CEMAL NADR GLER

Trkiye'de Grafik Mizah,Trkiye'de Tek Partili Dnemin Siyasal ve Toplumsal Yapsnn Grafik Mizahna Etkileri
27.03.2012 Prof. Dr. Ahmet SPAHOLU (Grafik Tasarm Yksek Lisans) Burcu ZAY

Karikatr: Grsel (Yolda,1984,s.23).

sanatlardan

yararlanarak

mizah

yapma

sanatdr

Karton: Belirli bir kiinin gln yorumunu yanstmaktan ok, iinde isimsiz insanlarn yer ald gln toplumsal durumlar satirize eden izimleri anlatmak iin kullanlan bir tanmdr ( Sipahiolu,1999,s.14). Mizah: Olaylarn gln, allmadk ve elikili ynlerini yanstarak insan dndrme, elendirme ya da gldrme sanatna verilen ad. En kaba akadan en ince espiriye kadar btn mizah rnekleri,birbiriyle uyum iinde grlen olaylar arasndaki elikinin birden bire ortaya karlmasna dayanr. Bu nedenle gelenek ve kurallarn sorgulanmasnda mizah nemli bir rol oynar (Ana Brittanica Ans., c.16, 1990, s.156). Grafik Sanat: Resim sanatnn bir dal olan zgn bask sanatlar (babask, elek bask, aa bask, linol bask vb.), resmin bir zemine kaznarak izilmesi nedeniyle, almanca Graphishe Kunts(grafik sanat) deyimiyle ifade edilmitir(ng.graphic art,Fr.art graphique). Endstri devrimiyle birlikte gndeme gelen LEV ile ESTETK'in birletii TASARIM kavram "grafik tasarm" deyiminin domasna neden olmutur. Dolaysyla grafik sanat, bask sanatn tanmlarken; "grsel iletiim tasarm" olarak adlandrlan grafik tasarm, ilev ve estetii birletirerek kitlelerle iletiim kurmay salayan, yaz ve resmin bir arada kullanld grsel anlatm dilini tanmlamaktadr(Eczacba Sanat ans. cilt;2, 1997, s.107). Grafik Tasarm: Grsel bir iletiim sanatdr, birincil ilevide bir mesaj iletmek ya da bir rn ya da hizmeti tantmaktr(Becer, 2002, s.33). Grafik Tasarmc: Bir mesajn hangi yaz karakteriyle ve nasl bir grafik slupla daha iyi ifade edileceini saptayacak kiidir( Becer, 2002, s.13). Grafik Mizah: Biimi bozma deitirme anlay karikatrde daha net bir ifade bulmutur. Saul Steinberg nclnde yeni bir ifade biimi olan ' grafik mizah' anlay ortaya km ve yaygnlk kazanmtr. Bu srete yaratclk en deerli gstergedir. Jack Foster,'Fikir nasl bulunur adl'(Fosters J. 2005, s.84) kitabnda "Cesaret ve merak yaratc insanlarn iki temel zellii gibidir"der. Bu zellikler doutan verilmi deildir, sonradan elde edilen kazanmlardr. Mizah anlay bireylere
2

dolaysyla da toplumlara eitim yoluyla kazandrlabilir. Turan Seluk "Karikatr izgi ile mizah yapma sanatdr"der (enyapl, 2003, s.129). Karikatrde izgi, renk, kompozisyon, armoni gibi temel plastik deerlerin tm mevcuttur. stelik bu unsurlara katt mizah unsuru karikatr daha da gl klmaktadr. KARKATR Karikatrn Tanm Karikatr talyanca "caricare"den gelmektedir. Kii yada olaylarn gln, elikili yanlarn yakalayarak bazen yazyla desteklenen abartlm izimlerle mizaha dntrme sanatdr. daha ok biim bozmayla retilmi izimleri anlatsa da, yalnz grafik sanatlarla snrl deildir; baka sanat eylemleri de kapsayabilir. (Ana Britannica Ans. cilt.12, s.628). Bir gldry izgilerle resimlemek 18.yy'da balad kabul edilir. Ancak ada anlamyla yani hi yazya gerek olmadan izgilerle gldr (grafik mizah) biiminde nitelendirilirse tarihi ok yenidir. Karikatr - Mizah likisi Karikatr ve mizah birbirinden farkl unsurlar olarak ele alndnda ,baka bir ifadeyle izgi ve mizah birbirinden ayrdmzda karikatrn ciddi bir anlam kayb yaadn grrz. Karikatr, izgi ile mizah yapma sanat olarak tanmlanr. Yani izgilerin iinde mutlaka bir mizah esi bulunmaldr. Srf desen olmamaldr (Muzur. Akt. enyapl, 2003, s.130). Yaznsal rn olarak ele alnan yk,roman,iir,fkra,tiyatro,gibi eserlerde mizah unsuru sklkla rastlanmaktadr. Sz konusu yaptlarn tadklar mizahi deer, karikatr iin beslenme kayna olabilmektedir. Sanatsal yaratm srecinde karikatr sanats kimi zaman bu kaynaklardan yararlanarak mizahi hafzasn glendirmektedir. Karikatr Tarihi Karikatr andran ilk desenler, Paleolitik a'dan kalmadr. Paleotik a insanlarnn dinsel amalarla m yoksa oyun ve elence olarak m hazrladklar anlalmamtr. Ne var ki, bu desenleri izenleri karikatrclerin ilk atalar
3

saymak yanl olmaz.Paleotik adan sonra Msrllar, Yunanllar ve Romallar da ayn tr gln desenler yapmlardr.Pompei, Palatine(Roma) ve Ephesos kalntlarnda Bunlarn rnekleri vardr (Eczacba San.Ans.cilt 2. 1997, s.956). Bask makinasnn bulunmas karikatre geni olanaklar kazandrm ve ilk bask aralaryla karikatrn birka yz kopyas baslabilmitir. Bu ilk dnemin karikatrcleri ile ilgili fazla bilgi yoktur. Bugn elde bulunan karikatrlerden birka, 1466-1477 arasnda Alman oyma baskcs E.S. tarafndan yaplmtr. Onun ardndan Hollandal ressam Bosch gelir. Bosch'dan sonrakiler arasnda nl Flaman ressam Bruegel vardr. Rembrant'n baz portreleri karikatr rnei saylr. Leonarda Da Vinci de ann en nl karikatr ustalarndan biri olarak kabul edilir. (Eczacba San.Ans.cilt,1997;956). Bu sanatlar karikatrleri bask makinalaryla oaltmlardr. Bu dnem karikatrleri sadece biimi abartmayla ilgili bir anlayn rndr. izgilerdeki abartmalar, bir kiiyi yada canly gln gstermek amaldr.Henz bir olay ya da gldry izigiyle ifade etmek sz konusu deildir. Bir gldry izgiyle resimlemek anlamnda Karikatre'e 17.yy'da rastlanmaktadr. Fransa'da 1830'da yaynlanan ilk karikatr dergisi La Caricature ve iki yl sonra onu izleyen Charivari (Grlt,patrt) ile karikatr tarihinde yeni bir dnem balar. Karikatr geni kitlelere seslenerek artk halkn mal olmaktadr. (Eczacba San.Ans. cilt,2, s.1997;956) Artk karikatr eskisi gibi salt gldr ve eletiri arac deildir. Gldry, eletiriyi bi araya getiren gncel olaylar incelerken psikolojiyi, tarihi, biyolojiyi, dini, cinsellii ileyen vazgeilmez bir iletiim ve yaratm haline gelmitir (Ceylan, 1984, s.73). Trkiye'de Grafik Mizah Trkiye'de uzun bir sredir yaplan i, klasik anlamyla karikatr deil, daha ok kartondur (Sipahiolu,1999,s.14). Burada kullanlan her tr mizahi izime "karikatr" demek yanl olacaktr. Trkiye'de Cumhuriyet sonras grafik mizah tarihimiz "Akbaba" dergisinin kmas ile balar. ncesinde ise "Aydede" dergisi var olmutur. Bu iki dergi ierik bakmndan farklar tayordu. Akbaba Modernist-Kemalist zellikleriyle n plana karken, Aydede dergisi ise Osmanl aydn elitindeki grleri
4

ieriyordu. Tek parti sisteminin egemen olduu o zamanki Trkiye koullar Aydede dergisinin sonunu hazrlamt. Karikatr ve karton sanat artk tek dze ve ksr bir hale gelmiti. O dnemde Cemal Nadir Gler'de karikatr sanatna nemli katklarda bulunmutur. Yine tek partili dnemin toplumsal ve siyasi yaps incelendiinde karikatr ve karton sanatnn neden ksr ve duraan kaldn anlayabiliriz. Trkiye'de Tek Partili Dnemin Siyasal ve Toplumsal Yapsnn Grafik Mizahna Etkileri: Trkiye'deki elit deiimden sz etmek gerekirse; Trkiye sahip olduu tarihsel,toplumsal,ekonomik ve siyasal bir sonucu olarak zgl bir niteliktedir. Trk toplumunun tarihsel evirimi iinde brokrat sekinler nemli rol oynamtr. Bu rollerin izlerini gnmzde dahi grmek mmkndr. Bunun en nemli nedeni Osmanl mparatorluunun brakm olduu mirastr. Ayrca Cumhuriyeti kuran, devrimleri gerekletiren sivil -asker brokrasinin sekinci niteliide vardr ( Ycekk,s.44). 2.TBMM toplandktan sonra 29 Ekim 1923'te Cumhuriyet ilan edilmi, halifelik kaldrlm, 1924 Anayasas da yine bu mecliste yaplmtr. 1923'den 1950'ye kadar geen dnemde Trk siyasal yapsna egemen olan g, Cumhuriyet Halk Partisi ve partinin toplumsal tabann oluturan asker-sivil brokratlar elitidir. Tek parti rejiminin olma nedenleri arasnda ise toplum yapsnn sosyoekonomik gelime clzl, Trk devrim hareketlerinin hzl bir ekilde gerekletirmek ve Cumhuriyete kar olanlarn rgtlenmesinin de siyasi yaps asndan tehlikeli olmasdr ( Ycekk,s.86). O dnemde tek parti olmas nedeniyle "muhalif karikatr" olumamtr. Karikatr ve karton asndan, Tek-Parti Dnemi tam anlamyla kayp yllar olarak deerlendirilmelidir. Bu dnemde Cemal Nadir'in gnlk gazetelerde, Ramiz Gke'nin ise mizah dergilerinde n plana ktklarn grmekteyiz. Bu iki izer karikatr ve kartonun halk tarafndan benimsenmesine ya da -deyim yerindeyse- yeniden hatrlanmasna n ayak olmulardr. Yine bu iki sanatnn zverili almalar sayesinde, halk karikatr bir gereksinim olarak grmeye balam; karikatr,karton ve izgi-bant gibi mizahi biimler gazete ve dergilerin
5

vazgeilmez birer unsuru haline gelmilerdir ( Sipahiolu,1999,s.23). Tek parti dneminde mizahlarn ve izerlerin ii gerekten zordur. Siyasi konulara hemen hemen hi deinilmez. Tek eletiri oda, aksayan belediye hizmetleridir. En popler karton konusu ise salon komedileridir. Aslnda dnemin siyasal iktidar mizaha ve mizahya aktan bir bask uygulamamtr. Fakat partinin kilit noktalarn ele geiren Osmanl ve Merutiyet kalntlar hogrden uzak bir bask havas getirmeyi baarmlardr (Sipahiolu,1999,s.23-24). 4 Mart 1925 tarihinde Takrir-i Skun Kanunu ile basna ar yasaklar gelmitir. Zamann ok satan gazete ve dergileri kapatld. 9 Kasm 1928'de yrrle giren yasa, Aralk ayndan sonra, gazete ve dergilerde eski Trkenin kullanlmasn yasaklar. 1933 ylnda ise Matbuat Umum Mrdrl kurulmasyla gazete dergiler tam bir bask altna girmitir. Dier yandan "Bir telefonla gazete dergi kapattrma" gelenei yerletirilmitir bu tarihde. 1938 ylnda Atatrk'n lmnden sonrada da bu durum devam ediyor. Bu dnemde grafik mizah izerlerinin ii zorlat. Bylece izerler politik konular iyice braktlar.

Cemal Nadir Gler

(1902 - 1947) Bulgaristan gmeni bir ailenin ocuu olarak Bursa'da dodu. lkrenimini Bursa'da tamamladktan sonra ortaokulu Bilecik'te okudu. Girdii bir snavdan sonra mhendislik eitimi grmek zere Almanya'ya gitme hakkn kazandysa da bu hakkn kullanmad. Ayn zamanda hattatlk yapan babasnn da etkisi altnda ressam olmaya karar verdi. stanbul Sanayi-i Nefise Mektebi'nin (Mimar Sinan niversitesi) snavlarna girdi, ancak baarsz oldu. Bir kasnaknn ve bir makine tamircisinin yannda rak olarak alt. Bir sre sonra tabela ressaml yapmaya balad.Buna paralel olarak ilkokullarda resim retmeni olarak da alt. lk kez 1920 ylnda Sedat Simavi'nin yaynlad Diken dergisinde bir karikatr yaynland. 1928 ylnda gnlk izmek zere Akam gazetesi yneticilerinden Necmettin Sadak'tan teklif ald. 1943'e kadar bu gazetede alt. II. Dnya Sava srasnda Cumhuriyet gazetesinde karikatrlerini yaynlatt. 1941 ylnda Vedat Gnyol'la birlikte ocuklara ynelik Arkada isimli bir dergi yaynlad. eitli dergilerde yaynlanan karikatrlerinin yan sra, 1942-1944 yllar arasnda Amcabey adl mizah dergisini yaynlad. Ayn zamanda radyo iin skeler ve "Yzkaras" adl bir de tiyatro oyunu yazd ve oyun stanbul ehir Tiyatrolar tarafndan sergilendi. Karikatrlerini Amcabey'e Gre (1932), Karikatr Albm (1939), Akla Kara (1940), Dalkavuk Karikatr Albm (1946) ve Amcabey Albm (1946) adlaryla albmletirdi. Cemal Nadir Gler 27 ubat 1947 gn stanbul'da yaama veda etti.

- Yaratt tipler: Yaratt tiplerle toplumsal bir eletiri yapan Cemal Nadir, Arkada dergisinde izdii Dede ile Torun karikatrlerinde bilgi ile cehaleti, yeni ile eskiyi kar karya getiriyordu. Amcabey tiplemesiyle toplumdaki arpklklar, karc tipleri, ikiyzllkleri alaya alrken, Dalkavuk tiplemesiyle de dalkavukluk yaparak karlarn koruyanlar eletiriyordu. Yeni Zengin tiplemesi toplumdaki sonradan grmelii, Akla Kara tiplemeleri de eitimsizlii ifade eden karakterlerdi.
7

Bir dnemin en usta ve hretli karikatristi olan Cemal Nadir Gler'in, 6 Aralk 1942 gn yaynlamaya balad haftalk mizah dergisidir. Derginin sahibi Sermet Muhtar Alus, genel yayn mdr Rza Ycerir idi. Gler'in ilk kez 17 Austos 1929 tarihinde Akam Gazetesinde izmeye balad ve geni bir okur kitlesi tarafndan sevilen ilk Trk izgiroman bant karakteri olan sevimli, zarif, sevecen Amcabey tiplemesi, mizah dergisine de isim babal yapmtr. Dergi kadrosunda Nehar Tblek, Hamit Duru gibi zamann gen, sonraki yllarn ise nl karikatristleri ile Mahmut Yesari, Burhan Felek, Hikmet feridun Es gibi usta kalemler yer alyordu. lk 33 says gazete, daha sonrakiler ise dergi biiminde olan Amcabey, toplam 69 say ktktan sonra 25 Mart 1944 gn yaynna son verdi.

Amcabey Mizah Dergisi

Cemal Nadir Gler'in karikatrleri :

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

Kaynaklar:
Ahmet SPAHOLU.(1999). Trk Grafik Mizah (1923 - 1980),Dokuz Eyll Yaynlar,1.Bask.Mart,zmir Ana Brittanica Ansiklopedisi (1990).cilt.16,s.156. Yolta, Niyazi.(2004).Karikatr Sanat.stanbul: Varlk Dergisi Haziran 1984 Nobel Yaynclk 1.Basm, Kasm. Eczacba Sanat Ansiklopedisi .(1997).cilt.2, s.701. Becer,Emre.(2002).letiim ve Grafik Tasarm. Ankara: Dost Kitapevi Yaynlar. Foster,Jack.(2005). Fikir Nasl Bulunur. stanbul mediacat Yaynlar. enyapl,nder.(2000). Karikatr ve letiim. Ankara: Karikatr Vakf Yaynlar. Ycekk,Ahmet.(1984).Trk Devrim Tarihi. Gerek Yaynevi,stanbul. http://www.harabe.net/topic/23462-gecmithten-bugune-turk-mizahdergileri/page__st__40 (Ziyaret Tarihi 27.03.2012). Semih Balcolu, Ferit ngren.(1976). 50 Yln Trk Mizah ve Karikatr. stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, s.181-191.

22