Псуњски-Хрвати У Светлу Историјске Истине

Hrvati u svetlu istorijske istine
www.krajinaforce.com
PREDGOVOR SLOVENAKOM IZDANJU IZ 2006.
O knjizi i autorstvu Knjiga Hrvati u svetlu istorijske istine, autora Psunjskog, za kojega skoro sa sigurnou moemo tvrditi, da je to bio Velia Raievi, dolazi meu slovenake itaoce ba u pravom trenutku, u doba pribliavanja susedne Hrvatske evropskoj uniji demokratskih drava, a gde po mojem uverenju nikako ne spada. Bar ne za onoliko vreme, dokle se ne razjasne i isprave istorijske lai i krivice kako prema srpskom, tako prema slovenakom narodu. Uveren sam, da e se s mojim stanovitem sloiti veina onih, koji knjigu budu proitali. Knjiga je sigurno nastajala dosta dugo, a odtampana je bila u Beogradu marta 1944., neto pre osloboenja grada. Gestapo, tajna policija nemakoga rajha je, izvesno zbog izdaje, upala u tampariju u kojoj je bila knjiga tampana, i zaplenila skoro celokupan tira. Nemci nisu eleli da se otkrije istina o istoriji Srba i laljivosti Hrvata u njihovom falsifikovanju istorije. Na kraju krajeva, Hrvatska je bila saveznica, a Srbija samo okupirana i sa privremenom vladom. Odmah po osloboenju preostale primerke je traila i zaplenila jugoslovenska tajna policija, a tampara Antuna Rota su krajem 1944. godine proglasili za okupatorskog sauesnika i ubili ga na nepoznatom mestu. Za Psunjskog se nije znalo ko je, pa je mogao da se izvue. Veinu primeraka knjige su pronali, a njihovi vlasnici su, po obiaju, zavrili na Golom otoku. Zvanina institucija, Narodna biblioteka Srbije prvi primerak knjige dobila je tek 1981. godine, posle smrti Josipa Broza - Tita. Primerak u svom arhivu ima jo i Srpska pravoslavna crkva, a nekoliko primeraka imaju nekadanji autorovi prijatelji, koji veto prikrivaju svoj originalni primerak, jer knjiga nije pisana niz dlaku ni dananje srpske vlasti. Meutim, jedan primerak knjige je u Sloveniji iji prevod i objavljujemo.
Ko se skriva iza pseudonima Psunjski, nije bilo pozanato sve do kasnih 1990-tih. Bez sumnje ga je to ouvalo u ivotu, jer su tampar njegove knjige, kao i ceo niz ljudi, koji su tu knjigu imali kod sebe, zbog nje umrli. Uprkos svemu, neki istoriari jo danas zagovaraju razliite teze. Jedna od njih je i da je knjigu napisao pesnik Milan Dobrovoljac migavac, biskup Hrvatske starokatolike crkve, a druga knjigu pripisuje gospodinu Raajskome, slubeniku zagrebakog univerziteta, koji je iveo u Beogradu i Sarajevu i zbog toga imao pristup dokumentima o poreklu Hrvata i odnosima izmeu Srba i Hrvata. U prilog prve teze najvie govori podudarnost slogova u pesmi objavljenoj na poetku knjige, ali obara ju to, to se protiv knjige obratio ak hrvatski Glas koncila, jer je po njegovom puna antikatolicizma, i zato veoma antihrvatska, tako da je njeno predvieno izdanje u SAD zabranio ak tadanji predsednik Dord Bu stariji. Odreeni krugovi u Beogradu autorstvo knjige pripisivali su ak dvojici pisaca, dodue literarnom istoriaru i germanisti prof. dr. Peri Slijepeviu i istoriaru prof. dr. Radoslavu Grujiu. ak se javlja miljenje, da samo dva autora ne bi bila dovoljna, i stoga misao, da je knjigu napisala grupa istoriara.
Jo jedno ime se javlja u vezi sa ovom knjigom, i to Bogunovi, inspektor za prosvetu izmeu dva rata, rodom iz Psunja. Ali ipak je, po miljenju veine ozbiljnih istraivaa, pseudonim Psunjski pripadao Velii Raieviu koji je, pored pomenute knjige, pod istim pseudonimom izdao jo i knjigu U ime Hrista svetinje u plamenu. Uprkos tome to knjiga opisuje istorijske dogaaje, koji se tiu Srba od najstarijih vremena pa sve do (skoranjeg) kraja ustake tvorevine Nezavisne drave Hrvatske, pronicljiv italac e nai ak ceo niz paralela sa dogaajima iz vremena kada smo sa Hrvatima imali zajedniku istoriju. I te ga paralele mogu ispuniti strepnjom ta nam se sve jo moe desiti.
Hrvati u svetlu slovenake istine Nakon raspada austrougarske monarhije, Hrvati su se na brzinu organizovali i Meumurje ubrzo proglasili za svoje. tavie, ubrzo je odreena politika frakcija poela da se zauzima za odcepljenje od Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i za povezivanje sa Maarskom i za zajedniki savez sa Italijom. U Kraljevini Jugoslaviji se ovo razmiljanje kasnije manifestovalo ubistvom kralja Aleksandra 9. oktobra 1934. u Marseju, koje su uz pomo Italijana organizovali hrvatski ustae. U vezi sa drugim svetskim ratom, nikako se ne moe prevideti injenica, da su Hrvati odmah nakon napada 6. aprila 1941. i kapitulacije Kraljevine Jugoslavije ve 10. aprila proglasili NDH, skoro odmah zatim pristupili nacifaistikoj koaliciji i tako sa ministrom inostranih poslova nemakog rajha Ribentropom (Otto von Ribbentrop) zavrili zapoetu operaciju. Ve 26. avgusta 1939. su proglasili Banovinu Hrvatsku, koja je srpskim i bosanskim teritorijama oduzela srezove Dubrovnik, id, Ilok, Brko, Gradaac, Derventu, Travnik i Fojnicu, prikljuila ih svojoj teritoriji i stvar dovrila sa nastankom nacistike dravne tvorevine, za koju je nekadanji predsednik Tuman izjavio, da je prethodnica dananje Hrvatske. Odmah nakon prekrajanja slovenake teritorije, Hrvatska je takoe uzela svoj deo krvavoga plena, u hrvatskim logorima smrti izginuo je nemali broj Slovenaca. U najveem koljakom projektu ustaa, kako su nazvali logor Jasenovac, usmrtili su i osamdeset svetenika iz tajerske. Nakon drugog svetskog rata hrvatska vlast se na brzinu preokrenula i zaboravila, da je bila do zadnjega dana na strani nacista i da ju je samo velika elja Josipa Broza Tita za velikom dravom, koju su mu saveznici i omoguili, spasla od denacifikacije, koja ni do danas nije izvrena. Odmah su nastavili akcije, zapoete na zasedanju ZAVNOH-a 1944. godine, i pripojili si Istru, razume se, uz drugarsko odobravanje slovenakih partijaca. Jedan od veih obmanjujuih prikaza demografskog stanja Istre onoga vremena je sigurno knjiga Cadastre national del'Istrie (Nakladni zavod Hrvatske, Suak, 1946), u kojoj su autori po pravilu sve Istrane, ije se prezime zavravalo na -i ili i, proglasili za Hrvate. teta to su meu odobravaocima bili i Fran Ramov i Lavo ermelj, za neke veliki Slovenci. Jo jedan raun eka na izmirenje. To je ubistvo 37 Slovenaca u trigovi, koje su hrvatske vlasti pobile odmah nakon rata, jer su tvrdili da je to slovenaka zemlja. I bili su u pravu! Jo se manje zna o deportaciji priblino 3000 Slovenaca iz Rijeke na Goli
otok, gde, meutim, nisu dospeli, jer nisu disali po hrvatski i znali su one koji su na brzinu promenili uniforme. Takoe, kasnije pozivanje i pria o nekakvim avnojskim zakljucima su besmisleni, jer na drugom zasedanju Avnoja u Jajcu nije bilo razgovora o granicama unutar nove Jugoslavije. I da upozorim na jo jednu istinu: tokom drugog svetskog rata, kao ni pre njega, Istra nije spadala u jugoslovenski okvir, a kamoli u hrvatski. ak je ni Hitler posle kapitulacije Italije 9. septembra 1943. nije prikljuio dravi svojega saveznika Ante Pavelia. Ako se osvrnemo na na rat za samostalnost, ne moemo prevideti injenicu, da su u napadu na Sloveniju upravo hrvatske vlasti dozvolile da naa jedva roena drava bude napadnuta sa njihove teritorije, iz njihovih kasarni, sa njihovih aerodroma. Samostalnost su proglasili istog dana kao i mi i bili su dakle prema meunarodnom vojnom pravu agresori, iako su jedinice bile deo Jugoslovenske narodne armije. Prema meunarodnom pravu, agresor je i ona drava, koja svoju teritoriju prepusti tuoj sili za napad na treu dravu. A to se ovde desilo. Poto to jo nije bilo dovoljno, naim jedinicama teritorijalne odbrane i policije namerno su poslali pogrene podatke o smeru napredovanja jedinica JNA. Ljude koji su u Zagrebu hteli da spree izlazak tenkovskih jedinica iz kasarni, rasterala je hrvatska vlast. Tada je naredila da se uklone sve mine, tako da su tenkovi prema Sloveniji imali slobodan put. Naalost, neki nai autonomai su tada bili nepaljivi, ali pre svega, tada je jo uvek na naoj strani bilo previe pristalica jugoslovenstva, koji nisu reagovali na informaciju nemake obavetajne slube, da je general ad u Rijeci spreman da se preda slovenakoj vojsci. U Rijeku nisu poslali oruane vojne jedinice, a mene su nakon etvrtog dana rata za osamostaljenje uhapsili. Da tada nije bilo pristalica nekadanjega reima, makar bi moja jedinica ila na Rijeku, pa bi onda bilo ta bi bilo. A sigurno bi poetna pozicija za pogaanja, da dobijemo nazad Istru, koja nikad u istoriji nije bila hrvatska, bila sutinski drugaija. A moda je kod svih zajedno preovladavalo politiko miljenje o zajednikoj konfederaciji Slovenije i Hrvatske, koje je sve do posete hrvatskog predsednika Tumana Sloveniji, jo bilo ivo. Razume se da ljudi o tome nita nisu znali. Moda se na to nadovezala i nezaiteresovanost za odrani referendum o pripajanju matinoj domovini Sloveniji, koji je odran na umberku, na kojem su se samo potar i upnik izjasnili protiv pripajanja Sloveniji. Tako su tadanji predsednik drave Kuan kao i predsednik skuptine dr. Buar svu dokumentaciju, koju su pregledali, bacili s objanjenjem "a ta emo s tom sirotinjom". Hrvati su plan shvatili prokleto ozbiljno i njegovog glavnog pobornika Drakulia i jo dosta drugih zbog veleizdaje na due vreme bacili u zatvor. I to, uprkos tome da je svima bilo poznato, da su granice unutar nekadanje SFRJ bile samo administrativne odredila ih je komunistika partija, a nije bilo sklapanja nikakvih republikih, meurepublikih, meudravnih ili meunarodnih sporazuma o razgranienjima meu republikama. Posledica toga je injenica da su Hrvati postavili granicu kod Seovlja na levom brdu Dragonje, a zatim je ak premestili na desno brdo, iako je meurepublika granica u nekadanjoj dravi SFRJ bila ak na vrhu breuljka, kod kamenoloma. Nakon toga se samo dalje nastavljalo. Hrvati su krali najbolje smreke na Tomievoj parceli u snenikim umama, pred ljutitim Slovencima pa su ih ak uvali slovenaki policajci. Agresivno su okupirali etiri zaseoka uz Dragonju, ukrali zemlju kod Hotize,
uz Muru, kod Ormoa Ministar unutranjih poslova bio je Igor Bavar. A i istarske eleznice su u doba Lojzeta Peterlea prele u hrvatske ruke. Kasnije je ulogu darodavca slovanake teritorije preuzeo sadanji predsednik drave dr. Janez Drnovek, koji je uprkos usvajanju deklaracije Dravnoga zbora Republike Slovenije o celovitosti piranskog zaliva njegovu, otprilike, polovinu ponudio Hrvatima. Hvala bogu, da to nisu usvojili, makar i zbog prevelike prodrljivosti. Svemu ovome moemo nai paralele u knjizi Psunjskog. Na kraju krajeva, ta bismo mogli oekivati od drave, iji politiki vrhovi danas iznova zagovaraju teze o hrvatskom narodu, koje su bile zvanino ispravne u doba ustake vladavine? I ta bismo mogli oekivati od drave, koja svoju dravnost temelji na nikad postojeoj nagodbi, koju ele prikazati kao dogovor sa Ugarskom (Maarskom) o preuzimanju vlasti u svoje ruke i koju nazivaju Pacta conventa, za koju lau da je bila napisana 1102. godine, kada je celoj svetskoj istorijskoj javnosti inae poznato, da se radi o falsifikatu iz 14. veka. Moemo jo tota nauiti iz ove knjige, kao npr. o sopstvenim grekama i o sopstvenim izdajnicima. Zato da greke ne bismo ponavljali i da bismo izdajnike lake prepoznali. Susede e nam u prilinoj meri predstaviti sama knjiga.
Neka prevod ove knjige na slovenaki jezik bude trajni spomenik injenici, da istinu nije mogue sakriti, i opomena svim onima, koji previe veruju zvaninoj politici, a Velii Raieviu - Psunjskom zahvalnica to je ouvao istinu i osvetlio zloine, koji ne smeju ostati u tami
Zmago Jelini Plemeniti
HRVATI U SVETLU ISTORIJSKE ISTINE Pij zemljo srpska O grudo sveta, zemljo predaka srpskih i moja! Ti ne bi bila ni pitoma tako, da nije naih suza, krvi i znoja. Pij zemljo srpska, napajaj se krvlju miliona svojih palih na braniku veliine davne, ispijaj ae sudbine svoje, gorke, ali slavne! O vena grudo !
Ti to nikad nisi stenjala od bola, jer si uvek bila od delata jaa. Ima li ta drugo to sramotu pere sem borbe i maa! Psunjski
POREKLO HRVATA Jedna sluajnost u velikim narodnim pokretima pre kojih 13 vekova, otvorila je tamne stranice u istoriji junih Slovena. Za dolazak Hrvata vezano je sve ono, to je docnije o Balkanu stvorilo izreku, da je bure baruta". Donosei sobom sve svoje nedostatke, ova neslavenska skupina urasla je najpre u slavenstvo i od njega primila hrianstvo, ali je zatim zbog uroenog oportunizma i slabe duhovno-krvne veze sa slavenstvom ne samo otpala od njega, ve je katolikom Rimu posluila kao orue za katolike nasrtaje na juno slavenstvo kroz itava stolea. Zbog njih je Balkan i postao evropska vetrometina, gde su se sukobljavali razliiti interesi, a u prvom redu katoliki sa pravoslavnima. O svom poreklu Hrvati nerado govore. Dodue, na prvi pogled. Meutim, oni su zbog uroenog oportunizma na svojoj siromanoj povijesti ostavili irom otvorene kapije, kako bi svoje poreklo mogli vezivati as za Romane, as za Germane, a koji put i za Slavene. Jedan slikovit primjer, kako bi to oni sami rekli, vidi se iz sluaja sa hrvatskom povijeu, koju je hrvatska vlada propisala kao udbenik za kolsku 1941/42. godinu. U ovoj povijesti zastupljena je gotska teorija o hrvatskom poreklu. Ve sledee kolske 1942/43. godine, ista ona ustako-hrvatska vlada, koja ga je propisala, izdala je drugi, gde se o hrvatskom poreklu zastupa druga, iranskokavkaska teorija. Da se sramota to pre preda zaboravu, vraen je novac svakome kupcu onoga prvog udbenika, koji ga je makar napola poderanog povratio. Verni svome nestalnom mentalitetu, Hrvati su kroz celu svoju prolost usporedo sa razvojem situacije menjali ne samo svoje uverenje, ve i narodnost ako je to bilo potrebno. Ali, neto u emu su ostali konzekventni, to je bolest gusarenja po tuim istorijskim batinama i mana naturavanja svoga nepopularnog imena. Tako se sretamo sa jednim odlomkom iz novije hrvatske istorije (Hrvatski List od 14. IV. 1939.) gde se ovo priznanje izraava u reenici: Doavi Hu-ur-vathi zajedno sa Hunima u Evropu, zavladali su nad slavenskim starosjediocima, s kojima su se slili u jedan organizam, kojemu su dali svoje ime, iako su bili u manjini". Hrvati, dakle, po ovom svome priznanju dolaze u slavensko starosedelatvo, koje je, dakako, moglo biti samo srpsko, poto se za druge Slavene u ovom prostoru ne zna, i donose sobom svoje ime, sa kojim se to slavensko starosedelatvo stoleima sukobljuje. Svoje neslavensko poreklo, uostalom, ne krije ni u praskozorju pritajenog ustatva prvi hrvatski ministar spoljnih poslova dr. Mladen Lorkovi, koji u knjizi Narod i zemlja Hrvata na strani 34 kae : itava stara hrvatska povijest shvatljiva je samo uz pretpostavku, da su vladajui Hrvati bili neslavenska naslaga, koja je prekrila i organizirala slavenske mase".
Prihvatimo li stanovite dr. Lorkovia da Hrvati nisu slavenskog porekla, to se posle dogaaja iza 6. aprila 1941. godine samo po sebi razume, postaje neobjanjivo, kako da doljako plemce Hrvata gubi sva svoja obeleja sa kojima je dolo, pa ak i svoj materinji jezik, a da ipak toboe osigurava presti svoga nepopularnog imena, koje je docnije pretrpelo modifikaciju od Hu-ur-vatha u Hrvate. Ne bi li bilo prirodnije smatrati da narodi gube svoja obeleja i materinje jezike samo onda, kada se utope u jae i kulturnije sredine kojima, razume se, nije potreban organizatorski smisao i takvih poludivljih doljaka, koji nisu u stanju ni da svoj materinji jezik odre. to ih je, meutim, katoliki Rim mnogo docnije uspeo uklopiti u svoj veliki program katolikog prodiranja prema slavenstvu, i to se boleu naturavanja njihovog imena odomailo jedno zlo od koga e se Balkan teko otresti, to je pojam za sebe. Pa ipak, Hrvati sa rezultatima naturanja svoga imena srpskom nacionalnom i etnografskom prostoru do prologa veka nisu bili zadovoljni. Zato je Zagreb pre kojih sto godina izmislio Jugoslaviju, samo zato da bi preko nje doveo u pitanje srpstvo i pravoslavlje i tako ostvario ekspanzivne ciljeve istaknute u hrvatskom i rimokatolikom programu kroz vekove. Kao to god postoji oprenost o vlastitom poreklu meu samim Hrvatima, (jer suvremena hrvatska povijest u delu tampanom 15. IV. 1939. tvrdi, za razliku od dr. Lorkovia, da su Hrvati gotskog porekla), tako su razliiti i datumi njihovog doseljenja uneeni u njihovoj povijesti. Tako je o dolasku zabeleio vizantijski car Konstantin Porfirogent, kako su se od Bijelih Hrvata" odvojila petorica brae, meu kojima i jedan po imenu Hrvat, te doli u Dalmaciju, gde su zatekli Avare (Hrvatski List od 15. IV. 1939.). Za ovu istorijsku tvrdnju izgleda nam da je Hrvatima primarni momenat bio zaposedanje Primorja. Meutim, vremenski je pozivanje na Porfirogenta dovelo u pitanje datum hrvatskog doseljenja, poto je Porfirogent iveo, odnosno vladao od 912. do 959. godine. Hrvatski istoriar Pavle Vitezovi (1652. 1714.) pomera ovaj datum doseljenja unazad i kae da se onih petorica brae doselilo 640-te godine posle Hrista i da su se nastanili u gornjem primorju. Za razliku od Tadije Smiiklasa, koji hrvatsko ime izvodi iz pojma nekog brdskog junatva, Vitezovi kae da ime Hrvata potie od onoga meu petoro brae, koji se zvao Hrvat. Novijoj hrvatskoj istoriji bilo je malo ono Vitezovievo pomeranje hrvatskog doseljenja unazad, pa je ovo doseljenje pomerila jo za daljnjih 100 godina unazad. (Hrvatski List od 14. IV. 1939). Ko zna, nee li se nai koji od Starevievih uenika koji e pronai da su Hrvati doselili jo u ledeno doba. Datum njihovog doseljenja na prvi pogled ne izgleda toliko vaan, ali, njegovo je fiksiranje potrebno, kako bi ga usporedili sa Vitezovievom tvrdnjom, da su Srbi 35 godina pre Hrista ratovali u Makedoniji sa Rimljanima, i naselili Malu Vlaku (Slavoniju). Slavonski istoriar Matija Katani (1750. - 1825.), iako katoliki svetenik, ne smatra sve stanovnike katolike vere na teritoriji koja je 1941. godine prozvana Nezavisnom dravom Hrvatskom Hrvatima. Naprotiv, on tvrdi, da su Dalmatinci, Bosanci i Slavonci iste etnike strukture kao i Srbi i da se ovi etniki u mnogome razlikuju od pravih Hrvata, a da je hrvatsko ime ovim krajevima jedino austrougarskim pritiskom nametnuto, mada se ovi narodi nikada nisu tako oseali. Goverei o istoi jezika Katani kae: Ali se bosansko-dalmatinsko i srpsko narjeje odlikuje istoom i elegancijom. O naturanju hrvatskoga imena Katani pie. Uvjerit e se, najzad, da se hrvatsko ime u Dalmaciji, Bosni i Srbiji naroito propagiralo, ali se ilirski narodi u ovom predjelu nikada nijesu tim imenom nazivali". Stoga, kad govorimo o Hrvatima, imamo pred oima one Hrvate u uskoj Hrvatskoj, odakle su vekovima pokuavali da nature svoje ime bosanskim, slavonskim i dalmatinskim, pa ak i Srbima u Srbiji.
Hrvati, onakvi kakve ih opisuje Matija Katani koji nisu istog etnikog obeleja sa dalmatincima, Bosancima, Slavoncima i Srbima, doselili su po Vitezoviu u Hrvatsku 640 godina posle Hrista. Ovde su, kau, svojom sposobnou dravne organizacije (kojom se, kako nam je poznato, nisu odlikovali niti su je imali) zavladali starosedeocima Slavenima da ne bi morali spomenuti ime Srba, kojima su, iako brojno daleko manji, ipak uspeli toboe naturiti svoje ime. Ovde pada u oi zaborav sa kojim se neprestano susreemo kroz svu hrvatsku istoriju. Tako hrvatski istorijski ovinizam i ovde zaboravlja priznati, da su se u tome poslu etniki i jezino potpuno pretopili u Srbe, te ih Delimilova kronika, pisana pre 650 godina, objavljena ak i u poznatom zagrebakom Vijencu iz 1891. godine reenicom: U srpskom narodu imade zemlja, koja se zove Hrvatska". smatra Srbima. Tako je, dakle, pisao eki istraiva jo u XIII. veku i smatrao, da su Srbi narod, a Hrvati pleme. Prvi historijski utvreni dokumenat kojim se imena Hrvat i Hrvatska pojavljuju u povijesti, jeste glasovita povelja Kneza Trpimira od 4. marta 852. godine, u kojoj knez potvruje svome prijatelju i kumu splitskom nadbiskupu Petru neke njegove posjede u Lazanima i Tugarima, a u kojoj se Trpimir naziva Dux Croatorum, a njegova zemlja Regnum Croatorum (kraljevstvo hrvatsko), dakle kao organizovana drava. (Hrvatski List" od 16. IV 1939.). Jedna mala nesmotrenost dovoljna je da upropasti itav snop briljivo skrojenih istorijskih falsifikata. Tako je ovaj odlomak uhvatio u lai onu hrvatsku priu o dolasku polovicom VII. stolea ili ranije, o nekom naturavanju hrvatskog imena, a jo manje o organizatorskom smislu, jer kao to im ovde nehotice izlete, nije se pre druge polovice IX. stolea niti znalo za ime Hrvata, a jo manje za njihovu nazovi dravu. Uhvatimo li se za 852. godinu kao godinu kada se prvi put pojavljuje ime Hrvata u nekoj formi samostalne organizacije (u ta mi opravdano sumnjamo) i da je Trpimir stekao titulu kneza hrvatskog, pa da je potvrdio neke posede svome kumu jo i tome splitskom nadbiskupu, tada se nalazimo pred dva pitanja i to: Ko je u to doba vladao hrvatskim zemljama, te prema tome ko je Trpimiru podelio dostojanstko hrvatskoga kneza? I drugo: Da li je u to doba mogao postojati splitski nadbiskup koji bi bio potinjen Rimu. Razmatrajui prvo pitanje, znamo da je car Budimir Srpski ve u VII. stoleu razdelio srpske zemlje na upanije, banovine i kneevine. Meu tako razdeljenim oblastima nalazi se i donja Dalmacija, koja je tek u XIX. veku u Zagrebu prozvana Crvenom Hrvatskom. U doba Trpimirovo vladala je srpskim zemljama dinastija Vieslavljevia, a u te zemlje bila je uklopljena i donja Dalmacija. Nita, dakle, prirodnije nego da je Trpimir kneevsku titulu dobio od srpskih vladara, jer je u to doba od drugoga i nije mogao dobiti. Na drugo pitanje nije teak odgovor, poto je u ono doba splitska episkopija potpadala pod jurisdikciju carigradske patrijarije, pa je Trpimir jedino mogao potvrivati imanja splitskom episkopu, a nikako nadbiskupu, poto je splitska episkopija otpala od carigradske tek 924. godine, odnosno 72 godine posle te takozvane glasovite Trpimirove povelje, dakle onda, kada se Trpimir odavno nalazio meu mrtvima. Godina 924. uzeta je iz dela hrvatske suvremene povijesti tampanog u Hrvatskom Listu od 22. IV. 1939., pa kako znamo da su se datumi ovakve vrste esto puta pomerali desetinama i stotinama godina unazad, kako je kad trebalo izgraivati fiktivnu hrvatsku istoriju, to bi mogli pretpostaviti da je splitska episkopija moda i docnije otpala od carigradske patrijarije.
Prema najobjektivnijim" piscima nadopunjene hrvatske povijesti" trebalo bi da su Hrvati usporedo sa svojim dolaskom polovicom VII. stolea zagospodarili srpskim starosedelatvom, koje je bilo u veini, i naturili im takozvanu dravnu organizaciju i ratniki smisao. Tako kau sada. Meutim, mada im mi mnogo ne verujemo, oni nam u XVII. veku preko Pavla Vitezovia rekoe, da su Srbi jo oko Hrista i pre njega naselili zemlje, u kojima su Hrvati nali utoite, te da se Srbi jo u to doba pojavljuju kao samostalna dravna organizacija koja, dakle, od doljakih Hrvata nije morala nita pozajmljivati, a najmanje organizatorske i vojnike vrline, poto se za njih ni devet vekova posle toga nije nita znalo. A o nekakvim ratnim vetinama ili organizatorskom smislu ne moe kod Hrvata biti ni govora ne samo od doseljenja pa do prvo njihove samostalnosti pod Tomislavom 924. godine, nego i docnije. Avari i Slaveni, poplavie Dalmaciju, Meziju, Ilirik i Trakiju sve do Carigrada" (Hrvatski List od 14. aprila 1939.). Hrvatski se povjesniar, dodue, stidi da umesto Slavena spomene Srbe, iako se za vreme cara Heraklija, kada se ovo dogaalo, za druge Slavene u ovom delu sveta nije znalo osim za Srbe. Po hrvatskoj istorijskoj prii, Heraklije (610. - 641.) je nalazei se na rubu propasti usled navale Persijanaca sa istoka i Srbo-Avara sa zapada pronaao negde, Bog bi znao gde, pleme Hrvata kao najbolje organizovano slavensko pleme", koje se suprotstavilo srpskoj snazi i spasilo Heraklijevo carstvo. A to je jo zamrenije, Heraklije ih poziva negde na jugoistog Balkanskog poluostrva! Izgleda da brai Hrvatima nije bilo dosta, to su nam toliko zla naneli od svoga dolaska, ve bi elili da nam makar u mati prireuju iznenaenja i onda kada za njih niko, pa ni oni sami nisu nita znali. Uostalom, sve i kada bi to junako hrvatsko pleme predstavljalo neku bioloku jedinicu u to doba, kako bi i mogli pritei Herakliju u pomo, kada je ovaj sa svih strana bio opkoljen i to, Persijancima sa istoka, a sa zapada, da upotrebimo hrvatski termin, AvaroSlavenima. Kad su ve matali fabrikujui ovu istorijsku nemogunost, mogli su izmisliti i transportnu avijaciju pomou koje su caru Herakliju pritekli u pomo. Da bi ovakva besmislica hrvatskog soinjenija mogla opstati, morali bi Srbi sada posle tolikih stolea preko svoje slavom ispisane istorije hrvatskoj povijesnoj fikciji ostaviti koridor, da bi ovi mogli caru Herakliju pritei u pomo. Po hrvatskim izvorima, Srbi su bili ono slavensko starosedelatvo koje su Hrvati zatekli kada su nas svojim dolaskom usreili. Primivi od Srba hrianstvo, oni su sve do Branislava, koga su tek nedavno krstili u Branimira, pripadali nadlenosti carigradske patrijarije, a tek za njegovog vremena su pripali pod rimsku administrativnu nadlenost, jer je on smatrao da je to zbog blizine Rima praktinije. U savremenoj, ovinizmom inspirisanoj i pod katolikom prizmom pisanoj povijesti Hrvata, oznaen je ovaj administrativni prelaz iz nadlenosti Carigrada rimskoj nadlenosti nita manje nego kao drugo krtenje Hrvata, mada se zna, da je rascep crkava usledio za blizu dva stolea docnije. Iz prostog razloga to je notorno da drugo krtenje pretstavlja prekrtavanje nekoga ko je ve jednom krten u kojoj od hrianskih veroispovesti, hrvatska istorija o ovome drugom krtenju daje oskudnu publikaciju i zadovoljava se samo na spoljanjem sjaju proslava. Poznato je da je Zdeslav doveo Hrvate u vezu sa carigradskom patrijarijom, koja ih je primila u hrianstvo. Branimir je iz praktinih razloga zamolio da se administrativno potine Rimu. To je u novoj hrvatskoj istoriji uzeto kao drugo krtenje Hrvata. Od kako se ovo, takozvano drugo krtenje proslavlja na vidniji nain po hrvatskim katolikim crkvama, poeli su se mnogi katolici interesovati za istorijat ove proslave. Meutim, sveenike su im prodikaonice radije zasenjivale oi poznatim katolikim frazama, nego to bi im priznali, da su nekada pripadali istonopravoslavnoj veri.
Ovu katoliku misteriju objasnio je, meutim, dr. Ferdo ii u Vjesniku hrvatskog arheolokog drutva" za godinu 1914. i celom hrvatskom jezuitskom kleru dobacio ovu istinu. Poznato je da se hrvatski knez Branimir, smaknuvi kneza Zdeslava obratio s proljea 879. godine na papu Ivana VIII. u Rim i tako odruio od carigradskog patrijarha, sa kojim je Hrvate doveo u vezu njegov predasnik Zdeslav. Da se ovakav prelaz od jednog crkvenog poglavara drugome shvaao u tradiciji kao krtenje, pokazuje naroito, to Konstantin Porftfogent i Zdeslavov korak prikazuje kao tobonje tree krtenje Hrvata, a kome dakako isto tako kao i o drugom ne moe biti ni govora. Otkrie dr. Ferde iia, poznatog hrvatskog naunika, tim je dragocenije to je usledilo u vreme kada mu se ni sa koje strane nije moglo prigovoriti da su ga inspirisali protunarodni reimi iz Beograda", kako je Zagreb za vreme zajednikog ivota od 1918. godine uvek pourio da protumai ma kakvu istorijsku publikaciju, koja ne bi bila u skladu sa hrvatskom istorijskom naduvenou. Sve do rascepa crkava polovicom XI. stolea takozvano drugo krtenje Hrvata, odnosno administrativni prelaz iz Carigrada Rimu, nije imalo nikakvog naroitog uticaja na meusobne odnose Hrvata i Srba. Meutim, rascepom crkava pojavila se pored rasne i verska razlika, koja je bila razlogom, da je srpstvo u doljakim Hrvatima nalo veito jezuitske protivnike koji su, oslanjajui se na katolicizam svu svoju panju usredsredili na to, da pomere svoj prostor na raun srpskog istorijskog i etnografskog tla. Sa svima obelejima slepe upornosti, ovaj je hrvatski napor produen sve do aprila 1941. godine, i posle njega.
PRVA SAMOSTALNOST POD TOMISLAVOM Jedna teka ratna sluajnost, koja je zadesila srpski narod na ovoj ervopskoj vetrometini, osokolila je Tomislava da, kao savesni ban, prigrabi celokupnu vlast svoje banovine i da se 924. godine otrgne iz srpske zajednice. Slino sluaju iz 1941. godine. Kad je Zarija Pribisavljevi srpski vladar oko 924. godine odbio da produi priznanje vlasti bugarskog cara Simeuna i kada ve na poetku neprijateljstava veina Zarijinih vojskovoa zbog Simeunovog lanog oseanja dopadoe bugarskoga ropstva, Bugari su osvojili veliki deo Srbije. Meu onima koji su dopali bugarskog ropstva bio je i aslav Klonimirovi, unuk Stojimirov. Sam Zarija se sklonio u oblast Neretve, koja je i pod Mihailom Zieviem, srpskim velikaem, pruila Simeunu otpor i najzad ga posle trogodinjeg rata prisilila na mir. U meuvremenu je Tomislav kao zavisni ban od srpskih vladara izabrao srpsku nesreu da bi dovrio svoju reenost o nezavisnosti i u docnijem odnaroivanju postao pionir rimokatolikih aspiracija u ovom delu Evrope. Hrvati su docnijim razvojem situacije mogli osetiti Tomislavljevu prenagljenost. Tomislav je, naime, verovao da e se propau srpske drave ostvariti elja za prostiranje hrvatske vlasti preko srpskih zemalja. Ali, Bugari su osvojili samo deo Srbije, a Rim je osetio snagu Neretve i Mihaila Vievia u tolikoj meri, da je Vievi sa svojom vojskom zaratio protivu Rima i dve godine posle Tomislavljevog gesta osvojio italijanski grad Sinopat.
10
Ovde dolazi i smrt Simeunova, koja je doprinela da se aslav Klonimirovi oslobodi bugarskog ropstva i sjedini razjedinjene srpske oblasti, te da povrati dobar deo srpskih oblasti, meu kojima Srem sa veim delom Slavonije. Za vladavine aslavljeve spada i neretljanska bitka protivu mletake republike kada su mleani potueni i 948. godine sklopljenim mirom naterani da se obaveu na plaanje danka. To je stanje trajalo sve do 960. godine, kada je aslav proterao Maare iz Bosne u Srem i tu u Sremu, u jednoj bitci poginuo. Za sve to vreme Hrvati su leinarskom hladnokrvnou posmatrali dinovske borbe srpskoga naroda od koga su se poeli odnaroivati, ekajui pogodno vreme da oerupaju leinu, koju bi drugi mesto njih oborio. U suvremenoj hrvatskoj povijesti" nailazimo na nepreglednu gomilu ispisanih pokuaja da prisvoji ta je tue. Tako se prvi Tomislavov korak prikazuje u lanom svetlu samo zato, da bi se iz njega mogle iskonstruisati takozvane Bijele i Crvene Hrvatske, a naroito ove poslednje, koje nikada nije ni bilo, ve ju je novija hrvatskaistorija naprosto morala izmisliti, kako bi u najkritinijim srpskim trenucima mogli podastreti svoje povijesno pravo" na srpske zemlje. Dosledna samoj sebi, hrvatska istorija, fabrikovana pre nekoliko godina, kae da je u doba ratovanja Zarije Pribisavljevia sa bugarskim carem Simeunom 924. godine Tomislav toboe proterao Bugare i prisilio ih na mir. A zatim jo smelije, da su, toboe, domai vladari Zahumlja, Travunije i Duklje, meu kojima i knez Mihailo Vievi priznavali Tomislavljevu vlast. To da je, onda, Crvena Hrvatska". O toj novoj hrvatskoj fikciji suvremena hrvatska povijest" ovako mahnita: Prema popu Dukljaninu, razdijelio je kralj Budimir Svetopelek na velikom zaboru na Duvanjskom polju dravu na Primorje i Zagorje. Primorje nazivlje jo Hrvatskom ili Dalmacijom, a dijeli ga na Bijelu Hrvatsku i na Crvenu Hrvatsku. Bijela Hrvatska sezala je od Duvna do Vinodola, a Crvena Hrvatska od Duvna do Draa. Jedan od najpoznatijih vladara u oblastima Crvene Hrvatske bijae knez Mihailo Vievi. (Hrvatski List od 18. IV. 1939.). Ova konstatacija, u kojoj se kao primarni momenat istie neko tobonje stvaranje Bijelih i Crvenih Hrvatski, otkriva, meutim, ono radi ega hrvatska istorija zasigurno ne bi spomenula ime kralja Budimira, iako je veto preutala iji je to bio vladalac, a koje njegova drava. Na jednom mestu nedaleko spomenutih v carjeh Budimira srpskog, koji je oko 675. godine razdelio svoju dravu na upanstva, banovine i kneevine. Meu tako razdeljenim srpskim pokrajinama nailazimo na Humsku i Ramsku, odnosno bosansku Srbiju. to tvorci naduvene hrvatske povijesti nisu, ili nisu hteli, upoznati svoje itaoce sa ovim Budimirom v carjev srpski, imali su sa svoga stanovita razloga za to, jer je njegova zemlja morala biti Srbija, a u njoj Hrvati bez ikakve ili takve Hrvatske, koja ne bi prevazilazila onaj prostor triju docnijih hrvatskih upanija oko Zagreba. U ostalom, i ova hrvatska istorijska naduvenost o stvaranju nekakvih farbanih Hrvatski spada u red dobro smiljenih lai koje vekovima smeraju na to, da u srpskoj istoriji stvore takvu zbrku, iz koje bi zatim po volji mogli da vade ono, to im je za pokrie njihove istorijske golotinje potrebno. Jedan letimian pogled preko brda hrvatskih fraza, koje se sukobljuju jedna sa drugom. Po ovom tvrenju, Hrvati dolaze u svoju Hrvatsku zapadno od Slavonije i Bosne polovicom VII. stolea, gde zatiu Slavene, razume se, Srbe. Oni toboe odmah po svome dolasku svojom ratnikom i organizatorskom sposobnou naturaju svoje ime tome srpskom starosedelatvu i osnivaju takozvanu Bijelu Hrvatsku, Crvenu Hrvatsku itd. Koliko je istine u prii o velikim dravnikim i organizatorskim
11
sposobnostima hrvatskih doljaka, vidi se i po tome, to se za njih ni 200 godina docnije za vreme odravanja franakog sabora u Frankfurtu na Majni (825.) nije ni znalo da postoje, dok su polapski i juni Srbi na tome saboru predstavljali narode. Nalazei se u takvoj prolosnoj oskudici, nije ni udo to su Hrvati morali izmiljati svoje drave sviju boja. Dodue, ove farbane Hrvatske razgoliio je roeni Hrvat istoriar Ivan ver, koji svojim hrvatskim istorijskim kolegama otvoreno dobaci da Crvena Hrvatska" u stvari nije nita drugo doli Srbija. (Zagreb: Ogledalo" II, str. 119). Drugi hrvatski naunik, dr. Tomo Mareti, obraunava se sa soinenijima Smiiklasa i njegovih pomagaa o tobonjoj Hrvatskoj kao zasebnom dravnom pojmu i kae: Eto na kako slabom temelju stoji Velika Hrvatska! Nje nikada nije bilo, nego ju je Porfirogent naprosto izmislio". (Slaveni u davnini" str. 69). Ni sa tako, po dr. Maretiu, navodno, izmiljenom Hrvatskom, meutim, Porfirogent nije prema istoku prekoraio reku Cetinu, jer o istonoj granici Hrvatske Porfirogent doslovice veli: Od reke Cetine poinje zemlja Horvatska i stere se uz primorje sve do granica Istrije, odnosno do grada Albuna, a u gorama i prelazi donekle temat istorijski. Kod Centine i Livna granii sa zemljom Srbljije". (Ib. 145-7). Porfirogent je zaista imao pravo. Hrvatska do njegovog doba (912. - 959.) nije prelazila Cetinu, a za dalje znamo. Samo, propustio je on zabeleiti, da se i zapadno od Cetine prostirala srpska etnografska celina sve do linije, koja se sa zapadne strane sreza ogulinskog sputa u more na mei srezova gospiskog i senjskog. I Raki o granici izmeu Hrvatske i Srba kae: Hrvatska je zapremala zapadni dio rimske Dalmacije, imajui za junu granicu kod Mora rijeku Cetinu" (Rad jugoslovenske Akademije 56", strana 140). Nobel je mirne due mogao osnovati jo jednu od svojih nagrada, koja bi se dodeljivala onom istoriaru izvan hrvatske i unutar hrvatske narodnosti koji bi ma gde i kod kojeg ozbiljnijeg pisca pronaao koju od onih ofarbanih Hrvatski, pa da ta nagrada veito ostane u kasi. Jo manje bi se ko naao, sem hrvatske istorijske naduvenosti, ko bi mogao postaviti tvrdnju, da je jedan Mihailo Vievi koji, iako srpski velika, esto puta nije hteo priznati vlast srpskih vladara, mogao priznati vlast srpskog otpadnika kneza Tomislava, koji tek to je bio poao stazama otpadnitva. Ta zbog Mihaila Vievia i njegove tvrdoglavosti je i propao srpski otpor prema bugarskom caru Semeunu. Jer, kada se srpstvo pod Zarijom Pribisavljeviem nalazilo zbog Simeunovog pritiska u tekom poloaju, Vievi je ostao veran tradiciji mnogobrojnih srpskih tvrdoglavaca samo zato, da bi se odrao na svome kneevskom poloaju, pa nije pomogao Pribisavljeviu, ve je doekao da Simeun ugrozi granice njegove zemlje. Tek tada je on sa svojom kopnenom i pomorskom snagom navalio na Simeuna i posle trogodinjeg ratovanja prisilio ga na mir. Eto, taj je mir iznudio Mihailo Vievi, a ne Tomislav, kako to hrvatska naduvenost (Hrvatski List od 20. i 21. IV. 1939.) kontira u svoju korist samo zato, da bi izvrtanjem istorijskih injenica neto od srpske istorijske batine ukrala i okitila svoje istorijsko siromatvo. Hrvatska istorija za isti vremenski period tvrdi, da je Tomislav imao jaku vojsku i jo jau flotu, ciljajui, razume se, na onu vojsku i flotu Mihaila Vievia koja godine 926.
12
pree Jadransko more i osvoji italijanski grad Sinopad. Na veliko hrvatsko razoaranje, meutim, videsmo, da je to bila srpska, a ne hrvatska snaga. Ipak, posle Tomislavljevog gesta od 924. godine, jedan deo Hrvata je pokazivao otpor prema Rimu i svima novinama koje su iz njega dolazile. Narod, koji je bio privren srpstvu i pravoslavlju, vodio je vie od jednog stolea posle toga borbu protivu rimskih pristalica unutar svojih redova i pokazivao otpor protivu otpadanja od srpstva i carigradske nadlenosti pravoslavlju. Ova se borba prenosila posle Tomislava i na ostale knezove rimske sluge, a dostigla je vrhunac u ubistvu kralja Zvonimira. Zvonimir je, kao i njegovi prethodnici, a kao i njegovi potomci 1941. godine, zatirao sve ono to bi u programu hrvatskog odnaroavanja podsealo na doba kada su Hrvati doavi meu Srbe i primivi od njih hriansku veru, vremenom postali srpsko pleme. Usred narodnog revolta zbog ovakvog odnaroavanja, Zvonimir je, po nagovoru pape Grgura VII., sakupio na Kninskom Polju sabor, koji ga je trebao ovlastiti da po Hrvatskoj sakupi vojsku i da sa njome poe na Svetu Goru da je oslobodi od pravoslavnih siledija. Zvonimir je jo prerano smatrao proces hrvatskog otpadnitva zavrenim, jer je to usledilo nekoliko vekova docnije. Zato je narodni gnev na tome saboru dostigao takve razmere, da je Zvonimir saseen noevima svoje vlastele i naroda. Da posle ovog istorijskog dana na Kninskom Polju nije nastupila maarska najezda, te se srpske zemlje nale pred novim problemom, moda bi Zvonimirovom smru rimski uticaj isezao i hrvatski narod ostao veran srpskoj tradiciji. Time bi se srpstvu, a i hrvatstvu kroz tolika stolea utedeli mnogi teki dani.
O STARINI SRPSKOGA IMENA Zbog odomaenog pravila, da o srpskoj istorijskoj znanosti mogu pisati samo oni kojima je to izvor prihoda za ivot, zanemaren je prilian broj pismenih Srba, koji su, za razliku od onih prvih, iz istog patriotizma i ljubavi prema svome narodu posveivali svoj ivot istraivanju srpske i slavenske prolosti, ne rukovodei se smerom posmatranim kroz prizmu dinara, ve istim slavenstvom i srbizmom. Meutim, svaki onaj koji po svome zanimanju nije bio vezan za katedru istorije, oznaen je ili kao neznalica, ili je u najboljem sluaju posmatran sa gledita istorijskog amaterstva. Na istorijsku se nauku, dakle, gledalo sa stalekog stanovita. A kako je drava slabo ili nikako uestvovala u stvaranju istorijske nauke, ve je ova bila preputena privatnoj inicijativi, to je stale iz sasvim razumljivih razloga zazirao od kritike, koja bi moda dovela u pitanje mogunost prodaje napisanog dela ili ugrozila egzistenciju i izvore za ivot. Zbog toga nisu ni nainjena mnogobrojna polja rada koja, da su obraena, bacila bi pravo svetlo na srpsku istorijsku prolost i doprinela srpskom narodnom osveenju. Koliko god je istorijski problem posmatran kod Srba sa stalekog stanovita i time sputavan u svome progresu, toliko je hrvatska propagandna istorija imala uticaja na srpsku istorijsku nauku, koja se u interisu tobonjeg bratstva uginjala i preutno dozvoljavala i takva prisvajanja srpskog istorijskog bogatstva, kakva se ni po koju cenu nisu smela prepustiti hrvatskoj pohlepnosti.
13
Nalazei se iza neprijatnih iskustava i saznanja o svemu ovome, nameu nam se sama po sebi pitanja: Da li smo smeli za ljubav suvremene hrvatske povijesti" i nekolicine nakrivo nasaenih srpskih uenjaka, kojima je hrvatski uticaj ograniio istorijski vidik i ukoloseio ih u odreenom pravcu, ubrajati mnoge domae i strane pisce u istorijske neznalice. Meu mnogima, treba li i cara sviju Rusa, Petra Velikog, ubrojati meu nepoznavaoce to u manifestu (tampanom na strani 23 - 25 Orfelinijeve istorije o Petru Velikom, izdatom 3. marta 1711. godine) sokoli Srbe da dignu ustanak protivu Turaka, pa im preporuuje da se ugledaju na svoje daleke pretke, meu kojima i na Aleksandra Velikog Makedonskog. Moemo li opet samo zato da ne bismo pogodili hrvatsku osetljivost, pokriti oi pred onim majestatom u ekom dravnom arhivu, kojim Aleksandar Veliki o srpskom narodu kae: Velikomonom, najuvenijem, najznamenitijem i najmnogobrojnijem narodu naem Srpskom. Ili, treba li pristati na pogrean prevod ovoga majestata, gde je eki prevodilic tek negde pre kojih stotinu godina umesto naroda srpskog stavio naroda slavenskog, iako se za vreme Aleksandra Velikog nije znalo ni za kakve Slavene, poto se takvo ime pojavljuje tek u VI. ili VII. stoleu. Da je hrvatski pesnik Ivan Gunduli u doba ustako-hrvatske podivljalosti nekim sluajem bio iv, on bi za onaj stih: Od Lesandra Serbljanina, vrh svjeh cara, cara slavnog, ili platio ivotom, ili bi se u najsrenijem sluaju naao u poloaju pitomca beogradskog Komesarijata za izbeglice. Treba li rei hrvatskom istoriaru Franji Rakom da nije govorio istinu kada je napisao: Pod ovim imenom (Srba) poznavahu Slavene Grci i Rimljani nege od VII. vijeka prije Isusa". (Povijest Slavena" str. 6). Moe li se, dakle, onoj grupi ljudi srpskog istorijskog stalea, koji su sebi prisvojili monopol istorijske nauke i, toboe u interesu neega veeg, preutali ova dragocena vrela za stvaranje osnovnih podataka o srpskoj prolosti izraziti zahvalnost, ili ih treba ive ili mrtve igosati, a njihova soinenija u srpskom i slavenskom interesu spaliti i na taj nain likvidirati jednu epohu, koja bi se mogla nazvati epohom istorijskih zabluda. Prevrui po istorijskoj grai, naiao sam na ispravan sud jednog meu onim asnim izuzecima, profesora dr. Vase Gluca, o mnogoj srpskoj uenoj gospodi iz redova istoriara. Govorei o zvaninoj istorijskoj nauci, koju je Austrougarska uperila na to da dokae, kako bosanski muslimani nemaju niega zajednikog sa Srbima, jer da su Srbi doseljenici, a muslimani da potiu od bosanskih bogumila, kako bi na taj nain bosanske muslimane pridobila za austro-maarsku i hrvatsku ideju, dr. Gluac zamera onima koji su se poveli za takvim istorijskim fabrikacijama i kae: Tu zvaninu nauku, koju je austrougarska uprava upotrebljavala za svoje politike svrhe, zastupali su u veini sluajeva Hrvati. Piui i irei takva kriva miljenja postigli su toliko, da danas ima mnogo ljudi, koji u te tvrdnje veruju, jer su tako itali u naunim knjigama i tako uili u koli". Ovo zapaanje dr. Gluca sasvim je na svome mestu. Veina srpskih uenih ljudi, sem asnih izuzetaka, zadojeni su naroito skrojenom istorijskom naukom, koju su Hrvati namenili za eksport. Predratne i posleratne prilike pogodovale su da se ovako naduvena hrvatska istorija kroji i odrava. Jer, za vreme ugarsko-hrvatskog takozvanog kraljevstva, Hrvati su mogli da svojoj istorijskoj mati bez ikakve kontrole dadu pun ovinistiki zamah. A za vreme Jugoslavije su zbog srpske pocepanosti i hronine politike krize, koju su Hrvati neprestano podravali, mogli kako su hteli uticati na nastavni program svih kola u zemlji, pa tako i na odravanju mnogih
14
istorijskih zabluda, koje su nas blagodarei izvesnom broju nakrivo nasaenih srpskih uenjaka, odnosno plagijatora hrvatske iskrivljenosti najzad skupo stale. U vreme kada sam radio na prikupljanju podataka za ovu knjigu, razgovarao sam sa jednim etnologom, profesorom univerziteta, koji je, uzgred budi reeno, osnovna znanja iz istorije dobio iz hrvatskog nastavnog programa. Dodirujui se crnogorskih Srba, ovaj ueni istoriar ree: A ta emo rei naprimer za jednoga Crnogorca iz plemena Kua, koji se kao predsednik carigradskih nosaa priznavao Hrvatom?" Jedan drugi profesor, koji je video rukopise za ovu knjigu pronaao je da na nekoliko mesta nisam stavio zapete. Eto u kakvim su se sitnicama gubili nai ueni ljudi. Zar nekoliko zapeta mogu imati uticaja na sadrinu nekoga dela. Ili, moe li onaj crnogorski Ku, koji se radije priznavao Hrvatom nego to bi crnogorsko ojstvo stavio u slubu carigradskog amalstva, ili ko zna iz kojih oportunistikih razloga, postati merilo za ceo srpski narod u Crnoj Gori? Pod tim uglom moe se posmatrati rad mnogobrojnih srpskih uenih ljudi, za koje nije toliko vano ta kau mnogi strani istoriari o srpskom imenu i etnolokim pojedinostima u srpskom istorijskom prostoru, koliko je vana izjava jednog carigradskog amalina. Jednom drugom prilikom raspravljao sam sa jednim naim univerzitetskim profesorom o onom Herodotovom zapisu, gde se u glavi V. na strani 33 kae: Srbi su posle Indijaca najvei narod na zemaljskom aru". Profesor je slegao ramenima, razvukao rezignirano lice i struno objasnio, da to nije nauno dokazano. Kao da treba neka naroita strunost, ili da se sada, posle vie od dve hiljade godina ime Srba treba drugaije tumaiti nego to u stvari jeste. Zato, dakle, to su se Hrvati preko svoje istorijske propagande i njihovog uticaja na slubeni Beograd potrudili, da se malo ko upusti u nauno ispitivanje Herodotovih i drugih zapisa iz vremena od nekoliko vekova pre Hrista, prineeni su ovi rukopisi kao rtva Bogu zaborava. Ako je tano, da se najranije ime Hrvata spomilje Trpimrovom poveljom iz 852. godine, hajde da vidimo ta je srpstvo pre ovih sjajnih" hrvatskih istorijskih stranica od svoje prolosti imalo. Kad bih ja kazao o starini srpskoga naroda i imena ovo to dalje sleduje, srpska uena gospoda iz redova istoriara digli bi na mene paklenu galamu. Meutim, na 14. strani Bizantijske istorije vizantijski pisac Laonik Halkonaondilas kae, da su Srbi najstariji narod na svetu, a u Minhenskoj knjinici uvaju se i sada zemljopisni zapisnici iz IX. veka, gde se izmeu ostaloga kae: Srbi su tako veliko carstvo da su iz njih proizali svi slavenski narodi". I nemaki pisac Cerning u knjizi Etnografija(1855.) tvrdi da su Srbi matino ime svih Slavena. Istog je miljenja i Fortunat Durih, koji se priklanja Delimirovoj ekoj kronici i zapisima Prokopija esarejca o tome, da su Srbi kao narod sa svima obelejima dravne organizacije egzistirali i u doba Hristovo. Nemaki istoriar lecer dokumentovao je 1802. godine raspravu o imenu Srba, negirajui Prokopijevo iskvareno Spori, i najzad zakljuio, da su se Anti i Slaveni nekada zvali zajednikim imenom Srba. Bilo bi intersantno intervjuisati kojega od naih istorijskih monopolaca, u kakvom odnosu stoji ona konstatacija na strani 160 - 175 Istorije o narodima srednje Azije", gde se govori da je kitajski pogranini poglavica Hja Juj molio od svoga cara pomo protivu Srba, dok su iveli u svojoj pradomovini Indokini i da je car obrazlaui Jujev predlog pred svojim velikodostojnicima rekao: Od kako su Huni pobegli, osilie se Srbi i zavladae njihovim zemljama. Oni imaju preko 100.000 vojnika, daleko su uveni svuda sa svoje telesne sile, a napreduju i u prosveti. U njih su konji bri, a oruje otrije. Srpska su plemena jo silnija i mnogobrojnija nego to su
15
pre bila i ve su dve godine, kako ne moemo da izmislimo nain, kojim bismo im doskoili. Ne bi bilo bez interesa uti struno miljenje kojeg od onih nakrivo nasaenih istoriara, ta misli o zajednikim reima, koje u svome jeziku i danas Persijanci izgoviraju i to: zima, ena, misao, zora, med, no, dva, tri, etiri itd. Jo vie bi nas interesovalo struno miljenje o tome, postoji li kakva uzrona veza izmeu imena reka i mesta u indokineskom prostoru i srpskih zemalja kao na primer: Srb, Srbalj, Kotar, Kotor, Gora, Drava, Timok, Morava, Srab, Dalj, Dub, Ravna Gora, Runi, Borje, Mokran, Sivonje, Bara, Bora, Zagore, Drvar, Kop, Mlava, Serba; Mala Bara, Kovilje, itomir itd. Ima li ko od naih istorijskih monopolaca ta da primeti u vezi sa ovim zajednikim reima u indokineskom jeziku i mestima u tome prostoru, na predavanje poznatog srpskog mislioca episkopa ikog Nikolaja odranog 9. marta 1941. godine na Kolarevom univerzitetu, kada je, dotiui se nedavnog boravka indijskog pesnika i pisca Rabindranta Tagorea u Beogradu rekao: Pre nekoliko godina, sa ovog istog mesta govorio je Beograanima na roak iz Indije, poznati peznik i mislilac Rabindrat Tagore. Rekoh vam da nam je roak zato, to su nai preci u davnoj davnini iveli u neposrednom susetstvu Indije, odakle su poneli mnoga verovanja, stremljenja, poslovice i mnoge sankritske rei. Kad moderni istoriari tvrde da smo se doselili sa Karpata, oni dodue pravo govore ali samo utoliko, ukoliko misle na nau poslednju polaznu stanicu. Inae, oni gree, kao to grei svako ko bi rekao, da je putnik iz Soluna doputovao u Beograd iz Topidera". Ove rei jo jednom opravdavaju one prekore upuene mnogim srpskim istoriarima da su se ogluili o dunost istraivanja stare srpske prolosti, rekao bi ovek kao po elji drugih naroda, koji su eleli i nastojali, da ta bogata prolost ne pripadne Srbima. Ovde spada i onaj opravdani prekor izraen u Lazievim odlomcima (1894.) gde se kae: Srpsko ueno drutvo u Beogradu ne moe se bijediti nekim preeranim srboljubstvom, jer je ono, Bog da ga prosti, dosta gluposti poinilo na tetu srpstva, a u korist brae Hrvata. Prouavajui rimskog pisca Plinija, dr. Tomo Mareti bi sigurno likovao da je naiao na ime Slavena, a pogotovo Hrvata. Meutim, on u zapaenom svome delu Slaveni u davnini rezignirano zakljuuje: Ne znaju nita za slavensko ime". Meutim, taj rimljanin Plinije, koji ivljae u doba Hristovo, ispisuje nekoliko imena manjevie tamnijeh, ali na nau veliku radost jedno je meu njima ie samo posve jasno, nego i oevidno slavensko, a to su Srbi ili kako ih Plinije pie Serbi". Kad to ne bi bilo tako, kakvog bi interesa imao eki istorik Josip Dobrovski, da u svom delu Jahrbuh der Lister, XXXVII (Be 1827.) kae, da su se svi Slaveni u staro doba zvali Srbima. ta je najzad rukovodilo Maretia, roenog Hrvata, da u knjizi Slaveni u davnini" na strani 54 jo jednom potvrdi: Mi smo ve rekli, da se srpsko ime nalazi kod starih pisaca, kao to su Plinije i Ptolomej". Ili, ko je mogao naterati prvog hrvatskog istoriara Pavla Vitezovia da na strani 28 svoje Kronike aliti spomena svega sveta vekov napie kako su Srbi, posle nesreno voenog rata 35 godina pre Hrista u Makedoniji, bili pobeeni od Rimljana i morali prebei preko Save i Dunava, pa se naseliti u Vojvodinu i Slavoniju. Kad bi Franjo Raki pisao svoju Povijest Slavena u doba Jugoslavije i na strani 35 o Srbima u doba Hristovo rekao, kako su imali ak porotne sudove, Hrvati bi ga optuili da je beogradski plaenik. Kao to vidimo, meutim, onda kada se o Hrvatima nije
16
nita moglo znati, pa ni docnije skoro sedam vekova, Srbi su imali svoje sudstvo. Ni Franji Rakom nije nita poznato ta bi Srbi od daleko docnije pridolih Hrvata mogli koristiti, kad su ve oko Hrista imali svoje obeleje dravne organizacije. Obrnuto, moglo mu je sigurno biti poznato, da su mu zemljaci i sunarodnjaci, utopljeni u srpske narodne obiaje celokupno svoje bitisanje rukovodili naelima srpskog drutvenog ureenja i srpske dravne organizacije. Nemako delo Naa znanja o Zemlji (Alfred Kirchhoff: Unser Wissen von der Erde 1886., 1890.) potvruje sva ona tvrenja koja kau da su Srbi najstariji i najbrojniji doseljenici na Balkanskom poluostrvu i veli: Srbi su na Balkanskom poluostrvu najstariji doseljenici i brojno najmoniji. U VI. veku Srbi prodree u Grku, te su neki tamo i ostali". I po ovoj tvrdnji, Srbi su na celih sto godina pre dolaska Hrvata bili jaki i vojniki organizovani, da su mogli preduzimati velike vojne operacije, pa se temeljna fikcija u hrvatskoj povijesti nalazi ve na prvom mestu u reenici gde se kae, kako su Hrvati dolaskom u nove krajeve naturili svoje ime i dravnu organizaciju. Politika i Pravda ne stanuju pod istim krovom. Da je to tako, svedoi sluaj austrougarskog ministra Venamijana Kalaja (Benjamin Kllay 1839. - 1903.), maarskog Jevrejina, koji je pre svoga ministrovanja u svojstvu poslanika na beogradskom dvoru pokuao da to objektivnije napie istoriju Srba. Mada iskreno priznaje da se ne moe oteti sam sebi, i svojoj narodnosti, koja ini da u mnogim stvarima ne moe biti potpuno objektivan, Kalaj je o starini srpskoga naroda nipisao: Neka bude dovoljno reeno, da su se po ispitivanjima najboljih slavenskih naunika, svi slavenski narodi u prastaro doba po svoj prilici nazivali Srbima". Kalaj zatim govori o srpskom kao najmnogobrojnijem ivlju u Bosni i Dalmaciji do Splita. Deava se, meutim, da Kalaj postane ministar za Bosnu i Hercegovinu, pa je njegovo istorijsko uverenje dolo u koliziju sa novim ministarskim poloajem. Razume se da je u njemu prevladao politiar, pa je Kalaj politiar pod pretnjom robije zabranio itanje svojeruno napisane Istorije srpskog naroda. Kao neko nepisano pravilo protee se jedna udna nit kroz sve istorijske redove namenjene srpskom istorijskom saznanju. Tu tajanstvenu nit predstavlja neprestano nastojanje, da se pojam srpstva vee za geografski oblik dela srpskih zemalja, koji se zove Srbija. Neka nevidljiva tua ruka, zaklonila je mnogim naim istoriarima izvan malenog kruga Srbije vidik. I ko zna, nee li se istorijski vidik ovakvih naih istoriara klase onih koji su 1939. godine reavali hrvatsko pitanje, suavati usporedo sa dogaajima sve dotle, dok srpstvo ne iezne. Takima srpstvo i moe zahvaliti za svoju neprestanu nacionalnu dekadenciju. Na razvalinima takvih umova sazidane su Hrvatske svih boja, ija se egzistencija zasniva na nesuzbijenoj mati rimokatolike naduvenosti iz Hrvatske. Dok se na hrvatskoj strani likovalo u izmiljanju kojekakvih hrvatski, dotle su se nae veliine zadovoljavale napajanjem generacija ne srpskom nacionalnom veliinom ve srpskom narodnom tragedijom na Kosovu. Tako je skoro cela naa istorijska hrana sastavljena ne iz doba srpskoga sjaja, ve iz biranih tamnih taaka srpske prolosti. Tu treba traiti uzroke to je u srpskom narodu dolo do nacionalne zamorenosti i sklonosti odnaroivanju. Neto malo grae to je posveeno Duanovom sjaju ili Nemanjievoj slavi, ne samo to ne predstavlja dovoljnu istorijsku registraciju toga velikog srpskog doba, nego je i obraena ukalupljenim profesorskim stilom, koji je donekle nepristupaan srpskim italakim masama. Takva indolencija dobro je dola Hrvatima da to jae istaknu svoja tisugodinja povijesna prava" na nepreporno srpski istorijsko-etnografski prostor. Prvi vladalac srpskih zemalja posle propasti Gota i Huna bio je Svevlad, ija se drava prostirala veim delom Balkanskoga poluostrva, tako da je zahvatila pravac
17
Balkanskih planina, severne Makedonije, Stare Srbije i Albanije, zatim Dalmacije sve do Trsta. Poto u to doba jo nije bilo ni pomisli o nekakvim Hrvatima, ime ovoga vladara jasno ilustruje njegovu narodnu pripadnost, a isti je sluaj i sa njegovim naslednicima, koji su se zvali istim imenima, kakvima su puna srpska sela i gradovi, ma gde se Srbi nalazili. Posle Svevladove smrti, koja pada oko 530. godine, nasledio ga je njegov sin Borivoj, koji je uzeo za prezime ime svoga oca i prozvao se Borivoje Svevladovi. Njegova je vladavina donela uvrenje srpstva od Jadranskog mora pa sve do utoka Save u Dunav. Jo veu je vojniku slavu postigao Borivojev naslednik Strojilo I, koji je oistio sve srpske zemlje od preostalih Huna i Gota. Njegova je prestonica bila u Prehvali ispod arplanine. Za njegovo doba pada osnivanje grada Raguze, docnije prozvanog Dubrovnikom, od koga e postati prva preteno srpska republika dubrovaka. Strojilo je poginuo u jednoj bici sa grko-rimljanima nedaleko Skadra, gde su se Grci i Rimljani koalizirali sa zadatkom da likvidiraju Strojilovu snagu. Za vreme Strojilove vladavine udareni su temelji dalmatinskim gradovima, meu kojima Trogiru, Splitu, Krku, Rabu i drugima. Nasledio ga je njegov sin Svevlad II., koji kao i njegovi prethodnici nije mogao ni znati da Hrvati negde postoje. Loza Svevladovia dala je vie od 10 vladara, koji su vladali srpskim zemljama sve do provale Avara u Ervopu. Mada su Avari kao narod tursko-mongolskog porekla predstavljali za Evropu opasnost, oni nisu mogli izmeniti srpsku stvarnost Panonijeg, Dakije i ostalih srpskih zemalja iz razloga, to su Srbi predstavljali domorodsku snagu, kojoj su Avari, hteli-ne-hteli, morali nuditi saradnju. Da bi to lake postigli, Avari su sobom doveli ostatke kaspijskih Srba, pomou kojih su uspeli da ostvare jau vezu sa Srbima. Za vreme Avara osnovana je, pored Panonske Srbije, i Daka Srbija, koja se prostirala od karpatskih Babinih Gora, pa sve do Tise, Dunava i Crnoga Mora. Tada je uzet i naziv dananjeg Banata po imenu Bana, koje je avarskog porekla. Osnivanje Dake Srbije spada u avarske pokuaje da stvori veze sa Panonskom Srbijom, kojom je vladao srpski knez Dobreta. Najzad su Avari poslali poslanike Dobreti da se pokori bez borbe, ali im je ovaj odgovorio: Nema toga ko bi nas pod suncem mogao pokoriti. Nauili smo da gospodarimo drugim narodima, a ne drugih nad nama. Dokle god bude na svetu rata i maa, ovo e biti na zavet! Da li strah pred ovakvom porukom ili ta drugo, tek Avari su se okrenuli u levi polukrug i preli na istoni deo Balkanskog poluostrva prema Vizantiji, koja je bila u to doba zauzeta ratovima sa Persijancima u Aziji. Daki su Srbi iskoristili ovu vizantijsku slabost, pa su sa jakom snagom prodrli preko Dunava i doprli sve do Soluna, gde su u zajednci sa Srbima, koji su ve tamo iveli oko 560. godine osnovali Solunsku Srbiju. Dok su se na jugu dogaali ovoliki pokreti, u Polapskoj Srbiji je Samko dovrio veliko organizatorsko delo. Hrvatska istorijska teorija hotimino se ne zadrava na ovim velikim srpskim zbivanjima bez razloga, da ne bi morala pasti u protuslovlje i na taj nain priznati Srbima prvenstvo na prostor, koji su Srbi davno pre dolaska Hrvata krvlju i znojem svojim zalivali, da bi ga zatim Hrvatima na temeljima lanog obeanja bratske vernosti ustupili i na taj nain prekratili jedno poglavlje hrvatskog lutalatva u potrazi za domovinom. Veto skrojena hrvatska istorija, meutim, spominje, da su Huni provalom u Evropu povukli sobom i Slavene, to bi odgovaralo vremenski i okolnosno onoj naoj tvrdnji, da su Huni i neto docnije Avari, povukli sobom ostatke kaspijskih Srba. Verni svojoj vekovnoj tradiciji neprestane negacije svega to je srpsko i njegova prolost, Hrvati ne kau da su to bili Srbi, ve ih svrstavaju u pojam slavenskog suvlasnitva, mada se pre VI. i VII. stolea, osim za Srbe, ni za kakve Slavene nije znalo. Nemajui, dodue, kuda, hrvatska istorija onakog kova, kakva je psiholoki pripremala dogaaje iza 6. aprila 1941., priznaje na jednom mestu
18
(Hrvatski List od 11. IV. 1939.), da su se pokoreni narodi podigli protivu Huna i da su ih u takozvanoj bitci naroda na reci Netadu negde u blizini Slavonije potpuno potukli, te da su se ovi oko 450. godine morali povui preko Karpata i nestati u junoruskim stepama meu svojim srodnicima. Povijest Hrvata ne bi bila dosledna sebi kada bi priznala, da su to ba bili Srbi koji su digli ustanak protivu Huna i oslobodili se njihovog jarma i saradnje. Jer, kako videsmo, propau hunske vojske, dolazi do obnove srpske drave i do osnutka prve srpske dinastije Svevlada i Svevladovia, a to ba oko 450. godine, kada se o Hrvatima nije moglo znati. Meutim, suvremena hrvatska povijest radije e preutati ime tih od Huna pokorenih naroda koji su digli ustanak, nego to bi izustila ime Srba. Od interesa je jedna konstatacija Konstantina Porfirogenta, gde se kae da su se oko vremena velikog avarsko-srpskoga previranja odvojila dva plemena Jezerci i Milinzi, koji su za vreme tih velikih narodnih pokreta doprli do Pelopeneza u Donjoj Grkoj i tamo osnovali Peloponesku Srbiju, sa kojom su samostalno vladali oko 200 godina, ali su se na kraju odnarodili i pretvorili u Grke. Ovo je zanimljivo zato to se zna, da se od Osijeka prema Vukovaru prostiralo veliko jezero koje se za rimskog doba po gradu Mursi (docnijem Osijeku) zvalo Mursansko jezero. Stanovnici oko toga jezera bili su Srbi, koji su bili ratniki jaki, a zvali su ih jezercima. Hrvati su, razume se, i na ove peloponeske Srbe bacili povijesni laso i u svojoj nezasitosti prisvajanja svega to je tue postavili teoriju o takozvanoj peloponeskoj Hrvatskoj koja, razume se, prevazilazi i fikciju o takozvanoj Crvenoj Hrvatskoj. Jer ih, kako videsmo, nije ni bilo, ve su izmiljene. Kao to je sluaj sa hotiminim zatajivanjem svega to predstavlja iskljuivo srpsko istorijsko samovlasnitvo, tako hrvatska povijest baca prekriva preko avarskog sluaja jer veli, da su Avari doli u Evropu sa svega 20.000 ljudi, ali da su ovi (valjda kao Hrvati!) vladali velikim teritorijama, pa ak i celokupnom Panonijom. Prikljetena, meutim, sa svih strana povijest je morala priznati, da su glavnu ratnu snagu Avara sainjavali Slaveni (da ne bi, razume se, morali rei Srbi) i najzad, da se ova avarska zemlja zvala Avarsko-slavensko kraljevstao (Hrvatski List od 13. IV. 1939). Ovo nije moglo biti avarsko-slavensko kraljevstvo, ve avarsko-srpsko, jer, u to se doba nije nita znalo ni za ime Hrvata ni za njihovu fiktivnu Hrvatsku svih boja, a znamo da se prvi istorijski dokumenat o imenu Hrvata pojavljuje tek 852. godine. Poto se sve ovo deavalo za vreme dinastije Svevladovia, nije teko prozreti hrvatsku povijesnu tendenciju, koja tei za tim, da ovo srpsko-avarsko kraljevanje, ako ga je bilo, okarakterie samo zato, da bi ga sada ili mogli prisvojiti, ili, u najgorem sluaju, podeliti sa Srbima. Nedaleko spomenuh vladara polapske Srbije Samka (620. - 641.), koji je likvidirao avarsku snagu i prodro do Jadranskog mora. U to doba spada i velika seoba naroda, pa uzmemo li da su se Hrvati u to doba kao nepoznata skupina doselili u docnije nazvanoj Hrvatskoj i ako se za njih ni za 200 godina docnije nije nita znalo, moramo se jo jednom zapitati, ta su od svojih takozvanih vrlina mogli pozajmiti Srbima, kada su oni, evo, imali svoju dravu i sve to jedan narod ini organizovanim. Srpski otpadnici najvie su naneli zla svome narodu. Ime janiara nikada nee izumreti u seanju srpskoga naroda. Ovde, meutim, treba naglasiti da Srbi nisu odlazili u otpaditvo samo prema istoku. Moglo bi se rei da su mnogo bili opasniji oni koji su ili u otpadnitvo prema zapadu. Jer, dok su oni zatim sa istoka unitavali srpsku materiju, ovi su sa zapada vodili rat protivu srpske duhovne kulture. O tome emo se, meutim, pozabaviti u posebnom poglavlju. Ipak, na zavretku ovoga dela, gde izravnavamo srpsku i hrvatsku prolost do prvih tragova o imenu Hrvata i njihove tobonje drave da bi videli ko je dotle imao svoju prolost, a ko ne, moram se
19
dotaknuti neznatne figure Tadije Smiiklasa, pokatolienog Srbina, koji je iza sebe ostavio istorijsko nedonoe Povijest Hrvata, za koju i sam u predgovoru na V. strani kae, da ga u pisanju nisu rukovodila naela istorijske istine, koliko elja za zadovoljenjem hrvatskih narodnih ambicija. I po tim principima napisana Povijest Hrvata, meutim, sadri nekoliko nehotinih priznanja, koja govore o Srbima kao vlasnicima zemlje na kojoj su Hrvati nali utoite. Tako Smiiklas na 175. strani i sam priznaje da o Hrvatima nije moglo biti ni rei na frankfurtskom saboru 823. godine, dok su juni i polapski Srbi zastupali interese svojih zemalja i uzeli uea u donoenju odluka o sebi i o drugim narodima Evrope. Materijal o starini srpske dravne organizacije i srpskog narodnog imena izneo sam do doba kada se prvi put doznaje za hrvatsko ime usporedbe radi, kako bi se jasnije ocrtale konture i veliina fundamenta na kojemu poiva srpska narodna prolost, i tama koja za isto vreme obvija hrvatsko poreklo. Dakle, doba o kome su malo ili nikako pisali nai profesionalni istorijski monopolci, koji su, kao po neijoj narudbini, tu veliku prolost srpsku precrtali, pa poeli sa srpskom istorijom negde oko IX. veka, ili oko 15 vekova iza prvih tragova o imenu Srba.
HRVATSKO POVIJESNO PRAVO" I GUSARENJE PO SRPSKOJ ISTORIJSKOJ BATINI Balkan je etnografski najosetljiviji deo evropskog kontinenta, a od pravednog ureenja etnografskih problema u Evropi, zavisie mir za mnogo vekova. Preko Balkana su se oduvek ukrtali interesi istoka sa zapadom i obrnuto. Takvom Balkanu su veina srpskih istoriara ostali duni onu nunu panju, koju on po svome geografskom poloaju i sa srpskopravoslavnog gledita zasluuje. Znajui ovaj srpski nedostatak, Hrvati su pourili da na svetsko istorijsko trite iznesu kao svoj i takav istorijski materijal, koji predstavlja najordinarniju otimainu srpskog istorijskog bogatstva. Zahvaljujui takvom stanju stvari, odomaena je jedna istorijska zabluda, koja teko pogaa srpski nacionalni presti i njegove ivotne interese. Hrvatsko povijesno pravo osnovano je veim delom na fikciji i dekretima vladalaca tipa Marije Terezije, koji su kroz prizmu slepog katolicizma posmatrali svet i probleme u njemu, a i na nehatu srpske istorijske nauke, koja je ostavila praznine, gde su se Hrvati po volji mogli uvlaiti i iznositi iz nje ta im treba. Drugi deo tisugodinjeg prava sastoji se iz raznih poklona srpskog etnografsko-istorijskog prostora, koje su pojedini austrougarski vladari s vremena na vreme otkidali, da bi zadovoljili hrvatske ambicije. Tako je srpski prostor, koji je vekovima zaduivao evropsku civilizaciju stojei na braniku od istone opasnosti, postao neka vrsta monete za potkusurivanje rimokatolikih rauna. Ovako zamiljeno hrvatsko povijesno pravo" koje se nikada nije poklapalo sa stvarnim hrvatskim etnografskim oblikom bilo je san, koji je vekovima tinjao na Markovom Trgu. Svojatanje srpskog etnikog prostora na podruju bive Austrougarske, plod je osvedoene hrvatske gramzljivosti ne samo po principima istorijske objektivnosti, ve i po dokazima, koje su postavili prvi hrvatski istoriari iz onoga doba, kada se hrvatski apetit na srpske krajeve nalazio u poetnom stadiju. Nova ovinizmom zadojena hrvatska istorija nerado spominje, pa ak i hotimino izbegava takva hrvatska imena i nastoji ih predati zaboravu ba zbog toga, to su ovi imali potreban minimum objektivnosti, da u svojim istorijskim delima ne mimoiu srpsku stvarnost. Ona svojom sadrinom svedoi, da nam ni jedan susedni narod nije prisvojio toliko
20
srpskog samovlasnitva kao to je to sluaj sa Hrvatima. Ali, ovaj prenos srpskog istorijskog bogatstva na stranice suvremene hrvatske povijesti moe se objasniti i time, to je veliki broj Srba nateravan da prilazi katolicizmu, odnosio sobom deo po deo srpske prolosti i stavljao ga kao neku vrstu otpremnine u hrvatsku istoriju, tako da ona, ustvari, predstavlja drugi deo srpske istorije, samo to je na nju stavljena hrvatska firma. Jer, jo ruski istorik Nikola Dorunov nije zabadava o Hrvatima rekao: Milioni Srba postavi rimokatolici, pretvorie se u Hrvate", (Drave i narodi str. 105), niti je jedan drugi ruski putopisac o svojoj poseti Zagrebu bez razloga rekao: Doao sam u stolicu pokatolienog srpstva. (Srbi u davnini str. 84). Eto, to su ti milioni Hrvata, koje rimokatoliki svetenik i uvar Budimpetanskog muzeja Matija Katani pre toliko vekova deli od Hrvata i kae, da su Srbi rimokatolike vere. Rekoh, vei deo hrvatskih istorijskih fabrikacija minulih rekoliko decenija, gde se bez ikakvog merila istorijske pristojnosti i objektivnosti udara hrvatski peat na nehrvatska istorijska zbivanja i dokumente, sve je to plagijat srpskog istorijskog batinstva. Jo kad uvaimo tvrdnju jednog izmeu retkih Hrvata prolog stolea dr. Tome Maretia da Hrvatske ni u doba Konstantina Porfirogenta nije bilo, ve da ju je Porfirogent naprosto izmislio (,,Slaveni u davnini str. 69), onda dobivamo objanjenje za nepresuna vrela hrvatske ovinistike megalomanije i apetita na ono, to se nikada nije hrvatskim nazivalo. Obanjavati istom istinom uzroke srpske nacionalne dekadencije, ili osuivati nosioce toga uzroka isto toliko znai, koliko stajati na srpsko-slavenskom straarskom mestu. Jer, nema vie niega, to bi moglo biti cena da se preute mnogobrojni momenti, koji su poput nepisanog pravila sistematizirani u nastojanju, da se za ljubav hrvatstva i jugoslavenstva rtvuje bogatstvo srpske istorijske tradicije ili koja od davnina srpska teritorija. Izgledalo bi na prvi pogled udnovato, da preansko srpstvo sa svoja preostala tri miliona stoleima sve do 1918. godine odoleva neprestanim katoliko-hrvatskim nasrtajima, da bi zatim, za svega dve decenije od osloboenja doivelo svoju katastrofu. Onaj, meutim, ko poznaje istoriju preanskih Srba i ko je pratio razvoj dogaaja od 1918. godine pa dalje, nee se i ne moe zauditi. Jer, odvojeni silom prilika od matine zemlje, Srbi pod Austrougarskom bili su upueni na duhovno samoodranje, koje su sprovodili onako, kako su nalazili za najcelishodnije. Cenom svoga junatva, Srbi su u izvesnim razmacima plaali mnoga autonomna prava, koje drugi narodi Austrougarske, pa ni Hrvati nisu mogli imati. Sve je to bila cena samoodravanja u srpstvu, pravoslavlju i svetosavskoj tradiciji. Godine 1918. uneen je ovaj drugi deo srpskog istorijskog kapitala u sklop opte srpske brige, sa duhovnim centrom u Beogradu. Nesrea je htela, a i bio je interes tuina, da se iza toga istorijskog datuma legne na lovorike i da se duhovna briga (izuzimajui ovde crkvu), poveri onim Srbima, koji su slabo ili nikako poznavali ne samo istoriju preanskih Srba, ve, reklo bi se, i matine zemlje Srbije. Zavaravan lanim bratstvom, Beograd je zatim utonuo u neku vrstu materijalistikog sna i troio osnovni srpski duhovni kapital, gledajui besprimernu harangu neprekidnog gusarenja po srpskoj istorijskoetnikoj batini, kao i bezobzirnog vreanja najveih srpskih svetinja. Ravnodunou jednakom nacionalnom zloinstvu, posmatrala je uspavana metropola, sem nekoliko asnih izuzetaka, plansku pripremu onoga to se odigralo poetkom 1941. godine sa Srbima severozapadno od Save i Drine. rtvovani su mnogi umovi iz redova preanskih Srba, koji su obiljem svoga istorijskog iskustva i znanja jedini bili kadri da se odupru invaziji hrvatske istorijske naduvenosti. Ljudima, koje su zbog njihovih nesposobnosti Hrvati sami birali iz srpskih redova, jer da toboe samo u njima imaju povjerenje" ili da sa njima mogu suraivati, poveravano
21
je donoenje i takvih sudbonosnih odluka, kojima ni po istorijsko-etnografskoj znanosti o preanskim Srbima, ni po svojoj srpskoj nacianalnoj zrelosti nisu bili, dorasli. Nisu retki sluajevi, da su ovakvi srpski nesposobnjakovii poput onih koji su kao strunjaci reavali hrvatsko pitanje u godini 1939., ministarske stolice Hrvatima plaali delovima srpskog istorijsko-etnografskog i ivotnog prostora. Na isti nain, retko koja grana srpskog javnog ivota od 1918. godine na ovamo nije bila protkana veto poturenim grekama, koje su najzad nale primenu u hrvatskom sluaju iz 1941. godine. Usled posleratne izopaenosti, kada su materijalni momenti potisli srpsku nacionalnu aktuelnost, pourili su neki srpski uenjaci da svoja nauna dela inspiriu eljom za dobiti. Meu ostalim delima, desilo se to i sa Stanojevievim istorijskim atlasom, ukoliko se odnosi na Duanovo carstvo. S jedne strane bojazan od kritike hrvatske povijesne nezasitosti, a s druge materijalni obziri, uinili su da se osakati srpski istorijski prostor i da se hrvatskim aspiracijama prepusti i ono, to dotle jo nije bilo izloeno hrvatskoj gramzljivosti. Sve to, razume se, u elji, da hrvatski krugovi pristanu na takav srednjokolski udbenik, koji e docnije postati nauno pravilo i predmet naeg odricanja, da bi nam ga hrvatska naduvenost u svako doba mogla staviti pred nos. Usporedimo li dakle kartu Duanovog carstva po Stanojeviu sa originalnom nemakom kartom o istome carstvu, raenom u Duanovo doba, a pronaenom u Peujskom vojnom arhivu i objavljenoj u 8. broju Slavonije za godinu 1939. vidimo, da su po Stanojevievom atlasu Srem sa delom Slavonije i Bosna sa dobrim delom june Dalmacije prineeni kao rtva Bogu matermjalizma. (Vidi nemaku kartu Serbien unter Tsar Dushan). Srbija pod carem Duanom
22
Nemaka karta: Srbija iz Duanova doba Karta pronaena u peujskom vojnom arhivu
Prema nemakoj karti pronaenoj u peujskom vojn arhivu rekonstrukcija V. Raievi (Bugarska je na karti oznaena kao tributalna dra
Tako su teorija o srpsko-hrvatskom bratstvu i bojazan od kritike susednih naroda, iji su interesi zadirali u srpski istorijsko etniki prostor, osakatili osnovne podatke o starini srpskoga imena i uneli stranu tendenciju koja se docnije kao nezvan gost pretvorila u srpsko nauno pravilo. Moe li se ime drugim objasniti, da mnogi strani pisci pre i posle Hrista spominju jake i organizovane Srbe, dok srpski pisci izbegavaju ne samo da to istorijsko bogatstvo ma i sa rezervom citiraju, nego veina od njih izbegava o tome ma ta rei. Moe li se oprostiti i takav greh, da su daleko bogatiji prvi, slepilom hrvatskog ovinizma jo neobuhvaeni hrvatski pisci u materijalu o starini srpskoga imena, nego je to sluaj sa Srbima, koji su imali da dadnu smer, kojim e se istraivati srpska prrlost. U odnosu prema Hrvatima, naa je boleivost ila tako daleko, da su nai uenjaci izbegavali citate prvih hrvatskih istoriara, koji su raspolagali itavim bogatstvom podataka o Srbima i njihovim zemljama u okviru bive Austrougarske. Radi te boleivosti, koja se pre mogla nazvati slabou, mogao
23
je poznati zagrebaki srboder Obzor u svome 258. broju iz godine 1893. napisati: Taj veliki srpski narod, im se raselio i doao u doticaj sa drugim narodima, opadao je i gubio se, dok se ne snizi na narodi od 8,000 000. U samom sebi nosio je klicu razdora. Nije se vie htio zvati srpskim ve jedni zamijenie srpsko ime ruskim, drugi s poljskim, trei s ekim itd. " Ostavimo li po strani ta je Obzor ovime nehotino potvrdio, da su se svi Slaveni u davnoj prolosti zvali Srbima, on je ovime hteo to reljefnije predstaviti srpsku nacionalnu dekadenciju, ali je smetnuo sa uma, da ono to vredi za ostale slavenske narode otpale od srpstva, ne moe imati niega zajednikog sa hrvatskim iz prostog razloga, to ni sami ne znaju odakle su doli: da li Iranci ili Goti, ili to su se u docnijem narodnom izgraivanju udaljili od slavenske solidarnosti, te sve da su nekada propadali slavenskim narodnim naslagama. Oni su uticajem Rima, poev od Branimira pa na ovamo, preli u potpuno slavensko otpadnitvo. Razume se, ovo se odnosi na one tri upanije stvarne hrvatske postojbine oko Zagreba, a ne moe se odnositi na ostali deo prisvojen od Hrvatske, poto srpski narod ne moe primiti njihovo otpadnitvo kao svrenu stvar, ve se smatra pozvanim, da svoje nasilnim putem odnaroene sinove povrati srpskoj svetosavskoj tradiciji, a time i velikoj slavenskoj porodici. Zahvaljujui preteranoj skromnosti srpskih istorijskih umova, koja je kao po nekom nepisanom zakonu prelazila sa generacije na generaciju, hrvatskim suvremenim istoriarima nije bilo teko hrvatski apetit pomeriti sa uskog kajkavskog prostora u srpsko istorijsko i etniko podruje, koje nikada u inae siromanoj hrvatskoj istoriji ovima nije pripadalo. Da je to tano, pozivam se na samog poglavnika Antu Pavelia i njegovu radio poruku upuenu preko kratkotalasne radio stanice u Zemunu amerikim Hrvatima izmeu 1. i 2. decembra 1941. godine koja pored ostaloga kae: Nezavisna Drava Hrvatska vea je nego je bila ikada u povijesti i protee se od Mure, Drave i Dunava, pa do Jadranskoga mora" (Hrvatski List" od 3. XII. 1941.). Mi znamo na koji je nain Hrvatska, a da i ne govorimo o Nezavisnoj dravi Hrvatskoj, postala vea nego je ikada u povijesti bila. Ono to je vee, predstavlja stopu po stopu otete srpske zemlje i to ne vitetvom, jer to nije hrvatska osobina, ve smiljenom katolikom akcijom dirigovanom izvan Hrvatske, a preko nje. Tako je katolika Evropa vraala dug srpstvu za ono, to je srpstvo vekovima stajalo na predstrai evropske crvilizacije od muslimanske opasnosti. Zavaravano farisejskim izjavama o tobonjem bratstvu, srpstvo je previdelo opasnost sa zapada, pa dok je po cenu neprocenjivih rtava u krvi i pregnuima vekovima uspelo da odbrani stopu po stopu svoga podneblja i srpske kulture na istonom delu svojih zemalja, gubilo je na drugoj strani svoju najistiju narodnu skupinu u tolikoj meri, da su tri stare hrvatske upanije mogle postaviti katoliko-hrvatsku platformu, odakle se ve decenijama na sve strane eksportuje fikcija o tisugodinjem povijesnom pravu na ono, o emu im poglavnik pred licem celog sveta nehotice ree, da nikada u istoriji nije Hrvatskoj pripadalo. Pa ipak, i posle vekovnih progona i prisilnsg prekrtavanja, ija je egzekutiva voljom rimokatolikih vladara preputavana Hrvatima, posle Terezijinog doba, kada su zbog ljubavi prema svojoj hrianskoj i svetosavskoj tradiciji nastupili toliki srpski pokreti u cilju iseljivanja, da je Marija Terezija bila prisiljena na granicama postaviti vojne formacije radi spreavanja masovne seobe, ipak je jo 1910. godine na teritoriji dananje Nezavisne Drave Hrvatske" bilo 1.569.848 Srba. U isto vreme, broj Hrvata nije prevazilazio cifru od 2.476.575. Kada se jo uzme u obzir, da ove cifre proizlaze iz zvanine hrvatske statistike za godinu 1910., odnosno iz doba potenciranog hrvatskog ovinizma na tetu Srba u ovim krajevima, tek se tada moe uoiti, kolika je bila srpska stvarnost iznad suvoparnih cifara zvanine, hrvatske statistike. ta bi se tek moglo rei za etniki odnos izmeu
24
Hrvata i Srba nesporedno pred proglaenjem Nesavisne Hrvatske, kada se srpstvo donekle i pored reima koji je vladao u Banovini Hrvatskoj donekle moglo ispoljiti. U Hrvatskoj je odomaena poslovica, da su Hrvati dobri sluge, ali loi gospodari. Da su bili dobri sluge, to smo znali i pre 1918. godane, ali da su bili loi gospodari, o tome smo se mogli uveriti kroz svih 23 godine zajednikog ivota do 1941. godine, kada je njihovo gospodarenje triumfovalo ne toliko slomom Jugoslavije, koliko srpskim stradalatvom. Kada se paljivo prati ivot hrvatskog naroda kroz vekove, dolazi se do zakljuka da se ceo hrvatski narodni ivot sastoji iz znaenja one poslovice o dobrom slugi i loem gospodaru. Ta Hrvati su svoga nekrurisanog kralja Petra Svaia ostavili posle borbe na Gvozdu, da mu nesahranjeno mrtvo telo raznose gavranovi, samo zato da bi time to jae istakli podlonost Maarima i maarskoj vladalakoj lozi. To meutim ne bi ni u koliko moglo zanimati srpstvo i srpska-istorijska zbivanja, da time nije zapoeto jedno muno doba, koje je srpstvo s one strane Drine i Save bacilo u vekovnu, esto puta nejednaku borbu za ouvanjem srpskog obeleja, Srpske vere i tradicije. U pomanjkanju sopstvene vojnike, a i kulturne prolosti, Hrvati su, naslanjajui se na katoliki stav vladara kojima su nudili Zvonimirovu krunu, uspevali stavljati hrvatsku firmu preko iskljuivog srpskog samovlasnitva i ishoditi esto puta katolike povlastice za odnaroivanje Srba i njihovo privoenje katolicizmu. Ali, o tome docnije. Na ovom nas mestu interesuje, ta je bilo sa srpstvom za vreme takozvanog hrvatskog kraljevstva od Tomislava pa do Svaia (954. - 1102.). Pre nego ujemo o srpstvu u tome razdoblju, jo jednja konstatacija: Hrvati su za vreme te takozvane samostalnosti zaista poloili ispit iz takozvanih organizatorsko-ratnih vetina i jedva se kao narod sa svojom toboe organizovanom dravom odrao 17 decenija.
SRPSTVO ZA VREME PRVE HRVATSKE SAMOSTALNOSTI" (924. - 1102.) Zbog tvrdoglavosti i vlastoljublja onih srpskih kneeva i velikaa, koji ne htedoe pomoi Zariji Pribisavljeviu da se odupre navali bugarskog cara Simeuna, Tomislav je uspeo da pojaa proces hrvatskog otpadnitva i iskoristi vreme da uspostavi jae veze sa Rimom. Meutim, ve 931. godine, odnosno 7 godina posle Tomislavljevog pua, kao zahvalnosti srpskom gostoprimstvu, oslobaa se bugarskog ropstva aslav Klonimirovi, koji se proglauje za cara i die srpski ustanak, da bi zatim oslobodio vei deo srpskih zemalja, meu kojima i Srem sa veim delom Slavonije. Ono to drugima dotle nije uspelo, uspelo je aslavu da ujedini srpske pokrajine sa Neretvom, pa je tako cela dalmatinska obala, preteno sprskog stanovnitva, bila u rukama aslavljevog carstva. Ali, dok je aslav prionuo na unutranjoj konsolidaciji zemlje, Maari su 960. godine provalili sa severa preko Slavonije i Srema u Bosnu, gde ih je aslav doekao, potukao i proterao preko Save. U poteri za njima, poginuo je za vreme jedne bitke u Sremu godine 960. Posle aslavljeve pogibije, srpski dravni ivot doao je u teak poloaj. Grci i Bugari s jedne, a Maari s druge strane, otimali su po koji komad od srpskih zemanja.U tima pothvatima Maari su iskoristili Hrvate, koji su kroz itavu svoju istoriju nastojali da iz tue nesree izvuku korist za sebe. Meutim, ve oko 970. godine pojavljuje se ponovo srpski vladar Samuilo imanovi, koji die ustanak i oslobaa Srem sa delom Slavonije od Maara. Za sve to vreme od aslavljeve pogibije pa do imanovia, Humska i Tre-binjska oblast nisu ispadale iz srpskih ruku pod vladavinom Jovana Vladimira II. i strica mu Dragomira, koji su vladali Rakom,
25
Zetom, Humom i Trebinjem. Ni posle nesreno izgubljene bitke kod Bjelasice 1015. godine i docnije, od Samuilove smrti, Trebinjska oblast sa Zetom nisu pripale tuinu. Isto tako, ni bezbroj raznih tuinsko-hrvatskih nasrtaja nisu imali uticaja na vrstinu srpske due u Bosni, a jo manje je periodina maarsko-hrvatska okupacija mogla izmeniti injenino stanje u ovoj iskonsko srpskoj zemlji. Takvo stanje zatie i car Bodin, unuk Vojislava Dragomirovia, koji je 1034. godine oslobodio Draku oblast od Grka. Ovaj Bodin, koji je u Prizrenu proglaen za cara dopao je prilikom jedne bitke kod Paunja na Kosovu grkoga ropstva. Njegov otac Mihailo nastavio je sa odravanjem srpske samostalnosti, jer Grci nisu mogli njegovu Srbiju pokoriti. A kada se Bodin godine 1077. oslobodio grkoga ropstva, otac mu se proglasio za kralja, a Bodina uzeo za potkralja. Posle oeve smrti, Bodin je oistio sve ostatke maarskohrvatskih okupatora iz Bosne, pa u njoj postavio za bana Stezana, a u Rakoj Vukana. U njegovo doba spada osvajanje Dubrovnika i uspostava srpskog vojvodstva u njemu sa prvim srpskim vojvodom Gradiem. Posle njegove smrti, godine 1101. nastupile su nesuglasice meu naslednicima, usled ega su se stvorile tri jedinice i to: banovina Zeta, banovina Bosna i banovina Primorska. Za vreme ovih previranja meu naslednicima vladajue loze, rodio se u crnogorskom gradiu Ribnici kao sin jednog od roaka rakog upana Stevan Nemanja, koji e docnije udariti temelje srednjevekovnoj srpskoj veliini i slavi. No, do Nemanjine vlasti, srpstvo je prolo mnoga iskuenja, koja spadaju u teke stranice srpskih stradanja isto onako, kao to e i posle njega biti izloeno stalnim nasrtajima kako sa istoka, tako jo vie sa zapada, odakle su Hrvati poput leinara neprestano vrebali da bi leinarski kljun zaboli u srpsko nacionalno telo, ili da bi ugrabili priliku, da kojoj od palih srpskih rtava na braniku hrianstva i evropske civilizacije prikae hrvatsku firmu.
POHLEPA ZA SRPSKOM BOSNOM I NJENIM VLADARIMA Razmatra li se sadrina hrvatske istorije, istinska neminovnost upuuje na jedan jedini zakljuak, da hrvatska povijest predstavlja grabljivicu, koja je plen traila iskljuivo u srpskim zemljama sve od onda, od kako je katolicizam Hrvate ugradio u vrhu jezuitskog bodea, izmenjenog balkanskim izmaticima Srbima. Poto je glavni cilj hrvatskog svojatanja Herceg-Bosna i njeni srpski vladari, povratiu se za trenutak na doba, kada su rei Hrvat i Hrvatska bile nepoznate, kako bi videli ta je obuhvatala Bosna i ko su bili njeni stanovnici i vladari. Po Franji Rakom, Bosna se naziva optim imenom Dalmacije, koja je zahvatala prostor od mora pa do Drine i Save. (Raki, Rad 56 str. 109). Ovo se poklapa i sa franakim letopiscem Ajnhartom (Einhart, 770. - 840.), koji u svojim zapisima opisuje begstvo Ljudevita, nezavisnog kneza Donje Panonije, pred franakom vojskom iz njegove prestonice Siska ovako: Ostavivi grad Sisak, Ljudevit pobee Srbima, za koji se narod veli, da poseduje veliki deo Dalmacije." (Povelje Matije Ninoslava od dr. Vase Gluca, str. 47). To isto o Ljudevitovom begstvu tvrdi i prvi hrvatski istoriar Vitezovi, koji precizira Ljudevitovo begstvo u godini 822. i na strani 63 kae: Ljudevit ostavivi varo Sisak pobjegao je Srbima, gdje je docnije nevjerom ubio srpskoga vojvodu koji ga je u svoj dom primio." Pod jednom godinom docnije (823.), Vitezovi belei, da je Ljudevit ubijen na dvoru jednog drugog srpskog vojvode u Bosni, odnosno Dalmaciji, kome je spremao istu sudbinu kao onom prvom.
26
Da je Bosna bila isto to i Dalmacija, a Dalmacija to i Bosna, to nas je uverio hrvatski istoriar Franjo Raki. A da su to bile jo u doba kad se za ime Hrvata nita nije znalo srpske zemlje, to nam zajami franaki letopisac Ajnhart, negde u VIII. veku i prvi hrvatski istoriar Vitezovi u XVII. veku. Ali, to sve ne smeta suvremenoj hrvatskoj gramzljivosti, da o Bosni govori kao o iskonskoj hrvatskoj zemlji, a o Srbima bosanskim vladarima kao autohtonim Hrvatima, kako emo to dalje vldeti. Istorijski je notorno, da se ker rakoga upana Uroa I godine 1129. udala za maarskog kralja Belu slepoga, kome je Koloman dao izvaditi oi. Jelena je Beli donela u miraz Bosnu, koja je tada prvi put osetila maarsku vlast na celoj svojoj teritoriji. Ali, koliko god je ovo istorijski notorno, hrvatska povijest ne rumeni od stida kada tvrdi (Hrvatski List od 4. V. 1939.), da je Jelena donela Beli slepom samo neku Ramu na Dunavu, koja se ne moe nigde na mapi pronai. Samo, dakle, da Bosna ne bude Srpska, makar se i Rama od Prozora u Bosni morala pomeriti nita manje nego do Dunava! Hrvatska povijest pravi se da ne zna ili eli tako vaspitati svoje itaoce, da je ova Srpkinja zbog mueve oslepljenosti vladala Zvonimirovom krunom ne samo za njegova lvota, nego i 20 godina posle njegove smrti, koja pada 1141. godine. Jo manje se hrvatska povijest hvali Jeleninim bratom Bjeloem, dakle opet Srbinom, kao kraljevskom ugarskom namesniku, koji je istovremeno bio i ban hrvatski. Zaista, teko se hrvatskoj povijesnoj" naduvenosti hrvati sa istinom! Vetom kamuflaom razmee se povjesniar vladavinom maarskih kraljeva Bele, Stjepana i Andrije, kojima su vie formalno nego stvarno nasaivali Zvonimirovu krunu, mada to ovima nije bilo potrebno da bi mogli vladati Hrvatskom. Istie mnogo sekundarnih momenata, samo da bi sakrio srpski znaaj onoga vremena u Sremu, Slavoniji, Bosni i Primorju. Kao da se to tie Hrvata, naglauje udaju keri maarskog kralja Stjepana za francuskog kraljevia Anu, ali hotimino zaboravlja da se druga Stjepanova ker Katarina udala za Dragutina, sina Stevana Uroa Velikog i stranog, koji je sa Katarinom dobio u miraz Mavu, Srem i dobar deo Slavonije. Dakle, isto onako, kao to je Uroeva ker Jelena odnela sobom Arpadoviima u miraz Bosnu, tako su Arpadovii njemu, u zamenu za to, sa njihovom odivom (brakom Katarine i Dragutina), vratili ove krajeve, u kojima je zakraljen Uroev sin Dragutin kao Kralj Sremski, da bi se, zatim, 1276. godine proglasio kraljem sviju Srba. im se, dakle, treba osvetliti srpski karakter Bosne i ostalih srpskih zemalja, hrvatski povjesniari nabacuju fraze, samo da bi ispunili prazan prostor svoje istorijske oskudice. Ali, hrvatski povjesniari hotimino zaboravljaju i to, da je u prvo vreme vladavine Dragutina Nemanjia, kralja sremskog, junim srpskim zemljama vladao njegov brat Milutin, koji se ako gospon povjesinar nema ni' protiv oenio erkom maarskog kralja Ladislava, Jelisavetom, koja mu je u miraz povratila Bosnu. Istu onu Bosnu, koju je njegova sestra Jelena odnela kao miraz Beli slepom. Vaspitan da ne slui istini, hrvatski povjesniar vrda oko Bosne i kad se radi o tome da sakrije njen srpski karakter, on ne spominje da ju je erka srpskoga vladara Uroa odnela Beli, ve bei to dalje od nje, objanjava svojoj cijenjenoj italakoj publici, da je Jelena donela u miraz neku Ramu, koja da se nalazi na Dunavu. (Hrvatski List od 4. maja 1939.). Idui u poteru sami za sobom, hrvatski istoriari etiri dana docnije, (Hrvatski List od 8. V. 1939.) hvataju sami sebe i objanjavaju svojem hrvatskom narodu, da je Rama u stvari Bosna, a da naziv Rame potie rd reice Rame kao pritoke Neretve, koja tee od Prozora do ispod Konjica. Ona ista Bosna dakle, koja je vekovima odolevala nepozvanim nasrtajima, prolevajui krv samo zato, da bi se odrala u srpstvu i pravoslavlju. I pored sve ozbiljnosti pred tragedijom srpskoga naroda, mogao bi se ovek nasmejati hrvatskoj logici, koja im slui kao osnovica za svojatanje Bosne. Prema njihovom shvatanju, Uroeva ker Jelena, odnela je maarskom kralju u miraz
27
Bosnu. Poto je maarski kralj vladao i Hrvatskom, smatraju Hrvati, dakle, mada to sa njima nema nikakve veze, da im iz ostvarenja krvnog srodstva izmeu srpske i maarske dinastije pripada Bosna. Takvo im je merilo logike za ovaj sluaj. Meutim, kada je Ladislavljeva ker Jelisaveta svojom udajom za kralja Milutina Srbiji povratila Bosnu, hrvatski povjesniari shvataju stvar drugaije i mudro ute. Suvremeni hrvatski istoriari sa svojim sitnijim i krupnijim pomagaima, veliaju i uzdiu slavu hrvatskih kraljeva i po njima bi se moglo zakljuiti, da je meunarodni ugled hrvatskih kraljeva, poev od Tomislava pa do Petra Svaia, (ije su nesahranjeno telo razneli gavranovi), bio u najmanju ruku ravan ugledu srpskih vladara. Tako na prvi pogled. Meutim, povjesniari nam se ni u jednoj prilici ne pohvalie, da se ma i jedan od tih hrvatskih kraljeva mogao oeniti princezom ma koje strane vladalake loze, a jo manje, da je ikada koja hrvatska princeza sela na koji strani presto. Za razliku od njih, retki su narodi ondanje i docnije Evrope, na ijem prestolu nije sedela Srpkinja, a da i ne govorimo o princezama najmonijih stranih vladara, koje su bile srpske kraljice. Eto, koliki je bio hrvatski ugled. Jo jedan dokaz vie, kroz kakvo je merilo posmatrano takozvano hrvatsko kraljevstvo i nazovi hrvatska drava, koja i to je mogla imati ugleda, imala ga je utoliko, koliko je smatrana sastavnim delom srpskih zemalja. Paralelno sa koraanjem za istorijskim zbivanjima od starih vremena pa do sada, spotiemo se neprestano sa konzekventno postavljenim laima suvremene hrvatske povijesti, poto itava pisana hrvatska istorija nema karakter makar minimuma nune objektivnosti ve tendeciju oteti to je tue. A poto od drugoga nisu mogli zbog slabih etnikih i geografskih uslova nita otkaiti, srpstvo je bilo i ostaje prostor neprekidnih hrvatskih prieljkivanja. Zato se esto sreemo sa povjesniarima, koji rado belee nekoje momente, kada su Hrvati prolazno uspevali da budu sa Maarima suokupatori kojeg dela Bosne, ali se zato nikada ne sreemo sa njihovim priznanjem, da su te krajeve na kraju krajeva ipak morali vraati. Evo jednog takvog primera: Sa velikom spisateljskom" pompom zabeleeno je, da je hrvatski ban Pavao Bribinski (kao maarski vazal) iskoristio jedan sukob izmeu Srba i Maara, da bi se ovima drugima stavio na raspoloenje u nadi o konanom nasleu bosanskoga banstva, na ijem je elu stajao Stevan I Kotromanovi. Istina je, da je Bribinski pomou velike maarske pomoi za krae vreme okupirao jedan deo Bosne, gde je za bana postavio svoga sina Mladena, ali je isto tako istina, da je Mladen imao zadovoljstvo veoma kratko vreme sedeti na nasilno postavljenoj banskoj stolici u Bosni, poto je njegova neovena vladavina dovela do opteg ustanka. Taj je ustanak imao za posledicu Mladenovo begstvo iz Bosne, posle ega je bosansko srpstvo izabralo sa svoga bana Stevana II. Kotromanovia, sina Stevana I Kotromanovia. Hrvatska istorija (Hrv. List od 10. V. 1939) uzima ulazak Pavla ubia Bribinskog u Bosnu kao neku vrstu kupljene svojine, te da nije ovoga drugog saznanja gde su ubii najureni iz Bosne za veoma kratko vreme, stvorio bi se utisak, kao da je time pitanje Bosne u hrvatsku korist za svagda reeno. Na ovakve istorijske besmislice moglo bi se hrvatskim povjesniarima rei: Propaganda je jedno, a istina drugo. Vi se, gospodo sa Markovog Trga, esto puta hvatate u klopke koje ste drugima postavili, jer ipak prebacujete Mladenu ubiu da je bio neoprezan i nepromiljen, to ga je stalo propasti (Hrv. List 10. V. 1939.) i rezignirano kaete: Tako je bila slomljena velika mo knezova Bribinskih ubia, a mjesto njih se poela dizati mo susjednih bosanskih banova." Ko je slomio mo hrvatskih banova i ko su bili ti susjedni bosanski banovi hrvatski istoriari taje jer sa svoga
28
stanovita imaju pravo. Mi, meutim, i cela pismena Evropa znamo, da bi to bili Srbi i njihovi bosanski banovi opet Srbi. Nova hrvatska istorija se trudi da srpskom karakteru Bosne od ubia pa do Tvrtka (1309. - 1391.) da hrvatsko obeleje. Ovo naroito dolazi do izraaja u opisu linosti Tvrtkove, koga prikazuje kao Hrvata, iako je i deci osnovnih kola poznato, da se Tvrtko kao potomak Kotromanovia krunisao u Mileevu (1377.) na grobu Svetoga Save i uzeo naziv: Stevan Tvrtko I kralj sviju Srba. Tome istom Tvrtku kralju sviju Srba ponudili su hrvatski velikai najpokornije hrvatsku krunu da je spoji sa srpskom, poto su po primeru Bribinskih-ubia videli da se borbom ne moe nita od srpskih zemalja otkinuti. Da je Tvrtko mogao znati, ta e u dalekoj budunosti hrvatska istorijska naduvenost izgraivati na tome sluaju, ne bi se verovatno godinu pred svojom smru (1391.) na njihovu molbu proglasio pored kralja sviju Srba i kraljem Hrvatske i Dalmacije. Jer, umesto da se stvar tumai onako kako zdrav razum govori, hrvatski istoriari novijega kova smatraju, da im je Tvrtko time to se pristao proglasiti i hrvatskim kraljem, doneo kao poklon Bosnu i srpske zemlje; da bi ih zatim Hrvati ugradili u svoje tisugodinje povijesno pravo. Nije nam, dodue, poznato ta je o sebi rekao Tvrtko kada se primio da proiri svoje srpsko kraljevstvo i na Hrvatsku, ali nam je zato ostalo zapisano o njegovom krunisanju u Mileevu ovo. Ja Stefan Tvrtko v'Hrista Boga kralj Srbije, Bosne i Primorja. Bog mi je dao da sednem na presto srpskih vladara, mojih predaka." Ni jedan susedni narod nije toliko urio da prikai svoju firmu kojemu od srpskih velikaa, koji bi ko zna iz kojih politikih ili drugih rauna primio katoliku veru, kao to su to Hrvati inili. Analogno tome, moda ime takozvane Crvene Hrvatske treba traiti u okolnosti, to je Nemanja krten u katolikoj veri, jer se oblik izmiljene Crvene Hrvatske donekle podudara sa geografskim oblikom Nemanjine drave. Na isti nain hrvatsko istorijsko siromatvo trudi se da srpskoj Bosni dadne hrvatsko obeleje i time, to je Stevan Kotromanovi Srbin i ban srpske Bosne, zbog neposlunosti caru Duanu prognan iz Bosne udao svoju ker Jelisavetu za ugarskog kralja Ljudevita (1342. - 1382.), pa i sam primio na maarskom dvoru rimokatoliku veru. Dakle iz okolnosti, to je jo jedna Srpkinja sela na ugarskohrvatski presto, hrvatski istoriari smatraju, da je ova Bosnu kao svoj miraz donela nikom drugom nego ba Hrvatima. (Hrvatski List" od 11. V. 1939.) Kada je car Duan 1350. godine zbog neposlunosti i tetnosti srpskom kolektivu isterao Kotromanovia iz Bosne bez obzira to je ovaj bio Srbin, Kotromanovi nije pobegao Hrvatima, niti je katoliku veru primio od hrvatskih svetenika, ve na dvoru svoga zeta Ljudevita u Budimpeti. Mada ga Maari zbog te okolnosti ipak ne prisvojie, iako bi imali vie razloga od Hrvata, oni se pourie pa na njega stave hrvatski barjai prvo zato, to je bio tast maarskog kralja koji je vladao i hrvatskim zemljama, a drugo to je primio katoliku veru i govorio istim onim jezikom kojega je srpstvo onoj aici Iranaca ili Gota nazvanih docnije Hrvatima dao, da bi zatim na roenom jeziku vekovima slualo najfantastinije otimaine one srpske svojine, koja se nikada nije mogla posmatrati sa drugog stanovita sem sa srpskog. Da je, meutim, njegov boravak na maarskom dvoru zajedno sa sinovcem mu Tvrtkom I bilo prolazno vreme emigracije zbog internih odnosa u srpskim vladajuim kuama, vidi se i po tome, to je Tvrtko, kad se docnije ticalo srpske asti i slobode, ratovao protivu istoga toga ugarsko-hrvatskog kralja Ljudevita. (Hrvatski List od 12. V. 1939.). Nova hrvatska povijest u svojoj petljanciji dolazi sama sa sobom u koliziju, jer ne moe da objasni, kako to da Tvrtko, kralj Hrvata ratuje protivu Hrvatske. Isto tako Opis jugoslavenskog novca, tampan 1875. godine u Zagrebu svojom 186. stranom dovodi suvremene hrvatske povjesniare u nezgodan poloaj, jer za
29
Stevana I Kontromanovia kae: Stjepan I Kontromanovi (oko 1300 godine) slijedio je istonu vjeru. U srpskim krajevima pod Austrougarskom ostala je od davnina pria o hrvatskom karakteru : Primi dva Hrvata u svoj dom, pa jednog postavi za trpezu i hrani, a drugoga obori i stoj za to vreme na njega budi siguran da o tebi jednako misle obojica ! O tome se mogla uveriti Jelisaveta kao ugarsko-hrvatska kraljica, ker istoga onog Stevana Kotromanovia, kome suvremeni hrvatski istoriari u novije doba prikaie hrvatsku firmu. Nju su ustaki velikai, koji su joj se dotle do zemlje klanjali, zadrali za vreme jedne njezine posete Hrvatskoj u Zadru pa je 1387. godine osudili na smrt i pogubili. (Hrv. List od 15. V. 1939.). Kao i uvek, Hrvati su elili njenu smrt samo zato, to je bila Srpkinja. U lovu za velikim ljudima, ija ih oskudica veito prati, Hrvati su ak posegli i za Mehmed paom Sokoloviem. Da srpska i hrvatska publika lake proguta, hrvatski istoriari govorei o smrti Sultana Sulejmana II. pod Sigetom u Maarskoj kau: Veliki vezir Mehmed paa Sokolovi, rodom Hrvat iz Bosne, zataji smrt Sultanovu. (Hrvatski List od 31. V. 1939.). Teko je verovati da hrvatski istorijski bezobrazluk novijega doba nije znao, da je prvi srpski peki patrijarh Makarije (1557. - 1573.) bio niko drugi ve roeni brat Mehmed pae Solovia i da su zatim dva Makarijeva i Mehmedova sinovca Antonije i erasim jo 30 godina sedeli na prestolu srpskih patrijarha. Da je, dakle, Mehmed paa bio Hrvat njegov brat Makarije nebi bio srpski patrijarh, ve rimski papa. A da se Mehmed i u Sultanovoj slubi oseao Srbinom, vidi se iz njegovog pisma upuenog oktobra 1561. godine Temivarskom komandantu Andrau Batoriju, u kojem mu irilicom pie i ovo : I to mi alje pisama, sve mi alji na srpskom jeziku. (Dr. Vaso Gluac: Povelje Matije Ninoslava", str. 68). Ni naslednik Stevana Ttvrtka I, kralja sviju Srba, Stevan Dabia nije ostao poteen hrvatskog svojatanja. Uteljivo je, dodue, da ovo svojatanje nisu vrili savremenici svih onih srpskih velikaa pa i njegovi, ve hrvatski povjesniari, poev od takozvanog hrvatskog preporoda u prolom veku pa ovamo. Izgleda, meutim, da hrvatske povjesniare od toga preporoda" i buenja pa ovamo nije toliko oduevljavala srpska bliskost i hrabrost, koliko im se dopala srpska istorija i srpska teritorija, od koje bi po neto otkinuli i na tima erupotinama poeli zidati naduveno svoje tisugodinje povijesno pravo, kao osnovnu propagandistiku materiju, iz koje e docnije nii nova i najstranija srpska stradanja. Poznato je, naime, da je Tvrtka I nasledio Stevan Dabia Kotromanovi i da su se zbog njegove slabosti osilili srpski velikai Pavle Raenovi, braa Pavlovii, Vuk Vuki, ura Radivojevi, Sando Hrani i Hrvoje Vuki. Poznato je i to, da je njegova udovica Jelena, zvana Gruba, izabrana posle njegove smrti (1395.) od bosanske vlastele za bosansku kraljicu i da je posle zbaena sa prestola, a na njeno mesto izabran Ostoja Kotromanovi, na koga su kratko vreme posle toga udarili Maari. Hrvatska propagandistiki istorija objavljena 1939. godine (Hrv. List od 17. V. 1939.) oznauje sva ova previranja u bosanskim dinastijama kao hrvatska. Ne mogu samo da objasne, zato maarskohrvatski vladari napadaju kralja Ostoju Kotromanovia, kad je on po njihovom raunu bio Hrvat i hrvatski vladar! Dugaka je lista hrvatske prisvajake naduvenosti. Da, dugaka je isto toliko, koliko je dugo vreme od onda kako su nas Hrvati kao gotska skulina (po tvrenju mnogih uenih Hrvata) unesreili svojim ulaskom u nau sredinu i toboe nam doneli organizatorski smisao (Dr. Lorkovi: Narodi i zemlje Hrvata str. 34), kojega toboe, da dotle Srbi nisu imali. Izgledalo bi da nabrajanje ovih svojatanja zamara. Ja, meutim, smatram za neophodno, da se svaki takav sluaj potpuno rasvetli i time
30
donekle popuni praznina srpskih istorijskih pisaca, koji su na srpsku nesreu izbegavali da se ograde od hrvatskih nasrtaja na srpsku istorijsku batinu samo zato da ne bi pomutili toboe bratske odnose, ili da ne bi komplikovali susedske sa austrougarskom monarhijom, u iji se sklopu nalazilo vie srpskih nego hrvatskih zemalja. Najzad, kada se u aprilskim dogaajima 1941. godane iskristalizirala sva ona zla kob, iza kojeg je stajala veina hrvatskog naroda i njihovog javnog mnenja, namee nam se neodoljiva dunost, da se oduimo onim srpskim velikaima, koji su u naoj slavnoj prolosti iveli i umirali za srpstvo, da bi njihova uspomena jedino krivicom nae ravnodunosti prela. U album hrvatske istorijske naduvenosti, gde bi imali da mimo svojeg uverenja za vreme ivota, podupru fiktivno tisugodinje hrvatsko pravo. Meu srpskom vlastelom iz doba Ostoje Kotromanovaa, hrvatska istorijska oskudica pronalazi Hrvoja Vukia, vojvodu srpskoga i oznauje ga kao Hrvata. Da bi mu posle tolikih stotina godina to jae dali hrvatsko obeleje, dodali su mu odnekud tek sada iza prezimena Hrvatini", te je tako okrten u suvremenoj hrvatskoj povijesti kao vojvoda Hrvoje Vuki-Hrvatini. Ona mu pripisuje da je bio kolovoa hrvatskih ustanika oko 1400-te godine, kao i mnogo drugih neistina, kojima bi Hrvoje, da je iv, sa puno gneva doviknuo da su obine lai, koje su karika u lancu slinih, na kojima poiva cela savremena hrvatska istorija. Ustvari, Hrvoje Vuki je jedan od onih obesnih srpskih vlastelina u Bosni, koji bi radije video propast celokupnog srpstva, nego bi se odrekao vlasti. Njega je Ostoja dozvolom Ladislava Napuljskog, kralja ugarskog i hrvatskog, postavio za velikog srpskog vojvodu u Dalmaciji i gornjem Primorju zbog veine srpskog stanovnitva u tima krajevima. U to doba (oko 1400. godire) sporili su se o ugarsko-hrvatski presto Ladislav Napuljski i Sigismund nasledni ugarsko-hrvatski vladar po eni kraljici Mariji, unuci Stevana Kotromanovia, a keri maarskog kralja Ljudevita. Poto je Hrvoje u elji za to veom vlau potajno radio kod Ladislava Napuljskog u korist Tvrtka II., u emu je i uspeo, to je dalo povoda Sigismundu da podigne vojsku na ve izabranoga Tvrtka II., koga je zajedno sa mnogobrojnom srpskom vlastelom u boju kod Doboja zarobio, pa oko 130 srpskih plemia na licu mesta pogubio, a samog Tvrtka II. poveo sobom kao zarobljenika. Iz straha za svoje vojvodsko dostojanstvo, slavoljubiv i na taj nain za srpstvo negativan, Hrvoje je izdao i Tvrtka II. i pobegao Sigismundu sa svojim vienijim pristalicama. To je osvestilo srpski narod u Bosni, koji je ponovo izabrao Ostoju Kotromanovia za kralja. Videi svoj fijasko, Hrvoje je u emigraciji na ugarskom dvoru primio rimokatoliku veru. Ovaj prelaz iz pravoslavlja u katolicizam, koji nema niega zajednikog sa Hrvatima i Hrvatskom, upotrebili su skoranji hrvatski povjesniari kao otkrie, da je Hrvoje bio nita manje nego Hrvat. Da to bude verovatnije, dodae mu onaj dodatak Hrvatini. Maari, koji su prema svemu ovome imali vie razloga da prisvoje Hrvoju nego Hrvati, niti su ga posle prelaza na katolicizam smatrali Maarem, niti su na osnovi te injenice svojatali Bosnu. Hrvati, meutim, evo samo zato, to je veliki vojvoda srpski Hrvoje Vuki postao kum njihovog maarskog gospodara smatraju, da im pripada on i njegova domovina Bosna. Zaista, jedan izmeu mnogih izopaenih pojmova o istorijskom moralu! Hrvatski povjesniari, dodue, demantuju sami sebe jedva posle nekoliko dana (22. V. 1939.) i osvetljavaju linost Hrvoja Vukia drugim svetlom, ali to, razume se, za naroitu priliku i sa hrvatskog stanovita. Tu im ne uspeva prikriti njegovu potpunu privrenost srpstvu u momentu kada mu se uinila Sigismundova zatita nepotrebnom, on uluuje priliku da se ponovo doepa slobode. Tu slobodu iskoriuje u sebine svrhe, dodue, jer ga vidimo da pomae Turke u borbi protivu svoga dojueranjeg zatitnika Sigismunda, samo da bi opet, makar negativno, igrao neku ulogu. Hrvatska istorija kao da se najedared ali na Hrvoja i kae: Kad su
31
Turci godine 1415. uz Hrvojinu pomo potukli Sigismunda kod Doboja, prestao je uticaj ugarsko-hrvatskih kraljeva na Bosnu." Kako, meutim, moe biti hrvatskoj povijesti ao to su ugarsko-hrvatski kraljevi, a time i Hrvati izgubili uticaj na Bosnu ba zbog Hrvoja Vukia, kad je on jo malopre bio Hrvat! Da bi neobavetenima naturili, kako su ba oni, a ne Srbi, stajali na braniku hrianstva i kako su tobonjim rtvama ugradili Herceg-Bosnu u svoje umiljeno povijesno pravo, iskoristili su hrvatski istoriari novijeg doba sluaj poslednjeg srpsko-bosanskog kralja Stevana Tomaevia, koji se za odbranu od Turaka obratio papi molbom za pomo, priivi njemu i njegovom pogubljenju kod zidina hercegovakog grada Blagaja hrvatski znaaj, a svu onu u Aziju odvedenu raju i docnije janiare kao pripadnike hrvatskog naroda. Poznato nam je, da su nevino odvoena srpska deca poturavana i vaspitavana u mrnji prema svemu onome to je srpsko isto onako, kao to u ovom momentu rade Hrvati sa srpskom decom, koju su oteli od svojih roditelja i smestili ih po samostanima, odakle e izai kao hrvatski janiari. Ono su bili janiari Turci, o kojima narodno predanje govori najgore; na njih je iskaljena narodna kletva. Sad nam Hrvati dolaze sa novom teorijom: da su turski janiari, ustvari, bili Hrvati. Sasvim, dakle, u duhu ustakih naela. Kad bi to bila istina, to nije sluaj, mi bi najpripravnije skinuli nabaenu kletvu. Meutim, stvar sa janiarima stoji onako, kako je zabeleeno u srpskoj istoriji i narodnim predanjima, a ova nova hrvatska teorija ima trostruku tendenciju i to: da se bosanski muslimani ojaaju u fiktivnom uverenju o hrvatskom poreklu, da se Hrvati katolianstvu predstave kao veiti borci protivu svega to je srpsko i pravoslavno, i najzad, da se janiarski zulumi pribroje ustakom vandalizmu XX. veka i tako upotpuni slika, koja predstavlja stvarni duhovni odnos Hrvata prema Srbima.
HRVATSKI JANIARI Poto smo se upoznali sa novom hrvatskom teorijom o bosanskim janiarima, kojoj ni sami trezveniji Hrvati ne veruju, moram najzad u ime istorijske istine rei i ono o su tolike generacije pismenih Srba izbegavale kazati, samo da bi ouvale srpskohrvatsko bratstvo, koje je Hrvatima sluilo kao tobonja glazura, a Starevieva nauka stvarnost. Iako teka srca, srpstvo konstatuje, da janiarenje srpskoga ivlja nije prestalo propau turskog gospodstva u krajevima pod Austrougarskom. Naprotiv, ono je i posle turskog sloma nastavljeno, samo su se nosioci ove srednjovekovne tipike odjednom nali umesto u Carigradu, usred Zagreba, a njihovi naruioci i zatitnici u Rimu. Jer nije uzalud onaj ruski pisac Nikola Dorunov napisao: Milioni Srba postavi rimokatolici, pretvorie se u Hrvate" (Drave i narodi str. 105), niti je ruski general Gurko u Varavskom dnevniku za mesec oktobar 1890. napisao o svojoj poseti Zagrebu i ovo : Doao sam u stolicu pokatolienoga srpstva. (Drave i narodi str. 105). Takvim blagoslovom Rima, a protiv svoje volje, pokatolieno srpstvo, vaspitano putem zagrebakih jezuitskih centara, podstrekavano smiljenim planom daljnjih nasrtaja na srpstvo i pravoslavlje, daleko je prevazilo vandalizam turskih janiara iz srednjega veka kako po izboru zloinakih sredstava, tako i po broju rtava. To su, dakle, hrvatski janiari, ija nedela nee nikada izbledeti iz srpskog narodnog seanja. Pohrvaeni Hrvati najvie su zla naneli srpskom narodu. Jer, ona osnovna skupina Hrvata iranskog ili gotskog porekla, koja je sainjavala zagrebaku okolinu, postala je, kako sam na jednom
32
mestu rekao, otrica ugraena pre tolikih stolea u vrhu rimokatolikog bodea, namenjenog za sistematsko prodiranje na tetu pravoslavlja, ali, sem to su katolikom Rimu moda i nesvesno posluili kao most i orue, ne bi se mogli ubrojiti u opasnije takmace srpstvu i pravoslavlju. Mnogobrojna iskuenja doneli su srpskom narodu ba otpadnici janiari, koji su, da bi se to vie dodvorili katolicizmu, stoleima vrili zloine prema onima, koji su i dalje ostali uz svoju veru i svetosavsku tradiciju. Tok istorijskih zbivanja i uticaj Vatikana u austrougarskim dvorovima hteo je, da broj Hrvata-janiara vekovima, nekoliko puta premai broj matinog hrvatskog naroda. Ovi hrvatski janiari najveim delom i nose odgovornost za vandalizam, kako onaj duhovni u prolosti, tako i duhovno-fiziki u dogaajima 1941. godine i dalje. Kao to na jednom mestu spomenuh, ovi su Hrvati-janiari usporedo sa svojim odnaroivanjem odnosili srpsko istorijsko blago i svojim prilaskom katolicizmu uvrtavali ga u hrvatsko istorijsko pravo. Najnovije janiarenje vre Hrvati usporedo sa izgraivanjem Nezavisne drave Hrvatske po istim receptima, po kakvima su to radili Turci u srednjem veku. Mi smo to znali i pre, a ene izbeglice iz okoline Sanskog Mosta, koje su najpre bile podvrgnute strahovitim torturama po mnogim hrvatskim logorima, da bi najzad bile poetkom meseca marta 1943. godine prebaene iz Zemuna u Beograd, skrhane onime to su preivele ispriale su, da su ustai iskoristili akciju ienja po Bosni, u kojoj su pokupili ene sa njihovom decom u strpali u koncentracione logore. U toku premetanja iz logora u logor, oduzimali su im decu i smetali ih u katolike samostane. Najzad su u zemunskom logoru izdvojili zdrave devojke i ene, koje su nekuda odveli, a bolesne i za rad nesposobne ene prebacili u Beograd. Ako se ubudue rodi jo koji poteni Hrvat, kao to su meu ostalima bili senjski biskup Martin Brajkovi, Matija Katani, Ivan Antunovi i njima slini, oni e na ovaj nain postale Hrvate svrstati u red Srba katolika isto onako, kao to je biskup Brajkovi u popisu stanovnitva 1700. godine klasificirao hrvatsko stanovnitvo a) Srbe pravoslavne, b) Srbe katolike i v) Hrvate. Godine 1877., kada je pravljena statistika Kraljevine Ugarske, istoriar viker se osvre na Brajkovia te i sam oznauje okce i Bunjevce kao Srbe katolike. Treba naroito istai, jer to dobar deo dalmatinskih Hrvata i danas zasluuju, da ih je biskup Brajkovi smatrao Srbima katolicima.
U JEDNOJ RUCI KRST, A U DRUGOJ MA Rezultati aneksije Bosne i Hercegovine (1878. godine) Turci su mnogo vie potovali pravoslavlje od Hrvata. To u ostalom i sami Hrvati ne kriju, jer se u svima napisima ali, kako su Turci omoguivali pravoslavlju normalni ivot. Za to isto vreme, Hrvati su od bekog dvora neprestano tralli unitenje pravoslavlja u ostalim srpskim zemljama pod Austrougarskom, pa je dakle jedino bosansko pravoslavlje za to vreme bilo poteeno verskih progona sve do njene aneksije (1878.). Skoro isto kao Bosna, bila je zatiena Vojnika Krajina, koja je apsolutnom svojom veinom bila srpska, kako emo to videti iz predstavke patrijarha Rajaia hrvatskom saboru. Ona je inila duboki pojas izmeu Hrvatske i Bosne itavom bosanskom periferijom od Primorja, pa do istonog Srema, a stajala je neposredno pod dvorskom upravom, mada su se kroz vekove ponavljali hrvatski zahtevi da im se krajina potini, kako bi se ponjoj mogli jezuiti razmileti i nastaviti ono, to je Marija Terezija zapoela.
33
Hrvatima je najzad pomou Maara i maarskog sabora 1875. godine uspelo, da im beki dvor dekretuje Vojniku Krajinu i da je potini hrvatskim banovima. Tako su posle skoro 200 godina neprestanog ucenjivanja u pogodnim momentima, Hrvati najzad ostvarili svoj san i dobili novo polje rada za svoj jezuitski kler, koji se odmah bacio na posao. Meutim, i pored prilinog uspeha, postignutog vlau i silom, hrvatski jezuiti nisu uspeli da zatru srpstvo i pravoslavlje u ovim krajevima, a ono to su sa verskog gledita i uspeli, nisu uspeli sa etnikog, jer je taj narod i dalje po svojem obeleju i narodnim obiajima srpski. U njemu se i danas pevaju pesme o Marku Kraljeviu, Milou Obiliu i Starini Novaku. Zagrebaki krugoval" (radio), primoran je i pored tolike mrnje prema svemu to je srpsko, da u svojim emisijama posle svih onih ustakih pokolja daje srpsku narodnu muziku i pesmu, ne zbog pravoslavnih Srba u Nezavisnoj dravi Hrvatskoj koji su istrebljeni, ve zbog Srba katolika, kojima su iz Zagreba nizom decenija naturavali svoje ime i ako su se oni oduvek smatrali okcima i pripadnicima srpske etnike grupe. Za vreme dok je Vojnika Krajina stenjala pod katolikim pritiskom, bosansko se pravoslavlje diglo na ustanak (1875.) uvereno, da e ostvariti svoje nacionalne tenje u pripojenju Srbiji i Crnoj Gori. Mnogi savremenici slau se u miljenju, da se bosanski Srbi ne bi digli na ustanak kad bi znali unapred, kakav e nastupiti preokret mimo njihove volje i da e umesto otklanjanja jedne opasnosti, upasti u mnogo veu. Hercegovaka buna, koja se prenela i na Bosnu, naslanja se ideoloki i materijalno na Srbiju i Crnu Goru, koje su 1876 godine objavile Turcima rat, koji se ubrzo zavrio primirjem. Ali, kad je sledee godine Rusija zaratila sa Turskom, Srbija i Crna Gora su objavile Turskoj i drugi rat. Za sve to vreme Hrvati su mirno posmatrali sa druge strane ove pokrete kao da ih se nita nisu ticali, jer se u stvari i nije radilo niti o njihovom narodu, niti njihovoj teritoriji. ta vie, kao to emo to docnije videti iz proglasa bosansko-hercegovakih begova od 24. avgusta 1894., hrvatsko se ime u Bosni i Hercegovini nije niti spomnnjalo, a kamoli da se ko od bosanskohercegovakih muslimana mogao oseati Hrvatom. Kad je, meutim, aktom berlinskog kongresa (1878.) bosansko-hercegovaki ustanak dobio neeljeni pravac, a Herceg-Bosna privremeno poverene Austrougarskoj da je prosvijeti i uredi dok se ne rijei bosansko pitanje, pred Hrvatima se pojavila nova srpska leina, na koju e pasti jato jezuitskih gavranova. Ono to se u pogledu bosanske pripadnosti Hrvatima ve prema izjavi Ivana Talera u Hrvatskom saboru (1. juna 1861.) inilo nemoguim, jer je ovaj u diskusiji (na slubenom, nemakom jeziku) o Bosni rekao Pitanje istono, gospodo, nee ni ugarski ni na sabor rijeiti. To je evropsko pitanje i ako e naoj brai na jugoistoku biti od volje kome da se pridrue, ko zna, hoe li oni vie simpatija za nas ili za Srbiju imati." (strana 325 stenogr. zap.) to je sada Hrvatima postalo dokuivo. A da bosanskom srpstvu pravoslavne i muslimanske veroispovesti ne bi moglo biti od volje kome da se pridrue, Maari su uz pomo Hrvata okupirali Bosnu i da bi je to bolje prosvjetili, zatvorili su skoro sve srpske kole i manastire, pa umesto njih, naikali su Bosnu i Hercegovinu jezuitskim samostanima i sjemenitima, u kojim je otpoelo pokatoliavanje srpskog i muslimanskog naroda. Ve 1894. godine, dakle posle 19 godina od aneksije, neki jezuiti prvi put poinje nazivati bosanske muslimane nazvom Hrvati-muslimani u jednom dopisu Obzoru iz Travnika. Na ovo reagiraju najugledniji bosansko-hercegovaki muslimani, uputivi protesni ispravak Obzoru u kojem kau, da se oni nikad nisu oseali Hrvatima, pa da je takav naziv za njih isto to i kleveta. Obzor" dosledan samom sebi, nije hteo objaviti njihovu Ispravku, pa su travniki age i begovi zamolili zagrebakog Srbobrana da to uini, to je ovaj i objavio, u svome 72. broju za 1894. godinu.
34
Crna mantija nije meutim mirovala, ve je tvrdokorno nastavila smiljenim putem. Neko vreme posle objavljenog ispravka u Srbobranu, javio se travniki jezuita zagrebakom Obzoru ponovo sa intrigom, da su toboe Srbi nagovorili age i begove da onu ispravku poalju. Kao odgovor na ovaj novi nasrtaj, osvanule su jednog letnjeg dana 1894. godine po Travniku i mnogim bosanskim mestima velike plakate sa natpisom Naim din-dumanima u kojima se u biranom sadraju izmeu ostaloga kae: Mi se ne bi osvrtali na ove laljive dopise, jer nam je svejedno ta arsuzi o nama misle i kako piu, ali smatramo svojom dunou ponovo isto i bistro izjaviti, da je ona potekla od nas samih i bez ikakvog nagovaranja od koje-mu-drago strane. Mi mislimo da nema ni jednog muslimana u celoj Herceg Bosni a ni izvan nje, koji e jezuitsku uvredu smatrati kao neto malo, ve kao ogromno, to neemo ni kroz vjekove zaboraviti. A to dopisnik o nama muslimanima sudi, ne udi nas ni malo, jer se mi od jezuite boljemu ne nadamo. Nijesmo mi mazdumi kakvim nas hoe svijetu predstaviti tobonji utokljunac i Obzorov dopisnik, a uistinu nekakav utokljun ak, koji je srkao pamet u ovdanjoj jezuitskhoj gimnaziji. Znamo mi dobro predvieti posledice toga ina, te se ne damo ni na to nagovoriti. Mi do u najnovije doba nijesmo znali ni za kakve Hrvate, a od nekog vakta poee se nekakva bezbeli nauena djeca zvati Hrvatima. Pa da je to, ni po jada, nego hoe evo da i nas stare nazovu tim nama nepoznatim imenom. Mi ih zato molimo, neka nas puste na miru i prou se lai i klevetanja, jer emo inae okrenuti deblji kraj. A sada zavravamo rijeima preanje izjave, da ne samo to neemo imati sa Hrvatima i tamo njihovim jezuitima nikakve zajednice, nego smatramo svakog onoga muslimana, koji se uhvati u njihovo kolo, izdajicom svoga roda, vjere i plemena". Plakat je datiran u Travniku 24. avgusta 1894. godine i nosi ove potpise bosansko-hercegovake vlastele: Adem beg Hafizali, Islam ef. Kajmakovi, emsi beg Gluhbegovn, Ahmed beg Kulenovi, Beir beg Sulejmanpai, Veli beg Hasanpai, Aliefki ef. Junusefendi, Dervi beg Hadipali, Ahmed beg Gluhbegovi, Mehmed beg Bihevi, Abdulkadir Hadisulejmanovi, Omer beg Hadiali, ukir ef. Arnautovi, Abdula ef. Beiragi, Sulejman ef. Kajmakovi, Omer ef. Arnautovi, Mahmud ef. Arnautovi, Mehmed beg Krehi. Ovaka odlunost bosansko-hercegovakih muslimana nije mogla zbuniti jezuitsku prepredenost, jer je ona i dalje nalazila naine da to bolje iskrivi pravi smisao odluke berlinskog kongresa i da dobijeno vreme to bolje iskoristi u katolike svrhe. Tako su hrvatski jezuiti preplavili Herceg-Bosnu i, uz obilatu pomo maarskih okupacionih vlasti, umesto krstom, orujem vrili uzvienu katoliku misiju. Nalazei se izmeu maarskih okupacionih vlasti i hrvatskih jezuita, srpsko-muslimanski ivalj u Bosni i Hercegovini naao se izmeu dve vatre, pred najteim duhovnim i fizikim iskuenjima. Kulturno prosvetni zadatak austrougarske okupacije izbledeo je, a iz njega se ukazala teka stvarnost maarsko-hrvatske eksploatacije i duevne hegemonije. Kao rezultat prosvjetne misije, koju je berlinski kongres dekretovao
35
Austrougarskoj, a ova Maarima i Hrvatima, dolazi posle 29 godina do poznatog bosansko-hercegovakog vapaja u formi memoranduma, upuenog 1907. godine meunarodnoj konferenciji mira u Hagu, gde se detaljiu maarsko-hrvatske tenje da se pomou vlasti Bosna i Hercegovina to je mogue pre katoliziraju. Taj memorandum, u delu koji se odnosi na versko-prosvetni pritisik Hrvato-Maara u svom delu od 12. do 17. take glasi: Ta. 12. Kako je evropska mandatorka u Bosni i Hercegovini izvrila prosvjetnu misiju, vidi se najbolje iz ovih fakata: Odmah posle izvrene okupacije, zemaljska je vlada zatvorila sve osnovne kole, koje su postojale jo za vreme turske uprave. Srbi pravoslavne vjeroispovijesti prije okupacije su imali 94 osnovne kole i nekoliko mukih i enskih srednjih kola. Okupaciona uprava prvih dana zatvorila je 54 osnovne i srednje kole. Tako je vlada postupila i prema muslimanima. Umjesto narodnih kola, okupaciona je vlada otvorila 339 komunalnih osnovnih kola, kao i vie srednjih kola. Sve ove kole podignute su i izdravaju se o zemaljskom troku, iako je duh njene nastave i vaspitanje isto politiko-propagandistiki. Dakle, bosanskohercegovaki Srbi istono pravoslavne i muslimanske vjeroispovjesti, koji sainjavaju 85% cjeokupnog stanovnitva, prinueni su da izdravaju kole koje otvoreno djeluju na nacionalnoj i konfesionalnoj propasti svojoj. Naprotiv, okupacione vlasti svim moguim sredstvima pomau otvaranje i uzdravanje osobito katolikih manastirskih srednjih kola, u kojima predaju nastavu jezuiti i milosrdne sestre, kojima je okupacija u posjednute zemlje irom vrata otvorila. Ta. 13. Okupaciona vlada etabilirala je katoliku vjersku propagandu (Propaganda fide in pantes infidelium) i njoj je na elu postavila uvenog jezuitskog biskupa tadlera, koji nosi javnu titulu Papski komesar za vjersku propagandu. Dovukla je u zemlju itave legije jezuita, koji su iz drugih naprednijih zemalja istjerani kao najopasniji elementi razdora i omraze meu narodima jedne drave. Njima je vlada poklonila goleme komplekse zemljita, koje je uvijek bilo sastavni dio opte narodne imovine i o troku zemlje im podigla bogate manastire i velikolijepne crkve i kole. Ne proe dan da ove fanatike prozelitske propagandiste bilo obmanom ili silom ne otmu ili ukradu koga pravoslavnog ili muhamedanskog mladia, djevojku, kakvo siroto dijete ili udovicu, koje poslije zatvaraju u svoje prostorije i, tu ih najvarvarskijim sredstvima obraaju u katolicizam. Crni srednji vdjek inkvizicije, mogao bi u tom pogledu pozaviati dananjem dobu u Bosni i Hercegovini. Ta. 14.
36
Kao to je okupaciona vlada revnosna u davanju odobrenja i svake pomoi u novcu i zemljitu kad je u pitanju podizanje kakve katolike crkve ili manastira, tako je bezobzirna i neumoljiva kada ima da rijei kakvu molbu za podizanje sline pravoslavne ili muslimanske bogomolje. Optinama sa hiljadama muslimanskih i pravoslavnih dua, vlada godinama uskrauje odobrenje za podizanje bogomolje, dok katolike crkve podie i one, ge je u mjestu samo jedan andarm ili inovnik katolik, kao to o tome ima dosta primjera. Znajui ta u Bosni i Hercegovini za odranje narodnosti znai crkvena autonomija, koju su pravoslavni u punoj mjeri uivali za vrijeme turske uprave, okupacione su vlasti svoju politiku na to upravili, da ovu autonomiju unite i da njihovu crkvu podloe svojim vjernim kreaturama i slijepim politikim oruima. Isto to radi i prema muslimanima. Ta. 15. Okupacione su vlasti objavile rat istrebljenja i samom imenu srpskom u Bosni i Hercegovini, pa su umjesto narodnog imena proglasile provincijalno ime Bosanac i Bosanski, ili zemaljski jezik" i ako se narod od pamtivijeka nazivao i ponosio svojim nacionalnim srpskim imenom, to mu za vrijeme turske uprave nikad niko nije uskraivao. Nu okupacione se vlasti ne ogriniavaju samo na gonjenje srpskog imena, ve satiru vandalski i sve drugo to podsjea na srpstvo. Poznato je da su Bosna i Hercegovina sredite srpstva ne samo geografski, ve i u etnografskom pogledu, te se nije uditi to je kod nas srpska tradicija i srpska nacionalna svijest jaka kao u drugoj srpskoj provinciji Srbiji. Ove valja konstatovati, da je hercegovaki dijalekt na dostojanstvo srpsko-hrvatskog knjievnog jezika. Otuda je jasno, da se u Bosni i Hercegovini njeguje i uva nacionalna poezija srpstva, a osobito njen epski dio kao i srpske narodne pripovijetke. U Bosni i Hercegovini upotrebljavaju se vie nego ige gusle, t. j. muziki instrumenat za recitovanje junakih srpskih pjesama. Nema Bosanca i Hercegovca, koji ne bi znao i pjevao izvjestan broj onih junakih pjesama, a po neki na stotine njih. Iz tih pjesama znaju i svoju istoriju, tako da u pogledu nacionalnog saznanja nema naroda na svijetu, koji je politiki svjesniji nego to je srpski. Srbi se od nezapamenih vremena slue svojim pismom, koje je u drugoj polovici IX. vijeka pronaao Sveti iril i brat mu Metodije, arhimanariti za Solunsku Srbiju. ak i oni bosanski Srbi, koji su docnije preli u islam, do okupacije su se uvijek sluili irilskim pismom, dok okupaciona vlast nije nametnula latinicu, a narodni instrumenat gusle konfiskovala. Austrougarska je odmah s poetka zabranila i proslavljanje patrona nacionalne prosvjete Svetog Save, po kome je jedna naa pokrajina Hercegovina jo u srednjem vijeku dobila ime Vojvodstvo (hercegstvo) Svetitelja Save. A kad je viela da u tome ne moe uspjeti, ona se u posljednje vrijeme ograniila na to, da preko svojih agenata i katolike mladei, fanatizovane u vladinim kolama ove proslave ometa, na varvarski nain napada najintimnije osjeaje i jedan narod vrijea. S tim smjerom zabranila je i dranje javnih procesija u uobiajenom crkvenom obredu.
37
Ta. 16. I pored najispravnijih putnih listova, osobito onih lica koja.doputuju iz susjednih srpskih vemalja, ovima se ine neuvene tekoe pri putovanju, okruujui ih cijelim jatom bira i pijuna. Dokle okupacione vlasti u tom pogledu tjeraju, vidi se najbolje po tome, to su one zimus imale drskosti, da ak i prestolonasledniku Kraljevine Srbije, koji je inkongnito putovao, zabrane prenoiti u Sarajevu, ve je ovome protiv izrine volje spremljen naroiti voz, koji je na brzu ruku uklonjen iz zemlje. Tom je prilikom vladin komesar naredio svim sarajevskim hotelijerima, da ne smeju primiti na prenoite visokog putnika. Ta 17. Mladiima koji zbog kinjenja i zbog zloupotrebljavanja okupatorskih kolskih vlasti polaze kolu u susjednim srpskim zemljama, pri povratku u domovinu okupacione vlasti ne daju u zemlji nikakve slube, ni javne ni privatne. Obilate svoje stipendije za vie kolovanje na strani daje vlada samo onim svojim kreaturama, veinom sinovima svojih inovnika, koji su ve u koli pokazali neprijateljstvo i mrnju prema pravoslavnima i muslimanima i u slijepoj poslunosti prema vlastima. Tako, dakle, glasi onaj deo bosansko-hercegovakog memoranduma odnosei se na versko-prosvetni pritisak hrvatskih eksponenata i neposrednih izaslanika u jezuitskom i inovnikom kadru, koji su imali da izvre vekovni san o pokatolienju ove preostale srpske provincije u docnijem sklopu Austrougarske. Razume se, da su posle 32 godine kulturne misije u Herceg-Bosni Hrvati jedva doekali, da putem statistike mogu objaviti rezultate svojih nasilja u Bosni i Hercegovini. Godine 1910. izvren je popis bosansko-hercegovakog stanovnitva. Na veliku radost cele Hrvatske sa njenim biskupom tadlerom u Sarajevu, ova statistika javlja, da je u Herceg-Bosni pronala 385.009 Hrvata. Mada je ovaj broj novopeenik, Hrvati zajedno sa maarskim, ekim i poljskim radnicima (zaposlenim na eksploataciji bosanskih uma i u ogromnom vladajuem inovnikom aparatu), u odnosu prema celokupnom stanovnitvu Bosne i Hercegovine, predstavljali su jedva 19% bosaskohercegovakog stanovnitva. Hrvatski jezuitizam i slubena Hrvatska su toliko likovali, da je ova nametena statistika doivela nekoliko izdanja. Ni posle 16 godina od onoga proglasa bosansko-hercegovake muslimanske vlastele (u kome kau ne samo to nee niega imati zajednikog sa Hrvatima, nego ak tvrde da do pred kraj devetnaestog veka nisu ni znali za ime Hrvata) hrvatski jezuitizam nije smeo bosansko-hercegovake muslimane nazvati Hrvatima, ve velikoduno, u dravnoj hrvatskoj statistici konstatuje: Zbog toga, to imade muslimana koji se izjavljuju i priznaju Hrvatima, dok ih opet ima koji se priznaju Srbima, mislim da e biti najzgodnije ako se muslimane pusti iz kombinacije, jer im priblino nije mogue utvrditi koliko se njih priznaje Hrvatima a koliko Srbima. (Narodna statistika 1910. str. 21). Ipak hrvatska statistika i pored svih jezuitskih muka kroz vie od 30 godina, a naroito nastojanja hrvatskih popisivaa da broj Srba svedu na nulu, morali su makar i netano (razume se u svoju korist) objaviti, da u Bosni i Hercegovini ima 825.418 Srba, prema 385.009 Hrvata i katolika svih naroanosti. Kako muslimani kao to videsmo u momentu popisa 1910. godine jo nisu bili podlegli uticaju hrvatske propagande i raznih mera za prinudno pokatoliavanje, pa
38
prema tome i nezreli za hrvatsku stvar, ostavljeni su jo za kratko vreme bosanskim jezuitima, bilo da ih privedu katolianstvu, bilo da u njihovoj veini vaspitaju besprimerne delate, koji e svojoj brai bosansko-hercegovakim Srbima prirediti krvavu 1941. godinu. Srpska ravnodunost, koja je ravna nocionalnom zloinstvu, pomogla je minulih dvadeset i nekoliko godina Hrvatima i njihovom katolikom kleru, da stari hrvatski narodni program bude ostvaren, poto je hrvatskom jazuitskom crvu i njegovoj otrovnoj politici ostavljeno, da po svojoj volji harae po srpskom etnografskom prostoru, za kojega poznati frankovaki Obzor pre nekoliko godina mimo svoje volje ree: Tako je pravoslavno iteljstvo u to vrijeme predstavljalo 90% cjelokupnog stanovnitva.", ciljajui ovde na junodalmatinsko, bosanskohercegovako, liko i sremsko-slavonsko stanovnitvo, za iju je domovinu Mato Mrazovi na 77. sednici hrvatskog sabora od 6. septembra 1861. godine rekao: Srbi su zemlje u kojima ive krvlju otkupili. Oni nisu doli da u miru i pokoju samo obraeno polje posjeduju i prireeni viak u duane spremaju i dalje sa njime trguju, nego su oni svoju zemlju iz turskih ruku svojom miicom oteli i poto sainjavaju veinu naroda, zemlja je njihova." Da, bio je to srpski narod, koji je svoju zemuvu od Turaka oslobodio, a ne oteo kako to Mrazovi nehotice ili tendenciozno ree, a sainjavao je u svojim zemljama prema Obzorovom priznanju narodnu veinu od 90 %. Ali jo vie od toga, bio je to onaj isti narod, za koga Ivan Kukuljevi 6. juna 1848. godine u hrvatskom saboru javno ree: Ovaj nam je narod srpski u najteim vremenima, kad smo stenjali pod aristokracijom, latinizmom i germanizmom, nau istu narodnost sauvao. Da, bio je to onaj isti srpski narod, kojem Hrvati mogu zahvaliti da u njihovim kolama i javnom ivotu i danas ne sluaju latinski jezik, kao to su to imali prilike da uju sve do 1843. godine, kada im je prvi put dozvoljeno da u kolu uvedu hrvatski kao nastavni predmet. Bio je to onaj isti narod, od koga su Hrvati pozajmili svoj dananji jezik, a meu zemljama toga naroda bila je ona ista Herceg-Bosna, za koju je austrougarski ministar Venamijan Kalaj napisao: Ali je izvan svake sumnje, da je Bosna uprkos svome kolebanju izmeu susednih sila, pored svoje pocepanosti, pokazala ipak u svome razvitku izvesno jedinstvo i takav opravdan pravac koji ju je razdvajao od prave Srbije, pa je to najposle osujetilo ujedinjenje ta dva inae savreno homogena naroda." to se Bosna zbog politike pocepanosti" nije ujedinila sa pravom Srbijom, to je rezultat austrougarske politike: Pocepaj pa vladaj!" .U tom pravcu Venamijan Kalaj sa austrougarskog gledita ima pravo. Jo vie ima pravo ovaj austrougarski ministar kad kae da su to: dva inae savreno homogena naroda. Nema, meutim, pravo kad smatra da je politika pocepanost u potpunom smislu rei slaba narodna strana, jer takva pocepanost moe biti samo kod slobodoumnih naroda, meu kojima je srpski oduvek stajao u prve redove. I zato, imamo mi pravo kad verujemo da ne moe biti mira u ovom delu Evrope sve dotle, dok god sve srpske zemlje, a meu njima prvenstveno Herceg-Bosna ne budu u potpunom srpskom narodnom jedinstvu.
Leevi Iz ila vaih krv je istekla Vae se telo stee i grbi; Leevi srpski, mueniki, sveti: U vaem telu ivota nema vie,
39
Satanska ruka bola vas i sekla, Zato jer ste bili Slaveni Srbi
Pokolenja ali u vas e se kleti, Jer krv vaa novu istoriju pie! Psunjski
DOBA OTIMANJA KAO PRETEA HRVATSKE ISTORIJSKE KNJIEVNOSTI Nisu vie samo ivi spomenici srpske prolosti plen suvremene hrvatske povijesti. Pohlepa za onim to je u okviru bive Austrougarske monarhije bilo srpsko, ne poteuje ni sure zidine, svedoke srpske snage i kulture, koju hrvatski crv uz pomo katolikog Rima stoleima nagriza. Tako hrvatska povijest u delu tampanom 1939. godine donosi sliku grada Ruice iznad Slavonske Orahovice i oznaava ga kao sredite, koje je odigralo vanu ulogu srednjeg veka u borbi hrvatskih velikaa sa ugarskim kraljevima. udni ljudi, a udni im obiaji. as tvrde jedno, a as drugo. Sve se, meutim, svodi na jedno: falsifikovati i oteti, pa na tome zidati hrvatsko istorijsko pravo. Zar ugarski kraljevi nisu bili istovremeno i hrvatski? A kojem ugarskom kralju od 1102. godine pa do 1918. nije nataknuta Zvonimirova kruna?! U kakvom bi onda odnosu stajala tvrdnja da je grad Ruica posluio hrvatskim velikaima za ratovanje protivu ugarskih, a time i sopstvenih kraljeva, kad se ne zna za takova ratovanja, jo manje za neke hrvatske baze, a najmanje da bi to ba bio grad Ruica, kojega su razorili Turci prilikom ulaska u Slavoniju. Ovakvih svojatanja nisu poteene ni Rokovake zidine, koje i danas juno od Vinkovaca, na obali Bosuta, prkose vremenu. A takvih ima mnogo. Savremeni povjesniar kad govori o Ruici, izgleda da hotimino smee sa uma, da se u neposrednoj blizini, samo sakriven dublje u umu, nalazi stari srpski manastir Orahovica (u starije doba zvan Remeta), sagraen negde u XII. veku. Raspolae se sa dosta pismenih podataka o tome, kome je pripadao grad Ruica, Rokovake zidine, kao i svi ostali slini spomenici rastureni irom srpskih zemalja pod Austrougarskom, ali neemo zamarati time, nego bi imali zapitati savremene hrvatske povijesniare: ime se objanjava, da se analizom veznog materijala utvruje potpuna vremenska povezanost u graenju kako Ruice, tako i manastira Orahovice. ta ima da primete na mnoge sline srpske graevine iz toga doba i ive li moda suvremeni u uverenju da Srba pre dolaska Turaka, i pored tolikih njihovih kulturnih i crkvenih sredita, u Slavoniji bilo nije. Ako ive u takvom uverenju, bilo bi dobro da proitaju Spomen-knjigu Matiji Reljkoviu, koju su poetkom ovoga veka izdala hrvatska drutva i naroito je posvetila Slavoniji i zapadnom Sremu, gde je Reljkovi (Relkovich) roen, gde je iveo i gde je umro. U toj eminentno hrvatskoj knjizi na strani 7 i 8 nai e da su Rokovake zidine jo pre dolaska Turaka bile nita manje, ve srpski pravoslavni manastir, o kome se doslovce kae: Manastir taj sagraen je poslije rimske vladavine, a propao je kada su Turci ovu zemlju osvojili. Sudei po slikarijama, bila je crkva hrianska i to isprva grkoistonoga, a kasnije rimokatolikog obreda". Ovde se, kako videsmo, neposredno priznaje da je ovaj srpskopravoslavni manastir, kao i mnogi drugi, silom pokatolien. Kako je to pokatoliavanje vreno, i preko koga, to nam je neposredno poznato iz hrvatske povijesti. Kako se srpski narod branio od toga pokatolienja, koliko je uspeo i koliko je puta prolongirao odravanje svoje verske i politike samostalnosti, videemo iz poglavlja, gde se govori o mnogobrojnim zakljucima
40
hrvatskog sabora kroz stotine godina, kojima su srpstvo stavljali izvan zakona i od bekog dvora traili monopol za obrazovanje hrvatske rimokatolike egzekutive, koja e kvavim terorom srpstvo privesti katolianstvu, ili ga istrebiti. Kad su po narudbi pritajenog ustatva novi hrvatski istoriari poeli da naduvavaju hrvatsku povijest nali su se pred nestaicom materijala. Ta ih je oskudica navela na zloin da posegnu u srpsku istorijsku prolost, jer im se ona radi mnogih okolnosti i njihove bezobzirnosti nalazila na domaku. Ni jedan narod bez prolosti nije lake doao do istorijske grae kao to je to sluaj sa Hrvatima. Iz tih razloga, ni jedna svetlija taka srpske istorijske mnogostrukosti pod Austrougarskom nije ostala poteena hrvatske otimaine. Tako se u lekciji hrvatske povijesti objavljene 3. VI. 1939. govori o bitci za Sisak 1593. kao iskljuivom hrvatskom ratnom uspehu. Ako se, meutim, proita stenografski zapisnik hrvatskog sabora za godinu 1861., naii e se na strani 807 na govor hrvatskog poslanika Lonarevia, u kome ovaj pred saborom velia zasluge Srba za odranje hrvatske sigurnosti od Turaka i tvrdi, da je zaslugom Srba tvrava u Sisku obranjena. Govorei o ratovima koje je Ferdinand II. vodio protivu vedskog kralja Gustava Adolfa, hrvatska povijest od 12. VI. 1939. odnekuda pronalazi, da su se 10.000 Hrvata pod vostvom generala Izolanija u bitci kod Nirnberga tako junaki poneli, da su ba oni doprineli Ferdinandovoj pobedi. Na isti nain, da su se Hrvati junaki borili u bitci kod Lucena (18. XI. 1632.), u kojoj je vedski kralj poginuo. Da su suvremeni hrvatski istoriari sluajno zavirili u stenografske beleke hrvatskog sabora iz 1861. godine, odrekli bi se moda ovih sjajnih hrvatskih podviga na hartiji, jer bi na strani 808 nali da ih je poslanik Lonarevi ve pre 80 godina unapred demantovao rekavi, da su se u tim ratovima borili Srbi, a me Hrvati. Evo ta je Lonarevi rekao: Prije nego to su se oni Srbi sa arnojeviem naselili u donje krajeve Ugarske, ratovali su Srbi varadinskog i karlovakog generalata kod Desave pod Valentajnom 1626. kod Rienfelda i Volfenbitla pod Pikolominijem, zatim kod Brgesara 1632. pod Izolanijem, gde su vedskog generala Vanera i Berharta Vajmarskog 1636. godine ive pohvatali i najzad vedskog generala Horna zarobili. Ova su i mnoga druga junaka djela u privilegijama sa zlatnim slovima od cezara i kraljeva Ugarskih Rudolfa, Ferdinanda II., Marije Terezije, Leopolda i Matije posvjedoena i uvaju se pod tri kljua, od kojih proto severinski jednog imade. Kad bi neko zapitao: Kakve veze imaju ovi Ferdinandovi ratovi sa srpstvom?, mi bi mu odgovorili: Zato, da bi se odbranili od katolicizma i hrvatizma, Srbi su bili primorani da za raun Austrougarske ine uda od junatva, samo da bi se istakli iznad Hrvata i time stekli veu naklonost bekih dvorova za odbranu svoga srpskog obeleja od Hrvata. Jedna od takvih usluga u krvi je i uee Srba u austrofrancuskom ratu, kada je Franjo II. radi francuskog konventa o smaknuu Ljudevita XVI. podigao vojsku na Francusku. Da se ovde ne radi o hrvatskom zakulisju, ne bi se ovog sluaja doticao, jer on na prvi pogled nema niega zajednikog sa srpskim narodnim zbivanjem, niti to uee srpski narod moe zabeleiti u svetlije stranice svoje istorije iz razloga tradicionalnog prijateljstva sa Francuskom. Hrvatska povijest, naime, (Hrv. List od 27. VI. 1939.) o ovome ratu pie ovako: I Hrvati su slali ogromne ete. Sama krajina dala je 100.000 vojnika. U toku 1794. i 1795. godine proljevala se hrvatska krv u Francuskoj, Belgiji i Njemakoj. Ovo hrvatska povijest kontira u svoj raun sa naroitom tendencijom, kako bi svoju prolost okitila tuim herojstvom, a s druge strane kako bi onih 100.000 Srba iz Krajine oznaili kao Hrvate samo zato, da se tolika srpska vojnika snaga u tobonjem hrvatskom prostoru" ne bi nala nigde zapisana. Rekoh, ovo austro-francusko ratovanje ne bi
41
mogli ubeleiti u svetlije stranice srpske istorije, ali ono ipak ima izvesnog znaaja za srpsko samoodranje u Austrougarskoj, koje su Hrvati neprestano ugroavali. Pa ipak, kad je to injenica koja se vie ne da izmeniti, mi se ne odriemo te stvarnosti ali utvrujemo, da je hrvatska tvrdnja o tobonjih 100.000 Hrvata u ovome ratu la, poto Vojniku Krajinu nisu sainjavali autohtoni Hrvati, nego veim delom Srbi pravoslavni i manjim delom oni Srbi katolici, koje senjski biskup Brajkovi deli od Hrvata. Da li su to bili Hrvati ili Srbi, pustiemo da nam o tome neto kau austrijski ratni izvetaji toga vremena. Izvetaj od 29. maja 1793. godine glasi : Iz glavne tirolske varoi Insbruka (Innsbruck) 29. maja piu: da je ovo jutro jedna kompanija burmskog frajkora" onamo stigla i uputila se preko Brajzkaua (Breiskau) dalje. Ovi su ljudi svi na turskoj granici mobilisani i zovu se Srbijanci." Jedan drugi izvetaj od 9. avgusta 1793. iz Bea javlja meu ostalim o prolasku srpskog odreda kroz Be: Prole nedelje proao je jedan odred konjice i peaka takozvanog austrijsko-bekog frajkora. Svi su bili po izboru momci Graniari, najvie Srbi iz Slavonije i po koji Maar. Oni su svi na turski nain obueni, a egzerciraju na srpskom jeziku, jer su skoro sami Srbi. Posle prolaza uruen je od strane sremsko-karlovakog arhiepiskopa i mitropolita natkapetanu Aksentiju Miloviu krst sa crvenom pantljikom za zasluge, a i zato da bi u inostranstvu imao sve poasti, koje mu spadaju." Ratni izvetaj od 17. avgusta 1793. godine, meutim, najbolje svedoi, ko su bili oni borci iz Vojnike Krajine Hrvati ili Srbi. Ovaj izvetaj glasi: Dana 17. avgusta bilo je povereno obersteru Mihailoviu sa jednom divizijom Srba iz frajkora Mihailovia i Odolenija, da udare na neprijateljske zaklone i van ume oko Egenada. Srpska je divizija poslana napred. Kapetan Aleksandar Petrovi i oberlajtnant Kosta Jovanovi vodili su desno, a unterlajtnant Fabarovi levo krilo. Sledeeg dana pre zore, svi su stajali pripravni pred umam. Oficiri su sa krilima upravljali tako mudro i hitro, da ih neprijatelj ni na 20 koraka nije mogao da primeti. A kad ih je primetio, povukao se panino u svoje zakope. Srbi su ih u stopu sledovali i tako ih muevno pregazili, da su se u drugi red anaca morali povui, gde su imali bateriju. Srbi se osokolne i slepo udarie sa sabljama i pukama na neprijatelja, koji ne mogavi sili odoleti, bi prisiljen odstupiti, pa se jedva mogao sa topovima povlaiti. Ova oevidna hrabrost i muevstvo Srba, tako je feldmaralu knezu Koburgu bila ugodna, da im je osobitim javnim pohvaljenjem svoje zadovoljstvo pokazao, traei imena viih i niih oficira u cilju podele odlikovanja. Jer, celi ovaj sreni ishod rata na onom delu, ima se samo Srbima zahvaliti." Ovi ratni izvetaji (koji su tampani u novosadskom Javoru Jove Jovanovia-Zmaja 1875. godine), najbolji su odgovor hrvatskim izvrtanjima onoga, to je Slavoniju i Krajinu kako onda, tako i docnije inilo srpskom. Da li e hrvatski povjesniari i posle ovih argumenata pronai, da su poinili uda od junatva u ovim ratovima, iako se za njih u njima nije ni znalo?
42
Kao to je god sluaj sa ovakvim izvrtanjem injenica, tako najnoviji istorijski falsifikatori iz Zagreba kroz itavu suvremenu povijest izbegavaju da ma ta kau o Srbima i trude se, da to vie zapostave njihovu stvarnost, kako bi svetu prikazali, da je sve to se na jugu Austrougarske herojskog deavalo, rezultat iskljuivo hrvatske vitalnosti. Da je to, meutim, istorijska obmana, vidi se i po tome to je Marija Terezija i za vreme najveih srpskih progona ipak morala svoje najbolje vojskovoe pronai meu Slavonskim i Krajikim Srbima. Mi se tim Srbima nemamo razloga hvaliti, ali kada se vidi tendencija da se zataka ili prisvoje sve srpske vrline i njihova istorija, moramo naglasiti da su Srbi samo u razmaku od 1744. do 1810. godine Austrougarskoj dali 15 znamenitih feldmarala i generala i to: 1) generala Mihaila barona Mikainovia fon lagenfelda (von Schlagenfeld), 2) generala Jeftu Ljubibratia konte de Trebinje (conte de Trebinie), 3) generala Samuila Zdelarovia, 4) generala Pavla barona Papilu, 5) generala Arsenija barona Seujca fon Heldenfelda (von Heldenfeld), 6) generala Pavla barona Davidovia, 7) generala Avrama Putnika, 8) generala Savu Prodanovia de Uika Kamenica, 9) feldmarala barona Duku, 10) generala Maksima Radievia, 11) feldmarala Stevana Mihailovia, 12) generala ora Duku, 13) feldmarala Andriju Stoievia, 14) feldmarala barona Radivojevia i 15) generala Jovana Brankovia. Da li su Hrvati iz svoje vitalnosti" mogli izdvojiti ma i jeanog od ovakvih ljudi, sem to su im leinarskom navikom priivali hrvatske firme ako bi koji od njih preao katolianstvu najmanje zbog Hrvata, ve zbog toga to je austrougarski zakon o ustrojstvu vojske esto puta uslovljavao vea vojnika dostojanstva rimokatolikom pripadnou. Da su, meutim, Hrvati bili u stanju da odgoje ovakove ljude, bila bi to jo vea nesrea za srpski narod izmeu Drine, Drave i Jadranskoga mora, poto bi time jo ranije uspeli kod bekog dvora, da ovaj ukine srpske prnvilegije, te da se hrvatskom jezuitizmu prui dua vremenska mogunost za leinarenje po srpskom narodnom prostoru u bivoj Austrougarskoj.
OSNOVE HRVATSKE PISMENOSTI I KNJIEVNOSTI Meu mnogim srpskim pogrekama u prolosti spada i sastanak Vuka Karadia sa hrvatskim kljievnicima (1850.) u Beu. Ovo pada u doba zakulisnog Ilirizma, o ijoj emo se otrovnoj misiji posebno pozabaviti. Hrvati su oberuke primili na tome sastanku Vukov, knjievni jezik za svoj. Na ovom su mestu Hrvati dobili vekovima voenu bitku sa srpstvom i pravoslavljem. Da toga sastanka nije bilo, Srbi bi sebi pritedili zadovoljstvo da docnije na materinjem jeziku itaju i uju istorijske i knjievne otimaine. Do ovoga doba, Hrvati su bili od Srba pravoslavnih i Srba katolika odvojeni kao ulje od vode, i ivotarili su u svojim uskim kajkavskim granicama onih triju upanija oko Zagreba, guei se u latintini, poto je praktino neupotrebljivi hrvatski jezik bio neka vrsta privatne konfesije, usled ega se nije
43
nalazio ni na listi nastavnih predmeta u srednjim kolama po hrvatskoj. Da je njihov jezik i za vreme bekog sastanka bio zaista neupotrebljiv i knjievno nezreo, vidi se iz ove hrvatske rodoljubive pesme od 1831. godine, koju je objavio Dubrovnik" u svome 23. broju od 1937. godine: Vre i svoj jezik zabit Horvati hote ter drugi narod postati; vnogi vre narod sam svoj zamee sram ga jak stranjski: Horvat ree. Sam proti jel ne tuje i svak slepec sam sebe truje. Nek gaj rasteplen rei po svetu kad je ve istom znano detetu, da se ne pozna ve Horvatica, Misle roena da je Nemica. Nut vse vu stranjski se nije vre gine za svu mater ni se ne brine. Mogao bih bez straha dozvoliti da mi se jedno uvo odsee, ako i jedan Srbin katolik ili Srbin pravoslavne vere sa svima onim strunjacima za reavanje hrvatskog pitanja u 1939. godini na elu moe znati, ta mu ova hrvatska pesma znai. Eto, to je ta izrazita linija izmeu vode i ulja, koja je delila autohtone Hrvate od Srba pravoslavne i katolike vere. Tek kad je srpski knjievni jezik tu liniju zatupio, poinje hrvatska haranga na sve ono srpsko istorijsko blago, koje do tada nije nikada bilo preporno. Tim momentom zapoinje i hrvatska hajka na mnoge srpske pesnike i knjievnike, koji su zbog prijema katolicizma oznaeni kao Hrvati i kao takvi u svima hrvatskim istorijskim raspravama smatrani. Neto docnije javlja se nepremostivi atagonizam i prema irilici; istoj onoj irilici, koja je Hrvatima bila prvo narodno pismo i kojom je napisan prvi hrvatski katoliki molitvenik. Ona je najzad proglaena neprijateljskim pismom Hrvatske! Zaimo malo u hrvatsku prolost da vidimo, koje je pismo nekada bilo najrasprostranjenije u Hrvatskoj, pa emo se ve na prvom koraku susresti sa odgovorom splitskoga biskupa Sforce, kojim ovaj 28. juna 1627. odgovara rimskoj kongregaciji, da bi bilo bolje crkvene knjige tampati irilicom nego latinicom, poto je irilica optija i u Dalmaciji se veinom upotrebljava. (Ivi-Erdeljanovi). Opisujui stvaranje prvog katolikog molitvenika na naem jeziku i irilicom, hrvatska povijest i sama tvrdi, da je bosanski franjevac Matija Divkovi (1563. 1631.) kao prvi hrvatski knjievnik u Bosni ovaj molitvenik tampao bosanskom irilicom. (Hrvatski List od 14. VI. 1939.) Da bi htvorili to veu smutnju meu pojedinim srpskim zemljama, Hrvati su, dodue, izmislili i u svoju zvaninu nauku uvrstili neku
44
bosanicu, kao razliito pismo od irilice. Ovo samo zato, da ne bi morali izgovarati re irilice. ta je ta umiljena bosanica pustiemo da nam o tome neto kae dr. Vasa Gluac u njegovoj knjizi Iz prolosti Bosne i Hercegovine (str. 30). Pravom uenom ovjeku, kojemu je dobro poznata naa prolost i naa kultura, ovakve su tvrdnje smijene. Ba to se tie bosanice, spomenuu jednu anegdotu iz moga studentskog ivota. Doavi na univerzitet, donio sam sobom iz gimnazije (dr. Gluac je rodom Bosanac) i znanje o bosanici kao posebnom pismu. Jednom u razgovoru sa mojim mnogouvaenim profesorom dr.-om Milanom Reetarom spomenuo sam mu tu bosanicu, na ta se on nasmijei, pa me zapita: Kakvo je to pismo? Ja nastojah da mu odgovorim, ali me ueni profesor pretee i razjasni mi, da posebnog pisma bosanice nema, ve da ima stara irilica, koja je upotrebljavana na cijelom Balkanskom poluostrvu osim Grke, od Crnoga do Jadranskog mora. Kasnije ulazei u nauku, bilo mi je jasno razlaganje moga uvaenog profesora. Zavirio sam malo dublje u to pitanje i otkrio njegovu politiku pozadinu. Uzalud je od krivca traiti priznanje. Zvanina hrvatska politika, kakva je zapoeta u mnogim predstavkama austrougarskim vladarima da proiri hrvatski teritorijalni i duhovni prostor na tetu Srba, nee nikada priznati da nije bila u pravu kada je posezala za tuim, pa tako ni okolnost da su sve svetlije stranice hrvatske povijesti rezultat gusarenja po srpskoj istorijskoj prolosti. Razlikujui se u osnovi od kulturnih naroda, koji istoriju posmatraju prizmom objektivnosti, hrvatski povjesniari novoga doba izbegavaju da ma ta kau to bi hrvatske mase moglo podsetiti na njihovo prvo narodno pismo irilicu, kojoj jedino mogu zahvaliti za jo ono malo svoje kulture". Priznajem da ne znam kako izgleda Zvonimirova kruna, da li uopte postoji i, je li ta na njoj zapisano i kakvim slovima, pa se neto pitam ta bi dananji Hrvati uinili sa tom svojom toliko izvikanom krunom, kada bi ona poput krune Svetoga Stjepana bila ispisana irilicom? Maarima nita ne smeta to je njihov uveni kralj krten u pravoslavnoj veri kao Vojko, kao to Srbima ne smeta to je Nemanja iz posebnog rauna krten u katolikoj veri. Ne smeta Maarima to su kruna i porfira Sv. Stjepana ispisani starom srpskom irilicom, niti im smeta to se na tzv. kesi Sv. Stjepana u Beu rese zlatom ispisane rei irilicom. (Narodni istonici, letopis za 1837. god. str. 36). Jo manje im bode oi irilski natpis na grobu Sv. Stjepana, samo to smeta hrvatskim povjesniarima, koji, uzgred budi reeno, sve od 1102. pa sve do 1918. godine vrie podanike dunosti ba pod tako irilicom ispisanom krunom Sv. Stjepana. Velikim ljudima prologa veka nije smetalo srpsko poreklo da u Evropi budu veliki. Zar bi Oto fon Bizmark (Otto von Bismarck) rado govorio da je potomak polapskih Srba i da jo njegova baba nije skoro ni rei znala nemaki, sem srpski, kad to ne bi tako bilo. Ili je neto smetalo nemakom kancelaru grofu Kopriniju (Coprini) srpsko poreklo, a jo manje isticanje te istine od strane nemake tampe pred kraj prolog veka. (Srbi u davnini Zagreb 1894., str. 180). Da li je ma i za malo umanjena vrednost najveeg nemakog naunika Lajbnica (Leibnitz), to se 1713. godine obraa ruskom caru Petru Velikom kao Slaven na Slavena ovim reima: Nae je poreklo isto, oba smo Slaveni. (Raki: Povijest Slavena str. 84). Da li je predsednik srpske kraljevske akademije Dimitrije Nei bio nepoznavalac stvari kad je 1893. godine pred skupom odlinika rekao o Lajbnicu ovo: Ali, on je uistinu edo onoga junakog srpskog naroda, ija je jedna polovica pre XII. stolea ostavila svoja
45
pradedovska ognjita i sila u nae pitomije krajeve da tu sebi novu otadbinu osnuje. (Javor broj 1 od 1893. god.) Bizmarku, Kopriniju, Lajbnicu i mnogima drugim, dakle, nita nije smetalo da sebe smatraju Srbima, mada njihov ivot i rad nije stavljen u slubu srpskog naroda i srpske narodne stvari. Mi, dodue, nismo traili od Nemaca da nam dadnu revers na ova tri svoja velika oveka, ali ni oni nisu na nas digli graju, kad smo jo prologa veka iz sredine Zagreba podvukli poreklo ovih velikih Nemaca, to su i oni sami rado isticali. Kad smo, meutim, u kojoj prilici naglasili, da je Petar Preradovi Srbin, ili da je Matija Reljkovi sam sebe i svoje pretke smatrao Srbima, nali bi se usred hrvatske galame pred slikom, koja odgovara napola golom oveku to brani zadnju prnju na sebi. Zaista, Preradovi i Reljkovi sa ostalim velikim Srbima koje hrvatska povijest svojata, predstavljaju jedini prekriva preko hrvatske knjievne golotinje. Dodue, za Preradovia hrvatska istorija (Hrv. List od 4. VII. 1939.) priznaje da se 1818. godine rodio u pravoslavnoj graniarskoj porodici u Grabovnici, ali smatra da se prelazom katolianstvu za vreme vojnikih nauka u Beu pretopio u Hrvata. Kao da se u Beu moe postati Hrvatom. A biti katolik, ne znai i biti Hrvat. Da li je i Reljkovi bio Srbin ili Hrvat, pustiemo ga da nam on sam kae. Kao to je, naime, poznato, Reljkovi je kao austrougarski oficir sluio u okolici svoga rodnog kraja oko Vinkovaca. Napisao je poznati Satir. Piui Satir, Reljkovi je svoje pretke, pa samim tim i sebe smatrao Srbima, jer je na mnogim mestima o Srbima napisao: Nai stari. Kad je trebalo objaviti rukopis, duhovni Zagreb je ve tada bilo zahvatilo jezuitsko slepilo. Zato je, pre nego je rukopis dat tampariji,
() Jer Slavonac ne da svoje dice, da se idu uiti A, B, C, nego ima obiaj ovaki: kad mu rekne, odgovori svaki: Ni moj otac nije znao titi, al je mogo malo bolje piti; nai stari nisu pisat znali, al su bolje neg mi sastajali. O Slavone! ti se vrlo vara, kojigod mi tako odgovara. Nai stari jesu knjigu znali, serbski tili, a serbski pisali; al vi sada nikako neete neg za nemar svakoja meete. (neitki stihovi koji slede u originalnom rukopisu nikada nisu tampani) Jedno meu mnogim mestima falsifikovanog rukopisa Satir Matije Reljkovia, gde je umesto Vai stari pre njegove smrti stajalo Nai stari (Slika je preneena iz zagrebakog Srbobrana za 1941. godinu.)
46
na njemu izvreno falsifikovanje. O tome se moe svako uveriti. Satir je, naime, pisan ljubiastim polubledim mastilom, po svoj prilici rastvorom od mastiljave pisaljke, dok je njegovo falsifikovanje vreno tamnim i evidentno je na prvi pogled, da je docnijeg datuma. Falsifikator i pored uloenog imitatorskog truda nije uspeo. Jedno od tako falsifikovanih mesta u Satiru fotografisano je. Na tom mestu Reljkovi odgovara nekome, ko je kazao da Slavonci nisu bili pismeni pa kae: Nai stari jesu knjigu znali, Srpski tili, a srpski pisali." Satanska ruka, kojoj je sve srpsko mrsko, izbrisala je napola ono poetno slovo N i mesto njega stavila V", pa je, razume se, u tampanom Satiru" izvrnut smisao i stih tampan: Vai stari jesu knjigu znali, Srpski tili, a srpski pisali." Falsifikat je ak na treoj reprodukciji jasan i vidi se nedovreno rediranje slova N", preko koga je napisano V". Nije mogue vjerovati da ne bi bili u Bosni, Zahumlju, Diokleciji itd. ve davna prije Kulina bana poeli pisati irilicom, a narodnim jezikom srpskijem, kae V. Jagi u Historiji knjievnosti na strani 142. Kad bi ovu reenicu dali da nam prevede Zagreb, ispalo bi umesto onoga srpskijem hrvatskijem. Takav jedan prevod izmeu mnogih drugih nailazimo u suvremenoj hrvatskoj povijesti gde se kae: U 17. i 18. vijeku javljaju se u Bosni i neki pjesnici muslimani, koji pjevaju hrvatskim jezikom, sluei se arapskim (turskim) pismom. (Hrvatski List od 14. VI. 1939.). Ovo je zaista izreano na nain, koji je samo Hrvatima svojstven. Zaista se u 17. i 18. veku pojavljuju bosanski muslimani kao knjievnici, ali svoj jezik ne nazivaju hrvatskim, ve srpskim. Pesnik i knjievnik Muhamed Hevaji Uskjufi, ostavio je poetkom 17. veka iza sebe, izmeu ostaloga, i ciklus pobonih pesama zaista pisanih arapskim pismom, ali srpskim, a ne hrvatskim jezikom, jer pisac tim pesmama daje sam naslov Ilahije na srpskom jeziku" i Poziv na vjeru na srpskom jeziku" (Ilahi be zebani srb" i Beran daveti iman be zebani srb") (Povelje Matije Ninoslava strana 69). Nemajui svoga osnovnog kapitala, istorija hrvatske knjievnosti i jezikoslovlja morala se promuvati kroz komiluk da ga sakupi. Zatim je odmah iza akta sporazuma Cvetkovi-Maek (1939.) objavila preko hrvatske zvanine tampe zahtev: Da se iz hrvatskih ureda izbace tuinski izrazi i da se napokon prestane rabiti irilica! I zato, imaju izostati izrazi, koji nijesu nikad bili hrvatski niti je hrvatski narod za njih znao!" Tako je Beograd skoro dve godine pre sudbonosnog 6. aprila 1941. imao prilike da se upozna sa pravim smislom poniavajueg akta, na koji je stavljen potpis najnegativnijeg Srbina. Sa onim to je otkinula od srpskog knjievnog bogatstva, hrvatska knjievnost i jezikoslovlje, jedva da su mogli proiveti dve-tri godine, pa su opet morali zavui ruku u srpski komiluk. Nemajui kuda, slubena ustaka prosvjetna politika morala je poetkom 1943. godine preko zagrebakog krugovala (radija) prirediti niz predavanja iz hrvatskog jezika, za koja bi se pre moglo rei, da su predavanja iz
47
srpskog, nego iz hrvatskog jezika, poto se u njima obrazlae doputenje, da se i pojedini izrazi u ekavtini mogu upotrebiti u hrvatskom jeziku. Razume se, da ovo nije uinjeno zbog pravoslavnih Srba koji su istrebljeni, ve zbog izmirenja sa srpskom stvarnou, gde jo ivi veina srpskog jezikog i obiajnog obeleja, mada je silom prilika morala primiti katolianstvo, ali koje e ga i formalno napustiti i vratiti se veri svojih predaka onda, kada ma ne bude sredstvo za terorisanje ovekove due.
ISTREBLJENJE SRBA KAO PROGRAM HRVATSKOG SABORA KROZ VEKOVE Ostavimo li po strani pojedinana nastojanja mnogobrojnih hrvatskih velikaa, koji su svaki za sebe preduzimali sve to su mogli da se na podruju bive Austrougarske srpsko ime i vera stave van zakona, pa bacimo li pogled samo na zakljuke hrvatskog sabora donoene u formi zahteva hrvatskog naroda, ugledaemo tamne jezuitske verige, kojima je prva karika iskovana u momentu Tomislavljevog otcepljenja, dok im se kraj ni posle onoga to smo ve preiveli ne moe sagledati. ta je hrvatski sabor pre 1597. godine kod bekog, odnosno ugarskog dvora preduzimao i da li je kao takav ma i periodino postojao, ne mogu o tome nita rei, jer do toga vremena nemam podataka. Nesumnjivo je, meutim, da i dotadanje doba obiluje takvim zahtevima isto tako, kao to iza njega vidimo, da su Hrvati svoje sabore skoro samo zato i sazivali, da bi doneli zakljuak o podjarmljenju Srba. Takvi zakljuci skoro redovito padajuu doba krunisanja ugarsko-hrvatskih kraljeva kojima su se pourili time predstaviti hrvatske narodne tenje. Pre nego se upustimo u nabrajanje takvih saborskih zakljuaka, koji stotinama godina nisu na svojoj otrini izgubili, smatramo za potrebno poblie oznaiti srpske zemlje u okviru Austrougarske, odnosno liniju koja je delila Srbe od Hrvata. Srpska etnografska linija ide zapadnim granicama srezova Benkovac, Graac, Udbina, Korenica, Slunj, Vojni, Vrgin Most, Glina, Petrinja, Kostajnica, Novska, Pakrac, Daruvar, Grubino Polje i Podravska Slatina. Razume se da i zapadnije od ove linije u formi etnografskih izboina ivi mnogo Srba (u nekim sluajevima ak i u veini), kao to su sluajevi sa srezovima Gospi, Otoac, Ogulin, Garenica, Bjelovar, Virovitica i dr. Eto, to su srpske zemlje, nad kojima je hrvatski sabor stotinama godina traio neko pravo monopolizacije i punomoja za uspostavu rimokatolikog imperijalizma. Za etnografsko pomeranje prilikom turske najezde zapadnije od ove linije, koja se uglavnom poklapa sa Duanovom dravom, Hrvati prigovaraju da je to doljatvo, koje time ne nosi i pravo svojine. Meutim, oni u novoj istoriografiji nemaju merilo logike, jer tumae stvari sa svoga stanovita. Mi se jo dobro seamo sluaja sa bakim Bunjevcima, koji su kao srpska skupina iz Hercegovine naselili severnu Baku. Mada su primili katoliku veru, oni su se smatrali Srbima, a takvim su ih smatrali i drugi narodi sem Hrvata, koji, ne samo to ih prisvojie kao svoju skupinu, nego 1939. godine postavie i zahtev, da se cela severna Baka zbog tih Bunjevaca, odnosno Srba, radi plodne bake ravnice pripoji Banovini Hrvatskoj, i na taj nain pokrije hrvatsko gospodarsko siromatvo. Kad je, meutim, u tu istu banovinu ukljuen 21 srez sa srpskom veinom i zbog toga nastupio val nezadovoljstva, mnogo je Srba irom Banovine Hrvatske zadesila sudbina zaplotnjake smrti.
48
Austrijski komandujui general Vojnike Krajine Johan Sig. Herbertajn, morao je raseljavati gusto prenaseljene Srbe iz okolice Slatine, Pakraca i Slavonske Poege, pa ih preseljavati u okolicu Rovita kod Krievaca i Koprivnice. Ovi su Srbi predstavljali odbranbeni bedem protivu Turaka. Ali, im je ta opasnost minula, zagrebaki biskup i hrvatsko plemstvo, podneli su Ferdinandu II. zahtev, da se Srbima oduzmu sva prava, da im se zabrani ispovedanje pravoslavne vere i da im se ak oduzmu nepokretna imanja (Hrv. List" od 8. XI. 1939.). Dakle isto onako, kao to su to priveli u delo 1941. godine. Radi ovoga hrvatskog zahteva sakupljen je srpski sabor ba u Rovitu, gde su Srbi pod vedrim nebom poloili glasno zakletvu: Radije emo izginuti, nego to bi se potinili vlasti hrvatskih plemia i svetenika." Istovremeno su sa toga zbora Srbi uputili Ferdinandu II. protest protivu ovakvog hrvatskog zahteva, na ta je on izdao naredbu kojom nareuje Da niko ne sme dirati Srbe i njihova prava, a da Srbi nemaju koga drugog sluati osim njega." Tako je prvi hrvatski zahtev ove vrste za kojeg znamo propao. Godine 1609. donese hrvatski sabor zakljuak, da se u kraljevini Hrvatskoj smije ispovijedati samo katolika vjera. (Hrv. List" od 13. VI. 1939.) Ovo je zaista tano, jer se hrvatski sabor drugim problemima, sem kako da pokatolii srpstvo i nije bavio. to mu to ovim zakljukom nije uspelo, lei krivica do samih Srba, koji su svojim brojem i ratnikom snagom na daleko veem stepenu ugleda stajali od Hrvata. Ne moe se, ali, time rei, da Hrvati pojedinaaim katolikim akcijama nisu uspevali da svoj vekovni program sprovode makar sitnijim uspesima u delo. Smru Rudolfa II. (1612.) Hrvati su se nadali, da e biti ukinute privilegije Srbima, pa su se pourili da obnove svoje molbe kod Matije II. (1608. 1619.), ali su i tu naili na zatvorena vrata. Matija je ak obnarodovao zakon o potpunoj samostalnosti Srba na jugu Austrougarske, kojima treba da upravljaju srpski narodni kneevi, pod nadzorom austrijskih generala. To je Hrvate toliko ozlojedilo, da je hrvatski ban Tomo Erdedi podneo ostavku na banskoj vlasti (Hrv. List od 9. VI. 1939.). Radi ovoga gesta, koji je bio merilo raspoloenja hrvatskog naroda i sabora po pitanju Srba, hrvatski je sabor krajem godine 1614. Erdediju izglasao Besmrtnu hvalu za preslavna djela, kojima nema premca." (Hrv. List" od 9. VI. 1939.) Posle Tome Erdedija postavljen je za hrvatskog bana 1616. godine Nikola Frankopan. Hrvatska povijest" hvali Frankopana kao brinog bana, koji je zbog nekih nesuglasica morao podneti ostavku na banskoj asti. Povijest, dodue, ne navodi kakve su to bile nesuglasice, ali ih mi znamo. On je nastavio ono to, su Erdedi i hrvatski sabor zapoeli. Kad to nije mogao postii preko carskog dvora, on je na svoju ruku poeo sa nasiljima na srpski narod. To je bio razlog da doe do narodnog besa i srpske tube, koja je 1622. godine raspravljana u pounskom saboru, pa je Ferdinand II. smenio Frankopana i na njegovo mesto postavio uru Zrinskoga. Kad je bana uru Zrinskoga zadesila smrt od otrova u Pounu 1626., Hrvati su ponovo opseli dvor molbama da se Tomo Erdedi ponovo imenuje banom, to je godinu dana docnije uinjeno. im je Erdedi ponovo preuzeo bansku vlast, otpoeo je sa starom praksom. Nekoliko puta je hrvatski sabor podnosio elje hrvatskog naroda da im se Srbi potine, ali im to ni za dve godine nije polo za rukom. Tada se Erdedi latio lukavstva. Skovao je plan da najpre Srbe izravna u svima pravima kao i Hrvate, kako bi Ferdinanda II. uverio u iskrene namjere" prema Srbima. To bi po hrvatskoj zamisli imalo za posledicu da Ferdinand potini Srbe hrvatskom banu, iz
49
ega bi se iskonstruisalo steeno hrvatsko pravo, po kome bi se docnije dranje prema Srbima moglo po volji menjati i njihova nacionalno-verska sloboda skuivati. U to vreme pada i pritisak unijaenja, kada je proti Maksimu Petroviu ponuena biskupska ast. Povjesniari se ude, to je upravitelj pravoslavne pastve Maksim Petrovi, umesto da ode u Rim na posvetu biskupskog ina, otiao 1630. godine u Pe, gde je u tamonjoj patrijariji rukopoloen za vladiku. U svome jezuitskom slepilu oni misle, da bi Petrovi za ljubav biskupskog praznog bljetavila trebao napustiti svoj narod sa daleko svetlijom tradicijom od onoga naroda koji ga vrbuje. Oprezni Ferdinand II. zadrao je saborske zakljuke skoro godinu dana i sravnjujui ih sa onim to mu je javljeno od njegovih generala iz Hrvatske, ponitio ih je. Usporedo sa time, propisao je takozvane tatute za srpske optine izmeu Drave i Save, koje su srpsku Slavoniju za Sremom inili potpuno autonomnom i izuzetom od ma kakve vlasti hrvatskih banova. (Hrvatski. List" od 11. VI. 1939.). Nastupom Ferdinanda II.I Hrvati su 1637. godine uspeli da zajedniki sabor u Pounu donese reenje, kojim se srpske zemlje Slavonije i Krajine adminnstrativno stavljaju pod nadlenost hrvatskih banova. Nareeno je sem toga nemakim generalima, da ne smeju prenaseljene Srbe iz Slavonije raseljivati po Hrvatskoj. Time je Srbima i njihovoj autonomnoj samostalnosti u Austrougarskoj dat prvi udarac. Nastala je posle ovoga borba koja je trajala sve do 1654. godine, dakle 17 godina. U to vreme pada i hrvatska seljaka buna. Hrvatski povjesniari nemaju razloga da se u delu tampanom 15. VI. 1939. ale, kako su hrvatsku seljaku bunu 1654. godine uguili Vlasi. Jer ta bi, uostalom, i mogli oekivati posle svega onoga to su dotle, a naroito za onih 17 godina prireivali Srbima. ta se u razdoblju od 1654. do 1670. godine deavalo sa hrvatskom akcijom protivu Srba, o tome nema jasnijih podataka. Moe se po nekim znacima zakljuiti da su i za to vreme prilike bile teke. Meutim, te godine dolazi do zahteva carskog ratnog vea u Gracu, kojim se od dvora trai da se uprava nad srpskim krajevima Slavonije i Voj. Krajine oduzme od Hrvata i povrati Srbima, kao to je to bilo do 1637. godine. U obrazloenju toga zahteva ratno vee kae za Hrvate: Jer su Hrvati lakoumni, nemirni i nepostojani" (Hrvatski List" od 18. VI. 1939.). Ratni savet je svojim zahtevom uspeo. Kad su Turci proterani, pourili su se hrvatski stalei i hrvatski sabor, da od Leopolda I ponovo zatrae pripojenje Slavonije i Vojnike Krajine Hrvatskoj, a samim time i podjarmljenje Srba. Ratno vee u Gracu ne samo da se usprotivilo ovakom zahtevu, ve je Srbe pozvalo na pripravnost za ustanak, a hrvatskom banu i saboru je poruilo da Srbi stoje pod zatitom ratnog vea i cara. (Hrvatski List od 20. VI. 1939.). Time to je i ovaj hrvatski pokuaj propao, hrvatska vlastela nije mirovala. Ona je jedva deset godina docnije t. j. 1703. godine iskoristila maarsku bunu pod Rakocijem za ponovnu ucenu. Rakoci je bio jedan od maarskih vastelina, unuk Petra Zrinskoga po svojoj majci, pa su Hrvati ovo srodstvo iskoristili kao materijal za ucenu time, to bi se pridruili Rakociju i time poveali tekoe Leopoldu I. Da to ne bude, Hrvati su postavili Leopoldu zahtev, da ovaj prepusti slavonske i krajike Srbe hrvatskoj banskoj vlasti. Ova je ucena imala uspeha, ali svega mesec dana. Poto je pozvao srpske poglavice da se pokoravaju hrvatskim banovima, Leopold je za nepun mesec dana uvideo da su Srbi brojno i organizatorski jai od Hrvata i da je hrvatski zahtev manevar u cilju obmane, pa je opozvao ukaz o pripojenju srpskih pokrajina Hrvatskoj. Nemajui kuda iz procepa istorijske istine, hrvatska povijest o tome opozivu kae: Ali ve mjesec dana iza toga morade slabi i neodluni kralj
50
popustiti pritisku tajeraca (mislei valjda na ratni savet u Gracu) izdavi odluku, kojom odgaa povratak slavonske krajine pod bana (Hrvatski List" od 20. VI. 1939.). Vekovni san da Srbe potine svojoj vlasti i time ih verski podjarme, nije kod Hrvata prestajao da bude narodni program ni u jednoj prilici neuspeha, pa tako ni fijasko sa Leopoldovim opozivom nije umanjio njihovu nameru da istraju do kraja. im je Leopoldov naslednik Josip I stupio na presto, poela je stara hrvatska jezuitska igra. Meutim, ni Josip I nije popustio. Za vreme borbe sa Rakocijevim pobunjenicima u Maarskoj, Josipu I je bila potrebna svaka, ma i najmanja pomo. Hrvati su verovali da e onom neznatnom pomoi koju su mogli dati, postii veliki uspeh. Zato su iza Rakocijeva sloma 1708. godine podneli Kralju predstavku kojom trae, da im se za velike usluge" u uguivanju Rakocijeve bune prepuste Srbi na milost i nemilost. (Hrv. List" od 20. VI. 1939). I pored brda njihovog hvalisanja da su svojim velikim zaslugama" doprineli uguivanju Rakocijeve bune, Josip je znao obrnuto. Jer, dok su Hrvati poslali sa svojim banom Palfijem svega 800 ljudi, (Varadi F. Baranja), sakupljeno je samo u osijekoj tvravi preko 30.000 Srba, koji su se javili komandantu tvrave vojvodi Monasterliju. Za nesravnjivu razliku od Hrvata, jedan od pobunjenikih velikaa Bezerdedi (Erddy) javio je 12. decembra 1706. godine drugom velikau Berenjiju (Mikls Bercsnyi, 1665.-1725.), da se u Osijeku sakupila jo jedna mnoina Srba od 30.000 momaka. (Arh. Rak. I. V. str. 340 u dodatku br. 211). Josipu je bilo poznato i ono pismo, kojim Rakoci juna meseca 1706. godine obavetava Esterhazija (Esterhzy Miklos, 1582., Galantha -1645.) o snazi Srba protivu sebe ovim reima: Blagi Boe, da li iz zemlje nie taj silni Rac (Srbin), ili pada iz neba kao kia." O srpskoj snazi i njihovoj neophodnosti u vreme Rakocijeve (Rkczy, Ferenc II., 1676, Bora - 1735, Tekirda) bune naroito su znali austrijski generali iz ratnoga saveta u Gracu (Graz), pa je varadinski general Breuner u svome raportu izneo kralju bojazan, da bi Srbi mogli odseliti u Tursku ako bi dolo do njihovog potinjavanja Hrvatskoj i njenim banovima. Hrvatski stalei i vlastela uputili su na ovo predstavku kralju u kojoj kau: Generali omalovauju hrvatski narod, koji je kroz tolike vjekove kao predstraa kranstva odbijao navale Turaka i njihovih subojnika Vlaha. Hrvati se ne boje da e Vlasi pobjei u Tursku, jer bi im tamo bilo odve zlo." Izgleda da su Hrvati raunali sa Josipovim nepoznavanjem istorije, jer su odbranu evropske civilizacije i hrianstva ukrali od Srba i okitili svoje siromatvo, bacivi istovremeno bezobzirnu klevetu na Srbe kao tobonje sauesnike u navali na evropsku kulturu. Josip I je, meutim, bolje poznavao istoriju nego su se Hrvati tome nadali, pa ih je bez ikakve motivacije odbio, da bi tako ovaj hrvatski zahtev bio pribrojen mnogobrojnim propalim zahtevima. Hrvatski List" od 20. VI. 1939. o tome rezignirano konstatuje: Ali ipak nijesu Hrvati niti sada neto postigli." Tei se dodue time to kae, da bi neprestano molbeno nasrtanje na Josipa moda i imalo uspeha, da ovaj godine 1711. nije umro. Meutim, Hrvati nisu uspeli da ni kod Josipovog naslednika Karla III. sprovedu intrige protivu Srba, te su tako srpska prava u bivoj Austrougarskoj, na veliku alost Hrvata, ostala netaknuta za daljih 29 godina, svedo 1740. godine, kada je veliki rimokatoliki eksponent Marija Terezija sela na presto. Stupanjem Marije Terezije na presto, ostvarene su vekovne tenje Hrvata. Hrvatski katoliki kler je u njenom stupanju na presto naao oivotvorenje svojih snova. Poela je neuvena hajka na sve to je srpsko i pravoslavno. Ovo naroito u poetku njene vladavine, kada su hrvatske tenje uspele da prema Srbima posvravaju najglavnije poslove. Do njezine vladavine, pravoslavni Srbi i Srbi katolici nisu se meusobno razlikovali. Kad je, meutim, dolo do ukidanja svih graanskih prava
51
Srbima, dolo je usled nejednakog poloaja do udaljivanja jednih Srba od drugih. Time je postignuta davnanja elja kajkavskih Hrvata, da im se nasilnikim metodama dekretuju rimokatoliki Srbi, koje e ovi docnije uklopiti u iskonske pripadnike hrvatskog naroda. Poto je Bosna bila i dalje pod turskom vlau, obezakonjenjem su bili pogoeni Srbi pravoslavne vere najvie u Slavoniji, Hrvatskoj i Dalmaciji. U ovim krajevima Srbin nije mogao biti ni optinski pandur dok ne primi rimokatoliku veru. Mnogi su primili katolicizam sa velikim antagonizmom, ali je jezuitizam ipak vremenom uspeo da u tima pokatolienim Srbima usadi klicu mrnje prema svome narodu od koga su verski otpali. Ima, meutim, mnogo sluajeva, gde su se pokatolieni Srbi i dalje oseali Srbima, pa tako vidimo da su grofovi Mihaljevii i Jankovii, mada docnije katolici, sahranjivani po poslednoj elji u orahovikoj pravaslavnoj crkvi. Kako je srpski narod i pored tolikih svojih zasluga za austrougarski presto primio jezuitsku terezijantinu, vidi se delomino i iz govora narodnog poslanika Lonarevia odranog pred hrvatskim saborom 12. septembra 1861. godine, gde kae: Na Dreti 1740. godine izgubie Srbi pravo graanstva u trojednoj kraljevini Dalmaciji, Hrvatskoj i Slavoniji, i kad su se u Slavoniji tatuta upanijska proglasila, iskljueni bijahu iz svih munisipijalnih sluba. Niti je koji mogao dobara blagodarnih stei, kupiti i uivati, a ako je takva imao, morao ih je pod pustu cijenu prodati ako nije htjeo vjerozakon svoj promijeniti. Zatim, pomorikoj i potiskoj krajini oduzee se jednim mahom sva prava. Jezuiti veim dijelom doprinesoe pravednom razjarenju svih pravoslavnih, koji na tu misao dooe, ostaviti nepravednu i nezahvalnu ovu svoju domovinu i 20.000 porodica iz Bake, Banata, Slavonije, varadinskog i karlovakog generalata, odoe u Novu Srbiju meu Dnjestrom i Dnjeprom. I ostali bi se svi do jednog iselili, da nije carica Marija Terezija na brzu ruku est pukovnija vojnikih na mei vlakoj i moldavskoj postaviti dala i seobu ovu zabranila." Za ovolike usluge katolianstvu, nije udo to je papa Klement XIII. godine 1758. podelio Mariji Tereziji titulu Apostolski kralj Ugarske. Njena vladavina pada meu najtamnije stranice srpske istorije. Za Hrvate ovo je najsjajnije doba njihove povijesti. Verni svojoj tradiciji, za ovo su vreme oni na jevtin nain doli kako do srpske batine, tako i do jednog dela svoje istorije, koju su odnaroeni Srbi kao svoju prolost ugradili u hrvatsko tisugodinje pravo. I pored toga stranog doba, nije se mogao izbrisati srpski kult u mnogim pokatolienim porodicama i itavim selima ni za stotine godina docnije, poto su mnogobrojne katolike porodice po Slavoniji, koje su jo iz tih vremena sauvale slavne ikone, ovima palile svee i inile to sa kolena na koleno sve do uspostave Nezavisne Hrvatske". Stupanjem na presto Josipa II., sina Marije Terezije, nije se ni u emu olakao srpski poloaj. Hrvatska se za minule opasnosti od turske navale oduila Srbima novim duhovnim i telesnim progonima. Josip II. je, dodue, pokazivao izvesnu volju da popravi ono to mu je majka prema Srbima uinila, ali za to nije imao dovoljno odlunosti. Trebalo je da proe punih pola veka od nastupa Marije Terezije, pa do dolaska Leopolda II., koji e posle 50 najteih srpskih godina povratiti srpskim ostacima ona prava, koja je Marija Terezija na zahtev Hrvata ukinula. I za Leopoldovo stupanje na presto Hrvati su vezivali nove nade, da e dovriti unitavanje i onoga ostatka pravoslavlja, ali je Leopold prekinuo ovu nepravdu time, to je 28. avgusta 1790. dozvolio sazivanje srpskog kongresa u Temivaru, na koji je poslao svoga izaslanika feldmarala midfelda sa ovakvom porukom: to se mene tie, drim da je srpski narod i pre rata sa Turcima iveo u Sremu, Slavoniji i
52
Bakoj, a prilikom rata jednoduno u ponovnom osvojenju istih predela uestvovao, te i sad tamo ivi, pa da stoga na te zemlje i najvie pravo ima." Koliko je ovo Leopoldovo priznanje srpskih teritorija muno odjeknulo u hrvatskim jezuitskim redovima i redovima velikaa, nije potrebno isticati, poto je ovima dignuta zavesa ispred mranih hrvatskih namera za prisvojenjem Srema i Slavonije. ak se ni povjesniar dvadesetog veka ne moe oteti munom utisku iz toga doba i u nemoi kae: U Hrvatskoj se pojavi silna mrnja na Nijemce. (Hrvatski List" od. 26. VI. 1939.). Poto je Srbima preko temivarskog crkvenog kongresa zajamen povratak i ostalih srpskih zemalja kada ove budu od Turaka otete, Hrvati su pokuali da se poslue novom ucenom. Ne rumenei ni malo od stida, oni su pararelno postavili pretenzije na ove zemlje ba u momentu kada se Leopold imao krunisati u Pounu. Izaslanicima koji su bili odreeni da prisustvuju krunidbenom saboru dali su ovlast, da ovi istaknu kralju hrvatske elje za ovim krajevima, im bi se od Turaka povratile. U ovoj novoj igri Hrvati kao i pre nisu uspeli, a ne bi jo u mnogo emu uspeli, da Leopolda II. nije stigla smrt od kozjaa posle trogedinje vladavine. (1. marta 1792). Leopoldov naslednik Franjo II. (1792. 1835.) bio je uglavnom zauzet ratovima sa Francuzima, kao i raznim dinastikim pitanjima, te se za njegovo vreme nema ta zabeleiti, to bi se moglo bitno razlikovati od Leopoldovog dranja prema Srbima. Skoro bi se to moglo rei za Ferdinanda V (1835. 1848.) koji se i sam, oseajui se slabim da ponese teret kraljevske krune, odrekao prestola u korist svoga sina Franje Karla, a ovaj u korist svoga sina Franje Josipa. (1848. 1916.). Da nije bilo Srba u Austrougarskoj, hrvatski sabor niti bi imao rezona da postoji, niti bi se sastajao, poto ne bi imao ta da rei. Jer, njegov sav rad i sazivanje padaju u doba, kada se imalo jo koji put izglasati rezolucija o hrvatsko-katolikoj hegemoniji nad Srbima. Tako je bilo od pre 1597. godine, pa do Franje Josipa 1848. godine, da bi zatim ova jezuitsko-hrvatska igra promenila samo svoju formu i pojavila se u obliku Ilirstva". Rezimiramo li celo ovo poglavlje, zakljuujemo da su se Hrvati od prvih tragova svoje tobonje samostalnosti, u odsustvu hrabrosti za odluke na bojnom polju, hvatali ucenjivakog nagodbarstva. U tom poslu, kada je trebalo Srbima zabosti no u lea, nisu birali ni sredstva, ni drutvo. Meutim, tome mora jednom doi kraj, poto Srbi, kako to ree jedan patriotski list, ne mogu dozvoliti da Hrvati svaknh 20 godina probaju svoj nagodbarsko-izdajinki nagon, i ne mogu dozvoliti da nosioci tisugodinje kulture sa svojim prijateljima svakih dvadeset godina u ime te kulture" pobiju milion Srba.
ILIRSKO ZAKULISJE Kada su za vreme Franje II. zbog njegove slabosti izbijale bune po Austrougarskoj, zagrebaki su araneri jednom veto pripremljenom predstavom u hrvatskom saboru otvorili novo polje rada hrvatskim aspiracijama. Poto i pored delominih uspeha ipak vekovima nisu uspeli da potisnu srpsko ime, pronali su novi nain za razvodnjavanje srpstva, i izmislili takozvani ilirizam. Ovom novom ideologijom nameravali su da zatupe srpski patriotski oseaj i time stvore odskonu dasku prema srpskom istorijsko-etnografskom prostoru. Da ta predstava to bolji efekat postigne, uspeli su
53
da za jednog od glavnih nosilaca uloga angauju srpskog patrijarha Josifa Rajaia, koji na toj predstavi ustoliava hrvatskog bana Josipa Jelaia. Hrvati su mogli zadovoljno trljati ruke jer su znali da e ovom ortakom zajednicom postii dva cilja, poto e izbrisati srpsko-hrvatsku etnografsku granicu, to im dotle nikada nije polo za rukom, i moi e lake ucenjivati beki dvor. O tome ilirskom zakulisju uverio se patrijarh Rajai jedva 13 godina docnije, kako emo to malo dalje videti iz njegovog protestnog pisma hrvatskom saboru. Poev od 1848. ili koju godinu pre, Hrvati su, dakle, udarili u ilirske" talambase samo zato, da bi Srbe odvratili od svoje nacionalne linije. I dok su se farisejski zvuci ovih veto insceniranih mahinacija razlegali ilirstvom", hrvatski su jezuiti Srbima pod Austrougarskom pripremali no u lea. Predstavivi bekom dvoru kao da su Srbi sa Hrvatima jedan narod i pozvavi se na onu predstavu u hrvatskom saboru, jezuiti su prodrli sa miljenjem, da prestaje potreba, srpske Vojvodine kao samostalne jedinice. S tim u vezi iskrsava plod zagrebake aranerske vetine. Franjo Josip poetkom 1861. godine ukida srpsku Vojvodinu, pa Banat i Baku pripaja Maarima, a Srem sa Slavonijom Hrvatskoj. (Hrvatski List" od 5. VII. 1939.). Ovime je Hrvatska otkrila svoje namere prema Srbima. Kad je ovako kombinovanim akcijama hrvatskim predstavnicima i hrvatskom kleru uspelo ukinuti srpsku Vojvodinu i rasparcelirati je meu Hrvatima i Maarima, ovo je, razume se, izazvalo muan utisak u svima srpskim pokrajinama pod Austrougarskom. Pretila je ak opasnost da ne doe do opteg narodnog ustanka u tim pokrajinama. Za to vreme Hrvati su po starom leinarskom pravilu pourili utjelovljenje ovih krajeva Hrvatskoj, a ista ona tobonja braa iz hrvatskog sabora, koja su sve dotle palili sveu srpsko-hrvatskom bratstvu, istakli su sa slubenih mesta da je sremsko-slavonsko stanovnitvo od iskona hrvatsko. Takvima se pridruio i onaj isti Ivan Kukuljevi, koji je do nedavno pre toga tvrdio, kako se samo Srbima moe zahvaliti, to se jo spominje ime Hrvata. Verovati neverniku i stezati svaku neiskreno pruenu ruku, to su slabe srpske strane, koje su i krive za njegovu tragediju. To je moda najbolnije prologa veka osetio patrijarh Josif Rajai kad je video svo zakulisje hrvatske brae. Zajedno sa njime je to osetio i ceo srpski narod u Austrougarskoj, odnosno na taj nain proirene Hrvatske, jer su svi hrvatski stalei i njihovo javno mnenje sa saborom na elu pozdravili dravni akt o ukidanju srpske Vojvodine. Pred ovakvom obmanom, patrijarh je u svome pismu upuenom hrvatskom saboru 1. marta 1861. godine bolno jauknuo i bacio optubu na lano jugoslovenstvo kao masku u stvarnoj borbi protivu srbo-slovenstva i pravoslavlja. To pismo, pisano skoro pre jednog stolea, jednako je aktuelno svojom sadrinom i danas. Patrijarh Rajai u njemu izmeu ostalog dovikuje hrvatskom saboru i ovo: Ja sam drao i smatrao da e visoki sabor ii putem pravde i ljubavi i da e se potruditi, da teki zadatak svoj rei na opte zadovoljstvo sviju naroda, te da tako narodna pravda podjednako stupi u ivot, a meu ovim pravima prvo i najglavnije pravo svoga imena i svoje narodnosti u domaem javnom ivotu. Meutim, ne mogu preutati, da kao partijarh i arhipastir svih Srba u celoj monarhiji ne objavim visokoslavnom saboru moju tugu i revolt, to iz javnih listova ujem i vidim, da pogekoji lanovi visokog sabora osobitim pravcem udaraju naroitom svome cilju, koji je, meutim, prema naem steenom iskustvu providan i nevet."
54
Kada itam u javnim listovima, kako se gospodin veliki upan Kukuljevi na sednici od 29. aprila izvoleo izraziti, da je stanovnitvo vojnike Krajine isto hrvatsko i vidim da to visokoslavni sabor sa odobravanjem prima, prinuen sam svome revoltu dati oduka protivu onih neprijatnih tenji, koja vire iza svakoga tvrenja jednoga uvaenog i potovanog lana sabora i jugoslovenskog istoriopisca. Dozvolie mi se da primetim, kako u trojednoj kraljevini nije samo jedan narod i to hrvatski. Jo je manje u Krajini." Srbi i Hrvati su najblia braa meusobom, ali je opet svaki narod imao svoje posebno ime od onoga vremena, kada su u prvo doba istorije zajedno ili u najbliem susedstvu jedan do drugoga iveli sve do danas. Srbi imaju svoju po-sebnu istoriju. Srbi graniari imaju svoj, a Hrvati, na primer, iz Zagorja ispod Okia, od Samobora, iz Dragania, Turopolja itd. svoj jezik. Srbi imaju svoju slavensku, a Hrvati svoju latinsku pismenicu. Ako, dakle, Srbi i Hrvati i jesu najblia braa, ipak nisu oni jedan te isti narod i ne moe se rei da je stanovnitvo Krajine Hrvatsko." iteljstvo Krajine bilo je u poetku ovejano srpstvom, a tek od onog vremena kada je granica na pukove razdeljena, ulo je u nju neto od hrvatskog naroda." I iteljstvo Like i Krbave, koje se onda kada su ovi predeli od Turaka oteti svojevoljno podvrglo Leopoldu I i karlovakom generalatu, bilo je isto srpski narod, kao i oni spomenuti. Ovaj srpski graniarski narod zadrao je svoj karakter do dananjeg dana i pored svega toga, to je docnije pod Marijom Terezijom koji deo od njega na silu pounijaen, kao to je bio sluaj sa umberanima. Ne znam bi li bilo nude jo dalje razlagati da narodna imena Srba i Hrvata nisu identina i da iteljstvo Krajine nije hrvatsko nego ba srpsko, sa vrlo malim i mnogo kasnije nastalim naseljenjem, nego je srpski narod estitou i svojom ratobornou Krajini temelj poloio. Kada ovu razliku pominjem, ne inim to zacelo da ove narode jednoga od drugog otuim, nego zato da ih ba time u prijateljskom odnosu utvrdim kao brau, koja se vrlinama svoje brae dive i ponose i koja jedan drugome niega svoga ne nameu, ve ime i svetinje svoje brae kao svoje potuju i ljube saaljevajui one neprilike, koje smo u poslednja vremena opazili meu Poljacima i Rutenima. Pored sve ove bratimske ljubavi i iskrenih odnosa u tome trebaju da stoje oba ova naroda na slovenskom jugu. Hrvatima bi sigurno bilo ao, kada bi im Srbi nametali svoje ime i time ih od njihove istorije i porekla cepali. Na isti nain, ne mogu se braa Hrvati ni malo uditi to bi Srbima jako ao pasti moralo, kada bi videli da im Hrvati nameravaju nametnuti svoje ime. Srpskom se narodu ve i time ini nepravda, to se Srem i varadinska regementa protivu svakoga prava i istorije oglauju nametljivo za sastavni deo Hrvatske. Ova je nepravda sujetna isto tako kao i tenja hrvatiziranja i bila bi za Srbe istina vrlo nemila, ali sasvim neizvodljiva. Jer, Srbi imena svoga koje ima svoju istoriju u
55
svetu i slovenstvu ni za ije ime promeniti nee. Ovo ni za ljubav veliko-ilirstva" ni veliko-jugoslovenstva", ni hrvatstva" sve da im se to silom namerava nametnuti. Isto tako, nee se oni odrei svoga narodnog karaktera, svojih narodnih obiaja, svojih istorijskih spomenika i svoje prokuane svesti, koju nikada nisu zaboravili, makar da je gekoji od njih istrgnut iz nedara pravoslavne crkve, u koje idu i pounijaeni Srbi. Ja u ime celog srpskog naroda i u korist opteg otaestva jednog i drugog naroda sabor najutivije molim, da ovakvim tendecioznim izraavanjima, kao to je bilo ono Kukuljevievo, ne daje prvenstvo i ne prima ih. U isto vreme se ograujem protivu svake nepravde hegemoninih tenji jednog plemena nad drugim, a osobito protivu toga, ako se srpsko stanovnitvo Krajine namerava proglasiti hrvatskim i takim se smatrati, jer e u takvom sluaju srpski narod, koji stoji u najvroj svezi jedne vere, jednog jezika, jedne narodnosti, jednog obiaja, jedne istorije i jedne pismenice, pomou takve sposobnosti koje mu daje Bog, istorija vekova i njegovo pravo, nai se prinuen povui drugu ogradu od svaijeg nasrtanja i svaije narodnopolitike hegemonije. Te ograde nee zacelo biti kadar probiti ni sruiti nikakav napor ni obmana, pa mu se sa one strane Bog zna kakve instutucije i slobotine obeavale. Uviajui da su odgovorni hrvatski ljudi odvie rano dali izraza svome unutranjem oduevljenju, jezuiti su dali znak da se proliju lane suze. Nareeno je hrvatskim velikaima iz sabora, da se izvinu patrijarhu, a ostavljeno je vremenu i hrvatskoj vlasti da uine svoje. Da bi se izmeu matinih srpskih zemalja Srbije sa Crnom Gorom i ovih, dekretovanih Hrvatskoj i njenom uticaju, odnosi to vie ohladneli, i da bi time bio postignut to vei rezultat srpskog narodnog razjedinjavanja, Hrvati su na lice navukli masku jugoslovenstva. Tako hrvatski sabor u svojoj 58. sednici od te godine, na dan 10. avgusta 1861. godine proglauje nedavno pre toga primljeni srpski jezik za jugoslovenski i stvara zakljuak o potpunoj ravnopravnosti irilice sa latinicom u Hrvatskoj. Nikakva bratska sentimentalnost nije rukovodila hrvatski sabor da donese ovakav zakljuak, ve se ovde radi o neemu drugom. Naueni da naturavaju svoje nepopularno ime, a prisiljeni da prime srpski jezik za svoj, pogoen je bio time njihov tobonji presti. Da im se ne bi reklo kako govore srpski, proglasili su ga jugoslovenskim. Osim toga, verovali su da e srpski narod u onim krajevima promenom naziva imena lake zaboraviti na ono to je bio i to jeste. Sve to, razume se, sa zadnjim mislima, da se privedu katolicizmu. S obzirom pak na pomo, koja im je za katoliku akciju u srpskim krajevima od Rima i austrougarske vlade davana, postao je pravi hrvatski jezik zaista neupotrebljiv, kao to se to vidi iz one pesme, citirane u ovoj knjizi, gde se govori o osnovima hrvatske pismenosti i knjievnosti. Da li je ono bio prvi srpski protest protivu tendenciozne hrvatske propagande i pokuaja naturavanja svoga, kako se vidi Srbima nepopularnog imena, ili je takvih i pre patrijarha Rajaia bilo, ne moemo pouzdano znati. Znamo, meutim, pozitivno ovo: Da su vodei Srbi bar za vreme zajednikog ivota u Jugoslaviji podigli glas samo protivu izvrtanja istorije, kojim je pritajeno ustatvo vaspitavalo svoje hrvatske itaoce i spremalo ih da u danom momentu svim svojim uroenim krvolotvom izvedu vekovne tenje za istrebljenje Srba, srpstvo bi utedelo mnogo krvi i suza najrasnijeg dela svoga naroda. Ali, Beograd. je, sem izvesnih izuzetaka bio gluh i nem. A ovi asni izuzeci, poput onih iz redova Srpskog Kulturnog Kluba, bili su u
56
interesu javne bezbednosti i poretka u dravi, odnosno u interesu drave Jugoslavije nemilosrdno proganjani ako bi digli glas da je srpstvo u opasnosti. To u najvie sluajeva ba od tih istih Hrvata, koji su svoje stvarne oseaje maskirali foteljama visokih dravnikih poloaja. Patrijarh Rajai nije mogao iveti vie nego obian smrtnik, da bi neprestano stajao na srpskoj strai sve do Jugoslavije i za vreme nje i neprestano odbijao hegemonistike napade, esto puta od onih Hrvata, koji su jeli ili eleli jesti srpski hleb, a istovremeno bili najogoreniji neprijatelji srpstva. Na ovom mestu moram naglasiti, da je Eugen Kvaternik, voa frankovaca u hrvatskom saboru, kolovan srpskim parama, koje je njegov otac primao kao platu nastavnika u zagrebakoj pravoslovnoj akademiji. (Hrv. List" od 7. VIII. 1939.). to se tie Ante Starevia, moda on i ne bi razvio onakvu otrovnu ideologiju da su mu Srbi usliili molbe. On je odmah po zavrenim studijama podneo molbu zagrebakoj pravoslovnoj akademiji da ga angauje za nastavnika. (Hrv. List" od 8. VIII. 1939.). Kad tu nije primljen, obratio se 20. avgusta 1851. godine Visokokneevskom popeiteljstvu u Beogradu sa molbom da ga primi za katedru matematike na beogradskoj visokoj koli. U toj svojoj molbi Starevi ne kae da je Hrvat, ve doslovice veli: drim dosta napomenuti samo to, da sam rodom Lianin. Na kraju molbe, koja je primljena pod brojem P. 981 od 30. VIII. 1851. godine u Beogradu, Starevi uverava srpsku vladu, da e rijeju i inom odgovoriti oekivanju visokog popeiteljstva, pa zavrava: Visokog popeiteljstva ponizan sluga Antun Starevi doktor iz mudroslovlja." ta bi tek bilo da je Josif Rajai neposredno pred srpskom tragedijom iz 1941. godine ustao iz mrtvih, pa proitao brda najordinarnijih neistina suvremene hrvatske povijesti? Da li bi patrijarh mogao dovoljno iskaliti svoj gnev za tolika izvrtanja, koja su naroito od 1934. godine pa do sloma iz Zagreba fabrikovana. Meu tako skovanim laima pala bi mu u oi naroito jedna, koja se dotie njegovog doba. To je ona objavljena u Hrvatskom Listu od 1. VI. 1939., gde suvremeni hrvatski povjesniar ve po pravilu gusarenja po srpskoj prolosti opisuje bitku kod Srbobrana u Bakoj (1849.) i pripisuje je, razume se, hrvatskoj hrabrosti i Hrvatima. O tome hrvatska povijest ovako mahnita: Do velike bitke doe opet kod Sentomaa, ge je Percel izgubio 4.000 ljudi. Iza ove pobjede osvoji Jelai Baku sve do Franjinog prokopa. I sami trezveni Hrvati morali su se najednom nai u udu od tolike hrvatske hrabrosti, koju suvremeni najednom odnekud izvukoe iz bujne mate svojih istorijskih romansijera, to u svojoj nevaspitanosti oterae tako daleko, da dopree ak u Sentoma i tamo poinie uda od junatva. Povjesniar, dodue, izbegava ne samo da doda kako je Sentoma u stvari Srbobran, a jo manje odakle mu to ime. Poto se do Jugoslavije nije rodio jo koji patrijarh Rajai i kako se to za vreme Jugoslavije zbog propisa zakona o javnoj bezbednosti i poretka u dravi nije smelo rei, govorimo to sa izvesnim zakanjenjem i dovikujemo: Nije istina! Nije istina isto onako, kao to ste ispisali brda neistina, na kojima ste posadili takozvanu suvremenu hrvatsku povijest, pa tako obmanjujete svet o bitci i kod Srbobrana. Jer da je to bila pobeda vaih predaka, ne bi se ovo bako mesto prozvalo Srbobran, nego Hrvatobran. Da ih potsetimo: Za vreme maarske bune 1848. godine, odigrava se ona jezuitska predstava u hrvatskom saboru, o kojoj smo malo pre uli. Verujui da time imaju srpsku legitimaciju u depu, Hrvati su se uputili u Be da tamo iznude nove priloge svome tisugodinjem pravu. Izborom Josipa Jelaia, oni su verovali da je time i Srbima nametnut hrvatski voa. Ovo se, meutim, Srba nije nita ticalo, jer je Franjo Josip
57
ukazom od 15. decembra 1848. godine potvrdio izbor Josifa Rajaia za srpskog patrijarha, a Stevana upljikca za srpskog vojvodu. Zbog stalnog pritiska maariziranja, Srbi se nisu odazvali maarskom pozivu za pomo u pobuni, ve su se pridruili carskoj vojsci. Poto se Maarska nalazila u pobuni, Franjo Josip je vie de jure nego de fakto titularno postavio Josipa Jelaia za komandanta trupa u Maarskoj, kojih nije ni bilo. Meutim, on nije ni u jednoj prilici komandovao srpskim trupama iz razloga to su ove bile neposredno podreene svojim narodnim srpskim vojvodama. Baka je bila srpska operaciona zona, gde su Srbi uz novanu pomo kneza Mihajla Obrenovia branili srpski ivalj. Kada su Maari, meutim, poeli klati srpski ivalj i paliti srpska sela po Bakoj, poslao je knez Aleksandar Obrenovi 10.000 srpskih vojnika iz Srbije, pod vodstvom vojvode Stevana Knianina koji se sa Maarima sukobio kod Sentomaa i tu ih potpuno razbio. To je bio motiv, da se Sentoma prozove Srbobranom. Ustaki povjesniar iz 1939. godine konstruie novu la i smatra to je Jelai protivu Kouta Lajoa (Kossuth Lajos, Monok, 1802. Torino, 1894.) komandovao hrvatskom vojskom, da time Hrvatima pripadaju i nezavisni srpski uspesi, postignuti vojskom iz Srbije i srpskih zemalja pod Austrougarskom, rukovoenom srpskim vojskovoama. Pogledajmo malo, kako je posle maarskog sloma (koga su iznudili Rusi pod Nikolom II. i naterali Maare da im kod Vilagoa 1849. poloe oruje) u Beu ocenjena hrvatska, a kako srpska pomo i hrabrost: Godine 1852. zabranilo je ministarstvo hrvatsku zastavu, a mjesto hrvatskog jezika uveden je u kolama i javnim uredima njemaki jezik. (Hrvatski List od 2. VII. 1939.) Kad Rusi pokorie Maare, car Franjo Josip godine 1849. carskim patentom ustanovi za svoje Srbe posebno vojvodvtvo Srbiju, koja obuhvati Srem, Banat, Baranju i Baku. (Zagreb: 1894. Srbi u davnini str. 173) Povodom osnivanja srpskog vojvodstva 1849. godine, potpisao je car Franjo Josip sa jo devet austrougarskih ministara carski patent i o karakteru srpskih zemalja u tome vojsvodstvu a dananjoj Nezavisnoj Hrvatskoj" doslovice rekao i ovo: Srem, u kome gotovo iskljuivo sve sami Srbi obitavaju, jeste za ovaj narod od preuzviene vanosti kao zemlja porekla prvih njihovih doseljenja, kao mesto njihovih najosobitijih istorijskih opomena i svetitelja." (Carski patent od 1849. g. Str. 20) Ova dva dravna akta daju sami odgovor hrvatskim povijesnim skorojeviima o tome, kako je ocenjena srpska, a kako hrvatska hrabrost kod uguivanja maarske bune. Da li je Josip Jelai hrvatski ban (prema Hrv. Listu od 2.VII. 1939.) ba radi toga 1859. godine poludeo i umro, to se ne moe znati. Ako je pak to bio uzrok njegove smrti, mogao je samo malo saekati, pa da 1861. godine vidi, kako se hrvatska elja ipak ispunila i kako se beki dvor za ona srpska uda od junatva ovima oduio ukidanjem njihove Vojvodine, koja je postala poklon katolikom rtveniku izmeu Hrvata i Maara. To je bio rezultat kombinovane akcije hrvatskog jezuitizma i takozvanog Ilirstva". U formi lanog bratstva, hrvatsko jezuitsko zakulisje navuklo je time uspenu masku. Moe li inae nai opravdanje ona vekovna srpska slabost u dodiru sa Hrvatima, radi ijeg smo bratstva izgubili najrasniji deo svoga naroda, a da smo od takozvanog bratstva dalje nego smo ikada bili. Jer, oni su se bratstvom sluili samo
58
onda, kada su se trebali zaleteti u srpski etnografski i istorijski prostor. Kroz ovakvu prizmu treba posmatrati i trosmajera (Josip Juraj Strossmayer, Osijek 1815. akovo 1905.), ija je povrina bila veto prekrivena blefom tobonjeg bratstva i jednakosti, dok mu je unutranjost sakrivala novi katoliki lanac, koji je u reiji Zagreba trebao da stegne u svoje karike ne samo ostatak pravoslavnih Srba u Hrvatskoj, nego moda i izvan nje. Ta je injenica hrvatskoj istoriji, izgleda, dobro poznata, pa zato vidimo u hrvatskoj povijesti" o trosmajeru ove redove: Tragino je za njegovu uspomenu i to, to se poslije njegove smrti pozivaju na njega i njegov rad razni neprijatelji hrvatskog naroda (ovde misli na Srbe), koji svojim radom i pogledima sigurno ne bi nali odobrenje ni kod samog trosmajera." (Hrv. List" od 6. 7. 1939.) Zagrebakim Slubenim Novinama broj 182 iz 1893. godine omaklo se priznanje, da je Kamilo Drajfus (Camille Dreyfus i Andr Berthelot: ''La Grande Encyclopdie", 31 tom 1886. 1902.) govorei o Austrougarskoj rekao, kako ova ima pod sobom Hrvate, koji su plemenom i jezikom Srbi. Ovo to je Drajfus tek tada otkrio" znali smo mi odavno, a znali su to i Hrvati. Naroito Hrvati janiari. Moda samo Drajfus nije znao ta su sve dotle Hrvati preduzimali, da on ili ko drugi ne bi mogao zapisati takvo injeniko stanje. Jo manje je mogao znati, da su Hrvati u tima naporima veinom upotrebljavali i takva sredstva, koja su ne samo nedozvoljena, nego i sa gledita narodne asti nemoralna. Ovde spadaju sve one otimake izjave, formulisane po svima pravilima lukavog Zagreba, u kojima se pokuava ne samo opovrgnuti fakat da u srpskom narodu ima pleme koje se zove Hrvati, ve se pored krae narodnosti pribegava teritorijalnim provalama, kako to videsmo iz klasinog primera sa upanom i lanom hrvatskog sabora Kukuljeviem. Ali, lakoumnim, nemirnim i nepostojanim Hrvatima, kako ree austrijsko ratno vee u Gracu (Hrv. List od 18. 6. 1939.), nije bilo teko da u svojim izjavama ili odlukama esto puta idu iz krajnosti u krajnost. Oni su bili u stanju da za nekoliko dana ili nedelja u gledanju na srpske probleme postignu potpunu dijametralnost ve prema tome, kako im kad treba. Posle unog protesta srpskog naroda i njegovog patrijarha protivu pokuaja da se ukinutoj srpskoj Vojvodini prikai hrvatska firma, hrvatski sabor kao nosilac ilirskog zakulisja, spustio je nian i uputio svoga predstavnika Slavoljuba Vrbania na proslavu 100-godinjice Matice Srpske. Razumljiv je interes vladao za referat, kojega je imao podneti saboru o zapaanjima, koja je meu Srbima uoio posle parcelacije Vojvodine meu Hrvate i Maare. Sudei po stenografskom zapisniku sa 77. saborske sednice od 6. oktobra 1861. godine, sabor je oduevljeno primio Vrbaiev referat. Meutim, da li je ovde likovalo stvarno oduevljenje ili lukavstvo Zagreba, to se iz pranjavoga zapisnika ne moe videti. Tek, Slavoljub Vrbani je o Sremu izgovorio, a hrvatski sabor aplauzom odobrio ovu izjavu: Odlikovan povjerenjem visoke ove kue (hrvatskog sabora) da od strane sabora prisustvujem stogodinjici koju je priredila Matica Srpska u slavu svoga utemeljitelja i mecene srpske literature Save Tekelija, smatram za dunost ovu visoku kuu izvijestiti o duhu, kojim se je ta svetkovina obavila i koji tamo kod nae brae vlada. Uprkos sjemena razdraivanja i nesporazuma, koje su ove nekoja gospoda velikim trudom zasijala, da omraze jednokrvnu brau Hrvate i Srbe, ipak sam svuda velikim saustvom i mogu rei bratimski primljen bio, a u svakoj se je prilici pokazalo, da u brai Srbima nije
59
utrnulo uvstvo bratimstva i da se kod njih sve vie uvruje pomisao, da nam samo u slozi lei spas. Ja sam se trudio da bojazan onu, koju su nekoja gospoda radi Srijema trudila se one probuditi, kao da Hrvati nastoje oteti Srbima Srijem, koji je svakome Srbinu svetinja poto su tamo sahranjene moti njihovih narodnih svetaca, kojima se klanja Srbin sa jedne i druge strane Save. Trudio sam se rekoh, da rasprim ovu brigu i da ih uverim, da Hrvatima nije do drugoga stalo, nego da u tekim ovim vremenima brane i uvaju Srijem od svakoga tuinstva, a im srpska Vojvodina opet stupi u ivot, to svaki Hrvat kao i Srbin eli, da e ga kao amane ista i nepokvarena brai Vojvoanima povratiti. (Gromoviti: ivio!) Tako Slavoljub Vrbani i hrvatski sabor o Sremu. Ko ne poznaje hrvatski jezuitizam i ilirsko zakulisje, naao bi u ovim izjavama mnogo ega, to bi moglo liiti na bratstvo. Stvarnost je, meutim, drugaija. Jer dok je srpski narod kroz tolika stolea uspevao da ouva svoju i hrvatsku narodnost, kako to Kukuljevi pred hrvatskim saborom ree, sada se nad Sremom liju krokodilske suze i Srbe tee kako je to samo zato, da bi Hrvati toboe sauvali Srem od tuintine, pa kada ta opasnost mine, da e ga ista i nepokvarena brai Srbima povratiti. Kao da neko bez vlastite prolosti moe sauvati tuu budunost! Kako su Hrvati ispunili sveano obeanje svoje i svoga sabora, vidi se iz tekih decenija, koje je sremski narod zajedno sa ostalim srpskim narodom pod Hrvatima preivljavao sve do 1918. godine. Vidi se po tome, to su iste one srpske narodne svetitelje o kojima govori Slavoljub Vrbani 1941.-1942. najpre opljakali, pa ih zatim prebacili preko Save. Osvedoili smo se i po tome, to su prestonicu Zmaj Despota Vuka Slankamen, prestonicu ora II. Brankovia Kupinovo i prestonicu Jovana Brankovia Berkasovo podvrgli bombardovanju i strahovitom verskoduhovnom teroru. Najzad, uverili smo se i time, to su sedite prvih srpskih patrijarha (Zagreb 1894.: Srbi u davnini" str. 214) Sremsku Mitrovicu, mimo Poglavnikove izjave da nikada u povijesti" nije Hrvatima pripadala, ipak slubeno prozvali Hrvatskom Mitrovicom.
HRVATSKA STATISTIKA TENDENCIJA Godine 1893. bilo je po raunu Obzora (broj 258 iz 1893.) preko 8.000.000 Srba. Kada je ovaj srboderski organ hrvatskih jezuita na izmaku 19. veka pronaao ovaj broj Srba, mi bi imali razloga toj cifri dodati jo koji milion, jer nam je poznato, da je Obzor izbegavao pohvaliti se srpskom snagom. Meutim, interesantno bi bilo sada uti od njegovih ustakih naslednika, ta misle o dananjem broju Srba. Mi bi ovde mogli ponoviti onu iz narodnih pesama: Kud se zdede car Nemanje blago?!. Jer svega 17 godina posle ovoga Obzorovog lanka, vren je 1910. popis puanstva, koji je mimo volje stanovnitva obuhvatio zemlje pod dananjom Nezavisnom Hrvatskom". Tim je popisom naeno, da u tim krajevima ima svega 1.569.848 Srba. Ostalo je Obzor sa zagrebakim jezuitima pokatoliio ili klasino utajio. U isto vreme ivelo je na istoj teritoriji 2.476.575 Hrvata, raunajui u ovom broju i Srbe katolike okce. to se tie teritorije na kojoj su Srbi apsolutnom veinom iveli, srpsko-hrvatski odnos na teritoriji docnije Nezavisne Hrvatske" bio je 70:30 u korist Srba. U ovih 30% hrvatskog prostora uraunati su i okci mada oni tamo ne spadaju. Ovih okaca bilo je prema maarskom popisu iz 1840. godine
60
297.747. Hrvatska statistika za 1910. godinu priznaje, dodue, na strani 12 da su se okci i Hrvati do nedavno razlikovali, ali ih konano i mimo njihovog pitanja, zbog toga to su pripadnici katolike vere svrstava u red autohtonih Hrvata. Piscu je, meutim, poznato vlastitim posmatranjem na licu mesta, a o tome se do nekoliko godina unazad mogao uveriti ko je hteo, da su okci siromane hrvatske doseljenike obino na krajevima njihovih sela stavljali pod poseban pojam, nazivajui ih Hrvatima, kao da govore o treem licu. Bijae dakle po Obzoru" na izmaku XIX. veka osam miliona Srba. Po hrvatskoj statistici iz 1910. godine, kojoj kao i mnogim hrvatskim tendecioznostima ne verujemo, ovaj broj, ukoliko se odnosi na hrvatske zemlje", opao je na svega 1.569.848 Srba. A ve sada ih po ustakim naelima i po njihivom uenju nema ni jednoga. Eto, to je rezultat srpsko-hrvatskog bratstva i proganjanja svih onih istinskih srpsko-slavenskih rodoljuba, koji su za vreme najee hrvatshe propagande u Jugoslaviji vapili da je srpstvo u opasnosti. Imamo razloga da ne verujemo hrvatskoj dravnoj statistici iz 1910. godine kao i svima onima docnije jer znamo da je stotinama godina leinarila po srpskom istorijskom i etnografskom prostoru. S pravom smatramo, da su Hrvati onoj cifri od 1.569.848 Srba morali dodati mnogo i mnogo, pa da brojanost Srba u njihovoj statistici bude realna. Verovatno e se i tome pitanju posvetiti posebna panja i tanom raunicom utvrditi broj Srba, koje nam Hrvati duguju. Zadovoljimo li se, meutim, hrvatskom statistikom, trebali bi da po hrvatskoj raunici vidimo, koliko su osnivanjem Nezavisne Hrvatske preuzeli srpskih dua na bratsko uvanje". O prirastu srpskog stanovnitva hrvatska statistika na strani 12 doslovce veli: Nije tako povoljan odnoaj za Srbe, jer je njihov porast bio za 147.209 dua, ili za 29.50%". Ova jadikovka o Srbima navodi nas da kaemo koju o naporima, koje Hrvatska decenijama ini, da bi spreila takozvanu bijelu kugu (spreavanje poroaja), da bi to manje kosila po Hrvatskoj, a naroito u okadiji. Matematiari su izvodili iz rauna verovatnoe vreme, za koje e okadija izumreti, a jedan slavonski list napisao je poetkom 1939. go-dine ovo: Bijeloj kugi" najire je polje rada ba okadija. Za ljubav ljepote i dopadljivosti, kult majke i uzvienost koja je za to ime vezana, opadao je i opada danomice. Rijetke su okice i okake porodice sa vie od jednog ili najvie dva djeteta. Jedan drugi slavonski list napisao je povodom ovoga prvoga nekoliko nedelja docnije: Mi priznajemo da postoji bijela kuga" i da je ona jedno od onih zala, to unitavaju okadiju. Ovo je bilo potrebno da se zna, kako bi se objasnilo odakle onaj hrvatski prirast u razmaku od 1880. do 1910. godine kad nam je poznato za toliko opadanje nataliteta i borbu protivu bijele kuge" u hrvatskom narodu. Za ovo treba traiti objanjenje u injenici, da ove tri decenije spadaju u ona doba istorije Srba pod Austrougarskom, kada su na hrvatskom rtveniku prinaani rimskoj crkvi. Eto, otuda je onaj prirast hrvatskog stanovnitva u razmaku od 1880. do 1910. U tom prirastu nalaze se i oni Srbi, koji su ko zna iz kojih razloga spaavanja ivota ili ivotne egzistencije, sa neopisivim gnevom u dui i suzama u oima morali naputati veru svojih otaca i prilaziti veri, sa kojom su se tek njihovi daljnji potomci mogli izmiriti. To je bilo zlatno doba hrvatske statistike. to se, meutim, ta naduvena statistika ne moe pohvaliti ni
61
etvrtinom ovoga prirasta za razdoblje 1910.1940., ne lei krivica do Beograda, jer on u te krajeve nije slao beograane da vre popis, nego je to rezultat vremena, kada srpski narod u ovim krajevima prisilnim pokatoliavanjem nije bio materijal za prirast hrvatskog puanstva. Na ovome mestu moramo se dotai predavanja nekakvog hrvatskog novinara (Ivana Ambrozia), odranog poetkom marta 1943. godine preko zagrebakog radija (hrvatski: krugovala") o temi: Suzbijanje bijele kuge u Hrvatskoj". Novinar" na kraju svoga predavanja konstatira" da za bijelu kugu" niko drugi nije kriv doli glavom" Beograd! Najzad, ipak likuje konstatacijom, da je statistika prirasta u Nezavisnoj Hrvatskoj" pokazala za dve godine aktivu. Mi smo bili nauili da Zagreb baca krivicu na Beograd i onda, kada ne padne kia na vreme ili kad odvie pada i to nas mnogo ne interesuje. Ali, ovo predavanje moramo sravniti sa iskazom ena izbeglica od Sanskog Mosta, koje su kratko vreme posle njegovog predavanja prebaene iz zemunskog logora u Beograd. One kau da su Hrvati otpoeli sa novim nainom janiarenja time, to oduzimaju svu malu decu od njihovih roditelja i smetaju ih po ka-tolikim samostanima, gde u njih ubrizgavaju otrov jezuitizma. Razume se, na taj nain gospon novinaru, da vam se mora pokazati plus u prirataju! Samo budite bar hrabri, ako ve nemate potenja, pa priznajte da je taj prirataj hrvatskog puanstva pribavljen ustakim noem a srpskom krvlju! Upotrebimo li ipak hrvatsku raunicu kao priblinu, to nije sluaj, pa broju 1.569.848 Srba pribrojimo blizu 30%, onda i po njihovom raunu duguju srpskom narodu okruglo 2.000.000 srpskih dua. Mi iz statistike od 1931. godine, meutim, znamo da je na teritoriji docnije Nezavisne drave Hrvatske ivelo preko 2.500.000 Srba, a najzad nam je poznato, da su Hrvati zatekli na dananjoj svojoj teritoriji preko 3.000.000 Srba. Poto su ustai zatrli srpsko ime, najnovija hrvatska statistika likuje velikim hrvatskim priratajem" i po njoj bi izgledalo, kao da je svaka ona hrvatska nerotkinja iz udruenja Bijele kuge mogla za dve godine roditi po 10 Hrvata. Usporedbe radi, nee biti suvino da pogledamo, kako su Hrvati u toj statistici iz 1910. predstavili po srezovima broj Srba i svoj. Srba 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Brinje Donji Lapac Gospi Graac Korenica Otoac Perui Udbina Senj 5.271 15.995 16.771 19.234 16.297 17.079 3.616 9.588 96 Hrvata 12.900 1.423 17.468 7.383 5.881 18.038 17.325 3.519 15.397
62
10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36.
Crikvenica abar Delnice Ogulin Slunj Suak Vojni Vrbovsko Grad Bakar Dugo selo Dvor Glina Jaska Karlovac Sv. Ivan Zelina Kostajnica Velika Gorica Petrinja Pisarovina Samobor Stubica Sisak Topusko Zagreb Ivanec Klanjec Krapina
21.436 24.612 317 25.710 2.339 23.664 29.074 396 18.812 1.381 16.456 4.734 1.002 22.718 4.050 236
23.860 7.312 20.959 2.343 21.655 29.024 9.826 14.213 1.922 21.281 15.328 27.516 38.589 37.519 32.346 10.371 47.577 20.549 17.422 27.070 37.212 32.026 3.778 101.509 40.667 28.945 32.052
63
37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63.
Ludbreg Novi Marof Pregrada Varadin Bjelovar azma Garenica urevac Grubino Polje Kutina Koprivnica Krievci Slavonski Brod Novska Daruvar Slavonska Poega Nova Gradika Pakrac akovo Donji Miholjac Naica Slatina Virovitica Osijek Ilok Irig Sremska Mitrovica
1.775 241 15.227 1.911 5.977 633 10.818 1.672 5.088 3.112 4.510 7.883 10.931 12.002 12.018 19.491 4.337 1.734 6.681 15.157 4.393 14.356 11.953 18.331 27.022
33.469 32.918 33.245 50.918 44.524 30.351 16.346 50.940 6.572 16.460 33.813 58.376 42.686 16.609 4.889 31.753 37.019 9.300 27.180 17.524 22.221 13.029 21.414 36.026 5.488 1.816 4.986
64
64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90.
Ruma Stara Pazova id Vukovar Vinkovci Zemun upanja Grad Petrovaradin Grad Sremski Karlovci Sarajevo ajnie Foa Fojnica Rogatica Visoko Viegrad Bijeljina Brko Graanica Gradaac Kladanj Maglaj Srebrenica Tuzla Vlasenica Zvornik Banja Luka
22.956 24.262 14.155 14.896 4.219 35.134 1.395 753 3.553 35.081 6.396 13.589 554 17.287 9.352 11.839 40.925 18.649 13.079 20.491 3.480 15.832 15.432 9.269 19.887 26.169 45.108
3.730 5.670 11.309 10.363 25.494 3.092 29.045 3.226 1.889 11.875 300 150 14.522 222 12.487 474 40 21.643 46 17.689 893 1.702 11.641 123 13.894
65
91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117.
Bosanska Dubica Bosanska Gradika Bosanski Novi Derventa Kotor Varo Prijedor Prnjavor Teanj Biha Bosanska Krupa Bosanski Petrovac Cazin Klju Sanski Most Bugojno Glamo Jajce Livno Prozor Travnik Kulen Vakuf Zenica epe upanjac Bilee Gacko Konjic
21.384 30.143 22.389 23.170 15.088 26.150 28.202 24.262 10.864 28.636 32.326 9.323 20.718 23.598 15.289 15.795 15.932 15.817 35 4.140 19.599 5.276 2.597 1.122 15.978 9.667 3.989
1.200 2.801 1.007 30.091 4.385 3.062 374 8.260 3.362 81 1.394 1.531 832 4.656 15.869 1.074 8.122 20.401 7.735 10.342 2.391 5.554 771 19.179 114 84 8.437
66
118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137. Svega:
Ljubinje Ljubuki Mostar Nevesinje Stolac Trebinje Benkovac Dubrovnik Hvar Imotski Knin Korula Kotor Makarska Sinj Split Bra ibenik Zadar Metkovi
8.527 231 10.443 16.550 9.101 16.294 25.433 1.043 39 1.450 29.572 52 24.791 16 9.123 1.275 8 7.837 4.209 487 1.569.848 Napomena:
3.886 39.131 40.591 851 5.809 788 18.512 36.209 26.240 40.568 25.081 29.192 7.684 27.487 47.681 94.594 22.556 48.075 66.629 14.926 2.476.575
Svega (excel): Kod Psunjskog
1.569.858 10
2.469.545 +6.980
Zadrimo li se na ovoj hrvatskoj statistici od pre tri decenije, kada nisu imali razloga lukavom jadikovanju, kako su tobonji srpski kuferai preplavili hrvatske zemlje i
67
time utjecali na dravnu statistiku Hrvatske kao dela Jugoslavije, pa bacimo li pogled ne toliko na krajnju cifru kako su je oni izneli, ve na etnografsku kartu onoga vremena, dolazimo do zanimljivog rezultata, koji baca pravo svetlo na srpsko-hrvatski odnos u zemljama od kojih je sagraena Nezavisna drava Hrvatska. Ovde ne zasenjuje neto vei broj Hrvata, ve naroito pada u oi, da su Hrvati iveli i da ive na svega jednoj etvrtini teritorije, koja se docnije nazvala Nezavisnom Hrvatskom. Ostalo je srpsko. Imajui to u vidu, Hrvati su jo od aneksije Bosne i Hercegovine umetnikim marom krojili srezove tako, da u to veem broju srezova postignu hrvatsku veinu. U tome poslu nailazili su na nepremostivu smetnju koju im je inio neprekidni srpski etniki lanac, pa su morali hteli ne hteli, dozvoliti da od ukupno 132 upravne jedinice Srbi ostanu u veini u 61, odnosno 46% svih nazovi hrvatskih srezova.
68
ISTORIJAT UJEDINJENJA I NJEGOVE POSLEDICE Iako dockan, bilo je najzad vreme, da se pred srpskim narodom izae sa istom istinom, jer e ta istina skinuti masku sa jezuitsko-hrvatskog lica i time muki rei, da je hrvatska veina tobonje bratstvo smatrala moguim samo tako, da se hrvatski
69
prostor i jezuistki uticaj pomere prema istoku. Ovo je hrvatsko pravilo kako u doba dobrih, tako i u vremenima ravih srpsko-hrvatskih odnosa. Kod Srba se, meutim, i u vreme svih tih nasrtaja provlai svetla nit, koja karakterie svaki viteki narod. Kad su im Hrvati posle Tomislavljevog otcepljenja koji put po uputstvima iz Rima i rukovoeni zadnjim mislima neiskreno pruali ruku, Srbi su je i mimo saznanja da se iza nje krije novi jezuitski nasrtaj, ipak prihvaali. Verni datoj rei, Srbi se radi toga nikada prema Hrvatima nisu nali u poloaju napadaa, ve samo u poloaju napadnutoga i u poloaju pravedne nune odbrane svoga imena i svoga istorijskoetnografskog prostora. Nesrea dakle, u koju su Srbi mnogo puta upadali na toj strani, moe se tumaiti ne samo time, to su se trudili da Hrvate mimo svih njihovih nedostataka smatraju narodom, ve i usled boleivosti srpske istorijske nauke, koja je Hrvatima u tolikoj meri koristila da su srpski istoriari tek iza hrvatske grmljavine poeli oseati griu savesti, pa je tako profesor beogradskog univerziteta V. Popovi na strani 382 svoje knjige Istorija srednjeg veka" napisao: Na brojno mali narod postigao je opteistorijski znaaj, koji mu je vie priznat u javnom mnenju Evrope, nego u njegovoj istorijskoj nauci." Nae stradalatvo ne moe se pripisati iskljuivo razvoju dogaaja, koji su neposredno predhodili estom aprilu 1941. godine. Uzalud e biti traenje neposrednih uzroka u blizini ovoga datuma, ako se ne posegne malo dublje u prolost, koja dopire ak do prvih tragova naeg narodnog ivota na prostoru, koji je sticajem docnijih prilika sve jae bio izlagan stalnim nasrtajima. April 1941. godine samo je zavrni akord zakulisnog koncerta, ija je uvertira mnogo starijeg datuma nego to je u nauci Ante Starevia zabeleeno, da je srpsko-hrvatsko bratstvo na bazi jednakosti nemogue, a pretposlednja etapa onome to je sledovalo iza 6. aprila 1941. godine svakako je osnivanje Jugoslovenskog Odbora, kada mu je tokom rata 1914. 1918. nesreom srpskog naroda na elo stao jedan od sledbenika Starevieve nauke. Suprotnosti Jugoslovenskog Odbora i Nikole Paia u pogledima na reenje srpskog istorijskog i etnografskog problema posle zavrenog rata, iako toboe u interesu neega veeg veto zatakavane, bile su u narodu evidentne. Jer srpski narod tokom tolikih ratova nije rtvovao najbolju svoju decu, da bi se rezultatima tih nadoveanskih pregnua na jevtin nain omoguila sloboda sledbenicima Starevieve nauke, o kojoj su oni, ali sa svoga stanovita vekovima sanjali. Nikola Pai ne samo to nije eleo da se u sklopu srpske drave uklope i takvi inioci, sa kojima bi saradnja, obzirom na nejednak stepen nacionalne pripreme bila nemogua, nego je bio i protivnik stvaranja takvog srpskog geografskog oblika, koji bi prevazilazio srpski istorijsko-etniki prostor. Trumbi je, za razliku od Paia, sve svoje napore upregao u akciji da malu Hrvatsku uklopi u austrougarsko odpadnitvo namenjeno srpstvu, kako bi ova usled etnike bliskosti odigrala ulogu kvasca za svoje posebne interese. I zato to je Austrougarska suena na rasprodaju, Trumbi je na tetu srpstva uspeo da u Versaju (Versailles, Versajski mirovni ugovor 1918. kraj I. sv. rata) ne samo prikai Srbiji kajkavsku Hrvatsku, nego da nje radi Srbija izgubi svoje samostalno dravno ime i da svoj ogromni nacionalni kapital uloi u jednu problematinu ortaku zajednicu, gde nametnuti ortai nita nije imao da uloi, sem svoje vekovne zavisti i oprenih pojmova srpskoj nacionalnoj dui. Iz prolog svetskog rata (1814. 1918.) Srbi su izali kao pobedioci sa bojnog polja, ali su stvaranjem Jugoslovenskog Odbora bili diplomatski tueni. Akcijski kapital toga Jugoslovenekog Odbora, meutim, bio je onaj neznatni broj hrvatskih
70
dobrovoljaca, koji nije bio ni toliki da bi se mogla osnovati eta pod imenom Zrinski. Docnije je ta aka jada posluila hrvatskoj ucenjivakoj politici kao materijal, da su toboe Hrvati uzeli uea u oslobodilakoj vojni. Kao to bi Srbi, na primer, imali pravo stavljati peat svojine na Afriku samo zato, to je nekoliko Srba u stranakoj legiji ratovalo pod francuskom zastavom. Sledbenik Starevieve nauke Ante Trumbi, tumaio je time oportunizam svoga naroda, kada je mimo volje srpske vlade osnovao u Francuskoj Jugoslovenski Odbor sa ciljem, da ovaj poremeti izgradnju srpskog narodnog patriotizma i da u momentu austrougarske rasprodaje Hrvatsku prikrpi Srbiji. Sve to, razume se, pred saznanjem, da e u pogodnom trenutku lake Hrvatsku otrgnuti iz zajednice sa Srbima, nego to bi je isupali iz sklopa koje jae sile, ako bi ova versaljskim protokolom bila uklopljena u sastav koje od jaih drava srednje Evrope. Za ovo je Trumbi imao dovoljno vremena, jer su u to vreme srpski dravnici bili zaposleni bojnim poljima i brigom za porobljenom domovinom, pa je Trumbi sa legitimacijom Jugoslovenskog Odbora imao dovoljno vremena za poseivanje raznih salona i mrenje konaca, kako Hrvatska prilikom nove podele ne bi ostala u bubnju. aica hrvatskih emigranata dakle, uspela je da unese Hrvatsku u zajedniki srpsko-hrvatski ivot i da u docnijem ivotu unese sve negativne osobine, koje su imale da po utvrenom planu doprinesu srpskom raspadu. Veterani solunskoga fronta morali su u interesu bratstva pruiti ruku onima, koji su se nalazili u protivnikoj vojsci i prema prikazu Hrvatskog Lista od 13. XI. 1941. borei se u sastavu austrougarske vojske (78 osjeka regementa) ratovali protivu Srba neprijatelja na Crnom Vrhu u Srbiji. Zamisao o kolektivizaciji imena junih Slavena roena je, kako na jednom mestu u ovoj knjizi videsmo u Zagrebu, ali nije proistekla iz slavenskih pobuda ve iz elje, da se ovo ime prostre i preko srpskih zemalja, kako bi se srpska nacionalna svest razvodnila jugoslovenstvom i time stvorili preduslovi raspada, na ijim bi se ruevinama, bar u jednom delu, nazidao novi deo hrvatskog tisugodinjeg prava. Rukovoeni takvim mislima, Hrvati su stoleima nasrtali na srpski istorijskoetnografski prostor, nastojei stalno, da u pomanjkanju sopstvene istorije firmom hrvatskog imena uprljaju najmarkantnije stranice srpske prolosti i srpskih pokrajina pod bivom Austrougarskom. Iz tih pobuda dolazi i ona Starevieva izjava u kojoj kae, da u Srbiji ivi najplemenitiji deo hrvatskog naroda". Retko je, meutim, ko u Srbiji mogao iz hrvatske prolosti izvui pouku i uvideti, da je to jedan iz serije pokuaja da se hrvatski kalem presadi na srpsko podneblje. Uostalom, narod koji je zbog odsustva hrabrosti hiljadama godina stenjao pod tuim jarmom trebao je makar naturanjem svoga imena initi pohode izvan svoga prostora. Ovu istinu ne kriju ni hrvatski istoriari, koji na neposredan nain priznaju, da za ono malo svoje povijesti" mogu zahvaliti jedino delu srpskog naroda, kome su milom ili silom uspeli naturiti svoje nepopularno ime. Sa tako razliitim nacionalnim ulozima u istoriji i shvatanjima, osnovana je ortaka zajednica, koja se zvala Jugoslavija. Njenim osnivanjem ispunjen je deo hrvatskog programa, jer je ova kao austrougarski odpadnik prvo neprimetno, a posle sve jae i jae odpoela identifikovati svoje teritorijalne pretenzije sa geografskim oblikom od Austrougarske otpalih zemalja, mada su te zemlje sem ue Hrvatske veinom srpskog etnikog sastava, kako to uostalom i sama hrvatska statistika iz 1910. godine utvruje, a to ne kriju ni mnogi Hrvati prologa veka, kao to je sluaj sa Ivanom Kukuljeviem, koji na saborskoj sednici od 6. juna 1848. godine pred hrvatskim saborom, govorei o srpskom narodu, ree: Ovaj nam je narod srpski u najvanijim vremenima, kada smo stenjali pod aristokracijom, latinizmom i germanizmom, nau istu narodnost sauvao. A dotle, dok su Srbi uvali hrvatsku narodnost, evo ta je bilo sa takozvanom hrvatskom slavom:
71
to me pita drue moj o slavi Prolih dana hrvatskog mog roda Znaj da malo broji sretnih zgoda U povijesti od kad se pojavi. Dvanajest vjekova, to ga taj svijet pozna Rijetko svoj bje, esto tui sluga, Il u dvorah, il kod teka pluga, Vazda lance kob mu kova grozna. Iza groma kao munja sjajna, Usta i on kadkad kao sjajan dijeli, Al mu sinci nikad nisu htjeli Da ta sjajnost bude dugotrajna. I u sramnu tminu sve to veu Pade Hrvat iza sjajnih ina, Gospodarom izabra tuina, Sam slobodu da za praznu vreu.
I v a n
K u k u l j e v i
72
Mi smo, dodue, imali prilika da ujemo Kukuljevia gde pokuava da u svojstvu velikog upana nabaci hrvatsko obeleje sremsko-slavonskom stanovnitvu, ali nam je poznat i onaj odluni protest patrijarha Rajaia hrvatskom saboru, koji ga je u tom uverenju potpuno razuverio, pa ga opet posle 36 godina vidimo gde sa saborske govornice od 28. VIII. 1884. godine odaje javno priznanje Srbima i tvrdi, da je hrvatstvo jedino zahvaljujui njima ouvalo svoje narodno obeleje. U tom svome govoru Kukuljevi kae: U ono doba, kada je Hrvatska snom mrtvijem spavala, kada je sva njezina inteligencija iskljuivo latinski govorila, kada je naa aristokracija i najvie plemstvo slala svoje sinove u Maarsku kao u Meku i Medinu da se naui maarskom jeziku, Srbi su to bili, koji su me nauili da ljubim svoj narod i srodna slavenska plemena, da potujem i cijenim slavensku ideju." Kukuljevi je imao pravo, jer se bez preterivanja moe rei, da Hrvati za ono malo svoga nacionalnoga kapitala mogu jedino zahvaliti srpskoj narodnoj misli, od ije su se buktinje stotinama godina grijali, kako to Franjo Raki u svojoj knjizi Borba junih Slovena za dravnu samostalnost ree ovim reima: Posljednji hrvatski kralj Petar mogao je na Gvozdu uzviknuti: Finis Croatiae", a zatim nadodade: To su jo jedine srpske upe na balkanskom poluotoku uvale sveti oganj dravne samostalnosti. Moda je jedini Nikola Pai od Srba poznavao osobine hrvatskog jezuitizma. Otuda i proizlazi ono njegovo stanovite, da Hrvati ne veu svoju prolost za srpsku budunost. U prilog toga stanovita govorile su mnogobrojne injenice; meu kojima i ona, da su se Hrvati u sastavu austrougarske vojske sa tolikim krvolotvom borili protivu Srba, svakako u nadi da e osim tolikih srpskih zemalja i centralna Srbija sa Crnom Gorom biti zadnje srpske zemlje, u kojima e hrvatski katoliki kler nai svoje novo polje rada. Treba li, stoga, dati kakvog komentara opisu bitke na Crnom Vrhu, gde se sa velikom hvalom istie, kako je 78. hrvatska pjeaka pukovnija 1914. godine otela od Srba neprijatelja Crni Vrh i time obogatila hrvatsko povijesno pravo? Ovde ne treba isticati, niti zasluuje ma kakvu panju tvrdnja da su toboe ba Hrvati bili oni, koji su zauzeli Crni Vrh, jer je to kao i mnogo kojeta drugo, obina hrvatska povijesna la. Poznato je, dodue, celom srpskom narodu iz doba austrougarske okupacije, da su Hrvati inili pozadinska uda od junatva, pljaki i zverstava nad obezoruanim srpskim narodom, ali verovatno ni austrougarskoj vrhovnoj komandi nisu poznata neka naroita hrvatska junatva u prvim borbenim redovima. Isto tako je poznata i ona srpska cenzurna sramota, koja je po zavrenom prolom ratu (1914. 1918.) zabranila iznoenje imena hrvatskih krvoloka iz vremena okupacije srpskih zemalja i mesto njih dozvolila" da se izmisle imena drugih narodnosti samo zato, da bi se ouvalo tobonje srpsko-hrvatsko bratstvo, koje je srpstvu donelo najvie krvi i suza u istoriji. Tako su Srbi iza prvoga svetskoga rata lieni prava da uju za hrvatska divljatva po srpskim zemljama ba u vremenu, kada su se Srbi borili i za njihovu slobodu. Sem izvesnog broja Hrvata srpskoga porekla, velika veina hrvatskog naroda niti je 1918. godine bila duhovno zrela za ujedinjenje sa Srbijom, niti je u docnijem zajednikom ivotu pokazala sklonosti, koje bi je odvratile od vekovnog programa hrvatsko-katolike ekspanzije na raun Srba i njihovih zemalja. to su hrvatski politiari, sem Stjepana Radia i njegove partije, mimo takog duhovnog stanja naroito kajkavskog dela svoga naroda ipak odglumili elju za ujedinjenjem, ne
73
mora se zato traiti objanjenje u 1918., koliko u aprilskim dogaajima iz 1941. godine. Da nosioc glavne uloge u toj hrvatskoj glumi dr. Ante Trumbi i kao predsednik famoznog Jugoslovenskog Odbora i kao prvi ministar inostranih dela Kraljevine SHS, nije ni sam bio duhovno zreo za jedinstvo, a prema tome ni za jugoslovensku misao vidi se po tome, to predstavnici hrvatskog naroda za vreme njegove sahrane (1938.) u splitskoj franjevakoj crkvi, nisu dozvolili prisustvo predstavnika vlade Kraljevine Jugoslavije, svakako tumaei time njegove prave oseaje, a moda i izriitu poslednju elju. Koristei srpsku umalost, Hrvati su u neku ruku bacili rukavicu srpskome narodu, kada su objavili da je nekvalifikovana veina hrvatskog sabora i na nedozvoljen nain zakljuila akt ujedinjenja, jer da je sam Stjepan Radi bio protivan odlasku delegata u Beograd prije definitivne pogodbe". (Hrvatski List" od 18. VII. 1939.) Iako dockan, mi bi na ovo imali primetiti, da je tana tvrdnja hrvatske javnosti kao tumaa hrvatskog narodnog raspoloenja, kako Hrvati svojom veinom nisu eleli ujedinjenje sa Srbijom, jer nisu bili duhovno zreli, kao to ni u docnijem ivotu nisu pokazali sklonosti za to. to se tie okolnosti, da su jedni hrvatski politiari bili za odlazak u Beograd, a drugi protiv, ovde se ne radi ni o emu drugom, sem o dirigovanoj politici ljudi za sve situacije, gde je svakome odreena stanovita uloga. Poto se u konkretnom sluaju radilo o opasnosti, koja je pretila Hrvatskom Primorju od primene Londonskog pakta (da se pripoji Italiji), hrvatsko je vodstvo jednu ekipu uputilo u Beograd da sprei primenu Londonskog pakta, dok je Stjepan Radi u drugoj etapi borbe za hrvatsku samostalnost imao da Hrvatsku vadi od Srbije. Poto, meutim, nije sve klapalo po planu, dolazi do Radieve emigracije, u kojoj je jednako kao docnije Kouti i Paveli, radio za posebne hrvatske interese, negirajui duhovno jedinstvo i ponavljajui ono to su pre toga mnogi vieni Hrvati tvrdili, da ono u hrvatskom narodu nikada nije imalo korena. Opisujui hrvatsko pristupanje kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, hrvatska povijest baca glavnu krivicu za akt ujedinjenja na dalmatinske Hrvate, koje naziva tipovima i rasicama, jer da su to oni bili koji su terorizirali rodoljubno zagrebako puanstvo i naterali ga da primi ujedinjenje. (Hrvatski List od 18. VII. 1939.). Ovaj zvanini organ Hrvatske Seljake Stranke i njegova vodstva, napisao je o predradnjama za ujedinjenje o dalmatinskim Hrvatima: Dok je Narodno vijee pozivalo srpsku vojsku, Talijani su okupirali Rijeku, Suak, Trst i druga mjesta suake okolice. Istodobno su se u Zagrebu slegli razni tipovi, takozvane rasice (ovo je podrugljivi izraz za Dalmatince), koji su uz pomo policije terorizirali rodoljubno zagrebako puanstvo. Na ulicama su demonstrirali istarski i dalmatinski emigranti, traei po nagovoru Svetozara Pribievia bezodvlano sjedinjenje sa Srbijom. (Hrvatski List od 18. VII. 1939.) Tako je na oigled ogluvelog srpskog politikog vodstva za vreme pravne i stvarne Jugoslavije pisala zvanina hrvatska tampa, optuujui Dalmatince da su u obliku tipova i rasica skrivili tobonjoj hrvatskoj utopiji. Ta nam optuba daje razloga da se jo malo pozabavimo Dalmatincima i da vidimo, da li je to bio dalmatinski stav samo u momentu odluivanja o ujedinjenju, ili je to bio glas srca kroz vekove sve od onda, od kako su jo od srednjeg veka otrgnuti od matinih srpskih zemalja. Dalmatinci, Srbi rimokatolike vere, jasno su odredili svoje smernice i prvi politiki ispit poloili pred bekim parlamentom druge polovice godine 1861. Tada je beki sabor raspravljao o hrvatskom zahtevu da im se pripoji Dalmacija. Dalmatinski
74
predstavnik izjavio je tom prilikom pred bekim parlamentom, da se Dalmacija ne eli pripojiti Hrvatskoj, pa je najzad povienim glasom rekao: Dalmatinci vie priznaju i vole Carigrad i Petrograd, nego li Zagreb!" Drugi dalmatinski poslanik ublaio je govor prvoga u korist Hrvatske. To je dalo povoda hrvatskom saboru da se na 84. sednici od 14. septembra 1861. godine pozabavi ovom diskusijom bekog parlamenta. Hrvatski saborski poslanik Polit, veliajui zauzimanje onog drugog dalmatinskog predstavnika (Ljubie) za hrvatsku stvar, predloio je da mu hrvatski sabor izrazi javnu zahvalnost. Ali, kada je predsednik sabora stavio Politov predlog na glasanje ustajanjem, ceo hrvatski sabor je sedeo. Znai, da jo 1861. godine nije bilo nekih naroitih duhovnih veza izmeu Hrvatske i Dalmacije. Nije prema tome nikakvo udo, to je katoliki biskup Martin Brajakovi 1700.-te godine u popisu stanovnitva odvojio Srbe pravoslavne i Srbe katolike od Hrvata, niti je ikako udo, to su ti isti Srbi katolici (po Hrvatskom Listu tipovi i rasice) 1918. godine traili da se posle tolikih vekova vrate srpskoj zajednici. Stjepan Radi je utro puteve hrvatskoj emigraciji, pa i samom Paveliu. Sva ta emigracija bez razlike bila je spremna da ne bira saradnju, samo da se posle uspenog opozivanja Londonskog pakta ostvari drugi deo hrvatskog narodnog programa i izvojuje puna nezavisnost od srpskih zemalja. to Radi u tome za vreme svoje emigracije nije uspeo, treba traiti uzroke u evropskoj zamorenosti posle prvog svetskog rata i ugledu koji je Srbija kao matina zemlja imala u svetu. Poto mu oni koji su mogli nisu hteli, a oni koji su hteli nisu mogli pomoi, Radi se neobavljena posla vratio u dravu, koja ga je za tu izdajniku rabotu nagradila najveim dravnikim poloajem i titulom voe hrvatskog naroda. Da bi stigao izgubljeno vreme u inostranstvu, gde nije uspeo sa spoljnim frontom, Radi je otvorio unutarnji front. Dok se on sam bacao blatom na sve to je srpsko i jugoslovensko, druga grupa hrvatskih ljudi za sve situacije" ulazi u mnogobrojne vlade. Po planu jezuitskog lukavstva, hrvatski narod naziva te svoje delegirane prvake u pojedinim vladama izdajicama", a vlade od kojih su najvie koristi ba oni izvlaili protunarodnim reimima. Trebalo je time pocepati Srbe na mnogobrojne grupice, koje same za sebe ne znae mnogo, ali je jo stajao na putu ugled Nikole Paia, kome vodei Hrvati nisu mogli zaboraviti onaj stav, da Hrvatska ne ue u sastav srpskih zemalja. Posle koalicije, koju je sedi dravnik opet u interesu tobonjeg bratstva morao prihvatiti, ovaj je znameniti Srbin postao rtvom hrvatskog dela vlade, a da oseaj bratstva kod Hrvata ni ovako velikom rtvom nije pokrenut sa mrtve take. Od onda pa sve do pada Jugoslavije, kome su Hrvati svesrdno doprineli, hrvatski program na odravanju unutarnjeg fronta sastojao se delom u sistematskom ruenju srpskih veliina i spreavanju njihovog okupljanja oko neke centralne linosti Paievog znaaja. To najbolje svedoi odlomak iz poverljive okrunice Hrvatske Seljake Stranke od 14. aprila 1943. godine, u kojoj se za period zajednikog ivota u Jugoslaviji izmeu ostaloga kae: U borbi za ostvarenje naih ideala, hrvatsko narodno vodstvo sluilo se svima sredstvima kojima je ondanje vrijeme i u ondanjim prilikama raspolagalo. Hrvatsko narodno vodstvo je posveivalo naroitu panju politikoj pocijepanosti Srba, kao dominantnog faktora u Jugoslaviji. Ruenje autoriteta voa politikih protivnika bilo je sredstvo borbe, koje je dalo znatne rezultate."
75
Da bi se oslabila srpska homogenost, Hrvati su uspeli da populariziraju seljaki pokret i izvan Hrvatske. Zahvaljujui takvom zakulisju, hrvatski narodni program je, najzad, na srpsku sramotu, postigao takav uspeh, da su 1938. u vrhuncu politike dezorijentacije 600.000 neobavetenih srpskih biraa dali poverenje nasledniku Stjepana Radia i time najveim delom doprineli ostvarenju hrvatskog narodnog programa". Time su dovrene poslednje pripreme kako jugoslovenskog sloma, tako i jezuitskog triumfa nad unitenim pravoslavljem u svima srpskim zemljama, za koje Hrvatska smatra, da ih je ona kao naslednica Austrougarske mogla naslediti. Parlamentarno nezreli, lakoumni, nepostojani (kao to ono ree ratno vee u Gracu) i najzad duhovno nesposobni za zajednicu sa srpskim narodom, Hrvati su ulazei u zajedniki dravni ivot postavili sebi za zadatak da srpstvo stvaranjem mnogostrukog partijskog ivota to vie razjedine. Da se to i postigne, HSS je razvila pijunsko-intrigatorsku slubu meu srpskim politiarima, stvarajui partijska disidenstva, sa kojima bi prividno saraivali samo dotle, dok bi cilj nepremostivosti meu srpskim politiarima bio postignut. Tada bi igra poinjala iznova. Radi, kome hrvatska povijest belei u dobro to je bio protivnik ujedinjenja, igrao je u svojstvu ministra dvostruku ulogu. Tu je ulogu najuspenije ilustrovao zagrebaki aljivi list Koprive jednom karikaturom od dve slike sa po dva Radieva lika. Na prvoj slici Radi sam sebi pljuje u lice i kae: Fuj, sram te bilo ta si govorio u Beogradu!, a na drugoj, beogradskoj slici, ista scena, samo obrnute rei: Srami se za ono to si govorio u Zagrebu!. Tako je Radi u Beogradu veto glumio dravotvorca, a u Hrvatskoj ne samo vreao vodee srpske politiare i njihove stranke, nego i kraljevsku vladu, u kojoj je zajedno sa svojim ljudima sedeo. Ono to mu emigracijom nije moglo poi za rukom, postizao je sada. Ubijao je ugled srpskom parlamentarizmu i njegovim srpskim nosiocima i uspevao da takvim svojim dvostrukim dranjem na politiki ivot odrava u neprestanoj krizi. To su jedine zasluge, koje hrvatskom narodu daju razloga da ga slavi kao svoga uitelja, poto je HSS produila njegovim stopama i jugoslovensku misao drala u neprestanoj krizi sve do njene kulminacije u aprilu 1941. godine, kada je najzad Maekovskim borbenim formacijama Graanske zatite preputeno, da kao stvarni izvrioci izdaje dovre program Stjepana Radia i njegovih sledbenika, pred kojima su u interesu bratstva esto puta za vreme zajednikog ivota u Jugoslaviji uginjali ponos i ast srpskoga naroda. Kao posledica bezobzirnog nasrtaja na ugled jednog od onih Srba, koji u odbrani svoje asti rado svoj ivot polau, (sluaj Punie Raia), smrt Stjepana Radia daje hrvatskim ekstremistima novi podstrek. Isti oni hrvatski mineri, koji jedino iz neobavetenosti nisu mogli shvatiti Radia i njegov odlazak u Beograd, radi ega su mu svega nekoliko dana pre revolverskih metaka u parlamentu preko Hrvatskog Lista poruivali da ga zbog odlaska u Beograd treba ubiti, nali su se u svom elementu. Da bi bacili optubu na srpsko-hrvatsku zajednicu i njene tobonje kobne posledice, a sve u cilju postignua to jevtinijega uspeha, prolili su odjednom farisejske suze i zaridali nad grobom oveka, kome su nepritajeno eleli smrt. Ubrzo posle Radieve smrti pokazalo se, da bi on i pored svoje hrvatske misije duim boravkom u Beogradu izgubio na osloncu u hrvatskom narodu, poto su se sve njegove pristalice pridruile onima, koji mu ni po cenu najveih hrvatskih razloga nisu mogli oprostiti odlazak u Beograd. Sa te platforme treba posmatrati sve ono to se u hrvatskom narodu deavalo posle Radieve smrti do aprila 1941. godine i dalje. Napori one male grupe Hrvata, koja je u istinskom srpsko-hrvatskom bratstvu gledala pravu budunost hrvatskog naroda, nisu niukoliko mogli izmeniti duhovnu stvarnost veine. Ta veina, koja se nepritajeno oduevljavala vebanjem hrvatskih begunaca
76
na Janka Pusti, nianei na lik Kralja Aleksandra kao na metu, i koja je najzad nesakriveno odobrila Marseljski zloin hrvatskih ustaa time to se odmah posle tragine pogibije Kralja Aleksandra odomaila pesma: Bog da ivi Pavelia ruku, koja ubi srpskoga hajduka! Nosioci ideje bratstva iz redova Hrvata bili su i za vreme Jugoslavije izloeni stalnom ikanu razuzdane hrvatske ulice i njenog duhovnog vodstva oko zvaninog hrvatskog kursa. Ovakvim ljudima bio je onemoguen svaki opstanak u Hrvatskoj, pa su mnogi jo pre aprila 1941. godine morali emigrirati iz Hrvatske Banovine i potraiti utoite u Srbiji. Posle majskih dogaaja iz 1928. godine, i akta od 6. januara 1929. naroito, hrvatski su se redovi razdvojili u dve grupe. Hrvatska manjina ostala je na jugoslovenskoj liniji, dok je veina stala na stanovite da se otcepljenje od Jugoslavije kao druga etapa hrvatskog narodnog programa ima bez odlaganja sprovesti u delo. Jedino se ova velika hrvatska grupa u sebi podvojila zbog pogleda na sredstva kojima se otcepljenje od Jugoslavije ima sprovesti. Jedni su traili izlaz u diplomatskim trikovima, kojima se drava imala na unutranjem i spoljanjem politikom ivotu odravati u neprestanoj krizi sve do raspada. Druga, teroristiki orijentisana grupa, smatrala je da teroristikim delima na linosti i objekte od javnog znaaja mogu neposrednije uticati u korist potpune hrvatske samostalnosti, u koju bi bile ugrabljene srpske pokrajine Bosna, sa delom Dalmacije, Slavonije i Sremom. Ove srpske pokrajine nisu Hrvatima bile toliko interesantne zbog njihovog srpskog stanovnitva, koje je docnijim ostvarenjem Nezavisne Hrvatske" istrebljeno, koliko zbog rudnog i ekonomskog bogatstva, koji su zbog takvih svojih osobina predstavljali hrvatski san od Tomislava pa do danas.
BANOVINA HRVATSKA (Sporazum Cvetkovi-Maek) Ni onako negativno kako jeste, ime Vuka Brankovia nije zasluilo da ue u istoriju Srba. Jo manje to zasluuje ime Dragie Cvetkovia. Pa ipak, na sramotu srpstva, mora i njegovo ime zauzeti mesto koje mu pripada. Kad je 1939. godine Cvetkovi kao predsednik vlade zakljuenim sporazumom u Zagrebu uprljao ast srpskog naroda, hrvatske su se mase i pored tako visoko postignute cene uskolebale, jer im je vodstvo Hrvatske Seljake Stranke, koje je zakljuilo sporazum, obealo potpunu likvidaciju Jugoslavije. Vodstvo HSS meutim, pourilo je da ne dri svoje mase u neizvesnosti, pa je uputilo jedan poverljivi cirkular svim organizacijama u kojem se hrvatske mase tee, da je sporazum samo jedno od sredstava za potpuno otcepljenje Hrvatske od Jugoslavije, pa se izmeu ostalog u raspisu kae, da Hrvati imaju svoje ljude, koji su rasporeeni po svim javnim dravnim ustanovama, gde e biti jo u boljoj mogunosti da pripremaju svojih pet minuti. Ove zavrne pripreme za hrvatsko izdajstvo, ne spominjem zato da bih preskoio itavo razdoblje od 1918. do 1939. godine, puno najveih hrvatskih lukavstava, koliko da ukaem na injenicu da Hrvatima godine 1939. nije novina imati svoje uhode i ljude za sve situacije". Duhovne pripreme za masovna stradanja srpskoga naroda po Hrvatskoj, zavrene su posle akta tobonjeg sporazuma od 26. avgusta 1939. i ukaza o obrazovanju Banovine Hrvatske. Bilo bi za tolika stradanja neobjektivno baciti krivicu na jednog oveka, makar se tu radilo i o samom Paveliu, kad se zna, da su one mnogobrojne rtve po Nezavisnoj Hrvatskoj umirui muenikom smru na pragovima pradedovskih domova odnosili sobom i saznanje, da su pripreme za masovna
77
stradanja Srba zavrene ako ba ne pod javnim, a ono bar pod preutnim pokroviteljstvom tadanjeg voe hrvatskog naroda Maeka i prvog hrvatskog bana ubaia. Jer, jo pod njihovom su upravom rasturena Sokolska drutva, i sve srpske i patriotske organizacije, a inovnici srpske pripadnosti bilo najureni preko granice, bilo pobijeni, ili ikaniranjem dovedeni do takog stepena, da su Banovinu Hrvatsku davno pre 6. aprila 1941 godine morali napustiti. Sem neznatnih izuzetaka, praviti razliku izmeu pojedinih hrvatskih politiara ili politikih grupa, znailo bi protiviti se logici. Bez malo njih, svi oni predstavljaju potoke, koji su se samo raznim putevima stakali reci, nazvanoj Nezavisna drava Hrvatska. Jer, Radi je postavio osnove hrvatske samostalnosti, Maek ih je potencirao, a ustaki pokret je u najtraginijim srpskim trenucima sproveo u delo. Iz onoga to nam je dalje poznato, izgleda da je hrvatski narod eljnije oekivao srpsko istrebljenje, nego svoju narodnu samostalnost. Da li je to bilo delo neodgovorne hrvatske ulice, kako bi se sada elelo predstaviti, ili sastavni deo hrvatskog narodnog programa i hrvatske dravne politike, to e istorija utvrditi. Onome, koji e tragati za materijalnom istinom, verovatno nee izmai iz vida poznata okolnost, da je ustatvo radilo ruku pod ruku sa hrvatskim jezuitima, koji su u malom broju poklanjali ivote samo onim Srbima koji su primili katoliku veru. I to tako nee ostati nezapaeno, da je poglavnik na zahtev katolike crkve propisao uredbu o visokim izvanrednim prinadlenostima hrvatskim jezuitima, koji su u jednoj ruci drali no, a u drugoj jezuitski krst, kako bi u potocima krvi i suza stvorili nove katolike, koje e docnije nazvati Hrvatima. Istorija beogradskog Komesarijata za izbeglice ne poinje posle aprila 1941. godine. Naprotiv, njegov osnutak pada neposredno iza 26. avgusta 1939. godine, kada su mu kamen temeljac poloili Maek, Cvetkovi i ubai. Tada je otpoelo emigriranje Srba i jugoslovenski orijentisanih Hrvata iz banovine Hrvatske, gde im je bila ugroena lina sigurnost i onemoguena ivotna egzistencija. Ko jo ne zna, sem irokih srpskih masa u Srbiji kojima su se servirala Potemkinova sela o toboe uspeno reenom hrvatskom pitanju, da je u Beogradu ve od druge polovice 1939. godine postojao odbor za smetaj izbeglica iz Hrvatske?! Prvi koji je to znao i koji se tome u potsvesti radovao bio je glavom Vlatko Maek, koji sedei na potpredsednikom mestu u vladi Kraljevine Jugoslavije, nije ni jednim gestom osudio ono to se ve tada pod njime i njegovim prvim banom ubaiem dogaalo sa Srbima po Hrvatskoj banovini. Meu prvim presudama i piscu je ve oktobra 1939. godine dostavljena putem pote anonimna presuda hrvatske Graanske zatite, kojom mu se saoptava da je suen na smrt, ako ne napusti hrvatsku banovinu. Mnogobrojni novinski izvetaji, koji su ipak uspeli probiti stroge cenzurne makaze reima Cvetkovi-Maek, najreitije govore o masovnom begstvu iz Hrvatske pod Maekom i ubaiem. U lancima Srpskog Glasa, Narodne Odbrane, Srpskog Ognjita, Slavonije i drugih, ukazivalo se na misteriozna zaplotnjaka ubistva istaknutih javnih radnika iz redova Srba i jugoslovenski orijentisanih Hrvata po osnovanoj banovini Hrvatskoj. Ta su ubistva postala borbeno pravilo Maekovih borbenih formacija Graanske zatite, koje su preuzele i stvarnu vlast. Njima su razdeljeni automatski pitolji, kojima e docnije nad Srbima po Hrvatskoj izvriti nedela, nad kojima se zgraava ceo kulturni svet. Treba li jaeg dokaza o begstvima ispred krvave egzekutive Maeka i ubaia od one plakate Sokolskog drutva u Loznici povodom doeka nove kalendarske 1940. godine. U toj se plakati pred licem jugoslovenske vlade i Kraljevskog Namesnitva govori o raspodeli iste dobiti sa zabave i doslovice kae: Od istog prihoda 50% ide za socijalni fond Sokolske upe Beograd u korist kuhinje za prehranu
78
izbeglica Sokola iz banovine Hrvatske. Jo jedan dokaz vie da je komesarijatu za izbeglice u Beogradu udarila temelje trojka Maek-Cvetkovi-ubai! Dozidao ga je samo Paveli sa ustakim pokretom. Neposredno posle zakljuenog sporazuma, zvanina hrvatska tampa i glasila HSS umirili su hrvatski narod koji nije hteo nikakvu zajednicu sa Srbima, sem to su eleli njihove teritorije, da sporazum nije nita drugo, osim korak blie konanoj hrvatskoj samostalnosti. Kao garanciju za ovo, vodstvo istie postojanje Graanske i Seljake zatite. U meuvremenu, Maekova zvanina tampa odravala je duevnu kondiciju svojih sledbenika i pripremala ih na to snanije izvrenje zadataka u duhu ustakih naela. Jedan primer za ugled. U Sremu nema Hrvata sem Srba i Srba katolike vere, koji su u nesrenim vremenima slinim onima iz 1941. godine, morali primiti katoliku veru, ali je i takvih malo. Maeku i prvom hrvatskom banu ubaiu posle nekoliko ugrabljenih srezova iz Srema pod hrvatsku banovinu nije to nita smetalo da dozvole i subvencioniraju u sreditu sremske upanije izlaenje novina pod naslovom Srijemski Hrvat, koji je stajao u slubi hrvatskog imperijalizma. Taj Srijemski Hrvat, tumaei svakako stanovite svojih finansijera, napisao je pored mnogih drugih uvreda na raun srpskog naroda 24. avgusta 1940 godine i ovakav izazivaki odlomak: Hrvatski narod nije lud i u nikojem sluaju nije lui od srpskog narda. Hrvatski narod dobro znade, da sadanje vrijeme i razvitak prilika u Evropi sami sobom nameu definitivno rjeenje svih spornih pitanja meu narodima. I mi kao sinovi hrvatskog naroda otvoreno kaemo: Ako si on ne bude znao pribaviti respekt svojih prava, onda nije ni dostojan da ih uiva! Ovako su dakle Maek i njegova tampa pretili Srbima razvojem prilika u Evropi na godinu dana pre izdaje, koja je sprovedena tano u duhu ovoga obeanja, to znai, da vodstvo HSS ni pred sobom ni pred istorijom ne moe odrei aktivno uee u pripremama i izvrenju onoga to je sa Srbima u Nezavisnoj dravi Hrvatskoj uinjeno. Biblijska pria o ulozi Jude i ovde je nala primenu. Ljudi sa Markovog Trga zasedavali su na tajnim veerama jugoslovenske vlade. Samo to Dragia Cvetkovi nije bio vidovit da bi u svome drutvu pronaao Jude. Jedva nekoliko dana posle ukaza o osnutku Banovine Hrvatske, hrvatska slubena tampa objasnila je, da je osnutak Banovine Hrvatske (drave nad dravom), samo korak blie konanoj samostalnosti. Tu potvrdu vidimo i u Srijemskom Hrvatu od 31. VIII. 1940. gde se kae: Osnutak Banovine Hrvatske znai prvu stepenicu, to jest, poetak ostvarenja hrvatskog narodnog programa." Koji je to hrvatski narodni program i kako izgleda, Maek o tome Srbima pre 6. aprila 1941. godine nije hteo rei, da ne bi izdao Judinu tajnu. Meutim, Srbi su taj hrvatski narodni program teko osetili iza 6. aprila. Da je sporazum Cvetkovi-Maek znaio samo poetak ostvarenja hrvatskog narodnog programa i konane hrvatske samostalnosti, moglo bi se na prvi korak videti iz mnogobrojnih komentara ondanje hrvatske javnosti kao na primer:
79
Iako u tom pogledu nije sve uinjeno, ve je formirana samo banovina Hrvatska, potpisana je Uredba, koja omoguuje da se u tom pravcu poe dalje. Razlozi su tome jasni nije se htjelo dirati u Bosnu, dirati u pitanje bosansko-hercegovakih muslimana. To isto vrijedi i za Vojvodinu. Rjeenje tih pitanja ostavljeno je za docnije." (Hrvatski List" od 29. avgusta 1939.) Hrvatska nee moi drati na svome podruju stanoviti broj pojedinaca, (ovde misli na Srbe) koji su se orijentisali nepovjerenjem prema hrvatskom narodu, a nee im moi ni plaati mirovine (penzije) jer je nijesu zasluili. (Hrvatski Dnevnik" od 28. VIII. 1939.). Znamo i to, da se ni svi mali tiranii (ovde misli na Srbe) nee moi maknuti sa svojih mesta u roku 24 sata, a kamo li u tako kratkom roku privesti zasluenoj kazni, ali ne moemo prihvatiti odugovlaenje. (Zagrebaki List od 28. VIII. 1939.) Uskrsnue banovine Hrvatske znai prvi poraz lanog jugoslovenstva. (Hrvatska Straa od 28.VIII. 1939.) Tako je pisala slubena hrvatska tampa o sporazumu, a nalo bi se daleko poraznijih stavova kad bih imao na raspoloenje makar manji deo hrvatske novinske literature iz onoga doba, kada je cela hrvatska tampa po stranakim direktivima kao na komandu uzviknula: Sporazum je samo korak blie naoj konanoj samostalnosti! Drugaije reeno Nezavisnoj dravi Hrvatskoj!" Pre nego preemo dalje, jedno malo usporeenje: Srbija je po zavretku prvog svetskog rata priznala penzije Hrvatima, koji su ceo svoj ivot proveli u slubi Austrougarske i za vreme rata vrili streljanja po Srbiji, a Hrvati za vreme pravne drave Jugoslavije odriu penzije slubenicima pravoslavne vere. Kad tako ne bi bilo, ne bi bilo u hrvatskom stilu. Tome se ne udimo. Ne moemo se ali nauditi Kraljevskom Namesnitvu, koje je moglo zloupotrebljavati kraljevski testamenat i ovako hladnokrvno prisustvovati pogrebu Jugoslavije. Davno pre, a posle tragine pogibije Kralja Aleksandra (1934.) naroito, organizovan je po upustvima partijskog vodstva HSS bojkot svega to je srpsko. U tu svrhu osnovana su po svim meovitim mestima gde Hrvati ive izmeani sa Srbima, toboe privredna drutva pod imenom Svoj svome. Ona su imala da bojkotuju srpski privredni i gospodarski ivot. Sastancima, ivom i pisanom reju, sprovedena je pretea propaganda da ni jedan hrvatski pripadnik ne sme imati nikakvih poslovnih odnosa sa srpskom privredom i zanatstvom. Da se to u potpunosti postigne, funkcioneri udruenja Svoj svome obrazovali su svoju egzekutivu, koju su postavljali pred srpskim radnjama, da bi pretnjama odvraali potroae od ulaska u radnju. U Zagrebu se desilo nekoliko sluajeva, da su lanovi Graanske zatite nasilnim putem isticali na srpskim trgovinama natpise: Ovo je srpka radnja. Zbog tako stvorenog stanja, osetan broj Srba morao je emigtrirati iz banovine Hrvatske davno pre 1941. godine. A dok se sve ovo sa Srbima u banovini Hrvatskoj deavalo, hrvatski ban Ivan ubai i njegov voa Vlatko Maek zadovoljno su posmatrali ovu besprimernu harangu protivu Srba i hrvatski narod podstrekavali u nadi, da hrvatski narodni program banovinom Hrvatskom nije ostvaren, ve da e ga hrvatski narod sam izvojevati. Da bi se mogli potpuno osamostaliti i finansijski spremiti za dogaaje kojima su 1941. godine i sami davali smer, Hrvati su odmah iza akta sporazuma od 26. VIII. 1939.
80
zatraili, da se nagodbarska kvota od 29% zlatne rezerve Narodne Banke Kraljevine Jugoslavije, koliko toboe otpada na Hrvate (mada ovi ni jednoga dinara nisu uloili), prenese iz trezora Narodne Banke u njenu zagrebaku filijalu. Po tome je svako mogao znati, ta se krije iza hrvatskih kulisa, samo to nisu mogli uoiti politiari klase Dragie Cvetkovia, koji se ak na jednoj zagrebakoj priredbi iza sporazuma pojavio u onakvoj kapi lanova Maekovih: formacija Graanske zatite, koje su izvrile prevrat u Hrvatskoj i nad obezoruanim srpskim ivljem poinile uda od zverstava. Sa tom treinom zlatne podloge, odnosno rezerve Kraljevine Jugoslavije, Hrvati su podmirili trokove istrebljenja Srba u Nezavisnoj dravi Hrvatskoj. Evakuisan je samo onaj beogradski ostatak, koji otpada na Srbe i procentualno na Slovence. Meutim, hrvatski lanovi jugoslovenske emigrantske vlade ni malo ne rumene od stida, to na ovaj nain, isto kao i Ante Trumbi, o iskljuivom troku Srbije organizuju po saveznikom inostranstvu diplomatsku hajku protivu ivotnih interesa te iste zemlje Srbije, ije im zlato slui kao izvor za borbu u duhu naela nauke Ante Starevia. Na oigled slubenog Beograda, Hrvati su pourili da posle proglaenja banovine Hrvatske i Srbe u njoj proglase narodnom manjinom. Tako je ovlaeni predstavnik Maekov, narodni poslanik Tomo Baburi, govorei 19. decembra 1939. na zboru HSS u Bjelavaru rekao : Mi smo sporazumom od 26. kolovoza samo poeli rjeavati hrvatsko pisanje. Kad emo ga posve rijeiti i kako ovisi o nama. Ima ljudi koji misle, da e se vratiti ono to je prolo, ali ja im kao seljak i va zastupnik poruujem: Nema vie natrag, ve naprijed u izgradnji slobodne Hrvatske! Pozivam Srbe i ostale manjine narodne, da shvate situaciju onakvom kakva jeste i kakva mora biti !" Nije Toma Baburi bio sam, niti je samo on ovako mislio i govorio. Bio je on samo jedan pion u vojsci ruilaca, pod direktnim rukovodstvom vostva hrvatskog narodnog pokreta HSS, sa Maekom na elu. To je mogao ak uoiti i kratkovidni Dragia Cvetkovi, koji je sa tolikim nepoznavanjem stvari reio" hrvatsko pitanje, pa je svome glavnom organu Samoupravi" u martu 1940. godine morao dozvoliti da o hrvatskoj tampi napie i ovo: Oni smatraju, da je danas u hrvatskom delu nae javnosti takva konjuktura, da je njihov glavni zadatak u harangiranju masa, stvaranju nezadovoljstava, izazivanju to veeg nesporazuma, u ruenju svih autoriteta (naa prmedba: kao da je Dragia Cvetkovi bio nekakav autoritet), vlasti i drave i svega onoga to je solidno i na emu treba da poiva naa dravna zajednica. Oni se danas zalau za uspeh Hrvatske Seljake Stranke i dr. Maeka, ali sa providnom tendencijom ruenja i ubijanja morala i vere u sve to je zdravo nacionalno i jugoslovenski orijentisano." Ali, glas Samouprave" i otrenjenog Dragie Cvetkovia bili su glas izgubljenoga u pustinji. Hrvatska je ukazom o uspostavi banovine postavljena u takav poloaj, da u svome unutarnjem ivotu bude neprikosnovena, a povrh toga da preko svojih lanova u zajednikoj vladi moe umadiji diktirati ta hoe. Da kuriozitet bude potpun, predsednik jugoslovenske vlade zavisio je na podruju banovine Hrvatske od volje hrvatskoga bana, koji ga je sa svoje teritorije mogao ukloniti kao neeljenog gosta, jer je ban hrvatski stajao nad direknom vlau Krune.
81
U tako uzdignutoj hrvatskoj banovini, gde bi se pre moglo rei da je ostali deo Jugoslovenske teritorije postao kolonijalni posed Hrvatske, nego da je ona sama deo jugoslovenske drave, privodile su se kraju pripreme za konano ostvarenje hrvatskog narodnog programa. Da bi se prema srpskom stanovnitvu hrvatske banovine sproveo program koji se eleo, preuzeti su optinski inovnici u bansku slubu, kako bi se na taj nain srpske optine u Banovini rastavile od svojih srpskih inovnika, a na njihovo se mesto postavili Hrvati ili hrvatski eksponenti. Hrvatske su se vlasti pourile da odmah ponu sa zatvaranjem Sokolskih domova i svih patriotskih drutava, a njihove pripadnike da progone. Samouprave vlasti po paroli Svoj svome, otpustile su Srbe sa svih poloaja. Ilo se tako daleko, da je hrvatska optinska uprava u Privlaci otpustila optinskog strvinara Stevu Nikolia samo radi toga, to je bio pravoslavac. ak je vladin list Vreme 26. novembra 1939. doneo izvetaj iz Osijeka u kome se o otputanju Srba kae: Nastavlja se odputanje Srba slubenika iz gradske slube i gradskih preduzea. Sem otputenih za koje je javljeno, sada je ponovo otputeno 7 radnika Srba, koji su bili zaposleni kod gradskog tramvaja, tako da se broj otputenih Srba popeo na 30." Nekako u ovo doba pada i otputanje velikog broja Srba iz ostalih osjekih ustanova. Osjeki Hrvatski List od 1. novembra 1939. godine izvrgava ruglu naziv osloboenja i ujedinjenja i kae: Koliko se u Osjeku jugoslovenovalo" u vrijeme diktature, imamo vanjski znak u tome, to su tri trga u naem gradu dobili naziv Trg ujedinjenja i Trg osloboenja. Eksponentima, koji su se time htjeli dodvoriti nije bilo dosta jedan trg sa takvim imenom. Ujedinjavalo se i osloboavalo na veliko!" Tako Hrvatski List u doba postojanja pravne i stvarne drave Jugoslavije, za takav pravac, dobio je blagoslov i novana sredstva partijske kancelarije HSS. A zagrebaki list Ekonomska politika od 6. decembra 1939. dobacila je preko Maekovih ramena srpskom narodu: Razumljivo je da e Hrvati ako ne danas, ali sigurno u skoroj budunosti htjeti da proire granice Hrvatske u onom okviru u kojem je ona nekada u dalekoj prolosti bila, samo da bi tako proirena bila jaa i sposobnija da se odupre premoi Srbije. U toj e se tenji ona neminovno sukobiti sa suprotnim tenjama Srbije, te e taj sukob pretstavljati stalno vrelo nemira, iridente i nepovjerenja." Ekonomska politika" bila je ovde kao izraz raspoloenja Hrvatske Seljake Stranke preko obiaja iskrena. Ona je dve godine pre hrvatske izdaje priznala ono, to sam ja u celoj ovoj knjizi hteo rei. Naime, Hrvatska je elela i privela u delo unitenje srpskog naroda za uspostavu svoje hegemonije nad srpskim zemljama. Kad se bude pisala istorija drugog svetskog rata, evropski jugoistok nai e svoga krivca za rat iskljuivo u hrvatskom narodnom programu, a priznanje i najtee samooptube u samim organima hrvatskog javnog mnenja. Islednik e sakupiti najtei optuni materijal iz kompleta partijske tampe one iste stranke, na ijem je elu stajao glavom dr. Vladimir Maek. Dok se na ovako podmukao nain pripremala hrvatska izdaja, preko 600.000 neobavetenih srpskih biraa bili su 1938. godine uvereni da lee dravnu krizu, koja se zvala hrvatsko pitanje". U stvari, oni su mimo svoje volje posluili Maeku kao sredstvo ucene prema Kruni, kojom je postigao
82
hrvatsku banovinu kao uvod Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj. U meuvremenu, posluilo mu je to zloupotrebljeno srpsko poverenje kao legitimna busija, iza koje moe maskirati svoje prave namere, koje se najbolje mogu videti iz njegove izjave date 16. januara 1940. beogradskom dopisniku italijanskog lista ornale d'Italija (Giornale d'Italia) u kojoj potvruje hrvatsko-italijansko-maarski savez onako, kako je 1941. godine i izveden. Maeku nita nije smetao poloaj potpretsednika vlade Kraljevine Jugoslavije da izjavi ovo: Hou da vam uz ovo to se odnosi na hrvatsku autonomiju dadem izjavu o odnosima koji veu Italiju, Hrvatsku i Maarsku. Italija i Maarska nisu samo nai najblii susjedi. Prema stukturi nae se tri zemlje dopunjavaju i to ini, da njihovi odnosi treba da budu najsrdaniji Voa hrvatskog naroda Vladimir Maek imao je potpuno pravo kad je rekao, da se Maari, Hrvati i Italijani u narodnoj strukturi dopunjuju. Da su njihovi odnosi bili i najsrdaniji; to potvruju dogaaji iz 1941. godine i posle nje. Zbog svoje mnogostrukosti, teko je jednom perspektivom osvetliti sva ona lukavstva koja predstavljaju hrvatsko istorijsko bogatstvo". Jedno od najuspelijih je svakako ono izvedeno od prilaska paktu trojnih sila (25. III. 1941.) do proglaenja Nezavisne drave Hrvatske (10. IV. 1941.). U vladi koja je zakljuila pristup trojnom paktu Srbi nisu bili zastupljeni legitimnim pretstavnicima, dok Hrvati jesu. U vladi koja je pakt odbacila, bili su opet ti isti Hrvati. Kad je trebalo deliti posledice jednog ili drugog, Maek je umesto da ode u London, ostao u Zagrebu, jer je morao prisustvovati praktinim ispitima, koje su njegove formacije Graanske zatite i Seljake zatite u ostvarivanju Nezavisne drave Hrvatske" polagali. A morao je ostati i radi toga, da bi 10. aprila 1941. godine izdao zajedno sa Paveliem onaj zanosni proglas hrvatskom narodu u kome kae, da se najzad ostvaruje tisugodinji san hrvatskog naroda. (Valjda zato to mu se docnije situacija u korist Pavelievu izmakla iz ruku, Maek je porekao svoje uee u tome proglasu). Da, ostao je voa hrvatskog naroda Maek u Hrvatskoj, iako se mogao pridruiti ostalim lanovima vlade, jer je hteo da podeli radost sa masama koje se, kako iz bezbroj primera videsmo, decenijama spremao za taj momenat. Ali je zato sa jugoslovenskom vladom poslao nekoliko svojih ljudi, da bi ovi po potrebi u svemu odigrali na tetu srpskoga naroda istu onu ulogu, koju je Ante Trumbi za posebne hrvatske interese u prvom svetskom ratu odigrao. Nasuprot iznetim injenicama, moe se neko isprsiti sa Maekovom preporukom, da se Hrvati odazovu mobilizaciji. Maek je zaista dao takvu preporuku. Samo, to je forma. Sutina se, meutim, sastoji u neemu drugom to bi Srbima bilo jasno tek onda kada bi znali, da su Maekovi pristalice usporedo sa njegovom preporukom preko mesnih organizacija HSS poverljivim putem obaveteni da svakako prime mobilizacino oruje, koje i onako nee upotrebiti na spoljnjem, ve na unutarnjem frontu, protivu Srba.
NEZAVISNA DRAVA HRVATSKA" Kad je 10. aprila 1941. godine putem zagrebake radio stanice proitan, a zatim u kraim razmacima ponavljan zajedniki proglas voe hrvatskog naroda Vladimira Maeka i voe hrvatskih ekstremista Ante Pavelia, kojim se proglauje Nezavisna drava Hrvatska, narodne ovacije ponjeo je Maek, a ne Paveli.
83
Dok je narod klicao Maeku i slobodnoj Hrvatskoj, Maekove formacije Graanska zatita i Seljaka zatita, stupile su kao borbene formacije sa orujem u ruci protivu Srba koji su se u odredima jugoslovenske vojske, usled iznenadnog hrvatskog izdajstva, u neredu povlaili. Ove su formacije napadale po ulicama hrvatskih sela i gradova srpske oficire i vojnike, koje su skidanjem oficirskih obeleja najpre javno vreali, pa ih zatim na oigled razuzdane mase ubijali. Poznate su ogorene borbe odstupajue srpske vojske na sektoru Slavonski amacSremska Raa sa Maekovim Zatitnicima gde su im lanovi ovih borbenih formacija Hrvatske Seljake Stranke (HSS) nastojali presei odstupnicu i potpuno ih unititi. Ilustracije radi, valja napomenuti da je srez upanjski kroz sve vreme zajednikog ivota Hrvata i Srba spadao meu najaa uporita HSS. Ovde Paveli ni hiljaditog Hrvata nije imao uza sebe, kao to ih je ostalom malo imao u celoj Hrvatskoj. Nikada, dakle, Paveli ne bi mogao onom aicom svojih pristalica izvriti ma kakvu revoluciju hrvatskog naroda u duhu ustakih naela, da nije obilato pomognut pristalicama hrvatskog seljakog pokreta, kome je na elu stajao sam dr. Vlatko Maek. Da je to tako, pozivam se na samu Hrvatsku i njeno javno mnenje. Pozivam se na nepreglednu gomilu ispisanog velianja svega to su Hrvati kroz skoro etvrt veka razorno radili, da bi Jugoslaviju pokopali i Srbe iskorenili, kao to to neki Ante Orani u Hrvatskoj Smotri za septembar 1941. izmeu ostaloga pie: Tako su i sada u ovome ratu svi Hrvati kao jedan, odkazali poslunost i neizvrivali naredbe, ometali veze, irili paniku, netono gaali, onesposobljavali tenkove, automobile, avione, topove, te ostala mainska orua za borbu, razoruavali srbijanske rasputene i divljake mase. Jednom rijeju, u svima ratovima moda jedini, koji su najjedinstvenije i kao po komandi sruili i slomili balkansku frontu isto onako brzo iznutra, kao to su je Nijemci jo bre slomili iz vana." Pozivam se i na hrvatsku Sivu knjigu, koju je Ministarstvo spoljnih poslova Nezavisne drave Hrvatske izdalo u providnoj nameri, da pred svetom umanji svoju odgovornost za milionske pokolje Srba, ilustrirajui je po svoj prilici fotografijama zverstava, koje su sami hrvatski ustai izvrili nad srpskim rtvama, a ne etnici i komunisti nad Hrvatima, a u kojoj se o Srbiji i Hrvatskoj kae na strani 11 i 12 i ovo: Eto, takva je bila Srbija, kada je Jugoslaviju gurnula u rat. Nasuprot toj i takvoj Srbiji, tom i tako odgojenom i opredjeljenom stavu, nalazio se hrvatski narod, vjeran svojoj srednjevjekovnoj pripadnosti u duhovnom sklopu i u sve vrijeme Jugoslavije, vodei borbu protiv nje, a za svoju vlastitu dravu u borbi protiv Versalja, stojei ve prvih dana poslije nesretno zavrenog rata 1918. na strani onih snaga u Evropi, koje se, kao ni on, nisu mogle pomiriti sa stvorenim nepodnoljivim i nepravednim poretkom." Pozivam se najzad i na hrvatsku knjigu Urota protiv Hrvatske", gde se na strani 9 nalaze napisani i ovi redovi: Za Njemaku, za novu Evropu predstavlja Hrvatska sa svoje strane nepokolebljivog vjernog saveznika, ne samo po mjeri rtava, koje je hrvatski narod doprinio za svoju vlastitu slobodu, kao i za slobodu Evrope do danas na istonom i na ovdanjem bojitu, nego i prema vrstoj i neslomivoj odluci hrvatskog naroda, da ostane vjeran zakonu
84
svoga vlastitog ivota i obstanka, koji ga zakoni nerazdruivo veu s Evropom i Velikim Njemakim Rajhom tim vie, to mu je njemaki narod pomogao, uspjeno zavriti stoljetnu borbu za slobodu i dravnu nezavisnost. Spontano dakle, po komandi veite netrpeljivosti, hrvatski je narod u jedinstvenoj slozi udario Srbima no u lea. Moe li se nai ma koga od preivelih Srba staiovnika Nezavisne Hrvatske, ko bi danas mogao tvrditi, da iza svih onih ustakih nedela nije stajala apsolutna hrvatska veina. Nema nikakvog dokaza, da se ma gde hrvatska masa suprotstavila ustakim zloinima nad golorukim Srbima. To je istovremeno i najtea optuba protivu hrvatskog naroda kao celine. Odamo li duno priznanje onoj neznatnoj grupi Hrvata, koja se usled svoje malobrojne nemoi morala drati po strani, ili ak podeliti sudbinu srpskog muenitva, moe li se posle svega ovoga jo koga nai, ko e utke prei preko miliona jo sveih srpskih grobova i rei, da je to delo hrvatske manjine?! Da bi pred kulturnim svetom sakrila do ramena umaljane ruke nevinom srpskom krvlju, Hrvatska sada baca krivicu na ratnu politiku osovinskih sila. Kao da srpskom narodu nije poznato da je ratna politika osovinskih sila kao konjunkturnih ratnih zbivanja pojam za sebe, a elja da se uniti srpski narod hrvatski narodni program kroz vekove. Ta providna obrana, meutim, pada sama od sebe jednim kraim objanjenjem. Naime, ako je osovinska politika sa svoga stanovita ila za tim da se srpski i hrvatski narod meu sobom istrebe, ime onda Hrvatska objanjava da posle 6. aprila 1941. ni jedan Hrvat u Srbiji nije bio izvrgnut ni najmanjim neugodnostima, a jo manje ma kojoj od onih mnogostrukih ivotnih opasnosti, kojima istorija ustakih zloinstava obiluje. Ako je Hrvatskoj tolika srpska krv pomutila pojmove da ne moe postaviti odnos izmeu ova dva pojma, mi im suprotstavljamo da nema te strane politike koja bi mogla srpskom narodu ubrizgati ikakvu mrnju prema drugoj naciji kad to sam srpski narod ne bi hteo. Znai da je ono to se desilo po Hrvatskoj bila davnanja elja hrvatskog naroda. Zato taj narod kao celina i nosi odgovornost pred kulturnim svetom za to. Ako se uzme u obzir, da je ustaka vlada od svih oganizacija HSS po Hrvatskoj dobila izraze privrenosti i gotovosti da sudeluju u ostvarenju hrvatskog narodnog programa, da su mnogobrojne narodne manifestacije ustaka naela i formalno proglasile hrvatskim narodnim programom, onda su lanovi ustake vlade imali punu legitimaciju hrvatskog naroda kada su govorili, da ne treba birati sredstva kad je u pitanju unitenje srpskoga naroda. Legitimisan tako od hrvatske veine, ministar dr. Mile Budak rekao je na jednom banketu u Gospiu, srezu sa srpskom veinom, ovo: Jedan dio Srba emo pobiti, drugi emo raseliti, ostale emo prevesti u katoliku vjeru i tako pretopiti u Hrvate. Tako e im se uskoro zatrti svaki trag, a ono to e ostati, bit e zlo sjeanje na njih." Da vas upoznam, ako se do sada niste znali. To je onaj isti dr. Mile Budak, koji je u istorijskoj knjievnosti Hrvatske jo pre aprila 1941. godine zauzeo prvo mesto. Njegovu teoriju da Hrvati nisu Slaveni ve Goti, odobrio je ceo hrvatski narod. Drugi hrvatski ministar dr. Milovan ani govorio je 2. juna 1941. godine na najveem zboru koga je Nova Gradika ikada videla, to znai, da je apsolutna hrvatska veina bila ustaka. On je izmeu ostalog programa za unitenje Srba rekao i ovo:
85
Ova drava, ova naa domovina, mora biti hrvatska i niija vie. I zato oni koji su doli ovamo, treba i da odu. Naa nastojanja kroz stolea, a osobito ovih 20 godina pokazuju, da je svaki kompromis apsolutno iskljuen. Ovo ima biti zemlja Hrvata i nikoga drugog. Mi to ne tajimo. To je politika ove drave i kad to izvrimo, izvrili smo ono to pie u ustakim naelima! Razume se da je zbor velikim ovacijama odobrio ministrove poglede na reenje srpskog pitanja u Nezavisnoj Hrvatskoj". Tako je hrvatska vlada s punom narodnom legitimacijom sprovodila istrebljenje Srba. Katolika crkva tesno je saraivala sa ustakim naelima. Da je ba ona duhovni stub na guvnu srpskog muilitva i da su se oko nje okretale horde fanatizovanih katolika, to je stvarnost, koja je evidentna i koja u ostalom nije zatajivana. Katoliki tjednik, organ sarajevske nadbiskupije ili onoga istog nadbiskupa Ivana aria, koji je pod zatitom svoga biskupskog dostojanstva, gonjen unutarnjim nagonom jezuitske mrnje provocirao za vreme Jugoslavije sve to je slavensko i srpsko, blagoslovio je, valjda u ime Hrista, progon pravoslavno-hrianske vere i u momentima tekih srpskih stradanja svome kleru dao ovakvo uputstvo: Danas je momenat da se u katolikim redovima za uvijek i posve obrauna sa Srbima putem katolike buntovnosti, koja je jedina u slubi pravde, istine i potenja. Zato, neka se ve jednom prestane sa glupima i Kristovih muenika nedostojnim tvrdnjama, da se protivu zla i pokvarenjaka valja boriti u rukavicama i na fin, otmen nain." Po biskupu ariu, zlo i pokvarenjatvo su Srbi i srpski narod. On, meutim, hotimino zaboravlja, da jedino zlu i pokvarenjatvu moe zahvaliti, to moe biskupovati u sreditu srpske Bosne, kako to na nedvosmislen nain videsmo u poglavlju U jednoj ruci krst, a u drugoj ma, odnosno rezultatima aneksije Bosne i Hercegovine. Biskup ari, kao Hristov tobonji punomonik moe zaista biti zadovoljan da se njegovi Jezuiti nisu borili na fin i otmen nain kako im to on prebacuje, ve su zasukali jezuitske rukave i valjda ih u ime Hrista do ramena muljali po krvi pravoslavno-hrianskih episkopa i svetenih lica. Nema moda ni jednih hrvatskih novina iz doba srpske kalvarije po Nezavisnoj dravi Hrvatskoj, u kojima nije odtampana koja od arievih pesama, gde se velia delo poglavnikovo na istrebljenju Srba. Da li je i to u duhu Hristove nauke preuzvieni biskupe?! Ustaki stoernik dr. Viktor Guti govorei na zboru u Sanskom Mostu, u ijem je srezu prema hrvatskoj statistici iz 1910. godine pored 23.598 Srba bilo jedva 4.656 Hrvata, ovako je protumaio stanovite hrvatske vlade: Nema vie srpske vojske! Nema vie Srbije i gegula naih krvopija. Nestaje ciganske dinastije, a i kod nas e uskoro drumovi poeliti Srba, ali Srba biti nee. Izdao sam drastine naredbe za njihovo ekonomsko unitenje, a slijedit e nove, za njihovo potpuno istrebljenje. Ne budite slabi ni naspram jednoga. Drite uvijek na umu, da su to bili nai grobari i unitavajte ih ge god stignete. Blagoslov Poglavnikov i moj nee vam izmai. Srbi neka se ne nadaju niemu. Neka ih nestane iz naih krajeva i nae domovine! Da bi dao jaeg podstreka masovnim ubijanjima Srba, dozvao je Guti na tribinu Hasana abia i javno ga sa 2.000 dinara nagradio za to to je ovaj svojim rukama ubio najvie Srba u selu Kijevu nedaleko Banja Luke.
86
Na skuptini u Banja Luci Guti je produio sa tumaenjem hrvatskog narodnog programa i nagovestio ono to e posle toga preduzeti: Sjutra u pritegnuti. Pucat e kime! Preporuite to naim neprijateljima. Poruite im: Pucat e kime, nastat e ienja. Nema milosra! Poglavnik i hrvatski ministri jedva ekaju da dou u oienu Banja Luku. A to e biti jaka gvozdena metla. Poruujem, neka mi niko ne dolazi moliti za nae dumane! Da se hrvatski narodni punomonik i punomonik hrvatske vlade dr. Viktor Guti nije zadrao samo na pretnjama, to nam je dobro poznato. Poznato je to i narodima Evrope i van nje. Bilo bi prostorno nemogue obuhvatiti sve one zloine, koji su u ime hrvatskog narodnog programa" u svakom kutku Hrvatske izvreni. Njih e verovatno obuhvatiti knjiga naroite namene. Naa je, meutim, bila namera, da iskljuivo pomou hrvatskih vrela razgolitimo hrvatsko zakulisje tipa Ante Starevia, koji je u elji za hegemonijom nad srpskim ivljem unutar granica bive Austrougarske star isto toliko, koliko i boravak Hrvata na ovome tlu, kojega su davno pre njih naselili srpski pradedovi. Sve to, razume se, u nameri da srpski narod sazna stvarnu istinu o srpsko-hrvatskom bratstvu" i da se u budunosti uva onoga, to bi ga moglo stati nove krvi i suza. Jer, Hrvatima je tobonje srpsko-hrvatsko bratstvo lealo na srcu samo u toliko, u koliko je trebalo njime maskirati crno jezuitsko lice. Prema prvim nepotpunim podacima, prikupljenim za jedva nekoliko prvih meseci ustakog divljatva, mogu se u jedva bledoj slici ti zloini pretstaviti ovako: Meu prvim rtvama, koje su ponele krst srpskog muenitva, bio je Banjaluki episkop Platon. Brutalnou koja zasenjuje normalni pojam, ustai su ga izveli iz episkopskog dvora zajedno sa protojerejem Duanom Subotiem iz Bosanske Gradike. Pod izgovorom da ga teraju u Kotor Varo radi neke istrage, ustai su ga nou na tome putu zajedno sa Subotiem muili, upajui mu bradu zajedno sa koom i najzad ga u najteim mukama dotukli. Ista je sudbina snala i protu Subotia. Bacili su ih zajedno u reku Vrbanju. Kad im je voda izbacila tela, vlasti su neznajui da se radi o vladici Platonu naredile obdukciju lea u prosekturi banjaluke bolnice. U tu svrhu sastavljena je naroita komisija. Kad je, meutim, usred obdukcije utvreno da se radi o leu vladike Platona, vlasti su izdale naredbu da se obustavi obdukcija i da se zapoeti zapisnik obdukcije uniti. Zatim su zemni ostaci vladike Platona i prote Duana Subotia zakopani na nekom nepoznatom mestu u blizini vojnikog groblja kod Banja Luke, kako se ne bi znalo za njihove grobove. Zagrebaki mitropolit Dositej, koji je u vreme ustake razuzdanosti leao teko bolestan, izvuen je iz postelje i muen upanjem brade i udaranjem. Zagrebaka gomila oduevljavala se njegovim muenjem i poniavanjem za vreme njegovog sprovoenja zagrebakim ulicama. Nedaleko Naica u jednoj umi, zavrio je retkom muenikom smru svoj ivot svetenik ore Bogi iz Naica. Preiveli kolonista Proka Pejinovi iz kolonije Breznika kod Naica stajao je sakriven iza nekog drvea i posmatrao mueniku smrt ovoga svetenika. Poto su ga doveli u ovu umu, ustai su Bogia vezali za jedno drvo, pa mu zatim odsekli nos, ui i jezik. Bradu su mu zajedno sa koom oderali. Svetenik je stenjao od bola, ali se i pored svega toga drao uspravno. Ustai su mu
87
zatim iskopali oi. Poto se on i dalje drao uz drvo vezan uspravno, rasporili su mu grudi. Tek tada se svetenik nagnuo da padne. Jedan od zloinaca rekao je tada: Pazi, majku mu vlaku, jo mu srce kuca! Najzad su u njega ispalili plotun, a zatim su pobili jo neke rtve koje su doveli sa Bogiem, pa onda napustili umu. Pejinovi je uspeo da pobegne i da se doepa Srbije. U selu Buljanima sreza Slunjskog, ustai su naredili sveteniku Branku Dobrosavljeviu, da iskopa grob za svoga jedinca sina studenta. Kad je to posle strahovitog muenja uinio, doveli su mu sina i tu ga pred, njim ubili, pa mu naredili da nad njim izvri opelo. Za to su se vreme satanski smejali i svetenika udarali tako, da je svetenik za vreme opela tri puta padao u nesvest, dok najzad nije izdahnuo pored svoga sina. Meu mnogobrojnim divljatvima izvreno je jedno nad protojerejom Stevanom uriem u Ogulinu. Ustai su mu najpre iupali bradu, pa mu prebili noge i ruke. Pre nego su ga dotukli, izvadili su mu oi. Tamo gde drugi nisu mogli izvriti jezuitsku narudbu, jezuiti nisu prezali da je sami izvre. To se vidi iz sluaja svetenika Mihaila Minia iz Biljeeva u srezu Zenikom. Njega je zaklao jedan katoliki pop, koji je zajedno sa ustakom hordom upao u njegovu kuu. Izbor oruja za muenje srpskih rtava nije zadavao brige ustaima. im oruje grublje, time sadistika naslada vea. Po tim principima ubijen je gvozdenom uskijom prota pira Starovi iz Avtovca u srezu Gackom zajedno sa drugim svetenikom Vinjevcom. Nisu retki sluajevi da su ustae glavama porodica prireivali strahovite poslednje asove time, to su im najpre ubijali decu, pa tek onda njih. Tako je prota Bogunovi iz Donjeg Lapca najpre morao gledati kako su mu ubili dva sinia i enu. Tek su onda ubili i njega. Njihova su tela baena u onu zajedniku jamu-grobnicu izmeu Donjeg Lapca i Bogievca, koja je postala dolina smrti velikog broja Srba iz Donjeg Lapca, Kulen Vakufa i drugih okolnih mesta. Slina ceremonija ljudoderskom plesu oko bele rtve izvedena je u Kninskom ustakom logoru, gde su ustai doveli svetenika Milana Triaa iz sela Vrlike. Poto je posluio za pojedinana krvnika naslaivanja, zaklan je uz grohotan smeh podivljale gomile. Poznato je, da su ustai bacajui veliki broj pobijenih Srba u razne reke ovima prethodno vezivali za tela kamenje, kako bi se to manje rtava pojavljivalo na povrini vode. I pored toga, Drina, Sava, Drava i Dunav, pronosile su bezbrojne leeve, kojima se broja ne zna. Meu onima koje je u prvim danima ustakog divljatva izbacila Drava, nalaze se tri svetenika, iji se identitet nije mogao utvrditi. Sava je, kako izgleda, svedok mnogo teih zloinstava, jer i posle skoro dve godine od proglaenja Nezavisne Hrvatske pronosi obezglavljene leeve, kojima ustai privezuju oko tela daice sa natpisom: Paso za Beograd, Vien za Srbiju, Putuje svome kralju Petru! i slino. Naroito je veliki broj leeva Sava pronela meseca juna 1942. godine. Poetkom juna te godine javljeno je sa ukarice, da je Sava meu mnogobrojnim leevima pronela i jednu kompletnu svadbu sa mladom, mladoenjom i svatovima. Svi su bili jedan za drugoga vezani icom. U isto vreme pronela je Sava le jednog svetenika, koji je bio vezan icom sa svojom enom i erkom.
88
Poto je klanje bilo najslae ustako ubijanje, zaklan je 19. juna 1941. godine u Krupi na Vrbasu prota Bogdan Vranjeevi. Protu Petra Majstorovia iz Doljana u srezu Gospikom toliko su muili i poniavali, da se u oekivanju ponovnih muenja sam u zatvoru obesio. Protu Ristu atia iz Sojkovia u srezu Livno naterali su da u jednoj oblinjoj umi gleda mueniku smrt osmorice svojih parohijana i linih prijatelja, pa su tek posle toga i njega ubili, a tela im bacili u jednu jamu. U Vlasenici su eleli da odjednom gledaju krv vie pravoslavnih svetenih lica, pa su 22. juna 1941. pobili svetenike Miloa Savia, Branka Maksijevia, Janka Savia, Ljubu Jakia i Duana Bobara. Nekoliko ustakih bandita upali su u kuu Osjekog svetenika i katihete Voje Vojnovia i rekli mu da poe sa njima. Umesto da ga vode na sasluanje kako su mu rekli, odveli su ga u pravcu pravoslavnog groblja nedaleko njegove kue. Prestraenoj porodici iskrsla je strahovita stvarnost pred oima tek onda, kada su kratko vreme posle toga uli plotun u groblju. Toga momenta isputao je duu jedan od retkih srpskih rodoljuba Voja Vojnovi. Prota Pajo Obradovi, bivi senator iz Bruvna, Milo Petrovi iz Luana, prota Mili Mandi u srezu Graakom, mostarski svetenici Vlada Gvozdenovi, Ognjen Radi, Jevta Vujevi i Duan Aleksi, svetenik Nikola Vukovi iz Drljae, svetenik Dane Babi iz Svinjca, Bogdan Opai iz Gline, prota Damjan trbac iz Bosanskog Grahova, prota Grozdani iz Radue, svetenik Ilija Budimir iz Crnog Luga, svetenici Ilija Banjac i Ratko Jeli iz Drvara, kao i mnogobrojni pravoslavni svetenici koji su znano ili neznano krv svoju mueniki prolili za srpstvo i pravoslavlje, rtve su zajednike akcije ustatva i hrvatskog jezuitizma, koje je preko krvi i suza privodilo nove verske zarobljenike ne zbog njih samih koliko zbog njihovih potomaka, koje e katolika crkva pripraviti vremenom na izmirenje i nainiti ih novim katolikim janiarima. Beskrajna je lista muenja, kojima su bile izloene stotine hiljada pobijenih Srba, srpskih ena i srpske nejai irom Hrvatske. U ovoj najveoj nesrei svih srpskih vremena, retki su bili oni, koji su umirali jednostavnom smru, a da prethodno nisu izvrgavani neuvenom sadizmu. Prebijanje ruku i nogu, sea pojedinih delova tela, najee polnih organa, soljenje zasekotina po telu, vaenje oiju i mnogobrojne izmiljotine muenja koje samo zlikovaki mazgovi mogu zamisliti, sredstva su, kojima je srpski narod stavljen na krst musnitva samo zato, da bi se time ostvarilo hrvatsko narodno pravo. Dugaka e biti lista zloinake mnogostrukosti, a bez sumnje jo dui spisak rtava, koji e srpskim pokolenjima kroz budunost sluiti kao putokaz na opasnost pred ambisom, gde je, reklo bi se, strovaljena i svaka pomisao o obnovi srpsko-hrvatske saradnje u novoj Evropi nezavisno od toga po ijim e se naelima ona formirati. Pored onoga, to se o stradanju pravoslavnog svetenstva do 20. jula 1941. svakako u jednom neznatnom delu ukupnog broja rtava moglo saznati, ustaka Hrvatska je po utvrenom planu zapoela sa srpskim istrebljenjem, im je usled izdajstva i ratnih dogaaja dola u priliku da prigrabi vlast i oruje u svoje ruke. U nemogunosti da se pribave potpuni podaci, ograniiemo se samo na pojedine sluajeve iz ustakohrvatskog terora do polovice meseca jula 1941. godine. U velikom jasenovakom logoru, najveoj logorskoj grobnici srpstva, prireivana je esto naroita divljaka atrakcija. Na stotine povezanih Srba poreano je uz jedan
89
zid. Jedan ustaki krvolok izaao bi pred pofronenim i vezanim Srbima i na duak iskapio bocu ruma. Zatim bi na oigled nemonih Srba naotrio no. To mu je vreme bilo potrebno da alkohol otpone sa dejstvom. A onda bi zaao redom sa strane i probadao dunike nesrenih rtava dok ne likvidira ceo kvantum za taj dan. Druga logorska atrakcija bio je kavez, jedan metar visok, od bodljikave ice, do pola metra stavljen u vodu. U njega je uguran bivi ministar Oton Gavrani koji je morao sedeti u toj vodi jer se nije mogao ispraviti. U takvom je stanju prikazivan kao Hrvat za mustru sve dok u najteim mukama nije izdahnuo. Ali, dozvolimo da o Jasenovakom logoru smrti, kako su ga sami Hrvati-ustae nazivali, govore oni jedva hiljaditi srenici, koji su se kao nekim udom iz pria o Hiljadu i jedne noi spasli i u Komesarijatu za izbeglice zapisniki nacrtali hrvatskoustaku politiku potpunog istrebljenja kako Srba, tako i onoga malog broja njihovih simpatizera. Vojislav Prnjatovi sekretar Trgovake komore iz Sarajeva, koji se sa 13 svojih drugova spasao iz logora-smrti, izjavio je 9. aprila 1942. zapisniki izmeu ostaloga i ovo: U etiri blombirana teretna vagona, posle dvodnevnog putovanja bez hrane i vode, dopraeno je 24. decembra 1942. godine na stanicu Jasenovac 62 mukarca i 150 ena (sve Srbi) iz Sarajeva. Kako smo iz vagona izlazili, ustae su nas udarali kundacima. Poto su nas poreali, oterali su nas mukarce u ustaki tabor u samom mestu Jasenovac, dok su ene odvojene i odvedene na drugu stranu. Kad smo stigli u taborsko dvorite, tu smo ponovo postrojeni. Kratko vreme iza toga stigla je jedna grupa od 19 zagrebakih Srba, koji su ve po spoljnjem izgledu odavali kolovane ljude. Njih su odvojili u posebnu grupu tako, kao to se malo dalje nalazila jo jedna grupa od oko 140 Jevreja! Posle izvesnog vremena, ustai su nas najpre povrno pretresli u dvoritu, pa je zatim jedan po jedan voen u taborsku kancelariju, gde nam je oduzet sav novac i stvari od vrednosti. Pri izlasku iz kancelarije, doekivali su nas ustae kod vratiju i mlatili nas tapovima kao stoku. Poto su nas tako opljakali i pretukli, vratili su nas u dvoripte, gde smo ponovo obrazovali one tri grupe. Malo posle toga izaao je iz taborske kancelarije komandant logora, zloglasni Milo Ljubomir, bivi emigrant, nesvreni pravnik iz Ljubukog. im se pojavio u dvoritu, naredio je da mu se donese ovei demion (pletena boca) rakije. Tu pred nama otpoela je ustaka pijanka. Poto se napio, Milo se odjednom izdvojio iz one grupe ustaa sa kojima je pio i izvadivi bode iz korica uputio se prema onim devetnajstorici zagrebakih Srba. Izmoreni i oamueni svime onim to se dotle sa nama deavalo, nismo bili svesni onoga to e nastupiti. Kad se pribliio ljudima, poeo je da psuje i vie, te na na uas, poeo redom da kolje ljude. Zarinuo bi no u vrat sa strane i naglo trgao u stranu tako, da je u jedan mah presekao ile kucavice i grkljan. Krv bi iknula na lice i grudi oveka-zveri. rtve su stajale ukoeno prestravljene kao zamrle i, u glavnom, rezignirano sa apatijom bez glasa doekivali udarac noa. Tek po neki bi dao glas od sebe, ili instinktivno ispruio ruku prema ubici, da trenutak posle toga padne mrtav. Bili smo uasnuti. Koliko je to klanje trajalo, ne znam. Kao, kroz maglu, video sam kako je Milo dovrio posao sa tom grupom zagrepana, pa se krvava lica, prsiju i ruku uputio prema
90
naoj grupi. Bio sam siguran da mi je doao uasan kraj. Idui prema nama, zapelo mu je oko na jednom naem bosanskom seljaku u gunju. Bio je to neki seljak iz Pala kod Sarajeva, ijega se imena ne seam. Nesrenik je bio drugi do mene. Ubica mu je naglo pristupio i stao da mu zabada bode u grudi gde stigne, a kada je ovaj pao, priklao ga je kao i one pre toga. Hteo je da nastavi svoj uasni posao, ali se u to pojavio na vratima zgrade ordonans i javio mu da ga zovu na telefon. Milo je na to zatakao no u korice, naredio da nas preostale poteraju u logor, pa se uputio u zgradu. Toj sluajnosti moemo ostali zahvaliti, to smo toga momenta ostali ivi. Uz grdnje i batine, prevedeni smo posle toga u logor, koji se nalazio odatle udaljen oko 3 km na uu Lonje u Savu, gde se nalazi fabrika firme Bai i drug. Sutradan po naem dolasku, dakle na sam dan katolikog Boia, doterana je jedna grupa od 56 Srba iz Pakraca. Ustaama nita nije smetao Boi, da njih 36 poubijaju u taborskom dvoritu. Masovna ubistva, sem onih u jasenovakom taboru gde se Srbi najpre pljakaju, vrena su obino pred logorskom kancelarijom, koja je bila udaljena od nae barake oko 500 metara. O broju masovnih ubijanja dobivali smo podatke od grobara, odnosno onih zatoenika koji su bili odreeni da pobijene sahranjuju. Ovi su grobari stajali pod komandom jednog sarajevskog Jevreja, po zanimanju geometra. Ovakva su ubijanja najvie vrena na groblju. Posle 25. decembra, pa sve do kraja januara 1942., doterivane su pojedine grupe Srba, Jevreja i po nekolicina Hrvata u logor. Poto ustai nisu trpeli vee brojno stanje od 1000, to su novi pridolice bivali redovito likvidirani. Poto bi ih pred logorskom zgradom povezali meusobno icom, odvodili su ih na groblje, gde su ih naterivali da legnu potrbuke u ve ranije iskopane jame, duge 100 do 200 metara, a iroke 2 metra. Dubina se nije mogla vea postii od 50 santimetara zbog podzemne vode. Ustae su zatim uzimali drvene maljeve i sekire i sa njima redom razbijali glave leeim rtvama, ili ih bodeima probadali. Zatim su grobari zatrpavali pobijene. Drugi nain likvidacije vren je u samom logoru kad se brojno stanje povea iznad 1000, da bi se logor ispraznio. Tada bi ustai naredili takozvani nastup (zbor). Ujutru 2. januara 1942. nareen je nastup, pa smo morali svi izai pred baraku i postrojiti se. Ustae su prolazili pored stroja, zagledali svakoga ponaosob i odvajali po volji. Zatim su odvojene povezali icom i otpremili na groblje, gde su poubijani maljevima i sekirama. Seam se da su u toj grupi pobijeni Milutinovi i Rui, menjai iz Sarajeva, Vojo Eri trgovac iz Sarajeva i Jovan Beir pukovnik u penziji takoer iz Sarajeva. Pored tih masovnih ubistava, reala su se svakodnevna pojedinana ubistva, kao obina logorska pojava. Sem ovih ubistava, vreno je likvidiranje bolesnih zatoenika Veliki broj zatoenika iako svesni ta ih eka, morali su se javljati za lekarsku pomo, pa se tako logorska bolnica za 10-15 dana napunila. Kad se tako nakupi izvestan broj, ustae obino pred vee dolaze i izbacuju bolesnike pred bolnicu, gde ih sekirama i maljevima ubijaju, pa se zatim prenose na groblje i zakopavaju.
91
Poetkom februara 1942. javljeno je ustakoj logorskoj upravi da e logor posetiti jedna meunarodna komisija, sastavljena od Srpskog Crvenog Krsta, Maara, Nemaca, Italijana i predstavnika Vatikana. Odmah su ustai preduzeli opsene radove na izradi novih baraka i ostalih zgrada, koje bi imale prikazati komisiji Potemkinova sela. Radilo se po ljutoj zimi. Uoi samog dana dolaska komisije dovedeni su iz varoi oko 15 do 20 kvalifikovanih majstora, koji su obueni u nova radnika odela, samo im je stavljen na ruke zatoeniki broj iako ovi nisu bili zatoenici ve Hrvati, pa su postavljeni za mainama u logorskoj fabrici, toboe kao zatoenici. Iz bolnice su izbaeni svi bolesnici i poubijani pred njom sekirama maljevima i noevima, a u krevete su legali hrvatski bolniari, pa ak i sami logorski lekari. Tako je komisija mogla da vidi dobro odnegovane bolesnike i prilino ugojene radnike u radionicama, dok su stvarni zatoenici bili uklonjeni od dodira sa komisijom, koja se pohvalno izrazila o prilikama u logoru." Stevo Simi iz Cepelia kod Petrinje dao je 9. aprila 1942. godine zapisniku izjavu o prilikama u jasenovakom logoru smrti, pa je izmeu ostaloga rekao i ovo: Koncem meseca septembra 1941., dvojica Srba zatoenika koji su pod straom radili u umi, uspeli su da pobegnu. Ustai su radi toga zatvorili u naroito udeeni bodljikavo-iani prostor 26 istaknutih Srba, koje su tu na otvorenom i podvodnom terenu drali 6 dana. Za to su vreme drali strau nad Srbima Jevreji. Posle 6 dana su ih napola mrtve izvukli, povezali im ruke na lea i poto su ih pred logorskom kancelarijom svukli, odveli su ih prema groblju. Posle nekoliko minuta uli smo plotun. Meu tako glau i batinama izmuenima, znam da su pobijeni Steva Boi trgovac, Duan Bjelani i Lazo Beli svi iz Slavonskog Broda. Po iskazu Vukaina egarca iz Glavica, u srezu Otoak, u ovoj grupi od 26 muenika nalazili su se i dr. Pero Todorovi lekar iz Travnika, Vlado Beri trgovac iz Sl. Broda, Jovo Sablji iz Sunje, Markovi narodni poslanik iz Vlasenice, Risto Narandi penzioner iz Bjeljine, Jovo Nikoli iz Petrinje, Duan elik penzioner iz Sarajeva, Danilo Grkovi penzioner iz Mostara i drugi. Posle ovoga pokolja, desio se jo jedan u logoru ciglane Bai radi pokuaja begstva. Desetorica zatoenika iz Trnove u Bosni pokuali su da pobegnu iz ciglanskog podruma nou, ali su svi poubijani. Ustai se time nisu zadovoljili, ve su u jutro izveli ostale iz toga odelenja, njih oko 250 na broju, od kojih su noevima zaklali preko 200. Tako je od te grupe ostalo svega 48 ivih. Razume se, samo do idue prilike. uro Medi, trgovac iz Slavonskog Broda, rekao je u zapisniku od 11. aprila 1942. godine pored ostaloga i ovo: Posle odlaska meunarodne komisije (6. II. 1942.), a za vreme moga boravka u logoru, nove transporte Srba doekivali su ustae na eljeznikoj stanici i odmah ih odvodili u takozvani tunel kod ciglane, gde su ih klali noevima, te ubijali drvenim maljevima i sekirama po glavi. Njihove su leeve ustai palili u pei od ciglane. Ustae su tako kod nekih nanovo pridolih transporata ubijali 50 %, a kod nekih 100 %, odnosno itave transporte."
92
Na dan 22. marta 1942. u nedelju oko 9 sati pre podne, otiao sam u kancelariju pilane da se ogrejem, poto su ovu kancelariju vodili idovi, od kojih sam jednog od ranije poznavao. Kancelarija se nalazila u onome ciglanskom tunelu, gde ustae vre ubijanje novopridolih Srba. Na prolazu prema kancelariji video sam pred glavnom ustakom kancelarijom grupu od 47 Srba seljaka iz okoline Doboja u Bosni. Neposredno posle moga ulaska u kancelariju, dovezena je ova grupa Srba pred kancelariju gde sam se ja nalazio. uo sam kako su ih ustae ispitivali od kuda su, jesu li etnici i jesu li bili u borbi. Iz odgovora ovih Srba razumeo sam, da su oni bili mirni domaini kod svojih kua dok je okolica Doboja bila u vlasti etnika. Posle ovoga ispita, koji sam dobro uo kroz jednostavna drvena vrata, jer je govor bio veoma glasan, nastalo je klanje i ubijanje drvenim maljevima. uo sam glasnu zapoved zapovednika logora Miloa Ljube ustakog porunika: Ubijajte etiri po etiri, a ubijene neka nose osmorica! Za vreme ubijanja koje je trajalo oko 2 sata, uli smo u kancelariji ustaka nareenja rtvama kao: Lezi, Sagni glavu, Digni glavu!. Posle svake zapovedi padali su udarci drvenih maljeva. uli smo tada pojedine ustae kako su vikali: Da ti vidim krv!, ili Gde ti stoji srce!. Posle toga bi nastupio jauk i roptanje rtve. Drago Hadiolakovi sekretar Trgovakog udruenja u Bjeljini na zapisniku od 13. aprila 1942. godine o ishrani u Jasenovakom logoru rekao je: Jevreji, koji su u istom logoru bili smeteni, dobivali su ivotne namirnice od svojih bogotovnih optina, pa su od toga po neto otkidali i nama davali. U to vreme vladala je meu Srbima u logoru neopisiva glad. Srbi su svu divlju travu u logoru pojeli do zemlje. Katkada su nam Jevreji skuvali ljuske od krompira, koje su za sebe kuvali, a nama dali ljuske, ali je i to bilo malo i retko. Ljudi su se pri hodanju ljuljali od velike gladi. Kao karakteristiku toga stanja navodim jedan sluaj: Jedan seoski mladi iz zvornikog sreza naiao je jednoga dana na izmet jednog Jevreja, koji je imao proliv. U tome izmetu je bilo nesvarenih zrna pasulja, koje je ovaj seljak pokupio i pojeo." Milivoje Nikoli, elektriar iz Visokog, imao je kao grobar u logoru prilike da vidi neviene uase, a sa njime i Relja Bilanovi, kazandija iz ipulia kod Bugojna. U njihovom iskazu, koji obuhvata 15 stranica otkucanih mainom, ima i ovo: Zato to su etvorica Srba karlovana pokuali begstvo, ustai su postrojili 140 Srba i oko 200 Jevreja, sve veinom staraca. Morali smo stajati u vodi do kolena. Zatim su izveli dva preivela begunca i tu ih pred nama motkama pobili. A onda su nam naredili da zagazimo u oko 2 metra duboku vodu, te da plivamo u naokolo oko 200 metara dugom stazom. Bilo je to na sam dan Svetog Arhanela Mihaila, 21. novembra 1941. godine. Plivanje je trajalo oko pola sata, a kada su nam naredili da izaemo, utvreno je da nedostaje 72 oveka. Ustai su nas ponovo nateraln u vodu da ih traimo. Tako smo morali gnjurati po vodi dok ih sve nismo povadili. Tada su nam naredili da ih sve strpamo u ve pripremljene rake i zatrpamo. Bilo ih je mnogo ivih, ali se mi nismo smeli na to obazirati. Meni se dogodilo da me je prepoznao meu njima Mika Kovaevi iz jednog sela u Bosni, koje se nalazi nedaleko Banje Koviljae. On mi je viknuo, dok je leao u raki
93
pred zatrpavanjem i zamolio me da ga spasim. Ma da je to sobom donosilo smrt, pokuao sam da ga izvuem, raunajui da me ustae nee primetiti. Primetio me je, meutim, Jevrejin Bruno Dijamanttajn zvani Bugar koji je vrio dunost logornika, a docnije je ak i nosio ustaku uniformu. On je na mene trgao no, ali sam ja uspeo da umaknem izmeu neke rasturene grae u baraku, pa poto je ve bio mrak, Dijamanttajn me nije prepoznao, a ja sam se njega dugo vremena klonio. Tako je nesreni Mika Kovaevi sa mnogima drugima iv sahranjen." Strahovita je pria Relje Bilanovia o jednom sluaju u baraci, odakle je pokuao da pobegne neki Rade Furtula pear iz okolice Sarajeva. Zatoenici su znali da e za taj pokuaj platiti ivotom dve stotine i vie stanovnika ove barake. Bilanovi o tome zapisniki pria ovako: Ustae su Furtulu, ovoga puta iznimno, predali nama u baraci i naredili nam da ga mi sami do zore moramo ubiti, ako neemo da nas sve pokolju. Bili smo sigurni da ustai ne prete na prazno. Furtula je do zore morao biti mrtav. Ali, on je bio na drug i teak nas je udes zadesio. Jer, ili je on imao poginuti od nae ruke, ili mi svi od ustake. Poto smo se dugo savetovali, reeno je najzad da ga priveemo za jedan stub pored kible. Svaki od nas koji je tokom noi imao da vri nudu u kibli, imao je dunost da ga udari motkom ili sekirom, jer niko nije hteo da ga sam ubije. Na kiblu se mnogo ilo zbog vodene hrane. Stisnuta srca, svaki je od nas morao da doprinese sa svoje strane ubijanju Furtule, da bi spasio sebe i ostale. Posle izvesnog vremena, Furtula je bio napola mrtav. U jednom trenutku ugledao je mene i prebijenim glasom mi rekao: Relja, udri me dobro, da to pre svrim... Meni se zamaglilo pred oima, ali sam video a treba o-veku prekratiti muke. Sa zamagljenim oima od jada i bola, vie nesvesno nego svesno, uzeo sam sekiru i zapitao ga: Rade, hoe li mi alaliti? Hou Reljo.. odgovorio je on i nastavio: Samo me dobro udri da odmah svrim... Ja sam na to zamahnuo uicom sekire i udario ga po glavi, koja mu je klonula. Mislio sam da su mu muke zavrene, ali je on na nae zaprepaenje posle pola sata opet podigao glavu i preavi pogledom po baraci zastao na meni. Reljo... Hodi ovamo i udri me jae! Opet sam uzeo sekiru vrsto re-en da oveku prekratim muke i tada je zaista svrio." Branko Popovi konobar iz Doboja na sasluanju od 14 aprila 1942. iskazao je pored ostalih grozota: Jedno pre podne odreen je bio da poisti baraku za vreme dok su ostali bili na poslu Milo Ivi 18-godinji zatoenik iz Doboja. U baraki se tada nalazilo nekoliko bolesnika, koji nisu mogli ii na rad. Dok je Ivi istio baraku, naiao je Jevrejin zvani Bugar u pratnji jednoga ustae. Obojica su bez ikakvog razloga poeli da mlate bolesnike tapovima, a zatim su i Ivia oborili sa nekoliko udaraca. Dok je Ivi leao, priao mu je Jevrejin Bugarin i zaklao ga noem. Ovo sam ja lino video, jer sam ba tada naiao nekim poslom u baraku." In. Vladimir Lonar iz Pakraca opisao je u zapisniku od 8. juna 1942. godine:
94
,,Sa 74 Srbina iz Lipika i Pakraca doteran sam na sam katoliki Boi 1941. godine u jasenovaki logor. im smo stigli, doekao nas je logorski komandir zloglasni Milo Ljubo i gestikulirajui uzviknuo: Zato ba ja moram sve Srbe pobiti!? Ima valjda jo logora po Hrvatskoj! Poto je izvreno postavljanje mitraljeza oko nas, obavljena je pljaka prtljaga. Zatim je ustaki porunik Ljubo zapitao glasno ima li neki pravnik meu nama. Javio se Vlado Ili stareina sreskog suda u Pakracu. Porunik je priao blie stroju iz koga je za dva tri koraka istupio Ili. On je odmah postavno Iliu pitanje: ,,Koliko si Hrvata osudio na smrt? Poto mu je Ili odgovorio da kao sudija sreskog suda nije nikoga mogao suditi na tako visoke kazne, porunik mu je rekao: ta bi ti rekao, kada bih ja tebe sada osudio na smrt! To je vaa stvar!, rekao je sudija Ili i povratio se u stroj. Posle nekog vremena prisetio se porunik i ponovo zapitao: Gde je taj pravnik? Poto se sudija javio, porunik mu je naredio da izae iz stroja i skine zimski i donji kaput. Zatim ga je poveo prema jednoj gomili cigala malo podalje, gde je od jednog ustae uzeo karabin i ispalio tri metka u Ilia, koji se sruio. Posle nekoliko minuta Ili je pokazao znake ivota, na to je porunik u njega ispalio jo tri metka i za svaku ga sigurnost zaklao ustakim bodeom, pa ga okrenuo licem prema zemlji, a onda ga rasporio ispod lopatice i izvadio mu srce. Kad je sa njime svrio, naredio je ostalima da se jave koji su rodom iz Like. Poto su se javili neki, njih oko 20-30, porunik ih je odveo do one gomile cigala i tu ih redom zaklao. Njemu je tada priao ustaki zastavnik Matkovi i zamolio ga za dozvolu, da i on moe jednog Srbina zaklati za Boi. Kad mu je to porunik dozvolio, Matkovi je izabrao Jocu Divjaka zakupnika Kur-salona iz Lipika koga je odveo do one gomile poubijanih Srba, pa ga tu povalio i ivom mu izvadio srce, koje nam je zatim pokazivao. No ni to mu nije bilo dosta. Zbog tek izazvanog apetita" zatraio je od porunika dozvolu da jo desetak Srba zakolje, to je i uinjeno. Nama je nareeno ostalima, da ni jednim gestom ne smemo pokazivati znake negodovanja. Ipak je neki aki pokazivao odvratnost, radi ega mu je priao porunik i u njega ispalio nekoliko revolverskih metaka." Drago Svjetlii brija iz Doboja u zapisniku od 7. jula 1942. dao je jo jednu sliicu krvavog katolikog Boia 1941 godine. Na sam katoliki Boi 1941. ustali su iza ruka porunik Milo Ljubo sa nekolicinom ustaa, meu kojima se nalazio i jedan postariji, koga su zvali imenom Tatek, a koji se zajedno sa Paveliem povratio iz emigracije. Trebalo je za lino zadovoljstvo Tatekovo, izabrati jednoga Srbina, koga e ovaj svojeruno ubiti. U tu svrhu postrojeno je pred vratima oko 20 Srba, a onda je Milo rekao Tateku da sam izabere kojega hoe. Tatek ga je izabrao i poeo da puni puku, ali kako nije znao sa njome rukovati, opalila je pre vremena i ranila dvojicu drugih Srba u stroju. Tada je ustaki porunik pristupio ranjenima i dotukao ih, a zatim ubio i onoga, kojega je Tatek izabrao. Tako su ustai zavrili boinji ruak sa srpskom krvlju. In. Sima urkovi iz donje Trnave kod Bjeljine u zapisniku od 12. juna 1942. godine dao je i ovaj detalj:
95
U novembru ili decembru 1941., doveden je sa jednom grupom Srba u logor i jedan vrlo lep, visok i snaan ovek. Dvojica ustaa gledajui ga, poveli su razgovor, pa jedan od njih ree drugome: Ovaj sigurno ima dva srca! Drugi mu na to odgovori, da to ne moe biti. Razume se, da se razgovor namerno vodio tako, da to ovaj Srbin dobro uje. Uverie se da ovaj ima dva srca! ree prvi usta drugome i izvadi svoj no, sa kojim je polako kopkao po prsima onoga oveka sve dotle, dok ga noem nije povredio u srce, usled ega je ovaj pao mrtav. Ova je ustaka igra bila unapred dogovorena, jer im je smetalo da vide ovako zdravog i snanog oveka. Samo unutar jasenovakog logora, po mome sudu, pobijeno je u razmaku od avgusta 1941. do sredine maja 1942. oko 12.000 zatoenika. Koliko je pak Srba pobijeno izvan logora i onih brojnih transporata koji su upuivani u Jasenovac, ne zna se. Dozvolimo sada Sreti Popoviu kozmetiaru iz Osijeka, koji je najpre bio u Jasenovcu, a zitim u Staroj Gradiki, odakle je uspeo da pobegne, da nam u zapisniku od 12. jula 1949. godine prikae najjezivije atrakcije ustako-hrvatske soldateske, kojima svakako nema ravnih u istoriji oveanstva gladijatorske borbe. Dok smo se nalazili u ciglanskom tunelu, gde su nas doveli da nas najpre opljakaju, izdvojili su ustai Pavla Borbaa apotekara iz Osijeka i nekog radnika iz Belia, prezimenom Pekotu. Kako. su obojica bili usled dueg nebrijanja obrasli u brade, ustai su im brade spalili, pa ih zatim premlatili nekim letvama i najzad pred nama dotukli iz puaka. Pojedine partije novih zatoenika odvodili su izravno u ciglanu i tamo likvidirali. Nekoje partije novodovedenih zatoenika pobili su u tunelu drvenim maljevima, a nekoje su ive spalili u ciglarskoj pei. Jednoga dana u mesecu septembru 1942. godine, deveden je u logor transport Srba seljaka iz Mlake, sreza novskog. U tom je transportu bilo mnogo ljudi, ena i dece. im je prispeo u logor, odmah je odveden u tunel ciglane i tamo likvidiran. Niko iz ovoga transporta nije ostao iv. Video sam jednog dana, kada je komandant logora Milo Ljubo pred nama zaklao noem jednoga Srbina,. a posle toga olizao krvav no govorei: Oh, kako je slatka srpska krv !" Jedino transporti Hrvata zatoenika nisu bili likvidirani. Sa njima se i inae bolje postupalo, a imali su i bolju hranu. Uprava jasenovakog logora likvidirala je Srbe na jo jedan neuven nain. Prireivane su ee takozvane Gladnjatorske borbe kako su ih ustai nazivali, Ove gladijatorske borbe prireivane su kada bi u logor stigao koji funkcioner iz glavnog ustakog stana iz Zagreba. One su prireivane njima u poast, a esto su puta prireivane i bez toga, samo za razonodu jasenovakih ustaa. Srbi zatoenici su tada postrojavani u stroj naokolo mesta na kome su se vodile gladijatorske borbe. Uprava logora je iz stroja Srba izabrala dvojicu, obino dva brata ako su bili zajedno u zatoenitvu, ili inae dva Srbina. Postavili su ih na sredinu kruga u izvesnom razmaku i dali im svakome po drveni malj. Zatim su im objasnili, da jedan od njih mora biti mrtav, pa neka borbom odlue ko e od njih ostati u ivotu. Na dati znak
96
otpoinjala je borba na ivot i smrt. Kada bi jedan pao na zemlju, drugi je morao ovoga svoga mrtvog druga i dalje udarati po glavi sve dotle, dok mu mozak ne prospe. Uprava logora bi tada pogazila obeanje, pa bi izabrala drugoga Srbina iz stroja, koji se morao boriti sa pobednikom iz prethodne borbe. Ove gladijatorske borbe trajale su obino po dva sata. Za to vreme ubijeno je obino 40 do 50 Srba. Ovim gladijatorskim borbama prisustvovali su ustai gosti i oni iz logora. Oni su ispred nas na sedalima sedeli i naslaivali se gledajui ovu borbu, te se kao sumanuti smejali urlajui: Udri bolje!, Vie na levo!, Vie desno! i slino. Kad je na onim gladijatorskim borbama sudelovao i izaslanik glavnog ustakog stana u Zagrebu, sedeo je na posenom poasnom mestu i urlao zajedno sa ostalim ustaama od oduevljenja." Ovo je svakako jedna bleda slika, ili neznatan iseak iz obilja grozota, kojima su bili izvrgnuti milioni Srba svih doba starosti. Isto je tako i sam jasenovaki logor kao celina, samo iseak iz sistema ustako-hrvatske politike, da zatre i seanje na Srbe. Jer, srpsko gubilite nije ogranieno na jasenovaki i ostale logore, ve je veliki taman toliko, koliko je velika i Nezavisna drava Hrvatska". Ako se danas, posle milionskog unitenja Srba po Hrvatskoj nae jo po neko, ko postavlja teoriju Neodgovorne mase, taj je ili sam neodgovorna masa, ili je prepredeni pripadnik politike svrenog ina u hrvatsko-ustakoj slubi, poto su logori za Srbe i ono malo jugoslovenski orientisanih Hrvata bili zvanine hrvatske ustanove, uklopljene u hrvatsku dravnu administraciju i budetirane iz dravne kase, a njihovi funkcioneri postavljani ukazima vlade efa hrvatske drave. Ostavimo li na stranu injenicu, da li su ove logore poseivale komisije meunarodnog Crvenog Krsta, za koje su se prilike uklanjali svi tragovi mnogostrukih masovnih zloina i komisiji prikazivana Potemkinova sela, unitavanje Srba zatoenika ilo je po liniji dravne politike, koju je podravala velika veina hrvatskog naroda, ulanjena u ustakim organizacijama. Nee biti bez interesa uti, to misli o odgovornosti za masovne pokolje Srba po Hrvatskoj dr. Paja Janjanin advokat iz Vinkovaca na ijoj se kui prilikom ma kakvih hrvatskih svetkovina u doratnom ivotu redovito vila hrvatska zastava, iako je on Srbin pravoslavne vere. Evo ta razoarani dr. Janjanin na zapisniku od 11. novembra 1943. godine o tome kae: Posle organizovanja ustake vlasti, Hrvati su se listom upisali u ustaku organizaciju, a mnoge organizacije Maekove seljake stranke (HSS), listom su prilazile ustaama. Gornji primer najbolje dokazuje, da je sav hrvatski narod odobravao ustaki reim i njegova zlodela i da se sa njime identifikovao. Bilo je nekolicina ljudi, koji su se po strani drali, ali niko od njih nije protestovao protiv ovih zlodela. Uveren sam, da su oni Hrvati, koji su se drali po strani, u dui se radovali progonu Srba. ovek normalne logike oekivao bi od te ustake vlasti, da e progoniti one Srbe, koji su se eksponirali za vreme raznih politikih reima u Jugoslaviji, kao narodne poslanike, velike upane, efove policija ili sreske naelnike. No, hrvatski ustae progonili su kolektivno sav srpski narod, bez obzira kojoj je ko politikoj partiji pripadao i kako se u drutvu prema Hrvatima ophodio. Njihova je tendencija bila, da se istrebi sav srpski narod, te da na toj
97
teritoriji ostanu homogeni i da taj teritorij zadre kao svoju venu Nezavisnu dravu Hrvatsku. Dajui definiciju o zverstvima po Hrvatskoj, sudija sreskoga suda u Bjelovaru Branko Jaki u zapisniku od 12. oktobra 1942. godine tvrdi, da je pokolj nad Srbima u Gudovcu izvrila Hrvatska seljaka zatita, dakle Maekova borbena formacija i na kraju zakljuuje: Moe se rei, da se sve ovo vrilo i vri konstantno i po jednom utvrenom planu. Miljenja sam radi toga, da e ostatak Srba koji je tamo ostao biti uniten na isti nain, kako je to bilo i sa stotinama hiljada drugih Srba, koji su nevino zavrili svoje ivote u jednom istorijskom razdoblju, koje se jo jedino moe uporediti sa starovekovnim i srednjevekovnim zverstvima Dingis kana i drugih barbarskih naroda. Nemogue je u jednom orgranienom prostoru opisati sva masovna srpska gubilita po Nezavisnoj Hrvatskoj Pa ipak, pored Jasenovca, Slavonske Poege i drugih, moramo se osvrnuti i na onaj prirodni ambis u Velebitu, gde su baene desetine hiljada srpskih rtava, u najvie sluajeva ivi ili ranjeni. Mnogobrojni iskazi onih Srba izbeglica iz sabirnog logora u Gospiu, koji su ekali na red da budu odvedeni i likvidirani u ovaj ambis, a pukim sluajem spaeni iznenadnom talijanskom okupacijom toga dela Hrvatske, slau se u detaljima. ujmo stoga Dragu Svjetliia brijaa iz Doboja ta kae o Velebitskoj dolini smrti": Kaznionica u Gospiu bila ja sabirna stanica za one Srbe iz Hrvatske, koji su od mesnih vlasti odreeni za Velebit. Za vreme moga boravka u ovoj kaznionici, od kako sam 9. avgusta doveden, pa do 25. avgusta 1941. godine, formiran je svakoga dana u kaznionikom dvoritu po jedan transport za Velebit. Svaki put je u transportu bilo 800 do 1200 ljudi. Oni su vezani dva po dva icom, a zatim su spojeni jednim lancem po sredini povorke. Svaku veer vraali su se ustaki pratioci nazad u kaznionu, nosei sobom one spojne lance, koje su sutradan upotrebljavali za sledei transport. Na ovakav nain odvedeno je za vreme moga boravka oko 18.000 Srba, koji su na Velebitu ubijani tvrdim predmetima po glavi, a zatim bacani u jedan dubok ambis u stenama. Dana 24. avgusta 1941. formiran je novi transport od 900 Srba, meu kojima sam i ja bio. Poto smo strahovito stegnuti icom i svezani spojnim lancem i kada je sve bilo spremno za polazak, stigla je iznenada naredba da transport ne kree. Ustaki krvnici su bili strahovito ozlojeeni na ovo nareenje, a glavni veziva neki Ivica jadikovao je: Zar smo se badava muili dok smo ih vezivali! Neka ih sada odvezuje ko hoe! Najzad su odvezali nekolicinu Srba, a ovi ostale, pa su nas sutradan sproveli vozom za Jasenovaki logor. Isti ovaj ustaki krvolok Ivica, kome ne znam prezimena, rekao nam je za vreme putovanja u vozu: Zahvalite Bogu to niste otili u Velebit. Jer da ste tamo otili, sada biste bili na nebu." To su rezultati srpsko-hrvatskog bratstva. To su rezulati veitih obzira prema hrvatskom delu naega naroda za vreme zajednikog ivota, u dravi Jugoslaviji, koja je bila svaija, a najmanje srpska, poto se srpski narodni ivot sastojao samo u odricanju, a hrvatski u naturanju svoje volje.
98
Na elu, srpskom krvlju izopijanih, ustakih hordi nevidljivo se vila crna jezuitska zastava. Nju su, u komadu mesa to se srce zove, nosili predstavnici Svetog Oca Pape i hrvatskog nadbiskupa, katoliki fratri i popovi. ime bi se inae moglo tumaiti, da je veliki broj katolikih popova i fratara bilo rukovodilo masovnim ubijanjima Srba, bilo i sami sa noem u ruci igrali ulogu krvolonih delata. Evo nekoliko primera: Fratar samostana u Kninskom Polju Vjekoslav imi nije dozvoljavao da u njegovom prisustvu drugi od ustaa kolje Srbe, poto je to pravo pridrao za sebe i sam ih klao. Katoliki svetenik Eugen Puji upao je u stan pravoslavnog svetenika jednog hercegovakog mesta i posle cinizma ravnog samo jezuitskoj nasladi, zaklao svetenika pravoslavca, sa kojim je dotle iveo u prividno najsrdanijim odnosima. Sa oltara katolike crkve u Livnu drao je fratar dr. Sreko Peri prodiku vernima i rekao im, da Srbe treba klati redom, jer da to nije nikakav greh. tavie, rekao je da treba i njegovu roenu sestru ubiti, jer se udala za Srbina. A dr. Sreko Peri fratar, bio je na srpsku i konkordatsku sramotu do nedavno pre rata katoliki upnik u Niu. Neki fratar Ante, katoliki upnik u Tamunici sreza branskog, organizovao je kao ustaki prvak hajku na Srbe, koje je hvatao po okolici, zatvarao ih u nemoguim prostorijama i tu ih pored muenja glau, strahovito mrcvario pre konanog ubistva. U Bosanskoj Kostajnici, na mostu koji vodi preko reke Une, tamonji je gvardijan katolikog samostana davao uputstva kako da se kolju Srbi i zaklani bacaju u vodu. Sa velikom volovskom ilom naslaivao je svoju jezuitsku histeriju zaasni kanonik i upnik Ivan Mikan u Ogulinu, kada je svakodnevno upadao u prepuni zatvor Srba i divljaki se obarao na njih, dajui time primer ustaima ta treba da ine. Poto je to spadalo u njegovu nadlenost, naredio je da se pravoslavno manastirsko bratstvo manastira Gomirja pobije. Jezuitski kler poslao je u naiki kraj najvernijeg tumaa hrvatskih intencija u osobi fratra tamonjeg franjevakog samostana Sidonija ilca, koji se istakao u teroru nad srpskim telima i duama. Katoliki popovi Dragutin Marjanovi i Franja Gunevi iz Slavonskog Broda, prisustvovali su kao predstavnici hrvatskog nadbiskupata mnogobrojnim muenjima i ubijanjima Srba u Sl. Brodu i sami davali uputstva. Majstorima za ubijanje i pokatoliavanje pokazali su se pored ostalih katoliki popovi Bralo iz Sarajeva, Franjo Matica iz Nove Gradike, Zubi iz Vukovara, Astalo iz Dalja, Violini iz Brkog i drugi. Kako se eksterno grobarilo nad srpskim ivotima izvan logora kao dravnih ustanova po Hrvatskoj, kroz ije smo kljuaonice malo pre jedva provirili, dozvoliemo Mariji Bogunovi iz Livna i Ljubomiru Crnogorcu iz elebia kod Livna da nam oni izloe jezovite detalje iz svoga kraja: Pod duhovnim vostvom fratra dr. Sreka Peria iz katolikog samostana u Gorici kraj Livna svrstali su se dr. Urmovi advokat, Vlado Kaji bez zanimanja, a za njima domai Hrvati, Muslimani i
99
Cigani. Poto su najpre razoruali srpsko stanovnitvo, prevarivi ih obeanjem zakonitosti u Nezavisnoj Hrvatskoj, ustai su poetkom juna 1941. godine otpoeli sa pokoljem. Uoi pravoslavnih Duhova stigli su iz Livna u susedno selo Gubin ustai, smeteni u jedan autobus. Poto su se prijateljski obratili mesnom sveteniku, zamolili su ga da im spremi ruak. Ne slutei jezuitsku prepredenost, svetenik ih je dobro poastio. Pri zavretku ruka ustai su mu rekli, da pozove svoje parohijane, kojima imaju neto saoptiti. Tek tada slutei zlo, svetenik je pozvao jedva est svojih parohijana, koje su ustai zajedno sa svetenikom strpali u autobus i poli prema Livnu, rekavi im da ih vode na neko sasluanje. Meutim, na oko 3 km pred Livnom, autobus je skrenuo prema brdu iznad sela Suhae, gde se nalazi velika kamena jama, u koju seljaci bacaju pocrkalu stoku. Tu su ustai svetenika sa njegovim parohijanima i jo nekim seljacima koje su usput strpali u autobus, najpre povezali icom, pa ih zatim na ivici jame postreljali i strmoglavili u ambis. Jedan meu ovima, Jovo Pajin, poto je bio ranjen i lake povreen prilikom oburvavanja, uspeo je da se izvue iz jame i pobegne kui. Kad su seljaci hteli da leeve svetenika i ostalih suseljana povade i sahrane, ustai su doneli nekoliko kanti benzina, koje su sasuli u jamu i zapalili je. Oko 2 asa popodne 20. juna 1941. strpali su ustai u jedan auto dr. Duana Mitrovia upravnika bolnice, dr. Krstu Zubia sudiju i dr. Ranka Margetia advokata, sve iz Livna, pa ih povezli prema Bugojnu i zaklali u umi zvanoj Koprivnica. Zatim su njihovim porodicama uputili lana pisma iz Sarajeva, kao da ovi ve mrtvi ljudi piu svojima, kako idu na prisilan rad u Nemaku. Zajedno sa jednim brojem Srba, odveden je u pratnji svoje ene i keri svetenik Kosta Stanii iz Livna, koji je sa celom grupom naao smrt u selu Prologu, udaljenom oko 20 km od Livna. Na 13. jula 1941. zatvoreni su u zatvor sreskog naelstva u Livnu 13 vienih metana. Njih su ustae zajedno sa veim brojem Srba iz okolice Livna drali u zatvoru do 26. jula, pa su ih tog dana odveli u onu istu umu Koprivnicu i tu ih poubijali. Dva dana posle ovoga novoga pokolja u Koprivnici, ustai su zatvorili sve mukarce Srbe, sem dece, u Livnu. Osim toga su sa 5 kamiona doveli oko 300 Srba iz Vrlike u srezu sinjskom. Kroz daljnih 8 dana ustai su ove Srbe odvodili u partijama sa rukama pozadi vezanim icom u hrvatsko selo Prolog i tamo ih klali. A kad su se pobojali dolaska talijanske vojske, pourili su da i ostatak pokolju u samoj osnovnoj koli gde su bili zatvoreni. Njihove su leeve zakopali u ubritu i ispod poda u koli. Tada je ubijeno preko 1000 ljudi i u Livnu nije ostao ni jedan Srbin stariji od 16 godina, sem petorice staraca preko 70 godina, ali je docnije jedan ubijen. Policijski straari razili su se 21. avgusta 1941. po Livnu, nosei nekakav lani cirkular, u kome se pozivaju srpske porodice, da isti dan u 1 sat posle podne dou pred osnovnu kolu, jer da e odatle poi za Srbiju, gde im se ve nalaze mukarci iako su ih oni pre toga poklali
100
u umi Koprivnici, to porodice nisu mogle znati. U cirkularu je stajalo, da svaka porodica ponese pare i stvari od vrednosti do 50 kgr teine. Kad su se sve porodice iskupile, ustai su im izdali propusnice za Srbiju, pa ih onako oraspoloene potrpali u kamione, ali ih nisu prevezli kroz zloglasnu Koprivnicu, ve su tu zaustavili kamione a srpske porodice skinuli sa njih, pa ih poveli do sredine ume, gde su im oduzeli sve pare i stvari od vrednosti. Zatim su ih svukli do gola i vezali. Tada je otpoeo strahoviti vandalizam, gde normalna misao mora zastati. Poto su postavili majke da gledaju, ustai su silovali nedoraslu decu i devojke. Zatim su poeli da sevaju noevi. Seene su srpskim rtvama ruke, noge, vaene oi, seeni nosevi i pojedini delovi tela, a enama i devojkama dojke. Maloj su deci rezali glave pa ih bacali njihovim majkama u krilo. Neku su bacali u vis, pa ih doekivali na bajonet. Dobrila Bajilo, ena ve ubivenog trgovca Ugljee bila je u drugom stanju. Ustai su joj rasporili trbuh i izvukli dete. Poto su sve poklali, pokupili su telesa i bacili u jednu veliku kamenu jamu, odakle su docnije psi razvlaili ljudsko meso. Podatke o strahotama ume Koprivnice" dao je ofer jednog kamiona kojim su rtve prevoene Ismet Duran iz Livna. Strahovito potreen onime to je video, (docnije se valjda privikao jer je preao u istom svojstvu kod sarajevske policije), on se malo zagrejan piem poverio Aliji izmiu uitelju iz Livna koji je bio prijatelj Srba, a protivnik ustaa, to ofer nije mogao znati. To i ono to je rekao o preostalim porodicama, koje se nisu odazvale pozivu za odlazak u Srbiju da e biti poklane, koristilo je ostalim preivelima, da zatrae zatitu italijanske vojske, koja se nalazila u selu Guberu. Docnije je italijanska vojska preuzela vlast u Livnu, ali vie srpskih glava, sem neto preostalih ena i male dece, nije bilo. Selo Golinjevo, 15 km daleko od Livna naseljeno je bilo pored 50 srpskih domova, Hrvatima i Muslimanima. Mesni Hrvati i Muslimani, uz pomo ustaa iz Livna, opkolili su jula 1941. selo i pohvatali sve to je srpsko. Poto su ih opljakali, odvojili su mukarce bez obzira na doba starosti, pa ih odveli na brdo zvano Tunica, gde su ih ive pobacali u jednu jamu. Tri nedelje posle ovoga uasa, uspuzala su se nekako dva deteta iz ove jame, posle ega ih je sreski naelnik smestio zbog krajnje iznemoglosti u livanjsku bolnicu. Ustai su za to saznali, upali u bolnicu i zaklali ne samo ta dva deteta, ve i sve ostale Srbe koji su se kao bolesnici zatekli u bolnici. Kroz jednu jamu na brdu Komenici kod istoga sela hui voda, za koju se zna da ima veze sa rekom Cetinom. Ustai su sve ene i ensku decu iz Golinjeva pobacali u ovu jamu, pa su im telesa izlazila u Cetini. Isti su se uasi desili i sa Srbima iz sela Glavice, odakle se srenim sluajem spasilo svega 6 porodica. Da ni seanje na Srbe ne bi ostalo, pobrinuli su se Hrvati sela Litana kod Livna, da unite svega 4 srpske porodice, koliko je bilo u selu. Poto su izvrili pokolj u samim selima Gornji i Donji Rujani sreza livanjskog, Hrvati-ustai su ostatak srpskoga ivlja poveli u umu
101
Klanac, gde su ih najpre strahovito muili, pa ih zatim bacili u duboku jamu, gde se nalo oko 500 telesa. Posle 38 dana saznale su za taj sluaj italijanske vlasti, pa su organizovale prilaz ovoj jami, odakle su izvukli 13 ivih osoba, koje su smestili u bolnici u Livnu. Nekoji su od spaenih ostali ivi. U selo elebi, koje je izmeano Srbima i Hrvatima, stigli su ustai 29. jula 1941. iz Livna i poverljivo saoptili metanima Hrvatima, da je Poglavnik naredio pokolj Srba i to tako, da metani Hrvati imaju taj posao svriti sa svojim Srbima. Metani Hrvati su to izveli tako, to su prevarili svoje komije Srbe, kako toboe od Glamoa dolaze etnici, pa je potrebno da ih oni Hrvati, sauvaju, od ustake odmazde. Kad su Srbi bili sakupljeni, Hrvati su opkolili kolu gde su ovi bili, pa poto su ih vezali bodljikavom icom, odveli su ih u umu Liskovac kod jame zvane Bikua. Tu su ih ispremlaivali, pa ih zatim postrojili na sam rub jame u nameri da ih izreetaju mitraljezima. Znajui da ova jama ima sa strane kao neke police (bankove), jedan izmeu Srba, Zekan Vujnovi je povikao ostalim Srbima: Skaite svi zamnom u jamu! i pre nego su Hrvati imali vremena za plotun, svi su Srbi njih oko 150 poskakali. Ustai su za njima bacili nekoliko bombi i survali neko kamenje. Jedan dobar deo, meutim, nije pao u dubinu, ve se zadrao na onim policama. ore Crnogorac prvi se nekako odvezao i posle jednog dana ispuzao iz jame, pa kriomice uao u selo i doneo konopce, koje je spustio u jamu, odakle se spasilo 80 Srba, ali su neki docnije usled povreda ipak umrli. Ostali su se prebacili u Srbiju ili organizovali oruani otpor protivu ustaa. Tako glasi jeziva pria Marije Bogunovi i Ljubomira Crnogorca iz elebia. Ali, nije to sve. Ustai su bili strunjaci za sve. Tako je zloglasni Ivan Tolj u svojstvu ustakog kotarskog predstojnika, obavljao i ginekoloki poziv. On je Petriju Mitrovi iz blizine Bjeljine ispitivao o seksualnim odnosima sa muem i traio da mu kae upravo nemogue detalje. Nekoj devojci Mijojli prilikom sasluanja je podnosio pornografske slike, nastojei da kod nje i pored svih uasa zatvora oivi raspoloenje. Kad ni sa pokuajem grljenja nije uspeo, oamario ju je i vratio u zatvor. Neke zatvorenice je obavezno pregledao" kao ginekolog. U selu Gudovcu sreza Bjelovarskog pali su kao prve rtve 180 Srba, koje su ustai pobili noevima i koljem. Nedaleko Vukovara, u selu Borovu, odvedeno je nou 16 Srba do Dunavskog rukavca, gde su izmeu 26. i 27. juna pobijeni, a tela im baena u vodu. Jedan koji je bio samo ranjen, a baen je u pliak, uspeo je da se spase i ispria jezivu priu. Ostavimo li po strani fakat, da su 13 najuglednijih Bilekih Srba pali meu prve rtve, koliko li ponienja za krnu Hercegovinu i njeno ime, da naoruane bande regrutovane od najveih kriminalnih tipova dou u poloaj ubijanja najrasnijeg dela srpskog naroda i pljakanja njihove i onako oskudne imovine! U Bosanskoj Kostajnici improvizirali su ustai Hristovo muenje, pa su Stojana Krnetu, Bou Jajanina i Stanka Kunia razapeli na vratima njihovih domova zakivanjem ruku i nogu na vratima. Pored velikog broja poubijanih Srba iz Bihaa, odvedeni su u nepoznatom pravcu i verovatno pobijeni Boo Popovi direktor zemaljske banke, in. Mihailo Mandi,
102
Veljko Mandi trgovac, Jovo i arko Kozomarian, dr. Matavulj lekar, dr. Milan Vojnovi predsednik okrunog suda, Dimitrije Petrovi direktor gimnazije i drugi. Domamivi veliki broj Srba iz sela Korita kod Gackog u sokolski dom, toboe na dogovor kako da se ouva red i mir, ustae i muslimani su iznenada opkolili zgradu pa ih povezali. Zatim su ih tako vezane poveli nad ambisom jame zvane Golubnjaa i tu ih najpre isprebijali, pa ih strovalili u ambis, a za njima bacili bombe. Jedan od preivelih uspeo je da se popne iz provalije i da dopre do Crne Gore, gde je o ovome obavestio tamonje Srbe, koji su doli i spasili jo est ranjenih Srba to su se mogli spasti. Docnije je jo toliko baeno rtava u ovu jamu, da je vazduh za okolicu postao nesnosan, pa su italijanske okupacione vlasti morale itav teren zajedno sa rtvama politi i zapaliti. Nezavisno od ovoga zloina, meu prvim rtvama Gackoga nalaze se oko 500 Srba svih doba starosti sa Veljkom Vinjevcem narodnim poslanikom na elu. Pre nego je pravoslavna crkva u Glini postala kasapnicom srpskih telesa na hiljade, pobijeno je prvih dana posle proglaenja Nezavisne Hrvatske" na najsvirepiji nain 450 Srba iz glinske okolice. O pokolju u glinskoj crkvi videemo docnije ta kae jedan od uhvaenih uesnika, koji se zatim dounjao kao ustaki privrenik u Beograd, da bi tu u zgodnom trenutku ubio kojeg od pripadnika okupatorske vojske i na taj nain u duhu ustakog zaveta oterao na drugi svet jo koju stotinu nedunih Srba. Bosansko Grahovo dalo je na rtveniku srpskog muenitva prvih dana ustake soldateske 56 najboljih srpskih graana, koji e se broj umnogostruiti docnije. Sasvim u duhu jezuitskog programa, ustaki stoernik u Dvoru na Uni bio je nekakav katoliki pop uri. Od njega se i nije moglo drugo oekivati, sem da izdaje nareenja za masovna ubijanja Srba. Kao prve njegove rtve pali su Milan Radosavljevi, Jovan Oreanin, Vaso Mrkobrada, Mladen Durma, Milan Bodovi, Stevan Dunda, Milan Kosijer i drugi. U seditu drutva ipad" u Drvaru, stradanja su otpoela ubijanjem direktora ipada in. Bogdana Kalabe i narodnog poslanika Jovana Kresa. Duanu Dokmanoviu iz Karlovca vezali su noge i ruke, pa ga zatim bacili u reku Kupu. Porodicu Josifa Jurana naterali su da gleda, kako ga kolju na pragu njegove kue. obani nedaleko Karlovca naili su na napola zaklane leeve kapetana Janjanina i dr. Vujaia, obojice iz Karlovca. Selo Veljun u srezu karlovakom istrebljeno je za svega jednu no. Ustai su sve stanovnike njih oko 300 izveli kod oblinje ume i tu ih poklali. Blizu 400 Srba iz Konjikog sreza platilo je zablude Dragie Cvetkovia i strunjaka za reavanje etnografskih problema hrvatskog pitanja, profesora dr. Tasia i dr. Konstantinovia, koji su za 20 Judinih zlatnika moda i nesvesno suodgovorni za ono, to su milioni Srba ve 1939. godine stavljeni na beli hleb" hrvatskog imperijalizma i njegovog pritajenog ustatva. Ima li u istoriji oveanstva od prvih tragova njegovog bitisanja pa do sada, da su zlikovci u masi sekli svojim rtvama noseve, a zatim ih terali da pasu travu, kao to je to sluaj u srezu Korenikom, gde je prema hrvatskom popisu stanovntva iz 1910. godine na 16.297 Srba iveo 5.881 Hrvat. (Ako se u opte moe verovati hrvatskoj statistici). Ovde su valjda po onim uputstvima ministra za narodno prosvjeivanje i bogotovlje dr. Mile Budaka ustae najpre odsekli mnogobrojnim Srbima ui i
103
noseve, pa ih zatim terali da pasu travu. Eto, to je olienje tisugodinje kulture hrvatskog naroda. Duan Vrankovi iz Krupe na Vrbasu bio je 19. juna 1941. rtva ustake naslade, koji su nali da je za njega najhumanija smrt klanjem. Samo u jami Lastva baeno je 311 rtava ustako-hrvatske podivljalosti iz Ljubinja. Selo ukovac stavljeno je sasvim pod ustaki no. Muslimani ustai sreza Ljubukog najbolje su se odazvali pozivu hrvatske vlade i doglavnika Budaka. U celom ovom srezu nije ostao ni jedan Srbin iv. Jedna povorka od 200 Srba napustila je 23. juna 1941. pod jakom ustakom straom Mostar. Sudbina ovih ljudi nepoznata je. Prvih dana ustake soldateske zatvoreno je u Vinkovcima preko 100 vinkovakih Srba sa poznatim kulturnim radnikom apotekarom Aleksandrom Jovanoviem. U toj se grupi nalazio i narodni poslanik dr. Paja umakovac. Da ne bi doiveo posle prvih muenja i druga, Aleksandar Jovanovi se otrovao u zatvoru. Zbog jake doze otrova, naduo se pre nego je konano izdahnuo. Kad su zatvoreni Srbi kroz reetke javili da se Jovanovi otrovao, ustai su otvorili zatvor i izvukli napola mrtvog Jovanovia pred vrata. Tada mu je jedan od ustaa skoio na naduveni trbuh i uz psovku rekao: Krepaj vlako pseto". Za sudbinu ostalih Srba koji su posle toga odvedeni u nepoznatom pravcu, ne zna se. Poznato je, meutim, malo docnije prepriavanje, da je jedan okac iz oblinjeg sela Ivankova javio vlastima, kako je prilikom oranja svoje njive bio zaprepaten otkriem, da je njegova njiva itavo groblje napola zakopanih ljudi. Razume se, da je ovome seljaku preporueno utanje. Da li se ovde radi o srpskim rtvama iz Vinkovaca ili kojeg drugog mesta, to se ne zna. U Gavrilovcu nedaleko Naica pobijeni su 16. juna 1941. Predrag Mamuzi profesor naike graanske kole, Rade Vukobratovi komandir andarmerijske stanice iz Brezika i Pero Kovaevi uitelj. Zloinaka izbezumljenost naroito je dola do izraaja u koloniji Liko Novo Selo sreza naikog, gde su ustai smrtno pogoenim rtvama razbijali glave tako, da su na desetine koraka prskali mozgovi. Meu ovim rtvama nalaze se. Novak Vukobratovi, Branko Srdi, Nikola Deli, Spasoje Orli i Simo Deli. Ista sudbina snala je Vladu iia, Rajka Novakovia, Petra Simia, ora Ignjatovia i Lazu Simia iz sela Suina sreza naikog, a posle njih i hiljade drugih. U zapadnom delu sreza vukovarskog nalaze se sa 90% naseljenih Maara sela Laslovo i Korog. Sve do onog vremena, kada je Maek u svojstvu potpretsednika vlade dao poznatu izjavu beogradskom dopisniku italijanskog lista ornale d' Italia o hrvatsko-italijansko-maarskoj istovetnosti politike i strukturi stanovnitva, metani ovih sela iveli su u veoma dobrim odnosima sa naseljenicima velikih kolonija Ade, Palae i Silaa pored svojih sela. Od onda, meutim, pristupili su Maekovim borbenim formacijama Seljake zatite i otpoeli se spremati za ono to im je neprestano na raun Srba u tima kolonijama obeavano. Kad je usledila zajednika deklaracija Maeka i Pavelia o davno oekivanoj Nezavisnoj Hrvatskoj (koje se dodue Maek moda opet iz oportunistikih razloga odrekao), oni su se pourili da izvedu 11 najboljih domaina dobrovoljaca na laslovaki seoski panjak, gde se nalazi ograeno seosko mrcinite. Tu su ih naterali da sami sebi iskopaju grobove.
104
Zatim ih nisu ubili iz puaka, nego su im jednom po jednom aovima raspoluivali glave. Meu tima rtvama nalazi se najugledniji domain kolonije Sila, Gligorije Berjan. Na oigled svoje majke ubijeno je dete poreznika Nievia iz Nevesinja. Ogromnu listu nevinih rtava otvorili su u prvim danima 27 Srba iz sela Udrea i oko 500 ljudi iz ovoga sreza. Meu prvim selima Novogradikog sreza bilo je po stradanjima Staro Petrovo Selo, odakle su ustai kao akontaciju doterali u Novu Gradiku 30 Srba, a meu njima i Gavru Kovaevia. Osjeki ustai nisu dozvolili da zaostanu iza svojih sunarodnjaka. Njih je nekoliko godina unazad vaspitao za taj zadatak dr. Stjepan Hefer, koji je bio veoma zapaen u davanju izjava na zborovima po Slavoniji, koje su bile u potpunom skladu sa onom Maekovom izjavom beogradskom dopisniku italijanskog lista. Kao i mnogobrojni Maekovi narodni poslanici, tako je i dr. Stjepan Hefer nagraen za svoj partijski rad u organizaciji HSS poloajem ustakog velikog upana u Osijeku, i najzad ministra. Teko bi se moglo rei da su onih 170 Srba baeni u Dravu bez njegovog znanja i odobrenja. Verovatno mu je poznato ubijanje 17 osjekih Srba na pravoslavnom groblju ba na pravoslavni Uskrs, a sigurno zna i za sluaj brae Stankovia roenih Piroanaca, koje su ustai najpre opljakali, pa ih zatim pobili. Posle strahovitih muenja osjeki su ustai pobili 27 Srba koje su doveli iz Starog Slatnika do sela Vrbave, pa ih tu pobili i bacili u jednu jamu, odakle su ih Nemci izvadili i posle pojedinanog identifikovanja pojedinano sahranili. Vrhunac divljatva predstavlja sluaj sa 18 Srba iz apinskih Martinica, koje su ustai vezali za kamion ianim konopcima, pa zatim pojurili kamionom prema Osijeku. Posle vonje od nekih 12 kilometara, zaustavili su kamion i otkaili unakaene ostatke leeva na drumu izmeu epina i Osijeka kod naseobine Livana. Pakrac, sedite pakrake episkopije, bilo je jezivo logorite pravoslavne pastve. Prvi je poneo krst muenitva vrilac episkopske dunosti, koji je muen i poniavan na nain, koji se pristojnim reima ne bi mogao napisati. Taan broj pobijenih u ovom mestu nije poznat. Prve rtve Podravske Slatine, sreza sa srpskom veinom, bili su ore Turdulija, Mile Bukva, Dane Puvaa, Ilija Bogunovi, Lazar Krneta, Simo ormaz, Ilija Milo, Boo Mrti, oko Bojani i Luka ua. Kad su posle muenja baeni u zajedniku raku i posuti negaenim kreom, nekoji od njih su urlikali od bola, jer su jo bili ivi. U selu Petrovcu istoga sreza, zaklali su ustai pred decom i enom Mika Stojalovia, a u selu Sopju blizu Drave naen je le koloniste Milia Milia iz kolonije Martinci sa razbijenom lobanjom, odseenim uima, nosom i jo nekim delovima tela. Na jednoj poljani kod sela Duboice u srezu slavonskobrodskom, ustai su izveli 30 Srba i pobili ih. Zatim su im vezali kamenje za noge i bacili ih u Savu. Slavonska Poega predstavlja jo jednu srpsku grobnicu posle Jasenovca, gde su Srbi sabirani, da bi u ovakvim logorima bili podvrgavani krvoednoj mnogostrukosti ustaa. Pre nego je u Slavonskoj Poegi osnovan logor, ubijeno je u oblinjem selu Aleksandrovcu 200 Srba. Zatim su u logor doterivani Srbi sa svih strana, pa i iz Bosne. Ustaka komanda logora sastavljena je od najveih zloinaca, koji su mogli da kolju i da zatim liu noeve. To su veinom bivi osuenici, kao to je sluaj sa funkcionerom Antunom Kalajdiem, bivem optinskim blagajnikom iz sela
105
Andrijaevaca, gde je proneverio optinski novac i radi toga osuen na robiju. Prema iskazu dr. Caria advokata, koji se srenim sluajem izbavio iz ovog logora, vrena su skoro svake noi streljanja u masama. Samo jedne noi zatvorili su ustai u jednoj baraci oko 500 bosanskih Srba. Na vratima su postavili mitraljeze, iju su vatru pustili na goloruke ljude. Zatim su zali po baraci i davali humane udarce noevima tamo, gde mitraljesko zrno nije bilo dovoljno. Sutradan su ostali Srbi morali sahranjivati one pobijene, pa je i sam dr. Cari, bio meu onima koji su kopali skupni grob. On opisuje, da su izbrojali itavih 390 lobanja. Ostalo se nije moglo utvrditi, jer je predstavljalo gomilu razbijenih glava, gde se nije moglo znati koji deo kojoj pripada. Posle Pavelieve izjave da vie nee biti ubijanja i otimanja srpske imovine bez sudske presude, unitena su posve sela Suvaja i Srb u srezu donjolapskom i u njima pobijeno preko 3.000 srpskih dua. Kao razlog za potpuno utamanjenje srpskog stanovnitva sela Gabele, apljine, Tasovia, Barkovia i Dokmanovia, posluila je ustaima pogibija njihovog satnika Mije Babia. Pored ljudi, u ovima su selima zaklane ene sa decom. Trebinje je kao prvi prilog srpskom muenitvu dalo 170 ljudi. Kada se Mirko Radovanovi iz Male Brusnice u srezu derventskom reio da trai zatitu nemake vojske, kako bi ova spreila oduzimanje imanja i teranja na prelaz u katolicizam, ustai su ga obesili o jedno drvo usred mesta i time dali na znanje ostalim Srbima ta ih eka, ako bi se slian sluaj desio. Zajedno sa onim pobijenim svetenicima pobijeno je u Vlasenici u prvoj partiji 22. juna preko 40 uglednih Srba, meu kojima Branko teri geometar, Jovo Mii trgovac i drugi. Polovinom godine 1942., dakle godinu dana od poetka ustakog bezumlja, pojavio se kod velikog broja osoba na ukarici sluaj trovanja. Kola za spasavanje nisu mogla stii da prevezu sve obolele u bolnicu. Tvrdilo se, da je trovanje nastupilo potronjom kolaa iz jedne poslastiarnice, koja je upotrebila vercovani eer iz Hrvatske, koji je tamo navodno namerno zatrovan. U isto vreme prepriavao se Srbijom sluaj sa jednim buretom zejtina, koje je kao robna razmena izmeu Srbije i Hrvatske uvezeno u Srbiju sa ostalim zejtinom. To je bure dospelo za podelu stanovnitvu. Kad je trgovac delei potroaima ulje istoio do dna bureta, bio je uasnut onime to mu se pred oima ukazalo bila je to odseena glava nekog mukarca, razume se, Srbina, koja je, ako je tano, namerno upakovana" u bure za koje su ustaki zlikovci znali da ide u Srbiju. Preiveli Srbi iz Osjeka i okolice, koji su uspeli da prebegnu u Srbiju, dali su strahovite iskaze o mnogostrukim muenjima, koja su preduzimana u osjekom ustakom logoru. Nekakav koarski radnik Matijevi, koji je bio ustaki sudija, (kakvo ustako drutvo, takav im i sudija) nareivao je da se srpskim zatvorenicima spremnim za streljanje zabadaju ekseri ispod nokata. Drugi su vezivani za neke naroite klupe tako, da su im noge razvlaene radi to stranijih bolova. Terani su da pljuju na srpsku zastavu, da kidaju zubima pare po pare i jedu. Na podu jedne prostorije prikucali su u gustim redovima bodljikavu icu, pa su posle toga po naredbi Matijevia naterivali bose Srbe da igraju bosi po bodljikavoj ici. Pravljeni su trnovi venci, koji su u prisustvu katolikih svetenika naticani istaknutim Srbima na glavu takvom grubou, da su ibali mlazevi krvi. Srpske svetenike koji su bili zatvoreni u osjekom ustakom logoru, ustai su naterivali da rukama iste klozete, bacajui im pri tome poslu ljudski izmet u lice.
106
Prema onom programu", kojega je otkrio Mile Budak, ministar prosvete i bogotovlja", vrena su masovna deportiranja preostale nejai iz itavih krajeva. Ova rabota po svojoj okrutnosti predstavlja zloin svoje vrste. Ustai bi nou upali u pojedina srpska sela i nareivali srpskom stanovnitvu da se u roku od nekoliko desetina minuta spreme za polazak. Zatim je davan znak za sakupljanje. Svaki srpski domain morao je na zborno mesto predati kljueve od kue, gde je ostavio sve svoje pokretno i nepokretno imanje. Na naroitom formularu morao je potpisati dragovoljnu izjavu, da sve svoje imanje ostavlja Nezavisnoj dravi Hrvatskoj. Posle naputanja sela, deportirani su izvrgavani pretresu. Ustae su im oduzimali sve od vrednosti to su mogli ovi u manjim zaveljajima sobom poneti. im je srpsko stanovnitvo isterano iz kojeg sela upadala je hrvatska rulja u njihova sela i zaposedala domainstva sa svim ivim i nepokretnim inventarom. I sada se nae po koji hrvatski naivina koji postavlja tvrdnju, da se hrvatska veina nije saglasila sa ustakim naelima! U kakvom onda odnosu stoji ono jurianje na opustelu srpsku imovinu posle masovnih ubijanja i deportacija? Da bi se ostvario hrvatski narodni program i jezuitska elja za potpunim unitenjem pravoslavne crkve i vere, zatvorene su sve pravoslavne bogomolje, od kojih su mnoge pretvorene u magazine za napljakanu srpsku robu, koja se zatim u crkvi prodavala kao u kakvoj bazarskoj radnji. Poto su retki preiveli pravoslavni svetenici deportirani, ostavljeni su ostaci pravoslavlja u Hrvatskoj na milost i nemilost hrvatskog jezuitizma. Hrvatske vlasti su se pourile da im se nau pri ruci, pa su im stavili rok za prelaz u katoliku veru. Dravnim inovnicima pravoslavne vere, koji su ostali u Hrvatskoj, nareeno je da prilikom ispunjavanja naroitih formulara o slubenim odnosima nee moi ostati u dravnoj slubi niti na podruju Nezavisne Hrvatske, ako u meuvremenu ne preu na katoliku veru. Za to vreme razarana je imovina srpske pravoslavne crkve, a onaj Srbin koji i pored terora nije hteo ostaviti veru svojih otaca, teran je pod kundacima da mora prisustvovati misama, koje su odravali katoliki popovi. Ovi popovi, praeni naoruanim ustakim hordama, razmileli su se poput grabljivica po svima mestima gde je bilo pravoslavnih crkava, da tamo najpre opet, valjda u ime Hrista, opljakaju sve crkvene dragocenosti, a zatim zaplene crkvene matice i najzad da izvre palee onih crkava, koje im za pokatoliavanje ne bi bile potrebne. Tako su 12. jula 1941. upali hrvatski katoliki svetenici u pakraki episkopski dvor i isterali svetenike zajedno sa episkopskim vriocem dunosti, koje su strpali u zatvor. Poto su opljakali sve crkvene dragocenosti, zapalili su pravoslavnu katedralu. Sve to u ime Hrista i zagrebakog nadbiskupa Stepinca koji je za to vreme sluio mise zahvalnice (te deum) Nezavisnoj dravi Hrvatskoj, na kojima ni jednom reju nije osudio verski varvarizam, kakav se u istoriji oveanstva ne pamti. Toga istog nadbiskupa vidimo gde sa izaslanstvom biskupskog zbora 23. novembra 1941. poglavniku referie o stanju katolike crkve i broju na ovakav nain pribavljenih novih katolika. Nadbiskupov referat Poglavniku, mora da je bio veoma obiman. Sreen po srezovima u formi bilansa hrvatsko-ustakog vandalizma iskaljenog na pravoslavne crkve i manastire, on je morao obuhvatiti spaljivanje ili ruenje sledeih srpskih bogomolja:
Srez Petrinja: U Branima sruena, u Starom Selu sruena, u Svinici sruena, u Drljai sruena, u etvrtkovcu sruena, u Petrinjcima sruena, u Velikoj Gradui sruena, u Trebunjaku spaljena, u Makovom selu spaljena, u Kinjaku sruena, u Petrinji sruena, u unjaru spaljena.
107
Srez Vojni: U Krstinji sruena, u Kolariu spaljena zajedno sa ljudima, u irokoj Reci spaljena zajedno sa ljudima, u Donjem Budaku spaljena, u Gornjem Budaku spaljena, u Dunjaku sruena, u Vojniu sruena, u Perjasici sruena i u Krnjaku sruena. Srez Glina: U Vlahoviu dve crkve spaljene, u Dragotini spaljena, u Glini sruena, u Hajtiu spaljena, u Majskim Poljanama sruena, u Buzeti spaljena, u Velikom unjaru dve spaljene, u Velikom Gradcu spaljena i u Malom Gradcu spaljena. Srez Bosanska Krupa: U Bosanskoj Krupi sruena,. u Podgomilama spaljena, u Dobrom Selu spaljena sa velikim brojem Srba, u Banjanima sruena, u Perni spaljena, u Ljusini spaljena, u Zboritu spaljena sa velikim brojem srpske nejai i u Ravnicama spaljena. Srez Doboj: Velika kosturnica srpskih muenika iz prvog svetskog rata sruena je. Srez Bosanski Petrovac: U Bosanskom Petrovcu sruena, u Bueviu spaljena, u Prkosi sruena, u Koluniu sruena, u Kulen Vakufu sruena, u Bukovai sruena, u Krnjeuu sruena i u Janjili sruena. Srez Banja Luka: U Banja Luci sruena, u Slatini spaljena, u Petrievcu sruena, u elincu sruena i u Ivanjskom sruena. Srez Bosanska Gradika: U Dragelji spaljena, u Bosanskoj Gradiki sruena i u Turjaku spaljena. Srez Biha: U Gati spaljena i u Bihau sruena. Srez Bosanska Dubica: U Meuvoi parohijski dom spaljen, u Vlakovcima crkva spaljena i u Meei demolirana. Srez Bosansko Grahovo: U Spasovini spaljena, u Bastasima spaljena, u ipovljanima spaljena i u Trubarima spaljena. Srez Bosanski Novi: U Bosanskoj Kostajnici dve sruene i u Dobrljinu spaljena. Srez Derventa: U Dugom Polju demolirana, u Majevcu spaljena, u Podnovlju demolirana u Boincima spaljena kapela. Srez Brko: U Brkom crkva sruena a kapela spaljena, u Gornjoj Slatini sruena, u Brezovom Polju spaljena, u Makovcu spaljena i u Zoviku spaljena. Srez Bugojno: U ipuljiu spaljena. Srez Graanica: U Graanici spaljena, a u Bolja-niu takoe. Srez Vlasenica: U Koprivni sruena, a u Osmacima zvonara i parohiski dom. Srez Maglaj: U Boini sruena, manastir Ozren sruen, u Maglaju demolirana i manastir Vozua sruen. Srez Jajce: U Srojici spaljena. u Jezeru spaljena, u Zlogovcu spaljeia. u opovu spaljena i u Grabovici spaljena. Srez Kotor Varo: Sruene u Kotor Varoi i u Maslovarama. Srez Mostar: Manastir itomisli spaljen Srez Prijedor: Spaljene u Palanitu i Brezianima. Srez Mrkonji Grad: Spaljene u Gracama, Podranici i Mrkonji Gradu. Srez Tesli: Crkva i kapela u Pribiiu sruene. Srez Sanski Most: U Bosanskom Milanovcu sruena, a u St. Majdanu demolirana. Srez Travnik: U Turbama sruena. Srez Sarajevo: Demolirane u Mokrom i Palama. Srez Cazin: Spaljene dve u Rujnici i jedna Pitalinama, a jedna sruena u Velikoj Kladui. Srez Donji Lapac: Sruene crkve u Donjem Lapcu i Suvaji, a spaljene u Srbu, Dobrom Selu, Doljanama i Osredcima. Srez Knin: Demolirana crkva u Strmici.
108
Srez Korenica: U Buniu i Korenici spaljene, a u Plitvikom Leskovcu i Plitvikim Jezerima sruene. Srez Otoac: Demolirana u selu Brlogu. Srez Vrgin Most: Spaljene crkve u Trepi, Peanici, emernici, Karinu, Boviu, Perni, Slavskom Polju, Stipanu i Topuskom, a sruena u Blatui. Srez Slunj: Spaljene crkve u Sadilovcu zajedno sa Srbima, zatim u Veljunu i u Radovici, a sruene u Poloju, Buhai, Primilju, Toboliu i Triu. Srez Kostajnica: U samoj Kostajnici sruene dve crkve i tri kapele, a u Dubici crkva. Spaljene su crkve u Strmenu, au, Tamarcima i Utolici. Srez Ogulin: Demoliran manastir Gomirje i crkva u Josidolu. Srez Dvor: Crkva u egestinu spaljena. Srez Irig: Patrijariska crkva u Sremskim Karlovcima demolirana. Manastiri Ruvica i Rakovac sruena. Manastir Kruedol demoliran. Mznastiri Beenovo, Mala Remeta, Jazak, Grgeteg i Hopovo spaljeni. Srez Vinkovci: Crkva u Vinkovcima spaljena. Srez Ilok: Crkva u Iloku sruena. Srez Vukovar: Crkva u Vukovaru spaljena. Srez Sremska Mitrovica: Spaljeni Manastiri iatovac i Kuvedin. Srez Stara Pazova: Demolirane crkve u Bukovcu, ortanovcima i Kredinu. Srez id: Spaljen je manastir Privina Glava. Srez Zemun: Spaljena crkva u Progaru. Srez Ruma: U Velikim Radincima spaljena, a u Buanovcima demolirana. Srez Bjelovar: Poruene u Velikoj Pisanici, Sredsku, Ribljaki, Bedenici i Lasovcu. Srez Podravska Slatina: Sruene crkve u Podr. Slatini, Novoj Bukovici, Medincima, Voinu, Lisiinama, Suhoj Mlaci i Dobroviu, a demolirana u Drenovcu. Srez Virovitica: Sruene u Terezinom Polju, Borovi, Virovitici, Klisi, Gaitu, Novo Obilievo, Majkovcu i Paudovcu. Srez Valpovo: Sruena u Martincima. Srez Nova Gradika: Sruene crkve, razume se pravoslavne kao svuda, u Novoj Gradiki dve, u Cagama, u Greanima, u Otrom Vrhu, u Benkovcu, u Slatini, u ovcu, u Okuanima, u Donjem Rajiu, u Bodegraji, u Vrbovljanima i u Donjim Okuanima. Srez Donji Miholjac: Sruene u Gornjem Miholjcu dve, u Orahovici i u Lianima. Srez Novska: Sruene u Novskoj, Bogievcu, Gradini, Smrtiu, Uptici i Jasenovcu. Srez Slavonski Brod: Sruene u unjevcima, Klokoeviku, Novom Topolju, Trnjanima, Jeeviku i Korduevcima. Srez Slavonska Poega; Sruene u Slav Poezi, Slobotinama, Smoljanovcima, eavcu, vetovu, Bol, mai i Tretanovcima. Srez Pakrac: U Pakracu sruena, a u Kusonjama spaljena zajedno sa ivim Srbima. Srez Osijek: Sruene dve u Dalju i jedna u Osijeku.
Prema nepotpunim podacima, porueno je, popaljeno zajedno sa u njima zatvorenim Srbima ili demolirano 288 pravoslavnih crkava i manastira na podruju takozvane Nezavisne drave Hrvatske. Taj je broj svakako daleko vei, ali se hrvatski nadbiskup dr. Alojzije Stepinec i sa ovim zapanjujuim brojem ustako-hrvatskih vandalizama mogao dostojno predstaviti Poglavniku, kojeg je posle toga Sveti Otac Papa primio u zvaninu audijenciju i valjda zbog uspenog referata o istrebljenju pravoslavlja na teritoriji Nezavisne Drave Hrvatske, blagoslovio ga u ime Hrista!
109
Poto je stoernik Viktor Guti govorei 9. juna 1941. ispred Banjalukog sreskog naelstva rekao, da e ostatak Srba koji dotle nije pobijen ili proteran unititi ako ne prime katoliku veru, naredio je da se zauzmu sve pravoslavne crkve, a da se na parohijskim stanovima istaknu natpisi Hrvatski dom. Ve sutradan postala je Prnjavorska pravoslavna crkva rtvom ovoga verskog vandalizma. Ustai su predvoeni katolikim popovima doli u Prnjavor, isterali svetenika iz parohijske zgrade i na njoj okaili tablu sa natpisom Hrvatski dom". Posle toga su se slini pohodi svakodnevno reali. Da bi unitenje srpstva i pravoslavlja to simbolinije pretstavili, Hrvati su u veim mestima naredili ruenje ili miniranje pravoslavnih crkava, meu kojima crkve u Banja Luci, Bihau, Novoj Gradiki, Bosanskom Grahovu i dr. Poto je u Nezavisnoj Hrvatskoj jedino ruskim emigrantima bilo dozvoljeno ispovedanje pravoslavne vere, to je dozvolom poglavnika osnovana Hrvatska pravoslavna autokefalna crkva sa ruskim emigrantom na elu, ali ni ona nije praktino stupila u ivot za ostatke srpskoga ivlja, poto su preostale srpske crkve i dalje ostale zatvorene, a srpski ostaci lieni mogunosti verskih obreda prilikom krtavanja i sahrane. Mimo svega onoga to su Srbi dali u ivotima i krvi, ustaama to nije bilo dovoljno, ve su sproveli sistem ucena, kakav po svojoj obimnosti prevazilazi sve zloine ove vrste. Iz bojazni da deportirani ili na smrt odreeni Srbi imunijeg stanja ne bi sakrili novac i dragocenosti izvan ustakog domaaja, ustai su napola prebijene Srbe ucenjivali mogunou potede ivota ako im predadu novac i dragocenosti. Kad su ciljeve postigli, ili su ih ubijali ili su ih osirmaene prebacivali preko granice, a na njihovim kuama izlepljivali slubene objave hrvatske vlade Izvlaeno u korist hrvatske drave. Ovako opustoena srpska imanja popunjavana su veinom kajkavskim Hrvatima iz hrvatskog Zagorja. Dakle, pravim takozvanim autohtonim Hrvatima, od kojih i potiu sve nesree, koje su Srbi preivljavali od momenta, kada su ih ovi hrvatski doljaci unesreili svojim dolaskom. Tamo, gde se zbog nedostataka kajkavaca nisu mogla popuniti srpska imanja, davana su ona onim hrvatskim ili muslimanskim janiarima, koji su se istrebljivanjem Srba pokazali dostojni takve nagrade. Ustaama nije bilo dosta srpske krvi i njihovih imanja po Nezavisnoj dravi Hrvatskoj. Kad su svrili sa Srbima tamo, okrenuli su se i prema matinoj srpskoj zemlji Srbiji, u nameri da ovde poveaju srpski danak u krvi. To najbolje svedoi ovo uhvaeno pismo beogradskog ustakog stoera broj 9, sakrivenog iza oltara katolike crkve Krista Kralja u Beogradu, koje glasi: Velemonom gospodinu stoernome poruniku Poglavnikove tjelesne bojne Zagreb Dragi stoernie, hrabri ustao! aljem ti list po naem hrabrom ustai Zvonku uz blagoslov katolike crkve Krista Kralja u naem buduem katolikom Beogradu. Pripovjedao mi je Zvonko, da su nai hrabri ustae muslimani i katolici pobili i poklali srbijanske cigane u Mavi i apcu. Zvonko mi ree, da je on sam svojom rukom zaklao dvadeset i pet pravoslavaca u Mavi, te mu zato katolika crkva oprata sve grjehove, a sveti otac papa nagradit e sve hrabre hrvatske sinove, koji su stavili pod katoliki ma ove balkanske izmatike. Svi katolici Hrvati i muslimani, ustae u Beogradu, ulanjeni su u naoj tajnoj ustakoj organizaciji i ekaju nestrpljivo aneksiju Beograda
110
hrvatskog grada, domovini Hrvatskoj. U cijeloj ciganjskoj Srbiji razapeli smo uhodarsku mreu, koja radi punom parom. Zaostali Hrvati i muslimani ostali su u prividnoj slubi ciganjske Srbije i imade ih prilian broj u svakom uredu i po ministarstvima i ostalim branama. Naveli smo ti i tajne ifre za dopisivanje. Zagreb e poslati upute, koje imaju delegati u ciganjskom Beogradu. Glavni stoer radi na tome, da se unite pravoslavci na Balkanu, na slavu katolike crkve. Sabiramo podatke o srpskim komitama i vojvodama, jer smo doli u posjed njihovih spisa i nareenja. Dakle vidi, da hrvatska stvar napreduje preko Drine do Nia i od Nia do Soluna. Podatke smo danas poslali sa spisima. Prenio ih je broj 129 u Zemun. Informiraj se kod glavnog stoera u Zagreb da li je broj 129 uruio sve. Novac za Ni i Kragujevac aljemo redovno. Za Dom spremni! Ustaki stoer broj 9. PS. Uz list se prilae otisak peata Toplikog etnikog odreda sa grbom i potpisom, odsjeenog sa jednog etnikog spisa. Jedan meu mnogobrojnim ustakim zlikovcima poto se bezbroj puta okupao u nevinoj srpskoj krvi na teritoriji Nezavisne Hrvatske, naao je za potrebno, da se za ono to ga je pre toga Beograd godinama hranio, odui provokacijom na taj nain, to bi u povoljnom trenutku ubio kojega pripadnika okulatorske vojske i time poslao na drugi svet nekoliko stotina nevinih Srba. Beogradska policija uhvatila je Himliju Berberovia iz Bosanskog Novog, koji je pre rata bio zaposlen u Beogradu, pa je kao dobar poznavalac prilika upuen u Beograd da nastavi sa ustakim nedelima. Berberovi je po lienju slobode pred policijskim podnarednikom u Kolarevoj ulici broj 1 o svojim ustakim zloinima izmeu ostaloga izjavio i ovo: Poetkom mjeseca juna 1941. dobila je moja satnija nalog da ide u Glinu. Po dolasku u Glinu, prvo smo pretresli grad, pa smo zatim ili po selima. Ovo pretresanje trajalo je oko 15 dana. Kad je sa pretresanjem zavreno, doli su ustai iz Zagreba i Petrinje, pa smo tada dobili nalog da po selima sakupimo sve pravoslavne mukarce od 20 do 45 godina starosti. U prvo vrijeme vrili smo hapenje mukaraca. Njih smo sakupljali po selima i dovodili ih u Glinu, ge smo ih stavljali u sudski zatvor. Tu su ostajali u zatvoru po nekoliko dana dok se zatvori ne napune, a tada su ubijani. Ubijanje je vreno na vie naina. Neke su zatvarali u pravoslavnu crkvu u Glini. U crkvu je moglo stati oko 1000 ljudi. Tada je komandir satnije odreivao 15 ljudi koji imaju da vre klanje. Prije nego to pou na ovaj posao, davano im je alkoholno pie i to nekima rum a nekom ljuta rakija, pa kad se napiju, onda su ih sa noevima putali unutra. Za vrijeme klanja je pred crkvom postavljena straa, a ovo je injeno radi toga to su se neki pravoslavci penjali u zvonaru, pa su zatim skakali sa nje. Ja sam bio odreen da vrim klanje u tri maha. Svakom prilikom su ili i neki oficiri, Dobri Josip i Mihajlo Cvetkovi, a pored njih je bilo i ustakih oficira. Po ulasku u crkvu, oficiri su stajali kod vratiju i posmatrali na rad, a mi smo vrili kanje. Ubijanje je vreno na taj nain, to smo neke udarali pravo u srce, neke klali preko vrata, a neke udarali ge stignemo. Ako neki Srbin ne bi bio od prvog udarca
111
smtno pogoen, toga su ustae priklali noem. Za vreme klanja nije gorjela svjetlost u crkvi, ve su bili odreeni specijalni vojnici, koji su rukama drali baterijske elektrine lampe i time nam osvjetljavali prostor. U vie mahova desilo se, da je neki Srbin naletio na nas pesnicom ili pak da je nekoga udario nogom, ali je taj bio odmah iskasapljen. Za vrijeme ovoga klanja bila je u crkvi velika galama. Prisutni Srbi vikali su: ivio Kralj Petar!, ivjela Jugoslavija!, ivjela Kraljica Marija!, ivjela Srbija!, Dolje ustai!, Dolje Paveli! itd. Klanje je poinjalo u 22 sata uvee, a trajalo je do 2 sata. Za vrijeme dok je posljednji Srbin bio iv ove su manifestacije trajale. Ovako klanje u crkvi desilo se sedam do osam puta, a ja sam uestvovao tri puta. Za vrijeme klanja svi smo bili toliko uprljani krvlju, da se uniforma nije mogla oistiti, ve smo je zamjenjivali u magacinu, a kasnije se prala. Crkva je poslije svakog klanja prana. Kad se klanje zavravalo, dolazili su kamioni i nosili ljeeve. Obino su ih bacali u rijeku Glinu, a neke i zakopavali. Neke su pravoslavce izvodili na obalu rijeke Gline ge su ih strijeljali iz mitraljeza. Ovo strijeljanje, vreno je odjednom na 300 do 400 ljudi. Oni su svi postavljani pored obale u dvije vrste, pa su povezani konopcima jedan za drugoga i tako gaani iz mitraljeza, koji su bili postavljeni u neposrednoj blizini. Ljeine ovih lica koja su streljana pored obale, bacane su u rijeku Glinu. Neke grupe Srba izvoene su iz zatvora i streljane u blizini mjesta Gline pored ume, pa su poslije zakopani na mjestu gdje su streljani. Prikupljanje Srba vreno je na taj nain, to je u odreeno selo ilo oko 70 ustaa i 30 nas vojnika, a svi smo bili pod komandom ustakih oficira. Selo je uvijek bilo opkoljeno, pa je unutra ulazila odreena grupa, koja sakuplja Srbe. Kad bude cijelo selo sakupljeno, onda smo ih straarno sprovodili u sudski zatvor. U prvo vrijeme dovodili smo samo mukarce, a docnije i enska lica od 15 do 50 godina starosti. Prilikom ovog dovoenja vidio sam da su ustae, neki moji drugovi i vojnici silovali ene i djevojke, pa su ih zatim odvodili u Glinu. Vidio sam da su neki ustae kao i vojnici dolazili u logor, odakle su odvodili ene koje su htjeli, pa su nad njima vrili obljubu nege na periferiji grada, pa su ih ponovo vraali u zatvor. Od strane oficira ovo nije bilo zabranjeno, jer su i sami oficiri ovo inili. Tako se ispovedao jedan od bezbrojnih hrvatskih terorista, koji je svesrdno podelio radosti Nezavisne Hrvatske sa veinom svoga naroda i vojnikom vjebom u domobranskim redovima ne samo bio pomoni rod ustakog oruja, nego i vrio tolika klanja u Glinskoj pravoslavnoj crkvi. Isto dakle onako, kao to su ih vrili i bezbrojni drugi Hrvati, bez obzira imaju li ustaku iskaznicu u depu ili ne. Preutnim blagoslovom hrvatskog nadbiskupa, rukovodio je ovim zloinom nad zloinima u glinskoj pravoslavnoj crkvi i svima srpskim krvoproliima glinske okolice glavom predstavnik rimokatolike crkve, gvardijan katolikog samostana u untiu German astimir. Ova ispovest zaista je jeziva samooptuba, koja sa mnogobrojnih srpskih oiju skida vetom rukom hrvatske farizejtine izatkanu koprenu obnevidelosti kroz mnoge decenije, a kroz ove dve poslednje naroito. Ali, ona je samo neznatni deo svega onoga to se desilo na celom prostoru Hrvatske. ta da se tek kae za ostalu zlikovaku mnogostranost i konaan broj srpskih rtava!
112
I pored svih grozota koje sadri ispovest Himlije Berberovia, oskudica u njegovoj inteligenciji uinila je, da se zadri na grubim injenicama, kojima daje oblik prema svome shvatanju onako, kako ih je video i preiveo, pa ih tako i registrovao u svome seanju. Kao takav, Berberovi i nije mogao zai u tajne duhovnog stradalatva onih, koji su umirui gledali kako se rue njihove nacionalne, verske, imovinske i kulturne tekovine. Jer, da su Berberoviu mogle biti dokuive tajne duhovnog ivota, ne bi bio on meu onima, koji su se najpre snaili alkoholom da bi zatim sa isukanim noevima besomuno jurili po hrianskom hramu na goloruke ljude. Prva Poglavnikova" javna izjava bila je: Muslimani su cvijet hrvatske narodnosti!" Kulturno zaostaliji od Hrvata, bosanski su muslimani videli u ovoj izjavi potstrek za sve ono, to smo uli od Berberovia. I zaista, jedan se deo muslimana sa Hakijom Hadiem Maekovim prvakom u Bosni potrudio da zauzme prvo mesto u vrtu ustako-hrvatske izbezumljenosti. (O cvijetu hrvatske narodnosti ima jedna istinita ala. Poznata sarajevska lenina Nikola Moinski, poreklom Poljak, koga zbog njegove lenjosti zovu nadimkom teki radnik, zaao je posle Poglavnikove izjave po sarajevskim kavanama, prilazei redom muslimanima njuei ih pozadi kao da neto mirie. Kad su ga zapitali ta to radi, Moinski je odgovovrio: Pa zaboga, miriem cvijet hrvatske narodnosti!) Ono to Berberovi zbog pomanjkanja inteligencije kao mnogi drugi ustaki zlikovci nije mogao opisati, opisao je jedan istaknuti dalmatinsko-hrvatski prvak u pismu iz Zemuna, upuenom 8. februara 1942. goline hrvatskom nadbiskupu dr. Alojziju Stepincu, koji sa biskupske stolice u Zagrebu ni jednom javnom reju, a jo manje pastirskim proglasom nije osudio varvarstva vrena nad srpskim ivljem. Jo manje spreio duhovna porobljavanja nasilnim prevoenjem Srba u katolianstvo. Posle ovoga pisma, ovaj je prvak iz razumljivih razloga napustio Nezavisnu Hrvatsku i prebegao u Beograd, ali je isto tako iz razumljivih razloga i po primeru Maekovog odreknua onoga zajednikog proglasa sa Paveliem i sam odrekao autorstvo onoga pisma, u kome se uzmeu ostaloga kae: Punih deset mjeseci kolju se po Hrvatskoj na najzvjerskiji nain Srbi i unitavaju se milijarde njihovog imetka, a crvenilo stida i gnjeva obliva lice svakog potenog Hrvata. Pokolj Srba poeo je prvih dana jadne Nezavisne drave Hrvatske (Gospi, Glina, Gudovac, Bosanska Krajina i dr.) i traje bez prekidanja i bez predaha i ovih dana. Nije sva strahota u samom ubijanju. Ona je u ubijanju svega od reda: staraca, ena i djece. U ubijanju uz strahovito divljako muenje. Te nevine Srbe nabijali su na kolje, loili im vatru na golim prsima, pekli ih ive na vatri, spaljivali ih u kuama i crkvama ive, polivali ih kljuanom vodom i tako poliveno mjesto derali i solili, kopali ivima oi, rezali ui, nos, jezik, sveenicima rezali noevima brade i brkove skupa sa koom i mesom, odsjecali im spolovila i zaticali u usta, vezivali ih za kamione odostraga i onda sa njima jurili, prebijali su ljudima noge i ruke, zabijali im u glavu eksere, golemim ekserima zakivali ih za pod kroz slijepo oko, bacali ive u bunare i provalije a odozgo na njih bacali bombe, razbijali im gvozdenim uskijama glave, djecu su bacali u vatru i vrelu vodu, u kreane, rastrzavali djecu na noge, razbijali im glave o zidove, prebijali kime o kamenje i klade i jo mnoga uasna muenja izvravali, kakova normalni ljudi ne mogu ni zamisliti.
113
Hiljade i hiljade ljudskih leeva nosila je Sava, Drava i Dunav, kao i pritoke ovih rijeka. Bila je leina sa natpisom: Pravac Beograd!, Putuj Kralju Petru! i slinih. U jednom amcu koji je uhvaen na Savi bila je hrpa djejih glava sa jednom enskom glavom (moe biti glava majke te djece) sa natpisom: Meso za Jovanovu pijacu u Beogradu! Strahovit je sluaj Mileve Boini iz Stebande, iz koje su na no izvadili dijete! Pa grozni sluaj naenih peenih glava u Bosni, naene sudove pune srpske krvi, pa sluajevi prisiljavanja Srba da piju vruu krv svoje poklane brae. Silovane su najbrojnije ene, djevojke i djevojice, matere pred erkama i erke pred materama, a gomile djevojaka, ena i djevojica odvoene su u logore ustaima za bludnice. ak su silovanja vrena u oltarima pravoslavnih crkava. U kotaru petrinjskom natjeran je sin da siluje roenu mater! Pokolj 3.000 Srba u glinskoj pravoslavnoj crkvi (naa primedba: Ovde se prebacio za nita manje od 10.000) i ubijanje na stotine Srba u oltaru crkve u Kladui, sve gvozdenim ekiima u glavu, stoji bez premca u povijesti. Za sva ova strahovita i neuvena nedjela postoje detaljni i vjerodostojni zapisnici. Uas ovih nedjela zaprepastio je Nijemce i Italijane. Oni su fotografisali ogroman broj sluajeva ovih uasnih pokolja. Nijemci govore, da su Hrvati ovo radili i za vrijeme tridesetogodinjeg rata i da je od toga doba u Njemakoj ostala izreka: Sauvaj me Boe od kuge, gladi i Hrvata! I srijemski Nijemci preziru nas radi toga i postupaju sa Srbima ovjeno. Talijani su fotografisali posudu sa tri i po kilograma srpskih oiju, te jednog Hrvata okienog s ogrlicom od nanizanih srpskih oiju, i jednoga koji je doao u Dubrovnik opasan sa dva erdana odrezanih srpskih jezika. Strahoviti logori u kojima su pobijene tisue Srba ili su puteni da pomru od zlostavljanja, gladi i zime, uasni su. Nijemci pripovjedaju o jednom logoru u Lici, u kojem je bilo na tisue Srba, ali kad su doli tamo, nali su ga praznog, natopljenog krvlju i krvavim hrpama rublja i odjee. Tu je, kau, izgubio ivot jedan srpski vladika. U jasenovakom logoru i danas se mue i propadaju tisue Srba, koji su tamo po ovoj stranoj zimi smjeteni u poderane ciglarske barake bez dovoljno slame i pokrivaa, dobijajui za hranu dnevno po dva krumpira. U povijesti Evrope nije bilo ovakvih sluajeva. Mora se poi u Aziju u doba Tamerlana ili Dingiskana, ili u Afriku, u crnake drave i njihovih krvolonih vladara, da se naie na sline sluajeve. Sa ovim je hrvatsko ime osramoeno za vjekove. Nita nas vie ne moe oprati. Ni posljednjem Ciganinu na Balkanu neemo vie smjeti spomenuti nau tisugodinju kulturu jer ni ti Cigani nijesu ovakih zvjerstava radili. U svima ovim besprimjernim divljakim zloinima, koji su vie nego bezboni. sudjelovala je i naa katolika crkva na dva naina. Veliki broj sveenika, klerika, fratara i organizirane katolike mladei, sudjelovao je u svemu ovome aktivno. Dogodila se strahota, da su katoliki sveenici postali ustaki logornici i tabornici, pa su kao takvi nareivali i odobravali ta strana muenja i klanja krtenog svijeta. ak je jedan katoliki sveenik lino zaklao jednog pravoslavnog
114
sveenika! Oni to nijesu smjeli initi bez dozvole svojih biskupa, a ako su inili, onda su morali izgubiti slubu i doi pred sud. Budui se to nije desilo, znai da su biskupi dali svoje dozvole. Drugo, katolika crkva je upotrebila sve ovo, da pokatolii preivjele Srbe. I dok se zemlja puila od nevine krvi muenika, dok su jecaji razdirali grudi preivjelih nesretnika, sveenici, fratri i asne sestre, nosili su im u jednoj ruci ustaki bode, a u drugoj molitvenik i krunicu. Sav je Srijem preplavljen letcima biskupa Akamovia, tiskanih u njegovoj tiskarni u akovu, u kome se pozivaju Srbi da spase ivot i imetke prelaenjem u katoliku vjeru. Naa crkva kao da je htjela pokazati, da zna ubijati due kao ustaka vlast tijela. A na katoliku crkvu pada jo vea sumnja zato, to su u isto vrijeme sruene mnogobrojne pravoslavne crkve, druge obraene u katolike, oteti su svi pravoslavni samostani, razvuena sva imovina i upropaene velike povijesne dragocjenosti, pa ak nije ostala na miru ni patrijarijska crkva u Srijemskim Karlovcima. Sva ova nasilja na savjesti i dui nanijela su jo veu sramotu hrvatskom narodu. I ako se mi Hrvati neemo nikada moi sasvim oprati od sramote, koju smo na sebe navukli ovakvim zloinstvima, ipak moemo svoju odgovornost smanjiti pred svijetom i svojom savjeu ako dignemo svoj glas protivu svega gore navedenoga. Posljednji je as da to uinimo. Poslije sviju zloinstava u povijesti ovjeanstva, dolazile su i velike kazne. to e biti od nas Hrvata, ako se dobije utisak, da smo ba do kraja u ovim zloinstvima ustrajali. U Njemakoj su veliki katoliki biskupi imali smjelosti da diu glas u korist progonjenih idova, a kod nas ni jedan biskup nije digao svoj za nevine Srbe krane, koji su stranije progonjeni nego idovi u Njemakoj. I zato e na glave katolike crkve pasti najvea odgovornost za kaznu Boju i ljudsku, koja mora snai hrvatski narod, ako se na vrijeme ne pokaje za ovaj strani i neopisivi svoj grijeh. Ovaj hrvatski prvak, kome ne poriemo dobronamernost, bojei se za svoj hrvatski narod, smatra da bi posle svega onoga to nam je poznato o istrebljenju srpskog naroda u Nezavisnoj Hrvatskoj bila dovoljna jedna naknadna Stepineva izjava, sastavljena po svima pravilima lukavog zagrebakog jezuitizma, pa da se jednim vetakim potezom otkloni odgovornost sa hrvatskog naroda i katolike crkve u Hrvatskoj. Kao da Srbi ne znaju, da bi to bila nova Jezuitska obmana, rukovoena politikom priznanja postojeeg stanja i namerom, da Srbi zaborave krv svoje goloruke nejai, da se u jugoslovenskom kolu uhvate za krvave ruke svojih delata. Poto je dvadeset i jedan mesec dugovao odgovor ovome hrvatskom prvaku, hrvatski je nadbiskup 31. oktobra 1943. godine na zavretku pokornike procesije u Zagrebu odrao masi propoved, rekavi izmeu ostaloga i ovo: Jedan pisac pripovjeda, kako je neki seljak donosio dnevno jednom pekaru u grad pet kilograma maslaca, a od pekara isto tako svaki dan odnosio pet kilograma kruha. Jednoga dana je pekar izmjerio maslac i zaudio se kad se uvjerio, da nema pet kilograma, ve samo etiri i pol. Zato pozove seljaka na red radi prevare, ali mu seljak mirno odgovori: Dragi prijatelju, ja nisam kriv za to. Ja, dodue, imam vagu, ali nemam tegova, pa zato uvijek meem na jednu stranu vage tvoj kruh, a na drugu stranu svoj maslac. Koliko je teak tvoj kruh, toliko je teak moj maslac.
115
Jedni nas optuuju, da nismo pravodobno i kako bi trebalo ustali protiv zloina, koji su se zbivali na pojedinim krajevima nae domovine. Ali, mi ne moemo zvati na uzbunu, niti bilo koga sprijeiti, da te vjene Boje zakone vri. Jer svaki ovjek ima slobodnu volju i svako e za svoje djelo odgovarati prema rijeima apostolovim. Zato prvoj grupi prigovaratelja odgovaramo: Na vama se ispunjava pria o seljaku i pekaru! Iako je u daljnjem toku propovedi generalno osudio zverstva, izbegavi veto da ih vee za ime kome pripadaju, hrvatski se nadbiskup svojim gledanjem na srpsko istrebljenje potpuno saglasio sa ustakim naelima. Lukavo skrojena pria o seljaku i pekaru i suvie je prozirna. Jedan Hrvatski pesnik dao je u pesmi najuspeliji odgovor hrvatskom nadbiskupu. Zbog ogranienog prostora citiramo nekoliko odlomaka iz ove kajkavske pesme gde se, izmeu ostaloga, ovako odgovara dr. Stepincu : Nadbiskup prial priu je neku O jednom muu i jednom peku! Mu je nemlih svakoga jutra Peku donaal po pet kil putra. Mu je tak je pogodba bila, Primal za putar kruha pet kila. Jednog dana putar pek vagal, Al mu se nekak z gvihti ni slagal. Falilo ga je ravno prek funta. Muek me vara, pek si pregrunta, Pa ga pozove da ga zapota, Kak prevaranta i kak falota. Muek mu rekel: Gospon pek dragi, Nisam ih Bogme varal na vagi. Kak sam si gvihte kupit pozabil, Ja sam kak gviht si nihov kruh rabil. e pet kil nihov kruhek ne vae, Onda se mera nikak ne slae. Ali, preasni Metropolita, Jel vas se nekaj slobodno pita. Gde ste vi dragi Preasni mili, Tak dugo bili? Ve etrdeset i prvo leto Mogli ste dignut ovako Veto. Zakaj ni bilo v dani ba vu ti Vaega glasa Preasni uti? Makar su v oni krvavi dani, Srbi kak janjci neduni klani. Kad ih se tuklo, klalo i peklo. Hitalo v Savu, v logore vleklo, Kad pravoslavni su sveenici Trpeli jake nek muenici I mnogi platil zvanje si glavom, V Beograd mrtev poslan je Savom.
116
Znali i vidli onda ste vse to Al niste ba vi podigli Veto! Ah, vaa utnja puno je kriva Kaj mnoga srpska glava nij iva, Kaj mnoge Srbe grobek sad skriva! Jel se preasni Metropolita, Slobodno joe nekaj vas pita Kak to da Peni rlenoga pasa Ustae slavil iz sega glasa? A ari se je v Bosni raspeval, Dok Guti srpsku krv je proleval. Dok isti rekel famozni Guti: Srbov poelel drum bi i puti, Al Srbov ne bu vie tu najti, Vnitili bumo sve ih mi kajti. Kak to da mnogi z vaeg klera, Ustaki posel na veliko tera? Em logornik, prem to ne patri, Vai su mnogi popi i fratri! Ljubiv, to za njih pojem je temni, Njihov je moto: Za dom smo spremni Van z Srbi, mesta ovde nij nima Tu ivet more koj Papu tima I onaj ko se Alahu klanja, A kaj je srpsko, vse se preganja. Vse ste vi ovo, Preasni znali Ali protesta niste vi dali! I kad su srpski rueni hrami O em ste taki doznali sami, Prem svaka crkva mesto je sveto, Vi niste onda zdigli svoj Veto! Ah, vaa utnja puno je kriva Kaj mnoga srpska glava nij iva! Sad ste re rekli, to oivasno Samo ste rekli sve to prekasno. Kasno protest ste ovaj vi zdigal, Kasno je Janko Kosovu stigal! Jezeram rtvi nikaj ne hasni Kaj ste protestiral sad ste preasni. Nemre protest taj da ivot vrne, Srbom kaj rake skrivaju crne! Nemre on deci da z grobne tame Vubite vrne tate i mame! Nemre protest taj z rake da skopa Nit jednog mrtvog srpskoga popa! Taj bi protest se mogel prijeti da je on zreen pred dvimi leti. Tak tu vu srce nekog ne dira Nadbiskup kasno e protestira! Al njegva utnja puno je kriva, Kaj mnoga srpska glava nij iva!
117
Alzo ste kasno s vetom se javil, Kasno ste tonu vagu nabavil. Dok Srbi ili put su svoj krini, Mislili niste da su vam blini I da i oni veruju v Krista, Sveta im Djeva Marija ista. A z hramov da im Sveti Kri blista, Da Svetog Kria delaju znamen, Sve ste to zabil Preasni Amen! Hrvatski nadbiskup, pod ijim su nadbiskupovanjem izvrena duhovna i fizika staradalatva srpskoga naroda, kojima nema ravnih u istoriji oveanstva, mora zajedno sa itavim ustakim sistemom znati, da su sve kulise ispred crnog zagrebakog jezuitizma dignute. Digli su ih pored ostaloga oni odrezani jezici i iskopane srpske oi, sa kojima su zakieni ustai-Hrvati poput stanovnika praume izvodili divljake igre ulicama gradova Nezavisne Hrvatske". Ako meutim, jo neko u ustakoj Hrvatskoj veruje da se unitenjem materije u srpskim zemljama zapadno od Drine i severno od Save moe zatrti i srpski duh, taj ne zna, da su Srbi veliinom rtava gomilali duhovni kapital. Taj i ne sluti, da e Hrvatska Srbima biti drugo Kosovo, na ijem e se kultu uzdii hram srpskog narodnog preporoda!
ZAKLJUAK I bez one poverljive Maekove okrunice svojim partijskim organizacijama od 14. aprila 1943. godine, gde se kae, da je oivotvorenjem ovakvog geografskog oblika hrvatske drave (ustake Hrvatske), ostvaren vekovni san svakoga Hrvata, te gde se odaje naroito priznanje ustakom pokretu, to je ... uspio unititi sve elemente, koji su ugroavali hrvatsku individualnost, gde se, dakle, na ovako nedvosmislen nain odobrava plansko istrebljenje Srba, mi ne sumnjamo da e se itava hrvatska politika mnogostrukost ujediniti u nastojanju, da ouvaju onih 20 Judinih zlatnika, to se zovu imenom Nezavisne Drave Hrvatske. Oblik nazovi hrvatske drave, kakav je stvoren poznatom hrvatskom izdajom, biti e i jeste zajedniki cilj, kako one ogromne veine hrvatskog naroda osovinske orijentacije u doba njenog stvaranja, tako i onoga neznatnog dela Hrvata sa predstavnicima u jugoslovenskoj emigrantskoj vladi, a i onih hrvatskih pripadnika, koji su verni svome vekovnom oportunizmu uli u redove narodno-oslobodilakog fronta samo zato, da bi po Maekovoj preporuci kod Saveznika Srbima izbili iz ruku legitimaciju koju oni danas po njegovom priznanju imaju. Svi e oni u danom momentu zakucati na vrata, iza kojih e se reavati sudbina sveta i traiti pristupnicu za onoliku Hrvatsku, kolika je na milionima srpskih grobova podignuta. Naueni celom svojom prolou, da se zaleu u tui prostor, a onda da ucenjuju uroenim nagodbarstvom, Hrvati e i ovoga puta ponoviti staro lukavstvo, slino onome iz 1848. godine ili kojim od mnogih ostalih. Za tu alternativu spremili su oni ekipu prvih srpskih grobara banovine Hrvatske, koji se sada nalaze u jugoslovenskoj egzilskoj vladi kao koniarski dunosnici. Jer, svi su oni samo karike u kobnom jezuitskom lancu, koji se vekovima srpskom narodu kuje.
118
Uvlaenjem u partizanske redove, Hrvati misle da e izbei odgovornosti i zatupiti onu otrinu svoje upornosti o gotskom poreklu, i Rusima se na taj nain prikazati ne samo politiki blii, nego ak i krvno srodniji od Srba. Meutim, Rusija nikada nee podupreti osnivanje ovakve katolike drave zasebne od srpstva, jer bi to znailo potvrditi greku istorije, koja je verom i azbukom na dvoje pocepala jedan isti srpski narod", kae ruski general Gurko u Varavskom Dnevniku oktobra 1890. godine, ciljajui svakako na onaj deo srpskoga naroda, koga je hrvatski imperijalizam pomognut austrougarskim vladarima tipa Marije Terezije vekovima prisiljavao da primi katoliku veru. Uvereni smo da je stanovite ovoga ruskog generala jednako i danas aktuelno. Slavenskim odricanjem i haraenjem hrvatskih dobrovoljakih odreda (po matinoj slavenskoj zemlji), Hrvatska je za svagda izgubila pravo pozivanja na slovensko poreklo. Upotrebimo li Savezniku terminologiju da su Srbi bili oni, koji su prvog svetskog rata i 27. marta 1941. godine, mada svesni teine svoga poloaja, ipak junaki podmetnuli svoj narodni krvotok, da iz njega istee najbolja krv samo zato da bi doprineli svoj deo u obrani oveijih prava, koja se skraeno zovu demokratijom u kakvom bi onda odnosu prema saveznikoj stvari stajao hrvatski stav kada znamo, da su se Hrvati u oba ova sluaja nalazili u taboru saveznikih neprijatelja. Dok su Srbi krvarili i krvare za stvar demokratije i Saveznika, Hrvati su prebrojavali i prebrojavaju plen sa saveznikih, a naroito srpskih zemalja, i reei jedan na drugoga otimaju se o onih 20 Judinih zlatnika. To je stvarnost, koju niko od Hrvata ne moe izmeniti, ma se on zvao imenom Maeka, Pavelia ili Steninca. Od 10. aprila 1941. godine, podivljale hrvatsko-ustake horde slave svoj krvavi pir po srpskim zemljama, spremajui svojim glavarima poklon u obliku narodne statistike sa kojom e se ovi predstaviti zelenome stolu i doviknuti: Kakvi Srbi?! Njih vie nema!... Zaista, oni su po onome receptu ministra i doglavnika Budaka, jedni pobijeni, drugi raseljeni, a trei prevedeni u katolicizam, pa je tako hrvatska statistika usled planskog istrebljenja Srba obuhvatila hrvatskom veinom sve one srpske zemlje, za koje i sam Poglavnik u prvoj poruci amerikim Hrvatima ree, da nikada u povijesti nijesu Hrvatima pripadale". Sa tako pripremljenom hrvatskom statistikom, nije iskljueno da e se u ulozi hrvatskog opunomoenika pojaviti ba koji od onih hrvatskih emigrantskih profesionalaca, koji su Jugoslaviji i pre njenog sloma iz inostranstva godinama temelje potkopavali, da bi sada o iskljuivom troku Srbije (jer su Hrvati odmah iza sporazuma sa Cvetkoviem pourili da svoju nagodbarsku kvotu zlatne podloge Kraljevine Jugoslavije ugrabe i prenesu u Zagreb gde je ostala kao depozit za poroajne trokove Nezavisne Drave Hrvatske), ustvari, uhodarili jugoslovensku emigrantsku vladu i razmetali se fikcijom tobonjeg borbenog dijela hrvatskog naroda. Kako se meutim hrvatski narod borio, protivu koga i za iji raun, poznato nam je. Srbi ne samo to nee priznati takvu statistiku koja poiva na planskom istrebljenju Srba, nego e traiti da se smatra ratnim zloincem svaki onaj pojedinac ili skupina, koja se pokua koristiti tako krvavo ispisanom ispravom. Merilo srpske svojine ima se uzeti iz srpskog istorijsko-etnografskog prava i statistike iz 1931. godine, uzimajui u obzir i raun verovatnoe za stanje koje bi bilo sada, da ustako-hrvatski zloini nisu ostvarili sadanje stanje. Najzad, na merilo srpske i hrvatske narodne jaine, Srbi mogu pristati i na hrvatsku statistiku iz 1910. godine, mada su je Hrvati takoe krojili za svoj stas. (I po njoj, srpska etnografska celovitost dopire do Gospia, Ogulina, Kupe i Ilove). Koliko god bili svesni svoga znaaja i uloge koja e im se ovom delu sveta nametnuti, Srbi ne smiju pasti u zablude sline onima iz 1918. godine. Oni zbog
119
iskustva iz 1941. moraju postaviti granicu samoodricanja, preko koje (po reima patrijarha Rajaia) ni za ljubav velikoilirstva, ni za ljubav velikojugoslovenstva ne mogu prei. Poto se tvrdnjom okrunice HSS 14. aprila 1943. godine svjetska politika situacija izmijenila i izgledi za stvaranje hrvatske drave pod zatitom Nijemaca potpuno propali, u Hrvatskoj su otpoeli sa graenjem novih politikih puteva prema zapadu i prema istoku. Prvi od ovih puteva imao bi preko hrvatskog dela emigracije stvarati u angloamerikom svetu atmosferu posebnih hrvatskih interesa, izraenih u jednoj drugoj okrunici vodstva HSS (Hrvatske Seljake Stranke) iz prve polovice 1943. godine gde se izmeu ostaloga kae: Hrvatska drava bila je oduvijek konani cilj borbe HSS i hrvatskog naroda. To stanovite zastupa dr. Maek u domovini, a hrvatski emigranti u inozemstvu." Da je hrvatska emigracija kao pijunska ekipa u jugoslovenskoj vladi izgleda opravdala poverenje svoga vodstva, moglo bi se zakljuiti iz daljnjeg sadraja ove okrunice gde se kae: Uspjelo je hrvatskoj emigraciji, da u borbi protiv velikosrpske politike nekih lanova jugoslavenske londonske vlade pred mjerodavnim faktorima Engleske i Amerike za hrvatski narod izvojuje onaj poloaj, koji mu pripada. Nije nam jo poznato u emu su to uspeli. Ali da e se Hrvati, i mimo svega to je o njima poznato, Saveznicima predstaviti u jagnjeoj koi i pokuati da i na toj karti oerupaju srpski istorijsko-etnografski i ivotni prostor, u to moemo biti sigurni. Za mogunost ruskog uticaja na posleratni ivot Balkana, grade Hrvati i onaj drugi politiki put, koji se najbolje ocrtava u istoj onoj okrunici od 14. aprila 1943., gde se o dunostima Hrvata izmeu ostaloga kae i ovo: Da stupaju u redove narodno oslobodilakog fronta, koji je hrvatski, jer je njegovo vodstvo u hrvatskim rukama. Pod parolom demokratskih principa, mi kod Saveznika moramo Srbima izbiti iz ruku legitimaciju koju danas imaju." Pod ovom i drugim maskama, krije se, u stvari, politika HSS, koja diriguje svima akcijama uperenim protivu ivotnih interesa Srba voenima bilo pod kojim oblikom ili ijom mu drago zastavom. Da bi umanjila znaaj strahovitih zverstava nad srpskim ivljem u Hrvatskoj, hrvatska emigrantska propaganda smatrala je, smatra i smatrae, da e se hrvatska odgovornost pred Saveznicima znatno oslabiti time, ako se Srbima mimo obrnutog injenikog stanja prikai ista ona satelitska firma, koju apsolutna veina hrvatskog naroda nosi jo od onda, od kako je pripremala izdaju. Na taj nain, misli hrvatska emigrantska propaganda, Srbima e biti izbijen iz ruku optuni materijal protivu ustake Hrvatske, to znai, protivu velike veine hrvatskog naroda. Ne podcenjujemo intrigatorske vrline hrvatske emigrantske propagande. Pa ipak, verujemo da e ona imati muke dok Saveznicima objasni, da je ogromna veina hrvatskog naroda imala pravo, to je u oba Svetska rata stala u tabor Saveznikih neprijatelja; da su Hrvati, imajui sve atribute slobodne drave u sklopu Osovine, bili u pravu kada su Saveznicima i rat objavili, a da Srbi, kako oni u redovima boraca po slobodnim srpskim planinama, tako i oni sa porobljene beogradske kaldrme nisu imali pravo, to su ak i od Nemaca zahtevali slubenu oznaku svoga poloaja u rei OKUPACIJA. Posle svega ovoga, radi svoga istorijskog i etnikog prava, radi svoga velikog uloga u krvi i imovini, Srbi za sluaj dekretovane zejednice sa Hrvatima kao neslavenskom ili
120
odnaroenom slavenskom skupinom, moraju zauzeti dijametralan stav od onoga iz 1918. godine. Zbog postojanosti posleratnog mira u svetu, moraju se potovati istorijski i etiki principi. Po tome naelu, moraju Srbi pre ma kakvih razgovora o zajednici bilo sa kime, ostvariti svoju istorijsko-etniku celovitost, koja prema Hrvatima na predratnoj etnografskoj karti evidentno ispisuje liniju Gospi Otoac Ogulin Kupa Ilova. I pored toliko gorkog iskustva meutim, mali je broj takvih Srba, koji bi odbio ruku onih estitih Hrvata koji su bilo podelili sudbinu srpskog muenitva, bilo da su duevno patili u svojoj nemoi da to spree. Ali sve dotle, dok svi pripadnici ustakog pokreta bez obzira na njihov moebitni docniji preobraaj zajedno sa rimokatolikim uticajem ne ieznu iz hrvatskog naroda dakle, dok Hrvati sami ne poiste smet ispred svoje kue ne moe biti rei ne samo o srpsko-hrvatskom bratstvu, ve ni o zajednici u bilo kojoj formi. Tek onda, kada se iza ostvarenja srpske etnike celovitosti u Hrvatskoj stvore preduslovi za pristup Srbima, moe se pristupiti ispitivanju mogunosti ostvarenja samo takve zajednice sa Hrvatima, koja ne bi mogla tetno uticati na nacionalni, verski, politiki, privredni, kulturni i socijalni ivot srpske jedinice. Zajednica, koja se ne bi temeljila na ovim naelima, predstavljala bi leglo stalnih trzavica, opadanje srpskog duhovnog potencijala i pojavu jo veih rimokatolikih pega na etnografskoj karti junih Slavena. U srpskom narodu nali su oivotvorenje vitetvo i demokratija. Ako bi se i pored ovih vekovnih injenica hrvatsko-rimokatolike imperijalistike tenje reile na tetu Srba, u Srbima bi, do due, i dalje ostao viteki duh, ali bi demokratija za svagda izgubila svoj glavni oslonac na Balkanu. KRAJ
POGOVOR Pod zaista tekim prilikama, zahvaljujui iskonskoj snazi srpske narodne due, stupila je ova knjiga u najsudbonosnijim danima naega naroda na tribinu istorijske istine. tampana izvan domaaja okupacione cenzure, daleko od grada i izbora tehnikih sredstava, ona je izvrgnuta izvesnom broju tamparskih greaka, za koje se itaoci mole, da ih prilikom itanja po smislu sklopa odnosne reenice sami isprave.
121
OSVRT NA IZDANJE IZ 2006. Knjiga Hrvati u svetlosti istorijske istine odtampana je tajno u Beogradu, marta 1944. Tada je Gestapo zaplenio veinu primeraka, tako da su se do danas zvanino sauvala samo tri. Zbog te knjige ivot je izgubio tampar Antun Roth (1944.), a njeni su vlasnici veinom zavrili na Golom otoku. Autor Psunjski ostao je iv samo zato to se nije znalo ko se skriva iza tog pseudonima. Autor u ekspresivnoj besedi otkriva svoj pogled na nastanak hrvatske drave ona je najveim delom okantna, i u suprotnosti sa zvaninom, pre svega hrvatskom istorijom. Knjiga iz oblasti koja nikada nije razjanjena, koja je tabuizirana, sada dokumentovano osvetljava zloine, kojima su Hrvati prokrili put do nastanka svoje drave od godine 852., pa sve do stvaranja "Nezavisne drave Hrvatske", a s druge strane, naivnost kojom su Srbi verovali u "hrvatsko bratstvo". Tada su Hrvati prisvojili teritorije, na kojima su Srbi ve uveliko iveli pre njihovog dolaska, zasluge koje pripadaju Srbima kao braniku hrianstva pred turskim najezdama, svu slavu srpskih vladara Najgnusnije zloine nad Srbima koje su poinili izmeu 1941. i 1945. godine, kada su pokuali konano ostvariti "hrvatski narodni program". Prevod knjige nastao je kao "spomenik geslu, da se istina ne moe sakriti, i opomena svima onima, koji previe veruju zvaninoj politici, a Velii Raieviu - Psunjskom hvala to je ouvao istinu i osvetlio zloine, koji ne smeju ostati u tami".
O VELII RAIEVIU - PSUNJSKOM Velia Rajievi rodio se 5. novembra 1903. g. u Trepi kod Andrijevice u porodici sa etvoro dece. Velia, jedan od trojice sinova, gimnaziju je pohaao u Kragujevcu, nakon ega je u Pragu na tehnikom fakultetu studirao geodeziju. Godine 1924. na studijskoj godinjoj praksi kod mesnog geodeta u Vinkovcima upoznao je svoju buduu suprugu Darju. Iste godine u kojoj se zakonski venao rodio mu se sin Dragoljub (1925.-1981.) i ki Novka (1928.-2004.). Velia Raievi diplomirao je na geodeziji, godine 1928. odsluio je vojni rok, pa se sledee godine nastanio u Vinkovcima. Pored svog zvanja, veoma se zanimao za istoriju i ubrzo poeo, zbog hrvatskog uplitanja u jugoslovenskoj dravi i pisanja hrvatske tampe, intenzivno da istrauje istoriju i da sakuplja podatke i dokumente. Pre svega ga je zanimala istorija hrvatsko-srpskih odnosa i poloaj Srba u Sremu, Slavoniji, Hrvatskoj i Dalmaciji (tada je Hrvatska bila tek neto ire podruje zagrebake okolice, sa proglaenjem banovine se proirila, a oblikovana je tek proglaenjem banovine Hrvatske neposredno pred drugi svetski rat, pod pokroviteljstvom nacizma). Poetkom tridesetih je saraivao sa beogradskim asopisom Vreme i docnije sa asopisom Slavonija iz Vinkovaca, kojeg je tada ureivao dr. Pavle umanovac. Kasnije je mesto urednika preuzeo Raievi. Raievi i njegova porodica neprestano su bili pod pritiskom hrvatskih ekstremista, koji su zagovarali faistiki ekspanzionizam na raun Srba i ve tada ih ubijali. To je bio razlog, da materijale, koje je dobijao preko svojih studijskih kolega iz raznih svetskih arhiva i biblioteka,
122
najvie iz bekog dravnog arhiva, izuzev retkih, nije pokazao supruzi, ve ih je sakrivao izvan svoje kue. Proglaenjem Banovine Hrvatske 26. avgusta 1939. poele su mnogobrojne emigracije Srba i jugoslovenski orijentisanih Hrvata iz Banovine, poto su im radno mesto i egzistencija bili ugroeni. Ve u drugoj polovini iste godine, u Beogradu je formiran odbor za smetaj izbeglica iz Hrvatske, koji je 1941. godine prerastao u Komesarijat za izbeglice iz Hrvatske. Krajem 1939. godine, iz Osjeka je pobegao Antun Rot, tampar, koji je tampao Slavoniju, i u Ulici cara Nikolaja II., danas Mekenzijeva ulica (u doba SFRJ Ulica marala Tolbuhina) nastavio svoj rad. Raievi je ostao u Vinkovcima uprkos pretnjama smru i u listovima Srpski glas, Narodna odbrana, Srpsko ognjite i Slavonija pisao o prikrivenim ubistvima poznatih srpskih i hrvatskih jugoslovenski orijentisanih javnih radnika, koja su izvravale Maekove jedinice. U oktobru je Raievi primio anonimnu pretnju smru "Graanske zatite", ako ne napusti Hrvatsku. Otiao je u vojnu slubu i uestvovao u utvrivanju granice sa Rumunijom, a nakon aprilskog rata 1941. je sa jedinicama otiao u Bosnu. Pomou zvorniko-tuzlanskog episkopa se vratio u Srbiju. Ve 1940. godine Raievi je napisao nekoliko tekstova, koje je eleo da objavi u knjizi, u okviru asopisa Vreme, ali poto su hteli da predstave previe znaajnih i za Hrvate optereujuih injenica, knjiga nije bila odtampana. Poto je 11. maja 1941. u Beograd dola i ena sa decom, porodica je tamo ostala neko vreme, a zatim su otili na Umku. Raievi je ve unapred sakupio podatke, ovaj put najvie o zloinima. Zajedno sa prijateljem, tamparom nemakog porekla Antunom Rotom pripremili su za tampu i korekture vrili u tampariji u Ulici cara Nikolaja II. Ve tada su pripremili i odtampali drugu knjigu istoga autora, i u momentu kada je sve bilo spremno, u tampariju su upali pripadnici nemake policije i Gestapoa te zaplenili veinu tiraa obeju knjiga. Spaeno je bilo samo nekoliko primeraka, koje je Raievi kao prve odneo iz tamparije. Zato je nemaka policija upala u tampariju ne znamo, verovatno je neki "prijatelj" previe priao. Patrijarija Srpske pravoslavne crkve je od tih prvih primeraka neposredno od autora dobila dva, jer se bavila skupljanjem dokaznog materijala o zloinima nad Srbima. Po zavretku drugog svetskog rata, koji se u Srbiji zavrio osloboenjem Beograda ve u oktobru 1944., organi Udbe (Uprava dravne bezbednosti) traili su knjigu, i sve to bi bilo povezano sa njom i opisanim zloinima. Da je bilo nameravano da se dokumenti i svedoenja unite u smislu uspostavljanja bratstva i prijateljstva meu Srbima i Hrvatima, dokazuju njihove povremene istrage u Patrijariji; samo u jednom pretresu su prof. Stankoviu odneli 68 dokumenovanih i potpisanih svedoenja izbeglica. Razume se da su ti dokumenti zauvek nestali. Antuna Rota je Udbi najverovatnije izdao isti ovek, koji ga je ranije bio izdao Gestapou; ubili su ga bez da se zna gde, kao okupatorskog saradnika. Za Psunjskog nisu nita saznali i sredinom 1945. se Raievi preselio u Novi Sad, gde se povukao iz politikog ivota. Prvo je bio zaposlen u fabrici eksera, a 1954. je imao privatni geometarski biro. Kroz dve godine se preselio u svoju kuu u zapadnom Pomoravlju. Umro je 1. juna 1972. od infarkta srca.
123
OVO, INTERNET IZDANJE ta je izmenjeno u odnosu na izvornik iz 1944.? Pre svega, radi se o grafikim, pravopisnim, gramatikim i tamparskim momentima. Dakle, irilica je zamenjena latinicom, zatim uspelo se stati u kraj veini slovnih omaaka (iako ih ima jo), a pravopis je unekoliko korigovan u pogledu originalne primene zastarelih pravila u korienju zareza npr. obavezan zarez ispred da, a obavezno odsustvo zareza ispred a. U pogledu gramatike, korigovali smo sufiksaciju rei kao istoriski, austriski, policiski, vizantiski, partiski, indiski, peski, zatim spojeno pisanje rei nebi, nezna, nesme i dali, potom rastavljeno pisanje rei ma da, za to, i ako, u opte, za celo, u istinu, u mnogome, u koliko, u stvari i sl., onda, to se tie pravila o jednaenju konsonanata podpada, pretsednik, pretstavlja, potsea, isezne, narubina, pretstrai, podkralj, rasmatrajui, ismislio, zatim neke imenike prideve koji menjaju smisao kaspinski, indijanski i, na kraju, upotrebu zamenica takav i ovakav u oblicima ovaki, ovaka, ovakom, takom i sl. Takoe, u naslovu jedanaestog poglavlja, koji originalno glasi "Ilirski zakulizam", a shodno modernom srpskom jeziku, izmenili smo re zakulizam reju zakulisje, to moda i nije bila najsrenija odluka, ali nam se u trenutku obrade teksta ovakva intervencija uinila primerenom. Upotrebu termina zakulizam dosledno smo zamenili i u daljnjem tekstu. Ovo je uraeno da ovi beznaajni detalji ne bi skretali panju itaoca sa sutine koju je Psunjski eleo da iskae. Nadamo se da ovim nismo otetili dokumentarnost i autentinost Raievievoga dela. Osim toga, na nekim mestima smo uz imena stranih istorijskih linosti dodali originalnu latininu transkripciju njihovih imena, (eventualno sa godinom i mestom roenja i smrti), kako bismo itaocu pomogli u eventualnim daljnjim istraivanjima teme. Kao tree, na alost, ovo izdanje ne sadri velik broj ilustracija, koje se njih 35 nalaze u reprintu izdanja iz 1944., a nisu objavljene na svom mestu zbog njihovog loeg kvaliteta s jedne, i nae trenutne tehnike ogranienosti s druge strane. Meutim, ove fotografije stavili smo na posebno mesto, da bi bile Vama na uvid, a mi od Vas oekujemo pomo u vidu vaeg javljanje sa kvalitetnijim skenovima makar nekih od njih. Pesmi, kojom poinje knjiga Psunjskog, nali smo za shodno dati naslov, koji odgovara prvom stihu druge strofe iste pesme.-93)
Reprint originala iz 1944. godine (koji sadri obilje potresnih fotografija) moete kupiti u: Knjiari IKP Nikola Pai, Trg Nikole Paia 9, Beograd;
Tel: 011 / 339-83-93 (+381-11-339-83-93)
124
Objavljeno na www.krajinaforce.com Posjetite sajt za jos dokumenata, video i audio materijala
125

Псуњски-Хрвати У Светлу Историјске Истине

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Псуњски-Хрвати У Светлу Историјске Истине

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

PREDGOVOR SLOVENAKOM IZDANJU IZ 2006.

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Zmago Jelini Plemeniti

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine

Hrvati u svetlu istorijske istine