ON BENC YZYILDA OSMANLILARDA BLMSEL FAALYELERN KISA BR DEERLENDRLMES

Prof. Dr. Esin KAHYA

Ankara niversitesi DTC F. retim yesi

Osmanl Devleti kuruluundan itibaren bilimsel faaliyete, renmeye, bilgiye byk nem vermitir. Bunun en belirgin rneklerinden birisi Orhan Bey tarafndan znikte kurulan medresedir. Bu medresede dnemin belli bal alimlerinin ders verdii bilinmektedir. Medresenin ilk ba mderrisi de Davud b. Mahmud elRumi el-Kayseridir (l: 1350).1 Davud-i Kayseri, hem medresede retim eleman olarak, hem de tasavvuf ilimlerinde kendini gstermi deerli bir dn adamyd. lk renimini memleketinde yapt; daha sonra Kahireye gitti ve orada akli ve nakli bilimler eitimi yaparak, memlekete dnd. Orhan Gazi kendisini znik medresesine mderris olarak atad. 1350 ylndaki lmne kadar burada mderris olarak grev yapmaya devam etti. Davud el-Kayseri, Muhyiddin-i Arabinin Fususl-Hikem adl eserine yazd bir erhte tasavvufu Osmanl dnce dnyasna tantt. Onun bu erhi, tasavvufun Osmanl topraklarnda tannmasn salad. Dier taraftan ilgin bir nokta da, znik medresesinde pratik bir ama iin bilim tahsil edilmedii, belki bilimi bilim iin tahsil etmek istediklerini gsteren bir tutumun grlmesidir. znikte kurulan medreseyi, Osmanllarn ikinci ba kenti olan Bursada kurulan Bursa Medresesi izlemitir. Orhan Bey, komutanlarndan Lala ahin Paaya znikin fethinde gsterdii yararllktan dolay kendisine balanan ganimet malyla bir medrese kurulmasn istemiti. Bursada, I. Murat dneminde kurulan Manastr Medresesi'nde Molla Fenari ders vermitir. Burada okutulan dersler hakknda pek bilgimiz olduu sylenemez, ancak, fkh ve kelam yannda akli bilimlerden mantk ve matematiin nemsenmedii bilinmektedir. Daha sonra Bursa ve Edirne'de baka medreseler ald. Medreselerde din ve ahlak bilgileri retiliyordu. XV ve XVI. yzyllarda tabii bilimler, tp ve matematik eitimine de rastlanyordu. renci ders kitab olarak, slam Dnyasnn belli bal bilim adamlarnn eserlerinden yararlanyordu. Bunlar arasnda bni Sina, ve Farabiyi sayabiliriz. Bu dnemde Yldrm Bayezid Han Bursada Yldrm Darifasn kurdurmutur. Bu darifa uzun yllar salk kurumu olarak hizmet etmesinin yan sra, tp medresesi olarak da hizmet vermitir. Osmanllarda eitim-retim dili Arapa, resmi dil Trkedir. Medreselerde retim dili olarak Arapa kullanlrken, btn resmi yazmalar Trke ola-

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (11-19 s.)

rak yrtlmtr. Ayrca, Osmanllarda on drdnc yzylda balatlan ve on beinci yzylda da srdrlen ilgin bir husus da, bu dnemde yazlan eserlerin zellikle tpla ilgi olanlarnn Trke yazlmasdr. Hekim Bereketin LbabunNuhab adl Arapa eserden yapt eviri Anadoluda kaleme alnm ilk Trke tp kitab olarak kabul edilir. Bu eviri, 1312-1319 yllar arasnda hkmdarlk yapm olan Aydnolu Mehmet Bey adna yaplmtr. Yine ayn dnemde kaleme alnm olan Murat b. shak n 1387 ylnda yazd Havassul -Edviye adl eseri dikkati ekmektedir. Yine on drdnc yzyln belli bal bilim adamlar arasnda Hac Paa adyla mehur Celaleddin Hzr (l. 1413 veya 1417)2, air Ahmediyi3, Cemaleddin Aksarayiyi4 sayabiliriz. On beinci yzylda Osmanl Devletinin snrlar gittike daha genilemi ve sadece Anadolu iinde kalmayp, Rumeliye tamtr. Balkanlarda ilerleyen Osmanllarn aldklar yerlerde medrese ve hastaneler yaptrdklar grlmektedir. I. Mehmet zamannda ise bu bilimsel faaliyetlerin devam ettiini sylemek mmkndr. Bu dnemde kaleme alnan eserler arasnda Kazvininin (l.1287) Acaib el- Mahlukat ve Garaib el-Mevcudat5 adl eserinin rnek alnarak yazlm kitaplara rastlamaktayz. Bunlardan biri de Yazcolu Ahmed Bicann Acaib elMahlukat adl eseridir. Eserin daha sonraki yzyllarda da evirileri yaplmtr. Yine Kazvininin ansiklopedik eserinin bir benzeri olan Kemaleddin Demirinin Hayat el-Hayevan adl eseri (1344-1405) Mehmed b. Sleyman tarafndan Trkeye aktarlmtr. Bu eserde alfabetik sra ile bine yakn hayvan ad geer. Eser, bir tr hayvanlar alemi ansiklopedisi olarak kabul edilebilir. Bu dnemde yaam olan bilim adamlarndan Hsameddin Tokadi, gkkua zerine kk bir kitap yazm; gk kuann nasl olutuunu aklamaa almtr. Yine on beinci yzyln balarnda yaam olan bilim adamlarndan biri de II. Murat devrinde Semerkanttan Kastamonuya gelen ve orada kelam ve mantk dnda astronomi ve matematik de okutmu olan Fethullah irvanidir. Onun burada matematik ve astronomi dersleri verdiini biliyoruz. irvani, hocas Kadzadenin Ekalut-Tesis ve Mahmud b. merul-Harezmi (l.1221)'nin elMulahhas fil-Heye adl eserine erhler yazmtr. Matematikle ilgili eserler arasnda Ali Hibetullahn Hulasatul-Minhac fi lmil-Hisab adl Arapa matematie ait bir eserini zikredebiliriz. Eser daha ok bir derleme karakteri sergiler. II. Murad iin kaleme alnm tp eserleri arasnda Sinoplu Mmin b. Mukbilii sayabiliriz Onun son derecede ak ve seik bir Trke kullandn da belirtmek gerekir. Mmin b. Mukbil, Crcaninin Zahire-i Harezmahi adl eserinden, II. Murada atfen Zahire-i Muradiye adl evirisini yapmtr. Ayrca gz ve gz hastalklaryla ilgili olarak, Miftahun-Nur ve Hazainus-Surur adl eserini kaleme almtr. Bilindii gibi, slam Dnyasnda da gz hastalklar zel bir alan 12

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (11-19 s.)

olarak kabul edilmi olup, ou zaman bu konuda mstakil eserler verilmitir. Bu eser de Osmanllarda gz hastalklaryla ilgili monografilere gzel bir rnek tekil eder. Buraya kadar verilen aklamalardan da anlald gibi, Osmanl Devletinde Fatih Sultan Mehmede kadar olan dnemde, bilim ve dnce adna kaleme alnan kitaplarn daha ok slam Dnyasn tantmak ve ondan ders alarak yeni eserler retmek olduu gzlenmektedir. nk her ne kadar gerek on drdnc yzylda gerekse on beinci yzyln ilk yarsnda kaleme alnan eserler daha ok eviri mahiyetindedir. Ancak bu evirilerin kelime kelime eviri olduunu sylemek biraz gtr. nk bu evirileri yapanlar sradan kiiler olmayp, alann adamlardr ve de kendi alma ve grlerini kaleme aldklar evirilere ilaveler yapmadan kanmamlardr. Ancak u kadar da bir gerektir ki, bata Fatih olmak zere on beinci yzyldaki Osmanl padiahlar bilimsel almalar ve bilim adamn desteklemilerdir. Bunlar arasnda phesiz ki en nemlisi Fatih Sultan Mehmed Handr. Sultan Mehmed Han ya da ok yaygn adyla Fatih bata hocas Akemseddin olmak zere, bilim adamlarna byk nem vermitir. Onlarla bizzat ilgilenmi, toplantlar tertiplemek suretiyle onlarla fikir tartmalar yapm; onlara maddi ve manevi destek olmutur. Fatih bir siyaseti olarak phesiz ki baarldr, ancak bir devlet adam olarak, baarl olabilmesi, onun bilime ve dnceye verdii nemle de bantldr. Osmanl Devleti, Fatih ile birlikte gerekten byk bir imparatorluk kimliine kavumutur. Fatih Sultan Mehmet de bir imparatorluk bilincine ve kltrne sahip bir padiahtr. ocukluunda okumak ve yazmaktan pek holanmad bilinen Fatihin, hkmdar olarak dneminin en byk bilim koruyucularndan biri olduu grlmektedir. Ayrca yaad srece bilim ve felsefeye ilgi gstermi, bo zamanlarnda bilginlerle tartmaktan zevk duymutur. Devrinin tarihini yazm olan Kritovulosgre padiah (Fatih) Yunancadan Arapaya evrilmi olan Felsefe eserlerini okur ve yce katnda bulunan bilginlerle bunlar zerinde konuur, zellikle Aristo felsefesi ve daha ok Stoik felsefe ile megul olurdu. Ayrca Plutarkhosun nl Kiilerin Hayat adl eserinin Fatihin emriyle Trkeye evrilmi olduuna dair rivayet vardr. Yine bir rivayete gre, Fatihin emriyle G.M. Angiolellonun Uzun Hasann hayat hakkndaki eseri de Trkeye evrilmitir. Onun emriyle Trkeye evrilen ve bir nshas Ayasofya Kitaplnda bulunan nemli bir eser de Ptolemaios yani Batlamyusun Corafyasdr.6 Fatihin bu eseri 1461'de Trabzon Rum mparatoru ile birlikte kendisine esir dm olan nl filozof, filolog ve ilahyat Gorgios Amirutzes ile birlikte incelemitir. Fatihin emriyle oluturulan ktphanede yukarda sz edilen eserlerin yansra, Aristoteles, Homeros ve Hesiodos, Diogenes Laertiosun baz eserlerinin de bulunduu, Arapa eserlerin yan sra, farkl dillerde birok eserin ktphane koleksiyonu iinde yer ald bilinmektedir ki, bu da bize Fatihin sadece slam 13

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (11-19 s.)

Dnyasna deil, dnyada bilim ve dnce adna mevcut hemen her grle ilgilendiini gstermektedir. Fatih, ayn zamanda sanat ve tarihle de ilgilenmitir. Sanatla ilgisini stanbula gelen Gentiili Belliniye yaptrd portresi bize ispatlamaktadr. Tarihle olan ilgisini ise Anconal Cyriacus idi. Cyriacus 1452-54 yllar arasnda Fatihin saraynda bulunmutur. Bu kii stanbula onunla birlikte girmitir. Fatih, Roma tarihi ve baz baka tarihleri Cyriacusa okutmakta idi Fatihin bilime olan hizmetlerinin en nemlilerinden birisi, Fatih Klliyesidir. Fatih Cami etrafnda yer alan bu klliye bugn bile binalaryla ayakta olup, eitime hizmet vermektedir. Ancak ilk medrese eitimi, fetihten hemen sonraki gnlerde cami haline getirilen Ayasofyada balatlmtr. Molla Hsrev burann ba mderrisi olmutur. stanbulun ilk kads olan Hzr elebi de bu medresenin mderrislerindendir. Bu sralarda Molla Zeyrek de mderris olarak Zeyrek Camiinde derslere balamtr. Fatih medreselerinin yapm bitince, Zeyrekteki renciler oraya tanm, Ayasofyada ise retim srdrlmtr. Medaris-i Semaniye ad ile Fatih Camiinin etrafnda yaplm olan bu klliye, sekiz medrese ve her medresenin arkasnda tetimme ad verilen daha kk sekiz medreseden ibarettir. Ayrca bu klliyede mderris ve rencilerin yararlanmas iin bir ktphane, bir darifa ve bir misafirhane bulunmaktadr. Medreselerin her birinde akli (Yunani ya da positif bilimler denen bilim grubu) ve nakli bilimlerde (slami bilimler) birer mderris, daruifada ise iki hekim, bir gz hekimi, bir cerrah ve bir de eczac bulunmaktadr. Hekimlerin hastalar gnde iki kez ziyaret etmeleri art koulmutur. Fatih dneminde eitim adna atlan nemli admlardan birisi de yksek okul niteliindeki Enderun Okuludur. Bu kurulu iinde askerlik, yneticilik, gzel sanatlar blmleri olduu gibi, ayrca bir de hastane vardr. Bu okul Tanzimat dnemine kadar faaliyetini srdrmtr. Burada Fatih dnemindeki bilimsel faaliyetlere gz atacak olursak, hemen her bilim dalnda nemli almalarn olduunu sylemek mmkndr. Yukarda da ifade edilmi olduu gibi, Fatihten nce kaleme alnan eserler, genellikle eviriler ve ansiklopedik nitelikte eserler olmasna karn, Fatih dneminde ve daha sonra yazlan eserler, orijinal eserlerdir, ya da nispeten daha orijinal eserlerdir. Mspet bilimler asndan ele alndnda, bu dnemin belli bal matematikiler arasnda Sinan Paa, Molla Lutfi, Mirim elebi ve Ali Kuuyu sayabiliriz. rnein Sinan Paa (1440?-1486) ve Molla Lutfi daha ok matematikle ilgilenen bilim adamlardr. Ali Kuunun rencisi olan Sinan Paa amininin matematik eserlerini incelemi ve erh yazmtr. Sinan Paa, ayrca klasik geometri problemi olan ann 3e blnmesi ile ilgili zm nermi ve bu zm bir risale ile anlatmtr. Ayrca onun Kadzade-i Ruminin eserlerine erh yazdn da biliyoruz. 14

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (11-19 s.)

Yine bu dnemin matematikileri arasnda Molla Lutfi ya da Sar Lutfi. Fatih dnemi ve II. Bayezid dnemi bilim adamlarndandr. O, Sinan Paa ve Ali Kuunun rencisidir. Fatih onu zel ktphanesine mdr olarak tayin etmitir. Aslnda, Sinan Paa onun sayesinde, Ali Kuunun matematikle ilgili bilgileri edinebilmitir. Molla Lutfi hocas Sinan Paa Sivrihisara srlnce, onunla birlikte gitmitir. II. Bayezid zamannda tekrar stanbula dnmtr. Filipede, Edirnede ve Bursada mderris olarak grev yapmtr. Molla Lutfinin belli bal eserleri arasnda Tazyifl-Mezbah Delos problemi) konusunda yazlm olan kitabdr. Molla Lutfinin ele alm olduu bu problem Yunandaki 3 klasik problemden biridir. Bu problemde bir kpn iki katna eit bir kp elde etmek istenmektedir. Molla Lutfi bunun aslnda kpn yanna bir tane daha eit kp ilave etmek demek olmayp, ondan sekiz defa daha byk bir kp izmek anlamna geldiini ifade etmitir. Onun bir baka eseri ise MevzuatlUlum adl eseridir: Burada bilimlerin snflamasn vermektedir. Ayrca, yine dnemin mehur matematikilerinden olduu bilinen bir baka bilim adam da, Kadzade-i Ruminin torunu olarak da bilinen Mirim elebidir. On beinci yzyln ikinci yarsnda yaam olan Mirim elebi (l.1521), matematik, astronomi ve optikle ilgili almalar vardr. II. Bayezid zamannda kazaskerlik yapan Mirim elebi Ulu Beyin Zici iin Dstur-u Amel ve Tashih l-Cedvel adl Farsa bir erh yazmtr. Ayrca, Ali Kuunun Fethiyye adl eseri iin de bir erh kaleme almtr. Onun Makasid adl bir astroloji kitab da bulunmaktadr.7 Ayrca onun optikle ilgili olarak Risale fil-Hale ve Kavsi Kuzah adl grme fizylojisi arlkl bir makalesi de vardr. Burada gze gelen nlarla grme teorisi ve gk kua konusunda bilgi verilmektedir. Fatih Dneminde astronomi adna almalar yapanlar arasnda ise Ali Kuu ve Ahmedi Daiyi zikredebiliriz. Ahmedi Dai (l. 1421) air olarak ad yapmtr. Germiyan oullarnn topraklar Osmanllarn eline getikten sonra, Ktahyada tant Emir Sleymann yanna gitmitir. engname adyla kaleme ald eseri ona ithaf etmitir. II. Muratn retmeni olarak grev yapm olan Ahmedi Dainin edebi eserlerinin yan sra, astronomi, astroloji, ve tpla ilgili eserleri vardr. Astronomi ile ilgili eserleri arasnda Risale Si Fasl 30 ksmdan meydana gelmitir. Marifet el-Takvim daha ok takvim bilgisi ieren bir eserdir. Bu eserde Hicri, Miladi ve Celali takvimler hakknda bilgi bulunmaktadr. Tpla ilgili eserleri arasnda Tercme-i Tbb- Nebevi bir tercme eserdir. sfahaninin Tbb- Nebevi adl eserinden eviridir. O, Arapa ve Farsa eserlerden evirileri ile Anadolu halkn etkilemitir. Dnemin bilim adamlarndan Ali Kuu (?-1474) Semerkantta dnyaya gelmitir. Ulu Bey' in " doancbas" olan Mehmet Bey' in (Muhammed) olu15

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (11-19 s.)

dur. Ulu Bey ve o srada Semerkantta olan mehur bilim adamlar Gyaseddin Cemid Kadzade-i Rumiden matematik ve astronomi dersleri almtr. Bir ara Kirmana giden Ali Kuu, tekrar Semerkanta dnmtr. Orada Ulu Bey iin Hall el-Ekal el-Kamer adl risalesini Ulu Bey iin kaleme almtr. Ali Kuu, Kadzade-i Rumiden sonra, Ulu Beyin kurmu olduu Semerkant Gzlemevinin mdr olarak grev yapmaya balamtr (1421). Ulu Beyin ehit edilmesi zerine, lkesini terk ederek, Azerbeycana, daha sonra da, Tebrize geldi. O srada Akkoyunlu hkmdar olan Uzun Hasan onu, eli olarak Osmanl Devletine gnderdi. Ali Kuunun derin bilgisine hayran olan Fatih, onu stanbulda kalmaya ikna etti ve Ayasofya Medresesine mderris olarak atad. stanbulda bulunduu srada enlem ve boylam hesaplar yapt. Fatih Camiine de bir gne saati yapt. 1474 ylnda len Ali Kuu, Osmanllardaki astronomi bilgisine nemli katkda bulundu. Ali Kuunun eserleri arasnda, Nasrddin-i Tusinin Tecrid-l Kelam adl kitabna ve Kad Adudddin in Risale-i Addiyesine yapt erhler vardr. Bunlardan birincisi bir nevi szlktr. Onun bir baka eseri Unkud-z Zevahir fi Nazmdr. Bu eserler kelam konusundadr. Astronomi konusunda Risalet-l fil Heyet adl Farsa bir eser kaleme almtr. Bu eser baz eklemelerle Arapaya da evrilmitir. Ali Kuu bu nshaya Risalet-l Fethiye adyla Fatihe sunmutur. Yazar, ilk eserinin sonuna gkcisimlerinin dnyadan uzaklklar ile ilgili bir blm eklemitir. Fatihe sunulmu olan bu esere Fethiye adnn verilmesi de bu eviri iine Fatihin Uzun Hasan zerine yapt sefer srasnda balanm olmas ve onun zaferi kazand gn de eserini tamamlam bulunmasndandr. Eser 3 ksmdan meydana gelmi olup, gezegen kreleri, hareketleri, 7 iklim hakknda bilgi vermektedir. Ali Kuunun bu konudaki dier nemli eseri de Risale-i Muhammediye adn tar. Bu eser de aslnda onun daha nce Farsa yazm olduu Risale filHisabn Arapaya yaplm bir evirisidir. Ancak, Ali Kuunun en nemli eserinin onun, nl Ulu Bey Zicine yazm olduu erh olduu anlalmaktadr. Ayrca Ulu Bey Zicine yapt yorum, en nemli yorumlarndandr. Bunlardan baka Mahbub-l Hamail fi Keif-il-Mesail adl ansiklopedik bir eseri daha vardr. Ali Kuunun nemli eserlerinden biri de Zic-i Gurganiye yazm olduu erhtir. Ali Kuu bu eserlerinde, Batlamyus astronomisi esaslarna dayal olarak gezegenler, hareketleri, dzensizlikleri, Gne ve ayn hareketleri, ekinoksun presizyonlar ve Ay ve Gne tutulmas, astronomik sabitler ve enlem ve boylam hesaplar ile zaman tayini konusunda bilgi vermektedir. Ali Kuu medreselere matematik derslerini konulmasnda nemli rol olmutur. Onun nemli almalar arasnda yer alan enlem ve boylam hesaplar zellikle Ramazan Aynn belirlenmesi asndan ve de namaz vakitleri ve kble ynnn belirlenmesi asndan nem tamaktadr. 16

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (11-19 s.)

Ali Kuunun medresede bu dersler olaanst rabet grm, nemli bilim adamlar tarafndan da izlenmitir. Nitekim, etkisi XVI. yzylda rnlerini vermitir. Fatih dnemindeki astronomi ve matematikle ilgili almalarn yan sra, tp eserlerinin de nemli bir yeri vardr. Tp eserleri arasnda da Arapa ve Farsadan yaplm eviriler vardr. Ancak bunlarn dnda, tp eserlerinin en nemli yan, hemen tamamnn Trke olduu grlmektedir. Tp konusunda yazanlardan birisi Fatihin hocas, Akemseddindir, ancak o eserlerini Arapa olarak kaleme almtr. Esas itibariyle din alimi olan Akemseddin tpla ilgili olarak Maddetl-Hayat adl bir eser kaleme almtr. Eserde, canllar ele alnp, anlatlrken, yaplarn daha ok kimyasal yaplar zerinde durulmutur ki, bu ister istemez, on altnc yzyldaki Paracelsus ve onun iatrokimya anlayn akla getirmektedir. Akemseddin eserinde hastalklar ve tedavilerine ilikin olarak kullanlan ilalar aklar. Kullanlan ilalar daha ok kimyasal kkenlidir. Bu arada o, hastalklar anlatrken, onlarn ortaya kmalarna sebep olanlarn bir nevi tohumlar olduunu ileri srmtr. On beinci yzyln belli bal hekimleri arasnda erefeddin Sabuncuolu zikredilebilir. Onun ehzadeler kenti Amasyada yetitii ve oradaki hastanede cerrah-hekim olarak grev yaptn biliyoruz. Onun belli bal eserleri arasnda, Crcaninin Farsa eseri Zahire-i Harezemahi adl eserinden evirdii Mcerrebname adl eseri zikredilebilir. eviride, orijinal eserin sadece droglarla ilgili ksmn verir. Sabuncuolu, bir hekim olarak kendi deneyimleri ile elde etmi olduu bilgileri de vermektedir. Onun evirisinin nemli noktalarndan biri bir hekim olarak Sabuncuolunun hayvanlar zerinde denedii ilalar ve deneylerin aklamalarn da iermesidir. Sabuncuolu, daha ok bir cerrah olarak hret yapm olup, Osmanllarda yazlm tek resimli cerrahi kitabn kaleme almtr. Cerrahiyet el-lhaniyye ad altnda kaleme alnm olan eser, zde, on birinci yzylda yaam olan Zehravinin Kitab el-Tasrifini esas alarak hazrlanm olmakla beraber, Sabuncuolunun kiisel almalarn da verir; onun farkl cerrahi mdahale ekilleri ve de teknik bulularn sergiler. Eserdeki renkli resimler sayesinde biz, cerrahn kulland alet, cerrahi yntem, hasta ve hekimin cerrahi mdahale srasndaki pozisyonlarn renebiliriz. On beinci yzylda yetimi belli bal dnrlerden birisi de Hocazadedir. O, slam felsefesi esaslarna dayal olarak gelitirmi olduu felsefi grleriyle, sadece dneminin nemli dnrlerinden olmayp, ayn zamanda, Osmanllarda yetimi belli bal dnrler arasnda yer almtr. Onun Tehaft adl eseri, Gazaliden sonra slam Dnyasnda kaleme alnm belli bal eserlerden 17

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (11-19 s.)

biri olarak kabul edilir. Daha sonra bu esere mehur Osmanl felsefecilerinden Kemal Paazade bir Haiye kaleme almtr.8 Fatih bilim ve dn adamlarna nem vermi; onlarla zel olarak ilgilenmi; sohbetler yapm; bilimsel konular onlarla tartmtr, ancak, o, ayn zamanda teknie de byk nem vermitir. stanbulun alnmasnda nemli rol oynayan toplarn dklmesinde olduu kadar onlarn almasndaki matematik hesaplara kadar, hemen her ayrntyla yakndan ilgilenmitir. Onun bu konudaki almalar yrtmek zere, Macaristandan teknik eleman getirtmi olduu bilinmektedir. Yukarda verilen bilgiler nda, on beinci yzyldaki dnce sistemini deerlendirecek olursak, bu dnemde bilimsel dnceye verilen nem, bilim adam ve dnrlere kar devletin bak asnn, bu dnemdeki kaliteli almalarn ortaya kmasna zemin hazrlam olduu ortaya kacaktr. Gerek bizzat Fatihin bilime ve bilim adamna kar tutumu, gerekse, eitim adna atlan nemli admlar, Fatih sayesinde Osmanllarn kazand alimler, padiahn din ve din adamlarna kar tavr, zellikle stanbulda yaayan farkl din ve inantakilere kar tutumu ve sanat ve sanatkara kar taknd tavr, bir taraftan Osmanlnn yeni ba kenti olan stanbulun slam Dnyasnn yeni kltr merkezi olmasn salarken, bir taraftan da Osmanlnn kltr adna nemli admlar atmasna vesile olmutur. Btn bu grleri zetlemek gerekirse Fatihi bir Rnesans hkmdar gibi grmek biraz abartmak saylabilirse de, onun dneminde Osmanl dncesinin Bat kltr ile serbest bir ekilde temasa geldiini syleyebiliyoruz.

DPNOTLAR
1

3 4

Davud-i Kayseri, Muhyiddin Arabinin Fususl-Hikem adl byk eserine mkemmel bir erh yazmtr. Onun on eseri daha vardr ve hemen hepsi de felsefe ile ilgilidir. Bunlar arasnda byk arif bn-i Farzn Kaside-i Tiye erhidir. Davud Kayserinin erh ettii 750 beyitli byk kasidesidir. Hac Paa daha ok tp almalaryla ad yapm olup, eserlerini genellikle Arapa yazm olmasna ramen bir tanesi Trke olarak yazlmtr Trke eserinin ad Mntehab- ifadr. lalarla ilgili olup, daha nceki eserlerinin bir muhtasari niteliini tar.. Ahmedi Dai eserlerini iir eklinde kaleme alm olup tp ve matematikle ilgili almalar vardr. Cemaleddin Aksarayi aslnda tasavvuf konusunda youn almalar olan bir dnr olup, bunun yan sra tpla ilgili bn Nefisin mehur eseri Muceze yazd bir erhi bulunmaktadr. Bu eser evrenin yaradlndan balayarak evren dzenini ve yerin yapsn, daha sonra da cansz ve canl aymna uyarak, talar ve de daha sonra, bitki ve hayvanlar ele alp, anlatr. Burada ele alnan hayvan ve bitkilerin bir ksm mitolojik varlklardr. Ele alnan bitki ve hayvanlarn yaadklar yerler ve insanlar iin ne gibi faydas olabilecei, ila olarak kullanlp kullanlmad gibi konularda bilgi verilmektedir.

18

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 14 Yl : 2003/1 (11-19 s.)

7 8

Bu eserde biri dnya haritas olmak zere 63 de harita vardr. Fatih, 1465 yaznda bu eserle ciddi bir ekilde ilgilenmi, Amirutzese Arapaya evrilmesini emretmitir. Eser evren istemini vermekte; gezegen, Gne v Ayn hareketleri ve yere gre pozisyonlar ile, onlarla ilgili hesaplamalar iermektedir. S. Tekeli, E. Kahya, M. Dosay, R. Demir, H.G. Topdemir, Y. Unat, Bilim Tarihine Giri, Ankara, 1999, s.314-315. Kemal Paazade, Tehaft Haiyesi, ev. A. Aslan, Ankara, s. 1987, s. 5.

19