 3- Cisim,12 yer tutma,13 yn14 ve benzerleri gibi insanlarn ayrla dtkleri, haklarnda olumsuz ya da olumlu ynde bir kantn gelmedii sfatlarda ise Ehl-i Snnetin yolu udur: Haklarnda olumlu (ispat) ya da olumsuz (nefy) ynde bir kant gelmedii iin bu tr szler hakknda bir ey sylemeyerek ispat ve nefye kalkmazlar. Bu tr sfatlarn anlamlarna gelince, bunlar hakknda yle bir ayrntl aklamada bulunurlar: Eer bunlarla Allahn kendisini tenzh ettii btl bir anlam kastedilmise onu reddederler, yok eer Allah hakknda imkansz olmayan hak (doru) bir anlam kastedilmise onu kabul ederler. te uyulmas gereken yol budur. Bu, tatl ehli ile temsl ehli arasndaki orta yoldur. Bu yolun gerekliliini akl ve nakil kantlamaktadr: Akln Kant: Akl, Allah Tel iin gerekli, ciz ve imkansz eylerin ancak nakil yoluyla renilebileceini bilir. te bundan dolay, bu konuda naklin; Allah iin saptad sfatlar saptamak ve Ona uygun grmedii sfatlar reddetmek gerektii gibi hakknda hibir ey sylemedii hususlarda da susarak nakle uymak gerekir. Naklin Kant: Bu konuda yalnz nakle bavurmann zorunluluunu Allahn u buyruklar kantlamaktadr:

38

1- En gzel isimler (el-esml-hsn) Allahndr. O halde Ona o gzel isimlerle

dua edin. Onun isimleri hakknda eri yola (ilhda) sapanlar brakn. Onlar yapmakta olduklarnn (yni ilhdlarnn) cezasna arptrlacaklardr. (Arf, 180)
2- Onun benzeri hibir ey yoktur. O iitendir, grendir. (r, 11) 3- Hakknda bilgin bulunmayan eylerin ardna dme. ( sr, 36) lk ayet, tahrf ve tatle kamadan Allahn bildirdii sfatlar kabul etmenin gereini gsterir. nk tahrf ve tatl, ilhdn pek ok eklinden yalnzca ikisidir.15 kinci ayet, temsli reddetmenin gerekliliini gsterir. nc ayet, tekyfi reddetmenin gerekliliiyle, hakknda olumlu ya da olumsuz bir eyin gelmedii hususlarda susmann gerekliliini gsterir. Allah hakknda sbit olan tm sfatlar, keml (olgunluk) sfatlardr. Allaha bunlarla hamdedilir ve bunlarla Allah vlr. Hibir bakmdan bu sfatlarda bir eksiklik yoktur. Allah Tel hakknda sbit olan tm keml (olgunluk) sfatlar en olgun sfatlardr. Allahn kendisi hakknda reddettii her sfat, Onun zorunlu olgunluuna aykr olan eksiklik sfatdr. Allah Tel'nn kemlinin gerei, eksiklik bildiren btn sfatlar Onun hakknda imkanszdr. Allahn, kendisi hakknda reddettii sfattan kastedilen, olumsuz anlam ieren o sfatn reddedilerek onun en mkemmel kartnn kabul edilmesidir. nk olumsuzluk olgunluk gstermez ki olumlu bir vg sfat iermi olsun. Bir eyin olmamasnn (yni olumsuz olmasnn) nedeni acziyet (g yetirememe) olabilir ki bu durumda bu olumsuzluk irin16 u sznde olduu gibi, bir eksikliktir: Anlamay bozup hynet etmeyen ve insanlara hardal tanesi kadar zulmetmeyen bir kabilecik.17 Ya da Duvar zulmetmez18 eklinde sylenen szdeki gibi bir ey yeteneksizliinden dolay olumsuz yaplr ki bu takdirde vgy haketmez. Bu husus iyice anlaldysa deriz ki: Allahn kendisi hakknda reddettii sfatlardan biri de zulm sfatdr. Bununla ilgili olarak bizden istenen Allah hakknda zulmetme sfatnn reddiyle beraber zulmetmenin en mkemmel kartnn -ki o adaletli olma anlamnda olan el-adldir- kabul edilmesidir.19 Yine Allah kendisi hakknda el-lugb sfatn reddetmitir ki anlam, yorulmak ve takatsiz dmektir. O halde bizden istenen, Allah hakknda yorulma ve takatsiz dme sfatnn reddiyle beraber onun en mkemmel kartnn -ki o el-kuvvedir, yni kuvvetli olmak- kabul edilmesidir.20

39

Allahn kendisi hakknda reddettii geri kalan sfatlar da bunlar gibidir. Allah en dorusunu bilir. Tahrf:21 Tahrf dilde deitirmek demektir. Terim olarak tahrf, nass (ayet veya hadisi) lafz veya anlam olarak deitirmektir. Lafz deitirmeyle beraber anlam ya deiir ya da deimez. Tahrf ksmdr: 1- Anlam Deien Lafz (Sz, Kelime) Tahrfi: Bazlarnn srf konuan Ms Peygamber olsun diye Ve Allah Ms ile konutu (Nis, 64) ayetinde Allah lafz- cellini stn okumalar gibi. 2- Anlam Deimeyen Lafz (Sz, Kelime) Tahrfi: Hamd, lemlerin Rabbi Allaha

mahsustur (Ftiha, 2) ayetinde dl harfini stn okumak gibi. Bu tr hata, genellikle

cahilden kaynaklanan hata olup kastl olarak ard niyetle yaplan bir hata deildir. 3- Anlam Tahrfi: Delilsiz olarak bir lafz (sz, kelimeyi) ak anlam dna karmaktr. Allaha izfe (nispet) edilen iki elin kuvvet, nimet ve benzeri szlerle anlamn deitirmek gibi.22 Tatl:23 Dilde tatl, boaltmak (bir eyin veya kavramn iini boaltmak) ve terk etmek demektir. Terim olarak ise, Allah Tel iin gerekli olan isim ve sfatlarn tamamn veya bir ksmn inkar etmektir. Buna gre tatl iki ksmdr: 1- Tam (Kll) Tatl: Allahn sfatlarn inkar eden Cehmiyye24 gibi. Bunlarn arlar, Allahn isimlerini de inkar ederler. 2- Ksm (Cz) Tatl: Allahn baz sfatlarn kabul edip bazlarn inkar eden Eariyye25 gibi. Bu mmet iinde tatl fitnesi ile bilinen ilk kii el-Cad b. Dirhem26 dir. Tekyf:27 Tekyf, bir sfatn niteliini (keyfiyetini) anlatmaktr. Allahn elinin ya da dnya gne inmesinin nitelii yle yledir, demek gibi.28 Temsl29 ve Tebh:30 Temsl, bir eye rnek, tebh ise benzer vermektir. Temsl (iki ey arasnda) her bakmdan eitlik ve denklik bulunmasn, tebih ise bir ok bakmdan eitlik ve denklik bulunmasn gerektirir.31 Bunlarn biri dieri yerinde de kullanlr. Bunlar ile (temsl ve tebh) tekyf arasnda iki bakmdan fark vardr:32
40

Birincisi: Tekyf, bir eyin niteliini mutlak olarak veya bir benzerle kaytlayarak anlatmaktr. Temsl ve tebh ise, rnek ve benzerle kaytlanm bir nitelii gsterir. Bu bakmdan tekyf daha geneldir. nk her mmessil (temsil yapan) ayn zamanda mkeyyif (tekyif yapan)dir, tersi olamaz.33 kincisi: Tekyf sfatlara zgdr. Temsl ise deerde (adet), sfatta ve ztta olabilir. Bu bakmdan yani temslin zt, sfat ve deerle olan ilgisi bakmndan temsl daha geneldir. Sonra insanlar iinde birok kimsenin saptmasna neden olmu tebh de iki ksma ayrlr: Birincisi: Yaratlm yaradana benzetmek. kincisi: Yaradan yaratlma benzetmek. Yaratlm Yaradana Benzetmek:34 Allaha zg fiiller, haklar ve sfatlardan herhangi birini yaratlma da vermek demektir. Birincinin yni Allahn fiillerinden herhangi birini yaratlma vermenin rnei: Allah ile beraber baka bir yaratc bulunduunu ileri sren kiinin Rubbiyyet Tevhidinde Allaha irk komas gibi. kincinin yani Allahn haklarndan herhangi birini yaratlma vermenin rnei: Mriklerin, putlarnn ilahlk hakk olduunu ileri srerek onlara tapp kulluk etmeleri gibi. ncnn yni Allahn sfatlarndan herhangi birini yaratlma vermenin rnei: Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-i vme veya dier konularda arya kaanlarn yaptklar eyler gibi. rnein Abdullah b. Yahy el-Buhtur35yi ven Mtenebb36nin: Ey benzeri olmayan kimse, dilediin gibi ol. Ve nasl istersen yle ol. Sana benzer bir kimse yaratlmamtr. sznde37 olduu gibi. Yaradan Yaratlma Benzetmek:38 Bu ise yaratlma ait olan baz zellikleri Allahn ztna ve sfatlarna vermektir. Allahn iki eli yaratklarn elleri gibidir, Allahn arna istiva etmesi yaratklarn tahtlarna oturup kurulmalar gibidir ve benzeri szler gibi. Bu eit szler sylemekle bilinen ilk kiinin, Rfz39 olan Him b. el-Hakem40 olduu sylenir. Allah en dorusunu bilir.

41

lhd:41 lhd, dilde eilim, terim olarak da inanlmas ya da yaplmas gerekli olan eyden baka yana sapmak demektir. lhd iki ksmdr: Birincisi: Allahn simlerinde lhd kincisi: Allahn Ayetlerinde lhd Allahn simlerinde lhd:42 Bu isimler iin kanlmaz ve gerekli olan gerekten sapmaktr. Bunun da drt eidi vardr: 1- Tatlcilerin yaptklar gibi isimlerden herhangi birini veya bunlarn gsterdii sfatlar inkar etmek. 2- Tebhcilerin yaptklar gibi isimleri, Allah yaratklarna benzetmek iin bir kant (gsterge) olarak kullanmak. 3- Allahn kendisine vermedii bir takm isimlerle Allah adlandrmak. nk Allahn isimleri tevkfdir yni delile dayaldr. Bu eide rnek, Hristiyanlarn Allah baba, filozoflarn da ille-i file=etkin g olarak isimlendirmeleri. 4- Allahn isimlerinden putlara isimler tretmek gibi. el- lh isminden el-lt, el-azz isminden el-uzz adlar tretmek gibi. Allahn yetlerinde lhd:43 Bu, ya peygamberlerin getirdii hkmler ve haberlerden oluan er ayetlerde ya da Allahn gklerde ve yerde yaratt ve yaratmakta olduu varlklar olan kevn ayetlerde olur. er ayetlerdeki lhd, ya bu ayetleri tahrf etmek, yahut bunlarn bildirdii haberleri yalanlamak veya da hkmlerine kar kmaktr. Kevn ayetlerdeki ilhd ise, bu ayetleri, Allahtan bakasna nispet etmek veya bu ayetlerde bir orta ve yardmcs olduuna inanmaktr.

42

DRDNC BLM Selef Yolunun Doruluu, lim ve Hikmet Bakmndan Halef Yolunun Selefin Yolundan stn Olduu ddiasnn Geersizlii Yukarda selef yolunun aklamas ve bu yola uymann gerekliliini gsteren kantlardan bahsedilmiti. Burada ise biz, doru yolun selef yolu olduunu kantlaryla belirtmek istiyoruz. Selefin yolu iki bakmdan dorudur: Birincisi: Selefin yolu, kitap ve snnetin gsterdii yoldur. lim ve adaletle selefin yolunu aratran herkes, o yolun, gerek btn, gerekse ayrnt olarak kitap ve snnete uygun olduunu bulur. Elbette byle olmas gerekir. nk Allah, insanlarn ayetlerini dnp tanmalar, eer hkm iermilerse onlar uygulamalar ve eer haber bildirmilerse onlar dorulamalar iin kitabn indirmitir. phesiz insanlarn, bu ayetleri anlamaya, dorulamaya ve hkmlerini uygulamaya en yakn olanlar seleftir. nk bu ayetler kendi dillerinde ve alarnda inmitir. O halde hi phesiz onlar, insanlarn bu ayetleri anlay olarak en iyi bilenleri, uygulay olarak da en salam olanlardr. kincisi: Bu konuda gerek, ya selefin ya da halefin dedii gibidir, demek gerekir. Cmlenin ikinci blm geersizdir. nk bu takdirde Allahn ve Raslnn ve islam dinine girme hususunda ne geen ilk muhcirler ve ensrn dorudan veya aka btl sylemi, bir kez dahi olsun inanlmas gereken gerei ne dorudan ne de aka sylememi olmalar gerekir. Bylece kitap ve snnetin varl dinin esasna apak bir zarar verir ki, insanlar kitap ve snnetten yoksun brakmak onlar iin daha hayrl ve daha doru olur. Bunun btll da aktr. Baz geri zekallar:44 Selefin yolu daha salkl, halefin yolu ise ilim ve hikmet bakmndan daha stndr!! demilerdir. Bu szn kayna u iki kandr: Birincisi: Bunu syleyenin, tad bozuk spheler nedeniyle, Allah Tel'nn , bu naslarn (ayet ve hadislerin) gsterdii gerek bir sfat yoktur eklindeki inanc. kincisi: Selefin yolunun, sfatlarla ilgili naslarn lafzlarna hibir anlam vermeden inanmak olduunu sanmas. Bylece i dnp dolaarak u iki ey arasnda kalverir: Biz, ya anlamsz kupkuru bo szlere inanmak durumundayz -ki onun kansna greselefin yolu budur. Ya da naslarn ak anlamlarnn bizzat gsterdii Allahn sfatlarn saptarken, bu naslara ak anlamlarna ters anlamlar veririz. Halefin yolu da budur.

43

Hi phesiz, naslarn anlamlarn saptamak, onlar bsbtn anlamsz bo laflar halinde brakmaktan hem ilim hem de hikmet bakmndan daha iyidir. te bundan dolaydr ki bu geri zekal, ilim ve hikmet bakmndan halefin yolunu, selefin yolundan daha stn tutmutur. Bu geri zekalnn sznn bir doru bir de yanl yan vardr: Doru yan selefin yolunun daha salkl olduu szdr. Yanl yan ise ilim ve hikmet bakmndan halefin yolunun daha stn olduu szdr. Bu sz (yanl yan ieren sz) birka bakmdan aka yanltr: 1- Bu sz, selefin yolu daha salkldr szyle elimektedir. nk selefin yolunun daha salkl olmas, onun ilim ve hikmet bakmndan daha stn olmasnn bir gereidir. yle ki, ilim ve hikmet olmadan selmet (salk) olmaz. lim, selmet sebeplerindendir. Hikmet ise o sebeplere gre hareket etmektir. Bylece selefin yolunun daha salkl, ilim ve hikmete de daha stn olduu anlalm olur. te bu geri zekalnn bu kanlmaz gerei bilmesi gerekir. 2- Allahn, bu naslarn gsterdii gerek bir sfat yoktur eklindeki inanc da btldr. nk bu ilk olarak bozuk pheler45 zerine kurulmu bir kandr. kinci olarak da hem akl, hem yaratl (ftrat) hem de dinin kendisi, Allah Tel'nn en olgun sfatlara sahip olduunu gstermektedir. Bunlar yle aklayabiliriz: Akl, Allahn en olgun sfatlara sahip olduunu gsterir. yle ki: Bu evrende fiilen var olan her eyin bir sfat vardr. Bu sfat ya olgunluk ya da eksiklik sfatdr. kinci yni eksiklik sfat, gerek anlamda ibadet edilmeyi hak eden Rabbe nispeti ynyle btldr. Bundan dolay Allah-u Tel, putlarn ilahlklarnn (tanrlklarnn) geersizliini ve btlln gstermek iin, onlar iitmez, grmez, ne fayda ne de zarar vermez, yaratmaz ve yardm etmez gibi eksiklik ve cizlik belirten sfatlarla nitelemitir. kincisi yni Allahn eksiklik bildiren sfatlarla nitelenmesi mmkn olmadna gre, birincisi yni Onun iin olgunluk sfatlarnn saptanm olduu kendiliinden ortaya km oldu. Kald ki yaratklarn da olgunluk sfatlar bulunduu, duyu ve gzlem ile saptanmtr. Bu olgunluk sfatlarn, onlara veren her trl eksiklik ve kusurdan mnezzeh olan Allahtr. Elbette tm bu olgunluklar veren onlara daha layktr. Ftrat (yaratl) kanunu da Allahn olgunluk sfatlarna sahip olduunu gsterir. nk salkl nefisler (canlar), Allah sevmek, Onu yceltmek ve Ona kulluk etmek eilimi ve doasyla yaratlmlardr.46 imdi sen, tm bunlardan sonra, rabla ve ilahla lyk, olgun sfatlarla niteli olduuna inandndan baka bir varl sever, onu yceltir ve ona kulluk eder misin?!

44

Din ise, Allahn en olgun sfatlara sahip olduunu gsteren saylmayacak kadar pek ok kantla doludur. rnein Allahn u buyruklar bunlardan bazlardr:

O, yle Allahtr ki, Ondan baka ilah yoktur. Grlmeyeni ve grleni bilendir. O, esirgeyendir, balayandr. O, yle Allahtr ki, kendisinden baka hibir ilah yoktur. O, mlkn sahibidir, mukaddestir (ok kutsaldr), selmet verendir, emniyete eritirendir, gzetip koruyandr, stndr, istediini zorla yaptran, byklkte ei olmayandr. Allah (mriklerin) ortak kotuklar eylerden mnezzehtir. O, yaratan, var eden, ekil veren Allahtr. En gzel isimler (el-esml-hsn) Onundur. Gklerde ve yerde bulunan her ey Onu tesbh eder. O, azzdir (gliptir), hikmet sahibidir. (Har, 22-24) Gklerde ve yerde en yce sfat(lar) Onundur. (Rm, 27) Allah, (o Allahdr ki) Ondan baka ilah yoktur; O, diridir, ztyla ve kemliyle kimdir. Kendisine ne uyku gelir ne de uyuklama. Gklerde ve yerdekilerin hepsi Onundur. zni olmadan Onun katnda kim efaat edebilir ki? Onlarn nlerindekini ve arkalarndakini bilir. Onun ilminden, yalnz kendisinin diledii dnda hibir eyi kavrayamazlar. Onun krss gkleri ve yeri kaplamtr, onlar koruyup gzetmek kendisine ar gelmez. O, ztyla yksek olandr, ok byktr. (Bakara, 255)
Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in de u sz bunun gzel bir rneidir:

Ey insanlar! Kendinize acynz. nk siz, ne bir sara ne de bir gibe dua ediyorsunuz. Tam tersine iiten, gren ve yakn olana dua ediyorsunuz. Hi phesiz kendisine dua ettiiniz sizden birinize bineinin boynundan daha yakndr. 47
Buna benzer daha pek ok ayet ve hadis, Allahn olgunluk sfatlaryla niteli olduunu gstermektedir. 3- Selefin yolu, sfatlarla ilgili naslarn lafzlarna hibir anlam vermeden inanmaktr eklindeki sans da hem btldr hem de selefe atlan bir iftiradr. nk gerek lafz, gerekse anlam bakmndan sfat naslarn en iyi bilen, Allah ve Raslnn istekleri dorultusunda bu naslarn anlamlarn Allah-u Telya yarar biimde en ak ve gzel ekilde saptayan seleftir. 4- Selef, neblerin ve rasllerin miraslardrlar. Onlar bilgilerini ilh rislet kaynandan ve iman gereklerinden almlardr. Fakat u halef ise, sahip olduklar bilgilerini, atee tapan mecsilerden, mriklerden, Yahdi ve Yunan sapklndan almlardr.48 imdi nasl oluyor da, mecsilerin, mriklerin, Yahdilerin, Yunanllarn ve bunlarn yavrularnn miraslar olanlar, Allahn isim ve sfatlar konusunda neblerin ve rasllerin varislerinden daha bilgili ve daha hikmetli olabiliyorlar?! 5- Bu geri zekalnn, ilim ve hikmetle ilgili metodlarn, selefin metodundan stn tuttuu halef, aslnda Hz.Muhammed -sallallahu aleyhi ve sellem- ile gnderilen ak

45

kantlar ve hidayetten yz evirdikleri ve Allh-u Tely bilmeyi, Allah bilmeyenlerden renmek istedikleri iin arp kalmlardr. Bu aknlklar bizzat kendi itiraflar ve mmetin de aleyhlerine tankl ile sbittir. Nitekim bunlarn liderlerinden biri olan Rz,49 sonunda vard kanaati yle ifade etmektedir: Akllarn gidiinin sonu balara taklmaktr.50 Aklla uraan limlerin abasnn ou sapklktr. Ruhlarmz, bedenlerimizde yabanc kalmtr. Dnyamzn sonu eziyet ve vebaldir. mrmz boyunca aratrmalarmzdan istifde etmedik. Sadece onun bunun dediklerini toplamak dnda.51 Ben kelm yollarn ve felsefe metodlarn inceden inceye inceledim de bunlar, ne bir hastaya ifa verecek ne de bir susam kandracak nitelikte grmedim. (Allaha ulatran) yollarn en yaknnn Kurn yolu olduunu grdm. Allahn sfatlarn ispat hususunda:

Rahman ara istiva etti. (Th, 5) Gzel sz ancak Ona ykselir (kar). (Ftr, 10)
ayetlerini, eksiklik ve kusur belirten sfatlar reddetme hususunda ise:

Onun benzeri hibir ey yoktur. (r, 11) Onlar Onu ilmen (bilgice) kavrayamazlar. (Th, 110)
ayetlerini oku. Benim deneyimimi geiren kimse, benim bildiim gibi bilir.52 Rznin sz burada bitti. imdi nasl oluyor da, kendilerinin sapklk ve aknlk iinde olduklarn itiraf eden bu aknlarn yolu, Allahn kendilerine bahettii ilim ve hikmetle dier peygamberlerin mmetleri arasndan syrlp karak onlara stn gelen hidyet nderleri ve gece karanlnn kandilleri olan selefin yolundan daha bilgili ve daha hikmetli olabiliyor?! Onlar ylesine, imn ve ilim gereklerini idrak etmilerdi ki, bakalarnn btn bilgileri toplanp onlarnkinin yanna konsa, bakalarn bunlarla karlatrmak isteyen bu yaptndan utanrd. yleyse nasl oluyor da bakalarnn onlardan daha stn olduu hkm verilebilmektedir?! Bylece selefin yolunun daha salkl, daha bilgili ve daha hikmetli olduu ortaya kar.

46

BE NC BLM Sonradan Gelen Baz Kimselerin Selefin Yolu Hakkndaki Kt Niyetli Nakilleri Sonradan gelenlerden bazlar yle demilerdir: Selefin sfat naslar hakkndaki gr (yolu), sfat naslarn (lafzlarn) geldii gibi alp ak anlamlarnn (zhirlerinin) kastedilmediine inanmaktr. Doal olarak, byle bir sz geneli itibaryla olduu gibi almak problem olabilmektedir.nk zhir=ak anlam sz mcmel olup aadaki u ayrntl aklamaya gereksinim duyar: 1- Eer zhir szyle, bu naslardan, tebhe (benzetmeye) kamakszn Allahn, kemline yarar sfatlar olduu ortaya konmak istenmise, bu kesinlikle kastedilen anlamdr. Kastedilen anlamn bu olmadn syleyen kimse ayet buna kendisi inanmsa saptm, yok bu sz yni kastedilen anlamn bu olmadn selefe nispet etmise yalanc veya hatal olmutur. 2- Yok eer zhir szyle, baz insanlar iin, bu naslarn zhirleri (ak anlamlar) Allah yaratklarna benzetmektir gibi bir anlamn belirebilecei kastedilmek istenmise, bu durumda kastedilen anlam kesinlikle bu deildir. Zaten naslarn zhiri (ak anlam) de bu deildir. nk Allahn yaratklarna benzemesi olanaksz bir eydir. Kitap ve snnetin zhirinin olanaksz bir ey olmas mmkn deildir. Her kim naslarn zhirlerinin (ak anlamlarnn) Allah yaratklarna benzetmek olduunu sanarsa, ona bu sansnn yanl olduu ve bu naslarn zhirlerinin (ak anlamlarnn), hatta bunun da tesinde ak seik dile getirdiklerinin: Allaha yarar ve Ona zg sfatlarn ispat edilmesi gerei olduu aklanr. Bylece bu ayrntl aklamayla, hem lafz hem de anlam bakmndan naslara hakkn vermi olduk. Allah en dorusunu bilir.

47

ALTINCI BLM Sonradan Gelen Baz Kimselerin Hakk Btlla Kartrmalar Sonradan gelenlerden bazlar yle demilerdir: Sfat naslar hakknda selefin yolu (gr) ile bu naslar tevl edenlerin yolu (gr) arasnda bir fark yoktur. nk bunlarn hepsi de ayet ve hadislerin Allahn sfatlarn gstermedii hususunda birlemilerdir. Ancak tevl edenler, ihtiya duyulduundan dolay bunlar tevl etmeyi yararl grmler ve bunun sonucu olarak da kastedilen anlam belirlemilerdir. Selef ise tevlcilerin kastettikleri anlamdan baka bir anlamn da kastedilmi olabilecei dncesiyle kesin bir anlam belirlemekten kanmlardr. Bu sz, selefe atlan ak bir iftiradr. Selef arasnda naslarn, Allaha yaraan sfatlar gstermediini syleyen hi kimse yoktur. Tam tersine onlarn szleri, genel olarak sfatlarn cinslerini kabul etmeyi, genelin dnda da sfatlar inkar eden ya da Allah yaratklarna benzetenleri reddetmeyi gsterir. Nitekim mam Buhr53 nin hocas Nuaym b. Hammd el-Huz54nin u sz bunun gzel bir rneidir: Allah yaratklarna benzeten kfir olur. Allahn, kendisini nitelendirdii eyleri inkar eden de kfir olur. Ne Allahn kendisini nitelendirdii ne de Raslnn Onu nitelendirdii hibir ey tebh deildir.55 Selefin buna benzer szleri daha pek oktur. Selefin bu tevlcilerle ayn dncede olmayp, sfatlar olduu gibi kabul ettiinin kantlarndan biri de bunlarn, sfatlar olduu gibi kabul etmelerinden dolay selefe dman olmalar ve selefi tebh ve tecsm (cisimlendirme)56 ile sulamalardr.57 Eer selef de bunlar gibi naslarn, Allahn sfatlarn gstermedii grnde olsayd, onlara dman olmaz ve onlar tebh ve tecsm ile sulamazlard.58 Allaha hamdolsun ki bu durum aka grlebilmektedir.

48

YED NC BLM Sfatlar Hakknda Seleften Gelen Szler Sfat ayetleri ve hadisleri hakknda seleften gelen ve bir ksm genel, bir ksm da zel anlamlar ieren baz szler hret bulmutur. Genel anlaml szlerden biri, selefin u szdr: Onlar (sfat naslarn) geldikleri gibi nitelendirmeden (niteliksiz) alnz. Bu sz; Mekhl,59 Zhr,60 Mlik b. Enes,61 Sfyn es-Sevr,62 Leys b. Sad63 ve Evz64den rivyet edilmitir.65 Bu szde, tatlcilere ve tebhcilere reddiye vardr. yle ki: - Geldii gibi alnz sznde tatlcilere - Nitelendirmeden sznde ise tebhcilere red vardr. Yine bu szde, selefin; sfat naslar iin Allaha yarar doru anlamlar saptadklarnn bir kant vardr. Bu kant u iki ey gsterir: 1- Selefin geldii gibi alnz sznn anlam udur: Sfat naslarnn gsterdii anlamlar, geldii gibi brakmak. Hi phesiz bu naslar Allah-u Telya yarar anlamlar ispat etmek iin gelmitir. Eer selef, bu sfat naslarnn bir anlam olduuna inanmasalard bunlarn lafzlarn alnz ve anlamlarna taklmaynz (dokunmaynz) derler veya buna benzer bir ey sylerlerdi. 2- Selefin nitelendirmeden sz, onlarn; anlamn hakkatini (gereini) ispat ettikleri hususunda ak bir kanttr. nk eer onlar, bu szlerin anlam olmadna inanm olsalard, anlamn niteliini inkar etmeye gerek duymazlard. Zira olmayan bir ey, kendi bana var olamaz. O halde olmayan bir eyin niteliini inkar etmek, bo sama bir sz olur. Eer; Allahn dnya gne inmesi hadisi66 ve buna benzer dier hadisler hakknda mam Ahmed67in syledii nitelendirmeden ve anlam vermeden bunlara inanr ve tasdik ederiz (dorularz)68 sz hakndaki cevabnz nedir? denilirse, Buna cevap olarak deriz ki: mam Ahmedin sznde reddettii anlam, Cehmiyyeden tatlcilerin ve bakalarnn uydurarak ortaya attklar ve onunla (bu anlamla) kitap ve snnetin naslarn, ak anlamlarna ters den anlamlara evirdikleri anlamdr. Sylediimizin doruluunu u gsterir: mam Ahmed anlam ve nitelemeyi, sznn, u iki bidati gruba -Muattla (tatlci) grubu ve Mebbihe (tebhci) grubu- reddiyeyi kapsamas iin, inkar etmitir.

49

Sylediimizin doruluunu gsteren dier bir kant ise Mellifin ( bn-i Teymiyye) Muhammed b. el-Hasen69in sz hakknda syledikleridir: Batdan douya kadar btn fkhlar, Kurna ve Rabb Azze ve Cellenin sfatlar hakknda Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-den gvenilir kimselerin rivyet ettikleri hadislere, hibir tefsr (yorum), nitelendirme ve benzetme yapmakszn iman etmenin gerei zerinde birlemilerdir.70 Mellif ( bn-i Teymiyye), Muhammed b. el-Hasenin bu szn naklettikten sonra Onun bu szle; sfatlar ispat hususunda sahbe ve tbinin zerinde birletikleri grlere ters den birtakm tefsrleri (yorumlar) uydurarak ortaya atan tatlci Cehmiyyenin yorumunu kasdettiini sylemektedir. Bu da gsterir ki sfat ayetlerinin ve hadislerinin tefsri iki eittir: 1- Makbl (Kabul Edilen) Tefsr: Bu, sfatlara; Kitap ve Snnetin zhirine (ak anlamna) uygun, Allah Azze ve Celleye yarar anlamlar veren sahbenin ve tbinin zerinde olduu tefsrdir. 2- Makbl Olmayan Tefsr: Bu da makbl tefsrin tersine, kabul edilmeyen tefsrdir. Yukarda getii zere bu mnlarn kabul edileni olduu gibi kabul edilmeyeni de vardr. Peki Allahn sfatlarnn nitelii var mdr? denilirse, cevap olarak deriz ki: Evet onlarn nitelii vardr. Fakat bu nitelik bizim iin bir bilinmezdir. nk bir eyin nitelii, ya bizzat o eyin kendisini grerek, ya benzerini grerek ya da onun hakknda gelen doru bir haberle bilinebilir. Bu yollarn hibiri Allahn sfatlar hakknda mevct deildir. Bylece selefin niteliksiz sznn anlamnn nitelendirmeden olduu bilinmi oldu. Yoksa onlar mutlak anlamda nitelii reddetmeyi kasdetmemilerdir. nk bu katksz bir tatldir. Allah en dorusunu bilir.

50

SEK Z NC BLM Allah Tel'nn Uluvvu ve Bu Uluvvun Kantlar Allah Tel'nn uluvvu Onun zt sfatlarndan olup iki ksma ayrlr: 1- Sfatlarnn Uluvvu 2- Ztnn Uluvvu 1- Sfatlarnn Uluvvu: Bu, var olan her olgunluk (keml) sfatnn, her bakmdan en ycesinin ve en mkemmelinin sadece Allaha ait olmas demektir. ster bu sfat mecd (eref, ihtiam) ve kahr (kahretme) sfatlarndan, isterse ceml (gzellik) ve kadr (an, eref, hrmet) sfatlarndan olsun hi farketmez. 2- Ztnn Uluvvu: Bu ise Allahn ztyla btn yaratklarnn stnde olmas demektir.71 Bunu, Kitap, Snnet, icm, akl ve ftrat (yaratl kanunu) kantlamaktadr: - Kitap ve Snnet, Allah Tel'nn ztyla yaratklarnn stnde olduuna dair aka dile getirdii veya genelde ak kantlarla doludur. Bu durumu da farkl biimlerde ortaya koyarak bir eitlilik arzetmitir. yle ki, Allahn zt uluvvu: Bazen yksek (yukar) olmak (el-uluvv), stte olmak (el-fevkyye), Ara istiv etmek ve gkte olmak gibi szlerle anlatlmtr. Allahn u buyruklarnda olduu gibi:

Ve O, ztyla yksekte olandr, ok byktr. (Bakara, 255) Ztyla yksek olan Rabbinin adn tesbih et. (el-Al, 1)72 Onlar, stlerindeki Rablerinden korkarlar. (Nahl, 50)73 Rahman ara istiv etti. (Th, 5)74 Gkte olann, sizi yere batrmayacandan emin misiniz? (Mlk, 16)75
Ve Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in u szleri gibi:

Ar suyun stnde, Allah da arn stndedir. 76 Ben gkte olann emni (gvendii) olduum halde, hl siz bana gvenmiyor musunuz?! 77
Bazen eyann Ona ykselmesi, kmas ve ykseltilmesi (kaldrlmas) gibi szlerle anlatlmtr. Allah Tel'nn u buyruklarnda:

Gzel sz ancak Ona ykselir. (Ftr, 10) Melekler ve Rh (Cebril) Ona kar. (Meric, 4) Tam tersine Allah onu ( say) kendisine ykseltmitir (kaldrmtr). (Nis, 158)78
ve Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in de u szlerinde olduu gibi:

51

Allaha ancak gzel ey ykselir (kar). 79 Geceyi sizin aranzda geiren melekler Rablerine karlar. 80 Gndzn amelinden nce gecenin ameli, gecenin amelinden nce de gndzn ameli Ona (Allaha) ykseltilir (kaldrlr). 81
Bazen de eyann Ondan aa indirilmesi szyle anlatlmtr. u iki ayet ve hadiste olduu gibi:

O (Kurn), lemlerin Rabbinden indirilmitir. (Vka, 80) (Hkka, 43) De ki: Onu (Kurn), Mukaddes (kutsal) Ruh (Cebril), Rabbinden indirdi. (Nahl, 102)82 Rabbimiz, (her) gecenin son te biri (yni son te birlik ksm) kald zaman dnya gne iner. 83
Daha bunlara benzer ayetler ve Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-den mtevtir olarak aktarlan, Allah Tel'nn yaratklarnn stnde olduunu anlatan hadisler, Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in btn bunlar, Rabbinden alarak sylediini, mmetinin de kendisinden aldn kesin olarak gstermektedir. - cmya gelince, sahbler ve onlara ihsanla (gzelce) uyan tbin ve ehl-i snnet imamlar, Allah Tel'nn gklerinin stnde, arnn zerinde olduu inancnda birlemilerdir. Szleri bu anlam aka ifade eden eylerle doludur. Evz yle demitir: Biz yle derdik -ki aramzda tbinden pek ok kimse vard-: Zikri (anlmas) ok yksek (yce) olan Allah, muhakkak ki arnn stndedir ve biz snnetin getirdii btn sfatlara inanrz.84 Evz bu sz, Allahn sfatlarn ve yksekte olduunu inkar eden Cehm85in mezhebinin (Cehmiyye) ortaya kndan sonra sylemitir ki, insanlar selefin grnn, Cehmin grlerine aykr olduunu bilebilsinler. Seleften hi kimse, Allahn semda olmadn, Onun ztyla her yerde olduunu, btn yerlerin Onun iin bir olduunu, Onun ne alemin iinde ne dnda, ne ona bitiik ne de ondan ayr olduunu ve hissi olarak (duyu organlaryla) Ona iaret etmenin ciz olmadn kesinlikle sylememitir. Tam tersine yaratklarn Allah en iyi bileni Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- arefe gn veda haccnda o byk topluluun iinde parman ge kaldrarak Allaha iaret etmi ve Ey Allahm! ahit ol! 86 diyerek mmetinin, kendisine verilen grevi onlara bildirdiine dair ikrarlarna (itiraflarna) Rabbini tank tutmutur. Allahn salt ve selm zerine olsun.87 - Akla gelince, her salkl akl, Allahn ztyla yaratklarnn stnde olmas gerektiini iki bakmdan gsterir:

52

1- Ykseklik bir olgunluk (keml) sfatdr. Ztyla yksekte olan Allah, her bakmdan mutlak anlamda olgun olmay kendisine farz klmtr. yleyse ok kutsal ve yksek olan Allahn yksekte olmas gerekir. 2- Ykseklik, alakln zttdr. Alaklk da bir eksiklik sfatdr. Ztyla yksekte olan Allah ise btn eksik sfatlardan mnezzehtir. yleyse Allahn alaklktan tenzhi ve onun kart olan ykseklikle nitelendirilmesi gerekir. - Ftrata (Yaratl Kanunu) gelince, Allah, arabyla acemiyle btn insanlar ve hatta hayvanlar dahi, hem kendisine, hem de kendisinin onlarn zerinde olduuna iman etmek zere yaratmtr. Dua veya ibadetle Rabbine ynelen hibir kul yoktur ki, yksekleri arzuladna ve kalbinin saa ve sola bakmadan sadece ge yneldiine dair bu kanlmaz duyguyu iinden geirmesin, onu kalbinin derinliklerinde duymasn. eytanlarn ve hevsnn ayartm olduu kimselerden baka hi kimse bu ftrat gereinden vazgemez. Ebul-Mel el-Cveyn88 meclisinde yle derdi: Baka hibir ey yok iken Allah vard. imdi de O, o zaman olduu ey zeredir.89 O bu szyle, Allahn arna istiv ettiini inkar ettiini aklamak istiyordu. Cveynnin bu sznden sonra Eb Cafer el-Hemedn90 de Ona yle demitir: Sen ar hakknda konumay brak da -nk o nakille sbittir- kalpleri-mizde duyduumuz u kanlmaz duygudan bize haber ver: Hibir rif, saa ve sola bakmadan sadece yksekleri arzuladna dair bu kanlmaz duyguyu kalbinde hissetmeden, kesinlikle Y Allah dememitir. yleyse iimizde beliren bu kanlmaz duyguyu kalplerimizden nasl kovabiliriz ki?! Bunun zerine, feryad basan Ebul-Mel eliyle bana vurarak: Hemedn beni akna evirdi. Hemedn beni akna evirdi. dedi.91 te bu be kantn hepsi, Allahn ztyla yksekte, yaratklarnn stnde olduu hususuyla uygunluk gstermektedir. Fakat, O, gklerde de yerde de Allahtr. Gizlinizi ve anz bilir. (Enm, 3)

Gkteki ilah da, yerdeki ilah da Odur. (Zuhruf, 84)

ayetleri, Allahn (ztyla) gkte olduu gibi yerde de olduu anlamna gelmezler. Bu ayetlerin anlamnn bu olduunu sanan ya da bunu seleften herhangi birinden nakleden kimse, sansnda hatal, naklinde ise yalancdr. Birinci ayetin anlam: phesiz Allah gklerde de yerde de kendisine taplan ilahtr. Gklerde ve yerde bulunan her ey ilah olarak Allaha taparlar ve Ona kulluk ederler. Bir tefsire gre ise yle denmitir: Bu ayetin ilk blm: O, gklerde olan Allahtr

53

cmlesiyle bitmekte, daha sonra ve yerde sizin gizlinizi ve anz bilir cmlesiyle yeni bir cmle balamaktadr. Bu ayetin ilk blm Allah gklerdedir anlamnda olup daha sonra Allah, ve yerde sizin gizlinizi ve anz bilir diyerek yeni bir cmleye balamtr. Buna gre bu yeni cmle Muhakkak Allah yeryznde sizin gizlinizi de anz da bilir demektir. yleyse Allahn gklerin stnde olmas, Onun sizin yeryzndeki gizlinizi ve anz bilmesine engel deildir. kinci ayetin anlam da udur: Allah gkte de ilahtr, yerde de ilahtr. Her ne kadar kendisi (ztyla) gkte ise de ilahl (tanrl) her ikisindedir. Bunun benzeri tpk u szdr: Falanca adam Mekkede de emirdir, Medinede de. Yni o, her ne kadar bunlardan birinde bulunuyorsa da emirlii her iki ehirde de geerlidir.Dil ve rf bakmndan bu doru bir tabirdir (anlatm eklidir). Allah en dorusunu bilir.

54

DOKUZUNCU BLM Cihet (Yn)92 Bu blmde Allah Tel iin cihetin (ynn) olup olmadn aklamak istiyoruz. Dorusu ne olumsuz ne de olumlu anlamda Allah-u Telya yn tayininde bulunmak mutlak srette doru olmaz. Bunun iin u ayrntl aklamann bilinmesi gerekir: - Eer yn ile alaklk yn kastedilmise, bu Allah iin hem kabullenilemez hem de imkanszdr. nk Allah Tel ztyla ve sfatlaryla, mutlak uluvvu (ykseklii) kendine gerekli (farz) klmtr. - Eer yn ile Allah kuatan ykseklik yn kastedilmise, bu Allah iin kabullenilemez olduu gibi imkanszdr da. nk Allah, yaratklarndan hibir ey kendisini kuatamayacak kadar byktr, ycedir. Krss gkleri ve yeri kaplam iken yaratklar Onu nasl kuatabilir ki?!

Kyamet gn yeryz btnyle Onun avucundadr, gklerde sanda (sa elinde) drlm olacaktr. Allah, onlarn irk kotuklar eylerden mnezzeh ve ok yksektir. (Zmer, 67)
- Yok eer yn ile, Allah kuatma sz konusu olmadan, Onun byklne ve yceliine yarar ykseklik yn kastedilmise, bu hem Allah Tel iin var olan bir gerektir hem de gereklidir. eyh Eb Muhammed Abdlkdir el-Ceyln,93 el-Gnye adl kitabnda yle demitir: Her trl eksiklikten ve kusurdan mnezzeh olan Allah, ykseklik ynnde (yukar tarafta) arna istiv edendir, mlk kapsayandr.94 Mlk kapsayandr sz, ok kutsal ve yksek olan Allah mlk kuatm, epeevre sarmtr, demektir. Eer, siz Allahn yaratklarndan bir eyin Onu kuatm olabileceini reddettiinize gre, Allahn gerek kitabnda, gerekse Peygamberi -sallallahu aleyhi ve sellem-in diliyle kendisi hakknda saptad ve sahbenin de zerinde birletikleri Allahn gkte olduu hususundaki cevabnz nedir? denilirse, buna cevap olarak deriz ki: Allahn gkte olmas, gn Onu kuatmasn gerektirmez. Allahn gkte olmas gn Onu kuatmasn gerektirir szn syleyen kimse, eer bunu kendinden sylemise sapk, yok bakasna nispet ederek sylemise o takdirde de yalanc veya hatal olmutur. Allah Tel'nn bykln,95 Onun her eyi kuatm olduunu,96 kyamet gnnde yeryznn Onun avucunda olacan,97 g de kitap sayfasn (yazl kat tomarn) drer gibi dreceini98 bilen hi kimse, asla yaratklarndan herhangi bir eyin Onu kuatabileceini aklna bile getirmez. Buna gre Allahn gkte olmas, u iki anlamdan birini tar:
55

1- Burada gk ile ykseklik kastedilmitir. Buna gre anlam: Allah yksektedir, yni ykseklik ynndedir olur. Gk, Kurnda sbit olan ykseklik anlamndadr. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: Ve zerinize gkten su (yamur) indirir. (Enfl, 11)99 Yni, gn kendisinden deil, yksekten su indirir. nk yamur buluttan iner (yaar). 2- Ya da ayette geen100 (yni gkte) lafzndaki f, al anlamndadr ki bu durumda da anlam Allah gn stndedir olur. Kurnn pek ok yerinde ve baka yerlerde f (de, da, iinde), al (stte, zerinde) anlamna gelmektedir.101 Nitekim Allah Tel yle buyurmutur:

Yeryznde dolan (Tevbe, 2). Yni yerin zerinde dolan, iinde deil.102

56

ONUNCU BLM Allahn Ar zerine stiv Etmesi103 Dilde olgunluk ve bitmek etrafnda dnp dolaan anlamlar veren istiv kelimesi, Kurn- Kermde ekilde kullanlmtr: 1- Mutlak (yaln) olarak, yni hibir eke bal olmayarak:

Ms gl (yiitlik) ana erip istiv edince (Kasas, 14) ayetinde olduu 104 Burada istiv, olgunlat, olgunlua kavutu demektir. Buna gre ayetin anlam gibi. Ms gl (yiitlik) ana erip olgunlanca olmaktadr.
2- l (yaklama eki) harf-i cerri ile kaytl (bal) olarak: Allah Tel'nn Sonra ge istiv etti (Bakara, 29) buyruunda olduu gibi.105 Burada istiv, tam bir irde ile ge yneldi, onu kasdetti, demektir. 3- Al (zerlik zarf) harf-i cerri ile kaytl (bal) olarak: Allah Tel'nn Srtlarna istiv etmeniz iin (Zuhruf, 13) buyruunda olduu gibi.106 Burada istiv, ykseklik ve istikrar (yerleme, karar bulma, durma) ifade etmektedir. Buna gre ayetin anlam Srtlarna binip zerlerine yerleebilmeniz (zerlerinde durabilmeniz) iin olmaktadr. Allahn ar zerine istivs, Onun byklne ve yceliine yarar bir ekilde arn stnde olmas, ona yerlemesi demektir. Allahn ar zerine istiv etmesi, Onun, kitap, snnet ve icmnn kantlad fiil sfatlarndandr. Kitaptan Kant: Kitabn kantlarndan biri Allah Tel'nn u buyruudur: Rahmn ara (zerine) istiv etti (Th, 5)107 Snnetten kant: mam Halll108n Kitbus-Snne adl eserinde Buhrnin artna uygun sahih bir senedle Katde b. en-Numn109 -Radiyallhu anh-den rivyet ettii u hadistir: Katde dedi ki: Raslullah -sallallahu aleyhi ve sellem-in yle dediini iittim: Allah yaratmay bitirince arna (zerine) istiv etti. 110 eyh Abdlkdir el-Ceyln hadiste anlatlan bu olay hakknda yle demitir: Bu, Allahn her peygambere indirdii her kitapta sylenegelmitir.111 Ehl-i Snnet, Allahn arnn stnde olduu inancnda birlemitir (icm etmitir). Onlardan hibiri Allahn arn zerinde olmadn sylememitir. Hi kimsenin onlardan bu anlamda, ne nass112 ne de zhir113 olarak bir sz nakletmesi mmkn deildir. Bir adam, mm Mlike (Allah kendisine rahmet etsin) Ey Eb Abdillah (Abdullahn babas)! Rahmn ara istiv etti ayeti hakknda: Peki nasl istiv etti? diye sordu. O da

57

bunun zerine ban ne edi, ta ki kendisini ter bast ve sonrasnda u cevab verdi: stiv bir bilinmez deildir. Fakat nitelii akl ile bilinemez. Ona inanmak gerekli (farz) onun hakknda soru sormak ise bidattir.114 Ben senin ancak bidati bir kimse olduunu gryorum dedikten sonra adamn meclisten darya kartlmasn emretti.115 Buna benzer bir sz de Mlikin hocas Reba b. Eb Abdirrahmn116dan rivyet edilmitir.117 stiv bir bilinmez deildir sz: Yni dilde anlam bilinmez deildir. nk anlam ykseklik ve istikrardr (yerleme, karar bulma). Fakat nitelii akl ile bilinemez sz: Kendi akllarmzla Allahn arna istivsnn niteliini (naslln) anlamamz mmkn deildir, demektir. Bunun yolu ancak ve ancak nakl deliller olan Kurn ve hadislerdir. Kurn ve hadislerde Allahn arna istivsnn niteliini bildiren herhangi bir bilgi gememektedir. Akl ve nakl kantlarda bununla ilgili bir bilgi olmaynca bir bilinemez olmakta ve bu konuda konumamak gerekmektedir. Ona inanmak gereklidir (farzdr) sz: Bunun anlam da udur: Allahn, kendisine yarar bir biimde arnn zerine istiv ettiine inanmak gerekir. nk Allah kendisini byle tantmtr. Durum byle olunca da Onun sylediini dorulamak ve ona inanmak gerekmektedir. Onun hakknda soru sormak ise bidattir sz: Bu ise, istivnn nitelii (nasll) hakknda soru sormann bidat olduu anlamna gelmektedir. nk byle bir soru, Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- ve sahbleri zamannda bilinmemekteydi. mam Mlikin istiv hakknda syledii bu sz, Allahn gerek kitabnda gerekse Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in diliyle kendisi hakknda saptad btn sfatlar iin genel bir ldr. Buna gre bu sfatlarn anlamlar tarafmzdan bilinmektedir. Nitelikleri ise bizim iin bir bilinemezdir. nk Allah bize, bu sfatlarn anlamlarn bildirmi, niteliklerini ise bildirmemitir.118 Sonra sfatlar hakkndaki sz, zt hakkndaki szn bir daldr. Biz Allahn ztn nitelendirmeden kabul ettiimize gre sfatlarn da ayn onun gibi nitelendirmeden kabul etmeliyiz. lim ehlinden bazlar yle demitir: Cehm birisi sana: Allah dnya gne iner, peki nasl iner? derse ona yle cevap ver: Allah bize kendisinin indiini bildirdi, fakat nasl indiini bildirmedi. Bir bakas da yle demitir: Cehm birisi sana Allahn sfatlarndan herhangi birinin nasl olduunu sorarsa ona yle de: Peki Allah ztyla nasldr?

58

Tabi ki o Allahn ztn niteliyemiyecektir. O zaman ona de ki: Onun ztn nitelendirmek mmkn olmad gibi Onun sfatlarn nitelendirmek de mmkn deildir. nk sfatlar tanmladklar eyin kendisine yni zta tbidirler. Eer biri kalkp da: Allahn arna istivs, onun zerinde, stnde olmas anlamndaysa, buna gre Allahn ya artan byk, ya ondan kk ya da ona eit olmas gerekir ki bu Allahn cisim olmasn gerektirir. Oysa Allahn cisim olmas imkanszdr derse ona cevap olarak unu deriz: Hi phesiz Allah, artan da, hereyden de daha byktr. Fakat bu szmzden, kendisini tenzh ettii birtakm btl eylerin Allahta var olmas gerekmez. Allahn cisim olmas imkanszdr szne cevabmz da udur: Cisim hakknda konumak ve Allahn cisim olup olmadn sylemek kitap, snnet ve selefin szlerinde gemeyen bidatlerdendir. Cisim119 sz, ayrntl aklamaya gereksinim duyan mcmel szlerdendir.120 yle ki: - Eer cisim sz ile her paras dierine muhta birtakm paralardan olumu, sonradan var olmu bir ey kastedilmise, bu diri ve kayym olan Rabb (Allah) hakknda imkanszdr. -Yok eer cisim sz ile, kendi kendine kim (var) olan ve kendisine yarar sfatlarla niteli bulunan bir varlk kastedilmise, bu Allah Tel hakknda imkansz deildir. nk Allah kendi kendine kimdir121 ve kendisine yarar keml (olgun) sfatlarla nitelidir. Fakat cisim lafz, Allah hakknda hak ve btl anlamlar tayabileceinden dolay Allaha cisimdir veya deildir demek imkanszdr. Bidat ehlinin Allahn kendisi iin saptad olgunluk sfatlarn reddetmek iin syledikleri gerekler (bu sfatlara bal olan sonular) iki trldr: 1- Allahn olgun sfatlarna aykr olmayan doru gerekler (sonular): Bunlar hak sfatlar olup sylenmesi ve Allah hakknda imkansz olmadklarnn aklanmas gerekir. 2- Allahn olgun sfatlarna aykr olan bozuk gerekler (sonular): Bunlar btl olup reddedilmesi ve kitap ve snnet naslar iin gerekli olmadklarnn aklanmas gerekir. nk hem kitap ve snnet hak, hem de ierdikleri anlamlar haktr. Hakkn ise btl gerektirmesi kesinlikle imkanszdr. Yine biri derse ki: Allahn arna istivsn, arn zerinde, stnde olmasyla aklarsanz, bu aklamanz, Allahn kendisini stnde tayacak bir tahta (ara) muhta olduu sansn uyandrr. Buna cevap olarak u sylenebilir: Allah Tel'nn bykln, kudret, kuvvet ve zenginliinin mkemmelliini bilen herkes, Onun, kendisini stnde tayacak bir tahta muhta olduunu aklnn ucundan bile geirmez. Nasl geirsin

59

ki? Ar ve dier btn yaratklar Allaha muhtatrlar ve Ona zorunludurlar. Btn bu yaratklar O olmadan ne var olabilirler ne de ayakta durabilirler. Nitekim gn ve yerin Onun emri ile ayakta durmas da Onun (varlnn ve kudretinin) kantlarndandr.122 ayet bu gereklerden (sonulardan) kamak iin tatlcilerin yaptklar gibi Allahn arna istivsn, ar istil etmesi eklinde aklamak doru olur mu? denilirse buna cevap olarak deriz ki: Bu birka bakmdan doru deildir:123 1- Eer bu gerekler (sonular) hak iseler, bunlar istivnn kendi hakk anlamyla aklanmasna engel deildirler. Yok eer btl iseler bunlarn, kitap ve snnet naslarnn sonular olmalar mmkn deildir. Bu gereklerin kitap ve snnetin bir sonucu olduunu sanan her kimse, o sapktr. 2- stivy, istil eklinde aklamak, savmas mmkn olmayan birtakm btl sonular zorunlu klar: -nce bu, selefin icmsna (oy birliine) aykrdr. -Sonra bununla, Allahn yeryz ve benzeri eylere124 istiv ettii gibi, kendisinin tenzh edilmesi gereken eyler sylenebilecek olmasnn yannda gkleri ve yeri yaratt zaman ar istil etmemi olmasnn gerektii de sylenebilir.125 3- stivnn, istil ile aklanmas Arap dilinde bilinen bir ey deildir.126 Byle bir aklama Arapaya iftira etmektir. Hele hele sz konusu olan Kurn olunca bu iftirann boyutu daha da bymektedir. nk Kurn Araplarn diliyle inmitir. yleyse Kurn, Araplarn kendi dillerinde bilmedikleri bir eyle aklamamz mmkn olamaz. 4stivy, istil ile aklayanlar bunun bir mecz anlam olduunu kabul etmekteydiler. Oysa dilde mecz anlam ancak u drt eyin tamamlanmasndan sonra kabul edilebilir:127 1- Lafz (sz), gerek anlamndan mecz anlamna gtrmeyi gerekli klan doru kant. 2- Lafzn dil bakmndan, iddia edilen mecz anlam tamas. 3- Lafzn, o belli siykn (szn cmle iindeki gelii) iinde iddia edilen mecz anlam tamas. Kald ki lafzn, cmle bakmndan ierebilecei anlamlardan herhangi birini tamas, onun her siyakta olas anlam (ayn anlam) vermesini gerektirmez. nk lafzlar ve durumlara ait karneler (iaretler, belirtiler), cmle iindeki lafzn tad baz anlamlara engel olabilir. 4- Kantn, mecz anlamlardan kastedilenin bizzat iddia edilen mecz anlamn kendisinin olduunu aka ortaya koymas gerei. nk baka bir anlam da kastedilmi

60

olabilir. Bu bakmdan kantn, lafz hakknda hangi mecz anlam belirlediini aka ortaya koymas gerekir. Allah en dorusunu bilir.

61

FASIL Ar ve Krs128 Dilde ar, kraln tahtdr. Allah Tel Ysuf aleyhis-selm hakknda yle buyurmutur: Ana babasn tahtna kartp oturttu. (Ysuf, 100) Sebe kraliesi Belks hakknda da yle buyurmutur: Ve Onun byk bir taht vardr. (Neml, 23)129 Rahmnn zerine istiv ettii ar ise, yaratklar kuatt gibi onlarn en yksei ve en bydr.130 Nitekim Eb Zerr -Radyallhu anh-n rivyet ettii bir hadiste Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- yle buyurmutur: Yedi kat gk ve yedi kat yer, Allahn krss yannda, ancak geni, l bir yere

braklm bir halka gibidir. Arn krsye stnl ise geni ln bu halkaya stnl gibidir. 131
Yazar ( bn-i Teymiyye) (Allah kendisine rahmet etsin) er-Risletl-Ariyye (Ar Risalesi) adl eserinde yle demitir: Hadis birka yoldan gelmi olup, onu Eb Htim (ve)132 bn-i Sahhinde, mm Ahmed Msnedinde ve bakalar rivyet etmilerdir.134 Hibbn133

Krsye gelince, dilde; dek ve zerine oturulan her eydir.135 Allahn kendisine izfe (nispet) ettii krs136 ise, Onun iki ayan koyduu yerdir. bn-i -i Abbas137 -

Radyallhu anhum- yle demitir: Krs iki ayan konduu yerdir. Ar ise, bykln Allah Azze ve Celleden baka hi kimse takdir edemez. Bu sz Hkim138
Mstedrekinde rivyet etmi olup Buhr ve Mslim139in artna gredir (uygundur) demitir. Bu sz her ne kadar merf yni Peygamber sz olarak rivyet edilmise de dorusu onun mevkf yni sahb sz olmasdr.140 Ehl-i Snnet arasnda yaygn ve mehr olan da bn-i -i Abbas -Radyallhu anhum-nn krs hakknda syledii bu anlamdr yni szdr. stelik bu konuda bn-i Abbastan gelen szlerin dorusu da budur. Yoksa Krsnn ilim olduuna dir Ondan rivyet edilen eyler doru deildir.141 Yine Krsnn ar olduu hakknda Hasenl-Basr142den rivyet edilen sz de143 bn-i Kesr144in (Allah Tel kendisine rahmet etsin) syledii gibi zayf olup Ondan sahih olarak gelmemitir.145

62

ONB R NC BLM Maiyyet (Beraberlik, Birliktelik)146 Allah, gerek kitabnda gerekse Rasl -sallallahu aleyhi ve sellem-in diliyle, kendisinin yaratklaryla beraber olduunu aka ortaya koymutur. Kitaptan baz deliller Allah Tel'nn u buyruklardr:

Nerede olsanz, O sizinle beraberdir.(Hadd, 4) Allah, mutlaka mminlerle beraberdir. (Enfl, 19) Mutlaka ben sizinle beraberim. (Th, 46)147
Snnetten baz deliller ise Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in:

mann en stn nerede olursan ol, Allahn seninle beraber olduunu bilmendir.
148 szyle, her ikisinin de maarada bulunduu srada arkada Eb Bekir149 Radyallhu anh-e syledii: zlme, nk Allah bizimle beraberdir (Tevbe, 40) szdr.150 Bu mmetin selefi ve imamlar da Allahn yaratklaryla beraber olduu zerinde icm etmilerdir (birlemilerdir). Maiyyet (Beraberlik) dilde, mutlak olarak bitiip yanama, yaknnda ve yannda olmak demektir. Fakat maiyyetin gerektirdii eyler ve sonular, gerek izfetin (tamlamann) gerekse szn siyak (gelii) ve durumuna ilikin karnelerin (belirtiler, izler) deimesiyle deiiklik gsterir. yle ki: Maiyyet (beraberlik), bazen suyu ste koydum veya ste su kattm sznde olduu gibi iki eyin birbirine karmasn gerektirir. Bazen, eiticinin sulu kimseye git, nereye gidersen git, ben seninle beraberim dedii gibi tehdit ve uyar gerektirir (anlam verir). Bazen de, herhangi bir kimsenin kendisinden yardm isteyen kiiye haydi ben seninle beraberim, ben seninle beraberim dedii gibi yardm ve destek gerektirir (anlam verir). Daha bunlardan baka, gerek izfetin (tamlamann) gerekse szn siyak (gelii) ve durumuna ilikin karnelerin (belirtiler, izler) deimesiyle deien farkl gerekler ve sonular vardr. nsanlarn bir blm, byle kk anlamnda birleen, izfetin (tamlamann) ve karnelerin (belirtilerin) deimesiyle gerei ve hkm deien lafz (sz, kelime), mekkik (kukuya dren) olarak isimlendirirler.Byle kelimelere mekkik denmesinin

63

nedeni, bu tr kelimelerin; dinleyeni, acaba bunun, lafz bir, fakat gerei ve hkmnn deimesine gre anlam deien mterek (ortak) cinsinden mi yoksa asl (kk) anlama gre hem lafz hem de anlam bir olan mtevt,151 cinsinden mi olduu hususunda pheye drmesidir. Gerekte bu, mtevt lafzlarn bir eididir. nk dili koyan, bu lafz ortak bir kadri (miktar, ly) belirtmek iin koymutur. Hkmnn ve gereinin deimesi, asl konumundan deil, izfetlerin ve karnelerin deimesinden dolaydr. Fakat bu lafz (kelime) mtevtn zel bir tr olunca artk onu, bir baka kelimeyle tahsis etmekte (snrlamakta) bir saknca kalmamaktadr. Bu husus iyice anlaldysa, Allaha izfe (nispet) edilen beraberlik lafznn mecz deil, hakk anlamnda kullanld aka ortaya km oldu. Ancak Allahn yaratklaryla beraber olmas kendine yarar bir beraberlik olup asla yaratklarn birbirleriyle olan beraberlii (birliktelii) gibi deildir. Tam tersine ok daha yce, ok daha mkmmel bir beraberlik olup yaratklarn birbirleriyle olan beraberliinden doan sonular ve zellikleri gerektirmez (dourmaz). Seleften baz limler, Allahn yaratklaryla beraber olmasn, ilmiyle onlarla beraber olmas eklinde aklamlardr. Bu ise beraberlii, birtakm gerekleriyle aklamaktr ki selefin bundan gayesi, maiyyet (beraberlik) naslarn kant getirerek Allahn ztyla her yerde olduunu syleyen hululc (Hulliyye)152 Cehmiyyeye cevap vermektir. Bylece selef limleri, maiyyetten (beraberlikten), Allahn ztyla bizimle beraber olduu anlamnn kastedilmediini, bunun hem aklen hem de dinen olanaksz olduunu sylemilerdir. nk bu Allahn uluvvuna aykr olup yaratklarnn Onu kuatmasn gerektirir ki, bu da imkanszdr. Allahn Yaratklaryla Beraber Olmasnn Blmleri: Allahn yaratklaryla beraber olmas, genel ve zel beraberlik olmak zere iki blme ayrlr: Genel Beraberlik: Allahn; ilim, kudret, tedbr (ileri sevk ve idare), sultanlk ve bunlarn dnda Rabliinin bir gerei olan dier sfatlaryla mmin ve kafir, iyi ve kt btn yaratklarn kuatmasn gerektiren beraberliktir. Bu beraberlik kendisine (beraberlie) inanan kimsede, Allah Azze ve Cellenin onu her yerde gzettii inancnn en olgun dzeye kmasn salar. Bunun iindir ki Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-: mann en stn nerede olursan ol, Allahn seninle beraber olduunu bilmendir 153 buyurmutur. Bu beraberliin rneklerinden bazlar u ayetlerdir: Nerede olsanz, O sizinle beraberdir. (Hadd, 4)

64

 kiinin gizli konutuu yerde drdncs mutlaka Odur. Be kiinin gizli konutuu yerde altncs mutlaka Odur. ster bundan daha az, ister daha ok olsunlar ve nerede olurlarsa olsunlar mutlaka O, onlarla beraberdir. (Mcdele, 7)
zel Beraberlik: Bu ise, izfe (tamlama) yapld kimseye yardm ve destei gerektiren beraberlik olup bunlar hak eden peygamberlere ve onlara uyanlara zgdr. Bu beraberlik, kendisine inanan kimseye, sebat ve kuvvetin en olgun seviyesini kazandrr. Allah Tel'nn u buyruklar, bu beraberliin rneklerinden bazlardr:

Allah, mutlaka mminlerle beraberdir. (Enfl, 19) Allah, phesiz saknanlar ve ihsan sahibi olanlarla beraberdir. (Nahl, 128) phesiz ben sizinle beraberim, iitir ve grrm. (Th, 46)
Ayrca Allahn, Peygamberi -sallallahu aleyhi ve sellem- hakknda syledii u buyruk:

zlme, Allah phesiz bizimle beraberdir. (Tevbe, 40)

Eer beraberlik Allahn zt sfatlarndan mdr? Yoksa fiil sfatlarndan mdr? denilirse buna cevabmz u olur: Genel beraberlik, Allahn zt sfatlarndandr. nk gerekleri, ezelden ebede Allah-u Telda vardr. zel beraberlik ise, Onun fiil sfatlarndandr. nk gerekleri sebeplerine baldr. Sebeplerin var olmasyla, beraberlik var olur, yok olmasyla da ortadan kalkar.

65

ON K NC BLM Allahn Badatrma Ztyla Uluvvu ve Yaratklaryla Beraberlii Hakkndaki Naslar

Sz konusu naslar badatrmann yollarn anlatmadan nce, burada yazarn (Allah kendisine rahmet etsin) el-Aklu ven-Nakl adl kitabnda (c.1, s.43-44) iaret ettii yararl bir kural okuyucuya sunmaktan honutluk duyarz. Bu kuraln z udur: ki delil arasda eliki olduu sylenirse, bu delillerin ikisi birden ya kesin veya zann ya da biri kesin dieri zanndir. Bylece trl delil ortaya km olur: Birincisi: Delillerin ikisi de kesindir. Akl, bunlarn gsterdii anlamn var (gerek) olduunu kesinlikle kabul eder. Aralarnda eliki olmas olanakszdr. nk bunlarn birbiriyle eliik (elikili) olduunu sylemek, ya birinin ortadan kalkmasn gerektirir ki bu imkanszdr. nk kesin delil, kesinlikle var olan delildir. Ya da birbiriyle elikili olmakla beraber her ikisinin de varln gerektirir ki bu da dieri gibi imkanszdr. nk bu, birbirine zt iki eyi bir araya getirmektir. Bu iki kesin delil arasnda eliki bulunduu zann: - Ya her iki delilin de kesin olmamasndan - Ya da, birine bir anlamn, dierine de baka bir anlamn yklendii bu iki delil arasnda gerekte bir elikinin olmamasndan kaynaklanmtr. Bu (kural) ise, kitap ve kesin snnet naslaryla neshi sabit olan yni hkm ortadan kalkm eyleri kapsamaz. nk mensh (hkm ortadan kalkm) delil, yok hkmnde olup nsih (hkm ortadan kaldran) delil iin bir eliki oluturmaz. kincisi: Her iki delilde, ya dellet (gsterdii anlam) ya da sbt (var olma) bakmndan zanndir ki bu durumda aralarnda nce tercih aranr sonra rcih olan tekine yelenir. ncs: ki delilden biri kesin, dieri zanndir ki, bu durumda aklllarn itifakyla kesin olan, zann olana yelenir. nk yakn (kesin olan) zanla bertaraf edilemez, kovulamaz. Btn bunlar iyice anlaldysa biz deriz ki: Hi phesiz naslar, Allahn hem ztyla yaratklarnn stnde, hem de onlarla beraber olduunu ifade etmektedir. Bunlarn her ikisinin de sbt ve delleti kesindir. Allah Tel u buyruunda bunlarn her ikisini de bir arada (birlikte) belirtmitir:

O, gkleri ve yeri alt gnde yaratan, sonra Arn zerine istiv edendir. Yere gireni ve ondan kan, gkten ineni ve oraya (ona) kan bilir. Nerede olsanz, O sizinle beraberdir. Allah, yaptklarnz grendir.(Hadd, 4)

66

Bu ayette Allah-u Tel, yaratklarn (mahlkatn) en stnde, en ykseinde olan Ara istiv ettiini belirttii gibi bizimle beraber olduunu da belirtmitir. Bunlarn ikisi arasnda bir eliki yoktur. nk bunlar birletirmek ve aralarn bulmak mmkndr. Bu birletirmenin ve ara bulmann mmkn oluu birka bakmdan aklanabilir:154 Birincisi: Bizzat naslar bunlar birletirmitir. Birlemelerinin olanakszln sylemek ise imkanszdr. nk naslar olanaksz gstermez. Naslarn olanaksz gsterdiini sanan kimse hata etmitir. Bu kii, hem Allahtan yardm, hidyet ve baar dileyerek, hem de gayretini, hakkn ve gerein bilgisine ulamaya harcayarak naslar birka kez daha gzden geirsin. Gerek kendisi iin aka belli olduunda da bundan dolay Allaha hamdetsin. Yok yine anlayamadysa ii bilenine yni Allaha havle etsin ve yle desin:

Ona inandk; hepsi Rabbimizin katndandr. (l-i mrn, 7) (Rabbimiz!) Seni noksan sfatlardan tenzh ederiz; senin bize rettiinden baka bizim bilgimiz yoktur. phesiz bilen, hakm olan ancak sensin. (Bakara, 32)
kincisi: Ykseklikle beraberlik arasnda bir aykrlk yoktur. Daha nce getii zere beraberlik; karmay ve bir mekana girmeyi gerektirmez. Bir ey hem ztyla yksekte olabilir hem de ona beraberlik izfe (nispet) edilebilir. Aynen u rnekte sylendii gibi: Yryoruz, yryoruz (devaml yrdmz halde) ay hl bizimle beraber.155 Halbuki ay gktedir ve bizimle beraber hareket etmemektedir. Bu sz ne lafz ne de anlam bakmndan eliki saylmaz. nk muhatab, buradaki beraberliin anlamn ve bu beraberliin ayn dnyada olmasn gerektirmediini bilir. Ykseklik ve beraberliin yaratklar hakknda bir arada bulunmas mmkn olduuna gre yaratc hakknda da bulunmas pekl mmkndr. ncs: Yaratklar hakknda ykseklik ve beraberlik arasnda eliki bulunduu varsaylsa bile bu elikinin Yaratc hakknda da bulunmas gerekmez. nk btn sfatlarnda Allah Tel'nn benzeri hibir ey yoktur. Allahn ztyla yksekte olmas gereinden tr Onun beraberlii, yaratklarnn beraberlii ile mukyese edilemeyecei gibi Onun yaratklaryla beraber olmas, onlara karmasn ve onlarn iine girmesini de gerektirmez. nk yaratklarndan hibir ey Onu kuatamaz. Ama O, her eyi kuatmtr. Yine, Allahn ztyla yksekte olmasyla namaz klann karsnda (yz ynnde, nnde) bulunduu156 hakknda gelen naslar da yukarda geen ekillerde badatrmak mmkndr. Bu badatrma hakknda ayrca u birka yn daha sylenebilir:157 1- Bizzat naslar, bunlar birletirmitir. Naslar olanaksz sylemezler. 2- Ykseklikle karda bulunmak arasnda bir aykrlk yoktur. Bir ey hem yksekte hem de karda olabilir. nk karda olmak, ayn dzey ve yerde olmay gerektirmez,
67

rnein, doan gnee bakan kii, onun yni gnein kendi karsnda olduunu syler. Oysa gne gktedir. Bu, ne lafz ne de anlam bakmndan eliki saylmaz. imdi yaratklar hakknda bu olabildiine gre yaratc hakknda da olmas pekl mmkndr. 3- Yaratklar hakknda ykseklikle karda bulunmak arasnda eliki ve kartlk olduu varsaylsa bile, bu eliki ve kartln yaratc hakknda da bulunmas gerekmez. nk btn sfatlarnda Allah Tel'nn benzeri hibir ey yoktur. Allahn namaz klann karsnda olmas, Onun ztyla yksekte olmas gereinden tr, Onun bu yerde veya namaz klann karsndaki duvarda olmasn gerektirmez.nk yaratklarndan hibir ey Onu kuatamaz. Ama O, her eyi kuatmtr.

68

ONNC BLM Allahn Dnya Gne nmesi158 Buhr ve Mslimin Sahhlerinde Eb Hureyre159 -Radyallhu anh-den, Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in yle dedii rivyet edilmitir:

Rabbimiz, (her) gecenin son te biri (son te birlik blm) kald zaman dnya gne iner ve yle der: Yok mu bana dua eden? Duasn kabul edeyim. Yok mu benden bir ey isteyen? stediini ona vereyim. Yok mu benden balanma dileyen? Onu balayaym. 160
Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-den yaklak 28 sahbnin rivyet ettii bu hadisi Ehl-i Snnet ittifakla kabul etmitir.161 Allah-u Tebreke ve Telnn dnya gne inmesi, Onun dilemesine ve hikmetine bal fiil sfatlarndan olup yceliine ve byklne yarar gerek bir inmedir.162 Bunun anlamn, emrinin veya rahmetinin veya da meleklerinden birinin inmesi eklinde tahrf etmek (deitirmek), birka bakmdan doru deildir:163 1- Bu tahrf, hadisin ak anlamna aykrdr. nk peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- inmeyi, Allaha izfe (nispet) etmitir ki, asl olan iin, onu yapana ya da ondan kaynaklanana nispet edilmesidir. in bundan bakasna nispet edilmesi asla (ak anlama) aykr bir tahrftir. 2- nmenin bu ekilde aklanmas, cmlede baz kelimelerin kaldrlm olmasn gerektirir ki, asl olan cmleden bir eyin kaldrlmamasdr. 3- Allahn emrinin ya da rahmetinin inmesi, gecenin te birine zg bir ey deildir. Tersine Onun emri ve rahmeti her zaman iner. Eer bundan maksat zel bir emrin ve zel bir rahmetin inmesidir ki, bunun da her zaman olmas gerekmez denirse, buna yle cevap verilir: Bu takdir ve tevlin doruluu varsaylsa bile hadis, bu zel emir ve rahmetin indii en son yerin dnya g olduunu gstermektedir. O halde bu zel rahmetin dnya gne inmesinin bizim iin ne yarar vardr ki Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellembunu bize haber versin? 4- Hadis dnya gne inenin: Yok mu bana dua eden? Duasn kabul edeyim. Yok mu benden bir ey isteyen? stediini ona vereyim. Yok mu benden balanma dileyen? Onu balayaym dediini gstermektedir. Allah-u Teldan bakasnn byle sylemesi olanakszdr.

69

FASIL Allah Tel'nn Ztyla Yksekte Olmas ve Dnya Gne nmesine likin Naslarn Arasn Bulma Allahn yksekte olmas, kendisinden ayrlmas mmkn olmayan zt sfatlarndan olup, dnya gne indiini bildiren naslara da aykr deildir. Bunlarn arasn bulmak iki bakmdan mmkndr:164 1- Bizzat naslar bunlar birletirmitir.165 Daha nce de getii gibi naslar olanaksz sylemez. 2- Sfatlarnn hepsinde Allah n benzeri hibir ey yoktur. Onun inmesi yaratklarn inmesi gibi deildir ki inmesi, yksekte olmasna aykrdr ve onunla elimektedir densin. Allah en dorusunu bilir.

70

ONDRDNC BLM Allah Tel'nn Yz166 Ehl-i Snnet vel-Cematin grne gre Allahn kendisine yarar, cell ve ikrm ile niteli gerek bir yz vardr.167 Allahn cell ve ikrm ile niteli bir yznn olduunu Kitap ve Snnet kesin olarak gstermektedir: Kitabn kantlarndan biri Allah Tel'nn u buyruudur:

... Ancak cell ve ikrm sahibi Rabbinin yz bki kalacaktr. (Rahmn,27)168

Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in u sz ise snnetin kantlarndan sadece biridir:

(Allahm!) Senden, yzne bakma lezzetini ve seninle buluma evkini (arzusunu) bana lutfetmeni diliyorum. 169
Allah Tel'nn yz, Onun sbit zt sfatlarndan olup kendisine yarar gerek bir yzdr. Bunun anlamn sevap olarak tahrf etmek birka bakmdan doru deildir:170 1- Bu tahrf nassn ak anlamna aykrdr. Nassn ak anlamna aykr olan tahrf kanta ihtiya duyar. Oysa bunu gsteren herhangi bir kant yoktur. 2- Bu yz, naslarda Allah-u Telya izfe (nispet) edilmi olarak gemektedir. Allaha izfe edilmi bu yz: - Ya kendi bana varla sahip olan bir eydir. - Ya da kendi bana varla sahip olmayan bir eydir. Eer kendi bana varla sahipse yaratlmtr ve Allahn sfatlarndan deildir. Allahn evi171 ve Allahn devesi172 rneklerinde olduu gibi. Bu iki kelime (ev ve deve) Allaha, sadece y bir eyi ereflendirmek ya da mlkn ve yaratn, mal sahibine ve yaradanna izfesi kabilinden izfe (nispet) edilmitir. Yok eer kendi bana varla sahip deilse, Allahn sfatlarndandr ve yaratlmamtr. Allahn ilmi, kudreti, izzeti, kelm, eli, gz ve benzeri rneklerde olduu gibi. phesiz yz de bu trden olup Allaha izfesi, sfatn mevsfa (niteliin nitelenene) izfesi (tamlamas) kabilindendir. 3- Sevap yaratlm olup Allah-u Teldan ayrdr. Yz ise Allahn sfatlarndan olup yaratlmamtr ve Ondan ayr deildir. yleyse nasl oluyor da yz, sevap anlamnda tefsr edilebiliyor?! 4- Bu yz, naslarda cell ve ikrm173 ile, kendisine snlan bir nru olmakla174ve Allahn yaratklarndan gznn erdii her eyi yakan nrlar bulunmakla175
71

nitelendirilmitir. Btn bu nitelikler, yz kelimesiyle sevbn kastedilmesine engeldir. Allah en dorusunu bilir.

72

ONBE NC BLM Allah Azze ve Cellenin ki Eli176 Ehl-i Snnet vel- Cematin grne gre Allah Tel'nn bahetme ve nimetle alm iki eli vardr. Allahn iki eli, Onun sbit zt sfatlarndan olup kendisine yarar gerek iki eldir.177 Allahn iki elinin olduunu Kitap ve Snnet kesin olarak gstermektedir:178 Kitabn kantlarndan biri Allah Tel'nn u buyruudur:

Allah iblise yle dedi: Ey blis! ki elimle yarattma (insana) secde etmekten seni alkoyan nedir? (Sd, 75)
Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in u sz ise snnetin kantlarndan sadece biridir:

Allahn eli yle doludur ki gece gndz ondan (balar ve nimetler) devaml akar. Siz, Allahn gkleri ve yeri yarattndan beri (eliyle) infak ettii (verdii) eyleri grdnz m? (dndnz m?) nk btn bu verdikleri bile Onun sa elindekileri179 hibir ekilde eksiltememitir. 180
Ehl-i Snnet Allahn, yaratklarn ellerine benzemeyen gerek iki eli olduu inancnda icm etmitir. Bunlarn anlamn kuvvet, nimet veya benzer eylerle tahrf etmek (deitirmek)181 birka bakmdan doru deildir:182 1- Bu tahrf, sz hibir kant olmadan gerek anlamndan mecz anlamna evirmektir. 2- Bu, Allah-u Telya izfe edilerek kullanld byle bir siyakta (sz geliinde) dilin kesinlikle kabul etmedii bir anlamdr. nk Allah iki elimle yarattma buyurmutur. Buna gre bu cmlenin nimetimle veya kuvvetimle yarattma anlamna gelmesi doru olmaz. 3- Ellerin Allaha izfesi ikil bir kiple (sgayla) gemitir. Oysa ne kitap ve snnette ne de herhangi bir yerde nimet ve kuvvet ikil bir kiple Allaha izfe (nispet) edilmi olarak gemektedir. yleyse el, nasl olurda nimet veya kuvvet ile aklanr?! 4- Eer iki el ile, kuvvet kastedilmi olsayd o zaman Allah iblisi eliyle yaratt ve benzeri eyler sylemek doru olurdu ki bunlar Allah hakknda sylemek olanakszdr. Eer byle sylemek caiz olsayd, Allah ki elimle yarattma secde etmene engel olan nedir? (Sd, 75) dedii zaman iblis bunu delil olarak beni de iki elinle yarattn diye ileri srebilirdi. 5- Allahn, kendisine izfe ettii el, bundan nimet veya kuvvetin kastedilmi olmasn engelleyen deiik ekillerde gemektedir. yle ki bazen el183 ve avu184

73

lafzyla, bazen Allah Tel'nn kendine yarar parmaklar185 olduunun belirtilmesi eklinde, bazen de Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in u sznde olduu gibi gkleri ve yeri eliyle tutup silkeledii eklinde gemektedir: Allah bir eliyle gkleri, dier

eliyle de yeri avular sonra da onlar silkeler ve mlkn shibi melik (hkmdar) benim der. 186
te btn bu deiik kullanmlar, el ile nimet veya kuvvetin kastedilmi olmasna engeldir.

74

ONALTINCI BLM Allah Tel'nn ki Gz187 Ehl-i Snnet vel-Cematin grne gre Allahn onlarla bakt, kendisine yarar iki gerek gz vardr. Bunlar da Kitap ve Snnet ile sbit zt sfatlarndandr. Allah Tel'nn u buyruu kitabn kantlarndan sadece biridir:188

Gemi gzlerimizin nnde akp gider. (Kamer, 14)

Snnetten baz kantlar ise Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in u szleridir:

Hi phesiz Rabbinizin bir gz kr deildir (yni a deildir). 189 (Rabbimiz) daralm, mitsiz dm halinize bakar (bakar da durmadan gler).
190

Allahn rts (perdesi) nrdur. Onu bir averse yznn nrlar, yaratklarndan gznn erdii (ilitii) her eyi yakar. 191
Allahn gzleri yaratklarn gzlerine benzemeyen iki gerek gzdr. Bunlarn anlamn ilim ve grme olarak tahrf etmek (deitirmek) birka bakmdan doru deildir:192 1- Bu tahrf, sz hibir kant olmakszn gerek anlamndan mecz anlamna evirmektir. 2- Naslarda, aadaki u rneklerde olduu gibi bu tahrfi engelleyen ifadeler vardr:

(Rabbimiz) size bakar. ... Yznn nrlar yaratklarndan gznn erdii (ilitii) her eyi yakar. phesiz Rabbinizin bir gz kr (a) deildir.

75

ONYED NC BLM ki El ve ki Gz Sfatlarnn Getii Naslarn ekilleri193 ki el ve iki gz sfatlar, naslarda Allah-u Telya izfe edilmi olarak ekilde geer: Tekil, ikil ve oul. El ve gzn tekil olarak getii rneklerden birka Allah Tel'nn u buyruklardr:

Mlk elinde bulunan Allah ok kutludur. (Mlk, 1)194 Benim gzmn nnde yetiesin (byyesin) diye... (Th, 39)
oul olarak getii rneklerden birka da Allah Tel'nn u buyruklardr:

Onlar (mrikler), ellerimizin yaptklarndan kendileri iin yarattmz hayvanlar grmediler mi? (Ysn, 71) Gemi, gzlerimizin nnde akp gider. (Kamer, 14)195
kil olarak getii rnekler ise unlardr: Allah Tel'nn : Tam tersine Allahn iki eli de apaktr. (Mide, 64)196 buyruu elin, Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in:

Kul namaza durduu zaman Rahmnn iki gz nnde durur. 197 sz de gzn
ikil olarak getii rneklerdendir. Bu hadis, Muhtasarus-Savk adl eserde, AtEb Hureyre kanalyla Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-den herhangi bir kaynak gstermeden, bylece gemektedir.198 ki gz sfat, Kurnda ikil bir sgayla gememektedir. te, iki el ve iki gz sfatlarnn getii ekil bunlardan ibarettir. Bu ekli badatrmak, aralarn bulmak iin unlar sylenebilir: - Tekil olma, ikil ve oul olmaya aykr deildir. nk muzaaf olan tekil, genellik ifade ederek el veya gz sfatlarndan ister tek olsun isterse daha ok, Allah hakknda sbit olan her eyi kapsamna alr. - kil ve oul lafzlarla geen kelimelerin arasn bulma hakknda ise unlar sylenilebilir: En az ok; ikidir dersek, gsterdikleri anlamn bir olmas nedeniyle gerekte ikil ile oul sga arasnda hibir aykrlk kalmaz. Yok eer mehur olduu zere en az oul; tr dersek, o zaman ikisinin aras yle badatrlabilir:
76

oul kipiyle, bu kipin gsterdii anlam olan ve yukars kastedilmemitir. Bu kiple -ki Allah en dorusunu bilir- tazm (yceltme, ululama) ve mnsebet yni muzaafn (tamlayann) muzaaf- ileyhle (tamlananla) olan ilikisi kastedilmitir. nk burada muzaaf- ileyh (tamlanan) -ki bizim anlamnda olan ndr- ile kesinlikle tazm (ululama) kastedilmitir. Bylece muzaafn, muzaaf- ileyhe uymas iin oul kiple gelmesi uygun olmutur. nk oul (kip), tekilden ve ikilden daha ok tazm (ululuk) belirtir. Eer hem muzaaf hem de muzaaf- ileyhten her biri tek bana ululuk bildirirse, doal olarak bu ikisinin birleiminden daha da byk bir ululuk oluur, meydana kar.

77

ONSEK Z NC BLM Ehl-i Snnetin Allah Subhnehu ve Telnn Kelm (Konumas) Hakkndaki Gr199 Ehl-i Snnet vel-Cematin zerinde birletii gre gre Allah konuur. Allahn konumas (kelm), kendisine yarar bir biimde Onun hakknda sbit olan gerek bir sfattr.200 Allah Subhnehu diledii zaman, diledii gibi, harf ve sesle konuur.201 Allahn konumas, konumann cinsine gre bir zt sfat, ayr ayr szler olarak da bir fiil sfatdr. Btn bu sylenenleri Kitap ve Snnet aka gstermektedir. Allah Tel'nn u buyruklar Kitabn kantlarndan sadece birkadr:

Ms belirlediimiz vakitte (Tra) gelip de Rabbi onunla konuunca (Arf, 143)202 Allah demiti ki: Ey sa! phesiz seni vefat ettireceim ve kendime (katma) ykselteceim. (l-i mrn, 55) Ona (Msya), Trun sa tarafndan seslendik ve onu, fsldaan kimse kadar (kendimize) yaklatrdk. (Meryem, 52)203
lk ayette, konumann Allahn dilemesine bal olduunun ve ayr ayr szler olarak sonradan olutuunun ak bir ispat vardr. kinci ayette de konumann harfle olduunun ak bir kant vardr. nk szn sylenmi hali (ekli), harfleri iermektedir yni harflerle mmkn olabilmektedir. nc ayette ise konumann sesle olduu kantlanmtr. nk seslenme ve arma ses olmadan asla dnlemez. Snnetin kantlarna gelince, Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in u sz onlarn sadece biridir:

Allah-u Tel: Ey Adem! der. dem de: Emir buyur hemen yerine getireyim diye cevap verir. Bunun zerine Allah ona sesle yle seslenir: Allah, soyundan cehenneme gidecekleri seip karman emrediyor. 204
Allah Subhnehunun konumas (kelm) lafz (sz) ve anlam olarak bir btndr. Yoksa tek bana lafz veya tek bana anlam deildir. te Allah Tel'nn kelm (konumas) hakknda Ehl-i Snnetin gr budur.205 Bu konuda, Ehl-i Snnet dndakilerin grlerinin zetini de Muhtasarus-SavklMrsele206 adl eserden alalm:

78

1- Kerrmiyye207nin Gr: Ehl-i Snnetin gr gibidir. Ancak onlar, ncesi olmayan olaylarn varln ispat etmekten ve bunu sylemekten kanmak iin Allahn kelm vaktiyle yok iken sonra olmu bir olaydr demilerdir. 2- Kllbiyye208nin Gr: Alahn kelm; kendi ztyla var olan, hayat ve ilim sfatlarnn gereklilii gibi zt iin kanlmaz olan bir anlamdr. Onun dilemesine de bal deildir. Harfler ve sesler, Allahn kelmnn kendisi deil, onun bir hikyesidir. Allah, kendi ztyla var olan bu anlam gstermek iin harfleri ve sesleri yaratmtr. Allahn kelm drt anlam belirtir: Emir, nehiy (yasaklama), haber ve istihbr. 3- Eariyye209nin Gr: Earlerin gr de Kllbiyyeninki gibidir. Yalnz Earler, Kllbiyyeye iki eyde kar kmlardr: Birincisi: Kelmn anlamlar hakkndadr ki, Kllbiyye bunun drt anlam belirttiini sylerler. Earler ise kelmn tek bir anlam belirttiini sylerler. Onlara gre haber, istihbr, emir ve nehiyden her biri dierinin ayndr. Bunlar kelmn eitleri deil, tersine sfatlardr. Tevrat, ncil ve Kurnn her biri dierinin ayndr. Sadece ibreleri (ifadeleri) deimektedir. kincisi: Kllbiyye, harflerin ve seslerin, Allahn kelmnn hikyesi olduunu sylemilerdir. Earler ise harflerin ve seslerin Allahn kelmndan ibret olduunu yni kelmn kendisi olduunu sylemilerdir. 4- Slimiyye210nin Gr: Allahn kelm, kendi ztyla var olan, hayat ve ilim sfatlarnn gereklilii gibi zt iin kanlmaz olan bir sfattr. Dilemesine de bal deildir. Allahn kelm, bir ksmnn dier bir ksmn gemedii, birbirleriyle birleen harfler ve seslerdir. rnein besmeledeki b, sn ve mm harflerinden her biri ayn anda dierine bitiiktir. Bununla beraber ezelden beri vardr ve var olacaktr. 5- Cehmiyye211 ve Mutezile212nin Gr: Allahn kelm, dier yaratklar gibi yaratlm olup, Onun sfatlarndan deildir. Sonra Cehmiyyeden kimi Allahn kesinlikle konumadn sylemi kimi de konutuunu kabul etmekle beraber, bunun yaratlm olduunu sylemilerdir. 6- Aristo213 Taraftar Son Dnem Filozoflarnn214 Gr: Allahn kelm, fal (etkin) akldan (yaratcdan), temiz, erdemli (stn) ruhlara, her ruhun kapasite ve kabul gcne gre taan bir feyizdir. Fal akldan, kabul glerine gre ruhlara taan bu feyiz (alg derecesine gre) ruhta birtakm tasavvurlar ve tasdikler (anlay ve meseleler) dourur. Hayaldeki bu tasavvurlar ve tasdikler glenerek dnlen eyleri nrlu ekillere sokar ve kulaklarn duyaca szlerle anlatr. 7- ttihdiyyenin (Vahdet-i Vctularn)215 Gr: Varln (vcdun) birliini, bir olduunu syleyen bu gruba gre varlkta bulunan her kelm (sz) Allahn kelmdr. Nitekim onlardan biri216 yle demitir:
79

Varlk lemindeki her sz, Onun kelmdr. Bizim iin nazm da, nesri de birdir.217 Bu szlerin hepsi, Kitap, Snnet ve Akln gsterdii kantlara aykrdr. Allahn ilim ve hikmet lutfettii kimse bunu anlar.

80

FASIL Kurn, Allahn Kelmdr218 Ehl-i Snnet vel-Cematin grne gre, Kurn, Allahn kelmdr, indirilmitir, yaratlmamtr.219 Ondan balamtr ve Ona dnecektir. Allah, Kurnla gerekten konumu, onu Cebrile iletmi, Cebrilde onu Muhammed -sallallahu aleyhi ve sellemin kalbine indirmitir.220 Btn bu sylenenleri Kitap ve Snnet kantlamaktadr: Kitaptan baz kantlar, Allh-u Telnn u buyruklardr:

Ve eer mriklerden biri senden aman dilerse, Allahn kelmn iitip dinleyinceye kadar ona aman ver. (Tevbe, 6). Yni Kurn dinleyinceye kadar. Bu mbrek kitab sana indirdik (Sd, 29) Onu (Kurn-), Rhul-Emn (Cebril) uyarclardan olasn diye, apak arap diliyle, senin kalbine indirmitir. (uar, 193-195) 221
Snnetten baz kantlar da unlardr: Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-, Mekkede hac mevsiminde kendisini insanlara sunarken yle sylemiti: Rabbimin kelmn (szn) bildirebilmem iin acaba

beni kendi kavmine gtrecek bir adam yok mu? nk Kurey, Rabbim Azze ve Cellenin kelmn bildirmemi nledi. 222
Yine Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-, el-Ber b. zib223 -Radyallhu anhe yle demitir:

Yatana yatacan zaman (namaz iin abdest aldn gibi abdest al. Sonra sa yann zerine yat ve) yle de: Allahm! Nefsimi (canm) sana teslim ettim, yzm sana dndm, iimi sana havle ettim ve srtm sana dayadm. mit ve korku sanadr. Snlacak ve dayanlacak, ancak sensin. ndirdiin kitabna ve gnderdiin peygamberine iman ettim. 224
Amr b. Dnr225da yle demitir: Yetmi yldan beri iinde bulunduum insanlarn hep unu sylediklerini duyarm: Allah yaratandr. Onun dndaki herey yaratlmtr. Yalnz Kurn hari. nk Kurn, Allahn kelm olup yaratlmamtr. Ondan balam ve Ona dnecektir.226 Ondan balamtr sznn anlam udur: Kurnla konumaya balayan Allahtr. Yni onunla ilk ve balang olarak konuan Odur. Bu szde, Allah Kurn kendi dnda yaratt diyen Cehmiyyeye cevap (reddiye) vardr. Ona dnecektir sz ise, iki anlam tayabilir:

81

1- Kurnla konuma sfat Allaha dner. Buna gre Allahtan baka hi kimsenin Kurnla konutuu nitelendirilmesine kalklamaz. nk Kurnla konuan Allahtr. Konumak da konuann bir sfatdr. 2- Baz eserlerde geldii gibi Kurn Allah-u Telya kaldrlacaktr: Muhakkak Kurn mushaflardan ve gnllerden (silinip) kaldrlr. 227 Bu da -ki Allah en dorusunu bilir- insanlar Kurn ile ameli brakp ondan tamamen yz evirdikleri zaman olacak, erefinin korunmas iin Kurn insanlardan Allahn katna kaldrlacaktr.228 Yardm istenecek ancak Allahtr.

82

FASIL Lafz ve Melfz (Szn Kendisi ve Sylenilen ey) Bu blmde kelm,229 Kurn ile ilgilidir. Daha nce Kurnn, Allahn kelm olup yaratlmam olduu gemiti. Acaba Kurnn lafz yaratlmtr veya yaratlmamtr dememiz doru olur mu? Yoksa bu konuda susmak m gerekir? Bu soruya cevap olarak unlar sylenilebilir: Bu konuda olumlu ya da olumsuz bir sz genellemesinde bulunmak doru deildir. Ancak bu konuda ayrntl bir aklama yapmak gerekirse unlar sylenilir: - Eer lafz ile kulun kendi fiili olan telaffuzu, konumas kastedilmise, bu yaratlmtr. nk hem kul, hem de fiili yaratlmtr.230 - Yok eer lafz ile sylenilenin kendi kastedilmise, bu Allahn kelm olup yaratlmamtr. nk Allahn kelm Onun kendi sfatlarndandr. Sfatlar da yaratlmamtr.231 mam Ahmedin (Allah kendisine rahmet etsin) u sz bu ayrma iaret etmektedir: Kim benim Kurn telaffuz etmem yaratlmtr der ve bununla Kurn kastederse o Cehmdir.232 mam Ahmedin bununla Kurn kastederse sz, o kiinin; bu szyle Kurn deilde kendi fiili olan telaffuzunu kasdetmesi durumunda Cehm olmayacan gsterir.233 Allah en dorusunu bilir.

83

ONDOKUZUNCU BLM Tatl Dncesinin Ortaya k ve Bunun Kayna Tatl dncesinin kk, her ne kadar tbin dneminin sonlarnda kendini gstermise de, asl bir akm olarak bu dnce, ancak faziletli alar olan Sahbe, Tbin ve Tebe-i Tbinden sonra yaylmtr. Tatlden ilk sz eden el-Cad b. Dirhem234 olmutur. O, Allah brhimi dost edinmedi, Ms ile de konumad dedii iin Him b. Abdlmelikin235 Irak valisi olan Hlid b. Abdullah el-Kasr236 tarafndan ldrlmtr. Hlid, Cad bal olarak bayram namaznn klnd yere gtrm, sonra da halka hitaben unlar sylemitir: Ey nsanlar! Kurbanlarnz kesiniz. Allah kurbanlarnz kabul etsin. Ben de Cad b. Dirhemi kurban edeceim. nk O, Allahn brhimi dost edinmediini, Ms ile de konumadn ileri srmektedir. Daha sonra minberden inmi ve Cad kesmitir.237 Bu olay, hicr 119 yl, kurban bayramnda olmutur.238 bn-i ul-Kayyim239 (Allah kendisine rahmet etsin) en-Nniyye240 adl eserinde bu konuda yle diyor: Bundan dolay Cad kurban etti, Kurbanlarn kesildii gn (Hlid) el-Kasr. nk O, demiti ki: brahim Allahn dostu deildir. Hayr! Msda Allahn kendisiyle konuup Ona yaklat deildir. Her snnet sahibi, bu kurbana teekkr etti. Senin ecrin Allaha aittir ey kurban kardeim! Sonra bu dnceyi Caddan kendisine Cehm b. Safvn241 denilen bir adam ald. el-Cehmiyyetl-Muattla242 mezhebi de zaten bu adama nispet edilir. nk bu gr O yaymtr. Cehmi, hicr 128 ylnda Mervde Nasr b. Seyyrn243 gvenlik glerinin ba olan Slim b. Ahvez244 ldrmtr.245 kinci yzyl dolaylarnda Yunanca ve Rumca kitaplar Arapaya evrildi. Bylece bu dnce mslmanlarn bana iyice bel olmaya ve etki gcn iyice arttrmaya balad.246 nc yzyl dolaylarnda ise Bir b. Gys el-Mers247 ve yandalar tarafndan Cehmiyyenin gr yayld. Alimler Gys ve yandalarnn knanmas hususunda birlemi, ou da onlarn kfrne ya da sapklna hkmetmitir. Osmn b. Sad ed-Drim,248 Mersye reddiye olarak Nakzu Osmn b. Sad alelKfiril-And fmefter alallhi minet-Tevhd adnda bir kitap yazmtr. Bilgi ve adaletle bu kitab okuyan, bu tatlcilerin kantlarnn ne kadar zayf, hatta ne kadar btl (geersiz)
84

olduunu anlar. Rz,249 Gazzl,250 bn-i Akl251 ve dierleri gibi son dnem limlerinin birounun szlerindeki tevller de Birin tevllerinin aynsdr. Tatl dncesinin kayna, Yahdiler, mrikler, Sbiler252 ve filozoflarn sapklardr. Sylendiine gre, Cad b. Dirhem bu grn Ebn b. Semn253dan, O da Tlt254tan, Oda Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-e by yapan Lebd b. elAsam255 adl bir Yahdiden almtr.256 Yine sylendiine gre Cad, Sabiler ve filozoflardan pek ok kimsenin bulunduu Harrn yresinde yetiti.257Kukusuz evrenin insann inan ve ahlaknda gl bir etkisi vardr. Yukarda adlar geen sfat inkarclarnn grne gre Allahn subt (olumluluk bildiren) sfatlar yoktur. nk onlarn sansna gre olumluluk sfatlar, Allahn yaratklarna benzemesini gerektirir. Onlar sadece Allahn, selb (olumsuzluk) veya izfet belirten veya da ikisinin (olumsuzluk ve izfet belirten) birleiminden oluan sfatlarn kabul ederler. - Olumsuzluk Sfatlar, Allah Azze ve Celleye yaramayan ilerin olmadn (yni onlarn yokluunu) gsteren sfatlardr. rnein onlara gre Allah birdir sz, hem saysal bir deerle veya szle Allah hakknda bir blnme gereklemesinin hem de Onun bir orta bulunmasnn olanakszl anlamndadr. - zfet Sfatlar ise, bunlar Allahn sbit sfatlardr eklinde, Allahn bunlarla nitelendirilemeyecei sfatlardr. Fakat bunlarn bakalarna izfetine gre Allah bunlarla nitelendirilebilir. Allah Tel hakknda syledikleri u sz gibi: Allah, eyann Ondan kmasna (vuku bulmasna) gre bir balang ve gtr. Yoksa Onun sbit bir sfat olmasna gre -ki bu, balamak ve gl olmaktr- bir balang ve g deildir. - Olumsuz ve izf sfatlarn birleiminden oluan sfatlar da bir bakmdan olumsuz, bir bakmdan da izfet sfatdrlar. Allah Tel hakknda syledikleri u sz gibi: Allah evveldir (ncesi olmayan ilktir). Evvel sfat, Allahn sonradan oluunun imkanszlna gre olumsuz, eyann Ondan sonra var oluuna gre de izfdir. Btn bunlar, sfat inkarclarnn dnce ve grlerinin kayna olduu halde nasl oluyor da bir mminin veya akl banda birinin nefsi, bunlar olduu gibi almay ve Allahn kendilerine ltuflarda bulunduu peygamberler, sddkler, ehidler ve slihlerin yolunu258 brakmay gzel ve ho grebiliyor? Anlamak mmkn deil.

85

Y RM NC BLM Allahn Sfatlarn Kabul Edip Etmeme Konusunda Sfat nkarclarnn Metodu (Yolu) Sfat inkarclar, Kitap ve Snnete uygun olup olmadna bakmadan Allahn sfatlarndan akllarnn; ispatn gerekli grdklerini kabul etme, inkarn gerekli grdklerini de reddetme konusunda birlemilerdir. Onlarn Allahn sfatlarn kabul etme ya da reddetmelerinin yolu akldr. Sonra onlar, akln kabuln ya da reddini gerekli grmedii sfatlarda ayrla dmlerdir. ou bu sfatlar kabul etmeyerek bunlara mecz anlam vermeyi uygun grm kimileri de bunlar hakknda hibir ey sylemeden bunlarn ilmini Allaha brakmlar, ancak bunu yaparlarken bunlarn sfatlardan herhangi bir eyi gsterebileceini (belirtebileceini) de kabul etmemilerdir. Onlar bu yolla, akl delillerle nakl delillerin arasn bulduklarn ileri srmlerdir. Fakat onlar bu hususta yalan sylemilerdir. nk akl ve nakl deliller Allahn keml (olgunluk) sfatlarn ispat etmede ittifak halindedirler. Allahn sfatlarndan Kitap ve Snnette gelenlerden hibiri, her ne kadar akl bunlarn ayrntlarn idrak edip kavramaktan ciz kalm olsa bile kesinlikle akla aykr deildir. Bu sfat inkarclarnn izledikleri metod (yol), Allahn haklarnda yle buyurduu kimselerin metoduna (yoluna) ne kadar da benzemektedir:

Sana indirilene ve senden nce indirilenlere inandklarn ileri srenleri grmedin mi? Aslnda ttu inkar etmekle emrolunduklar halde, yine de onun nnde muhakeme olunmak (onu hakem tutmak) istiyorlar. Oysa eytan onlar bsbtn saptrmak istiyor. Onlara: Allahn indirdiine ve Rasle gelin denildii zaman, o mnafklarn senden iyice uzaklatklarn grrsn. Elleriyle yaptklar yznden balarna bir felaket gelince hemen, biz yalnzca iyilik etmek ve aray bulmak istedik diye yemin ederek sana nasl gelirler?! (Nis, 60-62)
Sfat inkarclar birka bakmdan ayette nitelenen kimselere benzerler: 1- Her iki grupta Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in getirdiklerinin hepsini kabul etmedikleri halde Ona indirilene iman ettiklerini ileri srerler. 2- Bu sfat inkarclar, Allahn keml (olgunluk) sfatlarnn ispatna ilikin Kitap ve Snnetin getirdii eyleri kabule davet edilseler yz evirir ve saknrlar. Tpk Allahn indirdiine ve Peygamberin buyruuna gelin dendii zaman yan izen, yz eviren o mnafklar gibi. 3- Bu sfat inkarclarnn, onlar taklid ettikleri ve peygamberlerin getirdiklerinden stn tuttuklar tgtlar vardr. Anlamazlk durumunda Kitap ve Snneti deil, onlar

86

hakem tutmak isterler. Tpk ttu inkar etmekle emrolunduklar halde, yine de onu hakem tutmak isteyen o mnafklar gibi. 4- Bu sfat inkarclar izledikleri bu yolla gzel bir i yapmak ve akl ile nakli badatrmak istediklerini ileri srmlerdir. Tpk sadece iyilik ve uzlama istediklerinden dolay yemin eden o mnafklar gibi.259 Sfatlar iptal eden yni anlamlarn boaltan herkes, btl iinde gizlenir, hakkn yannda grnr. stelik btln, onlarla ssleyerek gizledii btl davalar ileri srer. Fakat Allahn kendisine ilim, anlay, hikmet ve iyi niyet bahettii kimseye, ne btl kark gelir ne de yalanc davalar ona gizli kalr. Yardm istenecek ancak Allahtr.

87

FASIL Sfat nkarclarnn Metodundan Doan Btl Sonular Sfat inkarclarnn metodundan yle birtakm btl sonular doar: 1- Bu metoda gre Kitap ve Snnet kfr sylemi ve aka bu kfre insanlar davet etmitir. nk Kitap ve Snnet, bu inkarclarn ispatn tebh ve kfr saydklar Allahn sfatlarnn ispatyla doludur. 2- Kitap ve Snnet hakk aklamamtr. nk sfat inkarclarna gre hak, bu sfatlar reddetmektir (kabul etmemektir). Kitap ve Snnette ise Allahn olgunluk sfatlarnn reddedilmesini (kabul edilmemesini) gsteren ne nassen260 ne de zhiren261 bir hkm vardr. in garibi, bu akll grnp bilgilik taslayanlarn, bu btl iddialarn:262

Hi Onun bir ada (benzeri) olduunu biliyor musun? (Meryem, 65) Onun hibir dengi yoktur. ( hls, 4) gibi ayetlerden karmaya almalardr.
Akl banda olan herkes bilir ki, bu tr naslardan kastedilen, Allah Tel'nn kemlini (mkemmelliini) ve sfatlarnn benzersizliini ispatlamaktr. Bunlarla, Allahn sfatlarnn olmadnn kastedilmi olmas imkanszdr. nk kukusuz bu tr szlerle, Allahn sfatlarnn olmadn insanlara gstermeye alan kimse, ya kasdn gizlemek iin szn st kapal sylemitir yahut yalan sylemitir ya da gerei aklamaktan ciz kalmtr. Btn bu iler, Allahn ve Rasl -sallallahu aleyhi ve sellem-in szleri hakknda olanakszdr. nk onlarn szleri, anlatm ve kasdetmenin en mkemmel biimini iermektedir. Bu szlerle kastedilen, asla kullarn haktan sapmalarn ve gerekleri grmelerini engellemeyi istemek deildir. Allah ve Raslnn szlerinde, anlatm ve dilin en iyi biimde kullanlmas bakmndan hibir eksiklik yoktur. 3- slama girmede ne geen ilk muhacirler ve ensr ile onlara gzelce uyanlar ya btl sylemi ve hakk gizlemilerdir ya da bu hususta childirler. nk bu sfat inkarclarnn btl saydklar Allahn keml (olgunluk) sfatlarnn ispatna ilikin pek ok nass onlardan tevtren nakledilmitir. Onlar, bu sfat inkarclarnn hak saydklar sfatlar reddetmeye ilikin herhangi bir eyi bir kez dahi olsun sylememilerdir. yleyse alarn en hayrls ve mmetin en stn olan kimseler hakknda bunlar sylemek mmkn deildir. 4- Keml (olgunluk) sfatlar Allahtan kaldrlnca Onun, eksik sfatlarla nitelendirilmi olmas gerekir. nk d evrende var olan her eyin muhakkak bir sfatnn olmas gerekir. Eer ondan keml sfatlar kaldrlrsa onun eksik sfatlarla nitelendirilmi olmas gerekir. Bylece i dnp dolaarak sfat inkarclarnn tersine dner ve katklar errin iine dverirler.

88

FASIL Sfat nkarclarnn Dayandklar pheler Sfat inkarclar, birtakm btl phelere263 dayanrlar. Bu phelerin geersizliini, Allahn doru ilim ve salkl anlay bahettii herkes bilir. Sfat inkarclarnn genel olarak dayandklar pheler unlardr: 1- Yalan dv: Kiinin szyle ilgili icm iddiasnda bulunmas veya kendi sznn; gerein ta kendisi olduunu veyahut aratrmaclarn szleriyle tam bir uygunluk gsterdiini ya da hasmnn sznn icmya aykr olduunu vb. eyleri ileri srmesi gibi. 2- Fsid (Bozuk) kyastan oluan phe: Sfat inkarclarnn; Allahn sfatlarn ispat etmenin tebhi gerektireceini, nk sfatlarn birer raz264 olduklarn, razlarnda ancak cisimle var olabileceini, cisimlerin ise birbirlerine benzediklerini sylemeleri gibi. 3- Allah-u Telya nispeti doru olanla olmayan anlamlar arasndaki birtakm ortak kelimelere taklmak: Cisim,265 yer tutma266 ve cihet (yn)267 gibi. Onlar bu mcmel kelimelerin268 Allahtan nefyini (reddini) mmkn klmak iin Allahn sfatlarn inkara varrlar. Sonra onlar bu pheleri yle ssl, yle uzun, yle garip ibarelerle insanlarn nne srerler ki, chil kimse; sslere brnm szler nedeniyle bu phelerin gerek olduunu sanar. Oysa bu kimse konuyu iyice incelemi olsayd, btn bunlarn kendisi iin birer btl phe olduunu anlard. Nitekim bir iirde yle denmitir: Birbiriyle elien sama sapan deliller, Tpk (krlmaya mahkum) cam gibi aynen. Gerek (hak) sanrsn onlar sen, Oysa krlacaktr elbet, Her krlmaya elverili olan.269 Bu sfat inkarclarna birka bakmdan cevap vermek mmkndr: 1- phe ve delillerinin eliiklii: yle ki, ispat ettikleri her eyde, reddettikleriyle ilgili olarak katklar eyin eini, benzerini getirmeleri gerekir. 2- Szlerinin eliiklik ve karklnn aklanmas: yle ki, sfat inkarclarndan bir grubun akln yasak olarak grd bir eyi, teki grup, akln bir gerei olarak grr. Daha buna benzer baka rnekler de vardr. Hatta bunun daha da tesinde, sfat inkarclarndan biri, akln bir gerei olduunu ileri srd bir szn, daha sonra baka bir yerde tersini syleyebilmektedir.

89

Szlerin kendi iindeki eliiklii, onlarn bozukluunu gsteren en gl kantlardandr. 3- Sfat inkarclarnn inkarnn birtakm btl sonular (gerekler) gerektirdiinin aklanmas. nk sonucun bozukluu sebebin de bozukluunu gsterir. 4- Sfatlar hakknda gelen naslar, tevl anlam tamaz. Eer bunlardan bir ksm tevl anlam tam olsa bile bu, ak anlamn kastedilmi olmasna engel deildir. Bylece szn ak anlamna ynelme gerei belirlenmi oldu. 5- Sfatlarla ilgili bu meselelerin geneli, slam dininden zorunlu olarak bilindii gibi bizzat Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- tarafndan getirilmitir. Bunlarn tevl edilmesi, Karmita270 ve Btniyye271nin namaz, oru, hac v.b. ibadetleri tevl etmeleriyle ayn konum ve e deerdedir.272 6- Kuku ve ehvetlerden uzak olan sarh akl (saduyu), naslarn getirdii Allahn sfatlarn imkansz grmez. Tersine, her ne kadar naslarda akllarn anlamaktan ve etraflca kavramaktan ciz kald baz ayrntlar varsa da saduyu, ayrntlara girmeden genel olarak Allahn keml sfatlar olduunu gsterir. Sfat inkarclarnn en byk dnrleri, akln; ilh konularn genelinde kesin ilme ulamasnn mmkn olmadn itiraf etmilerdir. Buna gre bu konular peygamberlik pnarndan herhangi bir tahrfe (deitirmeye, arptmaya) kamadan olduu gibi alp kabul etmek gerekir. Allah en dorusunu bilir.

90

Y RM B R NC BLM Tatlci ve Temslci Gruplardan Her Biri Tatl ve Temsli Bir Arada Toplamlardr Tatlci (Muattl): Cehmiyye, Mutezile, Eariyye ve benzerleri gibi Allahn isim ya da sfatlarndan herhangi bir eyi reddedendir. Temslci (Mmessil): lk Rfzler ve benzerleri gibi Allah yaratklarna her bakmdan benzetmek sretiyle Onun hakknda sfatlar saptayandr. in dorusu her tatlci ayn zamanda temslcidir. Her temslci de ayn zamanda tatlcidir. Tatlcilerin tatli aktr. Temsli de yledir: O, sfatlar ispat etmenin tebhi gerektireceine inandndan dolay sfatlar tatl etmitir. te bundan kamak iin sfatlar inkar etmeye balamtr. O halde nce temsl etmitir sonrada tatl. Temslciye gelince bunun temsli aktr. Tatli de bakmdandr: 1- Nass, gsterdii anlamdan baka bir anlama evirmek sretiyle, onunla sfat ispat ettii nassn kendisini tatl etmitir. nk nass, Allahn yaratklarna benzediini deil, kendisine yarar sfat olduunu gsterir. 2- Allah yaratklarna her bakmdan benzettii zaman Onun benzeri hibir ey yoktur (r, 11), Onun hibir dengi yoktur ( hls, 4) gibi Allahn yaratklarna benzemediini gsteren her nass tatl etmi olur. 3- Allah yaratklarna benzettii zaman, her bakmdan mkemmel olan Rabbi, eksik yaratklara benzeterek Allah iin gerekli olan kemli (mkemmellii) tatl etmi olur.

91

Y RM K NC BLM Selefin Kelm lminden Sakndrmas273 Kelm ilmi; kelmclarn bulup gelitirdikleri, Kitap ve Snnetin getirdiklerinden yz evirmelerine neden olan yntemlerle dinin inan esaslarna ilikin sonradan uydurduklar her eydir. phe ve kukulara neden olduu iin, selefin kelm ilminden ve kelmclardan sakndran szleri eitlilik gstermektedir: -Nitekim mam Ahmed yle demitir: Kelmc (kelm ilmiyle uraan) asla kurtulua ermez.274 - mam fi275 ise yle demitir: Kelmclar hakkndaki hkmm udur: Hurma dallarndan yaplm ubuklarla ve terliklerle dvlmeli, sonra da airet airet, kabile kabile dolatrlp: te Kitap ve Snneti brakp da kelm ilmine ynelenin cezas budur denilir.276 277 Aslnda kelmclar, bir yandan Allaha tevbe etmeleri ve bakalarnn onlarn grlerine uymalarn nlemek iin, mam finin syledii bu cezay gerekten haketmektedirler. te yandan da kendilerini, aknlk kapladndan ve eytan ayarttndan dolay onlara rahmet ediyor ve acyoruz. Bununla beraber onlar snad beldan bizi koruyan Allaha hamdediyoruz. yleyse onlara iki adan bakmaktayz: Din asndan bak: Bu adan baktmz da onlar terbiye ediyor ve grlerini yaymalarn nlyoruz. Kader asndan bak: Bu adan baktmzda da onlara acyor, onlar iin Allahtan kurtulu diliyor ve bizi onlarn durumundan koruyan Allaha hamdediyoruz. Saptmalarndan en ok korkulan kiiler, kelm ilmine girip sonuna kadar varamayan yni bu ilmin iyzn tam renemeyenlerdir. yle ki, kelm ilmine hi girmeyen selmettedir. Sonuna kadar varp iyzn iyice renen de, daha nce baz byklerinin278 de bandan getii gibi srf kelm ilminin bozukluunu anlad iin Kitap ve Snnete dner. Asl tehlike de doru yoldan kp iin gereini (kelm ilminin iyzn) anlayamayan kimse zerinde kalr. Yazar bn-i Teymiyye (Allah kendisine rahmet etsin) bu fetvsnda (kitabnda) kelmclardan bu konuyla ilgili olarak konuanlardan pek ok sz naklettikten sonra unu sylemitir: Geri Kitap, Snnet ve selefin szleri yannda baka szlere ihtiyacmz yoktur. Fakat insanlarn pek ou; baz kelmc gruplara mensup olduklar, bakalarna deil sadece onlara iyi niyet besledikleri ve bu konuda bakalarnn eremedikleri

92

gereklere onlarn erdiklerini sandklar iin, getirdikleri her ayetin ardndan mutlaka onlarn szlerinden bir ey de nakletmeyi gerekli grmlerdir.279 Daha sonra yle demitir: Szlerini naklettiimiz kelmclarn ve bakalarnn, bu konu ve baka konularda dediklerinin hepsini sylyor (kabul ediyor) deiliz. Fakat gerek onu syleyen herkesten kabul edilir.280 Yazar (Allah kendisine rahmet etsin) bu szleri nakletmesindeki amacn, kimden gelirse gelsin hakkn beyn ve bu gruplara kendi nderlerinin szlerinden delil getirilmesi olarak aklamtr. Allah en dorusunu bilir.

93

Y RM NC BLM Allaha ve Ahiret Gnne man Konusunda Doru Yoldan Sapan Gruplar Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in, sahblerinin ve onlara gzelce (ihsanla) uyan tbinin yolu, ilim ve amel bakmndan dosdoru yol zeredir. Bunun byle olduunu ilim ve adaletle aratran herkes bilir. Onlar Allaha ve ahiret gnne (metafizik konulara) iman en gzel ekilde gerekletirmiler ve bu yolun gerekten hak bir yol olduunu ikrar etmilerdir. Onlar, ilerinde Allah iin samimi olduklar gibi Onun eratine (yoluna) de kesinkez uymulardr. Asla irke, bidate, tahrfe ve yalanlamaya sapmamlardr. Ancak onlarn yollarndan sapanlar grupturlar: Tahyl ehli (tahylciler), tevl ehli (tevlciler) ve techl ehli (techlciler). Tahyl Ehli (Sembolistler: Hayallendirmeciler, Canlandrmaclar): Bunlar, filozoflar, Btnler ve onlarn yolundan giden kelmclar ve bakalardr. Bunlarn grlerinin gerei, Allaha ve ahiret gnne imanla ilgili konularda peygamberlerin getirdikleri eylerin, aslnda fiilen gerei olmayan birtakm semboller (rnekler) ve hayallendirmeler (canlandrmalar) olmasdr. Bu naslarla kastedilen sadece genelin ve insanlarn ounluunun bunlardan faydalanmasdr. nk insanlara sizin, byk, gl, merhametli, kahredici bir Rabbiniz vardr, nnzde de dirileceiniz, dnyadayken yaptnz ilerin karln greceiniz bir gn vardr vb. eyler dendii zaman, onlar arzu edilen yol zerinde dosdoru olurlar. Onlara gre bu inancn bir gerei olmasa bile yine de insanlara yarar vardr. Sonra bunlar da (tahyl ehli) yine kendi aralarnda Arlar ve Ar Olmayanlar olmak zere ikiye ayrlmlardr: Arlar, peygamberlerin Allaha ve ahiret gnne imanla ilgili ilerin hakkatlerini bilmediklerini, ilahiyat filozoflarndan ve evliy sandklar kiilerden bazlarnn ise bu hakkatleri bildiklerini ileri srmlerdir. Yine bunlar, filozoflarn iinde, Allah ve ahiret gnn, insanlarn en iyi bilenleri peygamberler olduu halde, peygamberlerden daha iyi bilenlerin bulunduunu ileri srmlerdir. Ar Olmayanlar ise, peygamberlerin, Allaha ve ahiret gnne imanla ilgili ilerin hakkatlerini bildiklerini (yni bunlarn olmadn) ancak insanlarn yararnn gzetilmesi iin gerei olmayan birtakm hayli canlandrmalarda bulunduklarn ileri srerler. Bunlar ounlukla en byk ve en nemli konularda peygamberlerin yalanlarn ieren bir yolla insanlarn yararnn gzetilip salanabilecei iddiasnda bulunmulardr. Buna gre birinci grup (arlar), Peygamberleri chillikle, ikinci grup (ar olmayanlar) ise hainlik ve yalanclkla sulamlardr. te bu, tahylcilerin Allaha ve ahiret gnne imanla ilgili konulardaki grleridir.

94

Amellere ilikin grlerine gelince: Bunlardan kimi amelleri, herkesin (yapmakla) emredildii gerekler olarak kabul eder. Kimileri de amelleri sekinlerin (hassann) deil genelin (ammenin) emredildii birtakm hayli canlandrmalar ve semboller olarak grr. Nitekim namaz, kendi srlarn bilmek, orucu kendi srlarn gizlemek, hacc eyhlerine sefer etmek (gitmek) v.b. eklinde tevl ederler. Bu sapklar, smiliyye281 ve Btniyye gibi sapk frkalara mensupturlar. Bunlarn grlerinin (ve szlerinin) bozukluu, duyu, akl ve erat (din) yoluyla zorunlu olarak bilinmektedir. Bizler Allahn varl ve sfatlarnn mkemmelliini gsteren saysz ayetlere (deliller, belgeler, ibretler) tank olmaktayz. Nitekim bir iirde yle denilmitir: Her bir eyde vardr, Ona bir ayet Onun (varlk) ve birliine eder dellet.282 Kinatta cereyan eden bu dzenli olaylarn, hikmet sahibi, hereye g yetiren ve onlar idare eden bir varlk olmadan meydana gelmesi mmkn deildir. Btn dinler ahiret gnne imann gereini sylemitir. Allahn apak hikmeti de bunu gerektirir. Ahiret gnne iman, byklk taslayan veya deliden bakas inkar etmez. Tahylcilere cevap (reddiye) vermek iin fazla bir sze ihtiya yoktur. Zaten insanlarn onlara kar olan nefretleri aka bilinmektedir. Tevl Ehli (Tevlciler): Bunlar da Cehmiyye, Mutezile ve onlarn taraftarlarndan oluan kelmclardr. Grlerinin gerei (esas) udur: Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in bildirdii sfat naslarnn ak anlam kastedilmemitir. Tersine bunlardan asl kastedilen, peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in bildii ancak akllaryla dnp bulsunlar diye insanlara brakt ak anlamlara aykr (mecz) anlamlardr. Onlar bylece naslarn ak anlamlarn, ak anlamlarna aykr (mecz) anlamlara evirmeye urarlar. Onlarn bundan amac, akllarn snamak, sz ak anlamndan evirerek dilin ender grlen ekillerine (z) ve garip anlamlarna indirgemek iin harcadklar abadan dolay ektikleri zahmetin karlnda daha ok sevap alacaklarna olan inanlardr. Oysa ki onlar, insanlarn en ok karkla, en ok elikiye denleridir. nk onlarn, tevli mmkn olan szle, olmayan sz ayrdedecek ve bununla kastedilen asl anlam belirleyecek sbit bir kurallar yoktur. Sonra onlarn ileri srdkleri anlamlarn ou, konuann durumundan ve sznn geliinden, onun bu anlam, onlarn tevl ederek belirledikleri anlamda kullanmad anlalr.

95

Bunlar kendilerini snnetin yardmclar olarak gsterir, Allah eksikliklerden tenzh perdesi arkasna gizlenirler. Oysa ki Allah-u Tel, phelerini reddetmek ve delillerini suratlarna arpmak sretiyle onlarn perdelerini yrtmtr. Tevlcileri reddetmek iin herkesten ok eyhul- slm ( bn-i Teymiyye) ve bakalar ura gstermilerdir.283 nk tevlciler, Snnet yardmclar olarak grndklerinden dolay doal olarak insan, bakalarndan ok onlarn szlerine aldanabilir.

96

BLM Tevlcilerin Ahirete ilikin Naslar Hakkndaki Grleri Onlarn bu konudaki gr, ahiretle ilgili naslara, herhangi bir tevle kamadan gerei zere olduu gibi iman etmektir. Sfatlara ilikin naslarda tevlcilerin gr naslar gerek anlamlarndan, ak anlamlarna aykr mecz anlamlara evirmek olduu iin tahylciler onlarn stne stne gitmi ve onlar sfat naslarnda yaptklar gibi ahiret hakkndaki naslar da tevl etmeye zorlamlardr. Buna karlk tevlciler de onlara yle cevap vermilerdir: Biz zorunlu olarak biliyoruz ki, Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-, ahiretin varln bildirmitir. stelik biz ahiretin varlna engel olan phenin bozukluunu da biliyoruz. Buna gre ahiretin varln sylemek kanlmazdr. Tevlcilerin bu cevb, doru bir cevap ve kesin bir kanttr. stelik bu kant ierik olarak, tevlcilerin; ahiretle ilgili naslar tevl etmedikleri, tahylcileri de ahiretin varln ve onunla ilgili naslar gerek anlamlaryla ispat etmeye ve bunu sylemeye itip zorladklar iin onlar savunmak gerektiini gsterir. nk kant bulunduu, engel ortadan kalkt zaman, kantn gsterdii gerek anlamn tespit edilip ortaya konmas gerekir. Ehl-i Snnet, sfatlarn varln ve onlarla ilgili naslarn gerek anlamlaryla kabul edilmesi gereini sylemeleri iin, tevlcilere kar, onlarn kendi kant olan bu kant kullanarak onlara yle demitir: Biz zorunlu olarak biliyoruz ki Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-, Allahn sfatlar olduunu bildirmitir. stelik biz Allahn sfatlar olmasna engel olan phenin bozukluunu da biliyoruz. Buna gre Allahn sfatlar olduunu sylemek kanlmazdr. Bu doru bir zorunlu klma, tevlcilerin ondan kamalarnn mmkn olamayaca kesin bir kanttr. nk ahiretle ilgili naslarda sz gerek anlamndan evirmeye engel olan kimsenin, ilh kitaplarda ahiretle ilgili naslara gre daha ok ve daha nemli olan sfat naslarnda da sz gerek anlamndan evirmeye engel olmas gerekir. Eer bunu yapmazsa, elikisi ve aklnn bozukluu aka ortaya km olur.

97

FASIL Techl Ehline284 (Techlciler: Chil Grenler) gelince, snnete ve selefe mntesip olduunu syleyenler arasnda birok techlci vardr. Bunlarn grlerinin hakkati udur: Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in sfat naslaryla ilgili bildirdikleri, anlamn peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in bile bilmedii bilinmez eylerdir. Buna gre peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- sfatlar hakknda, anlamn bilmedii szler sylemitir. Bununla beraber onlara gre akl, sfatlar hakknda hkm vermez. Onlarn bu szleri, peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in, ashbnn ve selef imamlarn sfatlar hakknda, akl ve nakl hibir ilme ship olmamalarn gerektirir ki, bu szlerin en btldr. Techlcilerin sfat naslar hakkndaki yntemi; bu naslarn lafzlarn, olduu gibi kabul edip anlamlarn Allaha havale etmektir (brakmaktr). Onlarn kimileri de elikiye derek yle derler: Sfatlar ak anlamlar zere braklr. Ancak bununla beraber bunlarn ak anlamlarna aykr olan, yalnz Allahn bildii tevlleri (yorumlar) de vardr. Bu sz ak bir elikidir. Eer bu naslarla kastedilen, ak anlamlara aykr olan tevller ise ve bu tevlleri de sadece Allah biliyorsa, bunlarn ak anlamlarnda braklp kabul edilmesi nasl mmkn olabilir ki?! eyh ( bn-i Teymiyye) el-Aklu ven-Nakl adl eserinde (c.1, s.121) tefvzcilerin yntemiyle ilgili olarak unlar sylemektedir: Bylece kendilerinin snnete ve selefe uyduklarn ileri sren bu tefvzcilerin (sfatlarn anlamlarn Allaha brakp, bunlarn anlamn yalnz Allahn bileceini syleyenler) szlerinin, bidatilerin ve doru yoldan sapanlarn szlerinden daha kt olduu anlald.285 Techlcilerin kant olarak kullandklar phe; selefin pek ounun Allah Tel'nn :

Kalplerinde erilik olanlar, fitne karmak ve (kendilerine gre) onu tevl etmek iin ondaki mtebih ayetlerin peine derler. Halbuki onun tevlini Allahtan bakas bilmez. limde yksek dereceye erienler ise, biz ona inandk; hepsi Rabbimizin katndandr, derler (l-i mrn, 7) ayetinde Allah lafz- celli zerinde durmalar olmutur.
Ayete gre techlciler, phelerini iki nerme zerine kurmulardr: 1- Sfat ayetleri mtebih286 ayetlerdendir. 2- Ayette sz edilen tevl, sz (kelimeyi) ak anlamndan, bu anlama aykr olan anlama evirmektir. Buna gre sonu u olur: Sfat ayetlerinin; ak anlamlarna aykr, yalnz Allahn bildii anlamlar vardr.

98

Techlcilere birka bakmdan cevap (reddiye) verilebilir: 1- Onlara unu sorarz: Sfat ayetlerine mtebih ayetler derken tebh kelimesiyle neyi kastediyorlar? - Acaba anlam benzeikliini, karkln ve gizli kaln m kasdediyorlar? - Yoksa hakkat benzeikliini, karkln ve gizli kaln m kasdediyorlar? Eer ilk anlam kasdetmilerse -ki onu kasdetmilerdir- bu durumda sfat ayetleri bu gruptan deildir. nk sfat ayetlerinin anlam aktr. Yok eer ikinci anlam kasdetmilerse, bu durumda sfat yetleri bu ikinci gruptandr. nk sfat ayetlerinin hakkatini ve niteliini Allah-u Teldan bakas bilemez. Buna gre sfat ayetlerinin mtebih ayetlerden olduu eklinde bir sz genellemesinde bulunmak doru deildir. Yukarda da getii gibi bu konuda ayrntl bir aklama yapmak gerekir. 2- Onlarn ayette sz edilen tevl, sz ak anlamndan, bu anlama aykr olan anlama evirmektir eklindeki szleri doru deildir. Ayetteki tevle verilen bu anlam, sonradan ortaya km yeni bir stlah (terim) olup, Kurnn kendi dilleriyle indii Araplarn ve sahbenin bile bilmedii bir anlamdr. Onlarn bildii ey, tevl kelimesinin iki anlama gelebileceidir: Ya tefsr demektir. Buna gre tevl ilim sahipleri tarafndan bilinmektedir. Nitekim bn-i -i Abbas radiyallhu anhum yle demitir: Ben onun tevlini bilen ilimde yksek dereceye erimi kimselerdenim.287 te seleften birounun, geen ayette ver-rsihne fil-ilmi: ve ilimde yksek dereceye erienler lafz zerinde durmas (duraklamas) buna baldr.288 Ya da bir eyin hakkati, kbet ve sonucu demektir. Buna gre Allahn kendiyle ve ahiret gnyle ilgili haber verdii eylerin tevli bizim iin bir bilinmezdir. nk bu tevl, hakkat ve nitelikle ilgilidir. Bu ise bizim iin bir bilinmezdir. Nitekim mm Mlik ve dierlerinin istiv ve baka sfatlar hakknda syledii szler bu anlam dorulamaktadr. te selefin ounluunun, geen ayette Allah lafz- celli zerinde durmalar (duraklamalar) da buna balanr.289 290 3- Allah, Kurn dnp anlamak iin indirmitir. Bizi de Kurnn tamamn dnp anlamaya tevik etmi, sfat ayetlerini istisn etmemitir. Bir eyi dnp anlamaya tevik ise, o eyin anlamna ulamann mmkn olduunu gsterir. Yoksa dnp anlamaya teviin bir anlam kalmaz. nk anlamna ulamann mmkn

99

olmad bir eyi dnp anlamaya tevik etmek bo ve anlamsz bir sz olur ki, Allah ve Rasl -sallallahu aleyhi ve sellem-in szleri bundan mnezzehtir (uzaktr). te istisnsz Kurnn btn ayetlerini dnp anlamaya tevik, dnmeyle sfat ayetlerinin anlamna ulamann mmkn olduunu gsterir. nsanlar iinde bu anlam anlamaya en yakn olan, Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- ve sahbleridir. nk hem Kurn onlarn diliyle inmitir, hem de zellikle dini konularn en nemlisi olan byle bir konuda dnp anlamaya tevik emrine en hzl uyan insanlar onlar olmutur. Nitekim Eb Abdirrahmn es-Slem291 yle demitir: Bize Kurn okutan Osmn b. Affn,292 Abdullah b. Mesd293 ve dierleri: Kendilerinin peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-den on ayet rendikleri zaman onlarda ilim ve amele dir ne varsa hepsini renmeden baka ayetlere gemediklerini bize anlattlar. Devamnda Eb Abdirrahmn yle demitir:294 Hem Kurn hem de ondaki ilim ve ameli bir arada beraberce rendik.295 Bununla beraber onlarn, dinin en nemli konusu olan sfat naslarnn anlamlarn bilmemeleri nasl mmkn olabilir ki?! 4- Techlcilerin szleri, Allahn apak kitab olan Kurnda, onlarla gerei aklamad ii bo, sadece hece ve ebced harfleri konumunda olan szler indirmi olmasn gerektirir. Bu ise Allahn, ondan dolay kitap indirdii ve peygamber gnderdii hikmetine aykrdr.

100

B R UYARI Yukarda geen aklamalardan tevlin anlama geldii anlalr:296 1- Tefsr: Anlamn izah edilmesi ve aklanmas demektir. Bu yni tefsr anlamndaki tevl, tefsr limlerinin ounluunun kulland stlahtr (terimdir). Peygamber -sallallahu

aleyhi ve sellem-in bn-i -i Abbas hakknda syledii u sz bu trdendir, yni bu anlamda kullanlmtr: Allahm! Onu ( bn-i -i Abbas) dinde fakh (anlayl) kl ve tevli Ona ret.297
Zaten gerek sfat ayetlerinde, gerekse dier ayetlerde, bu anlam yni tevlin tefsr anlamnda kullanlmas, limler tarafndan bilinen bir eydir. 2- Bir eyin varaca hakkat: Bu, tevlin, Kitap ve Snnette bilinen mehr anlamdr. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur:

Onlar sadece onun (Kurnn) tevlini bekliyorlar. (Arf, 53) Bu hem daha hayrl hem de tevl bakmndan daha gzeldir. (Nis, 59)298
Bu anlama gre sfat ayetlerinin tevli, bu ayetlerin z, iyz ve zerinde olduu hakkat (gerek) demektir ki, bunu Allahtan bakas bilmez.299 3- Sz ak anlamndan, bu anlama aykr (ters) bir anlama evirmek: Bu, kelmclardan ve dierlerinden ge dnem limlerinin kulland stlahtr (terimdir). Bu anlam tayan tevl, doru ve bozuk olmak zere iki eittir:300 Doru olan tevl, bir delile dayanan tevldir. Allah Tel'nn Kurn okuduun zaman, kovulmu (talanm) eytandan Allaha sn. (Nahl, 98) buyruunun: Kurn okumak istediin zaman... anlamnda tevl edilmesi gibi. Bozuk olan tevl ise delilsiz yaplan tevldir. Allahn arna istivsn; ar istil etmesi, elini; kuvveti ve nimeti vb. eylerle tevl etmek gibi.

101

FASIL bn-i -i Abbas -Radyallhu anhum-nn yle dedii rivyet edilmitir: Kurnn tefsri drt eittir: Arabn, dili nedeniyle bildii tefsr, hi kimsenin bilmemesinden tr mazr grlemeyecei tefsr, limlerin bildii tefsr ve Allahtan bakasnn bilmedii tefsrdir ki, bunu bildiini iddia eden yalan sylemi olur.301 Arabn, dili nedeniyle bildii tefsr: Bu, dildeki kelimelerin tefsridir (aklamasdr). Kur302, nemrik,303 kehf304 ve benzeri kelimelerin anlamlarn bilmek gibi. Hi kimsenin bilmemesinden tr mazr grlemeyecei tefsr: Kulun inan ya da amelle ilgili yapmakla ykml olduu ayetlerin tefsridir. sim ve sfatlaryla Allah bilmek, ahiret gnn, tahret (temizlik), namaz, zekt vb. eyleri bilmek gibi. limlerin bildii tefsr: Bilgisine ulamann mmkn olduu hkmlerin, limlerden bakasna gizli kalanlardr. Ayetlerin inme (nzl) sebeplerini, nsih ve menshu, mm ve hss, muhkem ve mtebihi vb. eyleri bilmek gibi. Allahtan bakasnn bilmedii tefsr: Bu, Allahn kendi nefsine ve ahiret gnne dir haber verdii eylerin hakkatleri ve iyzleridir. nk bunlarn anlamn anlarz, ancak gerek durumlaryla ilgili hakkati idrak edemeyiz. rnein biz, Allahn arna istivsnn anlamn anlarz, ancak istivnn gerek durumuyla ilgili hakkati olan niteliini (nasl olduunu) bilemeyiz. Yine bunun gibi, Allahn cennette bulunduunu haber verdii meyvelerin, baln, suyun, stn ve teki cennet nimetlerinin anlamn anlarz. Ancak bunlarn gerek durumlaryla ilgili hakkati bilemeyiz. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur:

Yaptklarnza karlk olarak, onlar iin holanacaklar ne nimetler (mutluluklar) saklandn hi kimse bilemez. (Secde, 17)
bn-i -i Abbas -Radyallhu anhum- da yle demitir: simleri dnda, cennette bulunan eylerin (nimetlerin) hibiri dnyada yoktur.305 Yni cennette bulunan eylerin dnyada sadece isimleri vardr. Bylece, Allahn isim ve sfatlarnn ve ahiret gnne dir haber verdii eylerin hakkatleri gibi Kurnda tevlini Allahtan bakasnn bilemeyecei ayetlerin (szlerin) bulunduu anlalm oldu. Bu szlerin (ayetlerin) anlamlar ise bizce bilinmektedir. Yoksa bunlar sylemenin hibir yarar olmazd. Allah en dorusunu bilir.

102

Y RM DRDNC BLM Sfat Ayetleri ve Hadisleri Hakknda Kble Ehlinin Blnmesi Kble ehliyle anlatlmak istenen kbleye ynelip namaz klan her mslmandr. Kble ehli, sfat ayetleri ve hadisleri hakknda alt gruba blnmtr: - ki grup, sfat ayet ve hadislerini ak anlamlaryla alp kabul ederler. - ki grup, bunlar ak anlamlarna ters (mecz) anlamlara ekerler. - ki grup da bu konuda susarlar. Sfat ayet ve hadislerini ak anlamlaryla alp kabul eden iki grup unlardr: 1- Mebbihe306 Grubu: Allahn sfatlarn, yaratklarn sfatlar cinsinden grrler. Yni Allahn sfatlarn, yaratklarn sfatlaryla zdetirirler. Onlarn bu grleri btl olup, selef tarafndan reddedilmitir. 2- Selef307 Grubu: Bu sfatlar, Allah Azze ve Cellenin kendisine yaraan ak anlamlaryla alp kabul ederler. Onlarn bu grleri kesinkez dorudur. nk Kitap, Snnet ve akl, kesin ya da zann olarak onlarn grlerinin doruluunu ak bir biimde gstermektedir. Nitekim daha nce nc ve drdnc blmlerde onlarn bu grlerinin gereklilii ve doruluundan sz edilmiti. Bu iki grup arasndaki fark: lk grup Allah yaratklarna benzetmi, ikinci grup ise bunu reddetmitir. Eer tebhi, Allahn ilmi (bilmesi), dnya gne inmesi ve eli hakknda rnein ben bunlardan sadece yaratklarda da bulunan ilim, inme ve elin aynsn dnrm derse ona birka bakmdan cevap verilebilir: 1- Akl ve naklin her biri yaratcnn btn sfatlarnda, yaratklardan ayrldn, onlara benzemediini gsterir. Yaratcnn sfatlar kendisine yarar sfatlar, yaratlann sfatlar da kendisine yarar sfatlardr. Yaratcnn yaratlandan ayrldn, ona benzemediini gsteren nakl kantlardan biri Allah Tel'nn u buyruudur: Onun benzeri hibir ey yoktur. (r, 11) Akl kantlara gelince, bunlardan biri yledir: Bu sz syleyen tebhiye yle sylenir: Olgunluk, ztnn gereklerinden olan, her bakmdan olgun ve bakalarna olgunluk veren Yaratc, nasl olur da, eksiklik ztnn gereklerinden olan ve kendisini olgunlatrana ihtiya duyan yaratlma benzer tutulabilmektedir?! 2- Tebhiye: Sen Allahn, yaratklarn ztna benzemeyen bir zt olduunu dnemiyor musun? denilince Evet, dnyorum diyecektir. O zaman ona yle sylenir: yleyse Allahn, yaratklarn sfatlarna benzemeyen sfatlar bulunduunu da

103

dn. nk sfatlar hakkndaki sz, zt hakkndaki sz gibidir. Bunlar birbirinden ayran, kesinlikle elikiye der. 3- Ayrca tebhiye yle denir: Biz yaratklarn sfatlar iinde isimleri bir, fakat nitelikleri ayr olan sfatlar grmekteyiz. rnein insann eli hayvanlarn eli gibi deildir. Yaratklarn sfatlarnda isim birlii olmasna ramen nitelik ayrl caiz olduuna gre byle bir ayrln yaradanla yaratlann sfatlar arasnda olmas da pekl ciz olmaktadr. stelik yaradanla yaratlann sfatlar arasnda ayrlk olmas daha nce de getii gibi kanlmazdr. Sfat ayet ve hadislerini ak anlamlarna aykr (ters) (mecz) anlamlara eken iki grup ise, Allahn olumlu (subt) sfatlarnn olmasn veya baz sfatlarnn saptanmasn inkar edenler veyahut da sfatlar olmakszn sadece halleri (durumlar) saptayanlardr. Bu iki grup unlardr: 1- Cehmiyyenin tevlcileri ve bakalar: Bunlar sfat naslarn, kendi belirledikleri anlamlara evirip tevl ederler. Eli nimet, istivy istil anlamlaryla tevl etmek gibi.308 2- i Allaha brakan tefvzci techlciler: Bunlar: Sfat naslarndan ne kasdettiini yalnz Allahn kendisi bilir. Ancak biz, bu sfat naslaryla Allah Tel'nn kendi zt dnda hric bir sfat olduunu kasdetmediini biliriz demilerdir. Bu sz kendi iinde eliiktir. nk onlarn biz, bu sfat naslaryla Allahn kendi zt dnda hric bir sfat olduunu kasdetmediini, biliriz sz, bunlarn anlamn Allaha brakan tefvz gryle eliir. nk tefvz grnn hakkati, tefvzcinin sfat naslar hakknda olumlu-olumsuz hibir hkm vermemesini gerektirir. yleyse bu tefvzcilerin iine dt eliki apaktr.309 Bu iki grup arasndaki fark: lk grup sfat naslarna, bunlarn ak anlamlarna aykr anlamlar vermitir. kinci grup ise herhangi bir anlam vermeden bunlar Allaha havale etmitir (brakmtr). Bunu yaparken de, bu naslarla, Allah Azze ve Celle iin herhangi bir sfatn ispatnn kastedilmediini sylemilerdir. Sfat ayet ve hadisleri hakknda susan iki gruba gelince, bunlar unlardr: 1- Bir grup, sfat naslaryla, Allaha yarar sfatlarn ispat kastedilmi olabilir de, olmayabilir de, demitir. Fakhler (fkh limleri) ve bakalar arasnda byle dnenler oktur. 2- Dier bir grup ise, kalpleri ve dilleriyle bu tr szlerin hepsinden yz evirmiler ve Kurn ve hadis okumak gereinden baka hibir ey sylememilerdir. Bu iki grup arasndaki fark: lk grup olumlu ve olumsuz ynde iki olasln da olabilecei hkmn vermi, ikinci grup ise bu konuda (ne olumlu ne de olumsuz ynde) hibir hkm vermemitir. Allah en dorusunu bilir.

104

Y RM BE NC BLM Bidatilerin Ehl-i Snnete Yaktrdklar Kt Lakaplar Hikmeti gerei Allah-u Tel, her peygamberin karsna, ellerinden gelen her trl sz ve ile, tuzak, phe ve btl dvlarn her trlsn kullanarak hak yolundan alkoymaya alan sulu bir dman gruhu karmtr ki bylece hak ak-seik ortaya ksn, belli olsun ve btla stn gelsin. Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- ve ashb da hak dmanlarnn birok eziyet, tuzak vb. eyleriyle kar karya kalmtr. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur:

Sizden nce kendilerine kitap verilenlerden ve mriklerden muhakkak birok eziyet verici (zc) szler iiteceksiniz. (l-i mrn, 186)
Bu zlim mrikler, peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-e ve ashbna byc, deli, khin, yalanc ve benzerleri gibi aalayc ve alayc lakaplar takmlardr. lim ve iman erbab, peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in vrisleri olduklar iin, nasl peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem- ve sahbleri, o mriklerden eitli eziyet ve cefalar ekmilerse, bunlar da kelmclardan ve bidatilerden onlarn ektiklerine benzer eziyetler ve cefalar ekmilerdir. Bu gruplardan her biri Ehl-i Snnete, Allahn kendilerini uzak kld aalayc ve alayc lakaplar taktlar. Ya gerei bilmediklerinden kendilerinin doru, Ehl-i Snnetin yanl yolda olduunu sandklar iin, ya da kt niyetten dolay, grlerinin yanl olduunu bile bile srf taassuplar yznden insanlarn Ehl-i Snnet ve yolundan nefret edip uzak kalmalarn salamak istedikleri iin byle yapmlardr. Cehmiyye (cehmiyyeciler) ve Muattladan310 (tatlcilerden) onlara uyanlar, sfatlar ispat etmenin tebhi gerektireceini sandklar iin Ehl-i Snnete Mebbihe= Benzeticiler adn takmlardr. Rfzler (Revfz), Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in aile halkn dost edinip sevdikleri gibi Eb Bekir ve meri de dost edinip sevdikleri iin Ehl-i Snnete Nevsb311 adn takmlardr. Rfzler, Eb Bekir ve meri dost edinip seven kimsenin Ehl-i Beyte kar dmanlk bayran diktiini ileri srerler. te bunun iin ber olmadan vel olmaz yni Eb Bekir ve merden uzaklamadka Ehl-i Beyt dost edinilip sevilemez demilerdir. Kaderi inkar eden el-Kaderiyyetn-Nfh312 ise kaderi kabul ettikleri iin Ehl-i Snnete Mcbire313 demilerdir. nk bunlara gre kaderi kabul etmek bir cebirdir yni mecbur klmadr, zorlamadr.

105

 manda istisn kabul etmeyen Mrcie314 de Ehl-i Snneti ekkk=pheci diye adlandrmlardr. nk onlara gre iman kalbin ikrardr. stisn (inaallah inanyorum demek) ise imanda phe belirtir. (Bu da onlara gre ciz deildir.) Kelmclar ve Mantklar ise Ehl-i Snnete deiik lakaplar takmlardr: - Hav kelimesinin bir trevi olan Haeviyye315: Hav, iinde hayrn olmad, ie yaramayan eydir. - Nevbit: Ekinle beraber biten, ie yaramayan otlardr. - s: Vadilerdeki sularn tad erptr. nk bu kelmclar ve mantklar, mantk ilmini iyice kavramayann bilgide yakn derecesine ulaamayacan ve hatta kendisinde hibir hayrn olmad ayak takmndan biri olacan ileri srmlerdir. Gerekte bunlarn bilmekle gurur duyduklar bu ilim, eyhul- slamn (Allah kendisine rahmet etsin) da dedii gibi haktan hibir eyin yerini tutmaz. O, er-Redd alelMantkyyn316 adl kitabnda yle der: Ben daima Yunan mantnn, zeklnn gereksinim duymad ve aptala da yarar salamayan bir ey olduunu bilmiimdir.

106

Y RM ALTINCI BLM slam ve man317 slam, Arap diline gre boyun emek anlamndadr. Dini bir terim olarak ise kulun; Allahn emirlerini yapp yasaklarndan kanmak sretiyle, ak ve gizli olarak Ona teslim olmas demektir. Buna gre islam, dinin tamamn ierir. Allah Tel yle buyurmutur:

Ve ben sizin iin din olarak slamdan rz oldum. (Mide, 3) Allah katnda din, phesiz slamdr. (l-i mrn, 19) Kim slamdan baka bir din ararsa, (bilsin ki) kendisinden (byle bir din) asla kabul edilmeyecektir. (l-i mrn, 85)
man ise, Arap dilinde tasdik etmek (dorulamak) anlamndadr. Allah Tel yle buyurmutur:

Sen (Yakb) bizi tasdik edecek (bize inanacak) deilsin. (Ysuf, 17)
Dini bir terim olarak ise iman; sz ve ameli (eylemi) gerektiren kalp ikrardr. Buna gre iman; inan, sz ve ameldir. Kalbin inanmas, dilin sylemesi, kalp ve azalarn amelidir (eylemidir). Bunlarn hepsinin imann iine girdiinin kantlar Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem-in u szleridir:

man; Allaha, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, ahiret gnne ve hayr ve erriyle kadere inanmandr. 318 man, yetmi ksr ubedir (blmdr). En yksei l ilhe illallah sz, en aas da (insanlara) eziyet veren eyi yoldan kaldrmaktr. Haya (utanma arlanma) da imandan bir blmdr. 319 320
Bu hadislere gre: - Allaha, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, ahiret gnne ve hayr ve erriyle kadere iman, kalbin inanmas, - L ilhe illallh sz, dilin sylemesi, - Eziyet veren eyi yoldan kaldrmak, azalarn ameli, - Hay da kalbin amelidir. Bylece imann, dinin btnn ierdii bilinmi oldu.321 yleyse iman ile islam arasnda bir fark yoktur. Yalnz bu, ikisinin ayr ayr kullanlmas halinde byledir.322 Ancak ikisi bir arada kullanld zaman islam, gzken teslimiyet (ballk) olarak aklanr ki bu da dilin sylemesi ve uzuvlarn amelidir. Bu islam, inanc kmil (olgun) olan mminden de sdr olabilecei (kabilecei, vuku bulabilecei) gibi, iman zayf olan
107

mminden de sdr olabilir. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: Bedev Araplar iman

ettik dediler. De ki: Siz iman etmediniz, fakat slam olduk deyin. Henz iman kalplerinize girmedi (yerlemedi). (Hucurt, 14)323
Mnafk da grnrde mslman olarak isimlendirilir. Ancak gerekte gizli bir kfirdir. man ise, iten teslimiyet olarak aklanr ki, bu da kalbin ikrar ve amelidir. Gerek mminden bakasndan kmaz. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: Mminler ancak

o kimselerdir ki, Allah anld zaman, kalpleri rperir, kendilerine Onun ayetleri okunduu zaman da imanlar artar ve yalnz rabblerine dayanp gvenirler. Namazlarn dosdoru klar ve kendilerine rzk olarak verdiklerimizden (Allah yolunda) harcarlar. te gerek mminler bunlardr. (Enfl, 2-4)
Bu anlamyla iman en yksek iman olmaktadr ki buna gre her mmin mslman olmakta ama her mslman mmin olmamaktadr.324 325

108

FASIL mann Artmas ve Eksilmesi Ehl-i Snnet vel-Cematin eksilebileceidir.326 temel grlerinden biri de imann artp

Kitap ve Snnet bunu kantlamaktadr. Kitabn kantlarndan biri Allah Tel'nn u buyruudur: manlarn bir kat daha arttrsnlar diye mminlerin kalplerine gven indiren Odur. (Fetih, 4)327 Snnetin kantlarndan biri ise Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-in kadnlar hakkndaki u szdr: Sizin gibi akl ve dini eksik kimseler kadar salam (azimkr) erkeklerin akln kolayca alan birini grmedim. 328 329 Ayette imann artabileceinin, hadiste de eksilebileceinin ispat vardr. mann artacan gsteren her nass, ayn zamanda eksilebileceini de ierik olarak gsterir. Tersi de byledir.330 nk artma ve eksilme birbirinin ayrlmaz gerekleridir ve biri olmadan teki dnlemez. mann artp eksilmesi sz sahblerden de gelmitir.331 yle ki onlarn iinde buna kar olan hi kimse bilinmemektedir. Selefin ounluu da bu grtedir:332 Nitekim bn-i Abdilberr333 yle demitir: Hadisilerden ve ehirlerdeki fetv sahibi fakhlerden oluan cemat imann artp eksilecei grndedirler.334 Daha sonra bn-i Abdilberr, imann eksilmesi hususunda ilki bu konuda bir ey sylememek, ikincisi cemate uymak335 olmak zere Mlikden iki rivyet336 zikretmitir. Bu temel gre (imann artp eksilebilecei grne) iki grup kar kmtr: 1- Gerek Mrcie: Bunlar imann, kalbin ikrarndan ibaret olduunu sylerler. Kalbin ikrarnn da deiiklik ve farkllk gstermediini yni hep ayn seviyede kaldn ileri srmlerdir. Onlara gre iman bakmndan kt (fsk) ve iyi (dil), birdir. 2- Mutezile ve Hariclerin Vadiyye337 Kolu: Bunlar, byk gnah ileyenleri iman dairesinden karmlar, iman ya hepten vardr ya da hepten yoktur demiler ve imann birbirinden stn olmasn kabul etmemilerdir. Nakil (Kitap ve Snnet) ve akl bu her iki grubu da reddetmektedir: Nakil (Kitap ve Snnet): mann artp eksileceini gsteren kantlarn bir ksm yukarda gemiti. Akla gelince, akl yle der:

109

 Mrcieye deriz ki: man; kalbin ikrarndan ibaret olup deiiklik gstermez sznzn ierdii iki nerme de kesin olarak yanltr: Birinci nermede iman yalnz kalbin ikrarna zg klmanz, sz ve amelin de imann kapsamna girdiini gsteren Kitap ve Snnete aykrdr. Kalbin ikrar, deiiklik ve farkllk gstermez sznzle ilgili olan ikinci nerme de, duyularn verilerine aykrdr. nk herkes bilir ki kalbin ikrar ancak ilme tbidir. Kukusuz bilgi yollarnn deimesiyle bilgi de deiir. rnein bir kiinin haberi, iki kiinin haberinin verdii ilmi ve doruluu vermez. Dier konularda byledir. Yine insann duyarak rendii de, grerek rendiine denk olmaz. Yaknin (kesin olann) deiik dereceleri vardr. nsanlarn yaknde birbirlerinden farkl olduklar bilinen bir gerektir. Hatta insann kendisi baz zaman ve durumlarda, baka zaman ve durumlardan daha ok yakn sahibi olduunu farkeder.338 Yine deriz ki: Akll bir insan, biri Allah-u Telya farzlaryla ve nafileleriyle son derece itatkr, Allahn yasaklarndan kanan ve bir gnaha dm olsa bile hemen bundan vazgeip tevbeye koan bir kiiyle, teki Allahn zerine farz kld eyleri zyi eden (karan), yasaklarn ineyen fakat kendisini kfre drecek bir ey de yapmam kiinin imanlarnn bir olduu hkmn nasl verebilir ki?! (Anlamak mmkn deil.) Vadiyyeye de yle deriz: Byk gnah ileyen imandan kar sznz, Kitap ve Snnetin bildirdiklerine aykrdr. Byk gnah ileyenin imandan kmad anlaldna gre, farzlar yapan ve haramlardan kanan bir kiiyle, nefsine zulmederek Allahn yasakladklarn yapan ve farz kldklarn ineyen fakat kendisini kfre drecek bir ey de yapmayan kiinin imanlarnn bir olduu hkmn nasl verebiliriz ki?! Sonra ikinci olarak unu da syleyebiliriz: Haydi byk gnah ileyeni imandan kardk diyelim. Peki biri muktesid (orta derecede amel ileyen) teki Allahn izniyle hayr ilerinde sbk (ne gemek iin yarm) olan339 iki kiinin imanlarnn bir olduu hkmn nasl verebiliriz?!

110

FASIL mann Artp Eksilmesinin Nedenleri mann Artmasnn Nedenleri vardr. Bunlarn bazlar unlardr: 1- Allahn isim ve sfatlarn bilmek: Kulun, Allahn isim ve sfatlar ve bunlarn gerekleri ve etkileri hakkndaki bilgisi arttka Rabbine kar iman, sevgisi ve saygs da artar. 2- Allahn kevn ve er ayetlerine340 bakarak bunlar zerinde dnmek: Kul, bu ayetlere bakp bunlardaki gz kamatrc kudreti ve ak hikmeti dndke hi kukusuz iman ve yakni artar. 3- Allaha ibdet ve tat etmek: man, yaplan iin gzelliine, cinsine (trne) ve okluuna gre artar. Yaplan i ne kadar gzel olursa imandaki art o oranda byk olur. Amelin gzellii, samimiyete (ihlasa), kitap ve snnete uygunluuna baldr. Amelin (yaplan iin) cinsine (trne) gelince, bu yle aklanabilir: Farz, snnetten daha stndr. Baz ibadetler de dierlerinden daha kuvvetli, daha kesin ve daha stndr. badet ne kadar stn olursa ona imandaki art da o oranda byk olur. Amelin (yaplan iin) okluu ise, iman; amelin okluuyla orantl olarak artar. nk amel imandandr. Kukusuz amelin artmasyla iman da artmaktadr. 4- Allah Azze ve Celleden korkarak gnahlardan vazgemek: Gnaha iten etken ne kadar gl olursa o gnah brakmakla iman da o kadar artar. nk etkeni gl olduu halde kulun gnah brakmas, imannn kuvvetini ve Allah sevgisini, nefsinin arzusuna stn tuttuunu gsterir.341 mann Eksilmesinin Sebeplerine gelince, bunlardan bazlar unlardr: 1- Allah-u Tely, isim ve sfatlarn bilmemek. 2- Allahn kevn ve er ayetleri ve hkmlerine bakmamak, bunlar dnmemek ve bunlardan yz evirmek. nk bunlardan gfil kalmak, arzu ve phelerin kalbi sarmasyla, mnen kalbin hastalanmasna veya lmesine yol aar. 3- Gnah lemek: man; ilenen gnahn cinsine (trne), miktarna (oranna), onu kmsemeye ve ona iten etkenin kuvvet ve zayflna gre eksilir. Gnahn cins (tr) ve miktar (oran): Byk gnahlar nedeniyle imann eksilmesi, kk gnahlar nedeniyle eksilmesinden daha fazla olmaktadr. rnein, Allahn ldrlmesini yasaklad birini ldrmek, haram mal almaktan daha fazla iman eksilmesine neden olur. Yine iki gnah ilemekten doacak iman eksiklii, bir gnah ilemekten doacak iman eksikliinden daha fazladr. Dier gnahlarda byledir.

111

Gnah kmsemek: Kendisine isyan ettii zt (Allah) nemsemeyen, Ondan az korkan ve iledii gnah kmseyen kalpten kaynaklanan gnah, Allah-u Telya ok saygl, Ondan ok korkan, fakat itatte kusur eden kalpten kaynaklanan gnahtan daha fazla, iman eksilmesine neden olur. Gnaha iten etkenin kuvvet derecesi: Gnah etkeni zayf olan bir kimseden kan gnah, gnah etkeni gl olan kimseden kan gnahtan daha fazla iman eksikliine neden olur. Bundan dolaydr ki, hadiste fakirin bbrlenmesi ve yalnn zina etmesi, zenginin bbrlenmesinden ve gencin zina etmesinden daha byk gnah saylmtr. Nitekim:

kii vardr ki, Allah kyamet gnnde ne onlarla konuur, ne onlarn yzne bakar ne de onlar temizler (arndrr). Onlar iin ac bir azap vardr diyen Peygamber -sallallahu aleyhi ve sellem-, bunlar gnaha iten etkenlerin zayfl nedeniyle zina eden yalyla bbrlenen fakiri 342 bu kiiden saymtr.343
4- bdet ve tat brakmak: badet ve tat braklnca iman azalr. Bununla imann azalmas da ibadetin kuvvet derecesine gre deiir. badet ne kadar kuvvetli olursa onun terkiyle doacak iman eksiklii de o kadar ok olur. yle ki namaz terketmek gibi belki de imann tamamen kaybolmasna neden olur.344 345 Sonra ibadeti brakmak dolaysyla imann eksilmesi de iki eittir: 1- (Dnyev ve Uhrev) Cezay Gerektiren eit: zrsz namaz terketmek gibi. 2- (Dnyev ve Uhrev) Cezay Gerektirmeyen eit: Bu da ikiye ayrlr: a- er veya beden bir zrden dolay farz brakmak: Kadnn adet gnlerinde namaz brakmas gibi.346 b) Mstehab bir ameli brakmak: Duh (kuluk) namazn347 brakmak gibi. Allah en dorusunu bilir.

112

FASIL manda stisn manda istisn; naallah ben mminim demektir. nsanlar bu konuda gre ayrlmlardr:348 1- stisnnn haram olduu gr: Bu, Mrcie, Cehmiyye ve benzerlerinin grdr. Bunlar una dayanrlar: man, tek bir ey olup insan bunun olup olmadn kendi bana bilir. man kalpteki tasdiktir (dorulamadr). manda istisn kabul imann kukulu olduunu gsterir. te bundan dolay bu grn sahipleri, imanda istisn edene ekkk= pheci adn verirlerdi.349 2- stisnnn gerekli (vcib) olduu gr:350 Bunun da iki dayana vardr: a- man, insann onunla ld, lrken tad imandr. lm anndaki durumuna gre insan ya mmin olur, ya da kfir. Bu ise gelecekte olan, imdiden bilinmeyen bir durumdur. nsann imdiden mmin veya kfir olduunu sylemek ciz deildir. Kllbiyye ve bakalar gibi sonra gelenlerden birou bu gerekeye dayanmlardr. Fakat selef iinde bu gerekeye dayanarak imann istisn edileceini syleyen hi kimse bilinmemektedir. Ancak onlar u gerekeye dayanarak imann istisn edileceini sylemilerdir: b- Mutlak iman, emredilen her eyi yapmay, yasaklanan her eyi de brakmay ierir. nsan kendisinin mutlaka byle yaptn kesin olarak syleyemez. ayet sylerse kendini vm yni kendini temize karm ve kendisinin Allahtan hakkyla korkan iyi kimselerden olduuna tanklk etmi olur. Bylece kendisinin cennet ehlinden olduuna tanklk etmesi gerekir. Bu ise mmkn deildir.351 3- Ayrntl Aklama Gr:352 -Eer istisn, imann aslnn varlyla ilgili bir pheden dolay kaynaklanmsa, bu sylenmesi haram olan bir grtr, hatta bunun da tesinde kfrn kendisidir. nk iman kesindir ve phe ona aykrdr. - Yok eer istisn, kendini vmek yni kendini temize karmak ve kendisinin sz, eylem ve inan bakmndan gerek imana erdii hakknda nefsi lehine tanklk etme korkusundan kaynaklanmsa, bu byle bir sakncal duruma dmekten korkulduu iin sylenmesi gereken bir istisn olur. - Eer istisndan kastedilen, Allahn dilemesini belirtmenin veya kalbinde oluan imann Allahn dilemesiyle olutuunu anlatmann kutsalln gstermekse, bu caizdir. man bu ekilde Allahn dilemesine balamak -yni kalpte oluan imann Allahn dilemesiyle olutuunu belirtmek- balanan eyin yni insann gerek imana ermesinin

113

gereklemesine aykr deildir. nk Kurnda, kesin olarak gereklemi baz ilerin, bu amala Allahn dilemesine balanarak ifade edildii olmutur.353 Nitekim Allah Tel'nn u buyruunda, bu aka grlmektedir:

Allah dilerse siz gven iinde (kiminiz) balarnz tra etmi ve (kiminiz) ksaltm olarak, korkmadan Mescid-i Harama muhakkak gireceksiniz. (Fetih, 27)354 355
Bylece istisn hakknda mutlak hkm vermenin doru olmad, aksine yukarda getii gibi istisnnn nedenlerini aklamak ve ona gre istisny deerlendirmek gerektii anlalm oldu. Allah en dorusunu bilir. Allah, peygamberimiz Muhammede, Onun ailesi ve ashbna salt ve selm eylesin. Bu kitabn yazm 1380 hicr yl, Zilkade aynn sekizinde tamamland. Nimetiyle iyi ilerin tamamlanaca Allaha hamdolsun.

114

B BL YOGRAFYA ve NDEKSLER

115

116

B BL YOGRAFYA Kurn- Kerm. Abdullah b. Abdurrahmn el-Bessm, Ulemu Necd Hille Sitteti Kurn, Mektebetn-Nahda, Mekke-i Mkerreme, 1398h. Abdullah b. Ahmed, Eb Abdirrahmn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Hanbel e-eybn (l. 290h.), es-Snne, (thk. Dr. Muhammed b. Sad b. Slim el-Kahtn), I-II, Remd lin-Ner, Dammm, 1416/1995. Abdullah el-Cudey, Abdullah b. Ysuf el-Cudey, el-Akdets-Selefiyye f Kelmi Rabbil-Beriyye, Kuveyt, 1408h., Birinci Bask. Abdurrahmn Abdlhlik,

el-Fikrus-Sf, Mektebet Dril-Fha, Dmak ve

Mektebet Dris-Selm, Riyad, 1414/1994. Fadihus-Sfiyye, Cemiyyet hyit-Trsil- slm, Kuveyt, ts. Abdurrahmn Dmakyye, en-Nakibendiyye Arz ve Tahll, Dru Tayyibe, Riyad, 1409/1988. Abdurrahmn el-Vekl, Hzihi Hiyes-Sfiyye, Drl-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1984. Abdlbk, Muhammed Fud, el-Mucemul-Mfehres li Elfzil-Kurnil-Kerm, DrulMarife, Beyrut, 1412/1992. el-Ll vel-Mercn fmet-Tefeka aleyhi-eyhn, I-II, Mektebet Dril-Fha, Dmak ve Mektebet Dris-Selm, Riyad, 1414/1994. Abdrrezzk el-Abbd, Abdrrezzak b. Abdulmuhsin el-Abbd el-Bedr, Esbbu Ziydetil-mn ve Nuksnih, Mektebet Dril-Kalem vel-Kitb, Riyad, 1414/1994. Abdrrezzk es-Sann, Eb Bekr Abdrrezzk b. Hemmm (l.211h.), el-Musannef, (thk. Habbur-Rahmn el-Azam), I-XII, el-Mektebul- slm, Beyrut, 1403/1983. el-Eml, Yazma eser, el-Elbnnin Silsiletl-Ehdsis-Sahha adl eseri (1/1/80)den naklen. curr, Eb Bekr Muhammed b. el-Hseyn (l. 360h.), e-era, (thk. Muhammed Hmid el-Fak), Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1403/1983. Ahmed b. Hanbel, Eb Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel b. Hill e-eybn (l. 241h.), el-Msned, I-VI, Dru Sdr, Beyrut, 1398h.; ve (thk. Ahmed Muhammed kir), I-XX, Drul-Merif, Msr, 1377/1958. el-mn, (Eb Bekr el-Hallln (l. 311h.), Cmi, (Msned min Mesil adl eserin v. 91b-144b/sh: 221-290 arasnda, Biritish Museum, Or: 2675). es-Snne, Khire, ts.; Mekke 1349h.
117

 ez-Zhd, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1403h. Ahmed kir, Ahmed Muhammed kir (l.1377/1958), Umdett-Tefsr anil-Hfz bn-i Kesr, DruI-Merif, Msr, 1376-1377h. Alev es-Sekkf, Alev b. Abdlkdir es-Sekkf, Sftullhi Azze ve Celle el-Vridet

fil-Kitbi ves-Snne, Drul-Hicre, Riyad, 1414/1994.

Ali Hasen Ali Abdlhamd, hyu Ulmid-Dn f Mznil-Ulemi vel-Merrihn, Dru bn-i il-Cevz, Dammm, 1413/1992. Abdurrahmn b. Nsr es-Sadnin (l.1376h), et-TenbhtlVstyye minel-Mebhisil-Mnfe adl eserinin tahkiki, Dru bn-i il-Kayyim, Dammm, 1409/1989. Czn fhi Akdet bn-i Arab ve Haytuhu ve M KlehulMerrihn vel-Ulemu fh, Daru bn-i il-Cevz, Dammm, 1413/1992. el-Mntekan-Nefs min Telbsi bls, Dru bn-i il-Cevz, Dammm, 1410/1990. ls, Ebul-Berekt Hayruddn Numn b. Mahmd el-ls (l. 1317h.), CilulAyneyn f Muhkemetil-Ahmedeyn, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut,1961. ls, Ebul-Mel Cemlddn Mahmd kr b. Abdillah b. Mahmd el-ls (l. 1342h.), Gyetl-Emn fr-Reddi alen-Nebhn, I-II, Dru hyis-SnnetilMuhammediyye, skenderiye, 1391h., kinci Bask. ls, Ebus-Sen ihbuddn Mahmd b. Abdillah b. Mahmd el-Hseyn el-ls (l. 1270h.), Rhul-Men f Tefsril-Kurnil-Azm ves-Sebil-Mesn, I-XXX, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut, ts. At b. Abdllatf b. Ahmed, Fethun minel-Azzil-affr bi sbti Enne Trikes-Salti Leyse minel-Kffr, Mektebetl- lm, Khire, 1409h. Ayn, Eb Muhammed Mahmd b. Ahmed b. Ms b. Ahmed b. Hseyn b. Ysuf b. Mahmd el-Kd Bedrddn el-Ayn (l.855h.), Umdetl-Kr f erhi Sahhil-Buhr, IXXV, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut, ts. Beav, Eb Muhammed el-Hseyn b. Mesd el-Ferr (l. 516h.), erhus-Snne, (thk. Zheyr e-v ve uayb el-Arnavt), I-XVI, el-Mektebul- slm, Beyrut, 1403/1983. Beyazzade, Ahmed b. Hasen b. Sinanddn Beyazzade el-Bosnev (l.1098/1687), el-Usll-Mnfe lil- mmi Eb Hanfe, (thk. Dr. lyas eleb), ( mam Azam Eb Hanfenin tikd Grleri adyla Trkeye eviri ve tahkk, Dr. ilyas eleb), Marmara niversitesi lahiyat Vakf Yaynlar, No: 114, stanbul, 1996.

118

 rtl-Merm min Mustafa el-Bb el-Haleb, Khire, 1949. Drul-Fikr, Beyrut, ts.

brtil- mm (nr. Ysuf Abdrrezzk),

Beyhak, Eb Bekr Ahmed b. el-Hseyn b. Ali (l. 458h.), es-Snenl-Kbr, I-X, el-Basu ven-Nr, (thk. Muhammed Sad Besyn Zall), Messesetl-Ktbis-Selefiyye, Beyrut, 1408h. el-Esm ves-Sft, (thk. Muhammed Zhid el-Kevser), Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut, 1358 h.; ve (thk. mduddn Ahmed Haydar), I-II, DrulKitbil-Arab, Beyrut, 1415/1994. el- tikdu vel-Hidayet il Seblir-Red, (thk. Ahmed sm elKtib), Drul-fkil-Cedde, Beyrut, 1401h. Marifets-Snen vel-sr, (thk. Seyyid Hasen), I-VII, DrulKtbil- lmiyye, Beyrut, 1412/1991. Msr, 1391h.

Menkbu-fi, (thk. es-Seyyid Ahmed Sakr), Drut-Trs,

uabul-mn, (thk. Muhammed Sad Zall), I-IX, Drul-Ktbillmiyye, Beyrut, 1410 h.; ve Drus-Selefiyye Basks, Hindistan, ts. Bezzr, Ahmed b. Amr b. Abdlhlik el-Atek el-Basr (l. 292h.), el-Msned (bk. Heysem, Keful-Estr an Zevidil-Bezzr alel-Ktbis-Sitte). Buhr, Eb Abdillah Muhammed b. smil b. brhm (l. 256h.), el-Cmius-Sahh ( bn-i Hacerin Fethul-Br erhi ile birlikte). el-Edebl-Mfred, (thk. Muhammed Fud Abdlbk), elMatbaats-Selefiyye, Khire, 1375; ve Drul-Beiril- slmiyye, Beyrut, 1417/1997. et-Trhul-Kebr, (thk. Abdurrahmn el-Muallim el-Yemn), I-IX, Drul-Merifil-Osmniyye, Hindistan, 1362-1380h. Halku Eflil- bd, (thk. Bedrul-Bedr), ed-Drus-Selefiyye, Kuveyt, Birinci Bask, ts. Ceyln, Eb Muhammed Abdlkdir b. Eb Slih Abdullah b. Cenk Dst (Dost) elCeyl el-Hanbel (l.561h.), el-Gnye li Tlib Tarkil-Hakk Azze ve Celle, ys. 1956, nc Bask. Tuhfetl-Muttakn ve Seblul-rifn ( bn-i ul-Kayyimin, ctimulCuyil- slmiyye kitab vastasyla).

119

Cveyn, mmul-Haremeyn Ebul-Mel Abdlmelik b. Abdullah el-Cveyn enNisbr (l.478h.), el-Burhn f Uslil-Fkh, (thk. Dr. Abdlazm ed-Db), I-II, Khire, 1400h. el-Akdetn-Nizmiyye, Marmara niversitesi Yaynlar, No: 41, stanbul, ts. lahiyat Vakf

sbtul- stiv vel-Fevkyye (Mecmatr-Resilil-Mnriyye inde), I-III, drett-Tbatil-Mnriyye, ys. 1346h., Datm: Mektebet Tayyibe, Riyad, DrulKelimetit-Tayyibe, Khire. Drekutn, Ebul-Hasen Ali b. mer ed-Drekutn, (l.385h), es-Snen, (thk. Mecd b. Mansr b. Seyyid e-r), I-IV, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1417/1996. en-Nzl, (thk. Dr. Ali b. Muhammed b. Nsr el-Fakh), ys., 1403/1983. es-Sft (thk. Dr. Ali b. Muhammed b. Nsr el-Fakh), ys., 1403/1983. Drim, Eb Muhammed Abdullah b. Abdurrahmn b. el-Fadl b. Behrm (l. 255h.), es-Snen, (thk. Fevvz Ahmed Zemerl ve Hlid es-Sebbe el-Alem), I-II, Drul-KtbilArab, Beyrut, 1407/1987. Drim, Eb Sad Osmn b. Sad b. Hlid b. Sad et-Temm es-Sicistn (l. 280h.), er-Reddu alel-Cehmiyye, (thk. el-Elbn ve Zheyr e-v), el-Mektebul- slm, Beyrut, 1402/1982; ve (thk. Bedrul-Bedr), ed-Drus-Selefiyye, Kuveyt, 1405h. er-Reddu al Biril-Mersil-And, (thk. Muhammed Hmid el-Fak), Matbaat Ensris-Snnetil-Muhammediyye, Msr, ts.; ve Matbaatl-Eref, Lahor, 1402h. Deylem, reveyh b. ehredr b. reveyh (l. 509h.), Msnedl-Firdevs, (thk. esSad Zall), I-VI, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, ts. Eb Ubeyd, el-Ksm b. Sellm b. Abdullah (l. 224h.), el-mn, (thk el-Elbn), Matbaatl-Ummiyye, Dmak, 1385h. Eb Dvd, Sleymn b. el-Eas es-Sicistn el-Ezd (l. 275h.), es-Snen, (thk. zzet Ubeyd ed-Des), I-V, Drul-Hads, Hms, 1969-1970. Mesilul- mm Ahmed, Mektebetl-Merif, Riyad ve DrulMarife, Beyrut, ts. Eb Hanfe, Numn b. Sbit el-Badd (l.150/767), el-Fkhul-Ebsat, stanbul, 1989. el-lim vel-Mteallim, stanbul, 1989.
120

 el-Fkhul-Ekber, stanbul, 1989. el-Vasyye, stanbul, 1989. Rislet Eb Hanfe il Osmn el-Bett, stanbul, 1989. Eb Nuaym, Ahmed b. Abdullah b. Ahmed el-Esbehn (el-Isfahn) (l. 430h.), Hilyetl-Evliy ve Tabaktl-Asfy, I-X, Drul-Kitabil-Arab, Beyrut, 1387/1967. Sfatl-Cenne, (thk. Ali Rza b. Abdullah b. Ali Rza), I-III, DrulMemn lit-Trs, Dmak, 1415/1995. Zikru Ahbri Esbehn (Isfahn), Matbaat Birl, Liyon, 1934. Eb Yal, Ahmed b. Ali b. el-Msenn et-Temm el-Mevsl (l.307h.), el-Msned, (thk. Hseyn Selm Esed), I-XIV, Drul-Memn lit-Trs, Dmak, 1393/1973h. Eb Yal, Muhammed b. el-Hseyn b. Muhammed b. el-Ferr (l. 458h.), btlutTevlt li Ahbris-Sft, (thk. Eb Abdillah Muhammed b. Hamed el-Hamd en-Necd), I-II, Mektebet Dril- mmiz-Zeheb, Beyn, 1410h. Eb Yal, Muhammed b. Muhammed b. Eb Yal el-Hanbel (l. 526h.), Tabaktl-Hanbile, (thk. Muhammed Hmid el-Fak), I-II, Matbaats-SnnetilMuhammediyye, Khire, ts.; ve Drul-Marife, Beyrut, ts. Ebul-Ferec el-Esbehn (el- sfahn), Ali b. el-Hseyn b. Muhammed el-Kure elEmev (l. 356h.), el-En, I-XI, Drul-Ktbil-Msryye, Khire, 1927-1929. Ebul-Hasen el-Ear, Ali b. smil el-Ear (l. 330h.), Makltul- slmiyyn ve htilful-Musalln, (thk. Muhammed Muhyiddn Abdulhamd), I-II, el-Mektebetl-Asriyye, Beyrut, 1416/1995. el- bne an Uslid-Diyne, (Hammd b. Muhammed el-Ensrnin takdimiyle), Medine slam niversitesi Basks, 1409h. Ebul-Ksm el-Esbehn (el- sfahn), smil b. Muhammed b. el-Fadl et-Teym (l.535h.), el-Hucce f Beynil-Mehacce ve erhu Akdeti Ehlis-Snne, (thk. I. cilt Muhammed b. Reb b. Hd Umeyr el-Madhal, II. cilt Muhammed b. Mahmd Eb Ruhayyim), I-II, Drur-Rye, Riyad, 1411/1990. Ebl-Mansr el-Badd, Abdulkhir b. Thir b. Muhammed (l. 429h.), el-Fark Beynel-Frak ve Beynl-Frakn-Nciye Minhum, (Mehzepler Arasndaki Farklar adyla Trkeye eviri ve dipnot ilavesi, Prof. Dr. Ethem Ruhi Flal), Trkiye Diynet Vakf Yaynlar/73, Ankara, 1991. Ebu-eyh, Eb Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Cafer b. Hayyn elEsbehn (el-Isfahn) (l.369h), Kitbul-Azame, (thk. Rzullh b. Muhammed elMbrekfr), I-V, Drul-sme, Riyd, 1408h.
121

ed-Dvey, Ms b. Sleymn, Resil ve Fetv f Zemmi bn-i Arabis-Sf, ( bn-i Teymiyye (l.729) Risletn fir-Reddi al bn-i Arab f Dav mni Firavn; Abdullatf b. Abdullah es-Sud (l.736h.) Fetvs-Sud; Bedrn b. Ahmed el-Hall NetcettTevfk vel-Avn fir-Reddi alel-Kilne bi Shhati mni Firavn; Sadullah (veya Saduddn) b. s b. Emr Hn (l.945h.) Fetv Sad Efendi fil-Fuss), Medine-i Mnevvere, 1410h. el-Ahmed, Abdulilh b. Selmn b. Slim, el-Mesil ver-Resilul-Merviyye anilmmi Ahmed b. Hanbel fil-Akde, I-II, Dru Tayyibe, Riyad, 1412/1991. el-Buhr, Aluddn Abdlazz b. Ahmed b. Muhammed (l. 730h.), Keful-Esrr an

(al) Uslil-Pezdev, I-IV, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, 1394h.

el-Elbn, Muhammed Nsruddn (l. 1420/1999), Silsiletl-Ehdsis-Sahha, I-VI, Mektebetl-Merif, Riyad, 1415/1995. 1412/1992.

Ahkmul-Ceniz

ve

Bidauh,

Mektebetl-Merif,

Riyad,

Dafu Sneni Eb Dvd, (irf ve bask, Zheyr e-v), elMektebul- slm, Beyrut, 1412/1991. Dafu Sneni bn-i Mce, (irf ve bask, Zheyr e-v), elMektebul- slm, Beyrut, 1408/1998. Dafu Snenin-Nesa, (irf ve bask, Zheyr e-v), elMektebul- slm, Beyrut, 1411/1990. Dafu Snenit-Tirmiz, (irf ve bask, Zheyr e-v), elMektebul- slm, Beyrut, 1411/1991. Daful-Cmiis-Sar ve Ziydetuh, el-Mektebul- slm, Beyrut, 1410/1990. Daful-Edebil-Mfred lil- mmil-Buhr, Drs-Sddk, el-Cbeyl (Suudi Arabistan), 1414/1994. 1421/2000.

Dafut-Terb

vet-Terhb,

I-II,

Mektebetl-Merif,

Riyad,

Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellmn (l. 224h.) el-mn Tahkiki, elMatbaatl-Ummiyye, Dmak, 1385h. er-Ravdun-Nadr f Tertbi Mucemit-Taberniyyis-Sar, Yazma Eser. Gyetl-Merm f Tahrci Ehdsil-Helli vel-Harm, el-Mektebulslm, Beyrut, 1414/1994.

122

 Haccetn-Neb Kem Revh Anhu Cbir, el-Mektebul- slm, Beyrut, 1405/1985. Hfz Mnzirnin (l. 656h.) Muhtasaru Sahhi Mslim Tahkiki, elMektebetl- slamiyye, Ammn ve Mektebetl-Merif, Riyad, 1412h. Hutbetl-Hce Ellet Kne Raslullhi Sallallhu aleyhi ve selleme Yuallimuh Ashbehu, el-Mektebetul- slm, Beyrut, 1400h. Hkm Trikis-Salh, (nere hazrlayan, Ali Hasen Abdlhmd), Drul-Celleyn, Riyad, 1412/1992. bn-i slm, Beyrut, 1403/1983. bn-i Ebil- zz el-Hanefnin (l. 792h.) erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki, el-Mektebul- slm, Beyrut, 1404/1984. bn-i Teymiyyenin (l. 728h.) el-Kelimut-Tayyib Tahkiki, elMektebul- slm, Beyrut, 1405/1985. rvul-Gall f Tahrci Ehdsi Menris-Sebl, I-IX, el-Mektebulslm, Beyrut, 1402/1985. Muhammed el-Gazlnin Fkhus-Sre Tahkiki, Drur-Reyyn litTrs, Khire, 1407/1987. Muhtasaru Sahhil-Buhr, I. Cild, el-Mektebul- slm, Beyrut, 1406/1986; II. Cild, Dru bn-i il-Kayyim, Dammm (Suudi Arabistan), 1411h. Muhtasarul-Uluvv lil-Aliyyil-Gaffr, el-Mektebul- slm, Beyrut, 1412/1991. Nevevnin (l. 676h.) Riyzus-Slihn Tahrici (thk. Alimlerden oluan bir topluluk), el-Mektebul- slm, Beyrut, 1412/1992. Sahhu Sneni Eb Dvd, I-III, Mektebut-Terbiyetil-Arab li Dvelil-Halc (datm, el-Mektebul- slm), 1409h. Sahhu Sneni bn-i Mce, I-III, Mektebut-Terbiyetil-Arab li Dvelil-Halc (datm, el-Mektebul- slm), 1408h. Sahhu Snenin-Nes, I-III, Mektebut-Terbiyetil-Arab li DvelilHalc (datm, el-Mektebul- slm), 1409h. Sahhu Snenit-Tirmiz, I-III, Mektebut-Terbiyetil-Arab li DvelilHalc (datm, el-Mektebul- slm), 1408h. Eb eybenin (l. 235h.) el-mn Tahkiki, el-Mektebul-

123

 Sahhul-Cmiis-Sar ve Ziydetuh, I-II, el-Mektebul- slm, Beyrut, 1408/1988. Sahhul-Edebil-Mfred lil- mmil-Buhr, Drus-Sddk, el-Cbeyl (Suudi Arabistan), 1415/1994. Sahhul-Kelimit-Tayyib, Mektebetl-Merif, Riyad, 1407/1987. 1409/1988.

Sahhut-Terb vet-Terhb, I-III Mektebetl-Merif, Riyad,

Saltul-deyn fil-Musall Hiyes-Snne, el-Mektebul- slm, Beyrut, 1406/1986, kinci bask. Sfat Saltin-Neb Sallallhu aleyhi ve sellem minet-Tekbri ilet-

Teslmi Keenneke Terh, Mektebetl-Merif, Riyad, 1411/1991.

Silsiletl-Ehdsid-Dafe vel-Mevda ve Eseruhs-Seyyi filmme, I-VII, Mektebetl-Merif, Riyad, 1412/1992. Talkut-Tenkl Mektebetl-Merif, Riyad, 1406h.

bim

Tenbil-Kevser

minel-Ebtl,

I-II,

Tammul-Minne fit-Talki al Fkhs-Snne, Drur-Rye, Riyad, 1409h. Tebrznin (l. 737h.) Miktl-Mesbh Tahkiki, I-III, el-Mektebulslm, Beyrut, 1405/1985. Zllul-Cenne f Tahrcis-Snne, I-II, el-Mektebul- slm, Beyrut, 1413/1993. el-Ensr, Hammd b. Muhammed, Ebul-Hasen el-Ear ve Akdetuh, Medine-i Mnevvere, 1395/1975. el-Ekar, mer Sleymn, el-Esmu ves-Sft f Mutekadi Ehlis-Snneti velCema, Drun-Nefis, Ammn, 1413/1993. el-Guneymn, Abdullah b. Muhammed, erhu Kitbit-Tevhd min Sahhil-Buhr, I-II, Mektebet Lne, Damnahr, 1413/1993. Muhtasaru Minhcis-Snne, I-II, Mektebet Lne, Damnahr, 1415h. el-Hakm et-Tirmiz, Eb Abdillah Muhammed b. Al (l.295 h.), er-Redd alelMuatla, 3282 no ile Drul-Ktbil-Msryyede kaytl olan yazma nshadan tasvir. el-Halll, Eb Bekr Ahmed b. Muhammed b. Hrn b. Yezd (l. 311h.), es-Snne, (thk. Dr. Atyye ez-Zehrn), I-V, Drur-Rye, Riyad, 1410/1989.

124

el-Hatb el-Badd, Eb Bekr Ahmed b. Ali b. Sbit (l. 463h.), Trhu Badd, IXVIII, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, ts. eref Ashbil-Hads, (thk. Muhammed Sad Hatibolu), Diynet leri Bakanl, Ankara, 1971; ve Dru hyis-Snnetin-Nebeviyye, Beyrut, ts. el-Hill, Selm b. d, Nushul-mme f Fehm Ehdsi ftirki Hzihil-mme, DrulEdh, 1409h. Mhezzebu ctimil-Cuyil- slmiyye al Gazvil-Muattlati velCehmiyye, ed-Drus-Selefiyye, Kuveyt, 1408/1988. el-Humeyd, Eb Bekr, Abdullah b. ez-Zbeyr b. s b. Ubeydullah el-Kure el-Esed el-Mekk (l.219h.), el-Msned, (thk. Habbur-Rahmn el-Azam), I-II, Drul-Ktbillmiyye, Beyrut, ts. ve Hindistan 1381h. el-Humeyyis, Muhammed b. Abdurrahmn, Uslud-Dn ndel- mm Eb Hanfe, Drus-Sumeyyi, Riyad, 1416/1996. Beynu Muhlefetil-Kevser li tikdis-Selef, Drul-Feth, rka, 1415/1994. Menhecul-Mturdiyye fil-Akde, Drul-Vatan, Riyad, 1413h. Tevdhu Meksdil-Mustalahtil- lmiyye fir-Risletit-Tedmuriyye, Mektebetl-Furkn, Acmn (Birleik Arap Emirlikleri), 1419/1998. el-Kafr, Nsr b. Abdullah b. Ali, Usl Mezhebi-atil- mmiyyetil- sney

Aeriyye, I-III, ys., 1415/1994.

el-Kevser, Muhammed Zhid (l.1371/1952), Makltul-Kevser, (thk. Muhammed Ysuf), Matbaatl-Envr Basks, Khire, 1372h. Tebdduz-Zalm, (Dr. Humeyyisin Beynu Muhlefetil-Kevser li tikdis-Selef kitab araclyla). el-Kud, Eb Abdillah Muhammed b. Selme b. Cafer b. Ali el-Kud el-Msr efi (l. 454h), Msned-ihb, (thk. Hamd es-Silef), I-III, Messesetr-Risle, Beyrut, ts. el-Llek, Ebul-Ksm Hibetullah b. el-Hasen b. Mansr et-Taber (l. 418h.), erhu Usli tikdi Ehlis-Snneti vel-Cema, (thk. Dr. Ahmed Sad Hamdn), I-IX, Dru Tayyibe, Riyad, ts. el-Lheyb, Ahmed b. Avazullah b. Dahl el-Lheyb el-Harb, el-Mturdiyye, Drulsme, Riyad, 1413h.

125

el-Lheydn, Muhammed b. brhm, Tebriets-Selef min Tefvzil-Halef, DrulHmd, Riyad, 1413/1992. el-Mervez, Eb Abdillah Muhammed b. Nasr b. el-Haccc (l. 294h.), Tazmu

Kadris-Salh, (thk. Dr. Abdurrahmn b. Abdlcebbr el-Ferv), I-II, Mektebetd-Dr,

Medine-i Mnevvere, 1406h. es-Snne, Drus-Sekfetil- slmiyye, Riyad, ts. Kymul-Leyl ve Kitbul-Vitr, leml-Ktb, Beyrut, ts. el-Mervez, Eb Bekr Ahmed b. Ali b. Sad b. brhm el-Emev (l. 292h.), elMsned, Yazma eser, Medine slam niversitesi ktphanesi. el-Mbrekfr, Ebul-Hasen Ubeydullah b. Muhammed Abdsselm, Mirtl-

Mefth erhu Miktil-Mesbh, I-IX el-Mektebetl-Eseriyye, Pakistan, ts.

el-Mbrekfr, Ebul-Ul Muhammed Abdurrahmn b. Abdrrahm (l.1353), Tuhfetl-Ahvez bi erhi Cmiit-Tirmiz, I-X, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1410/1990. Elmall Hamdi Yazr, M.Hamdi Yazr (l.1942), Hak Dini Kurn Dili, I-IX, Eser Neriyat ve Datm, stanbul, 1979. er-Rz, Fahruddn Muhammed b. mer b. el-Hseyn el-Kure et-Taberistn (l. 606h.), tikdtu Frakil-Mslimn vel-Mrikn, (thk. Dr. Ali Sm en-Ner), Mektebetn-Nehdatil-Msryye, Khire, 1356/1938. e-ankt, Muhammed el-Emn b. Muhammed el-Muhtr b. Abdlkdir el-Cenk (l. 1393h.), Menhec ve Drst li ytil-Esmi ves-Sft, (Eref b. Abdulmaksdun elKavidut-Tayyibt fil-Esmi ves-Sft adl kitabnn iinde); ve Medine slam niversitesi Basks, 1410h. Eref b. Abdulmaksd, Eb Muhammed Eref b. Abdulmaksd b. Abdrrahm, elKavidut-Tayyibt fil-Esmi ves-Sft, Mektebet Edvis-Selef, Riyad, 1416/1995. Fesev, Eb Ysuf Yakb b. Sfyn b. Cuvn el-Fris el-Fesev (l. 277h.), elMarife vet-Trh, (thk. Dr. Ekrem Ziy el-mer), Messesetr-Risle, Beyrut, 1981. Gazzl, Zeynuddn Eb Hmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Ts e-fi (l. 505h.), hyu Ulmid-Dn, (Hfz Irknin (l.806h.), el-Mun an Hamlil-Esfr fil-Esfr f Tahrci Mfil- hyi minel-Ahbr kitabyla birlikte), I-V, DrulKtbil- lmiyye, Beyrut, ts. el-Munkiz mined-Dall, (thk. Ahmed emsuddn), Drul-Ktbillmiyye, Beyrut, 1418/1997.

Faysalut-Tefrika Beynel- slm vez-Zendeka, Drul-Ktbil-

lmiyye, Beyrut, 1414/1994.

126

 Knnut-Tevl, (thk. Ahmed emsuddn), Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1418/1997. Miktl-Envr, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1414/1994. Tehftl-Felsife, (thk. Sleymn Dnya), Drul-Merif, Msr, ts. Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996. Haddd, Eb Abdillah Mahmud b. Muhammed el-Haddd, Tahrcu Ehdsi hyi

Ulmid-Dn, I-VII, Drul-sme, Riyad, 1408/1987.

Hkim, Eb Abdillah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Hamduveyh enNisbr (l. 405h.), el-Mstedrek ales-Sahhayn, (Zehebnin Telhsul-Mstedreki ile birlikte), (thk. Mustafa Abdlkdir At), I-IV, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1411/1990. Harizm, Ebul-Meyyed Muhammed b. Mahmd el-Harizm (l.665h.), Cmiul-

Mesnd (Cmiu Mesndil- mmil-Azam), I-II, Diretl-Ktbil- lmiyye, Beyrut, ts.

Hattb, Eb Sleymn Hamd b. Muhammed b. brhm b. el-Hattb el-Hattb elBust (l.388h.), Melimus-Snen, (thk. Ahmed kir ve Muhammed Hmid el-Fak), I-VIII, Matbaat Ensris-Snnetil-Muhammediyye, Msr, 1379/1948-49. Herev, Eb sml Abdullah b. Muhammed b. Ali el-Ensr el-Herev (l. 481h.), Zemmul-Kelm, Yazma eser, Medine slam niversitesi Ktphanesi; ve Ankara lahiyat Fakltesi Ktphanesi.

Huzeymenin et-Tevhd ve sbtu Sftir-Rabbi Azze ve Celle adl kitabna yapt Tahkik, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut,
1398h. el-Akdetl-Vstyye ve erhi, (ev. M. Beir Eryarsoy), Guraba Yaynlar, stanbul, 2000. erhul-Akdetil-Vstyye, (thk. Alev Abdlkdir es-Sekkf), Drul-Hicre, Riyad, 1414/1993. Heysem, Ebul-Hasen Nruddn Ali b. Eb Bekr (l. 807h.), Keful-Estr an ZevidilBezzr alel-Ktbis-Sitte, (thk. Habburrahmn el-Azam), I-IV, Messesetr-Risle, Beyrut, 1405/1985. Mecmaul-Bahreyn f Zevidil-Mucemeyn, (thk. Abdulkudds b. Muhammed Nezr), I-IX, Mektebetr-Rd, Riyad, 1413/1992. Mecmauz-Zevid ve Menbaul-Fevid, I-X, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1408/1988.

Herrs, Muhammed Hall (l.1975 m.), bn-i

127

Irak, Ebul-Fadl Zeynuddn Abdurrahm b. el-Hseyn b. Abdurrahmn b. Eb Bekr b. brhm el-Irak (l. 806h.), el-Mun an Hamlil-Esfr fil-Esfr f Tahrci M fil- hyi

minel-Ahbr, Gazzlnin hyu Ulmid-Dn adl eserinin Zeylinde, IV, Drul-Ktbillmiyye, Beyrut, ts. Ick, Yusuf, Kurn Anlamada Temel Bir Problem TEVL, Esra Yaynlar, stanbul, 1997. bn-i Useymn, Eb Abdillah Muhammed b. Slih b. Muhammed b. Useymn elVheyb et-Temm (l.1421/2001), erhul-Akdetil-Vstyye, (thr. Sad b. Fevvz esSumeyl), I-II, Dru bn-i il-Cevz, Dammm, 1415h. Akdet Ehlis-Snne vel-Cema, Medine Basks, 1411h. slam niversitesi

el-Kavidl-Msl f Sftillhi ve Esmihil-Hsn, (thk. Eref b. Abdulmaksd b. Abdurrahm), Mektebets-Snne, Khire, 1414/1994. el-Kavlul-Mfd al Kitbit-Tevhd, (thr. Dr. Sleymn b. Abdullah Ebl-Hayl ve Dr. Hlid b. Ali el-Meykh), I-III, Dru bn-i il-Cevz, Dammm, 1418/1997. el-Mecmus-Semn min Fetva-eyh Muhammed b. Slih el-

Useymn, (Cem ve Tertb: Fehd b. Nsr es-Sleymn), Drul-Vatan, Riyad, 1411h.

el-Usl min lmil-Usl, (Min Resilid-Davetis-Selefiyyenin iinde, 2/307-373), Cemiyyet hyit-Trsil- slm, ed-Dhiyye (Kuveyt), 1418/1997. Hkm Trikis-Salh, Drul-Vatan, Riyad, 1411h. Likul-Bbil-Mefth, I-X, Drul-Vatan, Riyad, 1414/1994. erhu Lmatl- tikd, (thk. Eref b. Abdulmaksd b. Abdrrahm), Mektebetl- mmil-Buhr, el- smiliyye (Msr), 1412/1992. Takrbut-Tedmuriyye, Drul-Vatan, Riyad, 1412h. bn-i Abdilberr, Eb Amr Ysuf b. Abdullah b. Muhammed en-Nemer el-Kurtub (l. 463h.), el- stb f Marifetil-Ashb, (thk. Ali Muhammed Muavvaz ve dil Ahmed Abdlmevcd), I-IV, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1415/1995. Cmiu Beynil- lmi ve Fadlih, (thk. Ebul-Ebl ez-Zheyr), I-II, Dru bn-i il-Cevz, Dammm, 1419/1998. el- ntik f Fedilis-Selsetil-Eimmetil-Fukah, Drul-Ktbillmiyye, Beyrut, ts.

128

 et-Temhd lim fil-Muvatta minel-Men vel-Esnd, (thk. Mustafa b. Ahmed el-Alev ve Muhammed b. Abdlkebr el-Bekr), I-XVIII, Matbaat Fudle, 1402/1982. bn-i Abdilhd, Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Abdilhd el-Hanbel elMakdis (l. 744h), es-Srmul-Menk fir-Reddi ales-Subk, (dpn. sml b. Muhammed el-Ensr), Mektebet bn-i Teymiyye, Khire, ts.; ve er-Risetl-mme li drtilBuhsil- lmiyye vel- ft, Riyad, 1403h. el-Ukdud-Drriyye min Menkbi eyhil- slm bn-i (thk. Muhammed Hmid el-Fak), Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, ts. bn-i bidn, Muhammed Emn b. mer b. Abdlazz ed-Dmak el-Hanef (l.1252h), Reddl-Muhtr aled-Drril-Muhtr, I-V, Bulak, 1272h.; ve (thk. dil Ahmed Abdlmevcd ve Ali Muhammed Muavvaz), I-XII, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1415/1994. Adiyy, Eb Ahmed Abdullah b. Adiyy el-Crcn (l. 365h.), el-Kmil f Duafir-Ricl, (thk. Kurul), I-VII, Drul-Fikr, Beyrut, 1405/1985. bn-i bn-i Arab, Muhyiddn Eb Bekr Muhammed b Ali b. Muhammed et-T (l. 638h.), Fussul-Hikem, (nr. Ebul-Al Aff), I-II, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, ts.; ve FussulHikem, (ev. M. Nuri Genosman), stanbul, 1971. el-Fthtl-Mekkiyye, (nr. Osmn Yahy), I-V, Khire, 1972. bn-i Batta, Eb Abdillah Ubeydullah b. Muhammed b. Muhammed b. Hamdn elUkber el-Hanbel (l. 387h.), el- bne an eratil-Frkatin-Nciye ve Mcnebetil-

Teymiyye,

Frakil-Mezmme (el- bnet-Kbr), (thk. Dr. Rza Mut), Drur-Rye, Riyad, 1409h.
bn-i Drbs, Ebul-Ksm Abdlmelik b. s b. Drbs el-Msr e-fi (l. 659h.), Risletn fiz-Zebbi an Ebil-Hasenil-Ear, (thk. Dr. Ali b. Muhammed b. Nsr el-Fakh), Medine-i Mnevvere, 1404/1984. bn-i Eb sm, Eb Bekr Amr b. bn-i Eb sm ed-Dahhk b. Muhalled e-eybn (l. 287h.), es-Snne, (thk. Muhammed Nsruddn el-Elbn), I-II, el-Mektebul- slm, Beyrut, 1413/1993. bn-i Eb Htim, Eb Muhammed Abdurrahmn b. Eb Htim Muhammed b. drs b. el-Mnzir et-Temm el-Hanzal er-Rz (l. 327h.), lell-Hads, I-II, MektebetlMsenn, Badat, ts.; ve Beyrut 1405/1985. Aslus-Snne ve tikdud-Dn, Sad el-Himnin Eb ZratrRz ve Cuhduhu fis-Snne adl eseriyle birlikte Medine slam niversitesi tarafndan baslmtr. ts.

129

 Kitbul-Cerhi vet-Tadl, I-IX, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1975. dbu-fi ve Menkbuh, (thk. Abdulan Abdlhlk), DrulKtbil- lmiyye, Beyrut, ts. bn-i Eb eybe, Eb Bekr Abdullah b. Muhammed b. Eb eybe (l.235h.), el-

Musannef, (thk. Muhammed Abdsselm hn ), I-IX, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut,

1416/1995. el-mn, (thk. Muhammed Nsruddn el-Elbn), el-Mektebulslm, Beyrut, 1403/1983. bn-i Eb eybe, Eb Cafer Muhammed b. Osmn b. Eb eybe el-Abs el-Kf (l.297h.), el-Aru ve M Verede Fh, Yazma, Medine slam niversitesi Ktphanesi, No: 559; ve (thk. Muhammed Hamed el-Hamd), Mektebetl-Muall, Kuveyt, 1406/1986. bn-i Ebil- zz el-Hanef, Ebul-Hasen Ali b. Aluddn Ali b. emsuddn ed-Dmak (l. 792h.), erhul-Akdetit-Tahviyye, (thk. el-Elbn ve bir cemat), el-Mektebulslm, Beyrut, 1404/1983; ve (thk. Dr. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Trk ve uayb elArnavt), I-II, Messesetr-Risle, Beyrut, 1412/1991. bn-i Hacer el-Heytem (el-Heysemde denir), ihbuddn Ebul-Abbs Ahmed b. Muhammed b. Ali b. Hacer el-Mekk e-fi (l. 974h.), el-Fetval-Hadsiyye, Msr, 1329h. el-Hayrtul-Hisn f Menkbil- mmil-Azam Eb HanfetenNumn, (Menkbu mm- Azam adyla Trkeye eviri ve dipnot ilavesi, Ahmed Karadut), Aka Yaynlar, Ankara, 1983; ve (thk. e-eyh Hall el-Ms), Drul-Ktbillmiyye, Beyrut, 1983. bn-i Hacer, ihbuddn Ebul-Fadl Ahmed b. Al el-Askaln (l. 852h.), el- sbe f Temyzis-Sahbe, (thk. dil Ahmed Abdlmevcd ve Ali Muhammed Muavvaz), I-VIII, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1415/1995. - Fethul-Br bi erhi Sahhil-Buhr (dipnot, Abdlazz b. Abdullah b. Bz), I-XIII, Drur-Reyyn lit-Trs, Khire, 1407/1986. ed-Drerl-Kmine f Aynil-Mietis-Smine, I-IV, Drul-Cl, Beyrut, ts. el-Kfu-f Sonunda), Drul-Marife, Beyrut, ts.

Tahrci

Ehdsil-Kef,

(Tefsrul-Kefn

Hedyus-Sr Mukaddimet Fethil-Br, Drur-Reyyn lit-Trs, Khire, 1407/1986. Lisnul-Mzn, I-VII, Drul-Kitbil- slm, Khire, Birinci Bask, ts.

130

 Takrbut-Tehzb, (thk. Ebul-Ebl Sar Ahmed f el-Pkistn), Drul-sme, Riyad, 1416h. Tehzbut-Tehzb, (thk. Mustafa Abdlkdir At), I-XII, DrulKtbil- lmiyye, Beyrut, 1415/1994. Telhsul-Habr f Tahrci Ehdisir-Rfiiyyil-Kebr, (thk. Eb sm Hasen b. Abbs b. Kutb), I-IV, Messeset Kurtuba, Mekke, 1416/1995. Zevidu Msnedil-Bezzr al Msnedi Ahmed vel-Ktbis-Sitte, Yazma, Medine slam niversitesi Ktphanesi, No: 816. bn-i Hallikn, Ebul-Abbs emsuddn Ahmed b. Muhammed (l. 681h.),

Vefaytul-Ayn ve Enbu Ebniz-Zamn, (thk. Dr. hsn Abbs), I-VIII, Dru Sdr,
Beyrut, 1978. bn-i Hazm, Eb Muhammed Ali b. Ahmed b. Sad ez-Zhir el-Endels (l.456h.), Esmus-Sahbetir-Ruvt ve m li Klli Vhidin minel-Aded, (thk. Seyyid Hasen), DrulKtbil- lmiyye, Beyrut, 1412/1992. el-Faslu fil-Mileli vel-Ehvi ven-Nihal, (thk. Dr. Muhammed brhm Nasr ve Abdurrahmn Umeyre), I-V, Dru Ukz, 1402h.; ve Drul-Marife, Beyrut, 1395h. bn-i Hibbn, Eb Htim Muhammed b. Hibbn el-Bust (l. 354h.), el-Msneds-

Sahh alet-Teksmi vel-Envi min Gayri Vucdi Katin f Senedih ve l Subti Cerhin f Nkilih, (Emr Aluddn Ali b. Belbn el-Frisnin (l.739h.), el- hsn f Takrbi Sahhi bni Hibbn tertibiyle), (thk., uayb el-Arnavt), I-XVIII, Messesetr-Risle, Beyrut, 1408/1988. Ravdatul-Ukal ve Nzhetl-Fudal, (thk. Muhammed Abdrrezzk Hamza ve Muhammed Hmid el-Fak), Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1397h. bn-i Him, Eb Muhammed Abdlmelik b. Him b. Eyyb el-Himyer (l.218h.), es-Sretn-Nebeviyye, (thk. Mustafa es-Sakk ve Arkadalar), I-IV, Drul-KnzilEdebiyye Khire, 1955. bn-i Huzeyme, Eb Bekr Muhammed b. shk b. Huzeyme es-Slem en-Nisbr (l. 311h.), es-Sahh, (thk. Dr. Muhammed Mustafa el-Azam), I-IV, el-Mektebul- slm, Beyrut, 1395/1975. et-Tevhd ve sbtu Sftir-Rabbi Azze ve Celle, (thk. Muhammed Hall Herrs), Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1403h.; ve (thk. Dr. Abdlazz b. brhm eehevn), Drur-Rd, Riyad, 1408h.

131

bn-i Kd ehbe, Takyuddn Eb Bekr b. Ahmed (l. 851h.), Tabakt-fiiyye, (thk. Dr. el-Hfz Abdlalm Hn), Haydarbad, 1398/1978. bn-i Kesr, mduddn Ebul-Fid sml b. mer b. Kesr el-Kure ed-Dmak (l. 774h.), Tefsrul-Kurnil-Azm, I-IV, Drul-Marife, Beyrut, 1408/1988. el-Bidye ven-Nihye, (thk. 5 kiiden oluan bir heyet), I-VIII, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, ts. bn-i Kudme, Muvaffakuddn Eb Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudme el-Makdis (l. 620h.), sbtu Sfatil-Uluvv, (thk. Bedrul-Bedr), ed-DrusSelefiyye, Kuveyt, 1406h. bn-i Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim ed-Dnever (l. 276h.), Tevlu Mkilil-Kurn, (erh ve neir es-Seyyid Ahmed Sakr), el-Mektebetl- lmiyye, Khire, 1954. e-iri ve-uar, (thk. Ahmed kir), Khire, 1966. bn-i Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezd el-Kazvn (l. 275h.), es-Snen, (thk. Muhammed Fud Abdlbk), I-II, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, ts. bn-i Manzr, Ebul-Fadl Cemluddn Muhammed b. Mkerrem b. Manzr el-Ifrk elMsr (l. 711h.), Lisnl-Arab, I-XV, Dru Sdr, Beyrut, 1410/1990. bn-i Mende, Eb Abdillah Muhammed b. shk b. Muhammed b. Yahy b. Mende (l.395h), el-mn, (thk. Dr. Ali b. Muhammed b. Nsr el-Fakh), I-II, Messesetr-Risle, Beyrut, 1407/1987. er-Reddu alel-Cehmiyye, (thk. Dr. Ali b. Muhammed b. Nsr elFakh), Mektebetl-Gurabil-Eseriyye, Medine-i Mnevvere, 1414/1994. et-Tevhd, (thk. Dr. Ali b. Muhammed b. Nsr el-Fakh), I-III, Medine slam niversitesi Basks, 1413, Birinci Bask. bn-i Receb, Zeynuddn Ebul-Ferec Abdurrahmn b. ihbuddn el-Badd (l. 795h.), Cmiul-Ulm vel-Hikem, (thk. uayb el-Arnavt ve brhim Bcis), I-II, Messesetr-Risle, Beyrut, 1413/1993. el-Kavidul-Fkhiyye, Drul-Marife, Beyrut, 1972. ez-Zeylu al Tabaktil-Hanbile, (thk. Muhammed Hmid el-Fak), I-II, Drul-Marife, Beyrut, 1953. bn-i Sad, Eb Abdillah Muhammed b. Sad b. Men el-Him el-Basr (l. 230h.),

et-Tabaktl-Kbr, I-IX, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1410/1990.

132

bn-i Tariberd, Ebl-Mehsin Cemluddn Ysuf b. Tariberd (l. 874h.), enNucmuz-Zhire f Mlki Msr vel-Khire, Drul-Ktbil-Msriyye, I-XVI, Khire, 19291956. bn-i Teymiyye, Takyyuddn Ahmed b. Abdlhalm b. Abdsselm b. Teymiyye elHarrn (l. 728h.), Mecmul-Fetv, (Cem ve Tertb: Abdurrahmn b. Muhammed b. Ksm el-sm en-Necd el-Hanbel) I-XXXVII, Dru lemil-Ktb, Riyad, 1412/1991. Cmiur-Resil, (thk. Dr. Muhammed Red Slim), el-Mecmatll, Drul-Meden, Cidde, 1389/1969; el-Mecmats-Sniye, 1405/1984. Deru Teruzil-Akli ven-Nakl, (thk. Dr. Muhammed Red Slim), IXI, el- mam Muhammed b. Sud el- slmiyye niversitesi Basks, Riyad, 1403/1983. el-Akdetl-Vstyye, ( bn-i (Mecmul-Fetv iinde, 3/129-159). Useymnin erhi ile birlikte),

el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr, (thk. erf Muhammed Fud Hezz), Mektebet Hir, Mekke, 1411/1991; ve Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, ts. (Mecmul-Fetv iinde, 5/5-121). el-mn, (dpn. Kurul), Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1412/1991. (Mecmul-Fetv iinde, 7/4-461). el-mnul-Evsat, Mektebetl-Furkn ve Mektebetl-mn, ys. ts. (Mecmul-Fetv iinde, 7/461-641). er-Redd alel-Mantkyyn, dret Tercemnis-Snne, Lahor /Pakistan, 1396/1976. (Mecmul-Fetv iinde, 9/82-254). er-Reddl-Akvam al m f Fussil-Hikem, (Mecmul-Fetv iinde, 2/362-451). er-Risletl-Ariyye, (er-Resilul-Kbrnn iinde), Mektebet Muhammed Ali Subeyh ve ocuklar, Msr, ts. (Mecmul-Fetv iinde, 6/545-584). er-Rislett-Tedmuriyye, (Flih b. Mehd l-i Mehdnin etTuhfetl-Mehdiyye adl erhi ile birlikte), I-II, Medine slam niversitesi Basks, 1413h. (Mecmul-Fetv iinde, 3/1-128). Hakkat Mezhebil- ttihdiyyn ev Vahdetil-Vcd, (MecmulFetv iinde, 2/134-285). Minhcs-Snnetin-Nebeviyye, (thk. Dr. Muhammed Red Slim), I-IX, Mektebet bn-i Teymiyye, Khire, 1409/1989. Nakdul-Mantk, (nr. Muhammed Hmid el-Fak), MektebetsSnnetil-Muhammediyye, Khire, ts. (Mecmul-Fetv iinde, 9/5-81).
133

 Risletn fir-Reddi al Fussil-Hikem, (Mecmul-Fetv iinde, 2/121-133, ayrca bk. 11/239-242). Risletn fir-Reddi al bn-i Arab f Dav mn Firavn, (edDveyin Resil ve Fetv f Zemmi bn-i Arabs-Sf adl kitabnn iinde, sh: 53-68). erhu Hadsin-Nzl, el-Mektubul- slm, Beyrut, Birinci Bask, ts. (Mecmul-Fetv iinde, 5/321-585). erhul-Akdetil-Esfehniyye,Mektebetr-Rd,Riyad, 1415/1995. bn-i Vaddh, Eb Abdillah Muhammed b. Vaddh b. Bez el-Mervn el-Kurtub (l. 287h.), el-Bidau ven-Nehyu Anh, (thk Muhammed Ahmed Dehmn), Drul-Basir, Dmak, 1400 h.; ve Drur-Ridil-Arab, Beyrut, 1402h. bn-i ul- md, Ebul-Felh Abdlhayy b. el- md el-Hanbel (l. 1089h.), ezertz-Zeheb f Ahbri men Zeheb, I-VIII, Drul-Mesre, Beyrut, 1399h. bn-i ul-Crd, Abdullah b. Al (l.307h.), el-Mntek mines-Snenil-Msnede an Raslillh, (thk. es-Seyyid Abdullah Him el-Yemn), Khire, 1382/1963. bn-i Cevz, Ebul-Ferec Cemluddn Abdurrahmn b. Ali b. el-Cevz (l.597h.), Menkbul- mam Ahmed b. Hanbel, (thk. Dr. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Trk), Mektebetl-Hnc, Msr, 1399/1979. el- lell-Mtenhiye fil-Ehdsil-Vhiye, (thk. Hall el-Ms), I-II, Darul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1983. Telbsu bls, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, ts. bn-i ul-Esr, zzuddn Ebul-Hasen Ali b. Muhammed e-eybn (l. 630h.), elKmil fit-Trh, I-XIII, Dru Sdr, Beyrut, 1385/1965. bn-i ul-Esr, Mecdddn Ebus-Saadt el-Mbrek b. Muhammed (l. 606h.),

Cmiul-Usl f Ehdsir-Rasl, (thk. Abdlkdir el-Arnavt), I-XI, Drul-Fikr, Beyrut, 1403h.

bn-i ul-Kayyim, emsuddn Eb Abdillah Muhammed b. Eb Bekr ez-Zer edDmak (l. 751h.), Zdl-Med f Hedyi Hayril- bd, (thk. uayb el-Arnvt ve Abdulkdir el-Arnavt), I-V, Messeset-Risle, Beyrut, 1412/1992. Bediul-Fevid, (thk. Ahmed Abdsselm), I-IV, Drul-Ktbil lmiyye, Beyrut, 1414/1994. el-Kasdetn-Nniyye, (Dr. Muhammed Hall Herrsn erhi ile birlikte), Mektebet bn-i Teymiyye, Khire, 1407h. es-Savkul-Mrsele alel-Cehmiyye vel-Muattla, (thk. Ali b. Muhammed ed-Dahlullah), I-III, Drul-sme, Riyad, 1408h.

134

 et-Tefsrul-Kayyim, (thk. Muhammed Hmid el-Fak), DrulKtbil- lmiyye, Beyrut, ts. ctimul-Cuyil- slmiyye al Gazvil-Muattlati vel-Cehmiyye, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1404/1984. Kitbus-Salh ve Hkm Trikih, (thk. Muhammed Nizmuddn elFuteyyih), Mektebet Drit-Trs, Medine-i Mnevvere, 1412/1992. Medricus-Slikn Beyne Menzili yyke Nabudu ve yyke Nestan, (thk. Muhammed Hmid el-Fak, I-III, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, 1392h. Tehzbus-Snen li Eb Dvd, (thk. Muhammed Hmid el-Fak), IVIII, Matbaats-Snnetil-Muhammediyye, Khire, 1368. bn-i ul-Mevsl, Muhammed b. Msa el-Mevsl, Muhtasarus-Savkl-Mrsele alel-Cehmiyyeti vel-Muattla, Drun-Nedvetil-Cedde, Beyrut, 1405/1985; ve (thk. Seyyid brhm), I-II, Drul-Hads, Khire, 1412/1992. bn-i us-Snn, Eb Bekr Ahmed b. Muhammed b. shk ed-Dnever e-fi (l.364h.), Amell-Yevm vel-Leyle, (thk.Eb Muhammed Abdurrahmn Kevser el-Berun), Drul-Kble lis-Sekfetil- slmiyye,Cidde ve Messeset Ulmil-Kurn, Beyrut, ts. smil Paa, smil b. Muhammed Emn Bbanzade el-Badd (l. 1339h.),

Hediyyetl-rifn Esmul-Mellifn ve srul-Musannifn, I-II, Milli Eitim Basmevi,

Ankara, 1951; ve Mektebetl-Msenn, Badat, ts. Ksm, Muhammed Cemluddn el-Ksm (l.1914 m.), Trhul-Cehmiyye velMutezile, Khire, 1321h. Kerder, Hfzuddn Muhammed b. Muhammed b. ihh el-Kerder el-Harizm elBezzz (l.809h.), Menkbu Eb Hanfe, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, 1401/1981; ve Meclisu Diretil-Merifin-Nizmiyye basks, Haydarbd, ts. Kemr, Muhammed Enver b. Muazzam h el-Kemr (l. 1352/1933), Feyzul-Br al Sahhil-Buhr, I-V, Drul-Marife, Beyrut, ts. Kettn, Eb Abdillah Muhammed b. Cafer el-Kettn el-Fs (l.1345h.), Nazmul-

Mtensir minel-Hadsil-Mtevtir, Fas, 1328h.; ve Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1400h.

Koyiit, Talat, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar, Trkiye Diynet Vakf Yaynlar, Ankara, 1988. Kumm, Sad b. Abdillah Eb Halef el-Ear el-Kumm (l.301h.), Kitbul-Maklt vel-Frak, (nr. Dr. Muhammed Cevd Mekr), Tahran, 1963.

135

Kurtub, Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekr b. Ferh el-Ensr el-Hazrec el-Kurtub (l. 671h.), el-Cmi li Ahkmil-Kurn, I-XX, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1413/1993. Mlik, Mlik b. Enes b. Mlik b. Eb mir el-Meden (l. 179h.), el-Muvatta, (thk. Muhammed Fud Abdlbk), I-II, Drul-Hads, Khire, ts. Mer b. Ysuf el-Kerm el-Makdis el-Hanbel (l.1033h.), Ekvlus-Sikt f TevlilEsmi ves-Sft, (thk. uayb el-Arnavt), Messesetr-Risle, Beyrut, 1406/1985. Mevln, Celluddn Rm (l.672h.), Mesnev, (Trkeye eviri Veled zbulak), I-VI, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, No:770, stanbul, 1990. Mizz, Cemluddn Ebul-Haccc Ysuf b. ez-Zek Abdurrahmn b. Ysuf (l. 742h.), Tuhfetl-Erf bi Marifetil-Etrf, ( bn-i Hacerin (l. 852h.) en-Nketz-Zirf alel-Etrf talikiyle birlikte), (thk. Abdussamed erefuddn, iraf: Zheyr e-v), I-XIV, ed-DrulKayyime, Hindistan ve el-Mektebul- slm, Beyrut, 1403/1983. Molla Aliyyul-Kr, Ebul-Hasen Nruddn Ali b. Sultn Muhammed (l. 1014h.), erhul-Fkhl-Ekber, Drul-Kitbil- slm, stanbul, 1375/1955. Mirktl-Mefth erhu Miktil-Mesbh, I-V, el-Mektebetlmddiyye Basks, Pakistan, ts. Rislet Vahdetil-Vcd, (thk. Ali Rza b. Abdullah b. Ali Rza), (Vahdet-i Vcd Risalesi adyla Trkeye eviri, Harun nal), nanlar irketi Kltr Hizmeti, st. 1995. 1405/1985.

erhu

Msnedi

Eb

Hanfe,Drul-Ktbil- lmiyye,Beyrut,

Muhammed b. Halfe et-Temm, Mutekadu Ehlis-Snneti vel-Cema f Tevhdil-

Esmi ves-Sft, Dru lfid-Dveliyye, el-Cehr (Kuveyt), 1417/1996.

Muhammed Bzml, Muhammed b. mer b. Slim Bzml, Buyetl-Mtetavv f Saltit-Tetavvu, Drul-Hicre, Riyad, 1414/1994. Muhammed Ceml Zeyno, es-Sfiyye f Mznil-Kitbi ves-Snne, DrulMuhammed, Cidde, 1415h. Muhammed es-Slih, Eb Abdillah Muhammed b. Ysuf es-Slih ed-Dmak efi (l. 942h.), Ukdul-Cumn f Menkbil- mmil-Azam Eb Hanfeten-Numn, datm: Mektebetl-mnis-Sleymniyye, Medine-i Mnevvere, ts.; ve (thk. Ebul-Vef el-Afgn), Haydarbd, 1974. Murd kr, Defu-ubehil-Gaviyye an eyhil- slm 1415/1994.

bn-i

Teymiyye, ys.,

136

Muvaffak el-Mekk, Muvaffakuddn b. Ahmed el-Mekk el-Harizm (l. 568h.), Menkbu Eb Hanfe, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut, 1401/1981; ve Meclisu DiretilMerifin-Nizmiyye basks, Haydarbd, ts. Mnzir, Zekiyyuddn Eb Muhammed Abdlazm b. Abdulkaviyy b. Abdullah b. Selme b. Sad el-Mnzir e-m (l. 656h.), et-Terb vet-Terhb minel-Hadsi-erf, (thk. Mustafa Muhammed Amre), I-IV, Drul-Fikr, Beyrut, 1401h.; ve Drut-Trs, Khire, ts. Mslim, Ebul-Hseyn Mslim b. Haccc el-Kueyr en-Nisbr (l. 261h.), Sahhu

Mslim, (thk. Muhammed Fud Abdlbk), I-III, Dru hyil-Ktbil- lmiyye, Beyrut,
1374h. Neccr, Muhammed b. Abdlazz en-Neccr, Dyus-Slik il Evdahil-Meslik, I-IV, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, ts. Nes, Eb Abdirrahman Ahmed b. uayb b. Ali b. Bahr b. Sinn b. Dnr (l. 303h.), es-Snen, (el-Mcteb), (Suytnin (l. 911h.) Zehrur-Rub alel-Mcteb erhi ve Sindnin (l. 1138h.) Hiyesiyle birlikte), I-VIII, Drul-Fikr, Beyrut, 1348/1930. Amell-Yevm vel-Leyle, (thk. Dr. Frk Hamde), MessesetrRisle, Beyrut, 1406h. Nevbaht, Eb Muhammed el-Hasen b. Ms en-Nevbaht (l.?), Fraku-a, (nr. Seyyid Muhammed Sdk), Necef, 1355/1936. Nevev, Eb Zekeriyy Yahy b. eref (l. 676h.), el-Minhc f erhi Sahhi Mslim bn-i il-Haccc, I-XVIII, Drur-Reyyn lit-Trs, Khire, 1407/1987. mer, Ekrem Ziy el-mer, es-Sretn-Nebeviyyets-Sahha, I-II, Mektebetl- lim vel-Hikem, Medine-i Mnevvere, 1413/1993. z, Mustafa, mam- Azamn Be Eseri, Marmara niversitesi lahiyat Vakf Yaynlar, No: 49, stanbul, 1992. Pezdev, Ebul-Ysr Muhammed b. Muhammed b. el-Hseyn (l. 493h.), UsludDn, (thk. Dr. Hans Peterlans), Dru hyil-Ktbil-Arabiyye, s el-Bb ve ortaklar, Khire, 1388h. Rz b. Nasn Mut, Alkatl- sbti vet-Tefvz bi Sfti Rabbil-lemn, Drul-Hicre, Riyad, 1416/1995. Sbn, Eb Osmn smil b. Abdurrahmn es-Sbn (l.449h), Akdets-Selef Ashbil-Hads, (thk. Bedr b. Abdullah el-Bedr), Mektebetl-Gurabil-Eseriyye, Medine-i Mnevvere, 1415/1994.

137

Sadreddn Konev, Muhammed b. shk (l.673h.), Vasiyyet-Nme, Yazma eser, ehit Ali Paa Ktphanesi, No: 21810, stanbul. Safed, Salhuddn Hall b. Aybek b. Abdullah es-Safed (l. 764h.), el-Vf bil-

Vefeyt, I-XXII, Drun-Ner Franz Setener Werlag, Almanya (Wesbaden), 1394h.; ve

Cemiyyetl-Msteriknel-Almniyye, Beyrut, 1962-1983. Sehm, Hamza b. Ysuf es-Sehm (l. 427h.), Trhu Curcn, (thk. Abdurrahmn b. Yahy el-Muallim el-Yemn), leml-Ktb, Beyrut, 1401h. Semn, Eb Sad Abdlkerm b. Muhammed b. Mansr et-Temm el-Horasn (l. 562h.), el-Ensb, (thk. Abdurrahmn b. Yahy el-Muallim), I-XII, Matbaat Meclisi Diretil-Merifil-Osmniyye, Haydarbd, 1382/1962; ve Beyrut, 1980. Sddk Hasen Hn, Muhammed Sddk b. Hasen Hn el-Hseyn el-Buhr el-Kanc (l.1307h.), Katfus-Semer f Beyni Akdeti Ehlil-Eser, (thk. Dr. sm b. Muhammed b. Abdullah el-Karyt), eriket-arkil-Evsat, Ammn, 1404/1984. Subk, Tcuddn Eb Nasr Abdlvehhb b. Al (l. 771h.), Tabaktu-fiiyyetilKbr, (thk. Abdlfetth el-Hulv ve Mahmd et-Tannh), I-X, Matbaat s el-BbilHaleb, Khire, 1383, (1964-1976). Suyt, Celluddn Abdurrahmn b. Eb Bekr b. Muhammed (l. 911h.), ed-DrrlMensr fit-Tefsri bil-Mesr, I-VI, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1411/1990. Buyetl-Vut f Tabaktil-Luaviyyn Muhammed Ebul-Fadl), Drul-Fikr, Beyrut, 1399h.

ven-Nht,

(thk.

el-Cmiul-Kebr (Cemul-Cevmi), el-Heyetl-Msriyyetl-mme lil-Kitb Basks, Khire, ts. el-Cmius-Sar min Ehdsil-Berin-Nezr, Mustafa el-Haleb Basks, Khire, 1358/1939. el-Ezhrl-Mtensire fil-Ahbril-Mtevtire, (thk. Abdulazz elGumr), Drut-Telf, Khire, ts. Katful-Ezhril-Mtensire fil-Ahbaril-Mtevtire, Muhyiddn el-Ms), el-Mektebul- slm, Beyrut, 1405/1985. (thk. Hall

Sleymn et-Temm, Muhammed b. Abdlvehhb (l.1206h.), Kitbut-Tevhd, (Abdurrahmn b. Nsr b. Sadnin (l. 1376h.) Kitbul-Kavlis-Sedd f Meksdit-Tevhd Kitabyla birlikte), (thk. Dr. el-Murtez ez-Zeyn Ahmed), Mecmatt-Thafin-NefisidDevliyye, Riyad, 1416/1996. d es-Seyyid Ahmed Abdullah, Tezkrul-Mslimn bi Tercemeti-eyh bn-i

Useymn, Mecellett-Tevhd, sy. 11 (zel Say) (Msr/Khire Zilkade 1421).

138

fi, Muhammed b. drs (l. 204h.), er-Risle, (thk. Ahmed Muhammed kir), Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, ts. el-Msned, (tertb: Ahmed Abdurrahmn el-Benn), I-II, Khire, 1950. el-mm, (thk. Muhammed Zhr en-Neccr), I-VIII, Drul-Mrife, Beyrut, 1393/1973. ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdlkerm (l. 548h.), el-Milel ven-Nihal, (thk. Eb Abdillah es-Sad el-Mendh), I-II, Messesetl-Ktbis-Sekfiyye, Beyrut, 1415/1994. emsul-Hakk el-Azm bd, Ebut-Tayyib Muhammed, Avnul-Mabd erhu Sneni Eb Dvd, I-XIV, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1410/1990. evkn, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Abdullah es-Sann e-evkn (l. 1250h), Fethul-Kadr el-Cmi Beyne Fenneyir-Rivyeti ved-Diryeti f lmit-Tefsr, I-V, Drul-Hayr, Beyrut, 1412/1991. Neylul-Evtr erhul-Mntekal-Ahbr, I-VIII, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, ts. Tabern, Ebul-Ksm Sleymn b. Ahmed (l. 360h.), el-Mucemul-Kebr, (thk. Hamd Abdlmecd es-Silef), I-XXV, Dru hyit-Trsil-Arab, kinci Bask, ts. el-Mucemul-Evsat, (thk. Trk b. Ivazullh b. Muhammed ve Abdulmuhsin b. brhim el-Hseyn), I-X, Drul-Haremeyn, Khire, 1415/1995. el-Mucemus-Sr (er-Ravdud-Dn ilel-Mucemis-Sar litTabern), (thk. Muhammed kr Mahmd el-Hcc), I-II, el-Mektebul- slm, Beyrut ve Dru Ammr, Ammn, 1405/1985. Msned-miyyn, (thk. Hamd Abdlmecd es-Silef), I-IV, Messesetr-Risle, Beyrut, 1409/1989. Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerr et-Taber (l.310h.), Cmiul-Beyn an (f) Tevli yil-Kurn, I-XII, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1412/1992; ve (thk. Ahmed Muhammed kir), I-XVI, Drul-Merif, Msr, ts., kinci Bask. Trhul-mem vel-Mlk, I-VI, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1411/1991. Tehzbul-sr, (thk. Mahmd kir), Matbaatl-Meden, Khire, ts. Tahv, Eb Cafer Ahmed b. Muhammed b. Selme (l. 321h.), el-Akdett-

Tahviyye, ( bn-i Ebil- zz el-Hanefnin erhi ile birlikte).

139

 erhu Mkilil-sr, (thk. uayb el-Arnavt), I-XVI, MessesetrRisle, Beyrut, 1415/1994. Takyuddn el-Fs, Muhammed b. Ahmed b. Ali (l. 832h.), el-lkdus-Semn f

Trhil-Beledil-Emn adl eserin bn-i Arabnin hal tercemesinden bahseden blm (2/160-199), (thk. Fud Seyyid), Matbaats-Snnetil-Muhammediyye, Msr, 1385h..
Bu blm Ali Hasen Abdlhamd tarafndan Czn fhi Akdet bn-i Arab ve Haytuhu ve M Klehul-Merrihn vel-Ulemu fh adyla ayr bir risle olarak yaymlanmtr. Dru bn-i il-Cevz, Dammm, 1413/1992. Taylis, Sleymn b. Dvd b. el-Crd (l. 204h.), el-Msned, Drul-Marife, Beyrut, ts. Tirmiz, Eb s Muhammed b. s b. Sevre (l. 279h.), el-Cmius-Sahh, (thk. Ahmed Muhammed kir), I-V, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, ts. Ukayl, Muhammed b. Amr el-Ukayl el-Mekk (l.322h.), ed-Duaful-Kebr, (thk. Abdulmut Emn Kalac), I-IV, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1404/1984. Vhid, Ebul-Hasen Ali b. Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Vhid en-Nisbr (l.468h.), el-Vast, Yazma eser, el-Elbnnin Silsiletl-Ehdsid-Dafe adl eseri (3/93)den naklen. Veld b. Ahmed el-Hseyn, Eb Abdillah ez-Zbeyr, Nbze an Hayti-eyh Muhammed b. Slih el-Useymn, Mecelletl-Hikme, sy. 2 ( nglitere/Leeds 16.2.1994). Vheyb, Muhammed b. Abdullah b. Ali el-Vbeyb, Nevkdul-mnil- tikdiyye ve Davbtut-Tekfr ndes-Selef, I-II, Drul-Mslim, Riyad, 1416/1996. Ylmaz, H. Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neriyat, stanbul, 1997. Zebd, Ebul-Feyz Murtaz Muhammed b. Muhammed ez-Zebd (l. 1205h.), thfus-Sdetil-Muttakn bi erhi Esrri hyi Ulmid-Dn, I-X, Dru hyit-Trasil-Arab, Beyrut, ts.; ve Drul-Fikr, Beyrut, ts. Laktul-Lelil-Mtensire, (thk. Muhammed Abdlkdir At), Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, ts. Zeheb, emsuddn Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osmn b. Kaymaz etTrkmn (l. 748h.), Mznul- tidl f Nakdir-Ricl, (thk. Ali Muhammed el-Becv), I-IV, Drul-Marife, Beyrut, ts. el- ber f Haberi Men aber, (thk. I, IV ve V. ciltler Salhuddn elMncid, II ve III. ciltler E. Fud es-Seyyid), I-V, Diretl-Matbt ven-Ner, Kuveyt, 19601969.

140

 el-Kif f Marifeti Men lehu Rivyetn fil-Ktbis-Sitte, (thk. Muhammed Avvme ve Ahmed Muhammed el-Hatb), I-II, Drul-Kble lis-Sekfetilslmiyye ve Messeset Ulmil-Kurn, Cidde, 1413/1992. el-Mntek min Minhcis-Snne, Khire, 1374, (iilik ve Mhiyeti adyla Trkeye eviri, Cemaleddin Sancar), stanbul, 1986. el-Uluvv lil-Aliyyil-Gaffr f Sahhil-Ahbri ve Sakmih, (thk. Dr. Abdurrahmn Muhammed Osmn), el-Mektebets-Selefiyye, Medine-i Mnevvere, 1388/1968. Siyeru Almin-Nbel, (thk. uayb el-Arnavt ve Hseyn elEsed), I-XXV, Messesetr-Risle, Beyrut, 1412/1992. Trhul- slm, (thk. uayb el-Arnavt ve Dr. Ber Avvd Marf), I-XXV, Messesetr-Risle, Beyrut, 1408/1988. Telhsul-Mstedrek, Hkimin (l. 405) el-Mstedrek alesSahhayn Zeylinde, (thk. Mustafa Abdlkdir At), I-IV, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, 1411/1990. Tezkiretl-Huffz, I-V, Drul-Ktbil- lmiyye, Beyrut, ts. Zirikl, Hayruddn (l. 1396h.), el-Alm Kmsu Tercim li Eherir-Ricl ven-Nis

minel-Arabi vel-Mustarabn vel-Msterikn, I-XIII, Drul- lmi lil-Melyn, Beyrut, 1980.

Ziy el-Makdis, Ebu Abdillah Muhammed b. Abdlvhid b. Ahmed b. Abdirrahmn b. sml b. Mansr es-Sad ed-Dmak el-Hanbel (l.643h.), el-Ehdsul-Muhtre, (thk. Abdlmelik Dhey), ys., 1412h., Birinci Bask. Zuhayl, Vehbe, Uslul-Fkhil- slm, I-II, Drul-Fikr, Dmak, 1406/1986. 1. 2. (SAH H HAD S): Hutbetl-Hce ismiyle mehur olan bu duy, cuma hutbelerinde vesir konumalarnda okuyan Raslullah -sallallahu aleyhi ve sellem- bizzat sahblerine de retmitir. Hadisin ilk blmn (1), Ahmed (1/392, 393, 432); Eb Dvd (No: 2188); Tirmiz

(No: 1105); Nes (3/104-105); (6/89) ve Amell-Yevm vel-Leyle (No: 488); bn-i Mce (No: 1892); Drim (No: 2202); Taylis el-Msned (No: 1557); Abdrrezzk elMusannef (No: 10449); Bezzr el-Msned (Keful-Estr, 1/314); Eb Yal elMsned (No: 5233, 5234, 5257); bn-i ul-Crd el-Mntek (No: 679); Tahv erhu Mkilil-sr (No: 1-3); Tabern el-Mucemul-Kebr (10/No: 10079, 10080, 10499); bn-i us-Snn Amell-Yevm vel-Leyle (No: 599); Hkim el-Mstedrek (No: 2744); Beyhak es-Snenl-Kbr (3/214-215); (7/141, 146) ve Beav erhus-Snne (No: 2268) Abdullah b. Mesd radiyallhu anhden, Eb Yal el-Msned (No: 7221) ve Nes es-Snenl-Kbr (bk. Mizz, Tuhfetl-Erf, 6/472, No: 9148) Eb Ms el-Ear
141

radiyallhu anhden, Ahmed (1/302, 350); Mslim (erhun-Nevev, 6/156-158); Nes (6/89-90); bn-i Mce (No: 1893) ve Tahv erhu Mkilil-sr (No: 4) Abdullah b. Abbs radiyallhu anhumdan, Tahv erhu Mkilil-sr (No:5) ve Beyhak esSnenl-Kbr (3/215) Nbeyt b. ert radiyallhu anhden rivyet etmilerdir. Hadisin ikinci blmn (2) ise, Ahmed (3/319, 371); Mslim (erhun-Nevev, 6/153-156); Nes (3/188-189) ve Beyhak es-Snenl-Kbr (3/214) Cbir b. Abdullah radiyallhu anhden rivyet etmilerdir. Bu lafz Nesnin lafzdr. Hadisi, Ahmed bir rivyetinde (3/371) ve Mslim szlerin en dorusu lafz yerine szlerin en hayrlslafzyla rivyet etmilerdir. Ahmedin dier bir rivyeti ise (3/319) szlerin en gzeli eklindedir. Ayrca hadisi Mslim ve sonradan uydurulup dine sokulan her i bir bidattir lafz yerine ve her bidat bir sapklktr lafzyla rivyet etmi ve hadisin sonunda her sapklk ta atetedir lafzn zikretmemitir. Hadisi bu be sahb dnda ayrca ie radiyallhu anh ile Sehl b. Sad radiyallhu anh merf olarak, Tbinden bn-i ihb ez-Zhr ise mrsel olarak rivyet etmilerdir. Hadis sahihtir. nl hadis limi Muhammed Nsruddn el-Elbn -Allah kendisine rahmet etsin- hadisin btn bu rivyetlerini ayrntl bir ekilde toplad Hutbetl-Hce adnda ufak bir kitap derlemitir. steyenler bu kitaba bakabilirler. Ayrca bk. el-Elbn,

Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 409); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 3149, 5860).
3. bn-i Ebil- zz, erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-Elbn), sh: 69. 4. (SAH H MTEVT R HAD S): Hadisin geni tahrici iin bk. 318 nolu dipnot. 5. bn-i Ebil- zz, erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-Elbn), sh: 69. 1. (SAH H HAD S): Hadisin geni tahrici iin bk. 307 nolu dipnotun 2. hadisi. 2. Ali Hasen Abdlhamd, el-Mntekan-Nefs min Telbsi bls, sh: 41. 3. (SAH H MTEVAT R HAD S): Hadisin geni tahrici iin bk. 307 nolu dipnotun 1.

hadisi.
1. (SAH H HAD S): Hadisin geni tahrici iin bk. 307 nolu dipnotun 2. hadisi. 2. (HASEN HAD S): Hadisin geni tahrici iin bk. 307 nolu dipnotun 3. hadisi. 3. Mecmul-Fetv (4/137). 4. (SAH H HAD S): Ahmed (4/198, 204, 205); Buhr (No: 7353); Mslim (No:

1716); Eb Dvd (No: 3574); Nes es-Snenl-Kbr (bk. Tufhetl-Erf, 8/158, No: 10748); bn-i Mce (No: 2314); fi er-Risle (sh: 494, No: 1509) ve el-Msned (2/139); Tahv erhu Mkilil-sr (No: 51, 753); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 5061); Drekutn (No: 4432, 4434); Beyhak es-Snenl-Kbr (10/118-119); el-Hatb el-

142

Badd Trhu Badd (4/235-236); bn-i Abdilberr Cmiu Beynil- lmi ve Fadlih (No: 1662) ve Beav erhus-Snne (No: 2509) Amr b. el-s radiyallahu anhden. Ahmed (4/204-205); Buhr (No: 7352); Mslim (No: 1716); Tirmiz No: 1326); Eb Dvd (No: 3574); Nes (8/223-224) ve es-Snenl-Kbr (bk. Tuhfetl-Erf (8/158, No: 10748); bn-i Mce (No:2314); fi el-Msned (2/176-177); bn-i Hibbn (elhsn, No:5060); Drekutn (No: 4418, 4433); Beyhak es-Snenl-Kbr (10/119); elHatb el-Badd Trhu Badd (4/236); bn-i Abdilberr Cmiu Beynil- lmi ve Fadlih (No: 1663,1664, 1665) ve Beav erhus-Snne (10/115) Eb Hureyre radiyallhu anhden. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 1056); rvul-Gall (No: 2598); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 493); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 3732); Riyzus-Slihn Tahkiki (No: 1865); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 515, 797 nolu dipnot).
1. Dr. mer Sleymn el-Ekar, el-Esm ves-Sft f Mutekadi Ehlis-Snneti vel-

Cema, sh: 28.

1. bn-i Ebil- zz, erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-Elbn), sh: 69. 2. Biz halen zerinde altmz sim ve Sfat Tevhidinde Temel Kurallar adl kitabmzda bu konu hakknda daha geni bilgi vereceiz inaallah. 3. bn-i ul-Kayyim, Medricus-Slikn Beyne Menzili yyke Nabudu ve yyke

Nestan (1/24-25); et-Tefsrul-Kayyim (sh: 24). Ayrca bk. Mecmul-Fetv (17/107108); Medricus-Slikn (3/449-450); erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-Elbn), sh: 89.
4. Haevlik ve Haeviyye iin bk. 315 nolu dipnot. 5. Son zamanlarda bu konu hakknda yazlm birka kitab ne yazk ki mhede etmekteyiz. 1. Bk. Makltul-Kevser (sh: 126, 301, 307, 325, 327, 332, 336); Talktl-

Kevser al Kitbil-Esmi ves-Sft (Beyhaknin el-Esm ves-Sft kitabna dt dipnotlar) (sh: 352, 356, 407, 419). Ayrca bk. Dr. Humeyyis, Beynu MuhlefetilKevser li tikdis-Selef (sh: 63-64).
2. Bk. Kevser, Kitbu Tebddiz-Zalm (sh: 5, 15, 45, 55, 112, 151, 154, 171).

Ayrca bk. Dr. Humeyyis, A.g.e. (sh: 64).

3. Hakknda bilgi iin bk. 40 nolu dipnot. 1. Makltul- slmiyyn ve htilful-Musalln (1/106-109, 133-134). 2. el-Fark Beynel-Frak ve Beynl-Frakin-Nciye Minhum (sh: 169-172). Ayrca bk.

(sh: 48-53).
3. el-Milel ven-Nihal (1/76). Ayrca bk. (1/135-137).

143

4. mam Zeheb Siyeru Almin-Nbel (10/553)de, ilerin bu zta Mminut-Tk?! lakbn verdiklerini syler. i kaynaklarda da lakb eytnut-Tk deil MminutTktr. Bk. Kumm, Kitbul-Maklt vel-Frak (sh: 88); Nevbaht, Fraku-a (sh: 78). 5. tikdtu Frakil-Mslimn vel-Mrikn (sh: 64-66, 67, 97). 1. Mecmul-Fetv (3/184-185). 2. erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-Elbn), sh: 288. 1. el-Milel ven-Nihal (1/75-76). 2. tikdtu Frakil-Mslimn vel-Mrikn (sh: 16). 3. Ekvlus-Sikt f Tevlil-Esmi ves-Sft (sh: 64). 4. (SAH H MTEVT R HAD S): Hadisin tam metni ve geni tahrici iin bk. 160 ve 161

nolu dipnotlar.
1. el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr (sh: 154, Mecmul-Fetv 5/110-111). 2. (SAH H HAD S): Hadisin tam metni ve geni tahrici iin bk. 79 ve 184 nolu

dipnotlar.
3. Allah Tel'nn her gece dnya gne inmesi hususuyla ilgili rivyetler hakknda geni bilgi iin kitabmzn 13. blmne baklabilir. 4. (SAH H ESER): Eserin geni tahrici iin bk. 65 nolu dipnot. 5. Cmiut-Tirmiz (3/50-51). Ayrca bk. (5/234, 377).

Eb Htim, Aslus-Snne ve tikdud-Dn (sh: 25); elLlek, erhu Usli tikdi Ehlis-Snne vel-Cema (No: 321, 939); Eb Osmn esSbn, Akdets-Selef Ashbil-Hads (sh: 118-119, No: 167); Zeheb, el-Uluvv lilAliyyil-Gaffr (sh: 139 el-Llekden rivyeten). el-Elbn eserin isndnn sahih olduunu syler. Bk. Muhtasarul-Uluvv lil-Aliyyil-Gaffr (sh: 206-207, No: 256).
1. el-Fkhul-Ekber (sh: 59). 1. erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-Elbn), sh: 118. 2. erhul-Fkhl-Ekber (sh: 15). 3. Bidat ehlinin Ehl-i Snete yaktrd dier kt lakaplar iin bk. el-Llek,

6. (SAH H ESER): bn-i

A.g.e. (1/176-182); Eb Osmn es-Sbn, A.g.e. (sh: 116-120).

4. erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-Elbn), sh: 188. 5. bn-i Teymiyye, Mecmul-Fetv (4/6). 1. (SAH H ESER): Eserin geni tahrici iin bk. 55 nolu dipnot.

144

2. (SAH H ESER): Eserin geni tahrici iin bk. 58 nolu dipnot. 3. Mecmul-Fetv (5/26-27). 4. Ekvlus-Sikt f Tevlil-Esmi ves-Sft (sh: 134). 1. erhul-Akdetil-Esfehniyye (sh: 107-108). 1. Likul-Bbil-Mefth (6/21-22, 294 nolu soru ve cevab). 2. A.g.e. (10/38-39, 436 nolu soru ve cevab). 3. erhul-Akdetil-Vstyye (1/53-54), (2/372). 4. A.g.e. (2/376). 1. Mecmul-Fetv (4/149). 1. erefu Ashbil-Hads (sh: 8). 2. (SAH H HAD S): Ahmed (2/258, 295, 302, 303, 388, 461, 492); Buhr el-

Edebul-Mfred (No: 218); Eb Dvd (No: 4811); Tirmiz (No: 1954); Taylis elMsned (No: 2491); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 3407); Beyhak es-Snenl-Kbr (6/182); Beav erhus-Snne (No: 3610) ve dierleri Ebu Hureyre radiyallhu anhden. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Silsiletl-Ehdsis-Sahha (No: 416); SahhulEdebil-Mfred (No:160); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 6601, 7719); Sahhut-Terb vetTerhb (No: 959); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 3025).
Hadis ayrca, Eb Sad el-Hudr, el-Eas b. Kays ve en-Numn b. Ber radiyallhu anhumden buna yakn lafzlarla rivyet edilmitir. Bk. el-Elbn, Sahhul-

Cmiis-Sar (No:6541); Silsiletl-Ehdsis-Sahha (1/2/776, No: 416), (2/272); Sahhut-Terb (No: 957, 962).
3. Hfz bn-i Recebin el-Kavidul-Fkhiyye kitabnn nszndeki szlerinden. 1. bn-i Teymiyye hakknda daha fazla bilgi almak isteyenler Guraba Yaynlar tarafndan yaymlanan Prof. Dr. Hall Herrsn el-Akdetl-Vstyye ve erhi adl eserinin (15-25) sayfalar arasna bakabilirler. 1. bn-i Teymiyyeye yneltilen eletiriler ve bunlara verilen cevaplar hakknda daha geni bilgi almak isteyenler Murd krnin Defu-ubehil-Gaviyye an eyhil- slm bni Teymiyye adl eserine bakabilirler. 2. 4/1496-1497, No: 1175. 1. Fitne, musibet, sknt, ile, bel vb. anlamlara gelir. 2. Mahmd kr lsnin, Gyetl-Emn fir-Reddi alen-Nebhn adl eseri

(2/182)den zetlenerek aktarlmtr.

145

1. el-Ukdud-Drriyye min Menkb eyhil- slm bn-i Teymiyye (sh: 214-218). 1. 14/4-5. 1. Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Veld b. Ahmed el-Hseyn, Nbze an

Hayti-eyh Muhammed b. Slih el-Useymn, Mecelletl-Hikme, sy.2 ( ngiltere/Leeds 16.2.1994), sh: 23-26.
2. bn-i Useymnin delil lsnde eyhul- slm bn-i Teymiyyeye muhalefet ettii

baz meseleler iin bk. A.g.e., sh: 31-32.

1. Okutulan dier metinler iin bk. A.g.e., sh: 3. 2. Dier eserleri iin bk. A.g.e., sh: 36-38. 1. Hadisin tam metni ileride gelecektir. Bk. sh: 43. 2. Sz konusu bidat, inan ve din alanndaki her trl yeniliktir. 3. (SAH H HAD S): Ahmed (4/126-127); Eb Dvd (No: 4607); Tirmiz (No: 2676);

bn-i Mce (No:42); Drim (No: 95); Tabern el-Mucemul-Kebr (18/No: 617, 618, 619, 622, 623, 624, 642); curr e-era (sh: 46-47); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 5); Hkim el-Mstedrek (No: 329, 330, 331, 332, 333); bn-i Eb sm es-Snne (No: 2634, 54-59); Beav erhus-Snne (No: 102); el-Llek Uslul- tikd (No: 81); Beyhak es-Snenl-Kbr (6/541); Mervez es-Snne (No: 69-72); Eb Nuaym Hilyetl-Evliy (5/220) (10/115) ve dierleri Irbd b. Sriye radiyallhu anhden.
Hadisin sahih olduu pek ok lim tarafndan ifade edilmitir. Bk. Tirmiz

(5/44); bn-i Hibbn (1/180); Hkim (1/175); Bev (1/205); bn-i Teymiyye MecmulFetv (4/399, 400; 6/328, 329; 20/309, 573-583; 21/319; 22/225, 234, 540; 23/133135; 24/208, 209; 28/493; 31/37; 35/22-32); ktidus-Srtil-Mustakm (2/278); Zeheb et-Telhs (bk. el-Mstedrek, 1/175); bn-i Receb Cmiul-Ulm vel-Hikem (2/109); Suyt el-Cmius-Sar (bk. Sahhul-Cmi, No: 2549) ve dierleri. Ayrca bk. el-Elbn, Zllul-Cenne (No: 26-34, 54-59); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 165); rvulGall (No: 2455); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 2549); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 383, 501 nolu dipnot ve sh: 485, 715 nolu dipnot); uayb el-Arnavt, el- hsn f Takrbi Sahhi bn-i Hibbn Tahkiki (1/179, 2 nolu dipnot).
4. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: Ey Peygamber! Biz seni, gerekten bir hit, bir mjdeleyici ve bir uyarc, Allahn izniyle (Allaha aran) bir daveti ve (etrafna) nr saan bir kandil olarak gnderdik. (Ahzb, 45-46). 5. (SAH H HAD S): Ahmed (4/126); bn-i Mce (No: 43); Hkim (No: 331); Tabern

el-Kebr (18/No: 642); bn-i Eb sm (No: 48, 49); el-Llek (No: 79) ve dierleri
Irbd b. Sriye radiyallhu anhden. Hadisin sahih olduu pek ok lim tarafndan belirtilmitir. Bk. Hkim (1/176); bn-i Teymiyye el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr (sh: 28,
146

Mecmul-Fetv 5/7); bn-i Receb Cmiul-Ulm (2/110); Suyt el-Cmius-Sar (bk. Sahhul-Cmi, No: 4369) ve dierleri. Ayrca bk. el-Elbn, Silsiletl-Ehdsis-Sahha (No: 937); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 4369); Zllul-Cenne (No: 48, 49); Sahhu Sneni bn-i Mce (No: 41). Abdlkdir el-Arnavt ise hadise hasen demitir. Bk. Cmiul-Usl (1/293).
6. Mehur sahb. Eb Zerr knyesidir. Yaygn olan gre gre tam ismi Cndb b. Cnde b. Kays b. Amr b. Mleyl el-Gfrdir. slam dinine ilk giren sahblerden olup, Medneye hicreti gecikmi, bu nedenle Bedir savana katlamamtr. Hakkndaki menkbeler ve faziletine dair rivyetler pek oktur. rnein Buhr, Mslim ve dierlerinin bn-i -i Abbas radiyallhu anhumdan Eb Zerrin islama girmesiyle ilgili rivyet ettikleri o uzun hadiste Peygamber sallallhu aleyhi ve sellem Ona: Kavmine dn ve sana benim emrim gelinceye kadar sen onlara (islam) haber ver buyurdu. Ebu Zerr, bunun zerine: Nefsim elinde olan Allaha yemin ederim ki, ben bu ehdet kelimesini Mekkelilerin ortasnda muhakkak haykracam dedi. Hemen sonrasnda kp mescide (Kabeye) geldi ve en yksek sesiyle: Ehed En L lhe llallh ve Enne Muhammeden Raslullah (Allahtan baka ilah olmadna ve Muhammedin Allahn Rasl olduuna tanklk ederim) diye haykrd. Bunun zerine orada bulunan mrik topluluu kalkp onun zerine yrdler ve onu yere yatrncaya dek dvdler. Bu srada Hz. Abbs geldi ve Onun stne kapanp: Yazklar olsun sizlere! Bu ztn Gfr kabilesinden olduunu ve tccarlarnzn yolunun ama giderken Gfr zerinden getiini bilmiyor musunuz? dedi de Eb Zerri onlardan kurtard. Sonra ertesi gn Eb Zerr yine bir nceki gn yapt gibi (Kabede) bard. Kureyliler yine kendisine saldrp onu dvdler. Hz. Abbs, Eb Zerrin stne kapanarak (onu onlardan kurtard). Bk. el-Ll vel-Mercn (N0: 1607). Sahbenin en zhid ve takv shiplerinden biri olan Eb Zerr radiyallhu anh, fakirlere olan efkat ve merhameti ve onlara kar olan cmertliiyle bilinir. Hicretin 32nci ylnda, Hz. Osmnn hilafeti dneminde Rebzede vefat etmitir. Cenaze namazn Abdullah b. Mesd radiyallahu anh kldrmtr. Peygamberden 281 hadis rivyet etmitir. Buhr ve Mslim 12 hadisini ortaklaa rivyet etmilerdir. Ayrca Buhr 2 hadisinin rivyetinde, Mslim ise 19 hadisinin rivyetinde teferrd etmilerdir. Bk. bn-i Hazm, Esmus-

Sahbetir-Ruvt (sh: 47, No: 15); bn-i Abdilberr, el- stb (4/216-218); Zeheb Tezkiretl-Huffz (1/17-19); Siyeru Almi n-Nbel (2/46-78); bn-i Hacer, el- sbe (7/105-109); Tehzbut-Tehzb (1/80-81); Takrbut-Tehzb (sh: 1143).
7. (SAH H ESER): Ahmed (5/153, 162); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 65); Tabern

el-Kebr (No: 1647); Bezzr el-Msned (No: 147); Taylis el-Msned (No: 479) ve dierleri. Eserin isnd Heysemnin de dedii gibi sahihtir. O yle demitir: Eseri Ahmed
ve Tabern rivyet etmitir. Tabernnin rvileri, Muhammed b. Abdullah b. Yezd elMukr dnda Sahhin rvileridir. Muhammed b. Abdullah ise gvenilirdir. Ahmedin isndnda ise ismini vermedii rviler (yni mam Ahmedin kendi eyhleri) vardr. Daha
147

sonra Heysem eseri Ebud-Derd radiyallhu anh den rivyet ettikten sonra yle demitir: Eseri Tabern rivyet etmi olup senedindeki rviler Sahhin rvileridir.

Mecmauz-Zevid (8/264-265). Heysemnin sz konusu ettii Muhammed b. Abdullah b.

Yezd el-Mukr hakknda Hfz bn-i Hacer gvenilir olup onuncu tabakadandr ve h. 256 ylnda vefat etmitir demitir. Takrbut-Tehzib (sh: 866). Ayrca bk. Tehzbut-Tehzb

(9/245).
Ayrca eserin isndnn sahih olduunu uayb el-Arnvut da belirtmitir. Bk. el-

hsn f Takrbi Sahhi bn-i Hibbn Tahkiki (1/267, 1 nolu dipnot).

8. (SAH H MTEVT R HAD S): Hadisi bu lafzla yani insanlarn en hayrls lafzyla

Ahmed (1/378, 417, 434, 438, 442); Buhr (No: 2652, 3651, 6429, 6658); Mslim (No: 2533); Tirmiz (No: 3859); bn-i Mce (No: 2362); Nes el-Kbr (bk. Tuhfetl-Erf 7/92); Taylis el Msned (No: 299); bn-i Eb sm es-Snne (No: 1466, 1467); Tabern el-Kebr (No: 10338); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 4328, 7222, 7228); Eb Nuaym el-Hilye (2/78) ve dierleri Abdullah b. Mesd radiyallhu anhden, Tirmiz (No: 2221, 2302); Tabern (18/ No: 526, 584, 585); Hkim (No: 5988); bn-i Eb sm esSnne (No: 1470, 1471, 1472) ve dierleri mrn b. el-Husayn radiyallhu anhden
rivyet etmilerdir. Hadisi ayrca sizin en hayrlnz lafzyla Buhr (No: 2651, 6428, 6695); Mslim (No: 2535); Nes (7/17-18); Tabern (18/No: 581) ve dierleri mrn b. elHusayn radiyallhu anhden, Tahv erhu Mkilil-sr (No: 2462) ve dierleri Abdullah b. Mesd radiyallhu anhden; mmetimin en hayrls veya bu mmetin en hayrls lafzyla Buhr (No: 3650); Mslim (No: 2537); Eb Dvd (No: 4657); Tirmiz

(No: 2222); Tabern (18/No: 527, 528, 529, 580, 583); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 6729); bn-i Eb sm es-Snne (No: 1468, 1469); Tahv erhu Mkilil-sr (No: 2463) ve dierleri mrn b. el-Husayn radiyallhu anhden, Mslim (No: 2533); Tabern (No: 10337); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 7223, 7227) ve dierleri Abdullah b. Mesd radiyallhu anhden rivyet etmilerdir. Hadis, bu iki sahb dnda Eb Hureyre (Ahmed 2/228, 410, 479; Mslim No: 2534; Taylis el-Msned No: 2550; Tahv erhu Mkilil-sr No: 2468 ve dierleri) mer b. el-Hattb (Tirmiz No: 2303; bn-i Mce No: 2363; Bezzr el-Msned No: 2764; Tahv (a.g.e.) No: 2461; Tabern es-Sar No: 352 ve dierleri) en-Numn b. Ber (Ahmed 4/267, 276, 277; Bezzr el-Msned (No: 2767); Tahv (a.g.e.) No: 2467; Eb Nuaym el-Hilye No: 2/78, 4/125; bn-i Eb sm es-Snne No: 1477 ve dierleri) Bureyde el-Eslem (Ahmed 5/350, 357; bn-i Eb sm No: 1473, 1474; Eb Nuaym el-Hilye 2/78 ve dierleri) ie ( bn-i Eb sm No: 1475 ve dierleri) ve daha baka sahbler tarafndan da rivyet edilmitir. Hfz bn-i Hacer el- sbe adl eserinin nsznde (1/165) Suyt Katful-Ezhril-Mtensire (No: 108) ve Kettn Nazmul-Mtensir (No: 240) adl eserlerinde bu hadisin mtevtir

148

olduunu sylemilerdir. Hadisin ayrntl metni ve tahrici iin bk. el-Elbn, Silsiletl-

Ehdsis-Sahha (No: 699, 700, 1839, 1840, 1841); Zllul-Cenne (No: 1466-1479); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 3288; 3293, 3293, 3295, 3301); er-Ravdun-Nadr (No: 247); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 3767); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 469, 670 nolu dipnot).
9. Bu konuda daha geni bilgi iin bk. bn-i Useymn, erhu Lmatl- tikd (sh: 20-38). mam Pezdev bu konuda unlar sylemektedir: lim; tevhid ve sfatlar ilmi, kanunlar ve hkmler ilmi olmak zere iki ksmdr. lk ksmda (tevhid ve sfatlar ilminde) asl olan Kitap ve Snnete smsk sarlmak, hev ve bidatten uzak kalarak kanmak ve Snnet ve Cematin (yani Ehl-i Snnet vel-Cematin) yoluna bal kalmaktr. te hem bizim kendilerine yetitiimiz limlerimiz bu yol zereydiler, hem de bizim selefimiz Eb Hanfe, Eb Ysuf, Muhammed ve onlarn ashbnn geneli bu yol zereydiler. Eb Hanfe (Allah kendisinden rz olsun) bu konuda el-Fkhul-Ekber adl kitab yazm ve onda (Allahn) sfatlarnn ispat yannda, hayrn ve errin takdirinin Allahtan olduunun ispatn anlatmtr. Usll-Pezdev (sh: 3); Aluddn el-Buhr, Keful-Esrr erhu Uslil-Pezdev

(1/7-8).
te mam Pezdevnin de belirttii gibi Allahn isim ve sfatlar hakknda Eb Hanfe ve arkadalarnn yolu budur. Mutezile ve baka gruplardan bu konu ve dier baka konularda Eb Hanfenin izinden gittiklerini ileri srenlere gelince, onlarn bu iddias asla doru deildir. el-Akdett-Tahviyyenin rihi ve ayn zamanda Hanef mezhebine mensup olan bn-i Ebil- zz el-Hanef, Eb Hanfenin Her kim: Rabbim gkte mi yoksa yerde midir? bilmiyorum derse kfir olmutur. nk Allah Rahmn ara istiv etti (Th, 5) buyuruyor. Allahn ar da yedi kat semnn stndedir. Yine ayn ekilde: O, arn zerindedir, fakat ar gkte midir yoksa yerde midir? bilmiyorum diyen kimse de kfir olmutur. nk o Allahn gkte olduunu inkr etmitir. Allahn gkte olduunu inkar eden de kfir olmutur. Bakas ise yle bir ziyadede bulunmutur: nk Allah illiyynin en stndedir, en yukarsndadr. Ondan yukardan istenir, aadan deil szn aktardktan sonra bu noktaya yle diyerek iaret etmektedir: Eb Hanfenin yoluna (mezhebine) intisap edenlerden bunu inkar edenlere aldrlmaz. nandklar eylerin ounda Eb Hanfeye muhlif olan Mutezile ve baka gruplar, kendilerini Ona nispet etmilerdir. nandklar eylerin bir ksmnda Mlik, fi ve Ahmede muhalefet edenler de, kendilerini bazen bu imamlara nispet edebilmilerdir. Eb Ysufun, Allahn arn zerinde olduunu inkar eden Bir el-Mersden tevbe etmesini istemesine ynelik kssas mehurdur. Bunu Abdurrahmn b. Eb Htim ve dierleri rivyet etmitir. erhulAkdetit-Tahviyye (thk. el-Elbn, sh: 288). bn-i Ebil- zzin iaret ettii bu kssa yledir: Ber b. Msa el-Hafff yle demitir: Bir b. el-Veld el-Kind, Kad Eb Ysufa geldi ve ona: Sen beni kelmla ilgili konumaktan menediyorsun ama Bir elMers ve Ali el-Ahval (bu konu hakknda) ileri geri konuup duruyorlar! dedi. Eb
149

Ysufta: Peki ne diyorlar dedi. O da: Allah her yerdedir, diyorlar dedi. Eb Ysufta: Hadi gidin de onlar bana getirin dedi. Bunun zerine Bir b. el-Veld kalkt. Bunun hemen peinden Al el-Ahval ve baka bir eyh (Eb Ysufun) huzuruna getirildi. Eb Ysuf eyhe bakt ve yle dedi: Eer sende edepli ve uslu bir yan olmasayd muhakkak senin bir yerlerini iyice artrdm. Daha sonra Eb Ysuf eyhin hapsedilmesini emretti. Ali el-Ahval ise dvld ve (sokaklarda ibret olsun diye) gezdirildi. Bu kssay bn-i Ebil zzin de dedii gibi bn-i Eb Htim, el-Hasen b. Al b. Mihrn yoluyla Ber b. Ms elHafffdan rivyet etmitir. bn-i Teymiyye, el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr (sh: 93, Mecmul-Fetv 5/54) adl eserinde bunun Eb Ysuftan mehur olduunu ve bn-i Eb Htim ve bakalar tarafndan zikredildiini syler. mam Zehebide el-Uluvv lil-AliyyilGaffr adl kitabnda (bk. Muhtasarul-Uluvv, No: 158) kssay bn-i Eb Htim rivyetinden nakletmitir. Rivyet, isndndaki Ber b. Ms nedeniyle zayftr. Hfz bn-i Hacer Takrbut-Tehzb (sh: 167) de Ber hakknda zayf, hatas ok, hadisi de ok (baz nshalarda hadiste gevek) demitir. el-Elbnde Muhtasarul-Uluvv da ayn nedenden tr rivyetin zayf olduunu belirtmitir. Bk. sh: 155. 10. Btn bunlarn tanmlar az ileride gelecektir. Bk. sh: 54 ve sonras. 11. Nitekim mam Eb Hanfe bu konuda unlar sylemektedir: Allah yaratlmlarn sfatlaryla nitelenemez. Gazab ve Rzas, Onun nitelii bilinmeyen sfatlarndan (sadece) iki sfattr. Ehl-i Snnet vel-Cematin gr budur. Allah gazab eder (kzar) ve rz olur. Onun gazab cezalandrmas, rzas da sevabdr denilemez. Biz onu kendisini niteledii gibi niteleriz. O birdir, hibir eye muhta deildir. Dourmam ve domamtr. Onun dengi hi kimse yoktur. Hayy (diri), kayym, kdir, duyan, gren, bilen Odur. el-Fkhul-Ebsat (sh: 52-53). Biz Allah-u Tely, kendisini kitabnda tantt ekilde btn sfatlaryla hakkyla biliriz. el-Fkhul-Ekber (sh: 62). Hi kimsenin Allahn zt hakknda (kendinden) bir ey sylememesi gerekir. Ancak Allah, kendini tantt eylerle tanmlayabilir. Onun hakknda kendi gryle bir ey syleyemez. lemlerin Rabbi olan Allah (nna lyk olmayan vasflardan) ycedir, kutsaldr (uzaktr). Bk. Beyazzade rtl-Merm min brtil- mm (sh: 149); el-

Usll-Mnfe lil- mmi Eb Hanfe (sh: 45). Ayrca bk. Hiyet Esad Efend (sh: 28); Hiyet ehd Al (16 B).
Onun Kurnda zikrettii gibi eli, yz ve nefsi vardr. el-Fkhul-Ekber (sh:

59).
Hi kimsenin Allahn zt hakknda (kendi gryle) bir ey sylemeye hakk yoktur. Tersine Onu, kendisini niteledii eylerle nitelemelidir. erhul-Akdetit-

Tahviyye (thk. el-Elbn, sh: 313).

150

Hi kimsenin Allahn zt hakknda birey sylememesi gerekir. Tersine Onu, kendisini tanmlad eylerle tanmlamaldr. Alemlerin Rabbi Allah Tebreke ve Tel hakknda hibir Muhkemetil-Ahmedeyn (sh: 368). kendi gryle ey sylememelidir. ls Cilul-Ayneyn

12. Cisim hakknda geni bilgi iin bk. 10. blm sh: 98 ve 119 nolu dipnot. 13. Yer tutma hakknda geni bilgi iin bk. 266 nolu dipnot. 14. Yn (cihet) hakkndaki geni bilgi iin bk. 9. blm sh: 89 ve 92 nolu dipnot. 15. lhadn dier ekilleri bu blmn sonunda gelecektir. Bk. sh: 60-61. 16. Bu beyit, Necnin Acln oullar kabilesini hicvettii (yerdii) kasidenin sadece iki beyitidir. Necnin ismi Kays b. Amr b. Mlik el-Hrisdir. Mehr irlerden olup, Ramazan aynda iki itiinden dolay Hz. Ali tarafndan kendisine nce 80 sopa vurulmu daha sonra bu mbarek ayda ocuklar bile oru tutarken Onun iki imeye cret etmesinden tr kendisine 20 sopa daha fazladan vurulmutur. O, bunun zerine ama kaarak Hz. Muviyeye snm ve Hz. Aliyi iirle ktlemeye, Onu yermeye balamtr.

Bk. bn-i Kuteybe, e-iri ve-uar (1/329); bn-i Hacer, el- sbe (6/378-388).
17. ir burada, hyneti ve hardal tanesi kadar zulm olumsuz yapm, kabilede byle bir eyin olmadn sylemitir. nk hynet ve zulm birer eksikliktir. 18. Duvarn zulmetme yetenei yoktur. Yeteneksizliinden dolay zulmetmemesi, duvar iin vg getirecek bir ey deildir. 19. Nitekim Allah Tel yle buyurur: phe yok ki Allah zerre kadar zulmetmez (hakszlk etmez). (Nis, 40). Hi kimseye kl pay kadar zulmedilmez (hakszlk edilmez). (Nis, 49). phesiz ki Allah insanlara hibir ekilde zulmetmez, fakat insanlar kendilerine zulmederler. (Ynus, 44). Senin Rabbin hi kimseye zulmetmez. (Kehf, 49). Rabbin kullara zulmedici deildir. (Fussilet, 46). Allah hakknda zulm sfatnn reddi iin ayrca bk. Bakara 272, 279, 281; l-i

mrn 25, 117, 161, 182; Nis 77, 124; Enm 160; Enfl 51; Tevbe 70; Ynus 47, 54; Hd 101; Nahl 33, 111, 118; sr 71; Meryem 60; Enbiy 47; Hacc 10; Mminn 62; Ankebt 40; Rm 9; Ysn 54; Zmer 69; Zuhruf 76; Csiye 22; Ahkf 19; Kf 29.
Allahn dil olduunu gsteren adalet sfat, Kurnda dorudan kullanlmamtr. Ancak Onun zulmedici olmad yukarda da zikredildii gibi pek ok ayette belirtilerek Allahn dil olduu vurgulanmtr. Bununla beraber Allahn dil

151

olduunu Snnet ve akl da aka gstermektedir. Akln bunu nasl gsterdiine dir herhangi bir aklama yapmaya gerek yoktur. Snnet ise Allahn dil olduunu gsteren, Onun adalet sfatyla niteli olduunu belirten pek ok delille doludur. Bunlardan birinde bir adam, Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemin mal datmn haksz bularak Peygambere: Muhakkak ki bu mal datmnda (paylamnda) adaletli davranmad deyince Peygamber ona yle cevap verdi: Eer Allah ve Rasl dil olmayacaksa kim dil olacak ki!? Buhr (No: 3150), Mslim (No: 1062) ve dierleri bn-i Mesd radiyallhu anhden. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhil-Buhr (No: 1370);

Sahhul-Cmiis-Sar (No: 3500).

20. Nitekim Allah Tel yle buyurur: Andolsun biz, gkleri, yeri ve ikisi arasnda bulunanlar alt gnde yarattk. Bize hibir yorgunluk kmedi. (Kf, 38). Allahn kuvvetli olduunu gsteren kuvvet sfat Kurnda dorudan kullanld gibi, Allahn isimlerinden birinin el-Kaviyy (gerek g ve kuvvet sahibi) olduu da pek ok yette aka belirtilmitir. Allah hakknda kuvvet sfatnn kullanld ayetler unlardr: phesiz rzk veren, gerek g ve kuvvet sahibi olan ancak Allahtr. (Zriyt, 58). Ayrca bk. Bakara 165; Kehf 39; Fussilet 15; Tekvr 20. Allahn isimlerinden birinin el-Kaviyy olduunu belirten ayetler de unlardr: Hi phesiz Allah kuvvetlidir, azizdir (gliptir). (Hacc, 40). Ayrca bk. Enfl

52; Hd 66; Hacc 74; Gfir (Mmin) 22; r 19; Hadd 25; Mcdele 21; Ahzb 25.
21. Tahrf hakknda daha ayrntl bilgi iin bk. bn-i

Useymn, erhul-Akdetil-

Vstyye (1/86-87).
Uyar: Dikkat edilecek olursa yazar tevl kelimesini kullanmam bunun yerine zellikle tahrf kelimesini kullanmtr. O, bu hususta bn-i Teymiyye ve dier selef limlerin yolunu izlemitir. eyhul- slam bn-i Teymiyyede deiik eserlerinde tevl kelimesi yerine tahrf kelimesini kullanmtr. (Bu kullanm iin bk. el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr sh: 61; el-Akdetl-Vstyye, bn-i Useymn erhi ile birlikte 1/86). Oysa kelmclarn ou tahrf kelimesi yerine tevl kelimesini kullanrlar. rnein onlar Allahn sfatlarndan bahsederlerken bunlarn herhangi bir tevle kamakszn saptanmas gereinden sz ederler. Yazar bn-i Useymn kelmclarn tahrf kelimesi yerine tevl kelimesini kullandklarn syledikten sonra bn-i Teymiyyenin onlarn aksine tevl kelimesi yerine tahrf kelimesini kullanmasn u drt eye balamtr:

152

1- Bizzat Kurnn kendisi tahrf kelimesini kullanmtr. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: Yahdilerden bir ksm kelimeleri yerlerinden deitirirler (tahrf ederler). (Nis, 46). (Ayrca bk. Bakara 75; Mide 13, 41). Hi kukusuz Kurnn kulland tabr, dierlerine gre tercihe daha yandr. nk Kurn, anlam en ak ekilde gstermektedir. 2- Tahrf kelimesi, durumu en ak ekilde gsterdii gibi adalete en yakn olandr. nk delilsiz olarak tevl edilen bir eyi, mevvel (tevl edilmi) olarak isimlendirmek adaletten deildir (saylmaz). Aksine dil olan, delilsiz olarak tevl edilen eyi hakkettii eyle nitelememizdir ki, bu onun muharref yni tahrf edilmi olmasdr. 3- Delilsiz tevl btldr. Ondan uzaklamak gerektii gibi insanlar ondan sakndrmak gerekir. Bu nedenle bu hususta tahrf kelimesini kullanmak insanlar sakndrma ynyle daha ak bir ifadedir. nk tahrfi hi kimse kabul etmez. Tevl kelimesi ise daha yumuak bir kelime olup, her nefis tarafndan (kolayca) kabul edilir. stelik anlam olarak ayrntl aklamaya da msaittir. Tahrf kelimesine gelince, dorudan (bir eye) bu tahrftir dediimizde insan ondan saknr. Durum byle olunca, selefin yoluna muhalefet edenler hakknda tahrf kelimesini kullanmak, tevl kelimesini kullanmaktan daha uygun ve yakktr. 4- Tevlin hepsi knanm deildir. nk Peygamber sallallhu aleyhi ve sellem ( bn-i -i Abbas) hakknda yle demitir: Allahm! Onu dinde fakh (anlayl) kl ve Ona tevli ret. Allah-u Telda yle buyurmutur: Onun ( mtebihlerinin) tevlini Allahtan ve ilimde yksek dereceye erienlerden bakas bilmez. (l-i mrn, 7). Allah tevli bildikleri iin onlar vmtr. Tevlin hepsi knanm deildir. nk tevlin; tefsr, bir eyin varaca hakkat ve sz ak anlamndan, bu anlama aykr bir anlama evirmek gibi deiik anlamlar vardr. erhul-Akdetil-Vstyye 1/87-88. Tevlin geldii anlamlar iin bk. sh: 223. 22. Nitekim Eb Hanfe yle demitir: Onun eli; kudreti veya nimetidir, denilemez. Zira bu takdirde sfat iptal edilmi olur. Bu, Kaderiyye ve Mutezilenin grdr. el-Fkhul-Ekber, sh: 59. Allah gazap eder ve rz olur. Onun gazab; cezalandrmas, rzas da; sevabdr, denemez. el-Fkhul-Ebsat, sh: 52. Mehur tefsr limi ve Badttaki Haneflerin imam ls, mam Eb Hanfenin ve dier imamlarn tevl hakkndaki grlerini aklarken unlar sylemektedir: Senin de bildiin gibi, byk limlerin ve slmn ileri gelenlerinin ounun yolu tebh (benzetme) ve tecsmi (cisimlendirmeyi) reddetmeyle birlikte mutlak olarak tevlden kanmaktr. mam Eb Hanfe, mam Mlik, mam Ahmed, mam fi, Muhammed b. el-Hasen, Sad b. Muz

153

el-Mervez, Abdullah b. el-Mbrek, Sfyn es-Sevrnin arkada Ebu Muz b. Sleyman, shk b. Rhye, Muhammed b. smil el-Buhr, Tirmiz ve Eb Dvd... bu byk limlerdendir. Rhul-Men (6/156). 23. Tatl hakknda daha ayrntl bilgi iin bk. erhul-Akdetil-Vstyye (1/91-92).

Tatl ve tahrf arasndaki fark iin bk. A.g.e. (1/92-93).

24. Cehm b. Safvna (lm. 128 h.) (bk. 85 nolu dipnot) uyduklar iin bu isimle isimlendirilmitir. Cehm b. Safvn, Allahn sfatlarn inkar etmi ve Kurnn yaratlm olduunu sylemitir. Ayrca kader konusunda Cebriyyenin grlerini savunarak kulun iradesini inkar etmi, iman sadece bilmekten ibret grm, cennet ve cehennemin fni (gelip geici) olduunu sylemi, Allahn ilminin hdis (sonradan olma) olduunu ileri srm ve daha bunlara benzer pek ok sapk gr savunmutur. Bk. Ebul-Hasen el-

Ear, Makltul- slmiyyn (1/338-340); Ebul-Mansr el-Badd, el-Fark Beynel-Frak (sh: 156); ehristn, el-Milel ven-Nihal (1/61-63); bn-i Teymiyye, Mecmul-Fetv (5/20), (7/143-146, el-mnul-Kebr), (7/543-544, el-mnul-Evsat); Zeheb, Siyer (6/2627); Mznul- tidl (1/426); erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-Elbni, sh: 522-524).
25. Ehl-i Snnetin byk imamlarndan biri olan Ebul-Hasen Al b. smil b. shk b. Slim el-Ear el-Yemn el-Basrye uyanlar anlamndadr. Ebul-Hasen el-Ear, mehr sahb Eb Mus el-Earnin (Abdullah b. Kays b. Haddr) soyundandr. Dneminde kelmclarn imam olan Ebul-Hasen el-Ear, itikdi konularda nceleri Mutezile mezhebine mensuptu. Bu 40 yl kadar byle devam etti. Ancak daha sonra bu grten vazgemi ve Ehl-i Snnetin yolunu benimsemitir. Bununla da yetinmeyerek Ehl-i Snnetin Mutezileye kar en byk savunucularndan olmutur. O, Makltul- slmiyyn, es-Sfat ve er-Reddu alel-Mcessime gibi pek ok eser yazmtr. Hicri 324 ylnda, 330 da denmitir, Badatta vefat etmitir. Bk. Zeheb, Siyer (15/85-90); Subk, Tabaktu-

fiiyye (3/347-444); bn-i Kesr, el-Bidye ven-Nihye (1/119-200); bn-i Tariberd, en-Nucmuz-Zhire (3/259); bn-i ul- md, ezertz-Zeheb (2/303-305).
Ancak Ebul-Hasen el-Earye uyanlarn byk bir blm Onun bu son durumunu gz nne almamlar ve baz itikd meselelerde Onun yolundan ayrlmlardr. Ebul-Mel el-Cveyn ve Eb Hmid el-Gazzl bunlarn banda gelir. Amelin imandan olmadn ileri srerek imanda Mrcienin, Allahn sfatlarn tevl ederek de esm ve sftta tevlcilerin yolunu izlemilerdir. Allahn kelm konusunda ise iki ey dnda Kllbiyyenin grn benimsemilerdir (bk. 18 blm sh: 149). Oysa EbulHasen el-Ear onlarn bu grlerinden uzaktr. Bunun en gzel kant Onun bu grlere cevap olarak yazd el- bne an Uslid-Diyne adl eseridir. Bu eseri mrnn sonlarna doru yazmtr. O bu eserinde iman, esm ve sfatlarla ilgili grlerini aklam ve Ehl-i Snnet dndaki sapk gruplara cevap vermitir. rnein Onun bu konular hakkndaki grlerini gsteren birka sz yledir:

154

 man; sz ve ameldir, artar ve eksilir. (sh: 59). Allah arna istiv etmitir. (sh: 53). Allahn nitelii bilinmeyen yz, iki eli ve gz vardr. sh: (53-54). Allahn kelm yaratlm deildir. Kurnn yaratlm olduunu syleyen kimse kfirin ta kendisidir (sh: 56). Allah Azze ve Cellenin kendilerini peygamberi sallallhu aleyhi ve selleme arkadalk etmeleri iin setii selefi sevmeyi din olarak grr, Allahn onlar vd eylerle onlar ver ve hepsini dost ediniriz. (sh: 59). Bu konuda daha geni bilgi almak isteyenler ilgili kitaba mracaat edebilirler. Yine O, Makltul- slmiyyn adl eserinde, Ashbul-Hads ve Ehl-i Snnetin grlerini aktardktan sonra yle demitir: Grleriyle ilgili zikrettiimiz her eyi sylyor ve yol olarak ona yneliyoruz. (1/350). Ashbul-Hads ve Ehl-i Snnetin grleri hakknda syledii eyler iin bk. (1/345-350). mam Ebul-Hasen el-Ear ve itikad hakknda daha geni bilgi iin bk.

ehristn, el-Milel (1/66-75); bn-i Drbsn Risletn fiz-Zebbi an Ebil-Hasenil-Ear adl rislesi, bn-i Teymiyye, Mecmul-Fetv (4/72), (6/310, 359, 471), (12, 165-166), (16/471); bn-i ul-Kayyim, el-Kasdetn-Nniyye (sh: 312, Herrsn erhi ile birlikte); Hammd el-Ensrnin Ebul-Hasen el-Ear ve Akdetuhu adl rislesi; el-Elbn, Muhtasarul-Uluvv (sh: 236-243); bn-i Useymn, el-Kavidul-Msl (sh: 80-86).
26. Aslen Horosanl olan Cad b. Dirhem, Sveyd b. Gafelenin klesi olup, Dmakta (amda) bulunmutur. Allahn sfatlarn ilk inkar edenlerden olup bu konuda ilk kez sz ve gr ortaya atanlardandr. Kendisi Kurnn yaratlm olduu ve Allahn gerek anlamda konumad grn ortaya att zaman, Umeyye oullar peine taklm, O da Kfeye kamtr. Orada Cehm b. Safvn ile karlar. Bu grlerini Ona da retir. Ancak Kfe emiri olan Abdullah el-Kasr kendisini tutuklatp, h. 124 yl Kurban Bayram gnnde Vst ehrinde ldrr. Bk. el-Llek (3/378-385); Mecmul-Fetv

(5/20-21); Minhcus-Snne (2/192, 251), (5/392); bn-i Kesr, el-Bidye ven-Nihye (9/364-365, 10/21); Zeheb, Trhul- slm (4/238); Siyer (5/433); Mznul- tidl (1/399); bn-i Hacer,Lisnul-Mzn (2/105); erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-Elbn, sh: 522);Prof. Dr.Talat Koyiit, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar (sh: 58-60).
Cad b. Dirhemin ldrlme hadisesine ileride deineceiz. Bk. 19. blm sh:

175-176 ve 237 nolu dipnot.

27. Tekyf hakknda daha ayrntl bilgi iin bk. bn-i Useymn, erhul-Akdetil-

Vstyye (1/97-102); el-Kavidul-Msl (sh: 36); erhu Lmatl- tikd (sh: 26).

155

28. mam Eb Hanfe, Allahn sfatlarnn nitelii (keyfiyeti, nasll) hakknda akl yrterek yorum yapmay kesinlikle yasaklamtr. O bu konuda unlar sylemektedir: Allahn gazab ve rzas, Onun keyfiyeti bilinmeyen sfatlarndan (sadece) iki sfattr. el-Fkhul-Ebsat, sh: 52. Onun Kurnda zikrettii gibi eli, yz ve nefsi vardr. Allahn kitabnda zikretmi olduu yz, el ve nefis gibi sfatlar Onun keyfiyetsiz (nitelii bilinmeyen) sfatlarndandr. el-Fkhul-Ekber, sh: 59. Allah, nitelii bilinmeksizin iner. Bk. 162 nolu dipnot. 29. Temsl hakknda daha ayrntl bilgi iin bk. erhul-Akdetil-Vstyye (1/102-

111); el-Kavidul-Msl (sh: 35); erhu Lmatl- tikd (sh: 26, 34).
30. Tebh hakknda daha ayrntl bilgi iin bk. erhu Lmatl- tikd (sh: 34). 31. Temsl ve tebh arasndaki fark iin ayrca bk. erhul-Akdetil-Vstyye (1/111-

113); erhu Lmatl- tikd (sh: 34).

32. Temsl ve tebh ile tekyf arasndaki fark iin ayrca bk. erhul-Akdetil-

Vstyye (1/102, 112); erhu Lmatl- tikd (sh: 26).

33. Yani her mkeyyif, mmessil deildir. 34. mam Eb Hanfe yaratlm yaradana benzetmeyi kesin ifadelerle yasaklamtr. O, yle demitir: Allah yaratt eylerden hibir eye benzemedii gibi yaratklarndan hibir ey de Ona benzemez. O isimleri ve sfatlaryla daima var olmu ve var olacaktr. el-

Fkhul-Ekber, sh: 58.

35. Kaynaklarda Ubeydullah b. Yahy el-Buhtur olarak gemektedir. Mehur ir Eb Ubbe Veld b. Ubeyd b. Yahy b. Ubeydut-T el-Buhturnin torunu. Asrnda irlerin lideriydi. Bk. Zeheb, Siyer (13/487); bn-i Kesr, el-Bidye ven-Nihye (11/81). 36. Asrn iri Ebut-Tayyib Ahmed b. Hseyn b. Hasen el-Cuf el-Kf. Byk edebiyat. Peygamberlik iddiasnda bulunduu iin, Mtenebb ismiyle hret bulmutur. Pek ok irk ve btl ieren iirleri ve szleri vardr. Tevbe edip bu iddiasndan vazgetii de sylenir?! iirlerinden oluan dvn arap aleminde nam salmtr. Hicri 354 yl Ramazan aynda lmtr. Bk. Zeheb, Siyer (16/199-201). 37. Dvnu Ebit-Tayyib el-Mtenebb bi erhi Ebil-Bek el-Ukber (2/379). Ve nasl istersen yerine veya nasl istersen olarak gemektedir. 38. mam Eb Hanfe yaradan yaratlma benzetmeyi kesin ifadelerle yasaklamtr. O, yle demitir:

156

Allahn sfatlarnn hepsi, yaratklarnn sfatlarndan farkldr. O bilir, fakat bizim bilmemiz gibi deildir. O g yetirir, fakat bizim g yetirmemiz gibi deildir. O grr, fakat bizim grmemiz gibi deildir. O iitir, fakat bizim iitmemiz gibi deildir. O konuur, fakat bizim konumamz gibi deildir. el-Fkhul-Ekber, sh: 59. Allah yaratlmlara benzemez.erhul-Akdetit-Tahviyye (thk.el-Elbn, sh: 117). Allahn eli onlarn elleri zerindedir, ancak bu, yarattklarnn elleri gibi deildir, bir organ da deildir. O ellerin yaratcsdr. Onun yz yarattklarnn yz gibi deildir. O btn yzlerin yaratcsdr. Onun nefsi yarattklarnn nefsi gibi deildir. Btn nefislerin yaratcs Odur. Onun benzeri hibir ey yoktur. O iitendir, grendir. (r, 11) el-

Fkhul-Ebsat, sh: 52-53.

39. Rfza mezhebine mensup demektir. Bunlar ilerin arlar olup Eb Bekir ve merin halifeliini kabul ettii iin Zeyd b. Ali b. el-Hseyni terketmiler ve daha nce dedesinden yardm esirgedikleri gibi Kfede yardm Ondan da esirgemilerdir. Bylece onlara Rfza (veya Revfz) ad verildi. Bunlar Zeydiyye, mmiyye ve Keysniyye olmak zere gruba ayrlmlardr. Bu her grupta ayrca pek ok gruba ayrlmtr. Baz limler tarafndan Rfza kelimesi ia anlamnda kullanlmtr. iler akaid meselelerinde ok az Ehl-i Snnete olmak zere, bir ksm Mebbiheye, ou da Mutezileye uyar. ia birok gruba ayrlr. Bk. Makltul- slmiyyn (1/88-136); el-Fark Beynel-Frak (sh: 26-53); bn-i

Hazm, el-Faslu fil-Mileli vel-Ehvi ven-Nihal (4/157-158); el-Milel ven-Nihal (1/106146); Dr. Nsr b. Abdullah el-Kafr, Uslu Mezhebi-itil- mmiyyetil- sney Aeriyye (1/107-109). Ayrca bk. bn-i Teymiyye, Minhcus-Snnetin-Nebevviyeti f Nakdi Kelmi-ati vel-Kaderiyye; Zeheb, el-Mntek; Abdullah el-Guneymn, Muhtasaru Minhcis-Snne adl kitaplar.
40. Him b. el-Hakem, Eb Muhammed el-Kf. Kfeli olan Him b. el-Hakem kelmcl ve mnazaracl ile tannmtr. Devrinde mmiyyenin reisi sayld gibi mmiyyenin bir kolu olan Himiyyenin kurucusudur. Hicri 190 ylnda vefat etmitir. mmet hakkndaki grlerine, Allah cisimlendirme ve yarattklarna zellikle de insana benzetmek gibi pek ok sapklk eklemitir. Bk. Makltul- slmiyyn (1/133-134); el-Fark

Beynel-Frak (sh: 48-51); Siyer (10/543-544); Lisnul-Mzn (6/194); Zirikl, el-Alm (9/82).
41. lhd hakknda daha ayrntl bilgi iin bk. erhul-Akdetil-Vstyye (1/119). 42. Allahn isimlerinde ilhd iin ayrca bk. A.g.e. (1/119-124); el-Kavidl-Msl

(sh: 26).
43. Allahn ayetlerinde ilhd iin ayrca bk. A.g.e. (1/124-126). 44. Geri zekallar sz yazar bn-i Useymnin kendi sz deildir. O, bu sz bn-i Teymiyyeden almtr. Bunu da yle ifde etmitir: eyhul- slm yle der: Bu sz,
157

baz geri zekallar sylemitir. erhul-Akdetil-Vstyye (1/95). Bu sz gerekten de bn-i Teymiyye kullanmtr. O, el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr adl eserinde (sh: 31)

(Mecmul-Fetvda 5/8) yle demitir: Nitekim Selefin bykln takdir edememi,

hatta Allah, Rasln ve Ona iman edenleri emredildii zere hakkyla tanmam baz geri zekallar: Selefin yolu daha salkl, halefin yolu ise ilim ve hikmet bakmndan daha stndr!! diyorlar. bn-i Teymiyyenin bu szn sahiplerine verdii doyurucu ve yeterli cevaplar iin bk. Mecmul-Fetv (4/156-164). Not: Abiy kelimesi ab kelimesinin ouludur. ab ise Trkede, anlay kt, aklsz, geri zekal, chil ve kaln kafal gibi anlamlara gelir. Biz para btnlne daha uygun grdmz iin geri zekal kelimesini kullandk. 45. Bu bozuk pheler iin 20 blmn 2. faslna bakn. Sh: 191. 46. Ruhlarda bu duygu yaratltan vardr. 47. (SAH H HAD S): Ahmed (4/402, 419); Buhr (No: 4205, 6610); Mslim (No: 2704); bn-i Huzeyme (No: 2563); bn-i Eb sm (No: 818, 819) ve dierleri deiik ancak birbirine yakn lafzlarla Eb Ms el-Ear radiyallhu anhden. Hadis sahihtir. Bk.

el-Elbn, Sahhul-Cmiis-Sar (No: 7864); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 2303); Zllul-Cenne (No: 818, 819).
48. Bk. 19. blm sh: 182-185. 49. Byk lim ve pek ok fennin shibi Fahreddn Muhammed b. mer b. elHseyn el-Kure el-Bekr et-Taberistn. Usl, kelm ve tefsir limi olup zekilerin, hakmlerin ve musanniflerin bydr. Fahreddn er-Rzi olarak mehurdur. H. 544 ylnda dnyaya gelmitir. ok fazla olan eserleri, Kurn ve Snnet ile badamas asla mmkn olmayan pek ok sapklk, bidat, hurfe ve sihirle doludur. Ancak mrnn sonlarna doru tm bu grlerinden vazgeip kelm ilmini brakm ve lrken yapt vasiyette kendisinin selef yolu ve yntemini benimsediini itiraf etmitir. Hicri 606 yl, Ramazan aynda 62 yandayken vefat etmitir. et-Tefsrul-Kebr (veya Mefthul-Gayb), es-Srrul-Mektm fis-Sihri ve Muhtabetin-Nucm gibi pek ok eseri vardr. Bk. Mecmul-

Fetv (4/62, 72; 5/294, 561-563; 6/273-288; 13/181; 16/213; 17/247); Zeheb, Trhul- slm (18/1/232-244); Siyer (21/500-501); Mznul- tidl (3/340); bn-i Kesr, el-Bidye ven-Nihye (13/61-62); bn-i Hallikn, Vefaytl-Ayn (4/248-252); Subk, Tabaktu-fiiyye (5/33-40); bn-i Hacer, Lisnul-Mzn (4/426).
50. Yni hkm veremez hale gelir. nk akln alan hem dardr, hem de snrldr. 51. Fahreddn er-Rz bu beyitleri Aksmul-Lezzt adl eserinde zikretmitir. Ondan da bn-i Teymiyye, Mecmul-Fetv (4/73, 5/10) ve bn-i Kesr, el-Bidye (13/61-

62)de nakletmilerdir. Ayrca bk. Vefaytul-Ayn (4/250); Tabaktu-fiiyye (5/40).

158

52. Fahreddn er-Rz bu vasiyeti, mrnn sonlarna doru rencisi brhim b. Eb Bekr el-Esbehnye yapmtr. Bk. bn-i Teymiyye, Deru Teruzil-Akli ven-Nakl (1/160);

Mecmul-Fetv, (4/72-73, 5/11); Zeheb, Trhul- slm (18/1/244); Siyer (21/501); bni ul-Kayyim, ctimul-Cuyil- slmiyye (sh: 194-195); Subk, Tabaktu-fiiyye (5/40); bn-i Kd ehbe, Tabaktu-fiiyye (2/82-83); erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. elElbn, sh: 208-209).
53. Hadis ilminin en byk otoritesi, mslmanlarn imam, hadisilerin biricik rnei, mctehidlerin hucceti Muhammed b. Ebil-Hasen smil b. brhim b. el-Mure b. Berdizbeh b. Bezizbih. Knyesi; Eb Abdillah, nisbesi el-Cuf el-Buhrdir. Allahn kitabndan sonra en salam kitap olan el-Cmius-Sahhin ve daha pek ok eserin sahibi. Hicri 13 evvl 194 (mildi 810) ylnda, cuma gn cuma namazndan sonra Buhrada dnyaya geldi. lim ve takv zere 62 yl hayat srd. Hakknda sylenen sadece u iki sz Onun ilim ve takvsn ispatlamaya yeter: mam Mslim, Ona sorduu bir sorunun cevabn aldktan sonra yle der: Sana ancak kkan olan dil uzatr. Tanklk ederim ki dnyada senin bir benzerin yoktur.

bn-i Hacer, Hedy, sh: 509.

nsanlara namaz kldrd bir gn bir eek ars tarafndan tam 17 kere sokulur, buna ramen namazn kesmemi, namazn bitirince insanlara: Namazda beni rahatsz eden ey ne idi, bakn? diye sormu. Bir de bakmlar ki 17 ayr yerden eek ars Onu sokmu ve yerleri imiti. Ama O, bu durumda bile namazn kesmemiti. Hedy, sh:505. mam Buhrnin itikd, Ehl-i Snnetin itikddr. Bununda tesinde O, Ehl-i Snnetin en byk imamlarndan olmutur. man konusundaki u szleri Onun Ehl-i Snnet yoluna ne kadar bal olduunun ak bir gstergesidir: man sz ve ameldir, artar ve eksilir. el-Cmius-Sahh (Fethul-Br, 1/60); Hedy

(sh: 516); Tehzbut-Tehzb (9/43).

man; sz ve ameldir diyenden bakasndan hadis yazmadm. Hedy (sh: 503). Buhrnin iman konusundaki grleri hakknda daha geni bilgi iin 332 nolu dipnota baklabilir. Hayat boyunca pek ok srgn, iftira sknt ve ileye urayan mam Buhr h. 256 ylnn cumartesi gn Ramazan bayram gecesi yats namazndan sonra vefat etmi ve Semerkandn bir kazas olan Hartenkte defnedilmitir. Sahhi yannda el-Edebul-Mfred, et-Tarhul-Kebr, et-Trhus-Sar, Esmus-Sahbe, Kitbul-Kn gibi pek ok eserin sahibidir. mam Buhr ve eserleri hakknda ayrntl bilgi almak isteyenler mam Buhrnin Hayat ve Hadis lmindeki Yeri adl kitabmza bakabilirler. Ayrca bk. Zeheb, Tezkiretl-

Huffz (2/555-557); Siyer (12/391-471); bn-i Hacer, Hedy (sh: 501-518); TehzbutTehzb (9/39-45); bn-i ul- md, ezertz-Zeheb (2/134-136).

159

54. Nuaym b. Hammd b. Muviye b. el-Hris el-Huz, Eb Abdillah el-Mervez. Msrda ikamet etmitir. Fkh limi olup feriz (miras hukuku) konularn iyi bilirdi. Hadisle ilgili ilk msnedi toplamtr. Cehmiyyeye cevap vermek hususunda iddetliydi. yle derdi: nceleri Cehm biriydim. Bunun iin onlarn szlerini iyi bilirim. Hadis talep etmeye balaynca onlarn yolunun tatl olduunu bildim. H. 228 ylnda vefat etmitir. Bk.

Zeheb, Tezkiretl-Huffz (2/418-420); Siyer (10/595-612). Mznul- tidl (4/267-270); bn-i Hacer, Tehzbut-Tehzb (10/409-413); bn-i ul- md, ezertz-Zeheb (2/67).
55. (SAH H ESER): el-Llek (No: 936); bn-i Teymiyye, el-Fetv el-Hameviyye el-

Kbr (sh: 153, Mecmul-Fetv 5/110, 263); Zeheb, el-Uluvv lil-Aliyyil-Gaffr (sh: 126); Siyer (10/610). el-Elbn, Muhtasarul-Uluvvda eserin isndnn sahih olduunu sylemitir. Bk. sh: 184.
56. Yni Allaha cisim izfe etmek, Onun bir cisim olduunu sylemek. Tecsm sz kelmclarn sonradan uydurmu olduklar mcmel lafzlardandr. Ne kitap ve snnette gemektedir ne de sahbe, tbin ve din imamlarndan biri tarafndan bu anlamyla bilinmektedir. Bk. bn-i Teymiyye Mecmul-Fetv (3/306, 5/305, 419-438, 6/102-104);

Minhcus-Snne (2/135). Ayrca bk. 10. blm sh: 98 ve 119 nolu dipnot.
57. Nitekim Molla Aliyyul-Kr bu noktaya zellikle iaret etmi ve kendisi gibi Hanef olan mam Konevnin yle dediini nakletmitir: Bu nedenle selef limlerinin ou yle sylemilerdir: Cehmiyyenin almeti, Ehl-i Snnete mebbih (benzeticiler) adn takmalardr. sim ve sfatlardan herhangi bir eyi reddedenlerden hibir kimse yoktur ki bunlar ispat edene mebbih adn takmasn. Hatta Abdlcebbr, Zemaher gibi baz tefsr limleri ve bu ikisi dndaki dier Mutezil ve Rfz limler, sfatlardan herhangi bir eyi ispat edene, yahut Allahn ztn grmenin mmkn olduunu syleyen limlere mebbih adn verirler. Halbuki Ehl-i Snnet vel-Cematin cumhurunun nezdindeki mehur olan gr onlarn; Allahn yaratklara benzemesini reddetmek sretiyle, Allahn sfatlarn reddetmeyi kasdetmedikleri, aksine bununla, imamn da doyurucu bir anlatmla anlatt gibi Allahn isimlerinde, sfatlarnda ve fiillerinde yaratt eylerden hibirine benzemediini kasdettikleri yolundadr. Molla Aliyul-Kr, erhul-Fkhl-Ekber, sh: 15. mam Tirmizde bu hususta Hi kimse iyi (helal) bir eyden sadaka vermi olmasn ki Rahmn onu sa eliyle alp kabul etmesin. Bu bir hurma bile olsa. Zaten Allah iyiden (helalden) bakasn da kabul etmez hadisini zikrettikten sonra yle demitir: lim ehlinden pek ok kimse bu hadis ve sfatlarla ilgili buna benzeyen dier rivyetler hakknda ve Allah Tel'nn her gece dnya gne inmesi hususunda gelen rivyetler hakknda yle demilerdir: Bu sfatlar hakknda gelen rivyetler kesinlikle sbittir. Bunlara olduu gibi inanlr ve haklarnda hibir vehme dlmez. Bunlarn nasl olduu konusunda da hibir ey sylenilemez. Bunun gibi Mlik, Sfyn b. Uyeyne ve Abdullah b. el-Mbrekin bu hadisler hakknda onlar nitelendirmeden (olduu gibi) alp kabul

160

ediniz dedikleri, rivyet edilmitir. te Ehl-i Snnet vel-Cematin ilim ehlinin gr de byledir. Cehmiyye ise bu rivyetleri inkar ederek bunlar birer tebihtir demilerdir.

Cmiut-Tirmiz (3/50-51). Ayrca bk. (5/234, 377). Bidatilerin Ehl-i Snnete yaktrdklar dier kt lakaplar iin bk. 25. blm sh: 233.
58. stelik selef, Allahn isim ve sfatlar hususunda yaplabilecek tebh ve tecsmi kfr saymtr: mam Eb Hanfe yle demitir: Kim Allah insana zg anlamlardan (sfatlardan) bir anlam (sfat) ile tanmlanrsa, muhakkak kfre dm olur. Bu gerei gren bir ibret alr da artk kfirlerin dediklerine benzer bir sz sylemekten kanr. Bunu yapnca da Allah Tel'nn sfatlarnda beer sfatlar gibi olmadn anlar. erhul-Akdetit-

Tahviyye (thk. el-Elbn, sh: 188).

shk b. Rhyede yle demitir: Kim Allah nitelerken, Onun sfatlarn, yaratt eylerden birinin sfatna benzetirse, o Azm olan Allah inkr etmi olur. el-Llek (No:

937); erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-Elbn, sh: 118); Molla Aliyyl-Kr, erhul Fkhl-Ekber (sh: 15). el-Elbn ilgili yerde, bu rivyet hakknda bir ey sylememitir. Dr.
Abdullah et-Trk ve uayb el-Arnavtda el-Elbn gibi ilgili kitaba yaptklar tahkikte bu rivyet hakknda bir ey sylememilerdir. (Bk. 1/85). Nuaym b. Hammd el-Huz ise yle demitir: Allah yaratklarna benzeten kfir olur. Allahn kendisini nitelendirdii eyleri inkar eden de kfir olur. Ne Allahn kendisini nitelendirdii ne de Raslnn Onu nitelendirdii hibir ey tebh deildir. Tahrici daha

nce 55 nolu dipnotta gemiti.

59. Dmak (am) ehlinin mfts, Eb Abdillah b. Eb Mslim el-Hzel. Fkh ve hafz. Kendisi yle derdi: lim talebi yolunda btn yeryzn dolatm. Zhr ise hakknda: limler tr dedikten sonra onlardan biri olarak Mekhlu saymtr. Mekhl h. 113 ylnda vefat etmitir. Bk. Tezkiretl-Huffz (1/107-108); Siyer (5/155-160); Mznul-

tidl (4/177-178); Tehzbut-Tehzb (10/259-261).

60. Eb Bekr Muhammed b. Mslim b. Ubeydullah b. Abdillah b. ihb el-Kure ezZhr. H. 50 ylnda dodu. bn-i mer radiyallhu anhumdan iki hadis iitti. bn-i ulMseyyible sekiz yl beraber kald. Hakknda mer b. Abdlazz: Allaha ilimden daha stn bir eyle ibdet (kulluk) etmedin demitir. Zeheb hakknda sylenen menkbe ve haberlerin 40 yaprak tuttuunu syler. H. 124 ylnda vefat etmitir. Bk. Tezkiretl-Huffz

(1/108-113); Siyer (5/326-350); Mznul- tidl (4/40); Tehzbut-Tehzb (9/385-388); ezertz-Zeheb (1/162).
61. Mlik b. Enes b. Mlik b. Eb mir b. Amr b. el-Hris, Eb Abdillah el-Asbah elMeden. Byk fkh ve hadis limi. Drul-Hicre (Medine) ve Mlik mezhebinin imam. Nfi, Zhr, bn-i l-Mnkedir, Abdullah b. Dnr ve daha pek ok ulu tbinden hadis

161

rivyet etmi, kendisinden de bn-i ul-Mbrek, Sad el-Kattn, bn-i Mehd ve bn-i Vehb gibi saysz lim hadis rivayet etmitir. mam fi Onun iin: Mlik Allahn halkna bir huccetidir demitir. Buhr ise en sahih isndn, Mlikin Nfiden, Onun da bn-i merden rivyet ettii isnd olduunu syler. mam Mlik el-Muvatta adl mehur hadis kitabnn mellifidir. mam fi el-Muvatta hakknda: Yeryznde (hadis alannda) Mlikin Muvattandan daha doru bir kitap yoktur demitir. mam Mlik h. 179 ylnda 86 (89da denmitir) yandayken Medinede vefat etmi ve (Cennet-i) Bkiye defnedilmitir. Bk. Tezkiretl-Huffz (1/207-213); Siyer (8/48-135); el-Bidye ven-

Nihye (10/180); Tehzibut-Tehzb (10/5-8); ezertz-Zeheb (2/12-15).

62. Sfyn b. Sad b. Mesrk b. Habb, Eb Abdillah es-Sevr el-Kf. Hadis hfzlarnn imam, zamanndaki bildiiyle amel eden limlerin efendisi. ube, bn-i Man ve bir cemat Onun iin: Hadiste mminlerin emiri demi, ube b. el-Haccc hakknda ayrca Sfyn benden daha hfzdr, bn-i ul-Mbrek ise 1100 eyhten hadis yazdm. Onlarn iinde Sfyndan daha iyisini grmedim demitir. H. 161 ylnda vefat etmitir.

Bk. Tezkiretl-Huffz (1/203-207); Siyer (7/229-279); Tehzbut-Tehzb (4/101-104); ezertz-Zeheb (1/250-251).

63. Leys b. Sad b. Abdurrahmn, Ebul-Hris el-Fehm el-Msr. Msr diyarnn eyhi, limi ve bakan. Asrnn mehur fkh limi. Hakknda mam fi: Mlikden daha fakihtir, ancak ashb Onu kalkndrmamtr, bn-i Vehb ise: Eer Leys ve Mlik olmasa saptmtk demilerdir. H. 175 ylnda 81 yandayken vefat etmitir. Bk. Tezkiretl-

Huffz (1/224-226); Siyer (8/136-163); Mznul- tidl (3/423), Tehzbut-Tehzb (8/401405); ezertz-Zeheb (1/285).
64. Abdurrahmn b. Amr b. Muhammed (Yuhmed), Eb Amr el-Evz ed-Dmak. eyhul- slm ve am ehlinin imam. H. 88 ylnda sahbe hayattayken dodu. badete ok dknd. Geceyi; namaz, Kurn ve oka gz ya dkerek alamayla ihya ederdi. Hakknda Hkim: Evz, genel olarak asrnn, zel olarak da am ehlinin imamdr demitir. Kendisinden cemat rivyet etmitir. H. 157 ylnda vefat etmitir. Bk. Tezkiretl-

Huffz (1/178-183); Siyer (7/107-134); Mznul- tidl (2/580); Tehzbut-Tehzb (6/215218); ezertz-Zeheb (1/241-242).
65. (SAH H ESER): Tirmiz, el-Cmius-Sahh (3/51); el-Halll, es-Snne (No: 313);

el-Llek (No: 875); bn-i Abdilberr, Cmiu Beynil- lmi ve Fadlih (No: 1801, 1802); Zeheb, el-Uluvv (bk. Muhtasar, No: 123, 126, 134, 137). Eser sahihtir. Bk. el-Fetv elHameviyye el-Kbr (sh: 76, 129, Mecmul-Fetv 5/39); bn-i ul-Kayyim, ctimulCuyil- slmiyye (sh: 77); bn-i Hacer, Fethul-Br (13/418); el-Elbn, MuhtasarulUluvv (sh: 138, 139, 142, 143).
66. Hadisin metni ve tahrici 13. blmde gelecek. Bk. sh: 124 ve 160 nolu dipnot.

162

67. Ahmed b. Muhammed b. Hanbel b. Hill b. Esed, Eb Abdillah ez-Zhl eeybn el-Mervez sonra el-Badd. Byk hadis ve fkh limi. Asrnda mslmanlarn efendisi. Hanbel mezhebinin imam. H. 164 ylnda dnyaya geldi. mam Mlikin ld yl olan 179 ylnda henz 15 yandayken ilim tahsil etmeye balad. Ksa srede tefsir, hadis, fkh ve dier islam ilimlerde hret oldu. Hakknda mam fi: Badttan ktmda geride Ahmed b. Hanbelden daha faziletli, daha bilgili ve daha fakh birini brakmamtm bn-i ul-Medn ise Allah bu dini riddet gn Eb Bekir es-Sddk ile, mihnet gn de (Kurn yaratlmtr dendii fitne gnleri) Ahmed b. Hanbel ile desteklemitir demilerdir. Snnete olan dknl ve ball nedeniyle mmusSnne (Snnetin imam) ismiyle ereflendirilen mam Ahmed ok zhid, vera ve takva sahibi kiiliiyle mehurdur. Onun zhd, takvas ve kerametleriyle ilgili anlatlan ve yazlan menkbeler bir hayli fazladr. erdii rivyetlerin okluu nedeniyle, msnedler iinde en fazla rivyeti ieren el-Msned adl o muhteem eserin mellifidir. lmnden sonra olu Abdullah tarafndan yaplan baz ilave rivyetlerle bugn mevcut olan halini almtr. mam Ahmed h. 241 ylnda 77 yandayken Badtta vefat etmitir. Bk.

Tezkiretl-Huffz (2/431-432); Siyer (11/177-358, el-Bidye ven-Nihye (10/340-358) Tehzbut-Tehzb (1/66-68), ezertz-Zeheb (2/96-98). Bk. bn-i ul-Kayyim, es-Savkul-Mrsele (1/265); bn-i ul-Mevsl, Muhtasarus-Savk (2/251); bn-i Cevz, Menkbul- mm Ahmed (sh: 156); Zeheb, Trhul- slm ( mam Ahmedin hal tercemesi No: 27); bn-i Useymn, erhu Lmatltikd (sh: 35).
68. 69. Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad, Eb Abdillah e-eybn el-Kf. Fkh ve hadis limi. Eb Hanfenin arkada ve rencisi. Eb Hanfeden fkh ilmi tahsil etmi, Mlikten hadis dinlemi, mam fiye hocalk yapmtr. mam fi hakknda: Ondan bir deve yk hadis yazdm. Ondan zekaca daha stn ilim dolu biriyle mnazara etmedim. Eer Kurn Muhammed b. el-Hasenn diliyle indi demek isteseydim, dili fasih kullanndan dolay bunu derdim demitir. el-sr, el-Muvatta vel-Hucce al EhlilMedne gibi eserleri vardr. H. 189 ylnda Reyde vefat etmitir. Bk. el-Hatb el-Badd,

Trhu Badd (2/172-182); Siyer (9/134-136); Mznul- tidl (3/513); Lisnul-Mzn (5/121); ezertz-Zeheb (1/321).
70. (SAH H ESER): el-Llek (No: 740); Zeheb, el-Uluvv (sh: 113); bn-i Kudme,

sbtu Sfatil-Uluvv (No: 82); bn-i Teymiyye; Mecmul-Fetv (4/4-5; 5/50, el-Fetv elHameviyye el-Kbr sh: 89). Eser sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasarul-Uluvv (sh: 159).
71. Baka bir ifdeyle Allahn ztyla yksekte, yukarda, gkte olmas, arna istiv etmi olmas. mam Eb Hanfenin, Allahn ztyla uluvvu hakknda pek ok sz vardr. Bunlardan bazlar unlardr:
163

Her kim: Rabbim gkte mi yoksa yerde midir? bilmiyorum derse kfir olmutur. Yine ayn ekilde: O, ar(nn) zerindedir, fakat ar gkte midir, yoksa yerde midir? bilmiyorum diyen kimse de kfir olmutur. el-Fkhul-Ebsat, sh: 45. Bu szn dier bir rivyeti de yledir: Her kim: Rabbim gkte mi yoksa yerde midir? bilmiyorum derse kfir olmutur. nk Allah Rahmn ara istiv etti (Th, 5) buyuruyor. Allahn ar da yedi kat semnn stndedir. Yine ayn ekilde: O, arn zerindedir, fakat ar gkte midir yoksa yerde midir? bilmiyorum diyen kimse de kfir olmutur. nk o Allahn gkte olduunu inkar etmitir. Allahn gkte olduunu inkar eden de kfir olmutur: nk Allah illiyynin en stndedir, en yukarsndadr. Ondan yukardan istenir, aadan deil. bn-i

Kudme, el-Uluvv (sh.116); bn-i Teymiyye, el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr (sh: 86-87, Mecmul-Fetv 5/48); Zeheb, el-Uluvv (Muhtasar sh: 136, No: 118); bn-i ul-Kayyim, ctimul-Cuyil- slmiyye (sh: 74); bn-i Ebil- zz el-Hanef, erhul-Akdetit-Tahviyye (sh: 288).
Allah-u Teldan birey istenirken, yukardan istenir, aadan deil. nk aa hibir eyde Rubbiyyet ve Ulhiyyetin sfatlarndan deildir. Nitekim hadiste de yle rivyet edilmitir: Bir adam siyah criyesini Peygambere getirerek yle dedi: Bir mmine criyeyi zat etmek zerime vcib oldu. Bunu bana yeterli grr msn? Peygamber de criyeye: Sen mmine misin? diye sordu. O da evet deyince bu defa Peygamber:Peki Allah nerede? diye sordu. O da ge iret etti. Bunun zerine Peygamber adama: Onu zat et, nk o mminedir, buyurdu. el-Fkhul-Ebsat, sh: 47-

48.
Biz Allahn ihtiya olmakszn ar zerine istiv ve istikrar ettiini ikrar ederiz. O ihtiya olmakszn ar da bakalarn da muhafaza eder. el-Vasyye, sh: 73. Her kim Allah Azze ve Cellenin (ztyla) gkte olduunu inkar ederse muhakkak kfir olmutur. el-Uluvv (Muhtasar sh: 137, No: 119). 72. Allahn ztyla yksekte, yukarda olduunu gsteren ismi vardr. Bunlar elAliyy, el-Al ve el-Mteldir. Bunlarn de Kurnda zikredilmitir: el-Aliyy iin bk. (Bakara 255; Nis 34; Hacc 62; Lokmn 30; Sebe 23; Gfir

(Mmin) 12; r, 51)

el-Al iin bk. (Nzit 24; el-Al 1, Leyl 20). el-Mtel iin bk. (Rad, 9) Ayrca Kurnda Allahn yksekte, yukarda olduunu gsteren el-Uluvv sfat vardr ki, Tel eklinde ifde edilmitir.Bunun iin bk.(Enm 100; Arf 190; Ynus 18;Nahl 1,

3; sr 43; Th 114; Mminn 92,116; Neml 63; Kassas 68; Rm 40; Zmer 67; Cin 3).

164

73. Allahn stte olduunu gsteren el-Fevkyye sfat iin ayrca bk. (Enm 18,

61, 65; Fetih 10; Hkka 17).

74. Ayrca bk. (Arf 54; Ynus 3; Rad 2; Furkn 59; Secde 4; Hadd 4). 75. Ayrca bk. (Mlk, 17). 76. (ZAYIF HAD S): Evl (da keisinin tekesi) hadisinden bir blm. Ahmed

(1/206, 207); Eb Dvd (No: 4723, 4724, 4725); Tirmiz (No: 3320); bn-i Mce (No: 193); Hkim (No: 3428) ve dierleri el-Abbs b. Abdulmuttalib radiyallhu anhden. Hadis sened ynnden zayftr.Bk. el-Elbn, Silsiletl-Ehdsid-Dafe (No: 1247); ZllulCenne (No:577);erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkki (sh.277,294 nolu dipnot);Dr. Abdullah et-Trk ve uayb el-Arnavt, erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkki (2/365, 3 nolu dipnot).
Bu konuda Abdullah b. Mesd radiyallhu anhden gelen ve hkmen merf olan baka bir hadis vardr. Hadisin metni yledir: Ar suyun stnde, Allah da arn stndedir. Allah sizin ne zere olduunuzu bilir. Tabern, el-Kebr (No: 8987); el-

Llek (No: 659); Drim, er-Redd alel-Cehmiyye (No: 81); er-Redd al Biril-Mers (No: 73, 90, 105); bn-i Huzeyme, et-Tevhd (No: 149, 150); Zeheb, el-Uluvv (Muhtasar No: 48); Beyhak, el-Esm ves-Sft (sh: 401, dier baskda 2/145) ve dierleri bn-i
Mesddan. Hadisin senedi hasendir. bn-i Teymiyye, el-Akdetl-Vstyye (2/41)de hadisin hasen olduunu sylemitir. bn-i ul-Kayyim de ctimul-Cuyil- slmiyye (sh: 160) adl eserinde hadisin isndn tashih etmitir. Onun bu tashihine bn-i Hacer iaret etmi ve hadisi bn-i Eb smn es-Snne adl eserinde tahric ettiini sylemitir. (Bk. Fethul-Br 3/413). Ayrca Zeheb el-Uluvv da isndna sahih derken, Heysem Mecmauz-Zevid de (1/86): Ricli (rvileri) Sahhin riclidir demitir. el-Elbnde bu senedin ceyyid (iyi) olduunu belirtmitir. (Bk. Muhtasarul-Uluvv sh: 104). Selm el-Hill ise senede mevkf olarak hasen demitir. (Bk. ctimul-Cuyil- slmiyye, thk. Selm el-Hill, sh: 76, 30 nolu

dipnot).
77. (SAH H HAD S): Buhr (No: 3344, 3610, 4351, 4667, 5058, 6163, 6931,

6933, 7432, 7562); Mslim (No: 1063); Eb Dvd (No: 4764); Nes (5/87); bn-i Kudme, sbtu Sfatil-Uluvv (No:23); Zeheb, el-Uluvv (Muhtasar No:7); Beyhak, elEsm ves-Sft (sh: 420, dier baskda 2/163) ve dierleri Eb Sad el-Hudr radiyallhu anhden. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasarul-Uluvv (sh: 84, No: 7); Sahhul-CmiisSar (No:2645); rvul-Gall (No: 864); Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 514).
78. Ayrca bk. (l-i mrn 55; Secde 5; Gfir (Mmin) 36-37). 79. (SAH H HAD S): Ahmed (3/33, 418, 431, 538, 541); Buhr (No: 7340 muallak

olarak fakat cezim sigasyla); Zeheb, el-Uluvv (Muhtasar No: 11) ve dierleri Hi kimse
iyi (helal) bir eyden sadaka vermi olmasn ki Allah onu sa eliyle (alp) kabul etmesin.
165

Zaten Allaha iyi eyden (helalden) bakas da ykselmez (kmaz). Aynen sizden birinizin tayn zenle bytt (yetitirdii) gibi, sahibi iin onu bytr de nihayet da gibi olur lafzyla Eb Hureyre radiyallhu anhden. Hadis bu lafzla sahihtir. Bk. el-Elbn, rvul-

Gall (No:886); Muhtasarul-Uluvv (sh: 86, No: 11); Muhtasaru Sahhil-Buhr (1/332, 6 nolu dipnot).
Hadis bu lafz dnda Hi kimse iyi bir eyden (helalden) sadaka vermi olmasn ki Allah onu sa eliyle alp kabul etmesin. Bu bir hurma bile olsa. Zaten Allah iyiden (helalden) bakasn da kabul etmez... (hadisin geri kalan ksm iin 184 nolu dipnota bak) lafzyla da rivyet edilmitir. Ahmed (2/331, 418, 419, 431, 538, 541); Buhr (No:

1410); Mslim (No: 1014); Tirmiz (No: 661, 662); Nes (5/56-58); bn-i Mce (No: 1842) ve dierleri Eb Hureyreden. Hadis bu lafzla da sahihtir. Bk. el-Elbn, rvul-Gall (3/393-395); Miktl-Mesbh Tahkiki (1/431-432); Sahhul-Cmiis-Sar No: 5600, 6152); Muhtasaru Sahhil-Buhr (No:705); Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 539).
80. (SAH H HAD S): Mlik (1/155, No: 82); Ahmed (2/257, 312, 486); Buhr (No:

555, 3223, 7429, 7486); Mslim (No: 632); Nes (1/240-241); bn-i Huzeyme, esSahh (No: 321, 322); et-Tevhd (No: 118, 381); Beyhak, el-Esm (sh: 425, dier baskda 2/166); Drim, er-Redd alel-Cehmiyye (No: 92); bn-i Kudme, el-Uluvv (No: 51); Zeheb, el-Uluvv (Muhtasar, No: 3) ve dierleri Eb Hureyre radiyallhu anhden. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasarul-Uluvv (sh: 83, No: 3); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 285, 315 nolu dipnot); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 626); Sahhul-CmiisSar (No: 8019); Zllul-Cenne (Eb Sad el-Hudrden, No: 491, 504).
81. (SAH H HAD S): Ahmed (4/395, 401, 405); Mslim (No: 179); bn-i Mce (No:

195, 196); Drim, er-Redd alel-Mers (sh: 173); Beyhak, el-Esm (sh: 402, dier baskda 1/295); curr, e-era (sh: 304); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 266); bn-i Huzeyme, et-Tevhd (No: 51); Beav, erhus-Snne (No: 91); bn-i Mende, et-Tevhd (No: 778); Taylis, el-Msned (No: 491); Zeheb, el-Uluvv (Muhtasar, No: 12) ve dierleri Eb Msa el-Ear radiyallhu anhden. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasarul-Uluvv (sh: 86, No: 12); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 120, 52 nolu dipnot; sh: 197, 171 nolu dipnot; sh: 220, 183 nolu dipnot); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 1860); Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 85); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 91). (Hadisin tam metni iin bk. 175 nolu dipnot).
82. Ayrca bk. (Th 4; Secde 2; Zmer 1; Gfir (Mmin) 2; Fussilet 2, 42; Duhn 1-

5; Csiye 2; Ahkf 2).

83. Hadisin tam metni ve tahrici ileride gelecektir. Bk. 13. blm sh: 124 ve 160

nolu dipnot.

166

84. (SAH H ESER): Beyhak, el-Esm (sh: 408, dier baskda 2/150); Zeheb, el-

Uluvv (sh: 100); Tezkiretl-Huffz (1/181-182); Siyer (8/402); bn-i ul-Kayyim, ctimulCuyil- slmiyye (sh: 72) ve dierleri.
Eserin isndn, bn-i Teymiyye el-Fetv el-Hameviyye el-Kbrda (sh: 75, Mecmul-Fetv 5/39), bn-i ul-Kayyim hocasna uyarak ctimul-Cuyil- slmiyyede (sh: 69, 72) ve Zeheb Tezkiretl-Huffzda (1/182) tashih etmilerdir. bn-i Hacer FethulBr de (13/417) eseri Beyhaknin ceyyid (iyi) bir senedle tahric ettiini sylemitir. elElbnde Muhtasarul-Uluvv da (sh: 138) rvileri gvenilir imamlardr demitir. 85. Cehm b. Safvn, Eb Muhriz er-Rsib es-Semerkand. Sapk, bidati ve Cehmiyyenin ba. Tirmizde yetien Cehm, sonra Belhe gider ve burada Muktil b. Sleymnn (l. 150h.) mescidinde onunla birlikte namaz klar. kisi mnazaralarda bulunurlar. Tirmiz ehrine srlr. Bundan sonra da kendisi el-Hris b. Sreyc ile birlikte Ben Umeyyeden olan sultana kar isyan karr. Sylenildiine gre kendisini Selm b. Ahvez, Allahn Msyla konutuunu inkar ettii iin Isfahanda h. 128 ylnda ldrr. Merv ya da Horasnda ldrld de sylenir. Bk. Taber, Trhut-Taber (4/292 ve

sonras); Cemluddn el-Ksm, Trhul-Cehmiyye vel-Mutezile (sh: 14-18); bn-i Kesr, el-Bidye (10/28 ve sonras); Zeheb, Siyer (6/26-27); Mznul- tidl (1/426); Prof. Dr. Talat Koyiit, Hadiscilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar (sh: 61). (Cehmin sapk grleri iin 24 nolu dipnota, ldrlme hadisesinin ayrnts iin 19. blm sh: 177ye bakn.)
86. (SAH H HAD S): Cbir b. Abdullah radiyallhu anhn rivyet ettii mehur Ved Hacc hadisinden bir blm. Ahmed (3/313, 371, iaret lafz zikredilmeden); Mslim

(No:1218); Eb Dvd (No: 1905); bn-i Mce (No: 3074); Drim (No: 1850); bn-i ulCrd, el-Mntek (No:469); Beyhak, es-Snenl-Kbr (5/8); bn-i Huzeyme, es-Sahh (No:2809); Zeheb, el-Uluvv (Muhtasar No: 2) ve dierleri. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhi Mslim (sh: 186-188); Muhtasarul-Uluvv (sh: 83); rvul-Gall (4/201209, No: 1017); Miktl-Mesbh Tahkiki (2/783-787, No:2555); erhul-AkdetitTahviyye Tahkiki (sh: 287, 319 nolu dipnot); Haccetn-Nebiyyi Kem Revh anhu Cbir radiyallhu anhu adl kitapk.
87. bn-i Ebil- zz el-Hanef, Allahn yaratklarna uluvvunu ve Onun kullarnn stnde olduunu gsteren Kurn ve Snnet naslarnn deiik ekillerde geldiini ve bunlarn yaklak yirmi balk altnda incelenebileceini belirttikten sonra bu konudaki naslar onsekiz balk altnda kantlaryla beraber uzun uzadya anlatmtr. erhulAkdetit-Tahviyye (thk. el-Elbn, sh: 285-288). steyenler oradan bakabilirler. Ayrca

bk. erhu Lmtl- tikd (sh: 65-69).

88. Haremeynin mam, Abdlmelik b. Abdullah b. Ysuf b. Abdullah b. Ysuf b. Muhammed, Ebul-Mel el-Cveyn en-Nsbr. Byk imam ve filerin hocas.
167

Nihyetl-Matlab fil-Mezheb, el- rd fil-Mezheb, er-Risletn-Nizmiyye filAhkmil- slmiyye gibi pek ok eserin sahibi. H. 419 ylnda doan Ebul-Mel elCveyn, h. 478 ylnda vefat etmitir. nceleri kelmclarn metodunu benimsemi daha sonra ise Ehl-i Snnetin yoluna dnmtr. Bununla da yetinmeyip kelmclara kar Ehl-i Snnetin byk savunucularndan olmu ve onlara red mahiyetinde er-RisletnNizmiyye, sbtul- stiv vel-Fevkyye gibi birok eser yazmtr. Kelm ilmini braktn gsteren pek ok sz kendisinden nakledilmitir. Bunlardan birka yledir: Ey Ashabmz! Kelm ilmiyle uramaynz. Eer ben, kelmn beni nereye ulatracan nceden bilmi olsaydm, onunla uramazdm. lm annda da yle demitir: Derin bir denize dalm, meer islam ehlini ve ilimlerini terketmiim, beni menettikleri konulara dalmm. imdi eer Rabbim bana rahmetiyle yetimezse benim halim nicedir. Bakn imdi ben anamn itikd zere lyorum. Yine lm annda yle demitir: Snnete aykr her szden dndme dir tanklk ediniz. Muhakkak ben, Nisbrun yallarnn ld ey (itikd) zere lyorum.

Bk. bn-i Hallikn, Vefaytl-Ayn (3/167-170); bn-i Teymiyye, Mecmul-Fetv (4/17, 18, 71, 73, 88); (5/100, 101, 103); (6/52); (12/368); (16/91); el-Fetv elHameviyye el-Kbr (sh: 33, Mecmul-Fetv 5/11); Zeheb, Siyer (18/468-477); elUluvv (Muhtasar, sh: 275-277); bn-i Kesr, el-Bidye ven-Nihye (12/136-137); bn-i ul- md, ezertz-Zeheb (3/358-362).
89. Cveyn, bu szn kelm ilmiyle urat dnemde sylemi, kssada da anlatld gibi daha sonra bu konuda akna dnmtr. O, Allahn arna istiv ettiini, hayatnn son dnemlerinde yazd er-Risletn-Nizmiyye (bk. sh: 32-34) ve sbtulstiv vel-Fevkyye (bk. Mecmatr-Resilil-Mnriyye, 1/170-187) adl eserlerinde kesin ifadelerle anlatmtr. el-Elbnde bu noktaya zellikle iaret etmektedir. Bk.

Muhtasarul-Uluvv, sh: 277. Ayrca bk. Mecmul-Fetv (4/61).

90. Muhammed b. Eb Ali el-Hasen b. Muhammed b. Abdullah, Eb Cafer elHemedn. H. 440 ylndan sonra dnyaya gelen Hemedn, ilim tahsili iin pek ok seyehate kmtr. mam Zeheb hakknda eser (rivyet) ehlinden olup sfilerin byklerindendi demitir. Zhid kiiliiyle bilinen Eb Cafer el-Hemedn hakknda bn-i Teymiyye rif eyh demitir. H. 531 ylnda vefat etmitir. Bk. bn-i Teymiyye, Mecmul

Fetv (4/44); Zeheb, el- ber f Haberi Men Gaber (4/85); Siyer (20/101-102); bn-i Tariberd, en-Nucmuz-Zhire f Mulki Msra vel-Khire (5/260); bn-i ul- md, ezertz-Zeheb (4/97).
91. (SAH H ESER): bn-i Teymiyye, Mecmul-Fetv (4/44, 61); Zeheb, el-Uluvv

(Muhtasar, No: 337); Siyer (18/475, 477); bn-i ul-Kayyim, ctimul-Cuyil- slmiyye

168

(sh: 174); Subk, Tabaktu-fiiyye (5/190). Eserin isnd sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasarul-Uluvv, sh: 277.
92. Cihet, yni yn, taraf, bir cismin etrafndan balad dnlen uzantlar. Cihet

konusu hakknda ayrca bk. bn-i Teymiyye, Mecmul-Fetv (3/41-42); (5/262-266, 298-307); (6/38-40); (7/663-664); (17/326-327); el-Elbn, Muhtasarul-Uluvv (sh: 6870); bn-i Useymn, el-Kavidl-Msl (sh: 40).
93. mam, lim, zhid, rif ve biricik rnek, eyhul- slm ve evliynn nderi Eb Muhammed Muhyiddn Abdlkdir b. Eb Slih Abdullah b. Cenk Dst (Dost) el-Ceyl elHanbel. Badtn eyhi olan Abdlkdir el-Ceyln, Taberistann gerisinde kalan Ceyln blgesinde h. 471 ylnda dodu. Hayatn ilim ve ibadetle geirdi. Zhd ve takvasyla ilgili anlatlanlar saylamayacak kadar oktur. Hakknda zzuddn b. Abdsselm: eyh Abdlkdir kadar kermetleri mtevtir olan hi kimseyi bilmiyorum demitir. Ehl-i Snnet itikdna smsk bal olan eyh Abdlkdir, mehur Hanbel lim bn-i Kudmenin de hocasdr. el-Gnye, Tuhfetl-Muttakn ve Seblul-rifn gibi eserleri vardr. Szleri ok hikmetli ve gzeldir. Ancak kendisine baz yalan szler isnd edilmitir. H. 561 ylnda vefat etmitir. Bk. el- ber (4/175); Siyer (20/439-451); bn-i Receb, Zeyl Tabaktil-

Hanbile (1/290-310); en-Nucmuz-Zhire (5/371); ezertz-Zeheb (4/119-202).

94. el-Gnye (sh: 56). Ayrca bk. bn-i Teymiyye, el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr

(sh:129, Mecmul-Fetv 5/85-86); Zeheb, el-Uluvv (Muhtasar, sh: 284, No: 348); bn-i ul-Kayyim, ctimul-Cuyil- slmiyye (sh: 175).
eyh Abdlkdir el-Ceylnnin sznn konuyla ilgili blm yledir: Yaratcy ayet ve delillerle bilmeye gelince, kii bilmeli ve kesin olarak inanmal ki Allah; birdir, yegnedir (tektir)... Allah, ykseklik ynnde (yukar tarafta) arna istiv edendir, mlk kapsayandr. lmi, eyay (epeevre) kuatandr: Ona ancak gzel sz ykselir (kar). Onu da slih amel ykseltir (Ftr, 10), Allah, gkten yere (kadar) her ii (yaratma iini) dzenleyip ynetir. Sonra (btn bu iler) sizin sayageldiklerinize gre bin yl tutan bir gnde Ona kar (Secde, 5). Allah her yerde olmakla nitelemek ciz deildir. Aksine Allah; gkte, ara istiv etmitir, denmesi gerekir. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: Rahmn ara istiv etti. (Th, 5)... Daha sonra bu konuda birtakm ayet ve hadisleri zikrettikten sonra da unlar syler: stiv sfatn herhangi bir tevle kamakszn (olduu gibi) kullanmak gerekir. yle ki bu istiv, ara yaplan zt istivsdr. Ne Mcessime ve Kerrmiyyenin dedii gibi (arn zerine) oturmak ve (onunla dorudan) temas etmek yni (ona dorudan) demek anlamndadr, ne Eariyyenin dedii gibi kadrinin ve sfatlarnn ycelii ve ykseklii anlamndadr ne de Mutezilenin dedii gibi (ar) istil etmek ve (ona) galebe almak anlamndadr. nk Kurn ve Snnet naslar, istiv szyle bunlar kasdetmemitir. Aksine onlardan aktarlan istiv sftnn dorudan kendi anlamna hamledilmesidir. Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemin ei mm Seleme

169

radiyallhu anhnn Allahn Rahmn ara istiv etti buyruu hakknda yle dedii rivyet edilmitir: stivnn nitelii akl ile bilinemez. (Anlam ise) bir bilinmez deildir. Ona inanmak gerekli (farz), onu inkar etmek ise kfrdr... Onun nitelii bilinmeksizin Arn zerinde olmas Allahn her peygambere indirdii her kitapta sylenegelmitir. sh:

56-57.
Tuhfetl-Muttakn ve Seblul-rifn adl kitabnda da, mezheblerin Allah Azze ve Cellenin Sfatlar Hakknda htilfa Dmeleri Blm altnda istiv konusunda selefe muhalefet eden gruplarn grlerine yer verdikten sonra yle demitir: Bu onlarn bir hatasdr. nk Allah Tel ztyla Ara istiv etmitir. (Bk. ctimul-Cuyil- slmiyye,

sh: 175).
mm ls, Cilul-Ayneyn f Muhakemetil-Ahmedeyn adl kitabnda, Abdulkdir elCeylnnin el-Gnye kitabndaki bu szlerine yer verdikten sonra unlar sylemitir: Baz Halef limlerin el-Gnye kitabndan bu konuyu (blm) karmakla ilgili yaptklarna asla itibr edilmez. nk bu akdenin Ondan -ki srr kutsal klnsn- nakli ileri gelen pek ok mellifin kitaplarnda yaygn bir ekilde bulunmaktadr. sh: 402. 95. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: O, ztyla yksek olandr, ok byktr (uludur). (Bakara 255; r 4). yleyse byk (ulu) Rabbinin adn tesbih et. (Vka 74, 96; Hkka, 52). nk o, byk (ulu) Allaha iman etmezdi. (Hkka, 33). 96. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: Oysa ki Allah, kafirleri epeevre kuatandr. (Bakara, 19). Muhakkak ki Allah, her eyi ilmiyle epeevre kuatmtr. (Talk, 12). Allahn Muht= kuatc, kuatan ismi iin ayrca bk. (l-i mrn 120; Nis 108, 126;

Enfl 47; Hd 92; Fussilet 54; Burc 20).

Allahn kuatma sfat iin de ayrca bk. ( sr, 60, 91; Fetih 21; Cin 28). 97. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: Kyamet gn yeryz btnyle Onun avucundadr, gkler de sanda (sa elinde) drlm olacaktr. (Zmer, 67). 98. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: te o gn (kyamet gn) g, kitap sayfasn (yazl kat tomarn) drer gibi dreriz. (Enbiy, 104).

170

99. Ayrca bk. (Bakara 22, 164; Enm 99; Enfl 11; Rad 17; brahim 32; Hicr 22;

Nahl 10, 65; Kehf 45; Th 53; Hacc 5, 63) ve dier pek ok ayet. Bk. el-MucemulMfehres li Elfzil-Kurnil-Kerm maddesi, sh: 857.
100. Sekizinci blmn sonlarnda geen (Enm, 3) ve (Zuhruf, 84) ayetlerini kastediyor. Bk. sh: 88. 101. Arapada f harf-i cerri, al anlamnda kullanlabilmektedir. Zira dil bilimcilerine gre f harf-i cerrinin alt anlam olup bunlardan biri de stte olmak, yukarda olmak anlamna gelen (el-istil) anlamdr. Ayrntl bilgi iin bk.

Muhammed b. Abdlazz en-Neccr, Dyus-Slik il Evdahil-Meslik (2/288-289).

102. Bir baka yerde de Allah Tel yle buyurmutur: (Firavn yle dedi): Sizi hurma dallarna asacam (Th, 71).Yani hurma dallarnn zerine asacam, iine deil. 103. Bu konuda bilgi iin ayrca bk. bn-i Teymiyye, Mecmul-Fetv (5/121-152,

518-527); (17/374-381); bn-i Hacer, Fethul-Br (13/416-413); bn-i Useymn, erhulAkdetil-Vstyye (1/373-386); (2/77-89); erhu Lumatl- tikd (sh: 61-65, 69).
104. Ayrca bk. (Necm, 6). 105. Ayrca bk. (Fussilet, 11). 106. Ayrca bk. (Fetih, 29); (Hd, 44); (Mminn, 28); (Zuhruf, 13 ayetinin ikinci

blm).
107.Ayrca bk.(Arf, 54); (Ynus, 3); (Rad, 2);(Furkn, 59); (Secde, 4);(Hadd, 4). 108. Eb Bekr Ahmed b. Muhammed b. Hrun b. Yezd el-Badd el-Hanbel. elHalll ismiyle mehurdur. Byk lim, hfz, fakh, Hanbellerin eyhi ve limi. H. 234 ylnda doan el-Halll pek ok ehire ilim tahsili iin giderek mam Ahmedin szlerini ve fetvlarn toplamtr. el-Cmi fil-Fkh, el- lel, es-Snne gibi eserleri vardr. Eb Bekr b. ehreyr hakknda hepimiz (fkhta) Eb Bekr el-Hallla tbiyiz. mam Ahmedin ilmini toplama hususunda hi kimse Onu geememitir demitir. H. 311 ylnda vefat etmitir.

Bk. Tezkiretl-Huffz (3/785-786); Siyer (14/297-298); Trhu Badd (5/112-113); enNucmuz-Zhire (3/209); ezertz-Zeheb (2/261).
109. Sahb Katde b. en-Numn b. Zeyd b. mir b. Sevd b. Kab, Eb Amr ya da Eb mer veyahut Eb Abdillah el-Ensr ez-Zafer el-Bedr. Anneden sahb Eb Sad elHudrnin kardei olur. Anneleri Ense binti Kays en-Neccriyyedir. Sahb Katde b. enNumn radiyallhu anh Bedire katlm ve rivyete gre arpma esnasnda isbet alan gz (dier bir rivyette ise gz bebei) yanana (baka bir rivyette ise yanak yumrusuna) dmtr. Bunun zerine sahbler den gzn kesmek istediler. Ancak bir ksm Peygambere giderek onunla istire yapalm, dediler. Bylece Katde radiyallhu anh, Peygamber sallallhu aleyhi ve selleme getirilir. Allah Rasl Onun gzn tutup

171

kaldrarak olmas gereken yere koyar ve daha sonra elinin ayasyla gzn hafife bastrarak: Allahm! Onu gzele brndr der. O gnden sonra artk bu gz, salam olan dier gznden daha iyi grmtr. Hatta kendisi bile hangi gznn isbet aldn ayrdedemedii gibi kendisini grenlerde hangi gznn isbet aldn bilememilerdir. Bu olayn Uhud savanda meydana geldii de rivyet edilmitir. Bu hadiseden dolay kendisine zl-ayneyn=iki gz shibi denmitir. H. 23 ylnda Hz. merin halifelii srasnda 65 yandayken Medinede veft etmi ve bizzat mer radiyallhu anh tarafndan defnedilmitir. Peygamberden 7 hadis rivyet etmitir. Bk. Esmus-Sahbetir-

Ruvt (sh: 183, No:231); el- stb (3/338-340); Siyer (2/331-333); el- sbe (5/317319); Tehzbut-Tehzb (8/310-311); Takrbut-Tehzb (sh: 798).
110. (SAH H HAD S): Zeheb el-Uluvv da (sh: 52) rivyet etmi ve rvileri gvenilir olup Eb Bekr el-Halll tarafndan, es-Snne adl kitabnda rivyet edilmitir demitir. Ayrca bn-i ul-Kayyim ctimul-Cuyil- slmiyye adl eserinde (sh: 54) hadisi zikrettikten sonra isndnn Buhrnin artna gre sahih olduunu sylemitir. el-Elbnde Muhtasarul-Uluvv da isndnn sahih olduunu belirtmitir. Bk (sh: 98, No:38). Hadis ayrca Allah sevdii eyleri yaratmay bitirince Ara istiv etti... lafzyla da bn-i -i Abbas, bn-i Mesd ve baka sahbler tarafndan rivyet edilmitir. Hadisi bu lafzyla Taber, Cmiul-Beyn f Tevlil-Kurn (1/240-242, No:607); bn-i Mende,

Kitbut-Tevhd (3/93-94, No: 486) ve dierleri (Beyhak, el-Esm ves-Sft; bn-i Askir, Trhu Medneti Dmak) tarafndan rivyet edilmitir. Bk. Suyt, ed-Drrl-Mensr fitTefsril-Mesr (1/94-98).
111. el-Gnye (sh: 57). Bk. 94 nolu dipnot. 112. Nass olarak (nassen): yni szn, baka bir anlam tama olasl olmadan sadece bir anlam gstermesi. Bk. Muhammed el-Emn e-ankt, Menhec ve Drst li

yti-l-Esmi ves-Sft (sh: 22, dier baskda sh: 79-80).

113. Zhir olarak (zhiren): Szn iki ya da daha ok anlam tayabilmesi. Bu durumda iki olaslk sz konusudur: 1- Ya iki anlamdan biri dierinden daha zhirdir (aktr). 2- Ya da her ikisi de birbirine eittir, denktir. Eer iki olaslktan biri yni iki anlamdan biri tekinden daha aksa bu durumda daha ak olan bu anlama zhir denilir. Kartna ise muhtemel merch denilir. Sz baka bir anlama eken sahih bir kant olmad srece, sze zhir (ak) anlamn yklemek gerekir. Bk. Muhammed el-Emn e-

ankt, Menhec ve Drst li yti-l-Esmi ves-Sft (sh: 22, dier baskda sh: 79-80)
114. Molla Aliyyul-Kr mam Mlikin bu szn naklettikten sonra yle demitir: Bunu byk imammz Eb Hanfede tercih etmitir. Yine bunun gibi el, gz, yz ve benzeri ilh sfatlarla ilgili gelen mtebih ayet ve hadisleri de bu ekilde alp kabul etmitir. Buna gre btn (ilh) sfatlarn anlamlar bilinmekte, nitelikleri ise akl ile

172

bilinememektedir. yle ki, nitelii akledebilmek, ztn nitelii ve mahiyetiyle (hakkatiyle) ilgili ilmin bir blmdr. Bu bir bilinmez olunca, onlar iin (ilh) sfatlarn nitelii akl ile nasl bilinebilsin ki?! O halde bu konuda hataya dmekten insan koruyacak yararl kesin doru, kiinin Allah; hem Allahn kendisini tanmlad gibi hem de Raslnn Onu tanmlad gibi ne herhangi bir tahrf ve tatle, ne de herhangi bir tekyf ve temsle kamakszn olduu gibi tanmlamasdr. yle ki, Allaha ait olan isim ve sfatlar saptayarak kabul eder ve Onun yaratklara, yaratklarnn da Ona benzemesini reddeder. Bylece (ilh) isim ve sfatlarla ilgili kabln, tebhten mnezzeh (uzak ve arnm) olduu gibi reddinde tatlden mnezzeh olmu olur. stivnn hakikatini inkar eden herkes muattl olur. Yine istivy yaratklarn birbirlerine olan istivsna benzeten kimse de mebbih olur. Her kimde (Allahn) istivsnn benzeri hibir ey yoktur derse, o muvahhiddir (tevhid ehlidir), mnezzihtir (Allah eksiklik ve kusur ieren sfatlardan arndrandr). Mirktl-Mefth erhu Miktil-Mesbh (8/251); erhul-Eml (sh: 31).

Kudme, sbtu Sfatil-Uluvv (No:104); Eb Nuaym, Hilyetl-Evliy (6/325-326); Drim, er-Redd alel-Cehmiyye (sh: 33); el-Llek (No:664); Eb Osmn es-Sbn, Akdets-Selef (No: 24-26); Beyhak, el-Esm vesSft (sh: 408, dier baskda 2/150-151); el- tikd (sh: 71-116); bn-i Abdilberr, etTemhd (7/151); Beav, erhus-Snne (1/171 senedsiz muallak olarak fakat cezim sigasyla); Zeheb, el-Uluvv (sh:141-142); Siyer (8/100, 101) ve dierleri.
Eser sahihtir. Bk. bn-i Teymiyye, el- kll (sh: 50); erhu Hadsin-Nzl (sh: 140,

115. (SAH H ESER): bn-i

Mecmul-Fetv 5/365); el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr (sh: 79, Mecmul-Fetv 5/40); Zehebi, el-Uluvv (sh: 142); el-Ulm (sh: 104); bn-i ul-Kayyim, ctimul-Cuyilslmiyye (sh:75); bn-i Hacer, Fethul-Br (13/417, Beyhaknin ceyyid bir senedle tahric ettiini sylyor); el-Elbn, Muhtasarul-Uluvv (sh: 141-142); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 281, 302 nolu dipnot).
Eser, mminlerin annesi mm Seleme radiyallahu anhdan hem mevkf hem de merf olarak rivyet edilmitir. Ancak bn-i Teymiyye Mecmul-Fetvda (5/365) yle demektedir: Bu cevap mm Seleme radiyallhu anhdan hem mevkf hem de merf olarak rivyet edilmitir. Ancak senedi gvenilebilecek sened deildir. el-Elbnde erhul-Akdetit-Tahviyyede merf rivyet hakknda: Sahih deildir. Dorusu bunun Mlik ya da mm Selemenin sz olmasdr. lki (Mlikin sz olmas) daha mehurdur demitir. (sh: 381, 302 nolu dipnot). Eser mm Selemenin sz olarak el-Llek tarafndan erhu Uslis-Snnede (No: 663) rivyet edilmitir. Ancak senedinde Muhammed b. Eres es-Slem vardr ki, kendisi hadis rivyetinde itham edilmitir. Bk. Zeheb, Mznl- tidl (3/485); bn-i

Hacer, Lisnul-Mzn (5/84). bn-i Hacer, eseri mm Selemenin sz olarak rivyet ettikten sonra bir ey sylememitir. Bk. Fethul-Br (13/417).
173

116. Reba b. Eb Abdirrahmn Ferrh, Eb Osmn et-Teym el-Kure el-Meden. Mehur fkh limi ve Medine mfts. Fkh ilmindeki byk konumundan dolay kendisine Rebatr-Rey denmitir. Hakknda mam Mlik: Reba ld leli fkhn tad kat, elHatb el-Badd ise: Fkh, lim, fkh ve hadis hfzyd demitir. H. 136 ylnda (133 de denmitir) vefat etmitir. Bc ise 142 ylnda ld demitir. Doru olan 136 yldr. Bk.

Tezkiretl-Huffz (1/157-160); Siyer (6/89-96); Tehzbut-Tehzb (3/230-231); TakrbutTehzib (sh: 322); ezertz-Zeheb (1/194).
117. (SAH H ESER): el-Llek (No:665); bn-i Kudme, sbtu Sfatil-Uluvv (No:

74); Beyhak, el-Esm ves-Sft (sh: 408-409, dier baskda 2/151); Zeheb, el-Uluvv (sh: 98); Tezkiretl-Huffz (1/158, senedsiz) ve dierleri. bn-i Teymiyye el-Fetv elHameviyye el-Kbrda (sh: 78, Mecmul-Fetv 5/60) eseri el-Hallln hepsi gvenilir imamlardan oluan senedle rivyet ettiini syleyerek tashih etmitir. Mecmul-Fetv (5/365)de ise bu cevabn Mlikin eyhi Rebadan sbit olduunu sylemitir. bn-i ulKayyim, ctimul-Cuyil- slmiyye (sh: 70)de, Hfz bn-i Hacer, Fethul-Br (13/417)de eseri zikrettikten sonra herhangi bir ey sylememilerdir. el-Elbnde Muhtasarul-Uluvvda (sh: 132, No: 111) eserin senedinin sahih olduunu sylemitir.
118. Niteliin bilinebilmesinin yollar iin bk. 7. blmn sonu, sh: 79. 119. Cisim: ki veya daha fazla cevherden meydana gelen ey, ktle. Mutezileye gre ise boyutu olan ey. Bk. Makltul- slmiyyn (2/4 ve sonras). Allahn cisim olup

olmad hakknda daha ayrntl bilgi iin bk. Mecmul-Fetv (3/306), (5/419-438); Minhcu s-Snne (2/135).
Cismin tanmnda geen cevher ise; bolukta bizzat yer tutan ve varln bizzat hissettiren ey. Asl madde. Karl: Araz. Bk. Makltul- slmiyyn (2/6 ve sonras);

Mecmul-Fetv (5/213-215, 278, 305, 307); (6/102-104); (17/342-343); Abdulkerm b. Murd el-Eser, Teshlul-Mantk (sh: 26).
120. Mcmel Sz: Syleyen tarafndan tefsir ve izah olunmadka anlam tam olarak anlalamayan kapal sz. Bk. Cveyn, el-Burhn (1/424); Muhammed el-Emn e-ankt,

Menhec ve Drst li ytil-Esmi ves-Sft (sh: 22, dier baskda sh: 79); Vehbe Zuhayl, Uslul-Fkhil- slm (1/340); bn-i Useymn, el-Usl min lmil-Usl (2/341).
121. Yni kendi kendine var olup, ayakta durandr; bamszdr, mstakildir. 122. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: Gn ve yerin Onun buyruu ile ayakta durmas da Onun (varlnn ve kudretinin) kantlarndandr. (Rm, 25).

174

123. eyhul- slm bn-i Teymiyye, istivnn istil olarak aklanmasn 12 bakmdan yanl bulmutur. Bk. Mecmul-Fetv (5/144-149). Ayrca bk. bn-i ul-Kayyim, ctimul-

Cuyil- slmiyye (sh: 78-82); bn-i Useymn, erhul-Akdetil-Vstyye (1/376-381).

124. Yni aalar, dalar, denizler vb. eyler gibi. 125. Sonra istil (istil etmek) kelimesi ou zaman, birine stn gelmeye almak, onu yenmeye uramaktan sonra sz konusu olur. Oysa Allah-u Tely hi kimse yenemez, hi kimse Ona stn gelemez. O yle buyurmutur: De ki: O Allah birdir. Allah sameddir ( hls, 1-2). (Samed: Hibir eye muhta olmayan, aksine her ey kendisine muhta olan, demektir). Hi phesiz Allah, ok kuvvetlidir, ok stndr. (Hac, 74). Hi phesiz Allah, her eye kdirdir (g yetirendir). (Bakara, 20). Nfeyl b. Habb, sadece Allahn mutlak glib olduunu, Allahn fl ashbna indirdii intikamn dan tepesinden seyrederken yle ifde etmitir: Ka nereye? Peinizden gelen ilahtr (tanrdr). Duda yark Ebrehede glib deil malbtur. Taber, Trhul-mem vel-Mlk

(1/443); bn-i Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm (4/713). Ayrca bk. bn-i ul-Kayyim, ctimulCuyil- slmiyye (sh: 78); bn-i Useymn, erhul-Akdetil-Vstyye (1/377).
126. irin: Bir, Irak istil etti, Klsz ve (veya) dklen kan olmakszn. szne gelince, bir kere bu beyitin bir senedi olmad gibi, onu kimin syledii ve ondan da bu beyiti kimin veya kimlerin naklettii bilinmemektedir. bn-i Teymiyye bu hususta unlar sylemektedir: Bunun Arap iiri olduuna dir sahih bir nakil yoktur. Dil imamlarndan pek ou onu inkar etmi ve dilde bilinmeyen uydurma bir beyit olduunu sylemilerdir. Bilindii zere, eer Reslullah sallallhu aleyhi ve sellemin bir hadisi delil olarak ileri srlecek olsa, muhakkak onun sahih olmas gerekir. O halde isnd bile bilinmeyen ve dil imamlarnn inkar ettii bir iirin ne hkm (balaycl) olabilir ki?! Ebul-Muzafferin el- fsh adl kitabnda naklettii gibi Hallden yle nakledilmitir: Halle: Dilde istevnn stevl anlamna geldiine hi rastladn m? diye sorulmas zerine yle dedi: Bu hem Araplarn bilmedii bir eydir hem de dillerinde byle bir ey ciz deildir. Hall durumundan da bilindii zere dilde imamdr. O halde istivya (dilde) bilinmeyen bir anlamn yklenmesi, btl bir anlam yklemedir. Mecmul-Fetv (5/146).

175

bn-i ul-Kayyim ctimul-Cuyil- slmiyye adl eserinde, iirlerinde istivy kendi gerek anlamnda kullanan pek ok irin iirlerine yer vermitir. (sh: 197-202) steyenler oradan bakabilirler. Bir de, istivnn istil anlamnda kullanld bu beyitin ne zaman sylendii ok nemlidir. Eer ir bunu Arap dilinin deiime urad dnem ve sonrasnda sylemise, bu beyit asla delil olamaz. nk Arapa, fethedilen yerlerin genilemesi ve Arap olmayanlarn Arap olanlarla kaynamas sonucunda deiime uram ve o eski saf halini kaybederek dier dillerden etkilenir olmutur. Btn bunlar bize, bu beyitin Arap dilinin deiime uramasndan sonra sylenmi olabilecei ihtimlinin yksek olduunu gstermektedir. Allah en dorusunu bilir. Daha geni bilgi iin bk. erhul-Akdetil-

Vstyye (1/378-379).
127. Bu drt eyi, bn-i Teymiyye burdakine yakn ancak biraz daha farkl ifdelerle etraflca anlatmtr. Bk. Mecmul-Fetv (6/360-361). Ayrca bk. bn-i ul-Kayyim, es-

Savkul-Mrsele (1/289-292); ctimul-Cuyil- slmiyye (sh: 78-82);el-KasdetnNniyye (Dr. Herrsn erhi ile birlikte 1/307-308); bn-i ul-Mevsl, Muhtasarus-Savk (1/47-49, dier baskda 1/43-46).
128. mam Tahv, Eb Hanfenin ar ve krs hakkndaki inancn u szlerle ifade etmitir: Ar ve krs haktr. Allahn Ara da daha aasndaki eylere de ihtiyac yoktur. Allah hereyi ve bunun zerindeki Ar kuatmtr. Kendisini kuatmaktan ise yaratklarn ciz brakmtr. erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-Elbn, sh: 277, 280). 129. Ayrca bk. (Neml, 38, 41, 42). 130. Allahn Ara istiv ettiini belirten ayetlerden daha nce sz etmitik. Allahn Arndan sz eden dier ayetler unlardr: (Tevbe 129; Hd 7; sr 42; Enbiy 22; Mminn 86, 116; Neml 26; Zmer 75; Gfir (Mmin) 7, 15; Zuhruf 82; Hkka 17; Tekvr 20; Burc 15). 131. (SAH H HAD S): Ahmed (5/178, 179); Bezzr (No:160); Nes, es-Snenl-

Kbr (bk. Tuhfetl-Erf 9/180); bn-i Eb eybe, Kitbul-Ar (No: 58); Ebu-eyh, Kitbul-Azame (No: 206, 220, 252, 259); bn-i Cerr, Cmiul-Beyn f Tevlil-Kurn (3/12, No: 5795); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 361); Eb Nuaym, Hilyetl-Evliy (1/166168); Beyhak, el-Esm ves-Sft (2/149); Zeheb, el-Uluvv (Muhtasar No:105); bn-i Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm (1/317) ve dierleri birbirini destekleyen deiik yollarla Eb Zerr radiyallhu anhden. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Silsiletl-Ehdsis-Sahha (No: 109); Muhtasarul-Uluvv (sh: 130, No: 105); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 280, 300 nolu dipnot).

176

el-Elbn, bu hadis dnda krsnn sfatyla ilgili Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemden merf olarak baka bir hadisin sahih olmadn sylyor. Bk. Silsiletl-

Ehdsis-Sahha (1/1/226).
132. Elimizdeki farkl baskda da bu ekilde yni Eb Htim ve bn-i Hibbn eklindedir. Oysa yazar bn-i Useymnin bn-i Teymiyyenin er-Risletl-Ariyye adl eserinden naklettii bu sz, ilgili kitapta bizim yukarda belirttiimiz ekilde yni Eb Htim b. Hibbn eklindedir. Bu hata ya yazar bn-i Useymnin anlk bir dalgnlndan kaynaklanmtr ya da bask hatasndan kaynaklanmtr. Hatann, bask hatasndan kaynaklanm olma ihtimali u iki sebepten dolay ok yksektir: 1- Her iki limin knyesi de Eb Htimdir. lki Muhammed b. drs b. el-Mnzir b. Dvd b. Mihrn, Eb Htim er-Rz el-Hanzal el-Gatafnidir ki h. 277 ylnda vefat etmitir. kincisi ise Muhammed b. Hibbn b. Ahmed b. Hibbn b. Muz, Eb Htim etTemm ed-Drim el-Bust es-Sicistndir ki O da h. 354 ylnda vefat etmitir. Knyedeki bu isim benzerlii hataya neden olmu olabilir. 2- bn-i Useymn, bn-i Teymiyyeden yapt bu nakilde hadisin Sahhde rivyet edildiini sylemitir. Eb Htim er-Rznin byle bir eseri yoktur. Sz konusu bu eser bni Hibbnn olup Sahhu bn-i Hibbn adyla mehurdur. Asl ad ise el-Msneds-Sahh alet-Teksm vel-Envi min Gayri Vucdi Katin f Senedih ve L Subti Cerhin f Nkilhdr. Esere bu isim bizzat mellifin kendisi tarafndan verilmitir. imdi eer hata bn-i Useymnden kaynaklanm olsayd cmlenin Revhu Eb Htim ve bnu Hibbn f Sahhayhim...= yni hadisi Eb Htim ve bn-i Hibbn Sahhlerinde... rivyet etmilerdir eklinde olmas gerekirdi. Oysa cmle hadisi Eb Htim ve bn-i Hibbn Sahhinde... rivyet etmilerdir eklindedir. Buna gre ortada iki lim ve tek bir kitap vardr. Bu ise hem anlam bakmndan hem de Arapa dil kurallar bakmndan mmkn deildir. stelik bildiimiz kadaryla bu hadisi Eb Htim herhangi bir eserinde rivyet etmemitir.Hadisi bn-i Hibbn Sahhinde rivayet etmitir.Bk. el- hsn f Takrbi Sahhi bn-i Hibbn,No:

361.
133. Muhammed b. Hibbn b. Ahmed b. Hibbn b. Muz b. Mabed, Eb Htim etTemm ed-Drim el-Bust es-Sicistn. Afganistandaki Bust ehrinde h. 270 ylndan sonra dnyaya geldi. Pek ok ehre ilim yolculuu yapt. Eb-Yal el-Mevsl, bn-i Kuteybe ve bn-i Huzeyme gibi limlerden ders ald. Kendisinden bn-i Mende, Eb Abdillah el-Hkim ve daha pek ok lim hadis rivyet etti. bn-i Hibbn et-Teksm velEnv adl kitabnda 2000 eyhten daha fazlasndan hadis yazdn syler. el-Hatb hakknda: bn-i Hibbn gvenilir, sekin ve anlayl biriydi demektedir. Sahhu bn-i Hibbn adyla mehur olmu el-Msneds-Sahh alet-Teksm vel-Env... adl eseri yannda es-Sikt, Marifetl-Mecrhn minel-Muhaddisn ved-Duafi vel-Metrkn, Mehru Ulemil-Emsr, Ravdatl-Ukal ve Nzhetl-Fudal gibi birok eserin

177

shibidir. H. 354 ylnda vefat etmitir. Bk. Tezkiretl-Huffz (3/920-924); Siyer (16/92-

104); Mznul- tidl (3/506-508); Lisnul-Mzn (5/112-115); ezertz-Zeheb (3/16).

134. er-Risletl-Ariyye (sh: 13, Mecmul-Fetv 6/556).

Ar ve Krs hakknda daha geni bilgi iin bk. Mecmul-Fetv (6/545-585); erhu Lmatl- tikd (sh: 63-64).
135. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: Andolsun biz Sleyman imtihan ettik. Tahtnn stne bir ceset brakverdik, sonra O, yine eski hline (salna) dnd. (Sd, 34). 136. Kurn- Kerimde Allahn krssnden sadece bir yerde sz edilmektedir. O da Kurnn en byk ayeti olan Ayetel-Krsdir. Allah orada yle buyurmutur: Onun krss gkleri ve yeri kuatmtr. (Bakara, 255). 137. Byk sahb, Abdullah b. el-Abbs b. Abdulmuttalib b. Him b. Abdmenf b. Kusayy b. Kilb b. Mrre, Ebul-Abbs el-Kure el-Him el-Mekk. Peygamber Sallllhu aleyhi ve sellemin amcas el-Abbs b. Abdlmuttalibin olu. Peygamber Onun hakknda Allahm! Onu dinde fakh (anlayl) kl ve tevli Ona ret (tahrici iin 297 nolu dipnota bak) diye dua etmitir. Derin ilminden dolay deniz, mrekkep ve Kurnn tercman gibi isimlerle ereflendirilmitir. Hz. mer hakknda: Eer bn-i -i Abbas, islamn ilk yllarndaki yamza yetiseydi bizden hi kimse Onu geemezdi demitir. Hz. Ali tarafndan Basraya vli olarak atanm ve bu grevine Hz. Ali ehid edilene kadar devam etmitir. bn-i -i Abbas sahbenin Peygamberden ok hadis rivyet edenlerinden olup sahbenin Abdullah ismini tayan drt fkhsndan da biridir. Allahn kitabn sahbenin en iyi bilenlerinden olan bn-i -i Abbas h. 68 ylnda Tifte vefat etmitir. Peygamberden 1660 hadis rivyet etmitir. Buhr ve Mslim 75 hadisini ortaklaa rivyet etmilerdir. Ayrca Buhr 120 hadisinin rivyetinde, Mslim ise 9 hadisinin rivyetinde teferrd etmilerdir. Bk. Esmus-Sahbetir-Ruvt (sh 40, No: 5); el-

stb (3/66-71); Tezkiretl-Huffz (1/40-41); Siyer (3/331-359); el- sbe (4/121-131); Tehzbut-Tehzb (5/245-248); Takrbut-Tehzb (sh: 518).
138. Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Hamduveyh b. Nuaym b. el-Hakem, Eb Abdillah b. el-Beyyi ed-Dabb en-Nsbr e-fi. Byk hads limi ve hfz. H. 321 ylnda Nisbrda dnyaya geldi. lim tahsili iin yolculuklar yapt. Yaklak 2000 eyhten hadis dinledi. Kendisinden hocas Drekutn ve Beyhak gibi pek ok lim hadis rivyet etti. Hakknda Zeheb: Byk hfz ve hadisilerin imam derken, el-Hatb Eb Bekr Eb Abdillah Hkim gvenilir biriydi, ancak teeyye (Hz. Aliyi, Hz. Osmndan stn grmek) meylederdi demitir. el-Mstedrek ales-Sahhayn, Kitbul-Erban ve Marifet Ulmil-Hads gibi pek ok eser yazmtr. Hz. 403 ylnda vefat etmitir. Bk.

178

Tezkiretl-Huffz (3/1039-1045); Siyer (17/162-177); Mznul- tidl (3/608); LisnulMzn (5/232-233); ezertz-Zeheb (3/176).
139. Mslim b. el-Haccc b. Mslim b. Verd, Ebul-Huseyn el-Kueyr en Nsbr. Byk imam, hfz ve Buhrinin Sahhinden sonra en salam hadis kitab olan Sahhin shibi. H. 204 ylnda doan mam Mslim, 218 ylnda henz 14 yandayken hadis dinlemeye balamtr. mam Ahmed, shk b. Rhye ve Drim gibi pek ok limden hadis rivyet etmitir. Kendisinden de Tirmiz, bn-i Huzeyme ve Abdurrahmn b. Eb Htim gibi bir ok lim hadis rivyet etmitir. Kendisi hocalar iinde en ok Buhrden etkilendiini syler. Hfz Eb Ali en-Nsbr: Gk kubbe altnda Mslimin kitabndan daha sahih bir kitap yoktur demitir. Zeheb bu sze herhalde kendisine Sahh-i Buhr ulamasa gerek kaydn dmtr. Hakknda Muhammed b. Ber: Dnynn (hadis) hafzlar drttr: Reyde Eb Zra, Nisbrda Mslim, Semerkandda Abdullah ed-Drim ve Buhrada Muhammed b. sml derken shk el-Kevsec Ona: Allah seni mslmanlar iin bki kld srece hayrdan yoksun kalmayz demitir. mam Mslim, Sahhinin dnda Kitbul-Akrn, Kitbul-Efrd ve Kitbul- lel gibi daha pek ok eserin sahibidir. H. 261 ylnda 53 yandayken vefat etmitir. Bk. Tezkiretl-Huffz (2/588-590); Siyer

(12/557-580); Tehzbut-Tehzb (10/114-116); ezertz-Zeheb (2/144-145).

140. (MEFKF OLARAK SAH H): Abdullah b. Ahmed, es-Snne (No: 586, 1020,

1021); bn-i Eb eybe, Kitbul-Ar (No: 61); Ebu-eyh, Kitbul-Azame (No: 196, 216, 217); bn-i Huzeyme, et-Tevhd (sh: 107, No: 248); Hkim (No: 3116, bu hadis Buhr ve Mslimin artna gre sahih olup ikisi tarafndan rivyet edilmemitir demi, Zehebde Ona katlmtr); Drekutn, Kitbun-Nzl (No: 36, 37); el-Hatb el-Badd, Trhu Badd (9/251); Taber, Cmiul-Beyn f Tevlil-Kurn (No: 5789); Drim, er-Redd alel-Mers (sh: 67, 71, 73); bn-i Mende, er-Redd alel-Cehmiyye (No: 15); Tabern, el-Mucemul-Kebr (No: 12404); bn-i Cevz, el- lell-Mtenhiye (1/22); Zeheb, elUluvv (Muhtasar No:45); Beyhak, el-Esm ves-Sft (sh: 404, dier baskda 2/148); bn-i Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm (1/317) ve dierleri. Hadis mevkf olarak yni bn-i -i Abbasn kendi sz olarak sahihtir. Bk. Darekutn, Kitbun-Nzl (sh: 49-50); Hkim, elMstedrek (2/310); Zeheb, (bk. el-Mstedrek 2/310); el-Uluvv (bk. Muhtasar sh: 102, No: 45); bn-i Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm (1/317); Heysem, Mecmauz-Zevid (6/323); bn-i EbiI- zz el-Hanef, erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-Elbn, sh: 279); Ahmed kir, Umdetut-Tefsr (2/162).
el-Elbn bu mevkf rivyet hakknda isnd sahih, rvileri de gvenilirdir demitir.

Bk. Muhtasarul-Uluvv (sh: 102); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 279, 299 nolu dipnot). Merf rivyetin ise zayf olduunu belirtmitir. Bk. Silsiletl-Ehdsid-Dafe (No: 906); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 279, 299 nolu dipnot).

179

Hadis ayrca Eb Msa el-Earden de mevkf olarak rivyet edilmitir. Bunun da isnd sahihtir. Abdullah b. Ahmed, es-Snne (No: 588, 1022); Taber, Cmiul-Beyn f

Tevlil-Kurn (No: 5790); bn-i Eb eybe, Kitbul-Ar (No: 60); Ebu-eyh, KitbulAzame (No: 347); Beyhak, el-Esm (sh: 404, dier baskda 2/148); Zeheb, el-Uluvv (Muhtasar No: 85) ve dierleri. el-Elbn, isndnn mevkf olarak sahih olduunu syler. Bk. Muhtasarul-Uluvv (sh: 124); Silsiletl-Ehdsid-Dafe (2/306-307).
141. Bunu Taber, Cmiul-Beyn f Tevlil-Kurnda (No: 5788, 5789), Ondan da bn-i Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azmde (1/317) Mutarrif Cafer b. Ebil-Mure Sad b. Cbeyr yoluyla bn-i -i Abbasdan rivyet etmilerdir. Ancak rivyet isndndaki Cafer b. Ebil-Mure el-Huz el-Kumm nedeniyle tartmaldr. Hakknda mam Zeheb, Mznul-

tidl (1/417) ve el-Kif (1/296) adl eserlerinde: Sadktur demi, Hfz bn-i Hacerde Takrbut-Tehzb (sh: 201)de: Sadk olsa da yanlr demitir. Zeheb daha sonra: bn-i
Mende dedi ki: Cafer b. Ebil-Mure, Sad b. Cbeyrden rivyetinde kuvvetli deildirdedikten sonra Krsnn ilim olduunu belirten rivyetin isndn aktarm ve yle demitir: bn-i Mende dedi ki: Bu konuda ona mutbaat olunmaz Mznul- tidl

(1/417). Ayrca bk. bn-i Hacer, Tehzbut-Tehzb (2/97-98).

Sonra gerek Zeheb gerekse bn-i Kesrin, Krsnn ilim olduunu gsteren bu rivyetin hemen ardndan, Ammr ed-Dhen Sad b. Cbeyr yoluyla bn-i -i Abbasdan Krsnn iki ayan konduu yer olduunu gsteren rivyete yer vermeleri, ikisinin de bununla Cafer b. Ebil-Murenin yapt rivyeti illetli duruma drmek istediklerini gstermektedir. nk Ammr ed-Dhen, Cafer b. Ebil-Mureden daha tercihe yan bir rvidir. Bk. Mzanul- tidl (1/417-418); Tefsrul-Kurnil-Azm (1/317); el-Bidye ven-

Nihye (1/11).
Ahmed kirde Umdetut-Tefsr (2/162) de Cafer b. Ebil-Murenin, Krsnn ilim olduuna dir bn-i -i Abbasdan yapt rivyet hakknda yle demektedir: snd ceyyiddir. Ancak u var ki o z bir rivyettir. stelik bn-i -i Abbastan sahih olarak sbit olan rivyete de aykrdr. Ahmed kir daha sonra bn-i -i Abbasn Krsy iki ayan konulduu yer diye tefsir ettiine dir rivyeti ile ilgili olarakta unlar sylemektedir: te bn-i -i Abbasdan sahih olarak sbit olan budur. Krsnn ilim diye tevl edildii eklinde Ondan nakledilen nceki rivyet ise z bir rivyettir. Arap dilinden buna bir delil getirmek de mmkn deildir. Bundan dolay Eb Mansr el-Ezher, bn-i -i Abbasdan gelen sahih rivyeti tercih etmi ve yle demitir: Bu rivyetin sahih olduu hususunda ilim ehli ittifak etmitir. Krsnn ilim olduunu Ondan rivyet eden kimse (bu sfat) iptal etmi olur. el-Elbn ise Krsnn ilim olduuna dir bn-i -i Abbasdan yaplan rivyet hakknda unlar sylemitir: Bu rivyetin bn-i -i Abbasa isnd sahih deildir. nk isnd Cafer b. Ebil-Mure Sad b. Cbeyr yoluyla bn-i -i Abbasdan rivyet edilmitir.

180

Bunu da bn-i Cerr rivyet etmitir. bn-i Mende, Cafer b. Ebil-Mure hakknda: bn-i Ebil-Mure, bn-i Cbeyrden rivyetinde kuvvetli deildir demitir. Silsiletl-Ehdsis-

Sahha (1/1/226).
Son olarak bu bahsi bn-i Ebil- zz el-Hanefnin u szleriyle bitirmeyi uygun buluyoruz: Allahn Krssnn ilmi olduu sylenmitir. Bu bn-i Abbasa nispet edilir. Oysa Ondan mahfz olan daha nce getii gibi bn-i Eb eybenin rivyet ettii (Krsnn iki ayan konduu yer olduunu gsteren) rivyettir. Bunun dnda bir ey syleyenin salt zandan baka hibir delili yoktur. Ak olan bir ey varsa o da bu gibi szlerin yerilmi kelma (geirilmi) bir klf olmasdr. erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-

Elbn, sh. 280).

142. Hasen b. Ebil-Hasen Yesr, Eb Sad el-Basr. Sahb Zeyd b. Sbitin azatl klesi. Osmn, Talha, Zeyd ve bn-i mer gibi pek ok sahbyi grm ve onlardan hadis rivyet etmitir. Medinede yetien Hasenl-Basr Hz. Osmnn hilafetinde Kurn ezberlemi ve birok kez Onun hutbelerini dinlemitir. Hz. Osmn ehid edildii zaman 14 yandayd. Kendisinden Katde, Eyyb es-Sehtiyn, bn-i Avn ve Sbit el-Bnn gibi pek ok tbin by hadis rivyet etmitir. Hudud boylarnda sahbeyle birlikte cihad etmi, ilme, slih amele ve takvaya ok nem vermitir. Hakknda Him b. Hassn: Zamanndaki insanlarn en cesuruydu derken Eb Amr b. el-Al: Hasen ve Hacccdan daha fash (gzel konuan) birini grmedim demitir. H. 110 ylnda 88 yandayken vefat etmitir. Bk. Tezkiretl-Huffz (1/71-72); Siyer (4/563-588); Tehzbut-Tehzb (2/243-

248); ezertz-Zeheb (1/136).

143. Bunu bn-i Cerr,Cmiul-Beyn f Tevlil-Kurnda (No: 5796), Ondan da bn-i Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azmde (1/318) Cveybir ed-Dahhk yoluyla Hasenl-Basrden rivyet etmilerdir. Eser isndndaki bu iki rvi dolaysyla zayftr. Cveybir b. Sad el-Ezd hakknda mam Zeheb: Onu terkettiler derken Hfz bn-i Hacer: dafun cidden= ok zayf demitir. Bk. el-Kif (1/298); Takrbut-Tehzb (sh: 205). Ayrca bk. Mznul- tidl

(1/427); Tehzbut-Tehzb (2/112-113).

ed-Dahhk b. Muzhim el-Hill hakknda ise Hfz bn-i Hacer: Sadk olup irsli ok demitir. Bk. Takrbut-Tehzb (sh: 459). Ayrca bk. Mznul- tidl (2/325-326); el-

Kif (1/509); Tehzbut-Tehzb (4/417-418).

Ayrca Hfz bn-i Hacer, Al b. el-Mednnin Cveybirin ed-Dahhktan rivyeti hakknda unu sylediini nakletmektedir: Cveybir ed-Dahhktan ok fazla rivyette bulunmu ve Ondan pek ok mnker ey rivyet etmitir Tehzbut-Tehzb (2/113). Sonu olarak Hasenl-Basrden, Krsnn ar oduuna dair yaplan rivyet sened bakmndan zayf olduu gibi sahih olan dier rivyetlere de aykrdr. Kurtub bu konuda unlar sylemitir: Bu kesinlikle (insan) honut edici deildir. yle ki hadisler Krsnn

181

yaratlm olup Arn nnde olduunu ve Arn ondan daha byk olduunu gstermektedir. el-Cmi li-Ahkmil-Kurn (3/180-181). el-Elbnde Krsnn kendi gerek anlam dnda herhangi bir eyle tefsirine dir btn rivyetlerin zayf olduunu belirtmektedir. Bk. Silsiletl-Ehdsis-Sahha (1/1/226). 144. smil b. mer b. Kesr, Ebul-Fid el-Kure el-Busrav ed-Dmak. H. 701 ylnda (700 de denmitir) am yaknlarndaki Busrya bal Micdel (veya Mecdel) kynde dnyaya geldi. Burhneddn el-Fezr, Ksm b. Askir, bn-i er-Reb ve bn-i Teymiyye gibi devrinin pek ok nl liminden fkh, tefsir ve hadis rendi. Hocas bn-i Teymiyyeden ok fazla istifde etmitir. rencileri arasnda byk hadis limi bn-i Hacer, bn-i Hicc ve Hfz Ebul-Mehsin el-Huseyn gibi o devrin mehur limleri bulunmaktadr. Tefsrul-Kurnil-Azm, el-Bidye ven-Nihye ft-Trh, htisru UlmilHads gibi daha pek ok eseri vardr. Hakknda bn-i Hacer: Daha hayattayken eserleri lkelerde elden ele dolamaya balad. lmnden sonra da insanlar ilminden faydalandlar demitir. H. 774 ylnda 74 yandayken amda vefat etmitir. Bk. bn-i

Hacer, ed-Drerl-Kmine (1/373-374); bn-i Tariberd, en-Nucmuz-Zhire (11/123124); Suyt, Zeylu Tezkiretil-Huffz (sh: 361-362); bn-i ul- md, ezertz-Zeheb (6/231); Zirikl, el-Alm (1/320).
145. Tefsrul-Kurnil-Azm (1/318). Ayrca bk. el-Bidye (1/11). bn-i Kesrin bu rivyet hakkndaki sznn tam metni yledir: Ancak sahih olan udur ki Krs Artan bakadr ve Ar, Krsden daha byktr.Nitekim hadis ve haberler bunu gstermektedir. bn-i Cerr, Abdullah b. Halfenin merden bu konuda rivyet ettii hadise dayanmaktadr. Buna gre bu hadisin shhatinde phe vardr. Allah en dorusunu bilir. bn-i Kesrin sz konusu ettii bu hadisin metni yledir: Raslullah sallallhu aleyhi ve selleme bir kadn gelerek: Allahn beni cennete koymas iin dua buyur dedi. Raslullah sallallhu aleyhi ve sellem Rabbini tazm ettikten (ycelttikten) sonra yle buyurdular: Allahn Krss (baz rivyetlerde: Ar) gkleri ve yeri kuatmtr. [Muhakkak Allah Krsnn stne oturur da ondan (baz rivyetlerde: Artan) drt parmak bile fazlalk (yni bo bir yer) kalmaz]. Krsnn (baz rivyetlerde: Arn) yeni yaplm bir deve palannn (semerinin), binicisinin arl nedeniyle gcrdamas gibi bir gcrdamas vardr. Hadisi muhtelif lafzlarla bn-i Eb sm, es-Snne (No:574); Bezzr,

el-Msned (bk. Tefsrul-Kurnil-Azm 1/317; Mecmauz-Zevid 1/84; bn-i Hacer, Zevidl-Msned K19/1); Eb Yal, el-Msned (bk. Tefsrul-Kurnil-Azm 1/317); Taber, Cmiul-Beyn (No: 5798); bn-i Huzeyme, et Tevhd (sh: 106); Tabern, esSnne (bk. Tefsrul-Kurnil-Azm 1/317); Ebu-eyh, Kitbul-Azame (No: 193); Drekutn, es-Sft (sh: 48-49, No:35); Ziy el-Makdis, el-Ehdsul-Muhtre (1/59) ve dierleri Eb shk es-Seb Abdullah b. Halfe mer b. el-Hattb yoluyla merf olarak Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemden, Drim, er-Redd al Biril-Mers (sh:

182

74); Abdullah b. Ahmed, es-Snne (No: 593); el-Hakm et-Tirmiz, er-Redd alel-Muattla (K105/B); Taber, Cmiul-Beyn (No: 5797, 5799); el-Hatb el-Badd, Trhu Badd (8/52); bn-i Cevz, el-ell-Mtenhiye (1/4) ve dierleri Eb shk es-Seb Abdullah b. Halfe yoluyla mrsel olarak Peygamberden, Abdullah b. Ahmed, es-Snne (No: 585)
Eb shk es-Seb Abdullah b. Halfe yoluyla mevkf olarak Hz. merden rivyet etmilerdir. Hadis hem senedindeki hem de metnindeki ihtilaf nedeniyle muztaribtir. bn-i Cevz yle demitir: Bu, Raslullah sallallahu aleyhi ve sellemden sahih olarak gelmemi bir hadistir. snd da ok muztaribtir. yle ki Abdullah b. Halfe hadisi, bazen Hz. mer yoluyla merf olarak Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemden, bazen mevkf olarak Hz. merin kendi sznden bazen de bizzat kendisi kanalndan mrsel olarak Peygamberden rivyet eder. Yine hadis bazen: Ondan (Krs veya Artan) drt parmaklk fazlalktan baka (bo bir yer) kalmaz lafzyla bazen de: Ondan drt parmak bile fazlalk kalmaz lafzyla gelir. Btn bunlar rvilerden kaynaklanan kartrmalardr ki, bunlarn hibirine itimat edilmez. el- lell-Mtenhiye (1/5-6). bn-i Kesr ise unlar syler: Bunu, Hfz el-Bezzr mehur Msnedinde, Abd b. Humeyd ve bn-i Cerr tefsirlerinde, Tabern ve bn-i Eb sm es-Snne kitaplarnda ve Hfz ez-Ziy (el-Makdis) el-Muhtr adl kitabnda Eb shk es-Seb, O da Abdullah b. Halfe hadisinden rivyet etmilerdir. Ancak bu Abdullah b. Halfe, o mehur olan (Abdullah b. Halfe el- Anber) deildir. stelik Onun Hz. merden hadis iitmi olmas hususunda da phe vardr. Sonra bazlar bunu Hz. merden mevkf olarak bazlar da (Abdullah b. Halfeden) mrsel olarak rivyet etmi, bazlar hadisin metnine garip ilveler yaparken bazlar da bu ilveleri metinden drmlerdir. Bundan daha garibi de Cbeyr b. Mutimin Arn sfat hakknda rivyet etmi olduu hadistir ki bunu Eb Dvd Sneninde (bk. No: 4726) rivyet etmitir. Allah en dorusunu bilir. (1/317-318). Hadisi bazen merf, bazen mevkf bazen de mrsel olarak rivyet eden Abdullah b. Halfenin tam ismi Abdullah b. Halfe el-Hemdn el-Kf olup kendisini bn-i Hibbn dnda hi kimse tevsk etmemitir. Hakknda Zeheb: Neredeyse bilinmeyecekti ve bn-i Kesr: Ancak bu Abdullah b. Halfe, o mehur olan (Abdullah b. Halfe el-Anber) deildir. stelik Onun Hz. merden hadis iitmi olmas hususunda da phe vardr derlerken Hfz bn-i Hacer: Makbl, ikinci tabakadan demitir. Bk. Mznul- tidl

(2/414); Tefsrul-Kurnil-Azm (1/317); el-Bidye ven-Nihye (1/9); Takrbut-Tehzb (sh: 503). Ayrca bk. Tehzbut-Tehzb (5/177).
bn-i Hacerin Abdullah b. Halfe hakkndaki makbl sz, Ona mtbaat edildii zaman makbl anlamndadr. Burada ise Ona mtbaat edilmemitir.

183

bn-i Huzeyme bu hadis hakknda unlar syler: Bu haber bizim artmzdan deildir. nk onun isnd muttasl deildir. Biz ilmin bu trnde munkat mrsellerle ihticac ediyor deiliz. et-Tevhd (sh: 106). mam Zehebde yle demitir: Gcrdama lafznn sfatlarla kesinlikle hibir ilgisi yoktur. Aksine o tpk, Sadn lmnden dolay Arn titreyip sallanmas, kyamet gnnde gn atlayp yarlmas ve bunlara benzer eyler gibidir. Gcrdamay, Allah Azze ve Celleye it bir sfat saymaktan Allaha snrz. Sonra gcrdama lafz sbit bir nastan da gelmemitir. el-Uluvv lil-Aliyyil-Gaffr (sh: 39). Sonu olarak hadis mnkerdir. Bk. bn-i Huzeyme, et-Tevhd (sh: 106); bn-i Cevz,

el- lell-Mtenhiye (1/5-6); Zeheb, el-Uluvv lil-Aliyyil-Gaffr (sh: 39); bn-i Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm(1/317); el-Bidye ven-Nihye (1/9); Suyt, ed-Drrl-Mensr (1/580); evkn, Fethul-Kadr (1/301); Ahmed kir, Cmiul-Beyna yapt tahkik (5/400); el-Elbn, Silsiletl-Ehdsid-Dafe (2/256-257, No: 866), (2/306-307, No: 906); Zllul-Cenne (1/252, No: 574); Silsiletl-Ehdsis-Sahha (1/1/226); Dr. Ali Nsr el-Fakh, Drekutnnin es-Sft kitabna yapt tahkik (sh: 49, 1 nolu dipnot); Rzullah b. Muhammed el-Mbrekfr, Ebu-eyhin Kitbul-Azame kitabna yapt tahkik (2/548-550, 6 nolu dipnot); Dr. Muhammed b. Sad el-Kahtn, Abdullah b. Ahmedin esSnne kitabna yapt tahkik (1/301, 585 nolu hadisin dipnotu), (1/305, 593 nolu hadisin dipnotu).
Krs veya Arn gcrdamas hakknda, Hz. mer dnda Eb Ms el-Ear, Cbeyr b. Mutim ve dier sahbler tarafndan rivyet edilen baka hadisler de vardr. Bunlardan iki tanesi yledir: Krs iki ayan konulduu yerdir. Krsnn, palann (semerin) gcrdamas gibi bir gcrdamas vardr. Bunu, Abdullah b. Ahmed, es-Snne (No: 588); Eb Cafer bn-i

Eb eybe, el-Aru ve M Verede Fh (K114/1-2); Taber, Cmiul-Beyn (No: 5790); Ebu-eyh, Kitbul-Azame (No: 245); bn-i Mende, er-Redd alel-Cehmiyye (sh: 46, No: 17); Beyhak, el-Esm ves-Sft (sh: 404, dier baskda 2/148); Zeheb, el-Uluvv lilAliyyil-Gaffr (sh: 84) ve dierleri Umre b. Umeyr et-Teym el-Kf yoluyla mevkf
olarak Eb Ms el-Ear radiyallhu anhden rivyet etmilerdir. Umre b. Umeyr hakknda bn-i Hacer: Sikatn sebt demitir. Takrbut-Tehzb (sh: 713). Ancak Umre b. Umeyrin Eb Ms el-Earden hadis iittii bilinmemektedir. Aksine Umre, Eb Msdan, Eb Msnn olu brhim b. Eb Ms el-Ear vstasyla rivyet etmektedir.

Bk. Zeheb, el-Kif (2/54); bn-i Hacer, Tehzbut-Tehzb (7/356). Buna gre hadis, senedindeki inktdan (kopukluktan) dolay zayftr. Bk. Zeheb, el-Uluvv (sh: 84); Suyt, ed-Drrl-Mensr (1/580); Ahmed kir, Cmiul-Beyna yapt tahkik (5/398); elElbn, Silsiletl-Ehdsid-Dafe (2/306-307, No: 906); Muhtasarul-Uluvv (sh: 124); Dr.

184

Muhammed b. Sad el-Kahtn, Abdullah b. Ahmedin es-Snne kitabna yapt tahkik (1/302-303, 588 nolu hadisin dipnotu).
Yazklar olsun sana! Allahtan kullarndan harhangi birine efaat etmesi istenilemez. Allahn n bundan daha ycedir. Yazklar olsun sana! Sen Allahn (byklnn ve yceliinin) ne olduunu bilir misin? Muhakkak Onun Ar gklerinin (baz rivyetlerde: ve yerlerinin) stndedir. (Allahn Ar) aynen yledir: (Raslullah bu srada) parmaklaryla iaret ederek (yle dedi): Tpk bir kubbe gibidir. Ve o Arn bir (deve) palannn (semerinin) binicisinin (arl) nedeniyle gcrdamas gibi bir gcrdamas vardr. Bunu, Eb Dvd (No: 4726); Drim, er-Redd al Biril-Mers (sh:

105); er-Redd alel-Cehmiyye (sh: 24); bn-i Eb sm, es-Snne (No: 575, 576); Eb Cafer b. Eb eybe, el-Aru ve M Verede Fh (K108/B); bn-i Huzeyme, et-Tevhd (sh: 103-104); Acurr, e-era (sh: 293); Tabern, el-Kebr (2/No: 1547); Ebu-eyh, Kitbul-Azame (No: 198); Drekutn, es-Sft (sh: 50-51, No: 38); bn-i Mende, etTevhd (sh: 188, No: 643); el-Llek (No: 656); Beyhak, el-Esm ves-Sft (sh: 417418, dier baskda 2/159); Beav, erhus-Snne (1/175-176, No: 92); Zeheb, el-Uluvv (sh: 37-39) ve dierleri Cbeyr b. Muhammed Muhammed b. Cbeyr Cbeyr b.
Mutim yoluyla merf olarak Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemden rivyet etmilerdir. Hadisin isnd Muhammed b. shk b. Yesr ve Cbeyr b. Muhammed nedeniyle zayftr. Muhammed b. shk mdellistir. Bu isndda olduu gibi tahds sigasn tasrih etmedii srece kendisiyle ihticc edilmez. Hakknda bn-i Hacer yle der: Sadk olup tedls yapar. Teeyy ve kadercilikle sulanmtr. Takrbut-Tehzb (sh: 825). Cbeyr b. Muhammed ise bn-i Hacerin dediine gre makbldr. Takrbut-Tehzb (sh: 195). Ayrca bk. Tehzbut-Tehzb (2/58). bn-i Hacerin makbl sz, Cbeyr b. Muhammede mtbaat edildii zaman makbl anlamndadr. Burada ise Ona mtbaat edilmemitir.

Kesr, TefsrulKurnil-Azm (1/317-318); el-Bidye ven-Nihye (1/8-9); el-Elbn, Zllul-Cenne (No: 575, 576); Daful-Cmiis-Sar (No: 6137); Silsiletl-Ehdsid-Dafe (No: 2639); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 5727); Dafu Sneni Eb Dvd (No: 1017); erhulAkdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 278, 295 nolu dipnot); Dr. Ali Nsr el-Fakh, Drekutnnin es-Sft kitabna yapt tahkik (sh: 51, 5 nolu dipnot); Dr. Ahmed Sad Hamdn, elLleknin erhu Usli tikdi Ehlis-Snne kitabna yapt tahkik (4/395, 1 nolu dipnot); Rzullah b. Muhammed el-Mbrekfr, Ebu-eyhin Kitbul-Azame kitabna yapt tahkik (2/556-557, 1 nolu dipnot); Hamd Abdlmecd es-Silef, Tabernnin elMucemul-Kebr kitabna yapt tahkik (2/128, 1547 nolu hadisin dipnotu); Dr. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Trk ve uayb el-Arnavt, bn-i Ebil- zzin erhul-AkdetitTahviyye kitabna yaptklar tahkik (2/365, 5 nolu dipnot).

Sonu olarak hadis zayftr. Bk. Zeheb, el-Uluvv (sh: 39); bn-i

185

Arn veya Krsnn gcrdamas hakkndaki dier hadis ve eserler iin bk. Abdullah

b. Ahmed, es-Snne (1/300-307); Ebu-eyh, Kitbul-Azame (2/543-666); Beav, erhus-Snne(1/175-180); bn-i Teymiyye, Mecmul-Fetv (16/434-439); bn-i ulKayyim, Tehzbus-Snen (7/95-117); bn-i Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm (1/317-318); elBidye ven-Nihye (1/7-12); Suyt, ed-Drrl-Mensr (1/580-581); emsul-Hakk elAzm bd, Avnul-Mabd (13/8-25).
el-Elbn Arn gcrdamas hakknda Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemden merf bir hadisin sahih olmadn sylyor. Bk. Silsiletl-Ehdsid-Dafe (2/307); Silsiletl-Ehdsis-Sahha (1/1/226). Bir baka yerde Arn gcrdamas hakknda sahih bir hadisin olmadn syler. Bk. Miktl-Mesbh Tahkiki (3/1596, 5 nolu dipnot);

erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 278, 295 nolu dipnot). Bir baka yerde ise Arn gcrdamas hakknda sbit bir nassn gelmediini syler. Bk. Silsiletl-Ehdsid-Dafe (2/257).
Hfz bn-i skirin gcrdama hadisini, sened ve metin ynnden ayrntl bir ekilde inceledii BeynuVuchit-Tahlt f Hadsil-Ett adnda bir cz vardr. Bu konuya ilgi duyanlar oradan bakabilirler. Bu konu hakknda son olarak unu sylemek isterim: bn-i Teymiyye (bk. Mecmul-

Fetv, 16/435-439) ve rencisi bn-i ul-Kayyimin (bk. Tehzbus-Snen 7/95-117)

Arn gcrdamasyla ilgili hadisleri sahih kabul etmeleri bazlar tarafndan eletiri konusu yaplmtr. Evet bn-i Teymiyyenin Arn gcrdamas hadislerini sahih grd, hatta bu gcrdamann Arn azametini anlatan bir ifde olduunu belirttii dorudur. Yine bn-i ulKayyimin gcrdama hadisine yneltilen eletirilere cevap verirken konuma slbuyla bu hadisi tashih etmeye alt da bir gerektir. Biz bu eletiriyi yapanlardan, bu iki limin yukarda belirttiimiz yerlerdeki szlerini iyice okuyup anlamalarn, bu yerlerden nakiller yaparlarken de onlarn szlerini olduu gibi aktarmalarn istiyoruz. Aksi takdirde yaptklar iin ilm ve objektif olmayaca kesindir. Allah en dorusunu bilir. 146. Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Mecmul-Fetv (5/102-112, el-Fetv el-

Hameviyye el-Kbr sh: 146-155), (5/495-516); erhul-Akdetil-Vstyye (1/400-418), (2/44, 45, 79).
147. Ayrca bk. (Bakara 153, 194, 249; Nisa 108; Mide 12; Enfl 12, 46, 66;

Tevbe 36, 40; Nahl 128; uar 15, 62; Ankebt 69; Muhammed 35; Mcdele 7).
148. (ZAYIF HAD S): Tabern, el-Kebr, el-Evsat (bk. Heysem, Mecmauz-Zevid,

1/60); Msned-miyyn (1/305); Eb Nuaym, Hilyetl-Evliya (6/124); Beyhak, elEsm (2/172); el-Erbanes-Sr (No: 25); bn-i Receb, Nrul- ktibs (No: 54); Suyt, el-Cmius-Sar (1/49) ve dierleri Ubde b. es-Smit radiyallhu anhden. Hadis bu lafzla zayftr. Bk. Eb Nuaym, Hilyetl-Evliy (6/124); bn-i Receb, Nrul- ktibs (No:

186

54); Heysem, Mecmauz-Zevid (1/60); Suyut, el-Cmius-Sar (1/49); el-Elbn, DafulCmiis-Sar (No: 1002); Silsiletl-Ehdsid-Dafe (No: 2589).
Ancak hadis, Abdullah b. Muviye el-Gdir radiyallhu anhden: Nefsin tezkiyesi (temizlenmesi, iyilii) nerede olursa olsun Allahn onunla beraber olduunu bilmesidir lafzyla sahih bir senedle gelmitir. Hadisi bu lafzla bn-i Eb sm, el-hd vel-Mesn

(No: 1062); Tabern, el-Mucemus-Sar (No:555); Beyhak, es-Snenl-Kbr (4/95); Fesev, el-Marife vet-Trh (1/269) ve dierleri rivyet etmilerdir. el-Elbn, SilsiletlEhdsis-Sahha (No: 1046) adl eserinde hadisin isndnn sahih olduunu sylemitir.
149. Byk sahb, Abdullah b. Osmn b. mir b. Amr b. Kab b. Sad b. Teym b. Mrre el-Kure et-Teym, Eb Bekr b. Eb Kuhfe. Allah Raslnn ilk halifesi, en byk dostu (es-Sddkul-Ekber) ve hanmlar iinde en ok sevdii Hz. ienin babas. Raslullah sallallhu aleyhi ve sellem ile peygamberlii ncesi de dost olan Eb Bekr radiyallhu anh, Hz Peygambere peygamberlik geldikten sonra bu arkadalkla yetinmeyerek Ona ve getirdii slam dinine hemen iman ederek ilk mslmanlardan olma erefine nil olmutur. Peygamberle beraber Mekkede pek ok ileye maruz kalm, mirac hdisesinde mrikler Allah Raslyle alay ederken O, eer Muhammed dediyse dorudur diyerek Peygambere sadakatini gstermitir. Medineye hicret esnasnda Peygambere refkat etmi ve Allah Tel'nn u methine mazhar olmutur: Hani, kfirler onu, iki kiiden biri olarak (Eb Bekr ile birlikte Mekkeden) karmlard; hani o ikisi maaradayd; o, arkadana, zlme, nk Allah bizimle beraberdir, diyordu. (Tevbe, 40). Peygamberde Sevr maarasndaki bu olay yle anlatmtr: Ey Eb Bekr! ncleri Allah olan iki kimseyi ne sanyorsun? (el-Ll velMercn, No: 1540). Atk (cehennem ateinden zad olmu) ismiyle de isimlendirilen Eb Bekr radiyallhu anhn faziletleri saylmayacak kadar oktur. Birka yledir: Eb Sad el-Hudr, Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemin yle dediini syler: Muhakkak ki, hem arkadal hem de mal hususunda insanlarn bana en cmerti Eb Bekrdir. mmetimden eer kendime bir can dostu edinecek olsaydm, muhakkak Ebu Bekri can dostu edinirdim. Ancak slam kardelii hri. Mescidde Eb Bekrin kapsndan baka hi bir (ufak) kap braklmasn. (el-Ll vel-Mercn, No: 1541). Amr b. el-s, Peygambere yle dediini sylemitir: Ey Allah Rasl! Ashb iinde size en sevimli kimdir? diye sordum. O iedir! buyurdu. Ben: Erkeklerden kimdir dedim. Raslullah: ienin babas! buyurdu. (A.g.e. No: 1542). Cbeyr b. Mutimde yle rivyet etmitir: Bir kadn Peygambere: Ya ben gelir de seni bulamazsam? diye sordu. Allah Rasl: ayet beni bulamazsan Eb Bekre mracaat et diye cevap verdi. (A.g.e. No: 1543).

187

Peygamberden yaa daha kk olan Eb Bekr radiyallhu anh, 2 yldan biraz fazla (20 ayda denmitir) halifelik yaptktan sonra, mmet-i Muhammedin imanndan daha fazla bir imanla h. 13 ylnda Peygamber sallallhu aleyhi ve sellem gibi 63 yandayken Medinede vefat etmitir. Cenazesini Hz. mer kldrm ve Peygamber Mescidinde Peygamberin hemen yan bana defnedilmitir. Peygamberden 142 hadis rivyet etmitir. Bk. Esmus-Sahbetir-Ruvt (sh: 57, No: 30); el- stb (4/177-178);

Tezkiretl-Huffz (1/2-5); Trhul- slm (2/97 ve sonras); el- sbe (4/144-150); Tehzbut-Tehzb (5/279-281); Takrbut-Tehzb (sh. 526).
150. (SAH H HAD S): Ahmed (1/4); Buhr (No: 3653, 3922, 4663); Mslim (No: 2381); Tirmiz (No: 3096); bn-i Eb sm, es-Snne (No: 1225) ve dierleri birbirine yakn lafzlarla Eb Bekr radiyallhu anhden. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru

Sahhil-Buhr (2/488); Muhtasar Sahhi Mslim (No: 1621); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 7814); Fkhus-Sre Tahkiki (sh: 172, 1 nolu dipnot).
151. Mtevt: Hem lafz hem de anlam bir olan ve deiik msemmlarda kullanlan isimlere verilen ad. Bk. Mecmul-Fetv (3/59, 65, 77); (5/105, 204); Flih b.

Mehd l-i Mehd, et-Tuhfetl-Mehdiyye erhur-Risletit-Tedmuriyye (sh: 209); Dr. Muhammed b. Halfe et-Temm, Mutekadu Ehlis-Snne vel-Cema f Tevhdil-Esmi ves-Sft (sh: 118-119); Dr. el-Humeyyis, Tevdhu Meksdil-Mustalahtil- lmiyye firRisletit-Tedmuriyye (sh: 20-21).
152. Allahn kendisine yakn olan (el-mukarrebn) ahslara hull ettiini (nfz etmek, girmek, iki eyin bir eymi gibi birlemesi) ileri sren sapk frka. Onlara gre kim nefsini tatla terbiye eder, dnya lezzetleri ve ehvetlerine sabrederse, Allaha yakn olanlarn (el-mukarrebn) makamna ykselir. Sonra o, beeriyet sfatlarndan temizleninceye kadar, saflamaya ve saflam olanlarn derecesinde ykselmeye devam edecektir. Kendisinde beeriyetten bir para kalmad takdirde, s b. Meryeme hull eden Allahn ruhu, ona da hull eder!? O zaman, istedii gibi olan eyden bakasn dilemez ve fiillerinin tamam, Allah Tel'nn fiili olur, sonunda da Allahla birleerek, Allah olur!? Abdulkhir el-Baddnin taksimine gre Hulliyye; Sebeiyye, Beyniyye, Cenhyye, Hattbiyye, urayiyye, Nemriyye, Rizmiyye, Mukannaiyye, Hulmniyye, Hallciyye ve Azfira olmak zere 11 gruptur. Hulliyye ayn zamanda mebbihenin arlardr. ilerin arlar da Allahn imamlara hull ettiini ileri srerler. Bk. Makltul-

slmiyyn (1/81-82); el-Fark Beynel-Frak (sh: 198-205); el-Milel ven-Nihal (1/78).

Bu sapk grubun ban eken kii el-Hallc ismiyle mehr olan Ebul-Mugs (Eb Abdillah) el-Hseyn b. Mansr b. Mahm el-Fris el-Beydv es-Sf adl malum zndktr. Rivyet edildiine gre, el-Hallc, bir gn Cneyde uram ve ona, Enel-Hakk= Ben Hakkm yni Ben Allahm demitir. Bunun zerine Cneyd, Sen Hakla berabersin; imdi
188

kim bilir (kannla) hangi kt (daraacn) lekeleyeceksin? cevabn vermitir. Bylece Cneydin, el-Hallc hakknda syledikleri gereklemi ve h. 309 ylnda Badtta Halife Cafer el-Muktedirbillhn emriyle ldrlmtr. Rivyetlere gre kendisine nce bin krba vurulmu, sonra elleri ve ayaklar kesilerek daraacna aslmtr. 3 gn daraacnda asl kaldktan sonra oradan indirilerek cesedi yaklm ve klleri Dicleye atlmtr. el-Hallcn, kendisine uyanlara yazd mektuplar ele geirenler, bu mektuplarda, u bal kullandn sylemilerdir: Her ekle brnen Rablerin Rabbinden, kulu filan kimseye.... Yine onlar, ona uyanlarn kendisine yazdklar yazlar ele geirdiler ve ilerinde unu grdler: Ey ztlarn zt ve ehvetlerin gayesinin son bulduu nokta! Senin her devirde bir ekil iinde grnen ve zamanmzda da el-Hseyn b. Mansrun eklinde grnen olduuna tanklk ederiz. Senden amn diler ve senin rahmetini niyz ederiz, ey gayblar bilen! Eb Abdirrahmn es-Slem, Tabaktus-Sfiyye adl eserinde (bk. sh: 307-308), tarkat eyhlerinin pek ounun el-Hallc tarkatten ve sofilikten kardklarn sylemektedir. Ebul-Ksm el-Kueyr ise Rislesinde Onu tarkat eyhleri olarak sayd eyhler arasnda zikretmemitir. Zaten mslmanlarn imamlar iinde ne limlerden ne de muteber tarkat eyhlerinden hi kimsenin Onu hayrla and bilinmemektedir. Kfr ve irk ieren pek ok sz ve iirin sahibidir. Bunlar terceme kitaplarnda uzun uzadya anlatlr. Biz bunlarn bir kan 215 nolu dipnotta zikrettik. Bk. el-Fark Beynel-Frak (sh:

202-204); Mecmul-Fetv (2/480-487); el- ber (2/138-144); Siyer (14/313-354); Mznul- tidl (1/548); el-Bidye ven-Nihye (11/129, 141-154; 12/113); LisnulMzn (2/314-315); ezertz-Zeheb (2/253-257). Ayrca ttihdiyyenin grleri iin bk. 215 nolu dipnot.
153. (ZAYIF HAD S): Tahric ve tahkiki daha nce gemiti. Bk. 148 nolu dipnot.

Teymiyye, Mecmul-Fetv (5/226-245); bn-i Useymn, erhul-Akdetil-Vstyye (1/404-405), (2/79-84).

155. Nitekim bu sze benzer baka bir szde Eb Hanfeden nakledilmitir. O yle demitir: Kendisine kulluk ettiin ilahn nerededir? diye soran kadna: Allah Subhnehu ve Tel gktedir, yerde deil cevabn verdi. Bunun zerine adamn biri: Peki, Allahn: O sizinle beraberdir (Hadd, 4) buyruuna ne dersin? deyince O: Bu, senin bir kimseye mektup yazp ben seninle beraberim demen gibidir. Halbuki sen onun yannda deilsin yantn verdi. Beyhak, el-Esm ves-Sft (sh: 429), (2/170); Zeheb, el-Uluvv

154. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bk. bn-i

(Muhtasar, sh: 135, No: 177); bn-i ul-Kayyim, ctimul-Cuyil- slmiyye (sh: 73).
156. (SAH H HAD S): Mlik (1/173, No:4); Ahmed (2/6, 29, 34-35, 36, 53, 66, 72,

99, 141, 144); Buhr (No: 406, 753, 1213, 6111); Mslim (No: 547); Nes (2/51); bn-i

189

Mce (No: 731); Drim (No: 1397); Beyhak, el-Esm ves-Sft (sh: 465, dier baskda 2/212) ve dierleri birbirine yakn lafzlarla bn-i mer radiyallhu anhumdan. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Sahhul-Cmiis-Sar (No: 753); Sahhut-Terb (1/186-188, No: 276-279); Muhtasaru Sahhil-Buhr (No: 228).
157. Bu konuda ayrca bk. bn-i Useymn, erhul-Akdetil-Vstyye (2/46). 158. Bu konuda daha geni bilgi iin bk. bn-i Teymiyye, Mecmul-Fetv (5/321-

582); bn-i Useymn, erhul-Akdetil-Vstyye (2/13-19); erhu Lmatl- tikd (sh: 58).
159. Mehur sahb, sahbenin hfz, Ashb- Suffenin nderi Eb Hureyre edDevs el-Yemn. sminde ve babasnn isminde ihtilaf edilmitir. Abdurrahmn b. Sahr limlerin ounluunun tercihidir. Eb Hureyre knyesidir. Anlam kedilerin babas demektir. Kedileri ok sevdiinden kendisine bu knye verilmitir. Nakledildiine gre bizzat Peygamber sallallhu aleyhi ve sellem kendisine: Y Eb Hrr! demitir. (Ahmed

2/335; Beyhak, Delilun-Nbvve 6/11; bn-i Adiyy, el-Kmil 3/1068. Ayrca bk. Tirmiz, No:3840). slama girdii tarihte ihtilaf edilmitir. Yaygn olan gre gre Hayberin
fethedildii yl olan h. 7. yln Muharrem aynda 30 yan biraz amken Peygamberi grm ve mslman olmutur. Daha nce mslman olduu da sylenmitir. Kendisinden pek ok sahb ve tbi hadis rivyet etmitir. Sahbenin en ok hadis rivyet edenidir. Peygamberden 5374 hadis rivyet etmitir. Bunlardan 326 hadisi Buhr ve Mslim ortaklaa rivyet etmilerdir. Ayrca Buhr 93 hadisinin rivyetinde, Mslim ise 98 hadisinin rivyetinde teferrd etmilerdir. O, bu olay yle anlatr: Eb Hureyre Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemden ok hadis rivyet ediyor, diyorsunuz. (Eer yalan sylediysem beni de, bana yalan isnd edeni de hesba ekeceini) vadeden Allahtr. Ben yoksul bir kimse idim. Muhcirler ar pazarda al verile, Ensr ise mallar zerinde megl olurken ben de karn tokluuna Raslullahtan ayrlmaz, Ona hizmet ederdim. Bir gn Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemin yle buyurduunu iittim: Szlerimi bitirinceye kadar kim elbisesini yayar, sonra da toplarsa, benden iittii hibir eyi unutmaz. Bunun zerine ben de stmdeki elbiseyi hemencecik (oraya) yaydm. Raslullah hak din ile gnderen Allaha yemin olsun ki, (bundan sonra) Ondan iittiim hibir eyi (bir daha) unutmadm. (el-Ll vel-Mercn, No:1621). Hakknda Buhr: lim ehlinden 800 kii kadar kendisinden hadis rivyet etmitir. anda hadis rivyet edenlerin ezberi en iyi olanyd derken Hkim de: Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemin sahbleri iinde en ok hadis ezberleyeni ve Ona en ok bal olanyd. Onunla karn tokluuna arkadalk yapt. yle ki eli, Raslullahn eliyle birlikteydi ve Raslullah vefat edinceye kadar nereye giderse o da onunla birlikte giderdi. te bu yzden rivyet ettii hadisler ok oldu demitir. H. 57 ylnda (58 ve 59 da denmitir) 78 yandayken Akk denilen yerde vefat etmi ve cenazesi Veld b. Ukbe b. Eb Sfynn kldrd cenze namazndan sonra Medinede defnedilmitir. Bk. Esmus-Sahbetir-Ruvt (sh:

190

37, No:1); el- stb(4/332-335); Tezkiretl-Huffz (1/32-37); Siyer(2/578-632); el- sbe (7/348-362); Tehzbut-Tehzb (12/237-240); Takrbut-Tehzb (sh. 1218).
160. (SAH H MTEVT R HAD S): Mlik (1/187, No: 30); Ahmed (2/264, 265, 267,

282, 419, 487, 504); Buhr (No: 1145, 6321, 7494); Mslim (No: 758); Eb Dvd (No: 1315, 4733); Tirmiz (No:446, 3498); Nes, es-Snenl-Kbr (bk. Tuhfetl-Erf 10/99); Amelul-Yevmi vel-Leyle (No: 487); bn-i Mce (No: 1366); Drim (No:1478, 1479); bn-i Hibbn (el- hsn, No:920); Eb Nuaym, Ahbru Esbehn (2/254); Drekutn, Kitbun-Nzl (No:13-25, 51); bn-i Eb sm, es-Snne (No: 492-499); curr, e-era (sh: 308-309); bn-i Huzeyme, et-Tevhd (sh: 126, 127, 129); Drim, er-Redd alelCehmiyye (No: 125); Abdullah b. Ahmed, es-Snne (No: 153, 154); el-Llek (No: 745); bn-i Nasr, Kymul-Leyl (sh: 35); Zeheb, el-Uluvv (No:78) ve dierleri Eb Hureyreden. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Zllul-Cenne (No: 492-503); rvul-Gall (No: 450); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 8165-8168); Muhtasaru Sahhil-Buhr (No: 596); Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 389); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 222, 185 nolu dipnot); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 1223).
161. Yazarn belirttii gibi yaklak 28 sahbnin rivyet ettii bu hadis mtevtir hadistir. Buna pek ok lim iaret etmitir. Bk. Drekutnnin Kitbun-Nzl adl eseri; bn-i

Abdilberr, et-Temhd (7/128); bn-i Teymiyye, Mecmul-Fetv (5/322), (6/234-235); Zeheb, el-Uluvv (sh: 73, 79, Muhtasar sh: 110,116); Ayn, Umdetul-Kr (6/211); bn-i Abdilhd, es-Srimul-Menk (sh: 304); Suyt, el-Ezhrl-Mtensire (sh: 124); Muhammed el-Kettn, Nazmul-Mtensir minel-Hadsil-Mtevtir (sh: 178-179); elElbn, rvul-Gall (No: 450); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 222, 185 nolu dipnot); Zllul-Cenne (1/216-222).
162. Nitekim Eb Hanfeye, Allahn dnya gne nasl indii hakknda soru sorulduunda: Allah nitelii bilinmeksizin nzl eder (iner) cevabn vermitir. es-Sbn,

Akdets-Selef ve Ashbil-Hads (sh: 42, 59); Beyhak, el-Esm ves-Sft (sh: 456, 572, dier baskda 2/200, el-Esmnn muhakkk Kevser bu konuda susmutur); bn-i Ebil- zz el-Hanef, erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-Elbn, sh: 223); ls, Cilul-Ayneyn (sh: 353); Molla Aliyyul-Kr, erhul-Fkhl-Ekber (sh: 38); bn-i Abdilhd, es-Srimul-Menk (sh: 304).
163. bn-i Teymiyye bunun alt bakmdan doru olmadn sylemektedir. Bk.

Mecmul-Fetv (5/415-418). Ayrca bk. bn-i (2/15-16).

Useymn, erhul-Akdetil-Vstyye

164. Bu konuda ayrca bk. bn-i Useymn, erhul-Akdetil-Vstyye (2/15-17). 165. Yni hem yksekte olduunu, hem de dnya gne indiini sylemitir.

191

166. Bu konuda ayrntl bilgi iin bk. Mecmul-Fetv (2/427-434); bn-i Useymn,

erhul-Akdetil-Vstyye (1/283-291), erhu Lmatl- tikd (sh: 48-49).

167. Nitekim Eb Hanfe yle demitir: Onun Kurnda zikrettii gibi eli, yz ve nefsi vardr. Allahn kitabnda zikretmi olduu yz, el ve nefis Onun nitelii bilinmeyen sfatlarndandr. el-Fkhul-Ekber, sh: 59. Onun nefsi yarattklarnn nefsi gibi deildir. Btn nefislerin yaratcs Odur. Onun benzeri hibir ey yoktur. O iitendir, grendir. (r, 11) el-Fkhul-Ebsat, sh: 53. 168. Ayrca bk. (Bakara 115, 272; Enm 52; Rad 22; Kehf 28; Kasas 88; Rm 38,

39; nsn 9; Leyl 20).

169. (HASEN HAD S): Ahmed (5/191); Tabern, el-Mucemul-Kebr (No: 4803,

4932); Msned-miyyn (No: 1481, 2013); Hkim (No: 1900); bn-i Eb sm, esSnne (No: 426) ve dierleri. Zeyd b. Sbit radiyallhu anh hadisinden bir blm. Hadis
hakknda Hkim: snd sahih olup Buhr ve Mslim tarafndan tahric edilmemitir demi, Zeheb ise ona katlmayarak zayf demitir. Bk. el-Mstedrek (1/697-698). Heysem ise Mecmauz-Zevid (10/113)de: Tabernnin bir senedindeki rvilerin tevsk edildiklerini sylemitir. el-Elbn hadisi tashh etmitir. Bk. Sahhut-Terb (1/346, No: 657); Zllul-

Cenne (1/185, No: 426).

Hadisi ayrca Ammr b. Ysir ve Fadle b. Ubeyd rivyet etmilerdir. Bunlar da sahihtir. Hadisi Ammrdan, Ahmed (4/264); Nes (3/54-55); bn-i Eb sm, es-Snne

(No:424, 425) ve dierleri rivyet etmitir. Senedi sahihtir. Bk. el-Elbn, el-KelimutTayyib Tahkiki (No: 105); Sahhul-Kelimit-Tayyib (No: 87); Sahhu Snenin-Nes (1/281); Zllul-Cenne (No: 424, 425); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 2497); Abdlkdir el-Arnavt, el-Kelimut-Tayyib Tahkiki (No: 104). Hadisi Fadle b. Ubeydden ise bn-i Eb sm, es-Snne (No: 427) rivyet etmitir. Bunun da senedi sahihtir. Bk. el-Elbn, Zllul-Cenne (No: 427).
170. Bu konuda ayrca bk. bn-i Useymn, erhul-Akdetil-Vstyye (1/287-288). 171. Bk. ( brhim, 37). 172. Bk. (Arf 73; Hd 64; ems 13). 173. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: Ancak cell ve ikrm shibi Rabbinin yz bki kalacaktr. (Rahmn, 28). 174. (ZAYIF HAD S): Hadis uzuncadr. Konumuzla ilgili blm yledir: Allahm! Gcmn zayfln, aremin azln ve halk nazarnda hor ve hakr grlm sana yaknyorum.... Ben, karanlklar aydnlatan, dnya ve ahiret ilerini dzelten yznn nruna snyorum... Peygamberin bu duay, arsnn kabul edilmedii ve eziyete urad Tiften dn srasnda yapt rivyet edilmitir. bn-i shk, Sret-i bn-i
192

Him (1/419-421 senedsiz); Taber, et-Trh (1/554); Tabern, el-Kebr (25/346); bn-i ul-Esr, el-Kmil (2/187); bn-i Kesr, el-Bidye (2/134); bn-i ul-Kayyim, Zdl-Med (1/98-99 senedsiz) ve dierleri Abdullah b. Cafer radiyallhu anhden. Ancak hadisin senedi zayftr. Hadisin zayflna, Heysem Mecmauz-Zevid (6/35)de; el-Elbn FkhusSre Tahkiki (sh: 134)de; Dr. Ekrem Ziya el-mer, es-Sretn-Nebeviyyets-Sahha (1/188)de; Hamd es-Silef, el-Mcemul-Kebre yapt tahkikte (25/346, 8 nolu dipnot); uayb el-Arnavt ve Abdlkdir el-Arnavt Zdl-Med e yaptklar tahkikte (1/99)
iaret etmilerdir. 175. (SAH H HAD S): Hadisin ba taraf 8. blm sh: 84de gemiti. Yukardaki blm ise 16. blm sh: 141de gelmektedir. Hadisin tam metni yledir: Kukusuz Allah Azze ve Celle uyumaz. Zaten uyumas da gerekmez. Mzn (dier bir rivayette adaleti) indirir ve kaldrr. Gndzn amelinden nce gecenin ameli, gecenin amelinden nce de gndzn ameli Ona ykseltilir (kaldrlr). Onun rts (perdesi) nrdur (Eb Bekr radiyallhu anhn rivyetinde perdesi atetir). Onu bir averse yznn nrlar, yaratklarndan gznn erdii (ilitii) her eyi yakar kavurur. Hadisin geni tahrici iin

81 nolu dipnota bakn.

176. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bk. bn-i

(6/362-373); bn-i tikd (sh: 49-51).

Teymiyye, Mecmul-Fetv Useymn, erhul-Akdetil-Vstyye (1/291-308), erhu Lmatl-

177. Nitekim Eb Hanfe yle demitir: Onun Kurnda zikrettii gibi eli, yz ve nefsi vardr. Allahn kitabnda zikretmi olduu yz, el ve nefis Onun nitelii bilinmeyen sfatlarndandr. el-Fkhul-Ekber, sh: 59. Allahn eli onlarn elleri zerindedir, ancak bu yaratklarn elleri gibi deildir, bir uzuv (organ) da deildir. O ellerin yaratcsdr... Onun benzeri hibir ey yoktur. O, iitendir, grendir. (r, 11). el-Fkhul-Ebsat, sh: 52-53. 178. Allahn elinin tekil, ikil ve oul sgalarla getii yerler iin bk. 17. blm

sh:143.
179. Allahn her iki eli de sadr. Bu bn-i Huzeyme (bk. et-Tevhd, 1/159, 197); mam Ahmed (bk. Ebu Yal, Tabaktul-Hanbile 1/313); Beyhak (bk. el-Esm ves-Sft, 2/55-56); bn-i Teymiyye (bk. Mecmul-Fetv 6/397-400); el-Elbn (bk. MecelletlAsle Say: 4, sh: 68; Silsiletl-Ehdsis-Sahha, No:49, 3136) ve daha baka limlerin grdr. Drim (bk. er-Redd al Biril-Mers, sh: 155); Eb Yal el-Ferr (bk. btlutTevlt sh: 176); Sleymn et-Temm (bk. Kitbut-Tevhd, sh: 193); Sddk Hasen Hn (bk. Katfus-Semer, sh: 66); Muhammed Hall Herrs (bk. bn-i Huzeymenin, KitbutTevhd adl eserine yapt talk, sh: 66); Abdullah el-Guneymn (bk. erhu Kitbit-

Tevhd min Sahhil-Buhr, 1/306, 313-314) gibi limler ise, Allahn iki elinden biri sa el

193

dieri sol eldir, grn benimsemilerdir. Bizim tercih ettiimiz gr ilk grtr. Bu grn delillerinden bazlar unlardr: 1- Kyamet gn yeryz btnyle Onun avucundadr, gklerde sa elinde drlm olacaktr. (Zmer, 67). 2- Muhakkak dil olanlar (kyamet gn) Rahmn Azze ve Cellenin sanda nrdan minberler zerinde olacaklardr. Rahmnn her iki eli de sadr. Ahmed (2/160); Mslim (No:1827); Nes (8/221-222) ve dierleri bn-i mer radiyallhu anhumdan. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 1207); Sahhul-Cmiis-Sar (No:

1953).
3- Allah Tel ilk olarak kalemi yaratm ve onu sa eliyle alp tutmutur. Onun her iki eli de sadr. bn-i Eb sm, es-Snne (No:106); curr, e-era (sh: 175) ve dierleri bn-i mer radiyallhu anhumdan. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Silsiletl-

Ehdsis-Sahha (No: 3136); Zllul-Cenne (1/49, No: 106). Hadis, Allahn sa eli
zikredilmeden: Muhakkak Allahn ilk yaratt ey kalemdir. Allah kaleme: Yaz dedi. Kalem de: Ey Rabbim! Ne yazaym? dedi. Allah da: (Kyamete kadar) olacak (dier bir rivyette takdir edilmi) her eyi yaz diye cevap verdi lafzyla da rivyet edilmitir. Bunu

Ahmed (5/317); Eb Dvd (No:2155, 3319); Tirmiz (No: 3319); bn-i Eb sm, esSnne (No: 102, 103, 104, 105, 107) ve dierleri Ubde b. es-Smit radiyallhu anhden rivyet etmilerdir. Hadis bu lafzla da sahihtir. Bk. Tirmiz, es-Snen (5/395); elElbn, Zllul-Cenne (1/48-50); Miktl-Mesbh Tahkiki (No:94). Hadis ayrca: Allah
Tel'nn ilk yaratt ey kalemdir. Ona (yazmasn) emretmi o da olacak her eyi yazmtr lafzyla da rivyet edilmitir. Bunu bn-i Eb sm, es-Snne (No: 108) bn-i -i Abbas radiyallhu anhumdan rivyet etmitir. Bu da sahihtir. Bk. el-Elbn, Zllul-Cenne

(1/50); Silsiletl-Ehdsis-Sahha (No: 133).

4- Allah, demi yaratp ona kendi ruhundan frd zaman, her iki eli de kapal olduu halde deme: Hangisini dilersen se al, Ey dem! dedi. dem de: Rabbimin sa elini setim. Zaten Onun her iki eli de mbrek sa elidir dedi. Daha sonra onu anca iinde dem ve zrriyeti olduu ve onlardan her bir insann mrnn orada yazl olduu ortaya kt. bn-i

Eb sm, es-Snne (No: 206); bn-i Hibbn (el- hsn, No:6167); Hkim (No: 214, 215); Beyhak, el-Esm ves-Sft (2/56 veya sh: 324) ve dierleri Eb Hureyre radiyallhu anhden. Ayrca hadisi Tirmiz (No:3076) Eb

Hureyreden farkl bir lafzla rivyet etmitir. Hadis sahihtir. Hkim, hadis sahih olup, Mslimin artna gredir demi, Zeheb de Ona katlmtr. Bk. el-Mstedrek (1/132133). el-Elbnde hadisin isndnn hasen olduunu sylemitir. Bk. Zllul-Cenne (1/91). 5- Allahn sa eli dopdoludur. Onu hibir ey eksiltemez. Gece gndz ondan (balar ve nimetler) devaml akar. Siz, Allahn gkleri ve yeri yarattndan beri infak ettii (verdii) eyleri grdnz m? nk btn bu verdikleri bile Onun sa elindekileri
194

hibir ekilde eksiltememitir. Mslim (No:993); bn-i Mce (No: 197); bn-i Eb sm, es-Snne (No: 780) bu lafzla, Tirmiz (No: 3045): Rahmnn sa eli dopdoludur... lafzyla Eb Hureyreden rivyet etmilerdir. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhi

Mslim (No: 525); Zllul-Cenne (1/348). Hadisin dier rivyetleri iin bir sonraki dipnota (180 nolu) bakn.
Allahn sa eliyle ilgili daha ayrntl bilgi almak isteyenler ayrca u kaynaklara bakabilirler. bn-i Teymiyye, Mecmul-Fetv (6/397-400); Alev es-Sekkf, Sftullhi

Azze ve Celle (sh: 276-283).

180. (SAH H HAD S): Ahmed (2/242, 283, 313, 500); Buhr (No: 4684, 5352,

7411, 7419, 7496); Mslim (No: 993); Tirmiz (No: 3045); bn-i Mce (No: 197); bn-i Huzeyme, et-Tevhd (No: 90); bn-i Eb sm, es-Snne (No: 780); Beyhak, el-Esm vesSft (sh: 329, dier baskda 2/60-61) ve dierleri Eb Hureyre radiyallhu anhden. Hadis daha nce getii gibi, Mslim, bn-i Mce ve bn-i Eb sm tarafndan: Allahn
sa eli yle doludur ki lafzyla, Tirmiz tarafndan ise: Rahmnn sa eli yle doludur ki lafzyla rivyet edilmitir. Sonu olarak hadis btn bu lafzlarla sahihtir. Bk. el-Elbn,

Sahhul-Cmiis-Sar (No: 8066); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 92); Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 525); Zllul-Cenne (1/348).
181. mam Eb Hanfede bu noktaya zellikle dikkat ekmitir. O yle demitir: Allahn elinden maksat kudretidir veya nimetidir, denilemez. nk bu durumda Allahn sfatlarn iptal etme sz konusu olur. Bu ise Mutezile ve Kaderiyyenin grdr. Ancak Allahn eli Onun nitelii bilinmeyen sfatdr. el-Fkhul-Ekber, sh: 59. 182. Bu konuda ayrca bk. bn-i Teymiyye, Mecmul-Fetv (6/363-373); bn-i

Useymn, erhul-Akdetil-Vstyye (1/304-308).

183. El lafzyla ilgili ayet ve hadislerin bir blm daha nce gemiti. stelik bn-i Teymiyye, Snnette bununla ilgili hadislerin sylemektedir. Bk. Mecmul-Fetv (6/363). mtavtir derecesine ulatn

184. Avu (keff) lafz sahih hadislerde gemektedir. Bunlardan birka unlardr: 1- Hi kimse iyi (helal) bir eyden sadaka vermi olmasn ki Allah onu sa eliyle alp kabul etmesin. Bu bir hurma bile olsa. Zaten Allah iyiden (helalden) bakasn da kabul etmez. Aynen sizden birinizin tayn veya deve yavrusunu zenle bytt (yetitirdii) gibi sadaka Rahmnn avucunda byr (oalr). Nihayet da gibi veya dadan daha byk olur. Buhr (No: 1410); Mslim (No: 1014) ve dierleri Eb Hureyreden. Bu Mslimin lafzdr. Hadis sahihtir. Ayrntl tahric ve tahkiki iin bk. 79 nolu

dipnot.

195

2- Rabbimi (uykuda) en gzel srette grdm... Ve Rabbimin avucunu, iki omuzumun (krek kemiimin) arasna koyduunu grdm. yle ki gnlmde (kalbimde) Onun parmak ularnn (dier bir rivyette elinin) soukluunu hissettim. Ahmed (5/243); Tirmiz (No: 3235); bn-i Eb sm, es-Snne (No: 465-471) ve dierleri Muz b. Cebel ve bir grup sahbeden rivyet etmilerdir. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Zllul-Cenne (1/203-

205).
185. Parmak ( sba oulu Esbi) lafz sahih hadislerde gemektedir. Bazlar unlardr: 1- demoullarnn kalplerinin hepsi Rahmann parmaklarndan iki parmak arasnda tek bir kalp gibidir. Onlar diledii gibi evirir. Ahmed (2/168, 173); Mslim (No: 2654); bn-i Eb sm, es-Snne (No: 222) ve dierleri Abdullah b. Amr b. el-stan. Hadis bu lafzla sahihtir. Bk. el-Elbn, Silsiletl-Ehadsis-Sahha (No: 1689); Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 1851); Zllul-Cenne (1/100, No:222); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 89). Hadisi ayrca: Muhakkak kalpler Rahmnn (baka bir rivyette Allahn) parmaklarndan iki parmak arasndadr. Onlar evirir lafzyla Ahmed (6/182, 251, 302, 315); Tirmiz (No: 2140); bn-i Mce (No: 3834); bn-i Eb sm, es-Snne (No: 225) ve dierleri Enes b. Mlikden rivyet etmilerdir. Hdis bu lafzla da sahihtir. Bk. Sahhul-Cmiis-Sar (No:1685); Zllul-Cenne (1/101, No: 225); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 102). Hadisi bu iki sahb dnda en-Nevvs b. Semn ( bn-i Mce No: 199, bn-i Eb sm No:219); mm Seleme (Tirmiz No: 3522, bn-i Eb sm No: 223); ie ( bn-i Eb sm No:224); Cbir b. Abdullah (Hkim No: 3140); Eb Hureyre ( bn-i Eb sm No: 229); Nuaym b. Hammr ( bn-i Eb sm No: 221); Sebre b. el-Fkih ( bn-i Eb sm, No: 220) ve daha baka sahbler de rivyet etmilerdir. Bunlar da sahihtir. Bk. el-Elbn, Zllul-Cenne

(1/98-103).
2- Yahdi bir adam Peygamber sallallhu aleyhi ve selleme gelir ve yle der: Ey Muhammed! (Baka bir rivyette Ey Ebal-Ksm!) Kukusuz Allah kyamet gn gkleri bir parmana, yedi kat yeri bir parmana, dalar bir parmana, aalar bir parmana ve yaratklar bir parmana alr, sonra yle der: Bugn melik (padiah) benim. Bunun zerine Raslullah (bir rivyette Yahdinin bu szn beendii ve tasdik ettii iin) n dileri grnecek ekilde glmsemi sonra da: Onlar Allah hakkyla takdir edemediler. Oysa kyamet gn yeryz btnyle Onun avucundadr, gklerde sa elinde drlm olacaktr. (Zmer, 67) ayetini okumutur. Ahmed (1/457); Buhr (No: 4811, 7414,

7415, 7451, 7513); Mslim (No: 2786, 2788); Tirmiz (No: 3238, 3239); bn-i Eb sm, es-Snne (No: 541-544) ve dierleri Abdullah b. Mesd radiyallhu anhden. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Zllul-Cenne (1/238-240); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 5524).
186. (SAH H HAD S): Hadis kaynaklarda yle yer almaktadr: Kymet gn Allah yeri avucuna alr, gkleri de sa elinde drer (katlar) sonra da yle der: Mlkn shibi

196

melik (hkmdar) benim! Hani yeryznn hkmdarlar nerede? Ahmed (2/374); Buhr

(No: 4812, 6519, 7382, 7413); Mslim (No: 2787); bn-i Mce (No: 192); Drim (No: 2799); bn-i Eb sm, es-Snne (No: 548, 549); Eb Yal, el-Msned (No: 5850); curr, e-era (sh: 320); bn-i Huzeyme, et-Tevhd (No: 92, 93, 94); Beyhak, el-Esm ves-Sft (sh: 323-324, dier baskda 2/54) ve dierleri Eb Hureyre radiyallhu anhden. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Zllul-Cenne (1/241-242, No: 548, 549); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 5522); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 8125). Ayrca hadisi; Ahmed (2/72); Mslim (No: 2788); Eb Dvd (No: 4732); bn-i Eb sm (No: 547); Beyhak, el-Esm ves-Sft (sh: 323, dier baskda 2/55) ve dierleri biraz daha farkl bir
lafzla bn-i mer radiyallhu anhumdan rivyet etmilerdir. Bunun da senedi sahihtir.

Bk. el-Elbn, Zllul-Cenne (1/241, No:547); Sahhul-Cmiis-Sar (No:8125).

187. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bk. bn-i Useymn, erhul-Akdetil-Vstyye

(1/308-322).
188. Allahn gznn tekil, ikil ve oul kiple getii yerler iin bk. 17. blm

sh:143.
189. (SAH H HAD S): Hadisin tam metni yledir: Hibir peygamber gnderilmi olmasn ki (dier bir rivyette Allah hibir peygamber gndermi olmasn ki) o mmetini, bir gz kr (a) olan yalanc Deccle kar uyarm olmasn. Dikkat edin gerek u ki, Decclin bir gz krdr (adr). phesiz Rabbiniz kr (a) deildir. Decclin iki gz arasnda kfir yazldr. Mslimde hadisin devamnda yle bir ek vardr: Sonra onu heceleyerek syledi: KFR (yni kfir); onu her mslman okur. Buhr (No: 7131, 7408);

Mslim (No: 2933); Tirmiz (No: 2245); Eb Dvd(No: 4316); Taylis (No: 1963) ve dierleri Enes b. Mlik radiyallhu anhden. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, erhul-AkdetitTahviyye Tahkiki (sh: 500, 762 nolu dipnot); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 3402, 5578, 5789).
Decclin bir gznn a olmasyla ilgili hadisler Enes b.Mlik dnda, Huzeyfe, bn-i mer, Eb Hureyre, bn-i -i Abbas, Eb Umme el-Bhil, en-Nevvs b. Semn, Ubade b. es-Smit, Sefne, Semure ve daha baka sahbler tarafndan da rivyet edilmitir. Bk. el-Elbn, Sahhul-Cmiis-Sar (No: 1606, 2459, 2495, 2636, 3400,

3401, 3402, 5577); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 5470, 5472, 5485); Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 2044, 2047); Silsiletl-Ehdsis-Sahha (No: 1193, 1863).
Uyar: Hadislerin genelinde Decclin sa gznn kr (a) olduu belirtilmektedir. Sol gznn a olduunu belirten hadisler de vardr. Sa gznn a olduunu belirten hadisler sened bakmndan daha salamdr. Onlardan birinde Allah Rasl yle buyurmutur: Allah size gizli kalmaz. phesiz Allahn bir gz kr (a) deildir -bu srada eliyle gzne iaret etti- Ancak Mesh Decclin sa gz krdr (adr). Sanki gz prsm bir zm tanesi gibidir. Ahmed (2/37, 131); Buhr (No: 3407, ayrca bk.
197

3439, 3441, 5902, 6999, 7026, 7128); Mslim (No: 169); Eb Dvd (No: 4757); Tirmiz (No: 2235, 2241); bn-i Eb eybe (No: 37445); Beav, erhus-Snne (No: 4255, 4256) ve dierleri bn-i mer radiyallhu anhumdan. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 500, 760 nolu dipnot); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 5577); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 5470).
Dikkat edilecek olursa Decclin sa gznn kr (a) olduuna dair bu rivyeti Buhr ve Mslim ortaklaa rivyet etmilerdir. bn-i Abdilberr, Hfz bn-i Hacer, el-Elbn ve bn-i Useymn bu neden bata olmak zere birka nedenden tr Deccl in sa gznn kr (a) olduuna dair rivyetleri Decclin sol gznn kr (a) olduuna dair rivyetlere tercih etmilerdir. Bu iki gr dnda baka eyler de sylenmitir. Bk.

Fethul-Br (13/104-105); erhul-Akdetit-Tahviyye (sh: 500, 760 nolu dipnot); erhulAkdetil-Vstyye (1/312-313).
190. (HASEN HAD S): Ahmed (4/12); bn-i Mce (No: 181); Tabern, el-Mucemul-

Kebr (No: 469); curr, e-era (sh: 279-280); Abdullah b. Ahmed, es-Snne (No: 452); bn-i Eb sm, es-Snne (No: 554); Drekutn, es-Sft (No: 30); Deylem, MsnedlFirdevs (No: 3890); Taylis, el-Msned (No: 1092); Beyhaki, el-Esm ves-Sft (2/221); el-Llek (No: 722) ve dierleri Vek b. Hudus veya (Udus) yoluyla amcas mehur
sahb Eb Rezn el-Ukayl (Lakt b. mir b. Sabire) radiyallhu anhden merf olarak.

Abdullah b. Ahmed, Zevidul-Msned (4/13), es-Snne (No: 1120); bn-i Huzeyme et-Tevhd (sh: 122-125) ve dierleri Delhem O da babas el-Esved b. mir yoluyla
amcas mezkur sahb Lakt b. mir radiyallahu anhden merf olarak.

Tabern, el-Mucemul-Kebr (No: 477) Delhem, babas el-Esved b. mir, O da

sm b. Lakt yoluyla mrsel olarak sahb Lakt b. mir radiyallhu anhden.

bn-i Huzeyme, et-Tevhd (sh: 153); bn-i Adiyy, el-Kmil fid-Duaf (3/924) ve elHatb el-Badd, Trhu Badd (13/44) At b. Yesr yoluyla mminlerin annesi ie
radiyallhu anhdan merf olarak. Hadis her ne kadar baz muhakkklar tarafndan zayf saylmsa da, rivyetlerin btn yollar birlikte deerlendirildiinde, hadisin hasen hadis olduu grlebilmektedir. Bu noktay el-Elbn Silsiletl-Ehdsis-Sahha (6/2/736, No:2810) adl eserinde zellikle belirtmitir. eyhul- slm bn-i Teymiyyede el-Akdetl-Vstyye (2/26, bn-i Useymn erhi ile birlikte) adl eserinde hadis iin hasen hadis demitir. Hadisi zayf grenler, hadisin btn yollarn toplayarak sened kritii yapmadklar gibi el-Elbnnin kendisinden dnd, hadisle ilgili eski hkmne dayanmlardr. Oysa ki el-Elbn, bu hadisi ilk olarak zayf grdn ancak daha sonralar hadisle ilgili daha baka yollara -ki zellikle ikisinin zerinde durmutur- rastladn, cerh ve tadl kurallarna gre de doal olarak hadisi hasen kldn, ilgili kitabn (6/2/732-739) sayfalarnda uzun uzadya anlatmtr.

198

Yazar bn-i Useymn ise el-Akdetl-Vstyyeye yapt erhte hadisi hayret etmek (elaceb) sfatnn ispat iin delil olarak kullanmtr. Tpk yukardaki metinde ayn hadisin dier bir blmyle glmek sfatn ispat etmek iin yapt gibi. Bu, Onun hadisi sahih kabul ettiinin ak bir gstergesidir. nk yazarn, inanc ispat hususunda sahih delillere gsterdii hasssiyet bilinmektedir. el-Elbnnin hadis hakkndaki eski gr iin bk. Daful-Cmiis-Sar (No:3585);

Zllul-Cenne (No: 459, 554); et-Talk alet-Tenkl (2/347); Dafu Sneni bn-i Mce (No:31). Hadis hakknda daha ayrntl bilgi iin el-Akdetl-Vstyye ile ilgili yaptm
eviri ve tahkik almama baklabilir. 191. Hadisin tam metni iin 175 nolu dipnota, tahrici iin ise 81 nolu dipnota bakn. 192. Bu konuda ayrca bk. bn-i Useymn, erhul-Akdetil-Vstyye (1/321-322). 193. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bk. bn-i Useymn, erhul-Akdetil-Vstyye

(1/299-303, 316-321).
194. Ayrca bk. (l-i mrn 26, 73; Mide 64; Mminn 88; Ysn 83; Fetih 10;

Hadd 29).
195. Ayrca bk. (Hd 37; Mminn 27; Tr 48). 196. Ayrca bk. (Sd, 75). 197. (ZAYIF HAD S): Ukayl, ed-Duaful-Kebr (sh: 24); Bezzr, el-Msned (No:

553, Keful-Estr); el-Vhid, el-Vast (3/86/1) ve dierleri Eb Hureyre radiyallhu anhden. Ayrca Bezzr, el-Msned (No: 552, Keful-Estr) Cbir b. Abdullah radiyallhu anhden. Mnzir et-Terb vet-Terhb (1/191) ve Heysem Mecmauz-Zevid (2/80) adl eserlerinde hadisin zayf olduunu ylemilerdir. el-Elbnde Silsiletl-Ehdsid-Dafe (No: 1024) ve Dafut-Terb vet-Terhbde (No:289) hadis hakknda ok zayf (daf
cidden) demitir. 198. Bk. bn-i ul-Mevsl, Muhtasarus-Savkl-Mrsele (2/398). Ayrca bk. bn-i ulKayyim, es-Savkul-Mrsele (2/39, No: 256). bn-i ul-Kayyim hadisi naklettikten sonra herhangi bir ey sylememitir. bn-i Useymn bu hadisi erhul-Akdetil-Vstyye (1/313-314) adl eserinde zikrettikten sonra yle demitir: Ancak hadis zayftr. Allahn iki gz olduuna dair inancmz, sahih hadis olan Deccl hadisine dayanmaktadr. nk Deccl hadisi, onu iyice dnen kimse iin aktr.

Teymiyye, Mecmul-Fetv (6/166-184); (12/5-600); bn-i Ebil- zz el-Hanef, erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. elElbn, sh: 168-188); Molla Aliyyul-Kr, erhul-Fkhl-Ekber (sh: 23-31); bn-i Useymn, erhul-Akdetil-Vstyye (1/418-423, 2/34-37); erhu Lmatl- tikd (sh: 70-76).

199. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bk. bn-i

199

200. Nitekim Eb Hanfe yle demitir: Allah kendi kelmyla konuur. Kelm Onun ezelde sfatdr. el-Fkhul-Ekber, sh: 58. Allah konuur, fakat bizim konumamz gibi deil. el-Fkhul-Ekber sh: 59. Kim Kurn iitir de onun beer (insan) sz olduuna inanrsa o kfir olmutur. Allah bylesini knam, ayplam ve: Onu cehenneme atacam (Mddessir, 26) diyerek onu cehennemle tehdit etmitir. Allah, Kurn iin: Bu, beer sznden baka bir ey deil (Mddessir, 25) diyeni cehennem ile tehdit edince biz bilmi ve kesin olarak anlam oluyoruz ki, Kurn beerin yaratcsnn szdr ve asla insan szne benzemez.

erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-Elbn, sh: 168).

201. Nitekim asrnda Badttaki Haneflerin imam olan ls bu konuda unlar sylemektedir: Muhakkklardan (aratrmaclardan) Mturd, Er ve dierleri gibi din imamlarnn (nderlerinin) sznn vard son nokta, beraberinde tevli gerektirmeyecek derecede oklua ulam naslarn gsterdii gibi, Ms aleyhis-selm Allah Tel'nn kelmn harf ve ses ile iitmitir. Bunun karsnda, onun bunun syledii szler uygunsuz ve yakksz szlerdir. Allah Tel yle buyurmutur: Ona (Msya) Trun sa tarafndan seslendik. (Meryem, 52), Hani Rabbin Msya... diye seslenmiti. (uar, 10), Vdinin sa kysndan (Msya) yle seslenildi... (Kasas, 30), Kutsal vdi Tuvda Rabbi Ona (Msya) yle seslenmiti. (Nzit, 16). Dilin ve hadislerin gereine uygun olan, seslenmenin (nidnn) sesle aklanmasdr. stelik Allah Tel'nn sesle konutuunun ispat, saylmayacak kadar ok hadiste ve snrsz haberde gemektedir. Rhul-Men (1/17). 202. mam Eb Hanfe Allahn Ms aleyhis-selm ile gerekten konutuunu ikrar etmektedir. O yle der: Allahn Kurnda belirttii Ms ve dier peygamberlerden, Firavun ve blisten bahsettii hususlarn hepsi Allah Tel'nn onlardan haber verdii kelmdr (szleridir).

el-Fkhul-Ekber, sh: 58.

Allahn Allah Ms ile gerekten konutu (Nis, 164) ayetinde syledii gibi Ms Allahn kelmn iitti. phesiz Allah, Msa ile konumadan nce de mtekellim (konuucu) idi. el-Fkhul-Ekber, sh: 59. Allah Ms ile ezeldeki sfat olan kelmyla konumutur. el-Fkhul-Ekber, sh: 59. Biz Allahn Ms ile konutuunu da bir iman, tasdk ve teslimiyet olarak sylyoruz. erhul-Akdetit-Tahviyye, (thk. el-Elbn, sh: 293). 203. Kurnda daha pek ok ayette Allahn diledii zaman, diledii gibi, harf ve sesle konutuu bildirilmitir. Bunlardan bazlar unlardr: (Bakara 118, 174, 253; l-i

mrn 77; Nis 87, 122, 164; Mide 116; Enm 34, 115; Arf 22, 137, 143, 144, 158;

200

Enfl 7; Tevbe 40; Ynus 19, 33, 64, 82, 96; Hd 110, 119; Kehf 52, 109; Th 11, 129; Mminn 108; uar 10; Neml 8; Kasas 30, 46, 62, 65, 74; Lokmn 27; Secde 13; Ysn 58; Safft 104; Gfir (Mmin) 6; Fussilet 45, 47; r 14, 24, 51; Tahrm 12; Nzit 16).
204. (SAH H HAD S): Hadis, kutsi hadis olup birbirine yakn deiik lafzlarla rivyet edilmitir. Hadisin geri kalan blm yledir:...dem der ki: Ey Rabbim! Cehenneme gidecek topluluk neyin nesidir? Allah buyurur ki: Her bin kiiden 999 kii. te (her) gebenin karnndakini drecei ve ocuklarn salarnn aaraca (yalanaca) zaman o zamandr: nsalar da sarho bir halde grrsn. Oysa onlar sarho deildirler; fakat Allahn azab pek iddetlidir. (Hacc, 2). Raslullahn bu cevb insanlara (sahblere) ok ar geldi. yle ki yzlerinin (ehresi) deiti. yle dediler: Ey Allahn Rasl!: Hangimiz o tek kii olacak ki? Raslullah sallallhu aleyhi ve sellem yle cevap verdiler: Yecc ve Meccden 999 kii ve sizden bir kii.

Ahmed (2/166, 3/32-33); Buhr (No: 3348, 4741, 6530, 7483); Mslim (No: 222) ve dierleri Eb Sad el-Hudr radiyallhu anhden. Buhr (No: 6529) Eb Hureyreden. Ahmed (4/432, 435); Tirmiz (No: 3168, 3169) ve dierleri mrn b. el-Husayn
radiyallhu anhden.

Ahmed (1/388) ve dierleri Abdullah b. Mesd radiyallhu anhden.

Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhil-Buhr (No: 1426); Muhtasaru

Sahhi Mslim (No: 103); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 8142); Miktl-Mesbh Tahkiki (No:5541). Teymiyye, Mecmul-Fetv (12/173, Altnc Gr); bn-i Ebil- zz el-Hanef, erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-Elbn, sh: 169, Dokuzuncu Gr); Molla Aliyyul-Kr, erhul-Fkhl-Ekber (sh: 33, Dokuzuncu gr, bn-i Ebil- zzden naklen).
206. bn-i ul-Mevsl, Muhtasarus-Savkl-Mrsele (2/472-476, dier baskda 2/286-298). bn-i Teymiyye, bu konuda Ehl-i Snnette dahil olmak zere yedi ya da daha fazla gr olduunu belirttikten sonra bunlar srasyla aklamtr. Bk. MecmulFetv (12/163-176). bn-i Ebil- zz el-Hanef ise bu konuda, sonuncusu Ehl-i Snnetin gr olmak zere dokuz gr olduunu belirttikten sonra bunlar srasyla aklamtr. Bk. erhul-Akdetit-Tahviyye (sh: 168-169). Molla Aliyyul-Krde mam Eb Hanfenin el-Fkhul-Ekber adl kitabna yapt erhte (bk. sh: 32-33) Tahvnin rihi dedi ki diyerek bu konudaki dokuz gr hibir deiiklik yapmadan olduu gibi bn-i Ebil zzden nakletmitir. 205. Ayrca bk. bn-i

201

207. Reisleri Muhammed b. Kerrma uyduklar iin kendilerine bu ad verilmitir. Kerrmiyyenin kurucusu bu bidatinin tam ismi Eb Abdillah Muhammed b. Kerrm esSicistndir. Hkimin naklettiine gre Nisbrda 8 yl hapis yattktan sonra h. 255 ylnda Beytl-Makdiste lmtr. Bk. Tezkiretl-Huffz (2/106); Siyer (11/523-524);

Mznul- tidl (4/21); el-Bidye ven-Nihye (11/22-23); Lisnul-Mzn (5/353-356); en-Nucmuz-Zhire (3/24).
Grlerine gelince, Kerrmiyye sfatlar hususunda hem tebhi hem de tecsmcidirler. man konusunda da Mrciedirler. Onlara gre Allah bir cisimdir; snr, sonu ve yn vardr, sonradan olanlarn yeridir ve arna temas etmektedir. Yine onlara gre iman, sadece dil ile ikrar ve tasdik etmektir, kalbin bu konuda hibir fonksiyonu yoktur. Bunlar kalple tanyp bilmenin, daha dorusu dille tasdik etmek dnda herhangi bir eyin iman olabileceini inkar etmilerdir. O halde onlara gre iman, kalbin tasdii ve uzuvlarn amelinden soyutlanm olup sadece dilin kelimeyi tevhidi sylemesidir. Allahn kelm hususunda ise unlar sylemilerdir: Allah-u Tel, ancak ihtiyar ( istek ve kudretine bal) sfatlarla nitelendirilebilir. Buna gre Allah meet ve kudretiyle konuur. Ancak ncesi olmayan olaylarn imkanszlndan dolay Allahn meet ve kudretiyle ezelde konumu olmas imkanszdr. nk Allah, vaktiyle yok iken sonradan meet ve kudretiyle konumaya balamtr. Tpk vaktiyle yok iken sonradan meet ve kudretiyle istediini yapmaya balad gibi. Bu sapk grup kendi iinde 12 frkaya kadar ayrlmtr. Bunlarn zellikle 6s mehur olup asldrlar. Bk. Makltul- slmiyyn (1/223); el-Fark

Beynel-Frak (sh: 160-168); el-Milel ven-Nihal (1/78-83); Mecmul-Fetv (6/325-329); (7/140-142, 584); (12/172-173); (13/154).
208. Bunlar Ebu Muhammed Abdullah b. Sad b. Kllb el-Katt el-Basrnin taraftarlardr. Bu yzden kendilerine Kllbiyye ad verilmitir. bn-i Kllb, hasmn beyn ve belatyla kendi tarafna ekmeyi ok iyi becerdii iin Kllb lakabyla anlmtr. Dneminde Basradaki kelmclarn bayd. Dvd ez-Zhir ve Hris elMuhsib gibi limlere kelm dersleri vermitir. Hristiyanlktan etkilendii bu nedenle de baz grlerini Hristiyanlktan ald sylenir. Kurnn kadm olduunu syleyen ilk kii olarak bilinir. es-Sft, Halku Eflil- bd ve Kitbur-Redd alel-Mutezile gibi kitaplar vardr. H. 240 ylndan sonra veft etmitir. Bk. Siyer (11/174-175); Subk,

Tabaktu-fiiyye (2/299-300); Lisnul-Mzn (3/290-291).

Grlerine gelince Kllbiyyeye gre, Allahn sfatlar ne Allahn kendisidir ne de Ondan bakasdr. Allahn isimleri Onun sfatlardr. Zt sfatlaryla fiil sfatlar arasnda bir fark yoktur. Ayrca onlarn bir ksm Allahn kelmnn (Kurnn) Allahn kendisi olduunu sylemilerdir. Bunu Kurn yaratlmtr diyen Mutezileye kar sylemiler ancak hataya baka bir hatayla karlk vermilerdir. Bk. Makltul- slmiyyn (1/249-

202

253); (2/225-226); Mecmul-Fetv (5/317-320); (6/324-325, 520); (7/134-140); (12/165-166, 301, 367); (13/131).
209. Bk. 25 nolu dipnot. 210. Hallc- Mansrun (lm. 309 h.) hull grn benimseyen Eb Abdillah (Ebul-Hasende denmitir) Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Slim el-Basrye uyanlar. bn-i Slim, kitaplarnda tasavvufu hadis ve kelmla kartran mutasavvflardandr. Dneminde sfilerin eyhi olarak anlan Ahmed b. Muhammed, Sehl et-Tusternin talebesidir. Eb Sad en-Nekk ve Hfz Eb Nuaym ile grmtr. Ancak Eb Nuaym kendisinden hibir ey rivyet etmemitir. Hicri 350 ylnda 90 yana yaklamken lmtr. Bk. Eb Abdirrahman es-Slem, Tabaktus-Sfiyye (sh: 414-

416); Eb Nuaym, Hilyetl-Evliy (10/378-379); Zeheb, Siyer (16/272-273); e-arn, et-Tabaktl-Kbr (1/136); bn-i ul- md, ezertz-Zeheb (3/36).
Grlerine gelince, Slimiyye, tebh ve hull gibi sapk grleri benimsemi bir gruptur. Bunu hocalarndan alp daha da ilerletmilerdir. Allahn kelm hususunda genelde bn-i Kllbn yolunu izlemilerdir.

Bk. el-Fark Beynel-Frak (sh: 202, 264); Mecmul-Fetv (7/662); (10/361); (12/166-167); (12/367-368). Hull gr iin bk. 152 nolu dipnot.
211. Bk. 24 ve 85 nolu dipnotlar. 212. Hasenl-Basrnin (lm. 110 h. ) rencilerinden Vsl b. At el-Gazzl, Eb Huzeyfe el-Mahzmnin hocasn terk ederek kurduu akid mezhebine mensup olanlar. Kaderiyye diye de anlrlar. Balarda Eb Him Abdullah b. Muhammed b. elHanefiyyenin derslerine devam eden Vsl b. At daha sonra Hasenl-Basrnin derslerine devam etmitir. Sessiz kiilii ve ok uzun boynuyla bilinen Vsl b. At gnah ileyen kimse hakknda fsk, ne mmin ne de kfir dedii iin kendisini Hasenl-Basr meclisinden kovmutur. Kendisine Amr b. Ubeyde katlarak Hasenl-Basrnin derslerinden ekilmilerdir. Bylece kendilerine ekilenler, ayrlanlar anlamndaki mutezile ismi verilmitir. Vsl b. Atnn Kitbul-Menzile Beynel-Menzileteyn adl bir kitab vardr. H. 131 ylnda lmtr. Bk. el-Fark Beynel-Frak (sh: 85-87); Trhul- slm

(5/310); Siyer (5/464-465); Mznul- tidl (4/329); Lisnul-Mzn (6/214); enNucmuz-Zhire (1/313); ezertz-Zeheb (1/182).
nan alanndaki grlerine gelince bunlar be esasta (usl-i hamse) toplanr: 1- el-Menzile beynel-Menzileteyn (iki yer arasnda bir yer): Byk gnah ileyen (bazlar fsk kimse de demitir) kimse, dnyada iman ile kfr arasnda bir yerdedir.

203

2- et-Tevhd: Kadm, Allah Tel'nn ztna nispet edilen en nemli sfat olup ondan baka mstakil ve kadm sfatlar Ona nispet edilemez. Buna gre onlar Cehmiyye gibi Allahn sfatlarn inkar etmilerdir. 3- el-Adl: Kul kendi fiillerini (eylemlerini) kendine ait mstakil bir irade ile yapar; yni kendi fiilini kendi yaratr. Allahn bunda herhangi bir dahli ve etkisi yoktur. Aksi takdirde Allahn insanlar cezalandrmas zulm olurdu. Buna gre onlar kader konusunda Kaderiyyedirler. 4el-Vad vel-Vad: Mminlerin mkfatlandrlmas (vad), fsn da cezalandrlmas (vad) Allaha vciptir. 5- el-Emru bil-Marf ven-Nehyu anil-Mnker: vazgeirmeye almak farzdr. yilii emretmek, ktlkten

Bu be esas dnda, Kurnn yaratlm olduu, mminlerin kyamet gn Rablerini gremeyecekleri ve akln nakilden nde ve stn olduu gibi pek ok sapk fikre sahiptirler. Mutezile kendi iinde 20 gruba ayrlmtr. nanlarnn asl gnmze kadar gelmitir. Bk. Makltul- slamiyyn (1/235-338); el-Fark Beynel-Frak (sh: 82-147); el-

Milel ven-Nihal (1/35-60); Mecmul-Fetv (7/223, 242, 257, 258, 262, 481-504, 670679); (12/163-164); erhul-Akdetit-Thaviyye (thk. el-Elbn, sh: 521-522); erhulAkdetil-Vstyye (2/71-74).
213. Aristoteles (doum 384, lm. 322), Selnik yaknlarnda Stageirosta dodu. Eski bir hekim ailesinden gelen babas Nikhomakhos, Makedonya kral Amyntasn zel hekimi ve yakn dostu imi. Aristoteles daha 19 yandayken Atinaya gelip Platonun Akademiasna girdi. Platonun lmne kadar hi ayrlmadan burada kald. Akademiada ksa zamanda kendini gstererek retmen durumuna geti. Daha Akademiada alrken yaymlad yaptlaryla adn duyurdu. Platonun lmnden sonra Aristoteles, dostu Atraneus Kral Hermeiasn yanna Troas blgesinde Assosa (Edremit krfezinde, bugnk Behramkyn bulunduu yer) gitti. Sonra da kraln yeeni ile evlendi. 343 ylnda Makedonya Kral Philips, kendisini olu skenderi yetitirmek zere sarayna ard. skenderin eitimi ile Aristoteles aa yukar 3 yl urat. Babasnn skendere ynetimde ve orduda grevler vermesi zerine, Aristoteles de memleketi Stageirosa gelip burada birka yln bilimsel almalarla geirdi. skenderin Asya seferine kmas zerine de Atinaya gidip burada kendi okulunu kurdu. Bu okul, bilimsel ilgilerinin ok yanll, retimdeki disiplini, planl aratrma ve almalaryla az zamanda Akademiay glgede brakm, ilk an bundan sonraki bu gibi bilim ocaklarna rnek olmutur. Okul, Apollan Lykeiosa adanm bir gymnasionda kurulduu iin Lykeion adn almtr. Aristoteles, felsef konuma ve tartmalar, Platon gibi oturarak deil de bir yukar bir aa gezinerek yapt iin bu okula Peripatos (Gezinenler, Yryenler) ad da verilir. Aristoteles, okulunun banda hi aralksz 12 yl bulunmutur (335-323). Ama skenderin
204

lmnden sonra Atinada Makedonyaya kar kmldamalar balaynca, Makedonya saray ile olan yakn ilgileri dolaysyla g durumda kald. Nitekim hemen dinsizlikle sulandrlm, Sokratesin bana gelene uramamak iin, Khalkise gitmi, burada bir yl sonra bir mide hastalndan 322 ylnda 62 yanda iken lmtr. Prof. Macit Gkberk,

Felsefe Tarihi (sh: 74-75).

eyhul- slam bn-i Teymiyye Aristo hakknda u bilgileri vermektedir: Onlarn ittifak etmi olduklar zere Aristo, Yahdi ve Hristiyanlarn Rm takvimin balangc saydklar Makedonyal Philipsin olu skenderin veziriydi ve sdan 300 yl nce yaamt. Mecmul-Fetv (4/160-161). Ayrca bk. Minhcus-Snne (1/410). Aristo, Makedonyal Philipsin olu skenderin veziriydi. Makedonya, men (yryenler, gezinenler) olarak isimlendirilen bu Yunanl filozoflarn adas olup artk bugn harap olmu veya su altnda kalmtr. Mecmul-Fetv (17/332). Ayrca bk. (11/570). Mantk sanatnn (ilminin) kurucusu Aristonun ta kendisidir. demolundan, kendisinden sonra gelenler bu hususta onun yolundan gitmilerdir. Mecmul-Fetv

(9/45). Ayrca bk. (9/229).

... Mantk kitab Yunanl Aristoya ittir ki, bidati filozof Sbilerden Aristoya uyanlar Ona ilk retmen adn verirler. nk Aristo, onlarn mantk, doa ve doa st (metafizik) konulardan rendikleri reti ve kurallar koymutur. A.g.e. (9-265) Aristo ve Ona uyanlar, ilhiyatla ilgili (doa st, metafizik) konularda Yahdi ve Hristiyanlardan ok daha fazla childirler. Doayla ilgili konularda ise Aristonun sylediklerinin ou iyidir. Manta gelince, onun hakknda syledikleri ilhiyat alannda sylediklerinden daha hayrldr. A.g.e.(9/205). Aristo ve Ona uyanlar, Allah bilip tanma konusunda herhangi bir ilme ship deildirler. Kald ki puta tapan arap mriklerin bile bu hususta ship olduklar ilim onlarnkinden daha hayrldr. A.g.e. (9/134). Aristo, men olarak isimlendirilen bu retilerin sahiplerinin ilk retmenidir. Meler, Aristonun ortaya koyduu bu Yunan mantnn ve ona tbi olan doa ve ilh mantn shipleridirler. Kitbur-Reddi alel-Mantkyyn, sh: 332. lemin kadm olduuna inananlardan mehur olan husus, onlarn, bu lem iin bir Yaratcnn olmadn da sylemeleridir. Bylece onlar, Yaratc olan Allah inkar etmektedirler. Maklt konusuyla megul olanlar belirtirler ki, felsefeciler iin lemin kadm olduunu syleyen ilk kimse, felsef retileri mantk, tabi ve ilh olmak zere kuran Aristodur. Mecmul-Fetv (5/539).

205

Bu ise Aristo ve Ona uyanlarn syledii felein kadm oluu grn benimseyen filozoflarn szlerini rtmektedir. A.g.e.(6/331). Ayrca bk. (6/333-334) ve Minhcus-

Snne (7/351).
214. Bunlarla, Me ekole mensup Kind (lm. 533h.), Frb (lm.339h.) ve bn-i Sn (lm.428h.) gibi doulu, bn-i Bcce (veya Bce) (lm.533h.) ve bn-i Rd (lm. 594 h.) gibi btl slam Filozoflar?! kastedilir. Meilikin kelime anlam yryclk, gezinticilik (peripatetism) demektir. Terim olarak ise genelde Aristo felsefesinin benimsenmesi, zelde slam Aristoculuu?! anlamna gelir. Aristo dncesini benimseyen slam Filozoflarna?! Meler (Men: Yryenler, Gezinenler) denir. Meilik iin bk.

Mecmul-Fetv (2/86); (11/571); (17/339).

Bu Filozoflar, Allahn subt (olumluluk) sfatlar, Allahn ilmi, lemin hudsu (sonradan oluu) ve cesetlerin har gibi konularda sapkla hatta kfre derek Ehl-i Snnete muhalefet etmilerdir. mam Gazzl, Frb ve bn-i Snnn felsefesine 20 madde halinde Tehftl-Felsife adl eserinde cevap vermitir. 20 madde halinde inceledii 20 meseleden 17sini sapklk, 3 tanesini de kfr saymtr. Gazzl felsefecileri, cesetlerin dirilmesini ve Allahn cziyyt (ayrnty) bileceini inkar ve lemin ezel (kdem-i lem) olduunu iddia etmeleri nedeniyle tekfir etmitir. Bk. A.g.e. (sh.74109, 192-203, 268 vd.); el-Munkiz mined-Dall (sh: 36-37). Gazzlnin bu mesele hakknda zellikle Frb ve bn-i Sny tekfir etmesi dikkat ekicidir. eyhul- slm bn-i Teymiyye, felsefecilerin bu ey dndaki dier sapk grleri hakknda u bilgileri vermektedir: Sonra bunlar, nbvvetin (peygamberliin) varln tasdk etmek istedikleri zaman nbvvetin, fal (etkin) akldan veya baka bir eyden peygamberin nefsine tap akan bir feyizden ibaret olduunu, bu durumda Alemlerin Rabbinin, kendisinin muayyen (belirli) bir peygamberi olduunu bilmediini iddia ettiler. Ayn ekilde Allahn Hz. Ms, Hz. s ve Hz. Muhammedi birbirinden ayrdedemediini, cziyyt (ayrnty) bilmediini, Onun katndan herhangi bir melein inmediini, aksine Cebrilin, Peygamberin nefsinde, i dnyasnda canlanan bir hayalden veya faal akldan ibaret olduunu ileri srdler. Ayrca gklerin ve yerin alt gnde yaratlm olmasn, gklerin yarlp paralanacan ve Peygamber sallallhu aleyhi ve sellem Efendimizin bildirip haber verdii daha baka eyleri inkar ettiler. Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemin getirdii esaslarla sadece, halkn byk ounluuna, onlarn faydalanacaklarn zannettikleri ekilde hitap etmeyi kasdettii, ama gerekte durumun hi de yle olmadn, peygamberlerin de insanlara gerekleri aklamadklar veya onlara iin mhiyetini retmediklerini ileri srdler.

206

Hatta onlardan bir blm filozofu, Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemden stn tutarlar. (Frb gibi bk. Mecmul-Fetv 7/589). Bunlarn szlerinin hakkati (gerek anlam) udur: Peygamberler, insanlarn faydalanmasn salama dvasnda yalan sylemilerdir. Acaba bu durumlarnn farknda mydlar, yoksa bilmiyorlar myd? Bu konuda felsefeciler iki gruba ayrlmlardr. Peygamber sallallhu aleyhi ve selleme ve dier peygamberlere -ki Allahn salt ve selm hepsinin zerine olsun- atlan apak iftira, kfr ve ilhd trnden daha buna benzer bir sr szler... Bir baka yerde biz, bu felsefecilerin, mslman olduklarn syleseler bile, nesh ve tebdle uradktan sonraki hliyle yahudiler ve hristiyanlardan daha kfir olduklarn aklamtk. nk bu adamlar, slma Peygamber sallallhu aleyhi ve sellem dnemindeki mnfklardan daha fazla muhalefet etmektedirler. Huzeyfe b. el-Yemn radiyallhu anh: Bugn mnfklar, peygamber sallallhu aleyhi ve sellem zamanndaki mnfklardan daha zararldrlar (erlidirler) demi ve niin? diye sorulunca u cevb vermiti:nk onlar nifaklarn gizli yapyorlard; bugnkler ise aktan yapyorlar. Halbuki Huzeyfe radiyallhu anh zamannda henz, bu nifakn derecesine ulaan, hatta buna yaklaan kimseler yoktu. slm (leminde) bu adamlar, Abbs devleti dneminde ve Emev devletinin sonlarnda, Yunanca ve benzeri dillerden kitaplar Arapaya evrildii zaman ortaya ktlar (trediler). Bir baka yerde, bunlarn reddi konusunda geni bilgi vermitik. Mecmul-Fetv (5/546-547). Ayrca felsefeciler peygamberlere ve peygamberlerin mucizelerine inanmadklar gibi, evliynn varlna ve kermetlerine de inanmazlar.

Felsefecilerin grleri hakknda daha ayrntl bilgi iin bk. el-Milel ven-Nihal (2/136-201); Mecmul-Fetv (2/83-86, 116); (4/98-143); (5/539-550); (6/330-338); (12/163). Ayrca Kind iin bk. (9/186-187); Frb iin bk. (2/86-87); (7/589) (11/570, 571); bn-i Sn iin bk. (1/117, 242, 326); (2/117); (4/103, 154); (9/133-135); (11/570-571).
215. Bunlara gre varlk birdir. O da Hakkn varlndan ibarettir. Ondan baka gerek varlk sahibi bir varlk, Ondan baka kim bi nefsihi bir varlk mevcd deildir. Dier varlklarn varl, Onun varlna nispetle yok hkmndedir. nk onlarn varlklar Onun varlna baldr. Bu kevn (oluum) lemindeki eya Onun mazhar; yn zuhur (ortaya k) mahallidir. Dolaysyla eyann varl, glgenin varl gibidir. Nasl eya olmadan glge olmazsa, Onun varl olmadan eyann varl dnlemez. Onun varl yannda eya, eyaya gre glge gibi keen lem yekn yni yok mesabesindedir. nk bu lem ve eya yok iken O var idi. Onlar varlk denizinde izhr eden Odur. Onlarn bu zuhurlar mstakil bir varlk olmayp Hakkn varlk denizinin dalgalardr. u anda da var olan sadece Odur. Nitekim Byezid Bistmnin yannda Allah var idi.
207

Ondan baka hibir varlk yoktu anlamnda Knellhu ve lem yekn maahu ey denildiinde O: el-n kem kne yni imdi de Ondan baka varlk yoktur demitir. Nitekim Gazzl, vahdet-i vcdu (varln birlii) yle tanmlyor: Varlk leminde Allahtan ve Onun fiillerinden baka birey yoktur. Btn kinat Onun fiilleridir. bn-i Teymiyye ise vahdet-i vcdu yle tanmlyor: bn-i Arabye gre tek varlk vardr. Vcibul-Vcd olan Allah ile dier varlklar ayn eydir. Hakkn varl, evrendeki dier varlklara tamtr. Kinatta her ey, Hakkn varlnn ayndr. bn-i Arab diyor ki: Yaratlmn varl, yaratcnn varlnn kendisidir; yaratcnn varl da, yaratlmn varlnn kendisidir. Bir baka yerde de unlar sylyor: Ama ortada Allahtan bakas yok szn syleyen, bu sz ile yaratcy yaratlandan ayrmayan, Rabb ile kul v.b. arasnda fark grmeyen, bn-i Arab et-T, bn-i Sebn, bn-i l-Frid, Tilimsn ve benzeri ittihadlarn szlerinde sk sk rastlanan ortada Allahtan baka mevcd yok, ancak Allah var, yaratlanlarn varl yaratann varl ile ayndr, yaratc yaratlandan ibarettir, yaratlan da yaratcdan, kul Rabbtr, Rabb da kul gibi birlemeyi ifade eden anlamlar kastederse mlhiddir, sapktr, tevbeye davet olunmas gerekir (vcibtir). Tevbe ederse ne l, yoksa ldrlr. Bk. Mecmul-Fetv (2/112, 295, 490). Bu sapk grn temsilcileri Byezid (Eb Yezd) el-Bistm (lm.262h.), Hallc- Mansr (lm. 309h), Gazzl (lm. 505h.), bn-i l-Frid (lm. 632h.), bn-i Arab (lm. 638 h.), bn-i Sebn (lm. 669 h.), Mevln (lm. 672 h.), Sadreddn Konev (SadrulKonev olarak da bilinir. Asl ismi Muhammed b. shktr)(lm. 673h.), Tilimsn (lm. 690h) ve Ynus Emre gibi mutasavvflardr. Onlarn vahdet-i vcda iaret eden szleri pek oktur. Birka yledir: 1- Byezid Bistm: Sbhn m azeme n yni ben kendimi tesbh ederim, benim nm ne ycedir! Leyse f cbbet sivallh yni cbbemin iinde Allahtan bakas yok. Bir adam Eb Yezd el-Bistmye gelir ve evinin kapsn alar. Bunun zerine Eb Yezd el-Bistm: Kimi istiyorsun? diye sorar. Kapy alan: Eb Yezdi istiyorum der. Eb Yezd el-Bistmde Ona: Evde Allahtan bakas yok der. Allah beni bir kere karsna ald ve dedi ki: Ey Byezid! Halk beni grmek istiyor. Ben de dedim ki: yleyse beni vahdniyetinle ssle, benliini giydir, ahadiyyete erdir. Halk Senin sfatlarn grnce Seni grdk desinler. O zaman Sen, Sen olursun, ben ise orada bulunmam. Bir gn insanlara sabah namazn kldrdktan sonra onlara dnm ve yle demitir: Muhakkak ki ben, yalnzca ben Allahm. Benden baka ilah yoktur. O halde bana kulluk (ibdet) edin. Bu sz zerine insanlar onu terketmiler ve deli, miskn demilerdir. Eb

208

Yezdin insanlara syledii bu sz aka kfrdr. nk bizzat Allah-u Tel, Hz. Msya bu szn aynsyla hitap ederek yle buyurmutur: Muhakkak ki ben, yalnzca ben Allahm. Benden baka ilah yoktur. Bana kulluk et ve beni anmak iin namaz kl. (Th, 14).

Byezid Bistmnin bu ve dier szleri iin bk. bn-i Teymiyye, Mecmul-Fetv (2/315, 461); Abdurrahmn Dmakyye, en-Nakibendiyye (sh: 77-79).
Hallc2- Hallc- Mansr: Sbhandr, parlayan lht nrunun srrn nst olarak izhar eden (gsteren) Sonra da gizlenmi olarak ortaya kp yiyen ve ien sretinde zhir olan (grnen). nsanlar Allaha eitli ekillerde inandlar. Bense onlarn inandklarnn hepsine inandm. Benimle senin aranda bir benlik var, skm zorluyor beni Hakkn iin kaldr u benliimi, kaldr aradan. k olan da, k olunan da benim Biz bir bedene girmi (hull etmi) iki ruhuz. Sen beni grdn zaman, onu grmndr, Onu grdn zaman da bizi grmndr. Sen Leyl isen ben de Leylym. Seninle kendimden getim yle ki seni kendim sandm. Ruhun ve ruhum birbirine kart Tpk arabn (ikinin) saf suya kart gibi. Sana bir ey dokunduunda bana dokunmutur. Sen, her durumda ben olduun zaman. Seni srrmda buldum. Dilim sana hitab etti. Bir takm mnlarla bir araya geldik ve mnlarla ayrldk. Senin gzlerden kaybolman tazim iindir, fakat vecd hli Seni bana iimden daha yakn yapt. k, hevnn kemline ulat,

209

Zikrin etkisine kaplp zikrolunan yitirdii, Ve kendisine hev egemen olduu vakit, riflerin namaznn kfr olduu gereine tank olur.

Bk. el-Hatb el-Badd, Trhu Badd, (8/115, 121, 129); Mecmul-Fetv (2/288, 290, 311, 312, 362, 377, 480-487); en Nakibendiyye (sh: 73-76).
3- Gazzl: Tevhidin drt mertebesi vardr...: kinci Mertebesi: Mslmanlarn genelinin tasdk ettikleri (doruladklar) gibi insann kalbinin, L ilhe illallah lafznn mnsn tasdk etmesidir (dorulamasdr). Bu avam tabakasnn inancdr. nc Mertebesi: nsann, keif yolu ve hak nrunun vstasyla, o mny mhede etmesidir ki, bu (Allaha yakn olan) Mukarrebnun makamdr. Bu; insann pek ok eyi grmesi, fakat onlar grrken, okluklar zere Tek ve Kahhr olan Allahtan sdr olmu bir halde grmesidir. Drdnc Mertebesi ise, insann varlkta birden bakasn grmemesidir ki, bu Sddklerin mhedesidir. Sofiler buna el-Fen fit-Tevhd (Tevhidde yok olmak, kaybolmak) adn verirler. nk insan, birden bakasn grmediinden dolay, kendini bile grmez. Tevhidle mstarak (kaybolmu, boulmu) olduu iin kendini grmedii zaman da, nefsinin tevhdi hususunda kendi nefsinden de fni olmu olur. Yni hem kendi nefsini grmekten, hem de halk grmekten yok olur, demektir. ... Drdnc mertebesindeki u mn ile muvahhiddir: Onun uhdunda (grlmesinde) birden bakas hazr olmamtr. O btn ok olduundan tr deil, tersine bir olduundan tr grr. te tevhidde en yce gye budur. ... Eer kii; g, yeri ve ok olmalarna ramen hissedilebilen dier cisimleri grd halde, nasl olur da birden bakasn mhede etmemesi dnlebilir? Nasl olur da ok, bir olur? dersen bil ki: Bu mkefe ilimlerinin gyesi, son noktasdr. Bu ilmin srlarnn herhangi bir kitapta yazlmas ciz deildir. rifler yle demilerdir: Rubbiyyet srrn if etmek kfrdr. ... Nasl ki bir insann ruhuna, cesedine, uzuvlarna, damarlarna, kemiklerine ve i organlarna (ayr ayr) baktnda (veya bakldnda) o insan oktur, ite ayn insan baka bir itibar ve baka bir mhede ile de birdir, yle ki, o tek bir insandr, deriz... te bunun gibi, varlk leminde olan her eyin, Yaradandan tut da yaratlma kadar, pek ok deiik itibar ve mahedeleri vardr. Ayn zamanda o, itibarlardan bir itibarla da birdir. Baka itibarlarla ise, onun dndakiler oktur. Bu itibarlardan bazs,

210

okluk bakmndan bazlarndan daha iddetlidir. Bunun misali insandr. Her ne kadar bu misal garaza tam uymasa da. Fakat azda olsa genelde bu misal, mahede hkmnde okluun bir olmaya dntnn keyfiyetine dikkat eker! Bu konuma ile, varmadn bir makam inkar brakp ona inanmann, bir iman ve tasdk olduu aka ortaya km olur. ... te buna, el-Hseyn b. Mansr el-Hallc, seferden sefere koan el-Havvs grdnde Ona yle diyerek iaret etmitir: Sen neyin iindesin? el-Havvs: Tevekkl hakkndaki halimi dzeltmek iin seferlerde dolayorum. Oysa el-Havvs tevekkl edenlerdendi. el-Hseyn: Sen mrn, i dnyan mamur etmek urunda tkettin. Acaba tevhid hususunda fen bulmak nerede kald? Sanki el-Havvs, tevhiddeki nc makam dzeltmek istemiti. Hallc ise ondan drdnc makam istemiti. hyu

Ulmid-Dn (4/262-263).
rifler gereklik semasna ktktan sonra Tek Gerekten baka bir varlk grmediklerinde ittifak etmilerdir. u var ki bunlardan bazlar bu hakkati ilmi bir irfanla bulmu, kimi bunu bir zevk ve hl olarak yaam; okluk tamamen onlardan gitmi ve srf teklie dalarak mest olmular, o halde akllar zil olmu, o zevk ierisinde sanki baylmlar, artk kendileri de dhil, Allahtan baka hibir eyi hatrlamaya gleri kalmam, her eyi unutmular, kendilerinde Allahtan baka bir ey kalmam, yle sarho olmular ki akllarnn otoritesi, hkm aa dm de bazlar Enel-Hakk= Ben Hakkm demi, bazlar da Sbhn m Azama n= Kendimi tesbh ederim, benim nm ne kadar ycedir demi, dieri: M fil-Cbbeti sivallh= Cbbemin iinde Allahtan bakas yoktur demi. klarn sekir hallerindeki szleri saklanr, sylenmez. Ama sekir halleri gidip de Allahn yeryzndeki mzan (kriteryumu) olan akl hkmne dndkleri zaman, bunun hakiki birleme olmadn, fakat ittihada (birlemeye) benzediini anlarlar. Bu, n fart- ak halinde syledii u sze benzer: k olan da, k olunan da benim. Biz bir bedene girmi iki ruhuz. nsan birden bire bir ayna ile karlar, kendini aynada grr, fakat aynann farknda olmazsa aynada grd grnty aynann resmi, aynaya bitiik sanabilir. ie iinde arab gren kimse, arap renginin, ienin kendi rengi olduunu zanneder. Bu hal, kendisinde alkanlk haline gelmi, aya bu noktada taklp kalmsa o hale mstarak olur, mest olur da yle der: ie inceldi, arap szld. Birbirine benzediler, i gleti. Sanki arap var, kadeh yok;

211

Yahut sanki kadeh var, arap yok. Ama arap kadehtir demekle arap sanki kadehtir demek arasnda bir fark vardr. Bu hal galebe alnca hal sahibine izfetle FEN adn alr. Hatt fenl-fen (yok olmann yok olmas) denilir. nk o adam hem kendinden gemi, hem de kendinden gemekten gemitir. Zira o halde olan kimse kendini bilmedii gibi, kendini bilmediini de bilmez. Eer kendini bilmediini bilseydi, kendini bilmi olurdu. Bu hale dalan kimseye izfetle, mecz diliyle ittihd (birleme), hakkat diliyle tevhd (birleme) denilir. Bu hakkatlerin tesinde de yle srlar vardr ki onlara dalmak ciz deildir... te bu kaynak, tek olan Allahtr. Onun orta yoktur... Btn dier nrlar Ondan istiredirler. Hakk olan yalnz Onun nrudur. Hepsi Onun nrundandr. BELK HEPS ODUR. Dorusu, var olan Odur. Gayrn varl ancak mecz yoluyladr. Ondan baka nr olmadna, btn nrlarn, tbi olduklar nrun ztndan deil, vechinden geldiklerine gre her eyin vechi Ona ynelmitir: Nereye dnerseniz, Allahn vechi oradadr. (Bakara, 115). O halde Ondan baka ilah yoktur. nk ilh, vecihlerin (yzlerin) ibadetle yneldii zttan ibarettir. Yni kalp yzlerini demek istiyorum. nk onlar nrlar ve ruhlardr. Ondan baka ilah olmad gibi Ondan baka O da yoktur. nk hve (O) iaret edilen eyden ibarettir. aret ancak Ona olduuna gre artk baka O, nasl olabilir? Ne zaman bir iret etsek, hakikatte bu iaret Onadr.... O halde L ilhe illallh= Allahtan baka ilah yoktur. kelimesi avamn tevhididir. Ondan baka O yok sz ise sekinlerin tevhididir. nk teki daha genel, bu daha zel, daha kapsaml, daha gerek, daha ince bir szdr ve shibini tek birlie, srf birlie gtrr. Mahlkatn miracnn (ykseliinin) son noktas ferdniyyet (teklik) memleketidir. nk bunun tesinde daha bir merdiven yoktur. Zira yksek ancak oklukta dnlebilir. okluk yle bir izfettir ki ykselmenin kendisinden balad ve kendisine yneldii eylerin varln gerektirir. okluk kalknca birlik gerekleir, izfet (grelik) btl olur, iaret kalkar. Artk yksek, alak, inen, kan kalmaz; terakk (ilerleme) ve urc (ykselme) imkansz olur. Alnn tesinde uluvv (ykseklik) yoktur. Vahdetle beraber okluk yoktur. okluun kalmasyla urc (ykselme) da kalkar. Eer sonra, bir halden dier bir hale deime olursa bu, urc ile deil, dnya semasna inmekle, yni yksekten alaa domak sretiyle olur. nk en yksein daha yksei yok ise de daha aas vardr. te bu makam gayelerin gayesi, arzularn sonudur. Bunu bilen bilir, bilmeyen inkar eder. Bu ilim, ancak Allah bilenlere verilmi olan zel mahiyetteki gizli bir ilimdir. Onlar bunu syledikleri zaman Allaha kar marr (gururlu) olanlardan bakas inkra kalkmaz. limlerin: Dnya semsna inmek, bir melein inmesidir? demeleri uzak grlmez. riflerin bazlar bundan daha garibini sanmlar da yle demiler: Ferdniyyete (birlie) mstarak olan, en yakn semaya iner, bu ini, onun duyular kullanmaya, veya uzuvlar hareket ettirmeye iniidir. Salt ve selm Ona olsun, Peygamber de u szleriyle buna iaret etmilerdir: Ben Onun iiten kula, gren gz, konuan dili
212

oldum. Eh, kula, gz, lisan Allah olduktan sonra artk iiten, gren ve konuan da Odur. nk Ondan bakas yoktur ki... Onun (Allahn) Ms aleyhis-selma syledii u szyle de buna iaret edilmektedir: Hasta oldum, beni sormadn. Hadis... demek ki bu muvahhidin hareketleri dnya semasndandr; duyarlar, alglar bunun stnde olan bir semdandr. Bu kimse akl semsndan mahlkatn miracnn sonuna, ferdniyyet (teklik) memleketinden ta yedi tabakaya kadar ykselir. Sonra vahdniyyet tahtnda oturur ve oradan gklerinin tabakalarna emri tedbr eder. Artk bakan, bu hale baktka dilini salverir, Allah demi Rahmnn sretinde yaratt der. Fakat bilinmelidir ki bu sz tevle muhtatr. Tpk Ben Hakkm, Kendimi tesbh ederim szleri gibi. Hatta Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemin: Hasta oldum beni arayp sormadn, Ben Onun kula, gz ve dili oldum szlerinin de tevle ihtiyac vardr. Artk burada beyan durdurmak istiyorum. nk senin bundan fazlasna tahamml edeceini sanmyorum. Miktl-

Envr (sh:12-15). Ayrca bk. Mecmul-Fetv (2/24, 54-57); (4/62-66, 72); (6/54-55); (17/362); Abdurrahmn el-Vekl, Hzihi Hiyes-Sfiyye(sh: 47-56).
bn- l4- bn-i l-Frid: Makamda kldm namazlar Onadr. Ve ahit oluyorum ki O da bana namaz klyor. Her ikimiz de namaz klan, ibadet eden ve secde edeniz, Her bir secdedeki birleme hakkatine. Bana namaz klan benden bakas deil, Her secdede namazm da, benden bakasna deil. Ben Oyum, O da ben; Ayrlk yok aramzda. Aksine ztm, ztn sevdi. Aramzdan sen hitab kalkt, Onun kalkmasndadr benim yceliim. O arldnda, cevap veren benim. arlan ben olduumda da cevap veren O. Benden bana eli olarak gnderildim. Ztm, yetlerimle bana dellet etti. Kendini iyice pklayp arndrdnda cilalanm aynaya bak gr, doru syle, kimi gryorsun? Inlar yansdnda kendinden bakas m onda grnyor, yoksa kendi kendini mi gryorsun?
213

Allah Kaysa Leyl sretiyle, Kseyyire bir dii geyik yavrusu suretiyle, Cemle de bir dilbercik sretiyle tecell etti. lm esnasnda u iki beyti syledii nakledilir: Yannzda sevgideki mertebem eer Karlatm u eyse, mrm boa tketmiim! Bir umuttu bir sre beni saran. Ama bugn anlyorum ki o, karmakark dlermi!

Bk. bn-i ul-Fridn Nazmus-Slk adl kasidesi, Mecmul-Fetv (2/243, 246, 267, 289, 315, 316, 365, 366); (4/73, 74); (11/247); Hzihi Hiyes-Sfiyye (sh: 2433); Ceml Zeyno, es-Sfiyye (sh: 25).
bn5- bn-i Arab: Ey kendinde btn eyay yaratan, Sen yaratklarn toplamsndr. Varl Sende nihyet bulanlar yaratrsn, Sen dar olan her eyi iine alansn. Rabb HAKKtr; kul da HAKK! Ah keke bir bilebilsem: Kimdir mkellef? Eer kuldur desem, kul diye bir ey yok ki! (baka bir yerde: O, ancak Rabbtr, baka bir yerde de: Kul ldr.) Yok Rabb desem; Rabb nasl mkellef olur? Ey srr, mnm olan insan sreti! Ben olmasaydm ne iin yaratldn ortaya kmayacakt. Seni diledik ve insan olarak yarattk, Eynn en mkemmelinde bize tanklk yapasn diye. bn-i Arab, Eb Nvsn: ie inceldi ve iki (arap) berraklat. O kadar ki, birbirine benzediler, i gleti. Sanki arap var, kadeh yok; Yahut sanki kadeh var, arap yok.

214

beyitlerini okuduktan sonra: lemin sreti karktr; zhiri yaratlmlar, btn ise, Hakktr dedi. Allaha yemin ederim ki ortaya kan (zuhr eden) ancak hayrettir. Kendime yemin ettim. Ve yemin eden de Allahtr. Varln ve ehlinin ak benim iin gereklidir. Varln zhiri yaratklar, btn da Allahtr. Ey srr mnm olan insan sureti! Emirden dolaydr yaratln, ben olmasaydm grlmeyecektin. Seni diledik ve bir beer olarak ortaya kardk ki Eynn en mkemmelinde bizi mhede edesin. Ne kalbimden, ne de gzmden rak oldun. kimizin arasnda mesfe (ara) yoktur. Benlik belsndan kurtul ve Allahla bir ol. Deilse, btn dvn bounadr. Bak kinat her zerresiyle sana sesleniyor ve beni duymuyor musun? diyor. Bak ki gresin beni deerli bir manzara olarak. Yok bende beni var edenden bakas. Kinatn varl, mevcdtn yaratlmlar iin Hakktan baka varl olmadna hittir. Aslnda kinat sistemi iersinde bir hiim. nk ben varl olmayan bir glge gibiyim. Seviyorum onu, oysa kalbimdir o. Grlm mdr benim gibi kendi kalbini seven biri. O, benim gzlerim olduu iin gzlerim onu grmyor. Uzak oluu, ok yakn oluundan dolaydr. Lezzet alrsn, bedenimde dolasa elim; nk ben gerekte senden bakas deilim. Allah bana hamdeder ben de Ona hamdederim. O bana ibdet eder ben de Ona ibadet ederim.

215

Koca hanmyla cinsel ilikide bulunduu zaman ancak hakla cinsel ilikide bulunmu olur. Nblus (lm.1143h.) bu sz Ancak hakk nikahlar eklinde aklamtr.

Arabnin Fussul-Hikem ve el-FthtlMekkiyye adl kitaplar; Mecmul-Fetv (2/82, 111, 114, 115, 173, 242, 287, 288, 306, 307, 308, 335, 338, 344, 345, 346, 348, 356, 464...); (4/131); (11/239); Hzihi Hiyes-Sfiyye (sh: 34-47); es-Sfiyye (sh: 24).
bn6- bn-i Sebn: Mlk shibi bir Rabb, helk olucu bir kul. Sizler de bu durumdasnz; sadece Allah vardr, okluk vehimdir. Yaratlmn varl, yaratcnn varlnn kendisidir. Yaratc, yaratlann ve yaratlan da yaratcnn kendisidir. Putlarn varl, Allahn varlnn kendisidir; putlara tapanlar, Allahtan baka bir eye tapm deillerdir. Allah, kulun nitelendii eksiklik ve knanm sfatlarn hepsiyle vasflanr. ve daha pek ok sz. Bk. Mecmul-Fetv (2/306, 364, 365, 366, 367). 7- Mevlna: Biz arslanlarz ama, bayraklardaki arslanlar. Onlarn oynay, saldr soluktan solua rzgr yzndendir. Onlarn oynaylar grnr de, rzgr grnmez. Yoka varlk tadn tattrdn. Yoku kendine k ettin. Geri alrsan, senden onu kim arayabilir? Resim nasl olur da ressamla savaa girebilir. Mesnev (1/153-154). Sadreddn 8- Sadreddn Konev: nsan; HAKKn da, ztn da, sfatlarn da, Arn da, Krsnn de, Levhin de, kalemin de, melein de, cinin de, yedi kat gklerin ve gezegenlerinin de, yedi kat yeryznn ve iindekilerin de, dnyev lemin de, uhrev lemin de, varln ve kapsad her eyin de, HAKKn da, yaratlmlarn da, ezeli olup ncesi olmayann da, sonradan olannda ta kendisidir. Dr. Bedev, el- nsnl-Kmil (sh: 115, Konevnin Mertibul-Vcd

ve daha pek ok sz. Bk. bn-i

adl el yazmas eserinden naklen). Ayrca bk. Mecmul-Fetv (2/92, 93, 161, 168); Hzihi Hiyes-Sfiyye (sh: 58). Konevnin Vasiyyet-nme adl eserinden rendiimize
gre O, mrnn son yllarn tasavvuf ve vahdet-i vcdu bir yana brakarak Kitap ve Snnete sarlmakla geirmitir. Bu kitap ehid Ali Paa Ktphanesi 21810 numarada kaytl bulunmaktadr. 9- Tilimsn: Nice zamandr sanrdm ki Leyl rtsne brnm,

216

Ve rt, bir bse kondurmama engeldir. Nihayet gzkverince vallahi anladm ki, Gzlerim Onun sevgisinden m imi! O, srf kadm bir cevherdir, Bir takm ireti kir ve paslar Ona bulasa da, Yemin ederek onlara dedim ki: Ondan, Onun zt dnda, Onlarsa: Dikkat et, yemininde yalancsn! dediler. Dostuna de ki: Akndan l ve Ona olan itiyakndan eri Giden aklna de ki: Geip gitme! Onu sende konuur olarak grnceye kadar sus, Sonra da, ayet konuabilecek bir dil bulabilirsen: Konu! phesiz, u deniz benim nazarmda birdir, Dalgalar ve kpkleri birden ok olsa bile. Sakn aldatmasn seni grdn u sretler, Tek olan, saylarn ztna siryet eden Rabbdr. Deniz dalgalardan ibarettir. Onlardan baka bir ey yok. Her ne kadar ok saydaki dalga, denizi paralara ayrsa bile. Ey beni knayan! Beni sakndryor ve bana emrediyorsun. Oysa en doru sakndrc ve emredici vecddir. Eer sana itat edip vecde kar gelecek olsam kr olurum. Ayn-beyndan vehim ve nakillere (nakil yoluyla gelen nasslar) dnm olurum. Eer hakkate erersen, beni dvet ettiin eyin aslnda Yasaklanm olduunu grrsn, dostum! Seviyorum onu, oysa o kalbimdir. Kendi kalbini benim gibi seven grlm mdr? O, benim gzlerim olduu iin gzlerim onu grmyor. Uzak oluu, ok yakn olmasndan baka bir ey deildir. ve daha pek ok sz: Bk. Mecmul-Fetv (2/81, 82, 169, 259, 260, 291,

372...); (4/103); (8/307, 308).

217

1010- Ynus Emre: Beni bende demen-Ben bende deilem Bir ben vardr bende-Benden ier

Bk. Prof. Dr. H. Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar (sh: 293).
Daha buna benzer cezbe ve sekr halinde sylenmi, irk ve kfr ieren pek ok sz. Elmall Hamdi Yazr, Bakara sresi 165. ayeti tefsir ederken vahdet-i vcd fikri ve ehli hakknda unlar syler: te birtakm cahiller veya inkarclar, Allahn hikmeti adyla imkansz olan bu birlemeyi veya hull ya da tatl (ateizm, ilhszlk) teorisini vahdet-i vcd ve srf tevhid diye ele alarak Ondan baka ilh yoktur demek Ondan baka mevcd yoktur demek olduunda srar ederler. Bunu da: Her mevcd Odur mnsyla aklarlar. Hatta kll mecm ile kll ifrdyi birbirinden ayrmayarak Hepsi Odur derler. Her eyden tede Allah grecek yerde, her eyde ve hatta her eyi Allah grmek isterler. lk ve son olan, ak ve gizli olan Odur (Hadd, 57/3) ayetinin aklad birleme mertebesini ayrlma mertebesinde ayr ayr sylerler ve bylece kendilerini Allah grmek ve gstermek iin kmil insanlar, bizzat Allah gsterirler. Artk erenler, veliler, bir ilhlar topluluu manzarasnda hayal edilir, oysa bu grn esasna gre eytanlarn velilerden, kfirlerin mminlerden fark kalmamas gerekir. nk her varlk O saylr. te: nsanlardan kimi de Allahtan baka eyleri Ona eler tutuyorlar da onlar, Allah sever gibi seviyorlar ayet-i kerimesi zellikle bunlar da red ve iptal iindir. Hak Dini Kurn Dili (1/576-577). Sadeletirilerek aktarlmtr. Vahdet-i Vcd dncesinin, slam inan sistemine olan aykrl ve izahnn zorluu yannda, panteizm ve panteist dnceyle benzetiini gren Nakibendiyye tarktnn Hindli eyhi mam- Rabbn Ahmed Frk Serhind (lm. 1034h.) vahdet-i vcd yerine vahdet-i hd (grntlerin birlii) dncesini gelitirdi. Bu dncesine gre mam Rabbn, eynn Allah Tel'nn isim ve sfatlarnn tecellileri olduunu, ayn olmadn, bu yzden Heme Ost=Her ey Odur yerine Heme ez-Ost= Her ey Ondandr dncesinin daha doru olduunu ne srmektedir. Sonu olarak mam Rabbniye gre slik: Enel-Hak derken Hakk Hakktr, ben deilim demektedir. Deilse kendisini grerek byle bir sz syleyen kfre der. eyhul- slam bn-i Teymiyye, vahdet-i vcd dncesini ifde eden gerekten ortada Allahtan bakas yoktur; yni her ey Odur sz ve bu sz syleyen kii hakknda unlar sylemektedir: Ortada Allahtan bakas yoktur sz mcmel (kapal) bir szdr. Hem hak, hem de btl bir anlama gelme ihtimali vardr. Eer o kii bu sz ile, ortada Allahtan baka yaratc yoktur, Rabb yoktur, darda kalanlara ancak Allah icbet eder, kullarn ancak Allah rzklandrr, veren Odur, vermeyen de O, alaltan O, ykselten ve ycelten O, glib klan O, zelil klan O, kendisinden yardm istenmeyi,

218

tevekkl olunmay, kendisine snlmay ve kullarn ilticasn hak eden ancak Odur, verdiine kimse engel olamaz, engel olduuna kimse veremez, Onun karsnda yiitlik skmez demek istiyorsa, yni bu sz Ftihadaki Ancak sana kulluk eder ve yalnz Senden yardm dileriz (Ftiha, 5) ayeti ile yleyse Ona kulluk et ve Ona tevekkl et (dayan) (Hd, 123), De ki: O benim Rabbimdir. Ondan baka ilah yoktur. Sadece Ona tevekkl ettim ve dn sadece Onadr (Rad, 30) ayet-i kerimelerine iaret ediyorsa, o zaman o szle kasdettii btn bu mnlar dorudur ve apak tevhiddir. Zaten Kurn bunu getirmitir.... Yok eer ortada Allahtan bakas yok szn syleyen, bu sz ile yaratcy yaratlandan ayrmayan, Rabb ile kul v.b. arasnda fark grmeyen, bn-i Arab et-T, bn-i Sebn, bn-i l-Frid, Tilimsn ve benzeri ittihadlarn szlerinde sk sk rastlanan ortada Allahtan baka mevcd yok, ancak Allah var, yaratlanlarn varl yaratann varl ile ayndr, yaratc yaratlandan ibarettir, yaratlan da yaratcdan, Kul Rabbtr, Rabb da kul gibi birlemeyi ifde eden mnlar kastederse mlhiddir, sapktr, tevbeye davet olunmas gerekir (vciptir). Tevbe ederse ne l, yoksa ldrlr. Yine bunun gibi, Cehmiyye gibi hull grn benimseyen, Allah ztyla her yerdedir diyen, Allah mahlkat ile karm sayan, hatta Onun kpeklerde, domuzlarda ve pisliklerde olduunu syleyen ve bunlarn varl ile Allahn varln bir gren hullclerin kasdettii mnlar kasteden kii de mlhiddir, sapktr. Tevbeye davet olunmas gerekir. Tevbe ederse ne l, yoksa ldrlr. Allah Sbhneh ve Tel en dorusunu bilir. Mecmul-Fetv (2/488-490). Ayrca bk. A.g.e. (2/376).

Vahdet-i Vcdular, ittihadlar ve Hullcler hakknda daha geni bilgi iin bk. Abdlkhir el-Badd, el-Fark Beynel-Frak (sh: 198-205); bn-i Teymiyye, Rislet Hakkati Mezhebil- ttihdiyyn (Mecmul-Fetv iinde 2/134-285); (11(239-242); Ayrca Mecmul-Fetvnn 2., 10. ve 11. ciltleri; erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. elElbn, sh:172); Taftazn ve Aliyyul-Krnin Vahdet-i Vcd Risleleri; bn-i Cevznin Telbsu bls adl eseri; Abdurrahman el-Veklin Hzihi Hiyes-Sfiyye adl eseri; Abdurrahmn Dmakyyenin en-Nakibendiyye adl eseri; Abdurrahmn Abdulhlikin elFikrus-Sf ve Fadihus-Sfiyye adl eserleri; Ceml Zeynonun es-Sfiyye f Mznil-Kitbi ves-Snne adl eseri; Prof. Dr. H. Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar (sh: 283-297).
216. Bu, bn-i Arab olarak bilinen Muhyiddn lakapl, Eb Bekr Muhammed b. Al b. Muhammed b. Ahmed b. Abdullah et-T el-Htem el-Mrsdir. Vahdet-i Vcd, dinlerin birlii, Firavunun mmin olarak ld, cehennem ateinin cehennemlikler iin bir korku, bir saknca ve bir azap olmad aksine onlar iin bir tad, bir lezzet ve bir zevk unsuru olduu, velyet (velilik) mertebesinin nbvvet ve risletten daha stn olduu, Allahn mkemmellik ifde eden olgunluk sfatlar yannda eksiklik, kusur ve ayp ieren yerilmi

219

sfatlarla nitelendirilebilecei, lemin ezeli olduu (kdem-i lem) gibi pek ok sapk fikrin shibidir. O fikirlerini Fussul-Hikem ve el-Fthtl-Mekkiyye adl eserlerinde belirtmitir. bn-i Teymiyye, bn-i Arab ve el-Fthtl-Mekkiyye adl kitab hakknda: bn-i Arabyi bizzat gren limler onun ok yalanc ve iftirac olduunu, el-FthtlMekkiyye ve benzeri kitaplarnn akl shibi hi kimsenin gznden kamayacak yalanlarla dolu olduunu sylemilerdir derken mam Zeheb Fussul-Hikem adl kitab hakknda: el-Fuss derledii en kt kitabdr. Eer onda kfr yoksa dnyada kfr yoktur demitir. fi fukahsnn byklerinden Eb shk brhim b. mer el-Caber (lm. 687h.) Fuss kitabnn yazar bn-i Arb ile bir araya geldii zaman yle demitir: Onu, Allahn indirdii her kitab ve gnderdii her peygamberi yalanlayan pis bir ihtiyar olarak grdm. limlerin sultan lakapl byk fkh limi Eb Muhammed zzuddn b. Abdsselm (lm. 660h.) ise Khirede kendisine bn-i Arab sorulduu zaman yle demitir: O ktlk piri, yalanc m yalanc, hayrdan uzak biridir, lemin kadm (ezel) olduunu sylyor ve zinay haram saymyor. Yine mehr afi lim Eb Zra Ahmed b. el-Hfz Irak (lm. 826h.), bn-i Arab ve eserleri hakknda unlar sylemektedir: Fuss adl mehur kitabnn, phe gtrmeyecek lde ak-seik kfr ierdii hususunda hibir kuku yoktur. Yine bunun gibi el-Fthtl-Mekkiyyede gerekten onun elinden km ve lmne kadar onda srarl olmusa, hi phesiz o bir kfir olup ebediyyen cehennemde kalacaktr. mam Zeheb ise bn-i Arabnin hal tercemesinin sonunda yle der: Allaha yemin ederim ki, mslmann, ilim namna Kurndan bir sre dnda hibir ey bilmeksizin, sadece bununla namaz klp, Allaha ve hiret gnne iman edip chil olarak kzn ardnda yaamas, onun iin bu irfn ve hakkatlerden ok daha fazla hayrldr. Velev ki, 100 kitap okumu veya 100 halvette bulunmu olsun. limlerin sapklnda ve kfrnde ittifak ettikleri bn-i Arab hicri 638 ylnda amda normal bir lmle lmtr. Baz insanlarn onun lmyle ilgili olarak anlattklar u hikyeye gelince: nsanlar bir gn bn-i Arabye mabdlar hakknda soru sorarlar. O da onlara: Sizin taptnz benim bu iki ayamn altntadr diyerek cevap verir. nsanlar da bunun zerine hemen onun zerine atlrlar ve lnceye dek onu tekme-tokat bir gzel dverler. Ancak onun gmlmesinin ardndan yakn dostlar onun iaret ettii bu yeri kazarlar ve oradan ok fazla altn karrlar. Bu olaydan sonra da yakn dostlar ve sevenleri bu hdiseyi onun kermetlerinden sayarlar. Bu hikye insanlar arasnda her ne kadar yaygnsa da doruluk ynnden herhangi bir asl astar yoktur. nk bn-i Arbnin hal tercemesini verenlerin hepsi onun normal bir lmle ldn belirtmektedirler. Hi kukusuz doru olan da budur. Daha nce bn-i Arabnin vahdet-i vcdu ifde eden gr ve szlerinin bir ksmna yer vermitik. imdi de onun dier grlerini ifde eden baz szlerini belirtelim: Muhakkak kalbim her srete ak oldu.

220

O; ceylan yavrularnn otla ve rahiplerin evi (manastr), Putlarn ve kabeyi tavaf edenlerin evi, Tevrat levhalarnn ve Kurn sayfalarnn barnadr. nsanlar Allaha eitli ekillerde inandlar, Bense onlarn inandklarnn hepsine inandm. Fuss (2/289). Boulma srasnda Allahn verdii iman sebebiyle Firavun iin artk Hz. Ms, gznn nru olmutu. Bylece Allah onun ruhunu, tertemiz ve pk iken, hibir ktlk ve irkinlii yokken ald. nk Allah onun ruhunu tam iman srasnda herhangi bir gnah ilemesine kalmadan almt. (nceki gnahlarna gelince) slam, daha ncesini silip yok eder. Firavun, hkm mevkiinde zamann sultan (shibul-vakt) olup da kannen ve resmen bunu uygulaynca: Ben sizin en yce Rabbinizim (Nzit, 24), dedi. Yni o yle demek istiyordu: Her ne kadar her ey bir nispetle rabb ise de onlar arasnda bana zhiren hkimiyet verilmesi sebebiyle ben onlardan daha yceyim. Sihirbazlar Firavunun sylediklerinin doru olduunu bildikleri iin onu inkr etmediler; bilkis onun en yce Rabb olduunu kabul ederek Yapacan yap, sen ancak bu dnya hayatnda istediini yapabilirsin, dediler (Th, 72). Bu nedenle Firavunun: Ben sizin en yce Rabbinizim (Nzit, 24) sz doru idi ve o Hakkn ayn bulunuyordu. Fuss (sh: 235-236). Kalmad, tek olan ve vadine sdk bulunandan bakas. Hakkn azbnn gzle grnen bir varl yok, ayet onlar bedbahtlk yurduna (Cehenneme) giderlerse, phesiz farkl nimetlerin bulunduu bir lezzet duyarlar (retirler). Peygamberlik makam yle bir berzahtadr ki, Rasln az stnde, velinin altnda... Fuss (sh: 134) Allah, btn iyi sfatlarla muttasaf (niteli) olduu gibi kt ve eksik sfatlarla da muttasaftr; hastalanan, dvlen, musbetlere mruz kalan, eksiklik ve noksanlklarla vasflanan bizzat kendisidir. Allah, kulun nitelendii eksiklik ve knanm sfatlarn hepsiyle vasflanr. Mahlktn varl, Allahn varlnn ayndr. Bu mahlkat, ademde (yoklukta) sbit olan ztyla temeyyz ve mahlkatta kim olan Allahn varlyla birlemitir. ve daha buna benzer kfr ve irk ieren pek ok sz. Bk. Mecmul-Fetv

(2/113, 124, 125, 144, 221, 242, 279-285, 305, 355, 356, 365); (4/171); (11/239242)...

221

Son olarak, limlerin bn-i Arabnin Fussul-Hikem adl kitabn okumann ve bu kitab yaymann haram olduu fetvsn verdiklerini, kfr ve irki gerektiren pek ok eyi ihtiv ettii iin baz Osmanl sultanlarnn ve eyhul- slamlarnn bu kitabn okunmasn ve yaylmasn yasakladklarn ve hatta ktphanelerdeki nshalarn toplatp yaktrdklarn hatrlatmadan geemeyeceim. (Bk. bn-i Hacer el-Heytem, el-FetvlHadsiyye (sh: 210); bn-i bidn (3/294). Bir de bunun yannda bn-i Arab ve grlerine cevaben pek ok reddiye yazldn hatrlatmak gerekir. Bunlardan bazlar unlardr: 1- bn-i Teymiyye (lm.729h.): Risletn fir-Reddi al bn-i Arab f Dav mni Firavn; Risletn fir-Reddi al Fussil-Hikem (Fetv iinde 2/121-133, ayrca bk. 11/239-242); Hakkat Mezhebil- ttihdiyyn ev Vahdetil-Vcd (Fetv iinde 2/134-285); er-Reddl-Akvam al m f Fussil-Hikem (Fetv iinde 2/362-451). 2- Abdullatf b. Abdullah es-Sud (lm.736 h.): Fetvas-Sud. 3- Saduddn Mesd b. mer Taftazn (lm. 793h.): Vahdet-i Vcd Rislesi. 4- Takyyuddn el-Fs (lm. 832h.): Tahzrun-Nebhi vel-Gab minel- ftitni bi bn-i Arab; el-lkdus-Semn f Trhil-Beledil-Emn (2/160-199). Bu blm; Ali Hasen Abdlhamd tarafndan Czn fhi Akdet bn-i Arab ve Haytuh adyla ayr bir risle olarak yaymlanmtr. 5- Burhneddn el-Buk (lm. 885h.): Tenbhul-Gab il Tekfri bn-i Arab. Abdurrahmn el-Vekl tahkikiyle 1372h. ylnda baslmtr. 6- Bedrn b. Ahmed el-Hall: Netcett-Tevfk vel Avn fir-Reddi alel-Kilne bi Shhati mni Firavn. 7- es-Seyyid rif: erhus-Seyyid rif al Risleti bn-i il-Keml f Tenzhi bn-i Arab. Buradaki bn-i ul-Keml mehur Osmanl limi bn-i Keml Paadr. Hicri 940 ylnda vefat etmitir. Bk. bn-i ul- md, ezertz-Zeheb (8/238-239). 8- Sadullah (veya Saduddn) b. s b. Emr Hn (lm. 945h.): Fetv Sad Efendi fil-Fuss. 9- Molla Aliyyul-Kr (lm.1014h.): Vahdet-i Vcd Rislesi. 10- Dr. Ms b. Sleymn ed-Dvey: Resil ve Fetv f Zemmi bn-i Arabis-Sf.

bn-i Arabnin hal tercemesi iin yukardakilere ek olarak bk. bn-i Teymiyye, Mecmul-Fetv (2/356, 464, 465); (11/239); Zeheb, Siyer (23/48-49); Trhul- slm (19/204-206); Mznul- tidl (3/659-660); bn-i Kesr, el-Bidye ven-Nihye (13/167); bn-i Hacer, Lisnl-Mzn (5/311-315); bn-i Tariberd, en-Nucmuz-Zhire (6/339);
222

bn-i ul- md, ezertz-Zeheb (5/190); Dr. Salhuddn el-Mncid, ed-Durrus-Semn f Menkbi-eyh Muhyiddn.
217. el-Fthtl-Mekkiyye (4/141). Bu beyit, ilgili kitapta ve kll kelmin lafz yerine El kll kavlin olarak gemektedir. Anlam ayndr. Ayrca bk. Mecmul-Fetv

(2/229, 353, 377, 473); (12/149, 174); Deru Teruzil-Akli ven-Nakl (2/245-257); Cmiur-Resil (sh: 156-162); Minhcus-Snne (2/373); erhul-Akdetil-Esfehniyye (sh:90,162);erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-Elbn, sh: 172); Molla Aliyyul-Kr, erhul-Fkhl-Ekber (sh: 34).
218. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bk. bn-i Useymn, erhul-Akdetil-Vstyye

(1/424-447, 2/93-100); erhu Lmatl- tikd (sh: 77-85). Ayrca bk. 199 nolu dipnot.
219. Kurnn yaratlmam olduunun delilleri unlardr: Gnei, ay ve yldzlar emrine boyun emi olarak yaratan Allahtr. Bilesiniz ki, yaratmak da emretmek de Ona mahsustur. Alemlerin Rabbi Allah ne kutsaldr (ycedir). (Arf, 54). Eninde sonunda emir Allahndr. (Rm, 4). Yni mahlkat yaratmadan nce de sonra da emir Onundur. el-Ear, el- bne an Uslid-Diyne (sh: 86). Dikkat edilecek olursa Allah bu iki ayette de, yaratmayla emretmeyi birbirinden ayrm ve emretmenin yaratmaktan ayr bir ey olduunu belirtmitir. Zaten eer emir yaratlm olsayd, bu emrin baka bir emirle, dier emrinde daha baka bir emirle yaratlm olmas gerekecek ve bylece bu emirlerin sonsuza kadar zincirleme bir ekilde birbirini izlemesi gerekecekti ki, byle bir iddia kesinlikle btldr. nk Allah Tel Kurnda bir eyi yaratmak veya helak etmek istedii zaman bunu emriyle yaptn haber vermitir. Emri ise Onun kelmndan baka bir ey deildir: Bir eyin olmasn (bir ey yaratmak) istedii zaman, Onun emri (sz, buyruu) ona Ol demekten ibarettir; o da hemen oluverir. (Ysn, 82). Biz, bir eyin olmasn istediimiz zaman, ona (syleyecek) szmz sadece Ol dememizdir. O da hemen oluverir. (Nahl, 40). Gn ve yerin Onun emri (sz, buyruu) ile ayakta durmas da Onun (varlnn ve kudretinin) delillerindendir.(Rm, 25). Katmzdan bir emirle (szle, buyrukla) her hikmetli ie o gecede (Kadir gecesinde) hkmedilir. (Duhn, 4-5). O (rzgar), Rabbinin emriyle (szyle, buyruuyla) her eyi ykar, mahveder. (Ahkf, 25).

223

Btn bu ayetler bize, emrin yaratmaktan ayr bir ey olduunu, vcd bulmann ve yaratlmann, ancak yaratlmam olan bu emr ile meydana geldiini, nk emrin ncesi ve sonu olmayan Allaha ait olduunu; onunla diledii zaman diledii eyi yaratp diledii zaman diledii eyi de yok ettiini aka gstermektedir. Bir de bunun yannda bizzat Allah Tel'nn kendisi, Kurnn emrden olduunu u buyruklarnda bize haber vermektedir: Ve onlara ( sriloullarna) emirden (kelmmzdan veya bu kelmdan olan ve dinin kaynan tekil eden Tevrattan) ak deliller verdik. Ama onlar kendilerine ilim geldikten sonra, aralarndaki ekememezlik yznden ayrla dtler. phesiz Rabbin, ayrla dtkleri eyler hakknda kyamet gn aralarnda hkm verecektir. Sonra da seni emirden (kelmmzdan veya bu kelmdan olan ve eratn kaynan oluturan Kurndan) bir eriate memur kldk. yleyse sen ona uy; sakn bilmeyenlerin heveslerine (isteklerine) uyma. (Csiye, 17-18.). te bu, Allahn size indirdii emridir (buyruudur). (Talk, 5). te bylece biz sana da emrimizden bir rh (Kurn) vahyettik. Sen, kitap nedir, imn nedir bilmezdin. Fakat biz onu (kitab) kullarmzdan dilediimizi kendisiyle doru yola (hidayete) eritirdiimiz bir nr kldk. phesiz ki sen dosdoru bir yolu gstermektesin. (r, 52). Dikkat edilecek olursa bu son ayette Allah-u Tel, Peygamber sallallhu aleyhi ve selleme vahyedilen eyin Kurn olduunu sylemektedir. Eer Kurn yaratlm olsayd, vahyedilmi olmas doru olmazd. O halde bu kuraldan hareketle, Kurn vahiy olunca da yaratlmam olmas gerekmektedir. nk Kurnla konuan bizzat Allahn kendisidir. Zira Kurn Allahn kelmdr. Kelm ise kendi bana ayakta duran, bamsz bir ey deildir ki Allahtan ayr olsun. Zaten eer kendi bana ayakta duran, bamsz, Allahtan ayr bir ey olsayd o zaman biz ona: yaratlm derdik. Fakat kelm, onunla konuann bir sfatdr. Onunla konuann bir sfat olunca da, Allahtan olmakta, dolaysyla da yaratlmam olmaktadr. nk Allah Azze ve Cellenin sfatlarndan hibiri yaratlmamtr. Yaratlm olan ise yaratcnn bir eseridir, Ondan ayrdr. Tpk yaplm bir sanat eserinin onu yapandan ayr olduu gibi.

Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bk. el-Ear, el- bne (sh: 85-118); erhulAkdetit-Tahviyye (sh: 171-177); erhul-Fkhl-Ekber (sh: 26-31); erhul-AkdetilVstyye (1/427-428, 430-433); (2/94); erhu Lmatl- tikd (sh: 78-79); Prof. Dr. Talat Koyiit, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar (sh: 184-189). Ayrca bk. 233 nolu dipnot.
220. Nitekim Eb Hanfe yle demitir:

224

Kurn, Allah Tel'nn kelm olup, mushaflarda yazlm, kalplerde (zihinlerde) hfzedilmi, dillerle okunmu ve Peygamber sallallhu aleyhi ve selleme inmitir. el-Fkhul-Ekber, sh: 58. Allah Tel'nn kelm yaratlm deildir, fakat Msnn ve dier yaratklarn kelm yaratlmtr. Kurn ise Allahn kelm olup kadm ve ezeldir, onlarn (yaratlmlarn) szleri deildir. A.g.e., sh: 58. Biz, Kurnn Allah Tel'nn kelm olup yaratlmam olduunu ve peygambere vahyi ve indirdii (tenzli) olduunu ikrr (kabul) ederiz. Kurn, Allahn ilh ztnn ayn olmayan, ztndan da ayr dnlemeyen kelm sfatdr. O, Allahn hakki bir sfatdr, mushaflarda yazlm, dillerle okunmu ve kalplerde yer tutmakszn muhafaza edilmitir. el-Vasyye, sh. 73-74. Her kim Allahn kelmnn yaratlm olduunu sylerse o, Allah-u Tely inkar etmi olur. el-Vasyye, sh: 74. Allahn kelm kendisinden ayrlmakszn okunan, yazlan ve hfzolunandr. el-

Vasyye, sh: 74.

Kurn, Allah Tel'nn kelmdr ve Ondan nasl olduu bilinmeksizin sz olarak km (balam), Allah bunu peygamberine vahiy olarak indirmi, mminler de bu minval zere onun hak olduunu tasdk etmiler ve Kurnn gerekten Allahn hakk kelm olduuna tam bir kanaatle inanmlardr. erhul-Akdetit-Tahviyye (thk. el-

Elbn, sh: 168).

Kurn, kullarn kelm gibi yaratlm deildir. A.g.e., sh: 168. 221. Ayrca bk. (Bakara 75; Enm 92, 155; Hicr 9; Nahl 101, 102, 103; sr 78,

106; Kehf 27; Furkn 1; uar 192; Neml 76; Zmer 1; Fetih 15; Vka 78; Har 21; Abese 16; Burc 22, Kadir 1).
222. (SAH H HAD S): Ahmed (3/222, 339, 390); Eb Dvd (No: 4734); Tirmiz (No:

2925); bn-i Mce (No: 201); Nes, es-Snenl-Kbr (bk. Tuhfetl-Erf, 2/175); Drim (No:3354); Hkim (No: 4220) ve dierleri Cbir b. Abdullah radiyallhu anhden.
Hadisi, Tirmiz (5/169) ve Hkim (2/669) tashih etmi, Zeheb de Hkimin tashihine katlmtr. mam Heysem ise Mecmauz-Zevid (6/35)de riclinin (rvilerinin) gvenilir olduklarn belirtmitir. Ayrca el-Elbn hadisin sahih olduunu sylemektedir. Bk.

Silsiletl-Ehdsis-Sahha (No: 1947); Fkhus-Sre Tahrici (sh: 114, 1 nolu dipnot); Sahhu Snenit-Tirmiz (No:2925); Sahhu Sneni bn-i Mce (No: 167).
223. Mehr sahb, el-Ber b. zib b. el-Hris b. Adiyy b. Cuem b. Mecdea b. Hrise b. el-Hris b. Amr b. Mlik b. el-Evs el-Ensr el-Evs. Knyesi Eb Umre (Eb Amrda denmitir) olan el-Ber b. zib kendisi gibi sahb olan zib b. el-Hrisin

225

oludur. el-Ber b. zib sahbenin byk fkhlarndandr. Raslullah sallallhu aleyhi ve sellem, kendisinin ve bn-i merin yalarnn kk olmasndan dolay Bedir savana katlmalarna izin vermemitir. lk katld sava Uhud savadr. Hendek de denmitir. Peygamber sallallhu aleyhi ve sellem ile 14, bir rivyette de 15 savaa katld rivyet edilmitir. 18 savata denmitir. bn-i Hacer 15 sava rivyetinin senedinin sahih olduunu sylemektedir. Eb Amr e-eybnye gre hicri 24 ylnda Rey ehrini O fethetmitir. Bakalar ise Reyy ehrini Huzeyfe radiyallhu anhn fethettiini syler. elBer b. zib, Eb Ms el-Ear ile Tuster, Hz. Aliyle beraber Cemel, Sffn ve Nehrevn savalarna katld. Hz. Aliyle birlikte Hriclere kar savat. Daha sonra Kfe ehrinde kendine bir ev in ederek orada ikmet etti. Musab b. ez-Zbeyrin emirlii srasnda hicri 72 ylnda Kfede dnyaya gzlerini yumdu. Peygamberden 305 hadis rivyet etmitir. Buhr ve Mslim 22 hadisini ortaklaa rivyet etmilerdir. Ayrca Buhr 15 hadisinin rivyetinde, Mslim ise 6 hadisinin rivyetinde teferrd etmilerdir. Bk. Esmus-

Sahbetir-Ruvt (sh: 46-47, No: 14), el- stb (1/239-240); Siyer (3/194-196); el- sbe (1/411-412), Tehzbut-Tehzb (1/388-389); Takrbut-Tehzb (sh: 164).
224. (SAH H HAD S): Hadisin devam yledir: Eer bunu sylediin gece lrsen, ftrat zere lrsn. Geceleyin syleyecein en son eyler bunlar olsun. Ahmed (4/285,

290, 292, 296, 299, 300, 305); Buhr (No: 6311, 6313, 6315, 7488); Mslim (No: 2710); Eb Dvd (No: 5046); Tirmiz (No: 3394); bn-i Mce (No: 3876); Drim (No: 2683) ve dierleri el-Ber b. zibden. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Sahhul-Cmiis-Sar (No: 276); el-Kelimut-Tayyib Tahkiki (No: 41); Sahhul-Kelimit-Tayyib (No: 34); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 2385); Riyzus-Slihn Tahkiki (No: 1470).
225. Amr b. Dnr el-Mekk, Eb Muhammed el-Esrem el-Cumah el-Mekk. Byk imam ve hadis hfz. Tbinden olan Amr b. Dnr, bn-i -i Abbas, bn-i mer, Enes b. Mlik, Cbir b. Abdullah, Ebut-Tufeyl ve baka sahablerden hadis dinlemi, kendisinden de Katde, bn-i Creyc, Mlik b. Enes, ube, Sfyn es-Sevr ve daha pek ok hadis limi hadis rivyetinde bulunmulardr. Hakknda ube: Hadiste Amr b. Dnrdan daha sebt birini grmedim derken Abdullah b. Eb Nceyh ise: Kesinlikle Amr b. Dnrdan daha fakh birini grmedim. Ne At, ne Mchid ne de Tvs demitir. Geceyi e blen Amr b. Dnr gecenin te birinde uyur, dier te birinde hadislerini retir, dier te birinde ise namaz klard. 30 yl Mekkede fetv veren Amr b. Dnr hicri 126 ylnda vefat etmitir. Bk. Tezkiretl-Huffz (1/113-114); Siyer (5/300-307); Tehzbut-Tehzb (8/25-

26); ezertz-Zeheb (1/171).

226. (SAH H ESER): Buhr, Halku Eflil- bd (No: 1); et-Trhul-Kebr (2/338);

Drim, er-Redd alel-Cehmiyye (No: 344); en-Nakdu alel-Mers (sh: 116); el-Llek (No: 381, 386, 396); Beyhak, es-Snenl-Kbr (10/205); el-Esm ves-Sft (sh: 245, dier baskda 1/381-382); el- tikd (No: 266); bn-i Teymiyye, Minhcus-Snne

226

(2/253); Zeheb, el-Uluvv (sh: 115, Eb Bekr el-Hallldan); bn-i Batta, el- bne (2/548) ve dierleri birbirine yakn lafzlarla. Eserin isnd sahihtir. Bunu Beyhk, el- tikd (No: 266)da, bn-i Teymiyyede, Minhcus-Snne (2/253) ve Mecmul-Fetv (3/174, 198, 401)de belirtmektedir.
227. Nitekim Huzeyfe radiyallhu anhn Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemden rivyet ettii sahih hadiste Raslullah sallallhu aleyhi ve sellem yle buyurmutur: Kyamet gn slam, elbise naknn silinip yok olduu gibi silinip yok olacaktr. yle ki (yeryznde) ne orucun, ne namazn, ne haccn, ne de sadakann ne olduu bilinmeyecektir. Allah Azze ve Cellenin kitb (Kurn) bir gecede kaldrlp ykseltilecek ve yeryznde ondan bir ayet bile kalmayacaktr. O zaman insanlardan bykler ve yallardan oluan gruplar kalacak ve yle diyeceklerdir: Biz bababalarmz (atalarmz) bu kelimeyi yni L ilhe illallh kelimesini sylerken bulduk, bunun iin biz de onu sylyoruz, bn-i Mce (No: 4049); Hkim (No: 8460, 8646) ve dierleri. Hadis sahihtir. Hadisi Hkim (4/520, 588) ve bn-i Hacer (Fethul-Br, 13/16) tashih etmi, Zeheb de Hkimin tashihine katlmtr. (Bk. el-Mstedrek 4/588). el-Elbnde hadisin sahih olduunu sylemitir. Bk. Silsiletl-Ehdsis-Sahha (No: 87); Sahhul-Cmiis-Sar

(No:8077).
Ayrca hadis mevkf olarak (sahb sz) ancak merf hkmnde Ebu Hureyre ve Abdullah b. Mesd radiyallhu anhumdan gelmektedir. Bk. Tabern, el-MucemulKebr (9/141-142, No:8700); Abdrrezzk, el-Musannef (3/362-363, No: 5980, 5981). Bunun da senedi sahihtir. Bk. bn-i

Hacer, Fethul-Br (13/16); Heysem, MecmauzZevid (7/329-330); Abdullah el-Cudey, el-Akdets-Selefiyye f Kelmi Rabbil-Beriyye (sh: 172-174).
228. Ayrca bk. Mecmul-Fetv (3/174-175, 198-199, 401); erhul-Akdetil-

Vstyye (1/428-430).
229. Burada kelm szyle anlatlmak istenen Allahn kelm olan Kurndr. 230. 231. Nitekim bu ayrma Eb Hanfede iaret etmitir. O yle demitir: Bizim Kurn Kermi telaffuzumuz, yazmamz ve okumamz yaratlmtr, fakat Kurn yaratlm deildir. el-Fkhul-Ekber, sh: 58. Mrekkep, kat ve yazlarn hepsi yaratlmtr. nk bunlar kullarn fiilleridir. Fakat Allahn kelm yaratlm deildir. el-Vasyye, sh: 74. 232. (SAH H ESER): Abdullah b. Ahmed, es-Snne (No: 131, 175, 178-186); el-

Halll, es-Snne (No: 1783-1790), el-Llek (No: 602); bn-i Cevz, Menkbul- mam Ahmed (sh: 206); Beyhak, el-Esm ves-Sft (sh: 264, dier baskda 1/406); MecmulFetv (7/655); (12/170, 210, 306, 567); Deru Teruzil-Akli ven-Nakl (1/261); Tezkiretl-Huffz (2/748); Siyer (11/288) ve dierleri birbirine yakn lafzlarla. Eser
227

sahihtir. Eserin farkl lafzlar ve sened kritii iin bk. Abdulilh b. Selmn el-Ahmed, el-

Mesil ver-Resil (1/232-257).

233. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bk. Mecmul-Fetv (7/655-663); (12/61-

75, 98, 167, 170-172, 207-210, 231-238, 244, 263-265, 303, 306-308, 363-364, 373375, 395, 421-427, 432-433, 534-543, 567-568); Tezkiretl-Huffz (2/747-748); Siyer (14/39-40); Muhtasarus-Savkl-Mrsele (2/485-494, dier baskda 2/306-313); erhul-Akdetil-Vstyye (2/94-96).
234. Bk. 26 nolu dipnot. 235. Emev halifesi Him b. Abdlmelik b. Mervn, Ebul-Veld el-Kure el-Emev ed-Dmak. Kendisi gibi halfe olan Abdlmelik b. Mervn b. el-Hakem b. Ebil-s elEmevnin (lm.86h.) olu. Hicr 70 ylndan sonra doan Him b. Abdlmelik, 105 hicri yl aban aynda 34 yandayken kardei Yezdden grevi devralarak tahta kt. Bu grevinde lm tarihi olan 125 yl Rebul-Evvel ayna kadar kalm, 54 yandayken vefat etmitir. Atlara olan ar dknlnden dolay saylmayacak kadar ok ata sahip olduu sylenir. Kertenkele srmasndan kaynaklanan boaz vereminden dolay Rusfe denilen yerde lmtr. lmnden sonra hilfete kardeinin olu Veld b. Yezd gemitir. Bk. Trhut-Taber (4/111-217); el-Bidye (10/19); Siyer (5/351-353); Trhul-

slm (5/170-172); ezertz-Zeheb (1/163).

236. Hlid b. Abdullah b. Yezd b. Esed b. Kurz, Ebul-Heysem el-Becel el-Kasr edDmak. Him b. Abdlmelikin Irak vlisi. Irak vliliinden nce Veld b. Abdlmelik ve Sleyman b. Abdlmelikin Mekke valilii grevini yapmtr. Cesur, cmert ve asil kiiliiyle bilinir. ok fazla Muviye taraftar olduu iin ricl kitaplarnda nsib olarak nitelendirilmitir. Sylenildiine gre Ysuf b. mer kendisine bir gn boyunca ikence yapp 10 ay kadar hapsetmi sonra da salvermitir. Hlid bu olaydan sonra hicri 122 ylnda ama gelmi ve Veld b. Abdlmelik tarafndan 126 ylnda ldrlnceye kadar orada kalmtr. Bk. Trhut-Taber (4/8-251); el-Bidye (10/19-23); Siyer (5/425-432);

Trhul- slm (5/64); Mznul- tidl (1/633); Tehzbut-Tehzb (3/93-94); ezertzZeheb (1/169).
237. Bu kssa iin bk. Buhr, Halku Eflil- bd (No:3); et-Trhul-Kebr (1/1/64);

Drim, er-Redd alel-Cehmiyye (sh: 7, 113, 114); er-Redd alel-Mers (sh: 118); curr, e-era (sh: 97, 328); el-Llek (No:512); Cemluddn el-Ksm, Trhul-Cehmiyye velMutezile (sh: 27-28); Beyhak, es-Snenl-Kbr (10/205-206); el-Esm ves-Sft (sh: 254, dier baskda 1/392); Mecmul-Fetva (8/228); (10/66); (12/163-164); (13/177); Minhcus-Snne (1/309); (3/165-166); (5/321-322); Siyer (5/432); el-Uluvv (Muhtasar, sh: 133-134, No:115, 116); Trhul- slm (5/64); Mznul- tidl (1/399); bn-i ul-Esr, elKmil fit-Trh (5/160); Lisnul-Mzn (2/105); Tehzbut-Tehzb (3/93); erhul-AkdetitTahviyye (sh: 523); Zirikl, el-Alm (2/114).
228

el-Elbn bu kssann mevcut yollarndan sylemektedir. Bk. Muhtasarul-Uluvv, sh: 133-134.

dolay

kuvvetli

olduunu

238. Elimizdeki kaynaklar bu olayn hicri 124 ylnda gerekletiini belirtmektedir. Zaten Cad b. Dirhemin lm tarihi de kaynaklarda hicri 124 olarak gemektedir. 239. emsuddn Eb Abdillah Muhammed b. Eb Bekr b. Eyyb b. Sad b. Harz ezZer ed-Dmak. bn-i Kayyim el-Cevziyye (Cevziyye medresesi kayyiminin olu) ismiyle hret bulmutur. mn Havrn kasabasnn Zer kynde hicri 691 ylnda dnyaya geldi. Tefsr, usl, akid, fkh ve nahiv ilimlerinde ok geni ilme sahip oldu. Keskin zekas, takvas ve ilmiyle ksa srede mctehidler arasndaki yerini ald. Bata bn-i Teymiyye olmak zere ihb en-Nblus, Kad Takiyyuddn b. Sleymn, Eb Bekr b. Abduddim ve smil b. Mektm gibi pek ok limden ders ald. bn-i Receb el-Hanbel, Hfz mduddn smil b. mer ed-Dmak, bn-i Kudme el-Makdis gibi daha pek ok lime hocalk yapt. lim ve itikdyla Ehl-i Snnet yolundan asla ayrlmad gibi, Ehl-i Snnetin en byk savunucularndan biri oldu. Hakknda Kad Burhneddn ez-Zer: Gkkubbe altnda Ondan daha geni ilim shibi kimse yoktur derken, Fethul-Br adl eserinde ou kez ismini syleyerek bazen de sylemeyerek Ondan alntlar yapan Hfz bn-i Hacer: Cesur kalpli, geni ilim shibi, hilf ilmini ve selefin grlerini bilen biriydi demitir. Eser yazmada ok dourgan olan bn-i ul-Kayyimin Zdl-Med f Hedyi Hayril- bd, lmul-Mavakkn an Rabbil-lemn, Ahkmu Ehliz-Zimme gibi pek ok dalda 60 am eseri vardr. Hicri 751 yl Recep aynn 23. gecesine rastlayan Perembe gn Dmakda (am) vefat etmitir. Bk. bn-i Kesr, el-Bidye (14/246-249); bn-i

Receb, Zeylu Tabaktil-Hanbile (2/447-452); bn-i Hacer ed-Drerl-Kmine (4/2123); Suyt, Buyetl-Vut (1/62-63); bn-i ul- md, ezertz-Zeheb (6/168-170).
240. el-Kasdetn-Nniyye (1/29, Herrs erhi ile birlikte). 241. Bk. 85 ve 24 nolu dipnotlar. 242. Bk. 24 nolu dipnot. 243. Nasr b. Seyyr, Ebul-Leys el-Mervez. Horasnn emiri, Mervn b. Muhammedin yardmcs. krime ve Ebuz-Zbeyrden hadis dinlemi, kendisinden de Muhammed b. el-Fadl Atyye ve denildiine gre bn-i ul-Mbrek hadis dinlemitir. Abbs devleti kurucularndan Eb Mslim Abdurrahmn b. Mslim (Abdurrahmn b. Osmnda denilmitir) el-Horasn (lm. 137 h.), Nasra kar ayaklanarak sava balatmtr. Nasr onunla baa kmaktan ciz kalm ve pek ok kez Mervn b. Muhammedden yardm istemek zorunda kalmtr. Onun devaml halifeden yardm istemesi, gcn ve emirliini zayflatmtr. Azerbeycn ve Arap yarmadasndaki karklklar kontrol altna alma iiyle uramsa da bunda baarl olamayarak arkasna bile bakmadan geri dnmek zorunda kalm ve bu geri dn srasnda Sve denilen

229

yerde hicr 131 ylnda vefat etmitir. 10 yl Horasnn emirliini yapmtr. Bk. Siyer

(5/463-464); Trhul- slm (5/308).

244. Slim b. Ahvez. Elimizdeki kaynaklarda ismi Slim yerine Selm olarak gemektedir. Nasr b. Seyyrn Merv ehrindeki gvenlik glerinin badr. Bk. Trhut-

Taber (4/122, 123, 146, 231, 233, 292 ve sonras); el-Bidye (10/28, 29 ve sonras).
245. Bu olay iin bk. Trhut-Taber (4/292 ve sonras); Makltul- slmiyyn

(1/338); Trhul-Cehmiyye vel-Mutezile (sh: 14-18); Mecmul-Fetv (10/67); elBidye (10/28 ve sonras); erhul-Akdetit-Tahviyye (sh: 523). Ayrca bk. 85 nolu dipnot.
246. Bu konuda bn-i Teymiyye unlar sylemektedir: Allah Tel peygemberlik gneinin nruyla, yldzlarn clz klarn yok etti ve selef, bu nrun aydnlnda uzun bir sre yaad. Sonra, peygamberliin parlak klarndan bir ksmndan gfil olununca, Abbs devleti dneminde Rumlar, ranllar ve Hintlilerden oluan Arap olmayan filozoflarn baz kitaplar Arapaya evrildi. yle ki daha sonra Memnun hilafeti srasnda onlarn bu kitaplar Rm diyarlarndan getirtilerek Arapaya evrildi ve insanlar bunlar okudu. Bu nedenle de bidatlerden ortaya kmas muhtemel olanlar ksa srede kp yayld. Mecmul-Fetv (2/84). Bu arada unu da belirtelim ki, Abbs devleti genileyip Peygamberin Fitne ite oradadr (Msned 2/143) buyurarak vasflandrd Dou blgesinden, Arap olmayan baz gruplar Abbslerin yardmclar arasnda yer alnca, birok bidat ortaya kt. Yine bu sralarda bir grup, mecs ranllara, Sbi Bizansllara, mrik Hindlilere it yabanc kitaplar Arapaya tercme etti... Ebul-Abbs Memn dneminde Hrremiyye gibi mnafklar ortaya kt. Bu adam Bizansa ve Sbilere it fikirlerin yaylmasna neden tekil eden ilk dnem kitaplarn Arapaya evirdi. Hindistandaki ve evredeki dier mrik hkmdarlarla yazarak irtibat kurdu ve sonuta aralarnda bir dostluk meydana geldi. Bylece mslmanlar arasnda birtakm nifk ve kfr hareketleri bagsterip mriklerin ve Ehl-i Kitbn durumu g kazand. Bunun sonucu olarak Cehmiyyenin, Rfzlerin ve dier sapk zmrelerin istilas ortaya kt; felsefeci Sbiler ve benzerleri yaknlk kazandlar. A. g. e. (4/20-21). slm leminde bu adamlar (felsefeciler), Abbs devleti dneminde ve Emev devletinin sonlarnda Yunanca ve benzeri dillerden kitaplar Arapaya evrildii zaman tremitir. Bir baka yerde, bunlarn reddi konusunda geni bilgi vermitik. A. g. e.

(5/547).
Aristonun bu retileri mslmanlara ulanca ve bu retileri ieren kitaplar tp, hesap, heyet ve baka kitaplarla birlikte Arapaya evrilince -ki bunlarn Arapaya evrilmesi Memn lakapl Halife Ebul-Abbs dneminde yaygnlk kazanmt-

230

mslmanlar bunlar alarak hem lafz hem de anlam bakmndan yazp oaltmaya baladlar. Fakat gerek u ki bu kitaplarda btl ve sapklk ieren pek ok ey vardr. A. g. e. (9/265). 247. Bir b. Gys b. Eb Kerme el-Adev, Eb Abdirrahmn el-Badd el-Mers. Byk kelmc ve mnazara ustas. Bir nceleri fkhlarn byklerindendi. Kad Eb Ysuftan fkh rendi. Hammd b. Seleme ve Sfyn es-Sevrden hadis dinledi. Ancak daha sonralar kelm ilmine merak sard. Kelm ilmi ylesine houna gitti ki kelm dndaki ilimleri brakt. Zamanla vera ve takvasndan da bir ey kalmad. Cehmi grmedii halde fikirlerini Cehmin yandalarndan alp yayd. Kurn yaratlmtr szyle ksa zamanda n plana kt. yle ki yaad dnemde Cehmiyye denilince akla ilk Bir gelir oldu. Kendisiyle mam fi ve Drim gibi pek ok lim mnakaa etmi, hatta Drim Bire er-Redd alel-Biril-Mers adnda bir kitapla reddiye yazmtr. Babasnn Nasr b. Mlik el-Huznin arsnda amarclk (kasapta denmitir) ve boyaclk yapan bir Yahdi olduu sylenir. Kitbut-Tevhd, el- rc, er-Redd alel-Havric, el- stita ve Kfrl-Mebbihe gibi eserleri vardr. Halife Hrn er-Red dneminde Kurn yaratlmtr dedii iin tutuklanarak kendisine eziyet edilmitir. mam Ahmed ve Kuteybe gibi limler kfrne ve sapklna hkmetmilerdir. mam Eb Ysufun, Allahn Arnn zerinde olduunu inkar ettii iin Biri tevbeye davet etmesi, ancak Onun bundan kamasna ynelik kssas da mehurdur. Biz buna 9 nolu dipnotta deinmitik. Eb Bekr el-Hatb hakknda: Kendisinden ok kt ve irkin szler aktarlmtr. lim ehli hakknda kt konumu, ou da Kurn yaratlmtr dedii iin onu tekfir etmitir. Pek az hadis rivyet etmitir demitir. Kurn yaratlmtr gr yannda, gnee ve aya secde etmenin kfr olmad, bunun sadece kfrn bir almeti (belirtisi, izi) olduu gibi bir gre sahiptir. Ayrca imann; amel (eylem) olmakszn sadece kalp ve dil ile tasdk olduunu, tasdk (dorulama) anlam tamayan amelin iman saylamayaca grn savunmutur. O, bu gryle Mrcienin yolunu izlemitir. Hicri 218 ylnda 80 yana dayanmken vefat etmitir. Zeheb Onun hakknda yle demitir: Bir, Birin (kendisi, Birul-Hf ve Birul-Hayr) iinde en ktsdr (Biru-err). Tpk Ahmed b. Hanbelin snnetin Ahmedi olup Ahmed b. Eb Dvdun da bidatin Ahmedi olmas gibi.

Bk. el-Halll, es-Snne (5/99-115); Makltul- slmiyyn (1/222-223); elFark (sh: 150-152); Trhu Badd (7/56-57); el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr (sh: 5053, 93, Mecmul-Fetv 5/22-24, 54); el-mnul-Evsat (Mecmul-Fetv, 7/548); Siyer (10/199-202); Mznul- tidl (1/322-323); el-Bidye ven-Nihye (10/294); LisnulMzn (2/29-31); ezertz-Zeheb (2/44).
248. Osmn b. Sad b. Hlid b. Sad, Eb Sad et-Temm ed-Drim es-Sicistn. Byk hadis limi ve hafz. Herat ve civarnn hadisisi. Msnedin sahibi. Hicri 200 ylndan biraz nce dnyaya geldi. Pek ok blgeye hadis talebi iin seyahatlerde

231

bulundu. Nuaym b. Hammd, Ahmed b. Hanbel, Yahy b. Man ve Ali b. el-Medn gibi pek ok limden hadis dinledi. Kendisinden de Muhammed b. Ysuf el-Herev, Muhammed b. shk el-Herev, Ahmed b. Muhammed el-Anber gibi pek ok lim hadis dinledi. Hakknda Ebul-Fadl Yakb el-Karrb: Osmn b. Sad gibisini grmedik. Zaten O da kendi gibisini grmemitir... derken Ebul-Fadl el-Crd: Osman b. Sad hem hayatnda hem de lmnden sonra kendisine uyulan bir imamd demitir. mam Osmn ed-Drim bidatilerin gznde Ehl-i Snneti temsil eden sapasalam bir gvde konumundayd. Onlara kar szn hi esirgemezdi. Sylenildiine gre Muhammed b. Kerrma kar karak Onu Herat ehrinden kovan bizzat Odur. Msnedi yannda erRedd al Biril-Mers, er-Redd alel Cehmiyye gibi sapk gruplara kar kaleme ald eserleri vardr. Hicri 280 yl Zilhicce aynda vefat etmitir. Bk. Tezkiretl-Huffz (2/621-

622); Siyer (13/319-326); el-Bidye ven-Nihye (11/74-77); ezertz-Zeheb (2/176).

249. Bk. 49 nolu dipnot. 250. Zeynuddn Eb Hmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed etTs e-fi el-Gazzl ya da el-Gazl. Eb Hmidin babas yn eirdii iin sanat icab kendisine Gazzl ismi verilmitir. Geri bu durumda Gazzl demek daha doru olurdu. Fakat Havarizm ve Curcn taraflarnda mbalaal ism-i filin sonuna sesi veren y mensbiyet harfini ilve etmek det idi. Nitekim kassra kassr, attra attr diyorlard. Gazl ise, doduu ky olan Gazle kyne nispet edilmesidir. Bu iki isimden her ikisi de yaygndr. Biz birincisi yn Gazzlyi kullanacaz. Eb Hmid el-Gazzl hicri 450 ylnda Ts ehrinin Gazle kynde dodu. Henz ocukken babasn kaybetti. ok keskin bir zekya shipti. nceleri memleketi Tsta Ahmed b. Muhammed er-Razknden fkh tahsil etti. Daha sonra Curcna giderek orada Ebul-Ksm el- smlden ders ald. Bu derslerle yetinmeyerek Nisbra giderek o zamann tannm limi mml-Haremeyn elCveynnin derslerine devam etmeye balad. Ondan mezhep, fkh uslu, mantk, kelm ve cedel ilimlerini rendi. Ksa zamanda renci arkadalar arasnda sekin bir duruma ykseldi. Bir ara vezir Nizml-Mlk kendisini Badtdaki Nizmiyye medresesine mderris olarak atad. Ksa srede Huccetl- slm ( slamn delili) lakbyla anlmaya balad. Kelm ilmi ve felsefeyle nceleri ok ilgilenen Gazzl h. 488 ylnda geirdii bir phe krizinden sonra Badt terkederek iki sene amda inzivya ekildi. Bu inziv Onun kelm ve felsefenin ierdii itikd tehlikeleri grmesini salaynca tasavvufa yneldi. O hayatnn bu dneminde kelm ve felsefeyi tehlikeli grd gibi insanlar bu iki ilimden sakndrm ve lcmul-Avm an lmil-Kelm, el-Munkiz mined-Dall, Faysalut-Tefrika, Maksdul-Felsife, Tehftl-Felsife adl eserlerini yazmtr. O, Faysalut-Tefrika (sh: 93-95) adl eserinde baz istisnlar hari (iki grubu istisn etmitir) kelm ilminin renilmesini haram saymtr. el-Munkiz (sh: 32) adl eserinde de Kelm benim iin yeter ve derdime if olucu bir ilim deildir demitir. Tehftl-Felsife adl eserinde bn-i Sn ve Frbnin felsefesine 20 madde halinde cevap vermitir. nceledii
232

bu 20 meselenin 17 sini sapklk, 3 tanesini de kfr saymtr. Gazzl felsefecileri, cesetlerin dirilmesini ve Allahn cziyyt (ayrntlar) bileceini inkr ve lemin ezel (kdem-i lem) olduunu iddia etmeleri nedeniyle tekfir etmitir. Daha da ileri giderek bni Sny bizzat ismini vererek tekfir etmitir. Ona gre Aristoya uyan ve onun fikirlerini yayan Frb ve bn-i Sn gibi Me slam filozoflarn?! tekfir etmek gerekir. (Bk. Tehftl-Felsife, sh: 74-109, 192-203, 268 v.d.; el-Munkiz, sh: 36-37). Biz bu konuya 214 nolu dipnotta ksmen deinmitik. mam Gazzlnin kelm ve felsefeye kar taknd bu tavr baz dnr ve mellifler tarafndan slamda felsef dncenin gerileme nedenlerinden biri olarak grlmtr. mam Gazzl deiik yerlerde 11 yl kadar mnzev bir hayat srdkten sonra Fahrul-Mlkn srar karsnda hicri 499 ylnda Nisbrda Nizmiyye medresesinde ders vermeye balad.Burada bir yl kaldktan sonra memleketi olan Tsa ekilerek tekrar yanlzl tercih etti. Bir ara el-Menhl min Talkil-Usl adl eserinde mam Eb Hanfeye satat iin Sultan Sencere ikyet edildi. Onun bu satamasna hocas Cveynnin Musul-Halk f Terchil-Ehakk adl eserini okuyup ondan etkilenmesinin neden olduu sylenir. Cveyn bu kitabn fi mezhebinin dier mezheplere stn olduunu gstermek amacyla yazmtr. Muhammed Zhid el-Kevser hkkul-Hakk adl eserinde Cveynnin bu iddiasna cevap vermitir. Gazzl sultan Sencerin srar karsnda Eb Hanfe hakknda kt bir ey dnmediini, bilakis Ona kar ok saygs olduunu aklam ve mnzev hayatna devam etmitir. Onun Eb Hanfe hakknda sarfettii bu szleri genlik yllarnda daha ilmen hamken syledii de sylenir. mam Gazzl felsef ve kelm dnceleri yannda tasavvuf dnceleriyle de kendisinden sz ettirmitir. Daha nce 215 nolu dipnotta deindiimiz gibi vahdet-i vcd fikrini benimsemekle kalmam, bunu sistematize ederek bizzat savunmasna girimitir. Ancak O, bunu yaparken bu dnceyi savunan dier mutasavvflarn kendine gre yanl grd fikirlerini de tenkid edemeden geememitir. rnein O, velilik makamn peygamberlik makamndan yksek grenler hakknda unu demitir: Velilik rtbesinin, peygamberlik rtbesinden daha yce olduunu kim iddia ederse, onu ldrmek bence yz kfiri ldrmekten daha sevimli bir itir. nk onun dine verecei zarar daha byktr. Hayatn ve grlerinin bize gre en nemli olanlarn aklamaya gayret ettiimiz mam Gazzlnin mrnn sonuna doru hadis dinlemeye, Buhr ve Mslimin sahihlerini ezberlemeye balad ve ok fazla Kurn okuduu sylenir. Bunun yannda lrken Sahh-i Buhr okurken ld de nakledilmitir. Hicri 505 ylnda henz 55 yandayken Ts ehrinde vefat etmitir. Pek ok ilmi ieren hyu Ulmid-Dn adl eseri ok mehurdur. Bu kitab, tasavvuf ve kalb amellerle ilgili latfeler ve hikmetlerle dolu olduu gibi, genelinde garip, mnker, btl ve uydurma hadis ve rivyetlerle doludur. yle ki, bn-i Kesrin sylediine gre mam Mzer, bu nedenle Onun bu kitabn yakmak istemitir. el-Bidye (12/186). bn-i Teymiyye Onun bu eseri hakknda unlar sylemektedir:

233

Onun el- hy adl eserinde syledikleri ounlukla gzeldir. Ancak bozuk birtakm malzemeler de bulunmaktadr. Felsef ve kelm malzeme ile sflerin birtakm samalklar ve uydurma hadisler bunlar arasndadr. Mecmul-Fetv (6/55). Ebul-Mel (el-Cveyn), Eb Hmid el-Gazzl, bn-i ul-Hatb gibi kimseler deil sekin birer hadisi olmak, bu ilmin sradan kiileri saylabilecek derece de bile hadis bilgisine ship deildirler. Bunlardan bir teki bile kulaktan duyma bilgiler dnda Buhryi ve Mslimi tanmamakta, hadislerini bilmemektedirler. Nitekim bu hususu herkes belirtmektedir. stelik bunlar, hadis limlerine gre mtevtir derecesinde sahih olan hadislerle, Peygambere iftira edilmi olan uydurma olan hadisleri dahi birbirinden ayrdedememektedirler. Yazdklar eserler bunun en doru tan ve delili olup bu kitaplarda olduka tuhaf rivyetler vardr!... A.g.e.(4/71-72). Zaten mam Gazzlde Knnut-Tevl adl eserinin sonunda (sh: 132) hadis ilmi hakkndaki bilgisini: Benim hadis ilmi hakkndaki malzemem (bilgim) azdr diyerek zetlemektedir. Sadece mam Subk, hyda, yaklak 943 hadisin senedini bulamadn syler. Bk. Tabaktufiiyye (6/287-388). Ayrca Ebul-Hasen b. Skker, bn-i ul-Mneyyir el- skender, Hfz el-Irak, bn-i Hacer, el-Ksm b. Kutluboa ve Muhammed Emn es-Sveyd gibi limler de hyda ki uydurma ve asl olmayan hadisleri konu alan kitaplar yazmlardr. Baz Maribliler yle demilerdir: Bu kitap, Onun kendi dininin ilimlerinin ihysnn kitabdr. Bizim dinimize gelince, onun ilimlerinin ihys, Allahn kitab ve Raslnn snnetidir. Gazzlnin hyu Ulmid-Dn dnda fi mezhebinin uslne dair yazd el-Mstesf ve el-Hlsa adl kitaplar yannda Kimyus-Sede, Eyyhel-Veled, el-Vast, elBast, el-Vecz gibi yaklak 200 kitap ya da rislesi vardr. Hakknda Eb Bekr b. elArab: stadmz Eb Hmid, felsefecilerin tam ortasna girmi; sonra onlar arasndan kmak istemi, fakat bunu baaramamtr derken, bn-i Teymiyye: te Eb Hmid elGazzl, son derece zeki ve kulluk bilincinde bir kimseydi; kelm ve felsefeyi gayet iyi biliyordu; zhd, riyzet ve tasavvuf yoluna slk etmiti. Ama sonunda bu meselelerde aknla dt ve durmak zorunda kald. Her ne kadar mrnn sonlarna doru keif ehlinin yoluna meyletmise de daha sonra hadis ehlinin yoluna dnmtr. A.g.e.

(4/72).
Btnlie it baz grlerinden dolay Eb Bekr b. el-Arab, Eb Abdillah elMzer, Eb Bekr et-Tart, Ebul-Hasen el-Merinn, eyh Ebul-Beyn, Eb Amr bn-i us-Salh, Eb Zekeriyya en-Nevev, bn-i Akl, bn-i Cevz, Eb Muhammed el-Makdis ve daha niceleri Ona reddiyede bulunmulardr. Bk. Mecmul-Fetv (2/54-57); (4/63-66,

71, 72, 84, 99, 164, 173); (6/54-55, 180, 292); (8/524-540); (9/185, 231, 259); (101/ 402, 403, 551, 552, 698); (13/13, 14, 17, 238); (16/54, 92), (17/357, 362); (35/137, 17); Deru Teruzil-Akli ven-Nakl (5/347); (7/149); Minhcus-Snne (2/359); erhulAkdetil-Esfehniyye (sh: 142-174); Siyer (19/322-346); Mznul- tidl (1/431); elBidye ven-Nihye (12/185-186); Tabaktu-fiiyye (6/191-289); en-Nucmuz-Zhire
234

(5/203); ezertz-Zeheb (4/10-13); thfus-Sdetil-Muttakn (1/6-53); Hediyyetlrifn (2/79-81); Kitbu ihyi Ulmid-Dn f Mznil-Ulem vel-Merrihn adl risle (Ali Hasen Abdlhamd).
251. Ali b. Akl b. Muhammed b. Akl b. Abdullah, Ebul-Vef el-Badd ez-Zafer el-Hanbel. Hanbellerin eyhi ve byk kelmc. 431 ylnda dodu. Kad Eb Yal elFerrdan fkh rendi. stn zekas ve hafzas sayesinde ksa srede Hanbel mezhebinin byk imamlar arasna girdi. Dnemindeki Hanbeller onu Hanbellerin eyhi olarak grmeye balad. Ancak O, kelm ilmine ok fazla merak sard. Genlik yllarnda Mutezilenin iki eyhi Eb Al b. el-Veld ve Ebul-Ksm et-Tebbndan -ki her ikisi de Ebul-Hseyn el-Basr el-Mutezilnin arkadadrlar- kelm dersleri almaya balad. Arkadalar Onun Mutezileyle oturup kalkmasn engellemeye altlarsa da bunu baaramadlar. Ksa zamanda Mutezile gibi nasslar tevl etmeye, onlarn sylediklerini sylemeye balad. Onu buna iten, kelmla ok fazla ilgilenmesi olmutu. Ancak zamanla Kurn ve Snnetten uzaklatn grnce tevbe ederek selefin yoluna dnd. Bununla da yetinmeyerek Mutezileye cevap veren kitaplar yazd. Dneminde ve sonrasnda pek ok lim Onu vm, hakknda iyi konumutur. bn-i Cevz Ondan ok etkilenmi ve pek ok eserinde Onun sylediklerine itimat etmitir. Yapt ilmi mnakaalarla ok mehur olan bn-i Akl pek ok eserin shibidir. Kitbul-Fnn adl eseri ok mehurdur. Zeheb bu eserin 400 cildi atn sylerken bn-i Hacer 600 cildi atn sylemektedir. es-Silef hakknda: Gzlerim fakh Ebul-Vef b. Akl gibisini grmedi derken bn-i Cevz: bn-i Akl din shibi ve snrsz bir hafzaya sahipti demitir. Hicr 513 ylnda vefat etmitir. bn-i Nsrn sylediine gre cenazesine katlanlarn says 300 bin kiiyi bulmutur. Bk. Siyer

(19/443-451); Mznul- tidl (3/146); el-Bidye ven-Nihye (12/197); Zeylu TabaktilHanbile (1/142-165); Lisnul-Mzn (4/243-244); ezertz-Zeheb (4/35-40).
252. Sbie ya da Sbin (Sbin). Kurnda yerde (Bakara 62; Mide 69; Hacc 17) Allah Tel bunlardan bahsetmektedir. Kim olduklar ve neye inandklar hakknda tam bir ittifak yoktur. Rz tikdt Frakil-Mslimn vel-Mrikin (sh: 90) adl eserinde unlar sylemektedir: Bu lemin mdebbiri (sevk ve idare edeni) ve yaratcs bu yedi gezegen ve yldzlardr, diyen bir kavim olup, bunlar yldzperesttirler. ehristn ise elMilel ven-Nihal adl eserinde (1/174) unlar sylemektedir: brhim aleyhis-selm zamanndaki frkalar iki snfa rci bulunuyordu: lki Sbie, ikincisi Hunef. Sbie: Bunlar yle derlerdi: Bizler, Allah bilip tanma, Onun tat, emirleri ve hkmlerini bilme hususlarnda bir mtevassta gereksinim duymaktayz. Ancak bu mtevasstn rhn olup cismn olmamas gerekmektedir. nk rhnler mukaddes, temiz ve RabblErbba yakndrlar. Cismnler ise bizim gibi bir beer olup, bizim yediklerimizden yer, bizim itiklerimizden ier, madde ve srette bizimle benzeir ve bizi temsl eder ve yle derler: Gerekten kendiniz gibi bir beere itaat ederseniz, siz muhakkak hsrana urarsnz.(Mminn, 34).
235

Daha sonra ikinci snf olan Hunef hakknda bilgi veren ehristn, Sbie ile ilgili szlerine yle devam ediyor: Ancak daha sonra Sbiler, srf rhnlerle yetinmek, onlara onlarn ztyla yaklamak ve onlardan yine onlarn ztyla telkkiyatta bulunmak iin are araynca, (onlardan) bir topluluk bu rhnlerin heykellerine -ki bunlar yedi gezegen ve baz sbit yldzlardr- iltica ederek, onlardan yardm istemeye kalktlar. Nebat (M..7. yzylda Irak

ve Filistin civarnda hkm srm ve ziraatle uram Smi rkna mensp bir kavim. Nebtiler olarak bilinirler), Furs ( ran) ve Rm (Bizans) Sbilerinin sna ve iltic mahalli
gezegenler, Hind Sbilerinin ki ise sbit yldzlardr. Biz Allah Tel'nn tevfkiyle, imkanlar lsnde onlarn grlerini ayrntl bir ekilde zikredeceiz. Belki de onlar, bu heykellerden, ne iiten ne gren ne de kendilerine bir ey salayan ahslara indiler. lk grup (heykellere tapanlar) yldzperesttir. kinci grup ise (ahslara tapanlar) putperesttir. eyhul- slm bn-i Teymiyye Sbiler hakknda unlar sylemektedir: Sbiler o zaman, az bir ksm hri, irk zereydiler. limleri de felsefecilerdi. Ancak bazen mrik olmayan, aksine Allaha ve hiret gnne inanan mmin bir Sbi de olabilir. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: phesiz iman edenler ile yahdiler, hristiyanlar ve sbilerden Allaha ve hiret gnne inanp iyi amel ileyenler iin hibir korku yoktur ve onlar asla zlmeyeceklerdir. (Bakara, 62), phesiz iman edenler ile yahdiler, sbiler ve hristiyanlardan Allaha ve hiret gnne inanp iyi amel ileyenler zerine hibir korku yoktur ve onlar asla zlmeyeceklerdir. (Mide, 69). Fakat Sbilerin ou veya pek ou kfir ya da mriktirler. Tpk yahdilerin ve hristiyanlarn ounun yaptklar tebdl ve tahrfleri nedeniyle kfir ya da mrik olmalar gibi. te bu Sbiler de o zaman kfir ya da mrik idiler. Yldzlara tapar ve onlar iin heykeller in ederlerdi. el-Fetv elHameviyye el-Kbr (sh: 49, Mecmul-Fetv 5/21). Bir baka yerde de yle diyor: Eer bu felsefeciler, Sbilerdenseler, bu durumda onlar mrik sbilerden olup, Kurnda Allahn kendilerini vd hanf sbilerden deildirler. nk onlar (mrik sbiler) yldzlara tapar ve onlar iin heykeller ina eder sonra da orada putlar edinirler. Bu, mriklerin dinidir. Bu din, Makedonya halknn ve bu mrik sbi felsefecilerin ehirlerinden olan dier insanlarn dinidir. Minhcus-Snne (1/409-410). Bir baka yerde ise onlarn taptklar bu yldzlar ve ibadet eitleri hakknda unlar sylyor: Harrndaki bu Sbiler ulv heykellere (yni bu heykellerin temsl ettii yldzlara) tapar, el- lletl-l (ilk neden), el-Aklul-Evvel (ilk akl), Kll Nefis, Zuhal, Mteri, Merih, ems (gne), Zhre, Utarit ve Kamer (ay) heykellerini ina eder, ibdet, kurban, baharat ve baka eit ibdet ekillerinden kendileri nezdinde bilinen eylerle bu ulv heykellere yaklamaya abalarlar. Minhcus-Snne (2/192). Yine bir baka yerde unlar sylemektedir: Bununla birlikte peygamberlere tb olan mminler, yahdiler, hristiyanlar ve hidayet zere olan Sbiler arasnda isbt; peygamberlere tbi olmayan mriklerle bidati Sbiler arasnda ise nefiy daha yaygndr. Mecmul-Fetv (4/175).
236

Sonu olarak, limlerin geneli Sbilerin yldzlara tapan ve ilahlar olan bu yldzlar iin heykeller in eden bir topluluk olduunu sylemilerdir. Bazlarna gre ise meleklere tapan bir topluluktur. bn-i Teymiyye yle der: Bundan dolaydr ki Seleften bazlar, Sbileri meleklere tapmakla vasfetmilerdir. Ayn ekilde bunlarn ilk nderlerinden Arapaya evrilen kitaplarda da Sbi felsefecilerin, bir taraftan yldzlara taparken, dier taraftan da melekleri kk ilahlar ve rabbler diye isimlendirdikleri grlmektedir. Mecmul-Fetv (4/132). nl tefsir limi bn-i Kesr Bakara sresinin 62. ayetini aklarken Sbiler hakknda uzun uzadya bilgiler verdikten sonra yle demitir: Szlerin en a -ki Allah en dorusunu bilir- Mchid ve onun ardndan gidenlerden Vehb b. Mnebbihin szdr ki buna gre, Sbiler ne yahud ne hristiyan ne mecs ne de mrik olan bir kavimdir. Onlar kendi ftratlar zere olduklar gibi kalmlardr. Tbi olup uyduklar bir dinleri yoktur. Bunun iin Araplar, mslman olanlara Sbiler ismini veriyorlard. Yni o gn yeryznde mevcd olan dinlerden dar kmlar, diyorlard.

Tefsrul-Kurnil-Azm (1/108).
bn-i Kesrin sz konusu ettii bu Sbiler irk ve kfr zere olmayan az saydaki kiilerdir. Zaten Kurn ayetiyle de bunlara iaret etmitir. Geneli ise bn-i Teymiyyenin de dedii gibi kfir ya da mriktirler. Az saydaki bu Hanf Sbilerin kim olduklar ve dinlerinin ne olduu hakknda bn-i Teymiyye, er-Redd alel-Mantkyyn (sh: 454-458) adl eserinde, bn-i Kesr ise mehur tefsirinde (1/107-108) uzun uzadya bilgiler vermektedirler. steyenler oralardan bakabilirler. Ayrca Sbiler hakknda daha

geni bilgi iin bk. ehristn, el-Milel (2/5-54); Mecmul-Fetv (2/83, 386, 460), (4/113-119, 127-139), (5/548-551), (12/468-470), (20/64); Minhcus-Snne (2/80, 187, 359, 367), (4/446, 453), (8/258, 481); er-Redd alel-Mantkyyn (sh: 287-290); Mecmatr-Resil vel-Mesil (4/37, 38); Mecmat Resili eyhil- slm bn-i Teymiyye (sh. 58, 74, 93, 94, 97-99).
253. Hakknda kaynaklarda ismi dnda bir ey bulamadm. 254. Tlt, kendisi gibi Yahdi olan Lebd b. el-Asamn kzkardeinin oludur. yni Lebd, Onun daysdr. Bk. el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr (sh: 47, Mecmul-Fetv

5/20); el-Bidye ven-Nihye (9/364), (10/21).

255. Lebd b. el-Asam adl bu Yahdi Ben Zreyke mensuptur. Ben Zreyk ise Ensrn bir ksmnn mensup olduu Hazrec kabilesinden bir batndr. Baz rivyetlerde Lebd b. el-Asamn yahdilerin mttefiki olan bir mnafk olduu belirtilmitir. Bu iki rivyetin aras yle bulunabilir: Gerek durumu itibaryla Yahdi, d grnn itibaryla da mnafktr. bn-i Cevz ise yle demitir: Bu Onun, mnafklk yapmak iin mslman olduunu gsterir ki bu aktr. Kad yz ise e-if adl eserinde yle der: O mslman olmutu. Ona yahdi denmesinin nedeni, Onun onlarn mttefiki olmasndand. Yoksa O, yahdilerin dini zere deildi. Ben Zreyk, Ensra ait

237

batnlardan (obalardan), Hazrec kabilesine mensup, mehur bir batndr. slamdan nce Ensrn ouyla yahdilerin ou arasnda ittifak, kardelik ve sevgi vard. Ancak islam gelip de Ensr islama girince, yahdilerden uzaklatlar. Fethul-Br (10/236-237). Lebd b. el-Asamn peygamber sallallhu aleyhi ve selleme by yapmas olay sahih hadislerde anlatlmaktadr. Bk. Ahmed (6/57, 62, 96); Buhr (No: 3175, 3268, 5763, 5766, 6063, 6391); Mslim (No: 2189) ve dierleri ie radiyallhu anhdan. Ahmed (4/367); Nes (7/112-113) ve dierleri Zeyd b. Erkm radiyallhu anhden. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhil-Buhar (2/375); Muhtasaru

Sahhi Mslim (No: 1445); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 7917). Hadisin deiik rivyetleri iin bk. Tefsrul-Kurnil-Azm (4/613-615, Felak Sresi tefsiri).
256. el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr (sh: 47, Mecmul-Fetv 5/20); el-Bidye

ven-Nihye (9/364; 10/21); erhul-Akdetit-Tahviyye (sh: 523); Abdullah elGuneymn, erhu Kitbit-Tevhd min Sahhil-Buhr (1/11).
257. Bk. el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr (sh: 48, Mecmul-Fetv 5/20);

Minhcus-Snne (2/192); erhul-Akdetit-Tahviyye (sh: 523).

258. Nitekim Allah Tel yle buyurmaktadr: Kim Allaha ve Rasle itaat ederse ite onlar, Allahn kendilerine ltuflarda bulunduu peygamberler, sddkler, ehidler ve slih kiilerle beraberdir. Bunlar ne gzel arkadatr! (Nis, 69). 259. Ayrca bk. Mecmul-Fetv (3/317), (12/339-340), (28/200-201). 260. Bk. 112 nolu dipnot. 261. Bk. 113 nolu dipnot. 262. Yni olgunluk sfatlarnn reddedilmesiyle ilgili iddialarn. 263. Daha nce geen: Hi Onun bir ada (benzeri) olduunu biliyor musun? (Meryem, 65), Onun hibir dengi yoktur ( hls, 4) gibi ayetlere dayandrdklar btl pheler. 264. raz: Var oluu, ancak kendisini tayan baka bir varlkla hissedilebilen, kendi bana bolukta yer tutamayan ey. Karl: Cevher. Bk. Makltul- slmiyyn (2/8 ve

sonras); Mecmul-Fetv (5/215-216), (6/102-104); Teshlul-Mantk (sh: 26). Cevher iin bk. 119 nolu dipnot.
265. Bk. 10. blm sh: 98 ve 119 nolu dipnot. 266. Yer tutma veya yer kaplama: Bu szde aynen cisim, mekan ve cihet szleri gibi mcmel bir sz olup yle bir ayrntl aklamaya gereksinim duymaktadr: Eer yer tutmayla (yer kaplamayla) yaratlmlarn Allah kaplad, Ona kart gibi bir anlam kastedilmise bu, Allah hakknda imkanszdr.

238

Yok eer Allahn yaratlmlardan, ztyla uzak ve ayr olduu, onlarn dnda olup onlara karmad gibi bir anlam kastedilmise, bu dorudur. Bk. Mecmul-Fetv

(3/42), (5/264-266, 277-278, 299-307), (6/38-40), (7/663), (17/336-327, 343-348); Muhtasarul-Uluvv (sh: 70-76).
267. Bk. 9. blm sh: 89 ve 92 nolu dipnot. 268. Bk. 120 nolu dipnot. 269. Bk. el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr (sh: 162, Mecmul-Fetv 5/119). bn-i Teymiyye Mecmul-Fetv (4/29)da, bu iirin el-Hattbye ait olduunu belirtmektedir. 270. Karmita, Btniyyenin bir koludur. Hamdn Krmt (Karmat) denen bir adama nispet edilirler. Hamdn, ya yazsn yenge gibi karmakark yazd ya da sk admlarla yrd iin kendisine Krmt lakab verilmitir. Hamdn ortaya knn ilk gnlerinde, Kfe civrndaki ziri blgelerin iftilerinden biriydi. Kendisinden sonra fikirlerini Eb Sad Hasen b. Behrm el-Krmt ve Sleymn b. Hasen el-Krmt gibi taraftarlar srdrd. Pek ok lim tarafndan sapk ve islam d saylan Karmita frkas h. 281 ylnda Halfe elMutedid billhn hilfeti dneminde ortaya km, sonralar iyice glenerek, taraftarlar pek ok blgeyi igal etmilerdir. Bahreynin yaknlarndaki bir blge olan Krmt st edinmilerdir. Fikirleri, bundan sonraki dipnotta belirttiimiz Btnlerin fikirleriyle ayn olup olancl serbest braktklar gibi daha da ileri giderek, kendisiyle cinsel ilikide bulunmak isteyen bir erkei reddeden gencin ldrlmesini gerekli (vcib) grmlerdir. Dinlerini mecsilerden etkileimle aldklar iin atei kutsal saymlardr. Allahn isim ve sfatlarn klliyen inkar ettikleri gibi Allahn kendisi ve hiret gn hakknda verdii btn haberleri de reddetmilerdir. Ayrca peygamberlerin halka gerein ztt olan sylediklerini ve gizlediklerinin aksini onlara akladklarn iddia ederler. Hatta kamu maslahat iin peygamberlerin yalan sylediklerini ve btl da olsa bu maslahatn ancak ispat izhar etmekle gerekleeceini sylerler. Cehmiyye gibi kyamet gn Allahn grleceini de inkar ederler. eyhul- slm bn-i Teymiyye Karmita hakknda unlar syler: Btn Karmatlike gelince, bu yeryz mezheplerinin en ktlerindendir. Yahdilik ve Hristiyanlktan da daha bozuk bir mezheptir. Bu sebepledir ki, onlara iltihak edenler hep zndk, mnfk ve bidatiler; mtefelsife, bhiyye, Rfza ve benzerleri olmutur. lim ve iman ehlinin, imanszlklarndan phe etmemeleri de bu nedenledir. Mecmul-Fetv (4/508). Bir baka yerde de yle der: Bu bakmdan Btn Karmatler, insanlar iinde irki ve Allahtan bakasna ibdeti en byk olanlar olmulard. nk onlar ilahlarnn iittiine veya grdne veya da kendilerine herhangi bir fayda saladna inanmazlard. A.g.e. (6/83). Karmita hakknda bk. Makltul- slmiyyn (1/100-101);

el-Fark (sh: 220-225); el-Milel (1/141-141, No: 437; 1/178-179, No: 522); Semn, elEnsb (10/108); bn-i Hallikn, Vefaytl-Ayn (1/459, 3/459); Mecmul-Fetv (2/26, 27, 67, 130, 132, 139, 160, 196), (3/7, 9, 29, 39, 84, 88, 100, 165, 353, 356, 357),

239

(4/18, 69, 77, 88, 92, 99, 103, 185, 287, 314, 346, 429, 490, 508, 518), (5/29, 168, 197, 209, 272, 274, 282, 303, 327, 350, 355, 552, 558), (6/35, 44, 47, 48, 83, 122, 377), (7/502, 584, 592), (35/120-144, 162); Minhcus-Snne (8/10, 23, 37, 257, 435).
271. Btniyye, aya mensubiyet iddia eden, fakat islam melliflerince islam d saylm sapk bir frka. Naslarn zhir ve btn anlamlar bulunduunu, zhirin kabuk tekil ederek asl maksd olann btn olduunu sylerler. Btn anlamlar da ancak kendilerince kabul edilen masm imamlar bilir. Onlara gre Kurnn zhir anlamlar azb, btn ise rahmettir. eitli islam lkelerinde deiik adlar (Karmita, smiliyye, Mezdekiyye, Talmiyye, Mlhide, Sebeiyye, bhiyye, Bbekiyye, ez-Zendika v.s.) almlardr. Btniyyenin aslnda Allah ve mukaddest inkar ettikleri, nefsin arzu ettii eyleri (iki, esrar, zina, olanclk v.b.) mbah grdkleri kabul edilir. Allahn isim ve sfatlarn da klliyen inkar etmilerdir. Tarihiler Btniyye inannn esaslarn koyanlarn mecsilerin oullar olduklarn ve onlarn seleflerinin dinlerine yatknlk gsterdiklerini, ancak mslmanlarn kllarndan korktuklar iin bunu aa vurmaya cesaret edemediklerini sylerler. Atei kutsal grmelerinin sebebi de budur. Maklt sahipleri, Btniyye dvetini kuranlarn bir cemat olduunu anlatrlar. Onlardan biri, el-Kaddh diye tannan Meymn b. Deysndr. Baz kaynaklarda Abdullah b. Meymn el-Kaddh olarak geer. Meymn, Cafer b. Muhammed es-Sdkn azadl klesi idi ve Ehvazl idi. Onlardan bir dieri de Dendn lakapl Muhammed b. el-Hseyn idi. Bunlarn hepside Meymn b. Deysn ile Irak vlisinin cezaevinde bulutular ve bu cezaevinde Btniyye mezhebini kurdular. Sonra onlarn propagandalar, cezaevinden kurtulmalarndan sonra Dendn tarafndan balatld. O, davete (propagandaya) Tz dolaylarnda balad. Bunun zerine el-Bedeyn diye bilinen el-Cebel halk ile birlikte elCebelin Krtlerinden topluluklar onun dinine girdiler. Bylece Btniyyenin ilk tohumlar atlm oldu. Daha sonra Meymn b. Deysnn Marib blgelerine gmesiyle Btniyye oralarda da yayld. Zamanla bu frka pek ok islam diyarnda mslmanlarn saptmasna neden oldu. Eb Mansr el-Badad, bu frkann mslmanlara verdii zararn, yahdilerin, hristiyanlarn, mecsilerin, dehriyyenin (materyalistlerin) ve kfirlerin teki kollarnn verdii zararlardan daha byk olduunu, hatta Decclin zararndan bile daha byk olduunu sylemektedir. Bk. el-Fark (sh: 219). bn-i Teymiyye de Btnlik hakknda unlar sylemektedir: Btnlere gre ilim ve marifet hususunda ileri dereceye ulaanlar iin emir ve yasak ortadan kalkar, haramlar onlar iin mbah olur, farzlar zerlerinden der. Bylelikle onlarn kirleri ve srlar ortaya kar. Herkes onlarn gizli dinlerinin gerek yzn tanr. O bakmdan bunlara, aa vurduklarnn zddn gizlediklerinden dolay Btniyye adn vermilerdir. Mecmul-Fetv (7/503). Btniyye

hakknda bk. el-Fark (sh: 219-241); el-Milel (1/140-146); Fahreddn er-Rz, tikdtu Frakil-Mslimn vel-Mrikn (sh: 76); Mecmul-Fetv (2/26, 27, 55, 67, 95, 96, 196), (3/7, 22, 29, 165), (4/69, 77, 92, 99, 185, 413, 429), (5/29, 32, 197, 341, 355, 360,
240

551, 552), (6/44, 377), (7/503), (9/134), (13/359), (35/132-134); Minhcus-Snne (1/5, 7, 10, 201, 322, 368), (2/63, 68, 362, 452, 523, 582, 624), (3/445, 450, 452, 459), (4/55, 519), (6/370), (7/245, 410), (8/10, 11, 24, 435, 479, 486).
272. Bunlar iin bk. 23. blm sh: 208. Ayrca baka btn tevl rnekleri iin bk.

Mecmul-Fetv (5/550-553).
273. Selefin iddetle sakndrd kelm ilmi, sonucu ve semeresi, Allahn uluvv, istiv ve nzl gibi sfatlarn redde gtren, Kurnn yaratlm olduunu ve Allahn kelm bi nefsihi ile konutuunu ileri sren, ruyetullh inkar eden ve aklin nakilden nde geldiini syleyen kelm ilmidir. Yoksa bn-i Ebil- zz el-Hanefnin de dedii gibi selef kelm ilmini, doru ilimlerle ilgili lafzlara konmu stlahlar gibi ne srf doru anlamlara konmu yeni stlah olduu iin irkin grmler ne de hakka yol gstermeyi ve btl ehliyle deliller lsnde mcadele etmeyi irkin grmlerdir. Aksine onlar kelm ilmini, hakka aykr birtakm yalan hususlar ierdii iin irkin grmlerdir. Bu kabilden olmak zere, ierdii bu yalan hususlarn hem kitap ve snnete hem de ierdikleri doru ilimlere olan aykrl belirtilebilir. erhul-Akdetit-Tahviyye (sh: 205-206). eyhul- slm bn-i Teymiyye de bu konuda unlar sylemektedir: Selef konumann (kelmn) kendisini yerip knamamtr. nk insan olan herkes konuur. Onlar, ne istidll, nazar (konuya etraflca bakmak) ve Allahn Raslne emrettii mcadeleyi ne de Allah ve Raslnn akladklar eylerle istidll etmeyi yerip knamlardr. Yni onlar hakk olan kelm yerip knamamlar, aksine Kitap ve Snnete aykr olduu gibi ayn zamanda akla da aykr olan kelm yerip knamlardr. Sonu olarak selefin yerip knad kelm, erat (din) ve akla aykr olan btl kelmdr.

Mecmul-Fetv (13/147).
Selefin knayp yerdii kelm, sahih nakle (menkle) ve ak akla (makle) aykr olan btl kelmdr. Mecmul-Fetv (12/212). Bu ileri iyi bilen, selefin ne kadar yetenekli, bilgili ve tecrbe sahibi olduklarn bilir. yle ki onlar kelmdan sakndrp onu yasakladklar gibi ehlini de knam ve ayplamlardr. Yine bu ileri iyi bilen unu bilir ki, Kitap ve Snnetten bakasnda hidayet arayann, sadece ve sadece Allahtan uzakl artar. el-Fetv el-Hameviyye el-

Kbr (sh: 162, Mecmul-Fetv 5/119-120).

Kelmclar hakknda ise unu syler: Gerekte onlarn ne islama bir yardmlar dokunmutur ne de filozoflarn (belini) krabilmilerdir. A.g.e.(sh: 68, 5/33); erhu Hadsin-Nzl (sh: 168); Cmiur-

Resil (2/33).

241

Ancak kelmclar ne dediklerini bilmez chillerdendir. Akl edilebilir eylerde Mebbihe, akl konularda safsata yapan Sofist (Sofizm ya da Sfistiyye: Hissedilebilen

eyleri inkar eden sapk bir frka), nakl konularda ise (nasslarn zhir anlamlarna aykr btn anlamlar olduunu iddia eden) Karmitadandrlar. Tedmuriyye (sh: 47, MecmulFetv 9/3); erhu Hadsin-Nzl (sh: 169); Deru Teruzil-Akli ven-Nakl (1/218). Ayrca bk. Mecmul-Fetv (5/552).
bn-i ul-Kayyim ise selefin iddetle sakndrd kelm ilminin ne olduu hususunda hocasnn ve kendisinin grlerini yle dile getiriyor: eyhimiz yle demitir: Bu mmetin selefinin ve imamlarnn, hem kendisinin ve ashabnn yerilip knanmasnda ve onun yasaklanmasnda hem de erbbnn chil klnp, bidati ve sapk ilan edilmesi hususlarnda ittifak ettikleri kelm, zerine sfatlar, uluvvu ve Ara istivy inkar meselelerini kurduklar, onlar sayesinde Kurn yaratlm kldklar ve yine onlar sayesinde Allahn ahiret yurdunda grleceini, Kurnla konutuu gibi dorudan kullaryla konutuunu, her gece dnya gne indiini ve kyamet gn kullarn arasnda hkm vermek iin geleceini inkar ettikleri bu btl yollardr. Kelmclar bu konularda doru olmayan birtakm yollar edinmiler ve yalan ieren birtakm meselelerle istidll yapmlardr. Bylece bu doru olmayan yollar, onlar yle meselelerle zorunlu olarak kar karya brakmtr ki, sonunda onlar yznden Kitap ve Snnetin naslaryla ak akla muhalefet etmek zorunda kalmlardr. es-Savkul-Mrsele (4/1266-1267). bn-i Ebil- zz ise kelmclarn ka yapalm derken nasl gz kardklarn yle ifde etmektedir: Sonu olarak kelmclar bu bo eyleri elde edebilmek iin onlara giden yollar zorlatrdlar ve bunlarn faydasnn azlna ramen onlar ispat hususunda sz uzattlar. yle ki bu, sarp ve yksek bir dan tepesinde duran bozuk ve kokmu bir deve etine benzer. Ona (ulamak) kolay deildir ki, ona trmanlabilsin, semiz ve dolgun da deildir ki, seilebilsin (dier bir nshada nakledilebilsin). Onlarn indindeki en gzel ey, zaten en doru bir takrr ve en gzel bir tefsirle Kurnda mevcuttur. Onlarn yannda meakkat ve zahmet, ii uzatma ve zorlatrmadan baka bir ey yoktur. Nitekim (bir iirde) yle denilmitir: Eer dnyada rekabet ve yar olmasayd, konmazd Mnazara kitaplar, Ne el-Mun, ne de el-Amed Kendilerinden bir iddia ile dmleri (karklklar ve problemleri) zyorlar, Oysa ki kendi koyduklar bu eylerle dmler daha da artt. (Her iki kitapta

Mutezilenin eyhi Kad Abdlcebbr el-Hemednnin (lm 415h.) kitabdr. lkinin tam ad el-Mun f lmil-Kelm, ikincisinin ise el-Amed fil-Usli ve lmil-Kelmdr. )

242

Onlar koyduklar bu kurallarla phe ve kukular yok ettiklerini ileri sryorlar. Oysa zeki olan faziletli kii unu bilir ki, phe ve kukular onlarn koyduu bu kurallarla daha da artmtr. if, hidyet, ilim ve yaknin Allahn kitbndan ve Raslnn szlerinden elde edilemeyip de bu hayrete dm kiilerin szlerinden elde edilmesi kesinlikle imkanszdr.Daha sonra bn-i Ebil- zz szlerine, bn-i Teymiyyeden harfi harfine alntlad (bk. Mecmul-Fetv 13/145-146) ancak bunu belirtmedii u szleriyle davam ediyor: Aksine vcib (gerekli) olan kiinin; Allah ve Raslnn dediklerini asl olarak grmesi, bunlarn anlamn iyice dnp akletmesi, burhnn ve delilini ya akl ya da haber ve nakle dayal olarak bilmesi ve Kurnn buna ve una delletini iyice anlamasdr. Yine insanlarn Allah ve Raslnn dediklerine uyan ve uymayan szlerini mtebih mcmel olarak grmeli ve bu sz sahiplerine yle denmelidir: Bu szler bunu da kasdedebilirler unu da. Eer bununla, Rasln haberine uyan bir eyi kastetmilerse, bu durumda o ey kabul edilir. Yok eer onunla Rasln haberine aykr bir eyi kasdetmilerse bu durumda da o ey reddedilir. Daha sonra bn-i Ebil- zz bu lafzlara rnek olarak mrekkeb, cisim, yer tutan, cevher, yn, yer kaplama ve raz lafzlarn verir.

Bk. erhul-Akdetit-Tahviyye (sh: 205-206).

Netice olarak, Selefin kelm hakkndaki grlerini zetlemek gerekirse, elGazzlnin bu konudaki u szlerini zikredebiliriz: Seleften hadis ehli, kelmn zemmi zerinde ittifak etmilerdir. Bu konuda onlardan naklolunan ve iddete dellet eden haberlerin haddi hesab yoktur. Onlara gre sahbe, bakalarna nispetle gereklere daha vkf, lafzlarn tertbi bakmndan daha fash olmalarna ramen kelmdan doacak erri ok iyi bildikeri iin bu konuda susmulardr. Nitekim Peygamber sallallhu aleyhi ve sellem, bu meselenin derinliine inenlerin helak olduklarn sylemitir. (Ahmed, 1/386; Mslim (No: 2670); Eb Dvd

(No: 4608) ve dierleri bn-i Mesddan). Dier taraftan, eer kelm dinden olsa idi,
Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemin emrettii, yolunu ve usln ycelttii mensuplaryla birlikte vd en nemli meselelerden biri olurdu. Halbuki O sallallhu aleyhi ve sellem, onlara istincy (tahreti) retmi, onlar feriz (miras hukuku) ilmini renmeye tevik etmi, onlar vm, fakat kader hakknda konumaktan (kelmdan) onlar nehyetmi ve yle demitir: Kader hakknda konumaynz. Sahbler -Allah onlardan rz olsun- Peygamberin bu yolu zerinde yrmeye kararl bir ekilde devam etmilerdir. nk onlar, retmenlerinin rettii meselelere yaplacak herhangi bir fazlaln, zulm ve isyan olduuna inanmlard. Onlar retmen ve rnek bizse tbi olanlar ve rencileriz. hyu Ulmid-Dn (1/114-115). mam Gazzlnin kader hakknda konumann yasak oluuyla ilgili yukarda zikrettii hadisin tam metni yledir:

243

Ashbmdan sz edilince dilinizi tutunuz. Yldzlardan sz edilince dilinizi tutunuz. Kaderden sz edilince dilinizi tutunuz. Hadisi, Tabern, el-Mucemul-Kebrde (10/No: 10448); bn-i Adiyy, el-Kmil

f Duafir-Riclde (7/2490) ve Eb Nuaym, Hilyetl-Evliyda (4/108) bn-i Mesddan

merf olarak,

Eb Thir ez-Ziyd, Selset Meclis minel-Emlde (191/2) ve Tabern, elMucemul-Kebrde (2/No:1427), Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemin azatl klesi
Sevbn el-Himden merf olarak,

bn-i Adiyy, el-Kmil f Duafir-Riclde (6/2172), Ondan da es-Sehm, Trhu Curcnda (sh:315) bn-i merden merf olarak, Abdrrezzk, el-Emlde (2/39/1) Tvstan mrsel olarak,
rivyet etmilerdir. Hfz el-Irk, el-Mun an Hamlil-Esfr adl eserinde ( hynn Zeylinde 1/41) hadisi Tabernnin bn-i Mesd hadisinden hasen bir isndla rivyet ettiini sylemi, Hfz bn-i Hacer de Fethul-Brde (11/486) ona uymutur. Hfz Suytde, el-Cmius-Sarde hadise hasen demitir. (Bk. es-Sahha, 1/1/79). elElbn ise, hadisin drt farkl senedinin de zayf olduunu, ancak bunlarn her birinin, bir dierini glendirdiini, bylece hadisin hasen mertebesine ykseldiini uzun uzadya anlatmtr. Bk. Silsiletl-Ehdsis-Sahha (1/1/75-80, No: 34). Sahhul-Cmiis-Sar adl eserinde ise (No: 545) hadisin sahih olduunu sylemitir. Bu konuda ayrca bk. Heysem

Mecmauz-Zevid (7/207, 223); Eb Abdillah el-Haddd, Tahrcu Ehdsi hyi Ulmid-Dn (1/112-113, No: 90).
274. (SAH H ESER): Szn devam yledir: Kelma bakp da kalbinde bozukluk ve phe bulunmayan hi kimse yoktur. bn-i Abdilberr, Cmiu Beynil- lmi ve Fadlih

(2/942, No: 1796); el-Gazzl, hyu Ulmid-Dn (1/114).

Bu konuda mam Ahmedden daha pek ok sz aktarlmtr. Bazlar yledir: Kelmla uraan kimse kurtulua ermez; Cehmiyyeye kaymaktan da kurtulamaz. bn-i Batta, el- bne (2/538); Zeheb, Siyer (11/216). Snneti savunsalar bile kelmclarla oturup kalkmaynz.

bn-i Cevz,

Menkbul- mam Ahmed (sh: 205).

Ben bu konuda, Allahn kitabnda, veya Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemden gelen bir hadiste veyahut Sahbeden ya da Tbinden gelen haberlerde bulunan eyler dnda konumay sevmem. Bu drt ey dndakilere gelince, onlar hakknda konumak vlm bir ey deildir. bn-i Cevz, Menkbul- mm Ahmed (sh:

204); bn-i Teymiyye, Deru Teruzil-Akli ven-Nakl (7/155).

244

275. Muhammed b. drs b. el-Abbs b. Osmn b. fi b. es-Sib b. Ubeyd b. Abdi Yezd b. Him b. el-Muttalib b. Abdumenf b. Kusayy b. Kilb b. Mrre b. Kab b. Luayy b. Glib el-Kure el-Muttalib, Eb Abdillah e-fi el-Mekk el-Gazz. Peygamberin akrabas ve snnetinin byk savunucusu olan mam fi asrnn limi ve bu mmetin yetitirdii en byk fkhlardan biridir. Ayn zamanda fi mezhebinin de imamdr. Peygamberle akrabalk ba Onun Peygamberin amca ocuu olmas dolaysyladr. yle ki, el-Muttalib, Peygamberin dedesi Abdulmuttalibin babas Himin z kardeidir. H.150 ylnda Filistinin Gazze kasabasnda dnyaya gelen mam fi ilim tahsiline doduu bu ehirde balam daha sonra Mekke, Medine, Msr ve Badt gibi ilim merkezlerine giderek ilmi tahsilini oralarda srdrmtr. Atclkta Kureyin en yeteneklilerinden biri olan afi, att on oktan onunda da hedefi vururdu. nceleri atclk, iir, dil ve arap tarihinde syrlarak nam salm, sonralar ise fkh, hadis ve tecvid ilimlerine ynelmitir. Ksa srede Kurn ezberlemi ve her Ramazanda Kurn 60 kere hatmetmeyi asla ihmal etmemitir. Sonra Medineye giderek mam Mlikin Muvattan ezberlemi ve ezberinden Ona sunmutur. Henz 20 yalarndayken Mslim b. Hlid fetv vermesine izin vermitir. Hakknda mam Ahmed: 6 kii var ki, bunlar iin seher vaktinde dua ediyorum, bunlardan biri de fidir., Hi kimse bir divit (hokka) ve bir kalem tutmu olmasn ki, finin onun boynunda (zerinde) bir minneti (hakk ve iyilii) olmasn, fi, insanlarn en fasihlerindendi derken Eb Sevr el-Kelb: Ben fi gibisini grmedim. Zaten Oda kendi gibisini grmemitir demi, Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellmda: fiden daha fasih, Ondan daha akll ve vera (takva) shibi birini grmedim demitir. Eb Dvd ise: finin bir tane bile yanl hadisini bilmiyorum demitir. mam Mlik, smil b. Cafer ve Muhammed b. el-Hasen el-Hanef gibi pek ok limden ilim alm, kendisinden de mam Ahmed, Humeyd ve Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm gibi nice limler ders almlardr. Fkh usl alannda yazlm ilk eser olan erRislesi yannda dinledii hadisleri derledii el-mm ve el-Msned adl eserleri de vardr. Hicri 204 yl aban aynda 54 yandayken Msrda vefat etmitir. Bk. Trhu

Badd (2/56-73); Tezkiretl-Huffz (1/361-363); Siyer (10/5-99); el-Bidye venNihye (10/262-266); Tehzbut-Tehzb (9/23-27); ezertz-Zeheb (2/9-11). Abdilberr, Cmiu Beynil- lmi ve Fadlih (2/941, No:1794); el-Hatb el-Badd, erefu Ashbil-Hads (sh: 78); el-Gazzl, hyu Ulmid-Dn (1/114); Zeheb, Siyer (10/29); bn-i Kesr, el-Bidye ven-Nihye (10/265); bn-i Hacer, Tevlit-Tess bi Mel bn-i drs (sh: 64).
Hafz Zeheb Siyerde (10/29) mam fiden bu anlamda bir ok eser naklettikten sonra yle demitir: Herhalde bu, imamdan mtevtir olsa gerek. Bu konuda mam fiden daha pek ok sz aktarlmtr. Bazlar yledir: 276. (SAH H ESER): Beyhak, Menkbu-fi (1/462); bn-i

245

Hi phesiz kulun, irk dnda her trl gnahla Allahn huzuruna kmas onun iin kelm ilmiyle Allahn huzuruna kmasndan daha hayrldr. Ben Hafs (elFerd)den kelmla ilgili yle szler iittim ki bunu anlatmama imkan yok. Bu sz baka bir rivyette kelm ilmiyle lafz yerine arzu ve isteklerden herhangi bir eyle eklinde gemektedir. bn-i Eb Htim er-Rz, dbu-fi ve Menkbuh (sh: 187); Beyhak,

Menkbu-fi (1/453); bn-i Askir, Trhu bn-i Askir (14/405/2); Eb Nuaym, Hilyetl-Evliy (9/111); bn-i Abdilberr, Cmiu Beynil- lmi ve Fadlih (2/939, No:1788, 1789); el-Gazzl, hyu Ulmid-Dn (1/114); Hfz Ebul-Ksm el-Esbehn, el-Hucce f Beynil-Mehacce (1/104); Zeheb, Siyer (10/16); bn-i Kesr, el-Bidye (10/265-294); bn-i Hacer, Tevlit-Tess (sh: 64).
Eer insanlar, arzu ve isteklerden kelmda bulunan eyleri bilselerdi, ondan arslandan katklar gibi kaarlard. Cmiu Beynil- lmi ve Fadlih (2/941, No: 1792);

Hilyetl-Evliy (9/111); Trhu bn-i Askir (4/405/2); hyu Ulmid-Dn (1/114); Siyer (10/16, 18).
Kelm elbisesi giyip de kurtulan hi kimse yoktur. dbu-fi ve

Menkbuh (sh:186); el-Llek (No:303); Hilyetl-Evliy (9/111); Cmiu Beynil- lmi ve Fadlih (2/941, No:1795); el-Uluvv (Muhtasar, No: 200); Siyer (10/18, 27). Bu sz bn-i Batta: Kelm elbisesi giyip de kurtulan hi kimse grmedim eklinde rivyet etmitir. Bk. el- bnetl-Kbr (No: 666)
277. Bu iki imam dnda dier imamlar da kelm ilmini ve ehlini yermiler, kelmla ilgili konularda ve genel anlamda dinde tartmay yasaklamlardr. Biz zelikle byk imamn, mam Eb Hanfe (lm. 150h.), mam Mlik (lm. 179h.) ve Eb Hanfenin en sekin ve en bilgili rencisi Eb Ysuf (Yakb b. brhim) (lm. 182h.) szleri zerinde duracaz: 1- mam Eb Hanfe: Bir gn Eb Ysufa yle demitir: nsanlara dinlerinin aslyla ilgili konularda kelmdan sz etmekten sakn. nk onlar seni taklid eden bir topluluktur. Sonra bununla urarlar. Muvaffak el-Mekk, Menkbu Eb Hanfe (sh: 373). rencisi Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad e-eybn (lm.189h.) yle der: Eb Hanfe bizleri fkh renmeye tevik eder, kelm ilminden ise sakndrrd.

Herev, Zemmul-Kelm (K-196/B).

Eb Hanfeye: nsanlardan bazlarnn razlar ve cisimler hakknda uydurduklar szlere ne diyorsun? diye sorulunca O: Bunlar felsefecilerin szleridir. Sen hadislere ve selefin yoluna skca tutun. Sonradan uydurulan her eyden ise sakn. nk sonradan uydurulan her ey bidattir. dedi. Ebul-Ksm el-Esbehn, el-Hucce f Beynil-

Mehacce (1/105); Herev, Zemmul-Kelm (K-194/B).

246

Allah Amr b. Ubeyde lnet etsin. O, insanlara hi yarar olmayan kelma giden yollar at. Herev, Zemmul-Kelm (sh: 28-31). Baz rivayetlerde mam Eb Hanfenin kelm ilmiyle urat ve rencilerini bunu renmeye tevik ettiinden sz edilmektedir. Ancak bu rivyetler Onun ilmi hayatnn ilk dnemlerini yanstmaktadr. O, hayatnn sonlarna doru kelm ilmini ve ehlini yermi, kelmla ilgili meselelerin insanlara retilmesini kesin bir dille yasaklamtr. Onun bu durumunu, bizzat kendi ifadeleriyle rencilerinin ve ashbnn ifadeleri aka gstermektedir. Bunlardan bazlar yledir: Basrada hev ehli oktur. Oraya yirmi defadan fazla gittim. Kelm ilmini, ilimlerin en stn sandmdan, orada belki bir yl, belki de bir yldan daha fazla veya daha az kaldm. el-Kerder, Menkbu Eb Hanfe (sh: 137). Ben kelm ilmiyle o kadar urayordum ki, sonunda bu ilimde parmakla gsterilir bir seviyeye ulatm. Biz Hammd b. Eb Sleymnn ilim halkasnn yaknnda oturuyorduk. Bu arada bir kadn bana gelip: Bir adam var, criyesini snnete gre boamak istiyor. Ka kere de onu boar? diye sordu. Ben ne syleyeceimi bilemedim. Kadnn bunu Hammda sormasn, sonra da geriye dnp Hammdn ona ne cevap verdiini bana haber vermesini istedim. Kadn ayn soruyu Hammda sorunca, Hammd ona: Cariyeyi temizken yni hayzl deilken, onunla cinsel ilikide bulunmadan bir talakla boar, sonra da onu iki hayz grnceye kadar (kendi halinde) brakr. kinci hayzdan sonra ykand zaman artk baka erkeklerle evlenmesi helal olmu olur dedi. Daha sonra kadn geri dnerek bana bunu haber verdi. Bende bunun zerine benim kelm ilmine ihtiyacm yok dedim ve ayakkablarm alp Hammdn derslerine katldm... Trhu

Badd (13/333); Siyer (6/397-398); bn-i Hacer el-Heytem, el-Hayrtul-Hisn f Menkbil- mmil-Azam Eb Hanfeten-Numn (sh: 66).
Kelm, ilimlerin en stn sayyor ve onun dinin aslnda var olduunu sylyordum. mrm byle bir mddet geirdikten sonra nefsime danarak bildiklerimi iyice dnp gzden geirdim ve yle dedim: Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemin ashbndan, tbinden ve onlarn etbndan ilk dnem mslmanlarnn gznden, bizim bilip kavradmz eylerden hibiri kamad gibi, onlar buna daha ok g yetiren, bunu daha iyi tanyan ve ilerin hakkatlerini daha doru bilen kimselerdi. Sonra onlar, bu hususta ekimeci ve mcdeleci bir slupla birbirleriyle uramadklar gibi bu konulara hi mi hi dalmadlar (girmediler). Aksine onlar bu konularda konumaktan ekinmiler ve bunlar en iddetli bir ekilde yasaklamlardr. Ben kelmclarn, kanunlar ve fkh bablar hakknda btla dallarn ve bo szlerini bizzat mhede ettim.... Onlarn yaptklar iler hakknda tanmladmz bu durum, bizim iin ortaya knca kelmla ilgili ekime, mcdele (tartma) ve btl uralar braktk ve Selefin zerinde olduu eye (yola) dndk. Muvaffak el-Mekk, MenkbuEb Hanfe (sh: 54-55).

247

mrmden bir mddet geince dndm ve yle dedim: Selef hakkatleri bizden daha iyi bilmi ve mcdeleci bir slupla birbirleriyle ekimemilerdir. Aksine onlar bu hususta (kelm hakknda) konumaktan ekinmiler, erat ilmiyle uramakla beraber ona tevik etmiler, retmiler, renmiler ve erat ilmiyle ilgili konular zerinde mnzara yapmlardr. Ben de bu gerekleri grdkten sonra kelm braktm ve fkhla uramaya baladm. Ve unu grdm ki: Kelmla uraanlarn smalar asla salihlerin smalar deildir, kalpleri kaskat, gnlleri serttir. stelik onlar Kitap, Snnet ve Selef-i Slihe muhalefet etmeye hi mi hi aldr etmezler. u bir gerek ki, eer kelm hayrl olsayd, zaten Selef-i Slihn muhakkak onunla urard. el-Kerder, Menkbu Eb

Hanfe, (sh: 137-138).

Eb Hanfenin olu Hammd diyor ki: Babam bir gn yanma geldi. O srada kelmclardan bazlar da yanmda bulunuyordu. Aramzda bir konuyu... tarttmzdan dolay seslerimiz de alabildiine yksek kyordu. Onun eve girdiini sezince yanna gittim. Bana: Hammd! Yanndakiler kim? dedi. Ben de: Falan, falan ve falan diyerek yanmdakilerin isimlerini saydm. Peki neyi tartyorsunuz? dedi. Ben de yle yle bir konuyu tartyoruz, dedim. Bana: Ey Hammd! Kelm brak dedi. Hammd diyor ki: Ben babamn konuurken samalayan biri olduunu hi grmediim gibi, Onun bir eyi emredip sonra onu yasaklayanlardan biri olduunu da bilmem. Ona: Babacm! Sen daha nce benim kelm ilmini renmemi istemiyor muydun? dedim. O da: Evet olum. Fakat bugn bunu sana yasaklyorum dedi. Ben de: Niin? diye sordum. O da: Ey Olum! (Bugn) seninde grdn gibi kelm konularda ihtilafa den bu kimseler, bir zamanlar tek bir sz ve tek bir din zereydiler. T ki eytan onlarn aralarn bozdu, sonra da aralarna dmanlk ve ihtilaf soktu. Bylece ayrlp ihtilafa dtler... Muvaffak el-Mekk, Menkbu Eb Hanfe (sh:

183-184).
Kabsa b. Ukbe (lm. 215h.) yle der: mam Eb Hanfe -Allah kendisine rahmet etsin- iin banda hev (kelm) ehliyle tartmalara giriirdi. Nihayet bu hususta kendisine baklan bir ba (lider) oldu. Daha sonra tartmay brakarak fkh ve snnete dnd ve bir imam oldu. Muhammed b.

Ysuf es-Slih, Ukdul-Cumn f Menkbl- mmil-Azam Eb Hanfeten-Numn (sh: 161); Muvvaffak el-Mekk, Menkbu Eb Hanfe (sh: 53-54).
nl Mturd lim Sadrul- slam Muhammed Pezdev (lm. 493h.) yle der: Biz Eb Hanfeye uyuyoruz nk O, uslde ve furda bizim imammz ve rneimizdir. O (nceleri) kelm ilminin retimini, renimini ve yazmn caiz gryordu. Fakat mrnn sonunda bu hususta mnazara yapmaktan kanm ve arkadalarnn da bu hususta mnazara yapmalarn yasaklamtr. Uslud-Dn (sh: 4).

248

2- mam Mlik: Kim dini kelmla renmek isterse zndklk etmi olur. Zemmul-Kelm (K-

173/A).
Dinde kelm ho grmyorum. Bizim yremizin insanlar kelm ho grmez ve onu yasaklarlard. Cehmin grleri, kader ve bunlara benzeyen eyler hakknda konumak gibi. Altnda ameli barndrmayan (mbah olmayan) hibir konu hakknda konumay sevmem. Fakat dinle (Allahn diniyle) ilgili konularda ve Allah Azze ve Celle hakknda konumaya gelince, bu hususlarda susmak bana daha sevimlidir. nk ben yremizin halknn, altnda ameli barndran konular hari dinde konumay yasakladklarn grdm. el-Llek (1/148-149, No: 309); Cmiu Beynil- lmi ve Fadlih (2/938, No: 1786). Hev ve bidat ehliyle, yldz falyla uraanlarn kitaplarndan herhangi bir eyin kiralk verilmesi caiz deildir. Bizim ashbmz nezdinde hev ve bidat ehlinin kitaplar Mutezile ve dierlerinden oluan kelmclarn kitaplardr. Bu kitaplar kiraya verilmise kira akdi feshedilir. Yine yldz falndan, cin bysnden ve bunlara benzer eylerden bahseden kitaplarda byledir. Cmiu Beynil- lmi ve Fadlih (2/942-943, No:

1800).
Eer bir kimse Allaha ortak komak dnda btn byk gnahlar ilese sonra da bu hev ve bidatleri -ki bunlar arasnda kelm da sayd- terketse, cennete girer. Eb Nuaym, Hilyetl-Evliy (6/325). 3- Eb Ysuf: Rivyete gre Bir el-Mersye : Kelm ilmini bilmek cehlet, bilmemek ise ilimdir demitir. el-Hucce f Beynil-Mehacce (1/106); erhul-Akdetit-Tahviyye (sh:

75); erhul-Fkhl-Ekber (sh: 4).

Kim dini kelmla renmek isterse zndklk etmi olur. Kim kimya yoluyla mal elde etmeye alrsa iflas eder. Kim de hadisin garibini elde etmek isterse yalanc olur.

el- bnetl-Kbr (sh: 537-538); el-Llek (1/147, No: 305 benzeri); erefu AshbilHads (No: 4); Zemmul-Kelm (6/104/1); hyu Ulmid-Dn (1/114 benzeri); el-Hucce f Beynil-Mehacce (1/106); el-Uluv lil-Aliyyil-Gaffr (bk. Muhtasarul-Uluvvv, sh: 154, No: 157); Siyer (8/537); erhul-Akdetit-Tahviyye (sh: 75); erhul-Fkhl-Ekber (sh: 4).
Kelm ilmini bilmek zndkla davetiye karr. el- bnetl-Kbr (sh: 538). Sakn eyi eyle isteme: Dini tartmalarla renmek isteme. nk bu konuda derine dalan hi kimse yoktur ki ona zndk denmi olmasn. Mal kimya yoluyla elde etmek isteme. nk bu hususta derine dalan hi kimse yoktur ki iflas etmi olmasn.

249

Hadisi rivyet fazlalyla elde etmek isteme. yle ki bilinmeyen bir eyi sylersin de sonra (sana) yalanc denilir. el-Hucce f Beynil-Mehacce 1/105).

limlerin bu konudaki dier szleri hakknda daha geni bilgi iin bk. el-Llek (1/114-150); Zemmul-Kelm adl kitabn tamam; Cmiu Beynil- lmi ve Fadlih (2/928943); el-Hucce f Beynil-Mehacce (1/102-106); erhul-Fkhl-Ekber (sh: 3-8); Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar (sh: 253-258).
278. Bk. 4. blm sh: 66-67. 279. el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr (sh: 143, Mecmul-Fetv 5/99-100). 280. A. g. e. (sh:145, 5/101). Daha sonra bn-i Teymiyye yle diyor: Muz b. Cebel, Eb Dvdun Sneninde rivyet ettii mehur sznde yle demektedir: Hakk, onu getiren (syleyen) kfir -veya fsk dedi- bile olsa herkesten alp kabul edin. Hikmet shibi kimsenin saptmasndan da saknn. Bunun zerine evresindekiler dediler ki: Kfirin hak sz sylediini nasl biliriz? Dedi ki: Hakkn zerinde bir nr vardr. Ya da bu anlamda bir sz syledi. A. g. e. (sh: 145-146, 5/101-102). bn-i Teymiyyenin Muz b. Cebelden naklettii bu mevkf (sahb sz) hadisi; Abdrrezzk el-Musannaf (No: 20750); Eb Dvd (No: 4611); bn-i Vaddh

el-Bida ven-Nehyu Anh (No: 26 zet olarak); curr e-era (sh: 47-48); bn-i Batta el- bnetl-Kbr (1-22/B); el-Llek (No: 116); Eb Nuaym el-Hilye (1/232) ve bn-i Abdilberr Cmiu Beynil- lmi ve Fadlih (2/981, No:1871) farkl lafzlarla rivyet
etmilerdir. Hadisin mevkf olarak sahih olduunu Mnzir, Muhammed emsul-Hakk elAzm bd (bk. Avnul-Mabd erhu Sneni Eb Dvd, 12/238); Habbur-Rahmn elAzam (bk. el-Musannef Tahkiki, 11/364); Ebul-Ebl ez-Zheyr (bk. Cmiu Beynil- lmi ve Fadlih Tahkiki, 2/981) ve el-Elbn (bk. Sahhu Sneni Eb Dvd, No: 4611) belirtmilerdir. 281. Bir blm iaya, bir blm de Btniyyeye mensup olan sapk bir frka. Btniyyeye mensup olan kolu islam d saylmtr. Bunlar, imameti Cafer-i Sdka gtrm ve ondan sonraki imamn, olu smil olduunu iddia etmilerdir. Bunlar da kendi ilerinde iki gruba ayrlmlardr: lk grup imam olarak smil b. Caferi, ikinci grup ise Caferin torunu Muhammed b. smil b. Caferi beklemektedir. Btniyyenin smiliyye grubu ite bu ikinci gre meyletmitir. Fikirleri Btniyye ve Karmitayla ayndr. Sadece imamlarn tayini gibi birka meselede ayrla dmlerdir. Grleri iin 270 ve 271 nolu dipnotlara baklabilir. Ayrca bk. Makltl- slmiyyn (2/100, 101); tikdtu Frakil-

Mslimn vel-Mrikn (sh: 54, 76); el-Milel (1/122, 140-142); Mecmul-Fetv (1/243), (2/67, 92, 95, 130, 196), (3/357), (4/185, 287, 429, 490), (5/32, 197), (7/503), (35/135, 136, 139, 140, 141, 143, 144, 162); Minhcus-Snne (1/10) ,(9/386).

250

282. Salhuddn Hall es-Safed, el-Vf bil-Vefayt adl eseri (7/138)de bu beyitin mehur ir Eb Nuvs el-Hasen b. Hn el-Hakemye (lm. 195 veya 196 h.) ait olduunu sylemitir. Ebul-Ferec el-Esbehn ise, el-En adl eseri (4/35)de bu beyitin aada gelen u beyitle birlikte Ebul-Athiye smil b. Ksm el-Anezye (l. 211 veya 213 h.) ait olduunu sylemitir: Gerek u ki, muhakkak hepimiz lp gideceiz. Zaten demolunun hangisi sonsuza kadar kalcdr ki? Onlarn balanglar Rabblerinden idi, Ve sonunda herkes Rabbine dncdr. Ne tuhaf! laha nasl isyan edilebiliyor?! Ya da inkarc onu nasl inkar edebiliyor?! (Oysa) her bir eyde vardr, Ona bir ayet Onun (varlk) ve birliine eder dellet.

Bu beyitler iin bk. Ebul-Athiyenin Dvn (sh: 62).

283. Tevlcilere redd iin bk. 20 blmn 2. fasl sh: 192-194. 284. Bunlar, sfat ayet ve hadislerinin anlamlar hakknda Peygamber sallallhu aleyhi ve selleme, ashbna ve bu mmetin limlerine cehlet nispet ettikleri iin bunlara techlci (cahil grenler) denmitir. Sfat ayet ve hadislerinin anlamlar zerinde bir ey sylemeyip bunlar Allaha braktklar (havale ettikleri) iin de bunlara tefvzci (mufavvza) denmitir. Bu her iki grte yanltr. Bk. Deru Teruzil-Akli ven-Nakl (1/121); erhul-

Akdetit-Tahviyye (sh: 527-528); erhul-Akdetil-Vstyye (1/93-95); TakrbutTedmuriyye (sh: 82-83). spat ve tefvz arasndaki iliki iin ayrc bk. Dr. Rz b. Nasn Mutnin Alkatul- sbt vet-Tefvz bi Sfti Rabbil-lemn adl kitab.
285. Deru Teruzil-Akli ven-Nakl (1/121). 286. Dilde benzerlik, benzeiklik, uyumluluk ve ahenk gibi anlamlara gelen mtebihin terim anlamnn ne olduu hakknda tam bir ittifak yoktur. eyhl- slam bn-i Teymiyye bu hususta limlerin 10 deiik gre ayrldklarn ancak bunlarn genelinde mtebih ayetin anlamnn limler tarafndan bilindiini belirtmektedir. Bu grler ksaca yledir: 1- Mtebih ayet neshedilmi ayettir. Neshedilmi ayetin anlam da bilinmektedir. Bu, bn-i Mesd, bn-i -i Abbas, Katde, Sdd ve dierlerinden rivyet edilmitir. bn-i Teymiyye bu grn bn-i -i Abbas ve Katdeye ait olmasnn ok uzak bir olaslk, hatta bir yalan olduunu sebepleriyle belirtir.

251

2- Muhkem, limlerin tevlini (tefsirini) bildikleri, mtebih ise tevlini bilmeleri iin bir yolun bulunmad ayettir. Tpk kyametin kopaca zaman bilmek gibi. Bu gr, Cbir b. Abdillahtan rivyet edilmitir. 3- Mtebih ayet, srelerin balarndaki mukattaa harfleridir. Bu da, bn-i -i Abbastan rivyet edilmitir. 4- Mtebih, anlamlar birbirine benzeyen ayettir. Bu, Mchid ve limlerin ounun grdr. 5- Mtebih, lafzlar tekrarlanan ayettir. Kurnda deiik yerlerde tekrarlanan peygamber kssalar gibi. Bu, Abdurrahmn b. Zeyd b. Eslemin grdr. 6- Mtebih, aklamaya ihtiya duyan ayettir. Bu, mam Ahmedden rivyet edilmitir. 7- Mtebih, pek ok yn olan, pek ok yn iinde barndran ayettir. Bu, mam afi ve mam Ahmedden nakledilmitir. 8- Mtebih, iinde kssa ve misaller bulunan ayettir. Bunun da anlam bilinmektedir. 9- Mtebih, kendisine iman edilen fakat onunla amel edilmeyen ayettir. Bu da anlam bilinen eylerdendir. 10- Mtebih, sfat ayetleri ve hadisleridir. Bu, baz mteahhirn limlerin grdr. Bu da anlam bilinen eylerdendir. Bk. Mecmul-Fetv (17/418-426) bn-i Teymiyyenin naklettii tm bu tanmlar ayette de getii gibi mtebihin; muhkemin kart olduu gz nne alnarak yaplmtr. Ancak mtebih kelimesi tek bana ele alndnda, Kurnn zelliklerinden birinin de onun kitben mtebihen yni mkemmellikte, iczda, nazmda, hkmlerde, menfi-i ammeye dellet ve rehberlikte, ayetleri birbiriyle uyumlu, ahenkdr ve tutarl; dorulukta, vazda, hikmette, hidyette ve dier btn hususlarda birbirine benzeyen bir kitap olmasdr. Nitekim Allah Tel yle buyurmaktadr: Allah, szn en gzelini, henkli (uyumlu), ikierli (tekrarl) bir kitap olarak (halinde) indirmitir. Rabblerinden korkanlarn ondan derileri (tyleri) rperir, derken hem derileri (bedenleri) hem de kalpleri Allahn zikrine snp yumuar. (Zmer, 23). l-i mrn sresi 7. ayette belirtilen, Allahtan baka kimsenin bilmedii mtebihlerden maksat, ilgili ayetin nzl sebeplerinin de (bk. bn-i Kesr 1/352-356) ortaya koyduu gibi ya kyametin vuku ve mmetin eceli gibi gelecekte vuk bulacak olan fakat gayb olduklar iin bilinmesi imkansz olaylardr -ki bunlar mukattaa harfler yoluyla bilmeye uramlardr- ya da Allahn zt ve sfatlaryla ilgili olup, mahiyet ve hakkati akln bilgi snrlar dnda kalan gereklerdir. Nzl sebeplerinden de anlalaca

252

zere, slmn can dman olan Yahdi ve Hristiyanlar, bozgunculuk yapmak iin, bu kabil meselelerin peine dmlerdi de, bunun zerine Kurn Kerim onlara gerekli cevab vermiti. Yoksa bu ayetten Kurnda anlalmas ve tefsiri mmkn olmayan birtakm ayetlerin bulunduu anlam kesinlikle kmaz. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin

bk. bn-i Kuteybe, Tevlu Mkilil-Kurn (sh: 86-102); Mecmul-Fetv (3/59-68), (5/35-38), (13/142-145), (16/291-292), (17/384-385, 397-418, 418-426); TefsrulKurnil-Azm (1/352-353). Ayrca bk. Hatb el- skfnin el-ytl-Mtebiht, Muhammed el-Emn e-anktnin Defu hmil-Idtrb an yil-Kitb ve Prof Dr. Yusuf Ickn Kurn Anlamada Temel Bir Problem: Tevl adl eserlerinin tamam.
287. (ZAYIF ESER): mam Taber, Cmiul-Beyn f Tevlil-Kurn (3/183, No:

6629)da bn-i

Eb Nech Mchid bn-i -i Abbas yoluyla ben onun tevlini bilenlerdenim lafzyla rivyet etmitir. Taberden de Kurtub el-Cmi li Ahkmil-Kurn (4/12)de, bn-i Kesr Tefsrul-Kurnil-Azm (1/355)de rivyet etmitir. snddaki bn-i Eb Nech; Abdullah b. Eb Nech Yesr el-Mekk, Eb Yesr es-Sekafdir. Tefsir sahibidir. Hicri 131 ylnda vefat etmitir. Kadercilik ve itizl fitnesiyle itham edilmise de hadis rivyetinde sika (gvenilir) saylmtr. Tedls yapt da sylenmitir. Kendisinden cemat hadis rivyet etmitir. Mchidden rivyetine gelince bu konuda unlar sylenmitir: Yahy b. Sad: bn-i Eb Nech, Mchidden tefsir iitmemitir. Yahy el-Kattn: Tefsirin hepsini Mchidden dinlememitir. Aksine hepsini el-Ksm b. Eb Bezzeden dinlemitir. bn-i Hibbn: bn-i Eb Nech, bn-i Creycin dengidir. nk her ikisi de tefsirde Mchidden yaptklar rivyetleri Ondan bir ey iitmeksizin el-Ksm b. Eb Bezzenin kitabndan yapmlardr. Bk. Mznul- tidl (2/515); Siyer (6/125-126);

Tehzbut-Tehzb (6/50-51); Takrbut-Tehzb (sh: 552).

mam Taber, Kurtub ve bn-i Kesr ilgili yerlerde eserin shhati hakknda bir ey sylememilerdir. el-Elbnde erhul-Akdetit-Tahviyye adl esere yapt tahkikte (sh: 214) bu eseri naklettikten sonra dier imamlar gibi shhatine dir bir ey sylememitir. Ancak Dr. Abdullah et-Trk ve uayb Arnavt ayn esere yaptklar tahkikte (1/254, 3 nolu dipnot) yukarda aklanan nedenden dolay eserin zayf olduunu belirtmilerdir. bn-i Teymiyye ise, Mchidin, bn-i -i Abbastan yapt tefsir hakknda unlar syler: bn-i -i Abbasn tefsirdeki rencilerinin en has (zeli) Mchiddir. yle ki imamlarn; Sevr, fi, Ahmed b. Hanbel ve Buhr gibi pek ou Mchidin tefsirine dayanp gvenmilerdir. Sevr yle demitir: Mchidden sana tefsir geldii zaman, bu sana yeter. mam fide kitaplarnda ekseri bn-i Uyeyne bn-i Eb Nech Mchid kanalndan nakillerde bulunur. Yine bunun gibi Buhrde Sahhinde bu tefsre dayanp

253

gvenir. Daha sonra bn-i Teymiyye szlerine, bn-i Eb Nechin Mchidden yapt rivyetin, doru olup olmad hakknda, unlar syleyerek devam eder: Shibinin, bn-i Eb Nechin Mchidden yapt rivyetin sahih olmad szne gelince, buna yle cevap verilir: bn-i Eb Nechin Mchidden yapt tefsr, tefsirlerin en sahihlerindendir. Hatta tefsir ehlinin elinde, tefsir alannda, bn-i Eb Nechin Mchidden yapt tefsirden daha sahih bir kitap yoktur ki, shhatte onun dengi olabilsin. Sonra beraberinde onu dorulayan u sz vardr: Kurnn (tamamn) (Ftihadan sonuna kadar) bn-i -i Abbasa arzettim (sundum); her ayette durur (baz rivyetlerde Onu durdurur) ve tefsirini Ona sorardm. [Cmiul-Beyn f Tevlil-Kurn (1/65, No: 108); bn-i Sad et-Tabaktl-

Kbr (6/19); Tezkiretl-Huffz (1/92); Siyer (14/168); Tehzbut-Tehzb (10/38, 39)]. Mecmul-Fetv (17/408-409). Ayrca bk. (17/407).
bn-i Teymiyye, her ne kadar bn-i Eb Nechin Mchidden yapt tefsir rivyetini sahih grm ve buna bal olarak bu eserin sahih olduunu sylemise de bize gre eser sened asndan zayftr. nk bunu bn-i -i Abbastan sadece Mchid rivyet etmi, Ondan da yukarda cerh ve tadl durumu aklanan bn-i Eb Nech rivyet etmitir ki buna gre bn-i Eb Nech, Mchidden tefsir iitmemitir. stelik buna zt fakat isnd bakmndan bundan daha kuvvetli baka rivyetler bn-i -i Abbastan gelmitir. Biz ileride bunlara deineceiz. Sonra bu rivyet doru olsa bile buradaki tevlden maksat bn-i Teymiyyenin de dedii gibi [bk. el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr sh: 70-71, MecmulFetv 5/35-36); (17/381)] tefsirdir. Ya da bn-i -i Abbas bu grnden vazgemi ancak Mchid bunu bilememitir. Daha ayrntl bilgi iin bk. Mecmul-Fetv (17/400,

402); erhul-Akdetit-Tahviyye (sh: 214); erhul-Akdetil-Vstyye (1/88); TakrbutTedmuriyye (sh:85).

288. Buna gre ayetin anlam: Onun (mtebihlerinin) tevlini (tefsirini, anlamn) Allahtan ve ilimde yksek dereceye erienlerden bakas bilmez ki, onlar: Biz ona inandk, hepsi Rabbimizin katndandr, derler olur. Bu takdirde ver-rsihne kelimesi Allah lafz- celline bal (matf) olup, matfun aleyhinin irbyla merfdur. Bu kraatin gerei olan irb vechi, Hattbnin de belirttii gibi dilcilerin geneli tarafndan reddedilmitir. Sonra bu gr benimseyenler bn-i -i Abbas?, Mchid, er-Reb b. Enes, Muhammed b. Cfer b. ez-Zbeyr, el-Ksm b. Muhammed, Muhammed b. shk, bn-i Kuteybe ve kelmclarn ekserisidir. Bunun, sahbeden bn-i -i Abbas istisn edersek -ki bu rivyetin zayfln yukarda sylemitik- nakl ynden herhangi bir dayana yoktur. nk bir eyin nakl olma zelliinin asgari art, Kurnn nzlne hid olan sahbe nesline dayanmasdr. Burada ise, bn-i -i Abbas hri herhangi bir sahb sz mevcut deildir. stelik Ondan bunun tam tersi gr, sahih olarak nakledilmitir. Bu irb vechi

hakknda daha geni bilgi iin bk. bn-i Kuteybe, Tevlu Mkilil-Kurn (sh:98-102); Taber (3/184); Kurtub (4/12-13); Mecmul-Fetv (3/55), (5/35-36), (17/392-394,

254

400, 402); Tefsrul-Kurnil-Azm (1/355); erhul-Akdetit-Tahviyye (sh:214); evkn, Fethul-Kadr (1/350); Takrbut-Tedmuriyye (sh: 78).
289. Buna gre yetin anlam: Onun (mtebihlerinin) tevlini (hakkatini, niteliini) Allahtan bakas bilmez. limde yksek dereceye erienler ise, biz ona inandk, hepsi Rabbimizin katndandr, derler olur. Bu takdirde ver-rsihne kelimesi mstakil (bamsz) bir kelm olup cmle badr. Mbted olarak veya baka itibarlarla merfdur. Bu gr bn-i -i Abbas, bn-i mer, bn-i Mesd, Ubeyy b. Kab, Urve b. Zbeyr, Katde, Ebu-as, mer b. Abdulazz, Eb Nehk el-Esed, mam Mlik, Hasenl-Basr, el-Kis, el-Ferr, Ahfe, Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm, Saleb, bn-i ul-Enbr, Taber, Hattb, Kurtub, Fahreddn er-Rz, Eb Hayyn, bn-i Kesr, evkn ve daha birok lim tercih etmilerdir. Grld gibi bn-i -i Abbasn ismi burada da gemektedir. stelik pek ok sahbe ve imam da bu gr benimsemitir. Bu irb vechi hakknda daha geni bilgi

iin bk. Tevlu Mkilil-Kurn (sh: 98-102); Taber (3/184); Kurtub (4/12); MecmulFetv (3/54-55), (5/36-37), (17/392-394, 400, 406); bn-i Kesr (1/354-355); erhulAkdetit-Tahviyye (sh: 213-214); Fethul-Kadr (1/350); Takrbut-Tedmuriyye (sh: 78).
290. Sonu olarak btn bu anlatlanlar zetlemek gerekirse, bn-i Useymnin bu konudaki u szlerini zikredebiliriz: Allah lafz- celli zerinde durularak icra edilen okuyu ekline gre (kratl-vakf) bu ayet; kesinlikle Kurnda anlamn Allahtan bakasnn bilmedii birtakm ayetlerin bulunduunu gstermemekte, ancak hakkatini, niteliini ve zn Allahtan bakasnn bilmedii birtakm ayetlerin Kurnda bulunduunu gstermektedir. Allah lafz- celli zerinde durmadan geilerek icr edilen okuyu ekline (kratl-vasl) gre ise bu ayet; ilimde yksek dereceye erienlerin, insanlarn pek ouna gizli kalan mtebih ayetlerin anlamn bildiklerini gstermektedir. Buna gre, daha nce sylediimiz; Kurnda anlam bilinmeyen ayet yoktur, szmzde herhangi bir eliki ve kartlk bulunmamaktadr. Takrbut-Tedmuriyye (sh:78-79). Ayrca eyhul- slm bn-i Teymiyyede her iki okuyu eklinin yukarda sylenen itibarla hak olduunu ve ikisi arasnda herhangi bir eliki ve ztln bulunmadn sylemektedir. Bk. Mecmul-Fetv

(3/55), (5/36), (17/381-382).

291. Byk tbi Habb b. Rubeyya el-Kf, Eb Abdirrahmn es-Slem. Babas Peygamberle baz gazvelere de katlm olan sahb Habb b. Rubeyyiadr. Rasulullah hayattayken dnyaya gelen Eb Abdirrahmn es-Slem Kurn okumay bizzat babasndan renmi, ksa srede Kurn hfzn tamamlam ve zamanla yaad dnemin Kurn ustalk ve muharetle okuyup okutan sekin hfz krleri arasna girmitir. Bu nedenle kendisine Mukriul-Kfe denmitir. Onun bu nvan hakketmesinde Kurn bizzat Hz. Osmn, Hz. Ali ve Abdullah b. Mesd gibi ulu sahblere arzetmesinin byk bir rol vardr. Kendisinden sm b. Ebin-Necd, Yahy b. Vessb, At b. es-Sib,

255

Abdullah b. s b. Abdurrahmn b. Eb Leyl, Muhammed b. Eb Eyyb, e-ab ve smil b. Eb Hlid gibi pek ok ulu tbi Kurn dersleri almtr. Hatta kaynaklar, Peygamberin her iki torunu Hasan ve Hseyinin de kendisine Kurn arzettiini kaydetmektedir. O, btn bu dersler karlnda, kendisine teklif edilen cret ve hediyeleri iddetle reddetmi ve yegne gayesinin Kurna hizmet etmek olduunu belirtmitir. Kendisinden Ktb-i Sitte imamlar hadis rivyet etmitir. Sizin en hayrlnz Kurn renen ve retendir hadisini Hz. Osmndan rivyet eden bizzat kendisidir. Hz. Osmnn hilhafeti dneminde Kfede insanlara Kurn okutmaya balam, Haccc zamannda (Bir b. Mervn da denmitir) Kfede vefat edinceye dek yaklak 40 yl kadar bu vazifesini srdrmtr. Hicri 70 ylndan sonra Kfede vefat etmitir. Bk. et-Tabaktl-Kbr (6/212-214); et-

Trhul-Kebr (5/528); Trhu Badd (9/430-431); el- stb (1/383-384); TezkiretlHuffz (1/58-59); Siyer (4/267-272); el-Bidye ven-Nihye (9/7); Tehzbut-Tehzb (5/164); Takrbut-Tehzb (sh: 499).
292. Mminlerin emiri Osmn b. Affn b. Ebil-s b. meyye b. Abdiems b. Abdimenf b. Kusayy el-Kurey el-Emev. Knyesi Eb Amr veya Eb Abdillah veyahut Eb Leyldr. Fl olayndan 6 yl sonra dnyaya geldi. Annesi Erv binti Kureyz, slam diniyle merref olmutur. Anneannesi, Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemin halas el-Beyd binti Abdulmuttalibtir. Hz. Osmnn zellikleri saylmayacak kadar oktur. Drt rid halifenin ncsdr. slama ilk girenlerden biri olup cennetle mjdelenen 10 sahbden biridir. Peygamber iki kzn (Rukayye ve Onun lmnden sonra mm Klsm) onunla evlendirdii iin kendisine Zn-Nreyn yni iki nr shibi denmitir. Hanm Rukayye ile beraber Habeistana hicret eden ilk mslmanlardandr. Daha sonra da Medineye hicret etmitir. Bedir savana hanm Rukayye ar hasta olduu iin Peygamberin emriyle katlamam, ancak bizzat Raslullah tarafndan kendisine ganimetten pay ayrlm ve cihad sevbna nil olduu haber verilmitir. Peygamber Onu Mekkelilere bar elisi olarak gnderdii zaman Hudeybiyede bulunan sahbeye Onun lm haberi gelince Raslullah sallallhu aleyhi ve sellem onlar toplayarak aa altnda onlardan Rdvn Beyatini alm, bu esnada bir elini kendisi iin dier elini de Hz. Osmn iin uzatarak Onun da beyate katlmasn salamtr. Cmertlii ve mslmnlara ikramyla bilinen Hz. Osmn Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemin cennet mjdesi zerine mslmanlarn istifadesine sunmak iin Rme kuyusunu bir Yahdiden satn almtr. Meleklerin dahi kendisinden haya ettii (utand) Hz. Osmn, hilafeti dneminde ok hayrl hizmetler yapmtr. Hz. Eb Bekr dneminde n hazrlklar yaplan Kurnn bir kitap haline getirilmesi olayn zenle gerekletirmi ve onu oaltarak deiik slm blgelerine gndermitir. Horasn ve Marib diyarlar Onun dneminde fethedilmitir. lim, amel, takva ve cihad bir arada toplayan Hz. Osmn hakknda vrid olan faziletler o kadar oktur ki biz sadece bunlardan bir tanesini zikretmekle yetineceiz. Eb Msa el-Ear yle dedi: Neb sallallhu aleyhi ve sellem ile Medine

256

bostanlarndan bir bostanda beraber idim. Bir kimse geldi ve (kapnn) almasn istedi. Neb sallallhu aleyhi ve sellem bunun zerine yle dedi: ... Ona kapy a ve Onu, kendisine isbet edecek bel ve imtihanlara kar cennetle mjdele buyurdu. Birde baktm ki gelen Osmndr. Ona Raslullahn syledii eyi haber verdim. Bunun zerine Allaha hamdetti. Sonra da yle dedi: Kendisinden yardm istenecek ancak Allahtr.

(el-Ll vel-Mercn, No: 1554).

Hz. Osmn, Peygamberin haber verdii gibi halifeliinin 12. ylnda, hicri 35 yl Zilhicce aynn 18. gn Cuma gnnde 80 yandayken (nce veya sonra da denmitir) evinde Kurn okurken, Sdn b. Humrn (bakalar da denmitir) tarafndan zlimce ehid edilmi ve Medinedeki Bak kabristanna defnedilmitir. Allah Ondan rz olmu, O da Allahtan rz olmutur. Peygamberden 146 hadis rivyet etmitir. Bk.

Esmus-Sahbetir-Ruvt (sh: 56, No: 28); el- stb (3/155-156); Tezkiretl-Huffz (1/810); el- sbe (4/377-379); Tehzbut-Tehzb (7/124-125); Takrbut-Tehzb (sh: 667).
293. Drt Abdullahtan biri, Abdullah b. Mesd b. Gfil b. Habb b. emh b. Fr b. Mahzm b. Shile b. Khil b. el-Hris b. Temm b. Sad b. Hzeyl b. Huzeyme b. Mdrike b. lys b. Mudar, Eb Abdirrahmn el-Hzel el-Mekk el-Muhcir el-Bedr. Babas Mesd b. Gfil chiliye dneminde Abdullah b. el-Hris b. Zhre ile ittifak yapt iin Abdullah b. Mesda Ben Zhrenin mttefiki lakab verilmitir. Annesi mm Abdillah binti Abdi Vedd (Vdd de denir) b. Sve, Mekkede ilk mslman olan sahbe hanmlardan olup bizzat Peygamber tarafndan vlmtr. Abdullah b. Mesd, Mekkeli muhcirlerin ilk mslman olanlarndandr. Hz. merden nce mslman olmutur. slamn ilk yllarnda, altnc kii olarak islamla merref olmutur. Kendisi bu olay oluna yle anlatr: Muhakkak beni, altnn altncs olarak grdn. O zaman yeryz zerinde bizden baka mslman yoktu. (Hilyetl-Evliy 1/126; el-Mstedrek 3/354, No:5368. Hkim isndnn sahih olduunu ylemi, Zehebde Ona katlmtr. snd dedikleri gibidir.) bn-i Mesd Habeistan ve Medine olmak zere iki hicret gerekletirmi, Bedir ve dier savalara katlmtr. Peygamberin Ashb- Suffesinden olup yanndan hi ayrlmam ve Rasllullah vefat edinceye kadar Onun terliklerini tamtr. Peygamber Mekkede Onunla ez-Zbeyr b. el-Avvm arasnda, hicretten sonra Medinede ise Enes b. Mlik, dier bir rivyette ise Sad b. Muz ile kardelik tesis etmitir. Sahbenin limlerinin byklerinden olan bn-i Mesdun stn meziyetleri saylmayacak kadar oktur. Peygamberden sonra Mekkede Kurn aktan okuyan ilk sahbdir. Onun Kurn ilmi o kadar geniti ki bizzat Rasllullah sallallhu aleyhi ve sellemin meth sensna mazhar olmutur. Kendisi Raslullahn mbrek azlarndan 70 sre rendiini syler. (Bk. elLl vel-Mercn, No: 1598). Rasllullah sallallhu aleyhi ve sellem Onun Kurn hakkndaki derin ilmini, Abdullah b. Amrn rivyet ettii bir hadiste yle belirtmitir: Kurn okumay 4 kiiden alp reniniz: Abdullah b. Mesd (Raslullah isimleri saymaya Ondan balad), Eb Huzeyfenin azatl klesi Slim, Ubeyy b. Kab ve Muz b.
257

Cebelden. (el-Ll vel-Mercn, No: 1600). Hz. merin rivyet ettii bir hadiste ise Onun Kurn hakkndaki bu derin ilmini Peygamber yle ifde etmitir: Her kim Kurn indirildii gibi ilk azdan okumaktan holanyorsa bn-i mmi Abdn okuyuu zere okusun. (Ahmed 1/445, 454; el-Mstedrek 3/359-360, No: 5390. Hkim tashih etmi Zehebde Ona katlmtr. snd hasendir. Deiik lafzlarla rivyet edilmitir. Bk. Ahmed

1/7, 36; Tirmiz No: 3027; Hilyetl-Evliy 1/124; es-Snenl-Kbr 1/452).

Kendisi Kurn hakkndaki ilmini yle tanmlar: Kendisinden baka hakkyla taplacak hibir ilah olmayan Allaha yemin ederim ki, Allahn kitabndan indirilmi hibir sre yoktur ki ben onun nerede indirildiini bilmeyeyim. Yine Allahn kitabndan indirilmi hibir yet yoktur ki ben onun kimin hakknda indirildiini bilmeyeyim. Eer benden daha iyi bilen bir kimsenin bulunduunu ve devemin de beni ona ulatracan bilseydim, phesiz deveme biner ona giderdim. (el-Ll vel-Mercn, No: 1599). bn-i Mesd ve annesinin Peygambere ve ilesine olan yaknln Eb Ms el-Ear yle anlatmaktadr: Ben kardeimle Yemenden Medineye geldiim zaman bir sre bekledik (Peygamberin etrafnda gelien olaylar izledik). Bu esnda bizim en fazla vkf olduumuz bir ey varsa, o da bn-i Mesdun Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemin ev halkndan bir kii olmasyd. nk Hz. Peygmber sallallhu aleyhi ve sellemin huzuruna srekli bn-i Mesd ve annesinin girdiini gryorduk. (el-Ll ve l-

Mercn, No: 1597).

bn-i Mesd, Raslullahn vefatndan sonra amn fethini grm, Hz. mer tarafndan Kfeye insanlara dinlerini retmesi iin gnderilmitir. Hz. Osmn ise kendisini Kfeye vli olarak atam, daha sonra grevden alarak Medineye dnmesini emretmitir. Onun faziletini Peygamberin u hadisi aka ortaya koymaktadr: Muhakkak Abdullahn aya mzanda (dier bir rivyette kyamet gnnde) Uhud dandan daha ardr. (Ahmed 1/114, 420, 421; Eb Yal 1/No: 540, 595; Tabern el-Kebr 9/No:

8452-8454; bn-i Sad et-Tabaktl-Kbr 3/115; Eb Nuaym el-Hilye 1/117, 127; Bezzr el-Msned 1/283; Hkim el-Mstedrek 3/358 No: 5385, ve Zeheb Siyer 1/477-478, 479-480. Hkim tashh etmi, Zehebde Ona katlmtr. Heysem MecmauzZevid (9/288)de Ahmed, Eb Yal ve Tabernnin riclinin mm Ms dnda
Sahhin ricli olduklarn, mm Msnn ise gvenilir olduunu sylemitir. bn-i Hacer de el- sbe (4/201)de Ahmedin hasen senedle rivyet ettiini sylemitir. Msned Eb Yalnn muhakkk Hseyn Selm Esed ise ilgili kitaba yapt tahkikte (1/410,447) Eb Yalnn isndnn hasen olduunu belirtmitir.) Snnete dknl, dnyadaki zhid yaants ve ahirete olan zlemi ile bilinen bn-i Mesd hicri 32 ya da 33 ylnda Medinede vefat etmitir. Ebud-Derdya Onun lm haberi gelince: Ardndan kendisi gibi birini brakmad demitir. Hadis rivyetindeki itinal ve dikkatli tavryla dikkat eken bn-i Mesd Peygamberden 848

258

hadis rivyet etmitir. mam Zeheb bu saynn tekrarlarla birlikte 840 olduunu syler. Bunlardan 64 hadisi Buhr ve Mslim ortaklaa rivyet etmilerdir. Ayrca Buhr 21 hadisinin rivyetinde, Mslim ise 35 hadisinin rivyetinde teferrd etmilerdir. Bk.

Esmus-Sahbetir-Ruvt (sh: 42, No: 8); el- stb (3/110-116); Tezkiretl-Huffz (1/1316); Siyer (1/461-500); el- sbe (4/198-201); Tehzbut-Tehzb (6/26-27); TakrbutTehzb (sh: 545).
294. el-Fetv el-Hameviyye el-Kbrda (sh: 73, Mecmul-Fetv 5/37): Ve derlerdi ki eklindedir. Ayrca bk. Ahmed (5/410); Mecmul-Fetv (5/156), (17/395-

396, 407).
295. (SAH H ESER): Ahmed/(5/410) ve bn-i Eb eybe el-Musannef (6/No: 29920) Muhammed b. Fudayl ed-Dabb At b. es-Sib yoluyla, Taber Cmiul-Beyn

f Tevlil-Kurn (1/60, No: 82) Cerr b. Abdlhamd ed-Dabb At b. es-Sib yoluyla, bn-i Sad et-Tabaktl-Kbr (6/212), bn-i Vaddh el-Bidau ven-Nehyu Anh (sh:86) ve Zeheb Siyeru Almin-Nbel (4/269, 271 temrz sgasyla) Hammd b.
Zeyd At b. es-Sib yoluyla birbirine yakn lafzlarla Eb Abdirrahmn es-Slemden rivyet etmilerdir. bn-i Teymiyye ise Mecmul-Fetvnn deiik yerlerinde (bk. 5/37,

156; 17/395-396, 407) herhangi bir sened zikretmeden dorudan Eb Abdirrahmn esSlemden nakletmitir. Eserin Ahmed, bn-i Eb eybe ve Taber rivyeti zayftr. nk
Muhammed b. Fudayl ed-Dabb ve Cerr b. Abdlhamd ed-Dabb rivyetlerini At b. esSib ihtilta uradktan sonra ondan iitmilerdir. Bk. Mecmauz-Zevid (1/165); Siyeru

Almin-Nbel Tahkiki (4/271, 2 nolu dipnot). Eserin bn-i Sad, bn-i Vaddh ve Zeheb
rivyeti ise sahihtir. nk Hammd b. Zeyd rivyetlerini At b. es-Sib ihtilta uramadan nce ondan iitmitir. Bk. el-Kif (2/22); Hedyus-Sr (sh: 446); TehzbutTehzb (7/180). Eseri ayrca muhtasar bir lafzla, Hkim (no: 2047) ve Beyhak es-Snnenl-

Kbr (3/119-120) At b. es-Sib Eb Adirrahmn es-Slem yoluyla sahb Abdullah

b. Mesdun kendi sz olarak rivyet etmilerdir. Hkim: Bu isnd sahih olan bir hadistir ve eyhn tarafndan tahric edilmemitir demi Zeheb de sahh diyerek ona muvafakat etmitir. el-Mstedrek ales-Sahhayn (1/743-744). Bize gre bu her iki tashihde de nazar vardr. Taber ise (1/60, No: 81) buna yakn bir lafzla eseri Ame (Sleymn b. Mihrn el-Esed) akk b. Seleme el-Esed yoluyla ayn sahbden rivyet etmitir. Ahmed kir, Cmiul-Beyna yapt tahkikte (1/80): Bu sahih muttasl bir isnddr demi, uayb el-Arnavt ta Siyer e yapt tahkikte (4/271, 2 nolu dipnot): Ricli gvenilirdir demitir. Bu eser hakknda daha geni bilgi almak isteyenler, bu eseri ayrntl bir ekilde incelediimiz zel almamza bakabilirler. 296. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bk. Mecmul-Fetv (3/55-57), (5/35-36,

el-Fetv el-Hameviyye el-Kbr, sh: 70-71), (17/363-443); erhul-Akdetit-Tahviyye

259

(sh: 212-216); erhul-Akdetil-Vstyye (1/88-91); Takrbut-Tedmuriyye (sh: 84-87). Ayrca bk. Taber (3/184); Kurtub (4/12); bn-i Kesr (1/355); evkn (1/350).
297. (SAH H HAD S): Hadisi bu lafzla Ahmed (1/266, 314, 328, 335); Tabern el-

Kebr (No: 10587, 10614, 11204, 12506); es-Sar (No: 542); Fesev el-Marife vetTrh (1/494) ve dierleri sahih senedle bn-i -i Abbastan rivyet etmilerdir.
Hadisi, Buhr (No: 143) ve Beav erhus-Snne (No: 3942): Allahm! Onu dinde fakh kl lafzyla,

Ahmed (1/327) ve Mslim (No: 2477): Allahm! Onu fakh kl lafzyla, Buhr (N0: 75, 7270): Allahm! Ona kitab ret lafzyla, Ahmed (1/214, 269, 359); Buhr (No: 3756); Tirmiz (No: 3824); Beav (No: 3943); Tabern el-Kebr (No: 10588, 11961, 12466) ve Eb Nuaym el-Hilye (1/315):
Allahm! Ona hikmeti ret lafzyla,

bn-i Mce (No: 166): Allahm! Ona hikmeti ve kitabn tevlini ret lafzyla, Bezzr el-Msned (No:2674) : Allahm! Ona Kurnn tevlini ret lafzyla, Ahmed (1/330): Allaha, beni ilim ve anlay bakmndan arttrmas iin dua etti lafzyla rivyet etmitir. Hadis sahihtir. Bk. Beav (14/146); Heysem MecmauzZevid (9/276); bn-i Hacer Fethul-Br (1/204-205); el- sbe (4/122-124); Ahmed kir Msned Tahkiki (No: 2396) ve el-Elbn erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 214, 180 nolu dipnot); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 6138, 6139).
298. Ayrca bk. (Ynus 39); (Ysuf 6, 21, 36, 37, 44, 45, 100, 101); ( sr 35); (Kehf 78, 82). Btn bu yetler, bir eyin varaca hakkat anlamndaki tevlin bir haberde gemesinin rnekleridir ki bu durumda haberin tevli; onun gereklemesi; baka bir ifdeyle haber verilen hakkatin bizzat kendisinin gereklemesidir. Bu durum, Allah Tel'nn knh (mhiyeti, z), zt ve sfatlar hakknda mevcuttur ki, bunlar kendisinden bakas bilmez. Bir de bir eyin varaca hakkat anlamndaki tevlin, bir talepte (istemde) gemesi durumu vardr ki bu takdirde, eer istenen ey bir emirse, onun tevli; bu emrin hemen yerine getirilmesi, yok eer bir yasaklamaysa derhal onun terkedilmesidir. Bunun rnei Hz. ienin Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemden rivyet ettii u hadistir: Peygamber sallallhu aleyhi ve sellem, rk ve secdesinde unlar ok fazla sylerdi: Rabbimiz olan Allahm! Sana hamdederek seni btn noksanlk ve kusurlardan tenzh ederim. Allahm! Beni bala. O, Kurn teevvl ediyordu, yni O, Allahn yleyse Rabbine hamdederek Onu tesbih et ve Ondan balanma dile. nk O, tevbeleri oka kabul edendir (Nasr, 3) buyruunda kendisine yapmasn emrettii eyi yerine getiriyordu. Ahmed (6/35, 43, 190, 230); Buhr (No: 817, 4968); Mslim (No: 484);

260

Eb Dvd (No: 877); Nes (2/219); bn-i Mce (No: 889) ve dierleri. Ayrca hadisi Kurn teevvl ederdi lafz zikredilmeden Buhr (No: 794, 4293, 4967) ve Nes (2/190) rivyet etmilerdir. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhil-Buhr (No: 429); Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 294); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 871); erhulAkdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 213, 179 nolu dipnot); el-Kelimut-Tayyib Tahkiki (No: 87); Sahhul- Kelimit-Tayyib (No: 70). Bu konu hakknda daha ayrntl bilgi iin bk. erhul-Akdetil-Vstyye (1/89); Takrbut-Tedmuriyye (sh: 84-85).
299. Dikkat edilecek olursa, tevl bu anlamyla haber verilen veya istenen ey vka olarak ortaya kp idrak olununcaya kadar bir bilinmezdir. Bk. Takrbut-Tedmuriyye (sh:

85).
300. Ayrca bk. Mecmul-Fetv (3/66-67); erhul-Akdetil-Vstyye (1/88, 89-

91); Takrbut-Tedmuriyye (sh: 86-87).

301. (ZAYIF ESER): Taber Cmiul-Beynda (1/57, No: 71); Muhammed b. Ber Memmel Sfyn (es-Sevr) Ebuz-Zind yoluyla bn-i -i Abbastan rivyet etmitir. Senedinde inkt (kopukluk) vardr. nk Ebuz-Zindn bn-i -i Abbastan sems sbit deildir. Ayrca senedinde Memmel b. smil vardr ki o da sadk olup hfz ktdr. Ebuz-Zindn ismi; Abdullah b. Zekvn el-Kure, Eb Abdirrahmn el-Medendir. EbuzZind olarak bilinir. Sika fakh olup tbinin byklerindendir. Hicri 130 ya da 131 ylnda lmtr. bn-i -i Abbastan hadis dinledii bilinmemektedir. Bk. Siyer (5/445-451);

Mznul- tidl (2/418-420); Lisnul-Mzn (3/284); Tehzbut-Tehzb (5/182-183); Takrbut-Tehzb (sh: 504).
Memmel ise; Memmel b. smil, Eb Abdirrahmn el-Basrdir. 206 ylnda lmtr. Hakknda; Eb Htim Sadk, snnette (rivyetinde) edd (sk), hatas ok, Zeheb Ezberinden rivyet etti ve yanld, bn-i Hacer Sadk, ezberi kt demilerdir. Buhrnin hakknda mnkerl-hads dedii tartmaldr. Buhr kendisinden talikan sadece bir hadis (bk. No: 7083) rivyet etmitir. Bk. bn-i Eb Htim, el-Cerhu vet-Tadl

(8/374); Siyer (10/110-112); Mznul- tidl (4/228-229); el-Kif (2/309); TehzbutTehzb (10/339-340); Takrbut-Tehzb (sh: 987).
Eseri Taber (1/57, No: 72) ayrca Ynus b. Abdlal es-Sadef bn-i Vehb Amr b. el-Hris el-Kelb Eb Slih Abdullah b. Abbs yoluyla merf olarak Peygamberden rivyet etmitir. Taber bu rivyetin hemen ncesinde: Bunun bir benzeri haber de Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemden rivyet edilmitir, ancak isndnda nazar vardr demitir. bn-i Kesr, Tefsrinde (1/7-8) Tabernin bu szn ve rivyetini naklettikten sonra yle demitir: Tabernin hadisin senedinde iaret ettii nazar Muhammed b. es-Sib el-Kelbnin cihetinden kaynaklanmtr. nk O, metrkulhadstir. Ancak O, hadisin refinde vehme dm olabilir. Bu rivyet daha nce de getii gibi bn-i -i Abbasn sz olsa gerek. Allah en dorusunu bilir.
261

bn-i Kesrin szettii Muhammed b. es-Sib el-Kelb, Ebun-Nadr el-Kfdir. H. 146 ylnda lmtr. Hakknda: Buhr Kattn ve bn-i Mehd Ondan (hadis rivyetini) terketti, Cevzecn yalanc, bn-i Man gvenilir deil, ed-Drekutn ve bir cemat metrk, Zeheb kitaplarda zikredilmesi helal olmaz. Onunla ihticac nasl olsun ki, bn-i Hacer yalanclkla itham edilmi ve Rfzilik bidatiyle sulanmtr demitir. Bk.

Mznul- tidl (3/556-559); el-Kif (2/174); Lisnul-Mzn (7/517); Tehzbut-Tehzb (9/152-154), Takrbut-Tehzb (sh: 847). stelik Eb smn Sfyn es-Sevrden
rivyetine gre Sfyn, Kelbnin yle dediini syler: Eb Slih yoluyla bn-i -i Abbastan sylediim her ey bir yalan olup, bunu benden sakn rivyet etmeyin.

Tehzbut-Tehzb (9/153).
Burada geen Eb Slihin ismi; Bzm ya da Bzndr. mm Hn binti Eb Tlibin klesidir. Hakknda el-Ezdi yalanc, bn-i Man hi bir ey deil, Eb Htim ve dierleri Onunla ihticac edilmez, bn-i Hacer zayf, mdellis demilerdir. Btn bu sylenenlerin yannda bir de Kelb, Eb Slihin kendisine yle dediini syler: Sana her sylediim yalandr. Bk. Mznul- tidl (1/296); el-Kif (1/263); Lisnul-Mzn

(7/469); Tehzbut-Tehzb (1/379-380); Takrbut-Tehzb (sh: 163).

Btn bunlara ilve olarak bn-i -i Abbastan tefsir rivyet eden Eb Slih, bn-i Hibbn ve Zehebnin dedii gibi ne bn-i -i Abbas grm ne de Ondan hadis iitmitir. stelik Kelbde Zehebnin dedii gibi Eb Slihten birka harften baka bir ey iitmemitir. Zeheb bu szn devamnda yle der: Kendisine ihtiya duyulunca, yer onun iin hazinelerini kard. Bk. Mznul- tidl (3/559). Ayrca bk. Tehzbut-Tehzb

(1/380).
Sonu olarak eser, gerek mevkf gerekse merf olarak sened bakmndan zayftr. Ahmed kirde Cmiul-Beyna yapt tahkikte bunu belirtmitir. Bk. (1/71-72). Eseri, eyhul- slm bn-i Teymiyye deiik yerlerde, herhangi bir sened zikretmeden dorudan bn-i -i Abbastan temrz sgasyla nakletmitir. Bk. Mecmul-

Fetv (3/55), (5/349), (17/400).

302. Kar veya kur, oulu kur veya akr: Kadnlarda grlen ayba (hayz) ve hayzdan temizlenme halleri. Allah Tel yle buyurur: (Zifafa girdikten sonra) boanan kadnlar, kendi kendilerine (evlenmeden) kur mddet beklerler. (Bakara, 228). Kur

kelimesi hakknda daha geni bilgi iin bk. bn-i Manzr, Lisnul-Arab (1/130-131); Tefsrul-Kurnil-Azm (1/277-278).
303. Nemrik, tekili numruk: zerine dayanlan yastk, dirsek yast, palan yast. Allah Tel yle buyurur: (Cennette) sra sra dizilmi yastklar vardr. (Giye, 15). Bu

kelime hakknda daha geni bilgi iin bk. A. g. e. (10/361); A. g. e (4/537).

262

304. Kehf, oulu kuhf: Maara, snlacak yer, snak. Kurnn 18. sresinin ismi. Allah Tel yle buyurur: O (yiit) genler maaraya snmlar. (Kehf, 10).

Ayrca bk. (Kehf, 9, 11, 16, 17, 25). Bu kelime hakknda daha geni bilgi iin bk. A. g. e. (9/310-311); A. g. e. (3/77).
305. (SAH H ESER): Taber Cmiul-Beyn (1/210, No: 535) ve Beyhki el-Bas ven-Nr (No: 332) simleri dnda dnyada bulunan eylerden (nimetlerden) hibiri cennette yoktur lafzyla rivyet etmilerdir. Mnzir et-Terb vet-Terhb (4/473)de eseri Beyhak iyi bir senedle mevkf olarak rivyet etti demitir. bn-i Hazmda el-Fasl da (2/108) senedinin shhat derecesinin en stnde olduunu sylemitir. Ayrca eser isimleri dnda cennette, dnyada olanlara benzer hibir ey yoktur lafzyla rivyet edilmitir. Bunu; Taber A.g.e. (1/210, No: 534); bn-i Htim (bk. bn-i Kesr Tefsiri 1/66);

Eb Nuaym Sfatul-Cenne (1/147, No:124) ve Ziy el-Makdis el-Ehdsul-Muhtre (2/59, 198) bn-i -i Abbastan rivyet etmilerdir.
Eserin senedi el-Elbninin de syledii gibi sahihtir. Bk.Silsiletl-Ehdsis-

Sahha (No: 2188); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 5410).

306. Yazar, nc blm sh: 58de temsl ve tebh bal altnda bunlarn grlerine ksmen deinmiti. Biraz daha fazla bilgi verecek olursak unlar syleyebiliriz: Mebbihe ksaca benzetenler, benzeticiler anlamndadr. Mcessime ve Mmessile diye de adlandrlrlar. Muattlann kart olarak ortaya kmlardr. Yaradan yaratlma benzetenler ve yaratlm yaradana benzetenler olmak zere iki snftrlar. lk snf da kendi iinde Allahn ztn, yaratlmlarn ztna benzetenler ve Allahn sfatlarn yaratlmlarn sfatlarna benzetenler olmak zere iki gruptur. lk grup kendi arasnda deiik kollardan meydana gelmitir. Bunlarn ortaya koyduu tebhin ilk ortaya k, Rfzlerin arlar tarafndan olmutur. Sylenildiine gre Allahn cisim olduunu syleyen ilk kii Rfz Him b. el-Hakemdir. (Bk. Minhcus-Snne 1/20; Siyer 10/543-

544; Lisnl-Mzn 6/194). Bunlar; Sebiyye, Beyniyye, Muriyye, Mansriyye,

Hattbiyye, Hulliyye, Hulmniyye, Mukannaiyye, Azfira, Himiyye, Dvd elCevribye mensup olan Mebbihe, brhimiyye, Hbityye, Kerrmiyye v.b. baka kollara ayrlmtr. kinci grup ise Basra Mutezilesi, Kerrmiyyenin bir kolu, ez-Zrriyye, Rfzlerin bir blm v.d. kollara ayrlmtr. Bunlar Milel ve Nihal kitaplarnda uzun uzadya anlatlr. Mebbihenin bu ilk snfnn grlerine bir rnek verecek olursak ilk grubun Dvd el-Cevribye mensup olan Mebbihe kolu, mabdunu (Allah), kadnn cinsi organ ve sakaldan baka insann sahip olduu btn organlara sahip olarak nitelendirmitir. Allah onlarn sylediklerinden ne kadar uzak ne kadar ycedir. Mebbihenin ikinci snf olan Yaratlm Yaradana Benzeten snfa gelince, yazar nc blmde onlar hakknda yeterli lde bilgi vermiti. Bu konuda daha geni

bilgi iin bk. Makltl- slmiyyn (1/106-109); el-Fark (sh: 169-172); el-Milel ven-Nihal

263

(1/75-78, 135-137); Mecmul-Fetv (2/62); (3/28-30, 35, 87, 186); (4/138, 145); (5/27-29, 63, 257-258, 325, 353-354, 437); (6/35-36); (8/431); (10/54-55); (12/264265); (16/473); (17/350); Minhcus-Snne (2/105, 261, 500, 514, 517, 522, 523, 528, 598, 600, 611); (5/172); (6/131); (8/311); erhul-Akdetit-Tahviyye (sh: 521); Takrbut-Tedmuriyye (sh: 22-24).
307. Batan beri yazarn bu kitapta zellikle Allahn isim ve sfatlaryla ilgili grlerini aklamaya alt ve Peygamberin haklarnda: mmetimden hak zere, aalayp horlayann veya kar kann onlara zarar veremeyecei bir topluluk, hi deimeden, Allahn emri gelinceye kadar var olmaya devam edecektir (1), mmetim 73 frkaya ayrlacaktr. Onlardan sadece biri dnda hepsi atetedir. O da cemattir (2), baka bir rivyette de bugn benim ve ashbmn zerinde bulunduumuz yolun ayns zerinde olanlar (3) dedii frka-i nciyenin yni kurtulmu toplumun; Ehl-i Snnet velCematin ta kendisidir. Bk. Mecmul-Fetv (3/141, 148-159); erhul-Akdetil-Vstyye

(2/63-76, 187-380).
(1) (SAH H MTEVT R HAD S): Ahmed (4/101, 244, 248, 252); Buhr (No:

3640, 3641, 7311, 7312, 7459, 7460); Mslim (No: 1920, 1921); Tirmiz (No: 2230); bn-i Mce (No: 10); Tabern el-Kebr (19/No: 329, 755, 840, 869, 870, 893, 899, 905, 906, 917) ve dierleri birbirine yakn deiik lafzlarla sahbeden bir gruptan. Suyt, Katful-Ezhril-Mtensire (No: 81) ve Kettn, Nazmul-Mtensir (No: 145) adl eserlerinde hadisin mtevtir olduunu sylemilerdir. Hadisin deiik lafzlar iin bk. elElbn, Sahhul-Cmiis-Sar (No: 7287-7296); Silsiletl-Ehdsis-Sahha (No: 270, 1108, 1955, 1956, 1957, 1959, 1960, 1962); Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 1095, 1096, 2061); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 3819); Saltul-deyn (sh: 46, 2 nolu dipnot).
(2) (SAH H HAD S): Ahmed (4/102), (6/24); Eb Dvd (No: 4597); bn-i

Mce (No: 3992, 3993); Drim (No: 2518); curr e-era (sh: 16, 18); bn-i Eb sm es-Snne (No: 63, 64, 65); Hkim (No: 443); el-Llek (No: 149) ve dierleri bir grup sahbeden. Bk. el-Elbn, Silsiletl-Ehdsis-Sahha (No: 204, 1492); Zllul-Cenne (No: 63-65); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 1082, 1083); Saltul- deyn (sh: 46).
(3) (HASEN HAD S): Tirmiz (No: 2641); Acurr e-era (sh: 15-16); Hkim

(No: 444) ve el-Llek (No: 147) Abdullah b. Amr b. el-sdan. Ukayl ed-DuafulKebr (sh: 207-208) ve Tabern el-Evsat (No: 4886, 7840); es-Sar (No: 724) Enes b. Mlikden. Hadisi; Hfz Irak (bk. el-Mun an Hamlil-Esfr fil-Esfr f Tahrci m filhyi minel-Ahbr, hynn Zeylinde 3/244), Hfz bn-i Hacer (bk. el-Kfu-f f Tahrci Ehdsil-Kef, sh: 64, H. No: 17), Mbrekfr (bk. Tuhfetl-Ahvez, 7/334) ve el-Elbn [bk. Silsiletl-Ehdsis-Sahha (1/1/407-408); Saltul- deyn (sh: 46, 2 nolu dipnot] tahsn etmilerdir. Ayrca bk. Heysem, Mecmauz-Zevid (1/189); Selm Hill, Nushul-

264

mme f Fehmi Ehdsi ftirki Hzihil-mme (sh: 9-27); Ali Hasen Abdlhamdin Kefulumme an Hadsi ftirkil-mme adl kitab; Mahmd b. Muhammed el-Haddd, Tahrcu Ehdsi hyi Ulmid-Dn (4/1878-1882). Hadisin daha geni sened ve metin kritii iin
bn-i Teymiyyenin el-Akdetl-Vstyye adl eserine yaptm tahkike baklabilir. 308. Bunlara gereken cevap 20. blmn 2. fasl sh: 192-194de verilmiti. 309. Bunlara gereken cevap 23. blmn 2. fasl sh: 215-222de verilmiti. 310. Allahn isim ve sfatlarnn tamamn veya bir ksmn inkar eden Mutezile ve onlara uyan kelmclar, Cehmiyye, Karmita, Btniyye, Eariyye, Mturdiyye, felsefecilerin arlar v.d. gruplar iine alan sapk frkann genel ad. Daha nce Tatl bal altnda 3. blm sh: 55de haklarnda bilgi verilmiti. Ayrca bk. Minhcus-Snne

(1/410), (2/110, 111, 243, 324, 523, 561, 562, 607), (3/292, 446, 468), (5/172, 219); Takrbut-Tedmuriyye (sh: 25-48).
311. Nevsb ya da Nsbe (Nsbler): Hz. Ali ve Ehl-i Beyte kar dmanlk besleyen, onlara dil uzatan, sz ve hareketleriyle onlara ez veren, bununla da yetinmeyerek onlarn kfir olduklarn syleyip onlarn kann aktmay helal grenler. Bunlar Rfzlerin kartdrlar. Bk. el-Fark (sh: 177); Mecmul-Fetv (3/154, 408-414),

(4/468), (25/301-302); Minhcus-Snne (1/115), (2/49, 59, 63, 66, 71), (4/39, 367, 368, 386, 395, 469, 499, 554, 585), (5/46, 47, 149, 466), (6/198, 286), (7/106, 257, 259, 323, 339, 366, 442), (8/153, 172); erhul-Akdetit-Tahviyye (sh: 467, 482).
312. Kaderiyyenin drt kolundan (el-Kaderiyyetn-Nfiye, el-KaderiyyetlMcbire, el-Kaderiyyetl-Mrikiyye ve el-Kaderiyyetl- blsiyye) biri. Kaderi inkar edenler. Bunlara gre kul fiilinde; ilmi, iradesi ve kudreti itibaryla bamszdr. Allahn irde (meet), kudret ve yaratmasnn bu hususta herhangi bir etkisi yoktur. Aksine kul kendi fiilini kendi yaratr ve Allahn bu yaratmada hibir dahli yoktur. Sonu olarak bunlar Allahn kullarn fiillerini bildiini kabul etmiler, ancak bunun Allahn iradesi, kudret ve yaratmasyla vuk bulduunu inkar etmilerdir. Bunlarn bir de arlar vardr ki bunlar Mabed b. Abdullah el-Chen el-Basrnin taraftarlardr. Mabed el-Chen, sahbe zamannda kader hakknda konuan ilk kiidir. Haccc tarafndan hicri 80 ylnda ldrlmtr. (Bk. Siyer 4/185-187; ezertz-Zeheb 1/88). Mabedin taraftarlar olan bu arlar, olmu ve olacak btn olay ve eynn m-i ilhde mevcut olup yazl bulunduunu yni Allah tarafndan takdir edildiini kabul etmezler. Buna gre onlar kulun fiilleri konusunda Allahn irdesini, kudretini ve yaratmasn inkar ettikleri gibi sonradan vuk bulan olaylarla ilgili olarak Allahn ilmini yni Allahn bu olaylar bildiini de inkar etmilerdir. nk Allah kullara kendisine itaat etmelerini emretmi, isyan etmelerini yasaklamtr. Kendisine kimin itaat edip kimin etmeyeceini de ancak itaat ve masiyetin ortaya kmasndan sonra bilebilir. Bu itibarla Kaderiyye Cebriyyenin kartdr. ou zaman da Mutezile ile bir tutulurlar. Ancak Kaderiyye, Mutezileden nce, sahbenin
265

sonlarna doru ortaya kmtr. bn-i mer, bn-i -i Abbas v.d. sahbler onlarla mcdele etmilerdir. Bk. el-Llek (4/746-750); el-Fark (sh: 82-84); el-Milel (1/10, 15,

16, 23, 34, 35, 37, 38, 49, 50, 92, 103, 105, 137, 138, 151,170); Mecmul-Fetv (3/148-150), (36/144-153); Minhcus-Snne (3/140, 219), (5/311, 359, 370), (9/476); Deru Teruzil-Akli ven-Nakl (5/244); Nevev, Mslim erhi (1/153-156); erhul-AkdetitTahviyye (sh: 272-274, 524-525); Fethul-Br (1/145); erhul-Akdetil-Vstyye (2/6768, 203-204); Takrbut-Tedmuriyye (sh: 119-120).
313. Mcbire ya da Cebriyye: Bunlar, Kaderiyyenin, el-Kaderiyyetl-Mcbire koludur. Bunlar, kulun tatleri ileme ve yasak klnm eylerden kanma hususunda hibir fiil, irde ve kudrete sahip bulunmadn, sadece ilh fiillere sahne tekil etmeye mecbur olduunu kabul ederler. Buna gre kulun ne irdesi vardr, ne tatleri ileme kudreti, ne de yasak klnm eylerden saknabilme gc. O btn bunlar yapmaya mecburdur. Bu itibarla Cebriyye; Kaderiyyenin (el-Kaderiyyetn-Nfiye ya da elKaderiyyetn-Nfhn) kartdr. Cebriyyenin en mehur kolu Cehmiyyedir. Bk. el-Fark

(sh: 266-267); el-Milel (1/61-63); tikdtu Frakil-Mslimn vel-Mrikn (sh: 68-69); Mecmul-Fetv (36/147-151); Minhcus-Snne (9/432, 487); erhul-AkdetitTahviyye (sh: 524); erhul-Akdetil-Vstyye (2/68).
314. Gnahkr mminin azap olunmayacan umanlar veya ona ait bir hkm vermeyip bunu ahirete brakanlar. Bunlara gre gnahkr (fsk) kimse, gnahlardan herhangi bir eyi ilese ya da itaat edilmesi gereken eylerden herhangi bir eyi terketse bile, yine de imn kmil (tam) bir mmindir. nk onlara gre gnahlar imana zarar vermedikleri gibi kfrle beraber tatte fayda vermez. man sadece kalp ile tasdk, dil ile ikrardr. Ameller imandan bir cz (para) deildir. mam Ebul-Hasen el-Ear, Makltulslmiyyn adl eserinde (1/213-223), Mrcienin imann mhiyeti hakkndaki farkl grleri nedeniyle onlar 12 grup altnda incelemitir. bn-i Teymiyyede el-mnul-Evsat adl kitabnda (Mecmul-Fetv 7/543-548), el-Earnin bu tasnifini aynen nakletmitir. rnein bu 12 gruptan biri olan Kerrmiyye, imann; sadece dil ile ikrar olduunu sylerler. Hatta bunlarn arlar imann sadece kalp ile tasdik olduunu, bunun kelimeyi ehdet sylenmese bile byle olduunu sylerler. rc fitnesi sahbenin son zamanlarna doru ortaya kmtr. rc hakknda ilk konuan kimse bn-i ul-Hanefiyyenin olu Hasen b. Muhammed b. Ali b. Eb Tlib elHimdir. Hicri 99 ylnda lmtr. (Bk. Siyer 4/130-131; Tehzbut-Tehzb 2/290-291; Takrbut-Tehzb sh: 243). Ondan sonra bu gr Eb Mervn Gayln b. Mslim edDmaknin srdrd sylenir. Gayln h. 125 ylnda Him b. Abdlmelik b. Mervn tarafndan ldrlmtr. (Bk. Tarhut-Taber 4/219; Mznul- tidl 3/338; el-Bidye

9/367; Lisnul-Mzn 4/424).

266

Mrcie hakknda daha geni bilgi iin bk. Makltul- slmiyyn (1/213-223); el-Fark (sh: 148-152); bn-i Hazm el-Fasl (5/73-75); el-Milel (1/101-105); MecmulFetv (7/543-548), (36/131-138); Minhcus-Snne (9/489); Deru Teruzil-Akli venNakl (5/244); erhul-Akdetit-Tahviyye (sh: 525); Fethul-Br (1/135-138); erhulAkdetil-Vstyye (2/69-71).
315. Haeviyye ya da Haviyye: Allaha sfat nispet etmekte arya kap Ona cisim izfe edenler. Naslarn zhirini bile yanl ve kaba bir anlayla tefsir ederler. bn-i Teymiyye (bk. Minhcus-Snne 2/520) ve bn-i ul- mdn (bk. ezertz-Zeheb 1/211) belirttiklerine gre hav kelimesini Abdullah b. mer Haeviydi diyerek bu anlamyla ilk kez kullanan kii Amr b. Ubeyd el-Mutezildir. Hicri 143 ya da 144 ylnda lmtr.

(Bk. Trhu Badd 12/166-188; Mecmul-Fetv 3/186; Siyer 6/104-106). bn-i mer,
Ondan ve Onun syledii bu szden berdir. bn-i Teymiyye Haevler hakknda unlar syler: Haevler iki ksma ayrlr: Bir ksm hav, tebh ve tecsmden kanmaz. Dier ksm ise Selefin mezhebi arkasna gizlenmitir. Oysa Selefin mezhebi tebh veya tecsm deil, tevhd ve tenzhtir. Mecmul-Fetv (4/144). Bir baka yerde de unlar syler: Artk aka anlalmaktadr ki Ehl-i Snneti ve imamlarn Haeviyye diye adlandranlarn kendileri, szn ettikleri her trl ktleme sfatlarna daha mstehaktrlar; Ehl-i Snnet imamlar ise, faydal btn ilimlere, gereklere erimeye, hakkatleri kefetmeye ve kendilerine reddiyelerde bulunan, Allaha ve Raslne yalan uyduran bu chil kimselerin eriemedikleri ilimlere zel olarak muttal (vkf) olmaya daha lyktrlar. nk Ehl-i Snnet imamlarnn Haeviyyeden olmakla ulanarak ayplanmas, eer herhangi bir ayrm yapmakszn hadis rivyet etmelerinden dolay ise, onlarn karsndakiler de insanlarn, doruluk derecesi bilinmeyen, aksine btl olduu apak olan bo szleri ve grleri en fazla syleyenleridir. Yok eer bu ayplama, Ehl-i Snnet arasnda, hak ile btl, sahh ile zayf ayrdedemeyen avm (halk) snfnn bulunmasndan dolay ise, u hatrdan karlmamal ki, her grubun tbileri arasnda insanlarn en chili ve en kfiri saylabilecek topluluklar kmtr... Kald ki Ehl-i Snnetin halk tabakas namazlarla mescidleri mamr eden, zikir ve dularda bulunan, Beytullh hacceden, Allah yolunda cihd eden, doruluk, emnet ve yeryzndeki her trl hayrn shibi olan kimselerdir. Apak grlecei zere snnet dmanlar her trl ktlemeyi hak etmi kiilerdir; Ehl-i Snnet ise bu durumdan tamamen uzaktr. Artk bu durumda halka den grev, Allahn sadece Ehl-i Snnete mahsus kld ve onlar dnda baka kimsede bulunmayan nebev mirasla ilgili hususlarda Ehl-i Snnete ynelmektir. Yine ayn ekilde Haeviyye diye isimlendirilen kimseler ve onlara bu ad takanlara dikkatle bakmak gerekir: Acaba hangisi bu ada daha lyktr?! Bilindii zere bu ad, zndklktan sank ilh sfat inkarclarndan yaylp hret bulmutur. Nitekim Eb Htim

267

ve bakas gibi slam limleri, Ehl-i Hadsi Haeviyye diye adlandrmann zndklarn temel almeti (iareti, belirtisi) olduunu belirtmilerdir. Biz ispt ve nefy gibi, zerinde ihtilf olmayan deyimleri kullanyoruz ve diyoruz ki: Bilinen gereklerdendir ki bu adlandrma, hadisleri olduu gibi, yni zhiri zere kabul eden Ehl-i Hads iin baz kimselerin yaktrdklar bir lakaplandrmadr. Oysa kii hadisten ne derece uzaksa, o oranda Haeviyyeden olmakla zemmedilmeye mstehaktr. Mesel ncellikle Karmatler, sonra filozoflar sonra da Mutezile byledir. Bunlar, Kllbiyye, Kerrmiyye ve Eariyye iindeki sfatlar kabul eden kelmclar, fukahy, sfleri ve bakalarn Haeviyyeden olmakla ktler ve naslara tbi olup onlar olduu gibi kabul edenlere bu ad takarlar. Nakille sbit olan sfatlar deil, ama ilim, kudret ve benzeri akl sfatlar kabul edenler de, nakille sbit sfatlar kabul edenleri Haeviyye diye adlandrrlar. Mesel Ebul-Mel el-Cveyn, Eb Hmid el-Gazzl ve dier bazlar byle yapmlardr... te bu gibi kimseler, muhliflerini bu ekilde ayplayp itham etmektedirler. nk muhlifleri ya sahih olanla zayfn tefrik edip ayrmakszn hadislerde yer alan haviyyt da derleyip toplamlardr, ya da bunlar, usle ait meselelerde hadise tbi olmay Haeviyye mezhebinden olmak kabul etmilerdir. Zira onlarn gznde bu meseleler, ilmi meselelerdir; hadis ise bunu salamaz. nk yine onlarca, usle it kelm meselelerde naslara mutlak tbi olu, havden baka bir ey deildir. nk naslar bu hususu salayamamaktadr. Aslnda durum u iki eyden birisinden kaynaklanmaktadr: 1-Ya senedde, 2-Ya da metinde bir phe vardr. Bu phe de, ya onlarn hd haberler gibi Peygamber tarafndan sylendii kesin olarak bilinmeyen szleri Ona nispet edip bu haberlerin ieriini ilim saymalarndan dolay ortaya kmakta, yahut da hadisin lafzndan anladklar mn, lafz delillerdeki mevcut ihtimaller nedeniyle, aslnda bilinmedii halde bu mny biliniyor olarak kabul etmelerinden dolay ortaya kmaktadr. Kukusuz bu tutum, Allahn, Rasln kendisiyle gnderdii esaslara ilikin bilgiyi iptl ve inkr eden her zndk ve mnfn temel dayanadr. Byle birisi bazen: Acaba onlar bunu sylediler mi, bilmiyoruz! der. Bir baka zaman da: Onlarn bu szle neyi kasdettiklerini bilmiyoruz mzeretini ileri srer. Bylece o, ne zaman bir szn sylenip sylenmediini veya mnsnn ne olduunu bilemediklerini belirtmise, onlar asndan bir ilim hsl olmam demektir. Bu durumda da artk o kii rahat rahat kendi gr ve dncelerini ortaya atar ve kendisini peygamberlere it haberlere kar konulmaktan garantiye alr. nk yukarda szn ettiimiz, kendisini Peygamberin nefeslerinden koruyan, bu haberleri delil olarak kullananlara hcum eden iki mstahkem mzeret sayesinde bu haberlerin kalesine snmtr.

268

Aslnda bizzat bu kadar bile dorudan doruya nbvvet messesesine saldrmak demektir. Geri bu kii, peygamberlerin keml derecesinde olduklarn ve onlara sayg gstermek gerektiini kabul etmektedir. Ama yle bir kabul ki, bu kabuln shibi, peygamberlerden gelen hibir ilmi almamakta ve onun gznde Rasl, aynen yle bir halife seviyesinde kalmaktadr: Bu halife resmen ve lafzen, yazyla ve szl olarak adna sikke bastrr ve hutbe okutur; ama kendisinin itat olunan emir ve yasaklar yoktur (bu hususlarda yetki bakalarndadr); o sadece adna sikke bastrma ve hutbe okutma dzeyinde kalan ve hibir gereklii olmayan, ekilden ibret bir devlet bakanlna shiptir. Mecmul-Fetv (4/87-89). Bu konuda daha geni bilgi iin bk. el-

Milel (1/61, 76); Mecmul-Fetv (3/184-186), (4/23-25, 87-97, 144-155), (5/111, 153-163), (12/176); Minhcus-Snne (2/500, 517, 520-522, 601), (3/99).
316. Kitbur-Reddi alel-Mantkyyn (sh: 3). 317. slam ve imann tanm, hakkati ve mhiyetle ilgili btn konular ve delilleri hakknda daha geni bilgi iin bk. Abdullah b. Ahmed es-Snne (1/307-384); el-Halll

es-Snne (3/562-608), (4/9-55); curr e-era (sh: 107-148); bn-i Mende elmn (1/116-543); el-Llek erhu Usli tikdi Ehlis-Snneti vel-Cema (4/809-851), (5/885-1007); Ebul-Ksm el-Esbehn el-Hucce f Beynil-Mehacce (2/146-161); bn-i Teymiyye Kitbul-mn, el-mnul-Evsat (bk. Mecmul-Fetv 7. cild); MecmulFetv (13/38-43); (36/129-139); bn-i ul-Kayyim Kitbus-Salti ve Hukm Trikih (sh: 49-60); bn-i Ebil- zz erhul-Akdetit-Tahviyye (sh: 331-357); bn-i Useymn, erhul-Akdetil-Vstyye (2/229-245); erhu Lmatl- tikd (sh: 98-100, 148-150).
318. (SAH H MTEVT R HAD S): Mehur Cibrl hadisinden bir blm. Ahmed (1/28,

51, 52); Mslim (No: 8); Eb Dvd (No: 4695); Tirmiz (No: 2610); Nes (8/97-101); bn-i Mce (No: 63); Taylis el-Msned (sh: 5); Eb Yal el-Msned (No: 242); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 168); curr e-era (sh: 188-189); bn-i Mende el-mn (No: 1-14) ve Beav erhus-Snne (No: 2) mer b. el-Hattbdan.
Benzerini; Ahmed (2/426); Buhr (No: 50, 4777); Mslim (No: 9); Nes

(8/101-103); bn-i Mce (No: 64); bn-i Eb eybe el-Musannef (No: 30300); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 159) ve bn-i Mende el- mn (No: 15, 16) Eb Hureyreden, curr e-era (sh: 189-190) Cerr b. Abdillahtan, Ahmed (1/319) ve Bezzr el-Msned (No: 24) bn-i -i Abbastan,
Nes (8/101) Eb Zerrden. Hadis ayrca bn-i mer, Enes b. Mlik ve Eb Mlik el-Earden de rivyet edilmitir. Ancak bunlar isnd asndan zayftrlar.

269

Suyt ve Kettn hadisin mtevtir olduunu belirtmilerdir. Bk. Katful-Ezhril-

Mtensire (No: 8) ve Nazmul-Mtensir (No: 13). Hadis hakknda ayrca bk. SnentTirmiz (5/8); erhus-Snne (1/7-12); Mecmauz-Zevid (1/19, 38-41); Fethul-Br (1/140-152). Ayrca bk. el-Elbn Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 2); Miktl-Mesbh Tahkiki (1/9-10); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 2796, 2797, 2798); erhul-AkdetitTahviyye Tahkiki (sh: 272, 283 nolu dipnot).
319. (SAH H HAD S): Bu lafz ve siyakla Mslim (No: 35) Eb Hureyreden. Ayrca bu lafzla Ahmed (2/414, 445); Eb Dvd (No: 4676); Tirmiz (No:

2614); Nes (8/110); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 190, 191); bn-i Mende el- mn (No: 144) ve Beav (No: 17, 18) ayn sahbden, Buhr (No: 9) ve bn-i Hibbn (el- hsn, No: 167): man 60 ksr ubedir
lafzyla ayn sahbden,

Mslim (No: 35); bn-i Eb eybe el-Musannef (No: 25330, 26334, 30407); Abdrrezzak el-Musannef (No: 20105); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 166); bn-i Mende el-mn (No: 145, 147, 170); Buhr el-Edebl-Mfred (No: 598); Eb Nuaym Hilyetl-Evliy (6/147) ve Taylis el-Msned (No: 2402): man 60 ksr ya da 70
ksr ubedir lafzyla ayn sahbden,

bn-i
sahbden,

Mce (No: 57): man 60 ksr ya da 70 ubedir lafzyla ayn

Ahmed (2/379): man 64 ubedir lafzyla ayn sahabden, bn-i Hibbn (el- hsn, No: 181): man 70 yada 72 ubedir lafzyla ayn
sahbden,

bn-i Mende el-mn (No: 146): man 90 ksr ya da 70 ubedir lafzyla

ayn sahbden. Bundan baka imann; 76 ve daha baka sayda ubelere (blmlere) ayrldn gsteren rivyetler vardr. Ancak btn bu rivyetlerin bizce en dorusu imann 70 ksr ube olduunu gsteren rivyettir. Bunu Halm, Kad yz (bk. Fethul-Br 1/67) ve el-Elbn gibi limler tercih etmilerdir. Beyhk, bn-i us-Salh ve bn-i Hacer gibi limler ise Buhr rivyeti olan iman 60 ksr ubedir rivyetini tercih etmiler, nedenini de bu rivyetin kesin olup, rvisinin pheye dmemi olmasna balamlardr. (Bk.

Fethul-Br, 1/67). el-Elbn ise Silsiletl-Ehdsis-Sahha (4/370-372) adl eserinde

onlarn bu tercihine cevap vermitir. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Silsiletl-Ehdsis-Sahha (No: 1769); Sahhul-

Edebil-Mfred (No: 466); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 2800, 2801); Muhtasaru Sahhi

270

Mslim (No: 30); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 5); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 339, 406 nolu dipnot ve sh: 341, 412 nolu dipnot).
320. Kurn, Snnet ve Selef-i Slihnin szlerinde, imann; kalp ile tasdk, dil ile ikrar ve uzuvlar ile amel (eylem) olduunu, baka bir ifdeyle amelin imandan bir cz (para) olduunu gsteren daha pek ok delil vardr. Bazlar unlardr: Ayetler: Mminler ancak, Allah anld zaman kalpleri (yrekleri) titreyen, kendilerine Allahn ayetleri okunduunda, imanlar artan ve yalnz Rabblerine dayanp gvenen kimselerdir. Onlar namazlarn dosdoru klan ve kendilerine rzk olarak verdiimizden (Allah yolunda) harcayan kimselerdir. te gerek mminler ancak onlardr. Onlar iin Rabbleri katnda nice dereceler, balanma ve tkenmez bir rzk vardr. (Enfal, 2-4). te o eytan, ancak kendi dostlarn korkutur. u halde, eer iman etmi kimseler iseniz onlardan korkmaynz, benden korkun. (l-i mrn, 175). Korkanlarn iinden Allahn kendilerine ltufta bulunduu iki kii yle dedi: Onlarn zerine kapdan girin; oraya bir girdiniz mi artk siz zaferi kazanmsnzdr. Eer (gerek) mminler iseniz ancak Allaha dayanp gvenin. (Mide, 23). Sana sava ganimetlerini soruyorlar. De ki: Ganimetler Allah ve Rasle ittir. O halde siz mminler iseniz Allahtan korkun (saknn) ve aranz dzeltin, Allah ve Raslne itaat edin. (Enfl, 1). (Ey mminler!) verdikleri sz bozan, Peygamberi (yurdundan) karmaya kalkan ve ilk nce size kar savaa balam olan bir kavme kar savamayacak msnz; yoksa onlardan korkuyor musunuz? Eer (gerek) mminler iseniz, bilin ki, Allah, kendisinden korkmanza daha lyktr. (Tevbe, 13). Ey iman edenler! Allahtan korkun (saknn). Eer (gerek) mminler iseniz (mevcut) faiz (alacaklarnzdan) geri kalan brakn. (Bakara, 278). Oysa onlar, dini yalnz Allaha hs klarak ve hanifler olarak Allaha ibdet (kulluk) etmekten, namaz dosdoru klmaktan ve zekat vermekten baka hibir eyle emrolunmamlardr. Salam din de budur. (Beyyine, 5). Hayr, Rabbine andolsun ki aralarnda kan anlamazlk hususunda seni hakem klp sonra da verdiin hkmden dolay ilerinde hibir sknt duymadan tam bir teslimiyet gstermedike iman etmi olmazlar. (Nis, 65). Allah sizin imannz asla zyi edecek deildir. Zira Allah insanlara kar ok efkatli ve merhametlidir. (Bakara, 143)

271

Ayette szedilen imandan maksat namazdr. Zira Raslullah sallallhu aleyhi ve selleme Beytullaha dnlmeden nce, Kudse doru namaz klp da lm bulunanlarn durumu sorulduunda, Allah Azze ve Celle Allah elbette sizin imannz zyi edecek deildir yetini inzal buyurdu. Ahmed (4/283); Buhr (No: 40, 4486); Nes es-

Snenl-Kbr (bk.Tuhfetl-Erf 2/51, No: 1865); bn-i Mce (No: 1010); Taber Cmiul-Beyn (No: 2225, 2226, 2227) ve Taylis el-Msned (No: 722) el-Ber b. zibden, Eb Dvd (No: 4680); Tirmiz (No: 2964) ve Taber (No: 2224) bn-i -i Abbastan. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhil-Buhr (No: 31).
mam Buhr bu ayeti, 30 nolu namaz imandandr bb altnda zikrettikten sonra yle demitir: Yni Beytullahda, Beyt-i Makdise doru kldnz namazlarnz

Fethul-Br (1/118).
mam Taber bu ayetin anlamnn u olduunu syler: Rivyetlerin gsterdiine gre imandan maksat namazdr. Yni Allah, emrinden dolay Beyt-i Makdise doru kldnz namazlarla Rasln tasdik etmenizi (dorulamanz) zyi edecek deildir. nk bu; sizin Raslm tasdik etmeniz, emrime uymanz ve bana itaat etmenizdir. Cmiul-Beyn (2/20). Kurtub de yle der: limler bu ayetin, Beyt-i Makdise doru namaz klp da len kimsenin hakknda inmi olduu hususu zerinde ittifak etmilerdir. ... Grld gibi namaz; niyet, sz ve ameli kapsad iin iman olarak isimlendirilmitir. el-Cmi li Ahkmil-Kurn (2/106). bn-i Kesr ise yle demitir: Yni Allah, daha nce Beyt-i Makdise doru klm olduunuz namazlarnzn sevbn katnda zyi edecek deildir. Tefsrul-Kurnil-

Azm (1/197).
Hfz bn-i Hacer, bu ayetin nzl sebebine iaret eden hadisin faydalarn sayarken ilk olarak unu sylemitir: Bu hadiste, dinin amellerinin iman olarak isimlendirilmesini inkar eden Mrcieye red (cevap) vardr. Fethul-Br (1/121). HadisHadis-i erifler: 1- Peygamber, Abdl-Kays delegasyonuna yalnz Allaha iman etmelerini emrettikten sonra yle buyurdu: Siz, Allaha iman etmenin ne demek olduunu bilir misiniz? Dediler ki: Allah ve Rasl en dorusunu bilir. Buyurdular ki: Allaha iman etmek; Allahtan baka ilah olmadna ve Muhammedin Allahn Rasl olduuna ehdet (tanklk) etmek, namaz dosdoru klmak, zekt vermek, Ramazan orucunu tutmak ve ganimetin bete birini vermenizdir. Ahmed (1/228); Buhri (No: 53, 87, 523, 1398,

3095, 3510, 4368, 4369, 6176, 7266, 7556); Mslim (No: 17); Eb Dvd (No: 3692, 4677); Nes (8/120, 323), es-Snenl-Kbr (bk. Tuhfetl-Erf, 5/262); Taylis elMsned (No: 2747); Beav erhus-Snne (No: 20) ve dierleri bn-i -i Abbastan.

272

Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhil-Buhr (No: 40); Muhtasaru Sahhi Mslim

(No: 1); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 10); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 346, 426 nolu dipnot.)
2- Peygambere hangi amel daha faziletlidir? (baz rivyetlerde daha hayrldr?) diye sorulunca yle cevap verdiler: Allaha ve Raslne iman etmek. Denildi ki: Sonra hangisi? Buyurdular ki: Allah yolunda cihad etmek. Yine denildi ki: Sonra hangisi? Buyurdular ki: Kabul olunan hac. Buhr (No: 26, 1519); Mslim (No:

135); Tirmiz (No: 1658); Nes (5/113) (8/93); Drim (No: 2393, 2739) ve dierleri Eb Hureyreden, Buhr (No: 2518); Mslim (No: 135); Nes (6/19); Drim (No: 2738) ve dierleri Eb Zerr el-Gfrden, Nes (5/58), (8/94); Drim (No: 1424) ve dierleri
Abdullah b. Hub el-Hasamden. Hadisin ilk blm: inde hibir phe olmayan iman lafzyla da rivyet edilmitir. Bk. Nes (5/58), (8/94); Drim (No: 1424, 2739). Hadisin

deiik rivyetleri iin bk. Ahmed (2/264, 287, 388, 531), (3/411-412), (5/178-179, 265).
Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhil-Buhr (No: 20, 754, 1150);

Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 16); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 2506, 3383, 3833).
3- Mminlerin imanca en mkemmeli ahlak en gzel olanlardr. Ahmed

(2/250, 472, 527); Eb Dvd (No: 4682); Tirmiz (No: 1162); bn-i Eb eybe elMusannef (No: 25312, 30362); Eb Nuaym el-Hilye (9/248), Drim (No: 2792); bn-i Hibbn (el- hsn No: 479); Hkim (No: 1, 2); curr e-era (sh: 115); Tahv erhu Mkilil-sr (No: 4430); Beav erhus-Snne (No: 3495) ve dierleri Eb
Hureyreden. Hadisi ayrca Muhakkak ki mminlerin imanca en mkemmeli ahlak en gzel olanlar ve ailesine kar en ltufkr (yumuak, merhametli) olanlardr lafzyla

Ahmed (6/47, 99);Tirmiz (No: 2612); bn-i Eb eybe (No: 25310, 30361); Hkim (No: 173) ve dierleri ie radiyallhu anhdan rivyet etmilerdir. Hadis mtevtirdir. Bk. Katful-Ezhril-Mtensire (No: 10) ve Nazmul-Mtensir (No: 15). Ayrca bk. el-Elbn, Silsiletl-Ehdsis-Sahha (1/1/73-575, No: 284); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 1230); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 3264, 5101); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 339, 408 nolu dipnot). Hadis bu iki shb dnda baka sahbler tarafndan da rivyet edilmitir. Bk. Silsiletl-Ehdsis-Sahha (No: 751, 1384).
4- Elbisede tevzu (alak gnlllk) ve lks brakmak imandandr. Eb

Dvd (No: 4161); bn-i Mce (No: 4118); Tabern el-Kebr (1/No: 788, 789, 790, 791); Ahmed el-Msned (bk. bn-i Hacer, Etrful-Msned 2/1), Kitbuz-Zhd (sh: 7); Buhr et-Trhul-Kebr (9/3); Hkim (No: 18); Beyhak uabul-mn (No: 6173, 6470, 8186); el-db (No: 240, 241); el-Kud Msned-ihb (No: 157); Humeydi elMsned (No: 357) ve Tahv erhu Mkilil-sr (No: 1531, 3036) birbirine yakn lafzlarla Eb Umme b. Salebe el-Ensr el-Hrisden. Hadisi Hkim tashih etmi Zeheb

273

de Ona katlmtr. (Bk. el-Mstedrek 1/51). Mnvnin belirttiine gre Hfz el-lrk elEml adl eserinde hadise hasen demi, Deylem de sahih olduunu sylemitir. (Bk. Hacer ise Fethul-Br de (10/381): Sahih bir hadis olup Eb Dvd rivyet etmitir demitir. el-Elbn Silsiletl-EhdsisSahha (1/2/666-670, No: 341) ve Sahhul-Cmiis-Sar (No: 2879) adl eserlerinde hadis iin sahih derken erhul-Akdetit-Tahviyyeye yapt tahkikte (sh: 340, 409

Silsiletl-Ehdsis-Sahha 1/2/670). Hfz bn-i

nolu dipnot) hasen demitir. uayb Arnavt ise Tahvnin erhu Mkilil-sr na yapt tahkikte (4/191) (8/35): snd kuvvetli, ricli Abdullah b. Salebe dnda Sahhin
riclidir. O, Abdullah b. Eb Umme b. Salebe olup (bu rivyette) dedesine nispet edilmitir. Kendisinden Eb Dvd ve bn-i Mce hadis rivyet etmilerdir. Sadktur demitir. Sz edilen Abdullah b. Eb Umme b. Salebe hakknda mam Zeheb el-Kif te (1/539, No: 2633): Tesvk edildi derken Hfz bn-i Hacer Takrbut-Tehzbde (sh: 491, No: 3231): Sadk demi, el-Elbnde bn-i Hacerin bu hkmne katlmtr. Bk. es-

Sahha (1/2/669). Rvi hakknda ayrca bk. Tehzbut-Tehzb (5/132-133).

Selef- Slihnin imann, sz ve amel olduunu gsteren szlerine ileride Selef-i Slihn mann Artmas ve Eksilmesi konusunu ilerken 332 nolu dipnotta deineceiz. 321. mam Eb Hanfeye gre iman; dil ile ikrar, kalp ile tasdiktir. O yle der: man; ikrar ve tasdiin ta kendisidir. el-Fkhul-Ekber, sh: 62. man; dil ile ikrar, kalp ile tasdiktir. krar tek bana iman olmaz. nk eer sadece ikrar iman olsayd, btn mnafklarn mmin olmalar gerekirdi. Yine ayn ekilde tek bana tasdik de iman olmaz. nk eer sadece tasdik iman olsayd, Ehl-i Kitbn (Yahdiler ve Hristiyanlarn) hepsinin mmin olmas gerekirdi. el-Vasyye, sh: 72. man; tasdik, marifet, yakn, ikrar ve islamdr. el-lim vel-Mteallim, sh: 15. mann kaynann ve asl mahallinin kalp olduu, ferinin (blmnn) de bedende bulunduu sylenir. el-Fkhul-Ebsat, sh: 53. mam Tahvnin belirttiine gre mam Muhammed ve Eb Yusufta Eb Hanfe gibi, imann dil ile ikrar, kalp ile tasdik olduunu sylemilerdir. Bk. erhul-Akdetit-

Tahviyye, sh: 331-332.

Aslnda imann hakkati ve tanm hakknda Eb Hanfe ve ashb ile dier imamlar arasndaki bu ihtilaf (anlamazlk) her ne kadar ls (bk. Rhul-Men, 9/176), Ebul-Hasen el-Mbrekfr (bk. Mirtl-Mefth, 1/37), el-Elbn (bk. Tahviyye metnine

yapt tlk ve erh sh: 42. Ay. bk. erhul-Akdetit-Tahviyyeye yazd nsz sh: 58) ve Dr. Muhammed el-Humeyyis (bk. Uslud-Dn ndel- mm Eb Hanfe, sh: 458) gibi limler tarafndan asl, gerek bir anlamazlk saylmsa da Gazzal (bk. Rhul-Men,

274

9/167), Zeheb (bk. Siyer, 5/233); bn-i Ebil- zz el-Hanef (bk. erhul-AkdetitTahviyye, sh: 333, 337, 340); Muhammed Enver h el-Kemr (bk. Feyzul-Bri al Sahhil-Buhr, 1/54) ve baka limlerin syledikleri gibi hakk (gerek) bir anlamazlk
olmayp sadece lafz ve ekl bir anlamazlktr. Bu konuda el-Akdett-Tahviyyenin rihi bn-i Ebil- zz el-Hanef unlar sylemektedir: Eb Hanfe ile Ehl-i Snnetin geri kalan imamlar arasndaki ihtilaf (anlamazlk) ekl bir anlamazlktr. nk uzuvlarn amellerinin kalbin iman iin gerekli olmas veya imandan bir cz (para) olmas, byk gnah ileyenin imandan kmad, aksine Allahn meetinde olduu, isterse Allahn ona azab edecei, isterse de onu affedecei konusunda varlan ittifakla beraber lafz bir ihtilaf olmakta ve herhangi bir itikd bozukluunu da gerektirmemektedir. A. g. e. sh:

333.
Bir baka yerde unlar syler: ...(Varlan) ittifaktan sonra u aka ortaya kmtr ki; Ehl-i Snnetin (bu konudaki) ihtilaf, herhangi (bir itikd) bozukluunu gerektirmeyen lafz bir ihtilaftr (anlamazlktr). A. g. e. sh: 323. Bir baka yerde de unlar sylyor: man, bir ok ubesi (dal) olan bir asl (kk, z) olunca, (doal olarak) bu ubelerden her biri iman olarak isimlendirilir. Buna gre namaz imandandr. Yine ayn ekilde zekat, oru ve hac iman olduu gibi haya (utanma, arlanma), tevekkl, Allahtan korkma ve Ona dnp ynelme gibi btn (kalb) ameller de imandandr. Nihayet bu ubeler geenlere eziyet veren eyi yoldan kaldrmaya varr. nk eziyet veren eyi yoldan kaldrmak imann ubelerindendir. Bu ubeler iinde, ehdet ubesi gibi, ortadan kalkmasyla imann da ortadan kalkt ubeler bulunduu gibi, eziyet veren eyi yoldan kaldrmay brakmak gibi ortadan kalkmasyla imann ortadan kalkmayaca ubeler de vardr. Ayrca bu ikisi arasnda da birbirinden farkl ok deiken ubeler vardr. Bu ubelerden bir blm ehdet ubesine yakn, bir blm de geenlere eziyet veren eyi (yoldan) kaldrma ubesine yakndr. mann ubeleri iman olduu gibi kfrn ubeleri de kfrdr. rnein Allahn indirdii hkmlerle hkmetmek imann ubelerindendir. Allahn indirdii hkmler dndaki eylerle hkmetmekse kfrdr. A. g. e. sh: 340. bn-i Ebil- zz imanla ilgili bu szlerini baz ufak tefek deiiklikler yapmakla beraber bn-i ul-Kayyimin Kitbus-Salti ve Hkm Trikih adl eserinden (sh: 49-50) alntlam ancak bundan hi sz etmemitir. bn-i Ebil- zz bir baka yerde ise unlar sylyor: Her ne kadar bu konuda Ehl-i Snnet arasnda lafz bir anlamazlk varsa da bu, iki gruptan birinin dierine kar dmanlk gtmesi ve bu nedenle aralarnda ayrlk meydana gelmesi ve bu sz dolaysyla gerek rc Ehli (Mrcie) ve benzerlerinden yerilmi kelmclarn bidatlerine yol amas gerekse fskn ve gnahlarn ortaya kmasna neden olmas dnda iinde herhangi bir mahzurun olmad bir anlamazlktr. A. g. e. sh: 337.

275

mam Zeheb, Eb Hanfenin hocas Hammd b. Eb Sleymnn (lm. 120 h.) hal tercemesinde, Mamer b. Rid el-Ezdnin (lm 154 h.) Hammd hakkndaki szlerine yer verdikten sonra yle diyor: Ben derim ki: Mamer bu sznde Hammdn, Mrcienin irc grn benimsemi fkhlarn (Mrcietl-Fukahnn) grne dndne iaret ediyor. Bu grte olanlar ise namaz ve zekat imandan saymamann yannda imann; dil ile ikrar ve kalpteki yakn (kesinlik, tasdk) olduunu sylerler. Bu konu zerindeki anlamazlk inaallah lafz bir anlamazlktr. nk ircnn ars, tevhidle (imanla) beraber farzlar terketmek (imana) zarar vermez diyen kiinin grdr. Bu hususta Allahtan fiyet dileriz. Siyer (5/233). eyh Muhammed Enver h el-Kemr (lm. 1352 h.) ise bu konuda unlar syler: Amelin imandan bir cz (para) olup olmad hususunda 4 mezheb (gr) vardr: (1 ve 2ncisi:) Hricler ve Mutezile yle demitir: Ameller imann czleridir. Bu her iki gruba gre de amel ilemeyi terkeden kii imandan kar. Ancak daha sonra bu kiinin kfre dp dmedii hususunda ihtilafa dmlerdir. Hricler onu imandan karp kfre sokarlarken Mutezile onu kfre sokmam ancak iki yer arasnda bir yerde olduunu sylemilerdir. nc gr Mrcienin grdr: Bunlar, amele ihtiya olmadn ve kurtuluun medarnn sadece ama sadece tasdk olduunu sylemilerdir. lk gruptaki Hricler ve Mutezile ile ikinci gruptaki Mrcie birbirine zt iki u grubu temsil etmektedirler. Drdnc gr ise Ehl-i Snnet vel-Cematin grdr. Ehl-i Snnet birbirine zt bu iki u grubun arasnda bir yerdedir. yle ki onlar imann gerekli olduu gibi amellerin de gerekli olduunu ancak ameli terkedenin fsk klnp tekfr edilemeyeceini sylemilerdir. Yni onlar ameller hususunda Hricler ve Mutezile gibi tedd etmemiler (sert, kaba ve sk olmamlar) ancak Mrcie gibi de amellerin durumunu (bsbtn) kmseyip hafife almamlardr. Bir de daha sonra Ehl-i Snnet tasdii kaybedenin kfir, ameli terkedenin de fsk olduu hususu zerinde vardklar ittifakla beraber iki gruba ayrlmtr: Hadisilerin ekserisi imann amellerden olutuunu sylerken, mamz Eb Hanfe ile fkhlarn ounluu ve kelmclar amellerin imana dhil olmad grne meyletmilerdir. Bylece ortada tabirdeki anlamazlktan baka bir anlamazlk kalmamtr. Feyzul-Br al Sahhil-Buhr (1/53-54). eyhul- slm bn-i Teymiyye ise Eb Hanfe ile Ehl-i Snnetin dier imamlar arasndaki bu anlamazln genelde lafz bir anlamazlk olduunu belirtmektedir. rnein bir yerde yle der: Bilinmesi gereken hususlardan birisi de udur: Bu konuda Ehl-i Snnet arasndaki anlamazln byk ounluu lafz bir anlamazlktr. Yoksa

276

imann szden ibaret olduunu syleyen ilk kii olan Hammd b. Eb Sleymn ve Kfe ehlinden Ona uyanlar ve bakalar gibi fkhlar arasndan imann (sadece) sz olduunu syleyenler, btn Ehl-i Snnet limleri ile beraber, gnahkr kimselerin, yerilmenin ve tehdidin kapsam altna girdikleri hususu zerinde mttefiktirler. Onlar, gnahkr kimselerin iman Cebrilin iman gibi kmildir, demelerine ramen unu da sylerler: Farz olan ameli ilemeksizin haramlar da ilemekle birlikte bulunan imann sahibi yerilmeye ve cezalandrlmaya mstehaktr. Nitekim Cemat de byle sylemitir. Ayrca unu sylerler: Byk gnah ileyenlerden cehenneme girecek olanlar da vardr. Nitekim Cematin gr de budur. Kitbul-mn, sh: 254 (Mecmul-Fetv, 7/297). Bir baka yerde de unu syler: ...Bundan dolay fukahann irc grn, mmet tarafndan ilim ve din ehli kabul edilmi bir topluluk benimsemitir. te bundan dolay seleften hibir kimse Fukahann Mrciesinden hibir kimseyi tekfir etmemitir. Aksine selef byle bir gr, itikd bidatlerden deil de konuyla ilgili szl ve fiil bidatlerden saymtr. nk bu konudaki anlamazln ou lafzdir. Fakat Kitap ve Snnete uygun olan lafz, doru olan lafzdr. Hibir kimsenin Allah ve Raslnn szne aykr bir ey syleme hakk yoktur. zellikle bu, Mrcie ve bakalarndan olan kelmclarn bidatlerine ve fskn ortaya kmasna gtren bir yol haline gelmi bulunuyorsa. te lafzdaki bu nemsiz ve basit grlen hata, inan ve amellerde byk bir hataya neden olmutur. Bundan dolay irc grnn yerilmesiyle ilgili olarak byk szler sylenmitir... Kitbul-mn, sh: 339 (Mecmul-Fetv 7/394). Bir baka yerde ise yle syler: Amellerin imandan olup olmad hususuyla istisn hususundaki anlamazlklarn geneli lafz bir anlamazlktr. Mecmul-Fetv

(13/39). Ayrca bk. (13/38, 43).

Btn bunlarn yannda bir de bn-i Abdilberr (bk. et-Temhd, 9/247) ve bn-i Ebil- zzin dediklerine baklrsa, Eb Hanfe bu grnden vazgemitir. rnein bn-i Ebil- zz erhul-Akdetit-Tahviyyede (sh: 351): Ak olan, (btn) bu muhalif gr ve szlerin Eb Hanfeden -ki Allah Ondan rz olsun- sbit olmaddr. Aksine bunlar ashbndan sbit olmutur. nk bu gr ve szlerin ou skt (deersiz ve aslsz) olup Eb Hanfenin rza gsterecei eyler deildirler dedikten sonra Tahvden Eb Hanfe ile Hammd b. Zeyd (lm. 179 h.) arasnda geen bir olay anlatr. Olay yledir: Hammd b. Zeyd, Eb Hanfeye Hangi islam daha faziletlidir? hadisini sonuna kadar aktardktan sonra Eb Hanfeye: Sen (adamn) hangi islam daha faziletlidir dediini, Raslullahn da buna cevap olarak iman etmektir dediini sonra da hicret ve cihad imandan saydn grmyor musun ? diye sordu. mam Eb Hanfe bu soru karsnda sessiz kalnca ashb ona: Ona cevap vermeyecek misin Ey Eb Hanfe! dediler. O da: Neyle cevap vereyim ki? O bana bunu Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemden haber veriyor dedi.

277

bn-i Ebil- zzin aktard bu hadisin tam metni yledir: Bir adam Raslullaha: slam nedir? diye sorar. Peygamber da ona: Kalbinin Allah Azze ve Celleye teslim olmas ve mslmanlarn senin dilinden ve elinden slim (kurtulmu) olmalardr diye cevap verir. Bunun zerine adam: Hangi islam daha faziletlidir? diye sorar. Raslullahda: man etmektir diye cevap verir. Adam: Peki iman nedir? der. Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemde: Allaha, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine ve ldkten sonra dirilmeye inanmaktr diye cevap verir. Adam: Hangi iman daha faziletlidir? der. Raslullahda: Hicret etmek diye cevap verir. Adam: Peki hicret nedir? der. Raslullahda: Ktl terketmektir der. Adam: Hangi hicret daha faziletlidir? der. Raslullah: Cihad der. Adam: Peki cihad nedir? der. Raslullah: Onlarla karlatn zaman kafirleri ldrmendir der. Adam: Hangi cihad daha faziletlidir? der. Raslullah: Atnn ayaklarnn kesilerek yere drlp ldrld ve kendi kannn aktld cihad der. Daha sonra Raslullah sallallhu aleyhi ve sellem yle der: Sonra iki amel vardr ki, bunlar en faziletli amellerdir. Ancak bu iki amelin aynsn yapmak hari: Kabul olunan hac veya umre. Hadisi Abdrrezzk el-Musannef (No:

20107); Ahmed (4/114); Tabern el-Kebr (bk. Mecmauz-Zevid 1/59, 3/207) ve dierleri MamerEyyb Eb Klbe yoluyla Amr b. Abese radiyallhu anhden rivyet
etmilerdir. Hadisin isnd eer Eb Klbe bunu Amr b. Abeseden duymusa sahihtir. Ancak Eb Klbenin Amr b. Abeseden hadis iittii bilinmemektedir. Bk. Tezkiretl-

Huffz (1/94); Siyer (4/468-475), (2/456-460); Tehzbut-Tehzb (5/200-202), (8/57-58); Takrbut-Tehzb (sh: 508). Heysem Mecmauz-Zevid de (1/59) hadisi zikrettikten sonra:
Hadisi Ahmed ve benzerini el-Kebrde Tabern rivyet etmitir. Ricli gvenilirdir demitir. Bir baka yerde de (3/207): Ahmed ve Tabern rivyet etmi olup, ricl Sahhin riclidir demitir. Hadisi ayrca Ahmed (5/385) baka bir yoldan rivyet etmitir. Ancak senedinde iki zayf rvi vardr. Bu rivyette adamn hangi iman daha faziletlidir sorusuna Raslullah: Gzel ahlak diye cevap vermitir. Hadisin cihaddan bahseden son ksm Amr b. Abese dnda baka sahblerden de rivyet edilmitir. Bk. Mecmauz-

Zevid (1/59-61), 3/207). Ayrca bk. 320 nolu dipnotun 2. hadisi.

322. Yni iman ve islam kelimelerinin bir arada ayn nass veya cmlede olmamas halinde, baka bir ifadeyle her birinin ayr nass veya cmlede olmas halinde, anlam bakmndan birleerek birbirlerinin yerini tutarlar. yle ki bu durumda iman islam kapsad gibi, islam da iman kapsar. rnein Ey iman edenler! Namaz klmaya kalktnz zaman yzlerinizi ve dirseklere kadar ellerinizi, balarnz meshedip, (her) iki topua kadar ayaklarnz ykayn. (Mide, 6) ayetinde hitap hem mmin hem de mslman kapsar. Yoksa namaz iin abdest almalar istenenler sadece mminler olmad gibi, mslmanlarn da abdestsiz namaz klmalar kesinlikle mmkn deildir. Allah burada iman ve islam arasnda bir fark gzetmemitir.

278

Yine Ysuf aleyhis-selamn (Ey Rabbim!) Beni mslman olarak ldr ve beni slihler arasna kat (Ysuf, 101) duasndaki beni mslman olarak ldr blm ayn zamanda beni mmin olarak ldr anlamndadr. Yoksa beni mslman olarak ldr, mmin olarak deil anlamnda deildir. nk Allah btn mminlerin, ancak mslmanlar olarak can vermelerini (bk. l-i mrn, 101) istemitir. bn-i Mende (bk. el-mn, 1/448-454), Eb Bekr el- sml (bk. Cmiul-Ulm, 1/106), Hattb (bk. Melimus-Snen, 4/313), bn-i Teymiyye (bk. el-mn, sh: 148,

222, Mecmul-Fetv, 7/167, 259-260), bn-i Kesr (bk. Tefsrul-Kurnil-Azm, 4/234), bn-i Receb (bk. Cmiul-Ulm vel-Hikem, 1/107-108), bn-i us-Salh (bk. erh Nevev, 1/147-148), Nevev (bk. erhu Sahhi Mslim,1/144-149); bn-i Ebil- zz el-Hanef (bk. erhul-Akdetit-Tahviyye, sh: 347-351), Dr. Muhammed b. Abdullah el-Vuheyb (bk. Nevkdul-mnil- tikdiyye, 1/57-81) ve Dr. Muhammed el-Humeyyis (bk. Uslud-Dn ndel- mm Eb Hanfe, sh: 433-443) gibi daha pek ok islam limi ve aratrmacs, iman
ve islam arasndaki bu ilikiyi u zl ifdeyle anlatmlardr: Eer iman ve islam kelimeleri (ayn nass veya cmlede) bir arada geerlerse (gsterdikleri anlam bakmndan) birbirlerinden ayrlrlar, farkllarlar. Yok eer ayr ayr (nass veya cmlede) geerlerse (gsterdikleri anlam bakmndan) birleerek birbirlerinin yerini tutarlar. 323. mam Eb Hanfe ise iman ile islam kelimelerini szlk (dil) anlam bakmndan ayrm, dini (terim) anlam bakmndan ise bir olduklarn sylemitir: slam, Allah Tel'nn emirlerine teslim olmak ve boyun emektir. Dil (szlk anlam) ynnden iman ve islam arasnda fark vardr. Ancak islamsz iman, imansz da islam olmaz. Onlarn ikisi de srt ve karn gibidir. Din ise; iman, islam ve eratlerin (kurallarn) hepsine birden verilen isimdir. el-Fkhul-Ekber, sh: 62. bn-i Ebil- zz islamn ne olduu hakknda unlar sylemektedir: slamn neyi ifde ettii konusunda insanlarn gr vardr: Bir grup islam sadece kelime-i ehdet grm, bir grup Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemin, kendisine islam ve imann ne olduu hakknda soru sorulduunda soranlara verdii cevabn aynsyla cevap vermitir. yle ki Peygamber bu cevabnda, islam zhir amellerle, iman da imann be aslna (artna) inanmakla aklamt (Cibrl hadisi, bk. 318 nolu dipnot). Bir grup da islam imann e anlaml karl grm, Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemin: slam, Allahtan baka ilah olmadna, Muhammedin Allahn Rasl olduuna ehadet etmen, namaz klman, zekat vermen, Ramazan orucunu tutman ve Allahn evini haccetmendir sznn (Cibrl hadisi, tahrici iin bk. 318 nolu dipnot) anlamn ise (islamn kendisi olarak deil de) islamn almetleri olarak aklamtr. Asl olan ise (islam yerine herhangi bireyin) takdir edilmemesidir. Bununla beraber onlar (nc grup) imann sadece kalp ile tasdik olduunu sylemiler, sonra da islam ve imann birey olduunu, bylece islamn tasdiin kendisi olduunu sylemilerdir. Bunu ise dil bilginlerinden hi kimse

279

sylememitir. nk islam ancak boyun emek ve itaat etmektir. Nitekim Peyamber sallallhu aleyhi ve sellem: Allahm! Sana teslim oldum ve sana iman ettim(1) buyurmutur. O sallallhu aleyhi ve sellem islam zhir amellerle, iman da imann be aslna (artna) inanmakla aklamtr. Bu iki kelime arasnda bir ara bulma veya badatrmaya kalktmz zaman bize den Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemin cevab dnda herhangi bir eyle cevap vermememizdir. erhul-Akdetit-Tahviyye, sh:

347-348.
bn-i Ebil- zz, islamn neyi ifde ettiine dair bu bilgileri baz ufak tefek deiiklikler yapmakla beraber bn-i Teymiyyenin Kitbul-mn adl eserinden (sh: 222, Mecmul-Fetv 7/259) alntlam ancak buna hi deinmemitir. Daha sonra szlerine yine ayn ekilde ilgili kitaptan harfi harfine yapt u alntyla devam etmitir. Fakat iman ismi tek bana sz konusu edilirse, o zaman islam da kapsar. slam tek bana ele alnd zaman ise, kii hi tartmasz islam ile birlikte mmin de olabilir. te gerekli (vcib) olan da budur. A.g.e. sh: 348. Bir baka yerde de yle der: Sonu olarak, islamn imanla (ayn nass veya cmle) iinde bir gelmesi hali, ikisinden birinin tekinden ayr gelmesi halinden bakadr. Daha sonra Allahn birliine ve peygamberinin risletine ehdet, kfr ve nifak, iyilik ve takva, gnah ve dmanlk, tevbe ve istifar, fakir ve miskin lafzlarnn da byle olduunu rnekleriyle anlatr. Bk. sh: 348. O, iman ve islamn birbiriyle olan sk ilikisini u cmleyle ifde etmitir: slam olmayann iman yoktur, man olmayann da islam yoktur. yle ki mmin, onunla imann gerekleecei islamsz kalmayaca gibi, mslman da onunla islamnn shhat bulaca imansz kalamaz. sh: 348.

Bu konuda ayrca bk. Kitbul-mn (sh: 142-162, 204-244, Mecmul-Fetv 7/162-184, 238-285), Cmiul-Ulm vel-Hikem (1/105-111), Sahhu Mslim bi erhinNevev (1/144-149).
(1) bn-i -i Abbas hadisinden ksa bir blm: Mlik (1/188, No: 34); Ahmed

(1/298, 302, 308, 358); Buhr (No: 1120, 6317, 7385, 7442, 7499); Mslim (No: 769); Eb Dvd (No: 771); Tirmiz (No: 3418); Nes (3/209-210), es-Snenl-Kbr (bk. Tuhfetl-Erf, 5/3, 8); bn-i Mce (No: 1355); Drim (No: 1486); Buhr el-EdeblMfred (No: 697); Humeyd el-Msned (No: 495); Beav erhus-Snne (No: 950) ve dierleri.
Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhil-Buhar (No: 582); Muhtasaru

Sahhi Mslim (No: 1866); Sahhul-Edebil-Mfred (No: 537); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 1309); el-Kelimut-Tayyib Tahkiki (No: 84); Sahhul-Kelimit-Tayyib (No: 67); Sfatu Saltin-Neb (sh: 94); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 348, 431 nolu dipnot).

280

324. Bu kural iin bk. Sahhu Mslim bi erhin-Nevev (1/148). 325. Nitekim Sad b. Eb Vakksn rivyet ettii bir hadiste yle bir olay anlatlmaktadr: Raslullah sallallhu aleyhi ve sellem (mellefetl-kulbtan) birtakm kimselere (ganimetten pay) verdii halde ilerinden en fazla sevip beendiim birini brakp ona hibir ey vermedi. Bunun zerine ben: Ey Allahn Rasl! Falan niye braktn. Vallahi ben onu mmin gryorum (zannediyorum) dedim. Raslullah da bana: Yahut mslman gryorum, (de) buyurdu. Sonrasnda Sad bu szn iki kere daha tekrarladn ve her seferinde Peygamberin yahut mslman gryorum, (de) buyurduunu, sylemitir. Daha sonra Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemin yle dediini belirtmitir: Ey Sad! Ben bir kimseye, bakas ondan bana daha sevimli olduu halde, srf Allahn onu yz koyun atee atmasndan korktuum iin (bir eyler) verdiim olur. Ahmed (1/167, 182); Buhr (No: 27, 1478); Mslim (No: 150, 180); Eb Dvd

(No: 4683, 4685); Nes (8/103-104); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 163); bn-i Mende el-mn (No: 161, 162); Humeyd el-Msned (No: 67); Taylis el-Msned (No: 198) ve dierleri birbirine yakn lafzlarla Sad b. Eb Vakksdan. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhil-Buhr (No: 21); Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 511); Sahhul-CmiisSar (No: 7912); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 350, 435 nolu dipnot).
326. mam Eb Hanfe ise imann artma ve eksilme kabul etmeyecei grndedir. O yle der: man ne artar, ne de eksilir. el-Vasyye, sh: 72. Gk ve yer ehlinin iman, iman edilmesi gereken eyler ynnden artmaz ve eksilmez, fakat yakn ve tasdk ynnden artar ve eksilir. Mminler, iman ve tevhid hususunda birbirlerine eittirler. Fakat amel itibaryla birbirlerinden farkldrlar. el-Fkhul-

Ekber, sh: 62.

Btn mminler; marifet, yakn, tevekkl, muhabbet, rza, korku, mit ve iman konusunda birbirlerine eittirler, Bu konuda, imann dndaki hususlarda birbirlerinden farkldrlar. el-Fkhul-Ekber, sh: 62. Madem ki iman amelden ayrdr ve artp eksilmez, yleyse bizim imanmz, meleklerin ve peygamberlerin imanna denktir. el-lim vel-Mteallim, sh: 16. mam Tahv ise Eb Hanife ve iki rencisinin bu konudaki grlerini yle ifade ediyor: man bir olup, ehli imann aslnda eittirler. Gerekte onlar arasndaki farkllk (stnlk); korku, takv, hevya muhalefet ve doru olana ballkla olmaktadr,

erhul-Akdetit-Tahviyye, sh: 331.

mam Eb Hanfenin imann artma ve eksilme kabul etmeyecei gr Onun amelin imandan bir cz (para) olmad gryle dorudan ilgilidir. Daha nce de sylediimiz gibi aslnda Eb Hanfe ile Ehl-i Snnetin dier limleri arasndaki bu gr
281

ayrl lafz bir anlamazlktan baka birey deildir. bn-i Ebil- zz bunu yle ifade etmitir: ... (Varlan) bu ittifaktan sonra u aka ortaya kmtr ki, Ehl-i Snnetin (bu konudaki) ihtilaf, herhangi (bir itikd) bozukluunu gerektirmeyen lafz bir anlamazlktr.

erhul-Akdetit-Tahviyye, sh: 323.

Eb Hanfe ile Ehl-i Snnetin geri kalan imamlar arasndaki anlamazlk ekl bir anlamazlktr. A.g.e. sh: 333. Her ne kadar bu konuda Ehl-i Snnet arasnda lafz bir anlamazlk varsa da, bu, iki gruptan birinin dierine kar dmanlk gtmesi ve bu nedenle (aralarnda) ayrlk meydana gelmesi ve bu sz dolaysyla gerek rc Ehli (Mrcie) ve benzerlerinden yerilmi kelmclarn bidatlerine yol amas gerekse fskn ve gnahlarn ortaya kmasna neden olmas dnda iinde herhangi bir mahzrun olmad bir anlamazlktr. O, (fskn ve gnahlarn ortaya kmasna): Ben Allahn vel kullarndan bir vel olup, iman ve islam kmil olan gerek bir mmin ve mslmanm diyerek yol am ve bylece kendisinden kaynaklanan gnahlar umursamaz olmutur. te Mrciede bu anlamda: Gnah ileyenin iledii gnahn imana zarar vermediini sylemitir. Daha sonra bn-i Mrcienin bu szne cevben yle demitir: Ebil- zz

Bu kesin olarak btldr. nk mm Eb Hanfe -ki Allah Ondan rz olsunimann hakkatine dil (szlk anlam) ynnden, kanun koyucunun kelmndan (getirdii) delillerle birlikte bakm, geri kalan imamlar -ki Allah onlara rahmet etsin- ise imann hakkatine kanun koyucunun rf erevesinde (terim anlam ynnden) bakmlardr. nk kanun koyucu tasdie bir takm nitelikler ve artlar katmtr. Tpk namaz, oru, hac ve benzeri ibadetlerde olduu gibi. Daha sonra bn-i Ebil- zz, Eb Hanfenin ashbnn bu konudaki baz delillerini nakletmitir. Bk. A.g.e. sh: 337. Aslnda bn-i Ebil- zz burada imamn u szlerine iaret ediyor: (Biz ameli imandan grmyorsak da) gnah ileyene bu gnahn zarar vermeyeceini de sylemiyoruz. A.g.e. sh: 316. Gnahlar, mmine zarar vermez, demeyiz. Yine gnah ileyen kimse cehenneme girmez de demeyiz. Dnyadan mmin olarak ayrlan kimse fask olsa da cehennemde ebed kalacaktr, demeyiz. Mrcienin dedii gibi iyiliklerimiz muhakkak kabul edilmitir, gnahlarmz da muhakkak affedilmitir, demeyiz. Fakat kim btn artlarna uygun ve ifsd edici kusurlardan arnm bir iyilik iler ve onu kfr ve dinden dnme gibi eylerle boa karmaz ve dnyadan mmin olarak ayrlrsa phesiz Allah onun amelini zyi etmez, bilakis kabul eder ve ondan dolay ona sevap verir, deriz. el-Fkhul-Ekber,

sh: 21.
Biz biliyoruz ki, Allahn kulu iledii gnahtan dolay cezalandrmas veya gnahn affetmesi; ilemedii gnahtan dolay da cezalandrmamas; iledii farzlar

282

hesap etmesi ve gnahn ona yazmas Onun adaletindendir. el-lim vel-Mteallim, sh:

28.
Buraya kadar naklettiimiz btn bu szler her ne kadar Eb Hanfenin imann artma ve eksilme kabul etmedii grnde olduunu gsteriyorsa da O, Mrcie gibi ilenen gnahn imana zarar vermediini de sylyor, deildir. Aksine O, ilenen gnahn imana zarar verdiini ve gnahn trne ve byklne gre shibinin gerek dnyada gerekse ahirette cezalandrlacan sylemitir. te bu nedenle hadler hususunda dier imamlar gibi hi taviz vermeyerek amelin terkini su saymtr. Sonu olarak da delil lsnde amelin terkine haddi art komutur. Bununla beraber Kurn, Snnet ve Selefin szleri, imann artp eksildiini gsteren o kadar ok kantla doludur ki, btn bunlar bu konuda farkl bir anlay ve yoruma yer brakmamaktadr. Badttaki Haneflerin mfts olan ls bu gerei yle ifade etmitir: Neredeyse saylmayacak kadar ok olan delillerden dolay, baz meselelerde mm- Azam Eb Hanfenin -ki Allah Ondan raz olsun- mezhebine muhalefet etsem bana ne olur ki?! (bana bir ey olmaz). nk hakk, kendisine uyulmay en ok hak edendir. Bu gibi meselelerde takld ise, avamn ilerindendir. Rhul-Men (9/167).

mann artp eksilmesi hususunda daha geni bilgi iin bk. Kitbul-mn (sh: 195-204, Mecmul-Fetv, (7/223-238); erhul-Akdetit-Tahviyye (sh: 316-325, 335345); Uslud-Dn ndel- mm Eb Hanfe (sh: 389-413).
327. mann, bizzat ziyde=artma lafzyla getii dier ayetler iin bk. (l-i mrn 173; Enfl 2; Tevbe 124; Ahzb 2; Mdessir 31). Hidayetin arttn gsteren ayetler iin

bk. (Meryem 76; Kehf 13).

328. (SAH H HAD S): Ahmed (2/66-67, 373, 374); Mslim (No: 79); Eb Dvd

(No: 4679); bn-i Mce (No: 4003); Drim (No: 1007); el-Llek (No: 1623) ve dierleri bn-i merden, Buhr (No: 304, 1462, 1951, 2658); Mslim (No: 80) ve dierleri Eb Sad el-Hudrden, Mslim (No: 81); Tirmiz (No: 2613) ve dierleri Eb Hureyreden. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhil-Buhr (1/83, 344); Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 524); Sahhul-Camiis-Sar (No: 5624).
Hadisin devamnda, kadnn aklnn eksiklii, tanklnn, yarm erkek tanklna, baka bir ifadeyle 2 kadnn tanklnn 1 erkein tanklna denk olmasna, dininin eksiklii ise, hayzl olduu zaman (adet gnlerinde ve lohusalkta) namaz klmayp Ramazan orucunu tutmamasna balanmtr. 329. Snnette imann arttn gsteren daha pek ok delil vardr. Bazlar unlardr: 1- Byk efaat hadisinde, kyamet gn sadece mmetini dnen Peygamber sallallhu aleyhi ve selleme yle denir:

283

Git ve kalbinde bir arpa miktar kadar iman olan her kim varsa onu (cehennem) ateinden kar... Git ve her kimin kalbinde bir zerre miktar yahut bir hardal tanesi kadar iman varsa onu oradan kar... Git ve kalbinde bir hardal tanesi arlndan daha az, daha az iman bulunan her kim varsa onu da ateten, ateten, ateten kar denilir. Ben de hemen gider, bunu yaparm. Buhr (No: 7510) Enes b. Mlikden. Hadisi ayrca farkl lafzlarla, Ahmed

(3/116, 244, 247, 248); Buhr (No: 44, 4476, 6565, 7410, 7440, 7509, 7516); Mslim (No: 193); bn-i Mce (No: 4312); bn-i Eb sm es-Snne (No: 849-851) ve dierleri ayn sahbden, Ahmed (2/435-436); Buhr (No: 3340, 3361, 4712); Mslim (No: 194); Tirmiz (No: 2434); bn-i Eb sm es-Snne (No: 811); bn-i Huzeyme et-Tevhd (sh: 243-244); Eb Avne el-Msned (1/171) ve dierleri Eb Hureyreden rivyet
etmilerdir. Hadis, ayrca baka sahbler tarafndan da rivyet edilmitir. Kaynaklarda hadisin mtevtir olduu belirtilmektedir. Bk. Suyt Katful-Ezhril-Mtensire (sh: 303,

No: 112); Zebd Laktul-Lelil-Mtensire (sh: 75-78); Kettn Nazmul-Mtensir (sh: 233, No: 301); el-Elbn Hkm Trikis-Salh (sh: 33); Zllul-Cenne (2/359-386, 386400); Muhtasaru Sahhil-Buhr (No: 34); Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 92); erhulAkdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 220, 231).
2- Mminlerin imanca en mkemmeli ahlak en gzel olanlardr. Hadisin

tahrici daha nce 320 nolu dipnotta gemiti.

3- Sizden kim bir ktlk grrse, onu eliyle deitirsin. Eer buna gc yetmezse diliyle, eer buna da gc yetmezse kalbi ile (onu deitirsin). Bu ise imann en zayfdr. Ahmed (3/10, 20, 49, 53); Mslim (No: 49); Eb Dvd (No: 1140, 4340);

Tirmiz (No: 2172); Nes (8/111-112); bn-i Mce (No: 4013); Taylis el-Msned (No: 2196); Eb Yal el-Msned (No: 1009) ve dierleri Eb Sad el-Hudrden. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 34); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 6250); Tahrcu Mkiletil-Fakr (No: 66); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 340, 410 nolu dipnot); Sahhu Sneni Eb Dvd (No: 1140, 4340).
Hadisi ayrca, Allahn benden nce herhangi bir mmete (millete) gnderdii hibir peygamber yoktur ki, o peygamberin kendi mmeti iinde snnetlerini alp emirlerine uyan havrileri ve dostlar olmasn. Sonra onlarn ardndan yapmadklar eyleri syleyen, emrolunmadklar eyleri de yapan nesiller geldi. Her kim onlarla eliyle cihad ederse o mmindir. Her kim onlarla diliyle cihad ederse o mmindir. Her kim onlarla kalbiyle cihad ederse o mmindir. Zaten bunun gerisinde hardal tanesi kadar (bile) iman yoktur. lafzyla Ahmed (1/458, 461, 462); Mslim (No: 50); Tabern el-Kebr (10/No:

9784) ve dierleri Abdullah b. Mesddan rivyet etmilerdir. Hadis bu lafzla da sahihtir.

284

Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 35); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 5790); Islhul-Mescid (No: 36); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 157).
4- Her kim Allah iin sever, Allah iin buzeder, Allah iin verir ve Allah iin yasaklarsa muhakkak iman tamamlam olur. Ahmed (3/438, 440); Eb Dvd (No:

4681); bn-i Askir Trhu Dmak (bk. es-Sahha 1/2/728) ve Beav erhus-Snne (No: 3469) Ub Ummeden. Ahmed (3/440); Tirmiz (No: 2521) ve Tabern el-Kebr (20/No: 412): Her kim Allah iin verir, Allah iin yasaklar, Allah iin sever, Allah iin
buzeder ve Allah iin nikahlarsa, imann tamamlam olur lafzyla Muz b. Enes elChenden. Tabern de ve Allah iin nikahlarsa lafz yoktur. Hadis sahihtir. Bk. el-

Elbn, Silsiletl-Ehdsis-Sahha (No: 380); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 5965); MiktlMesbh Tahkiki (No: 30, 31); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 340, 411 nolu dipnot).
5- Sahb Hanzala b. er-Reb b. Sayf el-Useyyid et-Temm radiyallhu anh kendisinin, Eb Bekr radiyallhu anh ile birlikte Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemin huzuruna girerek yle dediini syler: Hanzala mnafklk yapt Ey Allahn Rasl! Raslullah: Peki ne oldu? Hanzala: Ey Allahn Rasl! Senin yannda olduumuz zaman bizlere (cehennem) ateini ve cenneti hatrlatyorsun. yle ki sanki bunlar gzlerimizle gryormu gibi oluyoruz. Ancak senin yanndan ayrldmzda, eler, ocuklar ve dnya geimiyle o kadar ok megul oluyoruz ki (bize hatrlattn bu eyleri) oka unutuyoruz. Raslullah: Nefsim elinde bulunan Allaha yemin ederim ki, eer sizler benim yanmdayken ve zikirdeyken (Allahn anld meclislerdeyken) bulunduunuz hal zere olmaya (her yerde) devam etseydiniz muhakkak melekler, sizinle deklerinizde ve yollarnzda musafaha ederlerdi (tokalarlard). Fakat Ey Hanzala! Bir saat, bir saat, bir saat. Mslim (No: 2750); Tirmiz (No: 2514); bn-i Mce (No: 4239) ve dierleri Hanzaladan. Tirmiz de bu rivyet: ...sizinle, meclislerinizde, yollarnzda ve deklerinizde musafaha ederlerdi eklindedir. Mslimin baka bir rivyetinde (No: 2751) Raslullah yle demitir: Ey Hanzala! Bir saat, bir saat. Eer sizin kalpleriniz (Allah) zikrederken (anarken) olduu gibi (her zaman) olsayd muhakkak melekler sizinle tokalard. yle ki nihayet yollarda size selam verirlerdi. Hadis sahihtir. Bk. Nevev, erhu Mslim (17/65-67); el-Elbn, Muhtasaru

Sahhi Mslim (No: 1887); Silsiletl-Ehdsis-Sahha (No: 1948); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 7073); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 2268); Gyetl-Merm (No: 373).
Hadis baka lafzlarla da rivyet edilmitir: Eer sizin her haliniz, benim yanmdayken bulunduunuz hal zere olsayd muhakkak melekler sizinle avularyla tokalar ve sizleri evlerinizde ziyaret ederlerdi. Siz
285

gnah ilemeseniz bile muhakkak Allah, kendilerini balamak iin gnah ileyen bir toplum getirir. Ahmed (2/304-305); Humeyd el-Msned (No: 1150); bn-i ul-Mbrek

ez-Zhd (No: 1075) ve Taylis el-Msned (No: 2583) Eb Hureyreden. Bk. SahhulCmiis-Sar (No: 5253); Gyetl-Merm (sh: 172).
Eer sizler benim yanmda olmadnz zamanlar benim yanmdayken bulunduunuz hal zere olmaya devam etseydiniz muhakkak melekler sizi (gzle grebileceiniz bir ekilde) kanatlaryla glgelendirirlerdi. Fakat bir saat, bir saat. Ahmed

(3/175); Eb Yal el-Msned (No: 3035, 3304); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 344); Bezzr el-Msned (No: 3234) ve dierleri Enes b. Mlikden. Eb Yalnn bir rivyeti (No: 3304): ...muhakkak melekler sizinle Medine yollarnda musafaha ederlerdi eklindedir. Bk. Silsiletl-Ehdsis-Sahha (No: 1965); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 5252). Hadisin farkl lafzlar ve rivyetleri iin bk. es-Sahha (No: 967, 968, 969, 970, 1948, 1965); Sahhul-Cmiis-Sr (No: 5243). mann artp eksildiini gsteren dier deliller iin bk. el-Llek (5/890-940).
330. Yni imann eksileceini gsteren her nass ayn zamanda mantksal olarak artacan da gsterir. bn-i Hacer bu kural yle ifade etmektedir: Artmaya kbil her ey zorunlu olarak eksilmeye de kbildir. Fethul-Br (1/62). 331. Bunlardan bazlar unlardr: 1- el-Esved b. Hill (lm. 84 h.), Muz b. Cebelin kendisine yle dediini syler: Bizimle otur da bir saat iman edelim. Eseri Buhr (1/60) cezim sgasyla muallak olarak rivyet etmitir. Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm el-mn (sh: 72, No: 20);

bn-i Eb eybe el-mn (sh: 41, No: 105, 107); el-Musannef (No: 30354, 34687); Abdullah b. Ahmed es-Snne (No: 796, 823); bn-i Batta el- bnetl-Kbr (2/847, No: 1122); el-Llek (No: 1706, 1707 iki ayr senedle el-Esved b. Hillden) ve Eb Nuaym Hilyetl-Evliy (1/235) adl eserlerinde eseri vasletmilerdir. Hfz bn-i Hacer, Fethul-Br de (1/60) Eb Ubeydin senedinin sahih olduunu sylemektedir. elElbnde bn-i Eb eybenin el- mn kitabnn hiyesinde (sh: 41) snd eyhaynn artna gre sahihtir derken Eb Ubeyd in el-mn adl kitabna yapt tahkikte (sh: 72) isnd sahihtir demitir. Ayrca Muhtasaru Sahhil-Buhr (1/6) ve erhul-AkdetitTahviyye tahkikinde (sh: 343) eserinin isndnn sahih olduunu belirtmitir. bn-i Eb eybe el-mn (No: 107) ve el-Musannef (No: 30356)te Muz b. Cebelin bu sz
kardelerinden birine sylediini rivyet etmitir. 2- Bu szn bir benzeri de Abdullah b. Revhadan rivyet edilmitir: Abdullah b. Revha arkadalarndan birtakm kimselerin elinden tutarak yle derdi: Gelin de bir saat iman edelim. Gelin de Allah analm (zikredelim) ve imanmz arttralm. Gelin de
286

tatiyle Allah analm (zikredelim). Umulur ki Allah da bizi balamasyla anar. bn-i Eb eybe el-mn (No: 116); el-Musannef (No: 30417) Abdurrahman b. Sbit yoluyla Abdullah b. Revhadan. el-Elbn bn-i Eb eybenin el-mn kitabnn (sh: 44) hiyesinde yle demitir: snd zayftr. nk Abdurrahmn b. Sbit, Abdullah b. Revhaya yetimemitir. Zira Abdullah b. Revha Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemin zamannda, Mute gazvesinde ehid olarak lmtr. el-Elbn bylece eserin senedindeki inkty belirtmek istemitir. Eseri baka bir isndla el-Llek (No: 1708) ureyh b. Ubeyd yoluyla Abdullah b. Revhadan rivyet etmitir. Lafz yledir: Abdullah b. Revha arkadalarndan bir kiinin elinden tutar ve haydin bizimle kalk gel de bir saat iman edelim der ve hemen bir zikir (Allah anma) meclisinde otururdu. snddaki ureyhin tam ismi ureyh b. Ubeyd b. ureyh el-Hadram olup sahbeden herhangi birine yetitii bilinmemektedir. Bk. Tehzbut-Tehzb (4/299-300). Bu nedenle Hfz bn-i Hacer Takrbut-Tehzbde (sh: 434) gveniler olup ok fazla irsalde bulunurdu demitir. stelik el-Elbnnin de belirttii gibi Abdullah b. Revha, Peygamberin salnda, Mute gazvesinde ehid dmtr. Dolaysyla ureyh b. Ubeydin Ondan bir ey iitmesi mmkn deildir. Sonu olarak bu isnd da dieri gibi inkt nedeniyle zayftr. 3- bn-i Mesd yle dua ederdi: Allahm! manmz, yaknimizi ve fkhmz arttr. Ahmed es-Snne (bk. Fethul-Br 1/63); Abdullah b. Ahmed es-Snne (No:

797); curr es-era (sh: 112); Tabern el-Kebr (No: 8549) ve el-Llek (No: 1704). Heysem Mecmauz-Zevid de (10/185) senedinin iyi, Hfz bn-i Hacer ise Fethul-Br de (1/63) sahih olduunu syler.
4- Ammr b. Ysir yle demitir: zellik vardr ki, her kim bunlar kendisinde toplarsa muhakkak iman toplam olur. Kendisine hakkn ve adaletin uygulanmasn kabul etmek, selam leme yaymak ve yoksullukta (darlkta) infak etmek. Eseri Buhr (1/103) cezim sigasyla muallak olarak rivyet etmitir. Eseri; Ebu Ubeyd elmn (No: 63) ve bn-i Eb eybe el-mn (No: 131), el-Musannef (No: 30431) adl eserlerinde vasletmilerdir. Ayrca eseri Abdrrezzk el-Musannef (10/No: 19439) ve elLlek (No: 1698, merf olarak): zellik vardr ki, her kim de bunlar bulunursa onlar sayesinde imann tadn bulmu olur: Yoksullukta infak etmek, insanlarn kendisine hakk ve adaleti uygulamalarn kabul etmek ve selm leme yaymak lafzyla vaslederlerken, baka bir rivyetinde el-Llek (No: 1713): zellik vardr ki her kim de bunlar bulunursa iman tamamlam olur: Kendisine hakkn ve adaletin uygulanmasn kabul etmek, yoksullukta infak etmek ve selam leme yaymak lafzyla vasletmitir. Eseri ayrca bn-i Hibbn Ravdatl-Ukal (sh: 79)da vasletmitir. Eser merf olarak zayftr. Doru olan eserin mevkf olmas yni Ammr b. Ysirin sz olmasdr. Bunu, Eb Hatim ve Eb Zra (bk. bn-i Eb Htim, el- lel, 2/145), Heysem (bk. Mecmauz-Zevid, 1/57), bn-i Hacer (bk. Fethul-Br, 1/104) ve el-Elbn (bk. Eb Ubeydin el-mn adl kitabnn 63

nolu hadisinin dipnotu; Muhtasaru Sahhil-Buhr (No: 9); erhul-Akdetit-Tahviyye

287

Tahkiki, sh: 344, 419 nolu dipnot; el-Kelimut-Tayyib Tahkiki, sh: 104-105, No: 196, 142 nolu dipnot; Sahhul-Kelimit-Tayyib, No: 155) belirtmilerdir.
5- mer radiyallhu anh arkadalarndan bir veya iki kiinin elinden tutar ve yle derdi: Haydin (bizimle) gelin de imanmz arttralm. bn-i Eb eybe el-mn (No:

108); el-Musannef (No: 30357); curr e-era (sh: 112) ve el-Llek (No: 1700)
Zerr b. Abdullah el-Mrhib yoluyla mer b. el-Hattbdan rivyet etmilerdir. el-Elbn Kitbul-mnn hiyesinde (sh: 41): Eserin senedi munkatdr. nk Zerr b. Abdullah el-Mrhib, mer b. el-Hattba yetimemitir demitir. Yni eserin senedinde inkt vardr. 6- Eb Caferin dedesi sahb Umeyr b. Habb el-Hatm yle demitir: man artar da eksilir de. Kendisine: mann artmas ve eksilmesi nedir? diye sorulunca yle cevap verdiler: Allah Azze ve Celleyi zikrettiimiz ve Ondan korktuumuz zaman, bu imann artmasdr. Gaflete dtmz, Onu anmay unuttuumuz ve kendimizi kaybettiimiz zaman da, bu imann eksilmesidir. Eseri bu lafzla bn-i Eb eybe el-mn

(No: 14), el-Musannef (No: 30318) ve Abdullah b. Ahmed es-Snne (No: 624, 680)
adl eserlerinde rivyet etmilerdir. Eseri ayrca curr e-era (sh: 111): ...Allah zikrettiimiz, Ona hamdettiimiz ve Ondan korktuumuz zaman, bu imann artmasdr. Gaflete dtmz ve kendimizi kaybettiimiz zaman da, bu imann eksilmesidir lafzyla, baka bir rivyetinde curr (sh: 112) ve el-Llek (No: 1721): Allah zikrettiimiz, Ona hamdettiimiz ve Onu tesbh ettiimiz zaman, bu imann artmasdr. Gaflete dtmz, (kendimizi kaybettiimiz) ve Onu anmay unuttuumuz zaman da, bu imann eksilmesidir lafzyla rivyet etmilerdir. Ayrca eseri bn-i Batta el- bnetl-Kbr (2/845); Beyhak uabul-mn (1/196) ve bn-i Hacer el- sbe (4/593) adl eserlerinde rivyet etmilerdir. el-Elbn el-mnn haiyesinde (sh: 20): Eserin senedi zayftr. nk bn-i Umeyrin -yni Yezd b. Umeyrin- hal tercemesi bilinmemektedir demitir. 7- Ebud-Derd yle demitir: man artar ve eksilir. bn-i Mce (No: 75);

Abdullah b. Ahmed es-Snne (No: 623); bn-i Batta el- bnetl-Kbr (2/843) ve elLlek (No: 1709) rivyet etmilerdir. el-Elbn, Dafu Sneni bn-i Mce (No: 15)de
esere zayf demitir. 8-Eb Hureyre yle demitir: man artar ve eksilir. bn-i Mce (No: 74);

Abdullah b. Ahmed es-Snne (No: 622); curr e-era (sh: 111); bn-i Batta elbnetl-Kbr (2/844) ve el-Llek (No: 1711, 1712) rivyet etmilerdir. Senedinde
Abdullah b. Reba el-Hadram vardr ki kaynaklarda hakknda bir ey bulamadm. Ayrca senedinde hakknda cerh ile konuulmu baka rviler vardr. el-Elbn, Dafu Sneni bn-i

Mce (No: 14)de eser hakknda: ok zayf. Ancak bu konuyla ilgili es-Snne
kitaplarnda seleften pek ok eser yaygn bir halde mevcuttur. Merf olarak da rivyet
288

edilmitir. Ancak doru deildir. Bununla ilgili aklama ed-Dafede (No: 1123) mevcuttur demitir.

mann artp eksildiini gsteren sahbe szleri hakknda daha geni bilgi iin bk. Abdullah b. Ahmed es-Snne (1/307-384); el-Llek (5/941-950); bn-i Teymiyye el-mn (sh: 195-196, Mecmul-Fetv 7/223-225); bn-i Hacer Fethul-Br (1/6164).
332. Nitekim mam Beav yle demitir: Sahbe, Tbin ve onlardan sonra gelen (Ehl-i) Snnet limleri amellerin imandan olduu hususunda... ttifak etmiler ve yle demilerdir: man; sz, amel ve inatr. taatle artar, masiyetle eksilir. mann arttn bizzat Kurn sylemitir. Eksilmesi ise kadnlarn vasfedildii hadiste gemektedir. erhus-Snne (1/38-39). te Beavnin sz konusu ettii limlerden ve szlerinden birka yledir: * mam Mlik Bu konuyla ilgili szlerine 336 nolu dipnotta deinilecek. Mlik: * mam fi fi: 1- Beyhaknin rivyetine gre er-Reb b. Sleymn, mam fiyi yle derken iittiini syler: man; sz ve ameldir; artar ve eksilir. Menkbu-fi (1/387);

Fethul-Br (1/62). Ay. bk. Siyer (10/32); Tevlit-Tess (sh: 110).

2- Eb Nuaymn baka bir yoldan rivyetine gre ise, er-Reb b. Sleymn, mam fiyi yle derken iittiini syler: man; sz ve ameldir, tatle artar, masiyetle eksilir. Sonra da ve iman edenlerin iman artsn diye (Mddessir, 31) ayetini okudu.

Hilyetl-Evliy (9/115); Fethul-Br (1/62).

3- mam finin olu Eb Osmn Muhammed b. Muhammed e-fi yle dedi: Babamn bir gece Humeydye yle dediini duydum: Onlara -yani MrcieyeAllahn u buyruundan daha gl bir delil getiremeyiz (Fetvda getirilemez): Oysa onlar, dini yalnz Ona has klarak ve hanifler olarak Allaha kulluk etmeleri, namaz dosdoru klmalar ve zekat vermeleri dnda baka hibir eyle emrolunmamlardr. Salam din de budur. (Beyyine, 5). el-Llek (No: 1592); el-mn (sh: 182, Mecmul-

Fetv 7/208-209).
4- el-Llek yle der: fi -ki Allah Ona rahmet etsin- el-mm adl eserinin Namazda Niyet baln tayan blmnde yle demitir: Niyet olmadka, hibir namazn sahih olmayaca konusunda mer b. el-Hattb radiyallhu anhn Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemden rivyet ettii: Ameller ancak niyetlere gredir hadisini delil gsteririz (Fetvda delil gsterilir). Daha sonra fi yle der: Sahbeden ve onlardan sonra gelen tbinden yetitiimiz kimseler (Fetvda, sahbe, onlardan sonra gelen tbin ve bizim yetitiimiz kimseler) sz birlii halinde yle

289

derlerdi: man; sz, amel ve niyettir. Bu nden herhangi birisi tekileri olmadka bir ey ifade etmez (sahih olmaz). erhu Usli tikdi Ehlis-Snne vel-Cema (No: 1593); el-

mn (sh: 182-183, Mecmul-Fetv 7/209). mam finin Kitbul-mm adl eserinde

bu balk altnda el-Llek ve bn-i bulamadm Bk. el-mm (1/86). Teymiyyenin naklettikleri bu nass (ifdeyi)

5- bn-i Abdilberrin rivyetine gre er-Reb b. Sleymn, mam fiyi yle derken iittiini syler: man; sz, amel ve kalb ile itikaddr. Sen Allah Azze ve Cellenin u ayetini grmyor musun?: Allah sizin imannz asla zyi edecek, deildir (Bakara, 143). Yni Beyt-i Makdise doru klm olduunuz namazlarnz zyi edecek deildir diyerek, namaz iman olarak adlandrmtr. yleyse iman; sz, amel ve akiddir. el- ntik

fi Fedilis-Selsetil-Eimmetil-Fukah (sh: 81).

6- Beyhaknin, Eb Muhammed ez-Zbeyrden rivyetine gre adamn biri fiye: ...Bana imandan haber verir misin? O, sz ve amel midir, yoksa amelsiz sz mdr? diye sordu. fi yle cevap verdi: man; Allah iin amel ilemek olup, sz de bu amelin bir ksmdr. Adam: Bana bunu anlamam iin biraz aklayabilir misin? dedi. fide: mann halleri, dereceleri ve tabakalar vardr. Bu imann bazs kmil mnda tamamna ermitir. Bazs da eksik olduu aka belli olandr. Onun artmas rcih olan imandr. dedi. Adam: man tamam olmadan artp eksilir mi? deyince, fi: Evet dedi. Daha sonra fi adamn sorusu zerine bunun delillerini sralamtr. Menkbu-fi

(1/387-393).
* mam Ahmed b. Hanbel: 1- bn-i Cevznin Muhammed b. Humeyd el-Endernden rivyetine gre mam Ahmed yle demitir: man; sz ve ameldir; artar ve eksilir. Menkbul- mm Ahmed

(sh: 216).
2- bn-i Cevznin Eb Bekr Ahmed b. Muhammed el-Berde et-Temmden rivyetine gre mam Ahmed, kendisinden kader, Rfzlik, itizl, Kurnn yaratlmas ve irc konularnda Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemin snnetini ieren bir mektup yazp yollamasn isteyen Msedded b. Mserhede unlar yazmtr: ... man; sz ve ameldir; artar ve eksilir. mann artmas, iyilik ettiin zaman, eksilmesi de ktlk ettiin zaman olur. A.g.e. (sh: 218). 3- bn-i Cevznin rivyetine gre Abds b. Mlik el-Attr, mam Ahmedi yle derken iittiini syler: man u haberde geldii gibi, sz ve ameldir; artar ve eksilir: Mminlerin imanca en mkemmeli ahlak en gzel olanlardr. A.g.e. (sh: 224). 4- bn-i Cevznin rivyetine gre el-Hasen b. smil er-Rebe mam Ahmedin kendisine yle dediini syler: Tbinden, mslmanlarn imamlarndan ve ehirlerin fkhlarndan 70 kii Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemin zerinde ld snnetin u

290

hususlar olduu zerinde birlemilerdir: ... ve iman; sz ve ameldir; tatle artar, masiyetle eksilir... A.g.e. (sh: 228). 5- Abdullah dedi ki: Babama -ki Allah Ona rahmet etsin- irc hakknda soru sorulduunda yle cevap verdiini duydum: Biz deriz ki: man; sz ve ameldir, artar ve eksilir. Kii zina ettiinde ve iki itiinde iman eksilir. es-Snne (No: 599). 6- Eb Bekr el-Mervez, Abdlmelik el-Meymn, Eb Dvd es-Sicistn, Harb b. sml el-Kirmn, Ysuf b. Ms, Muhammed b. Ahmed b. Vsl ve el-Hasen b. Muhammed, mam Ahmedi yle derken iittiklerini sylerler: man; sz ve ameldir; artar ve eksilir. el-Halll es-Snne (No: 1010); curr e-era (sh: 117); el-Llek (No:

1750).
7- mam Hallln Sleymn b. Easden rivyetine gre Eb Abdillah (Ahmed b. Hanbel) yle demitir: Namaz, zekat, hac ve iyilik, bunlarn hepsi imandandr. Gnahlar iman eksiltir. es-Snne (No: 1020). 8- Eb Yalnn mam Ahmedden rivyetine gre, mam Ahmed yle demitir: mann en faziletli hasletlerinden biri de Allah iin sevmek ve Allah iin buzetmektir. Tabaktl-Hanbile (2/275). 9- mam Hallln rivyetine gre shk b. brhim, mam Ahmedi yle derken iittiini syler: man; sz, amel ve sdk niyettir. es-Snne (No: 1003). Ayn rivyeti bni Hn Mesilul- mm Ahmed adl eserinde (2/1620): man; sz, amel ve sdk niyettir; artar ve eksilir lafzyla rivyet etmitir. 10- Muhammed b. Nasr el-Merveznin rivyetine gre, kendisine islam ve iman hakknda soru soran bn-i Eb eybeye mam Ahmed yle cevap vermitir: man; sz ve ameldir. slam ise ikrardr. Tazmu Kadris-Salh (No: 582). * mm Buhr: 1- man; sz ve ameldir; artar ve eksilir. el-Cmius-Sahh (Fethul-Br, 1/60); Hedy (sh: 516); Tehzbut-Tehzb (9/43). 2- limlerden 1000den fazla kiiden hadis yazdm. Kesinlikle iman; sz ve ameldir, diyenden bakasndan hadis yazmadm. man szdr, diyenden de hadis yazmadm. el-Llek (No: 1597). bn-i Hacer bu sz Hedy (sh: 503)de: man; sz ve ameldir, diyenden bakasndan hadis yazmadm lafzyla zikretmektedir. 3- Muhammed b. Ysuf b. Matar, Muhammed b. smil el-Buhrye iman hakknda soru sorduunu ve Onun bu soruya yle cevap verdiini sylyor: man, iinde hibir phe barndrmayan sz ve ameldir. el-Llek (No: 1598). 4- mam Buhr, Sahhinin Kitbul-mn blmnde (bk. Fethul-Br, 1/60-

169), imann sz ve amel olduunu, artma ve eksilme kabul ettiini gsteren birok bb
291

bal kullanmtr. Bilindii zere Buhrnin Sahhinde kulland bb balklar Onun fkhn ve grlerini ifde etmektedir. Bunlardan bazlar unlardr: * Duanz mannzdr Bb (2. Bb). Bk. Fethul-Br (1/64). * mann leri Bb (3. Bb). Bk. A.g.e. (1/66). * Kiinin Kendi in Sevdiini Kardei in Sevmesinin de mandan Olduu Bb (7. Bb). Bk. (1/73). * Peygamber Sevgisinin mandan Olduu Bb (8. Bb). Bk. (1/74). * Ensr Sevmenin mann Almeti Olduu Bb (10. Bb). Bk. (1/80). * Haynn mandan Olduu Bb (16. Bb). Bk. (1/93). * mann, Amelin Kendisi Olduunu Syleyenin Bb (18. Bb). Bk. (1/97). * Kadir Gecesini hy Etmenin mandan Olduu Bb (25. Bb). Bk. (1/113). * Cihadn mandan Olduu Bb (26. Bb). Bk. (1/114). * Ramazan Ayn Tetavvu bdetlerle (Gece Namazlaryla) hy Etmenin mandan Olduu Bb (27. Bb). Bk. (1/114). * Ramazan Orucunu, Sevabn Allahtan Umarak Tutmann mandan Olduu Bb (28. Bb). Bk. (1/115). * Namazn mandan Olduu Bb (30. Bb). Bk. (1/118). * mann Artmas ve Eksilmesi Bb (33. Bb). Bk (1/127). * Mslmanlarn Cenazelerinde Hazr Bulunmann mandan Olduu Bb (35. Bb). Bk. (1/133). * Ganimetin Bete Birini Vermenin mandan Olduu Bb (40. Bb). Bk. (1/157). * mam Zeheb: man; sz ve ameldir; artar ve eksilir. Siyer (11/363); (12/630); (14/39);

(17/547).
Bu be byk imamn dnda imann sz ve amel olup artp eksildiini syleyen limler sayca o kadar oktur ki onlarn isimleri ve szleri kaynaklarda bir hayli yer tutmaktadr. Bunlarn ne kadar fazla olduunu u szler aka ortaya koymaktadr: 1- mam Adrrezzk es-Sann: Kendileriyle karlatm 62 eyhin hepsi de (daha sonra bunlarn bir ksmnn isimlerin sayar): man; sz ve ameldir; artar ve eksilir derlerdi. el-Llek (No: 1737). Ay. bk. erhu Sahhi Mslim (1/146).

292

2- el-Veld b. Mslim: Evz, Mlik b. Enes ve Sad b. Abdlazzin iman; amelsiz ikrardr diyenlerin szn inkar ettiklerini ve amelsiz iman, imansz da amel olmaz dediklerini duydum. Akdet bn-i Cerr (el-Mecmatl- lmiyyenin iinde) sh: 10. 3- bn-i Eb Htim: Babam ve Eb Zraya Ehl-i Snnetin mezhebini, gittikleri btn ehirlerde karlatklar limleri ne zere bulduklarn ve bu hususlardan neye inandklarn, sordum. Onlar da yle cevap verdiler: Hicaz, Irak, Msr, am ve Yemen olmak zere gittiimiz btn ehirlerde kendileriyle karlatmz limlerin grlerinden biri de uydu: man; sz ve ameldir; artar ve eksilir. bn-i Eb Htim, Aslus-Snne (sh: 225-226). Sad el-Himnin, Eb Zratr-Rz ve Cuhduhu fis-Snne adl eseriyle birlikte slam niversitesi tarafndan baslmtr. 4- Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm: Bu, iman sz ve ameldir; artar ve eksilir, diyenlerin isimleridir dedikten sonra bu sz syleyenlerden 133 kiinin ismini zikretmitir. el- bnetl-Kbr (2/814-826). 5- Sehl b. Mtevekkil b. Hacer e-eybn: Kendilerine yetitiim ve onlardan (hadis) yazdm 1000 ya da daha fazla eyhin hepsi de: man sz ve ameldir, artar ve eksilir. Kurn Allahn kelm olup yaratlmamtr diyorlard. el-Llek (No: 1754). 6- Buhr: limlerden 1000den fazla kiiden hadis yazdm. Kesinlikle iman, sz ve ameldir, diyenden bakasndan hadis yazmadm. man szdr, diyenden de hadis yazmadm. el-Llek (No: 1597). Hicazl, Mekkeli, Medineli, Kfeli, Basral, Vstl, Badtl, aml ve Msrl 1000 kiiden daha fazla ilim adam ile defalarca, ard arkasna grtm. Ben 46 yldan daha fazla sreden beri iinde bulunduum bu kimselerle -ki onlar pek okturgryorum. (Ve bu arada Buhr, 50 kiiden daha fazla ilim adamnn ismini saydktan sonra) yle diyor: Biz ksa kesmek maksadyla ve bu liste uzamasn diye sadece bunlarn ismini vermekle yetiniyoruz. Onlarn hi birinin, u hususlarda ihtilaf ettiini grmedim: phesiz din; sz ve ameldir. nk Allah: Oysa onlar, dini yalnz Ona has klarak ve hanifler olarak Allaha kulluk etmeleri, namaz dosdoru klmalar ve zekat vermeleri dnda hibir eyle emrolunmamlardr. Sapasalam din de budur. (Beyyine, 5) diye buyurmaktadr... dedikten sonra onlarn benimsedikleri geri kalan dier itikd kanaatlerini sralamaktadr. el-Llek (No: 320). Hfz bn-i Hacer, Fethul-Br (1/61)de, el-Lleknin Kitabus-Snne adl eserinde sahih bir senedle mam Buhrden unu rivyet ettiini nakleder:Buhr dedi ki: ehirlerdeki limlerden 1000den daha fazla kiiyle karlatm. Onlardan hibirinin, imann sz ve amel olmas, artmas ve eksilmesi hususlarnda ihtilafa dtklerini grmedim. bn-i Hacerin naklettii bu sz bu haliyle Kitbus-Snnede bulamadm. lgili kitapta Buhrnin bu sz iki yerde gemektedir ki biz az nce bunlar zikretmitik. Her

293

halde bn-i Hacer Buhrnin bu szn el-Llekden mn ile rivyet etmi olsa gerek. Allah en dorusunu bilir.

mann sz ve amel olup arttn ve eksildiini gsteren selef limlerin szleri hakknda daha geni bilgi iin bk. Abdullah b. Ahmed es-Snne (1/307-384); el-Halll es-Snne (3/579-593); el-Llek (5/951-964); Beav erhus-Snne (1/40-47); bn-i Teymiyye el-mn (sh: 195-196, Mecmul-Fetv 7/223-225); bn-i Hacer Fethul-Br (1/61-64, 92, 127-128).
333. Byk imam ve Marib lkesinin hfz, eyhul- slm Eb mer Ysuf b. Abdullah b. Muhammed b. Abdilberr b. sm en-Nemer el-Kurtub el-Endelus el-Mlik. Muhteem pek ok eserin shibi. bn-i Abdilberr, Endlsn bakenti Kurtubada h. 368 (362 de denmitir) ylnda dodu. O dnem de Kurtuba ehri bir ilim yuvasyd. Orada yetimeye balayan bn-i Abdilberr, Kurtubann civarndaki Belensiye ve tbe ehirlerine ilim yolculuklar yapt. Bir sre Ebnede (Ubnede denir) (imdiki Portekiz devletinin bakenti) kadlk yapt. shk b. brhim et-Tuceyb, Abdlvris b. Sfyn, Halef b. el-Ksm b. Sehl el-Endelus ve Abdullah b. Muhammed b. Abdlmmin gibi pek ok limden ders ald. Eb Ali el-assn, Abdurrahmn b. Muhammed el-Kurtub, Ebul-Hasen Thir b. Mfevviz e-tb gibi daha pek ok lime de hocalk yapt. Hakknda bn-i Hazm: Hadis fkh zerine konuma hususunda bn-i Abdilberrin bir benzerini bilmiyorum. Ondan daha iyisini nasl bileyim ki? derken, Ebul-Veld el-Bc: Endlste, hadis hakknda Eb mer b. Abdilberr gibisi yoktu. O Marib ehlinin en hfzdr demitir. mam Zeheb ise hakknda: Zamannda Maribin hfzyd, mam, dinine smsk bal, gvenilir, mutkin ve ilmi son derece geni bir limdi..., Dinin asllaryla ilgili hususlarda Selefin yolu zereydi. Kelm ilmine hi girmedi. Aksine hocalarnn -ki Allah onlara rahmet eylesin- yolunu izledi demitir. mam Mlike olan dknl ve hayranlyla bilinen bn-i Abdilberr, el- stizkr, et-Temhd lim fil-Muvatta minel-Men vel-Esnd, elMadhal fil-Krat, el-Kf f Furil-Mlikiyye, el- stb f Marifetil-Ashb, el- ntik f Fedilis-Selsetil-Eimmetil-Fukah gibi pek ok eserin shibidir. Mlik mezhebinin en ileri gelen limlerinden olan bn-i Abdilberr tbe ehrinde h. 463 ylnda 95 yandayken hakkn rahmetine kavumutur. Bk. Tezkiretl-Huffz (3/1128-1132); Siyer

(18/153-163); el-Bidye (12/111); ezertz-Zeheb (3/314-316).

334. bn-i Abdilberr yle demektir: Fkh ve hadis ehli, imann sz ve amel olduu zerinde icm etmilerdir (birlemilerdir). Niyetsiz amel olmaz. Onlara gre iman tatle artar, masiyet dolaysyla eksilir. Onlara gre btn tatler de imandr. et-Temhd

(9/238). Ayrca bk. (9/243); el-mn (sh: 282, Mecmul-Fetv 7/330).

335. Yni imann eksilecei grnde olan ounlua katld gr. 336. bn-i Abdilberrin sznn tam metni yledir: bn-i ul-Ksm, Mlikden imann arttn, eksilmesi hususunda ise tevakkuf ettiini rivyet etmitir. Abdrrezzk,
294

Mmer b. s, bn-i Nfi ve bn-i Vehb ise Mlikden yle rivyet etmilerdir: man artar ve eksilir. Tatle artar, masiyetle eksilir. Allaha hamdolsun ki hadis ehlinden cematin gr de bu dorultudadr. et-Temhd (9/252). Ayrca bk. erhun-Nevev

(1/146).
eyhul- slam bn-i Teymiyye bu konuda unlar syler: Etbut-Tbinden baz fkhlar, iman hakknda eksilme (lafznn) kullanlmasn uygun grmyorlard. nk onlar, Kurnda imann artndan sz edildiini bulduklar halde, eksildiinden sz edildiine dir birey bulamadlar. Mlikden gelen iki rivyetten birisi de bu dorultudadr. Ondan gelen dier rivyet -ki ashb nezdinde mehur olan budur- dier imamlarn da dedii gibi imann hem artp hem de eksilecei grdr. el-mnul-Evsat (sh: 48, Mecmul-Fetva 7/506). Bir baka yerde de yle der: te bundan dolay snnet ve hadis ehli, imann artt grndedirler. Onlarn cumhuru (ounluu) imann hem arttn hem de eksildiini sylerken, bir blm iman artar, derler fakat eksildiini sylemezler. Nitekim mam Mlikden gelen iki rivyetten birisi byledir. Kimisi de Abdullah b. Mbrek gibi iman artp durur, der. el-mn (sh: 194, Mecmul-Fetv, 7/223). Bata bn-i Abdilberr olmak zere baz imamlarn iaret ettii, imann eksilmesi hakknda mam Mlikin tevakkuf ettii hususunu, bizzat mam Mlikin kendisinden rivyet edilmi bir halde bulamadm. Aksine kaynaklarda Onun dier imamlar gibi, imann artp eksildiini sylediini gsteren pek ok rivyete ve imamlarn bununla ilgili ifdelerine yaygn bir ekilde rastladm. Bunlardan bazlar yledir: 1- Adrrezzk b. Hammm es-Sann yle demitir: Sfyn es-Sevr, bn-i Creyc, ML K B. ENES, Mamer b. Rid ve Sfyn b. Uyeyneyi: man sz ve ameldir; artar ve eksilir derlerken iittim. Abdullah b. Ahmed es-Snne (No: 726); curr e-

era (sh: 117); bn-i Batta el- bnetl-Kbr (2/813); el-Llek (No: 1735); bn-i Abdilberr et-Temhd (9/252, 253); el- ntik (sh: 34); Nevev erhu Sahhi Mslim (1/146).
Bu rivyet baka bir yoldan yle rivyet edilmitir: Abdrrezzk dedi ki: Kendileriyle karlatm 62 eyhin hepsi de (daha sonra mam Mlikde dahil olmak zere bunlarn bir ksmnn isimlerini sayar): man; sz ve ameldir; artar ve eksilir derlerdi. el-Llek (No: 1737). 2- Abdullah b. Nfi, mam Mlikin yle dediini rivyet etmitir: man; sz ve ameldir; artar ve eksilir. Eb Dvd Mesilul- mm Ahmed (sh: 113); Abdullah b.

Ahmed es-Snne (No: 636); el-Halll es-Snne (No: 1082, 1124); curr e-era (sh:118); el-Llek (No: 1742); Eb Nuaym Hilyetl-Evliy (6/327).

295

3- mam Mlikin arkada Eb Osmn Sad b. Dvd b. Eb Zenber ez-Zbeyr yle demitir: Mlik yle derdi: man; sz ve ameldir; artar ve eksilir. el-Halll esHacer bu zt hakknda yle demitir: Sadk olup Mlikden mnker rivyetleri vardr. htilat sonucu Mlikin hadislerini kartrd sylenir. Onun Mlikin lafzndan rivyet dinledii iddiasn, Abdullah b. Nfi yalanlamtr. 10. tabakadan olup h. 120 yl dolaylarnda vefat etmitir.

Snne (No: 1014). Rivyet ez-Zbeyr nedeniyle zayftr. Hfz bn-i

Takrbut-Tehzb (sh: 377). Ayrca bk. Tehzbut-Tehzb (4/21-23).

4- shk b. Muhammed yle bir olay anlatr: Mlik b. Enesin yanndaydm. Bu srada Hammd b. Eb Hanfenin Mlike yle dediini duydum: Ey Eb Abdillah! Bizim bir grmz var ki onu sana sunacaz. Eer onu gzel grrsen bunu sylemeye devam edeceiz, yok eer gzel grmezsen ondan vazgeeceiz. mam Mlik bunun zerine: Nedir o grnnz? dedi: O da: Ey Eb Abdillah! Biz hi kimseyi gnahndan dolay tekfr etmiyoruz. nsanlarn hepsi bizim nezdimizde mslmandrlar diye cevap verdi. mam Mlikde: Bu ne kadar da gzel bir gr. Bunda herhangi bir saknca yoktur dedi. Bunun zerine Dvd b. Eb Zenber, brhim b. Habb ve Mlikin dier ashb mam Mlike doru ayaa kalkarak: Ey Eb Abdillah! Muhakkak bu (kii) irc grn sylyor dediler. Bunun zerine Hammd b. Eb Hanfe: Benim dinim Allaha yakn meleklerin dini gibidir dedi. mam Mlikde bu sze cevaben: Asla! Allaha yemin ederim ki, iman; artar ve eksilir: manlarn bir kat daha arttrsnlar diye (Fetih, 4), brhim Rabbine: Ey Rabbim! ly nasl dirilttiini bana gster, demiti. Rabbi Ona: Yoksa inanmadn m? dedi. brhim: Hayr! nandm, fakat kalbimin itminn bulmas iin, dedi (Bakara, 260). brhimin kalbinin itminn bulmas imannn artmasdr, dedi el-Llek

(No: 1743).
5- mam Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm: Bu, imn sz ve ameldir, artar ve eksilir, diyenlerin isimleridir dedikten sonra bunu syleyenlerden 133 kiinin ismini zikretmitir. Onlardan biri de mam Mlikdir. Bk. bn-i Batta el- bnetl-Kbr (2/814-

826). Ayrca bk. Fethul-Br (1/61).

mam Mlikin artma ve eksilme zikredilmeden imann; sz ve amel olduunu gsteren szlerinden bazlar da yledir: 6- bn-i Abdilberrin Eheb b. Abdlazzden rivyetine gre mm Mlik dedi ki: Sahbler onalt ay Beytil-Makdise doru namaz kldlar. Sonra el-Beytl-Harma (Kabeye) ynelmekle emrolundular. Bunun zerine Allah Tel yle buyurdu: Allah, sizin namaznz asla zyi edecek deildir (Bakara, 143). Yni Beytil-Makdise doru kldnz namazlarnz zyi edecek deildir. Daha sonra Mlik yle dedi: Ben bununla beraber Mrcie frkasnn namaz imandan deildir szn hatrlyorum. el- ntik (sh:

34).

296

7- Muhammed b. Nasr el-Merveznin, Eb Seleme el-Harrnden rivyetine gre Eb Seleme yle demitir: Mlik, reyk, Eb Bekr b. el-Ayy, Abdlazz b. Eb Seleme, Hammd b. Seleme ve Hammd b. Zeyd yle demilerdir: man; marifet, ikrar ve ameldir. Yalnz Hammd b. Zeyd imanla islam arasnda fark grr; iman zel, islam ise genel sayard. Tazmu Kadris-Salh (No: 568). Ayrca bk. Abdullah b. Ahmed, es-

Snne (no: 612); bn-i Teymiyye, el-mn (sh: 317, Mecmul-Fetv 7/369).
mann artrp eksildiine dir mam Mlikden gelen bunca rivyet ve naklin yannda Onun imann eksilmesi hakknda tevakkuf ettiini belirten rivyetin doru olduu varsaylsa bile buna neden olarak u olaslklar saylabilir: 1- bn-i Teymiyyenin de iaret ettii gibi imann artt Kurnda aka belirtildii halde eksildiine dir bir ey sylenmemitir (bk. el-mnul-Evsat, sh: 48,

Mecmul-Fetv 7/506). Yine ayn ekilde imann eksildiine dir, hadislerde de net bir
ifde yoktur. 2- mam Nevev yle demitir: Bazlar dediler ki: Mlikin imann eksilmesiyle ilgili bir ey sylememesininin nedeni, Onun; mminlerden gnah ileyenleri tekfr eden Hriclere muvfakat ettiinin sanlmasndan duyduu endie ve kaygdr. erhu Sahhi Mslim (1/146). Burada mam Nevev una iaret etmektedir: Kimilerine gre iman tek bir eyden ibarettir. O da tasdiktir. Amel ise imana dhil deildir. Buna gre imann eksilmesi gr, onlar nezdinde gnah ileyenlerin kfir olduu gryle paraleldir. yle ki: Onlara gre iman tek bir ey olup artma ve eksilme kabul etmez. Gnahlar iman eksiltir gr ise onlara gre gnahlar iman tamamen ortadan kaldrr anlamndadr. Bylece imann eksilmesi gr onlarn iddiasna gre Hriclerin grne benzemektedir. mann artmas gr ise onlara gre herhangi bir karkla meydan vermemektedir. Allah en dorusunu bilir. 3- mann eksilmesi hususunda bir ey sylememe gr mam Mlikin eski gr olabilir. Kendisine Sahbeden imann eksildiini net bir ekilde ifde eden eserler ulanca bu grnden vazgemitir. te bundan dolaydr ki ashbnn hemen hemen tamamna yakn Ondan bu son grn nakletmilerdir. Yine ayn ekilde dier imamlar da Ondan imann artp eksildii grn nakletmiler ve Ondan buna aykr herhangi bir ey de rivyet etmemilerdir. Allah en dorusunu bilir. 337. Bunlar Mutezile ve Hriclere, baka bir ifdeyle Kaderiyyeye mensup olup, vadin yni Allahn tehdidinin mutlaka yerine getirileceini, byk gnah ileyen kimsenin tevbe etmeden lmesi halinde de ebediyyen cehennemde kalacan sylerler. nk Allah gnah ileyenleri (gnahkrlar) cehennem azabyla cezalandraca szn vermitir. O ise verdii szden asla caymaz. Sonu olarak Vadiyye, byk gnah ileyenlerle ilgili verdikleri hkmde, olayn cehennem, korku, azab ve cez boyutunu (yann), cennet, mit, rahmet ve dl boyutundan mutlak olarak stn tutmulardr. Bu
297

itibarla Mrcienin kart olup, hem Mrcie hem de Vadiyye, Allahn vadi (tehdit ve azab) hususunda iki farkl zt ucu temsil etmektedirler. bn-i Teymiyye bu olay yle ifde etmitir: Ehl-i Snnet, Allahn vadi hususunda Mrci ile Kaderiyyeye ve bakalarna mensup olan Vadiyye arasnda orta bir yerdedir. erhul-Akdetil-Vstyye (2/69). Mrcie hakknda daha nce 314 nolu dipnotta bilgi verilmiti.

Vadiyye hakknda daha geni bilgi iin bk. Makltul- slmiyyn (1/334-338); el-Fasl (4/190); el-Milel (1/84); Mecmul-Fetv (7/481-504, 670-679), (36/137-139); Minhcus-Snne (5/260, 287-288), (6/302); erhul-Akdetil-Vstyye (2/70-71).
338. rnein insan, kimi zaman bir eyi kesin olarak kabul ederken, kimi zaman ondan kuku duyar. 339. Nitekim Allah Tel yle buyurmutur: Sonra Kitab, kullarmz arasndan setiklerimize miras verdik. Onlardan kimi kendisine zulmeden, kimi muktesid (ortada), kimi de Allahn izniyle hayrlarda sbktr (ne gemek iin yarandr). te byk fazilet budur. (Ftr, 32). 340. Bk. 3. blm sh: 61. 341. Ayrca bk. erhul-Akdetil-Vstyye (2/234-235). Bunlara ek olarak imann artmasnn nedenleri arasnda unlar da saylabilir: Kurn- Kermi okumak ve ayetleri zerinde dnmek, Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemin sretiyle islam dininin gzelliklerini iyice dnp bunlardan dersler karmak ve bu mmetin selefinin hayatn okuyup renmek. Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Dr. Abdrrezzk b. Abdlmuhsin elAbbd, Esbbu Ziydetil-mn ve Nuksnih (sh: 9-58). 342. (SAH H HAD S): Yazarn zikrettii bu hadisin tam metni yledir: kimse vardr ki, Allah kyamet gnnde ne onlarla konuur, ne de onlar temizler (arndrr). Onlar iin ac bir azab vardr: Zina eden yal, bbrlenen fakir ve Allah kendisi iin bir al-veri met klmak sretiyle sadece yemin ederek al-veri yapan kimse. Tabern el-Evsat (5/No: 5577); es-Sar (No: 821) ve Beyhak uabul-mn (4/220) Selmn el-Fris radiyallhu anhden. Hadisi ayrca Tabern el-Kebr de (6/No: 6111): kimse vardr ki, Allah kyamet gnnde onlara bakmaz:.. lafzyla ayn sahbden rivyet etmitir. Hadis hakknda Heysem, Mecmauz-Zevid (4/78)de: Ricli Sahhin riclidir demi, Suyt, el-Cmiul-Kebr (6/301), el-Cmius-Sar (3/3544) ve el-Elbn, Sahhul-CmiisSar (No: 3072) ve er-Ravdun-Nadr (No: 342) adl eserlerinde hadisin sahih olduunu sylemilerdir. Hadis ayrca u lafzlarla da rivyet edilmitir: kimse vardr ki, Allah kyamet gnnde ne onlarla konuur, ne onlar temizler (arndrr), ne de onlara bakar. Onlar iin ac bir azab vardr: Zina eden yal, yalanc hkmdar ve bbrlenen fakir. Ahmed (4/433, 480); Mslim (No: 172); Nes
298

(5/86); es-Snenl-Kbr (bk. Tuhfetl-Erf, 10/84); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 4413); Beyhak es-Snenl-Kbr (8/161) ve Beav erhus-Snne (No: 3591) Ebu
Hureyreden. Nesde hadisin ba taraf: kimse vardr ki, Allah Azze ve Celle kyamet gnnde onlarla konumaz: ... lafzyla rivyet edilmitir. Hadis bu lafzla da sahihtir. Bk.

el-Elbn, Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 1787); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 3069); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 5109).
Allahn kendilerine buzettii kiiye gelince bunlar; zina eden yal, bbrlenen fakir ve oka zulmeden zengindir. Ahmed (5/153); Tirmiz (No: 2568); Nes

(5/84); es-Snenl-Kbr (bk. Tuhfetl-Erf, 9/161); bn-i Huzeyme (No: 2456); bn-i Hibbn (el- hsan, No: 3349, 3350, 4771); Hkim (No: 2532) ve dierleri Eb Zerr elGfrden. Hadis bu lafzla zayftr. Bk. el-Elbn, Daful-Cmiis-Sr (No: 2610); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 1922); Dafu Snenit-Tirmiz (No: 471); Dafu SneninNes (No: 160). Yanlz bu hadis Eb Zerrden: Allahn kendilerine kzd kiiye
gelince bunlar; yemin eden tcir (satc), bbrlenen fakir ve yapt iyilii syleyerek baa kakan cimri lafzyla da gelmitir. Bunu Ahmed (5/176); Taylis (No: 468) ve Tabern el-Kebr (2/No: 1637) rivyet etmilerdir. Bu Ahmedin lafzdr. Hadis bu lafzla sahihtir. Bk. el-Elbn, Sahhul-Cmiis-Sar (No: 3074). kimse vardr ki, Allah onlara yarn (kyamet gnnde) bakmaz: Zina eden yal, yemini bir ticri met haline getirip her hak ve btl olan eyde yemin eden kimse ve kendini beenip bbrlenen fakir. Tabern el-Kebr (17/492) sme b. Mlik elEnsr el-Hatm radiyallhu anhden. mam Heysem Mecmauz-Zevid (4/78)de, hadisi Tabernnin el-Kebrde zayf bir isndla rivyet ettiini belirtmise de el-Elbn SahhulCmiis-Sarde (No: 3070) hadisin hasen olduunu sylemitir. Hadis el-Elbnnin de syledii gibi hasendir. 343. Gnaha iten etken ve iman ilikisi hakknda daha geni bilgi iin bk. erhun-

Nevev (2/117).
344. Yazar bn-i Useymn; 1- Hepiniz Ona ynelerek Ondan korkun (Ona kar gelmekten saknn); namaz kln; mriklerden olmayn. (Rm, 31). 2- Eer mrikler tevbe eder, namaz dosdoru klar, zekat da verirlerse artk onlarn yollarn serbest brakn. Allah balayandr, rahmet edendir. (Tevbe, 5). 3- Nihayet onlarn peinden yle bir nesil geldi ki, bunlar namaz braktlar ve nefislerinin arzu ve isteklerine uydular. Bu yzden ileride sapklklarnn cezasn ekecekler. (Meryem, 59). 4- Kii (baz rivyetlerde: kul) ile irk ve (baz rivyetlerde: veya) kfr arasnda namaz brakmak vardr. Ahmed (3/370, 389); Mslim (No: 82); Eb Dvd (No:
299

4678); Tirmiz (No: 2619, 2620); bn-i Mce (No: 1078); Muhammed b. Nasr el-Mervez Tazmu Kadris-Salh (No: 886, 887, 889, 891, 892) ve dierleri Cbir b. Abdillahtan. el-Elbn sahih olduunu syler. Bk. Sahhul-Cmiis-Sar (No: 2848); Sahhut-Terb (No:560); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 321, 374 nolu dipnot); er-RavdunNadr (No: 224, 225) Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 569).
Hadis deiik lafzlarla da rivyet edilmitir: Kul ile irk veya kfr arasnda namaz brakmaktan baka birey yoktur.

Drim (No: 1233); el-Mervez Tazmu Kadris-Salh (No: 888, 890); bn-i Hibbn (elhsn, No: 1453) ve dierleri Cbirden. Bk. el-Elbn, Sahhut-Terb (No: 560).
Kul ile kfr (ve irk) arasnda namaz brakmak vardr. Kul onu brakt zaman muhakkak irk komu olur. el-Mervez, A.g.e. (No: 897, 898) Enes b. Mlikden. bn-i Mce (No: 1080) bunu: Kul ile irk arasnda namaz brakmaktan baka birey yoktur. Kul onu brakt zaman muhakkak irk komu olur lafzyla rivyet etmitir. Ayrca el-Mervez, A.g.e. (No: 899, 900) bunu: Kul ile kfr veya (dier bir rivyetinde: ve) irk arasnda namaz brakmak vardr. Kul onu brakt zaman muhakkak kfre dm olur lafzyla da rivyet etmitir. Hadis btn bu lafzlarla sahihtir. Bk. el-Elbn, Sahhut-Terb (No: 565);

Sahhul-Cmiis-Sar (No: 5388).

Kfr ile iman arasnda namaz brakmak vardr. Tirmiz (No: 2618) Cbirden.

Bk. el-Elbn, Sahhut-Terb (No: 560); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 2849); er-RavdunNadr (No: 224, 225). Cbir hadisinin deiik lafzlar iin bk. Sahhut-Terb (1/298).
5- Bizimle onlarn (kafir ve mriklerin) arasndaki ahid (ayrlk, fark) namazdr. Kim onu terkederse muhakkak kfre dm olur. Ahmed (5/346, 355); Tirmiz (No:

2621); Nes (1/231-232); bn-i Mce (No: 1079); bn-i Eb eybe el-Musannef (No: 30387); el-Mervez, A.g.e. (No: 894, 895, 896); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 1454); edDrekutn (No: 1733); Beyhak es-Snenl-Kbr (3/366); uabul-mn (sh: 43) ve dierleri Bureyde b. el-Husayb el-Eslemden. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Sahhut-Terb (No: 561); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 4143); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 574); Sahhu bn-i Mce (No: 884); bn-i Eb eybenin el-mn kitabna yapt tahkik (No: 46).
6- Abdullah b. akk el-Ukayl (lm. 108 h.) yle demitir: Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemin ashb, namazn terkinden baka hibir amelin terkini kfr olarak grmezlerdi. Tirmiz (No: 2622). Eseri Hkim (No: 12) Abdullah b. akk yoluyla Eb Hureyrenin kendi sz olarak vasletmitir. Eseri Hkim tashih etmi Zeheb de isndnn slih olduunu sylemitir. (Bk. el-Mstedrek, 1/48). el-Elbnde SahhutTerb (No: 562), Sahhu Snenit-Tirmiz (No: 2622) ve Miktl-Mesbh Tahkiki (No:

579) adl eserlerinde eserin sahih olduunu sylemitir. uayb Arnavt ise Cmiul-Usl

300

(5/204)de eserin hasen olduunu belirtmitir. Bu konudaki dier hadisler, sahbe ve selefin szleri iin bk. Muhammed b. Nasr el-Mervez, Tazmu Kadris-Salh (2/873-905); el-Elbn, Sahhut-Terb (1/298-307).
gibi ayet, hadis ve sahbe szlerinden dolay namaz klmayanlarn ya da namaz klmay brakanlarn kfir olduklar grndedir. Bu konuda daha ayrntl bilgi

almak isteyenler yazarn Hkm Trikis-Salh adl rislesine bakabilirler. Ayrca bk. bn-i Teymiyye, Mecmul-Fetv (7/610-616), (20/95-103), (22/40-53) ve bn-i ul-Kayyimin Kitbus-Salti ve Hkm Trikih adl eseri.
Cumhur ise namaz klmayanlarn ya da namaz klmay terkedenlerin kfir olmadklar ancak hadden ldrlmeleri gerektii grnde olup bu konuyla ilgili olarak ayet, hadis ve sahbe szlerinde geen kfr ve irk kelimelerinin baka konularda geen kfr ve irk kelimeleri gibi nimet kfr veya kfrsz kfr olarak anlalmas gerektiini veyahut da namaz terketmekle beraber onun farziyetini inkar eden kiilere hamlolunmas gerektiini sylemilerdir. Ayrca byk efaat (bk. 329 nolu dipnot), bitka (bk. Ahmed

2/213, 221-222; Tirmiz, No: 2639; bn-i Mce, No: 4300; bn-i Hibbn el- hsn No: 225; Hkim, No: 9, 1937; Beav erhus-Snne No: 4321 ve dierleri Abdullah b. Amr b. el-sdan. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Silsiletl-Ehdsis-Sahha No: 135; SahhulCmiis-Sar No: 1776; Miktl-Mesbh Tahkiki No: 5559; Sahhu Snenit-Tirmiz No: 2639; Sahhu Sneni bn-i Mce No: 3488; erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki sh: 418, 567 nolu dipnot) ve dier baz hadislerde (bk. 227 nolu dipnot) belirtildii gibi kalbinde
zerre miktar iman bulunan veya L ilhe illallh diyen herkesin Allahn meeti (dilemesi), rahmeti ve mafireti altnda olduunu isterse onlar affedeceini, isterse de onlara azab edeceini sylemilerdir. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bk. el-Elbn, Hkm Trikis-

Salh Rislesi, Silsiletl-Ehdsis-Sahha (1/1/175-178) ve At b. Abdllatf b. Ahmedin Fethun minel-Azzil-affr bi sbti Enne Trikes-Salti Leyse minel-Kffr adl rislesi. Ayrca bk. Mecmul-Fetv (20/90-91), (22/47-53); erhun-Nevev (1/50), (2/70-72); erhul-Akdetit-Tahviyye (sh: 316-330); Cmiul-Ulm vel-Hikem (1/226-237); FethulBr (1/106-107).
345. Ayrca bk. erhul-Akdetil-Vstyye (2/235). mann eksilmesinin nedenleri

hakknda daha geni bilgi iin bk. Dr. Abdrrezzk b. Abdlmuhsin el-Abbd, Esbbu Ziydetil-mni ve Nuksnih (sh: 59-84).
346. Bunun delili iin bk. 328 nolu dipnot. 347. Duh (kuluk) namaz mstehap bir namaz olup 2 veya 4 veya 6 veya 8 veya 12 rekat olarak klnr. 2 rekatte bir selam verilebilecei gibi 4 rekatte bir selam da verilebilir. Ancak en efdali 2 rekatte bir selam verilmesidir. Kuluk namaznn vakti gnein douuyla (bazlar gne bir mzrak boyu ykselince demitir) balar ve zeval vaktine (gnein tam dikildikten sonra batya meyletmesi) kadar devam eder. Klnmas en
301

faziletli olan vakit gne ykselip scakln iyice artt vakittir. Kuluk namaznn ilk vaktinde klnan namaz ise irak namazdr. Daha geni bilgi iin bk. Ahmed (6/440, 451);

Buhr (No: 1176); Mslim (No: 336, 719, 720, 748); Eb Dvd (No: 1234, 1290, 1291, 1432); Tirmiz (No: 273, 474, 475, 760); Mecmul-Fetv (22/283-284); Zdl-Med (1/341-362); evkn Neyll-Evtr (3/60-67). Ayrca bk. el-Elbn, Silsiletl-EhdsisSahha (No: 1994); Sahhut-Terb (1/348-352); Miktl-Mesbh Tahkiki (1/411-414); Tammul-Minne (sh: 256-259) ve Muhammed Bzml, Buyetl-Mtetavv f SaltitTetavvu (sh: 83-90).
348. Bu konuda daha geni bilgi iin bk. bn-i Teymiyye, Mecmul-Fetv (7/429-

460, el-mn sh: 368-394); (7/666-669); (13/38-43); bn-i Ebil- zz el-Hanef, erhulAkdetit-Tahviyye (sh: 351-353); Dr. Muhammed el-Humeyyis, Uslud-Dn ndel- mm Eb Hanfe (sh: 415-431).
349. mam Eb Hanfede imanda istisnnn haram olduu grndedir. O yle der: Mmin yni inanan kimse gerekten mmin, kfir de gerekten kfirdir. Kfrde phe olmad gibi imanda da phe yoktur. nk Allah-u Tel: te onlar gerekten mmindirler (Enfl, 4), te onlar gerekten kfirlerin ta kendileridir (Nis, 151) diye buyurmaktadr. Hz. Muhammed sallallhu aleyhi ve sellemin mmetinden gnahkr olan kimselerin hepsi gerekten mmin olup, kfir deildirler. el-Vasyye, sh:

87.
Kiinin ben gerekten mminim demesi gerekir. nk o, imannda phe etmemektedir. Ben (Eb Mut el-Belh) Eb Hanfeye: Onun iman meleklerin iman gibi olur mu? diye sordum. O, evet dedi. Amelde kusur ederse de, gerekten mmin midir? diye sordum. yle cevap verdi: Bana Hrisenin (veya Hris b. Mlik b. Numn elEnsr, bk. el- sabe 1/689-691) hadisini sylediler. Peygamber Ona: Nasl sabahladn diye sordu. O da: Gerek mmin olarak sabahladm dedi. Peygamber: Sylediine dikkat et. nk her hakkn bir hakkati vardr. Senin imannn hakkati nedir? dedi. Bunun zerine Hrise: Nefsim dnyadan vazgeti, gndzmde susuz, gecemde uykusuz kaldm. yle ki sanki ben Rabbimin arna bakyorum, sanki cennette birbirlerini ziyaret eden cennet ehlini seyrediyorum, sanki birbirleriyle dman olup dalaan cehennem ehline bakyorum dedi. Bunun zerine Peygamber: sabet ettin, devam et; isabet ettin, devam et dedi ve daha sonra: Kim Allahn kalbini nrlandrd kimseye bakmaktan sevin duyarsa, Hriseye baksn buyurdu. Daha sonra Hrise: Ey Allahn Rasl! Bana ehit olmam iin dua et dedi. Peygamber Ona dua etti ve sonunda ehit oldu. el-Fkhul-

Ebsat, sh: 42.

mam Eb Hanfenin sz ettii bu hadisi; bn-i ul-Mbrek Kitbuz-Zhd (sh:

106, No: 314); Adrrezzk el-Musannef (11/No: 20114); bn-i Eb eybe el-Musannef
302

(6/No: 30414); el-mn (No: 115); Tabern el-Kebr (3/No: 3367) ve Ukayl edDuaful-Kebr (4/455) Hris b. Mlik el-Ecaden, Bezzr Keful-Estr (1/26, No: 32) ve Beyhak ez-Zhdl-Kebr (No: 371); uabul-mn (bk. el- sbe, 1/690) Enes b.
Mlikden birbirine yakn lafzlarla rivyet etmilerdir. Hadis birka nedenden dolay zayftr. Bk. Bezzr Keful-Estr (1/26); Ukayl ed-Duaful-Kebr (4/455); Beyhak (bk.

el- sbe, 1/690); Heysem Mecmauz-Zevid (1/57); bn-i Hacer el- sbe (1/689-691) ve el-Elbn bn-i Eb eybenin el-mn kitabna yapt hiye (sh: 43).
Eer bir kimse ben inallah mminim derse, ona: phesiz Allah ve melekleri Peygambere salevt getirirler. Ey iman edenler! Siz de Ona salevt getirin ve tam bir teslimiyetle selam verin (Ahzb, 56) ayeti gereince eer mminsen Ona salevt getir, deilsen getirme denir. Yine Allah yle buyurur: Ey iman edenler! Cuma gn namaz iin ar yapld zaman hemen Allah anmaya (namaza) koun ve alverii brakn (Cuma, 9)... (Muz) ona Sen mslman msn? diye sordu. O da: bilmiyorum dedi. Bu durumda byle bir kimseye bilmiyorum szn doru mu, yanl m, diye sorulur. Eer doru derse yle syle: Dnyada doru olan ahirette de doru deil midir? Eer evet derse ona: Kabir azabna, mnker ve nekir meleklerinin sorgusuna, kadere, hayr ve errin Allahtan olduuna inanyor musun? diye sor. Evet derse Sen mmin misin? diye sor. Eer yine bilmiyorum derse, o zaman: Bilmeyesin, anlamayasn, iflah olmayasn de. el-Fkhul-Ebsat, sh: 52. manla kfr arasnda durumdan biri olan mnafklktan baka bir durum var mdr? O kimse ya mmin, ya da kfir veya mnafktr, dedim (diyen Eb Mut elBelh). O da: Hayr, imannda phe olan kimse mnafk deildir dedi. Ben: Niin? diye sordum. O yle dedi: Muz b. Cebelin arkada ve bn-i Mesdun hadisinden dolay. Bana Hammdn Muz b. Cebelin ashbndan Hris b. Mlikden haber verdiine gre; Muz b. Cebele lm geldi att. Bu durumda Hris de alad. Muz Hrise niin aladn sordu, o da lmden dolay alamyorum. Biliyorum ki, hiret senin iin dnyadan daha hayrldr. Fakat senden sonra bizim reticimiz kim olacak? dedi. Bir baka rivyette: Senden sonra dini bilen kim? eklindedir. Muz da: Acele etme, Abdullah b. Mesda tbi ol, dedi. Daha sonra Hris, Muza: Bana vasiyette bulun dedi. O da Allah ne dilediyse vasiyet etti ve limin zellesinden (yanlmasndan, srmesinden) sakn dedi.. Muz vefat edence Hris Kfede, bn-i Mesdun ashbna geldi. Namaz iin nida edildiinde Hris: Bu davete uyun, bunu dinleyip icabet etmek her mmin iin haktr, dedi. Oradakiler Ona baktlar ve sen muhakkak mmin misin? diye sordular. O da evet, elbette mminim, diye cevap verdi. Onlar birbirine baktlar. Abdullah b. Mesd gelince durum ona anlatld. O da Hrise, onlarn syledii gibi syledi. Bunun zerine Hris, ban edi, alad ve Allah Muza rahmet etsin, dedi ve bn-i Mesda

303

vaziyeti anlatt. bn-i Mesd ona: Sen phesiz mmin misin? diye sorunca O da: Evet diye cevap verdi. bn-i Mesd: Sen kendinin cennet ehlinden olduunu sylyorsun dedi. Bunun zerine Hris de: Allah Muza rahmet etsin, bana limin zellesinden, mnafn da hkmn kabulden kanmam vasiyet etti, dedi. bn-i Mesd: Sen benim zellemi grdn m? diye sorunca Hris: Allah akna syle. Peygamber sallallhu aleyhi ve sellem hayatta iken insanlar, gizli ve ak durumlarnda mmin, gizli ve ak durumlarnda kfir, gizlilik durumunda mnfk ve aktan mmin olmak zere gruptan ibret deiller miydi? Sen bu grubun hangisindensin? dedi. bn-i Mesd: Madem ki Allah iin and verdin, syleyeyim. Ben gizli durumda da, ak durumda da mminim, dedi. Bunun zerine Hris kendisini niin, elbette mminim dediinden dolay aypladn sordu. bn-i Mesd da: Evet. Bu benim zellemdir. Onu benim zerime gmn, Allah Muza rahmet etsin, dedi. el-Fkhul-Ebsat, sh: 41-42. mam Eb Hanfenin anlatt bu olay farkl bir yoldan, Eb Ubeyd el-mn

(sh: 69); bn-i Eb eybe el-mn (sh: 33-34, No: 76) ve Ahmed b. Hanbel el-mn (v. 126 a-b) zet bir ekilde el-Hris b. Amre (Umeyre de denmitir) ez-Zbeyrden rivyet
etmilerdir. Ricl kitaplarnda el-Hris b. Amrenin gerek isminin Yezd b. Amre el-Hms ez-Zbeyd olduu kaydedilmektedir. Bk. Zeheb, Mznul- tidl (1/440-441); el-Kif

(2/388); bn-i Hacer, Lisnul-Mzn (2/155); Tehzbut-Tehzb (11/306); Takrbut-Tehzb (sh: 1080).
Mevkf olan bu hadisin senedinin zayf olduunu bata mam Ahmed olmak zere (bk. el-mn, v.102b; 126a-b; Mecmul-Fetv 13/40) bn-i Teymiyye ve el-Elbn belirtmilerdir. bn-i Teymiyye yle demitir: Fakat Ahmed bunu inkar etmi ve bu hadisi zayf grmtr. Mecmul-Fetv (13/40). el-Elbnde yle demitir: Bu eserin bn-i Mesda isnd (seneddeki) ehr b. Haveb nedeniyle zayftr. nk ehr b. Haveb evhamlarnn okluu dolaysyla zayftr. bn-i Eb eybenin el-mn kitabnn tahkiki

(sh: 34, 65 nolu dipnot). Ay. bk. Eb

Ubeydin el-mn kitabnn tahkiki (sh: 69).

el-Elbnnin sz konusu ettii ehr b. Haveb hakknda Hfz bn-i Hacer yle demitir: ehr b. Haveb el-Ear e-m. Esm binti Yezd b. es-Sekenin azatl klesi. Sadk olup, irsli ve vehimleri oktur. nc tabakadandr. 112 ylnda lmtr.

Takrbut-Tehzb (sh: 441). Ay. bk. Tehzbut-Tehzb (4/336-338); Mznul- tidl (2/283285); el-Kif (1/490-491).
Btn bunlara ilave olarak unun da belirtilmesi gerekmektedir. mam Eb Hanfenin, hocas Hammd b. Eb Sleymn yoluyla Hris b. Mlikden rivyet ettii bu olay ilgili yoldan Harizmnin Cmiul-Mesnd (1/133-134) ve el-Muvaffak b. Ahmed elMekknin Menkbu Eb Hanfe (sh: 76-77) adl eserleri dnda herhangi bir yerde bulamadm. stelik mam Eb Hanfenin hocas olan Hammd b. Eb Sleymnn (lm. 120 h.), Hris b. Mlikden sems da bilinmemektedir. Bk. bn-i Sad et-Tabaktl-

304

Kbr (6/324-325); Buhr et-Trhul-Kebr (3/18); Ukayl ed-Duaful-Kebr (sh: 107-110); bn-i Eb Htim el-Cerhu vet-Tadl (3/164); bn-i Adiyy el-Kmil f DuafirRicl (2/653-656); Zeheb Siyer (5/231-239); Mznul- tidl (1/595-596); el-Kif (1/349-350); bn-i Hacer Lisnul-Mzn (2/348); Tehzbut-Tehzb (3/14-15); Takrbut-Tehzb (sh: 269). Herkese bilindii zere sahbeden byle bir rivyetin kabul
edilebilmesi iin isndnn sahih olmas gerekir. Ancak bu rivyet bu kriterden yoksundur. stelik 355 nolu dipnotta belirteceimiz gibi bn-i Mesddan bu olayn tam tersi bir hdise nakledilmitir. Allah en dorusunu bilir. Eb Hanfe; mam Muhammed, Hris ve Haskefnin rivyetine gre yle demitir: Alkame ile beraber At b. Eb Rebhn yannda idik, Alkame Ona: Ey Eb Muhammed! lkemizde iman kendilerine nispet etmeyen ve ben mminim demeyi ho karlamayan bir grup var dedi. At b. Eb Rebh: Onlara ne oluyor da bunu sylemiyorlar? diye karlk verdi. Alkame szne yle devam etti: Diyorlar ki, mmin olduumuzu sylediimizde kendimizi cennet ehlinden klm oluyoruz. At: Allah! Allah! Bu, eytann hileleri, tuzaklar ve aldatmacalarndan biridir. eytan onlar, Allah Tel'nn kendilerine verdii en byk nimet olan slm terketmeye ve bu hususta Peygamber sallallhu aleyhi ve selleme muhalefet etmeye zorlamtr. Ben Ashb- Kirmn imn kendilerine nisbet ettiklerine ve ayn eyi Raslullahn da yaptn ifde ettiklerine hid oldum. Beyazzade Ahmed Efend, el-Usll-Mnfe (sh: 93-94). Bu rivyet Eb Hanfenin risalelerinde gememektedir. Ancak msnedlerinde bulunmaktadr. Bk. Harizm,

Cmiul-Mesnd (1/182); Aliyyul-Kr, erhu Msnedi Eb Hanfe (sh: 378).

* Sonu olarak Eb Hanfenin szlerine dikkat edilecek olursa, O istisny olarak, imann aslnn varln pheli hale getirdii iin haram grmtr (yasaklamtr). Oysa ileride ayrntl aklama gr bal altnda akland gibi imann aslnn varlyla ilgili bir pheden dolay yaplan istisny selefte haram grmtr. Selefin ciz grd istisn, kendini vmek yni kendini temize karmak ve kiinin kendisinin sz, eylem ve inan bakmndan gerek imana erdii hakknda nefsi lehine tanklk etme korkusundan kaynaklanan ve byle bir sakncal duruma dmekten korkulduu iin sylenmesi gereken istisndr. Buna gre aslnda Eb Hanfenin istisny; imann asln kukulu hale getirdii iin yasaklad gr, yukardaki ayrntl aklama gryle uyumaktadr. nk her iki gre gre de byle bir nedenden dolay yaplan istisn haramdr. te bni Ebil- zz el-Hanef de bu ayrma dikkat ekerek yle demitir: nsanlar istisn konusunda gre ayrlmlardr: ki u taraf, bir de ortadakiler. nsanlardan kimileri istisny vcib grrken kimileri haram grm, kimileri de bir itibarla ciz, baka bir itibarla da yasak (haram) olduunu sylemilerdir. te bu (sonuncusu) grlerin en dorusudur. Daha sonra bn-i Ebil- zz, ilk iki grubun grlerini uzun uzadya tartarak anlatm (bk. sh: 351-353) ve bunlarn hemen sonrasnda nc grle ilgili olarak unlar sylemitir: stisn yapmay ve terkini ciz grenlere gelince, onlar iki (u) grubun
305

delili en salam olanlardr. Zaten ilerin en hayrls da orta olandr. Eer istisn yapan, bu istisnyla imann aslndaki pheyi kasdetmise, istisndan menedilir. Bu, iinde herhangi bir anlamazln olmad eylerdendir. Yok eer istisn yapan, istisnsyla kendisinin, Allahn: Mminler ancak, Allah anld zaman kalpleri (yrekleri) titreyen, kendilerine Allahn ayetleri okunduunda, imanlar artan ve yalnz Rablerine dayanp gvenen kimselerdir. Onlar namazlarn dosdoru klan ve kendilerine rzk olarak verdiimizden (Allah yolunda) harcayan kimselerdir. te gerek mminler ancak onlardr. Onlar iin Rableri katnda nice dereceler, balanma ve tkenmez bir rzk vardr. (Enfl, 2-4), Mminler ancak Allaha ve Raslne iman eden, ondan sonra asla pheye dmeyen, Allah yolunda mallaryla ve canlaryla savaanlardr. te dorular ancak onlardr. (Hucurt, 15) buyruklarnda tanmlad mminlerden bir mmin olduunu kasdetmise, bu durumda istisn cizdir. stisn yapp da bununla, sonunun ne olacan bilmediini kasteden kiinin istisns da byledir (yni cizdir). Yine bunun gibi istisny, kalbindeki bir pheden dolay deil de srf ii Allahn dilemesine balamak (yni kalpte oluan imann Allahn dilemesiyle olutuunu belirtmek) amacyla istisn yapan kimsenin de istisns cizdir. Seninde grdn gibi bu gr ok kuvvetlidir. (sh: 353). Son olarak unu ifade etmek isterim ki, bn-i Ebil- zz, istisn konusunda sylediklerinin ounu bn-i Teymiyyenin el-mn adl kitabndan alm, ancak bundan hi sz etmemitir. Bk. (sh:

368-375, Mecmul-Fetv, 7/429-438).

350. bn-i Teymiyyenin belirttiine gre bu el-Kdnin Uynul-Mesildeki ve baka kimselerin grdr. Bk. Mecmul-Fetv (7/666). 351. nk Allah Tel yle buyurmutur: Artk kendinizi temize karmayn. nk O, kimin takval davrandn en iyi bilendir. (Necm, 32). 352. Bu, selefin grdr. bn-i Teymiyye yle der: bn-i Mesd ve ashb, Sevr, bn-i Uyeyne, Kfe limlerinin ounluu, Yahy b. Sad el-Kattnn Basral limlerden yapt rivyetler, Ahmed b. Hanbel ve dier snnet imamlar gibi hadis ashbnn selefinin grlerine gelince, bunlar imanda istisn yaparlard. Bu onlardan mtevtir olarak gelmitir. Daha sonra onlarn grlerine yer verir. Bk. el-mn (sh: 375-

394, Mecmul-Fetv, 7/438-460).

Bu gr, sahbeden; Hz. mer, bn-i Mesd ve Hz. Ali, tbinden; bn-i Eb Mleyke, Tvs, Hasenl-Basr, Muhammed b. Srn, brhim en-Neha, Ebul-Bahter Sad b. Feyrz, Dahhk el-Merik, Ame, Mansr, sml b. Eb Hlid, At b. es-Sib, Hamza ez-Zeyyt el-Marib, Umre b. el-Kak, el-Mure b. Mksem, Yezd b. Eb Ziyd, Leys b. Eb Sleym ve Muhill b. Halfe et-T, fkhlardan; Abdullah b. brme, Mamer b. Rid, Sfyn es-Sevr, Sfyn b. Uyeyne, Cerr b. Abdlhamd, Abdullah b. el-Mbrek, Yahy b. Sad el-Kattn, mam Mlik, mam Ahmed ve bakalarnn grdr. el-Llek

306

(5/967-968). Ayrca bk. Abdullah b. Ahmed es-Snne (1/307-384); el-Halll es-Snne (3/593-602); el-Llek (5/965-985).
Bu gr bn-i Teymiyye (bk. el-mn sh: 368, Mecmul-Fetv 7/429),

(13/41) ve bn-i Ebil- zz el-Hanefnin (bk. erhul-Akdetit-Tahviyye, sh: 351, 353)

dedii gibi grlerin en dorusu ve en salamdr. Ayrca Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm (bk. el-mn, sh: 69-70), curr (bk. e-era, sh: 136), Beav (bk. erhus-Snne, 1/41) ve Nevev (bk. erhu Sahhi Mslim, 1/150) gibi daha pek ok lim de bu grtedir. 353. Bunlardan bazlar yledir: Ysufun yanna girdikleri zaman, Ysuf ana-babasn kucaklad ve Msra inaallah gven iinde girin dedi. (Ysuf, 99). Allahn dilemesine balamadka (inaallah demedike) hibir ey iin sakn ben bunu mutlaka yarn yapacam deme. (Kehf, 23-24). (Ms) dedi ki: naallah beni sabreder bulacaksn. (Kehf, 69). (uayb) dedi ki: naallah beni slih kimselerden bulacaksn. (Kasas, 27). O da ( smil) demiti ki: Babacm! Emrolunduun eyi yap. naallah beni sabredenlerden bulacaksn. (Safft, 102). 354. Mslmanlarn Mescid-i Harama girecekleri Allahn ilmi dahilinde kesin iken onlar oraya gtrenin Allah olduunu belirtmek iin inaallah (Allah dilerse) denilerek istisn yaplmtr. 355. stisnnn kullanld hadislerden bir blmyle, sahbe ve selefin bu konudaki szlerinden bazlar unlardr: * Hadisler Hadisler: 1- ie radiyallhu anh yle der: Raslullah sallallhu aleyhi ve sellem ne zaman gece olsa, muhakkak gecenin sonunda Bak mezarlna kar ve yle derdi: Ey mminler topluluunun yurdu! Selam zerinize olsun. Size vaad olduunuz ey (lm) gelmitir. Yarn size yetieceiz. naallah biz de size kavuacaz. Allahm! Bak el-arkat (kabristannda) yatanlar bala. Ahmed (6/71, 76, 111, 180, 221); Mslim (No: 974);

Nes (4/93-94); bn-i Mce (No: 1546); el-Llek (No: 1761); Beyhak es-SnenlKbr (4/79); Beav erhus-Snne (No: 1555) ve dierleri. Hadis sahihtir. Bk. elElbn, Ahkmul-Ceniz ve Bidauh (sh: 239); rvul-Gall (3/236); erhul-AkdetitTahviyye Tahkiki (sh: 352, 437 nolu dipnot).
Hadisi Bureyde radiyallhu anh: Raslullah sallallhu aleyhi ve sellem, ashb kabristana kt zaman, onlara yle sylemelerini retirdi: Ey mmin ve mslmanlarn yatt yurdun sakinleri (ehli)! Selam zerinize olsun. naallah biz de size

307

kavuacaz. (Siz bizden nce gittiniz. Biz de sizin arkanzdan geleceiz). Allahtan bizim ve sizin iin afiyet dilerim lafzyla rivyet etmitir. Ahmed (5/353, 359, 360); Mslim (No:

975); Nes (4/94); bn-i Mce (No: 1547); el-Llek (No: 1758); Beav (No: 1547) ve dierleri. Bu lafz da sahihtir. Bk. el-Elbn, Ahkmul-Ceniz (sh: 240); rvul-Gall (3/235-236); el-Kelimut-Tayyib Tahkiki (No: 150); Sahhul-Kelimit-Tayyib (No: 123).
Hadisi ayrca Eb Hureyre radiyallhu anh: Ey mminler topluluunun yurdu! Selam zerinize olsun. naallah biz de size kavuacaz lafzyla rivyet etmitir. Mlik

(1/54-55); Ahmed (2/300, 375, 408); Mslim (No: 249); Eb Dvd (No: 3237); Nes (1/94-95); bn-i Mce (No: 4306); el-Llek (No: 1760); Beyhak (4/78); Beav (No: 151) ve dierleri. Bu lafz da sahihtir. Bk. el-Elbn, Ahkmul-Ceniz (sh: 240-241); rvul-Gall (3/235), Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 129); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 3698); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 298).
2- Her peygamber iin kabul olunan bir dua vardr. Her peygamber (bu) duasn kullanmakta acele etmitir. Ben ise duam, kyamet gn mmetime efaat etmek iin sakladm. Benim efaatime inaallah mmetimden Allaha hibir eyi irk komayarak lenler nil olacaklardr. Mlik (1/186); Ahmed (2/275, 313. 381, 396, 409, 426, 430,

481, 486, 487); Buhr (No: 6304, 6305, 7474); Mslim (No: 198); Tirmiz (No: 3602); bn-i Mce (No: 4307); Drim (No: 2805); el-Llek (No: 1768) ve dierleri birbirine
yakn lafzlarla Eb Hureyreden. Bu, Mslim, Tirmiz ve bn-i Mcenin lafzdr. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 95); Sahhul-Cmiis-Sar (No:

5176); Miktl-Mesbh Tahkiki (No: 2223). Hadisin farkl lafzlar iin bk. SahhulCmiis-Sar (No: 5174, 5175, 5177, 5178).
3- Allaha yemin ederim ki, hi phesiz ben sizin Allahtan en ok korkannz olmay ve sakndm eylerde de sizin en bilgiliniz olmay diliyorum. Mlik (1/241);

Ahmed (6/67, 156, 245); Mslim (No: 1110); Eb Dvd (No: 2389); Nes es-SnenlKbr (bk. Tuhfetl-Erf, 12/381); el-Llek (No: 1766) ve dierleri ie radiyallhu anhdan. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 586); SahhulCmiis-Sar (No: 7090); erhul-Akdetit-Tahviyye Tahkiki (sh: 352, 438 nolu dipnot). Hadisi ayrca Buhr (No: 5063) ve Beyhak es-Snenl-Kbr (7/77): Dikkat edin!
Allaha yemin ederim ki, muhakkak ben sizin Allahtan en ok korkannz ve Ondan en ok saknannzm lafzyla Enes b. Mlikden, Mslim (No: 1108): Dikkat edin! Allaha yemin ederim ki, muhakkak ben sizin Allahtan en ok saknannz ve Ondan en ok korkannzm lafzyla mer b. Eb Seleme el-Mahzm radiyallhu anhden rivyet etmilerdir. Her iki lafz da sahihtir. Bk. rvul-Gall (No: 1782); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 1335, 1336). 4- Raslullah sallallhu aleyhi ve sellem yle buyurdu: Sleymn b. Dvd (Allahn selam ikisinin de zerine olsun): Kesinlikle bu gece yetmi (baz rivyetlerde 90, bazlarnda 99, bazlarnda 100, bazlarnda da say belirtilmeksizin hanmlarm

308

eklinde gemektedir) hanmm da dolaacam. Hanmlardan her biri Allah yolunda savaacak bir svari douracak dedi. Bunun zerine arkada (olan melek) Ona: naallah de dedi. Ancak O inaallah demedi. Bunun sonucu olarak da kadnlardan biri hari hibiri gebe kalmad. O da bir taraf dk bir ocuk dourdu. Daha sonra peygamber sallallhu aleyhi ve sellem yle dedi: Muhammedin nefsi elinde olan Allaha yemin ederim ki, eer inaallah demi olsayd, hepsi de muhakkak svari olarak Allah yolunda savaacak (ocuklar olacaklard). Ahmed (2/229, 275, 506); Buhr (No:

2819, 3424, 6639, 7469); Mslim (No: 1654); Nes (7/25-26); Tirmiz (No: 1532); elLlek (No: 1764) ve dierleri Eb Hureyreden. Hadisi ayrca ... Melek Ona: naallah
de dedi. Ancak O bunu demeyi unuttu ve hanmlarn dolat. Sonunda da onlardan biri hari hibiri ocuk dourmad. O biri de yarm bir insan dourdu. Daha sonra Peygamber sallallhu aleyhi ve sellem sze yle devam etti: Eer Sleymn inaallah demi olsayd, hem yeminini bozmu olmayacak, hem de arzusuna ulamas daha mmkn olacakt lafzyla Buhr (No: 5242, 6720); Mslim (bk. erhun-Nevev 11/118-121); Nes (7/30-31); el-Llek (No: 1763) ve dierleri ayn sahbden rivyet etmilerdir. Hadis sahihtir. Bk. el-Elbn, Muhtasaru Sahhil-Buhr (2/273); Muhtasaru Sahhi Mslim

(No: 1014). Ayrca yeminde istisn yapmayla ilgili hadisler iin bk. el-Elbn, rvul-Gall (No: 2570, 2571); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 6206, 6209, 6210, 6211, 6212).
5- Muhammedin nefsi elinde olan Allaha yemin ederim ki, muhakkak ben sizin cennet ehlinin yars olmanz diliyorum. nk cennete, mslman nefisten baka hi kimse giremez. Sizin irk ehli iindeki (baz rivyetlerde mslmanlarn kafirler iindeki, baz rivyetler de sizin dnzdaki mmetler iindeki) durumunuz tpk siyah bir kzn (baz rivyetlerde inein) derisindeki beyaz bir ty gibi veyahut da krmz bir kzn (baz rivyetlerde beyaz bir kzn) derisindeki siyah bir ty gibidir. Ahmed (1/386, 437-438,

445); Buhr (No: 6528, 6642); Mslim (No: 221/376, 377, 378); Tirmiz (No: 2547); bni Mce (No: 4283); Taylis el-Msned (No: 2690); Eb Yal (No: 5386); Taber Tehzbul-sr ( bn-i -i Abbas Msnedi, No: 704, 705); Eb Avne el-Msned (1/87, 88); Tahv erhu Mkilil-sr (No: 360, 361, 362, 364); bn-i Hibbn (el- hsn, No: 7245, 7458); bn-i Mende el-mn (No: 985, 986, 987); Eb Nuaym el-Hilye (4/152153); Sfatl-Cenne (No: 64) ve dierleri Abdullah b. Mesddan. Hadis sahihtir. Bk. elElbn, Muhtasaru Sahhi Mslim (No: 102); Sahhul-Cmiis-Sar (No: 7057). Hadis
ayrca, Eb Sad el-Hudr, Eb Hureyre ve mrn b. el-Husayn radiyallhu anhumden farkl lafzlarla rivyet edilmitir. Bk. 204 nolu dipnot. * Sahbe Szleri: elanhmer b. el-Hattb -radiyallhu anh-

309

Her kim ben mminim derse, o kfirdir. Her kim lim olduunu sylerse o childir. Yine her kim cennetlik olduunu sylerse, o cehennemliktir. el-Llek (No:

1777) ve bn-i Teymiyye Mecmul-Fetv (7/667, senedsiz). Eserin senedinin ba

tarafnda haklarnda kaynaklarda bir ey bulamadm iki rvi vardr. Dier rviler ise gvenilirdir. Eseri ayrca Tabern el-Evsat (No: 6846) adl eserinde, Muhammed b. MuzMuhammed b. KesrHemmmLeys b. Eb SleymMchid yoluyla bn-i merden: Bunu Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemden bakasndan bilmiyorum. O yle demitir: Her kim ben limim derse, o childir lafzyla Peygamber sz (merf) olarak rivyet etmitir. Ancak Tabern rivyetin hemen ardndan yle demitir: Bu hadis Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemden bu isnd dnda baka hibir isndla rivyet edilmemitir. Onun da rivyetinde Muhammed b. Kesr teferrd etmitir. el-MucemulEvsat (7/59). Ayrca bk. Mecmaul-Bahreyn (No: 329). mam Mnzir et-Terb vet-Terhb (1/130)da hadisi Tabern gibi Mchid yoluyla bn-i merden rivyet ettikten sonra: Bunu Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemden bu isnddan baka hibir isndla bilmiyorum demitir. Heysem ise Mecmauz-Zevid (1/186)da hadisi Tabernnin elEvsatda rivyet ettiini belirttikten sonra: sndnda Leys b. Eb Sleym vardr ki, o zayftr demitir. el-Elbnde Dafut-Terb vet-Terhb (No: 112) ve Silsiletl-EhdsidDafede (No: 5588) esere zayf demitir. Eseri ayrca Tabern es-Sar (No: 176)da: Her kim muhakkak ben limim derse, o childir. Her kim de muhakkak ben chilim derse, o childir. Yine her kim muhakkak ben cennetteyim derse, o cehennemdedir. Her kim de ben cehennemdeyim derse, o cehennemdedir lafzyla Yahy b. Eb Kesrden rivyet etmitir. Heysem Mecmauz-Zevid (1/186)da eseri Tabernnin es-Sarde rivyet ettiini belirttikten sonra: sndnda Muhammed b. Eb At es-Sekaf vardr ki, Ahmed Onu zayf grm ve mnkerl-hadis olduunu sylemitir. bn-i Hibbn ise Onu esSikt adl eserinde zikretmitir. Bununla beraber eser, Yahy zerine mevkf olup Onun szndendir demitir. Sad elanhumAli b. Eb Tlib ve Eb Sad el-Hudr -radiyallhu anhumEbl-Bahternin (Sad b. Feyrz) rivyetine gre Hz. Ali yle demitir: rc bir bidattir; (kiinin kendi nefsi lehinde) ehdette bulunmas (yni ben mminim demesi) bir bidattir; beret bir bidattir. Abdullah b. Ahmed es-Snne (No: 643); el-Llek (No: 1778). Eserin isndnda Muhammed b. Abdirrahmn b. Eb Leyl el-Ensr vardr ki, bn-i Hacerin deyimiyle sadk olup, hfz ok ktdr. Takrbut-Tehzb (sh: 871). Ayrca bk. Tehzbut-Tehzb (9/260-261). Ayrca isndnda el-Hakem b. Uteybe vardr ki, bn-i Hacer hakknda: Sika, sebt (ve) fakihtir. Ancak belki de tedls yapmtr demitir. TakrbutTehzb (sh: 263). Ayrca bk. Tehzbut-Tehzb (2/388-390). stelik el-Hakem senedde Ebul-Bahterden ananede bulunmutur.

310

Ayrca eseri, Abdullah b. Ahmed es-Snne (No: 642) ve bn-i Batta el- bnetlKbr (No: 1256), mam Evz yoluyla Eb Sad el-Hudrden rivyet etmilerdir: Evz yle demitir: Eb Sad el-Hudr yle derdi: (Kiinin kendi nefsi lehinde) ehdette bulunmas (yni ben mminim demesi) bir bidattr; beret bir bidattir; irc bir bidattir. Eserin senedindeki rviler gvenilir olmakla beraber, isnd munkatdr (kesiktir). nk Evz (lm. 157 h. ), Eb Sd el-Hudrye (lm. 63 veya 64 veya 65 ya da 74 h. denmitir) yetimemitir. Bk. Tezkiretl-Huffz (1/178-183); Siyer (7/107-134); Mznul-

tidl (2/580); Tehzbut-Tehzb (6/215-218); Takrbut-Tehzb (sh: 593); ezertz-Zeheb (1/241-242). Eb Sad el-Hudr (Sad b. Mlik b. Ubeyd el-Ensr el-Hazrec) iin bk. elstb (2/167, 4/235); el- sbe (3/65-67); Tehzbut-Tehzb (3/418-419); Takrbut-Tehzb (sh: 371).
anhAbdullah b. Mesd -radiyallhu anhHer kim kendisinin mmin olduuna dir ahitlik ederse, kendisinin cennette olduuna da ahitlik etsin.Abdullah b. Ahmed es-Snne (No: 711, 721); el-Llek (No: 1779). Eserin senedindeki rviler, Muire b. Mksem ed-Dabb dnda gvenilirdir. Mure ise her ne kadar sika mutkin ise de zellikle brhimden olmak zere tedls yapard. Bk. Takrbut-Tehzb (sh: 966).Ayrca bk. Tehzbut-Tehzb (10/242-243). Bir adam Abdullah b. Mesdun yannda muhakkak ben mminim deyince bn-i Mesd ona: Muhakkak ben cennetteyim (cennetliim) de dedi. Daha sonra bn-i Mesd adama yle dedi: Fakat biz Allaha, meleklerine, kitaplarna ve peygamberlerine inanyoruz (de), Eb Ubeyd el-mn (No: 11); bn-i Eb eybe el-

mn (No: 22); Abdullah b. Ahmed es-Snne (No: 655, 668); Tabern el-Kebr (9/No: 8792) ve el-Llek (No: 1780). Eser hakknda Heysem Mecmuz-Zevid (1/55)de: Tabern el-Kebrde rivyet etmi olup, ricli gvenilirdir demitir. elElbnde Eb Ubeydin el-mn kitabna dt dipnotta: snd, eyhaynn artna gredir derken, bn-i Eb eybenin el-mn kitabna (sh: 21) dt dipnotta:
Mevkf olup, isnd sahihtir demitir. Bir adam Abdullah b. Mesda gelir ve yle der: Ey Eb Abdirrahmn! Ben binekli yolcularla karlatm ve onlara: Siz kimsiniz? dedim. Onlar da (bana): Bizler mminleriz dediler. Adamn bu sz zerine bn-i Mesd yle dedi: Onlar biz cennet ehliyiz de demediler mi?! Eser baz rivyetlerde: Biz bn-i Mesd ile birlikte bir yolculuktayken bir kafileyle karlatk ve onlara: Topluluk kimdir? diye sorduk. Onlar: Bizler mminleriz diye cevap verdiler. Bunun zerine bn-i Mesd yle dedi: Biz cennet ehliyiz de deselerdi ya! lafzyla rivyet edilmitir. Abdrrezzk el-Musannef (No: 20106); Eb

Ubeyd el-mn (No: 10); bn-i Eb eybe el-mn (No: 23);Abdullah b. Ahmed esSnne (No: 656); Tabern el-Kebr (9/No: 8791); bn-i Batta el- bnetl-Kbr (No: 1167) ve el-Llek (No: 1781) Eb Vil akk b. Seleme el-Esedden. el-Elbn Eb

311

Ubeydin el-mn kitabna dt dipnotta: sndnn eyhaynn artna gre olduunu sylerken, bn-i Eb eybenin el-mn kitabna dt dipnotta (sh: 21, 22

nolu dipnot): snd sahihtir demitir.

Bir adam Abdullah b. Mesda: Ben mminim der. bn-i Mesd da ona: Sen cennet ehlinden misin?diye soru sorar. Adam: Dilerim der. Bunun zerine bn-i Mesd yle der: kincisini (cenneti) (Allaha) havale ettiin gibi ilkini de (iman da) (Ona) havale etseydin ya! Eb Ubeyd el-mn (sh: 67) ve curr e-era (sh: 137). Ayrca eseri curr e-era (sh: 139) ve bn-i Teymiyye Mecmul-Fetv (7/667, senedsiz): Bir adam bn-i Mesdun yannda: Muhakkak ben mminim der. Bunun zerine bn-i Mesda: Ey Eb Abdirrahman! Bu adam mmin olduunu idda ediyor denilir. bn-i Mesd da onlarn bu sz zerine: Ona bir sorun bakalm, o cennette midir yoksa cehennemde mi? der. Onlar hemen adama bunu sorarlar. Adam da onlara: Allah en dorusunu bilir diye karlk verir. Adamn bu cevab zerine bn-i Mesd ona: kincisini (cennet ya da cehennemde olduunu) (Allaha) havale ettiin gibi ilkini de (imann da) (Ona) havale etseydin ya! lafzyla bn-i Mesddan rivyet etmilerdir. el-Elbn, Eb Ubeydin el-mn kitabna (sh: 67) yapt tahkikte eserin isndnn sahih olduunu syler. * Selefin Szleri: Ali b. Bahr dedi ki: Cerr b. Abdlhamidi, iman sz ve ameldir derken duydum. Yine O yle derdi: Ame, Mansr, Mure, Leys, At b. es-Sib, smil b. Eb Hlid, Umre b. el-Kak, el-Al b. el-Mseyyib, bn-i ubrume, Sfyn es-Sevr, Hasenin arkada Eb Yahy ve Hamza ez-Zeyyt: Biz inaallah mminiz derler, istisn yapmayanlar ise ayplarlard. Abdullah b. Ahmed es-Snne (No: 697); curr eera (sh: 139) ve el-Llek (No: 1785, baz isimler zikredilmeden). Ayrca eseri elLlek (No: 1785): Cerr b. Abdullah dedi ki: Ben, Mansr b. el-Mutemir, el-Mure b. Mksem, Ame, Leys b. Eb Sleym, Umare b. el-Kak, bn-i ubrume, el-Al b. elMseyyib, smil b. Eb Hlid, At b. es-Sib, Hamza b. Habb ez-Zeyyt, Yezd b. Eb Ziyd, Sfyn es-Sevr, bn-i ul-Mbrek ve kendilerine yetitiim dier imamlarn, imanda istisn yaptklarn ve istisn yapmayanlar da bizzat aypladklarn duydum lafzyla rivyet etmitir. Eserin isnd sahihtir. Veld b. Mslim: Evz, ML K B. ENES ve Sad b. Abdlazzin, kiinin ben mminim demesini inkar ettiklerini, istisnyla ilgili olarak ben inaallah mminim demesine ise izin verdiklerini duyduunu syler. Abdullah b. Ahmed es-Snne (No:

744, Ayrca bk. No: 687).

smil b. Eb veys yle der: Mlik b. Enes maallah szn oka sylerdi. Daha sonra smil b. Eb veys yle der: (Bir gn) bir adam mam Mliki, maallah szn oka kullanmasndan tr knad. Bunun zerine adama geceleyin ryasnda
312

yle bir olay gsterildi: Mlik b. Enesi maallah szn oka kullanmasndan tr knayan kii sen misin!? Eer Mlik b. Enes maallah szyle bir hardal tanesini delmek isteseydi, muhakkak onu delerdi. el-Llek (No: 1795). brhim en-Nehanin rivyetine gre bir adam Alkame b. Kays en-Nehaye: Sen mmin misin? diye sormu. O da: Diliyorum. (Baz rivyetlerde: diliyorum, inaallah) diye cevap vermitir. bn-i Eb eybe el-mn (No: 24); Abdullah b. Ahmed es-Snne (No: 719, 720, Ayrca bk. 652); curr e-era (sh: 139, 140). Eserin rvileri gvenilirdir. mam Ahmed b. Hanbele imana dir soru sorulunca, O: man sz, amel ve niyettir diye cevap verdi. Bu sefer Ona: Eer adam, sen mmin misin?diye sorarsa denildi. O da: Bu bir bidattir diye cevap verdi. Bu sefer Ona: Peki bylesine nasl cevap verilir? diye sorulunca, O: naallah mminim der, diye cevap verdi... Peygamber sallallhu aleyhi ve sellem kabir ehlini ziyaret ettiinde yle derdi: naallah biz de size kavuacaz. O, burada istisn yapmtr. Oysa Peygamber sallallhu aleyhi ve sellem leceini kesin olarak bildii halde bu istisny yapmtr. el-Llek (No: 1798). Ayrca

bk. el-Halll es-Snne (No: 1069, 1071, 1072).

Muhammed b. Hasen b. Hrn dedi ki: Ben Eb Abdillaha (Ahmed b. Hanbel) imanda istisn (yaplp yaplmayaca) hakknda soru sordum. O bana: Evet (yaplr) dedi. Sonra da yle dedi: phe anlamn iermemek zere korkarak ve amel iin ihtiyatl davranarak istisn yaplabilir. bn-i Mesd ve bakalar istisn yapmlardr. Sevrnin gr de budur. Allah Azze ve Celle yle buyurmutur: Allah dilerse siz gven iinde Mescid-i Harama muhakkak gireceksiniz. (Fetih, 27). Peygamber sallallhu aleyhi ve sellemde ashbna yle demitir: Hi phesiz ben sizin Allahtan en ok korkannz olmay diliyorum. Bak mezarlnda ise yle demitir: naallah bunun zerinden (yni buna inanm olarak) diriltiliriz. el-Halll es-Snne (No: 1049) ve bn-i Teymiyye

Mecmul-Fetv (7/450, dorudan el-Hallldan). mam Ahmedin sz ettii ikinci hadisi

(Bak mezarl hadisi) elimdeki hibir kaynakta tespit edemedim. Allah en dorusunu bilir. el-Fadl b. Ziyd, mam Ahmedi yle derken duyduunu syler: Ben inaallah mminim, diyen kimse asla pheci deildir. Bunun zerine Ona: naallah bir phe deil midir? denilince O yle cevap verdi: (Bundan) Allaha snrm. Allah Azze ve Celle: Allah dilerse siz kesinlikle Mescid-i Harama gireceksiniz (Fetih, 27) buyurmad m? Onlarn oraya girecekleri Allahn ilmi dahilindedir. Yine kabirdeki lye: Ve inaallah bunun zerinden (yni buna inanm olarak) diriltilirsin dedii zaman bunda hangi phe vardr ki? nk Peygamber sallallhu aleyhi ve sellem yle buyurmutur: naallah biz de size kavuacaz. curr e-era (sh: 138). Ayrca bk. el-Halll es-Snne (No:

1050).

313

 mam Ahmedin olu Abdullah dedi ki: Babama: man sz ve ameldir; artar ve eksilir diyen, fakat istisnda bulunmayan kimse Mrci midir? diye sordum. Bana: Umarm ki Mrci deildir dedi. Daha sonra babamn yle dediini duydum: Raslullah sallallhu aleyhi ve sellemin kabir ziyaretlerinde ller iin syledii inaallah biz de size kavuacaz buyruu imanda istisn yapmayan kimse aleyhine delildir. Abdullah b.

Ahmed es-Snne (No: 600-601). stisnnn kullanld hadisler, sahbe ve selefin bu konudaki szleri hakknda daha geni bilgi iin bk. Abdullah b. Ahmed es-Snne (1/307-384); el-Halll es-Snne (3/593-602); curr e-era (sh: 136-140); el-Llek (5/965-985); Mecmul-Fetv (7/446-452).

314