TRK TARH VE EDEBYAT KAYNAKLARININ VE DI TENKD MESELES Menderes COKUN* ZET Tarihi ve edebi metin aratrmacsnn en nemli grevlerinden

n birisi inceledii metnin sahte olup olmadn ortaya koymaktr. Aratrmaclarn eser tenkidi ile ilgili bilgileri, ancak ok acemice hazrlanm bir sahtecilii fark edebilir. Konunun ehli tarafndan uydurulmu hibir eser, basit soru ve aratrmalarla kendisini ele vermez. Bu konuda aratrmaclara bak as kazandracak bilgilere ihtiya vardr. Anahtar Kelimeler: Uydurma Eser, Tenkit, D Tenkit, Kaynak Tenkidi INTERNAL AND EXTERNAL CRITICISM OF SOURCES OF TURKISH HISTORY AND LITERATURE ABSTRACT The most important function of text criticism is to identify a text whether or not it is a fake. Our knowledge may detect only those fake texts created by inexperienced hands. Fake texts written by professionalists can not be identified easily through simple questions and study. There should be such fake texts which could be detected by only inner detection. Key Words: Fake Text, External Criticism, Text Criticism Internal Criticism,

Prof, Dr., Sleyman Demirel niversitesi, Fen-Edebiyat

Fakltesi.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/2 Winter 2009

Trk Tarih ve Edebiyat Kaynaklarnn

189

Tarih kaynaklarn d ve i tenkidi konusu, aratrmaclarn teorik olarak bildikleri, fakat aratrmalarnda hakkyla uygulayamadklar bir konudur. Bizde kaynak tenkidini engelleyen en nemli husus, kaynaklara kar phe duymamamzdr. Hlbuki kaynak tenkidinin zn veya ruhunu phe oluturur. phenin olmad yerde skolastik dnce tarz hkimdir. phenin, ehil olmayan insanlarn elinde bir tahrip arac haline gelebilecei de unutulmamaldr. Batda, kaynaklardan phelenmenin tarihi ok eskidir. 1945li yllarda Almanlar tarafndan kuruna dizilerek ldrlen nl Fransz tarihisi Marc Bloch, uydurmacln ve pheciliin Avrupadaki mazisine u szlerle iaret eder: Orta ada sahtenin bolluu karsnda, phe sklkla doal bir savunma refleksi haline gelmiti. 11. yzylda bir davada kendine kar belgesel kantlar ileri sren rahiplere kar Lorraineli bir ky senyr mrekkeple herhangi bir kimse, herhangi bir eyi yazabilir. diye barmaktayd. (Bloch 1994: 61). Avrupada matbaann yaygnlamas, gazetelerin kmas ve kitaplarn baslmasyla birlikte, bilgi, yazma bir eserde hapsolmaktan kurtulup geni okuyucu kitlelerinin istifadesine ve dolaysyla denetimine sunuldu. Bylece eserler arasndaki eliki ve tutarszlklar fark edildi. zellikle eski yazarlarn yalanclklar ortaya kt (Burke 2001: 202). Floransal Leonard Bruni (. 1444) ve Napolili Laurent Valla (. 1457) gibi hmanist tarihilerin nclnde, Avrupada eski eserlerin sahte olup olmadklar tartma konusu hline geldi. Valla, 8. asrda Romal bir rahip tarafndan kaleme alnm olan Constantinusun Ba (Donation) adl mehur eserin sahte olduunu iln etti (Halkn 1989: 71, Bloch 1994: 61-). zellikle 17. asrdan itibaren eski Yunan Roma dnemiyle ilgili metinlerden phe edilmeye baland. Jean Hardouin adl bir Fransz Cizviti, birok klsiin yazar konusundaki phelerini dile getirmitir. 17. ve 18. asrda benzeri pheleri paylaan dier ilim adamlar da olmutur. 1699 ylnda ngiliz lim Richard Bentley, Phalarisin Mektuplarnn sonradan uydurma olduunu ispatlamtr. Alman bilgin Vincent Placcius 1674te yaymlad Anonim Yazlar Hakknda adl eserinde isimsiz ya da takma adl yaptlarn yazarlarn kef ve ifa etmitir (Burke 2001: 200). 17. asrn sonlarnda Batda bir bilgi bunalmnn veya phe krizinin yaand sylenebilir. Dnemin bilginleri bu bunalmdan kurtulmak iin yntem araylarna girerler. ki metot gelitirirler: Geometri ve Ampirizm (Burke 2001: 204-205). 1643l yllarda iki Cizvitin Acta Sanctorumlar, yani Hrsitiyan azizlerin menkbev hayatlarnn ciltler halinde yaymlamalarndan sonra, Cizvit rahibi Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/2 Winter 2009

190

Menderes COKUN

Papebrock, manastrlarda korunan btn vesikalarn sahte olduunu iddia eder (Bloch 1994: 63, Halkn 1989: 71). Papebrochun ar phecilii, onu Saint-Benoit tarikatnn belge-koleksiyonlarnn mevsuk olanlarn bile reddetme noktasn iter. Saint-Benoit tarikatnn Fransz bir mensubu olan Jean Mobillon De re Diplomatica adl eserini Pariste 1681de yaynlayarak belge tenkidinin ilk bilimsel eserini aratrmaclarn istifadesine sunar (Halkn 1989: 72). 17. yzyln sonu ve 18. asrn banda tenkitle ilgili daha baka eserler de kaleme alnmtr. Bunlar arasnda Richard Simonun Eski Ahidin Eletirel Tarihi (1678), Pierre Baylein Tarihsel ve Eletirel Szlk (1697), Pierre Le Brunun Batl Uygulamalarn Eletirel Tarihi (1702) ve spanyol keii Benito Feijponun Evrensel Eletirel Tiyatrosu (1726-) vardr (Burke 2001: 201). Trk tarihi ve edebiyatnda da tarih konu ve ahslarla ilgili bir bilgi karmaas vardr. Kaynaklara gre tarih bir kiilii hem olduka ahlkl ve dindar hem de fevkalde ahlksz ve bohem olarak sfatlandrmak mmkndr. Btn bu elikili bilgiler; emeksiz ve metotsuz, kolayc yorumlarla alabilir. Ancak ilim adamlar, kaynaklardaki bilgilerin doruluk derecelerini tespit etmek, hatta kaynaklarn mevsuk mu, uydurma m olduunu aratrmak zorundadrlar. Bu da kaynaklarn i ve d tenkidiyle ve slp almalaryla mmkndr. Batda slp almalar sayesinde baz mehur eserlerin baka yazarlar tarafndan yazld, bazlarnn da uydurma olduu iddia edilmitir. Mesel Shakespearein eserlerinin Christopher Marlowe tarafndan yazld ispatlanmaya allmtr. Trk edebiyatnda kaynak tenkidi ile ilgili almalar, 20. yzylda mer Ferit Kam, Zeki Velidi Togan, Fuat Kprl ve Ali Nihat Tarlan gibi aratrmaclar tarafndan balatlmtr. Ancak bu almalar, Batdakinin tersine, kltr kaynaklarmza kar oluan bir phe krizinden kaynaklanmamtr. Yani bizde kaynak tenkidinin tabi bir sreci yoktur. tici g olan pheden mahrumdur. Dolaysyla, eser tenkidi, Trk edebiyatnda kendisine hl zihn bir motivasyon veya zemin bulamamtr. almalar, kaynaklarn sahte veya orijinal olup olmadklar konusunda bir sonuca ulamaya ynelik deil, onlar tasvir etmeye yneliktir. Kendisine ulaan her bilgi kaynana iman eden birisinin pheye dmesi mmkn deildir. Eser tenkidinde birinci art, aratrmacnn eldeki kaynaa kar konumunu doru olarak belirlemesidir. Tarih bir eser, gemi bir yzyln edeb, sosyal, siyas her hangi bir ynne tanklk ve ahitlik iddiasnda bulunan bir varlktr. Aratrmac kendisini eser karsnda yarg konumunda grmeli ve kendisini, ahidin her sylediine inanmaya mahkm etmemelidir. Tarih bir eserin de, bir Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/2 Winter 2009

Trk Tarih ve Edebiyat Kaynaklarnn

191

insann kaleminden kt ve insanlara ait btn olumsuzluklarn taycs olabileceini unutmamaldr. Bir eserin insanlar kadar yalanc, kandrlm, sbjektif, tarafgir vs. olabileceini dnmelidir. 19. asrn nemli dnrlerinden Collingwood yle der: Tarihi [olarak] bir yetkenin tankln kabul ettii ve onu tarihsel bir hakikat diye grd lde tarihi adn yitirir; ama elimizde ona verecek baka bir ad yok. (Collingwood 1990: 252). Yine Collingwooda gre, tenkid bak asyla birlikte, belge eski itibarl yerini ve anlamn kaybetti ve kendisini apraz sorgulanmay kabul eden bir tank sandalyesinde buldu. Belge yarg konusu olurken, tarihi de ktip sandalyesinden kalkp yarg koltuuna oturdu. 17. asrda balayan bu tarz tarih yazm, 19. asrda eletirel tarih adn ald (Collingwood 1990: 254-255). Tarih metin aratrmacsnn en nemli grevlerinden birisi, inceledii metnin doru syleyip sylemediini ve hatta uydurma olup olmadn tespit etmektir. Bizim eser tenkidi ile ilgili bilgilerimiz, ancak ok acemice hazrlanm bir sahtecilii fark edebilir. Konunun ehli tarafndan uydurulmu hibir eser, basit soru ve aratrmalarla kendisini ele vermez. Usta bir sahteci, kaynaklarn, kdn, yazsn, mrekkebini zenle seer. yle uydurma eserler vardr ki onun uydurma olabileceine bazen elde tek delilimiz kalr: feraset. Uydurma tarih eserler kaleme alndna veya baz mevsuk eserlerin iine uydurma bilgilerin ilve edildiine dair cidd iddialar vardr. Bunlardan birisi Trk edebiyatndaki mneat mecmualarnn en nemlilerinden birisi olan Feridun Bein Mnets-Seltnini ile ilgilidir. Mnets-Seltnnde yer alan baz metinlerin, Muhammed bin Meyyed el-Badadinin Et-Tevessl ilatTeresslnden ve bn Arabhn Acibl-Makdrnden alnm olduu ve bu metinlerin, kii adlar deitirilmek suretiyle Osmanllara mal edildii belirlenmitir. Bu eserdeki sahte vesikalarn varlndan ilk nce J. Mordtman 1918de stanbulda yaynlanan lmi Usl-i Trh adl eserinde bahsetmitir. Daha sonra Mkrimin Halil nan, Trh-i Osmn Encmeni Mecmuasnda (XI-XIV) yaymlad bir yazsnda Mnets-Seltndeki sahte belgelerin kaynaklarn gstermitir (Togan 1985: 78, 81). Burada kendi kendimize sormamz gereken soru udur: Acaba Badad ve bn Arabhn eserleri bulunmasayd Mneatta yer alan bu bilgilerin sahteliini kim nasl ispat edebilirdi? Belgelerin sahte olduunu, kullanlan slp vastasyla iddia eden kiiye kar nasl bir tavr taknrdk? Daha nemli soru ise udur: Badad ve bn Arabhn eserleri mi sahte yoksa Feridun Bein Mnets-Seltni mi?

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/2 Winter 2009

192

Menderes COKUN

Zeki Velid Togann verdii u bilgiler, tarih ve edebiyat aratrmaclarna bir bak as kazandrmas bakmndan ok nemlidir: 1941de Konyada eski Osmanl tarihine ait baz eserler meydana karlmtr. Bunlardan birisi Arapa, dierleri Farsadr. Arapas Tezkiretl-ber adnda olup Aksarayl birisi tarafndan gya 756 (1355)de yani Orhan Gazi zamannda yazlm imi. Bu eserlerin sahtelii, bunlar meydana karan ahsn daha evvel yaplm sahte eserlerle ilgisi grnmesinden, gerek Arapa gerekse Farsasnn gayet bozuk olmasndan, yani sahtekr zatn her iki dili de az bildii hlde kendisini bu dillerde yazmak yolunda zorlad grlmesinden ve yazlarn birbirine benzemeyiinden anlalyor. Fakat mhim olan cihet Trkiyede ancak 20. asrda Avrupal limlerin tetkikat ile inalk peyda edildikten sonra malm olan eylerin Aksarayl lime daha Osman Gazi zamannda malm olmu gibi gsterilmi olmasdr. Burada mellif Anadoludaki Hititlerden bahsettii gibi, ancak Orhon kitabelerinin kefinden sonra mehur olan Orhon nehri bile vardr. Maamafih bu Tezkiret al-berde eski Osmanllar zamanna ait Konya civarnda yaayan birisi tarafndan uydurulmas mmkn olmayan baz teferruat vardr. Bunlardan anlalyor ki sahtekr mellifin eline byle bir eser gemi, o da bunu tevsi ederek Hitit ve sair kavimlere ait muasr malmat da ilve ederek esere fazla kymet vermek istemitir. (Togan 1985: 82). Tuncer Baykara, muhtemelen Togann verdii bilgilere dayanarak, sahte eser retmenin sebebinin olduunu syler. Bunlardan birincisi di sahtekrlktr ki para kazanmaya yneliktir, ikincisi Mill, ulv=yce amalar uruna yaplan sahtekrlk, ncs de masum sahtekrlktr (Baykara 1999: 76-77). Baykarann, Glpnarlnn Yunus Emre ve Tasavvuf adl eserinden ald u bilgi de aktarlmaya deer: Konyada ... dzenbaz, yalanc bir seyyar kitap vard. Yepyeni ve pis bir rika ile vezinsiz, sama sapan eyler yazar, Seluk ehnmesi, Dehhani ehnamesi, Kef Tezkiresi, bilmem kimin cnk diye bir ad takar, eski bir tarih atar; kttan, yazdan, iml zelliklerinden, tarih bilgiden, dilden, vezinden, kafiyeden anlamayan saf-dillere satard. Hitit, falan filan diye gnn modalarn da ihmal etmez, yksek makamlarn dikkatini ekmeye alrd. (Baykara 1999: 76). Baz Batl ve yerli oryantalistlerin, Osmanl Trklerinin ne kadar zalim ve ahlksz bir millet olduunu gstermek iin uydurma belge ve eserler imal ettikleri bilinmektedir. Muhtemelen itibar sahibi eski yazarlara atfedilerek Osmanl tarihi ve kltr ile ilgili art niyetli veya uydurma eserlerin yazlm olabileceini ima eden bilgilerden birisi Ziya Paann azndan szmtr. 21 ubat 1932 tarihinde Cumhuriyet gazetesinde yaymlanan bir yazda yer alan u hatra Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/2 Winter 2009

Trk Tarih ve Edebiyat Kaynaklarnn

193

olduka manidardr: Ziya Paa son derece g durumda bulunduu bir gn Hristiyan misyonerlerden birisi kendisine gelerek byk para karlnda, - lkin devletin ve milletin menfaatlerini zedeleyebilecek tarzda isimsiz, imzasz bir kitap yazmas ... teklifinde bulundu. Paann, bu teklife kar cevab yle olur: Efendi !... Siz beni, paraya; dinini, ismini, milliyetini satar bir adam m zannediyorsunuz? (Ggn 1987: 9). Byle bir teklifi Ziya Paa kabul etmemi olsa bile, Osmanl devletinin o dnemde byle teklifleri kabul edecek ve zevkle yapacak insanlarla dolu olduunu tahmin etmek zor deildir. Tanzimat dneminde imal edilip mehur Osmanl mellifine atfedilen bir eserin sahte olup olmadn nasl anlayabiliriz? Nazm ve nesir yetenei olan usta bir uydurmac, 16. yzyl yazarlarndan birisinin namna yazd veya derledii bir eserde kendisini ele verecek kelimeleri kullanr m? Bu hususta imdilik 19. asrda Trk edebiyat aratrmalarnn temellerini atan oryantalistlerin, kendi toplumlarnda youn bir ekilde var olan sahte eser yazma faaliyetlerinden uzak durmu olmalarn temenni etmekten baka aremiz yoktur. Ancak, bu temenni, onlarn baz Osmanl air ve edipleri adna uydurma eserler kaleme alm olabileceklerini dnmemize engel tekil etmemelidir. Bilindii gibi zellikle 19. asrda Batda toplum bilimciler, toplumu bir organizma olarak dnmeye balarlar ve tarihi, bilimin iine sokarlar. Bilim artk duraan (statik) ve zaman d bir eyle deil deiim ve geliim sreciyle ilgilenmeye balar (Carr 1993: 68). 1935te len Belikal tarihi Henri Pirenne yle der: Btn harp boyunca, savaan taraflar zellikle iki ilmi harekete geirme abasnda oldular: Tarih ve kimya. Kimya onlara patlayc maddeleri ve gazlar temin etti; tarih ise bahaneleri, hakl kma delillerini veya mazeretleri. Bylece tarih tenkit ve tarafszln yitirdi. Tarih bazen ihtirasa kaplma, tezleri mdafaa etme, kesinlikle anlama kaygsna dmeme ve askerlere ve politikaclara boyun eme gibi durumlarla karlat.... Btn devirlerde prensler, tarihi kendi ihtiraslarnn ve itahlarnn hizmetine sokmay istemilerdir. (Halkn 1989: 115-116). Zihinleri ekillendirmek iin dorular arptarak veya uydurma belgelere dayanarak eser yazma faaliyetleri 19. ve 20. asrda hz kazanmtr. Hatta bu faaliyetler iin brolar kurulmutur. Bunlarn gizlenemeyenlerinden birisi Wellington Evidir. ngiliz propagandaclarnn, Wellington Evinde Trkler aleyhine yaynlar yaptklar, eser ve makaleler yazdklar ortaya karlmtr. ngilizler, Hindistan Mslmanlarnn Trklere kar olan sempatilerinin krlmas iin Trklerin ne kadar kt ve ahlksz bir millet olduunu anlatan yaynlar yapma lzumunu hissetmilerdir (McCarthy 2002: 470). Yaz ve eserlerdeki bilgiler ferman, fetva, harita, seyahatname Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/2 Winter 2009

194

Menderes COKUN

gibi sahte belgelere dayanmaktadr. Yaz ve belgeler Anadoludan veya baka yerlerden temin edilmekte, bu yaz, belge ve bilgiler masa banda tarihletirilmektedir. Toynbee, Lewis Namier, J. W. Headley Morley, Edwyn Bevin gibi nl limler, kendilerine ulaan uydurma bilgilerin, inanlr hale sokulmasnda danmanlk grevi yapmlardr. McCarthyye (2002: 471) gre broda alanlar muhtemelen yaptklar iten srekli utan duymaktaydlar ve bu yzden sava [I. Dnya Sava] biter bitmez derhal Propaganda Ofisinin btn kaytlarn imha ettiler. Yaynlar devletin de destei ile baslm ve datlmtr. Wellington Evinin 1915te yaymlad bir raporda 17 ayr dilde yazlm 2.5 milyon nsha kitap, bror ve dier yazl propaganda malzemesi listelenmitir (McCarthy 2002: 470). Bir yl sonraki raporda verilen rakam, 7 milyondur. Probagandann genel temas ise btn yaynlarda tutarllk gstermekteydi. diyen McCharty bu eserlerde verilmek istenen ana fikri yle zetler: Trkler ynettikleri btn lkeleri harabeye eviren cahil yneticilerdir.; Trkler Hristiyanlara kar insanlk d zulmlerin sululardrlar, bu sular kitle katliamlar ve korkun cinsel sular da kapsamaktadr. Osmanl imparatorluundaki halk kitleleri kurtulu iin ngilizleri beklemektedir. (McCarthy 2002: 472). Bylece muhtemelen Hristiyanlar ve dierleri, Trklere kar yaplmas plnlanan savaa hazrlanmtr. Birka yl sonra dnyann drt bir tarafndan toplanan insanlar, zalim ve ahlksz olarak tandklar Trkleri yok etmek iin anakkaleye geleceklerdir. Mehmet kif, smda bu insanlarn, farkl milletlere mensup olduklarn veciz bir ekilde dile getirmitir. Eser tenkidi ile ilgili olarak yazlan Trke eserler hem nicelik hem de nitelik bakmndan yetersizdirler. Ferit Kamn sr- Edebiyye Tetkkt adyla 1915-16l yllarda ders notu olarak yaymlad eseri, konuyla ilgili ilk denemelerdendir. Ferit Kam bu eserinde tecrbelerine ve aklselimine dayanarak edeb bir eser incelemesinde dikkat edilecek baz hususlar dile getirmitir. Ali Nihat Tarlan ise metin erhi, metin tamiri, mukayeseli edebiyat almalar yapmtr. Bizde eser tenkidi ile ilgili ilk cidd bilgileri veren aratrmac Zeki Velidi Togandr. Onun verdii bilgiler hl tazeliini korumaktadr, yani bu konuda orijinal eserler hl retilememitir. Ferit Kamn (2003: 27), Bat edebiyatnda eser incelemesiyle ilgili yazlm olan eserleri dikkate almamasna, hatta sz konusu eserlerin bize rnek olamayacan iddia etmesine ramen, Togan, Batl kaynaklarda yer alan bilgileri, kendi tecrbe ve feraseti ile birletirerek ilm bir ekilde sunmasn bilmitir. Konunun sunumunda Batl kaynaklara baml kalmay tercih eden Togan, tenkitle ilgili kulland terimlerin Almancalarn da vermeyi ihmal Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/2 Winter 2009

Trk Tarih ve Edebiyat Kaynaklarnn

195

etmemitir. Togann yararland ve ismini zikrettii Batl limler arasnda R. Munra, C. Brockelmann, J.H. Mordtmann, W. Barthold, Jul Ficker, W. Bauer, A. Gercke, M. Hartmann, V. Minorsky gibi nemli isimler vardr. Togann Tarihte Usl adl eserinde verdii birok nemli bilgi, Mbahat Ktkolu ve Tuncer Baykara gibi aratrmaclar tarafndan geniletilerek sunulmutur. Mbahat Ktkolu, Tarih Aratrmalarnda Usl adl eserinde Kaynaklarn Tenkidi bal altnda d ve i tenkide yer verir. D tenkidi ana balk altnda inceler. Birincisi Eserin Tantc Unsurlarnn Tesbitidir. Bunun altnda eserin ad, yazar ve telif tarihinin tesbiti, eserin mstensihi ve istinsah tarihinin tesbiti, isim ve tarih bulunmayan eserlerin yazl tarihinin tesbiti, eserin yazld yerin tesbiti gibi alt balklar vardr. D tenkidin ikinci basama Kaynak tahlilidir. Bu ksmda hem eserdeki bilgilerin kaynaklar aratrlmal hem de eserin en iyi veya gvenilir nshasnn tespit edilmesi gerekmektedir. D tenkidin bir eidi de belgelerin tenkidi (diplomatik tenkit)tir. Bu tenkit tarznda, belgelerin hakiki olup olmadklar, belgenin tarihi ve muamelesinin tekemml, belgenin ait olduu bronun tesbiti gibi hususlar incelenir (Ktkolu 1990: 33-39). D tenkitten sonra i tenkit gelir. tenkidin iki aamas vardr. Birincisi mellif tenkidi (mellifin hayat ve ahsiyeti hakknda bilgi toplanr), ikincisi olaylarn tenkididir bu ksmda eserde yer alan bilgilerin doru olup olmadklar aratrlr. Eserde yer alan alnt, yalan ve abartlm bilgiler tespit edilmeye allr. Bu almalardan sonra, eserin deeri ve orijinallii hakknda bir hkm verilir (Ktkolu 1990: 39-40). Tuncer Baykara Tarih Aratrma ve Yazma Metodu adl eserinin Kaynaklarn=Edinilen Bilgilerin Tenkidi=Eletirisi balkl blmnde tenkidi e ayrr: D Tenkid=Kaynak tenkidi; Tenkid=Mellif Tenkidi; Tenkidli Metin Neri. (Baykara 1999: 74). Baykaraya gre d tenkidin grevi vardr. Birincisi eldeki bilgi ve belgenin sahte olup olmadnn aratrlmasdr. Bu, fizik unsurlarla, diplomatik unsurlarla ve ieriin incelenmesi ile yaplabilir. Baykara, i tenkidi de balk altnda inceler. Bunlar diplomatik tenkit, mellifin tenkidi ve muhtevann tenkididir. Eldeki belgenin boyutlarnn, yaz trnn ve dier fiziki zelliklerinin incelenmesi diplomatik tenkittir. Diplomatik tenkitle Ermeniler lehine yazlan baz belgelerin sahte olduklar ortaya karlmtr. Muhteva incelemesinde dikkate edilmesi gereken hususlardan birisi eldeki metinde yer alan kelimelerdir. Zira baz kelimelerin dilimize giri dnemleri bellidir. D tenkidin ikinci grevi eserin (eyann veya daha ok kitabn) kimliinin tespitidir (Baykara 1999: 78). Bunlar eserin ad, yazarn ad, eserin nerede ne zaman kaleme alnd gibi hususlardr. nc Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/2 Winter 2009

196

Menderes COKUN

aama ise eser, kitap veya belgenin zgn olup olmadnn tesbitidir. Eserin zgnl, yazarnn baka eserlerden ne lde yararlandnn belirlenmesiyle ortaya karlabilir (Baykara 1999: 80). Baykara, i tenkidi de balk altnda inceler. Bunlar diplomatik tenkit, mellifin tenkidi ve muhtevann tenkididir (Baykara 1999: 8283). ve d tenkit konusunda baz eserlerde verilen bilgilerde bir karmaa veya uyumsuzluk gze arpmaktadr. Yalnz bu uyumsuzluklar, yazarlarn kendilerine ait deil, onlarn kullandklar kaynaklara aittir. Bu uyumsuzluu, Tarih Tenkidinin Unsurlar adl eserin mellifi Halkna syletmemiz daha doru olur. Halkn yle der: Bilhassa ortaa tarihinden gelen uygulamalardan ilhamn alan klsik el kitaplar, tenkit ilemlerini birbirini takip eden iki gruba ayrrlar: D tenkit ve i tenkit. D tenkit veya gereklilik (authenticite) tenkidi, vesikalarn nereden ktn ve d (extrinseque) deerini inceler, onlar kabul eder veya reddeder. tenkid veya inandrclk (credibilite) tenkidi, ayn vesikalarn i (intrinseque) deerini takdir eder ve metnin tam olarak anlalmasn salar. Bu tasnif ananev olduu kadar sundir de. D tenkit ve i tenkit, birbirinden ancak bir mantk esprisi gayretiyle ayrlmtr. Onlarn gerekten ayrlabileceini dnmek bir hata olur. (Halkn 1989: 23-24). Bir eserin sahte olup olmadnn sorgulanmas aamasnda, Togann belirledii u sorular dikkate alnmaldr: 1. Eser, dil, yaz, slp, terkip ve tasnif bakmndan, ayn dnemde yazlm ve hakikiliinden phe edilmeyen dier eserlerle uyum iinde midir? 2. Eserin ierii, hakikiliinde phe olmayan dier eserlerle uyum iinde mi? 3. Eserin yaz, dil, slp ve ierii, yazld iddia edildii dnem ve muhitin karakterine ve meden tekml seviyesine uygunluk arz ediyor mu? 4. Eserde sunlik ve uydurmalk izleri var m, dier eserlerden yaplm intihaller var m, bu intihallere ilveler yaplm m, alnt bilgiler deitirilmi mi, yazld dnemin olaylarna, sosyal hayatna, rf ve adetlerine ters den ifadeler var m, eserin sahteliini rtmek iin alnm olan mbalal ihtiyat tedbirleri yok mu? (Togan 1985: 80-81). Sonu olarak, Trk ilim adam, eski Trk toplumu ile ilgili olumsuz bak alarna malzeme sunan eserleri tenkit etmekle sorumludur. Eski eser ktphanelerinin bir hazine olduu dorudur; ancak bu hazinedeki mcevherlerin bazlarnn sahte olabileceinden phe etmek Trk okuyucusunun en tabi ve en asil hakkdr. zellikle 18. asrdan itibaren Trk kltrn tanmak ve ekillendirmek iin hayatlarn feda edercesine alan, iyi bir eitim alan ve ilim adam, Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/2 Winter 2009

Trk Tarih ve Edebiyat Kaynaklarnn

197

subay, retmen, dervi, mrebbi vs. bir sfatla Trklerin siyas, itima ve ailev hayatn renmeye ve zmeye alan, onlarla ilgili arkaik kelimelere kadar her trl folklorik bilgiyi derleyen insanlarn, bu hazinelere braktklar sahte fakat gz alc cevherleri tespit etmek gerekmektedir. Zira Mevlnnn Mesnevsi gibi herkesin bildii bir esere bile uydurma bir cilt ilve edilebilmitir. stelik bu uydurma cilt, mehur baz limler tarafndan saygyla erh edilmitir. Mevln ise kendi adna yaplan uydurmalardan ve uydurmaclardan bzr olduunu sylemektedir. Eser tenkidi, hem ilmin hem de mazinin dilsiz insanlarnn onurunu korumak iin yaplmaldr. KAYNAKA BAYKARA, Tuncer (1999), Tarih Aratrma ve Yazma Metodu, Akademi Kitabevi, zmir. BLOCH, Marc (1994), Tarihin Savunusu Ya Da Tarihilik Meslei, ev. Mehmet Ali Klbay, Gece, Ankara. BRAUDEL, F. (yty) Akdeniz/Sonu, Ali Boratav (der.) Burke, Bloch, Febvre, Braudel, Mc Lennan, Ladurie, Vilar, Hobsbwm, Lefebvre, S. Jones, Tarih ve Tarihi: Annales Okulu zinde, Alan Yay., s. 102-108. BURKE, Peter (2001), Bilginin Toplumsal Tarihi, ev. Mete Tunay, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. CARR, Edward Hallett (1993), Tarih Nedir, ev. Misket Gizem Grtrk, letiim Yaynlar, stanbul. COLLNGWOOD, R. G. (1990), Tarih Tasarm, ev. Kurtulu Diner, Ara Yaynclk, stanbul. COKUN, Menderes. Ge Dnem-Nesir., Trk Edebiyat Tarihi, V, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yay. (baskda). FAROQH, Suraiya (2001), Osmanl Tarihi Nasl ncelenir?, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. FENDOLU, Tahsin (2002), Amerika Birleik Devletlerinin Misyonerleri ve Osmanl Devleti, Trkler, 13, 189-196 GGN, nder (1987), Ziy Paa, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, zmir. GKBLGN, M. Tayyib (1992), Osmanl Paleografya ve Diplomatik lmi, Enderun, stanbul. HALKIN, Leon-E. (1989), Tarih Tenkidin Unsurlar, ev. Bahaeddin Yediyldz, TTK, Ankara.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/2 Winter 2009

198

Menderes COKUN

HAYDAROLU, lknur (2002), Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Trkler, 13, 181-188. KTKOLU, Mbahat S. (1990), Tarih Aratrmalarnda Usl, .. Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul. LAKATOS, mre; Alan Musgrave (ed.) (1992), Bilginin Geliim ve Bilginin Geliimiyle lgili Teorilerin Eletirisi, ev. Hsamettin Arslan, Paradigma, stanbul. MCCARTHY, Justin (2003), ngiliz Probogandas, Wellington Evi ve Trkler, Trkler, 13, 469-481. ZELK, smail (1996), Tarih retiminde Yntem ve Teknikler, Gazi Bro Kitabevi, zkan Matbaaclk, Ankara. ZTRK, Mustafa (1999), Tarih Felsefesi, Elaz. MAN, Adnan (2002), Misyonerlik ve Osmanl Devletinin Son Dneminde Kurulan Yabanc Sosyal ve Kltrel Messeseler, Trkler, 13: 173-180. TURAN, Kemal (2002), Balangtan Gnmze Trk-Alman Eitim likileri, Trkler, 13, 190-197. TOGAN, A. Zeki Velid (1985), Tarihte Usl, Enderun Kitabevi, stanbul. TURNER, Bryan S. (1994), Orientalism, Postmodernism and Globalism, Routledge, London and New York.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/2 Winter 2009