HANEF FIKHININ

ESASLARI
(Fkhu Ehlil-Irak ve Hadisuhum)

Muhammed Zahid El-Kevser

evirenler:
Do. Dr. Abdulkadir ener
Dr. M. Cemal Sofuolu

Yeni Pars Matbaaclk

1982
indekiler

evirenlerin nsz ..............................................................................................1

Takdim .........................................................................................................................6
Giri ...............................................................................................................................8
Rey ve tihad ....................................................................................................... 12
stihsan ..................................................................................................................... 24
Haberlerin Kabl artlar ................................................................................. 30
tihad limler Asndan Kfe ...................................................................... 39
Eb Hanifenin Fkh Metodu.......................................................................... 52
Eb Hanfenin Arkadalarndan Ve Mezhebinden Baz Byk
Hafz Ve Hadisiler .............................................................................................. 59
Ek Blm.................................................................................................................. 76
Bavurulan Kaynaklar ....................................................................................... 82
evirenlerin nsz

Bu eserin yazar merhum Muhammed Zahid el-Kevser, Trk-

slam kltr evresinin yetitirdii deerli ilim adamlarndan, air,
edib, yazar ve gl bir eletirici idi. Arap dili ve edebiyat, fkh,
hads, slam tarihi ve Kuran- Kerm ilimlerinde derin ve kkl
bilgi sahibi olduu kadar dindar, mtevazi, meden cesarete sahip
ve ayn zamanda ok nazik bir insand.. Ancak ilm konularda mu-
arzlarn tenkid ederken olduka sert bir dil kullanrd.
Yazarmz, 1296/1879 ylnda Dzcenin Hac Hasan Efendi k-
ynde 1 domu, ilk renimini Dzcede yaptktan sonra 1311/
1893 senesinde stanbula gelip Kazasker Hasan Efendi (. 1044/
1634) Darul-Hadisine yerlemitir.
Fatih Camiinde Einli brahim Hakknn (. 1318/1900) dersle-
rine devam etmi, ad geenin lmnden sonra Alasonyal Ali
Zeynel-Abidn Efendinin (. 1336/1917) derslerini takip ederek
yksek renimini bitirmi ve 1322/1904 ylnda icazet almtr.
1325/1907 ylnda da, Ders Vekili 2 Ahmed Asm (. 1329/1911)

1 Bu ky, adn 1280/1863 ylnda Kafkasyadan muhacir olarak gelen yaza-

rn babas Mderris Hasan el-Kevserden (. 1345/1926) almtr. imdiki
ad ise alcumadr. O blge halknn rivayetine gre bu ad oraya, Seluklu-
lar zamannda askerler allar arasnda Cuma namaz kldklar iin veril-
mitir.
2 Bu nvan, ilmiye ve medrese ileriyle uraan eyhulislam yardmcsna

verilirdi.

1
bakanlnda, daha sonra eyhulislam olan Ahiskal Mehmed
Esad (. 1334/1918), Dastanl Mustafa b. Azm (. 1336/1917)
ve Tosyal smail Zhd (. 1337/1918)den oluan bir heyet hu-
zurunda dersiamlk imtihann vermitir.
1325/1907 tarihinden birinci dnya savann balarna kadar Fa-
tih Camiinde mderrislik yapan M. Zahid el-Kevser, Darulf-
nunda fkh ve fkh tarihi derslerini okutmak iin alan imtihan
birincilikle kazanm ise de, bu greve mevcut retim yelerin-
den birisi vekaleten getirildiinden, tayini gereklememitir.
el-Kevser, rgpl Mehmed Hayri Efendinin eyhulislaml sra-
snda slah edilen medreselerde belagat, aruz ve ilmi vaz dersleri-
ni okutmakta iken, Kastamonuda alan yeni bir medreseyi faali-
yete geirmekle grevlendirilmi ve burada yl kadar kaldktan
sonra, 1327/1909 senesinde istifa ederek, stanbula dnmtr.
el-Kevser, stanbula gelir gelmez Darafakaya, bir ay sonra da
Medresetl-Mtehassisne mderris olarak tayin edilmitir. Ders
vekaleti meclisine ye olarak seilip bir sre sonra da 75 Osmanl
liras (altn) aylkla Ders Vekilliine tayin edilinceye kadar bu g-
revlere devam eden el-Kevser, ttihat ve Terakkcilerle anlaa-
mad iin Ders Vekilliinden azledilmitir. Ancak Ders Vekaleti
Meclisi yelii ile mderrislik grevini, 13 Rebiul-Ahir 1341 (3
Kasm 1922) tarihinde Msra gitmek zere Trkiyeden ayrln-
caya kadar srdrmtr.
M. Zahid el-Kevseri, bir ka ay Kahirede kaldktan sonra ama ge-
lip bir yl burada oturmu, snra tekrar Kahireye dnerek, Ca-
miul-Ezherde okuyan Trk rencilerinin kald Ebuz-Zeheb
Muhammed bey (. 1189/1775) Tekkesine yerlemitir.
347/1928 ylmda geri ama gitmi ve bir yl kaldktan sonra tek-
rar Kahireye dnp Msr Devlet Arivinde (Darul-Mahfzatil-
Msriyye) bulunan bir ksm Trke belgeleri Arapaya evirme

2
gibi mtevaz bir ite alarak geimini salayan el-Kevser, bun-
dan sonra ei ve ocuklarn da yanna getirmitir. 3
Son yllarda eker hastal ve tansiyonundan ikayet eden el-
Kevser geride yalnz eini brakarak, 71 yanda iken 1371/1952
ylnda vefat etmi; Camiul-Ezherde klnan cenaze namazndan
sonra 4 afi mezarlnda, dostu brahim Selime ait blmede
medfun bulunan kzlarnn yannda topraa verilmitir. 5
Tefsir, hadis ve fkh alanlarnda ok geni bilgi sahibi olan M. Za-
hid el-Kevsernin ilm faaliyet ve eserlerini iki ksmda ele alabi-
liriz:
1-Trkiyede iken eitli konularda yirmiden fazla eser yazm ise
de, sadece drd baslabilmitir. Bunlarn birisi Farsa, birisi
Trke, teki ikisi Arapadr. Kendisi, Trkiyede yazd eserler
arasnda tefsire dair iki ciltlik baslmam eserinin ok nemli ol-
duunu sylerdi.
2-Msr ve amda iken yazd eserlerin says otuzu gemektedir.
Arapa olarak kaleme ald bu eserlerin ou baslmtr. Hadis,
fkh, fkh usl ve slam bilginlerinin biyografileriyle ilgili elliden
fazla esere uzun nszler, notlar ve aklamalar yazmtr. Mecel-
letl-slam gibi din ve ilm dergilerde kan yzden fazla makale-
si rencileri tarafndan derlenmi ve Makalatul-Kevser adiyle
yaynlanmtr. 6
te bu Makalatul-Kevsernin batarafnda, yazarn hayat ve
eserleri hakknda Ahmed Hayrinin kaleme ald 80 sahifeyi bulan

3 Bir olu, kz vard. Olu ile kznn biri stanbulda, teki iki kz da ba-
balar hayatta iken Kahirede lmtr
4 Merhumun cenaze namaznda bulunmak, mtercimlerden Abdulkadir e-

nere de nasip olmutur.

5 Eini kaybettikten bir sre sonra ayana scak su dklp rahatszlanan

kars, Trkiyeye dnm ve 1957 ylnda Dzcede hayata gzlerini yum-

mutur
6 Kahire, 1372

3
bir mukaddime yer almaktadr. Biz bu nszmz daha ok Ah-
med Hayrinin sz konusu mukaddimesi ile, yazarn et-Tahrrul-
Veciz 7 adl eserinden yararlanarak yazdk.
En ok hadisle uraan el-Kevser, Hanef imamlar Eb Ysuf,
mam Muhammed ve mam Zfer gibi Ebu Hanfenin rencileri-
nin biyografileri, gr ve ictihadlar zerinde durmutur. el-
Kevsernin, el-Hatbul-Badadye kar Eb Hanfeyi savunmak
gayesi ile yazd 200 sahifeyi aan Tenbul-Hatib adl eserini 8
burada zelilkle zikretmek isteriz.
Tercmesini sunduumuz kitaba gelince bu eser, merhum el-
Kevser tarafndan nl Hanef hukukusu Zeylanin Nasbur-
Raye li-Ahadisil-Hidye adl kitabna 9 mukaddime olarak yazl-
m olup ilk nce szkonusu kitabn birinci cildinin batarafnda
yaynlanmtr. Nasbur-Rayenin basks yaplrken Muhammed
Ysuf el-Benr, bu mukaddimeye baz notlar ilave etmitir. Biz bu
notlardan lzumlu olanlar da tercme ettik. Daha sonra da deer-
li muhakkik Abdul-Fettah Eb Gudde tarafndan, bir ksm ilave-
lerle dipnotlar eklenerek ayr bir eser halinde Fkhu Ehlil-Irak ve
Hadisuhum (Irakllarn Fkh ve Hadisleri) adyla bastrlmtr 10
Biz, genellikle A. F. Eb Guddenin bu ilave ve dipnotlarn da ter-
cme ettik.
Burada yazarmz M. Zahid el-Kevserye Allahtan rahmet diler, bu
kymetli eserini doup byd ve yetidii topran insanlarna
sunmakla mutluluk duyduumuzu belirtmek isteriz.

7 1360/1941 ylnda Kahirede baslan bu eser, yazar tarafndan talebeleri-

ne verilmek zere icazetname olarak hazrlanm olup merhumun kendisi
ve hocalar hakknda deerli bilgileri iine almaktadr. Biz, bu icazetname-
den Hseyin Atay adna dzenlenen nushay kullandk.
8 Kahire, 1361

9 Kahire, 1938

10 Kahire, 1970

4
Ayrca bu eserin tercme ve neri hususunda Sayn Prof. Dr.
Mehmed Hatibolu aracl ile kendisinden msaade istediimiz
muhterem ilim adam ve Zahid el-Kevsernin deerli ve vefakar
talebesi Abdul-Fettah Ebu Gudde, tercmemiz iin bir takdim ya-
zs ile eserin Arapa ikinci basks srasnda Ebu Hanfenin Arka-
dalarndan ve Hanef mezhebinden Baz Byk Hafz ve Hadisiler
ve Ek Blm ksmlarna yapmak istedii baz ilaveleri bize gn-
dermek ltfunda bulunmutur.
Kendilerine bu samim ilgi ve zahmetlerinden dolay ne kadar te-
ekkr etsek azdr.

15.4.1981, Ankara
evirenler

5
Takdim

Rahman ve Rahim olan Allahn adyla

Hamd, her trl vgye layk olan Allaha mahsustur.
Salat ve selam, peygamberlerin efendisi ve sonuncusu Hz. Mu-
hammede, Onun yaknlarna, arkadalarna ve onlara uyanlara
olsun.
Allahn bir ltfu olarak deerli hocamz aratrc, muhaddis, fa-
kih, uslc ve amzn nadir eletiricisi, Osmanl imparatorluu
son devir eyhulislam Vekili Muhammed Zahid el-Kevsernin
Fkhu Ehlil-Irak ve Hadisuhum (Irakllarn Fkh ve Hadisleri)
adl bu eserini 1970 ylnda neretmitim.
lim adamlarnca uzun bir zamandan beri aranmakta olan byle
bir kitab kaleme alan deerli hocamz el-Kevserye Allah rahmet
etsin, onu ve ilim ehlini mkafatlandrsn.
Bu eser, ilim adamlar katnda layk olduu yeri alm, ok bee-
nilmi ve faydalanlmtr. Merhum el-Kevsernin btn eserleri
ve makaleleri iin bunlar sylenebilir. Yani onun btn eserleri
ilm inceleme ve geni aratrmalara dayand iin ok yararl ki-
taplardr, her yerde ilim adamlarnn elinden, dmez. Merhumun

6
bu nitelikleri tayan kitaplarnn banda Fkhu Ehlil-Irak ve Hadi-
suhum adl elimizdeki eseri gelir.
A.. lahiyat Fakltesi mensuplanndan deerli kardelerim Ab-
dulkadir ener ve M. Cemal Sofuolunun bu kitab Trkeye,
yani stadmz el-Kevsernin ana diline evirmeye karar verdikle-
rini rendim. Bu beni son derecede sevindirdi; nk bu terc-
me, Trk ilim ve irfanna hzmetin tesinde, yakn kltr tarihinin
yetitirdii ahsiyetleri yeni nesillere tantmak bakmndan ok
nemlidir. te yazanmz Muhammed Zahid el-Kevser, asrlar bo-
yu slam aleminin ilim ve irfan merkezi olan stanbulun yetitirdi-
i alimler zincirinin son halkalarndan biridir.
Trkeye evirilen bu deerli eserin slam ilimlerle uraan Trk
genlerine faydal olmasm mid ediyorum. Bu vesileyle Trki-
yenin ilm faaliyetlere hz vererek, slam Alemindeki eski erefli
yerini almasn Allahdan diliyorum.
Ayrca bu deerli eseri Trkeye kazandran sayn mtercimlere
teekkr ve takdirlerimi sunuyor, kendilerine Allahtan baarlar
diliyor ve onu, layk olduu ekilde gzel bir bask ile neretmele-
rini rica ediyorum.
Allah ilim yolunda alanlara yardmc olsun.

3 Zilhicce 1399 (1980), Riyad

Abdulfettah Eb Gudde

7
Giri

Hamd, fakihlerin mertebelerini slam Dinine yapm olduklar

hizmette gsterdikleri himmete uygun olarak ycelten Allahadr.
Salat ve Selam, nebilerin sonuncusu, mttakilerin dayana, slam
toplumunu karanlktan aydnla ve nura kavuturan Hz. Mu-
hammede, Onun al ve ashabna olsun.
Byk hukuku ve Muhaddis Abdullah b. Yusuf ez-Zeylanin
Nasbur-Raye l-Tahrci Ahdisil-Hidye adl eseri ahkam hadis-
leri konusunda gerekten benzeri olmayan bir kitaptr; nk ya-
zar, aratrmada bir an bile bo durmam, bu uurda her trl
engeli am, byk kk demeden yitiini kimde ve nerede bul-
duysa alm, yorulmadan ve bkmadan gece gndz btn gcn
harcayarak ilme hizmet etmitir.
Bu byk samimiyet ve derin aratrma sayesinde meydana getir-
dii eser, bilginler katnda benzerleri arasnda layk olduu yeri
almtr.
Gerek odur ki, Zeyla, bu eserinde herhangi bir aratrc iin bu
konuda tamamlanmas gereken bir eksiklik brakmamtr. slam
hukukularnn kendi itihad ve grlerinde dayanm olduklar
hadisleri, fkh kitaplarndaki blmlere gre ele alm, incelemi,
kaynaklarn gstererek tenkidini yapmtr.

8
Yazarmz kadar tarafsz ve insafl olan pek az kimse vardr. yle
ki herhangi bir zmrenin benimsedii hadislerle yetinmemi, mu-
arzlarnn delillerini de kaydederek, bunlarn leh ve aleyhinde be-
lirtilmesi gereken hususlar byk bir titizlikle aklamtr. Mez-
heplerin, dayanm olduklar ahkam hadisleri konusunda dier
eser yazanlar ise, byle bir tarafszlk gsterememilerdir. Onlar,
ya aratrmada kusurlu davranmlar, ya da ind grlerinin pe-
inden gitmilerdir. Oysa aratrmada kusurlu davranmak, delili
kuvvetli olan meseleyi delilsiz bir duruma drr, ind grlerin
peinden gitmek ise, slamn kabul etmedii bir taassuptur.
Delilleri incelerken, ilim adamnn basiretini balayan en teh-
likeli ey mezhep taassubudur; nk taassup, zayf kuvvetli,
kuvvetliyi zayf; gl delili gsz, gsz delili de gl gsterir.
Bu ise din konusunda Allahtan ve ahiret gn bunun hesabn
vermekten korkan bir kiinin yapaca ey deildir.
slam hukukusu, kendinden bilgin ve byle cidd bir hadisi ile
karlanca nefsinin hevasna esir olmamal ve bylesine esiz bir
ilim adamna smsk sarlmaldr.
te Zeyla, bu nitelikleri hakkiyle kendisinde toplamtr. Bu iti-
barla kendinden sonraki tahrcle uraan alimler ona bavurmak
zorunda kalmlardr. Mesela: Bedrd-Dn ez-Zerke 11, bn Mu-
lakkin 12, bn Hacer ve dier mehur alimler tarafndan yazlan bu
tr eserleri Zeylaninkilerle karlatrrsanz szmzn doru-
luunu grrsnz. Hatta daha ileri giderek onlardaki mezhep ta-
assubu bir yana braklrsa, tamamen Zeylanin eserlerinin taklidi
olduklarn syleyebilirsiniz.

11 Yazar burada ez-Zerkenin Fethul-Aziz l Kitabil-Veciz (ez-Zehebul-

briz f Tahrci Ahdisi Fethil-Aziz) adl eserini kasdetmektedir. (ev.)
12 bn Mulakkin, mehur afi alimlerindendir. Fkh, tarih ve hadis sahasn-

da nemli eserleri vardr. 723-804 hicri tarihleri arasnda yaamtr. Asl

ad mer b. Al b. Ahmeddir. Daha ok bn Mulakkin knyesi ile tannr.
(ev.)

9
Zeylanin bu eserinde Hanefler, imamlarnn delil olarak kullan-
dklar ahkam hadislerini bulurlar. Malikler bn Abdil-Berrin et-
Temhd ve el-stizkar adl eserlerinde tahric ettii rivayetler ve
Abdul-Hakkn kitaplarnda ele ald ahkam hadislerinin zetiyle
karlarlar. afiiler, Beyhaknin Snen ve el-Marife gibi eserle-
rinde tahric ettii, Nevevnin el-Hulasa, el-Mecmu ve erh-i
Mslim de zikrettii, bn Dakk el-ydin el-lmm ve erhul-
Umde adl kitaplarnda aklad hadisleri grrler. Hanbeliler de
bnul-Cevznin et-Tahkik ve bn Abdil-Hadnin Tenkhut-
Tahkik adl eserlerinde ve ahkam hadisleriyle ilgili dier kitaplar-
daki nemli tenkidlerle yzyze gelirler.
Hatta aratrc, Nasbur-Rayede, Sahih hadis kitaplarnda, snen-
lerde, msnedlerde, el-asar adn tayan kitaplarda ve dier hadis
kolleksiyonlarnda bulunmayan, fakat slam hukukusu iin ok
nemli bir kaynak olan bn Ebi eybenin Musannefi ile Abdurraz-
zakn Musannefi 13 gibi eserlerde yer alan ahkam hadislerini ilgili
olduklar blmlerde bulabilir.
Zeylanin bu kitabn vmekle kimsenin azmini krmak, himmetini
kmsemek istemediim gibi, Zeyladen sonraki ilim adamlar-
nn ayan kran olan almalarn inkar etmek de istemiyorum.
Sadece burada herkesin hakkn vermek, ilmi takdir etmek, Zeyla
gibi bir alimin himmet ve gayretini itiraf etmek iin bu satrlar
yazyorum.
Zeyla, Hanef hadisilerinden olup, anda ve andan sonra b-
tn hukukular arasnda takdirle karlanan bu eseri meydana ge-
tirmitir. Bu kitabn sahifelerini kartran ve blmlerinde yer
alan hadisleri inceleyen kimse, Haneflerin btn hukuk konular-
da hadis ve rivayetlere son derece nem verdiklerini anlar.
Buna ramen yeryznde cehaletleri ya da taassuplar dolayisiyle
Hanefler hakknda ileri-geri konuanlar vardr. Bunlar bazan Ha-

13Abdur-Razzakn Musannefi 11 cild halinde Beyrutta Habiburrahman el-

Azam tahkikiyle baslmtr. (ev.)

10
neflerin nass bulunmad vakitler reye gre itihad yaptklarn
sylerler. Halbuki reysiz fkh olmaz. Bazan da Haneflerin az ha-
dis bildiklerim ileri srerler. Oysa Haneflerin delil olarak kullan-
d hadisler her tarafa yaylmtr. Bir ksm da, Haneflerin icti-
had yaparken stihsan metodunu kullandklarn, bu metodla icti-
had yapan kimsenin kendiliinden hkm koymu olduunu sy-
lerler.
Haneflerin istihsan konusundaki grlerine vakf olduktan sonra
bu szlerin doruluk derecesi ne olabilir? Kyas kabul edenler is-
tihsan nasl reddederler? Hkm yalnz Allahndr. Hz. Peygam-
ber ise, sadece Onun teblicisidir. slam hukukusunun yapt ise
yalnz nasslar kavramaktr. Fakih iin hkm koyuyor diyen kim-
se, fkh ve eriat anlamam demektir. Hatta yanl bir yola gir-
mitir
te biz burada, bu tr sakat grlerin yerinde olmadn belirt-
meye alacaz. Ayrca rey, ictihad, Haneflerce benimsenen is-
tihsan ve haberlerin kabul artlarn, Kfenin Kuran ve Hadis
ilimleriyle Arapa bilgisi, fkh ve fkh usul bakmndan igal et-
tii yeri, burann dou slam lkeleri iin nurlu bir merkez haline
gelmi bulunduunu ve btn dnyaya k tuttuunu, Irak Ekol-
nn dier slam hukuk ekollerinden stn olduunu, ilk slam
alardan gnmze kadar hadis bilgisi ynnden zenginliini, in-
ce bir anlayla mana denizine daln belirteceiz. Bu gerekleri
btn muarzlar da itiraf etmektedirler. Cerh ve Tadl konusunda
yazlm olan eserler hakknda da ksa bir bilgi vereceiz.
Bize Allah yeter. O, ne gzel vekildir!

11
Rey Ve tihad

Rey konusunda bir ksm rivayetler vardr. Bunlardan bir ksm,

reyin kt, bir ksm da iyi olduunu anlatr. Kt olan rey kiinin
kendi hevesine dayanan bir grtr. yi olan rey ise, Kitab ve
Snnete kyas yoluyla Sahabe, tabiun ve teba-i tabin fakihlerinin
usulne uygun olarak yeni bir olayn hkmn nasstan karmak-
tr. Bu konudaki rivayetlerin ounu el-Hatbul-Badad, el-Fakh
vel-Mtefakkihde zikretmitir. bn Abdil-Berr de bu rivayetleri,
kaynaklarn inceleyerek nakletmitir. 14 Bu konudaki kesin ka-
naat udur: Sahab, tabi ve Teba-i tabinin fakihleri yukarda te-
mas ettiimiz manada reyle ictihad yapmlar; yani nasslara ba-
vurarak yeni olaylarn hkmn karma yoluna gitmilerdir ki
bu, inkar mmkn olmayan icmalardandr.
mam Ebu Bekr er-Raz, 15 el-Fusl fil-Usul adl eserinde, reyle
ictihad bakmndan Sahab ve Tabi fakihlerinin durumlarn anlat-

14 el-Hatibul-Badad, el-Faklh vel-Mtefakkih, s. 187-216; Hafz bn Ab-

dil-Berr, Cmiu Beynil-lim ve Fad-lihi, 11/55-78, 133-150.
15 Cassas diye mehurdur. 305-370/917-980 yllar arasnda yaamtr.

leride Hanef muhaddisleri blmnde hal tercmesi verilecektir. el-Fusl

fil-Usl adl eseri, konusunda ok nemlidir. Drul-Ktbil-Msriyyede iki
yazma nshas vardr. (Prof. Dr. Hseyin ATAY, Drul-Ktbde yazma-

12
tktan sonra yle demektedir: Nihayet fkh ve usuln bilme-
yen, selefin metodunu tanmayan, cehalete dmekten saknma-
yan, sahablere ve onlarn haleflerine aykr bir ekilde nefs arzu-
larna uyan bir topluluk ortaya kmtr.
Kyas ve yeni olaylarn hkmlerini ortaya koymak iin ictihad
yapmay ilk inkar eden brahim en-Nazzamdr. O, bu konuda bil-
gisizlii yznden ve tehevvre kaplarak, kyasla ictihad yaptkla-
r iin sahablere dil uzatm, onlara uygunsuz eyler nisbet ede-
rek, Allahn onlar niteledii ve vd eyin zdd ile vasflan-
drmtr.
Sonra Badadl kelamclardan bir ksm bu gre uymu, ancak
Nazzam gibi selefi yermemi ve knamamlardr. Yine de ar git-
tikleri taraflar olmutur. Selefe dil uzatmamakla birlikte ictihad ve
kyas konusundaki szleri onlar daha da kt bir i ilemeye sev-
ketmitir; nk onlara gre sahabilerin ictihadlar kesin bir h-
km vermek iin deil, bir ksm yeni olaylarla ilgili hasm taraflar
sulh etmekten ibarettir. Bu suretle onlar, grlerini byle bir ce-
haletle sslemiler ve sanki Nazzamn selefi hatal bulmakla iine
dt irkin durumdan kurtulmulardr!
Daha sonra Davud b. Ali adnda cahil biri km, her iki tarafn ne
sylediini anlamadan onlara uymu; ksmen Nazzamn, ksmen
de kyas reddeden Badadl kelamclarn szlerini benimseyerek
kyas ve ictihad reddetmek iin deliller getirmitir. Bununla bir-
likte o, akl delillerin hepsini kabul etmemi, din ilimlerinde akln
hibir rol olmadn sanarak kendisini hayvan mertebesine in-
dirmitir. 16

snn bulunduundan sz etmektedir. Bkz. slm Hukuk Felsefesi giri ks-

m, lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara 1978, S. 82 (ev.)
16 mam Eb Bekr er-Rz, burada Nazzamn durumunu nezaket ereve-

sinde ksaca belirtmitir. Biz, Nazzam ve grlerini bir ka kelimeyle

aklamak istiyoruz.
Tam ad Eb Ishk brahim b. Seyyar en-Nazzamdr. Mtezile byklerin-
den Ebl-Huzeyl el-Allfn kz kardeinin oludur. Basra arsnda bon-

13
cuk dizip satt iin kendisine Nazzm (dizici) ad verilmitir. tizal perdesi
altnda zrdklk yapanlardan biridir.
Eb Mansr el-Badad, el-Fark Beynel-Firak adl eserinde (S. 79-80),
Nazzmiye frkasn anlatrken yle der: Genliinde mecsilerle ve
Tekfuul-Edille ye, yani her meselenin ve her hkmn lehinde ve aleyhinde
eit deerli delillerin bulunacana inanan Senevviyye frkas mensuplaryle
dp kalkm, yallk anda da dinsiz filozoflarla arkadalk etmitir.
Sonra da mecsilik inanlar, felsefecilerin sapklk ve pheciliklerini slm
dinine sokmaa almtr. Brahmanlarn peygamberlik makamn inkr
etmeleri Nazzamn houna gitmi, fakat korktuu iin bu gr benimse-
diini syleyememitir. Buna karlk Kurn- Kerimin nazm ynnden
iczn ve ayn ikiye blnmesi, Hz. Peygamberin elinde akl talarnn
tebih etmesi, Onun parmaklarnn arasndan su fkrmas gibi mucizeleri
inkr ederek, nbvveti de inkr derecesine varmtr.
Daha sonra slmn hukuk hkmlerini ar grmee balam, fakat bun-
lar da ortadan kaldrmak iin cesaret gsterememitir. Dolaysiyle bu h-
kmleri karmak iin hukukularn ba vurduklar metodlar reddetmitir.
Bu cmleden olmak zere icma, kyas ve bir ksm mtevatir olmayan ha-
berleri kabul etmemitir.
Sahablerin fer meselelerde ictihad yapma konusunda icm ettiklerini
grm ve onlara irkin bir ekilde dil uzatm, byk sahblerin fetvala-
rn tenkid etmi, hem hadis, hem de rey taraftarlarn, Haric, i ve
Neccriye dahil, btn frkalar yermitir.
Mutezillerin ekserisi Nazzamn dinsizliinde birleirler. Ona ancak kade-
riyecilerden Chz gibi pek az kimse uymutur.
Bir ok Mutezil bykleri gibi kendi days Ebl-Huzeyl de er-Redd alan-
Nazzm adl eserinde onu tekfir etmitir. Cbb ise Eb Mansr el-
Badadnin zikrettii meselelerde Nazzm tekfir etmitir. Mutezillerden
el-skaf de Nazzma bir reddiye yazm ve bir ok grlerinde kfre gitti-
ini sylemitir.
Ehl-i Snnet eserlerine gelince, bunlarn da ounda Nazzma hcum
edilmitir. Bu arada Ebl-Hasen el-Ear, Nazzm tekfir konusunda ki-
tap yazmtr. Kalnis, onun hakknda bir ok risale kaleme almtr. Kd
Eb Bekr Bakklln yazd byk bir kitapta Nazzmn usuln tenkid
etmi ve zellikle kfrul-Mteevviln adl eserinde biz, burada Nazzamm
i yzn ortaya koyacaz. diyerek onun sapklklarn belirtmitir. Eb
Mansr el-Badad de (S. 80-91), Nazzamm boynunu vurduracak yirmi bir
sapk grn kaydetmitir. Gazali de el-Mustasf da (C. II, S. 246-247), k-

14
Ebubekr er-Raz bylece, rey ve kyasn delil oluunu pheye
mahal vermeyecek ekilde ispat etmeye almtr.
Bu anlamda reyle ictihad btn slam hukukularnn vnmeye
layk bir nitelii olup derin bir anlay ve kavray ifade eder. Bu-
nun iindir ki bn Kuteybe, Kitabl-Maarifinde rey taraftarlar
bal altnda fakihleri zikreder ve Evza, Sfyan Sevri ve Malik b.
Enesi bunlar arasnda sayar. Yine Hafz Muhammed b. el-Haris el-
Huen, Kudatu Kurtuba adl eserinde imam Malikin rencileri-
ni rey taraflar olarak gsterir. Hafz Ebul-Veld b. el-Farad ise
Tarhu Ulemail-Endelus adl kitabnda ayn ifadeyi kullanr.
Hafz Ebul-Velid el-Bac de el-Muvatta erhinde ed-Daul-Udal
hadisini aklarken imam Malikden nakledilenleri reddetmi ve
bn Abdil-Berrin, imam Malikin rey taraftar taleblerinden (yani
fakihlerden) hi birisi byle bir ey rivayet etmemitir ifadesini
kullandn sylemitir. 17 Bu konuda daha fazla rnek vermeye
gerek yoktur.
Bundan da anlalyor ki reyi ktleyen rivayetler, fkhta ind g-
rlerin bir deer tamayacan, insanlk tarihi boyunca ard ar-
kas gelmeyecek yeni olaylarn Kitab ve Snnet nasslarna kyas
yoluyla zmlenmesi gerektiini ifade etmektedir. Ksaca, bu ri-
vayetlerin ktledii rey, er delillerin reddettii, nefs arzularn
mahsul olan ind grlerdir.
Haneflerin rey taraftarlar diye isimlendirilmesi ise; ancak h-
km karrken reyi ok iyi kullanmalarndan ileri gelmitir. Ne-
rede olursa olsun, ister Irakta, ister Medinede, fkhn bulunduu
her yerde rey de bulunacaktr. slam hukukularnn hepsi sadece
ellerindeki delillere gre, ictihadn artlarnda ihtilaf etmilerdir.
Kitab, Snnet, cma ve Kyas kabulde ve sadece bunlardan biriyle
yetinmeme konusunda ittifak etmilerdir. Amein dedii gibi, ha-

yas konusunu anlatrken Nazzmm sahablere dil uzattn ve kyas tan-

madn sylemitir.
17 el-Bc, el-Mntek, VII/300.

15
disiler nakilci olup, eczac gibidirler. Fakihler ise tabip hkmn-
dedirler. Bu itibarla fakih olmayan bir hadis ravsi fetva vermee
kalkrsa gln duruma der. er-Ramehurmuz, el-
Muhaddisul-Fasl da, bnul-Cevz Telbsu bls ve Ahbarul-
Hamka da, el-Hatbul-Badad de Kitabul-Fakih vel-Mtefakkih
de bunun misallerini vermilerdir. 18 Burada hadis ekolnden sz
etmee gerek yoktur.
Hanbel bilginlerinden Sleyman b. Abdil-Kav et-Tuf, Hanbel
usulne dair yazd Muhtasarur-Ravda adl eserin erhinde
yle der: Bilesin ki rey taraftarlar sz izaf bir eydir. Hkm-
lerde rey ile ictihad yapan herkese amildir. Btn slam alimleri
buna dahildir nk mctehidlerin hepsi ictihadlarnda akl ve
reye bavurmadan yapamazlar. Doruluunda mnakaa edilme-
yen Tahkikul-Menat ve Tenkhul-Menat 19 gibi ictihad usullerini
her mctehid kullanmtr.

18 Telbsu bls, 111-113; Ahbrul-Hamk vel-Muaffeln. 115-127; el-

Fakh vel-Mtefakkih, 11/81-84.
19 Bu metodlar, yani Tahkkul-Ment ve Tenkhul-Ment ve Tahrcul-

Ment burada aklamakda fayda vardr.

Hanbel hukukularndan bn Kudme el-Makdis Ravdatun-Nazr ve Cen-
netul-Munzr adl eserinin kyas blmnn ba tarafnda (Abdul-Kadir
Bedrn haiyeli bask, II/ 229-234) yle der:
Tahkkul-Ment ikiye ayrlr:
1.) Kll bir kaidenin zerinde ittifak edilmesi veya bu kaide hakknda bir
nas bulunmas ve feri bir meselede mctehidin bir kurala uygun olarak ic-
tihadda bulunmasdr ki, byle bir metoda ba vurulmasnda ihtilf bulun-
duunu bilmiyoruz. Mesel, ihraml bir hacnn bir yaban eei avlamasna
ceza olarak bir sr kurban etmesi gerekmektedir; nk Kurn- Kerimde
onun, yaban hayvanlardan ldrd eyin benzerini ceza olarak kurban
etmesi gerekir. (Mide Sresi, 95) buyurulmaktadr. Burada, cezada, ld-
rlen hayvanla kurban olarak kesilecek hayvan arasnda benzerliin bu-
lunmas gerekmektedir. Yaban eei ile sr arasnda csse itibariyle bir
benzerlik bulunduundan, sr kurban edilmesi gerekmektedir. Bu mese-
lede benzerlik bulunmas nass ve icma ile sabittir. Srla yaban eei ara-
sndaki benzerliin tesbiti ise bu tr bir ictihaddr. Dier bir misal Kblenin
tayinindeki ictihaddr. Bilinmektedir ki, namaz klarken kbleye dnmek

16
nass ile sabittir, fakat kblenin ne tarafta olduunu tesbit ise ictihadla
mmkndr. mamn kim olabilecei, adaletin neden ibaret olduu ve na-
fakalarda yeterli miktarlarn tesbiti gib eylerde Tahkkul-Ment ad veri-
len ictihad ile olur. Bu tr ictihadlara Tahkkul-Ment ad verilmitir; n-
k aslnda hkm bellidir; fakat bu hkmn olaylara tatbiki, baz emarelere
dayanarak istidlal yoluyle olmaktadr.
2.) Bir hkmn illeti nass veya icma ile bilinmektedir. Mctehid sadece o
illetin fer bir meselede bulunduunu kendi ictihadiyle ortaya koymakta-
dr. Mesel, Hz. Peygamber kedi hakknda O, necis deildir; nk aranzda
dolaan hayvanlardandr. buyurmutur. Burada insanlar arasnda dola-
mak, kedinin pis olmdnn illeti olarak belirtilmitir. Mctehid kendi icti-
hadiyle fare gibi bir ksm haerelerin de insanlar arasnda dolamalarn-
dan dolay temiz olduuna hkmedebilir. Bu ak bir kyas olup, kyas
inkr edenler de bunu kabul ederler.
Tahkkul-Mentn birinci eidi kyas deildir ve bu ihtilafsz bir husustur.
Kyas ise ihtilafl bir ictihad metodudur. Tahkkul-Ment her hukuk siste-
minde zaruri olarak vardr; nk her ahsn adaleti ve ahslarn yeterlilik
dereceleri hakknda nass bulunamaz.
Tenkhul-Ment ise, riin hkm bir sebebe izafe etmesidir. Dolaysiyle
hkmde bir rol olmayan baz nitelikler bulunur ve hkm geniletmek
iin bunlara itibar etmemek gerekir. Mesel, bir bedevi arap, Hz. Peygam-
bere gelip, Mahvoldum, Ya Reslallah demi, Hz. Peygamber ne yaptn?
diye sorduunda, orulu iken gndzn eimle mnasebette bulundum
demitir. Bunun zerine Hz. Peygamber, bir kle azad et diye cevap ver-
mitir. Burada Hz. Peygambere mracaat eden ahsn, bedevi bir arap olu-
unun hkmde bir rol yoktur. Ayn durumda olan bir Trk veya bakas
da ayn hkme tabi tutulur; nk hkmn sebebi, fiilin mkellef tarafn-
dan ilenmesidir; bedevi tarafndan ilenmi olmas deil. Dolaysiyle teklif-
ler btn ahslar iine alr ve herhangi bir ramazanda bu ekilde orucu
bozan kimselere de ayn hkm uygulanr; nk bu hkm iin hadisenin
cereyan ettii ramazan deil; mutlak olarak ramazanda orucun bozulmas
esastr. Ayrca orulu ahsn ramazanda gndzn eiyle mnasebette bu-
lunmas da bu hkm iin balayc bir husus deildir. Zira bu mnasebet
zina eklinde olursa oruca saygszlk bakmndan daha ktdr. te bun-
lar, hkmde rol olmayan kaytlar bir tarafa brakarak hkmn sebebine
dayanan kyaslar iin rneklerdir. Hkm nass ile bilindikten sonra onun
sebebini tayin etmekle ve Tenkhul-Ment yoluyle yaplan byle bir itiha-
d, kyas tanmayanlarn ou da kabul ederler.

17
Rey taraftarlar deyimi halk- Kuran meselesi 20 ortaya ktk-
tan sonra raviler tarafndan Irakllara, yani Ebu Hanfe ve ona tabi
olan Kfelilere ad olarak verilmitir.
Bazlar Ebu Hanfeye dil uzatmada ileri gitmilerdir. Ben ise val-
lahi Ebu Hanfenin kendisine nisbet edilen eylerden uzak olduu
kanaatindeyim ve onu bu gibi isnatlardan tenzih ederim. Ksaca,
Ebu Hanfe inat olsun diye hi bir snnete muhalefet etmemitir.
Snnet konusunda muhalefet ettii olmusa, ancak doru grd
ve mevcut olan delillere dayanarak muhalefet etmitir. Muhalifleri
ona kar pek insafl davranmamlardr. Ebu Hanfe ise ictihadn-
da yanlm ise bir, isabet etmise iki mkafat almtr. Ona dil
uzatanlar, ya hasedilerdir, ya da ictihad yaplmas gereken yerleri
bilmeyenlerdir.
Arkadalarmzdan Ebul-Verdin Usulud-Din adl kitabndaki
ifadesine gre, Ahmed b. Hanbel de Ebu Hanfeyi sayg ve vg ile

Tahrcul-Ment da, ariin herhangi bir konuda hkm aka belirtmesi ve

onun illetine iaret etmemi olmasdr. Mesel, Buday, arpa, tuz, altn,
hurma ve gmde faizin yasaklan byledir; nk Hz. Peygamber altn
altn ile, buday buday ile, arpa arpa ile, hurma hurma ile, tuz tuz ile, eit
ve pein olmak zere alnp verilir. Bu snflar deitii takdirde istediiniz
ekilde alp satabilirsiniz. buyurmutur.
Bu hadisi Mslim ve Ahmed b. Hanbel, Ubde b. es-Smit yoluyle rivayet
etmilerdir.
Bu hkmn illetini kararak yle diyebiliriz: Budayda ller cinsinden
olduu iin faiz haram klnmtr. Ayn ekilde l ile satlan pirinci de
buna kyas edip, kendi cinsiyle satld takdirde fazlasnn faiz ve haram
olduunu syleyebiliriz. te bu kyasa dayanan ictihad, slm hukukular
arasnda ihtilflara yol am olup ekseri alimler, bu tr kyas muteber
saydklar halde Zahirler gibi bir ksm reddetmilerdir.
20 Bu mesele hakknda geni bilgi iin, bkz. et-Tehnev, Kavaid f Ulmil-

Hadis, Beyrut 1972, S. 361-380de yer alan ve tarafmzdan yazlan 5 numa-

ral dipnot.
(Bu ksm Dr. Mcteba Uur tarafndan Trkeye evrilmi ve Halk- Kurn
Meselesi, Rviler, Muhaddisler, Cerh ve Tadil Kitaplarna Tesiri ad altnda
lahiyat Fakltesi Dergisinde yaynlanmtr (Cilt XX, Si 307-321). (ev.)

18
anmtr. ihab bn Hacer el-Mekk e-afi el-Hayratul-Hisan
adl kitabnda (s. 29), Anlalmaktadr ki sonraki alimlerin Ebu
Hanfe ve talebeleri iin Rey taraftarlar tabirini kullanmalar on-
lar kltmek iin deildir. Bu, onlarn kendi grlerini, Snnete
ve Sahabilerin ictihad larna tercih ettiklerini sylemek gayesini
de gtmez; nk Ebu Hanfe ve talebeleri bu gibi durumlardan
uzaktrlar.
Daha sonra bn Hacer el-Mekk, Ebu Hanfe ve arkadalarnn f-
khta takip ettikleri yolu aklam; onlarn nce Kitab, sonra Sn-
net ve daha sonra da Sahabilerin fetvalaryla ictihadda bulunduk-
larn belirtmi ve bunun aksini zannedenleri reddetmitir. Bir
mctehid olan Ebu Hanfeyi tenkid eden gvenilir hadisilerin bu-
lunduunu inkar edemeyiz. Bu hadisiler Ebu Hanfe ve arkadala-
rnn kabul etmedii rivayetlerde bulunan illetlere dikkat etme-
dikleri iin onun ve rencilerinin reye karlk hadisi terkettikle-
rini zannetmilerdir. ounlukla bu hadisiler, Ebu Hanfe ve -
rencilerinin delillerden nasl hkm kardklarm kavrayamam-
lardr. Esasen bu, mctehidlerin grlerinin ok keskin oluun-
dan ve hadis nakledenlerin idraklerinin sathiliinden ileri gelmi-
tir. Dolayisiyle hadisiler reye karlk rivayeti terkediyorlar diye
fkhlar tenkid etmilerdir. Onlarn bu yersiz tenkidleri sadece
kendilerine racidir.
bn Hazme gelince o, kyas toptan reddeder. Bu itibarla kyas
kabul eden dier mctehidlerle Ebu Hanfe ve arkadalarn ar
bir dille tenkid etmitir. Kad Ebu Bekr b. el-Arab de el-Avasm
Minel-Kavasmda bn Hazmi reddetme grevini zerine almtr,
bn Hazmin kyas tanmama konusunda elinde herhangi bir delili
yoktur. Sadece o, kyasn hccet oluu hususunda sahabilerden in-
tikal eden eyleri reddederken byk bir pervaszlkta ve kyas
aleyhinde varid olan birtakm zayf rivayetleri sahih saymak
cretinde bulunmutur. 21

21bn Hazmn bu grn eski ve yeni bilginlerden bir ou reddetmitir.

Bu konuda onu susturan en gzel eser Nsihud-Din el-Hanbelnin Akyi-

19
Gariptir ki iyi bir alim olarak yetimemi olan, bir derginin sahi-
bi 22 dergisini mezhepilik propagandas iin bir ara yapmtr.
Esasen onun savunduu mezhebin ne olduu da belli deil. Bun-
dan 10 yl nce o, slamda kolaylk ve genel yasama usul konu-
sunda bir kitapk yazm, burada bn Hazmn kyas aleyhindeki
grlerini, mctehid imamlarn metodlarna aykr bir tarzda k-
yas savunan, Kitab ve Snnete uymasa bile kendi mezhebini mas-
lahat esasna dayandran baz yazarlara 23 ait bir takm grleri
toplamtr. Bunlara dayanarak yine bir takm eliik sonular or-
taya koymutur ki, akl banda bir kimse bunlar sylemez. Bu tr
davranlar kz altnda buza aramaktan baka bir ey deildir.
bn Hazm, kyas reddederken Nuaym b. Hammadn rivayet ettii
bir hadise dayanmaktadr. Oysa Nuaym b. Hammadn bu rivayeti-
ne hadis tenkidilerinin ou itibar etmemilerdir. bn Hazm ise
bu durumu bilmemektedir. Halbuki doudaki kk hadisiler bile
meseleleri birbirlerine rey ile kyas etme hadisini bilirler. 24

setur-Rasl adl eseri ve bunun Alud-Dn Kiykeld tarafndan yaplan

muhtasardr. Bu eserlerde, kyasla amel edilebileceini isbatlayan 150 ka-
dar hadis vardr. Allah ksmet ederse bu iki eseri ilim erbabna sunacaz.
22 Bu zat Mecelletl-Menar sahibi M. Reid Rzadr. Burada iaret edilen ki-

tabnn ad Yusrul-slm ve slt-Teril-mm dr.

23 M. Zahid el-Kevsernin Makltnda yer alan bu konu ile ilgili Nazarul-

Meri il erillah Miyru dnihi, Eserul-Urfi vel-Maslahati fl-Ahkm ve

Reyun-Necm et-Tuf fil-Maslahati adl makalelerinde maslahat konusunda
yeterli bilgi vardr.
24 Z. el-Kevser, Eb Mansr el-Badadnin el-Fark beynel-Firak adl eseri

iin yazd mukaddimede (S. 5) yle der: Gariptir ki bn Hazm, el-

hkm adl eserinde (VII/113; VIII/25) kyasn batl olduunu sylerken
Nuaym b. Hammad tarafndan rivayet edilen, mmetim yetmi frkaya
ayrlr, mmetim iin en byk tehlike tekil eden kimseler, olaylar reyle-
riyle birbirine kyas edip haram hell ve helli haram klanlardr. hadisini
delil olarak zikreder. Halbuki bu hadis doudaki ve batdaki hadis bilginle-
rinin ou tarafndan kabul edilmemitir.
Yahya b. Maine bu hadis sorulduunda aslsz olduunu sylemitir. Nu-
aym b. Hammada ne dersin denildiinde; o gvenilir bir ravidir cevabn

20
Ayrca bu hadisin senedinde Harz en-Nasib vardr. Geri mcte-
hidlik iddiasnda bulunan bn Hazm, Harzi Cerr okumaktadr.
bn Hazmn dier bir delili de bn Macede geen Sebayal-Umem
hadisidir. bn Hazm bu hadisi de hasen olarak grr. Oysa sened-
leri arasnda Sveyd vardr. Sveyd hakknda ise bn Man, kan
helaldir; Ahmed b. Hanbel de rivayet ettii hadis kabul edilmez
demitir. Hafz ihab el-Busir de Misbahuz-Zucace de, onu ten-
kid ederken msamahal bir dil kullanmasna ramen, zayf olarak
nitelemitir.
Bu hadisin ravileri arasnda bir de bn Ebir-Rical vardr ki, Ne-
saye gre hadisi kabul edilmez. Buhariye gre ise mnkerul-
hadistir. 25
bn Hazm slam hukukularn, rey ve hadis taraftarlar olmak
zere ikiye ayrr. Aslnda bu dnce gerek deildir. Baz cahil
nakilcilerin szlerine dayanarak Ahmed b. Hanbelin Mihnetinden
sonra bir takm kimseler tarafndan uydurulmutur.
brahim en-Neha ve baz arkadalarndan rivayet edilen rey ta-
raftarlar snnetin dmanlardr. sz, itikad konularda sahih
snnete muhalif olan rey anlamndadr. Yani bu szle fer hkm-
lerde ictihad etmek deil; haricler, kaderler ve mebbihe gibi
bidat taraftarlar kasdolunmaktadr. Bu sz, baka trl anla-
mak, onu tahrif etmektir. Uydurmaclar aksini dnse bile bizzat
en-Neha ve bnul-Mseyyib fer meselelerde rey ile ictihad
yapmlardr.
bn Hazm, kyas konusunda sahabilerden nakledilenlerin hepsini
yalanlamaa alr. Bilhassa Hz. merden rivayet edilen hadisi, 26

vermitir. Nasl olur da gvenilir bir ravi aslsz bir hadisi rivayet eder?
sorusuna ise, doru zannetmitir diye karlk vermitir. el-Hatbul-
Badad Tarihul-Badadta (XIII/308), bu konuda geni malmat vermitir.
25 Buhar, Bir rav hakknda munkerul-hads dediim zaman: bu, ondan

hadis rivayet edilmez demektir. der. Bkz. Abdul-Hay el-Laknev, er-Refu

vet-Tekmil fil-Cerh vet-Tadl, 129, 149, 150.

21
doru bulmaz. Oysa bu hadisi el-Hatbul-Badad ve dierleri bir
ok yolla ve bir birine yakn lafzlarla rivayet etmilerdir. Dier
sahabilerden rivayet edilenler de byledir.
el-Hatbul-Badad el-Fakih vel-Mutefakkih de 27 rey ile ictihad
konusundaki Muaz hadisini rivayet ettikten sonra yle der: el-
Haris b. Amrin, Bu hadis, Muazn arkadalarndan bir ok kimse-
den rivayet edilmitir demesi onun, mehur olduunu ve ravileri-
nin okluunu gsterir. Muazn zhd ve takvas bilindii gibi, ar-
kadalarnn dindar, gvenilir, zhd ve takva sahibi olduklar da
aktr. Ubade b. Nsey bu hadisi Abdurrahman b. Ganmden, o da
Muazdan nakletmitir. Bu senedde bir kopukluk yoktur. Ravileri
gvenilir kimselerdir. Ayrca alimler onu kabul etmiler ve delil
olarak kullanmlardr. Bu da gsterir ki bu hadis, alimler tarafn-
dan sahih olarak kabul edilmitir. 28

26 Hz. merden rivayet edilen bu hadisi Ahmed b. Hanbel Msnedde

(1/21); Eb Dvud, Sneninin Kitbus-Syamnda (Bbul-kuble lis-Sim,
11/418) yle rivayet ermilerdir: mer b. el-Hattabdan, demitir ki:
Orulu iken bir gn kendimi tutamadm; karm ptm. Sonra Hz. Peygam-
bere gelip, Bugn kt bir i yaptm, Yani orulu olduum halde karm
ptm dedim. Hz. Peygamber, Orulu iken azna su alr dkersen ne ge-
rekir? diye sordu; Bir ey gerekmez dedim. yleyse bunun iin de bir
ey gerekmez buyurdu.
evkn, Neylul-Evtarda (IV/179) yle der: bn Huzeyme, bn Hibbn ve
el-Hkim Bu hadisin, sahih olduunu sylemilerdir. Nesa de bu hadisi
rivayet eder ve mnker olduunu syler.
Ahmed akir de bn Hazmn el-hkmnda bu hadis vesilesiyle yazd dip-
notta yle demitir: Bu hadisin senedi sahihtir. el-Munzir, Nesaye atfe-
derek mnker olduunu sylemi ise de, Nesade ben buna rastlamadm.
Mnker olmas iin bir sebep yoktur.
Bu hadis hakknda daha geni malmat iin bkz. el-Hatibul-Badad, el-
Fakh vel-Mtefakkih, 1/92.
27 el-Fakih vel-Mtefakkih, 1/189.

28 Yani, bu hadisin zayf olduu farzedilse bile, mmetin onu muteber ola-

rak kabul etmesi sahih olduunu gsterir. Daha geni malmat iin bkz. el-
Laknev, el-Ecvibetul-Fdla, s. 228-238 de verdiimiz ek bilgi.

22
Buna benzer daha geni aklamalar Ebu Bekr er-Raznin
Fuslunde de vardr. er-Raz, Kyas tanmayanlar 29 blmnde
bu konuyu ele almtr. Biz burada sz daha fazla uzatmak iste-
miyoruz. Zahirler ve taraftarlarnn ar tutumlarn reddeden ri-
vayetler hakknda geni bilgi iin Ebu Bekr er-Raznin, el-Fusl
fil-Usul; el-Hatibul-Badadnin el-Fakih vel-Mtefakkih isimli
eserlerine baklabilir. Zahirlerle taraftarlarn susturacak rivayet-
ler bu eserlerde bulunabilir. 30 Sanrm burada bu kadarck yeter.

29 S. 14-17.
30 Akyisetur-Resul (s. a.) adl kitapta ve bizim bu kitapdaki nsz ve dip-

notlarmzda Zahirleri susturacak bilgiler bulunmaktadr.

23
stihsan

limle fazla uramam, anlay kt birtakm kimseler, Haneflerin

istihsan prensiplerinin, kiinin kendi arzu ve hevesine uyarak h-
km vermesi demek olduunu sanrlar. Hatta bn Hazm el-
hkam adl eserinde istihsan, -doru olsun, yanl olsun- nefsin
arzusuna uygun olan ey diye aklamtr. Ancak hibir slam hu-
kukusu istihsan bu ekilde anlamamtr. Eer Haneflerin istih-
sandan maksatlar bu olsayd, muarzlarnn onlara hcumda yer-
den ge kadar haklar olurdu. Ancak Haneflerin muarzlar, onla-
r yanl anladklar iin hcumlarda bulundular. Aslnda bu h-
cumlar kendilerine racidir; nk bu konuda Heneflerin maksat
ve anlaylarndaki incelii kavramaktan aciz kalmlardr. Kyas
kabul edenler arasnda Haneflerin kastettii manada istihsan
yapmayan yoktur. 31 Burada slam hukukularnn istihsana ba-
vurduklarn gsteren rnekler vermeye yerimiz msait deildir.
stihsann batl olduunu ilk olarak syleyen mam afidir. Onun
bu konudaki delilleri doru bulunacak olursa, ayn deliller istih-
sandan nce kendisinin tamamen benimsedii kyasn da batl ol-
duunu gsterir.

31Aslnda bu konudaki ihtilf bu prensibe verilen ad zerindedir. Buna g-

nmzde terminolojik ihtilf denilmektedir.

24
Bu konuda ho bir fkra anlatlr. Rivayete gre Abbasi Halifesi
Mttak Billah zamannda byk kadlardan biri, brahim b. Ca-
bire niin afi mezhebini brakp Zahir mezhebine getiini sor-
duu zaman brahim, u cevab vermitir: afinin istihsan ibtal
iin yazd kitab okudum ve doru buldum. Ancak bunun iin ileri
srd delillerin kyas da ibtal ettiini grdm. Bana gre, bu a-
dan baklnca kyas da batldr. Gya brahim b. Cabir, kendi kendi-
siyle eliik olan afi mezhebini brakm, kyas da, istihsan da
tanmayan Zahiri mezhebine gemitir.
Fakat kyas da istihsan da dorudur. Bunlar kabul edenlerin anla-
dklar manada birbirlerini ibtal etmezler; eliik deildirler. Kya-
s kabul edenlerin istihsan konusundaki ihtilaflar tamamen
lafzdir.
Konuyu aydnlatmak iin Ebu Bekr er-Raznin Fuslnden ok
yerinde bulduum baz ksmlar nakletmek istiyorum, er-Raz,
Fusln istihsan bahsinde yle der:
stihsan kabul eden arkadalarmzn bu konudaki grlerinin
hepsi nefs arzu ve ind eylere deil, delillere dayanmaktadr, is-
tihsanla ilgili meselelerin balca delilleri, mezhebimize ait temel
kitaplarda ve bunlarn erhlerinde mevcuttur.
stihsan kelimesinin kullanlmasnn caiz olduunu belirttikten
sonra, burada okuyucuyu bu konuda geree ulatracak bir ak-
lamada bulunacaz.
Allahn iyi olduunu delil ikame ederek tahsn ettii ey, gzel
(mstahsen) olduuna gre, doruluu hakknda delil bulunan bir
ey hakknda istihsan (gzel bulma) deyimini kullanmamz caiz-
dir.. Allah u ayet-i kermede bu deyimin kullanlmasn ho gr-
m ve gzel olan eyi yapanlarn hidayete erdiim bildirmitir:
Sz iitip gzel olanna uyan kullarm mutula. te Allahn

25
hidayet ettii kimseler onlardr. Ve onlar akl sahibi kimseler-
dir. 32
bn Mesd tarafndan rivayet edilen merfu bir hadiste Hz. Pey-
gamber yle buyurmutur. Mslmanlarn gzel grd ey,
Allah katnda da gzeldir. Mslmanlarn kt grd ey ise Al-
lah katnda da ktdr. 33 Kitab ve Snnette istihsan kelimesinin
tredii Husn (iyi, gzel) kknden gelen lafzlarn kullanlmasn
gsteren delil bulunduuna gre, doru olduuna dair delil bu-
lunduu srece, maksad anlatmak ve bir terim olmak zere stih-
sann kullanlmasnda bir engel yoktur.
stihsan knayan, lafz ve mana olmak zere iki ynden bizimle
tartabilir.
Lafz ynnden tartacak olursa, bu ynden muarzmz hakl
olabilir. O da diledii tabiri kullanabilir. Lafz ynnden tartma-
nn bir anlam yoktur; nk herkes istedii terimi kullanabilir.
zellikle bu terimin manas dil ve hukuk asndan uygun d-
yorsa, insan ister Arapa, isterse Farsa konuabilir; buna bir di-
yeceimiz yoktur.
slam hukukular istihsan szn bir ok yerlerde kullanmlar-
dr. Rivayet edildiine gre yas b. Muaviye hkm verirken, n-
sanlar iin iyi olduu srece kyas yapnz derdi. stihsan kelimesi
mam Malikin eserlerinde de gemektedir. afi de, Mutann otuz
dirhem olmasn istihsan ediyorum (iyi buluyorum) demitir. Bu-
na gre bu terimi kullanmak veya onun kullanlmasna itiraz et-
mek yerinde olmaz.

32Zmer Sresi, 17-18.

33 Dorusu, bu hadis mevkuftur. Bunu Ahmed b. Hanbel Msnedinde

(1179), el-Heysem, Mecmauz-Zevidinde (1/177) rivayet etmilerdir.

Heysem, bu hadisi Ahmed b. Hanbel ve Bezzrn rivayet ettiklerini, Tabe-
rannin el-Mucemul-Kebirinde naklettiini, ravilerinin de gvenilir kimse-
ler olduunu sylemitir. Ahmed Muhammed kir bu hadis vesilesiyle
Msnede yazd dipnotta (V/ 211) Bu hadisin senedi dorudur demitir.

26
Muarzmz mana ynnden bize kar karken delil getirmeden
bizi haksz bulmaktadr. Oysa istihsann arkadalarmz tarafndan
kullanld manalarn hepsinin doruluunu delil getirerek isbat-
lamak mmkndr.
stihsann iki manas vardr:
1- ctihad yapmaktr ve bizim gr ve ictihadmza braklan l-
leri tayinde reyin stn olmasdr. Nitekim baz artlar altnda bo-
anm olan kadnlara verilmesi gereken mutann miktarn tesbit
byledir. Zira Kuran Kerimde onlara -zengin kendi durumuna,
yoksul da kendi gcne gre- uygun bir ekilde muta veriniz. Bu,
iyilik yapanlara mnasip bir bortur. denilmektedir. 34
Burada Allah, kiiye fakirlik ve zenginlik durumuna gre muta
vermeyi emretmitir. Mutann miktar ise belli deildir. Ancak
tahmin ve takdire gre bu miktar tesbit edilecektir.
Karlara verilmesi gereken nafakann tayini de byledir. Kuran-
Kermde sadece Onlarn giyecek ve yiyecekleri uygun bir ekilde
ocuun babasna aittir. 35 buyurulmutur. Uygun bir ekilde ve-
rilmesi gereken nafakann miktar ancak ictihad yoluyla tesbit edi-
lir. Yine Kuran- Kermde, Sizden bilerek bir av hayvann ld-
ren kimseye ceza olarak, ehli hayvanlardan ldrd av hayva-
nna benzediine iinizden iki adil kimsenin hkmedecei ve Ka-
beye ulaacak bir kurban kesmesi, yahut dknleri doyurmak
eklinde keffaret vermesi, ya da buna karlk oru tutmas gere-
kir. 36 buyurulmutur. Bu ayette av hayvanna benzeyen ehli bir
hayvann kurban edilmesi emredilmitir. Bu ehli hayvann deeri
ve hangi ehli hayvann hangi av hayvanna denk olduu belirtil-
memitir. te bunlarn tesbiti adaletli iki ahsn ictihadna bra-
klmtr. Bunlar tayin hususunda slam hukukular arasnda g-
r ayrlklar kmtr.

34 Bakara Sresi, 236.

35 Bakara Sresi, 233.

36 Maide Sresi, 95.

27
Cinayetler dolayisiyle denmesi gereken diyetlerin miktarlar
hakknda ne bir nass, ne de bir gr birlii vardr. Bunlar ancak
ictihad yoluyla bilinir. Kaynaklarda bunlara benzer eyler pek ok-
tur. Biz, sadece misal olmak zere bir ka rnek verdik.
te arkadalarmz bu trl ictihada istihsan adn vermilerdir.
Bu anlamda slam hukukular arasnda bir ayrlk yoktur. Hi
kimsenin bunun aksini sylemesi mmkn deildir.
2- stihsann dier manas ise daha kuvvetli bir delilden dolay k-
yas terketmektir. Bu da iki ekilde olur. Birincisi, iki esasa (asl)
benzeyen fer bir meselenin bulunmasdr. Bu fer meseleyi bir
gerekeye dayanarak, sadece bunlardan birine kyas etmek lazm-
dr. te buna Hanefler, istihsan adn vermektedirler. Eer ikinci-
si iin benzerlik sz konusu olmazsa dier asla benzemesi gerekir
ve ona kyas yaplarak hkm verilir. Bu kabilden olmak zere ok
kark ve mulak bir takm fer meseleler vardr; nk asllar-
dan birine kyas yaparken ikisinden birini tekine tercih etmek;
dnme, aratrma ve dikkat ister
ki asla da benzeyen ve sadece birine kyas yaplan fer mesele-
lerden birisi udur: Bir kimse karsna, ay hali grrsen bosun
dese; o da, ay hali grdm dese, kyasa gre ay hali grd tes-
bit edilinceye veya kocas onun szn kabul edinceye kadar ka-
dnn ifadesi tasdik edilmez.. Ancak biz, istihsan yoluyla burada
kadnn bo olduunu kabul etmekteyiz.. mam Muhammed de bu
trl istihsana kyasn bazlarn sokuyoruz demitir.
Ebu Bekr er-Raz der ki: Kyasa gre kadnn ifadesi tasdik edil-
mez sznn dayanan ittifakla kabul edilen bir esas tekil et-
mektedir. Buna gre talakn vaki olmasnda bu ifadeye benzeyen
u olayda kadnn sz doru kabul edimemektedir. Bir kimse ka-
rsna eve girersen veya Zeyd ile konuursan bosun dese; sonra
o da, yeminden sonra eve girdim veya Zeydle konutum dese,
kocas da onu yalanlasa, kocann ikrar veya bir delil ile durum sa-
bit olmadka kadnn sz tasdik edilmez ve talak da vaki olmaz.

28
Bu esasa dayanlarak yaplan kyasa gre koca tarafndan talakn
vaki olmas iin kadnn art koulan ayhalini grdne dair sz
tasdik edilmemek gerekir.
Yine bir koca karsna ayhali grrsen klem hrdr veya teki
karm botur dese; kars da ayhali grdm dese ve kocas bunu
yalanlasa klesi azad edilmi olmad gibi dier kars da boan-
m olmaz.
Bu olay anlattmz esaslara benzemektedir. Eer bu olay iin
sz edilen esaslardan bakas bulunmasayd; o, bunlara kyas
edilerek bir hkme balanacakt. Ancak burada byle bir kyas
nleyen dier bir esas ortaya kmakta ve olay bu ikinci esasa k-
yas etmek gerekmektedir.
Bu ikinci esas, Kadnlara Allahn rahimlerinde yaratt eyi giz-
lemeleri caiz olmaz 37 ayetidir. Seleften rivayet edildiine gre
kadnlarn rahimlerinde Allahn yaratt eyden maksat ayhali
kan ve gebeliktir. Ubey b. Kabdan yle rivayet edilmitir: Ferci
konusunda kadna gvenilmesi gerekir. Burada Allahn kadnlar
uyarmas ve rahimlerindekini gizlememelerini bildirmesi, rahim-
lerinin gebelikten ber olduu veya gebe olduklar, ya da ayhalle-
rinin bulunup bulunmad konusunda szlerinin kabul edildiini
gsterir. Nitekim borlu kimse ile ilgili olarak Kuran- Kermde
Rabbndan korksun ve Ondan (borcundan) birey
sin. buyurulmutur. Burada Allahn kiinin borcunu eksiltme-
38

mesini bildirmesinden anlalyor ki, borcunun miktar konusunda

bavurulacak ey onun szdr.
Bu ayet, kadnn szn kabul konusunda bir esas tekil etmek-
tedir. Kadn, ben ayhali gryorum dedii zaman kocas onunla
cins mnasebette bulunamaz. Kocasnn onunla mnasebette bu-
lunmas temizlendim dedii zaman caiz olur. Yine kadn iddet bek-
lerken iddetim bitti dese, sz kabul edilir. Kocasnn artk ara-

37 Bakara Sresi, 228.

38 Bakara Sresi, 282.

29
larnda kar kocalk ba sona erdii iin ona dnmesi mmkn
olmaz. ddetin ayhali ile sona ermesinde kadna mahsus bir durum
vardr; Ancak bu, kadnn ifadesi ile bilinir. Dolaysiyle kocas kar-
sna, ayhali grrsen bosun dese, kadn da ayhali grdn
sylese, talakn vaki olduu hususunda sz kabul edilir. Tpk
kocas inkar ettii halde iddetinin bittiini syleyen kadnn sz-
nn kabul edildii gibi; nk ayhali durumu, yalnz kadn tarafn-
dan bilinir; bu durumu bakas bilemez.
Bundan dolaydr ki, klenin azad edilmesi veya dier bir kadnn
boanmas onun ayhali grmesine talik edildii takdirde sz ka-
bul edilmez; zira kadnn kendisi ile ilgili olan hkmlerde sz
delil hkmndedir. Bakas ile ilgili hususlarda ise durum byle
deildir. Bu itibarla Haneflere gre koca, karsnn kendisine idde-
tinin bittiini haber verdiini ve kendisinin de onun kzkardei ile
evlenmek istediini sylese, bu beyan muteber saylr; bakas
hakknda kadnn iddetinin devam ettiini sylemesi doru olarak
kabul edilmez. Onun, iddeti ile ilgili beyan kendisi hakknda ge-
erli saylr ve nafaka hakk dmez. Bu beyan kadnn ayhali
grdm demesi gibi olur. Bunun da iki hkm vardr:
a) Bo olmas ve iddetinin bitmesi gibi kendisi ile ilgili hususlarda
sz, delil hkmndedir.
b) Bakasnn bo olmas veya klenin azad edilmesi konusu kad-
nn szne talk edilmise, eve girdiini veya Zeyd ile konutuu-
nu haber vermesi gibi, bu durumda o, ahit hkmndedir.
Bundan sonra Ebu Bekr er-Raz kadnn sznn iki ynden ayr ayr
hkmleri bulunduunu aklama sadedinde bir ok gzel rnekler
vermi ve sz, istihsann ikinci manasna getirerek onun illet bu-
lunduu iin hkmn tahssinden ibaret olduunu sylemitir. O, bu-
nu doyurucu bir ekilde aklam ve istihsann bu tr zerinde
pheye yer brakmamtr. Tatbikattan rnekler vererek sz konusu
istihsan anlatrken olayda ayr bir hkm gerektiren nass, icma veya
dier bir kyasa dayanldn belirtmitir. Biz burada muanzlarn is-
tihsan konusundaki szlerinin yerinde olmadna dikkati ekmekle
yetiniyoruz.

30
Haberlerin Kabl artlar

Hanefler, mrsel haberi rivayet eden ravi, gvenilir (sika) ise;

msned haber gibi mrsel haberin de kabul edileceini sylerler.
Hicr II. yzyln bana kadar sahab, tabi ve tebai tabi fakihleri-
nin byk ounluu da bu grtedir. Mrsel haberleri, zellikle
ileri gelen tabilerin mrsel haberlerini ihmal, phesiz snnetin
yarsn terketmek demektir.
Snen sahibi Eb Davud, hadisiler arasnda mehur olan ve Mek-
kelilere yazd Risalesinde 39 yle der: Mrsel haberleri Sfyan
es-Serv, Malik b. Enes, Evza gibi alimler delil olarak kabul eder-
lerdi. Hatta afi, bu konu zerinde ok dururdu.
Muhammed b. Cerr et-Taber de yle syler: nsanlar, mrsel
haber ile amel ediyor ve onu kabul ediyorlard. Nihayet hicr II.
yzyldan sonra onu reddetme fikri ortaya kmtr. Salah el-
Alanin Ahkamul-Merasilinde ve bn Abdilberrin szlerinde, 40
bu konuda icma bulunmas gerektiini belirten bir ifade vardr.

39 Bu risale, mellif tarafndan tahkik edilerek Kahirede Matbaatl-

Envarda 1369da basimtr.
40 bn Abdil-Berr, et-Temhd. Rabat 1387,. 1/4.

31
Selef arasnda mrsel haber rivayet eden bazlarn sert bir ekilde
tenkid edenler bulunduunu ileri srerek yaplan tartmalar ye-
rinde deildir. nk bu tenkidler mrsel haber rivayet eden ra-
vinin gvenilir (sika) olmamasndan ileri gelmitir. Nitekim bu gi-
bi tenkidler msned haber rivayet eden bazlarna kar da ynel-
tilmitir. O halde mesele, haberi msned veya mrsel olarak riva-
yet etmek meselesi deil; ravinin gvenilir olup olmamas mesele-
sidir.
mam afi, mrseli reddedip kendisinden ncekilere muhalefet
ederken farkl grler ileri srm, bir ara Said b. Mseyyibin
mrselleri dndaki mrsel haberlerin mutlak olarak huccet ol-
madn sylemi, sonra baz meselelerde bizzat Said b. Msey-
yibin mrsellerini reddetmek zorunda kalmtr. Bunlar ben Ta-
bakatul-Huffazn zeyline yazdm dipnotlarda anlattm. 41
afi, daha sonra bakalarnn mrsellerini de kabul etmi ve
mrselin baz hususlarla desteklendii takdirde hccet olarak ka-
bul edilebileceini sylemitir. 42 Bunun iindir ki Beyhak gibi bir
ksm alimler bu elikiden kurtulmak iin uramlar, fakat bir
sonu alamamlardr.
mam afinin Msnedinde 43 de, selef arasnda bilinen genel ma-
nas ile birok mrsel hadis vardr. mam Malikin el-Muvatta nda
ise yz mrsel hadis bulunmaktadr. Bu, el-Muvattadaki ms-
ned hadislerin yarsndan fazladr. Salahud-Dn el-Alanin Ahka-
mul-Merasil indeki mrsel hadisin rivayeti ile ilgili aratrmalar
kabul ve red bakmndan ilgililer iin az ve yetersizdir.
urutul-Eimmetil-Hamse ye yazdm talikatta mrsel hadisin
fakihlerce sahih olarak kabul ile daha sonraki ravilerce onun za-

41 Takiyyud-Dn Muhammed b. Fehd el-Mekk, Lahzul-Elbz bi-Zeyli Ta-

baktil-Huffz Dimak 1347, S. 329. Bu konuda mellifin Zylu Tezkiratil-
Huffz, S. 329da da dipnotlar vardr.
42 Tafsilt iin bkz. M. Eb Zehra, slm Hukuk Metodolojisi, eviren: Do.

Dr. Abdulkadir ener, Ankara 1973, S. 117.

43 mam-afi, Msned, Kahire 1327.

32
yf olarak kabulnn nasl badatrlacan anlattm. Orada mr-
sel hadisin delil olarak kabul konusunda yeterli bilgi vardr. 44
Hatta Buhar, kitaplarnda mrsel hadisleri delil olarak kullanr.
Mslim de Sahhinin Mukaddimesiyle ed-Diba risalesinde bu
konuda ayn yolu benimsemitir. Yerimiz, bu konuda sz daha
fazla uzatmaa elverili deildir.
Msned olsun, mrsel olsun haberlerin kabul edilmesi iin kendi-
lerine gre ayn noktada birleen esaslara aykr olmamas Ha-
neflerin artlarndan birini tekil eder. Hanefler, Kitab, Snnet ve
sahablerin hkmleri gibi nasslarn kaynaklarn aratrmada son
derece titizlik gstermiler, nassa dayanan ve kabule layk grlen
birbirine benzer meseleleri kdklar esasa irca etmiler ve bir
kaide altnda toplamlardr.
Hanefler, birbirlerine benzerlik arzeden dier meselelerde de
aratrmay tamamlayp istikrara ulancaya kadar aym eyi yap-
mlardr. Bylece bir ksm mterek esaslara ulamlardr ki,
bunlar Kavaid ve Furuk kitaplarnda aklanmtr. Onlar, ahad ha-
berleri de bu esaslara gre deerlendirmilerdir. Bu haberleri, sz
konusu esaslara uymad takdirde sbut bakmndan daha kuv-
vetli olan slam hukukunun mevcut kaynaklannn incelenmesin-
den elde edilen ve herkesce benimsenen haber nitelii tayan ge-
nel esaslara aykr saymlardr.
mam Tahav, eserlerinde bu kaideye ok riayet eden bir alimdir.
Bu hususu hakkiyle bilmeyenler Tahavnin kyasa dayanarak ri-
vayetlerin bir ksmn dier bir ksmna tercih ettiini sanrlar.
Ahad haberlerin genel olarak bu esaslara mana bakmndan aykr
dmesinin sebebi, ravlerin hadisleri mana itibariyle rivayette
ileri gitmeleridir. Bazan bu, hadisin asl manasn deitirmeye yol
amtr. Ahad haberleri genel esaslara gre deerlendirmede kul-
lanlan bu kaide sayesindedir ki byk fakihler bir ok rivayetlerin

44 Hzim urtul-Eimmetil-Hamse, Kahire 1357, S. 41-51.

33
zayflk ynlerini tesbit edip iyi bir aratrma sonucu geree
ulamlardr.
Ayrca fakihlerin, hadislerdeki illetleri anlama bakmnda hadis ri-
vayet edenlerde bulunmayan baka imkanlar da vardr.
Onlar yaayan tatbkat konusunda bir ok haberlerin sahih olup
olmadn anlayacak bir duruma sahiptirler. Bu durum yalnz
Medinelilerin ameli iin sz konusu deildir. Aksine sahablerin
gelip yerletikleri dier ehirler de byledir. Oralarda da sahable-
rin talebeleri ve onlarn da talebeleri vard el-Leys b. Sadn mam
Malike yazd Risale de 45 bu hususa iaret edilmitir.
Ebu Hanfece beenilen kaidelerden biri de udur: Ravinin hadisi
rendii andan rivayet etme anna kadar devaml olarak ezbe-
rinde tutmas ve onu hatrlamad takdirde yazya itibar edilme-
mesi arttr. Bu hususa Kad yad el-lma da iaret etmitir. 46
Mana itibariyle hadis rivayetinde ileri gitmemek, Eb Hanfenin
kesinlikle benimsedii bir husustur.
Sbut ve delalet bakmndan delillerin mertebelerini gz nne
almak da Haneflerin nemli kurallarndan biridir; k sbut ve
delalet bakmdan kesin olan delilin bir mertebesi olduu gibi, bu
ynlerden zann olan delilin de bir hkm vardr. Hanefler,
Kuran- Kerime muhalif olan ahad haberleri kabul etmezler. Onu,
Kurana muhalif olan hususta mcmelin bir aklamas da saymaz-
lar. Onlara gre byle bir ahad haberle mcmelin aklanmas
Kuranda bulunmayan bir hkm de gstermez. Bu tr ahad ha-
berler Kuranda bulunmayan bir hkm bildirir kaidesini benim-
seyen baz ar kimseler, aradaki fark anlayamamlar, bo yere
kafa yormulardr.

45 Bu risalenin Trke tercmesi iin bkz. Do. Dr. A. Kadir ener, A. . la-
hiyat Fakltesi Dergisi, C. XVI (1970), S. 131-154.
46 el-lm il Marifeti Uslir-Rivye ve Takydis-Sema, Kahire 1389, S.

139.

34
Yine Haneflerin kaideleri arasnda, kanlmas imkansz olan ve
mehur bir rivayete dayanmas iin gerekli artlar tayan konu-
lar hakkndaki ahad haberleri reddetme esas da yer alr; nk
onlara gre byle bir rivayeti, fakihlerce bu gibi konularda habe-
rin mehur olmas art ve mevcut durum yalanlamaktadr.
bn Receb, Eb Hanfeye gre, gvenilir ravilerin bir haberde me-
tin yahut senedde fazlalk veya noksanlk ynnden ihtilafa d-
meleri halinde, fazlaln kabul edilmeyeceini sylemitir.
Haneflerin bunlara benzer birtakm salam kaideleri vardr. On-
lar, bu kaidelerin doruluu hakknda usul kitaplarnda bir ok de-
lil serdetmilerdir. 47

47 Yazar, Tenibl-Hatib adl eserinde (Kahire 1361, S. 152-154) bu konuda

yle der:
Eb Hanfenin az hadis bildiini veya hadislere muhalefet ettiini, ya da
zayf hadisleri aldn zanneden kimseler, imamlarn haberleri kabul iin
ileri srdkleri artlar bilmemekte ve mctehid imamlarn ilimlerini yle
anlalyor ki ayar bozuk bir teraziyle lmektedirler.
mam Eb Hanfenin hkmleri istinbat konusunda gelimi bir ksm
prensipleri vardr. Onu sulayanlar, onun prensiplerini bilmeyenlerdir. Bu
prensiplerin en nemlileri unlardr:
1.) Kendisinden daha kuvvetli olan bir delil ile atmad takdirde gveni-
lir kimselerin mrsel haberlerinin kabul. Mrsel haberi delil olarak kabul
etmek teden beri tatbik edilegelen bir gelenektir. slmn ilk devirlerinde
mslmnlar bu yolda hareket etmilerdir. Hatta bn Cerr et-Taber, Mr-
sel haberi mutlak olarak reddetmek hicri ikinci yzyln baihda ortaya -
kan bir bidattir demitir. Nitekim bu hususu el-Bc Uslnde, bn Abdil-
Berr Temhdinde ve bn Receb erhu lelit-Tirmiz sinde zikretmilerdir.
Buhar de Sahihinde (Ezan 95), mrsel haberleri delil olarak almtr. Sz-
gelii o, imamn arkasnda namaz klan kimsenin Kurndan bir para
okumas konusunda mrsel hadisleri delil olarak zikretmitir.. Mslim de
Sahihinde mrsel haberlere yer vermitir. Mevlna Muhaddis el-
Osmannin Fethul-Mlhim bi erhi Sahihil-Msliminin mukaddimesinde
(1/36), Suytnin Tedrbur-Ri sinde (125-126) bu konuda aklamalar
vardr. Hadisleri mrsel olduklar iin zayf sayanlar, tatbikattaki snnetin
yarsn atm olurlar.

35
2.) Eb Hanfe, hd haberleri slm Hukukunun kaynaklarn tek tek ince-
ledikten sonra elde etmi olduu mterek esaslara gre deerlendirir.
Eer hd haberler bu esaslarla atrsa, Eb Hanfe iki delilden daha kuv-
vetli olan alr; muhalif haberi terkederek sz konusu esaslara dayanr ve
byle bir haberi az sayar. Tahvnin Manil-Asar nda bu hususla ilgili bir
ok rnek vardr. Burada sahih habere deil, ancak mctehidce illetli bir
habere muhalefet sz konusudur. Mctehide gre haberin illetlerden hali
olmas gerekir.
3.) Eb Hanfe, hd haberleri Kurnn genel ifadelerine ve lafzlarna (za-
hirlerine) gre de deerlendirir.
Eer haber, Kurnda bulunan bir lafza veya genel bir ifadeye (mme) ay-
kr derse haberi terkederek Kitabla amel eder. Burada da iki delilden
daha kuvvetli olan tercih vardr: nk Kitabn sbtu katidir. Eb
Hanfye gre delalet ynnden Kurnn zahirleri ve genel ifadeleri kesin-
dir. Eb Bekr er-Rznin el-Fusl ve el-tknnin e mil adl eserleri gibi
usul kitaplarnda bu hususu destekleyen deliller vardr.
Haber Kurnn mm ve zhirine aykr olmayp onun mcmelini beyan
ise haberi kabul eder; nk byle bir aklama olmakszn mcmelin neye
delalet ettii anlalamaz. Bu, hd haberle Kurn- Kerimde olmayan bir
hkm ona ilve anlamna gelmez. Arl adet haline getiren bazlar, is-
terlerse byle zannetsinler.
4.) Eb Hanfe, hd haberleri kabul ederken onlarn, kavl veya fiil olsun,
mehur snnete muhalif olmamasn gz nne alr. Burada da delillerden
kuvvetli olanla amel etme dncesi hakimdir.
5.) Eb Hanfe, hd haberi alrken, onun kendi gibi bir habere zt olmama-
sn art koar. ki haber att zaman birisi dierine baz sebeplerle ter-
cih edilir. Bu gibi durumlarda ravilerden birinin dierine nazaran fakih ve-
ya daha bilgin olmas gibi mctehidlerce benimsenen farkl bir takm tercih
sebepleri vardr.
6.) Eb Hanfe, hd haberleri alrken ravinin kendi rivayet ettii habere
aykr bir i yapmamasn da art koar. Kpein dilini soktuu bir kabn
yedi kere ykanmas ile ilgili olarak Eb Hureyreden rivayet edilen hadisi
Eb Hanfe kabul etmemitir. nk bu hadis Eb Hureyrenin fetvasna
aykrdr. Selefden biroklar da Eb Hanfe gibi hd haberi ayn gereke
ile reddetmilerdir.
bn Recebin erhu lelit-Tirmizisinde bu hususla ilgili misalleri bulabilirsi-
niz. Geri, Zahiri mezhebine yakn olan baz kimseler bu gre katlmazlar.

36
7.) Eb Hanfe, bn Recebin de belirttiine gre, iki haberden birisinde se-
ned yahut metin ynnden bir fazlalk bulunursa, ihtiyat bakmndan bu
fazlal kabul etmez. Sonraki baz Hanef fakihlerinin muarzlaryle yaptk-
lar tartmalarda bu esas ihmal etmeleri hasmlarn kendi grleriyle
susturmak iindir.
8.) Eb Hanfe, hd haberle kanlmas imknsz olan ummul-belv, yani
sk sk vuku bulduu iin herkesin yapmak zorunda kald hususlarda
amel etmez. Bu gibi durumlarda haberin mtevtir veya mehur olmas ge-
rekir. pheli hallerde tatbik cihetine gidilmeyen hadd cezalar ve kefaret-
lerde durum byledir.
9.) Eb Hanfeye gre, her hangi bir hkmde ihtilfa den sahablerden
biri ahad haberi terketmemelidir.
10.) Eb Hanfenin hd haberler konusunda dier bir prensibi de, selef-
ten hi kimsenin onlar tenkid ve tan etmi olmamasdr.
11.) Eb Hanfe ceza ve haddler konusunda deiik rivayetler bulunduu
zaman hafif olann tercih eder.
12.) Eb Hanfeye gre rvnin, haberi iittii andan rivayet ettii ana ka-
dar unutmakszn ezberinde tutmas arttr.
13.) Eb Hanfe, rvinin haberi kimden rivayet ettiini hatrlamamas ha-
linde yazsna itimat etmemesini esas olarak alr.
14.) Eb Hanfe, pheli hallerde uygulanmayan hadd cezalarnda deiik
rivayetler bulunursa ihtiyat ynn tercih eder. Mesel, on dirhemlik bir
ey alan hrszn eli kesileceini bildiren rivayeti alr; bu konuda dir-
hemden (1/4 dinardan) sz eden rivayeti kabul etmez. On dirhemle ilgili
rivayet ihtiyata daha uygundur ve tercihe ayandr; nk bu iki haberden
hangisinin nce, hangisinin sonra varid olduu bilinmediinden, aralarnda
neshe karar vermek de mmkn deildir.
15.) Eb Hanfe, dier haberlerle desteklenen hd haberleri tercih eder.
16.) Eb Hanfenin esaslarndan biri de haberin, bulunduklar memleket
veya ehir neresi olursa olsun sahb ve tabiilerce tatbik edilegelen eylere
aykr olmamasdr. Leys b. Sad da, mam Mlike yazd risalede buna ia-
ret etmitir.
Eb Hanfenin bunlara benzer bir ksm prensipleri daha vardr. Bunlar
kendisinin, daha kuvvetli delil ile amel ederek bir ksm rivayetleri terket-
mesine yol amtr, es-Sratu-miyyetul-Kbr yazar Muhammed b.
Ysuf e-Sami (. 942/1535), Ukdul-Cuman f Menkb Eb Hanfetin-
Numn adl eserinde bn Ebi eybeyi red sadedinde anlattmz hususla-
rn bir ksmna iaret eder ve yle der: Bu kaidelerin gerei oarak Eb

37
Fitne ve yalann yaygn olduu bir devirde Hz. Peygamber buyur-
du, diyerek hadis nakleden herkesin rivayet ettii hadisi kabul
edenler, Haneflerin hadislere muhalefet ettiini sanrlar. Halbuki
durum byle deildir. Aksine Haneflerin usul ve fru meselele-
rinde dayanaklar hadiselerdir. Nitekim bu hususu kr taklide, he-
va ve hevesine uymakszn iyi bir aratrma ve mukayese yapan
kimseler akca grebilirler.

Hanfe bir ok hd hadisle amel etmeyi terketmitir. Allah, Eb Hanfeyi

hasmlarnn isnadlarndan korusun. Gerekte Eb Hanfe hadislere kasden
muhalefet etmemitir. Bir ksm delil ve gerekelere dayanarak, ictihad ne-
ticesinde muhalefet etmitir. Mctehide itihadnda yanlrsa bir ecir; isa-
bet ederse iki ecir vardr. Eb Hanfeye dil uzatanlar, ya onu ekemiyenler
ya da ictihad mevkiini bilmeyenlerdir.
Eb Hanfenin kabul ettii bir ksm hadisleri sonraki baz bilgilerin szle-
rine dayanarak senedleri ynnden zayf saymak doru deildir; nk O,
hadis rivayet ettii stadlarnn durumlarn yakndan biliyordu; genellikle
kendisiyle sahabi arasnda sadece iki rv bulunuyordu.

38
tihad limler Asndan Kfe

Burada, Kfenin dier ehirlerden stn oluunun ve o alarda

evreye k saan Fkhn merkezi haline geliinin bilinmesi iin,
kuruluundan Eb Hanfe devrine kadar bu ehrin durumuna te-
mas etmek zarureti vardr. yle ki:
Bilindii gibi Allah Medine-i Mnevvereyi ereflendirmi, buras
vahyin ini yeri olmu ve Hulefa-i Raidnden nc halifenin son
zamanlarna kadar sahablerin ounluu iin bir merkez tekil
etmitir. Bir ksm sahabiler cihad, dini yaymak ve mslmanlara
slam bilgileri retmek iin muhtelif memleketlere buradan git-
milerdir.
Hz. mer halfe olunca, Sad b. Eb Vakkas tarafndan Irak fethe-
dilmitir. Hz. mer bu srada Kfenin yaplmasn emretmi ve
bylece h. 17. ylda (miladi 638) bu ehir kurulmutur. Hz. mer
buraya fasih arapa konuan kabileleri yerletirmi ve Abdullah b.
Mesdu onlara Kuran- Kerim ve gerekli din bilgileri retmesi
iin gndermi, kendisine ihtiyacm olduu halde Abdullah size
gndermeyi tercih ettim. demitir.

39
Abdullah b. Mesdun sahabe arasndaki ilm mevkii cidden b-
ykt. Hz. mer bile fkh konusunda onun ilim ve tecrbesine
muhtat. mer (r.a.) Onun hakknda Fkh veya ilim daarc
derdi.
Abdullah b. Mesd hakknda Hz. Peygamberin de, bn Mesdun
mmetim iin beendii eyi ben de beendim. bn Mesdun
sznden kmayn, Kuran nazil olduu gibi okumak isteyen
kimse onu okumay bn Mesddan rensin dedii rivayet edil-
mitir. Hz. Peygamber ayrca, Kuran drt kiiden renin bu-
yurmu ve bunlarn banda bn Mesdun bulunduunu syle-
mitir.
Huzeyfe (r.a.) yle der: rad ve ahlak ynnden Hz. Peygambere
en ok benzeyen kimse tbn Mesd idi. Hatta o, evinde bizden sak-
lanrd. Sahablerden siyas olaylara karmayanlar bn Mesdun
Allaha kendilerinden daha yakn olduunu bilirlerdi.
Huzeyfenin yksek ahsiyeti ise malumdur. bn Mesdun fazileti
hakknda hadis kaynaklarnda pek ok rivayet vardr.
bn Mesd, Kfenin kuruluundan Hz. Osmann hilafetinin sonla-
rna kadar Kfelilere Kurn- Kerim ve Fkh retmitir. Bu saye-
de Kfe kurra, fkh ve hadis bilginleriyle dolmutur. Mehur ilim
adamlarndan biri, bn Mesdun talebelerinin drt bin civarnda
olduunu syler. Ayrca Kfede Sad b. Malik -Eb Vakkas- Huzey-
fe, Ammar b. Yasir, Selman el-Faris, Eb Msal-Ear gibi sekin
sahabler de bulunuyordu. Bunlar bn Mesda yardmc oluyor-
lard. Ali b. Eb Talib, Kfeye geldiinde buradaki fakihlerin oklu-
una sevinmi ve Allah bn Mesda rahmet etsin, bu ehri ilimle
doldurmu, bn Mesdun rencleri bu ehrin kandilleridir.
demitir.
lim ehrinin kaps olan Hz. Ali, ilme ondan daha az nem vermi
deildir. O da Kfelilere fkh retmeye devam etmi, Kfeyi ba-
kent edindikten ve byk alim sahablerin buraya yerlemesinden
sonra oras slam ehirleri arasnda fakih ve hadisilerinin,

40
Kuran- Kerim ve arap diliyle uraan bilginlerinin okluu ile e-
siz bir ehir haline gelmitir.
Muhammed b. Rab el-Czi ile, Suyut Msra yerleen sahablerin
ancak yz civarnda olduunu syledikleri halde el-cl, yalnz
Kfeye yerleen sahablerin bin beyz civarnda olduunu, bun-
lardan yetmi kadarnn Bedir Savana katldklarn syler.
Kfede bir sre kalp ilm faaliyetlerde bulunduktan sonra Irakn
dier ehirlerine veya baka memleketlere gidenler bu sayya da-
hil deildir.
Raba ve Malikden Irakllar hakknda rivayet edilen gelii gzel
szler asla doru deildir. Rabia ve Malikin bu gibi szlerle bir il-
gileri yoktur. Bu hususta sz daha fazla uzatmak istemiyoruz.
Onun iin sadece iaret etmekle yetindik.
Hz. Ali ile bn Mesdun talebelerinin hal tercmeleri yazlacak ol-
sa ok hacimli bir kitap ortaya kar. Bu konuda bir eser yazmak
isteyen iin saha olduka genitir.
Byk tbi Mesrk b. el-Ecda yle der: Hz. Peygamberin ilmi-
nin genel olarak sahblerden alt kiide toplandn grdm.
Bunlar Ali b. Eb Talib, Abdullah b. Mesd, mer b. el-Hattab, Zeyd
b. Sabit, Ebud-Derda ve bey b. Kabdrlar. Bu alt kiinin ilminin
de Ali b. Eb Talib ve Abdullah bn Mesdda toplandn gr-
dm.
bn Cerir et-Taber de yle der: Abdullah b. Mesddan baka
hi kimsenin fkhla ilgili gr ve fetvalarn yazan belli talebesi
yoktu. bn Mesd Hz. merin gr karsnda kendi gr ve
ictihadndan vazgeerdi. Yani hibir konuda merin grlerine
muhalefet etmez; kendi grn brakr; Onunkini benimserdi.
Sahablerin fakihleri arasnda, talebelerine bn Mesda katlma-
larn tavsiye edenler vard. Onlar bn Mesdn geni bilgiye sa-
hip olduunu itiraf ediyorlard. Szgelii, Muaz b. Cebel, rencisi
Amr b. Meymn el-Evdye Kfede bn Mesda katlmasn tavsi-
ye etmitir.

41
Burada Ali b. Ebi Talib ve bn Mesdun talebelerinin adlarn
saymaa imkan yoktur. Ancak bunlarn bir ksmn burada zikret-
memizde fayda vardr.
1.) Abde b. Kays es-Selman (. 72): Kad uayb bir olay hakknda
karar veremedii zaman ona danrd. er-Ramehurmuz, el-
Muhaddisul-Faslnda bunu anlatr. urayhn fkhtaki dikkati ve
kaza hkmlerdeki yetkinlii ise herkesce bilinmektedir.
2.) Amr b. Meymn el-Evd (. 74): Muz b. Cebelin ilk talebele-
rindendir. Muammer ve Muhadramdr. 48(38) Cahiliye devrinde de
yaamtr. Yz defa umre ve hac yapmtr.
3.) Zirr b. Hubeys, (. 82): Bu da muammer ve muhadramdr. Te-
ravih namazlarnda imamlk yapard. Yz yirmi yl yaamtr. bn
Mesd kraatinin ravisidir. Asm da kraati ondan almtr. Ebu
Bekr b. Ayya da Asmdan rivayet etmitir. Fatiha ve Muavvize-
teyn surelerinin kraat bu cmledendir. bn Mesddan rivayet
edilen az kraatler ona ait deildir. Bu az kraatler bn
Mesddan tefsir sadedinde rivayet edilen szlerdir. Bazlar Ebu
Ebeydin Fadaill-Kurnnda grld gibi, bunu kraat say-
mlardr. Zira arapay ok iyi bilenlerdendi. bn Mesd ondan
arap dili ile ilgili eyler sorard.
4.) Ebu Abdirrahman Abdullah b. Habb es-Slem (. 72): Kuran-
Kerimi batan sona Hz. Aliye okumutur. Kraatda ona dayanr.
Krk yl Kfe Mescidinde Kuran- Kerim retimiyle megul ol-
mutur. Bu hususu Ebu Nuaym senediyle anlatr. Hz. Hasan ve H-
seyn babalarnn emriyle Kurn ondan renmilerdir. Asm, Hz.
Alinin kraatini ondan almtr. Hafsn Asmdan rivayet ettii k-
raat ite budur. Asmn iki yolla kraati btn tabakalarda tevatt-
rn en yksek derecesini tekil eder. Slem, Kuran- Kerimi Hz.
Osman ve Zeyd b. Sabite de okumutur.

48Muammer diye uzun mr srp ok bilgi sahibi olana, Muhadram diye

de Hz. Peygamberin salnda yaad halde onu grmeyenlere denir.
(evirenler)

42
5.) Sveyd b. Gafele el-Mezhic: Fil ylnda domu, Hz. Ebu Bekr
ve ondan sonraki sahablerle grm, Kfede h. 82 ylnda vefat
etmitir.
6.) Alkame b. Kays en-Neha (. 62): bn Mesd onun hakknda
Benim bildiim hereyi o da biliyordu derdi. el-Muhaddisul-
Faslda yle denilmektedir: Rmehrmzllerden Hasan b. Sehl
el-Adv-Ali b. el-Ezher er-Rz-Cerr kanalyla yaplan rivayete g-
re Kabs: Babama Hz. Peygamberin sahablerini brakp da nasl
Alkameye-gidiyorsun dedim, Olum dedi; Hz. Peygamberin
sahbleri bile ondan fetva istiyorlar. Alkame, amda Ebud-
Derday, Medinede Hz. mer, Zeyd b. Sabit ve Hz. Aieyi ziyaret
etmitir. slam merkezlerindeki ilimlerin hepsini bilenlerdendir.
7.) Mesrk b. el Ecda Abdurrahman el-Hemdan: (. 63): Bu da
muammer ve muhadramdr. Cahiliye devrinde de yaamtr. lim
tahsili iin bir ok seyahatler yapmtr.
8.) el-Esved b. Yezid b. Kays en-Neha (. 74): Muammer ve mu-
hadramdr. 80 defa hac ve umre yapmtr. Alkamenin erkek kar-
deinden yeenidir. Irakllarn imam olan brahim b. Yezid en-
Nehanin de daysdr.
9.) urayh b. Haris el-Kind (. 70): Muammer ve muhadramdr.
Hz. mer devrinde Kfe kadnlna tayin edilmi ve bu grevi
Haccac devrinde lnceye kadar 62 sene srdrmtr. Hz. Ali
onun hakknda Sen arabn en iyi kadssn derdi. urayh, Hulef-i
Raidin ve Emevler devrinde uzun bir sre verdii kararlar tasvip
grm ve beenilmi bir kaddr. Dikkatli kararlariyle Kfelilerin
fkhn beslemi ve onlar fkha altrmtr.
10.) Abdurrahman b. Eb Leyla (. 83): Yz yirmi sahabiyi gr-
mtr. Kfede kadlk yapm, bn Easla birlikte suda boularak
ehid olmutur,
11.) Amr b. urahbil el-Hemdan,
12.) Murre b. erahl,

43
13.) Zeyd b. Savhan,
14.) el-Haris b. Kays el-Cf,
15.) Abdurrahman b. el-Esved en-Neha,
16.) Abdullah b. Utbe b. Mesd,
17.) Hayseme b. Abdirrahman,
18.) Seleme b. Suheyb,
19.) Malik b. Amir,
20.) Abdullah b. Sahbere,
21.) Hlas b. Amr,
22.) Eb Vail akk b. Seleme,
23.) Ubeyd b. Nadle,
24.) Rab b. Haysem,
25.) Utbe b. Ferkad,
26.) Sla b. Zfer,
27.) Hemmm b. el-Haris,
28.) el-Haris b. Suveyd,
29.) Zazan Eb Amr el-Kindi,
30.) Zeyd b. Vehb,
31.) Ziyd b. Cerr,
32.) Krds b. Hani
33.) Yezd b. Muviye en-Neh gibi Hz. Ali ve bn Mesdun di-
er talebeleri.

44
Bunlarn ou Hz. mer ve ie ile grmler ve onlardan ilim
renmilerdir.
Bunlar, Kfede sahblerin huzurunda fetva veriyorlard. Hadis ve
fkh bilgileri ok kuvvetli idi. Bunlarn hadis ve fkhlarn herkes
tenkid edemezdi.
Bunlardan sonra gelen tabaka Hz. Ali ve bn Mesda yetimemi-
ler, fakat onlarn talebelerinden fkh tahsil ettikleri gibi, slm
merkezlerindeki ilimleri de renmilerdir. bn Hazm, bunlardan
sadece bir ksmn zikretmitir. Oysa saylar pek oktur; hretle-
ri de bilinmektedir.
Burada hepsinin isimlerini saymayacaz. Ancak Abdurrahman b.
Muhammed b. el-Eas ile h. 83 (m. 702) ylnda Deyrul-Cemcim
de Haccac es-Sakafye kar ayaklanan heriki tabakadan sekin
fakih ve bilginlere dikkat ekmek isteriz.
Bunlar arasnda Ebul-Bahter Said b. Firuz, Abdurrahman b. Ebi
Leyl, ab, Said b. Cbeyr vard. Cassas, Ahkmul-Kuranda
(1/71) Haccaca kar Abdurrahman b. Easla birlikte tabilerin
sekin fakih ve bilginlerinden drtbin kii ayaklanm ve onu l-
drmlerdir. demektedir.
Dier ehirlerdeki alimlere baklnca babalarndan ayrlan ve h-
kmdarlardan armaan alp, onlara ayak uyduranlarn madd du-
rumlarnn daha iyi olduu grlr. Fakat aralarnda zulme kar
koymak ve bu uurda hereyi feda etmek dncesine sahip olan-
lar pek azd. Bylece din, ahlk, fkh, Kitab ve Snnet ilmi ve Arap
dili konusunda Kfelilerin rnek durumlarn insafl aratrc gz
nnde bulundurmaldr ki, dier ehirlerdeki alimlerle onlar ara-
snda mukayese yaparken adaletten ayrlmasn.
Asrlarca Kfenin ilim merkezi olmasn salayan ite budur. Byle
olmasayd, Kfe, Emeviler devrinin zulm ve basksna urayan
dindarlarn sna olmazd.

45
Said b. Cbeyr yalnz bana bn Abbasn btn ilmini almtr, bn
Abbas kendisine fetva sormaya gelen Kfelilere Said b. Cbeyr si-
zin aranzda deil mi? derdi. Bylece Allahn Said b. Cbeyre
verdii geni bilgiyi onlara hatrlatrd. Onun ilmi Kfelilere bn
Abbasn ilmini arattrmayacak derecedeydi.
brahim b. Yezid en-Neh de bu tabakadandr. Alkameden fkh
tahsil ettikten sonra o, bu iki tabakann ilmini birletirmitir. Ebu
Nuaym, brahim Nehnin Eb Sad el-Hudr, Hz. ie ve daha
sonraki sahblere yetitiini syler. bn merin Ben Resulallah-
la birlikte savalara katldm halde bu savalar o benden daha
iyi biliyor diye vd mir b. erahl, brahim Nehyi btn
slm ehirlerindeki alimlerden stn tutard. abi, Nehnin h.
95 ylnda vefat dolaysiyle cenazesinde hazr bulunan birine n-
sanlarn en fakihini defnettiniz. demi; o, Hasandan da m fakih-
ti? deyince, ab Evet. Hasandan da, Basrahlardan da, Kfeliler-
den de, Hicazllardan da fakihti. cevabn vermitir. Bunu Eb
Nuaym senediyle anlatr.
Hadis tenkidileri Nehnin mrsellerini sahih sayarlar, hatt
kendi mrsellerinden bile stn tutarlar. bn Abdl-Berr et-
Temhidde bu hususu aka belirtir. el-Ame, brahn Nehye
arzettiim her hadis hakknda Onun birey bildiini grdm.
Neh hadis sarraf idi, arkadalarmzdan biri hadis iittiim za-
man ona arzederdlm. derdi.
smail b. Ebi Halid (. 145) abi, Ebud-Duha, brahim en-Neha
ve arkadalarmz mescidde toplanr, hadis mzakere ederlerdi.
Bir fetva sorulunca, kendileri birey sylemezler; brahim en-
Nehnin gzne bakarlard. demitir. ab de brahim
Nehden sz ederken O, fkhla uraan bir ailede yetiti, onlar-
dan fkh rendi, sonra bizimle derslere katld. Bildiimiz hadis-
lerin sahihlerini alp ailesinden rendii fkhla birletirdi. Onun
lm haberini duyunca ilim adna ok zldm. Kendisinden son-
ra yerini kimse dolduramamtr. diyor.

46
Said b. Cbeyr ise brahim Neh aranzda olduu halde bana fet-
va soruyorsunuz. demitir.
Ebu Nuaym Hilyede: Muhammed b. Hayyan-Ebu Useyd-Ebu
Mesd-bn el Isbahan-Assam yoluyle Amein brahim kendi re-
yiyle birey hakknda fetva verdiini asla grmedim dediini nak-
leder. bn Mett el-Herevnin Zemmul-Kelamnda buna benzer bir
ifade vardr. Bu itibarla fkh konusunda Nehden rivayet edilen
eyler, Eb Ysuf ve Muhammed b. el-Hasen e-eybnnin el-
Asar adl eserleri ve bn Ebi eybenin el-Musannefi gibi kaynak-
larda haber gibi mtalaa edilmitir.
Gerekte Neh, hem hadis rivayet eder, hem de kendi grn
aklard. Hadis rivayet ettii zaman O bir otorite, reyiyle ictihad
yapt zaman da bir ummand; nk itihadn btn artlarn
tayordu. O, Rivayet ancak rey ile, rey de ancak rivayetle ms-
takim olur derdi. Ebu Nuaym, bunu senediyle rivayet etmitir.
Hadis ve reyle amel etme bakmndan bu, rnek bir yoldur.
el-Hatbul-Badd, el-Fakh vel-Mtefakkihde (1/203) Ebu Bir
Muhammed b. mer el-Vekil-mer b. Ahmed el-Viz-Abdul-
Vahhb b. sa b. Eb Hayye-Muhammed b. Muviye-Ebu Bekr b.
Ayya yoluyla el-Hasen b. Ubeydillah en . Nehanin yle dediini
rivayet etmitir: brahim en-Nehye Senden dinlediim her ri-
vayetle fetva veriyor musun? diye sordum. Hayr dedi. Bizzat
iitmediin eyle fetva verir misin? dedim. ittiimi iittim. Biz-
zat itmediim rivayetler de bana ulat, onu bizzat iittiimle
mukayese ettim. dedi. te gerek fkh anlay budur.
Eb Hanfenin hocas Hammad b. Ebi Sleyman ite byle byk
bir imamdan fkh renmitir. Hammd, brahim en-Nehaden
hi ayrlrnazd. Ebu-eyh Trhu Isbahnda Ebu Bekr Ahmed b.
Hasen b. Harunun yle rivayet ettiini kaydeder: Babamn de-
demden, svle naklettiini isttim: Bir gn brahim en-Neha bir
dirhem vererek kendisine et almas iin Hammad gndermiti.
Bir hayvan zerinde giden babasiyle karlat. Hammadn elinde
bir zenbil vard. Babas onu azarlayp elindeki zembili frlatt. b-

47
rahim Neha vefat ettii zaman hadisilerle, Horasanllar gelip
Hammadn kapsn aldlar. O da gece olduu iin elinde bir
mumla kt. Seni deil, olun Hammad istiyoruz, dediler. Bu-
nun zerine ieri girip, olum onlar karla, anladm ki zenbil se-
ni onlara kadar gtrm dedi.
Ebu-eyh bundan biraz nce yle demektedir: Ahmed b. Ha-
sen, daymn olu Ubeyd b. Musann yle dediini iittim: Ninem,
byk ninesi Hammadn kz kardei Atikeden yle dediini duy-
dum: Numan kapmzda pamuklarmz rpar, st ve sebze gibi
eylerimizi satn alrd. Birisi gelip kendisine bir ey sorduu za-
man dinler, cevabn verirdi. Sonra biraz bekle der, Hammadn
yanma gider, durumu anlatr, Bu konuda siz ne diyorsunuz ? di-
ye sorard.. O da bu konu ile ilgili hadisleri, arkadalarnn szleri-
ni, Nehnin sylediklerini anlatrd. Numan, Bunlar senden ri-
vayet edeyim mi ? deyince evet derdi. Bunun zerine Numan
kar, Hammad yle sylyor derdi.
te onlar tahsil anda birbirlerinden ayrlmazlar, birbirlerine
hizmet ederler ve ilmin feyzine bylece ularlard.
bn Adiy el-Kmil de Yahya b. Man ve Cerr yoluyle Muirenin
yle dediini anlatr: Hammad b. Ebi Sleyman, Ata, Tavus ve
Mchidle karlatm. Sizin ocuklar onlardan daha bilgilidir,
hatt ocuklarnzn ocuklar da onlardan bilgilidir, dedim. der.
Hammad bu szleri Allahn kendilerine verdii nimete kretmek
ve fkhtan nasibi olmayan, Kfe Mescidinde yanl fetvalar veren
ve belki bizim bu fetvalara kar kan ocuklar olabilir diyen baz
byk ravilere cevap vermek iin sylemitir.
Dirayetten mahrum kimseler iin rivayetteki yan fazlal neye
yarar? Burada ocuklar dan maksat, Kfede bulunan Hammd
ve arkadalardr. Hammd, fkh konusunda onlardan stnd.
Bu hususta phesi olanlar her iki snfn fkh konusundaki miras-
larn karlatrabilir ve ona gre karar verebilirler. Mesele srf
rivayet ii deildir.

48
Yine bn Adiy el-Kmil de, Yahya b. Man-bn Idrs-eybn yoluy-
le Abdul-Melik b. ys e-eybnnin yle dediini syler: bra-
him en-Nehye senden sonra meselelerimizi kime soracaz
dedim. O da Hammda diye cevap verdi. te bu, Hammd b.
Ebi Sleyman olup, h. 120de (M. 737) vefat etmitir.
Ukayl, Ahmed b. Muhammed el-Herev-Muhammed b. Mure el-
Belh-smail b. brahim-Muhammed b. Sleyman el-sbahn yo-
luyle yle der: brahim en-Neh lnce aralarnda mer b.
Kays el. Msr ve Eb Hanfenin de bulunduu Kfeli be kii bir
araya gelip krkbin dirhem topladlar ve Hakem b. Uteybeye ba-
vurarak Biz krk bin dirhem topladk ve sana geldik. Bakanmz
olur musun? dediler. Hakem kabul etmedi. Hammd b. Eb S-
leymana gidip durumu anlattlar. O da kabul etti.
Bu tabaka mensuplar pek ok ve onlarla ilgili haberler geni ol-
duu iin burada hepsini anlatmaya imkn yoktur. Ancak bu de-
virde Kfenin rivayet ve dirayet bakmndan stnln gste-
ren u iki hususa temas etmekle yetineceiz.
er-Rmehurmuz el-Muhaddisul-Fasl da Hseyin b. Nebhn-
Sheyl b. Osman-Hafs b. Gyas-Eas ve Enes b. irin yoluyle yle
rivayet eder:
Kfeye geldim, burada hadis tahsil eden drt bin kii grdm.
Drt yz tane de fakih vard. Kfeden baka hangi slm ehrinde
bu kadar ok sayda hadisci ve fakh grebilirsiniz?
Bu husus, fakihlik mesleinin cidden g olduunu gsterir. Bu
yzden fakihlerin says hadisiler kadar ok deildir.
Yine er-Rmehurmuzi, Abdullah b. Ahmed b. Madan yoluyle
Mezkr b. Sleyman el-Vastnin yle dediini nakleder: Af-
fandan, bazlarnn unun-bunun kitaplarn istinsah ettik diyor-
lar dediini ittim. Affansa yle diyordu: Bu gibi insanlar iflah
olmazlar; birine gelirdik bakasnn sylemedii eyleri iitirdik.
Kimisine de gelir tekisinde olmayan eyleri iitirdik. Kfeye gelip
drt ay oturduk. steseydik yz bin hadis yazardk, ancak elli bin

49
hadis yazdk. Biz yalnz herkesin kabul ettii hadisleri aldk. ok
hadis yazmamza erk mani oldu. Kfede arapas bozuk ve hadis
rivayetinde geveklik gsteren kimseye rastlamadk.
Kfe yle bir ehirdi ki Affan 49(39) gibi dikkatli bir kimse, byle-
sine bir titizlikle drt ayda elli bin hadis yazmtr. Ahmed b. Han-
belin msnedi bundan ok azdr. Byle bir ehirde hadis az olur
mu? stelik Mekke ve Medinenin hadisleri o devirdeki btn e-
hirlerin alimlerince biliniyordu; nk onlar hac dolaysiyle sk sk
oralar ziyaret ediyorlard. Aralarnda krktan fazla hac ve umre
yapan vard. Sadece Eb Hanfe elli be kere hac etmiti. Buhar
hadis renmek iin dier ehirlere ka defa gittiini belirttii
halde Kfeye ka defa geldiimi sayamam demitir.
Bu ve bundan nceki rivayetler, Kfe alimlerinin arapalarnn
salam olduunu gsterir. Oysa o ada Hicaz, am ve Msrda
Arab dili hayli bozulmutu. bn Parisin mm Mliki mdafaasn-
da bu hususu grmek mmkndr. Hlyetul-Evliya da el-Ley s b.
Sadn Raba b. Ebi Abdirrahman hakkndaki gr ile bn Ebil-
Avvamn Kitb nda Eb Hanfenin Nafi hakkndaki grn
bulabilirsiniz.
Eb Hanfeden rivayet edilen sze 50(40) gelince, nce bunun,
muttasl bir senedi yoktur. stelik Eb Hanfenin byle bir ey
syledii doru olduu takdirde o szn arapadaki mans ak-
tr. Mberrid, el-Lahane adl eserinde Irak dndaki islm ehirle-
rinde arapas bozuk olanlarla ilgili geni bilgi vermitir. Mesd b.
eybe es-Sind Mukaddimetu Kitbit-Talm inde (S 223-231) bu
konuda Mberridden bir ok nakillerde bulunmutur.
te yandan Msrda Kiptiler, amda Bizansllar bulunduu gibi,
zellikle byk tabiilerden sonra Hicaza da her taraftan yabanc-

49 Affn b. Mslim el-Ensr el-Basr, Buhrinin hocalarndandr. bnul-

Medni, hakknda Hadisteki bir harfte phesi olsa o hadsi almazd; Eb
Hatim mamdr; sikadr. demitir.
50 Mellif, bu szn Eb Kubeys kelimesi olup Mekkedeki mehur da deil,

kasabn zerindeki et kestii tahta olduunu sylemitir.

50
lar gelmilerdir. Hicazda, dili, yanllklardan ve yabanc kelime-
lerden koruyacak bilginler de yoktu.
Kfe ve Basrada ise Arab dili ile ilgili ilimler tedvin edilmi, Kfe-
liler Hz. Peygamber devrindeki btn arap lehelerini tesbite
nem vermilerdir; nk Kitab ve Snnetin inceliklerini ve kraat
vecihlerini anlamada arap lehelerinden yararlanyorlard. Basra-
llar bu lehelerden gelecein dili olmaya lyk olanlar seme yo-
luna gitmilerdir. Kfe ve Basra dil ekolleri birbirinden faydalan-
mak durumunda kalmlard.
Bylece Kfenin fkh, hadis ve dil konusundaki yeri anlalm
oluyor. Kurn- Kerimin kraati konusuna gelince; 7 kraat ima-
mnn 3 Kfelidir. Bunlar: 1- Asm, 2- Hamza, 3- el-Kisidirler.
On kraat imam arasnda Halefi de bunlara ilave edebiliriz. Asm
kraatine yukarda da temas etmitik.

51
Eb Hanifenin Fkh Metodu

Burada Eb Hanfenin hal tercmesine dalmak istemiyoruz. Ebul-

Kasm b. Ebil-Avvmn ve Eb Abdillah el-Huseyn es-Saymernin
eserleriyle el-Muvaffakul-Mekknin eserinde yer alan el-
Hrsinin kitab ve bn Abdil-Berrin el-ntiksnda byk bir
ksm nakledilen bnud-Dahilin risalesi, Eb Hanfenin biyografisi
hakknda yeterli bilgileri vermektedir.
bnud-Dahil, Ukaylnin ravisi idi. Ukaylye cevap olmak zere Eb
Hanfenin faziletleri hakknda bir risale yazmtr. nk Ukayl
mslmanlarn fakihine ve onun sekin arkadalarna cahilce dil
uzatmtr. bnud-Dahl, Ukaylinin geree uymayan bu szlerine
katlmadn gstermek iin ad geen risaleyi kaleme almtr.
Hakem b. el-Mnzir el-Bellt el-Endels bunu, Mekkede bnud-
Dahlden dinlemi, ondan da bn Abdil-Berr dinlemi, byk bir
ksmn el-ntiksnda Eb Hanfeden bahsederken nakletmitir.
bn Abill-Berrin Buhrden naklettii haberlerin senedini gzden
geirmek insafllk icabdr. Ayn ekilde brahim b. Ber er-
Remdnin bn Uyeyneden yapt rivayet de byledir. bnul-

52
Crd er-Rakk 51 ye gelince; onun ahidlii zamann kadsnca
reddedilmitir, bn Abdil-Berr daha fazla aklamalarda bulun-
sayd iyi olurdu.
Ksaca, Eb Hanfe aleyhinde konuanlarn bir delili yoktur. Bu
hususu Tenbul-Hatb adl kitabmzda akladk. Burada ise Eb
Hanfenin fkh metodunu gsteren ynlerine iaret edeceiz.
Eb Hanfenin ad Numn b. Sabit b. Numn b. el-Merzubn b.
Zta b. Mh olup ran aslldr. Ailesi hakknda asla klelik sz ko-
nusu deildir. smail b. Hammdn bu konudaki sz gerei ifade
eder. es-Salh b. kir el-Ktb, Uynut-Tevrh de yle der:
Muhammed b. Abdillah el-Ensr. mer b. el-Hattab devrinden
bu gne kadar Basra kadlna smail b. Hammad gibi biri tayin
edilmemitir demi, kendisine el-Hasanul-Basr de mi? denildi-
inde, alim, zahid, abid ve takva sahibi olduu halde vallahi el-
Hasanul-Basr de dahil demitir. Eb Hanfenin soyu konusunda
smail b. Hammad gibi birisinin sznn doruluundan phe
edilebilir mi?
Tahv, Mukilul-Asar da (4/54) Bekkr b. Kuteybe yoluyle Ab-
dullah b. Yezid el-Mukrden yle nakletmitir: Eb Hanfeye
geldim: bana kimlerdensin dedi, ben de Allahn islm ltfettii
kimseyim, dedim. Eb Hanfe bana, byle syleme, ancak bu ma-
hallelerden biriyle mvalat akdi yap, sonra kendini onlara nisbet
et. nk ben de byle yaptm dedi. Bundan anlalyor ki Eb
Hanfe, mevlidendir, azatl klelerden deil. Artk haktan sonra
sapklktan baka ne var? 52
bn el-Cevz, el-Muntazam da yle der: nsanlar Eb Hanfenin
anlay ve fkhnda ihtilfa dmlerdir. Sufvn es-Sevr ile
bnul-Mubrek, Eb Hanfe insanlarn en iyi fakihi demilerdir.
mam Malike Eb Hanfeyi grdn m? diye sorulduunda yle
51 el-Hatbul-Badad, Trhu Baddta bu ahsn yalanc olduunu
(11/61, 69, 247) belirtmitir. Bu ahs el-Mntek sahibi Eb Muhammed
Abdullah b. Ali b. Crd en-Neysbr ile kartrmamak gerekir.
52 Ynus Sresi, 32.

53
cevap vermitir: Bir adam grdm, sana bu stunun altn oldu-
unu sylese onu ispat eder. afii de, insanlar fkhda Eb
Hanfenin iyalidir demitir.
Tertbul-Medrik de Kad yaz yle der: el-Leys b. Sad mam
Mlike Bakyorum terliyorsun? demi, Mlik de; Eb Hanfenin
yannda terledim ey Msrl, o, gerekten fakihtir demitir.
Dier mezhep mensuplarnn Eb Hanfenin mezhebinden nasl
yardm istediklerini Bulul-Emn 53 adl eserimde anlattm.
Burada onlar tkerar etmiyeceim.
Eb Hanfe mezhebinin en bariz zellii, istiareyi esas alan bir
mezhep oluudur. Onu bir topluluk diejr bir topluluktan, sahabi-
lere kadar ulaan bir yolla almlardr. Dier mezhepler ise, imam-
larnn grlerinden ibarettir.
bn Ebil-Avvm yle der: Tahv, bn Ebi Sevrin kendisine yaza-
rak Nuh Eb Sfyan kanaliyle Mure b. Hamzann yle dediini
nakleder: Eb Hanfenin kendisiyle birlikte fkh kitaplarn tad-
vin eden sekin krk talebesi vard.
Yine bn Ebil-Avvm yle der: Tahv, Muhammed b. Abdillah b.
Ebi Sevr er-Ruaynnin kendisine yazarak, Sleyman b. mran ka-
naliyle Esed b. el-Furatdan yle nakleder: Eb Hanfenin kendi-
siyle birlikte fkh kitaplarn tedvin eden krk talebesi vard. Bun-
larn ilk onu arasnda Eb Ysuf, Zfer b. el-Huzeyl, Dvud et-T,
Esed b. Amr, Ysuf b. Hlid es-Semt (afinin hocalarndan) ve
Yahya b. Zekeriyya vard. Eb Hanfe bunlara otuz sene fkh yaz-
drmtr.
Ayn senedle Esed b. el-Furat, Esed b. Amrn kendisine yle dedi-
ini nakleder: Talebeleri Eb Hanfenin yannda bir meselenin
cevabnda ihtilfa derler ve eitli cevaplar ileri srerlerdi. Son-
ra meseleyi Eb Hanfeye sorarlard. O da en uygun cevab verirdi.

53 Bu eser, Bulul-Emn f Sretil-mam Muhammed b. Hasen e-

eybandir. Kahirede 1355, Humusda 1388de baslmtr.

54
O mesele zerinde gn durduktan sonra onu ktlara yazar-
lard.
es-Saymer, Ebul-Abbas Ahmed el-Him-Ahmed b. Muhammed
el-Mekk-Ali b. Muhammed en-Neh-brahim b. Muhammed el-
Belhi ve Muhammed s. Said el-Hrezm yoluyle shk b. bra-
himden yle nakleder: Eb Hanfenin talebeleri onunla birlikte
bir meseleye dalarlard. Afiye b. Yezid el-Kd bulunmad zaman
Eb Hanfe, meseleyi Afiye gelinceye kadar bekletin. derdi. Afiye
gelip onlara uygun bir gr beyan edince, Eb Hanfe meseleyi
yazn derdi; Afiye onlara katlmazsa yazmayn, derdi.
Yahya b. Main et-Trh ve el-lel de Eb Nuaym (Fadl b. Dkeyn)
yoluyle Zferden yle nakleder: Eb Hanfenin derslerine de-
vam ederdik. Eb Ysuf ve Muhammed b. el-Hasen de bizimle bir-
likte okurlard. Biz Eb Hanfenin grlerini yazardk. Bir gn
Eb Hanfe, Ysufa hitaben: ey Yakub vay haline! Benden her iit-
tiini yazma, ben bugn byle dnyorum, yarn onu brakabili-
rim; yarnki grm de ertesi gn teredebilirim demitir.
Eb Hanfe, talebelerinden biri, gerei kadar incelenmeden bir
meseleyi yazmak iin acele ettii zaman ona engel olurdu.
Bu anlatlanlar gz nne alnca el-Muvaffak el-Mekknin
Menkbu Ebi Hanfe adl eserinde (11/133) Eb Hanfenin se-
kin talebelerini anlatrken kulland u ifadenin doruluu anla-
lr: Eb Hanfe mezhebini talebeleriyle istiare esasna dayandr-
mtr. Onlarla istiare etmeksizin kendi bana dinde bir ictihadda
bulunmam; Allah, peygamber ve mminler iin t verirken
ar gitmemitir. O, meseleleri tek tek ortaya atar, talebelerini
dinler, kendi grn syler ve onlarla bir ay hatt daha fazla
mnakaa ederdi. Bu meseleler hakknda grlerden biri arlk
kazannca Eb Ysuf bir esas olarak onu tesbit ederdi. Nihayet, O,
btn esaslar (usl) bylece tesbit etmitir. En dorusu ve gere-
e en yakn olan da budur. nsanlar iin bu, daha tatmin edici bir
yoldur. Tek bana ictihad yapanlarn ve sadece kendi grne
balananlarn mezhebinden daha iyidir.

55
Bundan anlalyor ki Eb Hanfe, talebelerini kendilerine anlatt
eyi kabule zorlamaz; aksine konu iyice aydnlansn diye onlarn
kendi grlerini aklamalarn isterdi. Bylece onlar, delili anla-
lan meseleyi kabul ederler; delilsiz grleri kabul etmezlerdi.
Eb Hanfe, Bir kimsenin neye dayandmz bilmeden bizim g-
rmz nakletmesi doru deildir. derdi.
te Hanef mezhebinin her tarafa esiz bir ekilde yaylnn srr
ve Eb Hanfenin rencilerinin stnlklerinin ve okluklarnn
asl sebebi budur. nk fkh eitiminde ve genleri yetitirmede
onun metodu rnek bir metoddur.
Bu itibarla bn Hacer el-Mekk el-Hayrtul-Hsn da (S. 26) yle
der: Baz bilginler demilerdir ki, mehur slm mctehidlerinden
hi birinin Eb Hanfe gibi arkada ve rencileri yoktu. Bilginler
ve btn insanlar mteabih hadisleri, itihada dayanan meselele-
ri, yeni olaylar, kaza ve hkmleri aklamakta Eb Hanfe ve ar-
kadalarndan yararlandklar kadar kimseden yararlarmam-
lardr. bnun-Nedm Muhammed b. shak el-Fihrist de Karada,
denizde, doru ve batda, uzakta ve yaknda ilmin tedvini Eb
Hanfe sayesindedir. demitir.
bnul-Esir, Cmiul-Usl de yle der: Allahn gizli bir srr ol-
masayd bu mmetin yars gnmze kadar byk immn mez-
hebi zere Allaha ibadet etmezlerdi.
Ad geen bilginlerin de, yani bn Hacer el-Mekk, bnun-
Nedm ve bnul-Esir, Hanef mezhebi mensbu deillerdi ki onun
tarafn tuttuklar sylensin.
Ksaca, Hanef mezhebinin zellikleri unlardr:
Meselelerin uzun mnakaalara dayannlarak halli ve yazlmas;
Hkmlerin fakih sahabiler devrindeki f&khn feyizli ve zengin
kaynana ulancaya kadar topluluklardan rivayet edilmesi;
Yeni olaylarn hkmlerini a;klamada ardarda gelen topluluk-
larn srekli abalar harcamas.

56
te bu sayededir ki Hanef mezhebi, her devrin ihtiyalarna ve
insanln medeniyete ilerlemesinin gereklerine ayak uydurmu-
tur.
Bu sebeple bn Haldun Mukaddime sinde Mlik mezhebi hakkn-
da aynen yle der: Yine bedevi hayat, Marib ve Endlste ha-
kimdi. Buralarn insanlar, Irakllarn sahip olduu medeniyete ilgi
duymuyorlard. Onlar bedevilik sebebiyle Hicazllara daha yakn
idiler. Bunun iindir ki Mlik mezhebi onlara gre daha uygundu.
Medeniyet bu mezhebi ayklayp gelitirmemitir.
Asrlar boyu Endelse hakim olan Mliki mezhebi, bn Halduna
gre byle olursa, uzun sre hkmleri medeniyetle hair-neir
olmayan dier mezhepler hakknda ne dnlr!
Eb Hanfenin kraati ise slam lkelerinde yaygn olan Asm kra-
atidir. O, delil getirirken en byk yeri Krn- Kerme verir.
Kurn- Kermin umumi ifadelerinin kesin olduunu syler. Onun
namazda Kurn- Kermi hatmettiini herkes bilir. Bu eskilerden
pek azna nasip olmutur.
Baz tefsir kitaplannda Eb Hanfeye nisbet edilen az kraatler
asla ona ait deildir. Bu hususun mnakaasna burada gerek yok-
tur. Ancak el-Hatbul-Baddnin tarihinde, Zehebnin Ta-
baktl-Kurr snda ve Cezernin Tabaktnda belirtildii gibi
bu az kraatler uydurularak Eb Hanfeye nisbet edilmitir. Bun-
lar uyduran ise el-Huzdir. Zehebi Mznul-tidalde (3/501)
Ebl-Fadl Muhammed b. Cafer el-Huznin hal tercmesini ve-
rirken yle der: O, Eb Hanfenin kraati hakknda bir kitap
yazm, Drekutn ise bu eserdeki grlerin uydurma ve aslsz
olduunu ortaya koymutur. Bazlar Huz hakknda gvenilmez
biridir demilerdir.
Eb-Hanfenin ok hadis bildii de fkh bablarnda dayand de-
lillerden anlalmaktadr. Bu hadisler sekin talebeleri ve dier
hadisiler tarafndan on yedi msnedde mevcuttur. Ayrca el-
Hatbul-Badad, ama geldiinde yannda Drekutn ile bn a-

57
hinin Musnedu Eb Hanfe adl eserlerini getirmitir, Bu iki ms-
ned sz edilen on yedi msnedden bakadr.
el-Muvaffak el-Mekk Menkbnda (1/96) yle der: Hasan b.
Ziyd, Eb Hanfenin drt bin hadis rivayet ettiini, bunun iki bi-
nini Hammddan, iki binini de dier hadis bilginlerinden nakletti-
ini sylemitir. 54
Eb Hanfenin ele ald meselelerin sgkseiLc bina/ ulajt ve
hadis stadlarmn yeterli sayda olduu muhakkaktr.
Eb Hanfenin Arapadaki gcn ise, Arap diliyle ilgili ilimlerin
beiinde yetimi olmas ve Arapa kaidelere dayanarak fer me-
seleleri dikkatle incelemesi gsterir. Hatt Eb Ali el-Fris, Syrf
ve bn Cinn el-Cmiul-Kebrde geen, Eb Hanfenin yeminlerle
ilgili grlerini aklamak iin birer kitap yazmlar, onlar da, Eb
Hanfenin Arapann srlarna nasl vakf olduunu itiraf etmi-
lerdir.

54 Mellif Tenibul-Hatib adl eserinde (S. 152) Eb Hanfenin bildii

ahkma dair hadislerin saysnn mam Mlik ve afinin bu konuda bildik-
lerinden daha az olmadn syler ve bir mctehid iin 500 kadar ahkm
hadisini bilmenin yeterli olacan ileri srenlerin de bulunduunu kayde-
der.
bn Kudmenin Ravdatun-Nzrnn mutasar olan Bulbulur-Ravda adl
eserinde (S. 173-174) et-Tf, bir mctehidin, ahkmla ilgili 500 kadar
yet ve bir o kadar hadis bilmesi gerekir der.

58
Eb Hanfenin Arkadalarndan Ve Mezhebinden Ba-
z Byk Hafz Ve Hadisiler

1.) mam Zfer b. el-Hzeyl el-Basr (. 158): bn Hibban es-Sikt

adl eserinde hfznn salamlndan bahsetmektedir. Eb
Hanfenin sekin arkadalarndandr. 55
2.) Hafz brahim b. Tahmn el-Herev (. 163): Hal tercmesi Ta-
bakatl-Huffazda verilmitir. ok sahih hadis biliyordu.
3.) mam el-Leys b. Sad (. 175): Bir ok alim onu Hanef saym.
Kad Zekeriyya el-Ensr erhul-Buhrde onun Hanef olduunu
kesinlikle belirtmitir. bn Ebil-Avvam, el-Leysden Mekkede Eb
Hanfenin meclisine katldn senediyle nakletmitir. Eb
Hanfenin meclisine yle bir mesele getirilir:
Birisi, olunu bir ok masraf ederek evlendirmekte, olu ise kar-
sn boamaktadr. Ona cariye satn almakta, fakat o, bunu da azad
etmektedir. Ne yapmas gerektiini Eb Hanfeye sorar. Eb
Hanfe kendisine bir cariye satn almasn, sonra bu cariyeyi, mah-
rem yerlerini gren oluna nikahlamasn tavsiye eder. Eer olu,

55Daha fazla bilgi iin mellifin Lemehtun-Nazar f Sretil-mm Zufer

(Kahire, 1368; Humus, 1389) adl risalesine baklabilir.

59
onu boayacak olursa cariye memlkesi olmak hasebiyle kendisi-
ne rcu eder. Eer zd edecek olursa; onun, babasna ait cariyeyi
zd etmesi caiz olmaz.
el-Leys, onun cevabnn doruluuna, ve cevap vermedeki
sratine hayret ettim, der. Halbuki el-Leys mctehid bir imam idi.
4.) mam Hafz Kasm b. Man el-Mesd (. 175): ok hadis ve iir
rivayet edenlerden olduu gibi arapay ve fkh da en iyi bilenler-
den idi. Muhammed b. Hasan ondan arapa ile ilgili sorular sorar-
d. Eb Hanfenin gzide arkadalarndand. Hakknda Zehebnin
Tabaktul-Huffz ile Hafz Kurenin el-Cevhirul-Mudesinde
malmat vardr.
5.) Abdullah b. el-Mbarek (. 181): Kitaplar yirmi bin hadis ihti-
va eder. bn Mehd onu Sevrden stn tutard. Yahya b. Adem,
kk bir meseleyi aratrr, bnul-Mubarekin kitaplarnda bu-
lamazsam ok zlrdm. der. Abdullah b. el-Mbarek, Eb
Hanfenin husus arkadalarndan idi. Baz raviler onun Eb
Hanfe hakknda sylemedii szler uydurmulardr. Bir ok ali-
min bakalar hakknda yapt gibi
6.) mam Eb Ysuf Ykub b. brahim el-Kd (. 182): Zeheb Ta-
baktul-Huffz da onu zikreder ve hl tercmesini verir. 56
bn Cerir, o, fakih idi, alimdi, hafzd, hadis ezberlemekle maruf
idi. Muhaddise gelir, 50-60 hadis ezberler, sonra bunlar halka
yazdrrd, ok hadis biliyordu der. bnl-Cevz Ahbrul-
Huffzda, ondan nce bn Hbbn es-Sikatta onu kuvvetli hafza ile
vasf ederler. el-Emali adl eseri vardr. Bunun yz cz olduu
sylenir. 57

56 Bu ksm Menkbul-mm Eb Hanfe ve Shibeyhi el-mam Ebu Ysuf vel-

mm Muhammed b. Hasen adyla baslmtr. Bunu Ebl-Vefa el-Efgan
tahkik etmi, Kevser de buna talkt yazmtr (Kahire, 1368).
57 mam Eb Ysuf hakknda mellifin Husnut-Tekd f Siretil-mam Eb

Ysuf el-Kd (Kahire, 1368, Humus, 1388) adl eserine baklabilir.

60
7.) Yahya b. Zekeriyya b. Eb Zaide (. 183): Hafz ve salam fakih,
Eb Hanfenin sekin arkadalarndan. Haltercmesi, Zehebnin
Tabaktul-Huffz ile el-Cevhrul-Mude de verilmitir.
8.) mam Muhammed b. Hasen e-eyban (. 189): ok hadis bi-
liyordu. Hal tercmesi Bulul-Emnde vardr. el-Asar, el-
Muvatta ve el-Hucce Al Ehlil-Medine gibi eserleri vardr. Birok
kimseler takdir etmeseler de hadis ilminde byk bir yeri vardr.
9.) Hafs b. yas el-Kd (. 194): Ezberden drt bin hadis yazdr-
mtr. Bkz. Tabakt ve el-Cevhir.
10.) Vek b. el-Cerrah (. 197): Zehebnin naklettiine gre, Yah-
ya; Ondan stn kimse grmedim, Eb Hanfenin kavli zere fet-
va veriyordu. demitir. Ahmed b. Hanbel de Vekin musannefa-
tna sarlnz, ilim bakmndan daha geniini, hfz bakmndan daha
kuvvetlisini grmedim demitir.
11.) Yahya b. Said el-Kattan el-Basr (. 198): Cerh ve tadil ima-
mdr. Zeheb, Eb Hanfenin grne gre fetva verdiini sy-
lemitir. Bkz. Tabakt ve el-Cevhir.
12.) Hafz Hasan b. Ziyd el-Lulu (. 204): bn Creycden on iki
bin hadis alm idi. Bunlar bir fakihe yetecek kadardr. Yahya b.
dem, Ondan daha fakihini grmedim demitir. Baz raviler biz-
zat Eb Hanfe hakknda olduu gibi onun hakknda da baz szler
uydurmaktan ekinmemilerdir. 58
13.) Hafz Muall b. Mansr er-Rz (. 211): mamlkta fkh ve
hadisi cemetmiti. Bkz. Tabakt ve el-Cevhir.
14.) Hafz Abdullah b. Dvud el-Hureyb (. 213): Fkh ve hadiste
byk bir imamdr. Bkz. Tabakt ve el-Cevhir.

58 mamn hal tercmesi konusunda mellifin el-mta bi-Sretil-mmeyn

el-Hasan b. Ziyd ve Sahibihi Muhammed b. Suca (Kahire, 1368, Humus,
1389) adl eserine de baklabilir.

61
15.) Eb Abdirrahman el-Mukr Abdullah b. Yezid el-Kf (.
213): Eb Hanfeden ok ey renen bir limdir. Bkz. Tabakt ve
el-Cevhir.
16.) Esed b. el-Furat el-Kayravn (. 213): Hadis ve fkhta Irak
okulu ile Hicaz okulunu birletirenlerdendir.
17.) Mekk b. brahim el-Hanzal (. 215): Horasan eyhidir. Eb
Hanfeden ok istifade eden bir bilgindir. Bkz. Tabakt ve el-
Cevhir.
18.) Eb Nuaym el-Fadl b. Dkeyn (. 219): Eb Hanfeden ok
ey renenlerdendir. Bkz. Tabakt ve el-Cevhir.
19.) Muhammed b. Abdillah b. el-Musenn el-Ensr (. 215): Bu-
har, Ahmed b. Hanbel ve Yahya b. Main gibi byk muhaddislerin
eyhidir. Sleyman et-Teym, Humeyd, bn Avn, el-Creyr, bn
Greye ve bn Arbe gibi byk muhaddislerden ilim tahsil etmi-
tir. Buhri, Ahmed b. Hanbel, Yahya Bundr, smail Semye, Eb
Hatim, ismail el-Kd ve Eb Mslim el-Kecc gibi bilginler onu
dinlemilerdir. Yahya b. Man sika olduunu syler. Eb Hatim ise
imamlardan u ne benzer birini grmedim: Ahmed b. Hanbel,
el-Ensar ve Sleyman b. Dvud el-Him der. Sac de, rey taraf
galib gelen, alim, yce bir zattr; hadis sahasnda ise Yahya el-
Kattan gibisini grmedim. demitir.
bn Kuteybe, Reid onu Badad kadlna tayin etmiti, Emin
halfe olunca onu azletti. diyor. Ensar kendisi 118 ylnda dodu-
unu sylerdi. Bkz. el-Fevidul-Behiyye 179, Tarhu Badad
5/408, Tezkiratl-Huffz 1/371, Miznl-tidl 3/600, Tehzi-
but-Tehzb 9/275. 59
20.) sa b. Eban el-Basr (. 221): Hucecul-Kebir ve Hucecus-Sair
adl eserlerin sahibidir. Hadis ilmindeki byk yeri bilinmektedir.
Bkz. Saymer, bn Ebil-Avvam ve el-Cevhir.

59 Bu ksm A. F. Eb Guddenin bize gnderdii ilvelerdendir. ev.

62
21.) Hisam b. Ubeydillah er-Rz (. 221): Muhammed b. Haserrin
arkadadr. Bkz. Zeheb, Tabaktul-Huffaz.
22.) Eb Ubeyd Kasm b. Sellm (. 224): Muhammed b. Hasenin
sekin arkadalarndandr.
23.) Hafz es-Sebt Ali b. Cad (. 230): Fkh ve hadiste byk bir
imamdr. En nemli kitaplarndan biri el-Cadiyyatdr. Bkz. Ta-
bakt ve el-Cevhir.
24.) Yahya b. Man (. 233): Cerh ve tadil imamdr. Muhammed
b. Hasenden el-Cmius-Sairi dinlemi ve ondan fkh renmi-
tir. Hadisi ise Eb Ysuftan renmitir. Uyunut-Tevrihde bnul-
Medin, Ahmed b. Hanbel, bn Ebi eybe ve shakn ona hrmet et-
tikleri kaydediliyor. Onun stnln biliyorlard. Babasndan
bir milyon dirhem miras kalm; o, bunun hepsini hadis yolunda
harcamtr. Kendi eliyle 600 bin hadis yazmtr. Ahmed b. Han-
bel onun bilmedii hadis, hadis deildir. demitir.
Tarihinin Duri rivayetini amda Zahiriyye Ktphanesinde gr-
dm Cerh ve tadil konusunda ondan muhtelif rivayetler vardr.
Zeheb, sika kimselerden haklarnda baz eyler sylenenlere dair
yazd cznde onu mutaassb bir Hanef olarak kabul ediyor.
Bununla beraber baz raviler onun azndan Eb Hanfenin arka-
dalar hakknda baz uygunsuz szler sylemilerdir. Malmdur
ki insanlarn huylar byledir.
25.) Muhammed b. Semaa et-Temim (. 233): Uynut-Tevarih de
sika hafzlardan olduu, hanef mezhebinde bizzat gr sahibi
bulunduu kaydediliyor. Yahya b. Man onun hakknda hadisi-
ler, reyde bn Semann doru olduu gibi doru olsalard, neti-
ceye ularlard. demitir. Bkz. el-Cevhir.
26.) Hafz brahim b. Ysuf el-Belh el-Bhil el-Mkiyan (. 239):
Kuteybe b. Sada dargn idi, nk o, mam Malikin yannda onu
zmt ve bu mrcidir diyerek meclisinden karmt. mam
Malikden bir hadisten baka bir ey dinlememitir. Nes, onun
gvenilir olduunu sylemitir. Bkz. Tabakat ve el-Cevhir.

63
27.) shak b. Behll et-Tenh (. 252): Msnedi vardr. Ezberin-
den 40 bin hadis yazdrmtr. Eb Htim Sadukdur demitir. Bkz.
Tarhu Badad ve Tabakt.
28.) Ebul-Leys Abdullah b. Sreyc b. Hacer el-Buhar, (. 258 tak-
riben): Eb Hafs el-Kebir el-Buhrinin arkadalarndandr. Ezbe-
rinde 10 bin hadis vard. Abdan onu ok beenirdi. uncar Tarihu
Buhrda ondan bahseder, fakat lm tarihini vermez. Bkz. Ta-
bakt.
29.) mam Muhammed b. ca es-Selc (. 266): kindi namaznda
secde ederken vefat etmitir. Muvaffakul-Mekk, onun musan-
neftnda 70 bin civarnda hadis olduunu sylemitir. Altm cz
civarnda el-Mensik, kaln hacimli Tashhul-s ve er-Redd Alel-
Mebbihe adl eserleri vardr. Zeheb Siyeri Alamin-Nbel da
onun ilim denizi olduunu syler. Baz raviler onun hakknda mu-
taassbane szler sylemilerdir. Bkz. Fihrist (bn Nedim), el-
Cevhir ve mellifin Tebyinu Kizbil-Mfteri ve el-mta bi siretil-
mmeyn adl eserleri.
30.) Hafz Ebul-Abbas Ahmed b. Muhammed b. sa el-Birt (.
280): Eb Sleyman el-Cuzcanden fkh renirdi. smail el-Kd
onu ok beenirdi. Msnedu Eb Hureyre adl eseri vardr. Bkz. Ta-
bakt ve el-Cevhir.
31.) Cafer b. Muhammed et-Tayalis (. 282): Nebz konusunda
Zheyr b. Harb ve dierleri ile mnazaralar yapt ve onlar malub
etti. Bkz. Tarihu Bazdad.
32.) Ubeydullah b. Vsl el-Buhr (. 282 ehid olarak): Buhara
muhaddisdir. Harisi ondan ilim tahsil etmitir. Bkz. Tabakt.
33.) Eb Bekr Muhammed b. Nadr b. Seleme b. el-Crud en-
Neysbur (. 291): Hakim onun hakknda, hfz, kemal ve riyaset
bakmndan zamann eyhi demitir. Ailesi hep Hanefdir. Talebe-
liinde Mslim ile arkada idi. 60

60 Bu ksm, el-Kevsernin kendi nshasna yapt ilvelerdendir.

64
34.) Hfz brahim b. Makl en-Nesef (. 295): el-Msnedul-Kebr
ve Tefsir sahibidir. Buhriden Sahih ini rivayet etmilir. Mustafir,
Hafz, fakih ve bilginlerin ihtilflarna ve ihtilf sebeblerine ok
vkf idi demitir. Bkz. Tabakt ve el-Cevhir.
35.) Eb Yal Ahmed b. Ali b. el-Musenn el-Mavsl (. 307):el-
Musnedul-Kebr ve el-Mucem sahibidir. Ali b. Cad ve tabakasn-
dan ilim tahsil etmitir. Eb Ali el-Hafz, Eb Yal Bir b. Velidin
yannda Eb Ysufun kitaplaryle megul olmasayd; Basrada S-
leyman b. Harb ve Eb Davud et-Tayalsiye yetiir ve onlar din-
lerdi demitir. Bu, Eb Yusufun kitaplarnn okluuna dellet
eder. Halbuki muhaddisler Eb Yalnn senedi l olmayan hadis-
lerini almak iin kouuyorlard. Bkz. Tabakt.
36.) Hafz Eb Bir ed-Dlb Muhammed b. Ahmed b. Hammad
(. 310): el-Kn bata olmak zere baz faydal eserleri vardr.
Drekutn Onun hakknda baz eyler sylediler, ama neticede
hep onun iyilii anlald. demitir.
bn Adiyyin bn Hammad, Nuaym (b. Hammad) hakkndaki sz-
lerinden dolay itham edilmitir sz (bu konu ileride gelecek)
bn Adiyye yakan bo bir lftr. Bkz. Tabkat.
37.) Hafz Eb Cafer Ahmed b. Muhammed et-Tahv (. 321):
Hafzas rical ve fkh ilminde son derece geni ve kuvvetli idi.
Bedrul-Ayn, Rcalu Manil-Asar da hal tercmesini geni olarak
vermitir. Tahvnin stad vardr: Bunlar, Bekkr b. Kuteybe,
bn Ebi mrn ve Eb Hzimdir. Bunlarn Her de byk hadis
hfzlarndandr. 61
38.) Hafz Ebul-Kasm Abdullah b. Muhammed b. Ebil-Avvam es-
Sad (. 335 takriben): Zehebnin Tabakt nda Nesnin hal ter-

61 Tahavnin balca eserleri unlardr: 1. Mkill-Asar, bu eserin yarsna

kadar ksm drt cild halinde baslmtr, 2. Manil-Asar, 3. urtul-Kebir,
4. urutus-Sair, 5. Muhtasaru Akdetit-Tahav. Tahav hakknda tafsilt
iin mellifin el-Hv f Siretil-mm Eb Cafer et-Tahav (Kahire, 1368). adl
eserine baknz. ev.

65
cmesinde bilgi verilmitir. Nes, Tahv ve Eb Bir ed-
Dlbden tahsil grmt. Fadilu Eb Hanfe adl hacimli bir
eseri ve Msnedu Eb Hanfe si vardr. Bu msned mhim onyedi
msnedden biridir. Torunundan Kudtu Msrda ve el-Cevhir de
sz edilmitir.
39.) Hafz Eb Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Harisi el-
Buhar (. 30): Menkbu Eb Hanfe ve Msnedu Eb Hanfe adl
eserlerin mellifidir. Hadis rivayetinde gerekten ok isnad zinciri
kullanmtr. bn Mende ondan ok rivayette bulunmutur. Hak-
kndaki gr msbettir. Bazlar ise iyi eyler sylememilerdir.
Onu ok tenkid ettikleri nokta Msnedu Ebi Hanfede Necrem
(Ebb b. Cafer)den ok rivayette bulunmasdr. Dikkat etmedik-
leri nokta ise onun Neciremden yapt rivayetlerin sadece ona
ait rivayetler olmamas, bilakis bunlar bakalarnn da rivayet
etmi olmasdr. Ayn eyyi Tirmiz de, Muhammed b. Said el-
Maslb ve Kelbi hakknda yapmtr. Allah u taassup denen eyi
kahretsin. nsan kr ve sar ediyor. Bkz. Tabakt, el-Cevhir ve
Tacilul-Menfaa.
40.) Ebul-Kasm Ali b. Muhammed et-Tenh (. 342): el-Hatibul-
Baddnin ifadesine gre salam bir hafz ve Ebul-Hasen el-
Kerhnin arkadalarndan idi.
41.) Hafz Ebul-Huseyn Abdul-Baki b. Kani el-Kd (. 351): Bir
ok eseri var. el-Hatbul-Badad Hocalarmzn ou onun sika
olduunu sylerlerdi. demitir. Hasan el-Furat ise lmnden iki
yl nce hadisleri birbirine kartrdn ifade etmitir.
42.) Hafz Eb Bekr Ahmed b. Ali er-Rz el-Casss (. 370): Hadis,
fkh ve fkh uslnde imam idi. Eb Dvud, bn Ebi eybe, Abdur-
rezzak ve et-Taylsnin hadislerini ok iyi biliyordu. Bunlarn se-
nedlerini diledii zaman ve diledii yerde sralayabiliyordu, el-
Fusl fil-Usl, Ahkmul-Kurn gibi eserleri, Muhtasarut-Tahv
ve Cmiul-Kebr zerine erhleri vardr. Btn bunlar, sahasnda
onun eriilmezliini gstermektedir. Rical konusundaki bilgisi hi-
lafa dair delillerinde ortaya kmaktadr.

66
43.) Hafz Muhammed b. el-Muzaffer b. Musa el-Badad (. 379):
Musnedu Eb Hanfe adl bir eseri vardr. Drekutn ondan sitayile
bahseder. Sekin hafzlardan idi. Bkz. Tabakt.
44.) Hafz Eb Nasr Ahmed b. Muhammed el-Kelbz (. 378):
Riclul-Buhri adl eseri vardr. Drekutn, onun anlayn ok
beenirdi. Zamannda Maveraunnehrin en kuvvetli hafzlarndan
idi. Bkz. Tabakt.
45.) Eb Hmid Ahmed b. Huseyn el-Mervez (. 376): bn Taber
diye mehurdur. Hadis rivayeti ilminde ok salam idi. Bkz. el-
Cevhir.
46.) Hafz Ebul-Kasm Talha b. Muhammed b. Cafer el-Badad
(. 380): Musnedu Eb Hanfesi vardr.
47.) Hafz Ebul-Fadl es-Sleyman Ahmed b. Ali el-Bkend (.
404): Mvernnehrin eyhidir. Cafer el-Mustafir ondan ilim
almtr. Bkz. Tabakt.
48.) Guncar Hafz Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Muham-
med el-Buhar (. 412): Trhu Buhara adl eserin mellifidir. Bkz.
Tabakt.
49.) Hafz Ebl Abbas Cafer b. Muhammed el-Mustafir (. 432):
Bir ok eseri vardr. Bkz. Tabakt ve el-Cevhir.
50.) Hafz Eb Sad es-Semmn smai b. Ali b. Zencye 62 er-Rz
(. 445): Hadis ve rical konusunda imam idi. Bkz. Tabakt ve el-
Cevhir.
51.) Hafz mer b. Ahmed en-Neysbr (. 467): Bkz. Abdul-
fir el-Frisnin el-Erban ve el-Cevhir.

62 Bu gibi isimler nahivcilere gre, Zenceveyh Raheveyh; hadisilere gre

Zencye, Rahuye eklinde okunur. Hadisiler veyh eklinde okumay sev-
mezler. bn Hacer, brahim en-Nehanin Veyh, eytann ismidir. dediini
sylyor.

67
52.) Hafz Ebl-Kasm Ubeydullah en-Neysbr el-Hkim (.
490): Bkz. Tabkt ve el-Cevhir.
53.) Hafz Eb Muhammed el-Hasen b. Ahmed b. Muhammed es-
Semerkand (. 491): Mustafirden okumutur. Eb Said, zama-
nnda sahasnda douda ve batda benzeri yoktur. demitir. Bah-
rul-Esnd min Shhil-Mesnd adl eseri 800 cz civarndadr.
Burada 100 bin hadisi toplamtr. Tertip edilip hazrlansa slm
dnyasnda benzeri bulunmayan bir eser olurdu. Bkz. Tabakt.
54.) Nasr b. Ahmed b. brahim ez-Zahid (. 510): Herat Msnidi
denir.
55.) shak b. Muhammed b. brahim et-Tenh en-Nesef (. 518):
Semerkand msnidi denir.
56.) Eb Abdillah el-Huseyn b. Muhammed b. Hsrev el-Belh (.
522): Msnedu Eb Hanfe adl bir eseri var. bn Hacer, onu Mris-
tan Kadsnn Msnedini rivayeti dolayisiyle ele alyor ve Onun bir
msnedi yoktur: fakat talebesi Sehavi Tedmurden, o
Meydmden, o Necibden, o bnul-Cevzden, o da Mristan Kads
el-Cmiden rivayet etmitir. diyor. Burada bn Hacerin tehevv-
r grlmektedir.
57.) Hafz Eb Hafs Ziyud-Dn mer b. Bedr b. Sad el-Mavsl (.
622).
58.) el-Hasen b. Muhammed es-Saan (. 650): Dil, fkh ve hadis
sahasnda imam idi. el-Ubb, el-Muhkem 63 ve Merikul-Envar ad-
l eserleri vardr.

63stadmz Kevsernin burada bir zhul vardr. yle ki: el-Muhkem adl
eser es-Saanye ait deildir. Bu eser Endeluslu Ebil-Hasen Ali b. smail
(bn Sde)ye aittir. lm tarihi h. 458dir. yle zannediyorum ki stadmza
bu yanllk Firuzabadden gelmektedir. O, Kmusul-Muhit in mukaddime-
sinde yazd bir kitaptan da bahsederken el-Cami beynel-Muhkem vel-
Ubab diye sz etmektedir, el-Ubab Saanye aittir. Fakat el-Muhkem bn
Sdenindir. Ayni hata Muhammed Enver el-Kemirde de grlmektedir. O,

68
59.) Eb Muhammed Abdul-Halik b. Esed ed-Dimak (. 564): el-
Mucem adl bir eserin sahibidir.
60.) Tacuddin Ebl-Ymn Zeyd b. el-Hasen el-Kind (. 613).
61.) Eb Ali el-Hasen b. el-Mbarek ez-Zebid (. 629).
62.) Huseyn b. el-Mbarek (. 630): Bir nceki maddedeki el-
Hasen b. Mubarekin kardeidir. Buharyi rivayet etmitir. Bkz.
Zuylu Tezkiretil-Huffz, sayfa 259daki talikimiz.
63.) Cemaluddin Ebul-Abbas Ahmed b. Muhammed ez-Zahir (.
696): Fahrul-Buharnin el-Meyahasn be cild halinde tahric
etmitir. Bkz. Tabakt ve el-Cevhir.
64.) Eb Muhammed Ali b. Zekeriyya b. Mesd el-Ensar el-
Menbic (. 698 takriben): el-Lubab fil-Cemi beynes-Snne vel-
Kitab adl eserin mellifidir. Tahavnin el-srn erhetmitir. O-
lu Muhammedden el-Cevhir ve ed-Drerl-Kminede bahsedil-
mitir.
65.) Ebl-l Mahmud el-Buhar (. 700 Mardin): el-Meyaha adl
eseri yediyz civarnda hadis eyhini ihtiva etmektedir. Mizz,
Berzl, Zeheb ve Eb Hayyn ondan ilim almlardr. Bkz. el-
Fevaidl-Behiyye ve el-Cevhir. 64
66.) Ahmed b. brahim b. Abdil-Gan es-Serc (. 701): el-
Hidyeyi erhetmitir.

Feyzul-Brinin nsznde Saannin eserlerinden bahsederken el-Lubab

ve el-Muhkem den sz etmektedir. Halbuki el-Lubab, el-TTbabdr. el-
Muhkem ise biraz nce belirttiimiz gibi bn Sdeye aittir.
Bu malumat bana Atik Ahmed el-Bestev ed-Dyubend yazd, kendisine
teekkr ediyorum. (Bu ksm da stad Abdul-Fetth Eb Guddenin bize
gnderdii ilvelerdendir. ev.)
64 Bu ksm, el-Kevsernin ilvelerindendir.

69
67.) Alauddin Ali b. Belban el-Fris (. 731): Telhisul-Hlatyi
erhetmitir. el-hsan f tertibi Sahibi bn Hibban adl eserin melli-
fidir.
68.) bnl-Mhendis Muhammed b. brahim b. Ganim e-urt
(. 733).
69.) Hafz Kutbud-Din Abdul-Kerm b. Abdun-Nur el-Haleb (.
735): Yirmi cild halinde Sahh-i Buhriyi erhetmitir. el-htimam
bi Telhsil-lmm ve el-Kdhul-Muall fl-Kelm l bad ahdisil-
Muhall adl eseri vardr. Bkz. Zeylul-Hseyn Alat-Tabakt.
70.) Hafz Eminud-Dn Muhammed b. brahim el-Vn (. 735):
Bkz. Zeylus-Suyti l Tabaktil-Huffz.
71.) Hafz emsud-Din Muhammed b. Ali b. Aybek es-Serc (.
744). Bkz. Zuyl.
72.) Hafz Aluddin Ali b. Osman el-Mardin (. 749): el-Cevherun-
Naknin mellifidir. Cemalud-Din ez-Zeyla, Abudl-Kadir el-
Kure, el-Mutasar sahibi Cemalud-Din el-Malat ve Zeynud-Din
el-Irak ondan ders almlardr. Bkz. Zyulus-Suyut.
73.) Siracddin el-Kazvin Eb Hafs mer b. Ali b. mer (. 750):
Zirikli el-Alam da (V/218) zamannda Irakn muhaddisi olduunu
syler. 683te Kazvinde domu, Vastta bym ve Badadda
mehur olmutur. Suyut Tedrib de (S. 218) onun Hanef mezhe-
binde olduunu aklamaktadr, el-Fihrist ve Baavnin
Mesbhus-Snne sindeki mevzu hadislere dair bir risalesi vardr.
Bu risale, Mikatl-Mesabih in am basksnn sonunda neredil-
mitir. Bkz. Gyetun-Nihye (1/94) ve ed-Durerul-Kmine
(in/180). Zeyh Tabaktil-Huffaz (S. 358)da mellifin lm tarihi
775 olarak gsterilmektedir. Torunu Ali b. Abdil-Muhsin ed-
Devlib, dedesinin 748de ldn babasndan nakletmitir. 65

65 Bu ksm da Abdul-Fettah Eb Guddenin bize gnderdii ilvelerden

alnmtr. ev.

70
74.) Hafz bnul-Vn Abdullah b. Muhammed b. brahim (. 749):
Bkz. Zeylul-Hseyn.
75.) Hafz Cemalud-Din Abdullah b. Ysuf ez-Zeyl (. 762):
Nasbur-Raye mellifi.
76.) Hafz Alud-Din Mooltay el-Bekcer (. 762): Bkz. Zeyl bn
Fehd.
77.) Bedrd-Din Muhammed b. Abdillah e-ibl (. 769): Babas
amda ibliyye medresesinde kayyim idi. Bu nisbeti oradan al-
mtr. Bkz. ed-Durerul-Kimne.
78.) Hafz Abdul-Kadir el-Kure, (. 775): Bkz. Zuyl.
79.) Mecdud-Din smail el-Belbs (. 802): Muhtasaru Ensabir-
Rut adl eserin mellifidir.
80.) Cemaluddin Ysuf b. Musa el-Malat (. 803): el-Mutasar adl
eseri vardr.
81.) emsud-Din Muhammed b. Abdillah ed-Deyr (. 827): el-
Mesilu-erife f Edilleti Mezhebil-mam Eb Hanfe adl eserin
mellifidir.
82.) Ebul-Feth Ahmed b. Osman b. Muhammed el-Kelvetat el-
Kirman (. 835): Bir ok byk kitaplar rivayet etmi ve pek ok
talebe yetitirmitir, Bkz. ed-Davul-Lmi.
83.) zzud-Din Abdur-Rahim b. Muhammed b. el-Furat, (. 851):
Senedi l ok hadis rivayet edenlerdendir. Bkz. ed-Davul-Lmi.
84.) Hafz el-Bedrul-Ayni Mahmud b. Ahmed, (. 855): Halterc-
mesi Umdetul-Kri adl eserinin banda (Mniriyye basks) geni
bir ekilde verilmitir.
85.) Kemalud-Din bn el-Hmam Muhammed b. Abdil-Vhid es-
Sivs (. 861): Fethul-Kadir mellifi.

71
86.) Sadud-Din b. emsid-Din ed-Deyr, (. 867): Hidye erhi
Fethul-Kadir tekmilesinin mellifidir.
87.) Takyyud-Din Ahmed b. Muhammed e-umunn, (. 872):
el-Vikaye zerine Kemalud-Dirye adl bir erhi vardr. Bu eser
mellifin ahkm hadisleri sahasndaki otoritesini gstermektedir.
88.) Hafz Kasm b. Kutluboa (. 879): el-htiyar ve Uslul-
Bezdevnin hadislerini tahric etmitir. Hadis ve fkhla ilgili eserleri
vardr. Bunlar onun bu sahalardaki yksek mevkiine delalet eder.
Bkz. ed-Davul-Lmi.
89.) Abdul-Ltif b. Abdil-Aziz, (. 885): bn Melek diye mehur-
dur. Mebarikul-Ezhr erhu Merikl-Envr adl eserin sahibidir.
Bkz. ezert.
90.) Muhammed b. Abdil-Ltif: bn Melekin oludur. Baavnin
Mesabhus-Sunnesini ve el-Vikayeyi erhetmitir. Bkz. el-
Fevidul-Behiyye, S. 107.
91.) ihabud-Din Ebul-Abbas Ahmed b. Abdil-Latf e-erc ez-
Zebd, (. 893): et-Tecrdus-Sarih li Ahdsil-Cmiis-Sahih adl
eserin mellifidir 66
92.) emsud-Din Muhamed b. Ali ed-Dimak, (. 953): bn Tolon
adiyle hret bulmutur. Hadis ve fkh sahasnda ok emei olan
bir melliftir. Eserleri be yze yaklamaktadr.
93.) Ali el-Muttaki b. Husamid-Din el-Hind, (. 975): Suytnin
el-Cmiul-Kebirinin tertibine uygun olarak Kenzul-Umml adl
eseri meydana getirmitir. Ebl-Hasan e l-Bekri onun iin,
Suytiye minnet borludur. demitir.
94.) Muhammed b. Thir el-Fetten el-Gucrt (987de ehid ola-
rak lmtr): Muhaddislerin reisidir. Mecmau Bihril-Envr ve

66Bu eser Merhum Ahmed Naim ve Kmil Miras tarafndan Trkeye ter-
cme edilerek, Diyanet leri Bakanlnca bastrlmtr.

72
Tezkiratul-Medzt adl eserleri vardr. Btn bunlar hadisle ilgi-
lidir.
95.) Ali b. Sultan Muhammed el-Kari el-Herev el-Mekk, (.
1014): el-Mikt ve Muhtasarul-Vikaye zerine yazd erhler
ahkm hadisleri konusunda nemli kitaplardandr. Kutbud-Din
en-Nehreval ve Abdullah es-Sindden okumutur. 67
96.) Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Yunus e-eleb, (. 1021).
97.) Abdul-Hak b. Seyfid-Din ed-Dihlev, (. 1052): Hind Muhad-
disidir. el-Lemet erhul-Miskt ve et-Tbyn f Edilletil-Mezhebil
mam Eb Hafetin-Numn adl eserlerin sahibidir. Ali el-
Mttaknin talebesi Abdul-Vehhab el-Muttaki ile Ali el-Kariden
okumutur. Muhammed Huseyn el-Hf ve Hasan el-Uceym de
ondan ilim tahsil etmilerdir.
98.) Eyyb b. Ahmed b. Eyyb el-Halveti ed-Dimak, (. 1071).
99.) Hasan b. Ali el-Uceym el-Mekk, (. 1113): Rivayet ettii ha-
dislerin senedlerini ihtiva eden Kifyetl-Mstatli adl iki cildlik
bir eseri vardr.
100.) Ebl-Hasan el-Kebir bn Abdil-Hadi es-Sind, (. 1139): el-
Havas l Uslis-Sitte ve Haiye l Msnedi Ahmed 68 adl eserle-
rin sahibidir.
101.) Abdul-an b. smail en-Nablus, (. 1143): Usl-i Seba ile
ilgili Zehirul-Mevrs in yazardr.
102.) Muhammed b. Ahmed Akletul-Mekk, (. 1150): el-
Muselselt, bir rivayet tefsiri olan be cildlik ed-Durrul-Manzum ve

67 Muhtasarul-Vikaye zerine yazd ehrin I. cildi Fethu Bbil-nye bi

erhi Kitbin-Nkye adiyle A. F. Eb Gudde tarafndan tahkik edilerek
baslmtr. (Halep 1387) Ali el-Karinin mevzu hadislere dair eseri el-
Mevdtul-Kbr adiyle hret bulmutur.
68 Bu eserin bir nshas Medinede Arif Hikmet Ktphanesinde bulunmak-

tadr.

73
el-tkann zeti niteliinde olan ez-Ziyde vel-hsan fi Ulmil-
Kurn adl eserleri ve birka risalesi vardr.
Eserlerinin ou stanbulda Ali Paa ktphanesindedir. Uceym
ve dierlerinden okumutur.
103.) Abdullah b. Muhammed el-Ams, (. 167): Sahh-i Buhriyi
Nechul-Kri f erhil-Buhri adiyle otuz cild haline erhetmitir.
nyetul-Munim bi erhi Shhi Mslim adl yedi cildlik eserinde
Sahh-i Mslimin yarsn erhetmitir.
104.) Muhammed b. Hasan, (. 1175): bn Himmt ed-Dimak di-
ye mehurdur. Tuhfetur-Rv f Tahrci Ahdsil-Beydv 69 adl
eserin melifidir.
105.) Seyyid Muhammed el-Murtaz ez-Zebid, (. 1205): hyau
Ulumid-Din rihi ve Ukdul-Cevahiril-Munife f Edilleti Mezhebil-
mam Eb Hanfe adl eserin mellifidir.
106.) Muhammed Hibetullah el-Bali, (. 1224 stanbul): Hadka-
tr-Reyhn f Tabakti Meyihinel-Msnidin ve be cildlik et-
Tahkkul-Bahir f erhil-Ebah ven-Nazir adl eserlerin mellifi-
dir. amda ldn syleyenler kmsa da bu yanltr.
107.) Muhammed Emin b. es-Seyyid mer. (. 1252): bn Abidn
adiyle mehurdur. Bir ok eseri vardr. Bunlardan en nls Red-
dul-Muhtrdr. Rivayetleri ve bunlarn senedleri Ukdul-Lel f
Esndil-Avl adl eserindedir.
108.) Muhammed bid es-Sind, (. 1257): Baz eserleri unlardr:
Hasru-rd, Tavliul-Envr Alad-Drril-Muhtar (16 cild). Ayr-
ca Musnedu Ebi Hanfeyi erhetmi ve ona el-Mevhibul-Latife
adn vermitir.
109.) Abdul-Gan el-Muceddid, (. 1269): snadlar el-Yniul-
Cende dir.

69Bu eserin bir nshas stanbulda Veliyyud-Din Efendi, dier bir nshas
Esad Efendi ktphanelerindedir.

74
110.) Muhammed Abdul-Hay el-Laknev, (. 1304): Ahkm hadis-
leri konusunda ann otoritesidir. Ancak mezhebce benimsen-
meyen baz az grlere sahiptir. Cerh kitaplarna fazla gvenir,
onlardaki yanllklara dikkat etmez. Bunun iin de tenkd edilir. 70
111.) Muhammed Hasan es-Senbehl, (1264-1305): Laknevnin
ada ve arkadadr. Onun gibi bir ok ve eitli sahalarda telifa-
t vardr. mr ok ksa olmasna ramen eserleri yze ulamak-
tadr. Hidye zerine bir haiyesi ve Tenskun-Nizm f Musnedil-
mm adl eseri hadis sahasndaki kudretini gsterir.
112.) Ahmed Ziyud-Din b. Mustafa el-Gmhnev, (. 1311):
Hocalarmzn hocasdr. Rmzu Ahdisir-Rasl adl eseri ok
mehurdur. Be cild halinde bu esere yazd erh Levmiul-Ukl
adn tar. Telifat elli civarndadr. Geni haltercmesi iin Bkz.
mellifin et-Tahrrul-Veciz adl eseri (S. 26).
Hindistan (ve Pakistan)da Hanef mezhebine mensup pek ok
sekin ilim adam vardr. Burada hepsini tek tek zikretmee imkn
yoktur. Biz bunlarn bir ksmn tantmaa altk. Allah hepsine
rahmet etsin.

70 er-Refu vet-Tekml fil Cerhi vet-Tadl adl eseri, Abdul-Fetth Eb Gud-

denin tahkikiyle neredilmitir (Beyrut, 1389). ev.

75
Ek Blm

Byk stad Zahid el-Kevsernin Hind muhaddislerinin bazlarn

veri tarzna uygun olarak ben de gnmze kadarki muhaddis-
lerden ksaca bahsetmekte fayda mlahaza ettim. Ancak, burada
lm tarihleri deil, hadis ilmindeki eser ve hretlerini n plna
aldm. (el-Benur)
1.) Muhammed Hayytus-ind: 1163de Medinede lmtr.
2.) Haim b. Abdil-Gafur es-Sind: Fkihetul-Bustan ve Tertbu
Sahhil-Buhr l Tertbis-Sahabe bata olmak zere bir ok ese-
ri vardr.
3.) Ebut-Tayyib es-Sind (. 1140 civar): eyh Ebl-Hasan es-
Sindnin adadr, el-Havas alal-Uslis-Sitte adl eserin melli-
fidir.
4.) Muhammed Muin es-Sind (. 1180): ah Veliyyullah Dih-
levnin talebelerinden. Yukarda zikredilen Haim b. Abdil-Gafur
ve Muhammed Hayyatn hocalarndandr.
5.) ah Veliyyullah ed-Dihlev (. 1176): Hindistandaki yeni hadis
hareketinin ba. Baz nemli eserleri unlardr:

76
1. Huccetullah el-Blia, 2. zletl-Haf, 3. el-nsaf (f Beyan Se-
bebil-htilf), 4. Ikdul-Cd, 5. el-Musaffa, 6. el-Musevv, Son iki
eser mam Malikin el-Muvatta na erh olarak yazlmtr. 7. el-
rad il Mhimmti lmil-snd, 8. erhu Tercimi Sahihil-
Buhar, 9. el-ntibah f Selsili Evliyillah,
Bu eserin ikinci ksm hadis ve fkh kitaplarndaki senedlerle ilgi-
lidir ve hadis ynnden ok faydaldr. Bu ksm baslmamtr.
Mekkede Ubeydullah ed-Duybendnin yannda dier eserleri gi-
bi bunun da bir nshas vardr. Eser, Duyubend muhaddisleri is-
nadiyle sona ermektedir.
6.) Muhammed Efdal es-Siyalkt: ah Veliyyullahn hadis hocas
ve muhaddis Abdullah b. Salim el-Basrnin talebesidir.
7.) ah Abdul-Azz b. e-ah Veliyyullah ed-Dihlev, (. 1239):
Bustnul-Muhaddisn ve el-Ucletun-Nfia hadis sahasndaki m-
him eserleridir. et-Tuhfetul-sn Aeriyye ise dier mehur bir ese-
ridir.
8.) Senullah el-Mazhar el-Fnfeti: ah Veliyyullahn talebesidir.
ah Abdulaziz ona Zamann Beyhakisi derdi. Byk bir tefsiri
vardr. (Daha sonra Hindistanda on cild halinde baslmtr.
Ahkm hadisleri konusunda benzeri yoktur. Menrul-Ahkm adl
eseri gayri matbudur. Daha baka telifat vardr.
9.) ah Abdul-Kadir b. ah Veliyyullah ed-Dihlev. (. 1230).
10.) ah Refiud-Din b. ah Veliyyullah ed-Dihlev (. 1233).
11.) Abdul-Hay ed-Dihlev: ah Abdul-Azizin sekin talebesin-
dendir.
12.) Muhammed shak b. Binti-ah Abdil-Aziz ed-Dihlev, (.
1262): Hindistann byk hadisilerindendir.
13.) Muhammed Yakub, (. 1282): Muhammed shak ed-
Dihlevnin kardeidir.

77
14.) Abdul-Kayyum b. Binti-ah Abbdil-Aziz ed-Dihlev (.
1299): Muhammed shakdan ilim tahsil etmitir.
15.) Muhammed smail ed-Dihlev, (. 1246): ngilizlerle savar-
ken ehid dmtr.
16.) Ahmed Ali es-Sihanfur, (. 1297): Buhr zerine deerli bir
erhi vardr,
17.) Muhammed Kasm en-Nantev ed-Duyubend, (. 1297):
Duyubendde din ve ilm bir kltr merkezi olan Drul-Ulm un
kurucusudur. Kymetli eserleri vardr.
18.) Reid Ahmed el-Kenkh ed-Duybend, (. 1323): Deerli
eserler yazmtr.
19.) Muhammed Yakb en-Nantev ed-Duybend, (. 1300 tak-
riben).
20.) Fahrul-Hasan el-Kenkh ed-Duyubend: eyh Kenkhnin
talebelerindendir. Snen-i Ebi Davud zerine gzel bir haiyesi
vardr.
21.) Ahmed Hasan el-Emrhev ed-Duyubend: eyh Muhammed
Kasmn talebelerindendir.
22.) Mahmud Hasan ed-Duyubend, (. 1339): Hind eyhi olarak
tannr. Hadis, tefsir ve kelm sahasnda faydal eserlerin mellifi-
dir.
23.) Zahr Ahsen en-Nimev (1282-1322): Abdul-Hay el-
Laknevnin talebesidir. Asrus-Suneni ve hadisle ilgili daha baka
eserleri vardr.

78
24.) Halil Ahmed es-Siharenfur (. 1346 Medine): Bezlul-Mechd
f erhi Sneni Ebi Dvud adl hacimli bir eserin mellifidir. 71
25.) Muhammed Enver el-Kemir ed-Duyubend, (. 1352): Fas-
lul-Hitab, Neyll-Firkadeyn, Kefs-Setr ve Feyzul-Br gibi eser-
lerin mellifidir. Asrn imam, byk muhaddis gibi unvanlarn
sahibidir.
26.) Muhammed Eref Ali et-Tehnev ed-Duyubend, (. 1362):
mmetin Hakimi denir. 500n zerinde eseri vardr.
27.) Hseyin Ali el-Meynvl, (Pencapda): eyh Kenkhnin tale-
besi. Yann 80 civarnda olduunu zannediyorum. Allah uzun
mr versin.
28.) ebbr Ahmed el-Osman ed-Duybend: Fethul-Mlhim bi
erhi Sahihi Mslim adl eserin mellifidir. imdi ya 60 civarn-
dadr. Daphilde slm niversitesinde hocadr.
29.) Hseyin Ahmed: Duyubendde Darul-Ulumda hadis hocas-
dr. Ya 60 civarndadr. Asrmzn hadisilerindendir.
30.) Muhammed Kifayetullh ed-Dihlev: Hindistan mfts ve
Dihlda Eminiyye Medresesinde hadis hocasdr. Ya 60 civarn-
dadr.
31.) Abdul-Aziz el-Fencab: Etrful-Buhr adl bir eseri vardr.
Hiyet Tahrciz-Zeyl hac bahsine kadar gelmitir. Hadis ve ri-
cal ile ilgili eserlerin tahkikiyle megul olmaktadr. Ya 60 civa-
rndadr.
32.) Mehd Hasan e-ahcikanfr: Ya 60 civarndadr. Muham-
med b. Hasan e-eybnnin el-srna erh yazmtr.

71Abdul-Fetth Eb Guddeye eyh Benurnin 1390da anlattna gre

kabri Bakiy mezarlnda Hz. Osmann kabrinin civarndadr. (Bu aklama
Eb Guddenin ilvelerindendir. ev.)

79
33.) Muhammed dris el-Kandehlev: Miktul-Mesbih arihidir.
Bu eser be cilddir. Ya 80 civarndadr.
34.) Muhammed Zekeriyya el-Kandehlev: Halen Si-hanfurda
Mazhirul-Ulum medresesinde hadis hocasdr. Evcezul-Meslik f
erhi Muvatta Mlik adl eserin mellifidir. Ya 60 civarndadr.
35.) Ebl-Mehsin Abdullah el-Haydarbd, (. 1387): Zcce-
tul-Mesbh adl be byk cildlik bir eseri vardr.
36.) Muhammed Yusuf el-Kandehlev (1335-1384): Hind ve Pakis-
tan Tebli Cemaati reislii yapmtr. Hayatus-Sahabe ve Emnul-
Ahbr f erhi Menil Asar adl eserleri vardr. 72 (Not:Bu adam sa-
habilere dil uzatan ehl-i snnet disi birisi)
37.) Muhammed Bedr Alem el-Mirteh, (. 1385): mam Ke-
mirnin talebesidir. Hocasnn Feyzul-Br l Sahhil-Buhr adl
drt cildlik eserini iml etmitir. Orduca Tercumnus-Sunne adl
eseri vardr. cild halinde baslmtr.
38.) Zafer Ahmed el-Osman et-Tehanev, (Doumu 1310): Ali et-
Tehanevnin kzkardeinin oludur. lus-Snen adl eseri yirmi
cilddir. Hanef fkhnda Kitab ve Snnetden delil getirmekte e-
sizdir. Ya 80 civarndadr.
39.) Muhammed Yusuf el-Benr 73: Enver el-Kemirnin talebe-
sidir. Avrifus-Snen adl eseri Snen-i Tirmiznin erhidir,
40.) Habbur-Rahman el-Azam: Tahkik ve telif olmak zere bir
ok eseri vardr. Sunenu Said b. Mansur, Abdullah b. Mubarekin
Kitabuz-Zhd ve Musnedul-Humeyd bunlar arasndadr. Ayrca
Ahmed Muhammed akirin Musnedu Ahmed iin yazd taliklere
notlar eklemitir. Abdur-Razzakn Musannefine talikler yazmtr.

72 Haytus-Sahabe, Hadislerle Mslmanlk adiyle Trkeye tercme edil-

mi ve yaynlanmtr. ev.
73 Bu ek blmdeki birden otuz e kadarki muhaddislerin hl tercmele-

rini yazan bu zattr. Ya 70 civarndadr. Elinizdeki bu eserin dipnot ve

taliklerinin bir ksmn yazan da odur. ev.

80
Btn bunlar onun ilm gcne delalet etmektedir. Ya 70 civa-
rndadr.
4l.) Muhammed Abdur-Red en-Numn: Bir ok eseri vardr.
Ma Temussu ileyhil-Hace Limen Yutliu Suneni bn Mce,
Dirstul-Lebib zerine talikleri, Mukaddimetut-Talim ve Zebb
Zbbtid-Dirst en mehurlardr. Eserleri sahasnda otorite ol-
duunu gstermektedir. Ya 50nin zerindedir.
Buradaki tercme-i hallerden 34-41, eyh Benurye benim yapt-
m ilvelerdir. Hind ve Pakistan ulemasndan elimde eseri bulu-
nan daha bir oklar varsa da ktphanemden uzakta olduum
iin hepsini burada zikretmek imknn bulamadm. (Abdul-
Fetth Eb Gudde).

81
Bavurulan Kaynaklar

el-Badad, Eb-Mansur. el-Fark Beynel-Frak, zzet Attar basks,

1367.
el-Buhar, et-Tarhus-Sar, Allahabad 1325
Eb Davud, Snen, M. M. Abdulhamid tahkiki, Kahire 1369
el-Gazzl, el-Mustasf, Bulak 1322.
el-Hatbul-Badad, el-Fakih vel-Mutefakkih, Riyad 1389.
_____ Tarhu Badad, Kahire 1349.
el-Hazim, urtul-Eimmetil-Hamse, M. Zahid el-Kevser tahkiki,
Kahire 1357.
bn Abdil-Berr el-Kurtub, Cmiu Beyanil-lm ve Fadlih, Kahire
1346.
_____ et-Temhd, Rabat 1387.
bnul-Cevz, Ahbrul-Hamk vel-Muaffeln, Badad 1386.
bn Fehd el-Mekk, Lahzul-Elhaz bi-Zeyli Tabaktl-Huffaz Dimak
1347.
bn Hacer el-Askaln, Tehzbut-Tehzb, Haydarabad 1325.
_____ Tevl et-Tess, Bulak 1301. bn Hazm, el-hkm f Uslil-
Ahkm, Kahire 1345.
bn Kayym el-Cevziyye, el-Menrul-Munf fis-Sahh ved-Daf, Bey-
rut 1370.
bn Kudame, Ravdatun-Nzr, Kahire 1342.
bn Kuteybe, el-htilaf fil-Lafz ver-Radd alal-Cehmiyye, Kahire

82
1349.
bn Receb, Zeylu Tabaktil-Hanbile, es-Sunnetul-Muhammediye
basks, 1372.
Kad yad, el-lm il Marifeti Uslir-Rivye ve Takydis-Sem,
Kahire 1389.
el-Kevser, Muhammed Zahid, Bulul-Eman f Sratil-mam Mu-
hammed b. el-Hasen e-eyban, Kahire 1355.
_____ Husnut-Tekd f Sratil-mam Eb Yusuf el-Kd, Kahire 1368.
_____ Makltul-Kevser, Kahire 1373.
_____ Risletu Eb Dvd fi Vasf Kitabihis-Sunen, Kahire 1349.
_____ et-Tahrrul-Vecz, Kahire 1360.
_____ Tenbul-Hatb, Kahire 1361.
el-Kuds Husamud-Dn, ntikdul-Mun anil-Hfz vel-Kitab, Di-
mak 1343.
el-Laknev, Abdul-Hay, el-Ecvibetul-Fdle, Haleb 1384.
_____ er-Rafu vet-Tekml fil-Cerhi vet-Tadl, Beyrut 1389
en-Nevev, Tehzbul-Esm vel-Lugt, Kahire, tarihsiz.
es-Sind, Mesd b. eybe, Mukaddimetut-Talm, Karai, 1384.
es-Subk, Tabaktu-afiiyye el-Kbr, Kahire 1342.
es-Suyut, Tedrbur-Rv, Kahire 1379.
e-evkn, Neylul-Evtar, Kahire 1389.
et-Tehanev, Zafer Ahmed, ncul-Vatan anil-zdir bi-mamiz-
Zeman, Karai 1389.
_____ Kavaid f Ulmil-Hadis, Beyrut 1370
et-Tuf, Bulbulur-Ravda, Riyad 1385.
ez-Zeheb, Cz fi Menakbi Eb Hanfe, Kahire, tarihsiz.
_____ Mzanul-tidal, Kahire 1382.
ez-Zeyla, Nasbur-Rye li-Ahdisil-Hidye, Kahire 1357.
Zuyl Tezkiratil-Huffaz (Zehebnin Tezkiratul-Huffazna ait e-
itli zeyiller).

83