Uak niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (2010) 3/2, 1-41

Mizah Kavram ve Sanattaki Yeri

smail YARDIMCI
zet
Komik, elendiren, hareket veya ifade, kiinin hoa vakit geirmesine
katkda bulunan her ey, glmeyi oluturan nesne, yaplan mizah
tanmlamalarndandr. Mizah duygusu, hayatn komik ve anlamsz taraflarna ilikin
deerlendirme yetisidir. yi gelitirilmi bir mizah deerlendirmesi iin yaratc
ustala sahip olunmas gereklidir.
Gelien teknoloji ve yaam artlar, farkl mizah eitlerinin ortaya
kmasna sebep olmutur. Basnn gndelik yaamda yerini almasyla insanlar
yazl mizahla tanmlar. Szl mizah ise ikinci plana itilmiti.Yazl mizahla
takliti tipler, gln hareketlerle elenen topluluklar ilevlerini yitirmi, mizahlar
yazar ve izer olarak basn yayn organlarnda almaya balamlardr. Karikatr
basnn toplumda yaygnlamasyla zaman ve mekna gre ok farkl tanmlamalar
yaplm ve bu tanmlamalar farkl anlaylarn farkl sanat kuramlarnn kayna
olmutur.
Yazl mizah yaanlan a ile paralel olarak geliim gsterirken
grsel mizah rnleri ise resim, heykel, karikatr ve grafik sanatlar iine
alarak ayn dorultuda yaanlan an aynas olmulardr.
Anahtar Kelimeler: Mizah, Grsel sanatlar, Plastik sanatlar.

The Concept of Humor And Place of It In Art

Abstract
The descriptions of esprit are; humorous or entertaining, actions or
dictions, everything that helps a person to have a great time, the object that causes
laughter. The sense of humor is the evaluation adequacy of the comical and
absurd sides of life. A well developed humor evaluation requires creative finesse.
Developing technology and life conditions have caused the addition of
different humor types. As press took its place in our daily lives, people have been
presented by written humor. Oral humor has been postponed. With written humor
the
types, the mimetic types, and societies that had great time with comical
actions have lost their functions
and humorists have started to work at press and communication organizations as
writers and painters. As caricature press became
prevalent, many different descriptions were made in accordance with time and
location and those descriptions have been the source of different art hypothesis and
different understandings.

Do. Uak niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Seramik blm.

smail YARDIMCI 2
As written humor shows a development parallel to contemporary era,
visual esprit products have held up a mirror to contemporary era collinear by
comprising art, sculpture, caricature and graphics arts.
Key Words: Humor, Visual Arts, Plastic Arts.

Giri
Gelien teknoloji ve yaam artlar, farkl mizah eitlerinin ortaya
kmasna sebep olmutur. Basnn gndelik yaamda yerini almasyla
insanlar yazl mizahla tanmlardr. Szl mizah ikinci plana itilmitir.
Yazl mizahla takliti tipler, gln hareketlerle elenen topluluklar
ilevlerini yitirmi, mizahlar yazar ve izer olarak basn yayn
organlarnda almaya balamlardr. Karikatr basnn toplumda
yaygnlamasyla, zaman ve mekna gre ok farkl tanmlamalar yaplm
ve bu tanmlamalar farkl anlaylarn farkl sanat kuramlarnn kayna
olmutur.
Mizahn Tanm
Mizahn uzun ve stnde ok tartlm bir tarihi vardr. Aristotales,
Platon, Darwin, Descartes, Kant, Hobbes, Freud ve Twain gibi byk
dnrler, mizah aklamaya almlardr. Latince de humere olan
mizah, nemli anlamna gelmektedir. sim hali umor, nemli ya da sv
anlamndadr. Bu iki kelime, akc ve slaklk anlamnda olan Yunancada
hygros kelimesinden tremitir (Cavanaugh, 2002: 14).
Ana Britannicada mizah, dilimize Arapadan girmi bir
szcktr ve olaylarn gln, allmadk, elikili ynlerini
yanstarak insan sz konusu olaylar zerinde dndrme,
elendirme, yada gldrme sanat olarak aktarlmaktadr. Trke karl
ise gldrdr. Bir ksm aratrmaclar ise mizahn tanmnda edeer
fikirde olmamalarna ramen, gerekte mizahn tanmlanmasnn mmkn
olabileceinde birlemektedirler (Khramtsova, 1996: 7). Buradan mizahn
tanmlanmas ve llmesi zor bir kavram olduu sonucu
karlabilmektedir. Modern psikologlar, mizah eitli ekillerde
tanmlamlardr.
Adamsa gre; komik veya elendiren hareket veya ifade, kiinin
hoa vakit geirmesine katkda bulunan her ey, glmeyi oluturan nesne,
yaplan mizah tanmlamalarndandr. ou insana mizahn ne olduu
sorulduunda, muhtemelen kendilerini gldren bir ey olarak anlatrlar.
Mizah, genel olarak komik bir drtyle balayan, glmseme veya glme
gibi bir tavrla biten, genelde honutluk veren bir deneyim olarak
grlmektedir (Susa, 2002: 45). Ayrca mizah, Elendirmek, gldrmek
ve birine bir davran krmadan taklmak amacn gden ince alay olarak
tanmlanarak, kkeninde elence ve hogrnn yer ald eklinde de tarif

Sosyal Bilimler Dergisi 3

edilebilinir. Hemen hemen btn toplumlarda mizah bu iki unsur sayesinde

ekil kazanabilmi ve temel geliimini srdrebilmitir.
Toplumlarn gemiten getirerek biriktirdikleri, gelenek ve
grenekler, yasam tarzlar, tarihleri ile manevi deerleri arasnda mizah da
vardr ve nemli bir yere sahiptir. Trk toplumu iin, Karagzle Hacivat,
Nasrettin Hoca gibi mizah ustalar ve mizah oyunlar, yzyllardr deerini
korumaya devam etmektedir. Bugne kadar pek ok dnr, mizahn ne
olduu konusunda aklamalarda bulunmaya almlar, ancak kesin bir
anlamaya varamamlardr. Aziz Nesine gre mizah, toplumlara, snflara,
uluslara hatta kiilere gre ayrlklar gsteren bir kavramdr. Bu durum
mizahn pek ok tanmnn yaplmasn hakl karmaktadr. nk herkes
kendi anlayaca mizah tanmlamaktadr. Bilim adamlar, filozoflar yada
mizahlar kafa kartrc ynne dikkat ekseler de mizah, beeniyi ve
sorun zmenin verecei hazz insanlara vermektedir. Binlerce yldr
mizah insan hayatnn nemli bir paras olmutur. Bu nemini gemite
koruduu kadar gelecekte de koruyaca dnlmektedir (Fry, 1987: 70).
Mizah, hayatn komik ve anlamsz taraflarna ilikin deerlendirme
yetisidir. Mizah, noksanlklarda ve zayflklarda dahi glmenin olumasn
salayabilir. yi gelitirilmi bir mizah algs iin yaratc ustala sahip
olunmas gereklidir. Bazen kardaki kiinin eksik yn anlatlmak
istendiinde de mizaha bavurulmaktadr. Burada karlkl hogrnn de
olmas gerekmektedir. Bir iinin iverenine yapt espriler, komedyenlerin
siyasetileri hedef ald parodiler ya da karikatrler, kar tarafn mizah
anlayna snlarak yaplmaktadr.
Mizahn Tarihesi
Bat kaynakl grler, mizahn fonksiyon ve tipolojisinin M.. 4.
ve 5. yy.da Yunanistana kadar uzandndan bahsetmektedirler. Bu
grler eski Yunanda insan vcudunda drt svnn olduunu ve bu svnn
ya da mizahn insan saln etkilediini gstermitir. Bu inan Ortaa ve
Rnesansa kadar devam etmitir. Sar sv, siyah sv, kan ve balgam. Bu
drt sv fke, melankoli, gven, duyarszlk ve sayg eilimlerini
oluturmaktadr. Mizah, toplumsal sevinlerin da vurulu ekli olarak gze
arpsa da ilk toplu elencelerde ve mizah rneklerinde deimeyen bir at
gzlenmektedir. (Health, 1998: 3).
Hititlerde Purilli ayinleri, Eski Yunanda Dionysos enlikleri mizah
ieren elencelerdir. Eski toplumlarda iyi ile kt srekli atma
halindedir. yinin sonunda kty yenmesinden dolay elenceler
dzenlenmitir. Kt glerin insanlar zerindeki brakt ylgnlk ve
korkunun yerini, olumsuz durum ortadan kalknca mizah almtr. Mizah,
ktnn taklidini yaparak nee salamtr. rnein, kt olarak sembolize
edilen ylana arap iirilerek onun imesi salanr ve bylelikle ylann

smail YARDIMCI 4

deliine girememesi mizah olutururdu. nsanlar bunu dinleyerek

baarlarn elenerek kutlarlar, bamsz ve gvende olduklarn
dnrlerdi. Anadoluda da buna benzer hikyeler anlatlm ve nesilden
nesile aktarlmtr. Farenin kilerde ok peynir yiyerek imanlamas ve
deliine girememesi, ev sahibinin onu yakalamas fkraya dnm,
binlerce yl unutulmamtr (ngren, 1998: 17). Dokmanlarda mizahn
kullanm mitolojik Yunan kahraman olan Oedipus ve Theseusa kadar
gitmektedir. Sadece mizahn kullanm dokmanlarda deil, gnlk yaamn
her annda kullanld belirtilmektedir. Oedipus ve Theseusun yaad
yllarda, bilmeceler, mizahla beraber dier insanlar ikna etmek iin
kullanlrd. Bylelikle bilgiye ulama ve onu kavramaya allrd. 20.
yy. n ortalarna kadar mizah, bilgi verme, ikna etme, retme ve baarl
olmayla ilintilendirilmitir. Ayrca kiiler aras iletiimde baarl olmada
etkili olduu savunulmutur (Williams, 1997: 54).
lk insann ne zaman gld veya glmsedii kesin olarak
bilinmemektedir. Aratrmaclar arasnda da insanlarn ne zamandan beri
glme davran biimini kulland konusunda anlamazlk vardr.
nsanolu var olduundan beri eitli glme eylemini kullandn iddia
ederken, bazlarysa bu davran biiminin dilin gelimesiyle ortaya ktn
savunmaktadrlar (Williams, 1997: 53). Darwinin primat olarak
adlandrd ilk insanlar, orangutanlar ve empanzeler basite glmser
davranlarda bulunmular ve dilerini gstermilerdir. lk a boyunca,
oyunun, ztlklarn ve glmenin rneklerinin gelitirildiine ve bunun 6,5
milyon yldan fazla zaman srdne inanlmtr. lk insanlarn ne zaman
gld bilinmese de, glme sebebinin mizah olduu aratrmaclar
tarafndan dnlmekte ve tartlmaktadr. (Manning, 2004: 11). Mc
Hovec ise ilk insanlarn konumadan nce gldn ne srmtr.
Davranlar komik ve kaba olduundan, kardklar konumaya benzer
sesler de homurtulu gelmektedir. lk insanlar muhtemelen dmanlar veya
attklar kiilerin farkllk, zayf ynleri ve irkinlikleriyle elenmiler,
alay ve taklit etmilerdir. Buradan da bu insanlarn ilk gllerinin szsz,
mimiklere dayal ve taklitle olutuu dnlmektedir.
Ortaa dneminde mizah, kilisenin iznine bal olarak
kullanlmtr. Ortaada inanlan baz tek tanrl dinler, mizaha kar
km, mizahn istenilen yerde ve ekilde kullanlmamas iin yasaklar
koymutur. Ortaada mizaha yaplan bask, tek tanrl dinlerin savunduu
dnya grlerinden kaynaklanmaktadr. yi, tek ve srekli olarak stn
grlmekte, kt ise her zaman olumsuz dnlmektedir. Bu kalplarn
dna klmamakta, zgr bir dnce geliememekte, dolaysyla bu da
mizaha etki etmekteydi. Ortaada bu kalplar iinde kalan toplumlar,
kendilerine zg bir mizah anlay gelitirememiler, bunun yerine
kendilerine miras kalan rnekleri benimsemilerdir (ngren, 1998: 20).

Sosyal Bilimler Dergisi 5

Manninge gre, Rnesans dneminde iktidar sahipleri; kamburlar, cceler

ve ekil olarak deforme olmu insanlar tarafndan elendirilmekteydi.
Gnmzdeki anlamyla mizah, Rnesans hareketiyle belirmitir. Gnlk
hayata uymayan mantk, Rnesans iin zengin bir mizahn oluumuna yol
amtr. Kilise ve papazlara kar ok zengin bir mizah anlay gelimeye
balamtr. Sosyal, ekonomik ve politik ynden km ve mantk yaps
gnlk yaantya uymayan Ortaa, mizahn gelitii dnemdir. Bu
devirde,mizah, belirli kitleleri hedef almaya balamtr. Mizah, soylularla
sosyal deerler iin savarken arkasna halkn desteini almaktadr. Moliere
ve Cervantesin eserleri o dnem iin bulunmaz bir ortam yaratmaktadr.
Hogr ats altnda politik ve ekonomik mcadeleler de mizahla
verilmektedir. Basnn ortaya karak etkinliinin artmasyla, mizah bir g
haline gelmeye balamtr. Bylece, szl mizahn yannda yazl mizah da
etkisini artrm, hatta szl mizah ikinci plana itilmitir. zellikle
karikatrler ve mizah hikyeleri ilgi ekici olmaya balamtr (ngren,
1998: 2022).
Mizahn akli bir unsur olduu ilk olarak 15. yy. da kabul edilmitir.
Ancak nasl kullanld 16. yy.a doru aratrlmaya balanmtr. 18. yy.
da mizah yapanlar, sanatsal ve edebi metinlerde mizah kullanmaya
yetenekli kiiler olarak grlmektedir. Bylelikle mizah yava yava
gnmzdeki anlamna yaklamtr. Bu dnemde mizah, zek ve
maskaral da iine alan bir terim olarak kullanlmaya balanr.
Mizahn iyiletirici gcnn olduu dnlm, karakteristikleri ve
yapsnn anlalmas 20. yy.a doru olmutur. Mizah bylece 15. yy.dan
farkl bir anlamda kkenini bulmu ve bu anlamyla ykselmeye
balamtr (Wickberg, 1998: 18). Mizahn tarihte salk asndan da
nemli olduu dnlmtr. Mizah, 13. yy.da cerrahi mdahaleler iin
anestezi olarak kullanlrken, 16. yy.da depresyon hastalarn tedavi etmek
iin tavsiye edilmektedir. Ortaada mizahn, sindirime yardmc olduu
dnldnden saray soytarlar soylular byk yemek salonlarnda,
yemek srasnda elendirmektedir (Hefferin, 1996: 42). Mizahn fiziksel
salk asndan yararl olduu dncesi yeni deildir. aka, kalbe ila
kadar faydaldr benzeri ataszleri, Yunanllarn hastalar tedavi etmek iin
komedyenleri hasta evlerine gndermeleri, Kleinnin 1999 tarihli mizahn
iyiletirici gc adl yazsna gre; Amerikan yerlilerindeki kabile
doktorunun hastalar iyiletirmek iin maskaralk yapmas bilinen eski
rneklerdendir.
Yeni teknolojiler gelierek toplumsal ilikileri de deitirmeye
balamt ve modern elence kltrleri zerinde belirleyici bir etki
oluturmulard. kinci Dnya Sava sralarnda elence frsatlar ortaya
karan radyo ve televizyonun elence kalplar zerindeki etkisi byk
olmutur. Sava sonras dnemde ise televizyon balca ev elencesi olarak

smail YARDIMCI 6

radyonun yerini almtr (Philips ve Tomlinson, 1992:16). Bunda phesiz

grntnn de etkisi byktr. nsanlar radyoda konuulanlar hayal
gleriyle canlandrrken, televizyon sese grnty de ekleyerek olaylar
olduu gibi vermeye balamtr. Kitleler, bylece iletiim aralarnda
yalnzca sesli mizah deil, grntsel mizah da tanmlardr.
Mizahn Trk toplumunda uzun bir gemii vardr. Mizah tarihini
dnemlere ayrmada farkl yaklamlar mevcuttur (zcan, 2002: 21). Ferit
ngren Trk mizahn; Antik Anadolu Mizah, Seluki Mizah, Osmanl
Mizah, Cumhuriyet ncesi Anadolu Mizah olarak blmlendirmitir.
Aziz Nesin ise; Eski Trk Mizah Dnemi, Nasrettin Hoca Dnemi, ki
Koldan Yryen Divan Edebiyat ve Halk Edebiyatnda Mizah, Diyojen ve
Srei olan mizah gazeteleri Dnemi, kinci Merutiyet Mizah Furyas
Dnemi, Son Dnem, olarak ayrmtr.
Nesine gre; Mizahn farkl dnemlere ayrlmasnda sosyal, siyasal
ve ekonomik nedenler rol oynamtr. Mizah hem egemen snflarn
basksyla doar, hem de kendisinin douran egemen snflarn basksn
arr. Tarihte grlmtr ki, egemen snflar mizah yapan ve kendini
eletirenleri yok etseler de, sonunda yine mizah kazanmtr. lk alardan
bu yana toplumda var olan dzensizlikler, hakszlklar, ktlklerle beraber
mizah da grlmtr.
Toplumsal yaamn deiimiyle beraber mizah anlay da
gelimitir. Anadoluda domu ama nleri tm dnyaya yaylm Noel
Baba, Ezopun mizah ykleri nesilden nesile aktarlmtr (zcan, 2002:
20). Ezop Anadolulu olduu halde Bat mizahna kaynaklk etmitir. Ancak
Antik Anadolu dneminde yer alan Ezop, Bat mizahnn ekirdeinde yer
alsa da, bu dnemin ardndan gelen Seluklu mizahnda etkisi
grlmemektedir. Ezop ile Nasrettin Hoca arasndaki mizah anlay
bakmndan bir benzerlik yoktur. Bu durumun temel sebeplerinden biri
Antik Anadolu kltr iftlik ve baclk kltrne dayanrken,
Seluklularda obanlk yaplmasyd. ki dnem insannn farkl yaamlar
ve geimini salama ekilleri mizah anlaylarna da yansmtr. Bir dier
etken, Antik Anadolu evre kltrlerin bir sentezine ulaabildii
dnemlerde ok parlak bir ykseli gstermi, bunun dndaki zamanlarda
gerilemitir. Ancak Seluklu mizah baka toplumlardan etkilenmeden ve
bask altnda kalmadan kendini gelitirmitir (ngren, 1998: 43).
Dede Korkut ve Kelolan masallar, Nasrettin Hoca fkralar,
Seluklu dneminin nemli mizah rneklerindendir. Kelolann padiahn
kzn istemesinde, Nasrettin Hocann gle maya almasnda, Karagzle
Hacivatn saf ve drstl Trk halknn zelliklerini, mizah anlayn
yanstmaktadr. Osmanl mizah, imparatorluun matbaa ve basn ncesi
mizah eitlerini kapsamaktadr. Osmanl mizah, durgun ve deimez bir
yapya sahiptir. Osmanl kltr deerleri iinde halk edebiyat ve divan
edebiyat yer almakta, Karagz ile Hacivat, Piekr ile Kavuklu iki kltrn

Sosyal Bilimler Dergisi 7

temsilcisi olarak ortaya kmaktadr.(ngren, 1998: 5152). Osmanllar

mizahnda slam geleneinin miras brakt glme etik ve estetiini
devralmlardr. Mizah szlnde yer alan kelimelerin neredeyse tamam
Arapa-Farsa kkenlidir. 19. yzyl sonuna doru mizah basnnn ortaya
kmas farkl anlaylar ve sorunlar ortaya karmtr. 1830lardan
itibaren matbaann yaygnlamas, mizahn gelimesini salamtr. lerinde
Nasrettin Hocann fkralarnn da bulunduu pek ok fkra ve hikye
baslmaya balanlmtr. Matbaann gelmesi ve kullanlmas, mizahn
gcn de artrmtr. Mizah gazeteleri halkn bildii, sevdii Nasrettin
Hocadan, Ortaoyunundan, Karagz temsilinden birok unsur alp
kullanmtr. O dnemlerde yeni balayan modernlemenin tm iaretleri
mizah malzemesi olarak kullanlmaktayd. Buharl gemiler, fotoraf
makineleri, tiyatrolar, demiryollar eski ve yeninin atmasnda yer
almaktayd. kinci glme unsuru, modernleme unsurlarnn kt ilenmesi
ya da hi ilenmemesidir. izilen trenleri atlar gemekte, bozulan vapurlar
kayklar ekmekteydi (Georgeon, 2000: 9092).
1870 ylnda ilk mizah dergisi Diyojen stanbulda yaynlanmtr.
Namk Kemal ve Teodor Kasapn kardklar bu dergi, byk yank
uyandrmtr.

Resim 1; Diyojen Dergisi Kapa

Kaynak: http://www.karikaturculerdernegi.org, 2011
1878 ve 1909 yllar aras hem basn hem de Trk mizah iin
karanlk bir dnemdi. 1908 ylnda ilan edilen II. Merutiyetle ok sayda
mizah dergisi kmaya balam, ancak pek ou sadece birka say devam
edebilmitir. Sansrden kurtulan bu dergilerden Karagz, Hacivat,
Boboaz, Cingz mizah arlkl yaynlaryla dikkat ekmilerdir. Bu

smail YARDIMCI 8

yaynlarda daha ok saraya, Sultan Abdlhamite ve gemi dneme

satamalar ve ince yergiler grlmektedir (Yardm, 2002: 20). Trk
mizahnn durgunluk dnemleri, I. Dnya Sava ile Kurtulu Sava
dnemlerine rastlamaktadr (Nesin, 2001: 45). Kurtulu Sava
dnemlerinde Merutiyet mizahnn gelenekleri kntye uram,
Cumhuriyet dnemi mizahnn ilk biimlenii belirmitir. 1928 yl hem
byk bir bitii hem de byk bir balangc iaret etmektedir. ngrene
gre Yeni harflerin kabulnden sonra 9 Austos 1930 da Serbest Frkann
kurulmas ve ksa sreli birok parti deneyi ile mizahn yaps farkl
ekillenmeye balamtr. II. Dnya Sava mizahn ynnn deimesine
neden olan olaylardan biridir. 19451950 yllar aras mizah asndan
geliim yl olmu, gen cumhuriyetin mizah kadrolar bu dnemlerden
itibaren yetimeye balamtr. II. Dnya Savann neden olduu zorluklar
ve basklarla, egemen snfa kars mizahn sava grevi balar,bu savan
nclerinden biri de Makro paayd (Nesin, 2001: 55). Makro paa 25
Kasm 1946da kt.

Resim 2; Marko Paa Dergisi

Kaynak: http://homur.blogspot.com,2011
Marko paa siyasal mizah trnde kan ilk gazetedir. ttihatlar
dnemindeki Kalem ve Cem gibi dergiler saylmazsa, mizah anlamnda
en byk ilgiyi Makro paa grmtr. Makro paada yer alan
Trkiyenin Amerika Birleik Devletleri ile ilikileri, antidemokratik
yasalar, karaborsa, enflasyon vb. konular mizah yoluyla eletirilmitir
(nuur, 1992: 215).
1950 ylndan sonra yeni bir evrenin balad sylenebilmektedir.
Bu ylda, Cumhuriyeti gerekletiren parti muhalefete gemi, muhalefet
partisi ise ynetimde olmutur. Bu dnemde mizah anlay olgunlam ve

Sosyal Bilimler Dergisi 9

ustalk gstermitir. 19601970 aras ise, Trkiyede yaanan askeri darbe

ve yeni anayasa sarsntlar, mizaha da yansmtr. Karikatr ve hiciv byk
bir durgunluk yasamtr. 19701980 dneminde Grgr Dergisi kmaya
balam, Akbaba dergisi dnemini kapatmtr (ngren, 1998: 74). Bu
dnemde Karikatrcler Dernei kurulmutur. Bu dnem karikatrclerin
altn yl olarak deerlendirilmektedir. Uluslar aras Nasreddin Hoca
Karikatr Yarmas dzenlenmi ve iyi sonular alnmtr. Ayrca bir de
Karikatr Mzesi kurulmutur (Balcolu, 2001: 180). 19801990
dnemlerinde tm basn, ofset teknolojisini kullanmaya balam, renkli
televizyon yaynna geilmi ve ok partili dneme hazrlk abalar
grlmtr. 19902000 dneminde ok kanall televizyon yaynlar vardr.
Mizahta canllk ve yaygnlama grlmektedir. Bu dnemde mizahlar
etkileyen en nemli unsurlardan biri, kitle iletiim aralardr. Radyo, siyah
beyaz televizyon, renkli televizyon, ok kanall zel televizyonlar
Trkiyeyi ve mizahlar da deitirmitir (ngren, 1998: 74).
Mizahn Trleri
Mizahn deiik trlerde oluu, farkl toplumlarn farkl kltrlere
sahip olmasndan kaynaklanmaktadr. Yaam koullar birbirine benzeyen
toplumlarn halklar birbirlerinin mizahn daha kolay anlamaktadr (Nesin,
2001: 19). Ayn dili konuan toplumlar iin de benzer dnceler
sylenebilmektedir. nsanlar farkl durumlara glerler. rnein bir kiinin
buzda kayarak dmesi kimilerini ok gldrrken kimilerini ise yalnzca
glmsetmekte, belki de hi gldrmemektedir. Bunun nedeni insanlarn
ayn mizah trlerinden holanmamalardr.
Shadee gre, mizah, grsel, iitsel, figrsel ve szl olarak
ayrlabilir. Figrsel elementler, komik giysiler, karikatrler, izgi filmlerdir.
Karikatr, uzun bir gemie sahip olmasa da etkili bir mizah trdr.
Karikatrlerde, kiinin yz veya vcut orantlarn olaand olarak
bytmek veya kltmekle allmadk grntler elde edilir. kinci olarak,
olmadk iki e, rnein kuba ile insan vcudu, birletirilir. Karikatr
basnn toplumda yaygnlamasyla yerini bulmutur. Karikatrde, yaamn
her trl durumu konu edilerek mizah oluturulur. Karikatrc, olaan bir
grnt iinde olmadk snflar bir araya getirebilir yada gnlk hayatta
olmayan bir grnt iine olaan bir grnt koyabilir. Karikatr, yalnzca
konuyu deil, izim yetenei, espri gc, elence ve hogry iinde
barndrr (ngren, 1998: 37).
izgi film ise canl aksiyon sinemasna gre, biimleme olgusunda
tad farklla karn, kulland teknik ara, film, kamera ve grnt,
hareket, ses, kurgu ile oluturduu grsel dili kullanarak benzerlikler
gsterir (Ilgaz, 1997: 19). Giysiler de zellikle tiyatro gibi gsteri
sanatlarnn nemli bir parasdr. Komik bir oyun sergilendiinde

smail YARDIMCI 10

oyuncunun giydii komik kyafetler veya palyaonun kyafetleri izleyiciyi

gldrebilmektedir. Szl mizah; akalar, sz oyunlarn, bilmeceleri vb.
iermektedir. Szl mizah, konumalarda yer almaktadr. En geni ve en
ok kullanlan mizah trdr. Grsel mizah, pandomima, taklit ve dier
komik hareketlerde grlmektedir. Teknolojik gelimelere bal olarak
filmler, klipler, mailler de buna eklenmitir. Mizah, baz eylemler,
sylemler, durumlar, abartl davranlar yoluyla olumaktadr. Alaya alma,
mizahn saldrgan bir eklidir. Dier kiinin zayf bir ynn ortaya
koymaktadr. Bir kiinin kulaklarnn, ayaklarnn ya da ellerinin abartl
olarak byk olmas insanlar gldrmektedir. Grsel mizah, mizahn geni
bir eklidir. Bunlarn dnda espriler, komik bilmeceler, maskaralklar,
pantomimler nemli mizah trlerindendir. Konuma eklinin arpklklar da
mizahlarn konular arasnda ska yer alr. Tavrlar da ekiller gibi
gldrme sebebidir. Tavrlardaki tuhaflklar, daimi tekrarlamalar veya
abartlar, gln durumlara neden olur. rnein srekli yere den bir kii,
baston gibi dimdik yryen insanlar komik olaca gibi bir hkmdara yada
mdrne ezile bzle devaml selam veren bir kii de komik
grlmektedir. Bunlar oaltmak mmkndr. Koestler ise eitli mizah
trlerini; yle sralar;
Cinas ve akalar: Bu tr; nsanlarn zihinsel ve szl yeteneklerini
ortaya koymaktadr. Kii, karsndakini szck oyunlaryla etkileyerek,
zeki bir biimde nkteli konumalar yapmakta ve glmeye neden
olmaktadr.
nsan ve Hayvanlar ieren Mizah: nsanlarn ve hayvanlarn
karikatrlerinden olumaktadr. Burada karakterlerden bazlar kk
dmektedir.
ocuklar ve Yetikinleri ieren Mizah: ocuklarn yetikinleri taklit
etmesi, elbiselerini giymesi gibi.
Parodi: Parodi bir eserin komik bir biimde ele alnmas veya taklit edilmesi
anlamna gelmektedir.
Talama ve Hiciv: Genellikle hiciv
yaamda baar kazanmalarn
salayacak gl mali yada siyasi olanaklara sahip olmayanlar tarafndan
saldr yada savunma arac olarak kullanlmakta olup kelime oyunlar daha
ok yaplmaktadr. (Djeux, 2000,32). En ok kullanlan mizah
eitlerindendir. Hicivde ak bir saldr grlmektedir. Bu nedenle
hogrye en fazla ihtiyac olan mizah eididir (ngren, 1998: 32). Hiciv
saldrganlk iermektedir. Toplumsal alanda ve genellikle modada, yeni
kltrel etkinliklerde vb. gndelik yasam iinde ciddiye alnan olaylara bir
tepki olarak kullanlmaktadr. zetle ciddi konular dikkate almama, kar
kma yoludur (Fenoglio ve Georgeon, 2000: 8).
Maskaralk: Daha ok grntsel kabalktan olumaktadr. Bir kiinin
karmak bir ortamda bakasnn kafasna vurmas veya uygun zamanlamas
olmayan davranlar.

Sosyal Bilimler Dergisi 11

Anlamsz Szler: Bir insann duygularnn, bulunduu durumun anlamsz

iirler veya yazlarla ifade edilmesidir. Bunun yannda gerek ve mantk
d, uydurulmu aslsz hikyeler de glmeye neden olur.
Kyafetler Kullanlarak Yaplan Mizah: Kiinin yzn boyamas, deiik
klklara girmesi ile ortaya kan mizahtr. Moda da mizahlar iin iyi bir
malzeme kaynadr. ok iman, ok yal veya irkin bir kiide, modaya
uygun bir kyafet grldnde insanlar kendilerini glmekten alamazlar
(Yceba, 1976: 57). Ya da moday ok geriden takip eden bir zenginin
durumu mizah oluturabilmektedir. Yaygn olan ve gnlk hayatta
kullanlan mizah trlerinden bazlar, fkra, mizahi iir, karikatr,
kuklalardr. Bunlar geniletmek mmkndr. Bu trleri birbirinden kat
ayrmlarla snrlandrmak doru olmayacaktr, bazlar i ie girmektedir.
an gerekleri ve gelimelerle bazlar yok olmakta, bazlar ise yenileri
eklenmektedir eklinde tanmlamtr (Pauluk, 1999: 78).
Mizah trleri, nemini; toplumdan topluma aktarmas ve o
toplumun zelliklerini kullanmasndan almaktadr. Mizah trlerinin ortaya
kn bir tek zellie bakarak aklamamak gerekmektedir. Mizah trleri,
hikyenin, iirin, resmin, tiyatronun, gsteri sanatlarnn, fotorafn
olanaklarndan da yararlanmaktadr (ngren, 1998: 34).
Burns 1998 ylna ait mizahn trleri adl almasyla, 30dan fazla mizah
eidini, 6ya indirmitir. Bunlar;
Szck Oyunu: Mizah, baz kelimelerin iki anlamyla kullanlarak
oluturulur.
Etnik Mizah: Mizah, farkl kiilerden oluan farkl kltrlerden de
yararlanmaktadr.
Basmakalp Szler: Mizah, belirli gruplar ve insan tipleri hakknda abartl
toplumsal kavramlarn kullanmaktadr. Mizah eitleri iinde ayn
cmleler, benzer kiiler yer alr.
Ticaret Hayat: Mizah, eitli meslek gruplarna ve i hayatna ilikin
konulara da girmektedir.
Aalama ya da iddet ierikli: Mizah insan ve hayvan kusur veya
zayflklarn kmser ve bunu kendi iinde kullanr.
Cinsel ierikli: Mizah, dorudan veya dolayl olarak cinsel ierikli konulara
da yer verir (ngren 1998: 15).
Bu trlere gsterilen ilgi, mizah elerinin deiik ekillerde
kullanlmasndan kaynaklanmaktadr. Fkra, hikye ve iir, sze dayal
trler olduu halde, karikatrde grnt, birinci sradadr. Yazsz
karikatrde ise sz ortadan kalkarak, grntye mizah yklenir. Mizah
elerinin, birbirlerinden biimlerde bir araya getirilmesi, yeni bir olayn
ortaya kmasna neden olur. Sinemann ortaya kmas, bir anlamda hareket
eden karikatrlerin, yani izgi filmin domasn salamtr. Mizah
trlerinin gelimesine etkide bulunan bir dier etken elence ve hogrdr.

smail YARDIMCI 12

lk mizah gsterilerinden itibaren hogr ve elenme, komediye

aktarlmtr. Bu bilgilerin eliinde mizah 3 grupta toplamak mmkndr.
Bunlar aadaki ekilde sralayabiliriz.
Popler Mizah
Pop kavram, Latincede Populos kelimesinden tremektedir.
(http://tr.wikipedia.org/wiki,2010). Popler, genel anlamda, bir olay, konu,
nesnenin insanlarn ilgilenmesine bal olarak artan bir kavramdr. 20.
yzyldan sonra zellikle toplumsal modernleme ile yaylan ve kavram
olarak kltrel gelimeleri ve gndem oluturan olaylar kapsamaktadr.
Mizahn poplerlilii de bu bilgiler nda geliebilmektedir rnek olarak
da eitli srelerde ilgilenilen yada gndem oluturmu ve bir ekilde
byk gruplara hitap eden toplumsal olaylar sralanabilmektedir.
Mesela ekonomik bozukluklarn olduu dnemlerde enflasyon canavar gibi
bir karakterin oluturulmas ve farkl toplumlarda da ayn karakterin farkl
versiyonlarnn izilmesi gsterilebilir.

Resim 3; H. Payne Ait Bir Karikatr

Kaynak: http://orhankaraca.blogspot.com/2008/03/enflasyoncanavar.html,2011
Siyasi Mizah
Siyasi mizah, mizahn nemli bir parasdr. Genelde politikaclar
tarafndan yasakl ve engel olunan eyleri ykarcasna muhalif bir tavrla
rejime ve rejimin sylediklerine kar kar. Tarihsel olarak, Atina
demokrasisini eletiren tiyatral gsterilere ve mizah ieren iirlere
rastlanmaktadr (Henderson, J. ,1993: ) .
Siyasi konular ama edinen izgi ve yazl mizah, 18. yzylda
oalm Lterciliin ortaya k ve ngilterede Hannover Hanedanyla
Jakobitler arasnda meydana gelen olaylar anlatan izgiler nemli siyasi

Sosyal Bilimler Dergisi 13

karikatrler arasnda saylmaktadr. Ayn ada yaam ngiliz ressam

William Hogarth'da eserlerinde bu zellie ok yer vermitir. Bazen
acmasz da olabilen almalarnn ou dnemin politikas ve deerleriyle
dalga geen eletirilerdir. Bu tarz izimlere genelde onun adndan gelen
Hogarth ya da Hogarth tarz denmektedir.

Resim 4; Gin Lane Bira Soka ve Ginlane

Kaynak: www.wikiwak.com/.../Artwork/Others, 2011
Siyasi mizah, politik yn ayrt etmeksizin, genellikle siyasi
gndemin etkisiyle kendine malzeme bulmu ya da, ou zaman elence
amac salamak yeterli olmutur. Tabiatyla ok nadiren kendisini yapc
grnmnde sunar; ou zaman muhalefet ya da protestonun bir paras
gibi kullanlm, ama daha ok sorunun ta kendisi olmutur.
Kara Mizah
18. yy. sonlarna doru Fransada ortaya kan edebiyatta farkl
bir mizah trnden sz etmek olasdr. Yenian getirdii tm
karamsar ve umutsuz tablonun yaratt bu yeni mizah tr "kara mizah"
diye adlandrlmtr.
Sanayileme temposu, teknolojik gelime, zenginliklerin paylalmas
yolunda gitgide gerginleen uluslararas gelimeler, bata byk kentlerde
yaayanlar olmak zere Avrupal yazar, sanaty, dnce adamn derinden
yaralamtr. Birbirini izleyen savalar, u boyutlarna varan smrgecilii,

smail YARDIMCI 14

mantar gibi yerden biten fabrikalarda kle koullarnda altrlan ocuklar ve

kadnlar byk aktoral sarsntlar kuatmtr (Batur, 1987: 27 ).
Bu artlar altnda gelien kara mizahn nkteden ve mizahtan ayrlan yan
ok daha sert ve vurucu bir dile sahip olmasdr.

Resim 5; Ken Spragueya Ait Bir Karikatr

Kaynak: http://www.kenspraguefund.org/gallery, 20110531
Kara mizah hiciv ve yergiden ayrmak zordur ancak kara
mizahtaki yergi ok daha acmaszdr. Enis Batur'a gre vatoz gibi
arpp geer kara mizah deyileri, ama dedikleri yerde durmadan
hatrlanan bir ac kalr. Kara mizahn ayrt edici bir zellii de,
tohumunda grlen koyu umutsuzluktur. Gemie de gelecee de inanmaz
kara mizah. Bu umutsuzluk dozaj, onu inan olgusundan sebeplenen
btn deerleri acmasz klarak sorgulamaya, dahas yerle bir etmeye
yneltir.

Sosyal Bilimler Dergisi 15

Resim 6; BarAtilla ZERe Ait Bir Karikatr

Kaynak: http://home.anadolu.edu.tr/~aozer/aozercalismalar/baris.gif, 2011
Mizahn Yaps ve nemi
Mizahn tam olarak nasl ortaya kt gizemini korusa da
teorisyenler, insanlarn ne ekilde ve niin gld konusunda almalarn
srdrmektedirler. Snetsinger ve Grabowskiye gre mizah, evreden
olumaktadr;
Uyarlma, sorun zme ve sonu. Uyarlma evresinde dinleyici,
mizahi bir iaret alr. aret, bir sembol olarak da adlandrlabilir. Bu bir
palyao kostm veya bir komedyenle gz gze gelme de olabilir. Sosyal
durum, uyarc evreyi etkilemektedir. Bununla beraber akann yaps,
ierii ve karmak olup olmad uyarc evreye uygun olmaldr. Bir iitsel
veya grntsel mizah uyarm olduunda, birbirine uymayan bilgileri
anlamak iin problem zme basamak olur. Sorun zmenin ardndan
uyumazlklar, sonulandrlr. zmle beraber glmseme ve glmenin
eitli ekilleri ortaya kar (Williams, 2001: 16).
Baz aratrmaclar ise mizahn nasl olutuu, neye sebep olduu ve
niin komik olduu konusunda incelemeler yapmlardr. Zihinde oluan bir
mesajn mizah kullanlarak nasl gzel szcklere dnebildiine ve
insanlarn buna nasl kolaylkla odaklanabildiklerini aratrmlardr.
Mizahn iki temel zelliinden birletirme ve blme, mizahn yapsnn
anlalmasnda anahtar rol oynamaktadr. Politikaclar mizahn bu

smail YARDIMCI 16

zelliklerinden ska yararlanmaktadrlar. Dinleyicilerini veya semen

kitlelerine seslenirken mizahla onlar birletirmeye almakta, bir yandan
da yine mizah kullanarak rakip partilerin semenini blmeye
hedeflemektedirler. letiimciler de etkili bir sz sylemek iin ve izleyici
veya dinleyiciye bu ekilde ulamak iin mizahtan yararlanr. Buradaki
temel nokta izleyici veya dinleyicinin sunulan mesaj nasl yorumladdr
(Meyer, 2000: 311).
Mizah kimi zaman gndelik yaamn baz ynlerini insanlarn
nne gldrc bir ekilde sunmakta; kimi zamansa insanlara ac veren
olaylar, hayatn tuhaf ya da sama ynlerini kendine zg bir bakla
deerlendirilebilmektedir. Mizah ounlukla bir ortam yumuatmak, gergin
atmosferi datmak, kiiler aras diyalogu artrmak veya kiinin kendisini
sevdirme ve beendirme amacyla yaplmaktadr. Pozitif ynl kullanlmak
zere dnlse de, yine de mizah, kmseme, kiinin yada bir eyin eksi
ynleriyle alay etme dncesiyle de kullanlmaktadr. Kiinin bir eye
glmesi iin, kendisini iyi hissetmesine, salkl olmasna ve glme
yeteneine ihtiyac vardr. Mizah, her insann ayrc psikolojik parmak
izidir (Manning, 2002: 12).
Mizah, yazl basn yoluyla pek ok okuyucuya ulamas ve onlar
tarafndan beeniyle takip edilmesi nedeniyle, toplumu etkilemek iin
zaman zaman kullanlmtr. Kimi zaman sanayiciler, kimi zamansa
politikaclar sempati ve beeni kazanmak iin mizah kullanmlardr. Sava
dnemlerinde dman devletlerini hicvetmek, onlar aalamak iin
karikatrden faydalanlmtr. Dier dnemlerde ise i politika, kadn erkek
sorunlar, aile, ordu, polis vb. kurumlar konu olarak karikatrlerde yerini
almtr. Toplumdaki, kurumlardaki arpklklar mizahla yanstlmakta,
konuya dikkat ekilmektedir. (ngren, 1998: 22). zellikle halk fkralar,
gldrmekle beraber toplumun yanllarn ortaya koymaktadr. Nasrettin
Hocann kazan dourdu fkrasnda Kazann dourduuna inanyorsun da
ldne neden inanmyorsun? sz, bedavacln urad komik akbeti
ortaya koyan yerinde bir hicivdir.(Yceba, 1976: 59).
Mizahn Fonksiyonlar
Mizahn fonksiyonlar, sosyal davranlarda mizahn nemini ve
insanlar aras diyaloglarda memnuniyetin artmasna yapt katky
gstermektedir. Mizah, kiinin kendi kendine rahatlamasn ve bakalaryla
daha derin ilikiler kurmak iin ortam hazrlayarak bir frsat salamaktadr.
Ayn zamanda gergin ortamlarn ortadan kaldrlmas, atma stresin
giderilmesi ve problem zmede arac olmaktadr. Bir baka deile mizah
psikolojik rahatlamay salar. Bununla beraber, vcudun baklk
sistemini glendirilmesine yardmc olduu kadar kalbi ve kaslar da
glendirir, acy azaltr; ksaca fiziksel ve ruhsal sala katkda bulunur
(Du Pr, 1998: 20).

Sosyal Bilimler Dergisi 17

Buna gre mizahn fonksiyonlar unlardr:

Sosyolojik Fonksiyonu;
Sosyolojik fonksiyonuna bakldnda, mizahn bireysel ve
toplumsal olarak ne kadar nemli olduu grlr. Mizah, kiilere kendi
deneyimlerini rahat bir atmosfer iinde sunma imkn vermektedir. Mizah,
evli iftler arasnda, derslerde, doktor ile hasta arasnda vb. durumlarda ho
bir atmosfer iinde etkileimin olmasn ve rahatlamay salamaktadr.
Mizah, zellikle skntl dnemlerde problemin zlerek, uzlama
ortamnn olumasna yardmc olur. Gl arkada balarnn kurulmasnda
basamak grevi grr (Mierop, 1999: 8). Mizahn insanlara katt sosyal
memnuniyet olumlu ynde kabul grmektedir. Mizah insanlar aras
ilikilere, samimiyet, doruluk, nezaket, sayg katmaktadr. nsanlar
arasndaki stat farkllklarndan doan iletiimsizlii de ortadan kaldrarak
ilikilerin salamlamasna yardmc olur (Du Pr, 1998: 25).
Mizahn temel fonksiyonlarndan biri, zevk vermektir. Kii
bylelikle mizahla beraber yapt iten zevk alr ve sosyal yaamna daha
sk sarlr. Mizah insanlarn kaynamasna yardmc olmasnn yannda,
insanlar arasndaki etkileimin artmasna da sebep olur (Provine, 1996:
39). Mizahn iletiim aralarnda yer almas, o aralarn tercih edilmesinde
katk salayabilmektedir. Mizah ierikli mesajlar insanlar arasnda sklkla
gnlk konumalar iinde tekrar edilmektedir. Bylece insanlar
televizyonda yaynlanan bir reklamda geen komik bir grnt ya da
metinden birbirlerine bahsedebilmektedirler. Bu konumalar, insanlar
birbirine yaknlatrd gibi, ayn konulardan bahsedilmesini ve keyif
alnmasn da salamaktadr. Ortak konular, insanlarn toplum iinde
kendilerini yalnz hissetmeleri yerine, bir durumu paylama dncesini,
bylelikle grup ruhunun olumasn salamaktadr. Kii, bu gelimelerden
haberdar olmad durumlarda kendini dlanm hissedebilmektedir.
Bylece ait olduklar kltrle btnlemek yerine, kendi toplumlarna
yabanclarlar (zodak, 2001: 24).
Bir kiiye, gld zaman ne hissettii sorulduunda, kendisini,
enerjik, rahatlam, mkemmel, mutlu hissettiini syleyecektir. Kii
kendini, daha az stresli, daha salkl, gen, pozitif enerji ykl, sakin bulur.
Btn bu olumlu duygular kiinin gndelik hayatna olumlu olarak
yansyacaktr. Kiinin iticilikten uzak kalarak, toplumda sayg ve sevgi
grmesini salayacaktr. Mizah, znt verici olaylarn ardndan kiinin
kendini toplamasna yardmc olur. Mizah duygusuna sahip olan kiiler
yalnz kalmazlar. Etraflarnda onunla sohbet etmek isteyen ok sayda kii
olur. Bu da kiiyi asosyal olmaktan uzaklatrr (Westburg, 2003: 24).

smail YARDIMCI 18

Psikolojik Fonksiyonu;
Mizahn insan vcuduna etkilerini anlamak iin ncelikle glmenin
ne olduunun anlalmas gerekmektedir. Glme, nefes borusunun
almasyla ve ses tellerinin titremesiyle oluan ritmik ve kaslmal bir vcut
hareketidir; eleyile kaslmal hareketler ve anlamsz seslendirmeler
btndr. Bu hareketin vcut sistemleri zerinde olumlu etkileri vardr.
Mizah ve insan biyolojisi arasndaki balant olumludur. Belirli artlar
altnda mizah, iyiletirici rol oynamaktadr. zellikle, sinir sistemi, kas
sistemi, solunum sistemi, baklk sistemi zerinde almalar yaplmtr.
Glmeyle beraber kan aks hzlanr, kandaki oksijen oran artar, akcierler,
diyafram ve yz kaslar hareket eder ve doal bir ar kesici grevini
stlenir. lave olarak, endorfin salgsnn artmasyla ac azalr ve
memnuniyet duygusu artar. Tansiyon, akann ilk safhalarnda oluur ve
glmeyle beraber der. Glme balad zaman endokrin sistemi uyarlr ve
kandaki endorfin retimi artar. Bu zaman srecinde eitli hormonlar
salglanr ve bu hormonlardan bazlarnn ar kesici etkisi vardr. Glmenin
gelmesiyle kiide bir rahatlama balar. Beynin duygu ve yaratcl kontrol
eden sa yarm kresi aktifleir. Vcut ss ve ac algs der, hormon
retimi balar, baklk sistemi aktif hale gelir. Mizah, salkldr ve vcut
iin yararldr. Yaplan almalarda, vcudunda %80in stnde yank
bulunanlarda, yeterli dozda ilala beraber mizaha maruz kaldnda kiide,
ok byk lde iyileme grld kaydedilmitir (Williams, 2001: 21).
Glme ve mizahn psikolojik adan insanlar nasl etkilediini bulmak iin
ok sayda aratrma yaplmtr. almalara gre mizah, insanlardaki
acmaszl, sertlii, kabal en aza indirmeye yardmc olmaktadr. Bu
nedenle mizahn insanlar zerindeki psikolojik etkisinin olumlu olduu
dnlmektedir. Mizah kullananlarn morallerinin yksek olduu
kaydedilmitir. Bu da insanlar depresyondan uzaklatrmaktadr, yine de
endielerden insann uzaklamasn salamamaktadr (Du Pr, 1998: 22).
fke ve korku insanlarda zaman zaman olumaktadr. Mizah ile bu iki
negatif duygunun stesinden gelerek, kii korku ve fkesini azaltabilir.
Mizah, kiinin problemlerini zmez, ancak problemlerin datlmasnda
nemli rol oynar. Kayg, fke ve stresin azaltlmasna yardmc olarak farkl
bak alar bulunmasn salar. Kii, bir ortamda utandnda, zntl
olduunda, baarszlklarnda mizahtan yararlanrsa, rahatlamaya balar.
Kiinin olaya farkl ynden bakmasn salayarak, denge kurmasna
yardmc olur. Denge olmadan kiinin psikolojik ve akli ynden salkl
olmas beklenemez.
Cleese yapt almada dnmeyi kapal ve ak olma
modellerine dayandrmtr. Ak modelde, kii psikolojik olarak daha rahat
bir yap sergilemitir. Bylece aratrmaya hevesli, neeli ve demokratik
zellikler gstermekte, mizaha yatkn olmaktadr. Kapal modelde kii,
gergin, kat, hiyerariye nem verir. Ak modelde ise, yaratc ve

Sosyal Bilimler Dergisi 19

yenilikidir. Ak modele uygun kiiler, evreleriyle daha rahat iletiim

kurarlar ve rahat tavrlar sergilerler (Hefferin, 1996: 52).
Beyin fonksiyonlar mizahtan etkilenmektedir. Sol beyin yar kresi
ve sa beyin yar kresi birbirinden farkldr. Glme, allmadk ekilde
insann bilin seviyesinin artmasna ve beyinde oluan bilgilerin
oalmasna, bylece beynin kapasitesinin ykselmesine yardmc olur.
Byle bir durumda kii, u iki belirsizlii anlama yeteneine sahip olur.
Birincisi, problemin ince ayrnts, dieri de problemin somut ve mantksal
yndr. Gardner, glmenin ayn zamanda beyin kapasitesini ykselttii
gibi, beyin yarm kresinin zarar grmesini engellediini saptamtr. yle
grnyor ki mizah, kii zerinde eitli seviyelerde fonksiyonlara sahiptir
(Williams, 2001: 22).
Elence Fonksiyonu;
William Glassere gre drt psikolojik ihtiya vardr. Bunlar, ait
olma ihtiyac, gce sahip olma ihtiyac, zgrlk ihtiyac ve elenme
ihtiyacdr (Spurgeon,1998: 9). Mizah kiinin ruhsal olduu kadar fizyolojik
olarak da rahatlamasn salayan temel ihtiyalardan biridir. Hatta dier
temel ihtiyalarla da i iedir. Kii toplumla beraber mizah paylatnda
ait olma ihtiyacn; halkn ynetime kar olan isteklerini ya da eletirilerini
dile getirirken gce sahip olma ihtiyacn; dncelerini karsndakini
krmadan, hogry de beraberinde getirmesiyle zgrce konuabilme
ihtiyacn ve insanlara hoa vakit geirme adna elence ihtiyacn ksmen
karlamaktadr. Darvin, maymun ve empanzelerin dilerini gstererek
insanlara benzer glme sesleri kardklarn iddia etse de, glme genel
olarak insanlara zg bir davran sekli olarak kabul grmektedir. Glme,
pek ok duygunun ardndan oluabilmektedir. Utanma, alay etme,
sinirlenme, heyecanlanma, sevinme duygularn ifade ederken glme
oluabilir. Bu duygulara ilave olarak en yaygn grlme sebebi elenmedir.
Kii, hoa vakit geirdiini elenceli durumlarda belli eder, ortamn
getirdii honutluk ve mizahla beraber gler.
nsanlar farkl ekillerde elenmektedirler. Kimileri, zevk aldklar
ortamlara gitmekte, kimileri arkadalaryla hoa vakit geirmeyi tercih
etmekte, kimisi televizyon izleyerek elenmektedir. Elence, insann
hayattan zevk almasn, yaantsna farkllklar getirmesini salar. Mizah ve
bununla beraber gelen glme, kiinin yaantsnda bu honutluklara sahip
olmasna yardmc olur. Gnlk yaantda mizah, eitli biimlerde insan
hayatna girer. Televizyonda izledii komedi filminde, okuduu gln
hikyelerde, ite verilen kahve molasnda, arkadalarla akalamalarda veya
komik maillerle kii elenebilmektedir. Kii, enerjisini ve zamannn
ounu, aka yapmakla ve akay dinlemekle geirir. Yemek yemek,
yaamak gibi elenmek de insanlarn bir ihtiyacdr (Howe, 2002: 253).

smail YARDIMCI 20

nsanlar monoton bir hayatta hi elenmeden yaarlarsa, yaptklarndan

zevk alamazlar ve evrelerine verimli olamazlar. Bu nedenle elenme
ihtiyac da yemek imek kadar gereklidir, zellikle insan psikolojisi
zerindeki etkileri dnlrse, mizah hayatnda hi yaamam veya hi
glmeyen bir insan dnlemez. Mizah, ok skntl bir durumu insann
lehine evirebilmektedir. Kimi zaman insanlar, yaadklar aclar mizahla
elenceye dntrmlerdir. rnein komedyenler, izgi film yapmclar,
komedi yazarlar zor durumlardan kurtulma yolu olarak mizah
grmektedirler. Yaplan almalar, tannm birok komedyenin
ocukluunda youn aclar ve kayplar yaadn gstermektedir. rnein
Charlie Chaplin de teselliyi mizahta bulmutur. Londrann en yoksul
blgelerinde byyen Chaplin, on be yanda babasn kaybetmi, ardndan
annesinin akln yitirmesiyle byk bir ac daha yaamtr. Chaplin bu kt
anlarn filmlerde kullanarak elenceye dntrmtr (Klein,1999: 19
20). Yalnzca kendisi glmemi, kendisini izleyenleri de mizaha bomutur.
Sadece mesleki hayatnda deil, kendi dnyasnda da Chaplinin
ykselmesine mizah ok byk katk salamtr.
letiim Fonksiyonu;
Mizah, insan ilikilerinin olduu her yerde vardr; sosyal yaamn
hayranlk uyandran ve geni lde hatrlanan bir parasdr. Kiisel
ilikilerin her evresinde ve ilikilerin gelitirilmesinde mizah nemli
olmaktadr. Mizah, yalnzca insanlara zg olan sosyal bir zelliktir.
Mizahtan, iletiimin olumlu ynde ilerlemesine katkda bulunan temel
faktrlerden biri olarak bahsetmek yanl saylmaz. levsel olarak mizahtan
daha yararl olan ok az sosyal-kiisel beceri bulunmaktadr. Mizah, bireyler
aras iletiime yardmc olduu kadar, yaam kalitesinin ykseltilmesine de
yardmc olmaktadr. Mizah, ayn zamanda eitli bak alarnn
btnletirilmesi ve onlar arasnda kpr olabilme yeteneidir. nsanlarn
arasndaki ilikilerin gelitirilmesinde, kiiler arasndaki mesafeler, mizah
yoluyla ortadan kaldrlabilmektedir. Mizah, bireylerin birbirlerine
yaknlamasn salamaktadr. Mizahn paylalmasyla, ortak duygular
ifade edilmekte, dostluklar pekimekte, ortamn gerginlii azaltlmaktadr.
Mizah, kiilerin birbirlerine daha yakn olmalarna yardmc olmaktadr.
Ayn zamanda eler arasnda mutluluk iin anahtar rol oynamaktadr
(Mierop, 1999: 8). Mizah, bireylerin ve gruplar aras iletiimin gelimesinde
nemli bir faktrdr. Mizah, grup ruhuna canllk katmaktadr. nsan
etkileiminin neredeyse her eklinde grlen mizah, gruptaki kiilere enerji
vermekte, iletiimin gelimesine g katmakta, kiilerin birbirleriyle
etkileimde bulunmasn tevik etmekte, gzel bir diyalog kurulmasna
yardmc olmaktadr. nsanlar sohbetinden honut olduklar kiilerle
iletiimde bulunmaktadrlar. Mizah da konumalara canllk ve holuk
katmaktadr (Lippert, 2001: 23). Aratrmaclar, mizahn iletiim ortamna

Sosyal Bilimler Dergisi 21

katklarn tartrken, iletiimi zevkli hale getirdiini savunmaktadrlar.

Genelde iletiime iki adan baklmaktadr; kiiler aras iletiim ve kitlesel
iletiim. Brown ve Braynt, mizahn iletiim aralarnda kullanmnn temel
sebeplerinden birinin geni izleyici kitlesini ekebilmek olduunu
vurgulamlardr. Ortalama olarak televizyonda yaynlanan programlar
izleyenlerin gnde 15 kez gldn saptamlardr. Mizahn kitle iletiim
aralarnda kullanmnn bir dier nedeni ocuklarla ilgilidir. zellikle
eitici programlarda ocuklarn dikkatini ve ilgisini ekmek iin eitim
arac olarak kullanlmaktadr. Ayrca mizah ierikli programlar izleyicilerin
gnlk stresini, skntlarn almakta ve hoa vakit geirmelerini
salamaktadr (Roeckelein, 2002: 140).
Gldrerek iletiim, basit ve anlalr bir yap iinde
ekillenmektedir. nsanlar etkileyici bir zellie sahiptir. Mizahn, tm bu
fonksiyonlarna bakldnda birbirine ne kadar yakn ve i ie olduu
grlmektedir. Bu sebeple mizahn fonksiyonlarn birbirinden kesin
izgilerle ayrmamak gerekmektedir.
Mizah Teorileri
Mizah btn toplumlarda bulunan bir kltr harikasdr. Platon,
Aristotales, Thomas Hobbes, Charles Darvin, Sigmund Freud, Emmanuel
Kant, Arthur Koestler gibi byk dnrler, mizahn deerini ve kaynan
topluma eitli teorilerle sunmulardr.
Birou da, mizahn fonksiyonlarn aklamak iin almlardr.
Gnmzde hala mizahn fonksiyonel teorileri tartlmaktadr. Yzn
zerinde mizah teorisi ortaya atlmtr. Bunlarn ou u teori iine
girmektedir: stnlk Teorisi, Rahatlama Teorisi, Uyumazlk Teorisi
(Susa, 2002: 49).
stnlk Teorisi
stnlk ok yaygn kullanmyla beraber, kendini ok beenme,
mutluluunu artrma veya salamlatrma anlamlarnda kullanlmaktadr.
stnlk duygusu ve mizah arasnda sk bir ba vardr. Pek ok mizah
durumunda yalnzca glme ve ho vakit geirme amacyla deil,
karsndakinden bir adm teye geme amacyla da yaplmaktadr
(Vandaele ve Cetra, 2002: 223). stnlk teorisi en eski teorilerden olup
Platon ve Aristotales dnemine kadar dayanmaktadr. stnlk teorisi
mizaha kiinin evresindeki statsyle ilikili olarak deerlendirilir. Teori
kaynan, Aristotales in yazdklarndan almaktadr. Bu gr; glmenin
temelini meydana gelen komik bir durumun ardndan birinin dierine olan
zaferinde grmektedir. Bir baka deyile; insanlar birinin dt komik
duruma glerken, kendilerini o durumun dnda tutarak stnlk
duygusuyla hareket ederler. Aristotales, glmenin gsz ve irkinlere

smail YARDIMCI 22

karlk doduunu syler. Kii kendi stnlnl ile kardakinin

bedensel ve zihinsel kusurlarn karlatrr. Etnik, rk, kar cinsin
zayfln ortaya koymaya alan akalar bu kategoridedir (Coughlin,
2002: 19, Konning ve Weiss, 2002: 2).
Uyumazlk Teorisi
Uyumazlk teorisi kiilerin mantksz, mnasebetsiz yada
beklenmedik bir durumla karlatnda ortaya kan komik durumu
aklamaktadr. Kurallara veya beklentilere uymayan bir durumla
karlaldnda mizah ortaya kmaktadr. (Manning, 2002: 17). Bu teoriye
gre, sosyal veye stat vb. farkllklar gzetilmeden mizah oluturulur
(Berger, 1987: 8). Birbirinden farkl iki fikir, dnce yada durumun srpriz
bir ekilde bir araya getirilmesiyle mizah meydana gelmektedir. nsanlar
aniden ortaya kan bir durumu, farkllklar not ederler; eer ortada
korkulacak bir durum yoksa bu teoriye gre mizahn olumasna ortam
salanabilir. Bu teori idrak edebilme yetisine nem vermektedir. Kii,
farkll kavramadan nce olayn normal seyrine hkim olmal ve akli
yetenei deerlendirme yapabilecek kadar yeterli olmaldr (Meyer, 2000:
313).
Uyumazlk teorisini ilk Aristotales sunmu, ancak baarl
olamamtr. Teorinin ayrntlar 18.yy sonlaryla 19.yy. balarnda ortaya
konulmutur. En ok bilinen teoristleri Emmanuel Kant ve Arthur
Schopenhauverdir. Kantn teorisi uyumazlk ve rahatlama teorilerinin
birleimlerinden oluan, duygusal olarak ilk defa sunulan bir teoridir.
Az sayda insan, uygunsuzluklarda elenir ve gler. Bunun yerine cinsiyet
farkllklarnn n plana kmas, saldrganlk, abartma ve yineleme gibi
eler, komiklii en st dzeye karmaktadr. Birok aratrmac
uygunsuzluun nemi konusunda tartmakta, uygunsuzluun mizahla olan
reaksiyonunun tutarsz olabileceini savunmaktadr. Kargaa, korku, kayg,
ilgi ve merak gibi hisler bunu engellemektedir. Baka bir deile
uygunsuzluk mizahn nemli bir halidir, fakat yeterli deildir (Susa, 2002:
57).
Rahatlama Teorisi
Rahatlama teorilerinin deiik versiyonlar eski literatrde de var
olmutur. Bu teoriler mizaha stres ve gerginlik atmann farkl bir boyutu
olarak bakmaktadr. Glme psikolojisi, nceki teorilerde Shoftesburye
kadar yer almamaktayd. Ona gre, yetenekli insanlarn zgr ruhlar,
kontrol altna alnmaya allrsa, bakalarnn zorlamalarna kar koymak
ve rahatlamak iin eitli hareketler yaparlar. Bu hareketler komik veya
gln olabilmektedir. (Manning, 2004: 18).
Komik bir olay, artan gergin bir enerjinin rahatlamaya ihtiya
duymasyla ya da insann bu enerjiye ulamasyla ortaya kar. Kii kendi

Sosyal Bilimler Dergisi 23

glmesine engel olmaya alrsa daha ok glmek isteyecektir. Glme,

duygularn sinir sistemiyle karmasndan oluan enerji ekilleri olarak
belirtilmektedir. Bu enerjinin genelde kayg ve gerginlikle aa kmas,
glmeye neden olmaktadr. Gerginliin krklenmesi, komediyi ortaya
karmaktadr ve gerginliin artmas da komedinin artmasna neden olur.
Utanma ve korku gibi, gereksiz ve istenmeyen duygular glmeyle dalr
(Susa, 2002: 57). Bu konuda en iyi bilinen teori Freuda aittir.
Freud, mizahn bastrlm; Seksel ve saldrgan uyarlarn,
ifadelerinin sosyal olarak ortaya kmasna izin verdiini savunmaktadr.
Bir baka anlamda mizah sansrn da vurulmu halidir. Freuda gre;
nsanlar psikolojik enerjilerini seksel ve saldrgan dnce ve hislerini
bastrmak iin kullanmaktadrlar; ancak akaya gelince insanlar bu dnce
ve hislerini bastrmak yerine aa vururlar. Genelde ekingenlik iin
kullanlan bu enerji, glme olarak ortaya kmaktadr (Monro, 1988: 352).
Freuda gre; Mizah, engellenen enerjinin ortaya kmasn salamaktadr.
Mizah yoluyla dnce enerjisi glmeye dnr. Duygusal enerji mizah
yoluyla serbest kalmaktadr.
Sanatta Mizah
nsanolu ile sanat zerine, deien zaman ve mekna gre ok
farkl tanmlamalar yaplm ve bu tanmlamalar farkl anlaylarn farkl
sanat kuramlarnn kayna olmutur. Sanat zerine dnmek,
tanmlamalar yapmak Antik adan gnmze deiimler ve gelimeler
gstererek devam etmektedir. Sanat olgusu ile ilgili sorulara her dnem
kendi koullarnda, bir nceki dnemin kendine braktklarna eklemeler
yaplarak yant aranm ve sanat her dnemde toplumsal yaamn
vazgeilmez bir paras olmutur.
nsan, doal olana mdahale ederek ve onu deitirerek doala
stnlk salarken, sanat tarihi asndan bugn sanat eseri olarak kabul
ettiimiz ilk sanat rnlerini Rnesanstan sonra ortaya koymaya balamtr.
Gnmz sanat anlaylarnn ounda mizah temas ilenmekte ve
ilenmeye devam etmektedir.
Sanatn Snflandrlmas ve Mizah
Tarihsel sre ierisinde sanat anlaylarnn farkllamas,
gelimesi ve yeni sanat alanlarnn ortaya kmas ile birlikte, sanat
snflandrmalar da buna bal olarak bir deiim gstermektedir. Sanatn
snflandrlmas da sanat zerine ilk dncelerin gerekletii Antik
Yunana dayanmaktadr.
...sanatlar bakmdan birbirlerinden ayrlrlar taklit etmede kullanlan
ara bakmndan, taklit edilen objeler bakmndan ve taklit tarz bakmndan.
ster bir sanat yetisi, isterse alkanla dayanan bir ustalkla olsun, baz

smail YARDIMCI 24

sanatlar renkler ve figrler aracl ile doay taklit eder. Baz sanatlar ise
ses aracl ile taklit eder. Buna gre btn ad geen sanatlarda genel
olarak taklit ritim, sz ya da harmoni aracl ile gerekletirilir
(Aristoteles, Poetika, 1963: 13).
Sanat disiplinleri kullandklar malzeme, teknik ve yaplarndan
kaynakl olarak birbirlerinden ayrlmaktadrlar. Gnmzde sanat
alanlarnn snflandrlmasn u ekilde grmekteyiz: Dramatik Sanatlar:
gze ve kulaa hitap eden, zaman ve mekan boyutu ile ortaya kan
sanatlardr (tiyatro, opera, bale, dans). Fonetik (Kinetik) Sanatlar: sese ve
sze biim veren sanatlardr (edebiyat, mzik). Plastik (Grsel) Sanatlar:
Maddeye biim veren sanatlardr heykel, resim, seramik, grafik, izgi film
vb. (Atalayer, A Yay. 770: 25).
Dramatik Sanatlar
Drama, oyuncular iin yazlan blmleri duygusal kurgu ile
canlandrma sanatdr. En kabul gren bir tanma gre drama; bir szc,
bir kavram, bir davran, bir cmleyi, bir fikri ya da yaanty veya bir
olay, tiyatro tekniklerinden yararlanarak oyun ya da oyunlar gelitirerek
canlandrmaktr. Yunancada hareket anlamna gelen dran eyleminden
ekimlenmitir. Drama, yaam, hayat tantmak anlamna gelir.
Dramatik Sanatlar, gze ve kulaa hitap eden, zaman ve mekn
boyutu ile ortaya kan sanatlardr. nsann, eyleme dnm ifadelerle
kendini veya bir olay, bir olguyu anlatt sanatlardr: Tiyatro, opera,
mzikal oyun, kukla gibi sahne sanatlar, sinema, glge oyunu gibi trleri
buna rnek olarak gsterilebilir.
Tiyatro
Tiyatro szc Yunancada "seyirlik yeri" anlamna gelen theatron'
dan tretilmi, dilimize talyancadaki teatro szcnden gemitir.
(http://www.tiyatrotarihi.com,08.05.2010) Bir yky, sahne olarak
ayrlm bir yerde, oyuncularn sz ve hareketleriyle canlandrma sanat
olarak bilinir.
Mizah, balangcna doru yol alnd zaman aratrmaclar
antik Yunan tiyatro geleneine gtrmektedir. Eski Yunan'da arap
tanrs Dionysos, ok sayg duyulan bir tanrdr. yle ki, Olympos'ta
varsaylan dier tanrlardan bamsz bir ekilde ok sonra ortaya km
ve tek bana uzun sre varln korumutur. arap retimi o dnemin en
nemli ekonomik etkinliklerden biri olduu iin Yunan halk her yl ba
bozumundan sonra Dionysos adna "Pompe" ad verilen enlikler
dzenlemilerdir. Tiyatronun bu enliklerde yaplan etkinliklerden
doduu bilinmektedir. Ancak tragedya, komedyadan ok daha nce
M.5.yy.da ortaya kmtr. Komedya uzun sre nemsenmemi hatta
hor grlmtr. Neredeyse eyrek yl insanlar bu enliklerde ac,

Sosyal Bilimler Dergisi 25

kadere boyun eme ve suun cezasn ekme gibi konular izlemiler,

"Kahramann elikili yazgs karsnda hem dehet hem acma
duymulardr" (Yunan Tiyatrosu, Thema Larousse, V (1994): 33). Uzun
sren bu dnemden sonra komedinin nasl olup da belirgin bir tr haline
geldii konusunda kesin bir yarg yoktur. Srekli bir keder, insan
ruhunda yarataca nee ihtiyacndan kaynaklanm olabilecei fikri
ihtimaller arasndadr. Bilinen ilk komedi yarmas Atina'da M.. 460'da
dzenlenmitir. Bu tarihten nce var olan pompelerde yer alan takn,
komedyaya benzeyen gsterilere "eski komedi", bu tarihten sonra
komedyann tiyatroda oyun olarak sergilenerek edebi bir tre
dnmesine de "yeni komedi" ad verilmitir. Halk tarafndan ok
benimsenen bu etkinlik zamanla gelime gster mitir.
Yeni Komedi, Helenistik dnem Yunanistan'nda en
beenilen tr olmutur. Halkn komedyay benimsemesi artc
deildir. nk komedi tr, tragedyada olduu gibi,
"...konularn efsanelerden yada tarihten almaz, kendini sradan
insanlarn basit ve gnlk gereklerine adamtr. Oyunun sonunda d
krklna uram kurbanlar, ller kalmaz; oyun mutlu bir sonla
biter: evlenme, barma, minnet duyma. Yani komedya tragedyann
yaratt boucu havay datan bir ila gibidir" (Komedi, Thema Larousse,
V (1994): 33).
Ancak asil snftaki insanlar halkla ayn dncede deillerdi
ve basit bir elence biimi olarak grdkleri komediyi uzun sre
grmezden gelmeye devam ettiler. Platon ve Aristotalesin konuyla
ilgili aklamalar da hep komedinin kaba saba bir elence biimi
olduu, insan aptallatrd ynndedir.
"Platonun grne gre; greceli olarak gsz kimselerin
kusurlarna, ayplarna ve zellikle de bilgisizliklerine gleriz. Platon
bundan aldmz zevkin bu tr insanlara kar bir ktlk olduunu
bunun iin de elence karsnda dikkatli olmamz gerektiini
dnmektedir" (Morreall, 1993: 33).
Aristotales glme eyleminin temelde alay trnden bir ey
olduunu ve bizi elendiren kiiyi bir ekilde kendimizden aa
bulduumuz konusunda Platon ile ayn gr paylar.
Sinema
Sinema, herhangi bir hareketi dzenli aralklarla paralara blerek
bunlarn resimlerini belirleme ve sonra bunlar gsterici yardmyla karanlk
bir yerde, bir perde zerinde yanstarak hareketi yeniden oluturma iidir.
Mizah sinemada komedi ad verilen tryle karmza kar. Bu tarzla
sinemann bulunuundan bu yana saysz rnekleri mevcuttur.
Makineleen ve yabanclaan insan aryorlard nerede olduunu kefetme

smail YARDIMCI 26

aracyd gldr. Sonra onlara kendi bak alaryla Charlie Chaplin,

Harold Lloyd, Buster Keaton, Marx Kardeler katlarak kendi gldrlerini,
gaglarn oluturdular (Makal O.1993: 8).
Ouz Makal, 1995de yazd gldr ve komedi filmleri adl kitabnda
gldr tr filmin ilk rneklerinin Fransada baladndan bahseder. Max
Linderin ncln yapt trn devamnda gnmze dein birok
ynetmen ve aktr tarafndan uygulandna deinir. Chaplin filmleri,
Laurel ve Hardy karakterleri, Peter Sellersn pembe panter filmleri serisini
trnn nemli rnekleri olarak sunar.
Fonetik Sanatlar
Fonetik sanatlar sese ve sze biim veren sanatlardr. Edebi eserler
ve mzik en temel rn verilen disiplinlerindendir.
Edebiyat iir
Dnyada genel olarak mizah rnleri szl, yazl ve grsel olarak
ayr balkta incelenebilir. Szl mizah "Eski Komedya" tr de dhil
olmak zere kulaktan kulaa anlatlarak gnmze kadar ulaan fkralar,
kssadan hisseler, bilmeceler, mizahi zellikler tayan hikyeleri ve
talamalar kapsamaktadr.
Daha sonra Atina'da "Yeni Komedya" ile oyunlarn ve piyeslerin
yazya geirilmesiyle balayan yazl mizah iinde ise, yk, roman, iir,
ortaoyunu vs. saylabilmektedir.
Atina'da gelien "Yeni Komedya" tr mizah edebiyatnn temelini
oluturarak gelimi ve Roma sanatn da etkilemitir. Yeni Komedya'nn
Atina'daki en nemli yazar Aristophanes'tir. Roma'daki en nl komedya
yazarlar ise, Plautus ve Terentius'tur. Glmeye ve mizaha ilikin
fikirlerin deimesi ve gelimesiyle Moliere, La Fountaine, Cervantes
gibi nemli mizah yazarlar Dnya edebiyatnda yerlerini almtr.
Shakespeare'in tragedyalar kadar komedileri de dnya mizah edebiyatnda
nemli yer tutmaktadr.
Mzik
Mzik en genel tanm ile sesin biim ve devinim kazanm hlidir.
Biim ve devinim ieren bir ses oluumunun mzik olarak kabul grmesi
iin dinleyende duygulara ynelik etkileim yapmas da beklenmektedir.
Tarihsel dnem, blge, kltr ve kiisel beenilere baml olarak ele
aldnda Mzik teriminin tanm nemli farkllk gsterebilmektedir (
http://www.msxlabs.org,08.05.2010).
Mzikte mizahtan bahsedildiinde mzik, her ne kadar tragedya ve
komedya kadar eski ve ortak bir gemie sahip olsa da, dier mizah
yaklamlar kadar netlii ve nesnel olarak tanm zordur. itsel mizahta,
komik grltler ve komik sesler yer alr (Sanchez, 1998: 4). Mziin,

Sosyal Bilimler Dergisi 27

anlk performansa dayal tavr mizahi uygulamalarda mziin kendine has

nota ad verilen sessel dizgesiyle betimlenerek dinleyiciyi uyaran anlk
seslerle sunulabilir. eitli gsteri gruplarnn tiyatral sunumlar ve
performanslar srasnda, izleyiciyi veya dinleyiciyi performansn iine
ekmek iin kullandklar sesler dizesi olarak gzlemlenebilir. Cirque de
soleil adl bir sirkin, varekai adl gsterilerindeki zaman zaman oluan
sesler dizesi (http://www.youtube.com/watch?V=K2hbtxyz9u,Bkz.2010)
buna rnek olarak gsterilebilir.
Dier bir rnekte; Danny Kayein 1981 ylnda The Conductor Of
Philarmony Orchestra adl mzik performans gsterilebilir.
(http://worldpeacepoll.com/fabradio/danny-kaye-4-conductor-videos/, 2010.
Bkz.)

Resim 7; The Conductor Of Philarmony Orchestra Konser Afii

Kaynak: http://www.amazon.com/Evening-Danny-KayeVHS/dp/6.301.272.277, 2011
Plastik (Grsel) Sanatlar
Yazl mizah yaanlan a ile paralel olarak geliim gsterirken
grsel mizah rnleri ise resim, heykel, karikatr ve grafik sanatlar
iine alarak ayn dorultuda yaanlan an aynas olmulardr. Grsel
mizah trleri iinde mizahn olmazsa olmaz bir koul olarak iinde
barndrd en nemli trlerden biri karikatrdr. Karikatr mizahn
izgiyle yaplan biimidir. Mizaha ilikin pek ok tanm olduu gibi
karikatre ait de pek ok tanm yaplmtr.

smail YARDIMCI 28

Resim Grafik
Resim sanat, kullanlan gereler, uygulama yntemleri ve
uygulama yzeyleri asndan ok fazla eitlilie sahip ve sanat disiplinleri
ierisinde en eski olan alandr. Resim sanatnda mizahtan bahsetmek iin
karikatr kelimesi aklanabilir.
Karikatr ad talyanca yklemek veya sorumlu tutmak anlamna
gelen caricare- szcnden tremi olup, ilk defa ngiliz Doktor Sir
Thomas Browne'un 1716 ylnda yaymlad Christian Morals adl
kitapta gemitir. Buna gre karikatr anlam yklenmi resim manasna
gelmektedir (Preston O. 2006: 32).
Paleolitik, mezolitik ve neolitik dnemlere ait eitli maara ve
kayalara yaplm resimlerin olduu bilinmektedir (Bkz. Resim 10. Topuz
H.1997,15), Hfz Topuz, Balangcndan Bugne Dnya Karikatr adl
kitabnda eski dnemlerde kutsallk amal yaplm eitli resimlerin
gnmzde insanlar gldrdne dikkat ekerek eitli maara resimleri
ve freskleri resimde mizaha rnek gstermitir.

Orta an
karanlklar
iinde
ve kilisenin
altndaBir
yaayan
Resim8;
Eski Msrda
Alta
zerine
izilmi basks
Kaz oban
Avrupa 15.y.y.da teolojik Kedi
ve otoriter
dnce biimine bir tepki olarak
M..1120
zgr dncelere,
bireycilie
ve
yorumlara
yneldiler.
Yunan
ve 18
Roma
Kaynak: Balangcndan Bugne Dnya
Karikatr,
1997:
uygarlklarnn zlemiyle kltr ve sanat alannda yeni araylara daldlar
(Topuz H. 1997: 30). Bu aray Rnesans olarak adlandran Avrupa bu
ada hristiyanln temellerini sarst ve bugnk karikatr sanatnn
temelleri bu ada atld.
Hfz Topuz kitabnda Rnesansla birlikte dnemin ilk karikatr
rneklerinin Leonardo da Vinci tarafndan verildiinden bahseder.

Sosyal Bilimler Dergisi 29

Resim9; Leonardo da Vinciye Ait Bir Portre

Kaynak: www.manchestergalleries.org/assets/images/leo, 2011
Karikatrde insanlar veya tipleri hicivli olarak canlandrma ekli
ilk olarak 16. yzylda olmu ve Agostino Carracci tarafndan ele alnmtr.
Giuseppe Arcimboldo ad yzyllarca duyulmam, ama 30lu yllarda
srrealizm le beraber ressamlar tarafndan tekrar kefedilmitir (Topuz
H.1997: 38).

Resim10; Arcimboldoya Ait Bir alma

Kaynak: www.spamula.net/blog/i28/arcimboldo18.jpg, 2011

smail YARDIMCI 30

18. yzylda yaam spanyol ressam Goya ve ngiliz ressam

William Hogarth almalarnda karikatrlere yer vermilerdir.
Matbaann icad ile birlikte yazl ve grafik basn aralarnn
artyla karikatr daha geni kitlelere ulalmtr. Gazetecilie karikatr
ilk defa Fransz ressam Charles Philipon getirmi ve 1831'de Paris'te La
Caricature gazetesini kurmutur (Alsa .1994: 35).

Resim 11; Charles Philipona Ait Bir Karikatr

Kaynak: richardwilsonauthor.files.wordpress.com/2008/, 2011
Ondan sonra ngilizler ve Almanlar da karikatr gazetecilikte
kullanmaya balar. ngiltere'deki nl siyasi mizah dergisi Punch bu
rn ksa zamanda gelimesine yol aar. Gnmze dein gelien resimle
karikatr sanatda gelime gstermektedir. Bu noktada Honore Daumier
ismi gnmze dein gelien karikatr sanatna katkda bulunanlardan
biridir. Daumier La Caricature isimli karikatr dergisini yaynlamaya
balar ve bu derginin kadrosunda yer alr. Daumier burada burjuvalarn
zaaflarn, adaletteki rmeyi, srekli hatalar yapan hkmetin
yetersizliini hicvettii izim kariyerine balad (Topuz H.1997: 53).
Daumier, mizahn resim sanatna dhil olmasnda 4000in
zerinde yapt almasyla hatr saylr bir yere sahiptir. Resim sanatnn
devleri; Rembrandt, Leonardo da Vinci, Goya, Daumier, Van Gogh ve
Picasso gibi sanatlar da karikatr izmiler, kimi snflayclar bunlarn bir
blmn deneysel sanat diye adlandrmlar, kimileri ifadeci sanat
(Expressionizm) ierisinde gstermilerdir. Bununla beraber Dadaizm ve
srrealizmde resim sanat ve karikatrn geliimini etkiler (Roukes N.
2003: 12).

Sosyal Bilimler Dergisi 31

Heykel
Plastik malzemelerle boyutlu biimler yaratma sanat olarak
tanmlanan heykel, genel olarak hacim sanat olarak grlmektedir. Sanat
kavramlar ve terimleri szlnde heykel yle tanmlanmaktadr: Estetik
yaant oluturmas amalanan boyutlu nesne yapt. Szck, bu amac
gden her byklkteki, hangi malzemeyi ve teknii kullanrsa kullansn,
tm yaptlarn genel addr (Szen, Tanyeli, 1994: 104).
Heykel yapmnda oyma, yontma, birletirme ve dkm gibi teknikler
kullanlr. Bu bilgiler heykel sanatnn retim aamasnda malzeme ve
teknik zorlamasnn olmayna dikkat eker niteliktedir. Antik Smerden
gnmze kadar mizah ve hiciv unsurlar eitli ekillerde gzler nne
serilmitir bunlardan biri de heykel sanatndaki uygulamalardr. Bes
heykelleri dikkat ekenlerdendir. Bes, Bisu olarak da adlandrlr dans,
mzik ve sava(isyan) tanrsdr, cce olarak tasvir edilir (Wilkinson
Richard H.2003: 18).

Resim12; Bes Dandera Tapna, Msr

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Egypt.Dendera.Bes.01.jpg, 2011
Her ne kadar bes karakteri vb. karakterlerin geneline atfta
bulunmak veya tapnma amal yaplmsa da karikatr sanatnn
boyutlu olarak dnlmesi hangi zamanda olmutur bilinmemektedir

smail YARDIMCI 32

(Aygn. 2007: 18). Ancak resim sanatndaki mizahn kullanm gibi abartl
oluumlar heykel sanatnda da kullanlabilmektedir.
Antik Yunan dneminde ise
gnmzde geerli olan
oyunculuk anlay yoktu ve ifade edilen duygular oyuncularn ellerinde
tuttuklar ve yeri geldike yzlerine koyduklar maskelerle belirtilirdi (Bkz.
Resim 34. Nutku . 1985: 65). Kullanlan maskeler bir yandan tiyatro
sanatnda bir yandanda heykel sanatnda mizah anlatmakta kullanlan en
nemli objelerden biriydi.
Orta ada ise mitolojik karakterler yerlerini, dinin oluumu ve din
adamlarnn etkisiyle, dini yaplarda kullanlan Gargoyle ad verilen akn
veya anlamsz hareketlerle tasvir edilen eitli yontularda gzlemlenebilir.

Resim13;GargoyleNotre Damme Katedrali

Kaynak: www.farrellworlds.com/WedThurs_files/Gargoyle.jpg, 2011
Dnemlere gre eitlilik gsteren boyutlu mizah rnekleri
yine Honore Daumier le nem kazanmaktadr. nki Daumier retken bir
ta baskc ve ressam olmann yan sra, pimemi kil kullanarak mizah
ykl birok heykel de yapmt( Rey R.1977).

Sosyal Bilimler Dergisi 33

Resim 14; Boyanm Kil Bstler, Honor Daumier, yak. 1832,

Muse d'Orsay
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Daumier_dorsay.JPG, 2011
Heykel sanatnn yan sra Seramik sanat tarihinde mizah
unsurunun ilenii pek fazla eitlilik gstermez. ou seramik almalar,
dnemin inanlar ve bunlara bal olarak dinsel amal veya Yunan
komedyasnda kullanlan tiyatro masklarnda ekillenmi, ancak gnmzde
bizlere komik gelen eserlerle snrlanmtr. Yeni Yunan komedisi
dneminde nc kle karakteri olarak canlandrlan mask karakteristik
mimiklerle ekillendirilerek maskeye anlam verilmitir( Allardyce Nicoll
M.A. 1963: 29).

Resim 15; Leading Slave Mask Yunan M.. 3. ve 2. y.y.

Kaynak: http://www.artancient.com/greek-masksale-p128.html, 2011

smail YARDIMCI 34

Resim 16; Design Crack Firmasna Ait Bir ekerlik

Kaynak: http://www.trendhunter.com/photos/13374/related/2, 2011

Resim 17; Charles Kraftta Ait Porselen Bir aydanlk

Kaynak:www. melissadixson.typepad.com/melissa_dixson_taxi.., 2011

Sosyal Bilimler Dergisi 35

Seramik sanatnda gerek sanatsal almalar gerekse endstriyel ilerde

mizah grmek mmkndr.

Resim 18; BAT SHEEP 20X30X45 cm, 2010, El ve Kalpla

ekillendirme,1200C,A. Baha rken.
Tasarm Sanatlar
Tasarmsal kurgular yaamn fonksiyonel blmnn temelini
oluturur, sanatsal retimler ise ada bir dzeyde bireyin geliimini
salar. Tasarlama, varolan bir rnn yada daha nceden varolmayan bir
rnn, yeni bir sistem ya da nesnenin ortaya konmas ve yenilik getirilmesi
amacyla yaplan bir eylemdir. Sonuta yeni yaratlm bir rn sz
konusudur.
Tasarm sanatlarnda da eitli rneklere rastlanabilmektedir.
Tasarm sanatlarn da ama rn artarak alcsna ulatrmak olarak
tanmlanabilir.
Aadaki resimde kullanlan kat bardaa mizahi bir anlatm
katlarak, esprili bir tasarm yaplmtr.

smail YARDIMCI 36

Resim19; Esprili Bir Kt Bardak Tasarm

Kaynak: http://img453.imageshack.us/img453/9765/02qn9.jpg, 2011.
Gnmzde tasarm, gnlk kullanm rnlerinden mimariye,
mimariden sofra kltrne kadar geni bir alana sahiptir. Tm bu alanlarda
retilen rnlerde mizah unsuruna rastlamak mmkndr.
Sonu
nsanolu tarih boyunca kendini, evresini, iinde bulunduu sosyal
ve kltrel durumu, korkularn, sevgilerini, merak ya da inanlar gibi
btn duygu younluklarn anlatmak iin srekli farkl anlatm dilleri
bulma abas iinde olmutur. Resim, izim, yaz, yontu vb plastik eleri,
ark, iir, sylence, destan vb fonetik unsurlar, tiyatro, oyun, ayin vb
performanslar hep bu anlatm dilinin bir paras olarak kendine semitir.
Fakat bu anlatm ya da kendini ifade tavr ou zaman almlaycs olan
kiilerin veya topluluklarn kltrel yaps ile snrlandrlmtr. Bu
balamda anlatm sahibi olanlarn, bu anlatm snrlayc etmenlere kar
olan tavr, ounlukla elendirirken, dndren ama bu arada da vermek
istedii mesaj en yaln hali ile iletmek eklindedir. Ksaca mizah diye
adlandrdmz bu anlatm dili tarih boyunca en iddetli ynetim
rejimlerinden en basit topluluklara kadar tm insan topluluklarnda
grlebilmektedir.
Mizah hayatn ak hzna ve iinde varolunan yaamsal srecin
nabzna gre kendi erbetini ayarlayabilen bir anlatm dilidir. yle ki mizah,
kimi zaman duvar kadar sert bir tavra brnrken, kimi zaman da toplumsal

Sosyal Bilimler Dergisi 37

gerilimlerin iddetini azaltabilecek bir emniyet valfi olabilmektedir. Bu

deikenlik sreci onu alglayacak birey veya topluluun ierisinde olduu
ortama-srece gre kendiliinden belirlenmektedir. Her kltrel yapnn ya
da topluluun kendine zg bir mizah anlay olmasna ramen,
kreselleen gnmz dnyasnda dnya halklar ierisinde ortak olan
mizahi anlatm genellikle sanat araclyla kendine yer aabilmektedr.
Aslnda kendine yer ama abas, mizahn en temel davranlar olan
MUHALF OLMA, VAR OLAN DURUMA KARIT FKRLER
YARATARAK SREKL DEVNM SALAMA, ZITLIKLARIN BR
ARAYA GELP BRLK OLUTURABLMES gibi protest bir
tutumdur.
Bu protest tavr, sanatn kendi anlatm disiplinleri ierisinde
farkllklar gstermektedir. Mizahn resimsel bir anlatmda taknd tutum
ile boyutlu bir form dilinde taknd tutum muhakkak birbirinden ayr
olmaktadr. Bu kullanlan malzeme ve anlatm dilinin zenginliiyle de
ilikili bir durumdur. Hem olduka sert bir malzeme olabilen ama bununla
birlikte ilk aamada istenilen her trl formda ekillendirilebilen seramik,
mizah dili olarak olduka etkili kullanlabilecek bir sanat disiplinidir. nk
mizahn her duruma gre yenilenen anlatm tavr plastik sanatlarnn forma
girme, biimlendirilebilme olanaklar ile birletiinde her defasnda yeni bir
sylem olabilmektedir.
Kaynaka
Adams, E., (2002), The Role Of Playful Humor In Art Therapy,
Unpublished Master Dissertation, Concordia University, UMI Dissertation
Information Service.
Alsa, . (1994), Trkiyede Karikatr, izgi Roman ve izgi Film,
letiim Yaynlar, stanbul.
Ark Bilal (2007), Durum Komedilerindeki Mizahn deolojik Analizi,
letiim ve tesi, Tablet Yaynlar, Konya.
Ark Bilal (1998), Deien Toplum Deien Karikatr, Trkiye
Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar, No: 52, stanbul.
Arcasoy A. (1985). Seramik Teknolojisi. Marmara niversitesi Gzel
Sanatlar Fakltesi Seramik Anasanat Dal Yaynlar, No: 2, stanbul 1988.
ATALAYER F. Anadolu niversitesi Yaynlar.770,25.Eskiehir.
AYGN S. (2007), Seramik Karikatrler.A.. Yaynlar,18,107,
Eskiehir.

smail YARDIMCI 38

BALCIOLU S. (2001). nce izdim Sonra Yazdm. Yap Kredi

Yaynlar, stanbul.
BERGER Arthur Asa (Jan./Feb. 1987), Humor: An Introduction,
American Behavioral Scientist, 30,3.
BERGER Arthur Asa (Jan./Feb. 1987), Humor: An Introduction,
American Behavioral Scientist, 30,3.
BATUR E.(1993) Semih Balcolu Kitab Yap Kredi Yaynlar; izgi
Roman, Karikatr, Anlar, Biyografiler, Otobiyografiler;stanbul.
BATUR E.(1987), Kara Mizah Antolojisi Hil Yayn, stanbul.
CAVANAUGH Richard (2002), An Analysis Of The Relationship
Between Humor Styles And Perceived, Unpublished Doctoral
Dissertation, Quality Of Life Among University Faculty, UMI
Dissertation Information Service.
DU PR Athena (1998), Humor And The Healing Arts: A Multimethod
Analysis of Humor Use In Health Care, Lawrence Erlbaum Associates,
Mahwah.
ERZEN
J.N.(1997),
Ansiklopedisi3.cilt,1490.

Plastik

Sanatlar

Eczacba

Sanat

FRY William F. (Jan./Feb. 1987), Humor And Paradox, American

Behavirol Scientist, 30,3.
GEORGEON Franois (2000), Osmanl mparatorluunda Glmek
mi?, Douda Mizah, Der: Irne Fenoglio ve Franois Georgeon, (ev:
Ali Berktay), Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
HEATH Robin Louise (1998), Humor Following Cerebrovascular
Accident, Unpublished Doctoral Dissertation, University Of Kentucky,
UMI, Dissertation Information Service.
HEFFERIN Linda (1996), The Relationship Between Sense Of Humor
And Teamwork Management Styles Of Business Managers, Unpublished
Doctoral Dissertation, Northern Illinois University, UMI Dissertation
Information Service.
HOWE N.E. (2002), The Origin Of Humor, Medical Hypotheses, 59(3).
KHRAMTSOVA Irina (1996), College Students Perception About Sense
Of Humor And About The Use Of Humor In U.S. And Russian
Classrooms, Unpublished Doctoral Dissertation, Kansas State University,
UMI Dissertation Information Services.

Sosyal Bilimler Dergisi 39

KLEIN Allen (1999), Mizahn yiletirici Gc (ev: Sibel

Karayusuf), Epsilon Yaynlar, stanbul.
LIPPERT Lance R. (2001), Humor Exchanges: An Etnographic Study Of
Humor As Communication Between Nurses And Residents In Long Term
Care Residance, Unpublished Doctoral Dissertation, The George
WashingtonUniversity, UMI Dissertation Information Service.
MANNING Kathryn (2002), Lighten Up! An Analysis Of The Role Of
Humor As An Instructional Practice In The Urban And Culturally Dverse
Middle SchoolClassroom, Unpublished Doctoral Dissertation, Cleveland
State University, UMI Dissertation Information Service.
MEYER John C. (2000), Humor As A Double-Edged Sword: Four
Functions Of Humor In Communication, Communication Theory,
Vol:10, Issue:3
MIEROP Jack (1999), Humor And Relatonship Satisfaction, Unpublished
Master Dissertation, California State University, UMI Dissertation
Information Service.
MONRO D.H. (1988), Theories Of Humor, Writing And Reading
Across The Curriculum, Laurence Behrens And Leonard J.Rosen eds.
Glenwiew, Foresman And Company
McGHEE E. Paul, Humor Improves Communication, www.google.com.
(18.12.2009).
MORREAL John,(1993), The Contingency of Cuteness: A Reply to
Sanders. British Journal of Aesthetics 33.
NESN Aziz (2001), Cumhuriyet Dnemi Trk Mizah, Adam Yaynlar,
stanbul.
NGREN Ferit (1998), Trk Mizah, Bankas Yaynlar, stanbul.
ZCAN mer (2002), Balangcndan Gnmze Trk Edebiyatnda
Hiciv ve Mizah (Yergi ve Glmece), nklp Yaynlar, stanbul.
ULUDA K. (1998),Seramik Sanatnn Kimlik Sorunu,Trkiye de
Sanat Dergisi, Mart/ Nisan, Say: 33, stanbul.
PAULUK Wendy (1999), Humor And Its Therapeutic Application To
Psychotherapy With Schizophrenics, Unpublished Doctoral Dissertation,
United States International University, UMI Dissertation Information
Service.
PROVINE Robert R. (1996), Laughter American scientist 84. 1(JanFeb),The Scientific Research Society.

smail YARDIMCI 40

ROECKELEIN Jon (2002), The Psychology of Humor: A Reference

Guide And Annotated Bibliography, Greenwood Press, Westport.
ROUKES N.(2003), Artful Jesters:Innovators Of
Humor,Ten Speed Press, Berkeley/ Toronto.

Visual Wit And

SZEN S,TANYEL U.(1992), Sanat Kavramlar ve Terimleri

Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1992.
SUSA Anthony (2002), Humor Type, Orgnizational Climate And
Outcomes; The Shortest Distance Between An Organizations Environment
And The BottomLine is Laughter, Unpublished Doctoral Dissertation,
University of Nebraska, UMI Dissertation Information Service.
TOPUZ H.(1997), Balangcndan Bugne Dnya Karikatr,nklp
Kitabevi, stanbul.
WICKBERG Daniel (1998), The Senses Of Humor: Self and Laughter in
Modern America, Cornell University Pres, Ithaca NY.
YARDIM Mehmet Nuri (2002), Edebiyatmzn Gler yz, at
Kitaplar, stanbul.
http://www.karikaturculerdernegi.org, 2011
http://homur.blogspot.com,2011
http://orhankaraca.blogspot.com/2008/03/enflasyon-canavar.html,2011
www.wikiwak.com/.../Artwork/Others, 2011
http://www.kenspraguefund.org/gallery, 20110531
http://home.anadolu.edu.tr/~aozer/aozercalismalar/baris.gif, 2011
http://www.youtube.com/watch?V=K2hbtxyz9u,
http://worldpeacepoll.com/fabradio/danny-kaye-4-conductor-videos/,
2011.
http://www.amazon.com/Evening-Danny-Kaye-VHS/dp/6.301.272.277,
2011
www.manchestergalleries.org/assets/images/leo, 2011
www.spamula.net/blog/i28/arcimboldo18.jpg, 2011
www.richardwilsonauthor.files.wordpress.com/2008/, 2011
http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Egypt.Dendera.Bes.01.jpg, 2011
www.farrellworlds.com/WedThurs_files/Gargoyle.jpg, 2011
http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Daumier_dorsay.JPG, 2011

Sosyal Bilimler Dergisi 41

http://www.artancient.com/greek-masksale-p128.html, 2011
http://www.trendhunter.com/photos/13374/related/2, 2011
www.melissadixson.typepad.com/melissa_dixson_taxi.., 2011
http://img453.imageshack.us/img453/9765/02qn9.jpg, 2011