eski edebiyatn tozlu raflardaki glgesi Salhaddin Enis

Salhaddin Enis... Bugn, hakkndaki bilgileri ve zgemiini ancak 50'li yllara ait antolojilerde bulabileceiniz nemli bir yazar. Adyla tanmam Reat Enis (Aygen) dosyasn hazrladm sradaki bir "karlamaya" dayanyor. Romanclna ve usta kalemine hayranlmsa yeni, sebebi de o ok nl roman "Zaniyeler". simler aklnzda zigzag-lar iziyor, kafanz karyor. Karyor nk bugn piyasada var olan hibir edebiyat dergisinde ya da yazarlarn hayatna ilikin kaleme alnm herhangi bir eserde onlara rastgelmediniz. Tanmyor, bilmiyorsunuz. Okuru sulamak kolay yol. e en tepeden balamal, balamal ki eski edebiyata (ho eski edebiyat laf da pek gzel deil ya) duyulan bu ilgisizlikte kim ne kadar pay sahibi, ortaya ksn. Liselerde okutulan edebiyat kitaplarnda 1940 sonras kuan yok saylmas hep eletirilen noktadr. Bugn iinde bulunduumuz edebiyat ortam da 1940'tan sonraki dnemi yok sayyor. Romanc olarak ilk anda sayabileceimiz pek ok isim kendinden ncekileri sanki hi okumad. Belki de onlardan nce yazar yoktu (!) Reat Enis dosyasn hazrlarken karlatm olay arpcdr. O, Trk edebiyatnda gereki romann babas. zellikle toprak aalar ve kyller arasndaki ilikileri irdeleyen ilk eserler ona ait. Ayrca 1930'lu yllardan 60'l yllara dek uzanan, deiik kesimlerden insan manzaralaryla sizi silkeler, uyandrr. Yaar Kemal onun lm zerine kaleme ald, Milliyet Sanat'taki yazsnda ilk yklerini ona okuttuunu syler. Ancak yle bir aratrn bu gn onunla ilgili hibir yerde hibir kayt yok. Sahaflarn tozlu raflarnda rastladm, basks tkenmi be kitap, hepsi bu. Ben aratrmay tamamlayal neredeyse yl oldu. Kim bilir belki artk o kitaplar da yok. DUYARSIZ KALMAK Salhaddin Enis'in romann da sahaflarda buldum. Kitabn basm tarihi yeni. 1989'da letiim Yaynlar Cem Atabeyolu'nun nszyle kitab piyasaya srm. Ancak nedendir bilinmez roman bu gnlerde moda iki katl kafe-kitaplarmzn gcr raflarnda deil de, karton bir kutunun iinde, yerlerde. Trajik ve can yakc. Onlar Trk Dili'nin gelimesine, Trk romannn temellerinin atlmasna katkda bulundular. Yeni bir dille yeni bir edebiyat yarattlar. Dn vardlar, bugn varlar, yarn da var olacaklar. Grmezlikten gelmek, yok saymak onlar edebiyat tarihinden silmez. Salhaddin Enis son roman "Morg"u yazyormu. Gnlk bir gazete romana talip olmu o da msveddeleri gtrm. Ancak msveddelerin gazete idaresinde kaybolmas onu ok zm ve byk bir ksknlk iinde yllarca eline kalem bile almam. Yl 1937. Ayn aymazlk bu gn de devam ediyor. Kendi edebiyatmz kmsyor, aalyoruz. Se lim leri'nin de dedii gibi "Afrika lkesinin filanca kyndeki bir yazarn amatr ii eserini okura sunmaktan vn duyarlar da, lkesinin yetitirdii bir yazara sar, duyarsz kalrlar" (Reat Enis Dosyas-Mavi-Say 7-Kasm 1996) Piyasadaki szmona edebiyat dergileri de baka bir hikye. Aratrmalarm srasnda bir sr anma yazsna rastladm. Dnyada ne kadar ykc ve romanc varsa bu sayfalarda, hepsinin edebi eserleri tek tek incelenmi. Fakat gelin grn Osmanl ve Cumhuriyet edebiyat arasnda kpr olmu yazarlarmz hakknda ne tek bir anma yazs ne de iki ift laf. Daha da beteri yabanc yazarlar rnein Paulo Coelho'yu, Tamaro'yu, Bukowski'yi okuyarak edebiyat ya da yazar olabileceini dnen bir takm insanlar. Hadi Salhaddin Enis'i, Reat Enis Aygen'i bilmiyorlar, peki ya Falih Rfk Atay? ok deil iki yl nce lmnn yirmi beinci ylyd. Kim tek satr yaz yazd? (Tm bunlardan Trk edebiyatndaki air ve yazarlara takntl, yabanc edebiyata da tamamiyle kar bir ahsiyet olduum sonucu karlmamal. Tam tersi tm edebi eserler kendi dilimize ayrm yaplmadan evirilmeli ve okuyucu her eserden haberdar olmal. Ancak kendi kltrmze, kendi dilimize hizmet etmi insanlara da sahip klarak yaplmal bu i. O ok hassas dengeyi bozmadan.) ARAMAYIN, BULAMAZSINIZ! Salhaddin Enis (Atabeyolu) ile ilgili aratrmann ieriine gelince; uzun, yorucu ve imkanszlklarla dolu bir alma. Salhaddin Enis en nemli eserlerini 1928'den nce vermi. Yani Dil Devrimi'nden nce. Malum sebepler... Cumhuriyet ncesi ya da erken Cumhuriyet dnemi yazarlarmz nemsiz ve onlarn yaptlarn Trke'ye kazandrmak gereksiz (!) Bu yzden o dnem yaymlanm pek ok yazsn inceleyemedim. "Bataklk iei" isimli kitabn Hakk Tark Ktphanesi'nde buldum ancak o da eski yazyla. (Dilimize evirmek isteyen bir hayrsever ve bunu basacak Trk diline ve edebiyatna gerek anlamda tutkun yaynevlerine

duyurulur.) Tahir Alangu'nun "Cumhuriyet dnemi Trk Edebiyat" isimli kitab tam bu srada imdadma yetiti. "Bataklk iei "nden ve dier kitaplardan alnm birka yky buradan okuyup inceledim. Ve benim kendi abalarmla bulup derlediim yk. "Korkun Bir Gecenin Hikyesi" (Son Posta, 17 ubat 1942), "Snen Bir Gne" (4 Mays 1942, Yedign Dergisi), "Karde lm" (Yedign dergisi) ve tabii ki o mthi roman "Zaniyeler". Ancak elde bulunan bu ok az kaynak bile onun edebi kiilii hakknda fikir sahibi olmama yetti. Onu tandm, sevdim, hayran oldum ve onun gibi olmak istedim. Onurlu, alkan ve yetenekli. Siz de onu tanyn, grn ve en nemlisi onun farkna varn. Son olarak, bu gnlerde moda iki katl kafe kitaplarmzla vnyoruz. Pek gzel, pek irinler. Kaplarnda her nedense "Books Shop" ya da "Book Store" yazan bu meknlarda Reat Enis Aygen'i, Salhaddin Enis'i aramayn, bulamazsnz. Onlar edebiyat dnyasnda kendini otorite kabul edenler tarafndan sahaflarn tozlu raflarna hapsedildi. Ancak tozlu raflardan stmze eski edebiyatn glgesi dyor ve onlar katka da dmeye devam edecek. ESERLER Salhaddin Enis, ilk roman "Neriman" 17 yandayken yazd. Ayrca mtarekenin ilan ile Cumhuriyet'in ilan arasnda ( 1918-1914) kan edebi mizah tarzndaki dergilere hikyeler veriyordu. "Fafur" (1918), "air", "Kaplan" (191-9), "ebab" (1920), "Dnce" (1922), "Resimli Hikye" (1927). Salhaddin Enis'in en verimli dnemi 1918 ve 1928 yllar arasna rastlar. Belli bal alt romann ve 13 hikyeden oluan "Bataklk iei" isimli kitabn bu dnemde yaymlamtr. Ayn dnemde "Kaplan" adnda 15 gnlk bir edebiyat dergisi karr. (Ekim 1919) Dergide 1. Dnya Sava'nm sorumlularna ar eletiriler yneltilir. Balkta yer alan "Sert ve serbest szl edebi-itima-i mcadele risalesidir" szleri de derginin tutumunu aka ifade etmektedir. Salhaddin Enis 1918'de "Fafur" dergisinde yaymlanan "ingeler" isimli hikyesinden dolay da mahkemeye verilmitir. "Kaplan" mahkemenin gidiini nakleder, naturalist sanat grn aklar ve geri dncelilere, anlayszlara saldrr. Salhaddin Enis, dnemin en ilgi ekici hikye ve romanlarn yazd. Piyasa romanclar kolayca ne kavuurken, o naturalist anlaya uygun olarak tm romanlarn titizlikle kaleme ald. Buna karn ne yazk ki ou dergi ve gazete kelerinde kalm hikyelerinin ancak 13 tanesini bir araya getirebildi ("Bataklk iei"). Bu kitaptaki ykler ann ok ilerisinde eserlerdi. Konular, kiiler ve anlatm teknii btnyle yeniydi. zellikle 1918 ve 1924 yllarna ait gazetelerin yaymlad piyasa hikayelerini dnecek olursak. yk kahramanlar halktan ve zellikle alt tabakadan insanlard. Yazar onlarn dnce tarzn ve hayata baklarn ustalkla yanstmtr. 1918'den sonraki edebi kuak iinde onun Trk ykclne katks tartlmaz. zellikle Natralizm'e kaan sert gereki kiilii, anlatmndaki ustalk, psikolojik arl olan ok ynl betimlemeler Cumhuriyet'ten sonra gelien yeni bir sanat anlaynn habercisidir. "ZANYELER" Salhaddin Enis 1924 ylnda yaymlad roman "Zaniyeler" ile hem kendi romanclnda hem de Trk edebiyatnda yeni bir sayfa aar. Yazar "Zaniyeler"de, 1. Dnya Sava srasnda stanbul'u ve stanbul'da her eyden habersiz yaayan st tabaka insann anlatr. Anadolu halk cephelerde toplu halde lmle kucaklarken, savaa gidemeyenler de alktan ve sefaletten krlrken zengin semtlerde yaayanlarn nasl zevk ve ihtiam iinde yzd gereki bir slupla olduka baarl bir ekilde aktarlr. Roman kahraman stanbullu Fitnat Hanm' nce Konya'nn ileri gelenlerinden tiftik tccar Hasan Rfat efendi ile evlenip Konya'ya yerleen kendi halinde gen bir kadn olarak grrz. Fakat bu arada yazar, Fitnat Hann'n ruhundaki sahip olma ve hkmetme arzusunu psikolojik tahlillerle okuyucuya sunmay ihmat etmez. Bir mddet iin Konya'dan stanbul'a gelen Fitnat Hanm daha sonra zevk ve sefahat dkn Mnevver teyzesinin etkisinde kalacak ve onun her gece evinde dzenledii algl elencelere kendini kaptrp evini ve kocasn terk edecektir. Onun bu tutumu romann ilerleyen blmlerinde mesleine ak bir doktorun dolandrclktan hapse dmesine, babasnn da akln oynatmasna sebep olacaktr. Fitnat Hann'n anne ve babasna ait ev stanbul'un fakir semtlerinden birindedir. Teyzesi Mnevver Hanm'n apartman dairesi ise ili'dedir. Fitnat Hanm'n annesinin evinde kalrken hissettiklerini bakn Salhaddin Enis nasl anlatyor: "stanbul'da azlar bak amyor. Herkes anakkale'deki savala megul. Geceleri semtimizdeki kenar mahalleler zerinde ylesine ar ve derin bir kabus kyor ki, insana stanbul'un ar ar soluduu hissini veriyor. nanyorum ki anakkale'de savaan stanbul, ite bu; gecenin derin karanl arasnda lmbasz ve aydnlksz, iin iin soluyan bu karanlk stanbul'dur. Ne verseler ana akir, ne klsalar ad olan bu stanbul, snrlarda, anakkale'nin yamalarnda len ocuklar iin, belki etrafn rahatsz ederim diye fazla hkrklarla

alamaktan bile ekiniyor ve ekindii iindir ki gzyalarn yalnz kendi iine boaltyor ve ekmeinin tuzunu yalnz kendi gzyalarndan alyor..." Salhaddin Enis romann baka bir blmnde, bir elence gecesini tasvir ederken iki isimden bahsediyor, Yahya Cemal ve Cemal Tahir. Behet Necatigil'in 1977 ylnda Milliyet Sanat'ta yaymlanan bir yazsndan bu iki ismin aslnda Yahya Kemal ve Cell Sahir olduunu reniyoruz. EDEBYATILARIN YZLER "... Zaniyeler romannn yeniden baslmas ok yerinde olur. nk bu romann 1. Dnya Sava stanbul'unun sorumsuz, yozlam, zenginlik bezgini yksek snf kesitli olmas yan sra, gnn gzde edebiyatlarnn i yzlerini yanstan zel bir deeri de var. Romandaki kiilerden bazlarnn (Yahya Kemal, Cemal Tahir, Rfat Melik vb.) Yahya Kemal, Cemal Sahir, zzet Melih vb. olduklar anlalyor. Bu cesaret. Salhaddin Enis'in niin sonralara gemesinin, gnmze gelmesinin nlendiinin bir tr unutturulmaya mahkum ediliini de aydnlatyor... " Romanda servet dkn kadnlarn her zaman daha fazlas iin rpnmalar ve tm bunlar vatan iin yaptklarn sylemeleri yazar tarafndan ylesine ustalkla anlatlmtr ki bir dnemin akl almaz olaylaryla anszn yzyzt gelirsiniz. te buna bir, iki rnek (Jale Trkan Mnevver Hanm' akam toplantlarnn mdavimi ayn zamanda da Trk Kadn i Aydnlk Dernei'nin bakan) "Jale Trkan Hanm bundan sonra uzun boylu eletirilere giriti; bu memleket ve millet yeteneksizmi. Bir milletin kadnlarnn o milletin ykseli derecesinin ls olduunu hl burada kimse, anlayamam ve takdir edememi imi. Bu szlerden sonra Almanlar bir hayli vd; O derece ki onun adnn Jale Trkan ve kendisinin Trk olduunu bilmeyen birisi, Almanlar hakknda taassup derecesinde gstermi olduu dostluk ve yapt vglerle, onu hi kukusuz, gzel Trke konuan Bavyeral bir Alman kadn zannederdi." GEREK ROMANIN TEMEL Salhaddin Enis'in kii tasvirlerindeki yaln ve yapmacksz anlatmna ek olarak insanlar konuturmadaki baars da dikkat ekicidir. "Nereden nme ktn ve hayatma kartn?., diye bard. Senden evvel ben ne mutlu bir insandm, nasl sanatma ve mesleime ak bir kiiydim. Sen bendeki insani yanlar ldrdn, beni hayvan haline getirdin. Zira sende doymak bilmeyen bir agzllk vard. Doymuyordun. Doyduka ackyordun, acktka doymak istiyordun Sen temiz bir evre istemedin, onun iindir ki teyzenin o rezil evresini buraya tadn. Senin azn banknotla tkamak iin ben neler yapmadm! Sanatn 'mesleki cinayet' diye tanmlad ka krtaj ile temiz ellerimi mi kirletmedin ve hastalarmdan ar cretler isteyerek temiz ve insani olan mesleimi di bir sarrafla m indirmedim... Salhaddin Enis 1. Dnya Sava srasnda stanbul'u anlatrken dnemin kibar semtlerinde yaanan fuhu ve sefaet hayatn ok sert bir lde, ak izgilerle ortaya koyarken, onlar hrn bir slpla hicveder ve hrpalar. Sevimli, hoppa ak romanlarnn ok okunduu edebi roman zevkinin bundan ibaret sayld bir dnemde o, zoru baarm sonraki kuaklara rnek olabilecek gereki roman anlaynn temelini atmtr. (Aadaki blm, sava zenginlerinden Hamit Nejat'n ve onun gibilerin nasl insanlar olduklarn anlatr.) "yle bir tahta oturuyorlard ki, temellerinde alar, dullar, hastalar, yetimleri ve tm aclaryla koca bir halk kitlesi, koca bir memleket vard." Fitnat Hanm'n azndan bir temsil gecesinin tasviri; "Tiyatro binas tikim tklm doluydu. Hi kimse bu memleketin en byk harpte bir lm kaim mcadelesinde yaamakta olduuna hkmedemezdi. Btn yzler neeli, btn dudaklar otuziki dilerini gsteren hayvanca kahkahalarla akt. Kim iddia edebilirdi ki, memleket her evinden bu savaa be cenaze vermi bir memleketti? Bu ne byk bir yalan, ne byk bir yalan..." Bu gnlerde moda oldu. Anlatmak istediimizi ne kadar karmak ve dolambal anlatrsak o kadar iyi yazar oluyoruz. Salhaddin Enis'in aada okuyacanz kii tasvirine dikkat ekmek isterim: "Kapnn iki yannda, krk ayakl vcutlarn iki denek parasnn ortasna asm, kabalklar buruuk ve stleri perian, sava cephelerinin istanbul'a krk ve yaral yadigarlar eklinde iade ettii iki insan hayaleti vard ki, durmadan eilerek tiyatrodan kanlara ellerini uzatyorlard. Yukardan inen elektrik onlarn ellerinin kaldrmlar zerinde yansyan glgelerine korkun

bir ekil veriyordu. Sanki bu eller yalvaran ve sadaka isteyen bir el deil kinle sklm yumruklard." CANLILIK VE YAKICI GEREKLK "Zaniyeler" romanndan alnan tm bu paralar SalhaddinEnis'in edebi kiilii hakknda bir fikir vermek iin eklendi. Eklendi,nk bu roman piyasada u aniin bulmanz ok zor. "Zaniye ler", gnmze kadargelebilmi tek roman(Son basks iletiimyaynlar 1989). 1908'den sonraki Abdlhamit devrini anlatan "Cehennem Yolcular"nn ise maalesef yeni basks yok. Sadece Cehennem Yolcular m? lmnden ksa bir sre nce kaleme ald yks "Snen Bir Gne"i Yedign dergisinde, "Korkun Bir Gecenin Hikayesi"ni Son Posta'da ve "Karde lm"n yine Yedign dergisinde buldum. yk de dil ve slp ynnden yazarn nne yakr nitelikte. zellikle "Korkun Bir Gecenin Hikayesi"nde yaratt gerilim dolu atmosfer okuyucuyu sarp sarmalyor. "Snen Bir Gne" ve "Karde lm" konu ynnden eletirilebilir, ama yalnzca o kadar. Para kazanmak ve ailesini geindirmek zorunda kalan Salhaddin Enis bir sre yazmaya ara vermitir. Buna ramen slbunda bir gerileme ya da izgisinde herhangi bir deiiklik grlmez. Ayn canllk ve ayn yakc gereklik... Kendi kardei Yahya'nm lmn anlatt "Karde lm" psikolojik arl olan, lm acs karsnda yaanan ruhsal skntnn ustalkla anlatld bir durum hikyesidir "Snen Bir Gne"le "Karde lm" bu anlamda paralellik gsteriyor. Yetenekli bir mzisyenin birdenbire iine dt yoksulluk ve sefalet... Trk edebiyat bir ok kiinin savunduu gibi 1940'tan ya da 1950'den sonra damdan der gibi olumad. Sabahattin Ali nasl iyi ykc oldu? Sait Faik neden bu gn en sevilen yazar? Yaar Kemal kimi rnek ald? Bu insan lar yeni bir dille yeni bir edebiyat yarattlar. Ve okuma yazma orannn ok dk olduu bir ortamda her trl gle ramen yazmaya devam ettiler. Tek abalalar daha sonraki kuaklara yeni araylarn yeni oluumlarn ipularn vermekti.: Onlar kendilerini toplumdan soyutlamadan yoz ve rm ne kadar ey varsa uzak durarak hayatlarn sessiz sedasz noktaladlar. Salhaddin Enis de onlardan biriydi! Onunla tanmak, ksa say labilecek yaantsna emek, ve aba ile yorulmu yaz hayatna tanklk etmek heyecan verici. Umuyorum ki yakn gelecekte Trk edebi yatnn bu deerli ustas hakettii yere gelecek. Aydan Gndz Kaynaklar: , Tahir Alangu, "Cumhuriyet'ten Sonra Hikye ve Roman" Cilt 1 kran Kurdakul, "ada Trk Edebiyat Merutiyet Dnemi" Cem Atabeyolu'na, Ahmet Oktay'a ve Funda zdemirolu'na yardmlarndan dolay teekkrler...

Paprs Kltr Sanat Dergisi Mays 1999

TRK EDEBYATININ EML ZOLASIYDI

GRMEY YAPAN: AYDAN GNDZ

Salhaddin Enis'in olu Cem Atabeyolu, bizi Beikta'taki evinde arlad ve babas ile ilgili sorularmz yantlad. -Kitaplardan sz ederek balayalm isterseniz. -Babamn yeni harflerle bir tek kitab var, o da "Zaniyeler" .Bu elinizdeki ayn kitabn nc basks. lk bask eski harflerle, sonra 1943'deki ikinci bask (Cumhuriyet Kitabevi) ve 1989'daki son bask letiim Yaynlar'ndan. Babamn bir hikyesini basmak istiyorlarm. "ingeler"i istediler. Ama o ok ksa, "Bataklk ieini basn dedim. Sonra dndm, babamn kitap haline gelmemi ykleri var, dergilerde yaymlanm. Onlarla da takviye ederim sizi dedim. Artk o dergi koleksiyonlar unutulmaya mahkm. Kimsenin aklna gelmez ki, babamn "Son Posta" da bir sr hikyesi km. "Son Posta" diye bir gazete olduunu bile ou kii bilmez. A, ok iyi olur telefon edeceiz dediler. Aylar oldu hl haber yok. letiim'in bandaki ynetici bir trafik kazas geirmi belki ona denk geldi, bilemiyorum. -"Zaniyeler"den baka hangi romanlarn yaynlad byk yaynevleri? -Hibirisinin yeni basks yok. Brakn yeni basksn, yeni harflerle bile yok. Hepsi eski harflerle. Bir tek "Zaniyeler"... -Hi dndnz m dierlerini de evirmeyi? -"Zaniyeler"i ben evirdim, inann ki aa yukar yzde 10'unu bugnk Trke'ye evirdim. O kadar temiz bir Trke kullanm. Fakat bir takm eyleri idrak etmediime piman oldum. Mesela "Zaniyeler"de laf arasnda "horoz dibak" diye bir ey geer. O zamann en nl giyim kuam marketi. Keke dedim bir yldz koyup dipnotla aklasaydm. -Dierleri? C.A: Dierlerini, dorusu talep olmadan karmak istemiyorum. Yeni yeni eskiye dn balad. Yakn zamana kadar Trk edebiyatnda eskiye bakmak gnah ve gericilikti. Dolaysyla btn eskiler unutulmaya mahkm oldular. Babamn unutulmaya mahkum edilmesinin nemli bir nedeni var. O da "Zaniyeler"deki baz tiplerin pek ou (Yahya Kemal gibi) gerek. Onlara deiik adlar vererek romanda kullanm. Realist bir romanc olduu iin ou kimsenin zerine gitmi ve aa yukar aforoz edilmi. Reat Enis de yleydi. ok yakn bir dostluumuz vard. Gece alrdk. Gece almas insan daha da daha da yaknlatryor. te drtte bitirirdik. O mterek aba... Gazetenin ilk basksnn rneini grmek... Gazete amatr bir ak isteyen profesyonelliktir. Reat Enis bana "Ben baban rnek aldm" derdi., "Soyadndan da belli Reat abi" dedim. "Yalnz ben Salhaddin Enis'ten arm yapsn diye eklemedim. Benim babamn ad da Enis'ti"dedi. ok severdik birbirimizi. -Salhaddin Enis'in beslendii kaynaklar nelerdi? -Romanc olarak Trk edebiyatna realizmi sokan adam olarak tannr. Babamdan nce realist yazar yok. Hatta Peyami Safa, "O Trk edebiyatnn Emil Zola'syd" der. Realizmin tepkileri de baka oluyor tabii. Allmam bir roman tr, bir ok. Biraz agresif bir roman ekli. Edebiyat falan yapma derler ya, adal kelimelerle. Dnn ki bu 1910 sonlaryla 1920 yllar arasndaki dnem. Kendini kabul ettirmesi kolay olmuyor, kabul ettirdikten sonra da im-

ekleri zerine ekiyor. Kaplan dergisini igal yllarnda kartyor. Kaplan gibi dilerini gsteren bir dergi, ingilizler, igal kuvvetleri, matbaay basyor. Babam bodrum penceresinden kayor, yakalayamyorlar. Ama derginin de sonu oluyor bu. Hatta "Kaplan" ismi o kadar ukte oluyor ki iine, ben doduumda bana bu ismi vermek istiyor. Arkadalar engel oluyorlar, yahu Kaplan ismi sana dert amaktan baka bir ie yaramad, diye Memuriyet hayat zor. Kimse romanlaryla geinemiyor. Deniz yollarna giriyor Seyr

Sefayin'e. Ancak kendisi gazeteci ve yazar olduundan ona nce mfettilik sonra da lnceye kadar yapt, Deniz Yollan'nn neriyat mdrl pozisyonu veriliyor. Deniz yollarnn kard btn dergiler, yaynlar babam tarafndan hazrlanyor. Gazetelerde eskiden dzeltmeye ok nem verilirdi. Btn eski romanclar gazetelere musahhih (dzeltmen) olarak girerlerdi. Mesela babam uzun sre Cumhuriyet'te msahihlik yapt. Kendi ekibini kendi kurard. Yunus Nadi gibi, devrin otorite adamlar "Benim yazlarm istediin ekilde dzelt" derlerdi. imdi bir acayip gazeteler, satamayacaklarn anladlar, tabak tencere veriyorlar. -Salhaddi Enis'in yazn hayatna girii hangi yllara rastlyor? -Bykbabam Jandarma kumandanyken, 13-14 yalarnda Konya'da bir gazetede yazm, ilk roman "Neriman" 17 yandayken yazm. Baslmas daha ge tabii. Baz romanlarnn kapaklarn Sedat Simavi yapm. Neriman'n kapaklar da Ramiz'in. Ramiz in de baslan ilk eseridir o. Bugn yazarlar da grdm bir tuhaflk da, eski stanbul'u bilmeden eski stanbul'u yazyorlar. Filmlerini evirenler var. Bu bana batyor. 1940 ylma ait kyafetler 1930'larm kyafetleri. Subay niformalar yle. Orhan Pamuk'u zorla okudum. O da 25 sayfa. O istanbul, o Beyolu deil... Orhan Pamuk kendine gre yazm, ben Mars' nasl yazarsam o da yle. itmi bir takm eyler. -Peki neden kimse bu byle deildir demiyor? -Artk diyenler bizim gibi dinozorlar. nk artk o dnemi hatrlayan pek az kimse kald ve o kalanlar da bu gnk nesille polemie girmek istemiyor. Baz insanlar benim gzmde nirengi noktasdr. Evliya elebi ile balar. O olmazsa bizim 17. ve 18. yzyla ait hibir bilgimiz olmayacak. Adam, Sofya'da ka hamam, ka cami var yazm. Ahmet Rasim Bey... "istanbul Mektuplar" diye bir eseri var, 19. yzyl istanbul'unu ondan reniyoruz. Benim gnlm istiyor ki bugnn edebiyats bugnn stanbul'unu anlatsn. Kendi yaamad istanbul'dan bahsetmesin. nk yarn o da antika olacak, iyi edebiyatysa da aratrsn ona gre yazsn. -Nasl bir babayd Salhaddin Enis? -Ben babam ok az grrdm. Sabah deniz yollar, oradan kar gazetede tasnif iine gider. Gnde 18 saat alr, geri kalan alt saatte de uyur. Romanlarndaki hain insan deil. Sevecen, duygulu, iyi giyinmeyi severdi. Bakml olmay. Deiik kyafetleri lanse eden insan olmu. st taraf bol, alt taraf dar pantolonlar o yaptrm. Sonra disiplinli bir yazard. Amal duygusall yznden istismar edilmi. Romanc olarak, eserini basan adama bir ya da iki defa gitmitir, parasn almak iin. Bakt adam oral olmuyor, aforoz etmi, bir daha da semtine bile uramamtr. Allah merde namerde muhta etmesin derdi hep. Bir gn "Tasvir" gazetesiyle anlayor. "Morg" isimli roman, tefrika edilecek, ilk verdii blm yaymlanana kadar babam st tarafn tamamlayacak. Harl harl yazarken "Tasvir"den haber geliyor,! "Abi biz romann ban kaybettik, yeniden yazar msn?" diye. Kalsn demi o da. "Morg" da enteresan bir roman. Onda da yaad olaylar var, Roman bitmedi. Kst, Duygusal bir insand. stanbul'un kurtuluu 6 ekim. O zaman trenler Sultan Ahmet'te balar Taksim'de biterdi. Beraber gideriz, ben ocuum. Asker geer, asker geerken babam alamaya balar. Bandolar, mzkalar, bayraklar. Halk alklyor babam alyor. ok sonradan dndm, igalin btn acsn yaam. Kurtuluun btn sevincini tatm, istanbul'a gelen ordunun kumandan Refet Paa'nn arabasnn atn Kadky'de skp oradan ili'deki evine kadar tayan niversite talebelerinin iinde yer alm. Bu adam o dnemleri yaam. -adalarndan hangilerini okurdu? -Babam zaten 1942'de ldiH Tam 50 yandayd. Zatrreden ld. O dnem edebiyatta ksr bir dnemidir. Yeni yazar kmyor. Halkta kitap okuma alkan l duraklam. Eski yazdan yeniyazya geildii iin, bir roman yeni yazlarla okuyacak kimse yok. Hl Yakup Kadri, Halit Ziya, Peyami Safa... Babam yeni harfler ktktan sonra eski hafleri kullanmayan nadir insanlardand. Yalnz brakamad bir alkanl, kadn sol kesine besmelenin ilk harfini yazard. Ondan sonra bir takm yazarlar kt tabii. Sait Faik, Haldun Taner. Bunlar ok iyi hikayeciler ve hepsi Salhaddin Enis'ten sonra kt. Salhaddin Enis yeni bir dille, en ksr dnemde yeni eyler yaratm. En adal zamanda, konuulan Trke ile yazm. Bu ok nemli. Don Camillo'yu Burhan Felek evirdi. Burhan Felek ve Hasan Ali Ediz, Trke'yi en doru kullanan insanlard. En sevdii yazar arkada Mahmut Yesari'ydi, sonra Osman Cemal Kaygl. Onun da "ingeneler" diye bir roman var, birbirlerinden habersiz ayn zamanda yazmlar. iir severdi. Aruz veznini ve Divan Edebiyat'n zellikle. Nzm Hikmet'le anne tarafndan bir yaknl vard. Nzm daha bu gnk nne kavuamadan o gt gitti. Babam igal yllarnn istanbul'unu anlatr, istanbul sosyetesini, harp zenginlerini. Hem de

btn irenlii ile, Bu gn anlatmaya imkan yok. O devirlerde anormal olan eyler, artk normal. Bu memlekette 60 senedir deien hibirey grmedim. Yalnz o zamanla bu zaman arasnda bir fark var. O devirlerde bir takm sfatlar insanlara toplum tarafndan verilirdi. aire, toplum air derdi. imdi adam kyor, ben airim diyor. Efendim biz sanatlar diyor, adam davul alyor. Bu gn memlekette 700 besteci var. Biz bunlara besteci dersek Dede Efendi'ye ne deriz. Babam, bykbabamdan birka aysonra vefat etti. Babam, bykbabamve bykannemin yannda sigara imezdi, yoksa ok sigara ien bir insand. Ttn ierdi, sararak. O da yolda imesin diye. Sonra onun da yolunubuldu. Evde sarard. Ayrca bykannem ve bykbabam tarikattan mevle-viydi. Babam ya kk olduu iindergha girememi. Ama Mevlna'yok severdi. Ben rastlamadm ama okiyi heykel yaparm. Yavuz Sultan Selim'in hayranyd. Musikiye merakvard. Sesi gzeldi, her notann hakknvererek okurdu.

Paprs Kltr Sanat Dergisi Mays 1999