Mihail Bakunin

E.H. Carr
ngilizceden eviren: Gn Zileli

I. Kitap Gen Romantik

"Karakterimde temel bir kusur var: fantastik olana, sra d olana, duyulmam maceralara, snrsz ufuklara, kimsenin ngremeyecei hedeflere almaya olan dknlm."
MHAL BAKUNN ara tiraf (Temmuz-Austos 1851)

s.3

1. BLM

Bir Asi Douyor

Moskova'nn yaklak yz elli mil kuzeybatsnda, Tver eyaletinde, uzun, geni, tek katl bir onsekizinci yzyl evi bulunmaktayd - hl oradadr-. Bu ev, talyan mimarlar tarafndan Rusya'ya getirilen klasik stili taklit ederek ina edilmiti ve tipik bir Rus krsal blgesi beyinin ikametghyd. Evin iinde yer ald Premukhino adn tayan malikne, olduka geniti. Buras, "be yz canlk" bir malikneydi; onsekizinci yzylda ve daha sonralar da, toprak, stnde yaayan ok sayda erkek serf tarafndan, Rusya'daki genel llere gre ileniyordu. Premukhino, byk Rus dzlnn kesintisiz monotonluundan ve verimliliinden uzak, ho, hafife engebeli bir krsal alanda uzanyordu. Ev, Premukhino peyzajnn nemli bir zelliini oluturan Osuga rmann sularyla birleen amurlu ve aalkl bir arazinin zerinde bulunuyordu. Osuga, geni, ar ar akan bir rmaktr. Volga'yla birleen Tvertsa'ya boalr. Onsekizinci yzylda ve ondokuzuncu yzyln balarnda, Premukhino'da hayat, Osuga'nn akna benziyordu. Ar ar ve engin. Eyaletin bakenti Tver'e, ya da - daha uzaa - byk Moskof ehri Moskova'ya doru. Petersburg ve tesi, dsal, bir lde uzak, yabanc ve kavranmas g bir dnyayd.

1779 ilkbaharnda, Premukhino, Moskova soylularnn vakayinamelerinde uzunca bir zamandr saygdeer, ama dikkat ekmeyen bir yer igal eden bir ailenin yesi olan Mihail Vasilevi Bakunin'in eline geti. Mihail Bakunin, II. Katherina'nn saraynda "Devlet Danman" mevkiine ykselmiti. Premukhino'ya ekildii zaman gc kuvveti hl yerindeydi; politik tutkular ve entellektel becerileri zayf grnse de, zrriyetinden gelenler onun ansn ereflendirmekten geri kalmamlardr. Ailev efsaneler, onun devasa grnmn, adalelerinin gcn ve dizginlenmesi mmkn olmayan hiddetini ve ve bitiremezler. Elinde yalnzca uzunca bir keresteyle, tek bana, bir soyguncu etesini nasl pataklad ve kstah bir araba srcsn nasl arabasndan alp rmaa frlatt kaytlara gemitir. s.4 Mihail Vasilevi Bakunin'in olu ve be kz vard. Oullarnn ilki memurlua, ikincisi ise askerlik mesleine intisap etti. ncs olan Alexander, pek babasna ekmemiti; ilerinde en kafal olan oydu ve narin bir yapya sahipti. Dokuz yandayken -Premukhino'ya yerlemeden hemen nce ebeveynleri, salk nedenleriyle, onu, bir zel hocann denetiminde, daha yumuak bir iklime sahip olan talya'ya gndermeye karar verdiler. Tahsilini, bir Felsefe Doktoru olarak mezun olduu Padua niversitesinde tamamlad; solucanlar zerine yazd, iftihara gemesini salayan Latince tezi, aradan bir asr gemesine ramen, aile arivinde saklanmaktadr. Bundan sonraki yllar hakknda fazla bilgi yoktur. Seyahat etti ve bir kaynaa gre, 1789 ylndaki

Bastil'in ele geirilmesinde bulundu. Bir sre, Floransa ve Turin'de Rus Elisi olarak grev yapt ve Turin Akademisinin yesi oldu. Otuz yana kadar Rusya'ya dnmedi. Dndkten ksa sre sonra, yeni yzyln nc ylnda, ihtiyar Mihail Bakunin ld; dul kars, onun ansna ina ettirdii mkemmel bir kiliseyi, Premukhino'nun mtemilatna katt.1
Hayat, birka yl olaysz bir ekilde akp gitti. Alexander Bakunin, malikneyi ynetti, Premukhino'da dul annesi ve evlenmemi kz kardeiyle sakin bir hayat srd, herkes onlarn dindarlklarndan sz etmektedir. ki yeni kanat ekleyerek evi geniletti ve Doric stunlara dayanan bir sundurma ekerek n taraf ssledi. Henz krkn gemiti ki, beklenmedik bir gelime meydana geldi. Komu Bakhovkino maliknesinin sahibi Paul Poltoratski, eski, kkl ve soylu bir aile olan Muravyev ailesinin yelerinden bir dulla evlendi ve 1810 ylnn yaznda, karsn ve on sekiz yandaki vey kz Varvara Muravyev'i Bakhovkino'ya getirdi. ok gzel, neeli, kibar bir kz olan Varvara, Alexander Bakunin'in akln bandan ald. Orta yal, mazbut bir bekr olan Alexander, hayatnda ilk kez, romantik akn acsn ekmeye balad. Aralarndaki yirmi drt yllk ya fark, birbirlerine uygun olmalarna glge dremedi. Sonbaharda evlendiler ve yeni evliler, k, arn kz kardei Grand-De Katherin'in kendi adna minyatr bir saray yaptrm olduu Tver'de geirdiler. Bylece cemiyet hayatna olan dknln ksa bir dnem iinde gideren gen gelin, ocuklarn dourmak ve yetitirmek zere (bu arada kocasnn annesi ve kz kardeleri, incelik gsterip oradan ayrlmlard) Premukhino'ya yerleti. Bu, onun, hemen hemen kesintisiz on be yln ald.

s.5 Ailenin ilgin bir kz ocuu, Lyubov anneannelerinin ve almlard. Onlardan

1

bileimi vard. lk iki ve Varvara, srasyla annelerinin adlarn sonra gelen Mihail,

Kornilov, Molodye Gody, ss. 1-9, 83; Sobraine, ed. Steklov,i. 25-6.

aile efsanesinin Samson'u olan bykbabasnn adn tayordu ve ardndan Tatyana ile Alexandra adlarnda iki kz geldi. Ksa bir aradan sonra, ard ardna gelen be olan ocuk daha: Nikola, lya, Paul, Alexander ve Alexis. Bu durumda ocuklar, doal olarak, beer kiilik iki gruba ayrlyorlard; Mihail, bu gruplarda mkemmel bir stratejik konum igal ediyordu. Tek erkek olarak, bykler grubunda hakim bir konumdayd, te yandan be erkekten oluan kkler grubunun zerinde, onlardan byk olmas dolaysyla yine stn bir yeri vard. Ksa srede, kiiliinin, dou srasnn ona ykledii kumanda etme rolne son derece uygun dt ortaya kacakt.2 Bakunin ailesinin ocuklar birbiri ardndan dnyaya gelirken, Rusya'da ve Avrupa'da dramatik olaylar cereyan etmekteydi. Varvara doal daha hafta olmu ve Lyubov henz bir yan tamamlamamken, Napolyon, Byk Ordunun banda Moskova'ya doru ilerliyordu. Mihail doduunda - Rus takvimine gre, 18 Mays 18143 - Napolyon, Elbe'deydi ve aralarnda I. Alexander'n ynetimindeki Rusya'nn da bulunduu muzaffer mttefikler, Paris'i igal etmilerdi. Fakat kaderin destans bir biimde tersine dnd bu olay, Premukhino'da, Mihail on iki yandayken Rus tarihinde meydana gelen dier bir olaydan daha az etki yapmtr. 1 Aralk 1825'de I. Alexander ld; bundan hafta sonra, Petersburg'da, srad sivillerin ve subaylarn komplosu olan ve devrimdense, anayasay hedefleyen Dekabrist ayaklanmas meydana geldi. Muraviyev ailesi, bu olayda byk lde rol almt. Daha sonra aslarak idam edilen,
2 3

Kornilov, Molodye Gody, ss. 12-17, 30, 32. Bat takvimine gre, 30 Mays, Paris Bar Anlamasnn imzaland gn.

darbenin be liderinden biri, Varvara Bakunin'in ikinci kuaktan kuzeniydi. Birinci kuaktan iki kuzeni ise (ki bunlar Premukhino'yu srekli ziyaret ederlerdi) ayaklanmay hazrlayan gizli topluluklardan birinin kurucularydlar. s.6 Bu olaylar evin reisinde silinmez izler brakt. Alexander Bakunin, hayatnn en deerli yirmi yln yurtdnda geirmiti. talyan eitimi, ona, artistik ve entellektel rafinelikten ok, genellikle irade gleri ve zevklerini daha kaba saba biimde tatmin etmeleriyle bilinen gnn Rus toprak sahibi soylular iinde uyumsuz bir kiilik kazandrm olmaldr. O, onsekizinci yzyl Avrupasnn hmanist ve liberal geleneinden bir eyler kapmt; Fransa ve talya'da tank olduu devrimlere belli bir sempati besledii ynndeki sylentiler yaygnd. Fakat daha olgun yllarnda bu durum tamamen deiti. Alexander, Premukhino'nun ekiciliine, orman ve tarlalarna, frtnalarna, bahar aylarndaki blbl seslerine, vahi gllerine, binbir renkli ieklerine abucak kaplp gitti. Napolyon'un igalinin anl bir ekilde pskrtlmesi, yreinde yurtsever duygularn harekete gemesine yol at; ve Dekabrist ayaklanma, ara kar isyan etmek gibi korkun bir eyi asla aklndan geirmeyen, lml liberal felsefeye sahip bu adam ok edip korkuttu. Osuga nehrinin adn verdii uzun bir iirinin ilk ktasnda, onun ardndan, "Premukhino tarlalarnn ruhu, benim inanl dostum, ocuklarm bytp besleyen" diye niyazda bulunarak, hayat grn, ocuklarn bytlmesinde somutlatrr. Premukhino'daki hayatn ok

lirik bir ekilde tanmland iirin ortalarnda, air, ortodoksinin politik fikirlerini kusursuz bir ekilde ortaya koyar. "Dv horozlarnn lkesinde", genliinde iittii, "a ira eekler korosu"nu fkeyle hatrlar. "O zamandan beri" diye zetleyerek balar, ""kaplanlarn ve eeklerin mziinden nefret etmiimdir." Serflik kurumuna, biraz endie, biraz da belli belirsiz bir vicdan szsyla yaklar. Boyun edirme, "Kutsal Rusya'nn yaps bu sarslmaz temele dayand iin" kanlmazdr. Fakat abucak geitirdii "klelik" szcnden holanmaz. Karlkl ykmllkler sz konusudur ve toprak sahibi, "kszn koruyucusu"dur. Gerek zgrlk, "her maliknenin kendi yaam yolunda ilerledii" yerde var olur. Nasl Osuga'nn, bir Volga olamad iin ikayete hakk yoksa, serfin de efendi olamad iin ikayete hakk yoktur.4 s.7 Mihail Bakunin'in babasnn portresi o kadar da ekicilikten uzak deildir. nsancl, kltrl, zeki, kendini evine ve ailesine adam, ama hayal gcnden yoksun ve korkmu bir liberale uygun muhafazakr bir fanatizme sahip bir insan olan Alexander Bakunin, isyankr igdlere ya da genliin devrimci tutkularna doal olarak eilim gstermeyecekti. ocuklarnn zerine titrer, grlmemi bir efkat gsterirdi, en byk olunun deyiiyle, "her zaman iin hogrl ve nazik"ti. Fakat, onlarn kendisinden farkl fikirlere ya da zevklere sahip olabileceklerini aklnn kesinden bile geirmezdi. Ne var ki, bu
4

Kornilov, Molodye Gody, ss. 4, 8-11.

hogrsz ve boyun emez sertlie ramen (onun bu tutumu, altmlarna geldiinde, ocuklarnn hibirinin ergenlik ana gelmemi olmasyla ksmen izah edilebilir), ocuklarnn en isyankr olanlarna bile sonsuz bir sayg gstermesini bilmitir.
Siz bizim retmenimizdiniz (diye yazyordu uzun yllar sonra ona, Mihail). Bizim iimizde gzellik duygusunu ve doa sevgisini uyandrdnz, biz erkek ve kz kardeleri ayrlmaz bir biimde birletiren ve hl yakn tutan bu sevgidir. Siz olmasaydnz, bizler muhtemelen, kiiliksiz ve bo insanlar olurduk. Yreklerimizde gerek aknn kutsal kvlcmn siz tututurdunuz, bizdeki bamszlk ve zgrlk gururunu siz gelitirdiniz. Bunu yaptnz, nk bizi seviyordunuz ve biz de 5 size kalbimizle ve ruhumuzla balanmtk.

Mihail'in annesinin zellikleri daha az belirgin ve daha az etkilidir. En byk ocuklaryla ya fark, kocasyla olandan daha az olan bir kadnn babalarna kar ocuklarn safnda yer almas ya da en azndan iki kuak arasnda arabulucu ve bar bir rol oynamas beklenir. Fakat kesinlikle byle bir ey olmamtr. Babayla ocuklar arasndaki her atmada, Varvara, duraksamadan ve gecikmeden kocasnn yannda yer almtr. Kocasnn yanlmazlna olan inanc, onu bir an bile terketmemi gibidir. ocuklarnn ruhsal ihtiyalarna ve zlemlerine, kocasna gsterdii sempatiyi gstermedii gibi, onlardan efkatini de esirgemitir. "Bo, egoist bir kadnd," diye yazar Mihail, yllar sonra, "ve ocuklarnn hibiri onu sevmezdi." Bir tana gre, Mihail, ihtiyarlnda, "zgrle ynelik her snrlamaya kar nne geilmez bir nefret duymasna yol aan annesinin despotik karakterinin etkisini ykmak iin byk bir tutku duyuyordu." Mkemmel bir e olan
5

Sobranie, ed. Steklov, i.27; 11.189.

Varvara Bakunin'in baarsz olduu saptanmaldr.6 s.8

bir

anne

Miza ve fikirlerden gelen bu temel antipatiler, gl bir gelenee sahip olan ailenin iindeki uyumun gelimesine engel olmad; gen Bakuninlerin daha sonraki mektuplamalar, ocukluklarnn getii mutluluk dnemlerine ilikin duygusal zlemlerle doludur. Alexander Bakunin, hibir zaman her isteneni yerine getiren bir insan olmamt. ocuklarn yetitirilmesinde bir Ispartal sadelii sz konusudur. Rus krnn lks, halkn hayal gcnn bir yaratmndan ibarettir. Bakunin ailesinin ocuklar, mkemmel koullarda deil, refah koullarnda bymlerdir. Premukhino'nun zorluklar, Osuga iirinin eitli drtlklerinde, dzyaz biiminde vlmektedir:
Ev geni, ama yerler parke deil; ne pahal hallarmz var, ne ecdada ait sslerimiz, hatta ne de oyun masalarmz. Yemek odasnn bir kesinde, benimle yat eski bir alar saat bulunur, dier kede ise kadim bir sarmak uzun, geni yapraklarn yayar... Masam kymetli porselenler sslemez, ama drt basit tabak ve ocuklarn parlak gzleri... Hemen yandaki oturma odasnda 7 byk ariemizin bir portresi bulunur; ona sadakatle bakamasa da, damarlarnda Rus kan dolamasa da, portreyle gurur duyar. Divan ve aa koltuklar golden rtlerle rtldr ve yalnzca byk bayramlarda alrlar. Fakat akam olduunda, tm aile, kovandaki arlar gibi bir araya gelir, ite o zaman ben bir kraldan daha mutlu olurum.
6

Sobraine ed. Steklov, i.27; El, Severnyi; Vestnik (Mays 1898) 7 Byk Katerina'nn onun genliinde hkmettii aktr, iir yazld srada leli otuz yl olmutu.

s.9 ocuklarn eitimi konusunda hibir sknt yaanmad. lk eitimlerini annelerinden aldlar; " ufakln, yeri g sarsarak ieri dalp, annelerinin verdii dersi bildiklerini haykrlar," Osuga'daki gzel bir drtlkte anlatlmaktadr. Biraz daha bydklerinde, babalar onlara tarih (insan, bu tarih dersinin Rus yurtseverliiyle bezendiini dnmeden edemiyor), corafya ve doa bilimlerini retti, Kutsal hafta boyunca ncilden paralar okudu, Kilisenin doktrinlerini ve seramonilerini anlatt. Fransz ve Alman mrebbiyeler (belki ngiliz ve talyan da, nk Alexander, ocuklarnn be dil konumasyla vnmektedir) ve dier konularda ders veren renmenler de vardr. Kzlar piyano, Mihail keman almasn renir; dinlenme anlarnda gnn revataki arklar koro halinde sylenir. Tamamen ev eitimi grm kzlar bile, kendilerini iki ya da dilde mkemmel bir ekilde ifade edebilen, entellektel, kltrl, okumu kadnlar olup karlar. Alexander Bakunin, Rousseau'dan eitime inanc renmitir; onun yntemlerinde, geitirmecilie ya da yzeysellie yer yoktur.8 Fakat, her trl biimsel eitimden daha nemli olan, bu yllar iinde, daha gen kuan yeleri arasnda ortaya kan arkadalk balardr. ocuklar - olanlar kadar kzlar da - ayn scak, duyarl mizaca sahiptirler; evlerine duyduklar ayn tutkulu ballkla birlemilerdir. Premukhino krsal, koullar onlar ayr yaam yollarna
8

Kornilov, Molodye Gody, ss. 31-3, 36-9.

srkledii zaman bile, birlikte paylatklar kutsal anlar kazandrmtr onlara.

Biz Rusya'da, ama dupduru bir talyan gnn altnda doduk ve bydk (diye yazyordu Paul daha sonralar). evremizdeki her ey, yeryznde bulunmas g bir mutlulukla nefes alp veriyordu.

Mihail, hayatnn en karanlk anlarnda, aniden ve mucizev bir ekilde, uzak gemiteki Osuga'nn rzgrna kaplabiliyordu; gln ortasndaki, oyun oynadklar sulak ayrlk ve kk ada; deirmenin suyunda balk tutan eski bk deirmeninin deirmencisi; daha yapraklarda rmceklerin alar gerili dururken, sabah erkenden temaaya kmak; tomurcuklar ieklenir, kz ve erkek kardeler koro halinde Au clair de la luneyi sylerken, bir bahar akam aynda yrye kmak; Varvara'nn len seresine gmme treni dzenlemeleri ve Almanca hocas Borchert'in, onun iin bir mezar ta The Swiss Family hitabesi yazmas; Robinson'u, k geceleri minenin evresine toplanp okumalar - bunlarn hepsi, Bakunin iin, Premukhino altn szcnde zetleniyordu.9 s.10 Bu tarihsiz gnler, 1828 sonbaharna kadar uzanr. Mihail, artk on drt buuk yandadr. En byk oul olarak orduya katlacaktr; ertesi yl Topu Kadet Okulunun giriine hazrlanmas iin Petersburg'a gnderilmesine karar verilmitir. Onun ayrl, Premukhino tarihindeki, ocuklarn douundan beri ilk
9

Kornilov, Gody Stranstviya, s. 390; Sobraine, ed. Steklov, ii. 105; iv. 223-4.

olaydr. Kzlar iin, "en iyi yllar" btn parlaklklaryla kaybolup gitmitir. Mihail iin ise, ocukluk sona ermitir.

Bir yl sonra Kadet Okuluna alnmay bekleyen, Mihail, babasnn kz kardeiyle kocasnn Petersburg'daki evlerine yerleti. Bir zamanlar Tambov blgesinin valiliini yapm Nilov enite, bir delikanlnn ihtiyalarn anlamaktan uzakt. Eskiden her Rus evinin ba kesinde bulunan, ulusal azizlerin kahramanca hikyelerinin konu Cheti-Minie edildii, geleneksel, koleksiyonunu ona yksek sesle okutarak, Mihail'in gururunu krd. Nilov, yaklak on be yalarnda olan gen bir insan iin bunun gelitirici bir kitap olduu dncesindeydi ve yeeninin, onun iindeki her kelimeye inanmas gerektiinde srarlyd. Mihail'in sonradan belirttii gibi, dinsel aklamalara olan inancn ilk ykan bu srar olmutu. Kendisini, yabanc insanlar arasnda byle yapayalnz hissettii an, bir ac gelip yreine oturmutu "nedenini bile bilmeden sevdii o gzelim, tandk yzlerden" uzaktayd artk. Hem halas, hem de enitesi, sk disiplin taraftar insanlard. Belki de bu koullar, Mihail'in, 1829 sonbaharnda, Kadet okuluna giri snavlarn baaryla vermesine yol amt. Mihail artk on alt yandayd. Btn ocukluu, etrafn sarm, kendisine hayran kz kardeleriyle gemi olan Mihail, kumanda etmenin tadn alm ve kendisine boyun eilmesine almt. Ama kendisi yandaki olan ocuklaryla imdiye kadar hi birlikte olmamt; onu arkadalarnn oluturduu kalabalk iinde sivriltecek bir zellie sahip deildi. Yapl olmasna

ramen, bykbabas ve ada gibi fizik gcyle seilecek bir durumu da yoktu. Utangat ve cinsel bakmdan gelimemiti.

s.11
O zamana kadar (diye yazar yllar sonra) ruhum ve hayallerim saf ve temizdi, hibir ktlkle lekelenmemiti. Topu okulunda, ksa zamanda, hayatn karanlk, kirli, pis yanyla tantm. Srekli izleyicisi olduum ktlklerin iine batmadysam da, onlara altm, ktlkler artk beni ne artyor, ne de tiksindiriyordu. Ksa srede yalan syleme huyunu edindim, nk zekice bir yalan biz kadetler arasnda ktlk olarak grlmyor, ittifakla onaylanyordu.

Bu naif ve kendinden memnun sulamaya, belki de ifade ettiinden daha az nem vermek gerekir. Mihail'in bir kadet olarak bilinen tek dzensizlii mal alandadr. Sadan soldan bor alr - btn hayat boyunca onu terketmeyecek ho bir alkanlk - ve bor parann karlnda, tefecilerin eline yksek bedeller ieren senetler tututururdu. Topu Okulunda geirdii yl iinde biriken bor babasnn Petersburg'daki arkadalarnn verdikleri nemli miktarlar bunun dndadr - 1900 rublelik ykl bir meblaa ulayordu. Yksek matematik renirken kendinden gese, yaz yazmada canl ve enerjik olsa da, okul hayatnda onu dierlerinden ayrt edecek bir baarya sahip deildi. Snavlara bir ay kalncaya kadar kitaplarn kapan amamakla vnrd, snav dnemine girilince, iki ya da hafta boyunca sabahlara kadar alrd. Bu, karakteristik bir metottu. yln sonundaki bitirme snavlarn, doutan gelen zeksnn da yardmyla baaryla

geti; 1833 ylnn Ocak aynda, topu snfna temen olarak atand.10 Gen temenin, Topu Okulundaki kurslara devam etmesi gerekiyordu. Fakat, stlerinden, istedii yerde yaayabilecei konusunda izin kopard ve yllk bir aradan sonra, zgrln yeniden kazanm yetikin bir erkek olduu duygusuyla, halasnn ve enitesinin yanna yeniden dnd. Uzak kuzenlerinden biri olup, o k Petersburg'da geirmekte olan, kendisinden birka ay kk Marie Voyekov'a ak oldu. Her gn evin kapsn andrd. Marie diki dikerken, o da yksek sesle kitap okudu. Sanatn m, yoksa mziin mi insana daha ok ey kazandrd zerine tarttlar. "Ak, ruhsal ycelme, duygu, duyarllk (duygusallkla kartrmamaya dikkat etmeliyiz) ve daha binlerce baka eyin" anlamlar gibi son derece nazik konularda fikir yrttler. Akn daha az soyut biimi zerine konumadklar anlalyor; fakat Marie'nin bu soylu flrtten holand aikrdr. Birlikte gittikleri toplantlarda, Mihail, Marie'yi, evresindekilerin kur yapmasna izin verdii iin azarlyor, bu da Marie'nin houna gidiyordu. Paskalya ncesi perhiz srasnda, Mihail, ona, Massillon'un vazlarn okumu, kutsal hafta trenine ilk katl srasnda tamamen beyazlara brnm olan Marie'ye kilisede uzaktan bakp, "Marie ve ailesi iin vecd iinde dua" etmiti. Bir keresinde, Beethoven'in (Mihail'in favori bestecisiydi) Dokuzuncu Senfonisinin icra edildii bir konsere birlikte gitmilerdi. Marie, mzii dinlerken, arkadann yznn ald ifadeden rkm ve onun, sanki "btn dnyay ykmaya hazrm" gibi grndn dnmt. Marie Voyekov, hayli kavrayl bir kz
10

Sobraine, ed. Steklov, i. 110-11; ii. 106-7.

olmalyd. Ne var ki, halasyla birlikte Petersburg'dan ayrlp memleketine geri dnd. "Petersburg artk bir lden farksz," diye yazyordu Mihail, kz kardei Varvara'ya gnderdii yirmi drt sayfalk zel mektupta; bu ilk ak romans bylece kesintiye urad - bir daha da hibir zaman yeniden canlanmad.11

s.12

Bunun ardndan yeni olaylar gelmekte gecikmedi. Nilov hala, Topu Okuluna gittiinde on be yanda olan bir ocukla, bu okuldan yeni mezun olmu, neredeyse on dokuzundaki bir erkek arasndaki byk farkllktan Mihail'in kendisi kadar etkilenmemiti. Bakmaktan sorumlu olduu yeeni zerinde disiplin uygulamasnn hl grevi ve hakk olduunu dnyordu. Mihail'in, Marie Voyekov'a olan ilgisini iittii zaman, yalnz buna itiraz etmekle kalmad, ayn zamanda izinsiz dar kmasn yasaklad. Mihail, doal olarak bu yasaa uymad. likiler gerginleti. Halas, ii, Mihail'i, Topu Okulunda ald borlardan dolay azarlamaya kadar vardrd. Mihail, bir daha geri dnmeyeceine ahdederek evi derhal terketti. Mihail Bakunin, tarihte, byk bir ak olarak deil de, byk bir asi olarak yerini aldndan beri, bu olay, onun, ilk akndan ok, ilk isyan olarak ele alnp, hayatnn nemli bir dnm noktas olarak deerlendirilecektir.12

11 12

Sobraine, ed. Steklov, i. 78-9. Sobranie, ed. Steklov, ii.108-9.

s.13 Yaz eitimi iin kampa katlma emrini almas, aa yukar, Nilov'lara kafa tutup evden ayrld zamana denk der. Bu bir ans ya da tesadf olabilecei gibi, nceden hesaplanm bir durum da olabilir; nk Petersburg'da kendi olanaklaryla geinmesi mmkn deildi. Kamp Austos'ta bitince, uzun zamandr uzak kald evine bir ziyaret yapmay planlad. Bunun, derinlerine kk salm duygularn harekete geirmesi doald. Kamp hayatnn temiz havas, onu canlandrmt. Bir gece, zamane airlerinden Venevitinov'un dizelerini okurken, bir hzn, ak ve evrensel sknet ruh hali onu sarp sarmalad.
Yldzlarn gkyzn kaplad o harika gecede (diye yazyordu daha sonra babasna), ayn gizemli ve titreen klar altnda, bu soylu, byk airin dizelerini okumak beni alp gtrd. Melankoliyle ve olaanst bir mutlulukla dolup tatm. Oh! O anda ne kadar temiz, ne kadar kutsaldm. Sonsuzluk duygusuyla, Tanrnn o harika dnyasna, btn insanla ve zellikle size baba, anneme ve kz kardelerime duyduum sevginin ateiyle sonsuzlua daldm.

Babasna, Nilov'larla kavga ettiini ve borlarnn miktarn itiraf ettii, pimanlk dolu, alakgnll bir mektup yazd. nk, evin giderleri de dahil, yllk demeleri imdiden ylda 700 rubleyi buluyordu ve borlarn karlamas mmkn deildi, bu yzden, babasnn insafna snyordu. Sonunda, Austos 1833'deki eve dn an gelip att. Premukhino'nun bildik manzarasn, Osuga rman ve onun ardnda uzanan, uzun, tek katl evi grmeyeli be yl - ehir yaamnn yabanc ortamnda, yabanclarn iinde gemi yllar - oluyordu. Mihail ieri daldnda, aile toplu

halde akam yemeindeydi. Aile efradn teker teker kucaklad, onlarn ise, Mihail'i sevgiyle barlarna basarken, bir zamanlar tandklar bir ocuun kocaman bir adam olduunu grmenin heyecanyla sesleri titriyordu. "Bu duygular" diye yazyordu Mihail sonradan, "hissedilebilir, ama anlatlamaz." Herkes byk bir mutluluk iindeydi. Hogrl baba, gen adamn borlarna kar yumuak bir tutum taknd. Borlarn 600 ruble tutarndaki acil blmn dedi, geri kalanlarn ise takt. Alacakllar belki de daha iyisini hak etmemilerdi. Aradan on yl getikten sonra bile paralarn geri alamadlar. O srada Mihail, onlarn ulaamayaca bir yerlerdeydi, Alexander Bakunin iin ise, en byk olunun borlar yznden alacakllarn kapsn andrmas bir yenilik olmaktan oktan kmt.13

*
s.14

Mihail'in, yeniden ailev ortamdaki yerini almas, aile tarihinde byk bir olayd. Petersburg'daki zaferinden cesaret alm gen isyanc, Premukhino'da da isyan bayran ykseltti. Kz kardelerinin lideri ya da savunucusu olarak savaa girmesi onun karakteristik zelliiydi. Eve dnmeden ay nce, kz kardelerinin en by olan Lyubov ile, birlii yaknlarda konaklayan bir suvari subay olan Baron Renne arasnda sz kesildiini rendii zaman, kz kardeinden, "beni yakndan ilgilendiren bu olayn btn ayrntlarn" kendisine anlatmasn rica ettii halde, zel
13

Sobraine, ed. Steklov, ii.109-10.

bir duygusal reaksiyon gstermemiti. Ama imdi, Premukhino'ya admn atar atmaz, Lyubov'un, szlsne kar tavrnda bir tuhaflk olduunu farketmiti. Varvara ile Tatyana'y apraz sorguya ekti ve onlardan, Lyubov'un, aslnda Renne'yi sevmediini, fakat szlsn ona uygun bulan babasnn basksna direnemediini rendi. Lyubov ne kadar uysal bir mizaca sahipse, Mihail de o lde gl bir isyanc mizaca sahipti. Nilov halann kendisi zerinde tiranlk uygulamasna hogr gstermemiti. Babasnn, Lyubov zerindeki tiranlna kar da hogr gstermemeye karar verdi. Kendini evdeki genlerin ete reisi iln etti ve Lyubov'a srarla, babasna direnmenin ve Renne'yi reddetmenin kutsal bir grev olduunu anlatt. Keskin ve gizlenmesi mmkn olmayan bir dmanlk iki kua bld; Lyubov, iki kamp arasnda kararsz kald, yalpalad ve ac ekti. Onun ba zerinde, kaderiyle ilgili bir mcadele srdrlrken, muhtemelen savaan taraflardan hibiri, Lyubov'un duygularn dikkate almam ya da onun hepsinden fazla ac ektiini grp bir an iin duraksamamt. Baron'un duygularna ise, kimsenin kulak asacak hali yoktu zaten. Bu sadece iki kuan deil, iki yzyln atmasyd. Mihail, Marie Voyekov'la sevda dolu saatler geirerek biraz olsun kendinden getiine gre, romantik akla ycelmenin ne olduuna vakft. 1830larn romantizmi, ar admlarla ilerleyen Rusya'da bile revatayd; ve Premukhino'ya, romantizmin soluunu ilk getiren Mihail olmutu. nsann grevleri, artk yasalara ya da l anlamalara bal olarak tanmlanmyordu. Grev, insann en stn kapasitelerini, en stn yeteneklerini, insann iindeki sezgi gcn, genliin, felsefenin ve akn birleik gcyle ortaya karmakt. Ak, insann yeryzndeki en st misyonuydu.

Bir insann kendini aksz vermesi, Kutsal Ruha kar ilenmi bir gnaht. Lyubov, ne pahasna olursa olsun, bu gnah ilemekten korunmalyd. s.15 1760lar gibi eski bir tarihte doan Alexander Bakunin'e gelince, btn bu olanlar, onu zvanadan kartmt. Yalnzca kararn sorgulayan ve kar kan ocuklarna fkelenmekle kalmam, onlarn ne demek istediklerini de anlayamamt. O, onsekizinci yzyl kltrnn temsilcisiydi. Aile fertlerine efkat gstermekte ne kadar zenginse, cokuya kaplmakta da o kadar yoksuldu. ll, dengeli kararlara inanan Alexander, hayatnn en nemli kararnn Varvara Muravyev'le evlenme karar- ne ll, ne de dengeli olduunu unutmu grnyordu. En byk kznn Renne ile evliliine karar verirken, Renne'nin Lyubov'u sevdiini ve ona en byk mutluluu vereceini dnmt. Lyubov'un, karar kendisine braktn biliyordu; bu yzden, iine karld iin deil, bu, kendisiyle Lyubov arasnda bir mevzu olduu iin, dierlerinin mdahalesinden hem incinmi, hem de armt. ocuklarn anlayamad duygusu, kzgnln en st perdeye kartmt. "Korkun bir sahnenin" ardndan, Mihail, Petersburg'daki grevine dndnde, frtna hl dinmi deildi. Fakat eylem alanndan uzaklamak, gen adamn fkesini yattrmamt. Lyubov'a ve babasna, bu sama sapan evlilii protesto eden mektup bombardmann srdrd. Lyubov'un, Renne'yi sevmediini gstermek iin, onun kendisine yazd mektuplar

babasna gnderdi. Hepsinden nemlisi, bu evlilie kar olduunu bildiren bir mektup yazmasn salayarak, tavizsiz Nilov halay gen kuan safna kazanmasyd. Bylece her yandan saldrya urayan Alexander Bakunin, boyun edi ve yenilgiyi kabul etti. Altm be yandayd. Dizginlenmez bir karaktere sahip olan en byk oluyla baa kacak ve ona kar direnecek enerjisi yoktu; yapabilecei son ey, ocuklarna kar ac bir sonla noktalanacak bir kavgay srdrmektense, onlarn kendisine olan sevgisini korumakt. Aralk'ta, drt aylk acl bir dnemden sonra, Lyubov'un nian bozmasna izin verildi. Baron, Premukhino'yu, bir daha geri dnmemek zere terketti; ad, aile tarihinde, yalnzca bir dnm noktas olarak hatrland. s.16
Premukhino'da yaam (diye yazyordu, babasna drt yl sonra) Renne'nin dneminde kesintiye urad, uramak zorundayd. Gemile gelecek arasndaki ztlk, kz kardelerim ve benim amdan o kadar keskindi ki, bunu farketmedik bile. O zamana kadar sevgi ve hayranlklarnn deimez objeleri olan siz ve annem - evet, sevgi ve hayranlklarnn, din bir yana, onlar sizden daha byk bir varlk tanmamlard - o zamana kadar onlarn mutluluuyla mutlu olan sizler, birdenbire kendinizi onlardan ayrdnz, Premukhino'yu bilen herkesi hayran brakan ve imrendiren o ahane uyumu aniden yktnz... O zamana kadar sizi ocuk sevgisinin timsali olarak gren bizler, sizin Lyubov'a niin azap ektirdiinizi anlayamadk, hl da anlayabilmi deiliz.

Frtna geip gitti. Ebeveynlerle ocuklar arasndaki ilikiler eski halini ald. Fakat bu ilikinin ruhunda bir deiiklik olmutu. ocukluk dneminin safl bitmi, bir daha geri gelmemek zere dalp

gitmiti. Ebeveynlerin yanlmazlna olan inan, ocukluun oyuncaklar gibi gerilerde kalmt ve Mihail'in hayatnda, dier her trl otoritenin ard ardna sorgulanaca, gvensizlik gsterilecei ve ykmla yantlanaca bir dnem hzla yaklayordu.14

Mihail artk neredeyse yirmi yana gelmiti ve hzla geliiyordu. Petersburg'a dnnce, kendisinin "hem fizik, hem de entellektel kapasitesini" kefeden Premukhino'daki kz kardeleriyle iletiim kurdu. Btn bilgi dallarndaki susuzluunu gidermeye giriti, "Rus tarihi ve Rus istatistikleri" alanna dald. Kadet okulunun mutsuz rencilik dneminden kalan utangaln bir yana att ve olaanst ekim gcnn bilincine vard. Nilov halay yenilgiye uratmt. imdi ise, byk Muravyev ailesinin hayattaki nemli kiilerinden olan ve 1833 sonbaharnda, Petersburg'un dnda bulunan maliknesini neredeyse her gn ziyaret ettii Nikola Muravyev'in sevgisini kazanmt. Muravyev'in on yedi ocuu vard ve kz evlilik ana gelmiti. Mihail, onlarn "ruh ve akl" yeteneklerini byk bir hayranlkla farketmiti; zavall Marie Voyekov'u, artk yalnzca, onlarn, Marie'den zerafet, gzellik ve zek bakmndan ne kadar stn olduklarn gzlemledii zamanlar hatrlyordu. Ama Mihail'in hayranl, kolektif ve soyut dzeyde kald. kz karde de harikayd, aralarnda haksz bir
14

Sobranie, ed. Steklov, i.104, 113-20; ii. 113-14; Kornilov, Molodye Gody, s.78.

seim yapmaya asla girimedi. Byle bir ey olmad. Ama bu durum, yle anlalyor ki, Mihail'in erotik hayallerine malzeme salad; on be yl sonra, kendi kendine vakit geirmek iin yazmaya balad Crebillon fils tarznda pornografik bir ksa romann kahraman, babalarnn tevik ettii bakireyle yatmaktadr.15 s.17 1834 ylnn balarnda, Renne'ye yol verildikten birka hafta sonra, Mihail'in yaamnn Petersburg dnemi beklenmedik bir ekilde noktaland. Muravyev'in kzlarnn ekicilii, kalbini kazanmasa da, derslerini engellemeye yetmiti. iddetli bir ceza onu bekliyordu. "Btn eitim sresince derslere ilgisizlikten ve ilerleme gstermemekten" sulu bulunarak Topu Okulundan karld ve Polonya snrndaki ssz ve metruk bir blgede bulunan bir karakola gnderildi. Tipik bir korkaklk gstererek - kendi aile bireylerinin nnde aalanmaya dayanamazd - Premukhino'ya, urad muameleyi yazmad; babas bunu resm gazeteden ve Nikola Muravyev'in rasgele yazlm bir mektubundan rendi. Suluya, grevine hareket etmeden nce Premukhino'yu ziyaret etme izni verildi. Kuku yok ki bu, kk dm bir insann yuvaya dnyd; fakat, orada olup bitenler hakknda elimizde herhangi bir kayt bulunmamaktadr. Haziran'da Mihail, Minsk eyaletinde kk bir kasaba olan Molodechno'ya vasl oldu. Yazn iki ayn ordughta geirdi, daha sonra birlik, byk bir asker tefti iin Vilna'ya hareket etti ve
15

Sobranie, ed. Steklov, i.120-26. Bu ksa roman (yaymlanmamtr), Dresden'de bulunan Staatsarchiv'deki Bakunin dosyasndadr.

Ekim'de, Grodno eyaletindeki Kartuz16 Bereza'da k iin konaklad. Mihail'in daha sonradan Polonya'nn sorunlarna gsterdii sempatiye neden olan, bu mutsuz lkenin snr blgelerine zor altnda yapt bu yolculuk deildir. Byk Polonya ayaklanmasnn ve zgrlk mcadelesinin bastrlmasnn zerinden yalnzca yl gemiti. Ama Mihail, isyanclara kar alnan olaanst nlemlerin, "yalnzca makul deil, ayn zamanda zorunlu" olduuna inanmaktadr. Vilna'da iki baloya katld ve Polonyal hanmlar hakknda, "ho ve zeki" olduklar, "mkemmel dans" ettikleri ve "son modaya gre" giyindikleri kanaatini edindi. Bunun tesinde, Polonya toplumuyla da biraz ilgilendi ve grev yapt blgedeki toprak sahibi erafn olsun, halk kitlelerinin olsun, hem adetler, hem de dil bakmndan Rus olduklarn gzlemledi. Mihail, hayat boyunca, Polonya toprak sahiplerinin, eski Polonya Krallnn dou yryn temsil ettikleri iddiasna kar byk bir gayretle mcadele etmitir. s.18 Bu asker hizmet dneminin en salam sonucu, Mihail'in yeni ortaya kan entellektel kendini gelitirme deneyimine younlamasdr. Garnizon yaamnn inziva ortamnda, "bilincinde olmadan, neredeyse igdsel bir alkla bilgiye," yneldi. Eline geirebildii -seyahat, fizik, Rusa gramer tr kitaplara (zamanndaki birok eitimli Rus gibi, yazlarn, Rusadan daha akc ve daha doru bir ekilde kulland Franszca
16

Materiali, ed. Polonsky, i.406; Sobraine, ed. Steklov, i.125, 133, 139-140; iv.102.

dilinde yazyordu ve ailesine yazd mektuplarn neredeyse hepsi Franszcayd) History of the ve Capetique'nin Restoration'una gmld. "Tarih ve Litvanya istatistikleri" zerinde alt, Polonyaca renmeye giriti. Vilna'da, Alman felsefesi rencisi olan bir asker doktorla tant ve o, Mihail'e, insan dncesinin bu yeni ve engin alanna almann ilk ipularn verdi. Ama Mihail, hibir zaman bir masaba rencisi olmad. Srekli fikir teatisine ve yakn arkadaln itkilerine ihtiya duydu; kampta ve klada, kendini, en ciddi dnceleri asla asker rutinin acil ihtiyalarnn tesine gemeyen, votka imek ve kt oynamakla zaman ldren erkeklerden oluan bir ortamla evrili buldu. Mihail, bu kat yalnzlkta areyi, Premukhino'ya tutkulu mektuplar yazmakta buldu.
Burada yalnzm, tam anlamyla yalnz. nziva hayatma elik eden, sonsuz sessizlik, sonsuz keder, sonsuz sla hasreti... Zamanla farkettim ki, Cenevre filozofu tarafndan ylesine belagatle vlen, tam bir inziva yaamnn ekicilii, sofizmin en budalaca ksmn oluturmaktadr. nsan toplum iin yaratlmtr. Bir insan iin, onu anlayan, neesini ve zntsn paylaan bir akraba ve dost evresi zorunludur. Gnll tecrit, hemen hemen egoizme 17 eittir ve bu egoist acaba mutlu olabilmi midir?

s.19 Mihail'in sabr neredeyse tama noktasna gelmiti. 1835'in Ocak aynda, birlie yeni bir suvari ktasn getirme greviyle Tver'e gnderildi. zinli ya da izinsiz olarak ebeveynleriyle ve kz kardeleriyle kucaklamak zere
17

Sobraine, ed. Steklov, i.140-42,161-5; ii.398.

Premukhina'nn yolunu tuttu; bir kere daha orada, bildik grntlerin, en mutlu yllarndaki sevdii insanlarn arasndayd. imdi o uzak Polonya garnizonundaki inziva hayatna geri dnmek, felaketin en by gibi gzkyordu. Son iki ylda, bu kararl gen, yreine sz geiremez olmutu. Disiplin, cesur ve hedefleri olan insanlar iin deil, korkaklar ve zayflar iindi. Hayal bir hastalk uydurarak Promikhino'da kald ve istifasn gnderdi. Babas tarifsiz bir kedere garkoldu. Kz kardeleri, yar akn, yar hayran, evresinde toplandlar. Ama Mihail, kz kardelerini artm olmaktan memnundu, babasnn znts de umurunda deildi. Onun bu grlmemi davran, asker otoritelerin gznden kaacak gibi deildi ve asker kaakl nedeniyle tutuklanmas an meselesiydi. Duruma, nfuz sahibi ailesinin mdahale etmesi gerekti. Durum ayarland ve Mihail, "hastalk nedeniyle, kendi talebi zerine askerlikten karld." Henz yirmi birinde bile deildi. Babasnn, asker olmas yolundaki srar nedeniyle zorla srklendii bu kt balangc telafi etmek iin daha epey zaman vard. Herhangi bir plana sahip deildi. Ama onu ok daha fazla tatmin edecek bir eyi vard: kendine sonsuz gven.18 Mihail'in dramatik dnnden bir ay nce, Premukhino'da bir baka nemli olay meydana gelmiti. Kz kardelerinin iki numaras olan Varvara, Tver eyaletinden bir suvari subay ve toprak sahibi olan Nikola Dyakov'la evlenmiti. Varvara iin bu, aktan ok, bir mantk evliliiydi. Dyakov, ok zengindi, ama ok akll bir adam deildi, belki de en aklszca olan, zek sahibi davetsiz misafirlere bile kabaca davranan
Materiali, ed. Polonsky, i. 404-5; Kornilov, Molodye Gody, ss.88-89.
18

alkantl bir aileye evlilik yoluyla dahil olmasyd. Dyakov'un aklszlnn sonular hemen aa kmad. Mihail, Polonya snrnn onda brakt izlerden kurtulmak ve bir asker kaann belirsiz durumunun tadn karmak iin Premukhino'da iki aydan daha az bir sre kald. Mart'ta, Lyubov ve Tatyana ile birlikte Moskova'ya hareket etti.19

s.20

2. BLM Ak ve Metafizik
Mihail'in yaamnda ilk nemli entellektel etkiyi yapan, kendisinden yaklak bir ya byk olan Nikola Stankevi adl gen olmutur. Stankevi de Mihail gibi, bir toprak sahibinin en byk oluydu. Akranlar, onun azize benzeyen karakteri, hzl ileyen mkemmel bir beyne sahip olduu noktasnda neredeyse tamamen fikir birlii iindedirler. Ondan bugne kalan bir fotorafta, son derece feminin zelliklere sahip ho bir yz, gr siyah salar, karsndakini byleyen delici siyah gzleri olduunu gryoruz. Belirgin liderlik zelliklerinden yoksundu, ne gl bir bedene, ne de gl bir iradeye sahipti. Ancak, ekiciliini oluturan da bu yetersizlikleriydi. ou zayf erkek gibi, o da
19

Kornilov, Molodye Gody, s.80.

bakalarnn youn sempatisine ihtiya duyuyordu, bunu esinleyen byk bir potansiyele sahipti; ve seyrek rastlanan bir yetenek olarak, bakalarnn sempatisini hissetme yetenei de o lde glyd. Erkekler ve kadnlar, ona kar, nne geilemez bir sevgi duyarlard. Ksa yaamnda herhangi bir dman olmamt. Onun, Rus tarihindeki ve Mihail Bakunin'in biyografisindeki nemi ok byktr. lk dikkate deer Rus romantiidir; Rus dncesini, Alman metafiziinin engin ve verimli toprana aan nc de odur.20 Rus romantizmi, sahip olduu Alman soyzinciriyle ayrdedilir. Romantizm, yzyln bandaki durgunluk ve sarsnt dneminde, Almanya'da ortaya kt. O, soyutluk ve ideal adna, seleflerinin somut materyalizmine kar kan gen ondokuzuncu yzyln bakaldrsyd. fadesini, Novalis'in "mavi iei"nde romantik airin peine dt mistik hedef- Tieck'in, Hoffmann'n, Jean Paul Richter'in fantastik, doa st hikyelerinde buldu. Klasikle romantiin parlak bir sentezi olan Goethe, talya'daki romantik d dnyasnda yerini ald. Ruslar, zellikle, Mignon'un, bilinmeyenin ekicilii araclyla selmete kmann, romantik uhrevliin bir sembol olan nl arks Wilhelm Meister'i dn aldlar. Durmadan tekrarlanan "Dahin, dahin liegt unser Weg"* nakarat, Stankevi ve arkadalarnn mektuplamalarndaki romantik ifre oldu ve taklit edilen son yanksn, yarm yzyl sonra, ehov'un, taral krkardeindeki, "Moskova'ya! Moskova'ya!" nidalarnda buldu. Stankevi'in kua asndan romantizmin anlam, gereklikten kamakt. Problemi de burada yatmaktayd.
20 *

Sobraine, ed. Steklov, ii. 386. Oraya, oraya, yolumuz o yoldur. .n.

Gereklikle uzlamann gnlk pratikteki zorunluu, romantiklerin karakteristik dalizmini ortaya kartt - "karakterin blnmesi", Dostoyevski'nin zamanna kadar, hatta daha sonralar da, romantik edebiyattaki hakimiyetini srdrd. s.21 Onsekizinci yzyl, Mantn anahtar szck olduu erkeksi bir yzyld. Yeni an parolas ise Ak't; kadnlar (Schlegel'in dedii gibi, "iirdeki i derinlii salayanlar"), kendilerine bu ada yksek bir yer edindiler. Fakat bu noktada bile romantik hareket, kaltsal dalizmini zel bir canllkla sergiledi; Nikola Stankevi'in bu sorunla boumas, btn bir kuak asndan tipiktir. Stankevi, babasnn evindeyken, szgn, mahzun mavi gzlerinin "iine dalp gittii zaman, yaamn, btn gcn alp gtren", komu toprak sahibinin gen karsna rastladnda, 1833 ylyd ve henz yirmi yandayd. Ayn ideali arayan yakn ruhlarn birlemesiyle coan bir akn peindeydi. Fakat, aynn aydnlatt bir gece, bu hanmefendi onu alp yazlk evin bahesine gtrdnde ve orada ptklerinde, egoiste duygularn kendisini alp gtrdn ve burada saf akn paylalmasna ilikin hibir ey olmadn kavrad; dnya hali ile tanmasna yol aan bu ilk deneyden dehet iinde kat.21 s.22
Perepiska Stankeicha, ss. 239-44; Schlegel, Ideen, s.127.
21

kinci deney, Moskova'da yaand. Stankevi'in evresinde toplanan genler arasnda, Tver Eyaletinde bir maliknesi olan ve Bakuninleri yakndan tanyan Beyer adl, varlkl bir dulun iki kz da vard. Stankevi, Natalie Beyer'de, bir keresinde yazd gibi, "cinsler aras akn en iyi ve en kutsal tr" olarak saf romantik arkadal bulmu gibiydi. Ama bir kere daha hayal krklna urad. Birka ay sren yksek bir ruhsal ilikinin ardndan Natalie, huzursuzluk ve isteri sendromlar gstermeye balad. Ailesine hayli bal gen bir kadnd ve bir azizle ruhsal iliki srdrecek bir mizaca sahip deildi. Stankevi'i ylesine irkilten, mahzun mavi gzl hanmefendide grd egoist ihtiras ve tatmin edilmemi ehvet belirtileri, Natalie'de de ortaya kmt; onunla olan ilikiler, Stankevi, kaderin bir eseri olarak nc bir deneye dald sralarda zaten kmaza girmi ve utan verici bir hal almt. 1834 ilkbaharnda, Mihail, Polonya snrndaki srgnne hazrlanrken, Lyubov Bakunin, annesiyle birlikte Moskova'ya gelmiti. Stankevi, krlgan, uhrev, iine kapank Lyubov'u, romantik idealin cisimlemesi olarak grd. Ama, tayin edici herhangi bir sz sylemekte ok ekingen davrand. Lyubov, Premukhino'ya dnd ve Stankevi'in Natalie ile olan sorunlu arkadal devam etti. Natalie'nin artk kskanlkla bezenmi duygular, gittike ve gittike daha alkantl bir hal ald ve Stankevi'in iten aknl, arkadalar tarafndan, Natalie'nin duygularyla oynamakla suland. 1835 ubat'nda, Mihail, Lyubov ve Tatyana ile

birlikte Moskova'ya geldiinde, bu olaylar cereyan etmekteydi.22

Mihail ve kz kardelerinin frtnal gelii, bu yanl anlamalar ve tutkular denizinin alkantsn hi de yattrmad. Tersine, birka gn iinde, baz farkl ve nemli sonulara yol at. Tepeden trnaa isterik ve kskan bir ruh hali iine girmi olan Natalie, aniden, bir maraz duygusal durumdan, tam tersi bir bakasna savruldu. Madem byk bir akn kahraman olamamt, o halde feragat etme bykl gstererek kahraman olacakt. Madem Stankevi'i kazanamamt, o halde, onu arkada Lyubov Bakunin'e kazandrmak iin kendine eza ektirmeyi gze alacakt. Onlarn birbirlerinin kollarna atlmas iin her eyi yapt, bunun iin eskimi, ama etkili bir hileye bavurarak, her ikisine de, birbirleri iin yanp tututuklar konusunda teminat verdi. Lyubov'un karakteri, bu tehlikeli oyunun kurban oluvermeye elveriliydi; Moskova'dan ayrldnda, zehir kanna ilemiti artk. Stankevi bile, hl itiraf etmekten korksa da, romantik ak dnn sonunda gerekletiine inanmaya balamt.23 s.23 Natalie Beyer'in, bu byk kendini inkr oyununu oynarken, yklm duygular iin
22 23

Perepista Stankovicha, ss. 221, 254-5. Kornilov, Molodye Gody, s.97; Perepiska Stankevicha, ss.126-9.

daha fazla eyler vadeden bir bakasn zaten bulmu olduunu ileri srmek insafsz ve adil olmayan bir yarg olur. Ne var ki, byle birisini bulmas ok fazla gecikmedi. Kz kardeleri ayrldktan sonra, Mihail, Moskova'da bir hafta daha kald. Bu bir haftay, neredeyse kesintisiz bir ekilde Natalie ve Natalienin kz kardei Alexandra ile geirdi; bu bir hafta bitmeden, Natalie'nin isterik adanmlnn idolu olan Stankevi'in yerini btnyle almt. Natalie'nin seimi, ilk bakta kt bir seim gibi grnmyordu. Stankevi'in sk dokunmu duygular ana yakalanm olan herkesin, Mihail'in gl fiziinde ve zgveninde bir panzehir aramas gayet doald. Mihail'in, Stankevi'in romantik adanmlnn dourduu anlalmaz ekingenlikle ilgisi olmayan, istekleri bir kere harekete geti mi hi kimsenin nne geemeyecei trde bir gen olduu ilk bakta anlalyordu. lk yaklamlar umut vericiydi. Mihail'in bir yl nce askerlikte urad aalama ve Premukhino'daki souk karlamadan kp gelmi olmas, Nathelie tarafndan byk ve zel bir hayranlkla karlanmt. Bu, Mihail'in erkeklik gururunu okam, moralini glendirmiti. Hatta Natalie'ye, kz kardelerinin, onun deerini takdir etmediklerini, hl bir ocuk gibi grdklerini, kendisini bekleyen misyona (geri henz bu misyonun ne olduu ok net deildi) inanmadklarn ima edecek kadar ileri gitmiti. Natalie, imdiye kadar aile kucanda bile grmedii mkemmel bir anlay gstermekte bu kadar istekli olan tek insand. Bu gen romantikler arasnda ketumluk, pek nem verilen bir ey deildi; Natalie Beyer ise, en az ketum olanlaryd. Mihail, Mart'n ortasnda, Tver'de yeniden kz kardelerine katldnda, Natalie

tarafndan, onlara hitaben mektup tayordu yannda.

yazlm

bir

Sevgili arkadalar (diye yazyordu Natalie), onu anlamaya aln! Onun hakkndaki btn yanl grleri bir kenara atn; inann bana, onun gerekliini grmekte bizler sizden daha iyi bir durumdayz... O, ok eyi baaracak gl karakterlerden ve ateli ruhlardan biridir ve bu nitelikler onda daha da tehlikeli bir hal almaktadr, nk bunlar uzun sre bask altnda kalm. Ona kar davranlarnz tamir edilmez zararlara yol aabilir, hatta size kar duyduu sevgiye zarar verebilir. Eer onu, inatla hayalinizde yarattnz gibi grmeye devam ederseniz, gerek Mihail'i tanyamayacaksnz...

s.24 Natalie, nasl bir ar kovanna elini soktuunun farknda deildi. Kz Bakuninlerin, zaman zaman erkek kardelerini eletirme ayrcaln kullandklar olurdu. Ama hibir ailede bylesi tutkulu balara ve karlkl adanmla dayanan bir birlik grlmemitir; bir yabancnn kz kardelerine Mihail'i anlatmaya kalkmas hogrlemeyecei gibi, samalkt da. Mihail, yeni hayrannn patavatszl iin zr diledi ve abucak, faturas Natalie'ye kartlan bir uzlamaya gidildi. Kz kardelerin en yrtcs ve kskanc olan Tatyana, Alexandra Beyer'e, ondokuzuncu baharnn tm vahetiyle, Natalie'nin Mihail hakkndaki tutkusuna hakaretler yadran bir mektup yazd.24 Bo ekimeler iinde bir ay geti. Ardndan Mihail, ipleri eline alma zamannn geldiini dnd. Kz kardelerinin etkisi
24

Kornilov, Molodye Gody, ss.152-7

altnda, bu her an patlamaya hazr kadnlara kar tavrn netletirdi. O, ruhsal bir iliki istemiti. Kardee, romantik bir ak, hepsinden nemlisi, uysal, kendisine hayran havariler istemiti. Bunun yerine, bireysel tutkularla karlamt. Bu noktaya kadar onun fikirleri Stankevi'inkilerle uyum halindedir ve ok iyi bilinen romantik anlay izlemektedir. Ama Mihail'de, dalizmin zerresi olmad gibi, Stankevi'e azap ektiren i atmadan da eser yoktu; Stankevi'in tersine, o kendini, ihtirasla ilgisi olmayan bir sadelikle ifade ediyordu. Beyer kardelerle ilikideki normal olmayan gerginliin ortaya kmasna ncelikle neden olan Mihail'in tavrdr. Marie Voyekov'a duyduu acemice akn ve Muravyev'in kzlaryla flrtnn herhangi bir srad zellik gsterdii sylenemez. Fakat bu noktadan itibaren onun seksel gelimesi tuhaf bir duraklama gstermitir. Yaamnn daha sonraki dneminde, Mihail, kesinlikle iktidarszdr. Yirmilerindeyken, adalarndan bazlar, onun bu tr bir yetersizlik iinde olduundan zaten kukulanyorlard; herhangi bir kadnla seksel iliki kurduu bilinmemektedir. Bu konuda, bize kalm herhangi tbb ya da baka bir net belge sz konusu deildir. Fakat yle grnyor ki, onun yetersizlii, delikanllk zamanndan balamtr ve bu, daha sonradan ylesine ateli bir ekilde szn ettii, annesinin hakimiyetine duyduu nefretin yol at psikolojik bir vaka olsa gerektir. Dadaal tutkular cinsel boalmaya olanak vermemi, hayatndaki btn kiisel ve politik ilikilerinde taknlk eklinde tezahr etmi ve ondokuzuncu yzyln ilk yarsndaki Avrupa'da iz brakan, byleyici olduu kadar itici de olabilen, youn, tuhaf ve ykc bir kiilii yaratmtr.

s.25 Mihail'in, Beyer'in kzlarna Nisan ay iinde yazd iki mektupta da (mektuplar zel olarak Natalie'ye yazlmakla birlikte, ihtiyat elden brakmayp iki kz kardee hitap etmiti) seksel ak aka reddetmesi ve stlendii zel misyonla gurur duymas dikkat ekicidir. Eer, diye izah ediyordu muhataplarna, onlardan birine duyduu tutkuyla gzleri kararacak olursa - "ruhla deil, duygularla balantl, yakc, frtnal bir tutku"ortada aknn niteliini deitirecek bir tehlike var demekti. Fakat o, "onlarn ruhlarnn gzelliini, duygularnn kusursuzluunu" sevdii iin, hibir ey, bu "basit, hassas ilikiyi" etkileyemezdi. Dier anlamdaki ak gemite yaamt ve bu akn "yakc anlar"nn izlerini yreinde hl tayordu. (Bunu sylerken, Marie Voyekov'un ansn gznn nne getirdii tahmin edilebilir.) Ama byle bir ak, iki kii iin de, egoizmden baka bir ey deildir.
Hayr, ben tamamen farkl bir karakterdeyim. Tanrnn eliyle yreime, tm varlm saran, "o, kendisi iin yaamayacaktr" kutsal szleri kaznm olan ben, bu zamanlarn insanym. Bu gzel gelecee ulamak istiyorum. Kendimi bu gelecee hazrlamalym. Bu kutsal ama iin her eyi feda edebilmeliyim - ki benim tek tutkum budur... Bunun dndaki her mutluluk benden uzak dursun.

Bylece, amacn ve aka ilikin snrlarn aklayan Mihail, kz kardelerden, kendilerine tevdi ettii srlar saklamalarn rica etti. Natalie, "acsn kalbine gmmeli ve orada tutmasn bilmeli"ydi. Fakat bu talimat herhangi bir ekilde, ahsa mnhasrm gibi anlalmasn diye, Alexandra da, "ona,

byk, tutkulu yreinde bir yer vermeye" davet ediliyordu. Dosta, fakat ihtiyatl yazlm bu notla, Mihail vaazn balyordu. Beyerler, yaz iin ehirden ayrldlar; geride, son birka ayn sarsc duygusal 25 alkantlarnn izleri kald.
Mihail, 1835 yaznn byk ksmn Premukhino'da geirdi. Misyonu konusunda uzun uzun dnd ve Moskova'da tant Stankevi'in arkada Efremov'a, Temmuz'da unlar yazd:

s.26
Dncenin ve duygunun kutsal yla aydnlandnda, insann temeldeki zn biimlendirecek olan iradedir. Ama bizim irademiz hl gelimi olmaktan uzaktr. O, hl onsekizinci yzylmzn, bu, sefahat ve arlatanlk, bayalk ve soyluluun aptalca gsteriilii, her eye yukardan bakan septisizm ve Cehennem korkusundan azade olma yzylnn boucu kundandan kurtulabilmi deildir... Hayr henz ondokuzuncu yzyla ait deiliz. Biz hl onsekizinci yzyldan ondokuzuncu yzyla gei aamasnn o azap verici koullarnda, uyumaz ve karlkl olarak birbirini dlayan iki idealin arasndayz... rademizin gelimesi tek * zmdr. "Ce que je veux, Dieu le veut" diyebildiimiz zaman, ite o zaman mutlu olacaz ve acyla kvranan irademizin aclar sona erecek. O zamana kadar bu aclar ekmemiz kanlmazdr.

Gen romantik, iradesinin henz yeterince glenmediinin farkndayd. Ama iradesini ilah amala zdeletirerek bu yolda ilerleyeceinden emindi.26

*
25 *

Sobranie, ed. Steklov, i. 165-73. Benim istediimi Tanr da ister anlamnda, Franszca bir deyi. .n. 26 Sobraine, ed. Steklov, i. 174-5.

Ekim'in ortasnda, Efremov ve bizzat Stankevi, Premukhino'da on gn geirdiler; Stankevi, Lylubov Bakunin'e kar duyduu, ona ac veren ekingence hisler konusunda bir eyler olacan umut eder gibiydi. Bu umutlar hsranla sonuland. Lyubov'dan kendini ifade etmesi beklenemezdi; Stankevi'de de inisyatifi ele alacak cesaret yoktu. Ama, Lyubov'un duygusal hsranyla sonulanan bu ziyaret, Mihail asndan olduka krl sonular vermiti. Bahar'da Moskova'da balayan arkadalk, olgunlaarak yakn dostlua dnmt. Kitaplardan ok insan ilikilerle dllenen, abuk alan, doymak bilmez bir beyne sahip olan Mihail, Stankevi'in, onu Alman metafiziinin yeni dnyasna gtren yksn byk bir alkla iti. Mihail'in romantik idealizmi iin sonunda salam bir felsef temel bulunmutu.

s.27 Stankevi'in metafizik almalar, o zamana kadar, doay, insan ve tarihi Hristiyan Tanrsyla zdeletirilebilecek bir Mutlakln farkl bir da vurumu olarak gren frtnal ve duygusal Schelling'e dayanyordu. Stankevi'in Premukhino'yu ziyareti, cisman bir perhize daha ok ihtiya duyduunu hissettii bir zamana rastgelmiti. Kant'a ynelmiti ve modern Alman felsefesinin kurucusunu kavrama ihtiyac, Premuknino'da kald on gn boyunca birok ateli tartmann temasn oluturdu. Stankevi'in Moskova'ya dner dnmez yapt ilk i, Mihail'e, Saf Akln Eletirisi'ni gndermek oldu; ve Kasm ay boyunca, biri Moskova'da, dieri Premukhino'daki iki arkada, birlikte Kant'n sistemini incelemeye giritiler, birbirlerine neredeyse her gn, bugne yalnzca Stankevi'inkilerin kald, izlenimlerini ifade eden mektuplar yazdlar. Bu i, Stankevi iin bile olduka zordu. "Zaman zaman bam artsa da," diye

yazyordu, "Kant'a hayranm." Belli ki, Alman metafiziinin jargonunu ok az bilen Mihail'in yar yolda tkanp kalacandan korkuyordu. rencisinden, gnde saatten fazla Kant okumamasn rica etmi, zor noktalar defalarca aklam, Almanca ve Franszca tefsirleri bulmak iin Moskova'y arnlamt. Ama Mihail yiite mcadele etti ve arkadana, "Kant'n ruhuna vakf olana kadar" kendisine rahat huzur olmadn yazd.27 Ne var ki, Mihail'in incelemesi, babasyla ilikilerinde o zamana kadar karlamad iddette bir krizle kesintiye urad. Aylardr -ordudan ayrldndan beri - evde bir huzur ortam hkm sryordu. Alexander Bakunin, pratik bir adamd. Gemi geri getirilemezdi; Mihail'in ordudan tardedildii resmen teyid edilene kadar gelecee ilikin bir angajmana girilemeyeceinden, sorunu zamana brakmt. Bu arada, Mihail'in felsefeyle oyalanmasn, kk gren bir alayclkla seyrediyor ve iten ie, onun, pipo iip Diyojen gibi kendini kitaplarna kapamak yerine, kz kardeleriyle dans etse daha hayrl bir i yapm olacan dnyordu. Ama, Aralk'ta resm prosedr tamamlanp Mihail'in zgrl tescil edilince, sorun bir kere daha keskin bir hal ald. Bundan sonra ne yaplaca bir karara balanmalyd.28 s.28 Bu konuda Alexander Bakunin'in kafasnda en ufak bir kuku yoktu. Onun gznde, bir toprak sahibinin ve centilmenin
27 28

Perepiska Stankevicha, ss.336, 576-97. Sobraine, ed. Steklov, i.176; Materiali, ed. Polonsky, ss. 404-5; Kornilov, Molodye Gody, ss. 89, 161.

olu iin, itibarl, hatta gvenilir tek meslek, ister asker, ister sivil alanda olsun, devlet hizmetiydi. Mihail orduyu reddettii iin, bu durumda, tek alternatif olarak sivil hizmet kalyordu. Birka ay nce Mihail, bu olasl paylar gibi grnmt. Ama o zamandan beri, dnyadaki misyonu konusundaki duygular iinde skca kk salmt. Stankevi, tefekkre dalmann, resm hayattan ok daha stn bir ey olduunu onun kafasna sokmutu. Bu, yalnzca, Alman felsefesi bilginin btnn ierdii iin deil, fakat bizatihi Berlin'de gnn birinde bilgiyi zmlemek iin yaplacak almalar iin de zorunluydu. Yalnzca o ay iinde yazd mektuplarda Stankevi, "Dahin, dahin"* bilinen szcklerini defalarca tekrarlamt. Moskova'daki renci hayat konusunda hibir bilgisi olmayan Mihail, bunun tadn oraya yapt son ziyaretinde daha yeni almt. Onun, Kant'n anlalmaz, ama sarho edici sayfalarnn yerine, brokratik bir ofisteki ynetsel dosyalarn iine gmlmesi dnlecek ey deildi.29 Aile, 1836 Yeni Yl iin Tver'de bir araya geldiinde kriz en yksek noktasna ulat. Gen Mihail'in asker sicili parlak deildi. Fakat ailenin dostu olan Tver Valisi Kont Tolstoy, Mihail'e kendi brolarndan birinde bir grev teklif etti. Nezaketle yaplm bu teklifi reddetmek olduka zordu; Alexander Bakunin'in sinirlilii, kr olma tehdidi dolaysyla ilerleyen yllar iinde iyice artmt. Mihail, konuyu ele almaktan kand. Yar esprili bir ekilde anlattna gre,btn bir hafta boyunca, "umutsuzluk iinde" kendini "ikiye vurdu". ntihar etmeyi bile dnd. Derken byk bir ke girdi. Ne babasyla, ne de Kontla yz yze gelecek cesareti vard. Kz kardeleriyle bile
* 29

Oraya., oraya .n. Perepiska Stankevicha, ss. 572, 581.

tek kelime konumad. Aniden Moskova'ya hareket etti ve oradan babasna bir mektup yazarak, resm bir grev almay reddettiini, felsefe renimi yapmaya karar verdiini ve kendi geimini matematik retmenlii yaparak salayacan bildirdi.30 Alexander Bakunin, altmlarnn sonlarna gelmi ve bilinci iyice zayflamt. En byk olunun, onun aile meclisindeki yerini almaya ve sorumluluklarn paylamaya hazr olmasnn zaman gelmiti. Alexander Bakunin, kendine, hibir zaman sert ve mklpesent bir baba olmadn syleyip duruyordu. Olunun Topu Okulundaki ilk borlarn demiti. Renne'ye kar ayaklanma serkeliini sineye ekmiti. Bu gen adamn daha sonraki haylazlklarn da byk bir hogryle ele almt. Ama byk olu, asker eitimi boa harcayarak ve asker kaa haline gelerek, imdi de babasnn kendisine salad rahat bir grevi aalamayla reddederek, belirgin bir iten, meslekten, gelecekten, geim kaynaklarndan yoksun bir halde Moskova'ya yerlemeye kalkarak, onun alglamasnn ve sabrnn snrlarn tamamen am oluyordu. s.29 Alexander, kaleme kada sarld ve Mihail'e unlar yazd:
Moskova'dan yolladn mektubunu aldm ve grdm ki, hl akln bir kar havada, yrein de sar. Buradan ayrlnn bana verdii ac, aknlmdan bile daha byk. Gerek felsefe, hayal teoriler ve bo laf cambazlklar deil, aileye, topluma ve lkeye olan gnlk ykmllkleri
30

Kornilov, Molodye Gody, s.141; Sobraine, ed. Steklov, ii. 398.

yerine getirmektir. Senin iin her ey demek olan bir "isel hayat" hakkndaki bo fikirler ve gevezelikler uruna bu ykmllkleri bir kenara braktn; ama bu dnemde kendinden de nasl kaacan bilmiyordun. zerinde arln hissettiin bu tatsz durum, kanlmaz olarak kendine saygn zedelemeye, aylak bir yaama ve vicdan bir huzursuzlua yol at. Hibir zaman bir despot olmadm. Benim isteklerimi yerine getirmen her bakmdan senin yararna ve vgye deer bir davran olacaktr. Senin isteklerini yerine getirmem ve anlalmaz ilkelerini izlemem ise gln ve sama olur. Eer biraz insafn kaldysa, izlenmesi gereken bu tek yolu izlersin. yice dn, akln bana topla ve kaytsz artsz, iyi ve itaatkr bir evlat ol. taat ederek gemii sil ve kendi krlndense kr babana inan - o, sana ne yapacan syleyecektir. Sana son szm budur.

Alexander'n belagatli mektubu, en pederane protestolarnn kaderinden kurtulamad. Mihail, Moskova'da kald ve birka hafta sonra Varvara'ya unlar yazd:
Akn olduu yerde ykmllk olmaz. Grev, sevgiyi dlar; akn dland her ey kt ve addir. Artk benim annem, babam yok. Onlar 31 reddediyorum. Onlarn sevgisine ihtiyacm yok.

s.30

3. BLM Romansn Scak Yaz

31

Kornilov, Molodye Gody, ss.141-2; Sobraine, ed. Steklov, i. 223.

Kadim ve modern bakentler olan Petersburg ve Moskova arasndaki rekabet, son iki yz yllk Rus tarihinin deimez zellii olmutur. 1830lar dnemi, Moskovalalarn kesin stnlk saladklar bir dnemdi. Moskova, Napolyon yangnnn kllerinden, prestij ve debdebeyle yenilenerek karken, Dekabrist ayaklanmas, Petersburg'u, reaksiyonun kalesi haline getirmiti. lerici dnce, kararghn, genliin biraz olsun zgrce soluk alp dnebildii Moskova'ya nakletmiti. Moskova niversitesi, entellektel faaliyetin ar kovan haline gelmiti. renciler, etkileri ksa srede niversite snrlarnn dna taan ve felsefede, politikada, edebiyatta Rus dncesinin yeni ekollerini yaratan gruplar ya da o gnn terminolojisiyle "evreler" etrafnda toplanyordu. Bu "evreler"den ikisi anlmaya deer. lki, politikaya younlaan ve kendine ilk Fransz sosyalistleri arasnda ruhsal bir snak bulan, Alexander Herzen ve arkada Ogarev'e ait evredir. kincisi ise, "Stankevi evresi" diye bilinen, politikadan uzak duran, gerei, daha az cesur olmasa da, daha az tehlikeli olan Alman airlerinin ve filozoflarnn sayfalarnda arayan evreydi. Bu cokulu genler evresine imdi Mihail de dalm, felsef almalarna byk bir hevesle sarlmt. lk ay Stankevi'in evinde kald, daha sonra Efremov'un yanna geti; yeni arkadalar arasnda, gelecekte o kuan byk edebiyat eletirmeni olacak Vissarion Belinski de vard. Mihail, renci olmaktan ok retmen olmaya yatkn bir ruh hali iindeydi; bir gzlemci, onun, "gruba her yeni katlana vahice davrandn ve bir seferinde rencisine felsefenin srlarn hararetle aktarmaya

giritiini" anlatmaktadr. Daha sonra bu evrenin srekli elemanlarndan olan Turgenyev (geri Mihail'le orada karlamamtr) evrenin gece toplantlarnn ok canl bir tasvirini yapmaktadr: s.31
Gznzn nne getirin, be adam ve alt gen ocuk, yanmakta olan bir mum, soumu ay ve bayat, felaket bayat biskviler. Ama yzlerimizi grebiliyor ve konutuklarmz duyabiliyorsunuz. Gzler cokuyla alev alev, yanaklar heyecandan kzarm, yrekler arpyor, Tanr ve gerek, insanln gelecei ve iir zerine konuup duruyoruz... Ve gece sessizce uzaklarken hafif bir rzgr esiyor. Sabahn ilk klaryla birlikte mutlu, iimiz rahat ve ayk (kukusuz toplantlarmzda arap da bulunurdu), iimizde ho bir cokuyla toplantdan ayrlyoruz. Sknet iindeki dnyann bo sokaklarnda evlerimizin yolunu tuttuumuzda bamz kaldrp gkteki yldzlara dosta selm veriyoruz, sanki onlar daha yakna gelmi, daha 32 bilinir olmulardr artk.

ou Rus dnr, metafizikten ok, etikten holanrd. Mihail'in Moskova'ya geldii srada, Stankevi evresi, Kant' brakm ve Fichte'nin daha popler olan ahlk vaazlarna sarlmt. Mihail, Fichte'nin, idealist bir etik sistem yaratmaya alan, Kutsanm Hayatn Rehberiini yanndan ayrmaz olmutu; o dnem yazd mektuplar, buradan yapt alnt ve tefsirlerle dolup tayordu. Fichte'nin, Bilginlik Meslei zerine ad altnda toplanm konumalarn Rusaya evirmiti. Bu eviri, o gnn ilerici dergilerinden olan Telescope'da yaymlanm
32

Sobraine, ed. Steklov, i. 196, 204; Herzen, ed. Lemke, xiii, ; Panaev, Literaturniya Vospominaniya, s.239; Turgenyev, Rudin.

ve bu ilk edeb almas sayesinde cebi muhtemelen birka ruble grmt. Dier mal kaynaklar belirsizdir. Kendine zg tumturakl slubuyla belirttii gibi, aceleyle Tver'den hareket edip, "Mekke'den Medine'ye ka" ona bamszln kazandrmt. Fakat, bu ka ona, cesurca, "bir erkek" olduunu iln etme frsat vermi olmakla birlikte, cebinde tek metelik olmadan ortada kalmasna yol amt. zerinde "Monsieur yazl, kurusk atan kartvizitler bastrarak, bunlar zengin ve aristokrat akrabalarna datt. Ne var ki, Nisan ayna kadar tek bir renci bile bulamad. Bu dnem iinde arkadalarndan bor ald, onlardan alamad zaman da profesyonel tefecilere bavurdu. Mihail, yoksunluk ve skntya seve seve katlanabilirdi. Ama para bulur bulmaz akam yemeine kar, arkadalarn en pahal lokantalarda arlar ve en iyi araplar smarlard. Paraya aldr etmezdi, borlarn geri deme ykmllne ise hi kulak asmazd. zgr ve anlayl Bohem evrede bile, ksa srede, bakalarnn srtndan geinen birisi olarak nam sald. Arkadalar ona, nceleri akayla, daha sonra ise aa yukar ciddi olarak, Gogol'un nl komedisi Mfetti'deki iinmeci ve otlak "Khelestakov"un adn takmlard.33 s.32 Fakat, btn kaplar kapansa da, hl snabilecei bir yer vard. Madam Beyer'in kaps ona hl akt ve hayran hayran onun azna bakan Natalie ile Alexandra'ya, hibir riske girmeden Fichte'nin gizemli
33

de Bacounine, Maitre de Mathematigues"

Sobraine, ed. Steklov, i. 209, 259; ii. 74; Belinsky, Pisma, i. 78, 284-5, 290.

dncelerini aklamak olduka hotu. Mihail'in doutan gelme didaktik mizac, Fichte'nin, Bilginlik Meslei zerinedeki konumalaryla iyice cesaret bulmutu.
Glym (diye yazyordu, naife kendini anlatt yazsnda) ve sevdiim bir insana destek olma ihtiyacn duyuyorum. Kendini benim yol gstericiliime teslim edecek birisine.

Akl hocal yapan ve gnah karlan peder roln oynayan yirmi bir yandaki Mihail'in, duygusal gen kadnlar nezdinde dayanlmaz bir ekicilii vard. ok gemeden, kz kardelerine, Beyerlerin kendisi iin "vazgeilmez" hale geldiini aka itiraf etti. Natalie ve Alexandra'ya, daha da ak bir ekilde, "kalbinin ve dostluunun" onlara ait olduunu belirtti. Bir yl nceki durum, btn ayrntlaryla tekrarlanmak zereydi. Geri bu kez, kz kardelerin k farkl bir yneli iindeydi. Gl bir kadn olan Madam Beyer, o zamana kadar ocuklarn ynlendirmesini bilmiti. imdi de Alexandra'nn, istenmeyen bir damat adayna kaplmamas iin elinden geleni ardna koymuyordu; nitekim Alexandra da, hzla dine ynelmi ve bir manastra gitme niyetinde olduunu aklamt. Aile ii isyanlarda uzman olan Mihail, derhal vaziyeti ele ald. Alexandra'dan, kendisini, "ona gerein kaplarn aacak ve uygun ynelii salayacak birisi" olarak grmesini rica etti; ve kesinlikle mazur grlebilecek bir abartmayla, Rus manastr hayatnn, "riyakrla, rezalete ve hayal edilebilecek her trl ktle batm" olduunu anlatt. Varvara'dan, Alexandra'y, Tver'de onunla kalmaya davet ederek, niyetinden vazgeirmesini rica etti. Varvara denileni yapt ve Alexandra da daveti kabul etti. Mihail, bir kere daha zaferi kazanmt.

Madam Beyer, isteri nbetleri geirdi ve Alexandra'nn esasl bir daya hak ettiini dnd. Fakat bir daha ne damat aday, ne de manastr sz konusu oldu.34 s.33 Ne var ki, Mihail'in zaferini baka iki frtna izledi. Gururla, kendi ruhlarnn yol gstericisi olduklarna inanan bu gen romantikler, neredeyse mekanik bir dakiklikle, en basit, en aikr duygularn kurbanlar oluvermilerdi. Natalie'nin geen baharki lmcl rneini izleyen Alexandra, Mihail'in kz kardelerine onu ylesine hayranlkla vd ki, Varvara ve Tatyana bir kere daha vah bir kskanla kapldlar ve Mihail'e, "Beyerlerin, onlarn, Mihail'in kalbindeki yerini aldklar" yollu sitemlerde bulundular. Bu srada Natalie, Moskova'da, geen yl oynad oyunun gln bir versiyonunu sahneye koymakla meguld. Alexandra da Moskova'dayken, Mihail, tutku ve heyecanlarn iki kz karde arasnda tarafszca bltrmeyi gvenlikli bulmutu. Ama imdi, Mihail'in sarho edici etkisinin btnyle zerinde younlamas, Natalie'nin duygusal doas zerinde eski ykc sonularn yeniden gstermiti. Mihail'in, "arkadaln" isel yaamnn, "ehvetin" dsal dnyasndan stn olmas gerektii hakkndaki vaazlar, yalnzca onun isteri nbetlerini alevlendirmeye yol at; byk bir kzgnlkla, "ikisinin arasnda arkadalk olmad" yantn verdi. flah olmaz bir naiflik iinde bulunan Mihail gerekten ard ve iyi niyetinin anlalmamasndan dolay byk bir kedere
34

Sobraine, ed. Steklov, i. 204, 213, 227, 232-4, 241, 291.

kapld. Belki bir para da bbrlenerek, "sevdii kzn aclarna bilmeden de olsa neden olup, derdine derman olamamaktan" ikayet etti. Bir keresinde, yar ciddi bir havada, kz kardelerine, "onunla evlenmeye karar verme noktasnda bulunduunu" bildirdi. Ama, ksa srede, "bu evliliin Natalie'yi mutlu edemeyecei" sonucuna vard, ama kzcaz kendi haline brakma alternatifine hibir zaman yanamad. Nisan aynn sonunda, krdm her zamanki usulle zld. Madam Beyer ve kz, yazla gitmek zere Moskova'dan ayrldlar. 35 s.34 Natalie'ye birka gn sonra yazd mektupta, "ayrlnn kendisine byk ac verdiini ve tam bir yalnzlk iine dmesine yol atn" bildirdi. Stankevi, salk nedeniyle Kafkasya'ya gitmi ve evre, yaz dolaysyla dalmt. Moskova'da Mihail'in birka arkada kalmt. lerici dnceleri himayesine alma hevesine kaplm bir aristokrat olan Ekaterina Levashov'un evine konuk olarak girip kyordu. Ama artk hakimiyeti altna alaca ya da ynlendirecei arkadalardan yoksundu; bununla birlikte, pazarlar, akam yemeklerinde, orada bunun iin elverili bir ortam buluyor, "inan, ak ve dnceden yoksun bu ruhsuz yaratklar srsnn zerine btn birikimini dkme" frsatn karmyordu. Moskova'da, matematik ve fizik snavlarna altrd Ponamarev adl bir renci de vard. Fakat Mihail, dier cezbedici eyler olmadnda, retmenlik grevini, Moskova'da kalacak kadar ciddiye
35

Kornilov, Molodye Gody, s. 205; Sobraine, ed. Steklov, i. 283, 289-90.

alan bir zel retmen deildi. lk ayaklanma patlak verdiinde, gururla "bireysel zgrlk" talebinde bulunmu ve "artk aile hayat yaayamayacan" aklamt. Ama artk daha iyisini biliyordu. Ak ve sempati, onun iin oksijen kadar vazgeilmezdi. Beyerlerle yaad, ykmla sonulanan ilikiden sonra bunlar kendine hayran olan kz kardelerinin barndan baka yerde bulabilir miydi? Her eye ramen, Premukhino hl onun eviydi. Doduu gnden beri iine yer etmi olan Premukhino'nun yaz gecelerini ve seslerini, ondan hibir ey koparp alamazd. Beyerlerin ayrlndan iki hafta sonra, Mays aynn ortalarnda, Moskova'ya daha fazla dayanamad. rencisini yzst brakarak, Premukhino'nun yolunu tuttu. "Mekke'den Medine'ye ka", msrif oulun geri dnyle noktalanmt.36

1836 yaz, Mihail'in yaamnn ilk dneminin talanmasyd. Ebeveynlerinin vesayetinden ve dzenli bir meslein kbusundan kap kurtulmutu. Kz kardeleriyle yeniden bir araya gelmesi, Beyer kzlarn araya girmesinin yol at kskanln glgesini ortadan kaldrmt, Mihail'in cokulu didaktizminin ya da kz kardelerinin ondan vecd iinde renmelerinin nnde hibir engel kalmamt. En byk olunun davran hakkndaki grn deitirmemekle birlikte, ihtiyar Alexander Bakunin, bu konuyu zorlamak ya da belirsiz bir durumu kurcalamak iin bir neden grmyordu.
36

Sobraine, ed. Steklov, i. 211, 249, 299, 301.

Kuaklar savanda bir atekes sz konusuydu. Erkek kardele kz kardeler arasnda sknet ve bar gnleri, onlarn arasndaki lgnca akn yol at ruh hali iinde yok olup gitmiti. Mihail, hibir zaman bylesine harika ve kadirinas havarilere sahip olmamt. O yaz, Tver'i birka gnlne ziyaret etmek iin, bir kereliine Premukhino'dan ayrld; bu ksa yokluu, kzlara, Mihail'in, kendilerine ilham ettii duygularn derinliini ifade etme frsat verdi. s.35
Sen bize yeni hayat getirdin (diye yazyordu Lyubov), yaammzn hedefini grmemizi saladn, imdi ise, tam emeinin meyvalarn tatma zevkine varacakken, mutluluumuzu bizimle paylaacakken, g ve cesaret verecekken, burda yoksun.

Varvara ise, ayn mektuba bir not derek yle diyordu:

Kk cemaatin seni bekliyor. Mihail, gerekten bilmiyorum, nasl olup da kendini bu kadar vazgeilmez hale getirebiliyorsun. Tanr seni kutsasn!

Tatyana da ayn gn yazd mektupta, ondan, elini abuk tutup, Kutsanm Hayatn Rehberini bir an nce evirmesini rica ediyordu, onu, "binlerce kere" okumak iin ii iine smyordu nk.
lah uyum (diye yazyordu gn sonra) tm varlma yayld... Kalbim, bize tanttn Tanr iin, senin iin, tm dostlarm iin, bizimle ayn hedefler uruna alan tm varlklar iin ylesine yakc bir akla dolu ki... Bizim sana ne kadar ey borlu olduumuzu ve bizim dostluumuzu nasl kazandn anlamalsn canm.

Mihail, yantlad:

ayn

cokulu

ruh

haliyle

Sonunda, ailemde o ilah uyumu buldum... Sizler benim yalnzca ayn kandan gelen kz kardelerim deil, ayn ruhtan, ayn lmsz hedeflere sahip kardelerimsiniz.

Yllar sonra, Tatyana, hl ayn vecd iinde, Mihail iin, "her zaman hepimizin mutluluuna, hepimizin neesine neden olmutur" diye yazabilmitir.37 Mihail'in, Tatyana ile olan zel ilikisi, 1836 yaznda zirve noktasna ulat. Tatyana, yalnzca yaa ona en yakn kz kardei deil (Mihail'den bir ya kkt), miza ve grn olarak ona en ok benzeyeniydi. Bugne kalm bir fotoraftan, Tatyana'nn, ailenin en sradan yesi olduunu gryoruz, ne kadns zellikleriyle, ne de gzellik bakmndan dikkat ekici bir yan var. Mihail'in ehresindeki gllk izlenimini veren iri gzler ve burun, kaln dudaklar, bir kadnda hi de ho durmamaktadr; mthi tutkulu bir insan olan Tatyana, kardeinin dnda hibir erkee tutku duymamtr. kisinin arasndaki tutku, yakp kl edici bir noktaya ulat. Ayn karaktere sahiptiler. Ne var ki, Mihail'in, otuz yl boyunca Avrupa semalarna savurduu bu ate, bir kede unutulmu Tatyana'nn iini yakp kavurdu. s.36 Mihail, kz kardelerinin hayatnda, onun yerini alma tehdidi tayan her trl etkiye kar korkun bir kskanlk duymutur. Baka bir erkein, onun sevgili
37

Kornilov, Molodye Gody, ss. 222-5; Sobranie, ed Steklov, i. 325-6; Kornilov, Gody Stranstviya, s.12.

Tatyana'sna en ufak bir ekilde yaklamas bile tepesini attrmaya yeterdi. Mihail, Tver'den Moskova'ya katktan ksa sre sonra, k, gen bir toprak sahibi olan Kont Cologub'un, Tatyana'ya kur yaptna ilikin sylentiler kmas zerine, Tatyanadan, ironik bir dille, "Tver'in elence hayatyla kendinden gemi", Cologupdan ise, "bir cemiyet kahraman, mkemmel bir centilmen" diye sz eden, fena halde alayc mektuplar yazmt. Bir ak kavgasnn ardndan kuku bulutlar uzaklarken, Mihail'le Tatyana arasndaki tutku zirveye kt.
Mektubun iin teekkr ederim, benim canm, harika Tatyana'm (diye yazyordu Mihail, Mart aynda). Bu mektup bana gerek mutluluu getirdi. Mutlulukla dolup tamama neden oldu, benim byleyici sevgilim. Uzun zamandr bylesi harika duygular yaamamtm. Oh, senden bir daha hibir zaman kukulanmayacam. Bundan sonra hibir ey benim sana olan inancm sarsamayacak.

Bir ay sonra, hl iyiden iyiye lirik yksekliklerde dolayordu:

Hayr, benim byl gzelim, kimse mektubunu grmedi. Ama onu yakmadm da. Ah, onu ebediyen saklayacak ve asla yanmdan ayrmayacam. Kukulara son! Sen benim adanm kz kardeimi geri getirdin. Bundan sonra hibir ey bizi ayramaz. Mektubunun bana getirdii mutluluu yalnz sen bilebilir, yalnz sen hissedebilirsin! Bir de kalkm onu yrtabileceimi ya da birilerine gsterebileceimi dnyorsun. Hibir yabanc gz onu kirletemez. O, btn souk, eletirel baklardan azadedir, o, neeyle dolan ve alev alev yanan kalbime gmld.

Mektuplarn yazld dnem ve artlar, onlarn zel ierikleri dikkate alnmadnda, bu ba dndrc szckler yanl anlamaya olduka elverilidir. Romantik harekette, erkek ve kz kardeler arasnda akn idealize edilmesi genel bir

durumdur. Bu, birok lkede grlmtr, Ren', Schiller'in Chteubriant'n Messinann Gelini ve Shelley'in slamn syan gibi eserleri tipik rneklerdir. Premukhino'nun atmosferi, bunun yerli bir rneidir. Bildiimiz kadaryla normal bir gen olan Alexis Bakunin, mektubunda yle yazmaktadr: "Benim iin tek gerek, kutsal ak vardr - erkek ve kz kardeler arasndaki ak." te yandan, Mihail'in Tatyana iin duyduu kskan, lgnca akn bedelinin, normal cinsel aktan mahrum kalmak sonucunu verdiine hibir kuku yoktur. Yllar sonra Mihail, bu anormal aile ii ilikinin bilincine varm ve Rusya'dan ayrlndan hemen sonra yazd bir mektupta, "yasalar benim akmn yneliini su sayar" alntsna yer vermi, neye atfta bulunduu belirsiz kalmasn diye unu da eklemitir: "Bununla kastettiim sensin, Tatyana."38 s. 37 Mihail'in dncesini esasl bir ekilde biimlendiren Fichte retisi, bu dnemde kz kardeleriyle yapt sohbetler ve mektuplamalar, tamamen romantik bir ruhun felsef ifadesidir. Bu, Kant'n idealizminin ar sbjektivist bir noktaya gtrlmesidir. "Ruhun tek gayesi kendisi olmaldr," diyordu kz kardelerine, Kutsanm Hayatn Rehberini yeni incelemeye baladnda; "baka herhangi bir gayesi olmamaldr." Ve Fichte'nin kitabndaki "temel idea"y, onlara, aadaki terimlerle ksaca aktarmaktadr:

38

Sobraine, ed Steklov, i 193, 217-18, 271; iii 2; Kornilov, Gdy Stranstiya, s77

Hayat, aktr, hayatn tm z ve biimi aktan doar ve aktan ibarettir. Syleyin bana, gerek akla kendi gerek mutluluunuzu elde ederek ruhunuzun tm zlemini yerine getirdikten sonra neyi arayacaksnz, ne iin aba gstereceksiniz - ve siz bana yaamnz atnz. Aknz neyse, yaamnz da odur.

Kafas srekli "i" ve "d" hayat arasndaki farkllkla meguld. D yaam, tahmin edilebilecei gibi, babasndan sk sk iittii, "grev zerine anti-Hristiyan vaazlar ve dnyev akl" temeline dayanan "bir eit yapay hayat"t. Bu, "ucuz etik ve kuruluk ahlk" dnyasyd. Fichte'nin tilmizi, bu d hayatn ykmllklerinden, kendi ruhunun isel hayatna snabilirdi.
Dsal hayat ya da dsal mutluluk iin (diye aklyordu Mihail, Tatyana'ya) hibir ey yapamam ve yapmak da istemem... Saf bir isel yaam srerim. Kendi iimde kalrm ve btnyle kendi iime gmlrm, beni Tanryla birletirecek yalnzca budur.

Bu, kendini kutsallatrmaya doru bir adm gibi grnmektedir."Ac ekiyorum" diye yazyordu daha sonlar, "nk bir insanm ve Tanr olmak istiyorum." s.38 Fichte, bu gen romantie, nasl realiteden kap, kendi ilah ruhunda tefekkre dalma olana veriyorsa, airler ve romanclar da, tahayyl dnyasnn dlerinde gezinmesini salyorlard. Mihail, Stankevi evresindeyken, son derece popler, fantastik ykcler olan "Jean Paul" Richter ve Hoffmann' (ki, Hoffman, Balzac tarafndan yaplan "le pote de ce qui n'a pas

l'air d'exister, et qui nanmoins a vie"* tanmlamasn hak etmitir) ilk kez okudu. Mihail, onlarda, ruh dnyasnn, olgular dnyasna stnl, gerek olmayann gereklii romantik inancnn mkemmel bir sanatsal ifadesini buldu. Bunlarn etkisiyle, mucizev olann ars, Mihail'in btn dnce ve duygularn renklendirdi. "Mihail, bana, herhangi bir yerden her an eve dnebileceini sylemiti" diye kaydeder, Stankevi, Moskova'da birliktelerken, "baz olaanst eyler bulaca beklentisi iindeydi." Bizzat Mihail de, ara tiraf'nda, bundan, "karakterimde temel bir kusur var: fantastik olana, sra d olana, duyulmam maceralara, snrsz ufuklara, kimsenin ngremeyecei hedeflere almaya olan dknlm," diye sz etmitir. Bu ar perhize, Goethe, Schiller ve hepsinden nce, adalarnn gzel bir iek, daha sonraki kuaklarn ise Alman romantik ruhunun karikatr olarak grdkleri Bettina von Arnim'in Goethe'yle gerek d mektuplamalarnn okunmas da eklenmiti. Bu, o yaz, Premukhina'da olmu olmaldr ki, Mihail, yllar sonra o gnleri yle anmsamaktadr: "geceler, bahedeki grottoda (kk, ssl, yapma maara, .n.) oturup, fener nda, Bettina evirmek."39 Stankevi evresi, Fichte felsefesi, fantastik Alman romanclar, Bettine von Arnim'in taknlklarnn geceleri evrilmesi, kz kardeleriyle yaplan tutkulu sohbetler bunlarn hepsi Mihail'in kalbinde Premukhino'nun etkisiyle birlikte harmanlanmtr. Gen Bakuninler iin Premukhino hem aile oca, hem de romantik ruhun zdr. Orada, insan, pastoral bir huzur ortam iinde, "dsal" dnyann sert gereklii tarafndan rahatsz
*

Sanki var olmayan, ama yine de yaayan eylerin airi. .n. 39 Sobraine, ed Steklov, i 209, 221, 274-5, 300.

edilmeden, kaygszca, ruhun "isel" hayatyla kendinden geebilirdi. Romantik idealizm, karakter olarak aristokratik bir doktrindi. Onun karakteristik rn avarelikti. nkoulu ise, kstlanmayan bir zevk ve zgrlk ortam iinde, idealistin bireysel ruhunu gelitirme frsatn kullanabilmesiydi; ve bunlar, Premukhino'nun verimli topranda fazlasyla bulunmaktayd. Mihail Bakunin, Premukhino'nun, ruhunun ekillenmesindeki roln hibir zaman inkr etmemitir. O, sonuna kadar bir aristokrat olarak kalmtr. s.39 Ne var ki, bu parltl madalyonun br yzne bir gz atmak - Mihail, bunu uzun sre yapmam olsa da - gerekmektedir. Premukhino'daki gen romantiklerin yksek dnceleri, yalnzca duygusal doyuma ve karlkl hayranla koullanmt. Bu, daha sonralar Mihail'in itiraf ettii gibi, "tam anlamyla duyma ve hayal etmeye, gereklikten ise tmyle uzak olmaya" dayanan bir durumdu. ok sayda serfin varl - bu isel hayat mmkn klan "realite" onu hibir zaman dndrmemiti. Bireyin kendi dndaki herhangi bir sorumluluk ya da insanla ilikin bir grev duygusu da sz konusu deildi.
Biz soyut ruhlar (diye yazyordu Mihail hapishanedeki uzun hatrlama dneminde) kendi dncelerine, nndeki oyundan baka bir ey grmeyen bir satran oyuncusu gibi ylesine gmlrdk ki, gerek dnyada ne olup bittiine, evremizdeki dncelere, duygulara ya da izlenimlere dikkat bile etmezdik.

Fakat, genlerin en zekisi olan Paul, Varvara'ya on yl sonra yazd bir mektupta, Premukhino'nun karakteristik zaafn beli bir ekilde, yle zetlemitir:
ocukluktaki tutkulu hayaller, uyumsuz teoriler, ar coku, bo bir midenin bonbon ekerlemeleriyle ve baharatla doldurulmas gibi bir eydi. Her eyden nce, bir insan, ortak yaamn sert, kuru ekmeiyle beslenmelidir.

Romantik an gerek ocuu olan Mihail, hayat boyunca sert gerekliin ekmeinden uzak durdu ve kendi hayallerinin bonbon ekerlemelerini ve baharatlarn inemekten vazgemedi.40 s. 40

1836 yaz, Mihail'in romantik dneminin zirvesiydi. Gereklikten hibir zaman bu lde kamamt. Sevgili kz kardelerinin eliinde, Mihail, Premukhino'da i hayal dnyasna gmld. Bu, btn gnlerini kendisiyle geirmeye devam ettii bir dnyayd; Mihail iin meslek, byle bir dnyaya kar uzun sreli bir kampanya anlamna geliyordu. O, kendini yaad bu gnlerde, d dnyann gerekliine kar kendi romantik ilzyonlarn tercih etti. Fakat bu ilzyon, bir daha hi bir zaman bu kadar inandrc ya da kurulan hayaller bu kadar muzaffer olamad. Bu yaz gnleri, Mihail'in hayatndaki mkemmel uyumun son dnemiydi. Daha sonbahar gelmeden, gereklik, Visaryon Belinski'nin ahsnda, Premukhino'ya zuhur etmiti.

40

Sobraine, ed. Steklov, i.27; iv. 220; Kornilov, Gody Stranstviya, s. 360.

s.41

4. Blm Sonbaharla Gelen Gereklik

Mihail, 1836'nn Mays'nda Moskova'dan ayrlmadan nce, yeni arkada Belinski'den, o yaz Premukhino'yu ziyaret etmesini rica etmiti. Daveti mektupla yineledi; Austos'un ikinci yarsnda, Belinski, ekingenliiyle uzun bir mcadeleden sonra Premukhino'ya avdet etti.41 ekingenliinin iki nedeni vard. Mihail'den ya byk olan Vissarion Belinski, snrl geliri olan bir asker doktorun oluydu. Rus toplumunun keskin kast sisteminde, Belinski, Bakuninlerin ve Stankevilerin sahip olduu "kaltsal soyluluk"tan yoksundu. ou toprak sahibi ocuu olan Stankevi'in arkadalarndan farkl olarak, hor grlen profesyonel snftan gelen Belinski'nin, ilerici fikirlerin geerli olduu bir evrede dierlerinden pek farkl grlmedii bir gerektir. Fakat bu durum, byk kken farklln ortadan kaldrmamaktayd. Bakunin ve Stankevi, bandan itibaren eit insanlar olarak bir araya gelmi ve snf geleneinin binlerce grnmeyen bayla birlemilerdi. Fakat Bakunin ve Belinski arasnda kapanmas g bir sosyal uurum vard; Belinski iin Premukhino, yabanc, bilinmedik bir yerdi.
Sobraine, ed. Steklov, i. 332-3; Belinsky, Pisma, i. 284-5.
41

Belinski, bir baka balamda da eksikliinin farkndayd. Moskova niversitesi'nden drt yl nce, serflik kurumuna saldran bir oyun yazd iin atlmt. O zamandan beri, bu tr edeb almalar elinden geldiince srdrerek kt kanaat geimini salyordu - Telescope'a yazyor, bir Rusa gramer kitab hazrlyor ve Paul de Kock'un romanlarn Rusaya eviriyordu. Sonraki kuaklar, Belinski'yi kendi kuann Rusya'daki en byk beyni olarak deerlendirmektedir. Fakat, Stankevi evresinin dier yeleri gibi, o da, biimsel eitimde baarsz olmutu. Alman dncesi konusundaki bilgisizlii, arkadalarnn akln kayna olarak sayg gsterdikleri byk filozoflarla dorudan balant kurmasn nlemiti. Bu filozoflara, sadece, bu konuda kendisinden daha tehizatl tiryakilerin aktard ikinci elden bilgilerle hayranlk besliyordu. Belinski, utanarak, metafizikten ok pratie eilimli olduunu ve gerek romantiin hedefi olan, gereklikten kurtulmay henz baaramadn itiraf etmitir. Premukhino'ya geldiinde, hem sosyal, hem de entellktel olarak deersiz olduu duygusunun yansra, ona srekli azap veren, en ufak imada bile kpkrmz kesilme huyunun verdii rkntnn arl 42 altnda eziliyordu. s. 42 Belinski, Premukhino'ya, gen kua tam anlamyla sarho etmi Fichteci idealizmin babozumunun en yksek noktasnda gelmiti. O da Mihail kadar cokulu ve hevesliydi; yeni doktrine yle
42

Belinsky, Pisma, i. 115-16, 123.

hzl bir gei yapt ki, geldikten hafta sonra, Telescope'a, Fichteci sistemin tam ve cokulu bir aklamasn ieren bir makale yazd.
Her insan, kendi hedefi olan, bilincinin tam gelimesinin zeti olarak insanl sevmelidir, yle ki, insanl seven her insan, kendi gelecekteki bilincidir.

Bylece, z-gelime, kozmik ideal oluyordu; makale, gelecekteki yaam konusunda ilgin bir kehanetle son buluyordu:
Uzaklarda, tepelerin tesinde, akam gnn ufkunda, batan gnein huzmeleri parlayp ldyor ve tam bir sknet iindeki ruhsal dler sonsuzluun gizemini tahayyl ederken yeni dnyay ve yeni cenneti gryor.

Premukhino'nun yaz sonu akamlarnn kusursuz manzaras, Belinski'nin bilincinde, bir lde Fichte'nin felsefesiyle iie gemiti; yalnzca Mihail'in metafizik vahiyleriyle deil, fakat kendini birdenbire iinde bulduu yeryz cennetinin inayetkr manzarasyla da mest olup gitmiti.
Sen yalnz yeni ferahlk verici ideallerle deil, beni Premukhina'ya getirerek de, iinde bulunduum lgn ruh halinden kurtardn (diye yazyordu daha sonra Mihail'e). Ruhum yumuad, aclarndan arnd ve salkl izlenimlere, salkl gereklere ulaabildi. Premukhino'nun uyumu, benim diriliime yalnzca katkda bulunmu deildir; o, bunun ba nedenidir.

Mihail ve Premukhino'nun, kuann en gl beyni zerinde ite bylesine gl bir etkisi olmutur.43

Belinsky, Sochineniya, i. 171-88; Belinsky, Pisma, i. 121.

43

s.43 Belinski'nin ziyaretinin mutlu gnleri, Eyll ortasna kadar srd. Bundan sonra ard ardna frtnalar patlak verdi. O zamana kadar Mihail'in felsef akl yrtmeleri kiisel snrlar ayor deildi ve isyanclk eilimi yalnzca ailev alanda uygulanma imkn bulmutu. Dier yandan Belinski, Fichte'de, kendi politik zgrlk inanc iin, salam bir metafizik temele dayanan uzlamaz bir bireycilik gryordu. Bir gn, btn aile masann etrafnda bir araya geldiinde, konu dnp dolap Fransz Devrimine gelmiti. Belinski, aile bakannn orada bulunuyor olmasn dikkate almadan, yalnzca Terr' savunmakla kalmad, hi saknmadan, "giyotinin hl bekledii kelleler var" deyiini de ortaya atverdi. htiyar Alexander, tam anlamyla dehete kaplmt. Son derece kibar bir insand. Konukseverliin getirdii ykmllklere uydu; ancak, tesadfen, Belinski'nin Lyubov ve Tatyana'ya, Telescope'deki bir makaleyi okuduunu grdnde, kzlarna bu devrimci zehirin alanmasna kar vakur bir protestoya giriti. fkesini, konuuna deil, en byk oluna ifade etti. Onun iin, bu korkun fikirleri Mihail'in mi Belinski'den kapt, yoksa tersi mi olduu hi nemli deildi. Mihail ve arkadann, Moskova'da, yalnzca bo felsef speklasyonlarn peinde zaman ldrmekle kalmayarak, kanl devrime methiyeler dzp dzmediklerini rense iyi olurdu. Bu, yaplan aklamalarn nda daha da meum bir zellik arzeden Mihail'in nceki tavrlarna tam anlamyla uymaktayd.44 Alexander'n, konuuna kar bu belirgin phesini ve onaylamaz havasn
44

Belinsky, Pisma, i. 273-4.

alglayarak mutsuz olan Belinski, ok gemeden, bizzat Mihail'in husumetine de maruz kald. Bilmeden de olsa, gen Bakuninler kuann nazik duygusal dengesinde ciddi bir kargaala neden olmutu. Stankevi'in hayalini grmeye devam eden Lyubov olsun, evlenme sorunlaryla boumakta olan Varvara olsun, bu yeni edebiyat aslannn ziyaretinden pek etkilenmemilerdi. Fakat, Tatyana ve Alexandra iin bu, byk bir olayd; ok gemeden, Mihail iin duyduklar cokuyu, Belinski iin de duymaya balamlard. Belinski de az arplmamt. O da ou yazar gibi zekya hayrand; zellikle zeki kadnlar, yolunun stne pek seyrek kmt. Daha Premukhino'ya gelmeden nce, Mihail'in harika kz kardelerinin, "anlalmaz ve gizemli" olduklarn duymutu. Ryalar imdi gereklemiti. Kz Bakuninlerde "kadnlar hakkndaki tm dncelerinin ete kemie brndn" grmt. s.44 Kr ev hayatnn yol at srekli bir arada bulunma koullarnda duygusal baz gelimeler olmas doald, nitekim oldu da. Ancak bu duygular, Premukhino'da o srada genelletii zre, huzursuz ve hastalkl biimlerde ortaya kt. Lyubov hari, kz kardelerin iinde gzellik iddias tayan, o srada yirmisinde olan Alexandra'yd. Aray iinde olan ve efkate susam Belinski, umutsuz bir aka dt. Alexandra da, Belinski'nin yeteneklerine hayran olmaya hazrd. Ama, kalbinde onunla ilgili herhangi bir kprt sz konusu deildi; te yandan, Tatyana'nn daha tez canl ve ateli mizac, utanga yabancnn ekiciliine byk bir

arzuyla yant vermeye daha elveriliydi. Duygular, Belinski'nin ona okuduu Telescope'daki makalesi gibi, "tarif edilemez"di; bu makale Moskova'ya gnderilmeden nce Tatyana, kendi elleriyle onun bir kopyasn kartmt. Tatyana'nn mektuplarndan ve daha sonraki olaylardan anlald kadaryla bu, yrekten ok, kafaya dayanan bir akt. Ama kk bir kuku bile Mihail'in kskanlk fkesine kaplmas iin yeterliydi - bu yle ac verici ve moral bozucu bir fkeydi ki, bakalarna itiraf etmesi mmkn olmad gibi, belki nedenlerini kendine bile aklayamyordu. Belinski ile arkadal, neredeyse bir gecede, keskin, zehir saan bir nefrete dnt. Mihail'in Belinski'ye tavrnda her zaman bir tepeden bakn tohumlar vard. imdi ise, onu aktan aa aalamaya balamt. Belinski ile Tatyana arasnda geen sohbetleri istihza ve alaylarla kesti. Btn aile masann banda otururken, Belinski'yi tersledi. Belinski, Telescope'a yazd ikinci makaleyi okurken, oradan kalkp, yaz bitinceye kadar gsterili bir kaytszlkla baka eylerle urat. Belinski'nin en byk yaras olan dil bilmemesini kullanp, ona ac vermek iin kz kardeleriyle Almanca konutu. Btn bunlarn iinde en yaralayc olan ise, Belinski'nin, Alexandra'ya olan karlksz akn yzne vurmas ve kendini bir Bakunin'e mnasip gren Belinski'nin haddini bilmezlii ile dalga gemesiydi.45 s.45

Belinsky, Pisma, i. 121, 157, 159-62; Kornilov, Molodye Gody, s. 245.

45

Duygulu Belinski, bu hakaret yamuru altnda acyla kvrand. Onda Mihail'i yzleyecek zgven yoktu ve kendinde eksikliini duyduu daha derin duygulara snmas da mmkn deildi. Kendisini, "emperyal mavisi elbise giymeyi beklerken, uval giymi" gibi sama bir durumda hissetmiti. Mihail'in kz kardeleriyle dostluktan bile tad almaz olmutu; nk, "meleklerin hayali, yalnzca, kendi dlerinin bilinci olan eytanlarda canlanrd." Mihail'in durumu da ondan daha iyi deildi. En zayf noktasndan vurulmutu. Gerekliin ilk darbesiyle ideal dnyas parampara olmutu; stelik Fichteci cephanelikte, onu tamir edecek gte herhangi bir silah yoktu.
Tatyana'ya duyduum hisleri nasl adlandracam bilemiyorum (diye yazyordu daha sonradan). Bildiim tek ey bunun kskanlk olduu ve bu kskanln tm ruhumu kemirdiidir; bu beni sonsuz bir ykmn eiine getiriyordu. Ah! bilebilseydin, anlayabilseydin ne korkun bir aalanma yaadm, nasl bir moral bozukluu iine dtm, kendimi nasl gsz hissettiimi! ylesine yksek bir misyonun, ylesine ulv bir grevin bilincinde olan ben, bylesine alalaym, bylesine deersiz bir tutkuya kaplaym ve bu tutku tm varlm teslim alsn, onun bylesine klesi olaym ve kendimi ondan kurtaracak gc bulamayaym. Kz kardelerimin, hatta senin merhametinin hedefi olaym. Ah! Bu cehennemin ta kendisi - tm aclaryla tam bir cehennem.

Bu cehennem ikence ve aclar iinde kvranma haftalarca srd. Bu, gen romantiklerin, disipline olmam vahi duygularla birbirlerini paralamaya hazr olduklar, birbirlerine karlkl ac vermeyi nleyecek muhtemel rahatlamalara ve yumuamalara asla izin vermedikleri, tuhaf, insan doasn inceleyen birisi iin olduka ilgin bir durumdu. Onlarn gelitirdii insan ilikileri ve duygular, coraf ayrlk

gibi yalnzca dsal bir nlemin uygulanmasyla giderilemeyecek kadar temel ve kutsal bir eydi. Yol atklar ac ne olursa olsun, ortaya getirdikleri sorunlarla yzlemeli ve savamalydlar. Aslnda ac, ruhsal gelimenin ve ruhun deer kazanmasnn vazgeilmez parasyd. Sonu, bir eit duygusal kadercilikti. Kskanlktan lgna dnm Mihail, istenmeyen konuun bir an nce ekip gitmesi iin hibir ey yapmad; Alexandra'ya duyduu mutsuz aktan dolay zdrap eken, Mihail'in akla hayale gelmeyecek hakaretleriyle ve Alexander Bakunin'in sessiz muhalefetiyle kar karya kalan Belinski, Premukhino'da, Kasm bana kadar kald. s.46 Derken, bu gergin ortam, farkl trde bir ykmla kesintiye urad ve Belinski, apar topar Moskova'ya dnd. Telescope, son zamanlarda, politik ve felsef ortodoksi karsnda, zgrlkler konusunda fazla ileri gitmiti. Sansr, dergiyi kapatm, Belinski'nin birka dzenli gelir kaynandan biri sona ermiti. Bu, yal Alexander Bakunin iin bir zafer anyd. Osuga destann eline ald, ona, yeni gazetecilii sulad birka yeni kta ekledi ve Telescope'un kapann kutlad.46

46

Belinsky, Pisma, i. 123; Kornilov, Molodye Gody, ss. 209-10, 269.

Belinski'nin, Premukhino'dan ayrln izleyen gnler, Mihail'in yaz ryasnn evrensel uyumunu ykan ve bozgununu tamamlayan bir dier yar komik olayn doruk noktasna tanklk etti. Mihail'in erkek kardelerinden lya, bir suvari alaynda kadet olurken, Nikola, Mihail'i izleyerek, ama sonuta daha az huzursuzluk yaratarak, Petersburg'daki Topu Subay Okuluna gitmiti. Geriye kalan dier erkek ocuk -Paul, Alexander ve Alexis - Bykanne Poltoratski'nin gzetimi altnda, yal bir aile hizmetisiyle birlikte bir dairede kaldklar Tver'de okula gidiyorlard. 1836 Austos'unun banda, yaz tatili sona erince, Mihail, ocuklar alp Tver'e gtrm ve onlarla iki hafta geirdikten sonra, Belinski gelmeden hemen nce Premukhino'ya geri dnmt. Mihail'in bu srada Fichte'den baka bir ey dnd yoktu; her zamanki gibi, dncelerini ve hayallerini, anlayl bir dinleyici topluluuna aktarmak ihtiyacn duydu. Akamlar, ocuklar skc derslerinden eve dndklerinde, onlara, d dnyann anlamsz bayalklarndan kanmann ve zkusursuzlua varmann yollarn gsteren Alman felsefesinin mkemmel aklamalarn okudu ve yorumlad. Mihail'in vaazlarnn, onlarn kolay etkilenen beyinlerinde yaratt etki, on be yandaki Alexander'n kz kardelerine yazd bir mektupla kayda gemitir: s. 47
Mihail'den gittike daha fazla reniyor ve onun bizim iin ne kadar vazgeilmez olduunu daha iyi anlyoruz. O, bizi eski bulunduumuz durumdan alp ykseklere kartt, ilk kez nmzdeki bilinmezlikten mutluluk duyduk. Karlkl itenlik

bizi gittike daha fazla birletirdi, yle ki, adet yekvcut olduk, herbirimiz btnn hizmetindeyiz artk. Artk biz, insanln byk yneliini gerekten anlam bulunuyoruz. Bizim btnsel mutluluumuzda tek eksiklik sizlersiniz.

Fakat bu lirik ruh hali, Mihail'in ayrlyla birdenbire kesintiye urad. Okulun dsal dnyas, kanlmaz olarak gelip onlarn bilincine arpt; birka hafta sonra, on yandaki Alexis, eer hayatn skcl bylesine devam edecek olursa, boazn keseceini yazd. Umutsuzlukla serkelik karm bylesi bir ruh hali iinde olan ocuk, Ekim aynda, smestr tatili iin Premukhino'ya geldiler; bu ziyaret srasnda Mihail ve Tatyana, babalarndan, ocuklarn okulu brakp, eitimlerine, Moskova'da, Mihail'in gzetimi altnda devam etmelerine izin vermesi iin dncesizce efaatte bulundular. ocuklar, Tver'e, kurtulu saatlerinin yaklamakta olduuna ilikin byk umutlarla dndler. Mihail, sonunda, neriyi babasnn nne koydu ve beklenen yant ald. Alexander Bakunin, oullarn, Moskova'ya gnderip, "Mihail'in arkada topluluunda onlar bekleyen tehlikelere teslim etmektense" lmeyi tercih edeceini aklad; Mihail'in rehberlii altnda onlarn zaten "yanl fikirlere kapldklarn, kendilerini eiten kurumlara kar aalayc bir tavr iine girdiklerini, bu kurumlarn metodlarndan nefret eder olduklarn" esefle belirtti. Artk sylenecek bir ey kalmyordu; bu ho olmayan haberi Tver'deki ocuklara bildirmek iin hi kimsenin acelesi yoktu. s.48

Mihail'in kendisi bile, gen erkek kardelerinin patlayc delikanl beyinlerinde yol at isyann ve ruhsal kararlln farknda deildi. Ekim aynn sonlarnda bir akam, delikanllar bir araba ardlar, eyalarn yklediler ve arabacya, Premukhino'ya ekmesini sylediler. Ne yazk ki, bu ocuklar da Mihail'in para tutmama alkanln paylayorlard, dolaysyla byle bir yolculuk iin gerekli paradan yoksundular. Yolun uzunluunu gz nne alan src, genlerin gerekli yol parasna sahip olmadklarndan kukulanp, demeyi nceden yapmalarn talep etti, ocuklar paray vermeyi srarla reddedince, homurdanarak arabasn srp gitti. Tartmay duyup olay yerine gelen hizmeti, durumu Bykanne Poltoratski'ye bildirdi, bunun zerine sulular onun nne karldlar. Yal hanmefendi dizginleri ele alm grnyordu. Onlara, "sizi haylazlar" diye hitap etti, polise, onlarn ehrin hudutlar dna kmalarna izin verilmemesi ynnde talimat verecei yollu tehditlerde bulundu, sonunda, Mihail'e hitaben yazlm, onu, "kardelerine ok gzel rnek tekil etmekle" ve bu ka giriiminin ba sulusu olmakla sulad bir mektubu okudu. Tiradn bitirince de kapy yzlerine arpp kt; bundan sonra nne gelen, Premukhino'ya, bu kurald davrann farkl bir versiyonunu ulatrd. Bu haberler, Premukhino'da genel bir aknla yol at. Mihail bile, erkek kardelerinin ciddiyetsiz tutumundan ok olup, onlar saduyuya davet eden bir mektup yazmt:
Ben size ahlk zgrlkten, tm kt alkanlklarn ve eilimlerin yok edilmesinden ibaret olan zgrlkten sz etmitim; ama siz, yanz, eitiminiz ve snrl aralarnz dolaysyla u anda ulama imknnz olmayan bir baka zgrle kafay takmsnz. misli almal ve

btn okul devlerinizi hazrlamalsnz. Artk ellemle insan haklar konusunda daha fazla bir ey konumayn.

Tatyana, onlara, "ocuka ve dncesizce" davrandklarn syleyip, "Mihail'in honutsuzluunu" bildirdi. Bu olayn en byk sonucu, Mihail'in ve retmenliinin gzden dmesi oldu. Alexander Bakunin, ocuklarn kafa tutma ynndeki bu davrannn, Mihail'in meum akldaneliinin dorudan sonucu olduunu, onun, isyan ve ykm yolundaki lmcl admlarn izlemelerinden kaynaklandn ok ak bir ekilde grmt. Bu durumla kiisel olarak baa kamayacak kadar yalyd ve ocuklarnn hibirine gvenmiyordu. Bu mkl durumda, damad Dyakov'dan, derhal Tver'e hareket etmesini, isyanc oullarn zapturapt altna almasn, eer gerekiyorsa, bedensel cezaya bavurmasn rica etti. s.49 Bu sert talimatlar, Premukhino'daki gen kuan btnnde fkeye neden oldu. syan bastrmak iin ileri srlen acmasz yntemlerden holanmamlard. Bakunin ailesinin erefini ilgilendiren nazik bir konuda Bakunin olmayan birisine talimat verilmi olmasndan da holanmamlard. Dahas, bu i iin, Mihail'in hibir zaman saklamad bir nefret ve kmsemeyle davrand Dyakov'un seilmi olmasndan hi haz etmemilerdi. ocuklara, ceza seferi haberi uuruldu, onlar da sonuna kadar direnmek iin hazrlklarn yaptlar. Aralarndan biri, kiisel bir saldry pskrtmek iin kasap bayla silahland. Ne var ki Dyakov, ksmen silik bir adam

olmasna ramen, nazik grevini yerine getirirken rnek bir incelik gsterdi. Durumunun zayflnn farknda olduundan, ne cezaya, ne de tehdide bavurdu, ama son derece arkadaa bir tutum taknarak ocuklar alp kendi maliknesine getirdi, orada yatmalarn salad, bu genlik lgnln akl banda bir deerlendirmeye tabi tutmalar iin onlara zaman tand. Bu tutum tam bir baar salad; isyan, zr dileme, uzlama ve affetme atmosferi iinde dalp gitti.
Sevgili kz kardelerim (Paul'un yazd bu mektup sayesinde, hikyenin son ksmn reniyoruz), bizim iin dostluk duygularnz ifade ettiiniz mektubunuzu yeni aldk. Hi de koullara boyun eecek bir ruh hali iinde deildim, zira Schiller'i yeni okumutum: "Dier herkes boyun eer; yaratc bir insan ise iradesine boyun eer." Ama boyun emenin gerekli olduunu grmeye baladm. 47 inde bulunduumuz durumda bu zorunlu!

s. 50 Yalnzca Mihail babasndan zr dilemedi. Belinski'nin ziyareti ve ocuklarn genlik lgnl, Alexander Bakunin'i, en byk olunun iflah olmaz bir durumda bulunduuna ikna etmiti. O ana kadar, ocuklarnn en isyancs ve zoru olan Mihail hakknda bile umutsuzlua kaplmamt. O andan itibaren, Mihail'e kaybolmu gzyle bakmak ve onu dman bir g olarak deerlendirmek zorunda hissetti kendini. syan kanseri, aile organizmasnn iindeydi ve sklp atlmas mmkn deildi. Tek are, onun dier aile yelerine yaylmasn nlemekti. Bizzat Mihail de bu olaylardan fena halde etkilenmi ve morali bozulmutu.
47

Kornilov, Molodye Gody, ss. 252-67; Sobraine, ed. Steklov, i. 354-5.

Fichte doktrini bu testten baarsz kmt. Hor grlen gereklik, bu doktrinin savunmasn paralamt. O vnlen uyum, bizzat Mihail'in dizginlenmez tutkularyla parampara olmu, en gen havarilerinin ocuka eylemiyle sama bir noktaya srklenmiti. Premukhino'nun onun iin artk yalnzca aalanma ve yenilgi anlamna geldiinin bilincindeydi. Birka gn iinde eyalarn toplad ve Belinski'nin peisra Moskova'nn yolunu tuttu.

s.51

5. Blm O ve Kz kardeleri

Mihail'in ruhsal gelimesinin ileriki aamalarna gemeden nce, kendisinden byk iki kz kardei, Lyubov ve Varvara ile ilikilerini ortaya koyan ve mtehakkim karakteri dolaysyla aile hayatndaki hakim konumunu anlatan iki olaydan sz etmemiz yerinde olacaktr. Burada szn edeceimiz olaylar, u anda ulatmz dnemin tesine uzanmaktadr. Ama her ikisinin de doruk noktas 1837 yldr ve Mihail'in Fichteci dnemine ok uygun dmektedirler. Lyubov, gen Bakuninler iinde salka en zayf ve en krlgan karakterli olanyd. Mihail'in ona duyduu sevgi, Tatyana, hatta Varvara'ya duyduu tutkunun yannda

olduka zayf kalyordu. Bu sevgide, sahiplenme ve kskanlk eleri yoktu. Bir yl nce, Natalie Beyer'in grltl gsterilerle verdii ilham sonucunda Lyubov'la Stankevi arasnda doan sempatiye olumlu yaklamt. Kasm 1936'da, Belinski'nin Premukhino'yu ziyaretinin hemen ardndan Lyubov Moskova'ya geldii ve Stankevi'le bir kere daha karlatnda, Mihail, bu karlkl ekimi tam anlamyla kutsamaya ve cesaretlendirmeye hazrd. Stankevi, Yeni Yl iin Moskova'ya bekledii babasna danmadan duygularn resmen aklayamayacan duyurdu. Genler, bu ara dnemde mektuplamaya karar verdiler; Mihail, bu gizli mektuplamay, dier iki kz kardeiyle yapt mektuplamalar araclyla salad. Lyubov'un bu adm kabul etmesi, Stankevi'e olan aknn yeterli bir itirafyd. s.52 Stankevi gibi birisinin sahip olduu bylesine istisna bir ak, Mihail'in gznde, zellikle kutsal ve evrensel karakterdeydi. Nikola'nn Lyubov'a duyduu akn ulvliini, en alen ve lbual bir tarzda tartmak ve tahlil etmek, onun en ok tuttuu oyun haline gelmiti. Stankevi'in sevgilisine ulatrmas iin kendisine teslim ettii mektuplar okumakla kalmyor, Beyerlere ve evrenin dier yelerine de yksek sesle okuyordu; bu mektuplar, yorumlaryla birlikte Varvara ve Tatyana'ya, sahibine teslim etmeden nce okumalar iin gnderiyordu. Bu grlmemi davran, hrsl gen romantiklerin, bireye, Mutlak'n bir paras olarak muamele ettiklerini gstermektedir. Onlar bunda hibir bir

saknca grmemekte, mektuplar saygl bir hayranlkla hep birlikte dinlemekteydiler. Ne var ki, Lyubov'la birlikte Premukhino'ya kapanm kz kardeleri, bu mektuplarn Lyubov'a ifade ettii sevgiden kukuya kapldlar, mektuplar ok souk ve soyut bulup, Nikola'nn adanmlnn, onun hedefinin mi, yoksa bireysel mutluluun mu ifadesi olduu noktasnda tereddte dtler. Moskova'nn daha soukkanl, daha felsef atmosferinde bulunan Mihail, bu sama kukuculuu hiddetle reddetti. Kaleme kda sarlp Stankevi'i heyecanla savunan, te yandan, kz kardelerinin kavrayn anlamakta bnyesel bir yetersizlik gsterdii, Lyubov'a olan sempati eksikliini yle ok fazla ortaya koymayan bir mektup dendi.
Stankevi'i sulamak iin hibir nedeniniz yok. Onun ak gerek ak, kutsal, ulv ak. Bu ak imdi onun tm varln ekillendiriyor; bu ak, onun tm moral ve entellektel hayatn byk bir parlaklkla aydnlatyor ve styor; bu, onun iinden ses veren dinsel, insanst bir ey... Bu ak onu tam anlamyla mutlu ediyor. O, bunda, i yaamnn dsal dnyadaki bireysel ifadesini buluyor. Ak, bu adamn bireysel yaamn tam anlamyla Mutlak'n yaamna dntryor.

Ulv, ama endie verecek lde gayriahs ak anlatan bu mektup 1836 ylnn son gn yazld. Bu srada Stankevi'in babas Moskova'ya gelmiti. Fakat hi kimse karar vermek iin acele eder gibi deildi; Stankevi'in babas bir ay sonra maliknesine dnd ve oradan, esrarengiz bir ekilde, byle nemli bir konuda kardeine danmas gerektiini bildirdi. Bu arada Stankevi ile Lyubov arasndaki mektuplama devam etti. Bu belirsizlik, arkadana olan gveni ve sabr sonsuz olan Mihail dnda herkesin sabrn tama noktasna getirmiti. Stankevi sonunda

babasnn onayn alp Lyubov'u resmen istediinde daha Nisan sonuna yeni gelinmiti. Stankevi'in istei derhal kabul edildi. Premukhino, rahat bir nefes almt. Mihail zaferi kazanmt. Yllardr ilk kez, tm Bakunin ailesinin hep bir azdan onay vererek birletii bir olay yaanyordu. Ama u kaderin cilvesine bakn ki, son dsal engelin ortadan kaldrlmas, gerek trajedinin balangcnn da iareti oluyordu bu trajedi, koullardan deil, karakterden kaynaklanyordu. s.53 Mart'n ortasnda, niandan iki hafta nce, Nikola, Lyubov'a bir mektup yazarak, hasta olduunu ve "tek kurtuluunun Karlsbad'a gitmek" olduunu bildirdi. Hasta olduu doruydu. Srekli ateinin ykselmesi, srarl ksrk, boynundaki ve bann arkasndaki arlar, onu yl sonra lme gtrecek olan tberkloz hastalnn belirtileriydi. Fakat bu krizler, arkadalar tarafndan, fizik rahatszlndan ok daha fazla ciddiye alnan ruhsal bunalmlaryla ayn zamana rastgeliyordu, hatta belki de ksmen bunun rnyd. Stankevi, eyleme ynelik her atlm fel eden bir misyon bilincinden muzdarip, "dncenin belirsizliinin" merhametine kalm, kronik irade zayfl gsteren o romantik Hamlet'lerden biriydi. "O, her trl kiisel mutluluu, misyonundan bir uzaklama olarak grr" diye yazyordu, o srada, onun hakknda Belinski, "ve her insan ban ayana kstek olduunu dnr." Babasnn gecikme ve duraksamalar, yalnzca onun yreindeki kararszln mkemmel bir yanksyd. Lyubov'a akn itiraf ettii zaman, bu ahlk

ykmllk kararn sarst, kafasn kartrd. Resm nianllla doru gitmek onu tam bir ykma sokmu ve iflah olmaz bir ekilde, duygularnn, nianlla, sonu olarak romantik evliliin nart olan ulv ve tutkulu aka uygun olmadna ikna etmiti. Bu sonucu kendine ifade etmeye pek cesaret edemedi. Karlsbad'a yaplacak bu yolculuk, erefiyle ne bozup atabildii, ne de yerine getirebildii bir nianllktan acsz bir ekilde kama frsatn veriyordu; bu yolculua, hem bedence salna kavuabilmek, hem de kafasn dinlemek iin drt elle sarld.48

s.54 Stankevi'in her yaptn onaylayan Mihail, bu projede eletirecek hibir ey bulmad. Tek znts, yurtdnda ona arkadalk etmesini salayacak gerekli paradan yoksun olmasyd. Premukhino'ya bu konuyu tlatt. En byk olunun doutan kt olduuna inanan Alexander Bakunin, hi duraksamakszn, Stankevi'in yurtdna yapaca yolculuun iki gencin bir tertibi olduu sonucuna vard ve Stankevi'e, Lyubov'dan uzaa gittii iin deil, ama Mihail'i, baba parasyla "dnyay dolamaya" tevik ettii iin azarlayan kzgn ve sert bir mektup yazd. Yalnzca Varvara, Stankevi'in niin Lyubov'la evlenip onu da Karlsbad'a yannda gtrmediini sorarak tereddtn ifade etti. Fakat bu gayet doal sorunun yant yoktu. Austos 1837'de, Stankevi, nianlsn ziyaret
48

Kornilov, Molodye Gody, s.293; Sobranie, ed. Steklov, i. 378-80; Perepista Stankevicha, ss. 370378, 503-26; Belinsky, Pisma, i. 110.

edecek zaman bulamadan, tek bana, Almanya'ya hareket etti.49 Mihail'in daha o zamandan, Stankevi'in Lyubov'la asla evlenmeyeceini bilip bilmedii kesin deildir. 1837 sonbaharn Premukhino'da geirdi; kz kardeine gsterdii zel ilgi, Lyubov'un trajik durumunun bir lde bilincinde olduunun ve belki de kendisini de dolayl olarak bu durumdan sorumlu grdnn belirtisi olarak ele alnabilir.
Daha nce hi bu kadar yakn olmamtk (diye yazar Lyubov, Mihail Kasm aynda oradan ayrldnda). Birbirimizi daha iyi tandk ve sevdik. Artk onunla konumaya korkmuyordum; ylesine nazik, ylesine anlaylyd ki. tiraf edeyim ki, eskiden elimde olmadan ondan ekinirdim. evresindeki her ey ylesine frtnalyd ki, bu benim zerimde korkun bir etki yapard. Ayn fikirde olsam bile, onunla sohbet etmeye ekinirdim. Bu bende byk zntye yol aard. Fakat artk her ey ok farkl! Onunla sohbet etmek beni ylesine yattryordu ki, imdi burada olmad iin ok zgnm.

Nianllar arasndaki bu gerek d mektuplama k boyunca devam etti. Ama, Stankevi'i, tedavi iin bir Alman kaplcasna srkleyen ayn felaket, bu kez dirensiz Lyubov'u da vurdu. Rusya'nn daha iddetli ikliminde hastalk korkun bir hzla ilerledi ve 1838 ilkbaharnda o artk, lmn eiinde bir kadnd. Mihail, yaz iin bir kere daha Premukhino'ya geldi, Lyubov'un son aylarnda onun yannda bulundu. Yllar sonra, Mihail, bir gn erkek ve kz kardeleriyle birlikte onun en sevdii aacn yannda nasl hava fiek patlattklarn, Lyubov'un bu sahneyi grmesi iin bir arabayla nasl getirildiini, Premukhino'nun o bildik enliinin son anlarndan birine
Kornilov, Molodye Gody, ss. 306-9; Perepiska Stankevicha, s.537.
49

tank oluunu sevgiyle hatrlayacaktr. Haziran'da, Lyubov, nianlsna son mektubunu yazd. Austos'ta, Stankevi'in Rusya'dan ayrlndan tam bir yl, ikisinin son bulumalarndan iki yl sonra ld.50

*
s. 55

Lyubov Bakunin'in yaam ve lm, neredeyse bir azizenin Hristiyan alakgnlllnn ve teslimiyetinin rnei olarak deerlendirilmeyi hak eder. Varvara da ok dindard. Ama onun dindarl farkl trdendi. Gen kzl srasnda, babasnn bir keresinde ona, "isterik aklsz kz" demesine yol aan, dinsel duygularn yol at srekli krizler yaard. Onun inanc, Lyubov'un ortodoks doktrini sessiz sedasz kabulleniinden olduka farkl, mistik ve tutkulu karakterdeydi. Yirmi iki yanda Dyakov'la geleneksel ve aksz bir evlilik yapmas, bu yzden daha da artcdr. Ondan yaa olduka byk olan Dyakov, cana yakn, pek bir zellii olmayan ve skc bir insand; Varvara'nn onun evlenme talebini kabul etmesi, ailev grev sunanda kendini kurban etme bilincinin bir rnei gibidir. Bu evliliin balangc, belki de Varvara'nn daha sonraki dnemde kocasyla fizik ilikiye kar gsterdii nefretin habercisidir. Kasm 1835'de kocasna bir erkek evlt dourdu; bu ona, o kn btnn ailesiyle birlikte geirmesi iin makul bir mazeret salad. Mihail,

50

Kornilov, Molodye Gody, ss. 317-18, 321-2; Sobranie, ed. Steklov, iii. 151, 250.

Mays 1836'da Premukhino'ya geldiinde hl oradayd.51 Mihail'in, bu "uygunsuz" evlilie ilk kar k, heyecanl bir gencin, ekicilikten ve sevimlilikten yoksun enitesine duyduu normal bir honutsuzluktan fazla bir anlam ifade etmemekteydi. Ama artk Fichte, ona hayatn gerek anlamn gstermi, Varvara'nn Dyakov'la ilikisi daha derin, kozmik bir anlam kazanmt. Bu iliki, dsal dnyann gnlk geleneksel ykmllkleriyle, isel yaamn dayatt ruhsal derinlik arasndaki ebed atmann klasik bir rneini ortaya koymaktadr. Mihail artk anlamt ki, Varvara'nn evlilii, bir zamanlar dnd gibi yalnzca yanl bir karar deil, fakat, onun yksek kiiliine kar ilenmi bir gnah, hayattaki kutsal misyonuna bir ihanetti. O, bu gnahtan, ancak ac ekerek ve anne olarak kurtulabiliyordu. O tutkulu 1836 yaz, Mihail'in kz kardeleri zerindeki moral nfuzunun zirve noktasna vardnda, Varvara da kendi durumu hakkndaki bu gr tamamen kabul etmiti. Kocasna geri dnmesi iin artk hibir neden kalmamt. s.56
Ynelimimden uzaklatm (diye yazyordu o gnlerde). Okamalaryla beni kirleten yabanc bir adamn hayatma girmesine izin verdim. Ama kalbimdekileri bilen Tanr, benim zayflm esirgedi. Ac ekerek gnahlarmdan arndm; dourduum ocuumla yeni bir hayata baladm.

Arkadalarnn felsef bakmdan aydnlanmalar iin kz kardelerinin zel

Kornilov, Molodye Gody, pp. 67, 324; Sobraine, ed. Steklov, i. 202.
51

ilikilerini izleme alkanlna sahip olan Mihail, bu durumun en ufak ayrntlarn Belinski'ye bildiriyordu. Belinski, Varvara'nn "gnah" konusunda abucak ikna oldu; Premukhino'dan ayrldktan hemen sonra, Varvara'dan, "zayf, dkn bir yaratk" olduunu itiraf eden ve Belinski'ye, onun gibi hak etmeyen birisine yksek bir dnceyi aktard iin teekkr eden bir mektup ald.52 Varvara Dyakov'un yks, belki de, bu hrsl gen romantiklerin tutkularnn ve filozoflarn soyut standartlarna ynelilerinin derecesini ortaya koyan en mkemmel rnei oluturur. Mihail'in Premukhino'da kurduu "Fichteci uyum"un 1836 sonbaharnda kmesi ve Mihail'in de ekip gitmesi, rnn derhal Varvara'nn kocasna kar tavrnda gsterdi. Dsal gereklik bir kere daha galip gelmiti. Mihail'in retmenlii altnda geen yazn cokusuyla Varvara, kendi ruhunun fonksiyonlar sayesinde ve kendini daha yksek bir greve hazrlayarak her eyin stesinden gelebileceini sanmt. Ama imdi Dyakov'un ihmal edilemeyecek bir gereklik olduunu gryordu. Evliliinin fiyaskosundan dolay kocasn sularken de ok drstt, ocuunun babasna tamamen kaytsz kalrken de ok insand. Kendi aclar, kefaletinin aracyd. Ama kendi acsn ondan kartmas doru muydu? Ocak aynda, Mihail'in ayrlndan iki ay sonra, Dyakov'a, kocasna kar yapt hatalardan dolay affna snan ve "dini iin her eyi feda etmeye" hazr olduunu ifade eden ac ve endie dolu bir mektup yazd. Eve dn konusunda sessiz kalmt; mektuptaki bu belirsizlik, yreinin zt duygular iinde nasl yalpaladn ortaya
52

Sobraine, ed. Steklov, i. 448; Kornilov, Molodye Gody, s. 345; Belinsky, Pisma, i. 248.

koymaktadr. Fakat bu kadar bile, durumu Moskova'da renen Mihail'in fkeye kaplmas iin yeterliydi. O srada derin bir felsef umutsuzlua gmlm bulunuyordu. Fakat, kz kardeinin kalbindeki herhangi bir rakibe duyduu kskanlk her zamankinden de fazla alevlenmiti. Kaleme kda sarld ve Varvara'ya, mektup dosyasnda yer alan en kzgn mektuplardan birini yazd. Dyakov'u, "ie yaramaz bir insan grnmndeki bir hayvan" olarak nitelendirdi; kz kardeini, "ona geri dnerse ok gzya dkecei, ama son pimanln para etmeyecei" noktasnda uyard ve u tutkulu szlerle balad: s.57
Varvara, aktan feragat etmek bir sutur; ve sen bu suu ilemek istiyorsun. Bir hayvanla yaamak iin kendini insan yaamndan tamamen ayrm oluyorsun... Varvara, doru sylediime seni ikna etmek iin ne yapmam gerektiini syle bana. Canm, yapabileceim hibir ey yok, iime kapanmaktan baka yapacak hibir ey. Seni nasl sevdiimi bilmiyorsun, yalnzca beni dinlemen iin neler yapabileceimi bilemezsin. Varvara, Varvara, 53 allahakna kendini mahvetme.

Ama bu sefer Mihail yay fazla germiti. Bu mektup, Mihail'in genliini karakterize eden ve Belinski'ye de ac vermi olan, kiisel ilikilerdeki duyarsz acmaszln da tesindeydi. Varvara, Mihail'in, kocasna kar ykmllklerini kesin bir dille inkr eden ve Dyakov'u acmaszca "hayvan" olarak tanmlayan szleri karsnda ok oldu ve irkildi. Tam tersine, evli olduu erkee kar
53

Kornilov, Molodye Gody, ss. 331-5; Sobraine, ed. Steklov, i.396-8.

net bir grevi olduuna karar verdi - bu, "Dyakov'u hayata ve mutlulua geri dndrecek ve onun kalbini geree aacak" bir grevdi; bu grevin yerine getirilmesi Dyakov'u iin, 1837 ilkbaharnda Premukhino'da kalmas iin ard. Ne var ki, eski uyumazlk kendini ortaya koymakta gecikmedi. Dtan bakldnda, Dyakov'un tavr mkemmeldi. Varvara'nn her trl isteini kabul etti, onunla "karde gibi" yaamaya da itiraz etmedi, alakgnll bir adanmlkla ona her trl saygy gsterdi. Fakat uras ok akt ki, Varvara'nn kendisine sunduu "annece zen ve efkatin" yerine, onun kafasnda hl "dnya zevkleri" vard, onun gznde bu deneme devresi, yalnzca, karsnn onun evine ve yatana dnnn balangcyd. Dyakov gittikten sonra, Varvara, Mihail'e baarszln itiraf eden dokunakl ve acl bir mektup yazd. yle karmak bir ruh hali iindeydi ki, ne kocasyla birlikte yaayabiliyor, ne de onu aklndan karabiliyordu. Tek umudu kap gitmekti. Mihail, 1837 yaznda Premukhino'ya gelince, ocuun saln bahane ederek yurtdna gitme planlar yapld, imdi Hegel'e dalm olan ve daha da byk bir tutkuyla Berlin'i ziyaret etme dleri kuran Mihail, ona refakat edecekti. s.58 Varvara'nn "isel kurtuluu" ("isel" ve "dsal" arasndaki kartlk hl Mihail'in en gzde kliesiydi) artk tamamlanm oluyordu. "Dsal kurtuluu" ise, bata mal durum olmak zere sorun olmaya devam ediyordu. Hesaplar, Varvara'nn mcevherlerinin satlmasnn, ancak kendisinin, ocuun ve bakcnn Karlsbad'a yapacaklar yolculuu karlayabileceini

gsteriyordu. Orada bir yl boyunca, 2000 rubleden daha az bir parayla yaamas mmkn deildi. Tabii ki, Mihail'in tek kuruu yoktu. Alexander Bakunin, Varvara'nn kocasna kar tavrn kesinlikle onaylamamakla birlikte, Varvara'nn aile mirasndaki payndan 1000 ruble vermeye ikna oldu. Cana yakn ve zayf iradeli Dyakov ya da erkek kardei de muhtemelen geri kalan paray karladlar. Belki Varvara bu paray, mzik dersleri vererek ya da ocuk hikyeleri yazarak geri deyebilecekti.54 Alexander Bakunin, kz kardeiyle yurtdna bu geziyi Mihail'in planladn ilk kez farkettiinde, pazarlklar bu minvalde srp gitmekteydi. Bunu kefetmek, yal adamn fkesini yeniden tututurdu. Ailenin bana gelen her ktlkte byk olunun parma olduunu bir kere daha grmt. Aralkta, o srada Moskova'ya geri dnm olan Mihail'e, uzun bir mektup dendi (bu mektubun karsnn el yazsyla yazlm olmas, artan rahatszlnn iaretidir) ve btn ikayetlerini tek tek sralad. Mihail, ocuklarla ebeveynler arasnda dmanlk tohumlar ekiyor ve ocuklarn babalarna olan inancn ykyordu. Kz kardelerinin beynini, "Hristiyanlk klna girerek kendini saklayan Saint-Simonizmin o habis safsatalaryla" ykayarak onlar ifsad ediyordu. Erkek kardelerini okuldan kamaya tevik etmiti. Varvara'nn, serbeste setii kocasna olan akn ldrm, onu, kocasndan ayrlmas iin kkrtmt. Sonu olarak, Alexander Bakunin, Mihail'e, ya "gerek bir Hristiyan oul" olmasn ya da Premukhino'ya yapt "felsef ziyaretlere" bir son vermesini kesin bir dille hatrlatt. Premukhino'da durum bir
54

Kornilov, Molodye Gody, ss. 340, 351, 353-5; Sobraine, ed. Steklov, ii. 133, 144.

kere daha gerginlemiti. Kzlar, doru ya da yanl, babalarnn, Dyakov'un, Varvara'nn yolculuunu veto etmesini tevik ettiine, hatta, ocuunun ondan alnaca tehdidini savurarak Varvara'y kocasna geri dnmeye zorladna inanyorlard. Muhtemelen kararlln gstermi para kesesinin iktidarnn farknda olan Mihail, bir kere daha uzlama taktiklerine bavurdu. Yln son gn, Premukhino'ya deil, hl bekr iki teyzesinin yaad Kozitsino'ya doru yola kt. Oradan, ebeveynlerine devasa uzunlukta bir mektup yollad (orijinali elimizde bulunmamaktadr, ancak tamamlanmam msveddeleri otuz basl sayfadan fazla tutmaktadr); bu mektupta hayatn ve ocukluunun ilk aamalarndan itibaren babasyla ilikilerini gzden geirdi. Mektup, sevgi dolu szcklerle kaleme alnmt, Kutsal Kitaptan bol bol alntlar ieriyor ve ebeveynlerinden, "ocuklarna olan sevgilerini onarmalarn, ahengi yeniden kurmalarn ve Varvara'y kurtarmalarn" talep ederek son 55 buluyordu. s.59 Bu arada Mihail, kendi yolculuuna gerekli paray bulmak iin rpnyordu. Umudu Stankevi'deydi. Stankevi, Austos'ta Almanya'ya hareket etmeden nce, Mihail'in 1000 ruble tutarndaki borlarn deyeceine, Karlsbad'a yapaca yolculuun masrafn karlayacana ve ve orada kald bir yl boyunca kendisine 1500 ruble vereceine sz vermiti. Tek sorun, Stankevi'in, son derece cmert bir insan
55

Sobranie, ed. Steklov, ii. 86-7, 90, 96-130.

olan babasndan bu kadar ykl bir miktar isteme konusunda vicdanen rahat olmamasyd. Rusya'dan ayrldndan beri bu vicdan rahatszlk daha da srarl bir hal alm gibi grnyordu. 1838 ubat'nda, Berlin'den Mihail'e yazd bir mektupta, yalnzca 2000 ruble, hatta "belki de daha az" verebileceini bildiriyor ve ona hi de ho olmayan bir ekilde, "daha ekonomik yaamasn" salk veriyordu. Mart'ta gelen bir mektup ise, daha net ve cesaret krcyd. Ortada baka bir velinimet de gzkmyordu, bu durumda Mihail, ister istemez yolculuunu ertelemek zorunda kald.
56

s.60 lkbaharda Premukhino'da bir gelime meydana geldi. Alexander Bakunin yumuad ve Varvara'nn yolculuu iin onay verdi, geri bu sonuca, Mihail'in duygusal mektubunun mu, yoksa kz kardeine refakat etme niyetinin geersizlemesinin mi daha byk bir etki yapt bilinmemektedir. Dyakov'un erkek kardei byk bir cmertlik gstererek yol masrafnn esas blmn karlad. Dyakov, bunu, karsna ve oluna, Karlsbad'a kadar refakat edip ardndan Rusya'ya dnme kouluyla yaparak kendi onurunu da kurtarm oldu. Fakat son anda, belki de bir koca olarak gsterdii msamahann sonucunda dt sama durumu farkettii iin, Haziran ortasnda Lbeck'e doru yola ktklar Petersburg'da onlar uurlayp geri dnd. En azndan Varvara'nn "kurtulu"unu salam olan Mihail Rusya'da kald, ama bu zafere ramen, Varvara'ya elik etmek iin gerekli
56

Perepiska Stankevicha, ss. 631, 655, 659-60.

paray bulamadndan mthi bir hayal krkl iindeydi. Mihail'in, kz kardeinin ardndan "vadedilmi topraklara" gitme hedefini gerekletirmesine daha iki yl vard. Fakat bu noktada, 1837 ylnn bana, Mihail'in, Belinski'nin Premukhino'ya yapt ziyaretin sonularndan urad hayal krklyla ve umutsuz ruh haliyle yaamakta olduu Moskova'daki gnlerine dnmek 57 gerekmektedir.

s.61

6. Blm Hegel ve Belinski

1837 ylnn ilk aylarnda Stankevi evresinin nde gelen yelerini bir kasvet basmt. Stankevi, Lyubov'la ilikisinin yol at vicdan rahatszlkla bouuyordu. Belinski, Premukhino'yu ziyareti srasnda Telescope'un urad aalanmann ve yaynna son verilmesiyle ihtiya iinde kalp arkadalarnn srtndan geinmenin verdii kendini deersiz bulma duygusuyla ac iinde kvranyordu. Mihail, herhangi birisinden bor ald iin baka zamanlarda olduundan daha fazla vicdan azab ekmese de, felsef bakmdan zgveninin
57

Sobraine, ed. Steklov, ii. 138, 148, 186; Kornilov, Molodye Gody, s.361.

kmesinden byk ac ekiyor, dnce ve davran iin artk salam bir temel kalmadn dnyordu. "Dsal dnya"snn "dlerden ve deyimlerden" baka bir ey ifade etmediini, "isel dnya"snn ise "fakir ve s" olduunu kavramt. Kukuculuk, geen yazn "snrsz inan"ndan intikamn alyordu. Kz kardelerine olan duygular bile, "pek nemsiz, pek deersiz, ok snrl" grnmeye balamt, ona yle geliyordu ki, onlar iin duyduu ak, fantazi ve ilzyon dnyasna ait bir eydi. Ama Mihail'in doas, ktmserlie saplanp kalamazd. Madem ki ortada felsef bir felaket vard, o halde bu, felsef bir areyi de getirecekti. Stankevi evresi, Fichte'den Hegel'e 58 yneldi. Stankevi, ilk kez Hegel'i incelemeye giritiinde Kasm ncesiydi; Mihail'in kz kardelerine yazd mektuplarda Hegel ismi ilk kez ubat 1937'de grlmektedir. Mihail, neredeyse daha ilk gz atta bu yeni doktrinin u andaki huzursuzluunun zmn ierdiine karar verdi, btn hzyla kendine gvenini kazanarak kz kardelerine ve arkadalarna bu zm vmeye balad. Hegel'den, insanln aamal bir gelimeden getiini renmiti - igd dnemi, duygu dnemi ve dnce dnemi. Geen yl, Fichte'nin rehberliinde getii dnem, duygu dnemiydi. Fakat, o zaman muzafferane bir ekilde kurduu duygularn uyumu geici ve aldatcyd, nk bu yalnzca isel ve ruhsal bir uyumdu ve gereklikle balants yoktu. Bu, insanln eitiminde kadnsal dneme tekabl ediyordu. Fakat insanlk dnyaya almalyd. sel uyum, "tezat frtnalarna" almal, aclarla srklenen insan yok
58

Belinsky, Pisma, i. 109; Sobraine, ed. Steklov, i. 358, 386; ii. 18, 78.

etmeli, dncenin yardmyla onun yeniden douunu salamalyd. "Dncenin uyumu", isel kendilikle dsal realite arasndaki bar salyordu. Mihail, hayatnda ilk ve son kez dncenin gcne inan besliyordu. "Dnmek, dnmek, dnmek - ite bu zorunludur," diyordu kz kardelerine, geri bunu sylerken Almancadaki "dnce" ile Franszcadaki "akl yrtme" arasnda byk farkllk olduunu ve dncenin kesinlikle akl yrtmeden stn olduunu izah etmeye zen gsteriyordu - ondokuzuncu yzyl onsekizinci yzyldan ne kadar stnse o kadar stn.59 s. 62 Nisan'da evre daldnda, ne Mihail, ne de arkadalar, Hegelci bilim hakknda yzeysel bilgilerin tesinde bir bilgiye sahiplerdi. Stankevi, sonbaharda yurtdna yapaca yolculua hazrlanmak zere o yaz babasnn maliknesine gitti. Cierleri zayf olan Belinski de, Kafkasya'ya. Mihail de, Haziran'da Premukhino'ya dnd. Varvara'nn "kurtuluu" iin verilen mcadeleden frsat bulduka, kendini o zahmetli Hegel incelemesine verdi; o yla ve sonraki yla ait defterleri bu konuda yapt okumalarn kl krk yaran notlaryla doludur. Hegel'in mantk sistemi zerine bir Ruhun zet metin yazdktan sonra, Fenomenolojisine balayarak, bu konuya tamamen hakim olma almasna giriti. Bunun ok zor bir i olduu ortadayd, daha ilk admda bunu brakarak Ansiklopedi'ye balad. Burada, Mihail'in, nszde ilk kez
59

Perepiska Stankevicha, s. 624; Sobraine, ed. Steklov, i. 408; ii. 185.

okuduu ve Rusya'da olsun, baka yerlerde olsun ok tartlan o nl cmle yer alyordu: "Aklc olan gerektir ve gerek olan aklcdr." Fakat, Mantk zerine olan blm bitmeden nce, Ansiklopedi'nin analizi kesintiye urad; Mihail, Dinin Fenomenolojisi zerine konferanslara geti, ancak ay sonra, Ansiklopedi ve Fenomenoloji'nin balangcna geri dnd. s. 63 Bu sistematik olmayan giriimler, bu hrsl havarinin kendine dayatt grevi yerine getirmekte ne kadar zorlandn yeterince gstermektedir. Aslnda, nne gelen her eyi okuyan ve fevkalde abuk kavrayan bir beyne sahip olan Mihail, normal bir renci deildi. Hegelci sistemi kavramann stesinden hibir zaman gelemedi. Ondan ruhsal ihtiyalar iin gerekli olanlar alp benimsedi. Fichte'nin romantizmi onda olumsuz sonu vermiti, nk bu felsefe dsal realitenin inkrn gerektiriyordu; oysa realite ihmal edilmeye gelmezdi. Hegel ise, realiteyi kabul etmekle kalmyor, tm felsefesini onun zerine dayandryor, gerekle ideali muzafferane bir ekilde birletiriyordu. znde kaybedilmi bir ey yoktu. Hegel'in romantizmi, Fichte'nin romantizminden daha inceydi ve ondan daha az derin deildi.
Kt olan bir ey yok (diye yazyordu Mihail Hegelci defterine). Her ey gayet yi. Yanlzca snrllk ktdr, ruhsal bakn snrll. Ruhun hayat, tm varl oluturur; her ey Ruhla girer; Ruhun tesinde hibir ey yoktur. Ruh, mutlak bilgi, mutlak zgrlk, mutlak ak ve sonu olarak mutlak mutluluktur.

Hegel, realiteyi tanyarak, insann kutsiyetine romantik bir balang yapmay garanti altna almtr.60 Mihail'in Hegelci genlik dnemi, Belinski'nin adyla kopmaz bir ekilde baldr. inde doduu romantik aa gereken saygy gsterse de Belinski, miza ve alkanlk bakmndan, Mihail gibi bir romantik deildi. Varln en yksek hedefi olan isel varoluu ortaya karacak herhangi bir aristokrat inanc beslemek iin, fazlasyla grm geirmi, fazlasyla mcadele etmi bir insand. Geici olarak da olsa, Premukhino'da, "Fichteci uyum" tarafndan batan karlmt; sonra da Mihail'e, kendisini "Fichteci soyutlua" bulatrarak, ilk kez kafasnda, "gerekliin ve varln deerini" ykt iin serzenite bulunmutu. Fichte'den Hegel'e gei, Belinski'yi bir kez daha ortaya kartt. Almancay bilmemesi hl onu, akln kaynaklar konusunda ikinci el bilgilerle snrlyordu. Fakat, Hegelci sistemin anahtar szc olan "realite"yi byk bir hrsla kapmt; Mihail, doatan gelen eiliminin yolunu izleyerek, Hegel'de daha soylu ve ulv bir romantizmi bulurken, Belinski karakteristik olarak - onda, Fichte'nin romantik ilzyonlarna kar tutarl bir saduyunun dayanan kefetmiti.61 s.64 Bylesine farkl iki karakter arasnda atma kanlmazd. Aslnda bu atma, uzun sre ertelenmiti. Premukhino'da geirdii haftalar srasnda Mihail'in mtecaviz ve izah g muamelesine maruz
60 61

Kornilov, Molodye Gody, ss. 389-93, 396. Belinsky, Pisma, i. 227-8.

kalan Belinski, dargnln aka belli edemeyecek kadar alakgnll ve ekingen bir insand. Moskova'da yeniden bir araya geldiklerinde, ilikilerini belirleyen, her ikisini de etkisi altna alm kasvet ve deprasyon ruh hali olmutu. Fakat ortada bir tartma yoktu; 1837 Haziran' sonunda, o srada Kafkasya'daki Pyatigosk'da bulunan Belinski'ye, ortak "d"lerinin nedenini tehis etmeye alan uzun bir mektup (mektup gnmze kalmamtr) yazma ilham geldi. O srada Belinski'nin Hegel hakkndaki bilgisi son derece yzeyseldi. Buna ramen, Hegel'in yardmyla ya da deil, sorunun duygusal arlkta ve "drst bir insan" olma grevine gereken dikkatin gsterilmemesinde yattn kefetmiti. Mihail, bundan gereince etkilenmi grnmyordu. Onun aristokratik kibirlilii, Belinski'nin, iki eit insan olarak ayn ruhsal deney hakknda fikir teatisinde bulunabilecekleri faraziyesi karsnda bir lde rencide olmutu. Mihail, artk alt ay nceki "d"yle ilgilenmiyordu. Ksa bir gecikmeden sonra Belinski'ye gayet marur bir havada yazp, Hegel'i inceleyerek "yeniden doduunu" bildirdi. Onun bu "ykselii asla bir daha de gemeyecek"ti; bylece, hl kuku bataklnda rpnmakta olanlar zerindeki stnln iln etmi oluyordu.62 Bu mektup, Belinski'yi, ilk kez Mihail'in dominasyonuna kar isyana tevik etti. Mihail'in kendisine kar tavrnn (bunu bir nceki sonbahar Premukhino'da da yapmt), "sevgiden uzak bir hor grme" olduunu kefetmenin acsyla kvrand. Mektubun btn tonu, hatta okunaksz yazs ve imla hatalarna nem vermemesi, onun kendisine kar saygszlnn gstergesiydi. Derhal bir mektup yazarak,
62

Belinsky, Pisma, i. 77, 105-6, 125.

Mihail'in, iki ay sonra yazaca bir baka mektupta ayrntlandrd durumunu enine boyuna ele ald ve ikayetlerini sralad. Mihail hl Fichte gnlerinde yayor, "isel" bir hayat srdryordu; "isel yaamn bu arl" onu, "dsal" hayatn "alaka" karakteri konusunda kr ediyordu. Mihail'in, "kendisinin olmayan paray harcama" ve arkadalarndan ve arkadalarnn babalarndan bor alma alkanl, Belinski'ye, bu "alakln" bir rnei olarak grnyordu. Belinski, birisinden bor ald zaman kendini aalanm hissediyordu. Mihail ise, ne utanma ve vicdan azab biliyor, ne de paray geri demek iin bir aba gsteriyordu. Belinski, ona, Kont Stroganov olayn hatrlatyordu. 1836 banda, Moskova'ya ilk geldiinde, Bakunin, Stroganov'dan, Almanca bir tarih ders kitabn Rusaya evirme karl bir miktar para almt. On iki aydan fazla bir zaman getii halde bu konuda hibir ey yapmamt. Stroganov'un kendisine ykmlln hatrlatmas zerine de, kitab blm blm paralam ve arkadalarna, kz kardelerine, erkek kardelerine, ksacas nne gelen, Almanca bilen kim varsa bltrmt - doal olarak sonu vermeyecek bir areydi bu. Mihail, uan kua borluydu. Yurtdna yapaca yolculuk iin mthi paraya ihtiyac vard. almay kabul etmiti. Ama kafasna girmeyen bir ey varsa, o da bunu bizzat yapmas gerektiiydi. Hegel'e ramen, Mihail, hl, gereklii anlama konusunda bir yetersizlik iinde grnyordu. "Sen ne dersen de," diye yazyordu Belinski, "eer dsal gereklikten zgr olmak istiyorsan, ona boyun emek zorundasn."63

63

Selinsky, Pisma, i. 107, 117, 148-9, 153, 173.

s. 65 Bu mektuplar, beklenmedik bir ekilde, Mihail'in karakterinin yumuak yanna dokunmutu. Evet, filozoflar ciddiye alma uruna, "be kuruu" deyerek "drst" olma gibi deersiz bir eyi reddetmiti. Ama Belinski konusunda vicdan rahat deildi; Kasm aynda, ona, Premukhino'dan, uzun bir "itiraf" yazd. Bir anlk bir samimiyet ruh hali iinde, kendi gnahlarnn arkadannkinden misli daha byk olduunu aklad. Belinski'ye kar nceki sonbahar taknd tutumun gizli nedeninin Tatyana'y kskanmas olduunu izah etti. Belinski, "derinden etkilendi ve heyecanland". Daima idolize ettii (hatta, nefretle kark bir hayranlkt bu) bir insann kendinden aa birisinin nnde (nk Belinski'nin kendini iten ie deersiz grmesi hl btn gcyle devam ediyordu) kendisini bylesine alaltmas onu son derece etkilemiti. Bu, anlalr bir aklama olarak, Belinski'yi yattrd ve onu, Mihail'in, Premukhino'daki garip davrann affetmeye sevketti. Son bir nokta olarak, belki de, dnceleriyle, Bakunin ailesinin kzlarn, aabeylerinin kskanln ekecek lde etkileyebilmi olduunu renmek koltuklarnn kabarmasna yol amt. Bylesine umut vermeyen bir ekilde balayan bu mektuplama etkili bir yattrc grevi grm oldu. "Gereklik" ve "doruluk" sorunlar ise askda kalmt. Aralk banda, Mihail, Moskova'ya geldiinde, iki adam arasnda duygusal bir bar ortam hakim olmutu. Bundan sonraki drt ay, arkadalklarnn en yakn dnemini yaadlar - yaklaan frtnaya bir mukaddemeydi bu.64
64

Belinsky, Pisma, i. 157, 164, 177.

s. 66

Bu birka aydaki dsal olaylar, ok az ve nemsizdir. Mihail, Moskova'ya dndnde, oullarna retmenlik yapaca Levashovlarn ahane konana yerleti. Fakat hayatn kazanmak iin girdii dier btn angajmanlar gibi bu da ksa srede baarszlkla sonuland. Kendi anlatmna gre, Premukhino'yu ok zlemi ve Moskoval arkadalarndan ayr yaamaya dayanamamt. Tam bir hafta sren retmenlikten sonra, hayat dayanlmaz bulmu ve kn geri kalan ksmn geirdii, Belinski'nin katna tanmt. Ocak 1838'de, Varvara'nn "kurtuluu" amacyla entrika evirmek iin Kozitsino'dayd. ubat'ta, Beyerlerin kr evine bir ziyarette bulundu; burada, normal, bamsz kadnlarn ihtiyalarna kar duyarszlnn yol at bir dier duygusal karmaaya dahil oldu. Bu ziyaretin byk blm, Bettina von Arnim, Luther ve Goethe'nin Egmontunu birlikte okuyarak, uyum iinde geti. Natalie'nin yl nceki kara sevdas artk yok olup gitmiti. Ama bu sefer Alexandra, bu tehlikeli yaknln kurban oldu. Kz kardeinden daha samimi ve cesur olan Alexandra, ziyaretin son gn, Mihail'e akn aka itiraf etti.
65

s.67
65

Sobranie, ed. Steklov, ii. 80.

Senin nnde, Tanrnn nnde durur gibi sessizce durdum (diye yazyordu Alexandra, Mihail'e sonradan). O, bana btn varlm vermiti. Sen de belki benim ruhumu okuyabilirdin, fakat bana zgn, ylece baktn ve yle dedin: seni kabul edemem. Hakkmda verilen hkm okudum ve uzaklatm gz yalarm grmeni istemedim. Ama senden uzaklaamadm da. Geldim ve kapnn eiinde durdum, bam gsne yaslamak istedim, elini tutmak, ban kendime doru ekmek.

Mihail, nedense, Alexandra'nn dobralndan, bir zamanlar Natalie'nin gsterdii isterik patlamalardan daha az rahatsz olur. Kaygsz bir havada (nceki gibi, her iki kz kardee birden hitap etmitir) yant verir:
Alexandra, benim kskan karm (Felsefeyi kastetmektedir) sana selmlarn yollad ve bana, onu benim akmdan yoksun brakmaya kalkarak mnasebetsizlik ettiini sana sylememi tembihledi.

Yine de, tutkulu mektuplamay kesmek iin bir sebep grmedi ve bir yl sonra, hl, Alexandra'ya, "isel dnyas"nn bir "boalm ve yank"ya ihtiya duyduunu ve bunu onda bulduunu yazyordu. Bu sefer, onun i dkmeleri, sesini ok az duyduu alakgnll hayrannn itenlikle dolu yreinden kopan ac bir la sebebiyet vermiti:
Byle bir kadn anlamayacak msn? Anlamayacak msn, her an kendine kar, kalbinin doal eilimine kar silahlanmadka, seninle bu ilikiyi yrtemeyeceini?

Ama bu yalnzca geici bir protestoydu. Mihail, amanszd; bu mektuplama Mihail, Rusya'dan ayrlana kadar, tonunda gzle

grlr bir deime olmadan bylece devam etti.66 Alexandra Beyer'in ani ilnak, Mihail'in kalbindeki birka teli kprdatm ya da durumunun tuhafln farketmesini salamt. Moskova'ya dner dnmez, genlik yolu zerine kilometre talar gibi salm ilikilerden birine daha girdi. Uzaktan kuzini olan Sophie Muravyev'le karlat ve "iinde olduka ciddi bir eyler kprdad." Fakat kz kardelerine, bu konudan Beyerlere sz etmemelerini, aksi takdirde "grlt koparacaklarn" syledi. Bir ay sonra hl, ak olup olmadndan emin deildi, nk insan, "tuhaf, ele avuca smaz bir yaratkt". Bir yandan da yar alayl bir ekilde, bir gn, "gen bir hanmla birlemeye karar verebileceinden" sz ediyordu. Ama, hl "gerek ak"tan uzakt. Gzel Sophia'ya olan ilgisi snnce, bir baka Muravyev'in gzel kz ve daha da gzel olan Maria Voyekov gibi, o da unutuun gayya kuyusuna atld. Mihail Bakunin'i ciddi olarak ele geirebilecek hibir ey yoktu gerekten.67

s.68 Bu fasla annda, o kn ba ii olarak, Belinski, Hegelci bilimin srlarna vakf olmaya giriti. Kafkasya'dan dndnden beri, evrenin bir dier yesi olan Katkov'la birlikte Hegel'i incelemeye balamt. Ancak Mihail'in geliiyle, baka bir retmen aramaya gerek kalmad. Mihail'in stnl yeniden kesin bir ekilde kurulmutu; iki
66

Sobraine, ed. Steklov, ii. 141, 147, 232; Kornilov, Molodye Gody, ss. 593, 605. 67 Sobraine, ed. Steklov, ii. 142, 161-2.

arkada, haftalar boyunca, birbirleriyle ve Hegel'le sarma dola oldular.

O gnk gibi (diye yazyordu Belinski sonradan) bir sevgiyi bana kar sende hi grmemitim, karakterindeki o asaleti, ruhunun bykln, hem isel, hem dsal olarak tm kiiliindeki iirsellii, aslans kaliteyi hi grmemitim. O gnlerin ans kalbimden hibir zaman kmayacak ve sen bende daima o halinle yaayacaksn.

Mihail'in onun hakkndaki takdir szleri de, bir lde ltufkrlk tns tamakla birlikte daha az samimi deildi. "Benim Vissarion'um yeniden hayata dnd," diye yazyordu, kz kardelerine, ubat'ta, "harika bir insan, byk bir ruh."68 Bu eit olmayan arkadalk, en yksek noktasna, 1838 Mart'nda ulat. O ay iinde, liberal eilimli bir matbaac, o zamana kadar geleneksel ve reaksiyoner fikirleri savunmu olan Moskow Observer adl terkedilmi dergiyi satn ald ve Belinski'ye derginin editrln teklif etti. Telescope kapandndan beri herhangi bir gazetecilik iinden ya da gelirinden yoksun olan Belinski, bu fikrin zerine atlad; elbette Mihail de gazetenin dzenli yazarlarndan olacakt. Derginin, sonbahar hatrlatan sar kapak rengi deitirilip, umudun rengi yeil yapld. Yeni ynetim altnda kan ilk sayda - tarihi Mart olmakla birlikte, Nisan ortasnda ancak kmtr Mihail'in, Hegel'den yapt makale evirisi ve bu makaleler zerine bir takdim yazs yer alyordu. Bu makale, Mihail'in baslm ilk orijinal almasdr. s.69

68

Belinsky, Pisma, i. 293; Sobranie, ed. Steklov, ii. 142.

Makale - Mihail'in yazarlk hayatnn bu aamasnda kanlmaz olarak - Hegelci gereklie bir methiyeydi. Bir yl nce kz kardelerine yazd mektuplar ve defterleri, Hegelci doktrinin romantik ve idealist zelliklerine tutkuyla vurgu yapyordu. Fakat imdi, "aklsal gereklik" parolasna duyulan coku, Belinski'nin de etkisiyle, onu yeni ve artc bir konuma sokmutu. Otorite, diye aklyordu, sonu olarak, Reformasyon'da yklmtr. Descartes, ego'ya dayal yeni bir felsefe kurmutur. Almanya'da, Kant ve Fichte, Descartes'n dorudan miraslarydlar. Onlarn sisteminin sonucu, "her trl objektiviteyi, tm gereklii ykmak ve soyuta younlamak, ego'yu, kendini sevme ve kendine kendine tefekkre dalma hali iinde boaltmakt." Fransa'da, ego ile gerekliin birbirinden boanmas temeline dayanan onsekizinci yzyl felsefesi, "ruhsallk kart karakterdeki materyalizm"le noktalanmt. Fransz devrimi, bu "ruhsal bozulmann" sonucuydu. nk, "dinin ortadan kalkt yerde devlet de olmazd." Mihail, nutkunun sonunda, laf, ayn gerek dlk felaketinin hkm srd Rusya'ya getirmektedir.
Evet mutluluk, muhayyilede, soyut hayaller grmekte deil, gereklikte yaar. Gereklie kar isyann anlam, hayatn yaayan kayna olan birinin kendini kendi iinde ldrmesidir... Umut edelim ki, yeni kuak, bizim harika Rus gerekliimizle bar iinde olacak ve btn o bo dhilik iddialarn bir kenara brakacaktr, onlar en sonunda gerek Rus olma ihtiyacnn meruluunu hissedeceklerdir.

Bu dnemde Mihail, politikayla ilgilenmemekteydi. Fakat bu kafas kark tirad, devrimcilikten fersah fersah uzak olduu gibi, akas, en ar biimiyle politik muhafazakrlk doktrininin

tohumlarn iermekteydi. "Akl olan gerektir ve gerek olan akldir." Bizzat Hegel, tam bir idealist olarak balam ve Kilise'nin ilahliini, devletin ilahliini verek bitirmitir. Mart 1838'de, hem Mihail, hem de Belinski, gzle grlr bir ekilde Hegel'in ayak izlerini takip etmektedirler; ve (zamanlarndaki tanklar farketse bile) hangisinin lider, hangisinin takipi olduunu sylemek zordur. Belinski, cokun ve uzlamaz bir ekilde, bu tal yolu sonuna kadar izlemi ve Rus devletinin rasyonal gerekliini ateli bir ekilde savunarak radikal arkadalarn ok etmitir. syanc ve romantik olarak domu Mihail ise, bylesine tutarsz bir kaderden kurtulmutur. Onun ortodoksiye adanml ksa bir dnem srd; ilk edeb orijinal almasnn ortaya kmasna yol aan bu dnem, tuhaf bir rastlantnn tesinde bir anlam tamamaktadr. Belinski ile aralarnda meydana gelen ve felsefeyle pek de ilgisi olmayan iddetli bir tartma, aralarndaki felsef ve kiisel ilikiye son verdi.69

*
s. 70

Bu tartmann nedenini ok uzaklarda aramamak gerekir. Mihail, peygamber harmanisine sarnd ve Belinski, bir havarinin alakgnll tavrn taknd srece arkadalklarnda bir sorun yoktu. Ama Belinski editr, Mihail de yazar olunca,
69

Sobraine, ed. Steklov, ii. 154, 163, 166-78.

Mihail, kendini tahamml edilmez bir konumda buldu. Yazarln getirdii eref, dengeyi kurmakta yetersizdi. Mihail'in, Moskow Observer iin daha fazla ve daha fazla Hegelci makaleler yazma ryas bir anda silinip gitti. Belinski'ye, fikirlerinin ekillenmedii u koullarda bir dergi kartmaya "haklar olmad" sonucuna vardn ve bu projenin btnyle braklmas gerektiini bildirdi. Mihail, Belinski zerindeki etkisinin hl geerli olduunu ve bu karar dillendirdii an hemen kabul edileceini sanyordu. Fakat ok ge kalmt.
Bir ay nce (diye yazyordu, Belinski, ona sonradan), tamamen akn bir haldeydim. Ama yreimde byk bir ruhsal gelime meydana geldi ve ilk kez kendi bamszlmn ve kendi gerekliimin farkna vardm (evet, kendimin, Mihail).

indeki "atein ve enerjinin" bilincine varm ve "kendine eilecek gc bulmu"tu. Vesayet altnda bulunduu gnler artk geride kalmt. Mihail'e, bundan byle, "kendi aklyla kendi hayatn yaamak ve kendi yolunda ilerlemek" niyetinde olduunu aka bildirdi. Mihail, onun bamszln, aalama ve nefretle selmlad. Onun bu yant, ortak arkadalar arasnda, Belinski'nin deyiiyle, bir "ayrlklar koalisyonu" rgtlenmesine yol at; ve Mihail, bir daha, Moskow Observer'e yazmad.70 s. 71 Bu noktada, Mihail Bakunin'in biyografisinde balca bir figr olan Vasili
70

Belinsky, Pisma, i. 278, 294.

Botkin'i tantmann zamandr. Botkin, zengin bir ay tccarnn oluydu. Fakat zenginler snf, ondokuzuncu yzyln balarndaki Rusya'da itibar sahibi bir snf deildi; Botkin, yalnz Bakunin ve Stankevi'in karsnda deil, bir devlet grevlisinin olu olan Belinski karsnda da, toplumsal olarak ikinci snf konumundayd. niversiteye gnderilmemiti. Fakat okula gitmemi olmas onda, sanata, mzie ve edebiyata kar tutkulu bir alk yaratm, Almanya, Fransa ve talya'da bir yl okuyup, eitimini tamamlamt. 1836'da, Belinski tarafndan Stankevi evresine takdim edildi. Her ie yatkn yetenekleriyle, erken yata kel oluuyla, kadife ceketiyle, gzel esprileri ve kahkahalaryla, syledii ve yapt her ey iin zr dileyiiyle, kibar bir ltufkrlkla kark bir sevgi kazand bu evrede. 1838 baharnda, Belinski, havariliin boyunduruunu frlatp attnda, hrmetkr Botkin, Mihail'e, onun yerini almaya en yakn aday olarak grnd. Botkin'in, evredeki hemen hemen mal zorluk ekmeyen tek ye olmas da baka bir avantajd; Belinski'nin evinden ayrlan Mihail, Botkin'in evine yerleti. Botkin'in uysall, ksa sre iinde Belinski'nin yerini almasn salad. Fakat ok gemeden, Mihail, aksilenmeye balad. Evsahibinin cana yakn amatrl, Belinski'nin abuk kavrayan, keskin zeksnn yerini tutacak gibi grnmyordu. Mihail, Mays aynda, Varvara'ya veda etmek iin Premukhino'ya gitmek zere Moskova'dan ayrldnda, Botkin'le ilikileri, ayn Belinski ile olduu gibi kopma noktasna gelmiti.71 Mihail'in Premukhino'ya gidiinden sonra, Haziran'da, annesi ve iki kz kardei
71

Pyrin, Biografiya Belinskogo, ss. 135-7; Belinsky, Pisma, i. 127-8, 271, 295-6.

Moskova'ya geldi. Belinski, orada onlar grd. Alexandra'ya olan sevdas henz sona ermiti. Aabeylerine kar olumsuz duygular iindeyken, cmert ve cokulu yreinde bu iki kz karde iin duygusal bir eylerin gelimesi mmkn deildi. Artk en sonunda kendini kurtardn yazyordu Mihail'e, ortada dmanlk beslemek iin bir neden yoktu. Arkadan bamsz bir varlk olarak sevebilir, sayg gsterebilir ve anlayabilirdi. Bununla birlikte, mektuptaki terimler, Mihail'in kiiliinin onun zerinde nasl hl gl bir etki tadn gstermektedir.
Evet, senin beni sevdiin gibi ben de seni seviyorum, tm hatalarnla, tm snrllklarnla seviyorum, cokulu anlarda havada son derece zarif bir ekilde gezinen uzun ellerinle ve elinin (imdi hangi elin olduunu hatrlamyorum, sa myd, sol muydu) en uzun parman pitoresk ve anlaml bir ekilde kvrp beni iaret ederek soyut dnce yeteneim olmadn syleyiini seviyorum - "hayr, o kadar da deil." Seni kvrck salarnla, aklnla, dudaklarnn arasndaki piponla seviyorum. Mihail, sen de benim seni sevdiim gibi sev beni. Amacm sonsuz mkemmellie erimek, bu yksek gelecee ilerlememde bana yardmc ol, ama ksa srede yok olup gidecek o gururlu aalamayla cezalandrma beni.

s. 72 Kzlar ve anneleri, dneceklerinde, Belinski ve Botkin'i de kendileriyle Premukhino'ya gelmeye davet ettiler. Fakat, Lyubov'un yaklaan lmnn glgesi altnda geen bu ziyaret, ilikilerde gzle grlr bir deiik salamad. Belinski, huzursuz ve skntl, Mihail ise son derece kaytszd. "Bir bar sz konusu deil," diye yazyordu o srada Belinski, "ancak geici bir

atekesten sz edilebilir." 1838 Austos'unun banda, ziyaretilerin ayrlndan birka gn sonra, Lyubov'un lm, dier btn olaylar glgede brakt.72 Ama Belinski, melekle dven Jacob gibi, dmann bir trl brakmyordu. Hl, kendisinde derinden kk salm aalk duygusuyla ba edememekteydi. Ne yapp edip, Mihail'den, ona kar eit davranma hakkn koparp almalyd. En etin atma, souk kaytszla tercih edilirdi. "likinin olmamas, yanl bir ilikiden daha iyidir." Eyll'de, Belinski, Mihail'e, kendisinin "tahrir" adn verdii uzun mektup yazd. Bunlardan biri, tamamlanmam haliyle gnmze kalmtr ve kendi mektuplama dosyasnda yaklak otuz sayfa tutmaktadr. Mektup, gerekliin ateli bir savunusuyla balamaktadr. "Bamsz olarak, ruhumun kzgn ocandan 'gereklik' szcnn nemini bulup kardm... 'Gereklik'. Yatp kalkp, gece gndz bu szc tekrarladm." Hegelci doktrinin net nerilerinin sonularndan karm deildi bunu. "Gereklik, demirden peneleri ve demirden dileri olan bir canavardr. Kim ki, ona kendiliinden teslim olmaz, onun tarafndan zorla yakalanr ve yutulur." Sonra, Mihail'in durumuna gemektedir. "Gereklii teoride hayran olunacak bir ekilde anlayan, ama onun dnda yaayan" insanlar vardr. Mihail'in hatas, "soyut dnce uruna yaamn gerekliini bile bile reddetmenin sonucu olarak ... idealizm ve sadelik eksikliidir." Belinski, mektubunda, Mihail'le arkadalar arasnda konuulmayan, ok seyrek olarak alan bir konuya da deinmektedir. "Aslnda sen hi yaamadn, herkesin daha okula gitmeden ok iyi rendii eyi bilmiyorsun: hissi aktan bile
72

Belinsky, Pisma, i. 190-92, 296-9.

ayr olarak bir gizem olan hayatn edimi." Belinski, adalar arasnda, Mihail'in soyut ve skolastik tavryla, arkadann seksel deney eksiklii arasnda net bir ekilde balant kuran tek kii gibi grnmektedir.

s. 73 Belinski, mektubunun bundan sonraki blmlerinde, olduka nazik bir konu zerinde dolamaktadr. Bakunin ailesinin kzlarn saran duygusal atmosfer iinde, Mihail, yalnzca kskanln kurban olarak grlemezdi. Belinski, kendi adna, Mihail'in onlarn zerinde kurduu sorgulamasz hakimiyete fena halde gpta ediyordu. Belinski, tartmann en hararetli yerinde bu etkiye kar cepheden saldrya geer. Mihail, felsefe adna, kz kardelerinin gereklik duygularn ifsat etmi, doal duygularn yerine teoriyi koyarak yaamlarn ykmt.
Onlar dnce dnyasna gtrdn ve yeni bir hayat verdin. Ama, onlarn kurtuluu ok, hem de ok fazla istediklerini dnmek iin gl nedenlerim var. Soyut dncenin nemini kavramadan nce, Tanrya boyun eme basit duygusuyla bu ihtirastan azadeydiler. Bu, bana daha iyi gzkyor.

Kzlarn felsefeyi hatmettiklerini sanmalaryla alay eder. "Onlarn bilgisinin keta, u iki mcizev szcktr: " 'Mihail der ki.' " stihzayla, bir gn "onlar bylesine hasta eden doktorun cbbesinin onlarn omuzlarndan kayp deceini ve bir kere daha eski, kutsal, gzel basitliklerine geri dneceklerini" umduunu belirtir.73
73

Belinsky, Pisma, i. 227-55, 259, 299-300.

Eletiriye tahammlsz Mihail'in, Belinski'nin, felsefesine ve kiiliine yapt youn saldrya tahamml etmesi olduka zordur. Nitekim, mektubun doruk noktas, onu fkeden lgna evirir. Mektup, onu, en hassas iki yerinden yaralamtr - kz kardeleri iin duyduu tutkulu hayranlk ve bir retmen olarak ie yaramazl. Bu kez acmak yoktur artk. Mihail'in uzun ve fkeli yant gnmze kalmamtr. Fakat erkek kardelerine sylediine gre, "onu yle bir pataklayacakt ki, ortalkta, uzun sre kn ovalayarak gezecekti." Mihail'in mektubundan alntlar, Belinski'nin kar cevabnda yer almaktadr. Bu alntlardan net bir ekilde ortaya kmaktadr ki, Mihail, yalnz kz kardelerine ve kendisine yaplan saldrlar deil, Belinski'nin "rasyonal gereklik" adna syledii her eyi yalanlamaktadr. Mihail, iyi bir Hegelci olmaya devam etmektedir. Fakat onun Hegel yorumu, Belinski'nin, "demir peneli ve demir dili canavar"n kesinlikle reddetmekte ve bir kere daha "idealizm"e, "zgr ve bamsz dnce"ye sarlmaktadr. Belinski'nin kar cevabnn yazl iki haftay ald ve basl haliyle yaklak elli sayfa tuttu; bu mektup, ateli ve uyumsuz ikilinin arasndaki gelgitli arkadal kesin olarak sona erdirdi. Bir yl sonra, yara izleri daha gememiken, yeniden bir araya geldiler. Ama aralarndaki karlkl ekim ve birbirleri zerindeki o tuhaf etki artk gemite kalmt. Belinski, Mihail'in vesayetinden kendini tamamen kurtarmt. Byle yaparak, Mihail'i, kendisinin ylesine iine gmld Hegelci gerekliin dar ortodoks anlayndan kurtarmt. Drt yl sonra, Belinski'ninkinden farkl bir baka etki

altnda, Mihail, Hegel'i tamamen farkl bir ekilde yorumlayacakt.74

s.74

Belinski, Mihail'in genlik dnemindeki arkadalarnn en zeki ve belki de en iyi kalpli olanyd; mektuplar, Mihail'in karakterinin hem gl, hem de zayf yanlarn bize ulatran en keskin yorumlar iermektedir. Belinski, her ikisinin de tamamen farkndayd. "Seninle ayn odada yaamann anlam," diye yazyordu, atmann en kzgn dneminde, "seninle durmadan kavga etmektir." Ve sonra: "O, dnceye doru devasa bir adm anlamna gelen tek kiidir benim iin - fikir alveriinde korkun bir kapasiteye sahiptir!" Bu tezat hibir zaman zme ulamaz ve Belinski, "nefrete yakn olan akla, aka yakn olan nefret" arasnda gidip gelmeye devam eder. Bu karmak tablo belki mektuplarndan alnm iki parayla tamamlanabilir. lki, Ekim 1838'de yazlan kar cevaptan alnmadr ve bizzat Mihail'e hitap etmektedir:

s.75
Takn, disipline edilmemi g, sknetten uzaklk, abuk heyecanlan, derin ruhsal huzursuzluk, uzaktaki bir hedef iin aralksz bir ekilde didinme, iinde yaanlan durumdan memnuniyetsizlik... kiisel zellikleri dikkate
74

Sobraine, ed. Steklov, ii. 204, 212-13; Belinsky, Pisma, i. 259-307.

almayan genelletirmeye yatknlk - ite senin karakterin. Bunlara, samimiyetten, cana yaknlktan - eer yle ifade edecek olursam - komuna duyman gereken efkatten yoksunluu da ekleyeyim. Bu yzden senin iin unu tekrar tekrar sylemek kolaydr: "Eer ekip gitmemiz gerekiyorsa, biz de yle yaparz," ya da "beenmezsen beenme," ve bunun gibi eyler. Bunlarn anlam, senin herkesi arln altnda ezmen ve her sradan insann seni sevmesini zorlatrmaktr.

kinci pasaj, Stankevi'e yazlm bir mektupta gemektedir:

Fevklade bir insan, derin, ilkel, aslans bir karakter - bunlar inkr edilecek eyler deildir. Ama onun talepleri, ocuksuluu, palavracl, vicdanszl, ikiyzll - btn bunlar, onunla arkadal imknsz hale getirmektedir. O, fikirleri sever, insan deil. nsan sevmek yerine, hakimiyeti altna almak ister.

s.76

7. Blm Kurtulu

Belinski ile kavgasyla, Berlin'e gitmek zere yola kt yirmi aylk dnemde, Mihail'in ruhsal gelimesinde nemli bir kilometre tandan sz edilemez. Ruh halinin genelde bedbinlik olduu sylenebilir. Lyubov'un lm ve

Varvara'nn yurtdna gitmesiyle Premukhino ekiciliini yar yarya yitirmiti. Beyer kardelere felsef kur yapma olanaklarndan bkknlk duymaya balamt. Stankevi evresi dalmt. Belinski'nin ahsnda (Stankevi'in ayrlndan beri), evrenin onu harekete geiren ve ilham veren tek yesini kaybetmiti. retmenlik tutkusunu - bu, hepsinin iinde en arpc hastalk belirtisiydi - bir yana brakm, hatta retme gcne olan gvenini de yitirmiti.
Artk bakalarna herhangi bir t vermeyi braktm (diye itiraf ediyordu kz kardelerine). Benim ynlendirilmeye ihtiyacm var. Bakalarn ynlendirirken, artk kovmam gereken bir sinsi 75 dmanlar ordusu ruhumu istila etti.

Bu yenilgi ruh haliyle Mihail kendini bir renci olmaya zorlad. Artk, kalan son arkada Botkin dnda onu Moskova'ya eken hibir ey yoktu; ocukluundan beri ilk kez, kn byk blmn Premukhino'da geirdi. Sonradan, orada kalmas iin baka bir neden olduunu iddia etmitir. Premukhino'da tm ev halk, Lyubov'un lmnden dolay byk znt iindeydi. Mihail, ebeveynlerinin, "aile ileri iin bir yardmcya" ne kadar byk ihtiya duyduklarn kavram, "ebeveynlerini huzura kavuturmak, kz ve erkek kardelerini rahatlatmak iin kendini feda etmeye" karar vermiti. O k, Premukhino'da, serf emeiyle alan kk bir kt fabrikas kuruldu. Mihail, fabrikadan gelecek kazancn, babasna, onun Berlin yolculuu iin gerekli mal imkn salayacan hesaplamakta gecikmedi ve dosta ilikiler gelitirmeye karar verdi. Babasna kar tavr, kendi ifadesiyle, "sevgi ve sayg, ayn zamanda sk bir ballk"la
75

Sobranie, ed. Steklov, ii. 294-5.

tanmlanabilirdi. "Bilgiye olan al - ki bu alk radikal temelde yaplanmt ve" onun isel ruhsal hayatnn zn "tm oluturuyordu -" (altn kendisi izmitir) dnda her eyi feda edebilirdi. s.77 Mihail'in bu dneme ilikin defterleri, bu byk susuzluu giderecek kaynaklardan karlm notlarla doludur. Belinski ile giritii uzun delloyla itah alm olan Mihail, Hegel konusundaki youn, sistematik olmayan incelemesine devam etti. Ne var ki, kafas baka konulara kaymaya balamt. Muhtemelen kendini antik dnemin filozoflarn okumaya hazrlamak iin, iki aydan daha fazla bir zaman Yunan grameriyle boutu. lerinde Neander'in, bir zamanlar nl olan Hristiyan Kilisesinin Tarihi adl kitabnn, antik tarih zerine ders kitaplarnn ve Guizot'un Fransz Uygarlk Tarihi adl kitabnn da bulunduu din zerine eitli eserleri zetledi. Onun tarafndan 1839 Mays'nda seilen bir okuma listesinde, dier kitaplarn yansra, Manu Yasalar, Kuran, Locke'un eserleri, bir ngilizce grameri ve Diferensiyal Hesap ilemleri de bulunmaktadr. Bu kitaplarn bir ksmn ya da tamamn okuyup okumad bilinmemektedir; ayn belirsizlik, mektuplamalarnda szn ettii Gibbon'un k ve D kitab iin de sz konusudur. Fakat, bu listedeki kitaplarn hepsi okunmam olsa bile, yksek dzeyde bir entellektel abay gerektiren zengin ve ok ynl bir okuma yapldn gsteren yeterince delil vardr. Mihail'in kendi anlatmyla, "asker eitimim ve eski tembelliim, bilgimde byk gediklere yol atndan, bazen ar bir ekilde alarak,

sabahtan gece yarlarna kadar incelememi srdryordum"76 szlerinde yle pek byk bir abartma yoktur.

s. 78 Kark okumalar, felsefesinde gl eklektizm unsurlar tad bir dnemin yansmasdr. Belinski ile birlikte ar Hegelci gnlerindeyken soyut ve duygusal bularak reddettii Schiller'e dner. Fichte'nin hayatn okur, eski ustasn, bir kere daha, "amzn gerek kahraman" olarak selmlar ve onun, "kendini, her trl tesadf ve dsal koullardan, hedefleri dorultusunda kararl ve yorulmak bilmez bir ekilde ilerlemek iin dnyasal fikirlerden arndrmasn" ver. Fakat Mihail'in en nemli kefi, doast bir sa iin ikameci bir tarih anlayyla Alman dncesinde bir devrim balatan Strauss'un sann Hayatdr. Mihail, imdi, Almanya'daki Hegelcilerin "iki partiye blndklerini" ilk kez reniyordu Strauss'u destekleyen Sol kanat, ona "gl ve ciddi" bir ekilde kar kan Sa kanat. Mihail, elbette, hl sac kampta yer alyordu. Botkin, "Hegelci Sol"un yayn organ olarak bilinen Hallische Jahrbcher'e abone topluyordu. Botkin'in yollad Jahrbcher'in bir saysndan, Mihail ilk kez, din ve felsefe iin materyalist bir temel oluturmaya alan ve dinsel vahiye kar saldrya geen aktan aa Hegelci Ludwig Feuerbach'tan haberdar oldu. Bu fikirler ona son derece paradoksal grnd, nk hl Mihail'in kavraynn ok
76

Sobranie, ed. Steklov, ii. 7-12, 229, 246, 260, 276, 396, 399, 402.

tesindeydiler. Hegelci ordunun sa kanadna sk skya sarld ve kz kardelerini, Strauss'a hayranlk duyarken "ona inanmamalar gerektii" konusunda uyard. Fakat onun dnce hayatnda bunun, Hegel'in havarilerinin devrimci fikirlerin savunuculuunu yapabildiklerini ilk kez farkettii nemli bir an olduu kaydedilmelidir.77 Tatyana ile birlikte, Aralk ve Mart'ta Moskova'ya yapt iki ziyarette Botkin'le dp kalkarken, Belinski ile karlamamaya zen gsteren Mihail, bu iki ksa ziyaretin dnda, Temmuz 1839'a kadar kesintisiz bir ekilde Premukhino'da kald ve almalarna gmld. Derken, baz dsal uyarclarn yaratt ihtiya ok srarl bir hal ald; be yldan fazla bir zaman nce Topu Kadet Okulundaki tahsilinin yz kzartc bir ekilde sona ermesinden beri ayak basmad Petersburg'a gitti. Yolculuunun nedeni ya da bahanesi olduka gariptir. Mihail, Varvara'nn Dyakov'dan boanma ilemlerini yapmak niyetindeydi; yola kmasnn arifesinde Varvara'ya mektup yazarak, "onun zgrln salamak iin mmkn olan her eyi yapaca"n temin etti. Bu plan balbana fantastikti. Rusya'daki yasalar erevesinde boanma, politik etkiler sz konusu olmadka hi de kolay bir sorun deildi; Mihail, babasnn muhalefeti koullarnda byle bir etkiyi salayabilecek durumda deildi. Beklendii zre, Mihail'in bu projesinden kendisini haberdar etmeyi ihmal ettii Alexander Bakunin, bunu olunun yola kndan sonra rendi ve ona bir ac mektup daha yazd:

77

Granovsky, Perepiska, ii. 377-8; Sobranie, ed. Steklov, ii. 232, 275, 306; Kornilov, Molodye Gody, pp. 524-5.

Planlarn ve niyetlerin konusunda tek bir kelime etmeden Petersburg'a ekip gittiin iin beni gerekten son derece incittin. Belki sana baz yararl tavsiyelerde bulunabilirdim... abalarn ve dilekelerin herhangi bir sonu elde edemez. Varvara'ya bu konuda yazmay dnyorum; ama deneylerimden biliyorum ki, benim tavsiyelerimin 78 hibir yarar olmayacaktr.

s. 79 Aklanan amac asndan verimsiz gese de, Petersburg ziyareti, Mihail'in konukluunu tam drt ay uzatmasna yol aacak kadar ekici olmutur. Petersburg'a geldii gn, uzaktan kuzeni olan, Petersburg'daki nceki konukluundan tand, kendi yandaki Sergey Muravyev'le karlat ve onunla kalmaya balad. Topu Kadet Okuluna girmeyi baaran ve ocukluundan beri pek az grd - ailede ona tamamen yabanc olan tek kii - erkek kardei Nikola'yla ilgilendi. Okuldaki son aylarnda sk sk konuk olduu Nikola Muravyev de ilerinde olmak zere, Petersburg'daki birok akrabasn arad. Yal adam, onu her zamanki gibi scak karlad; fakat Mihail, sarn kz kardein artk evde olmadn grnce, oraya bir daha admn atmad. Boanma konusunda geni bilgisi olan nc Emperyal Yksek Mahkemesi Bakan Dubbelt'e yaklamda bulundu. Popler aylk dergi Anavatandan Notlarn giriimci editr Kraevski ile tant. Daha ilk karlamalarnda her zamanki gibi Mihail, Kraevski zerinde gl bir izlenim brakt ve editr, onu, dergisinde felsefe zerine
78

Sobranie, ed. Steklov, ii. 225, 231, 255-6; Kornilov, Molodye Gody, ss. 568-9.

makaleler yazmas iin derhal angaje etti. Mihail, bir kere daha verimli bir gelir kayna elde ettiini dnd ve bu makalelerin, 1840 ylnn ilkbaharnda yaymlanan ilki zerine derhal almaya balad. Ne var ki, ilk bataki evk ksa srede snd. kinci makale, Mihail'in Rusya'dan ayrlma arifesine kadar tamamlanmad ve hibir zaman 79 yaymlanmad.

s. 80

Ancak, Mihail'in Petersburg'daki ikameti sona ermeden honutsuzluk bulutlar birikmeye balamt. Varvara adna gsterdii abalarn baarszla uramasndan ylesine meyus olmutu ki, yaklak iki ay boyunca Premukhino'da kimseye bir ey yazmad. Daha nce mektubundan alnt yaptmz babas, onun edeb almalaryla alay etti. Alayc bir ekilde altn izerek, Belinski iin mesele yok, diyordu, nk o entellektel kapasitesini satyor. Ama Mihail'e gelince, onun kendini tarmsal almalara ve aile ii ilere adayp, bo zamanlarn entellektel almalara ayrmas daha doru olurdu. Evsahibi konuk ilikisi, Sergey Muravyev'in, kuzenine duyduu sevgide nemli bir zayflamaya yol amt. ikayetleri duyduunda konuunu evden sepetlemek iin areler aramaya balad; bunun zerine Mihail, evden tanmak zorunda kald, nce (cebinde tek kuru olmad halde) lks bir otele kt, ardndan da Topu Okulundan
79

Sobranie, ed. Steklov, ii. 257-8, 371-85; Kornilov, Molodye Gody, s. 570.

eski bir yoldann evine tand. Ekim 1839'da, Mihail, kasvetli bir ruh hali iindeyken, Belinski, edebiyattan ortaya kan bir Maecenas roln oynamay arzu eden zengin sanat merakls Panayev'le birlikte Petersburg'a zuhur etti. O mehur kavgann zerinden henz bir yl gemiti. ki eski arkada karlatklarnda, Belinski, Mihail'in, "daha akl banda ve daha insan" birisi haline geldiini dnd. Belli bir sklganlk dneminin ardndan, Belinski, bir kere daha eski bynn etkisi altna girdi ve Mihail'i, "arkada ve karde olarak" barna bast. Barmay daha gnlden isteyen, Mihail'den ok Belinski'ydi. Bu, srekli bir barma olmayacakt. Bununla birlikte, Mihail Petersburg'da kald srece devam etti. Kasm'n ortasnda, Botkin'den acil bir ar geldi. Botkin, borlarn demesi iin, Panayev araclyla ona 4000 ruble yollamt; bunun zerine Mihail, Premukhino ve Moskova'ya gitmek zere Petersburg'dan ayrld.80 Bu ani ary izah etmek iin ksaca konudan ayrlmak zorundayz. Botkin, Mihail'in arkadalarnn, onun kz kardeleriyle karmak duygusal ilikilere bulama deimez kuralnn kurban olmutu. Temmuz'da, Mihail Petersburg'dayken, Bakunin ailesinin dier yeleri Moskova'y ziyaret ettiler; burada Botkin, bir nceki yaz ilk kez Premukhino'da grd gzel Alexandra'ya ak oldu. Fakat Alexandra'nn Botkin'e ne kadar ak olduu (nk onun mektuplar ortada yoktur) o kadar net deildir. Botkin, sosyal bakmdan aa konumdayd ve belirgin bir kiisel ekicilii yoktu. Ancak yirmi yandaki Alexandra, artk ak olma zamannn geldiini dnyor olmaldr. nce bir sre
80

Kornilov, Molodye Gody, ss. 540, 567, 570; Belinisky, Pisma, ii. 1-2, 10, 48.

oyalad ve ebeveynleriyle Premukhino'ya dnmeden nce, Lyubov'un Stankevi'le yapt gibi, o da talibiyle gizli bir mektuplama srdrmeyi kabul etti. Mihail, bu ilikiyi rendi. Yllar onu olgunlatrmt ve Alexandra, onda, asla, Tatyana ile ilgili kolayca kapld heyecana benzer karanlk duygulara yol amamt. Mihail, Alexandra'ya duygulu bir mektup yazarak, eer Botkin'i gerekten seviyorsa onunla evlenmesini salk verdi.81

s.81 Bu gelimeler, yal Alexander Bakunin'den gizlenmekle birlikte, gen romantiklerin pratii gerei, Alexandra, Botkin, Mihail ve Moskova ile Petersburg'da bulunan tm arkadalar arasnda srekli tartld. Bunun sonucu olarak, Ekim aynda, Alexandra'nn daylarndan biri durumdan haberdar oldu ve enitesine bunu duyurmann grevi olduunu dnd. Alexander Bakunin, doal olarak infiale kapld. Botkin'e, alayc bir kibarlkla ve olduka dolambal ifadeler ieren bir mektup yazp, Alexandra'dan, "kandam", kendisinden de "kandamn babas" olarak sz ederek, byle bir evlilie asla izin vermeyeceini deklare etti. Kararsz ve karaktersiz Botkin, bu zmszlk ortamnda uzun sre bekledi ve iin iinden kamad. Mihail'in Kasm ortasnda Premukhino'ya gidip, atei flemesinden ve

81

Kornilov, Molodye Gody, pp. 525-6; Sobranie, ed. Steklov, ii. 258-9.

"u day denen hayvan" boazlamasndan daha iyi bir ey dnemezdi.82 Mihail'in Premukhino'ya vasl oluundan sonra geenler konusunda herhangi bir kayt yoktur bugne kalan, babasyla olan son ak muharebesi bir kronolojiden yoksundur. Ancak uras aktr ki, Mihail, bir kere daha, kz kardeinin yapt gafn gnah keisi olarak grlmtr. Annesinin Alexandra'ya yazd bugne kalm bir mektupta, Mihail, kz kardeinin srrna ihanet etmedii iin ac bir ekilde eletirilmektedir. Mihail orada birka gn kald ve karakteristik bir ekilde, "artk babasnn olmadn" ve Premukhino'nun, "her trl insanlktan, dinden ve aktan yoksun bir yer olarak bozulduunu ve rdn" ileri srerek Moskova'ya hareket etti. Aklar, umutsuz mektuplamalarna devam ettiler. Fakat hem Botkin'in kararszlna, hem de Alexandra'nn akndan emin olmamasna iddetli bir darbe indi. 1840 ylnn balarnda, Mihail'le Botkin'in ilikisi bozuldu, Botkin, Mihail'i, (belki de bozumaya neden buydu), Alexandra'y, kendisiyle evlendii takdirde erkek kardeleriyle arasnn bozulaca konusunda uyarmakla sulad. Mektuplama birka ay daha ite kaka yrd. Ardndan Alexandra'nn sal bozuldu. Mektuplama kesildi, bylece bu gsz ve kaamak romans sona ermi oldu. Dyakov ve Botkin gibi snk ve salamlktan uzak ahsiyetlerin, gen Bakuninlerin doatan gelme gergin, ykl atmosferi iindeki varlklar, onlarn i huzurunu riske sokmaktan baka bir sonu vermemiti.

82

Kornilov, Molodye Gody, ss. 541-2; Sobranie, ed. Steklov, ii. 268.

*
s. 82

Moskova'daki 1839-40 knda - bu, Mihail'in Rusya'daki son kyd - Mihail, hayatnda nemli bir rol oynayacak iki arpc kiilikle temasa geti. Otuzlarn balarnda Stankevi kendi felsef evresini rgtlerken, Herzen ve arkada Ogarev'in liderliinde, politik karakterde rakip bir evrenin Moskova'daki varlndan daha nce sz etmitik. 1834'de, bu evrenin, radikalizmini, teorik alandan pratie geirme eilimi iine girmesi zerine polis, evrenin nde gelen yelerini tutuklad ve Moskova dna srgne gnderdi. Herzen, Urallardaki Perm'e gnderildi, daha az tehlikeli olan Ogarev ise doduu yer olan Penza blgesine. Fakat 1839 ylnda, otoriteler insafa geldi. Mihail, Kasm'da Moskova'ya geldiinde, Ogarev ve karsna Moskova'da oturma izni verilmiti; Herzen de, o k, ehri eitli defalar ziyaret etti. Mihail'in Belinski ile kavgas, Stankevi evresini niha olarak bitirmiti. Botkin, Katkov ve daha az parlak olanlar hl Moskova'dayd. evrenin ilk yelerinden ve Stankevi'in yakn kiisel arkada Granovski, Berlin'de yl kalmann kendine kazandrd an ve erefle geri dnmt. Ama ortada ne bir merkez, ne de liderlik vard. Mihail, birletirici deil, datc bir gt. Yeni arkadalar, eskilerine tercih etti; Herzen ve Ogarev'in ahsnda, yeni ve cana yakn arkadalar bulmutu.

s.83

Herzen, yirmi yl kadar sonra yazd anlarnda, gerekliin aklcl Hegelci doktrini evevesinde, o srada pek rabette olan tartmalarn son derece canl ve parlak bir tablosunu izmitir. Tarihler asndan anlatm doru deildir, nk Mihail'le Moskova'da ve Belinski ile Petersburg'da meydana gelmi olmas gereken tartmalar ayn anda cereyan etmi gibi anlatmtr. Ama, iin z bakmndan anlatm dorudur. Belinski, artk ar muhafazakr ve kaderci bir konuma gelmiti ve Herzen'in meydan okuyuuna cevaben, "altnda yaadmz bu muazzam otokrasinin rasyonel olduunu ve varl belirlediini" kabul etmeye hazrd. te yandan, balangta bu fikri paylam gibi grnen Mihail, kukularn ifade etmeye balamt. "Devrimci gdleri onu baka bir yne srklemiti." Aslnda Mihail, kukularn, Herzen'le tanmadan ok nce ifade etmeye balamt. O, "baka bir yne", "devrimci gdlerinden" dolay deil (politik anlamda devrimcilikle hl hibir ilikisi yoktu), Belinski'nin rasyonel realite doktrinini gnlk hayatn sorunlarna ve davranlarna (" be kuru" ve "doruluk" sorunlar) uygulama teebbsleri ve yine Belinski'nin, Mihail'in kz kardelerini felsef bakmdan eitmesine kar ynelttii haddini bilmez eletiriler nedeniyle srklenmiti. Mihail iin, gereklik sorununda metafizik ve etik hl Anavatandan ncelikteydi. Kraevski'nin Notlar'ndaki felsef makalesi, Hegel'i politik olarak kullanmaya dn ynnde herhangi bir ima tamyordu. Politik alanda, Mihail, Rusya'dan ayrlaca ana kadar doutan ortodoks bir tarafszlk iinde kald; mektuplarndan birinde, Paul'n, bir gn "rnek bir toprak sahibi" olaca

kehanetinde bulunduunda ya da Nikola'y, "kendini tamamen arna ve lkesine adam gerek bir Rus" diye vdnde, alayn zerresi yoktu.83 s. 84 Aslnda bu srada, Mihail'in mektuplarnda ya da yazlarnda, politik olarak Herzen'den herhangi bir ekilde etkilendiine ilikin hibir belirti yoktur. Belinski ile kavga ettii andan yurtdna gidiine kadar fikirlerinde nemli bir deiiklik olmamtr; Moskova'daki o k, entellektel gelimesi asndan tam anlamyla verimsiz gemitir. Tutkulu bir satran oyuncusu olmaya, Hegel almasndan yeterince zaman bulabiliyordu. Sosyal elencelere daha ok katlabiliyor, Ogarevlerin kabullerine (Maria Ogarev cemiyet hayatnda iddialyd ve zellikle entellektel erkeklere kapsn ak tutard) ve Botkin'in evindeki mzik gecelerine gidebiliyordu. Yeni yl arifesinde, Botkin'in, mayonez, mersin bal ve ulluktan oluan yemeinde, Mihail, dokuz bardak ampanya ierek sarho olmutu. Bu akam yemeini, zellikle Mihail'in sivrildii "jimnastik hareketleri" izlemiti. Bir baka seferinde, kaytlara gre, Mihail, "son derece zarif bir ekilde" dansetmiti. Ne yazk ki, yemekte konuklarn, "Saf Varlk"tan "dea"ya kadar tm Hegelci kategorilere kadeh kaldrmalar nerilen, yardmseverler iin dzenlenmi bir maskeli baloya giden Botkin'e katlp katlmad 84 saptanamamtr.
83

Herzen, ed. Lemke, xiii. 15-16; Sobranie, ed. Steklov, ii. 234, 295. 84 Kornilov, Molodye Gody, ss. 555-7; Sobranie, ed. Steklov, 280-81.

Mihail, bu babo evrenin ayrlmaz bir paras olan skandallardan da yakasn kurtaramad. Kibar, hogrl bir kocaya sahip olan Maria Ogarev, flrt etmeye baylyordu; 1839-40 knda, Katkov, en gayretli aklar arasndayd. Tam olarak ne olup bittii olduka karanlktadr. Fakat Mihail'in revata olan versiyonuna gre, bir gn Maria Ogarev'e uradnda, Katkov ile Maria'y olduka yakn bir konumda bulmu ve grdklerini derhal arkadalarna yetitirmiti. Katkov, Ogarev'e, aadan alan bir zr mektubu yazd. zr kabul edildi, bundan sonra koca ve ak, hmlarn dedikoduculardan aldlar. Ilml Ogarev, karsnn erefini byk bir gayretle savundu ve "bu srngenlerle" tm ilikisini kesti. Katkov, uzun ve ac bir ksknlk iine girdi ve intikamn, benzeri bir konuda, ertesi yl ald. Bu srada Moskova dedikodular Mihail'in kendi n zerine younlamt. Mihail, baka insanlara hitaben yazlan mektuplar amt. Alt yldr arkadalarnn srtndan geiniyordu. Lyubov'a olan evlenme taahhdn yerine getirmedii halde Stankevi'ten 3000 ruble dilenmiti. Btn yl boyunca Botkin'in srtndan geinmi, karlnda, Botkin'in Alexandra'ya kur yapmasna arka km ve sonunda da ona ihanet etmiti. Mihail hakkndaki, gerek ve hayal rn olan bu kumkuma aylarca srd. Yalnz bir adamd, dnyayla ve kendisiyle gittike ve gittike daha byk bir uyumsuzluk iine girmiti. Hem Moskova'nn, hem de Petersburg'un onunla ilgili ho olmayan anlar vard ve geriye ok az arkada kalmt.85 s.85
85

Sobranie, ed. Steklov, ss. 482, 485-6; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. xiii-xiv.

Ktmserlik, bir bulut gibi tm ruhunu kaplad. Misyon duygusunu, kendine ve byk bir gelecee olan inancn yitirmiti. Gururu krlmt. imdi uzaklarda olan, hi kimseyle kavga bile etmemi, sayg duyduu, tm arkadalar iinde hayrla yad ettii Stankevi, iini dkp itirafta bulunabilecei tek kiiydi.
Tm hayatm, tm meziyetim (diye yazyordu Stankevi'e, ubat 1840'da), bir eit soyut ruhsal gten ibaretti ve bu g, aile hayatnn gnlk olaylar, anlamsz aile kavgalar, arkadalar aras kavgalar gibi sefil ve vr zvr eylerle ve belki de ayn zamanda benim yetersizliklerimle harcanp sonunda karaya oturdu. imde hl, canl bilgi iin, dier her eye baskn kan eski gl ihtiyacn varln korumas - tm zavall abalarma ramen hl giderilememi o alk; tm bildiim, hibir ey bilmediimdir - gerek bilgiye bir balang olarak gerekli bir gei durumudur, fakat ok yoksul ve yeteneksiz herhangi biri, bu durumda kalmakla sulanabilir.

Bu satrlardaki tevazu, aklk ve samimiyet Mihail'in mektuplarnda istisna bir yer tutar. Bu ruhsal skntdan kurtulmann tek yolu d lkelere yolculua kmakt. Alman romantikleri, bunun iin talya'ya giderlerdi. Ruslar ise selmeti Almanya'da bulurlard. Be yl boyunca, her eit fikri dalgalanmann ortasnda, Mihail'in, Alman felsefesinin bilginin anahtar olduuna olan inancnda hi bir sarslma olmamt. Eer akla olan susuzluu hl giderilememise, bunun nedeni pnarn kaynandan imemi olmasyd. Berlin'e yolculuk, "hayatmn tek amac haline geldi... hayatmn tek anlam haline." Bu onun, "kutsal suyla vaftiz edilmesi" olacakt.

Ah! hayal edemezsiniz (diye yazyordu kz kardelerine o srada) ne byk bir sabrszlk iinde olduumu! Artk burada bir dakika daha kalamam. Tm hayatmn, tm mutluluumun, tm gcmn anlam olan kutsal, ulv bilgiyi kavrayabilirim, kavramalym.

Hayatnn belli bal krizlerinden birini yayordu. Tm "ruhsal varlnn kaderi" bahis konusuydu.86

*
s.86

Mihail, bu ruh hali iinde, kendini son bir gayretle toparlad ve "onda daha nce pek seyrek grlen, tuhaf huzursuz ve telal duygular iinde", ebeveynlerine uzun bir mektup yazd. Gnmze kalan mektup, edeb yeteneinin, o dnemin dergilerinde kan yazlarndakinden ok daha yksek dzeyde olduunu gstermektedir. Alakgnllkle bamszln, itenlikle yaratcln ustalkla rlp dokunmas, on bir yl sonraki ara yaplacak byk tirafn minyatr bir habercisi gibidir. Mihail, gemiteki "hatalarn" ve "baarszlklarn" kabul etmekte, ama bunlardan pimanlk duymamaktadr; nk bunlar, "iyi bir deneme okulu" grevi grmtr. O, tamamen, "bir insann tm sosyal koullardan bamsz olabileceini dnmesine yol aan o cokun ruh halinin" rn olarak ortaya kmt; imdi tek hedefi, "kesin ve gerek bir dsal faaliyete" sarlmakt. Babas ona, iftilikle devlet grevi arasnda bir seim yapmasn sylemiti. Tamamen katlyordu. Babasnn,
86

Sobranie, ed. Steklov, ii. 256, 260, 296, 304, 407.

en byk olunun kendisini devlet ilerine adamas isteini takdirle karlyordu. Fakat nceki k Premukhino'da yrtt sabrsz alma saatlerinin de sessizce tanklk ettii gibi, bilgiye olan dayanlmaz al, kr hayat yaamasnn imknsz olduunu gstermekteydi. Geriye, bir devlet hizmetinde almak kalyordu. Eer imdi herhangi bir beceri elde etmeden ve niversiteden mezun olmadan byle bir ie girerse alt dzeyde bir memur olacakt ve bu da memleketine deerli hizmetlerde bulunmasn nleyecekti. te yandan, Berlin'de yl okursa doktora derecesini elde edecek ve Moskova niversitesinde bir profesr krss elde edecek vasflar kazanacakt. Bu program yerine getirebilmek iin gereken miktar inceden inceye hesapladktan sonra babasndan, yldan fazla olmamak zere her yl iin 2000 ruble -"ya da eer bu mmkn deilse 1500 ruble" - rica etmekteydi. Gamsz bir havada, eer bu dilei kabul edilirse, bir daha asla para iin ebeveynlerinin ban 87 artmayacana sz veriyordu. s. 87 Mektup, 24 Mart 1840 gn gnderildi. Mihail, hafta boyunca ii iini yiyerek bekledi. Kz kardelerinden babalarnn sorunu nasl ele aldna ilikin en ufak bir belirtiyi kendisine bildirmelerini rica etti ve dayanamayp ebeveynlerine kibarca bir hatrlatmada bulundu. Sonunda yant, Nisan ortasnda geldi. Mektup 30 Mart tarihini tamaktadr, ama belli ki, yollanmas gecikmiti. Mihail'in ikna edicilii ie yaramt. Alexander Bakunin, Mihail'in
87

Sobranie, ed. Steklov, ii. 392-406.

sevgi gsterilerine, "sevgisiz alma lmdr" diye yant vermekten ya da Mihail'in "yeni bir Dulcinea'ya ak olan bir dier Don Kiot" olduuna ilikin inancn ifade etmekten kendini alamamtr. Ama olunun projesini onaylamtr. Maliknenin ok ar bir ipotek altnda olduuna, lya'nn bir ata ihtiyac olduuna ve Nikola'ya yeni bir niforma gerektiine ilikin baz ayrntlar da aklamaktadr. Fakat "eer artlar elverirse" (mektup karsnn elyazsyla yazlmtr), Mihail'e ylda 1500 ruble vereceine sz vermektedir. Mihail, sevinmesi gerektiinin farkndayd. Baka ans yoktu. Herzen'le konumu, onun ve baz arkadalarnn kendisine 5000 ruble bor vermelerini teklif etmiti; Herzen, bor fikrini kesin olarak reddetmemiti. Bu sefer Herzen'e daha alakgnll bir neride bulunarak ilk elde 2000 ruble ve ardndan gelen iki ylda da her yl iin 1500 ruble vermesini istedi. Belki unu belirtmek nemlidir: Mihail'in arda bulunduu arkadalar arasnda Herzen, en yakn zamanda ve en az tand arkadayd, ilk tanmada insann zerinde brakt manyetik kiilik izlenimi Herzen'in zerinden henz silinmemiti. Herzen, onu soylu bir biimde yantlad. Gelecek asndan bir belirsizlik sz konusuydu. Fakat u anda Mihail'e 1000 ruble verebilirdi. Mihail'in yurtdna gitmesi bylece garanti altna alnm oluyordu. Hayatnn d gereklemiti.
Yeni bir hayat yolu nmde uzanyor (diye yazyordu kz kardelerine 9 Mart'ta). Birka yl iinde size, yeni bir insan, gerek bir karde ve arkada ve akla dolu olarak geri dneceim.

Eer bu srada Mihail'in gizli bir nsezisi varsa, o da doduu topraklara bir daha asla kendi isteiyle dnmeyeceiydi,

bunu, kendilerini ona adam yas iindeki kz kardelerine itiraf etmemiti.88 s. 88 Rusya'daki son haftalarn onlara adam olmaldr. Mays'n sonuna doru Premukhino'ya geldi. Ta ocukluundan tand leylaklar, elma aalar, kiraz aalar daha yeni yeni amlard. Onlarn iek atn bir daha hi grmeyecekti. Ama imdi byk bir mutluluk iindeydi, o yaz sevgili evinin sknetini bozacak hibir ey yoktu. lm olan Lyubov ve talya'da bulunan Varvara hari, tm aile bir araya gelmiti. Kuaklar arasndaki atmann silahlar susmutu. imdi ebeveynleri, Mihail aileden ayrlr ve kanlmaz olarak tehlikeli bir yolculua karken, iyi dileklerde bulunuyor ve btn dier duygular bir yana atan byk bir sevgi gsteriyorlard. Alexander Bakunin, "lml, kibar ve sayglyd"; ayrl annda, Mihail, annesinin bile kendisini sevdiine ikna olmutu. Mihail, zgrln kazannca, hogrl ve sabrl oluvermiti. O harika 1836 yazndan beri ilk kez, dnyayla ve kendiyle barkt. Haziran'n ortasnda, d dnyadan gelen iki ses, bu krsal uyum ve bar bozdu. Beyer kzlar, merkez Rusya'daki aile maliknesindeydiler; o ilk heyecanla Mihail, onlarn varln bile unutmutu neredeyse. Sonunda, Mihail'e veda etmeleri iin Premukhino'ya davet edildiler. Fakat ortada pratik baz zorluklar sz konusuydu. Yol epey uzundu. ar ok ge kalmt. Mihail, her iki kzdan da, itenliine ve dostluuna
Sobranie, ed. Steklov, ii. 410, 419-21, 423; Kornilov, Molodye Gody, ss. 637-8; Belinsky, Pisma, i. 162.
88

kukularn dile getiren fkeli mektuplar ald. Alexandra, "baz insanlarn kendi sevinleri iinde kederli dostlarn unuttuklarn" zellikle belirtiyordu. Mihail, cevaben ikisine birden hitap eden bir mektup yazarak, onlar kukuculuklarndan dolay azarlad ve Alexandra'ya insafszca, "mark ocuk, kader tarafndan deil, benim tarafmdan martlm ocuk" diye hitap etti. Fakat "yurtdnda ve lmsz akn zgr krallnda" daima onlarla birlikte olacana sz verdi, ruhu her zaman onlarla olacak ve onlar "akla kucaklayacak"t. Hi kimse onun iyilikseverliinin ndan mahrum 89 kalmayacakt. Roma'da bulunan Varvara'dan ve Stankevi'den Premukhino'ya, aa yukar ayn anda iki mektup geldi. Stankevi'in cierlerindeki rahatszlk had safhaya varm ve ciddi bir hastala dnmt. Napoli'de kalan Varvara u anda onun yanndayd. Varvara'nn Stankevi'e tapt ve Stankevi'in bir zamanlar Lyubov'a duyduu hisleri imdi Varvara'ya kar duyduu, uzun zamandr herkesin bildii bir srd. Mihail ve kz kardeleri, karakteristik bir ekilde, Stankevi'in hastal haberiyle altst olmaktan ok, sonunda bir arada olmann sevincini yayorlard. Mihail, Varvara'ya, kendisi iin, Stankevi'in, "kelimenin tam anlamyla" yalnzca bir adam, Varvara'nn da yalnzca bir kadn olduunu yazyor ve yaknda Berlin'e hareket edecei iin zafer ve needen baka bir ey hissetmediini bildiriyordu. s. 89

89

Kornilov, Molodye Gody, ss. 675-6; Sobranie, ed. Steklov, ii. 430; iii. 4.

Bu mektup yazldktan birka gn sonra sra ayrlk anna geldi. Mihail, ebeveynlerinden ve Premukhino'dan ayrld; erkek ve kz kardeleri ise, onunla Kozitsino'ya kadar geldiler. Burada Mihail, Tatyana'ya, Alexandra'ya ve erkek kardeine veda etti, ayn gn yola devam ederek Paul ve Alexis'le birlikte Torzhok'a vasl oldu. Akam olmutu ve araba onlar Premukhino'dan uzaklatrp kanlmaz ayrlk anna gittike daha fazla yaklatrdka de gzyalarn tutamaz hale gelmilerdi. Mihail bu sahneyi ve yollar zerinde bulunan allklardaki ard kularnn arklarn ok iyi hatrlamaktadr. ki erkek kardeini Torzhok'da brakt ve yalnz bana Tver'e geldi, oradan da 26 Haziran gn, gemisinin gn sonra demir alaca Petersburg'a ulat.

Mihail'in Rusya'daki son gn hakkndaki tek ayrnty, dmanca bir tank olarak kabul etmemiz gereken Belinski vermektedir. Uzun bir bocalamalar dizisinden sonra Belinski artk kendini, Mihail'in karakterini "enine boyuna zd"ne inandrmt. Mihail'in Botkin'e ihanet ettiine ikna olmutu; Botkin'e o gnlerde bir mektup yazarak, Mihail'i, "mkemmel bir kafaya sahip olan, ama kesinlikle kalpsiz biri, tuzlanm bir baln taze kana sahip olmas gibi bir ey" diye tarif etmiti. Bu ruh hali iindeyken, korkuyla, (hl Mihail'in onun zerindeki iktidarndan korkuyordu), Mihail'in "her eyi ayrntlaryla tartmak ve ona bir

aklamada bulunmak zere" Petersburg'a gelmekte olduunu rendi. Petersburg'a gelen Mihail, bir otelde pein parayla, gndelii drt rubleye geni bir oda tuttu. Geldii gnn akam, Panayev'i ziyaret etti. Belinski'den etkilenen Panayev, onu kibar, ama souk bir ekilde karlad. Mihail'in orada olduunu bilmedii, Panayev'le birlikte kalan Katkov ortalkta grnmedi. Fakat Panayev'den, Mihail'in ertesi sabah Belinski'yi ziyaret etmek niyetinde olduunu renince, bu Moskoval dedikoducuyla eski hesaplar temizlemek iin bir plan yapt. Sabah erkenden Belinski'nin evine gitti. Belinski, heybetli Mihail'le yalnz bana karlamak istemedii iin belli ki rahatlamt. Belinski, Mihail'le Katkov arasnda geenleri kaydetmez. Ama Katkov'un varlnn ac bir sahneye yol atnn ok iyi farkndadr. s. 90 Belinski, kalbi arparak Mihail'in yaklatn grdnde - kirli bir renci kepi giymi, uzun boylu, hantal bir glge ve onu pencereden uzanp yukar gelmesi iin ardnda saat on ikiyi geiyordu. Holde karlatlar. Belinski, ona bir Judas pc (dmanlar arasndaki sahte pme, .n.) vermekten kand. Ama Mihail onun kollarna atld ve "koca dudaklaryla" pmeyi baard. Yatak odasndan geerek oturma odasna girdiler ve Mihail orada birdenbire dmanyla yz yze geldi. Katkov, Mihail'e alayc bir ekilde, onun ilerine kibarca mdahalede bulunduu iin teekkr ederek derhal yaylm ateine balad. Mihail tam anlamyla aknlk iindeydi, yeniden yatak odasna geti ve divana oturdu. Katkov, onu izledi ve

cevabn bekledi. "Gerekler!" dedi Mihail, yapmack bir kaytszlk tonuyla sonunda, "Gerekler, Gerei istiyorum!" "Gerekler!" diye yanklad Katkov, "beni rezil rsva ettin. Sen, ad yaratn birisin, baym." Bunun zerine Mihail divandan frlayp, hi de zgn olmayan bir biimde fkeyle bard: "Ad yaratk sensin." Derken Katkov, son zehir saan atn yapt: "Hadm." Belinski, Mihail'in vcudunun "elektrik arpm gibi" titrediini grd. Ama elini ilk kaldran ve dmann itekleyen Katkov'du, bu yzden, fizik olduu kadar ahlk olarak da saldrgan konumunda olan oydu. Mihail, onun bastonunu yakalad ve mtezavize yneltti. Belinski, onursuz ve umutsuz bir ekilde kavgaclarn kavgay kesmesi iin barp dururken, bu mcadele srasnda baston nasl olduysa tavana arpp svalar dkt. Mihail, bastonu eline geirip Katkov'un srtna sert bir ekilde indirdi. Katkov iki bklm oldu, Mihail geriye doru ekilip onun, iki kat olduu iin grnmeyen yzne iki kere tkrd. Kurbannn bu byk hakareti zerine Katkov ieri odaya kat, ancak ksa bir sre sonra yeniden kavgaya girmek zere geri dnd. Mcadelenin verdii acyla Mihail yle haykrd: "bundan sonra silahlar konuacak." Katkov, artk yalnzca ona tehdidini hatrlatma arzusundayd. "Dinle, baym" dedi, ar ve net bir ekilde, "eer damarlarnda gerekten tek bir damla insan kan varsa, bu szn unutma." Ve yant beklemeden, evden kp gitti. s.91 Belinski, yaral aslanla yalnz bana kalakalmt. Mihail'in yanaklar kzarm, dudaklar, hem fke, hem de aalanmayla

imiti. Belinski, kz kardelerinin bu dudaklarn pne nasl dayandklarn fena halde merak ediyordu. Bir anlk skntl bir sessizliin ya da daha da skc bir konumann ardndan Belinski, sebep olduu karlamadan dolay zr diledi ve birlikte evden ktlar. Ayn akam Belinski, muhtemelen nceden szletikleri iin Mihail'i ziyaret etti; Mihail, ona, Katkov'a ulatrlmak zere bir not verdi. Bu notta, Rus yasalarnn delloya kesinlikle izin vermedii izah ediliyor ve dellonun Berlin'de yaplmasnn daha iyi olaca belirtiliyordu. Mihail, dierlerine gre daha kabaday ve Katkov'dan daha kalplyd. Dmanlarnn iddialarna gre fizik bakmdan korkakt. Kiisel eref onun iin hibir ey ifade etmezdi. Esnek karakteri, Avrupa gnn hemen balangcnda meydana gelen bu talihsiz olayn keyfini gereinden fazla karmasn nlemiti; nemsiz ve alkasz bir olayn kader yolunun nne dikilmesine izin vermeye hi mi hi niyeti yoktu.90 Ertesi gn yol hazrlklaryla geti. Mihail, onu gayet gzel karlayan Herzen ve karsnn yannda, eski arkadalarnn dmanln biraz olsun unuttu. Moskova ya da Petersburg'daki geri kalan dierleri, yaamnn genlik dnemindeki hikyenin birer parasydlar, hibiri iin znt duyacak bir durum yoktu. Onlardan "iten bir honutlukla" ayrlmt. Geriye yalnzca sevgili ve vefal Premukhino evresi kalyordu; bir gece nce, 28-29 Haziran gecesi, eline kalemi alp tek tek hepsine veda etmiti. Nikola, Premukhino'daki gen kuan, kendinden boalan liderlik grevini ele almalyd. Bir an iin Nikola'nn, Belinski'nin etkisi altnda kalaca

90

Belinisky, Pisma, ii. 124, 145-9.

korkusuna kapld. Onu bu tehlikeye kar bir kere daha uyard.

Bizim kk evremize skca sarl ve unutma ki, ne Belinskiler, ne de Botkinler bu evrede yer alabilir. Belinski iyi bir adamdr, ama bizden biri, bizim trden biri deildir. Kz kardelerimizin dostu ve koruyucusu ol, onlara ret ve onlardan ren. Bir bakasndan renmek dnyann en gzel eyidir. Onlardan ok ey renebilirsin - bunu ben kendi deneylerimle biliyorum.

s.92 Ardndan sra dierlerine geldi. Alexandra, onun ne kadar yakn ve samimi arkada olduunu unutmamal ve sk sk iten mektuplar yazmalyd. Paul ve Alexis, babalarna ve kz kardelerine mukayyit olacaklarna ilikin sz unutmamalydlar. Alexander, ona zaman zaman yazmal, derslerine almakta sebat etmeli ve "ruhsal hayatn gerekten ve kesin olarak gvence altna almaya almal"yd. En sonunda sra Tatyana'ya gelmiti:
Sevgili, harika, akll Tatyana, hoa kal, tatlm, harim dostum. Olabildiince mutlu ol ve sevgini benden esirgeme. Bu benim iin, benim sana gstermem gereken sevgiden daha elzem. Hayatna giren en ufak bir eyden bile haberdar olmalym. Sk sk yaz bana.

Ebeveynlerine herhangi bir mesaj yoktu. Lbeck'e vasl olduunda, onlara grev icab bir mektup yazacakt.91 Bu mektubu bitirdiinde saat sabahn altsyd. hmal ettii iin bilmeyerek de olsa kalplerini krd Beyer kzlar hatrlad o
91

Sobranie, ed. Steklov, ii. 434-6; iii. , 6.

anda. Geen alt yl iinde, kendisi onlara fazlasyla deer vermiti, onlar ise, son tahlilde, ona ok az. Fakat u ayrl annda birlikte paylatklar coku anlarn hatrlad ve bunu iten bir sevgiyle hissetti.
Hayatma giren her eyden (Tatyana'ya yazdn imdi tersinden onlara yazyordu) haberdar olmalsnz. Ayn eyi sizin iin de umut edebilir miyim? Beni terketmeyin dostlarm. Bu benim iin 92 korkun, tamiri imknsz bir kayp olur.

Eyalarn toplad, Herzen, Mihail'i, Neva zerinden, geminin beklemekte olduu Kronstadt'a gtrecek vapura bindirmek zere ona tek bana elik etti. Neva'nn azndaki kasrga durulmu, ortalk yatmt. Mihail'in bir daha uzun yllar gremeyeceini aklndan geirmedii rhtma ve binalara dnp bir kez daha baktlar, Herzen, Pukin'den, Petersburg'a "skc, souk ve granitten" bir ehir diye seslenen drtl okudu. Mihail, kydan ayrlmakta olan vapura atlad, Herzen'e hoa kal dedi, Herzen ise, orackta, saanak halinde yaan yamurun altnda, siyah kukuletal, ssz, yalnz bir glge olarak hareketsiz, ylece kalakald. s.93 Vapur, Kronstadt'a ayn gece vasl oldu; gemi, 30 Haziran 1840 gece yars, Baltk denizinden demir ald. Frtna vard ve yolcularn ounu deniz tutmutu. Fakat Mihail, alkantl denizin yeni ve muhteem manzarasyla bylenmi halde gverteden ayrlamyordu. Rusya'nn sakin kylar geride kalmt. Frtna, o zamana kadar hep onun setii ey olagelmiti. Grkemli
92

Sobranie, ed. Steklov, ii. 436-8.

kayalklar ve yar yarya ykk kalesiyle Bornholm adas, Heine ve Scott'un Korsan hatrlatyordu. Hava Hikyelerini durulmutu. Denizin zerinde harika bir gne douyor, ykseliyor ve geceleri yerini ay na brakyordu. Beinci gn gemi, Lbeck liman Tramnde'ye ulat. Mihail, Hamburg'da gn geirdi ("Alman kzlar ok ho" diye yazyordu buradan "ve hepsi 'jawohl' diyorlar") ve drt gnde -nk hl trenyolu yoktu - Hamburg'dan Berlin'e geldi. Sonunda, bir akam, saat altda, Prusya bakentine vasl oldu. Temmuz'un 13'yd ya da artk Ruslarn da kullanmak zorunda olduu Bat takvimine gre 25 Temmuz'du.93 Berlin'de Mihail'i yeni haberler bekliyordu. Stankevi, bir ay nce, Roma'dan Como'ya giderken mola verdikleri Kuzey talya'daki bir ky olan Novi'de, Varvara'nn kollarnda hayata veda etmiti. Bakunin'in, gemiiyle kalan son birka bandan biri daha bylece kopmutu. imdi nnde yepyeni bir dnya alyordu.
*

s. 95

II. Kitap Devrimci Macerac

93

Evet, .n. Herzen, ed. Lemke, vi. 469; Sobranie, ed. Steklov, iii. 1-2, 6-7.

"Bir kayann zerinden atlayabilir miyim ya da daha kts, bir kumsalda koabilir miyim, bilmiyorum; bildiim tek ey, son nefesime kadar hzm kesmeyeceimdir."
MHAL BAKUNN Paul Bakunin ve Turgenyev'e (Kasm 1842)

"Senin gibi kasrgann ortasnda byyen ve gney ndansa, frtnal havada daha iyi olgunlaan insanlar..."
ADOLF REICHEL Mihail Bakunin'e (19 Nisan 1850)

s.97

8. BLM ki Dnya Arasnda

Mihail Bakunin, Stankevi'in lm haberinin, sebatkr iyimserliini sndrmesine izin vermedi. Byle bir son, diye aklad, "lmn zerinde mutlak bir zafer, lmszln takdis edilmi bir aklanmasdr"; Varvara, "kendisinin bir kere daha umutlu, soukkanl, hayr dualaryla ve akla dolu olduunu" yazd. ocuuyla birlikte Varvara bir kere daha dnyada yalnz bana kalm bir halde, kardeine katlmak zere Berlin'e geldi; Mihaille birlikte denmi bir eve yerletiler. Varvara'nn Stankevi'le birlikte yapt son gizli yolculuktan haberdar olmayan yal Alexander Bakunin, onun Mihail'le Berlin'de bulumasnn, kendisinden kastl olarak gizlenen, nceden hazrlanm bir plann paras olduuna kesin olarak inanmt; Mihail'e ac bir mektup yazarak onu samimiyetsizliinden dolay azarlad. Aldatld zaman hibir eyden kukulanmamak, ortada hibir ey yokken aldatldndan kukulanmak bu ihtiyar adamn kaderiydi.94 Gen Bakunin, kendinden drt ya gen ve gnn birinde kendisinden daha yaygn bir ne kavuacak Rusyal bir baka mavi gzl devle karlatnda, Berlin'e geleli
94

Kornilov, Gody Stranstiva, s. 16; Sobranie, ed. Steklov, iii. 8, 27.

ok olmamt. van Turgenyev, iki yldr yurtdndayd ve bu oyunun yabancs deildi. Henz lkesinin etkisinden kurtulamam Bakunin, yabanc bir ehirde bulunmann aknln zerinden atamamt; u anda, Turgenyev'den daha az uyum iinde olaca, ok daha az ekici bir vatandayla bile karlasa boynuna sarlacak bir ruh hali iindeydi. Birka gn belki de birka saat - iinde hayat boyu srecek bir dostluk kuruluvermiti. van Turgenyev, bir dulun en kk oluydu. Annesinin boyunduruundan yirmi yanda kurtulmutu; yirmi be yandayken, hayatnn sonraki krk yln geirecei Pauline Viardot'a tutuldu. Bu belirgin iki olay arasndaki dnemde her eitten kk khine tapnd. Bunlardan biri, yurtdndaki ilk sonbahar srasnda tant, hayatnn son ylnda Roma'da karlat Nikola Stankevi'ti. Stankevi'e tapnmas, Hegel ve metafizie adanmln da ieriyordu. Geri felsefe, gen Turgenyev'in kafasnda derin kkler salm deildi, bir anlamda modaya ayak uydurmutu. imdi Stankevi lmt ve yeni bir idole ihtiyac vard. Stankevi'in rencisi ve arkada Bakunin karsna kt. s.98
Stankevi bizi bir araya getirdi (diye yazyordu tanmalarndan alt hafta sonra) ve lm bizi ayramayacak. Sana ne kadar ok ey borluyum anlatamam, ifade edemem. Duygularm byk bir dalga gibi kabarm bir halde ve onlar kelimelerle ifade edecek lde yatm deiller. Benim 95 ansiklopedimin sayfa balnda yle yazyor:
95

Hegel'in, Encyklopdie der philosophischen Wissenschaften'i kastedilmektedir.

Stankevi 24 Haziran 1840'da ld. Ve altnda: 20 96 Temmuz 1840'da Bakunin'le tantm. Benim tm gemi yaammdan baka bir annn aktarlmamasn dilerdim.

Bakunin de az etkilenmi deildi. Premukhino'daki kz kardelerine, kendilerinden, "Beyerlerden ve Stankevi'den sonra" "gerekten ili dl olunacak" tek kiinin Turgenyev olduunu bildirmiti.97 ki arkada, ksa srede birbirlerinden ayrlmaz oldular. Bakunin, mark bir ocukla ve endieli bir anneyle geecek bir hayata gelemezdi. Ekim aynda, Varvara'dan ayrlp Turgenyev'in yakndaki katna geti. Burada iki gen adam, dostluklarnn ilk iek at bu gnlerde, Turgenyev sobaya sokulmu, Bakunin divana yaylm bir vaziyette, geceler ve geceler boyunca, inanlarn, holandklar eyleri ve nlerindeki hedefleri konutular. Ya da yryerek, yksek kaliteleriyle, anlatm zellikleriyle evrensel bir ilgi yakalam yabanc gazetelerin bulunduu gzde cafeleri olan Under der Linden'e gidiyorlard. Liderlik ve retmenlik rol Bakunin'e ne kadar uygun dyorsa, arkadana havarilik yapma rol de Turgenyev'e o lde uygundu. Daha da iyisi, Bakunin'in, Turgenyev'in belirsiz bir gelecekte denmek zere kk ya da byk apta bor kayna olacak bir gelire sahip olduunu kefetmi olmasyd. Bu, her bakmdan ideal bir ittifakt.98

96

Tarih ya yanltr ya da Rus takvimine gre yazlmtr (geri Stankevi'in lm tarihi Bat takvimine gre verilmitir). Bakunin, Berlin'e, 13/25 Temmuz'da gelmitir. 97 Kornilov, Gody Stranstviya, s. 52; Sobranie, ed. Steklov, iii. 59. 98 Sobranie, ed. Steklov, iii. 25, 40, 44-5, 85; Annenkov, Literuturniya Vospominaniya.

s.99 Fakat bu gnlerde Bakunin, tam bir ciddiyet iindeydi. Stankevi'in btn havarileri iin Berlin, bata gelen felsefe kentiydi; Hegel dokuz yl nce lm olsa da, Berlin'de felsefenin anlam hl Hegelci sistemdi. nanl havari profesr Werder'in saltanat hkm srse de, profesrn anlattklar, ders sralarnn tesine pek nadiren geiyordu. Bakunin, byk bir hrsla onun rencisi olmaya hazrlanyordu. Faust'daki bilgi'ten nee iinde, "Zwar weiss ich viel, doch mchte ech alles wessan"* alntsn yapp duruyordu. Sabrszl o kadar bykt ki, niversitenin ald Ekim ayna kadar bekleyemedi. Werder'in mantk zerine notlarn dier rencilerden dn ald, onlar kendi bana inceledi ve bir kopyasn kararak eve, Paul'a gnderdi. Yeni dnem balaynca Werder'in felsefe derslerine ve estetik, teoloji, fizik kurslarna katld, bo zamanlarnda eskrim ve binicilik yapt. Bakunin, Turgenyev'den geri kalmayan bir kendine gvenle, o harika k Berlin'de onunla birlikte geirmeyi byk bir sabrszlkla bekliyordu. Bu ihtirasl skolastik programn gerekte ne kadar devam ettiine ilikin bir kayt yoktur. Fakat Bakunin niversiteye giri snavn kazand ve onu, vir invenis ornatissimus olarak tanmlayan bir diploma ald. Bakunin ve Turgenyev, Werder'in pek seyrek katld mantk zerine kurslarnda dzenli bir ekilde yer alp, cokulu Hegelciler olarak nam saldlar. Daha sonra Bakunin, romantiklerin eski idol Schelling'e rastlad. Schelling, bir lde hayal krkl yaratt onda. Onun derslerini
*

ok eyden biraz anlasam da, bilmek istediim tmdr. .n.

"ilgin, fakat nemsiz" bulmutu. Fakat bu, Schelling'in jbilesine cokuyla katlmasn nlemedi. rencilerin fener alay, yal adamn evinin nnde toplandnda, Bakunin'in gk grltsn anmsatan hurra nidas, iddetli alklarn arasndan bile duyulabiliyordu ve yz, yannda bulunan birisinin tanmyla, "alm kocaman azyla", pitoresk bir grnm kazanmt. Bakunin, kendiliinden insan aktivitelerinin hepsinden olduu gibi grltden de kendi adna holanrd ve sistematik olmasa bile, niversite hayatnn bir paras olarak her zaman cokulu bir gsteriye girimeye hazrd.99 s.100 Sosyal hayat da daha az ekici deildi. Artk Berlin'e ayak basm olan Bakuninler iin arkada sknts diye bir ey yoktu. Rus arkadalar arasnda, Stankevi lm deindeyken onun ve Varvara'nn yanbanda bulunan Efremov, Stankevi'in dier iki arkada olan ve Mihail'in ilk kez burada tant Frolovlar bulunuyordu. Baltk blgesinden gelen, Bakunin ve Turgenyev'le Rus souk biftei ve ay zerine akam sohbetlerine girdiini yazan, ama alakgnll bir tutumla ismini vermeyen bir Alman baronu da vard. imdi Katkov da sahneye kmt ve hibir zahir nezaket gsterisi frsatn karmyordu. Berlin'in cokusu, Bakunin'in btn olumsuz anlarn silip sprmt. Yalnzca Katkov'du bu utan verici olay unutmayan ve yllar sonra anlarnda, Bakunin'den aalayc bir ekilde sz ederek intikamn
99

Sobranie, ed. Steklov, iii. 10, 18, 32-3, 37, 78; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, p. xx.

alm oldu. Almanlar arasnda, tam tamna on yl boyunca, Almanya'daki Rus turistlerine pr dnme ve kp gibi imenin gizemini retme iini yrten Mller-Strbing de unutulmamaldr. Mller-Strbing, bir gazeteci, edebiyat adam, sanat, mzik ve tiyatro eletirmeni ve filozoftu. Genliinde politikaya atlmay hayal etmi ve bu, be yln hapishanede geirmesine neden olmutu. imdi kimse onun nasl geindiini tam olarak bilmiyordu. Fakat, Berlin'i ziyaret eden ou Rus, zengin ve cmertti; bu Ruslar onu, hizmetlerinin karl olarak, Strassburg mants ile arlyor, ardndan da sanat ve metafizie karlk, yaamnn bata gelen zevki olan bira ile dllendiriyorlard. Belki de onun en byk nemi, Bakunin de ilerinde olmak zere100 ok sayda Rusa, kendilerine, bu tipik Alman - metafizik, duygusal, her yerde bulunan, obur, mfik ve hepsinden nemlisi olaanst gln hayat boyu rnek almalarn salayacak bir biim vermelerinde yardmc olmasdr.

s. 101 Fakat, Bakunin ve Turgenyev evresindeki en nl Alman, Varnhagen von Ense'dir. Varnhagen, biyografi konusunda edeb yetenei olan bir emekli diplomatt. Viyana Kongresinde bulunmu ve Wrttemberg mahkemesinde Prusya Kralln temsil etmiti. Doal eilimleri ya da diplomatik deneyimleri, onu, azl bir hret avcs haline getirmiti; en byk hreti de, Alman romantiklerinin tasz kraliesi Rahel Revin'le evlenerek yapmt.
100

Herzen, ed. Lemke, xv. 314-19; Russkaya Starina (Mays 1884).

imdi ise, bu k yllarnda, mteveffa karsndan kalan literatr dzenlemekle, titiz bir ekilde gnlk tutmakla, hatrat toplamakla, sanat ve edebiyattaki yeni hareketlere hamilik yapmakla meguld. Otuzlarn sonlarnda, Pukin ad, Prusya'nn dou snrlarn gemi ve Rus edebiyat, moda bir klt haline gelmiti. Varnhagen, bu klte, byk bir hrsla sarlmt. Berlin'de, Stankevi ve Granovski gibi, edeb bakmdan sivrilmi Ruslar kefetmi ve Stankevi'in Neverov adl arkadandan Rusa dersleri almaya girimiti. Bakunin'in, Varnhagen'le ilk tanmas da karakteristiktir. Bir sabah, Neverov'un, Varnhagen'e yazd bir mektubu kaybettii iin zr dilemek iin onu evinde ziyaret eder. Varnhagen, henz yatanda yatmaktadr. Fakat bu durumda olmas, gururunu ya da aklnn banda olmasn engellemez. Gen adam ve zrn kabul eder. Byk bir incelie sahip ve her eyden haberdar olan Varnhagen, Bakunin'in, Bettina'nn Goethe'yle mektuplamalarndan Rusaya evirdii baz paralarn bir zamanlar basldn hatrlamtr. Bu eviri tamamlanm myd acaba? Geree sadakatsizlikte stne olmayan Bakunin, tamamlad, ama ne yazk ki, elyazmalarn kaybettii yantn verir. Varnhagen, ziyaretisinin, yksek ve zgr dnceli, "kiilikli bir gen olduunu" dnr. Fakat, bu sohbeti gnlne geirmez. Herzen, Bakunin ve Turgenyev'in, nasl byk bir hrsla, "gerekliin girdabna kapldklarn", Varnhagen'i ziyaret edip, ondan, kendilerine "ho bir aktristi" tantrmalarn rica ettiklerini nakleder. Ancak bu anlatmn doruluu kuku gtrr. Bakunin, bu tr bir gereklie uygun deildir, Turgenyev'in ise, byle bir tanma iin Varnhagen'e ihtiyac yoktur. Varnhagen'in, gerekten de onlar tantrd nl arkc, Henriette

Solman'dr. Fakat artk gen ve muhtemelen gzel de olmayan Solman, Rahel'in lmszl geleneini srdrmek zere sahneyi brakm ve bir salonda almaya balamtr. ki gen adam, biri yeil, dieri mor en iyi kadife yeleklerini giymilerdir onu ziyaret etmek iin. Varnhagen, Bakunin'i, Bettina von Arnim'le de tantrmtr. O da ellisini olduka gemitir - o zamann bir aktarcsna gre, "en ufak bir gzellikten yoksun, boyal salar taranmam, eski bir siyah ipek elbiseyi zensizce stne geirmi bu ufak tefek kadn bulunduu yerle pek alkasz gibi grnyordu." Bettina, Bakunin'in zerinde, genlik gnlerinde okuduu mektuplarndan ok daha az romantik olduu izlenimini brakmt gerekten de. Fakat Bakunin onu eitli defalar ziyaret etti ve bu ziyaretleri genellikle saati buldu.101 s.102 Bakunin ve Turgenyev'in iinde yer ald topluluk, eitli ve kozmopolit unsurlardan oluuyordu, burada her meslekten insan vard. arambalar, herkes, byk senfonilerin srasyla alnd Beethoven konserlerinde toplanyordu. Bu seim nemliydi. Beethoven, henz evrensel bir klasik deildi, ama Alman idealizminin mzikal ifadesiydi. Krklarn gen romantikleri, Herzen'in ifadesiyle, "Rossini'yi bo geiyor, Mozart'a hogr gsteriyor (onu ocuka ve zayf bulmalarna ramen) ve Beethoven'in her
101

Varnhagen, Tagebcher, i. 232; Herzen, ed. Lemke, x. 235; Sobranie, ed. Steklov, iii. 85-6, 93, 2667. Bettina von Arnim'in "zamanda anlatm" Lucy Cohen'in, Lady Roths'indechild and Her Daughters'inde (1935) bulunabilir.

notasnda felsef aratrmay srdryorlard." Konserlerden sonra - ve genellikle dier akamlarda da - Varvara'nn katnda toplanyorlard. Varvara, pencerelerinde iekler olan, iinde bir kanaryann zgrce utuu, kafeste bir akrakkuu bulunan, nc kattaki geni, ho bir odada oturuyordu; Varvara, konuklara Rus ay ve pimi dil ikram ederken, Mihail ve Turgenyev de ona yardm ediyorlard. Akamlar, edebiyat okumalaryla (bir gece, Byron'un Cain'i, Almanca evirisiyle okunmutu) ya da felsefe veya sanat zerine tartmalarla geiyordu. Tabu olan tek ey politikayd. Gnlk olaylar, lmsz gereklerin yannda kesinlikle nemsiz grlyordu. Bakunin'in "pervasz" bulduu byk Werder, zaman zaman skc, bilgi Alman rencilerinden frsat bulduka bu toplantlara katlyordu. Bir seferinde onlara, Kristof Kolomb zerine yazd iirsel dramann birinci perdesini okumutu. Bir baka seferinde, Varvara'ya, ruhun lmszlnn metafizik savunmasyla "tam anlamyla gven" vermiti. "Bize rahat huzur yok" diye yazyordu Varvara, kz kardelerine. Bu gen insanlarn, kendi hedef ve baarlarnn net bir anlatmn verebilmek iin evde byle bir huzurlu ortam zor bulduklar aktr. Fakat kuku yoktur ki, hayat, kalabalk, tutkulu ve son derece nemliydi.102

s.103

Sobranie, ed. Steklov, iii. 22, 43, 66, 86; Herzen, ed. Leemke, x. 14; Kornilov, Gody Stranstiya, ss. 16, 42.

102

Btn bu heyecan verici youn deneyimlerine ramen, Bakunin, Bat Avrupa'da esasen hl bir yabancyd. 1840 yaznda, Kronstadt'dan yola kt zaman lkesini reddetme dncesinde deildi ve Rusya toprana bir daha zgr bir adam olarak asla ayak basamayacan aklndan geirmemiti. Hatta 1842 ilkbaharna kadar, hl, Moskova niversitesinde felsefe krss edinme hedefine inanyor ya da arkadalarnn buna inanmasnda bir saknca grmyordu. Srgn yaamnn ilk aylarnda yazd hacimli mektuplarn gsterdii gibi, akl fikri Premukhino'dayd; en byk dilei, yurtdndaki geici ikameti srasnda elde ettii moral ve entellektel edinimleri oraya gelecek olan sevdikleriyle paylamakt. lk dnd, Paul'd. Mihail'in bir k Nikola, ona hibir zaman ruha yakn olmamt, ayrca evlenmek zereydi. Ama Paul, her zaman onun gzdesi olmutu. Paul, kendini felsefeye adamt ve onunla birlikte Werder'in rencisi olmaya can atyordu. Paul, Berlin'e gelmeliydi. Ebeveynlerinin bir itiraz olmayacakt, nk Turgenyev gerekli paray bor olarak salayacakt. Paul'n yolculuuna karar verildikten sonra, ancak bundan sonra Mihail'in sevgili Tatyana'snn onunla birlikte gelmesi sorunu gndeme gelebilirdi. Mihail'in, Premukhino'ya 1841 ilkbahar boyunca yazd mektuplar bu projelerle doluydu. O zamana kadar Tatyana ile ilgili olarak hibir ey yaplmamt. Mihail'den uzakta kendi bana savaamazd. Ebeveynlerinin hibir zaman kendi istekleriyle onay vermeyecekleri bir neri iin onlara ac

vermeye dayanamayacak mfik bir doas vard. Fakat Paul'un yolculuu, beklenmedik bir itiyakla onaylanmt. Paul ve Alexandra Beyer, Beyerler ve Bakuninler tantndan beri grlmemi lde lmcl bir duygusal karmaklkln ortaya kmasna yol aan bir iliki yayorlard. Paul, yirmi bir yandayd ve Alexandra ondan yaa olduka bykt; Alexander Bakunin, olunun akln elmek iin baka bir lkeye yolculuu akl etme ferasetini bir kere daha gsterdi. Austos 1841'de, Mihail'den bir yl, bir ay sonra, Paul, Berlin'e ulat.103 s. 104 Paul'un yola k o kadar ani olmutu ki, Varvara ve Mihail'e haber verecek zaman bile olmamt. Onlar, bir yaz gezisi iin Berlin'den ayrlp Bat Almanya'ya gitmi ve herhangi bir adres de brakmamlard. Paul onlar izledi ve Rus turistlerinin gzde sayfiye yeri olan Ems'de yakalad. Ems'de birlikte birka hafta geirdiler, Frankfurt'u ziyaret ettiler, Ltzen muharebesinin getii yeri, Gustavus Adolphus antn grdler, Varvara ve Paul'un k geirmeye karar verdikleri, ho bir kent olan Dresden'i gezdiler. Glerin blnmesine yol aan bu karar, ailedeki belli bir gerilimin rnyd. Ekim 1841'de Mihail, felsefe eitimine devam etmek iin Berlin'e dnd kendisinin belirttii gibi, hayatnda ilk kez yalnz banayd.104 Yalnzd, nk Turgenyev, Rusya'ya Mihail tarafndan "tam yetkiyle donanm
103

Steklov, M.A. Bakunin, i. 93; Sobranie, ed. Steklov, iii. 44-5, 51-3; Godi Stranstviya, ss. 68, 71. 104 Kornilov, Gody Stranstviya, s. 73; Sobraine, ed. Steklov, iii. 60, 65, 67, 69-70; iv. 232.

olarak dnmt, tam o srada, Premukhino'ya, uzun sredir beklenen alt gnlk inan dolu ziyaretini yapmaktayd. Kendisi bylendii gibi, evsahiplerini de bylemiti. Ho grn ve olumlu tavrlar, greirlerken arl altnda kalp ezildii Alexis; karikatrlerini izdii Alexander ve Mihail'in arkadana daha gelmeden tapmaya hazrlanan, geldiinde de paldr kltr, tutkulu bir ekilde ak olan Tatyana da dahil, herkesi cezbetmiti. Tatyana o srada yirmi yedi yandayd. Belinski'ye kar muhtemelen duyduu geici duygular bir yana, o zamana kadar Mihail ve erkek kardeleri dnda hibir erkei sevmemiti. Fakat Mihail'in ayrl, Tatyana'nn duygular zerindeki doal olmayan dominant etkisini ortadan kaldrmt. Alt gnlk ksa ziyaret srasnda, Tatyana ylesine yakc duygularla dolmutu ki, daha nce bu tr eyleri hayal bile etmedii gibi, bu duygular onu, Mihail'in hibir zaman gtremedii bir dnyaya gtrmt. Aralk'ta, Torzhok'da, ilkbaharda da Moskova'da bulutular. Turgenyev, arkadann kz kardeine kar ho duygularla doluydu. Ama gerek bir romantik deildi. Onda, Bakunin'in, inceltilmi duygularla ve metafizik diskurlarla cinsel ekimin dorudanl olgusunu karmak hale getiren lmcl mizacndan eser yoktu. Bir hedonist gibi yle pek fazla kzlarn peinden kotuu da sylenemezdi. Turgenyev, Rusya'ya dnn, ksa sre sonra kendisine bir ocuk douracak olan annesinin sarn terzisiyle bir ilikiye girerek talandrd. Yaam planlarnda Tatyana Bakunin'e yer yoktu. Aka susam, ak vurgunu bu kzn, kaderinin ne olduunu anlayacak kadar akl vard, geceler boyu alad. 1842 yaznda, Turgenyev'e, hl elimizde olan bir mektup

yazarak "istenmeyen" akn iln etti bu, umutla, istekle beslenmeyen bir akt ve onda kvan olmadn biliyordu. Yine de kvan duyduu bir ey vard. Bu kvan, imdi ona sknt veriyordu, Mihail'in, Turgenyev'in asla geri deyemeyecei cmertlii sayesinde yaamas, hl yaamda var olmasyd bu.105 s.105 Bu srada, Tatyana'nn trajedisinden habersiz ve Turgenyev'in paras konusunda vicdan bir sknt iinde olmayan Mihail, Berlin'deki Dorotheenstrasse'de, tek kiilik kat demekle meguld. Hemen hemen yalnzca Almanlarla dp kalkyordu Mller-Strbing ve dierleri artk gemite kalmlard.106 Konferans listesine Schelling'i ("Vahiy Felsefesi") ve Ranke'yi ("Modern Tarih") eklemiti ve bo zamanlarnda Shakespeare'i okuyordu. Beethoven'in senfonileri, ona, Premukhino'ya duyduu sla zlemini ve Varvara ile Paul'a olan zlemini hatrlatyordu. Sa yananda, onu bir hafta boyunca uyutmayan bir apse kt ve ardndan iddetli bir di ars geldi. "Yalnzlk" diye yazyordu Premukhino'daki kz kardelerine, "daima benim iin nemli olmutur, bu sayede kendi iime nfuz etmek zorunda kalyorum." Fakat 1841-2 kndaki mektuplarnda honutsuzlua ve ruhsal sarsntlara ilikin herhangi bir not bulunmamaktadr, oysa hayatnda bir krizin yaklamakta olduu aikrdr.107
105 106

Kornilov, Gody Stranstviya, ss. 75-7, 115-16, 222. Ekim 1841'de Berlin'e gelen Engels de Dorotheenstrasse'de bir ev tutmu ve Werder'le Schelling'in derslerine katlmtr. Ne var ki, iki gen adam, yllar sonra tanacaklardr. 107 Sobranie, ed. Steklov, iii. 66-7, 73-4, 92.

s. 106

Bu kriz, Mihail'in Varvara ve Paul'un Premukhino'ya dnyle birlikte, doduu topraklardaki son kiisel ilikilerinin de kopuuna rastlamt. nce Varvara gitti. Onun dn, Alexander Bakunin'in mektup yazarak, kznn Rusya'ya dnmesini ve kocasyla yeniden birlemesini istedii nceki ilkbahardan beri devam eden bir tartmann sonucunda gerekleti. Bu pederah mdahale Mihail'in tm isyankr duygularn ayaa kaldrmt. Eski sava at, muharebe kokusunu almt. Kocasnn, Varvara ve ocuuna her trl mdahalesine kar garanti verilmedike onun Rusya'ya geri dnmesine izin verilmesinin bir su olduunu deklare etti. Her zaman Dyakov'un safnda yer alm olan babasna gveni yoktu; Turgenyev ise, "Varvara'nn geri dn konusunda Nikola'yla pazarlk yapmakla" grevli olarak Rusya'da bulunuyordu. Varvara, eskisi gibi, zgrlk tutkusuyla, ocuunun babasna ve kocasna duyduu bir eit gizli saygnn yol at ac arasnda tereddte dt. Mihail'in, Dyakov'a kar kat ve aalayc tavr ve kendisine kar stten davranyla, bir kere daha altst oldu. Fakat, Mihail'in, zerindeki iktidarnn farkndayd ve zaman zaman onu, korkuya benzeyen bir duyguyla zdeletiriyordu. Mihail, Varvara onun zaferine kin duysa da, her zamanki gibi galip kard. "Hatrlyor musun," diye yazyordu, o srada Mihail, Tatyana'ya, onun hakknda,

"ne kadar isyanc olduunu ve kimseyi dinlemeden, ne yapacana kendi bana karar verdiini - ve ardndan yapacan yapard. imdi olduu gibi." Mcadele haftalarca srd. Kasm 1841'de, Varvara, kocasna yazd bir mektubu, onaylanmak zere Dresden'den, Mihail'e yollad. Bu, hi de Mihail'in tarzna uygun bir mektup deildi. Mektubu annda yrtp att ve Varvara'nn, kocasna yollamas iin yeni bir mektup kaleme ald. Birka gn sonra, Mihail, Dyakov'a arabuluculuk yapan Nikola'dan bir mektup ald. Dyakov, Varvara'y asla grmeyeceine ve olunu, "seyrek, son derece seyrek" ziyaret edeceine sz veriyordu. Bunun zerine Mihail, Varvara'nn dnne "onay" verdi. Fakat kn yolculuk yapmak mmkn deildi, bu yzden Varvara, 1842 Haziran'na kadar yola kamad. Bu son aylarda, Mihail'le kz kardei arasnda ok az mektuplama oldu. Mihail, Noel'de, Varvara ve Paul', Dresden'de ziyaret etti, fakat Varvara, onu yeniden grmeksizin Almanya'dan ayrld.
Birbirimizi anlamaya altk (diye yazyordu Varvara'ya, dndkten sonra), arkada olmaya altk, ama baaramadk, bu yzden kimse sulanamaz... Senin duygularn sk sk incittiimi inkr edecek deilim. Ama inan bana Varvara, bu beni de ok yaralad, her zaman itenlikle ve byk bir acyla beni affetmeni arzulammdr. Ayrca benim sert tutumumun kayna drstlktr. Senin dostun olmaya altm. Zorla yaplamayacak eyleri zorla yapmaya altm. Bu ocukluktu, kabul ediyorum ve sana yemin ederim ki, bunu bir daha asla yapmayacam.

Ama Varvara byden kurtulmutu. "Kk sr"de isyan km ve Premukhino'yla bir balant daha 108 kopmutu.
108

Sobranie, ed. Steklov, iii. 55, 70-73, 78, 92-3, 117-18.

s. 107 Paul, hl Almanya'dayd. Varvara'nn yola kndan ksa sre sonra, renim ylnn sona ermesiyle birlikte, Mihail, Berlin'den onun yanna geldi. Rusya'dan yeni dnen Turgenyev de Austos'ta Dresden'e vasl oldu. Ancak Turgenyev, geen ylki gibi yardmda bulunacak kadar bolluk iinde deildi. Turgenyev, zenginliini paylamaya tam anlamyla gnllyd, ancak kaprisli bir insan olan annesi, olunun, arkadalarna yardm etmesini nlemek iin musluklar ksmt. Mal zorluk, gelip kapya dayanmt. "Ebeveynlerimize syleyiver," diye yazyordu, Alexis'e, Mihail, son derece alayc bir ekilde, "havayla beslenmeyi reniyoruz, ama eitimimizi henz tamamlamadk." Dresden'de, Yazikovlar adl, onlarn ilk kez Ems'de tantklar bir Rus aile vard. Mihail, kendi tuhaf tarznda, yar yarya anneye, Paul ise, yardan daha fazla, kzna akt. Daha Varvara yola kmadan, Yazikovlardan bor almlard. Borlarn geri deyecek durumda deillerdi. Dier borlar daha da kesin bir ekilde sktryordu. Eer bir yal lokma dmezse, diye yazyordu, Mihail, "yaknda hapsi boylayacaz." Bu durumdan kurtulmak iin bir eyler yapmak gerekiyordu. Yurt dnda geirdii bir yl, Paul'da felsefe renimi konusunda byk bir tutku gelitirmi deildi. Ama bu, baka bir amaca hizmet edebilirdi. Bu, gen adamn, Alexander Beyer iin duyduklarnn derinlii konusunda ilzyondan uyanmasna yol amt - ac bir ekilde Alexandra'ya maledilen bu deiiklik, bir genlik vefaszl deil, Mihail'in etkisinin rnyd. Bu durumda Paul'un geri

dnmesini geciktirecek bir neden kalmyordu. Turgenyev, Kasm'da Rusya'ya dnecekti. Mihail, Paul'un onunla birlikte dnmesi iin srar ediyordu.109 s.108 Bu karar iin daha da ikna edici bir neden vard. Bu aylarda, Bakunin'in dnce ve duygularnda tedrici bir dnm meydana gelmiti. nceki k, Alexandra Beyer'e gamsz bir havada yazd bir mektupta (bu, tutkulu kz kardelere hemen hemen son yazd mektuptur) Almanya'ya onu ziyarete gelmezse, "bir daha hibir zaman bulumamay da gze alalm" diyor; aa yukar ayn zamanda, Premukhino'daki kz kardelerine yazd mektuba, yar aka, yar ciddi, "gnn birinde yeniden buluur muyuz? Tanr bilir!" diye not dyordu. 1842 yaznda, Berlin'den ayrlp Dresden'e geldiinde yapt, Prusya'dan Sakson bakentine gitmekten daha fazla bir eydi. Ayn zamanda, felsefe ve akademik yaamn yerine politikay ve gazetecilii koymu oluyordu. Bu deiikliin sonucu, politikann yasad olduu Rusya'ya bir daha asla dnmemekti. Yeterince oynamt. Artk hedeflerini geree dntrmenin zamanyd. Bu kararn, Premukhino'ya, Faust'tan u alntyla duyurdu:
Ich bin zu alt um nur zu spielen Zu jung um ohne Wunsch zu sein.*

Erkek ve kz kardelerini hl seviyordu ve her zaman sevecekti, ama hayat, yollarn

109

Sobranie, ed. Steklov, iii. 55, 70-73, 92-3, 11718. * Yalnzca oyun oynamak iin ok yal, tutkularn kaybetmek iin ok gen anlamna gelen dizeler. .n.

ayryordu, o, farkl bir yolda yryecekti. Almanya'da bir yl daha geirecek, sonra belki de Fransa'ya gidecekti. Mektup, grlmemi lde kuru bir tonda yazlmt. Mektupta ayrca, Nikola'ya sesleniyor, ebeveynlerinin maliknesinin satlmasn ve payna denin tasarrufuna verilmesini rica ediyordu. Babasnn maliknesinde pay sahibi olma faraziyesi, bir zmrdanka kuu gibi hayallerini sslemeye devam ediyor, otuz yldr duyduu endieleri datyordu.110 Ancak, buz gibi kaytszlk ve soukkanl hesaplk Mihail'in yreini uzun sre ynlendiremezdi. Ayrlk gelip attnda, onu iliklerine kadar sarst. lkesini reddetmiti, bu onun iin bir ey ifade etmiyordu. Ama Premukhino, onun akarsular, koruluklar, kz kardeleri, erkek kardeleri - bunlar o zamana kadar onun bir parasyd. 3 Kasm 1842 gn Paul'a, Dresten tren istasyonunda gle gle dediinde, bir mucize olmazsa onu bir daha hi gremeyeceini biliyordu. Ertesi gn kd kalemi ald ve Premukhino'ya, uzun bir alnt yaplmadan hakk verilemeyecek olan, ynla mektubunun iinde esiz denebilecek bir mektup yazd: s. 109
Paul ve Turgenyev gittiler. Yarn bu mektubu, gn kalacaklar Berlin'e yollayacam. Ondan ayrlrken, bir kere daha - evet, son defa - sizlerden, Premukhino'dan, Rusya'dan, tm gemiimden ayrldm. Benim iin, Paul, sevgili Premukhino dnyamdan son bir yankyd. Bu yank yok artk. Artk o da yok, siz de yoksunuz. Hoa kaln, hoa kaln! evremde yalnzca yabanc yzler var, yalnzca yabanc sesleri iitiyorum artk; eve ait tek
110

Sobranie, ed. Steklov, iii. 91, 94, 115, 120-22, 125-6.

bir ses yok, susmu. Evi bylesini sevdiimi hi bilmezdim, hi bilmezdim size bylesine bal olduumu. Size u satrlar yazarken bir bebek gibi alyor, alyorum. Ne zayflk deil mi? Ama bunu sizden saklamaya kalkacak deilim. Uzun zamandan beri sizinle konuamyordum. Paul'un ayrl, yreimi saran kabuu krp att. Bir kere daha sizleri iimde hissettim, bunu bir kere daha hissettim, son kez elveda diyebilmek iin... Rahata alayabilmek iin yalnz bama kalmak tam bana gre; daha nce bilmezdim gzyalarnn bylesine... Evet, bunlarn benim son gzyalarm olduuna inanyorum; artk daha fazla kaybedeceim bir ey yok. Her eyimi kaybettim, her eye elveda. Hoa kaln dostlarm, hoa kaln. Sevgili Tatyana, resmimi odana as. Onu senin iin izdim. Belki bu beni senin kalbinde yaatr. tiraf edeyim ki dostum, ben artk senin iin, hakknda hibir ey bilmediin bir hayaletim. Portrem ve Paul'un anlattklar beni canlandracaktr. Varvara bunu yapamaz; o beni tanmyordu, imdi bile tanmaz. Bir keresinde, ge bir sonbahar akamnda, Lopatino ile Mytnits korusu arasndaki itlerde nasl resimler hayal ettiimizi hatrlyor musun? Bir grup kanaryann nasl aniden havalandn? imdi ben, senden uup gelen kanaryalarn lkesindeyim. Mytnits koruluundaki yrylerimizi hatrlyor musun? Bu yaz, benim en sevdiim yoldan hi yrdn m? Kk koruluktaki aalarm ne oldu? Bir ilkbahar, Kutsal Haftada, orada bir ate yakmtk. Lyubov o srada hastayd ve lm yaknd, o da bir arabada bizimle birlikte gelmiti. Sonra ben ayrldm. Tanrm! Babama hoa kal derken kalbim nasl acyla burkulmutu; ne kadar ac bir eydi, mutlu olmamz isteyen, ama yaamlarmz mahveden, yoksul, ama erefli babamz terkedip gitmek - evet yaamlarmz ykt, nk kendi inanlarna yeterince bal deildi. imdi o beni kalbinden tamamen atm bulunuyor. Keke onu ne kadar ok sevdiimi bilseydi! Ona iyi bakn dostlarm, o bir martirdir, ok daha iyi bir kaderi haketmitir. Sonra hep birlikte Kozitsino'ya gitmitik; sonra hatrlyor musunuz kz kardelerim, o akam nasl vedalatmz? O zaman, birbirimizi bir daha hi gremeyeceimizi hissetmi miydiniz? Ya sen hatrlyor musun Alexis,

mzn yolda giderken nasl aladmz ve ard kuunun allklarn iinden tn?... Byk bir gelecek bekliyor beni. nsezilerim beni yanltmaz. Ah, bunun ok kk bir parasn yreim iin de baarabilseydim, baka bir ey istemezdim. stediim mutluluk deil. Mutluluk deil dndm. almak, kutsal bir dava iin olabildiince almak, btn istediim bu. nmde geni bir alan var ve bence anlaml olan bundan baka bir ey deil... Hl ok kederliyim, ama bu keder geecektir. Bu, Rusya'dan ayrlmn verdii son ac olacak. Artk bir kez daha glym, hibir eyden korkmuyorum, yolumda bam dik ilerlemeye hazrm. Ama dostlarm, biliyorsunuz ki, denizlerin tesinde asla kopamayacanz, sizin iin akla dolu dostunuz var, sizden ayrlm ve bu dnyada evsiz. Allahasmarladk dostlarm, yeniden allahasmarladk. Elimi sallyorum sizlere, bir daha geriye dnp bakmadan yaayp gideceiz artk.

s. 110 Bakunin, gemite yaamak iin ok genti. On be gn sonra byk bir nee iinde, resm bir baloda hazr bulunduunu ve Fransz bakann karsyla dans ettiini yazyordu.111

s.111

9. Blm Elveda Felsefe

111

Sobranie, ed. Steklov, iii. 148-53, 161.

Mihail Bakunin, artk yirmi dokuz yandayd. Premukhino'daki i atmalar onun ortodoks politik inancn rselememiti; Hegelci realite hakkndaki felsef tartmada hl herhangi bir politik eilim aray iinde deildi. Rusya'dan Almanya'ya g ettiinde, miza olarak isyanc, aile gelenei ve rasyonal inanlar asndan muhafazakr olduu rahatlkla sylenebilir. Mihail Bakunin, ylesine dikbal bir karaktere sahipti ki, miza, uzun vadede gelenee de, akla da ar bastndan, onun, sonuta devrimci davada karar klmasnn nceden tahmin edilmesi zor deildi. Fakat bu dnmn srati ve eksiksizlii, hem genelde bir Rus aristokratnn, hem de zelde Bakunin'in tipik semptomlarn sergiler. Bakunin'in, Premukhino konusundaki youn duygular, esasen yerel ve kiisel karakterdedir. Bir btn olarak lkesine ya da ulusal gelenee ball sz konusu deildir. O, Rus krn kucaklar, kesinlikle Rus devletini deil. Rus aristokrasisinin yeleri arasnda bile, ondokuzuncu yzyln ilk yarsnda Rus milliyetilii (belki dierlerinden fazlaca) yeni yeni filizleniyordu. Slavofil doktrinin aland sonra gelen Rus kua, rnein Dostoyevski'nin romanlarnda greceimiz gibi, Almanlar, Franszlar ve ngilizleri, ac, irkilme ve aalama karm bir duyguyla anar olmulardr. Ama, Herzen, Turgenyev ve Bakunin'in kua, Avrupa'y, en byk saygya layk ikinci bir anavatan olarak gryordu. de Franszcay rahatlkla, Almancay hemen hemen ayn ekilde, kendi ana dilleri gibi konuuyor ve yazyorlard; otuzlarna geldiklerinde, baka bakmlardan son derece farkl olan bu adam,

kendilerini zellikle Rus grmek yerine, Avrupa ve dnya vatanda olarak grme noktasna gelmilerdi. Milliyetilik, Avrupa'nn geri kalann girdabna ekerken, Rus toprak sahibi kast, hl kozmopolit kltrden bir eyleri ve Aydnlanma ann bak asn koruyordu. Ondokuzuncu yzyln ortalarna kadar sren bu ortam, bu uluslararas adam iin, gecikmi de olsa, verimli bir toprak oluturuyordu. s. 112 Bu koullarda doan ve byyen Bakunin, isyanc mizacn serbeste ortaya koymasn nleyecek gte herhangi bir ulusal gelenekten masundu. Akl da ayn ekilde etkisizdi; nk atak ve gl bir kafaya sahip olsa da, bu, onun gdlerine kumanda etmiyor, tersine, hemen hemen grlmemi derecede gdlerinin hizmetinde bulunuyordu. Otoriteye ayrmsz boyun emek, her normal bireyin gelimesinde zorunlu bir aamadr. Bakunin, tm hayatn, ou insann hzla yetitii on yala otuz ya arasndaki devrede geirmiti. Bu balamda, srekli ocukluk gibi, srekli genliin srrndan da az yararlanmamt. syanlarnn karsnda yer alan maddenin belirleyicilii, o srada henz ikinci derecede bir neme sahip grnmektedir. Bu, az ok, geici koullar ya da gdler tarafndan belirleniyordu; aklnn salad, bakaldry hakl karan argmanlar henz olduka arzydi. Saf isyan gds, bamszca itirazda bulunmak ya da bakaldr mant, Mihail Bakunin'in kiiliinde olduu kadar arpc bir ekilde hibir zaman ortaya konmu deildir. 1842 ylnda, Almanya'dayken, Bakunin'de meydana gelen, isel olandan

politik isyancla dn sreci, tanmn en basit ekliyle Alman edebiyat ve felsefesindeki gelimelerde bulur. Bakunin, ou Rus adalar gibi, Almanya'ya avdet etmeden nce, Almanya'dan gelen iki nemli etki altndayd: Alman romantizmi ve Hegel felsefesi. Bakunin, 1840'da Berlin'e geldiinde, bu etkiler bizzat Almanya'da hl stn konumdayd; entellektel atmosferi, znde (belki daha youn bir ekilde) arkada brakt Rusya'dakinden farkl bulmamt. Bakunin'in Berlin'deki ilk yl, Avrupa periyodunun balangc olmaktan ok, Rus periyodunun sonulanmasdr. s. 113 te yandan, 1841 yl, Alman dncesinde nemli bir dnm noktasna iaret eder. Bir yl nce, IV. Frederik Wilhelm Prusya Kral olmutu. Bu adam, uyuyan ylann kuyruuna basmama meziyetinin uzandan bile gememi, iflah olmaz, azgn bir reaksiyonerdi. Dnce ve sz zgrlne kar giritii provokatif saldrlar, ona, radikaller tarafndan, "ilk Alman devrimcisi" ironik adnn taklmasna yol at. Strauss'un sa'nn Hayat, mnferit bir skandald, "Hegelci Sol" ise, ortalkta grnmeyen, farkedilmesi bile zor bir klikti. Ama resm zulm, harekete gl bir itki kazandrd. 1841'de, Bakunin'in, adn Moskova'dayken yle bir duyduu Ludwig Feuerbach, ykselen kuan fikrini kristalize eden ve felsef bir zirveye iaret eden, Hristiyanln z'n yaymlad. Materyalist temelde bir din oluturma anlamna gelen Feuerbach'n kitab, Hegelci Sol ya da artk "Gen Hegelciler" diye anlan radikaller iin bir buluma noktas olmutu. an dinsel karakteri dolaysyla, Hegelci

ortodoksiye yaplan bu ilk saldr, bu dinsel cepheyi oluturdu; Hegel'in lmnden on yl sonra bile onun devasa prestijinin nemi devam etmekte olduundan, isyanclar, onun ismi altnda hareket ediyor, onun doktrinini inkr etmek yerine, yorumluyorlard. Onlar, eski insann gerileyi yllarnn yaratt devlet tapnc urunu kesip atan Hegelci sistemin, reaksiyonun deil, devrimin akidesi olduunu ileri sryorlard. Nasl, gerek olan her ey aklcysa, diyalektik yntemde de gerek olan her ey ak halindeydi. Bu yzden, herhangi bir olayda durgunluk rasyonel olamazd; bu durumda, akl ile devrim, muzaffer bir ekilde bir araya gelmekteydi. Bu yeni doktrin, gen kuak iinde bir orman yangn gibi yayld. O zamana kadar Hegelcilii politik kabullenmecilik olarak yorumlayan bu ateli Hegelciler, doludizgin politikaya dalyor, Hegel'i uygun bir ekilde yorumlayp, kendilerini hakl karacak bir biimde ileri sryorlard. Otuzlarda Hegelcilik, politik dnyay ne ise o olarak kabul etmek anlamna geliyordu. Krkl yllarda bu (az saydaki profesyonel filozof hari), politik devrim anlamna gelmeye balad.112 s. 114 Bakunin'in yeni-Hegelcilikle ilk tanmas, gnmzde, hem Bakunin'in, hem de Karl Marx'n entellektel gelimesinde ksa sreli bir etki yapmasyla hatrlanan, ortalama bir yetenee sahip Arnold Ruge'un etkisiyle olmutur. 1838'de, Ruge, Halle niversite kentinde, Hallische Jahrbcher dergisini kurdu, Hegelci Solun,
112

Sobranie, ed. Steklov, iv. 103.

politik dergisi haline gelen Jachbcher'in bir nshasn, Botkin, Moskova'dayken Mihail'e vermiti. Dergi, dikkat ekmeye ve radikal evrelerde etkili olmaya balad; 1840 sonunda, Frederik Wilhelm'in demirden eli durumu mdahale ederek dergiyi yasaklad. Hibir eyden cesareti krlmayan Ruge, faaliyetlerini, daha lml bir iklime sahip Saksonya'ya aktard. Dresden'de, 1841 ylnda yeniden kmaya balayan derginin prestiji son derece artm ve Deutsche Jahrbcher gibi daha katolik bir balk altnda, radikal eilimi iyice vurgulu hale gelmiti. Bakunin, Ruge ile, ilk kez, 1841 sonbaharnda, Varvara ve Paul ile birlikte Dresden'i ziyaret ettii srada tanmt. "Mistisizmin en ufak izini tayan" her eyi reddetmesine ve "din, sanat ve felsefeye ilikin her eyde byk bir tek yanllk" sergilemesine ramen, Ruge'u, "ilgin ve dikkat ekici bir adam" olarak deerlendirmiti. Bakunin, hl, ortodoks bir Hegelciydi ve Ruge'un materyalist grleriyle hafife ok olmutu. te yandan bu, onda, Ruge'un, kendinden memnun Almanlarn, "rm, deimez lmllklarn" sarsmaya yardmc olaca dncesinin domasna yol amt.113

felsef

ve

Berlin'de yalnz bana geirdii 1841-2 k, Bakunin'in dnmndeki belirleyici bir dnem gibi grnmektedir. Sansrn burnu dibinde, Gen Hegelcilerin Almanya'ya akan bror ve risale ynlarn byk bir hrsla yuttu. Hatta, kendinden hareketle, o zamana kadar baarszlkla sonulanan kimliini arama faaliyetinin
113

Sobranie, ed. Steklov, iii. 65-6.

hikyesini anlatan isimsiz bir bror bile yazd -ya da Ruge'un sylediine gre, yazd.114 1842 yaznda, yeniden Dresten'e yerletii dnemde Bakunin artk drt drtlk bir Gen Hegelciydi. Ruge, onun, "Berlin'deki tm yal eekleri geride braktn" farketmiti; Meyerbeer'n yeni operas les Huguenots'un popler parasn mrldanmaya balad ve isyanc lider Rugea, gyabnda, "Papa Coligny" adn takt. Artk, devrimci davay benimsediini dnyaya iln etmeye hazrd; Rugeun dergisinin stunlar onun tasarrufuna akt. Ekim aynda, Deutsche Jahrbcher,

Almanya'da Reaksiyon: Bir Franszn Not Defterinden adl makaleyi yaymlad. Makale, "Jules Elysard" imzasn tayordu.
s. 115

Bu makalede Bakunin, zgrln gerekletirilmesinin gnn yakc sorunu olduunu aklyordu - bu, reaksiyon ve demokrasi arasndaki temel kartl ortaya koyan bir sorundu. ada tarih, pozitif (var olan dzen) ve negatif (devrim) arasndaki Hegelci antitez tarafndan belirlenmiti. Demokrasi, henz bamsz bir var oluu baaramam bir idealdi. "Demokrasi, henz kendini iddialarnn zenginlii orannda deil, yalnzca pozitifin inkr olarak" ifade etmiti. Demokrasi reaksiyonu alaa ettii zaman, ancak ve ancak o zaman, yalnzca negatif olmaktan kacakt. "O zaman niteliksel bir dnm olacak, yeni bir yaam, hayat veren vahiy, yeni bir cennet, yeni bir yeryz, gen ve imdiki
114

Bu dnemde Schelling'e kar yazlm, Schelling ve Vahiy balkl isimsiz bir bror eskiden Bakunin'e atfedilirdi. Fakat artk bunun, Engels'in almas olduu kukudan azadedir.

uyumsuzluklar tam bir uyuma dntrecek bir dnya oluacaktr." Bu dnm srasnda, reaksiyon ve demokrasi lmcl bir kavga iinde olacakt. Pozitif ve negatif arasnda uzlamann mmkn olduuna inanan bir kimsenin samalklar, Hegel'e bavurularak, aalamayla rtlyordu. Uzlama, Bakunin'in tabiatna tamamen yabancyd; uzlamaclar (ya da "lmllar"), reaksiyonerlerden (ya da "pozitivistlerden"), ok daha tehlikeliydiler. Sol, "iki kere iki drt eder" diyor; Sa, "iki kere iki alt eder" diye iddia ediyor; juste evresi ise, "iki kere ikinin be ettiini" sylyordu. Reaksiyonerler, bata bir anakronizm rnei olarak tannyorlard. Uzlamaclar ise, artk var olan dzenin gnlerinin sayl olduu hissedilen bir an karakteristik rnydler.
Tm halklar ve tm insanlar (nl nutkun sonuna gelmiti) tam anlamyla bir nsezi iindedir. Yaayan bir organizma olan hi kimse, kesin bir ifadeye kavuacak yaklaan gelecein, insan titreten beklentisini grerek fel olmu deildir. Rusya'da, bu snrsz ve karla kapl imparatorluun zerinde bile - ki onun hakknda ok az ey biliyoruz ve belki onun da nnde byk bir gelecek var - karanlk frtna bulutlar toplanyor! Hava boucu, frtna yaklayor! Bu yzden gzleri kr olmu kardelerimize sesleniyoruz: Tvbe edin, tvbe! Tanrnn Krall kapda. Haydi, ykc ve imha edici sonsuz ruha gvenelim, nk bu bilinmez ve sonsuz ruh, tm hayatn kaynadr. Ykma gds, ayn zamanda yaratc 115 bir gddr!

s.116
115

Sobranie, ed. Steklov, iii. 12648, 183; iv. 103; Ruge, Brief-wechsel, i. 273.

saygdeer Hegel'den devrim felsefesine gei olarak mkemmel bir makaledir. Bu, Bakunin'in kaleminden kan en inandrc ve akla yatkn yazdr ve ona, Avrupa ilerici evrelerinde n kazandrmtr. Kimse, Jules Elysard Fransz adna inanmam ve ksa srede makalenin gerek yazar hakknda sylentiler yaylmaya balamt. Sylentiler Moskova'ya da ulam olmal ki, Herzen, gnlne yle yazmt: "Eski gnahlarn temizliyor - Onunla tamamiyle birlik halindeyim." Sylentiler, daima cmert olan Belinski'ye ulatnda, "Mihail'in ve kendisinin, farkl yollardan Tanry aradklarn, fakat sonunda ayn tapnakta bulutuklarn" aklad ve Mihail'e, eski kavgalarn unutmay neren ateli bir mektup yazd. Onu Botkin izledi. Makale, tam bir baar skandal yaratmt. Bakunin, eserinin uzun sre Rus otoritelerinden gizli kalacana ya da Ruge, byle ortal alevlendiren bir makalenin Sakson sansrnden kurtulacana inanmyorlard. Her iki nedenden dolay Dresden'deki durumlar tehlikeye girmi ve istikrarsz bir hal almt.116 Bu durum, Bakunin'dense Rugeun daha ok umurundayd. Bakunin, eylemlerinin sonular konusunda daima pervaszd; zaten Dresten'den de, Almanya'dan da bkmt. Almanya'da Reaksiyon, yalnz onun Hegelci dneminin zirvesi deil, ayn zamanda sona ermesiydi. Alman felsefesi, sekiz yl boyunca, u ya da bu biimde dncesine egemen olmutu. Yeni ayrlar aramann zamanyd artk. Programn aklad makale iin Alman deil, Fransz ismi semesi nemli bir
116

Almanya'da Reaksiyon, popler sanatta,

Herzen, ed. Lemke, iii. 96; Belinsky, Pisma, ii. 317; Sobranie, ed. Steklov, iii. 184

yl nce, Lamennais'in Politique du peuple'u zerine eilmi ve bu eserin, tm Alman metafizik dnyasnn, hibir zaman var olmam gibi muamele ettii, dinle politika arasnda yeni ve canl bir sentez kurduunu dnmt. Almanya'da Reaksiyon'un yaymland srada, Stein adl bir Alman profesr, Alman dnyasna ilk kez, Saint Simon, Fourier, Proudhon ve Pierre Leroux'un teorilerini aklayan, ada Fransa'da Sosyalizm ve Komnizm balkl bir eser yaymlad. Fransz yazarlarnn hayalci ve topik programlar, Bakunin'e, Alman metafiziinin soyutluuyla kyasladnda olduka somut geldi. Hatta Feuerbach bile, "gerek d" ve "saf teorik"ti; bu Alman teorisyenleri, "kurtulu iin ileri srdkleri teorik reetelerle", sadece "komik"tiler. YeniHegelcilik teoriydi. Fransz sosyalizmi ise pratik. Gelecek, insanlarn eylemine aitti. Bakunin, bu yolla, bir kere daha alternatifi formle etmiti, seimi konusunda kukusu yoktu.117

noktayd.

Bir

*
s. 117

Bu, Dresden'de, yeni ve arpc bir ahsiyetin ortaya kyla pekiti. 1841 ylnda, svire'de, Almanca konuulan lkelerde nemli bir poplarite kazanan ve iki yl iinde bir dzine basks yaplan, Hayatta Kalan Birinin iirleri balkl, kk bir iir kitab yaymlanmt. Politik zgrlk iin yanp tutuan iirler, George
117

Sobranie, ed. Steklov, iii. 62-4, 154, 175-6; iv. 103.

Herwegh adl gen bir adama aitti ve on yldr yava yava zemin bulan, "Gen Almanlar" adl bir hareketin zirvedeki ifadesiydi. "Gen Almanlar", skc, atl ve budala Ttonlara, bir model olarak, (devrim geleneinin hl canl olduu) Fransa'nn ilerici ideallerini rnek gsteriyorlard; bu modelin en nl temsilcileri, her ikisi de Yahudi olan, Brne ve Heine, Paris'te srgndeydiler. Her ikisi de, romantizmin duygusal gevezeliklerine (bu, bazen onlara uysa da) ve bu ekollerin metafizik inceliklerine saldryorlard. "Gen Almanlarn" yazar ve airleri, eylemde gze arpan kiiler deillerdi; ancak teoride, eylemin duygu ve dnce zerindeki nceliine vgler dzyorlard. Her iki balamda da, Herwegh, hareketin tipik bir temsilcisiydi. s. 118 Herwegh'in, Ekim 1842'de, Dresden'i ziyareti, Paul ve Turgenyev'in Rusya'ya hareketleriyle, Almanya'da Reaksiyon'un baslmas arasndaki ksa devreyi kapsar. Herwegh, tm iyi demokratlarca selmland Alman Eyaletlerindeki muzaffer ilerleyiinin orta yerindeydi. Bakunin ve Turgenyev'in evini paylat Dresden'deki demokratlara bir hafta ayrd. Bu, mutlu bir bulumayd. Herwegh, Bakunin'in kalbinde Turgenyev'in ayrlyla bo kalacak olan yeri doldurmaya uygun birisi olarak grnyordu. Turgenyev bir aristokrat, Herwegh ise bir otelcinin oluydu. Fakat, ilk bakta birok ortak yne sahiptiler. Her ikisi de yakkl (adalar, Herwegh'in, "bir erkekte grlmemi lde ho gzleri" olduunu belirtiyorlar) ve son derece yetenekliydiler. Her ikisi de, alma ve

sorumluluktan holanmayan, epeyce bo vermi ve zevkine dkn bir mizaca sahipti. Her ikisi de, onlara hayran olacak, yol gsterecek, rahat yoldan kaderlerini belirleyecek birisi iin ideal arkadalard. Mihail Bakunin, Herwegh'in yannda kendini, daha zayf tekneyi korumann bysne bir kere daha kaplm "bir Rus mjii" gibi hissediyordu. Daha nce, Herwegh gibi, bylesine "zevkle yaratlm" birisine hi rastlamamt. Bu, salamlktan btnyle uzak, yavan ve teorik Rugedan bylenme lsnde bir bylenmeydi.118 Bu ekim, Bakunin'in, Herwegh'in ideallerinin kendisininkiyle ne kadar uyutuunu kefetmesiyle daha da glenmiti. Herwegh, teorisyen ve duygusallarla alay ediyor, kendini eylem adam olarak adlandryordu. Bakunin de, yeni inancnn tm ateliliiyle ayn eyi yapyordu. Herwegh, iki yldr, Almanya'nn politik geriliini suluyor, kurtulu iin Fransa'y rnek alyordu. Bakunin'in dncesi de son iki ay iinde ayn ynde bir dnm yaamt. Herwegh, onu, kiilii, Bakunin iin yeni bir sosyal ve politik nem kazanan George Sand'la yeniden tantrd. Birlikte, en son Consuelo aheseri zerine uzun tartmalar yaptlar. Herwegh'in Dresden'e yapt bir haftalk ziyaret bitmeden, aralarnda samimi bir dostluk ve birlik kurulmutu. Bu birlik, iin romantik fasl bir yana, ie de yaramt. Herwegh, daha geenlerde, svire'de yaymlanan, Deutsche Bote adl Alman radikal dergisinin editrln stlenmiti, bu durumda, "Jules Elsyard"n da bu derginin yazarlarndan olmas son derece doald.119
118

Herwegh, Briefwechsel, s. 24; Sobranie, ed. Steklov, iii. 183-4. 119 Ruge, Briefwechsel, i. 284; Herwegh, Briefwechsel, s. 272.

s. 119 Herwegh, 2 Kasm 1842'de, Dresden'den ayrld ve Prusya topraklarnda olaylarla dolu sekiz hafta geirdi. Orada bulunduu onuncu gn, Berlin'in zengin Yahudi ipek tccarlarndan birinin kzyla nianland; bir hafta sonra, 19 Kasm'da, egzantrik klar yapmaya merakl IV. Frederik Wilhelm, demokratik airi, kendisinin "erefli muhaliflerden" holand teminatn vererek, huzuruna ard. Bu tuhaf jestin ardndaki belirleyici neden, muhtemelen merakt. Geri bu, birka gn sonra, Deutsche Bote'nin yeni kan saysnn Prusya topraklarnda yasaklanmasn nlemedi. Kraln kalbini, nianlsnn kalbini kazand kadar abuk kazand zehabna kaplan Herwegh, Frederik Wilhelm'e k bir protesto mektubu yazd. Kazara ya da planl olarak, mektubu basnda yaymland. Bu patavatszln sonucu olarak, kendisine, yirmi drt saat iinde Prusya'y terk etmesi bildirildi. 29 Aralk'ta Berlin'den ayrld. Sakson yetkilileri, Leipzig'de kalmasna izin vermediklerinden doru svire'ye gitti.120 Bakunin, birdenbire ve beklenmedik bir ekilde, geri dnnde Herwegh'e Almanya'da katlmaya karar verdi. Reaksiyon'un n, onu endielendirmi ve imdi Herwegh'le olan birliinin bilinmesiyle bu endie daha da artmt. Sakson yetkilileri tarafndan tutuklanaca ve Rusya'ya teslim edilecei korkusuna kaplmaya balamt. Kendisinin sonradan kabul edecei gibi, bu, erken bir korkuydu. "Atmacann nndeki dv horozu gibi" kamas iin ortada bir neden yoktu. Ka
120

Herwegh, Briefwechsel, ss. 25-37.

iin salam nedenler olsayd bile, Bakunin, hayatnda ilk ve son kez, ar bir ihtiyatllk gstermiti. Fakat ortada baka nedenler vard. Bakunin, son maceralarndan sonra iyice parlak bir hal alan arkadann bysne fena halde kaplmt. Ayrlk dayanlr gibi deildi. Bakunin daha sonra, tiraf'ta, eer Herwegh Amerika'ya gidecek olsa onun peinden gideceini yazmtr. Daha yz kzartc bir dnce de ihmal edilmemelidir. Dresden'e g eden Bakunin, Berlin'de bir takm borlar brakmt. imdi ise, Rugedan ald bor da dahil, Dresden'deki borlar 2000 taler gibi nemli bir miktara ulamt. O zamana kadar alacakllarn, ebeveynlerinden ya da Turgenyev'den gelecek para umuduyla oyalamt. Fakat durum hi de olumlu gzkmyordu. Rugedan 250 taler daha bor ald ve 1843 Ocak'nn ilk gn, Herwegh'e katlmak zere alelcele yola kt.121 s.120 Bakunin'in Dresden'den ayrlna samimi olarak zlen belki de yalnzca iki kii vard. Birka ay nce, Paul ve Turgenyev yola kmadan, Bakunin, Konservatuvar'da mzik retmenlii yapan Adolf Reichel'le arkadalk kurmutu. Adolf'un, Matilda adl bir kz kardei vard; Bakunin'in kiilii, her iki kardei de derinden etkilemiti. Sk sk evlerine urayarak, Reichel'den, favorisi Beethoven'i dinler ya da eer Reichel evde yoksa, Matilda'yla ene alard. Madilda iin, bu rastgele sohbetler, "ruhun ikinci kez vaftiz"
121

Sobranie, ed. Steklov, iii. 172-3, 209; iv. 104-5; Ruge, Briefwechsel, i. ss. 307-8.

edilmesiydi. Ne var ki, bu sohbetler onun iin hi de ok uzun deildi; Bakunin'in daima ekip gitmek iin acelesi olduunu farketmiti; ksa sre iinde anlald ki, Bakunin'in kaderi, dnlmesi mmkn olmayan bir tutku tarafndan belirlenmitir. Kardei Alexis'e, "ak olmay denediini, fakat baarl olamadn," Paul'a ise, "henz ona rastlamadn, belki de hi rastlamayacan" belirttii mektuplar, aa yukar ayn zamana rastlar. Zavall Matilda iin hibir umut yoktu. Fakat, sonradan evlense de Matilda, Bakunin'in ansna bal kald, ona olduka dinsel tonda mektuplar yazd ve yedi yl sonra hapishanede ziyaret etmeye alt. Adolf Reichel, politikaya hibir ilgi duymayan bu iyi mzisyen, otuz yldan fazla bir zaman, Bakunin'in en sadk ve sabrl dostu olarak kald.122 Bakunin, Herwegh'e, Karlruhe'de katld. 6 Ocak 1843'de, Bakunin'in Fransz toprana ilk ayak bast yer olan Strassburg'daydlar; birka gn sonra da Zrih'e vardlar.123

s.121

10. Blm svire Faslas

122

Materiali, ed. Polosky, ii. 388; Sobranie, ed. Steklov, iii. 107, 164. 123 Herwegh, Briefwechsel, ss. 104, 113; Sobranie, ed. Steklov, iii. 172-3.

Bakunin, nnde alan yeni dnyann fethine girimek iin duruma intibak etmeye alrken, bir duraklama devresi geirdi. ki buuk yl nce Berlin'e ilk varnda yaad bir anlk ekingenlik Zrih'te de tekrarland. Berlin ve Dresden'in batsndaki her ey ona yabancyd, Herwegh'in dnda kimseyi tanmyordu. Politik lider ya da rgt olmayan Herwegh, o srada, parlak evliliinin hazrlklarna gmlmt. Bakunin, Zrih'in hemen dnda, gle ve karla kapl dalara bakan bir odada yalnz bana yayordu. Hayal edilemeyecek gzellikteki svire manzarasyla sarho olmutu. Herwegh'le birlikte glde kaykla gezinti yapyor, birlikte "hayal kuruyor, glyor ve kederleniyorlard" ve arkadan, "bir aabeyin kz kardeini sevdii" gibi seviyordu - bu sevgi daha zayf karakterde olana kar koruyucu bir ltufkrlktan da azade deildi. ubat banda, Bakunin, imdiden am kardelenler ve "smbl gibi kokan kk mor iekler" bulduu Uetliberg'e trmand; aa ieini kuruttu ve onlar mektuplarla Premukhino'ya gnderdi. Felsefe unutulmu, politika ise beklenmekteydi.
Bazen, divann zerinde saatlerce uzanyorum (diye yazyordu Paul'e), zellikle gne batarken gle ve dalara bakyorum, manzaradaki en ufak deiiklikleri gzlyorum, birbiri ardndan durmakszn ortaya kan deiiklikleri; dnnyorum, her eyi dnyorum, kederi ve neeyi duyuyorum; nmdeki her ey sisler iinde gizli.

Bu pastoral ortam iinde saatlerini, ona, Fransz dncesinin Alman dncesinden kesinlikle stn olduu yolundaki yeni inancn salayan George Sand'n romanlarn devirmekle geiriyordu. Bir zamanlar hayran olduu Bettina'nn herzeleri, Madam Dudevant'n "byk,

misyoner ahsiyeti" yannda, ne kadar kk, ne kadar zenti kalyordu! Bettina, Almanya'nn soyut teori dnyasna aitti. George Sand ise, Franszlarn, "pratik, canl, gerekten sade" zelliklerine sahipti. O, insanln kadn peygamberiydi ve Bakunin ne zaman onu okusa, daha iyi bir insan olduunu, inancnn daha da "glendiini ve genilediini" hissediyordu.124 s. 122 1839 ylndaki baarsz bir demokratik ayaklanmadan beri salam, muhafazakr bir hkmetin ynetimi altnda bulunan Zrih kantonu, Prusya'dan ve Saksonya'dan snr d edilmi devrimci bir airin snmasna gereken saygy gstermek niyetinde deildi. Yaklak ubat ortalarnda, Herwegh, Zrih'i terketmesi yolunda bir ihtar ald. Bunun zerine, vatandalnn grlmekte olduu Basel kantonuna snd; 8 Mart 1843'de, Emma Siegmung'la, nl, kk Baden kaplcasnda evlendi. Bakunin, sad roln byk bir zevkle yerine getirdi, gelini arabasndan alp, "Elveda Matmazel" szleriyle Kiliseye kadar elik etti, gerisin geri getirirken de, "Gnaydn Madam" szlerini sylemeyi ihmal etmedi. Bakunin, Herwegh'in bu ak evliliinden byk bir memnuniyet duymu gzkmektedir ve mektuplar, geline komplimanlarla doludur. Fakat bunun hemen ardndan, yeni evli iftin talya'ya gitmesi, Deutsche Bote byk ryasnn sonunu getirdi. Herwegh ve arkadalar tarafndan toplanan malzeme -iir ve makaleler- kk bir cilt halinde basld. Bu

124

Sobranie, ed. Steklov, iii. 179-84, 186.

ciltte, haylaz Bakunin'in herhangi bir yazs yer almyordu.125 Ayn ilkbahar, Bakunin'in duygusal ilikilerinin en garip ve karanlkta kalm olan balad. Dresten'de, Pescantini adl talyan bir arkc ve Baltk blgesinden bir Rus olan, kars Johanna ile tanmt. Pescantini'den bor para alm, hatta ondan, "mal ilerine destek olmasn rica" etmiti. Pescantinilerin hali vakti yerindeydi ve daha geenlerde, Bakunin'in o yaz onlara katld, Nyon yaknlarndaki Cenevre Gl kysnda bir ev satn almlard. svire'deki ilk bulumalar, 1765'de Rousseau'nun iki ay yaad, onun kutsal anlaryla dolu, Bienne Glndeki St. Peter Adasnda gereklemiti. Burada Bakunin, 1843 Nisan'nn sonunda, Pescantiniler ve ocuklaryla on gn geirdi. s.123
Byleyici bir yer ve byleyici insanlar (diye yazyordu Paul'a). Bir an iin tm dertlerimi bir yana koyup, bir ocuk kadar mutlu oluyor, yryor, ark sylyor, kayalara trmanyor, doaya hayran kalyor, Shelling eviriyor, talyanca okuyor, dilediimi yapyor ve spanya'da kaleler ina ediyorum.

spanya'da kaleler, Johanna iin ina ediliyordu. Bakunin, Dresden'de, Pescantini'ye, "ho, cmert talyan mizacnda, son derece tutkulu, son derece zeki ve bunlarn yansra artistik" diyerek sayg gstermiti. Ancak imdi, yksek ruhlu Johanna'nn evresi, ona, farkl bir bak asn telkin ediyordu. Pescantini'nin "talyan mizac", bylesine mkemmel bir
125

Sobranie, ed. Steklov, iii. 196; Herwegh, Briefwechsel, ss. 40, 222.

kadnn yannda deersiz kalyordu; Bakunin kendini, Johanna'y, "korkun ve rezil bir klelik" olan evliliinden kurtaracak gezgin bir ortaa valyesi gibi grmeye balamt. Bu, bildik ve Bakunin'e uygun bir rold. Bir kere daha bir kadnn aklnn yneticiliini yapyor, bir kere daha ev ii isyann ve kurtuluun peygamberi oluyordu. "Varvara'nn kurtuluu", daha romantik bir biimde yeniden sahneye konuyordu.126

Fakat romans, eskisi gibi, realiteden kamak iin yeterli deildi. St. Peter Adasndan Zrih'e dn, ycelerden alaklara inmeyi de ifade ediyordu. Mal durum, duygusalla yer brakacak gibi deildi. Okuyucu, Bakunin'in mal durumunun her zaman olduu gibi iflah olmaz bir bor yk ve onmaz bir kargaalk iinde olduunu anlamaya kendini hazrlamaldr; biyografi yazar, onun borluluk arapsan zmeye Bakunin'in kendisinden daha yetkili deildir. Aslnda onun mal hesaplar, bir bakma, kendi iinde son derece basittir. Bu hesaplarn kredi taraf daima ak verir. Borlarn iki kategoriye blmtr: hapishane tehdidi tayan borlar ve erefsizlie yol ama tehdidi tayan borlar. Dierlerini bo verir ve abucak unuturdu. Aslnda alacakllarn, yalnzca olaanst kriz anlarnda bir saniyeden fazla dnrd. te bu anlardan biri de, 1843 Mays'nn banda, Zrih'e dnnde gelip atmt.
126

Sobranie, ed. Steklov, iii. 183, 199, 204, 209, 218, 245.

s. 124 Dresden'den katndan beri mal durumu srekli daha ktye gitmiti. Zrih'e geldiinde, toplam paras iki franktan ibaretti, bunu da tutup bir dilenciye verdi, bu tutumunu Herwegh'e, bylece dnya malndan tamamen azade olduu eklinde aklad. St. Petersburg Adasn ziyaret etmeden nce bile, Rugeun mektuplar sabrsz ve honutsuzdu. Bir alacakl olarak Ruge, Turgenyev'le kesinlikle kyaslanamazd. Zengin bir adam olmad Jahrbcher'in iin (Deutsche yasaklanmasyla, Bakunin'in Dresden'den ayrlmasndan sonraki birka gn iinde son derece mtevaz olan dzenli bir gelirden de yoksun kalmt) verdii borlarn derhal deneceini umut ediyordu; bir Rus olmadndan, Dresden'deyken ondan tasasz bir ekilde borlarn tasfiye etmesini isteyen Bakunin'in ticari borlar hakknda verdii bilgileri bir gzel yutmutu. Tm borlarn yeknu 2000 talere ulamt. Mart'ta, Bakunin, boay boynuzlarndan tuttu ve Rugea gndermek zere, Turgenyev'in Petersburg'daki bankerlerine 2500 talerlik bir hesap kard, bu parann u andaki ihtiyalaryla birlikte borlarnn karlanmasn salayacan izah etti. Ailesine yapt srekli bavurularn srarl bir sessizlikle karlanmasnn ancak Rus sansrnn mdahalesiyle izah edilebileceini belirtti. Kukusuz Turgenyev'e bu paray deyecek, sonra da babasyla durumu grecekti. Eer btn bunlardan bir sonu alnamazsa, "eli aya tuttuu ve salam bir iradeye sahip olduu iin" dilenmekten kurtulmann dier yollarn arayacakt.

Tm kalbimle itiraf ederim ki (diye balyordu, samimiyetle), imdiye kadar dzensiz bir kiiydim. Ama artk dzensizliimi yenmem gerektiini biliyorum. imdi ilk kez ekonominin, kiisel onurumun temel koulu olduunu anlam 127 bulunuyorum.

Bu aklamalar, St. Peter Adasnn heyecanl atmosferi iinde, ksa srede unutuldu. Fakat, Mays banda, Ruge, parann denmesi iin yaygaray basmaya devam etti; Zrih'e dndnde, Bakunin'i bekleyen bir baka kt mektup daha vard, Turgenyev'e yollanan hesap karln bulmamt. Bakunin'in Premukhino'ya uzun ve belagatli bir mektup yazmaktan baka aresi yoktu. Byk bir aciliyetle, "Paul'a ya da Nikola'ya ya da eer onlar orada deilse kz kardelerime" diye hitap ediyor ve yaklak 10.000 rubleyi bulan borlarnn ayrntl bir listesini yapyordu. Bu borlarn te ikisinin acilen denmesi gerekiyordu, borlar, "hapis" ya da "erefini kaybetme" kategorilerinden birine giriyordu. Babasndan, maliknenin kendine ait hissesini satmasn, halasnn topra ipotee vermesini, Turgenyev'den ya da Madam Yazikov'dan bor alnmasn rica ediyordu - eer iflastan kurtulacaksa bu umutsuzca arenin yrrle konmas zarurydi. Eer borlar denir ve "bir iki yl" yaamasna yeterli bir para salanrsa, onlardan bir daha tek kuru istemeyecekti. Alacakllarna aylk senetler verecekti, eer bu arada para gelmezse, en iyisini yaptna gerekten inanarak seve seve hapishanenin yolunu tutacakt.128 s. 125
127

Sobranie, ed. Steklov, iii. 156, 196-8; Wagner, My Life, s. 466. 128 Sobranie, ed. Steklov, iii. 205-11.

Bu bavurunun Premukhino'da yaratt hayret, ancak hayal edilebilir, nk bize bu konuda herhangi bir kayt kalmamtr. Ancak, Mihail'in, "azna lokma koymadan dolama" dncesi, yumuak kalpli Natalie Beyer'i etkilemi, arkadana, soluk solua tavsiyelerde bulunmasna yol amt:
Ebeveynlerine gerei tm plaklyla syle, onlara, bir gn tm servetlerini oullar iin harcamak isteyeceklerini, ama o zaman ok ge olacan anlat; peki o zaman da sessizliklerini koruyacaklar m, oullarn kaybettikleri, belki de kendi hatalaryla lmne yol atklar korkun haberini aldklarnda vicdanlarn altnlaryla yattrabilecekler mi?

Son derece elverisiz bir zamand. Bakunin ailesi mal bir zorluk iine girmiti, Turgenyev ise, annesinin mal dizginleri ele almas sonucu kt bir dnem yayordu. Bir zamanlar, Mihail'in, Turgenyev'in srtndan geindii dncesiyle onuru krlan Tatyana, Turgenyev'e bizzat mektup yazarak, ondan, aabeyinin, Rugea borcu olan 2000 taleri demesini rica etti. Daha nceden, dorudan Rugeun ayn yndeki ricasna muhatap olan Turgenyev'in iyice can skld. Ak olduu kzlara para vermek onun iin bir yenilik deildi. Ama akna karlk vermesi mmkn olmayan bir kadn tarafndan kendisinden para istenmesi hi houna gitmemiti. Kendi hesabndan, Mihail'e, yalnzca 1000 ruble yollad; ksa bir gecikmeden sonra, 1200 ruble daha gnderdi. Fakat, mutsuz Tatyana'ya, iine ileyecek ac bir mektup yazd; bu sefil mal vaka, sonunda, temiz, cokulu bir romans ortamnda balayan bir ilikinin sonunu getirdi. Alexander Bakunin, byk olunu bir yzkarasndan kurtaracak 1800 ruble buldu. Baka miktarlarn geldiine - eer

geldiyse kimden geldiine - ilikin, herhangi bir kayt yoktur. Kriz, geici olarak alm, Ruge yatmt. Borlu, hapishaneyi boylamad, bir kere daha kendini daha nemli konulara adamak iin zgrd artk.129

*
s. 126

Ne duygusal ilikiler, ne de mal sorunlar, Bakunin'in hayatnda uzun sre esas rol oynabilirdi, nitekim dnceleri imdiden politik sorunlara ynelmi bulunuyordu. Byk lde Herwegh'in araclyla, ilerinde, yirmi yl nce Prusya'dan snr d edilmi ve imdi Zrih'teki radikal partinin liderliini yapan August Follen'in, svire'nin en nemli Schweizerische demokratik gazetesi Republikaner'i basan ve daha geenlerde snmac olan Julius Frbel'in de bulunduu ok sayda nde gelen svireli radikalle tanmt. Bakunin'in iinde bulunduu mal zorlua zlen Follen, ona, Rusya hakknda bir kitap yazmasn nerdi. Fakat Bakunin, hayat boyunca, kalemiyle hayatn kazanmaya kar aristokratik bir tiksinti duymutu, ayrca o srada, ksa sre sonra terkedecei, kendi lkesinin kurumlarna kar yazl bir saldrda bulunma konusunda belli bir nyargya da Schweizerische Republikaner'de sahipti. komnizm zerine yaymlanm, ona atfedilen bir makale dnda, svire'de
129

Kornilov, Gody Stranstviya, ss. 224, 242-3, 248, 262; Sobranie, ed. Steklov, iii. 204.

bulunduu sre iinde, Bakunin'in kaleminden km tek bir makale yoktur. Bu dnemde, daha az samimi olduklar arasnda, Neuthtel'de Doal Tarih profesr olan ve ksa bir sre sonra Birleik Devletler'e g edecek Agassiz; Bern'de tant nl doal bilimler profesr, Vogt da vard. Follen'in kz kardei olan, Vogt'un kars Luisa, bu evsiz ve byleyici gen Rusa, annece bir ilgi gstermiti. Drt oullarnn en by olan Karl, tarihte, 1848 Alman devrimine katlmasyla ve daha sonra da Marx'la tartmaya tutumasyla tannr. O srada kk bir olan ocuu olan nc oullar Adolf, son yllarnda Bakunin'in yakn arkada olmutur. En kk oullar Gustav ise, altmlarn sonlarnda onunla karlamtr. Adolf Reichel'in yansra, Vogtlar da, Bakunin'in en srekli ve sadk dostlar olmulardr.130 s. 127 svire yolculuu srasnda Bakunin'in karsna kan en nemli ahsiyet, kendisi gibi svire'de yabanc olarak bulunan ve dnyay dolaan bir gezgindi. Bakunin, 1843 banda Zrih'e geldiinde eline geen ilk kitaplardan biri, geen Aralk aynda, Vevey'de baslm, Wilhelm Weitling imzasn tayan, Uyum ve zgrln Yollar balkl, ince bir kitapt. Bu, "gerekten olaanst kitap", Bakunin'i arpmt. Yazarn, ilk kez, "bir proletaryan dnce" gibi, hi de bildik olmayan szckler kullandn sylyor, Ruge'a, kitaptan arpc bir blm alnt olarak yolluyordu:

130

Sobranie, ed. Steklov, iii. 174-5, 193-4, 222-31.

Mkemmel bir toplumda hkmet deil, ynetim olur, yasa deil ykmllk olur, ceza deil, dzeltme aralar olur.

Bu arpc satrlar, Mihail'in beyninde, canl ve srekli bir etki yapt. Burada, kendisinin yirmi yldan fazla bir zaman sonra ayrntlarn ortaya koyaca anarist akidenin bata gelen maddesinin reymi vard.131 Wilhelm Weitling, 1806 ylndaki Napolyoncu saldrdan sonra Almanya'da slenen bir Fransz subayyla, Magdeburg'daki bir Alman kznn evlilik d ocuuydu. Terzilik mesleini rendi, btn eitimini kendi abasyla edindi. Byynce askerlik yapmaktan kat ve bohasn srtna vurup dnyay dolamaya kt. Yllarca sren gezginlikten sonra, 1835 ylnda, sosyalizm akidesini inceledii ve devrimci propagandann pratiini yapt Paris'te ortaya kt. 1839 ayaklanmasndan sonra, Blanqui'nin dier yabanc arkadalaryla birlikte Fransa'dan snr d edildi. svire'ye iltica etti; burada, da ta dolaarak, zanaatkrlarn gizli politik topluluklarn kurarak, kendi eliyle, sosyal ayaklanma yoluyla eriilecek gelecekteki topyay vazeden kitaplar, dergiler ve risaleler basarak, drt yl daha geirdi. s. 128 Weitling, Herwegh'den, gelip Zrihte Bakunin'i grmesi yolunda bir mektup aldnda, 1843'n Mays'yd. Bakunin, Uyum ve zgrln Yollar yazarn byk bir cokuyla karlad. Onda, cevvaliyet, zek, enerji ve "hepsinden nemlisi, byk bir fanatizmden arnmlk, saygn bir
131

Sobranie, ed. Steklov, iii. 176-7.

gurur, kleletirilmi ounluun geleceine ve kurtuluuna inan" bulmutu. O zamana kadar Bakunin'in devrimcilii, ay ve ttn eliinde entellekteller tarafndan yaplan tartmalarda, bu konunun da ele alnmasnn tesine gememiti. Ruge'u kalemi brakp, klca sarlmaya tevik edecek bir kkrtmay hayal bile etmek mmkn deildi; Herwegh ise, bir eylem adam gibi grnmeyi sevse de, esasnda, tiran alaa etmektense, ona kar iirler yazmakla daha fazla ilgiliydi. Weitling'in kiiliinde, devrim, yakc bireysel aclar biiminde, daha pratik bir grnm arzediyordu. O andaki idealleri, zellikle gnn Fransz sosyalizminin yar yarya mistik diliyle bezenmiti. Ancak, bu ideallerin baarya ulamas iin izlenecek metod konusunda ilzyonlar ve vicdan endieleri yoktu. Magdeburglu terzi ra, her trl rksal, ailesel ve sosyal statye ilikin yklerden azadeydi. Herkese karyd ve devletin yklmasn, zenginlerin zor yoluyla mlkszletirilmesini vazediyordu. Daha batan, nerisi, "komnizm dmanlarnn acmaszca kuruna dizilmesi"ydi. Bakunin, bu, yksek ruhlu idealizm ile pervasz vahet karmnda, kendi alkantl doasna uygun bir eyler buldu. Weitling ile karlamas, speklatif felsefeden pratik devrimcilie dnmn tamamlamak asndan, hayatnn belirleyici nemde bir olaydr. Rus aristokrat, uluslararas proletaryann hizmetkr olmutu. Bu andan itibaren, sosyal ve politik dzeni iddet yoluyla alaa etmek, Mihail Bakunin'in bata gelen ve aka iln edilmi hedefi haline geldi.132

132

Sobranie, ed. Steklov, iv. 106.

s. 129

Bakunin'in, Weitling'in propaganda faaliyetlerine ne lde katkda bulunduu ya da onun "zanaatkrlar" cemiyetine katlp katlmad bilinmemektedir. Birliktelikleri, her halkrda ksa srmtr. Weitling, sa'y, "yoksul kz Meryem'in evlilik d ocuu", ilk isyanc ve komnist olarak resmeden, Yoksul bir Gnahkrn ncil'i adl yeni kitabn - aslnda burada Weitling, prototip olarak kendini almaktadr - daha yeni baskya gndermiti. Durumu istihbar eden Zrih'teki yetkililer, bu suun, politik ve dinsel ortodoksiye kar ayn anda ilenmi olmasndan yararlanmaya karar verdiler. Yaynevi basld ve kitabn provalarna el kondu. Weitling tutukland, alt ay hapis cezasna mahkm edilip, cezasnn sonunda lkeden karlmasna karar verildi. Elyazmalar, bu yeni ve sinsi komnizm salgn hastalna kar bir rapor hazrlama talimat alm Bluntschli adl muhafazakr jri yesinin bakanlndaki bir komisyona teslim edildi. Bu olaylar Bakunin'in kaderinde nemli deiikliklere yol at. Ad, Weitling'in evraklar arasnda geiyordu; Bluntschli'nin raporunda da (baslmtr) kendisinden, Weitling'in su ortaklarndan biri olarak sz edilmekteydi. svire otoriteleri ona kar herhangi bir giriimde bulunmadlar. Fakat Bern'deki uyank Rus sefarethanesi, Petersburg'a, soylu bir aileden gelen bu Rus gencinin komnistlerin arasna kartna ilikin ayrntl bir rapor gnderdi. Otoriteler fena halde telalandlar. 1843 Kasm'nda, Premukhino'da bulunan Alexander Bakunin, oluna bundan byle mal yardm yapmamas ve derhal Rusya'ya geri dnmesini salamas yolunda ricada

bulunan bir resm yaz ald. Yal adam, tm tevazuuyla, olunun faaliyetlerini onaylamad ve ona Mays ayndan beri para yollamad, ancak onu geri getirmeye zorlayacak herhangi bir imkndan yoksun olduu yantn verdi. Bu gelimelerden habersiz olan Bakunin, yaz sonunu ve sonbahar, Nyon'da, Pescantinilerle geirmekteydi. Bundan sonra, Dresden'den, ona katlmak zere gelen Reichel'le bulumak zere Bern'e hareket etti. Bern'de, 1844 Yeni Ylna kadar kald; oradayken, 6 ubat gn, yurda dnmesi yolundaki resm ar kendisine verilmek zere Rus Sefaretine davet edildi. Bakunin, Rus hkmetinin uzun koluna gereken saygy gsterdi. Emre boyun emi gibi grnp ertesi gn Bern'den ayrld. Ne var ki, yolculuk Rusya'ya deildi. Zrih'ten yollanan eyalar iin Baden'de birka gn bekledi. Ardndan, Reichel'le buluup, Brksel'e gitmek zere svire'den ayrld. s.130

Petersburg, davay, sann gyabnda ve normal seyrinde srdrd. Aralk 1844'de, ar, "eski Temen Mihail Bakunin" hakkndaki, btn soyluluk nvanlarn kaybettiine, belirsiz bir zaman iin Sibirya'ya srlp ar almaya gnderilmesine ve tm mlkiyetine Devlet tarafndan el konulduuna ilikin ceza hkmn imzalad. Kendisine dorudan doruya bildirilen sresiz srgn cezas, Dresden'den kat srada, resmen tasdik edilmiti.133
133

Sobranie, ed. Steklov, iii. 232, 448, 458-60; iv. 110.

s.131

11. Blm Paris'te Hayat

Bakunin'in Brksel'de kald aylk dnemdeki ilk ve tek nemli olay, bir Rus arkadann, muhtemelen Alexandra'nn eski nianls Botkinin daveti zerine Paris'e ksa bir ziyaret yapmasdr. Ondokuzuncu yzyln krklarnda, Fransa'nn bakenti, Ktann her yanndan politik gmenlerin snma taleplerini kabul eden ve ilerici dncenin toplanma noktas olan gelecek on yldaki Londra'dan farkszd. Temmuz monarisinin, skc, cesaret krc monotonluunun altnda, 1789 gelenei yaamn srdryordu. Birka milliyetten ve her ekolden gayrimemnun - yalnzca Almanya'dan 80.000'den fazla gmen de ilerinde olmak zere - burjuva devletinin kne ilikin her derde deva grlerini vazediyordu. Herkes, eninde sonunda Paris'e gelmek zorunda olan devrimin teori ve pratiiyle ilgileniyordu. Paris, muhafazakrlarn korkulu ryas, gayrimemnunlarn ise Mekke'siydi. Bu, Mihail Bakunin gibi birisi iin bulunmaz bir ortamd. s. 132

Bakunin'in 1844 Mart'nda, Paris'te geirdii birka gn, olaylarla dolu ve byleyiciydi. Orada, ok sayda tandk simayla karlat. Alexandra'yla yaad aktan sonra tamamen kendini toparlam Botkin'in yansra, Bakunin'in ilk kez Dresden'de tant, yurtdna seyahat ettikleri zamanlar liberal fikirlerle ilgilenmekten holanan, fakat kendi kazanlaryla tuttuklar evlerinde rahat iinde yaayan aydnlanm Rus aristokratlarndan biri olan Grigori Tolstoy da oradayd. Uzun balaylarndan yeni dnen Herweghler, Emma'nn, babasndan ald ykl bir para sayesinde, Paris'te k bir ev kurmulard. Son olarak, Dresden'den Paris'e g eden Ruge da oradayd. Ruge, Bakunin'i, mal dzensizlii dolaysyla ancak yar yarya affetmiti ve "bir Almana son derece yabanc olan, hata stne hata yapan, verdii sz tutmayan" Rus arkadan sk bir gzlem altna almt. Bakunin, Paris'e geldiinde, Ruge, mteveffa Deutsche Jahrbcher'in halefi, Deutsch-Franzsische Jahrbcher'in ilk saysn (ayn zamanda son saysn) daha yeni yaymlamt. Bu sayda, Marx tarafndan yazlm, Hegel'in Yasann Felsefesi zerine nemli bir makale ve Bakunin'in ksa bir yazs yer alyordu - bu yaz, Bakunin'in, Ruge'dan, devrim grnden umutsuzlua kaplmamasn rica eden ve Fransa'nn gelecein umudu olduuna dikkat eken, Mays aynda, St. Peter Adasndan yazlm (fakat muhtemelen, baslmak zere dzeltilmi) bir mektubuydu. Hrslar kapasitesini aan Ruge, kendini Paris'teki devrimci hareketin lideri olarak gryordu. 23 Mart'ta, Paris'te, "sorunlarmz" tartmak zere zel bir toplant dzenlendi. Bakunin, Tolstoy ve Botkin ile birlikte, devrimci Rusya'y temsil

etti. Franszlarn arasnda, Louis Blanc, Pierre Leroux ve Flix Pyat da vard. Toplantdaki Almanlar, Bernays adl bir gazeteci ve Karl Marx'la, onlarn destekledii Ruge'du. Bakunin, Dresden'de, Marx'n adn, Ruge'dan iitmi olmaldr. imdi, ilk kez, gelecekteki rakibiyle yz yze 134 geliyordu. Birka gn sonra, Bakunin, Reichel'in, Konservatuvar'da bir retmenlik ii bulduu Brksel'in yeknesak hayatna geri dnd. Brksel'de, yalnzca birka Polonyal gmenle samimi bir iliki kurabilmiti, bunlarn banda, kdemli bir demokrat ve tarihi olan Lelewel geliyordu. Fakat dier Polonyal isyanclarn grleri olduka uzakt ve Belika'nn bakentinde Bakunin'i eken hibir ey yoktu. Bir kere devrimin merkezini kefettikten sonra, hibir eyden honut kalamazd. Temmuz 1844'de, uysal Reichel'i, buuk yl kalaca Paris'e kendisiyle birlikte g etmesi iin ikna etti.135 s. 133

Deutschsnan, Franzsiche Jahrbcher'le ibirlii halindeki Alman srgn grubu iinde buldu. Bu bahtsz projenin kmesinden beri, derginin, Marx ve bizzat Ruge'un da iinde yer ald ou yazar, Bernays ve bir dier Yahudi Bernstein tarafndan karlan, daha az iddial, Vorwrts adl haftalk bir haber dergisinde yazmaya balamlard. Bakunin, bir sre iin Reichel'den ayrld ve Rue des Moulins'de, Bernstein'n, bu kalender Rus
Bakunin, ilk
Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 555-6; Ruge, Brief-wechsel, i. 318, 370; Sobranie, ed. Steklov, iii. 64, 211-15, 461. 135 Pisma Bakunina, ed. Dragomanv, s. 555; Sobranie, ed. Steklov, iv. 110-11.
134

aristokratnn dnya malnn, basit bir bavul, katlanan yatak ve inko leenden ibaret olduunu grnce ok aran kardeiyle bir yer kiralad. Bakunin, Vorwrts'da yazmsa bile, bunu tespit etmek mmkn olmamtr. Bu dergiyi, yukardan bir havayla, "hi bir ie yaramayan bir kt paras" olarak deerlendirmitir. imdi Bakunin, bir kere daha, Rue de Bourgogne'de, Reichel'le oturmaktadr, burada birlikte, ngilizce ve Franszca dersleri vermektedirler. Bakunin, esas olarak, arkadalarnn yardmlaryla geiniyor olmaldr. tiraf'nda szn ettii, yaamn srdrmek iin "Almancadan eviriler" yaptna ilikin herhangi bir belirti yoktur; "Rus ailelere, 10 ya da 7,5 franka ders verdii" iddiasn dorulayacak herhangi bir ey de iitilmemitir.136 s. 134 Alman radikalleri, ksa sre sonra, yeni kazandklar bu Rusu, Fransz arkadalarna tantrdlar; Bakunin, krkl yllarda, Paris'te, ilerici dncenin hemen hemen tm temsilcileriyle teker teker tant. Bunlardan, yakn yllarda yazlar kendisini en ok etkileyen iki kiiyi ziyaret etti: Lamennais ve George Sand. Ancak, George Sand, fazla mtehakkim, Lamennais ise, gnlk hayattan elini ayan fazlasyla ekmi olduklarndan, Bakunin'in yakn arkadalar olmalar mmkn deildi. Nitekim hibir zaman da yakn ilikiler kurulamad aralarnda. Mart ayndaki ilk ksa ziyareti srasnda, birka yl nce, Revue George Sand'n ibirliiyle,
136

Sobranie, ed. Steklov, iii. 236-8; iv. 114; Materiali, ed. Polonsky, ii. 400-401; Steklov, M.A. Bakunin, i. 127.

kuran Pierre Leroux'la tanmt. Ama, Leroux'u bir daha gremedi ve bu dergiye yazma istei gerekleemedi. nl Voyage en Icarie'nin kdemli yazar Cabet'i (ksa sre sonra Amerika Birleik Devletleri'ndeki "karyan" kolonisini bizzat kuracaktr) ve Fourieristlerin lideri Considrant' da ziyaret etti. Fakat, Fransz komnistleri, ilk bata, "Almanlardan daha ilerlemeci, daha insan, zgr ve vakur" grnmlerse de, ksa sre sonra, sosyal devrimin, kitap yazmakla ve vaaz vermekle gelecei ya da yeryz cennetinin, bir profesrn inzivaya ekildii sra kknden a priori ortaya koyduu bir izginin rn olarak kurulaca ilzyonunun beyhudeliine ikna oldu. Bu topyaclar, Weitling'in tm kusurlarna sahiptiler, stelik onun yksek meziyetlerinden de nasiplerini almamlard. Constitutione'deki Bakunin, Weitling'i, Merrucan, National'daki Marrast, La Presse'deki mile Girardin ve hepsinden nemlisi, La Rforme'daki Louis Blanc, Flocon ve Cavaignac gibi liberal ve radikal gazetecilerden daha ekici buluyordu. Ancak Paris'teki gazetecilik faaliyetleri birka makaleyle snrl kald; bu adamlarn hibiri onun gelimesinde herhangi bir ciddi rol oynamad. lk gnlerde, Fransz iilerinin baz sosyalist ya da komnist toplantlarnda bulundu. Ne var ki, kendisini Fransz otoritelerinin gzne batraca ve snrd edilmesine yol aaca korkusuyla, Fransz politik hayatnda bu biimde yer almaktan ksa srede vazgeti. Bu dnemde, Fransz burjuva radikalleri gibi, Fransz proletaryas da onun zerinde fazla bir etki brakm deildir.137 Bakunin'in, ne tiraf'nda, ne de baka bir yerde deindii, Paris'teki hayatna
137

Indpendante'yi

Sobranie, ed. Steklov, iii. 200, 235; iv. 113.

ilikin bir olaydan burada sz etmenin yeridir. 1845'de, Farmason oldu ve Paris'in Grand Orient'indeki sko Locasna katld. Masonlukla ilerici dnce arasndaki ittifak uzun sreli bir gelenee dayanr. Ondokuzuncu yzyln balarndaki Rusya'da, "son derece zayf olan Mason sekti", bizzat Bakunin'in yazd gibi, "insanlk sevgisinin alevinde gizlenerek korunmutu"; bu yzyl boyunca, Fransz radikallerin ounluu Farmasondu. Bu yzden, Bakunin'in Masonlua katlmasnda alacak bir ey yoktur. Fakat, zamannn byk ksmn onunla geiren Reichel, bunun farkna varmamtr. Bu olgu, onun bu dneme ilikin mektuplamalarnda bu konudan hi sz etmemesiyle birleince, Bakunin'in Masonlua ilgisinin pek de o kadar gl olmad sonucu kmaktadr. Onun hayatndaki bu karanlk nokta konusunda ayrntl bilgi noksanl sz konusudur.138

Bakunin'in Paris'teki ikametinin ilk blm srasnda, az saydaki arkada arasnda, kendi zat nemleri ve onun hayatnda belirleyici bir rol oynamalar nedeniyle, biri Alman, dieri Fransz iki adam n plana kmaktadr: Karl Marx ve Pierre-Joseph Proudhon.
138

Sobranie, ed. Steklov, i. 25. Dresden Staatsarchiv'deki Bakunin dosyasnda bulunan ve muhtemelen 1848'de Skorzewski tarafndan ele geirilen bir sertifika (bkz. s.172), Bakunin'in, yl boyunca, Paris'in Grand Orient'indeki sko Locasnn bir yesi olduunu gstermektedir. Reichel, Nettlau'ya (bu kitabn yazarnn Dr. Nattlau'yla kiisel iletiiminden elde edilmi bir bilgidir), Bakunin'in Farmason olduunu bilmediini belirtmitir.

s. 135 1844 ylnn ikinci yarsnda, Paris'te, Bakunin'in, Marx'la ne lde yakn bir iliki iinde olduunu ortaya kartmak olduka zordur. Her ikisi de Vorwrts evresinde yer alyordu. kisi de Herwegh'in arkada ve hayranyd. kisi de Ruge'u hakir gryordu ve yaklak bu zamanlarda onunla ak tartmaya girimilerdi. kisi de, Alman dncesinin pratik olmayan karakterini reddetmekle meguld; her ikisinin de gz, Avrupa devriminin habercisi "Galya horozu"ndayd. likilerinin derecesi ne olursa olsun, Marx'n bu ilikide, dominant taraf olduu aktr. Marx, Bakunin'den drt ya kkt. Ancak sicili ve deneyimi ok daha etkileyiciydi. Bir yl boyunca, Kln'deki Rheinische Zeitung'un editrln yapm ve onu, Almanya'daki en nemli ve saldrgan radikal yayn organ haline getirmiti. n, felsefe ve politik gazetecilik alanlarndayd, imdi de politik ekonomi almasna gmlmt. Bundan yllar sonra, atmalarnn en yksek noktasnda, Bakunin, Paris'te tantklar ilk gnlerde, rakibinin vukufunun derinliine duyduu saygy ve Marx kadar "genilemesine ve derinlemesine" okuyan birisiyle ok seyrek karlatn cmerte ifade etmitir.
O srada politik ekonomiden hibir ey anlamyordum ve sosyalizmim tamamen igdseldi. O ise, benden gen olmasna ramen, bir ateist, bilimsel materyalist ve bilinli bir sosyalistti.

Bizzat Bakunin de, gnn birinde btn bunlar benimsedi; belki de Marx'n etkisiyle, 1844 sonbaharnda, Feuerbach'n felsefesi zerine bir alma (bu projeye ilikin hibir

ey iitilmedi daha sonra) planlad, politik ekonomiyi incelemeye balad (bu konuda da hibir zaman ilerleyemedi) ve kendini (bir lde hatal olarak), "tam anlamyla bir komnist" iln etti. Bakunin'in, Marx'n yeteneklerine duyduu tam anlamyla samimi hayranln, kiiliine duyulan sevgiyi de ierdii sylenemez. Marx'n karakteri, Bakunin'e her zaman uzak ve itici gelmitir. Marx, sert, dakik ve hesapldr. Kendi sylediine gre, saf dnce temelinde bilimsel sosyalizmi pratie geiriyordu; Bakunin iin ise, duyguyla renklendirilmemi hibir ey gzel deildi. Rus aristokratyla, Yahudi avukatn olu arasndaki farkllk, yalnzca mizalar arasndaki atmadan deil, ayn zamanda gelenek ve fikirler konusunda ortak herhangi bir arkaplan olmamasndan da kaynaklanyordu; bandan itibaren, birbirlerini ne anlam, ne de sevmilerdi. s. 136
Olduka sk buluurduk (diye yazyor Bakunin, bu Paris gnlerinin ardndan) nk, onun bilgisine ve daima kiisel benlik davasyla bir arada olsa da, proletarya davasna adanmlna ve tutkusuna fazlasyla hayrandm; retici ve nkteli olduu kadar, biraz da kin ve garaz dolaysyla ilham verici olmaktan uzak sohbetlerini arar olmutum - ki, bu kin ve garaz, ne yazk ki, sk sk ortaya kard. Fakat aramzda hibir zaman yakn bir dostluk olumad. Mizalarmz buna izin vermiyordu. O, beni duygusal idealist olarak adlandryordu; haklyd. Ben de onu, hoyrat, kendini beenmi ve acmasz olarak deerlendiriyordum; ben de haklydm.

Fakat, o srada bu temel farkllklarn kendilerini tam olarak ifade etmesi iin yeterli zaman olmamt. 1845 Ocak'nda, Vorwrts'da yaymlanan gereinden fazla

ak szl makaleler, Fransz otoritelerini, Prusya Hkmetinin ricas zerine, Marx' snrd etmeye sevketti; Marx, ailesiyle birlikte, - Bakunin'in tiraf'nda, "hi rahat etmediim" dedii - Brksel'e gitti.139 Daha cana yakn birisi olan PierreJoseph Proudhon, belki de, Bakunin'in gelimesinin bu aamasnda daha nemli bir etki yapmt. Proudhon, Weitling gibi kendi kendini eitmi bir iiydi. Fakat, Weitling'in tersine, saygn burjuva modeline uygun bir hayat srd; en radikal fikirleri ileri srm olmasna ramen, devrimin krklenmesinde hibir zaman aktif bir ekilde yer almad. Korkusuz ve orijinal dnmeye yatkn kafas, Fransz sosyalizminin hobisi olan ve felaketine yol aan geleneksel topyalardan uzaklamasna yol at. Yazarlk hayatndaki ilk nemli adm, 1840'da baslan, Mlkiyet Nedir? baln tayan ve bu bal, "Mlkiyet hrszlktr" vecizesiyle yantlayan bir brorn baslmasdr. Mlkiyetin inkrn, daha az vurgulu olmayan, Tanrnn reddi izledi. Kendini, ateist deil, antiteist olarak adlandryordu. Tanrnn, Ktln tecessm etmi ekli olduuna inanyordu. "Eer Tanr yoksa," diyordu, "mlk sahipleri de olmayacaktr." Politik kurumlar da ayn ekilde deerlendiriyordu. Weitling gibi, o da, anayasal demokrasiye inanmyordu. 1848 Kurucu Meclis'inde, "anayasaya kar oy vereceim," diye iln etmiti, "benim onaylamadm eyleri ierdii ve onayladm eyleri iermedii iin deil: anayasaya, bir anayasa olduu iin kar oy kullanacam." Bu inkrlarn artc kalitesi ve stilinin nfuz edici gc, Weitling'dense, Proudhon'a, "anarizmin babas" nvann kazandrd.

139

Sobranie, ed. Steklov, iii. 237; iv. .

s.137 Bakunin'in Marx'la ilikisi kesinlikle tek taraflyd: Marx, Bakunin'den hibir ey almamt. Bakunin'le Proudhon arasndaki iliki ise daha karmaktr. Proudhon'un fikirleri, ayn Bakunin'inkiler gibi, srekli ak halindeydi; Bakunin gibi, o da, olumlamadan ok inkra nem veriyordu. Almanca bilmiyordu; Bakunin, henz Franszcaya evrilmemi Hegel'i ona tantmak iin byk aba gsterdi. Bir akam vakti, u mehur hikyeye gre, Bakunin, Hegel felsefesinin ieriindeki devrimci eleri arkadana yorumlamaya giriti. Ertesi sabah, afak sktnde, snen atein korlar evresinde yorumlar devam etmekteydi. Hegelci diyalektik, tuhaf bir ekilde arptlm ekliyle de olsa, Proudhon'un, 1846'da yaymlanan Ekonomik elikiler adl almasna byk lde uyuyordu; bu kitap iin setii "Destruam Aedificabo," iar, Bakunin'in, "ykma tutkusu, yaratc bir tutkudur" deyiini mthi hatrlatyordu. Bu nemli katklara ramen, Bakunin, daha sonraki yllarda daima Proudhon'a borlu olduunu sylemitir, Proudhon'un ise ona hibir borcu olmamtr. Daha sonraki yllarda, Proudhon'un, "doktriner burjuva sosyalistlerinden, eylemiyle ve igdleriyle yz kere daha devrimci olduunu" sylemitir. Duygusal iyimserlii bir hayli yksek boyutlarda olan Proudhon, SaintSimonistlerin ve Fourieristlerin fantastik hayalciliine sahipti. Var olan dzenin ana dayanana cesaretle saldrmt: Tanr, Devlet ve zel mlkiyet. Bunlara ilk darbeyi indiren Weitling olmutu. Ancak, Bakunin'in, otoriteye kar igdsel bakaldrdan, dzenli bir anarist akideye

dnmnden sorumlu olanlarn banda Proudhon gelir. Bu, sz geen akidenin formle edilmesinden yirmi yldan fazla bir zaman nce olmutur. Fakat, tanmalarndan yirmi yl sonra dahi Bakunin, Proudhon'u, retmeni ve yol gstericisi olarak selmlamtr.140

*
s. 138

Geri, Bakunin'in Paris'teki ilgileri, yalnzca politika ve teori ile kstl deildi. Ruge ile bozuma ve Marx'n ayrl, onun, Paris'teki Alman politik gruplaryla ibirliinin sonunu getirdi. Bu toplulukta srekli grt tek Alman Herwegh'di. Tembel, keyfine dkn ve ilk kez, nl olduu kadar zengin de olan Herwegh, politik reform ya da sosyal devrim davasnn renksizliindense, Paris'in elence hayatyla daha fazla ilgiliydi. Partilerden, elentilerden kmaz olmu, metresi Kontes d'Agoult'un kiiliinde, edebiyatta olduu kadar, sosyete alannda da n kazanmt. Bu yaam tarz, Ruge ve dier iyi Alman demokratlar tarafndan, onun, hi de kskanlktan domayan bir horgryle karlanmasna yol amt. Ama Bakunin'in aristokratlara kar nyargs yoktu; Ruge'un, Herwegh'in Kontesle birliine itiraznn burjuva ve geleneksel bir anlay olduunu dnyordu. Mihail, gerektiinde, hibir eysiz yaayabilirdi. Ama bulduunda, lksten holanrd; yllar sonra, saygdeer Reichel, Herweghlerin
140

Bakunin, Euvres, ii. 311-12; Herzen, ed. Lemke, xiv. 453.

Rue Barbet'teki katlarnda birlikte geirdikleri o "harika akam" zlemle yad etmitir. Bakunin bile, zaman zaman Kontes d'Agoult'un salonunu dolduran nllerin arasnda boy gsterir, bunu, zr diler bir havada, "Fransz kibarl ve Fransz yalancl gibi huylarn tamamen 141 kaybetmemek iin" diye aklard. Geri bu yeni dostlar, Bakunin'in derinden duyduu tm ihtiyalar karlyor deillerdi. Be yllk gezginlik, arada bir tekrarlanan memleket zlemi krizlerini ortadan kaldrmamt.
Kendimi ruhsal ortamn son derece souk olduu yabanc bir lkede, dosttan ve akrabadan yoksun, aileden yoksun, herhangi bir faaliyet alanndan yoksun, isiz ve herhangi bir gelecek umudu olmakszn srgne mahkm etmitim. Kendimi lkemden kopartm ve kaygszca tm dn yollarm kapamtm. Ama ne Alman, ne de Fransz olma baarsn gsterebilmitim. Tersine, dardaki yaamm uzadka, daha da derinden, bir Rus olduumu ve Rus olmaya son veremeyeceimi hissettim.

ara yaplan tiraf'da yer alan bu satrlar, Bakunin'in bu dneme ilikin hissiyat hakkndaki tm gerei ifade etmemekle birlikte, onun ruh hallerinden birini doru bir ekilde tasvir etmektedir; byle anlarda, geici bir sre iin, eytann ivasna uyup, "kendini Sen nehrine atmay, orada mutsuz, yararsz bir varlk olarak boulmay" dnd gerekten de 142 olmutur. s.139

141

Rug, Briefwechsel, i. 374; Materiali. ed. Polonsky, ii. 372; Sobranie, ed. Steklov, iii. 269. 142 Sobranie, ed. Steklov, iv. 114-15.

lkeye geri dnmesi arsn yerine getirmediinden beri, Rus resm makamlarnn tutumuna ilikin hibir haber almamt. Fakat, 1845 Ocak'nda, Parizyen, Gazette des Tribunaux, Rus resm gazetesinin, srgn ve krek cezas konusundaki emperyal kararn yeniden yaymlad. Ayn kararda, Bakunin'in sonradan "st snftan bir hilekr" olarak tanmlayaca, pek tannmam birisi olan, Paris'teki bir dier gmen, van Golovin'e de benzeri bir ceza verilmiti; Gazette des Tribunaux, Golovin'in, karar, "Romanovlar ve Rus aristokrasisi tarafndan verilmi imtiyazlarn" ihlali olarak protesto eden bir mektubunu yaymlaynca, Bakunin'in sabr tat. Radikal gazete La Rforme'a uzun bir mektup gndererek, hem Golovin'le, hem de Rus Hkmetiyle alay etti. Rus soyluluunun, arn iradesi karsnda baz imtiyazlara sahip olabilecei fikriyle dalga geti. Yazsnda, "Rusya'da yasann, arn iradesinden baka bir anlama gelmediini" belirtti; "Rusya ve Polonya gibi mutsuz ve bask altndaki lkelerde" demokrasinin bir zorunluluk olduunu syleyerek balad. Rus halknn kaderi ve kalitesi zerine u beli szleri yazd:
Onu ezen korkun klelie ve her yandan yedii darbelere ramen, Rus halk, hem igdsel olarak, hem de alkanlklaryla demokratiktir. Bu halk yozlamamtr, yalnzca mutsuzdur. Onun yar barbar doasnda, yle enerjik, yle engin bir eyler vardr ki, bylesi bir iirsellik, tutku ve nkte zenginliinde, eer onu tanyabilmiseniz, dnyada hl byk bir misyonu yerine getireceine inanmamanz mmkn deildir... nk Rus halk, hkmetin kt iradesine ramen ilerlemektedir. Kyllerin efendilerine kar, ksmi ama son derece ciddi ayaklanmalar bunu yeterince ispatlar. Bu ayaklanmalarn byk bir ihtilale dnecei an belki de o kadar uzakta deildir; eer hkmet, bu halkn kurtuluu iin elini abuk tutmazsa ok kan dklecektir.

Bu mektup, La Rforme'da, 27 Ocak 1845'de yaymland. Bu, Rus Hkmetine saldrd ve Rus devrimini iln ettii ilk yaymlanm yazsdr; bu mektuptan, tiraf'da, "ikinci suu" olarak sz etmektedir ilk suu, lkeye dnmeyi reddetmesidir. Daha nemlisi ise, daha sonraki doktrininde olduka gze arpan bir zellik olan, Rus halknn demokratik karakterine olan duygusal inancn ilk kez kamuoyunun nnde aklamasdr. u nokta nemle belirtilmelidir ki, bu inan, yerinde yaplm bir gzlemden deil, Rus halkyla son balantsndan drt yldan fazla bir zaman getikten sonra, yabanc bir bakentte yaad sla zleminin yaratt 143 duygulardan domutur. s.140 Fakat Rusya iin duyulan sla zleminin anlam, her eyden nce Premukhino'ya duyulan zlemdi. Bakunin'de soyut patriyotizmin zerresi yoktu. Premukhino, onu tm Rus dnyasyla birletiren tek noktayd. 1843 Temmuz'unda, ad Weitling olayna, kamuoyu nnde kartndan beri, Premukhino'dan hibir haber almamt. 1844 sonbaharnda, ailesiyle gizlice haberlemenin yollarn bulduunu kaydetmitir. Bu dnemde ailesine mektup yazdysa bile, ya mektuplarna sansr tarafndan el konmu ya da alclar tarafndan, herhangi bir tahkikattan kanmak iin imha edilmi olmaldrlar; nk Premukhino arivlerinde bu mektuplara rastlanamamtr. 1845
143

Sobranie, ed. Steklov, iii. 234-43; iv. 112; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s.41.

ilkbaharnda, ilki Paul'a, ikincisi, Paul ve Tatyana'ya, ncs de Tatyana'ya birbiri ardndan yazlm mektup vardr. Bu mektuplarn de, yerlerine, Rusya'ya dnen dostlar tarafndan kiisel olarak ulatrlmtr. Tatyana'ya yollanan sonuncu mektuba, Mihail, La Rforme'da yaymlanan mektubunun bir kopyasn koymu ve ondan, iki yllk sessizlie son vermesini rica etmitir. Paul ve onun dnda, ebeveynleriyle, dier erkek ve kz kardeleriyle, herkesle ban kopartmaya hazrd. Tatyana ile hayat boyu srecek kutsal yaknlnn, "zamann yasalarna yenildiini ve dier her ey gibi faslaya uradn" dnmeye dayanamazd. Bir kere daha, son kez olmak zere, eski yaknlk duygusunu yakalamaya alyordu.
Sevgili Tatyana, belki yanlyorum, ama bana yle geliyor ki, hayatn, kederli ve skc, gnlerin derin ve sessiz bir acyla geip gidiyor, tutkulu yrein akn ve hayatn tatmin edilmemi ihtiyalaryla azap ekerek iine kapanyor, sonsuz bir gurur ve nne geilmez bir yalnzlkla kvranyor. Bana yle geliyor ki, bizim eski Premukhino dnyamzn, imdi dierleri tarafndan reddedilen ve unutulan genlik dolu inanlarnn ve beklentilerinin ykntlar arasnda yalnz bana kaldn ve sana yakn hi kimse yok, zntlerini paylaabilecek ya da paylaacak hibir arkadan yok. Canm, eer tahminim doruysa, unutma ki, hl sadk ve deimez bir dostun var...

Fakat Tatyana yant veremedi ya da vermedi. Mihail de bir daha yazmad; onu genliinin evine balayan tek ey yalnzca anlaryd artk.144 s. 141

144

Sobranie, ed. Steklov, iii. 234-57.

Paris'teki birka Rus ziyaretinin, zaman zaman, onun doduu topraklardan belli belirsiz tatlar getirdii de oluyordu. Paris'teki ilk knda, Grigori Tolstoy'un arkadal, "talam ruhunu stm, yeniden g ve cesaret vermi, bir kere daha genlemesine yol am"t. Daha sonra gelenler arasnda, kars tarafndan terkedilen ve ordan oraya gezerek bouna oyalanaca ve teselli bulaca bir eyler arayan Ogarev de vard. Bakunin'in, Paris'te onu ziyaret etmesinin dnda, aralarnda geenlere ilikin herhangi bir kayt yoktur. Fakat barm ve on sekiz yl sonra yeniden olduu gibi yakn arkadalar olarak bir araya gelmilerdir. Sonra, "mkemmel insanlar ve samimi arkadalarm" dedii, Rusya'ya dnerlerken yanlarnda Tatyana'ya yazlm mektubu da gtren Melgunovlar vardr. 1845 ilkbaharnda, Johanna Pescantini (Mihail'in Paul'a mektubundaki st rtl imaya dayanarak) Paris'teydi ve muhtemelen yalnzd; Mihail, St. Peter Adasnda balatt ve Leman Gl kysnda devam ettirdii kurtulu mcadelesini srdryordu. Fakat Varvara'nn trajedisine benzer bir sonu, tek yanl ballk biiminde yeniden tekrarland. Johanna son derece dinine bal bir kadnd. Bakunin'in, evliliin kleliine bakaldr ynnde yapt tutkulu kkrtmalar, kocasna ve ocuklarna kar grev duygusuyla atyordu; sonunda onlar stn geldi. Bakunin'i seviyordu. Ama, Pescantini'ye dnd. Bakunin, onu terketmenin kendisi iin kolay olmadn, ama bunu o arzu ettii iin byle hareket ettiini yazacakt sonradan; bundan sonra bir daha karlamadlar. Johanna'nn, kz kardelerinin dnda, Bakunin'i, genlik dneminde derinden etkileyen tek kadn olduu dnlebilir. nemli olan nokta ise, bu duygularn, kendilerini, tutkulu bir

ayrlk ve isyan olmasdr.145 s.142

arsyla

ifade

etmi

Bu dnemdeki bir dier duygusal iliki, Bakunin'in hayatndaki dier bildik rneklere, Beyer kardeler ve Mathilda Reichel ile yaad talihsiz flrt rneklerine uygundur. Paris'teki Rus gmenler arasnda, bir zamanlar, Moskova'daki Herzen ve Ogarev'in evresinde bulunan Nikola Sazonov da vard. Tembel ve keyfine dkn bir karakteri olan Sazonov, doduu topraklardan da srgn edilince, Paris'e gelen ok sayda Rusun kolaylkla srklendii, Bakunin'in deyiiyle, "Fransz arab iip, Fransz kadnlarn pmek" trnden bir sosyal hayata yneldi. Bu hayat tarz iinde, zeks tahribata urad gibi, hl nemli miktarda olan madd varl da nemli lde sarsld. 1846 sonbaharnda, borlar dolaysyla Clichy hapishanesine atld. ine dt mkl durumdan kurtarmak iin, iki kz kardei, alelcele Rusya'dan kp geldiler. Ne var ki, Sazonov, daha onlar gelmeden Clichy'den kurtulmann yolunu bulmutu. Geldiklerinde, kardelerinin, bir talyan metresin penesine dm olduunu grdler. Umutsuzlukla, ilerinde Bakunin'in de bulunduu arkadalarnn yardmna bavurdular. yle anlalyor ki, Bakunin de, bu nazik durum konusunda onlara tavsiye ve yardmda bulunmutur. Fakat, kz kardelerin by, Poludenski adnda birinden boanm bir dul olan Maria, kardeinin mkl durumunu tartt bu
145

Sobranie, ed. Steklov, iii. 244-5, 256; Herzen, ed. Lemke, xiv. 556.

yakkl, gen deve abucak ak oluverdi. Arkadalklar iki yl srd; Bakunin'e yazd birka mektup muhafaza edilebilmitir. Bakunin, Mary'nin hizmetlerini byk bir hogryle kabul etti ve elbette, onun kendisine bor verme isteine direnmedi. Bakunin'in, Mary'e, Johanna Pescantini'ye duyduu trden bir tutku duyduuna ilikin herhangi bir bilgi yoktur. Fakat, d grnyle, her iki iliki de, ayn ynde bir seyir izlemitir; Bakunin'i resmettii kabul edilen, Turgenyev'in Rudin romanndaki u nl pasajn, onlar anlatp anlatmad da kesin deildir:
Dardan gelen bir Rus hanmefendi ona baland, okumu cinsten bu kadn, artk okumuluu lsnde gen ve gzel deildi. Onunla bir sre ilikisini srdrd ve sonunda ayrld. Daha 146 dorusu, kadn ondan ayrld.

*
s.143

1847'de, Mihail'in Paris'teki son ylnda, yolu zerinden hayalet daha geti. O ilkbahar, Alexander Herzen, kars ve ocuuyla birlikte, srekli bir srgn hayat yaamak zere Paris'e geldi - geri, doduu topraklardan tamamen uzaklatklarn o srada henz bilmiyorlard. Daha Paris'e geleli bir hafta olmamt ki, bir sokan kesinde, arkadayla birlikte yryen, ayn on yl nce Moskova'da yapt gibi el kol hareketleriyle konuan, ikide bir durup bir
146

Herzen, ed. Lemke, xiii, 587-8; xiv. 134-7; Materiali, ed. Polonsky, i. 38-41; Turgenyev, Rudin.

yerleri gsteren Bakunin'e rastlad. Bakunin, Petersburg rhtmnda Herzen'le vedalatklar o uzakta kalm 1840 yazndan beri, d grn bakmndan ok az deimiti. Ama ruhsal bakmdan, devasa bir gelime sz konusuydu. Rusya'dan ayrldndan beri Bakunin, yalnzca Hegel'in devrimci yorumunu kavramakla kalmam, onun da tesine gemiti. Herzen'in o ana kadar yalnzca hayal ettii, Avrupa'nn devrimci bakentinde yldr kalyor olmann ayrcalndan honuttu. Herzen imdi, daha kendisinin balangcnda bulunduu bir yolculua oktan km onun gibi bir ncy selmlayabilirdi. Bakunin'in pansiyonunda Proudhon'la konutuunda ya da kendisine, politik gelimesinin bir kilometre ta gibi grnen, bir cafede Louis Blanc ile tantnda, hl bu ruh hali iindeydi. Daha sonraki deneyimler ve fikir yrtmeler, bu basit manzaray deitirmitir. Herzen, Bakunin'in, yurtdndaki uzun konukluu srasnda, Rusya'nn gerekliine ilikin duygularn Deutsche yitirdiini farketti. Jahrbcher'deki, Jules Elysard imzal makalesinde Bakunin, doduu topraklar zerinde "bulutlarn toplanmakta olduu"na ilikin inancn aklamt; Herzen ise, Bakunin'in iyimser mizacnn rn olan, I. Nikola Rusya'snda devrimci rzgrn esmeye balad ya da esmek zere olduu trnden bir eye ikna olmaya hazr deildi. O srada Herzen, (geri yurtdnda birka yl geirdikten sonra o da ayn yanlsamalara kaplmtr), Rusya'dan, Bakunin'in, Rus halknn demokratik doas mistik grn paylaacak lde kopmu deildi. Ayrca, Bakunin, Sazonov ve Paris'teki dier arkadalarnn yaantlarn grmek, onda hi de olumlu bir izlenim brakmamt. Bohem hayat, sk tepi renci odalar,

kronik mal skntlar, cafelerde sabahn ne kadar sren tartmalar - ki, bu tartmalarla Herzen, "be adam hibir ey anlamadan dinliyor ve dier bei de, anlamadan konuuyor" diye dalga gemitir - btn bunlar, Bakunin'in mizacnn bir paras haline gelmiti ve onun dnyaya baknda, dnya devrimi davasyla zlmez i balar oluturmulard. Herzen'in dzenli ileyen, son derece disiplinli kafas, bu ilikiyi kavrayamamt. Bakunin ve 1847 Paris'i, onun doutan kukuculuuna bol bol malzeme salyordu.147 s.144 Herzen'in geliinden birka hafta sonra, Belinski de Paris'te peydah oldu - Herzen gibi, politik aydnlanma iin deil, salk nedenleriyle. Bu, Belinski'nin, Bat Avrupa'y ilk ve son ziyaretiydi. leri safhada veremdi ve Paris'teki konukluunun ikinci yarsn, Passy'deki bir salk kurumunda geirdi. Ate hemen hemen snmt. Bakunin'le eski ilikilerinde srekli tekrarlanan byk ksknlklerden, vicdan azabnn yol at barmalardan artk eser kalmamt. Belinski de, Hegelci realitenin bysnden kurtulmu, ayn Bakunin gibi, Hegel'den, Fransz sosyalizmine ynelmiti. Ancak miza farkllklarnn yol at uurum kapatlacak gibi deildi. Belinski, Bakunin'den hl, kibarca, "bizim Alman" ve "benim inan arkadam" diye sz etmekteydi.
O, bir mistik bir idealist, bir romantik olarak dodu ve yle lecek (diye yazyordu Belinski, Paris'ten ayrldnda); nk felsefeyi reddetmek, insann doasn deitirmez.
147

Herzen, ed. Lemke, xiii. 289, 579-80, 582.

Bakunin'in hayalci iyimserlii, Belinski'yi sinizme yneltmiti. "nan arkada Bakunin ne sylerse sylesin", despotizm ve hakszlk kazanacakt.148 nc hayalet, Almanya ve Londra turlarn bitirip, yaz sonuna doru Paris'e gelen Turgenyev'di. Ama imdi, Turgenyev'in dncesi, felsefeden de, politikadan da uzaklardayd. Berlin'de kalbini ksa bir sre fetheden Bakunin'i, oradan, abucak ve niha olarak karp atmt; Tatyana'nn ans, bu bulumaya ayr bir skclk katyordu. Her iki taraf da gemi yaknl canlandrmak iin herhangi bir teebbste bulunmad. 1844'den beri, Pauline Viardot, Turgenyev'in uysal kalbinde tartlmaz bir egemenlik kurmutu. Paris'e geliinden birka gn sonra, Courtavenel'deki Viardot villasna ekip gitti; arkadalar bir daha onu ehirde hi grmediler.149

s. 145 Eyll'de, Belinski, Rusya'ya dnmek zere Paris'ten ayrld. Bu, ayn zamanda, hayatnda yer etmi arkadalarna, Herzen'e, Turgenyev'e, Bakunin'e veda etmek anlamna geliyordu, nitekim, bir yl bulmadan ld. Herzen, Ekim aynda, Bakunin ve Herwegh de ilerinde olmak zere tm arkadalarna bir veda ziyafeti verdikten sonra ailesiyle birlikte talya'ya gitti. ki ay sonra, Bakunin'in Paris'teki konukluu da sona erecekti. 150
148 149 150

Belinsky, Pisma, iii. 249, 265, 328, 338-9. Belinsky, Pisma, iii. 258. Sobranie, ed. Steklov, iii. 268.

s. 146

12. Blm Devrime Giri

Fransz Devrimi geleneinden beslenen ondokuzuncu yzyl liberallerinin gznde zgrlk, yalnzca birey iin deil, ulus iin de sz konusuydu. Bireyler gibi uluslar da, mutlak monariler ya da yabanclar tarafndan, iradeleri hilafna ynetilmeme "hakkna" sahiptiler. Metternich anda, milliyetilik ilkesi, hem savunucular, hem de muhaliflerince, her yerde demokrasinin doal sonucu olarak kabul edildi; bu yzyln ilerledii yllarda, gerek Marx, gerekse Bismarck (biri teoride, dieri pratikte), bunlarn arasnda zorunlu bir balant olmadn gsterdiler, yirminci yzyla kadar, demokrasi kavram ve milliyetilik, dnyada ar basan politik doruluk iin el ele veren mttefik gler oldular, ancak sonunda, gnmzdeki Sinyor Mussolini ve Herr Hitler tarafndan, birbirlerinden tamamen koparldlar. Ondokuzuncu yzyln byk ksm boyunca, Polonya davas, Avrupa liberallerine, bu iki ilkenin ikiz karde gibi birbirinden ayrlmadn gstermenin pratikteki modeli olarak hizmet etti. O, hem milliyetiliin, hem de demokrasinin ruhunu temsil ediyordu. Polonya'y bask altna alanlar, Viyana Kongresinden beri, demokrasi ve milliyetiliin geleneksel muhalifleri olan, Avusturya, Rusya ve

Prusya'yd. Avrupa'da rklar bask altnda tutmayan Fransa ve ngiltere, Polonya davasn sempatiyle ele alan liberal duygulara serbeste hogr gsterebilecek durumdaydlar. Btn lkelerin demokratlar, Avusturya, Rusya ve Prusya otokrasilerini ateli bir ekilde reddediyorlard; Polonya'ya yaplanlar, byle bir reddiye iin iyi bir platform oluturuyordu. Polonya, herkesin bildii gibi, bu iktidarlardan te ikilik bir para kopartmann Ail topuunu oluturuyordu. Ondokuzuncu yzyl demokratlarnn elinde, Polonya davas, uluslararas haklarn sembol haline gelmiti. s.147 zgrln, ondokuzuncu yzyldaki en ar savunucusu Mihail Bakunin'in, demokrasi kltne, er ya da ge milliyetilik kltn katmas kanlmazd; doaldr ki, onun bu klt, Polonyayla ilk somut nesnesini bulmu oldu. Ancak bu gelime yava yava olgunlat. Bakunin, Polonya snrnda grev yapan bir genken, arn bu bell ve yar yarya yabanc tebalarna kar, resmyetin, aa gren ltufkrlk tavrn paylayordu. Daha sonra, Berlin ve Dresden'de bulunan ok saydaki Polonyal snmacyla herhangi bir temas olmad. Brksel'de, Lelewel'in bile onun zerindeki etkisi, Polonyal olmaktan ok, kiiseldi. Fakat Lelewel, sonunda ona, Polonya'nn, yalnzca, Rusya'nn kaynamaktan uzak bir blgesi deil, kendi tarihine sahip bir lke olduunu retti. Polonya, bizzat Rusya gibi, arc basknn parlak bir rneiydi; bu fikir Bakunin'in zihninde yle kkl yer etti ki, geen blmde alnt yaplan, Ocak 1845 tarihli La Rforme'daki mektubunda, Rusya

ve Polonya'dan, yalnzca "demokrasi" ile kurtulacak, "mutsuz ve bask altnda lkeler" olarak bir arada sz etti.151 Kendilerine yaplan hakszlklar zerine uzun zamandr derin derin dnmekte olan Polonyallar, yabanclar deerlendirmede neredeyse maraz bir duyarllk edinmilerdi. zellikle bir Rusun rastgele sarfettii sempatik bir sz onlar iin arpc bir yenilikti. Polonyal gmenlerin aristokratik hizbinin lideri, Kont Adam Czartoryski, Bakunin'i evine davet etmek zere bir adamn gndermiti. Bakunin gitti, ama pek etkilenmedi, bir daha da gitmedi. Birka hafta sonra, Londra'nn Somers Town'nda yaayan, demokrat partili bir Polonyal olan Stolzmann adl kiiden bir mektup ald. Stolzmann, ona, "drst ve vefal karakterinin, aydnlk ve ilerici grnn delili olan," La Rforme'da yaymlanan mektubunun, bir Polonya gmen dergisinde yeniden basldn haber veriyor ve Bakunin'i, Kasm aynda yaplacak, Dekabrist ayaklanmasnn martirlerini anma toplantsna davet ediyordu. Mihail, kibarca yant verdi, ancak Londra'ya gitmedi. Paris'te yaayan, srgn Polonyal air Mickiewicz'i ziyaret etti. Artk olduka yalanm olan Mickiewicz, Polonya romantizminin tuhaf bir ekilde su yzne kmasndan fena halde etkilenmiti - bu Mesih doktrine gre, Polonya'nn ehadeti, armha gerilmenin bir sembolyd ve onun yeniden dirilii, insanln kurtuluunun habercisiydi. Bakunin'e, dnyann, bar iinde yaayan ve alan, bir Polonyal, bir ek, bir Fransz, bir Yahudi ve bir Rusun oluturaca bir cemaatle kurtulacan anlatt. Dier btn unsurlar tamamd, bir Rus eksikti; Mickiewicz, Bakunin'in bu

151

Sobranie, ed. Steklov, iii. 242.

boluu dolduracana inanyordu. Bakunin, bu daveti de kibarca geri evirdi.152 s. 148 Geri, Polonya'nn emellerine kar gsterdii bu gevek tutum, o ana kadar ok az ilgilendii, Merkez Avrupa'nn kk bir kesindeki olaylarla ksa sre sonra ortadan kalkt. Polonya topraklarnda, hl grece bamszln koruyan, Cracow Cumhuriyeti adl kk bir para vard. Burada, 1846 ubat'nda, Polonya bayra bir kere daha ykseltildi, Rusya ve Avusturya Polonyasnn kurtuluu iln edildi. Prusya'daki ayaklanma, hemen hemen bir darbe bile indirilmeksizin snp gitti. Galiya'da ise, kyllerin toprak sahiplerine kar ayaklanmasnn isyann kaderini belirlemesiyle byk atmalar yaand. Avusturya, dzen tesis edilince, Rusya ve Prusya'nn gz yummasyla Cracow Cumhuriyetini sessiz sedasz ilhak etti ve bu, Byk Britanya ile Fransa'nn, ll, diplomatik protestolarna yol at. Bu olaylar, ok sayda Polonyalnn yaad ve gl dostlara sahip olduu Paris'te ar bir heyecana yol at. syann srd iki gn iyimserleri cesaretlendirir gibiydi; Fransz radikalleri, demokrasi ve milliyetiliin hakl kmas umuduyla zellikle hareketlenmilerdi. Bakunin, radikal arkadalarndan, bu heyecan annda kapvermiti. Yetikinlik ana ulatndan beri, Avrupa'da ilk kez gerekten devrimin ortaya kna tank oluyordu - teoride deil, pratikte bir devrime. nne geilmez bir ekilde o yne
152

Sobranie, ed. Steklov, iv. 112-13; Kornilov, Gody Stranstviya, ss, 300-304.

doru srklendi. Kanndaki devrim ars, baz insanlarn denizin ve dalarn arsn hissetmesi gibi bir eydi. Ancak duygular eyleme dnmeden ayaklanma kt; Bakunin'in tek katks - bu, Paris'teki ikinci ve son gazetecilik macerasyd Constitutionnel'de, Polonya'y savunan ve arc baskya kar kan fkeli bir makale yazmak oldu. Eer O'Connell, diye yazyordu, ngiliz Parlamentosunda, dnya yznde rlandallar kadar zalimce muameleye maruz kalm bir ulus olmadn deklare edebilmise, bunun nedeni, Rus Hkmetinin Polonya'daki barbarca ilemleri hakknda hibir ey bilmemesidir.153 s. 149 Bu srada, Bakunin, yeniden uyuukluk iine giren Polonya'nn sorunlaryla mthi hareketlenmiti. Versay'da karargh bulunan Polonya demokratik rgtyle temasa geti, Polonya'da ve snr blgelerindeki anti-ar faaliyetleri tevik etmek zere hizmetlerini sundu. Politikasnn hedefleri, bir Rus devrimi ve zgr Slav halklarnn federal cumhuriyetiydi. Balantlar bir sre devam etti. Fakat bu neri ve program, Mihail'in umduunun tersine, derhal bir heyecana yol amad; Polonyallar, "dar kafal, snrl ve iine kapank" buldu. Polonyallarn bir Rusa gvenmeleri zordu; kk toprak sahipleri snfnn en byk blmn oluturan Polonyal demokratlar bile, beklenmedik bir ekilde, Bakunin'in devrimci programndan holanmamlard. Belki, iin mal yan da tartmalarn ahengini bozan bir etki
153

Sobranie, ed. Steklov, iii. 257-61; iv. 117.

yapmtr. Bakunin, fikri zenginlii, cesaret ve enerjiyi salarken, giritii herhangi bir iin gerektirdii sermaye baka kaynaklardan gelmek zorundayd. Fakat, tiraf'ta yazd gibi, karlkl gven ve pratik egdm olmasa da, Polonya davasna ilgisi azalmamt. Prusya'da, 1846 ylnda meydana gelen ayaklanmaya liderlik eden Polonyal bir General olan Mieroslawski'nin kz kardelerinden birinin ve isyana karan dier Polonyallarn, onun mektuplamalarnda yer almaya baladklarn gryoruz. 1847 ubat'ndaki bir Fransz gizli polis raporunda, Bakunin'in, "evinde, ok sayda Polonyal gmenle grt" belirtilmektedir; birka ay sonra, bizzat kendisi, Luisa Vogt'a, "gnlerinin hemen hemen yalnzca Polonyallarla getiini ve kendini, Rus-Polonya hareketine kalp ve ruh olarak adadn" yazmaktadr. Ama hareket namna bir ey Constituonnel'deki yoktu ortada. makalesinden on sekiz ay sonra, ister istemez, eski renci hayatna, sohbetlere ve Paris cafelerine geri dnd.154 s. 150 Fakat, Bakunin'in politik kaderine damgasn vuran, adnn, bundan sonraki on alt yl boyunca duyulmasn salayan ve Polonya'daki isyanla aikr bir ekilde yanyana getiren olayn eli kulandayd. Kasm 1847'de, Herzen'in talya'ya hareket etmesinden tam bir ay sonra, iki gen Polonyal gmen, Bakunin'i, 1831 Polonya ayaklanmasnn yldnm mnasebetiyle dzenlenen ve Fransz radikal milletvekili
154

Sobranie, ed. Steklov, iii, 263, 267; iv. 118-19; Pfitzner, Bakunin-studien, s. 127.

Vavin'in bakanlk edecei bir lene davet ettiler. Bu davet kendisine ulatnda, Bakunin, hastalktan yeni kalkmt ve "kafas kaznm, evde oturuyordu". Onu uzun sre aylakla zorlayan bir dnemi geride brakmasn salayacak bu frsata byk bir istekle sarld. Bir peruk temin etti, gn boyunca yapaca konumaya hazrland ve bu konumay, dinleyicilerinden hepsiyle iletiime gemesini salayan byk bir cokuyla irad etti. Temas, Rus demokratlaryla Polonya milliyetilerinin dayanmasyd. "Gerek Rus ulusu" adna, Polonyallara ittifak teklif etti. "nk, sizler, mparator Nikola'nn dmanlarsnz, resm Rusya'nn dmanlarsnz, doal olarak, ister istemez, Rus halknn dostlarsnz." arn Alman kkenini sz konusu ederek Slav yurtseverliini gdklad, Rus ve Polonyallarn yabanc bir efendiye hizmet ettiklerini deklare etti. Nutkunun sonunda, tm kleletirilmi Slav halklarna seslendi:
Birbimizden ayr durarak, birbirimizi fel etmi oluyoruz. Eer birlikte hareket edecek olursak karmzda kimse duramaz. Ruslarn ve Polonyallarn uzlamas byk bir davadr ve tm kalbimizle desteklenmeyi hak eder. Bunun anlam, alt milyon cann kurtuluu, yabanc boyunduruk altnda inleyen tm Slav halklarnn kurtuluudur. Bunun anlam, tek kelimeyle syleyecek olursak, Avrupa'da despotizmin d, kanlmaz 155 ddr.

s. 151 Bakunin'in kiilii, aklc terimlerle izah edilemeyecek olgulardan biridir. Onun tutkular, izahtan vareste ve hayaldir. Yazlar, ne kadar dinamik olursa olsun,
155

Sobranie, ed. Steklov, iii. 270-79; iv. 118-19.

balantdan yoksundur; yazlarnn olsun, eylemlerinin olsun, sonunu getirdii pek seyrek grlmtr. Hayatn gzden geiren biri, somut sonular elde etmek iin bouna aba harcam olur. Yine de, adalar zerinde byk bir canllk ve gllk izlenimi yaratabilmitir. Onun bu etkisi, ona atfedilebilecek herhangi belli bir baarya dnm olmaktan ok uzaktr; kendi lkesinin yansra birok lkede, daha lmeden bir efsane haline gelmitir. Bakunin, politik hatipliin yaayan bir gelenek olduu bir Devlette bym olsayd, dneminin en nde gelen hatiplerinden biri olurdu. Ne var ki, hayat, halk nnde pek seyrek, stelik her zaman baka dilde konuma yapmak zorunda kald koullarda geti. Fakat bu seyrek konumalarnda, devasa gvdesi ve korkun enerjisiyle, dinleyicilerini neredeyse hipnotik bir by altna almasn bildi. 1500 Fransz ve Polonyal cokun dinleyicinin korkun alklar, Paris'teki Rus Bykelisi Kont Kiselev'in fkeyle dikilmi kulaklarna kadar ulat. Kiselev, Fransz konukseverliini istismar eden politik snmaclar tarafndan dost bir hkmete kar giriilen bu propaganda zerine, Guizot'a protestosunu iletti. Polonyal rgtlerin datlmasn ve sulularn Fransa'dan snrd edilmesini talep etti. Polonyallar, Paris'te nemli bir sempatiye sahiptiler ve bu halk destei, hkmette, onlara ilimekte isteksizlie yol ayordu. Ama Ruslarn dostlar yoktu. Bakunin'in konumas, 29 Kasm leninin sansasyon haline gelmesine yol amt. Rus hkmetinin gazabn yattrmak iin baz jestlerde bulunmak kanlmaz hale gelmiti. 14 Aralk 1847'de, Bakunin, bir emirle, Fransa snrlarnn dna kmaya davet edildi. ileri Bakan Duchtel'den, snrd edilmesine ilikin motiflerden kendisinin

haberdar edilmemesi de rica edilmiti; kaak, buuk yl nce geldii Brksel'e geri dnd.156

s. 152 Bu snrd edilme olay, Paris'teki radikal evrede, tuhaf bir sylentinin alttan alta yaylmaya balad zamana denk der. Azdan aza dolaan bu sylenti, Bakunin'in, Rus hkmetinin gizli ajan olduu, Polonyallar ve sosyalistleri, efendilerine ihbar etmek iin onlarn gvenini kazanmaya alt yolundayd. Polonyallar, Bakunin'e, onu gzden drmek iin bu sylentiyi balatan kiinin, Rus Bykelisi Kiselev olduunu sylediler ve Kiselev'in, Guizot'a, "fazla ileri giden" bir ajann snrd edilmesini talep ettiini izah ettiler. Bu hipotez kesinlikle gerek ddr; nk bu sylentiden, ubat 1847 tarihli polis raporunda, Kiselev, Bakunin sorununu ele almadan aylar nce sz ediliyordu. Bu iftirann kayna, muhtemelen, bandan itibaren Bakunin'e gvenmeyen Polonyal evreydi. Bunu ilk ortaya atan kim olursa olsun hzla her tarafa yayld. lk andan itibaren kesin bir olaslk gibi benimsendi. Rus toprak sahibi snfnn bir yesinin kzl devrimi vazetmesi, bu snfn deerleri gz nne alndnda artc bir olguydu; te yandan, Paris'teki radikal evrede dolaan Jacob Tolstoy adl bir dier Rusun polis ajan olduu aa kmt. Bakunin'in durumunu izah etmek gerekten zordu. Belli bir ii yoktu ve grnr geim aralarndan yoksundu. Ajanlk meslei iin gerekli olan mantkl bir kafa yapsna sahip olmamasna
156

Sobranie, ed. Steklov, iii. 281, 291; iv, 119-20.

ramen, kt alkanlklar byle dncesizce bir kukunun ortaya kmasna neden olmu olabilir. ftira bir kere ortaya atlmt, kolay kolay silinmeyecekti. Genelde yara alsa da, hibir zaman lmeyecekti; kesintilerle de olsa, gittike daha tutarsz biimlerde, Bakunin'in daha sonraki devrimci hayatnn eitli aamalarnda yeniden ve yeniden ortaya kacakt.157

Bakunin'in, Brksel'deki ikinci ikameti, birincisinden de ksa, 1847 Aralk'nn ortasndan, 1848 ubat'nn sonuna kadar srd. Lelewel ve Polonyal demokratlar, ona hakettii cokulu kabul gsterdiler. Fakat Lelewel, Bakunin'in onunla yaklak drt yl nce karlatndan beri, gzle grlr lde yalanmt. O imdi, "politikada sfr tketmi, krgn bir adamd"; daha da kts, Bakunin, eski arkadan, "Polonyal pozu atan bir Yahudi," bir Lubliner, (bu, Bakunin'in karakterinde, anti-Semitizmin, kayda gemi ilk gl davurumudur), "son derece iren, dayanlmaz ve skc bir yaratk" olarak gryordu. Brksel'deki Polonya demokratlarnn saflarn "gayet antipatik" bulmutu. Onlar, "tm gmenlerin, zellikle de Polonyallarn ortak hastal olan dedikoduculuk ve ayak kaydrmacl" st dzeyde gelitirmeye devam ediyorlard. phe kumkumas, Paris'ten abucak, oraya da ulamt. Bu koullarda, orada, gven ve ibirliinden eser olmamas doald.
157

Sobranie, ed. steklov, iv, 119-20; Pfitzner, Bakuninstudien, s. 27.

Bakunin'in, Brksel'de topluluk nne kt tek olay, Dekabrist ayaklanmann yldnm erefine Polonyallar tarafndan rgtlenen bir len oldu (bu toplant, defalarca ertelendikten sonra, 14 ubat'da yaplabilmiti). Sonradan yaplan tiraf'taki anlatma gre, Bakunin'in burada yapt konuma, "ilkinin daha gelimi bir tekrar"yd. "Slavlarn, tereddi etmi bat dnyasn canlandrmadaki byk yerinden ve misyonundan," ve "Avusturya mparatorluunun yklnn kanlmazl"ndan sz etti. Bu bir lde kuku gtrr anlatmn doruluunu kontrol edecek aralardan yoksunuz. Konuma baslmam olduu gibi, 158 gnmze de kalmamtr.

s. 153 Bakunin, Brksel'de bir dier eski arkada buldu. Karl Marx, 1845 banda, Paris'ten srldnden beri Brksel'de yayordu. Onun verdii ilhamla ve rehberlii altnda, Brksel, uluslararas komnist hareketin nemli bir merkezi olmutu. Buradaki hareket, yalnzca bir Alman i Sendikasna deil, eitli milliyetlerden ilerici dnceye sahip insanlarn birlii olarak dnlm daha gevek bir Demokratik Federasyona da sahipti. Bu Federasyonun bakan, Bakunin'in, "aktif, gl ve gerekten pratik" birisi olduunu dnd, Jottrand adl bir Belikalyd. Marx ve Lelewel de bakan yardmcsydlar. Fakat Bakunin, Marx'n almalarna ok byk bir ilgi gstermedi. Onun sadece Londra'daki ngiliz
158

Sobranie, ed. Steklov, iii. 282-4, 287; iv. 119-20.

artistleriyle grmeler yaptn biliyordu. Fakat, Marx, o srada taslak halinde olan ve birka hafta sonra Londra'da baslacak Komnist Manifesto'dan hibir yerde sz etmemiti. Elimizde, Bakunin'in, 26 Aralk'ta, Demokratik Federasyon'un bir toplantsna katldna ve Klnl bir Alman olan D'Ester ile birlikte yelie kabul edildiine ilikin bir kayt bulunmaktadr. Bundan sonraki bir toplantda da bulundu muhtemelen, Marx'n, Serbest Ticaret zerine Franszca bir metin okuduu 9 Ocak tarihli toplant olabilir bu. Fakat bundan sonra herhangi bir toplantda yer almad. Brksel'deki ikameti srasnda, Bakunin'in, devrim davasnda yer alan ii arkadalarna kar hogrsz olduu anlalmaktadr. Bu Alman grubuna kar, derin, igdsel bir antipati duymaktadr.
Almanlar (diye yazmaktadr Herwegh'e), zanaatkr Bornstedt, Marx ve Engels -zellikle Marx-, burada her zamanki fesatlklarn tezghlyorlar. Benlik davas, garaz, az dala, teorik hogrszlk ve pratik korkaklk, hayat hakknda sonu gelmez teoriler retmek ve hayatn basitliinden, pratikten, eylemden tam bir uzaklk... Kendileri tepeden trnaa burjuva olduklar halde, burjuva'y bktrc bir biimde tekrarladklar bir deyim haline getirmilerdir. Tek kelimeyle, yalan ve budalalk, budalalk ve yalan. Byle insanlarn yannda yle bir soluk bile alamazsn.

s. 154 Bir baka yerde, daha veciz bir ekilde ifade ettii gibi, Demokratik Federasyon, "hayal edilebilecek en byk arlatanlk pratik anlamda, tm yaamlarn adand bo risalelerin retildii bir yerdi" ve Marx, "iileri teorisyen yaparak onlar ykma

gtryordu. Karl Marx ve Mihail Bakunin arasndaki temel miza uyumazl, bu inceleme ve teori adamyla, igd ve eylem adam arasndaki uyumazlk, bylece, bizzat Bakunin tarafndan, erken bir aamada tanmlanm oluyordu.159 Bakunin'in, Brksel'de, kendini evinde hissettii tek yer, baka trden bir topluluktu. Orada rastlad Polonyallarn en cana yakn, Polonya gmenlerinin ar sa kanadnn yesi General Skrzyiecki'ydi. "Katolik, hatta Cizvit fikirleri bir yana, kutsal hak teorisi bir yana," General, Bakunin'in, Paris'teki Polonyal arkadalarndan birine, mazur gsterir bir havada yazd gibi, "gerek Polonyal ve Slav ruhunu" sergiliyordu. Bu, Bakunin'in, disipline olmam arkadalk gdlerinin garip bir yaratmdr ve uras bir gerektir ki, ortak sosyal kken, ortak sosyal inantan daha gl bir ba oluturmaktadr. Skrzyiecki, Bakunin'i, Belika bakentindeki muhafazakr rahipler topluluuna Belika'nn Bamszlnn salanmasnda yer alm eski bir Bakan olan Comte de Mrode ve Louis-Philippe Fransasnda bile reaksiyoner olarak grlen Fransz Merutiyetisi Comte de Montalembert'e takdim etti.
Cizvit propagandasnn (diye yazyordu sonradan) gbeinde yaadm. Beni Katolik inancna ikna etmeye altlar; Cizvitler kadar, hanmefendiler de ruhumu kurtarmaya altlar, onlarn arasnda gerekten hayat buldum.

Bakunin, sofu Katoliklerin dinsel hizmetlerinden btnyle kopmad. Keza, Maria Poludenski, onun ruhsal ve mal ihtiyalarna, rahatna katkda bulunmak
159

Sobranie, ed. Steklov, iii. 282, 284, 287; iv. 120; Marx-Engels, Sochineniya, vi. 435, 679; Karl Marx, Chronik Seines Lebens (Moskova 1934) s.43.

iin Paris'ten kageldi. Kadn hayranlarnn ihtimam, bir kere daha politik hayal krklklarn gidermekte imdadna 160 yetimiti. s. 155 Fakat, Paris'ten kp, Brksel'in "dar ve tecrit yaamna" girmi Bakunin'i hibir ey teselli edemezdi. Marx ve Engels'in ngiliz artistleri hakknda anlattklar, Londra'ya gitmesini sylemeleri, belki onu bir an iin etkilemi olabilir. Ama aslnda akl fikri Paris'teydi. 4 ubat 1848'de, Millet Meclisinde, Bakunin'in snrd edilmesi konusunda gensoru verildi, Guizot ve Duchtel'in yantlar son derece zayf ve elikiliydi. gn sonra, Bakunin, La Rforme'da yaymlanmak zere, Duchtel'i protesto eden ve "zaman her eye karar verecektir" aklamasyla son bulan bir mektup kaleme ald. Bu mektup 10 ubat'da yaymlandnda, Bakunin, bu cmlenin, iki haftadan az bir zaman iinde yerine geleceini aklndan bile geirmiyordu. 22 ubat 1848'de, Hkmetin, bir dizi radikal leni (o dnemde politik gsteriler bu biim altnda yaplyordu) yasaklamas, Paris'te baz lml gsterilere yol at. Ertesi gn ilk kez karlkl silah teatisi oldu. Paris'teki ii snf merkezlerinde barikatlar kuruldu; Louis Philippe, Guizot kabinesini azlederek, ykselen dalgay nlemeye alt. Bu teslimiyet, halkn itahn krelteceine, daha da krkledi. 24 ubat'da, devrim, tam istime geti. Louis-Philippe, aalanm bir vaziyette ve neredeyse gze grnmeden taht brakp kat. syanclar Tulus Sarayna
160

Sobranie, ed. Steklov, iii. 287; iv. 120; Materiali, ed. Polonsky, i, 38.

girdiler ve sosyalist Louis Blanc'tan, air Lamartine'e kadar uzanan tm yeteneklerin oluturduu geici hkmeti iln ettiler. Bu arpc olaylar, Bakunin'in zerinde, ani ve manyetik bir etki yapt. Belika bakentinin asude durgunluu iinde dnenip duruyordu. Onun rahat iin koturup yanna gelmi Maria Poludenski'ye, kelimenin tam anlamyla heyecandan hastalandn syledi. Acil bir durumda kullanmak zere bir sahte pasaport elde edinceye kadar bekledi ve yola dt. Snrda onu, cumhuriyetin iln edildii haberi bekliyordu. Tren yolu isyanclar tarafndan kesilmiti, bunun zerine en yakn Fransz kasabas Valenciennes'e yryerek gitti. Sokaklarda ve kamu binalarnda kzl bayraklar dalgalanyordu ve herkes nee iindeydi. Bir trene atlad ve 26 ubat'da Paris'e vasl oldu. Sonunda eyleme gn domutu.161

s. 156

13. Blm 1848

Herzen (geri orada bulunmamtr), ubat devriminin ilk gnlerinin, Bakunin'in hayatnn en mutlu anlar olduunu syler. Devrim, onun iidir. Kendini adad devrimle ilk kez yz yze gelmiti. Hayat bir anlam kazanmt. Bakunin, Paris'in
161

Sobranie, ed. Steklov, iv. 120-21; Matiriali, ed. Polonsky, i. 38.

vazgeilmez paras olarak bildii, son moda arabalar iindeki gen ve yal zppelerin, bastonlar ve sapl gzlkleriyle aylaklarn bulvarlardan bir anda yok olduklarn byk bir memnuniyetle belirtmektedir. Bunlarn yerini, evlerin boyunu bulan, talardan ve krlm eyalardan oluan barikatlar, kzl bayraklar, devrimci arklar, evrensel bir coku ve iyimserlik atmosferi almt. Bakunin, o devrimin yakn mahallelerdeki kirli ilerini, son gnlerinde kabul ettii uyank bir realizmle grmekten uzakt. imdi her ey gen ve parlakt, zgr insanln gurur ve vakarna inanla ve umutla doluydu. Daha nce farknda olmad Fransz proletaryas, onun "asil iileri" olmutu. Devrimci Polis efi Caussidire, yeni bir ii Ulusal Muhafz tekilat rgtlemi, ulusal muhafzlar Luxemburg'a yakn bir klada slenmilerdi. Bakunin, btn bir hafta boyunca burada kald, onlarla gece gndz hayat paylat. Grd ve duyduu her eyle bylendi. Daha nce hibir yerde, hibir zaman, "bu basit, eitimsiz insanlar arasnda olduu gibi, bylesine asil bir zveri, bylesine etkileyici bir gurur, bylesine doal ve zarif davranlar, bylesine dosta ve enlikli bir ortam, btn bunlarn kahramanlkla bylesine birletii bir durum" grmemiti. Sabahn drt ya da beinden, ertesi gecenin saat ikisine kadar ayaktayd ve hayat, "kongrelerde, toplantlarda, kulplerde, geit trenlerinde, yrylerde ve gsterilerde" geip gidiyordu. Yklmas gereken her eyin bir an nce yklmasn vazedip duruyordu. syan vazediyordu isyan edilecek bir ey kalmad zaman bile. Yeni dzenin inasna ynelik yapc almayla ok az ilgiliydi. Geici hkmet yelerine atfedilen, Bakunin efsanesine ilikin iki aforizma anlatlr. "Ne adam!" diye

haykrmt Caussidire, "devrimin ilk gn, vazgeilmez bir hazinedir; ikinci gn ise kuruna dizilmesi gerekir." "Eer o srada yz Bakunin olsayd," demiti Flocon, "Fransa'y ynetmek mmkn olmazd."162

s. 157 Bu lgn haftalarn sarho edici ruh hali iinde, Bakunin, eski dost ve dmanlarn dnecek en ufak bir zaman bile bulamamt. Ruslardan yalnzca Turgenyev ve Annenkov hl Paris'teydiler; her ikisi de, Bakunin'in devrimi sevinle kucaklayan tavrnn tersine fazlasyla korku iindeydi. Turgenyev, daha sonralar, Rus otoritelerine, bu srada kendisinin, "Bakunin'i bir kere bile ziyaret etmediini, bir kere sokakta grdn" sylemitir. Herwegh, karsnn, bir devrimci lider olarak nn kullanmas gerektii ynndeki basksnn zoruyla, Paris'te, devrim ateini kendi doduu lkeye tayacak bir Alman lejyonu rgtledi. Brksel'den, polis tarafndan rezalet bir ekilde snrd edilen Marx, Paris'e, Komnist Ligin merkezi kurulurken vasl oldu ve Herwegh'in giriimi konusundaki horgrsn ifade etti. Bakunin, Marx'n Herwegh'e kar tavrn garezkr ve cmertlikten uzak bulup ona srtn dnd. Kk dalamalarla geirecek zaman yoktu. Devrim iin bir eyler yapmak isteyen herkes tevik edilmeliydi.163

162

Herzen, ed. Lemke, xiv. 424; Bauler, Byloe (Temmuz 1907) s. 75; Sobranie, ed. Steklov, iv. 121-2; Tuchkova-Ogareva, Vospominaniya, s. 304. 163 Lemke, Ocherki, s.162; Sobranie, ed. Steklov, iii. 296; Steklov, M. A. Bakunin, i. 188-9.

Fakat ok gemeden, Bakunin, yerinin Paris olmadn anlad; Paris artk devrimin tek merkezi deildi.
Yaknda, belki de bir yla kalmadan (diye yazyordu La Rforme'a, 13 Mart'ta) o Avusturya imparatorluu canavar yklm olacak. zgr talyanlar bir talyan Cumhuriyeti iln edecek. Tek bir byk ulus olarak birlemi Almanlar, bir Alman cumhuriyeti iln edecekler. Polonyal demokratlar, on yedi yllk srgnden sonra evlerine dnecekler. Devrimci hareket, ancak Rusya da iinde olmak zere tm Avrupa bir federal demokratik cumhuriyete dnt zaman duracak.

s. 158 Bu cesur kehanetin gereklemesinin eli kulanda gibiydi. Bu makalenin yaymland gnlerde, Viyanallar, Metternich hkmetine kar ayaa kalkm, bir Kamu Gvenlii Komitesi kurmu ve yal mparatorluktaki farkl milliyetlere ayaklanma iareti vermiti. 7 Mart'ta Macaristan'da, Macaristan Diet'ine sorumlu bir anayasal hkmet kuruldu. Venedik, kendini bir cumhuriyet olarak iln etti, Milan'daki Avusturya garnizonuna kar baarl bir ayaklanma patlak verdi ve tm talya, mttefik yneticilerini kap dar etmek zere birleme noktasna gelmi gibi grnyordu. 18 Mart'da, Berlin sesini ykseltti ve korku iindeki Frederik Wilhelm'den, bir anayasa iln etme szn zorla ald. Daha kk Alman eyaletlerinin ounda da benzeri olaylar meydana geldi. Fransa rneinden yola kan devrim dalgas nne geilmez bir ekilde ilerliyordu.
yle bir ruh hali iindeydik ki, (diye yazyordu daha sonralar Bakunin, bu parlak gnler hakknda), biri

gelip bize, 'cennette Tanr alaa edildi ve orada bir cumhuriyet iln edildi,' dese, herkes buna inanr ve 164 kimse en ufak bir aknlk bile gstermezdi.

Kendini hl bir Rus olarak hisseden Bakunin iin, Rusya'nn, Avrupa ktasnda harekete gemeyen tek nemli lke olmas olduka ac vericiydi. Ama Bakunin'in heyecan snmemiti. Ortada, onu tevik eden nemli bir grev duruyordu. Madem Rusya'da bir devrim vuku bulmamt, onu kendisi gerekletirecekti. Rus devriminin balang noktasnn Polonya olaca akt. Aralarnda Czartoryski'nin de bulunduu Polonyal liderler, Dou Avrupa'ya vasl olmak zere Paris'ten ayrlmlard; Prusya otoritelerinin zmn muvafakatyla, Posen'de, bir Polonya Ulusal Komitesi kurulmutu. Devrimin yava yava parlakln yitirdii ve can skc gnlk rutinin egemen olmaya balad Paris'te, Bakunin'i hibir ey tutamazd. Derhal Posen'e hareket etmesi gerekiyordu. Her zamanki sefil engelle karlat: paraszlk. Ama byle vr zvr eyler cesaretini kramazd. Posen'deki devrimci faaliyet iin geici hkmete bavurarak 2000 frank bor istedi. Gen hkmetler genellikle cmert olur. Flocon, Bakunin'in talebini byk bir evkle yerine getirdi; kt niyetli insanlar, onun skc bir taraftar olarak kk bir miktar verilip batan savuturulduunu fsldadlar. Bakunin ise, Flocon'un kendisine daha fazla miktarda para teklif ettiini, fakat bunu reddettiini belirtmektedir. Bu doru olabilir. Bakunin de ok cmertti ve yarn dnd yoktu.165 s. 159
164 165

Sobranie, ed. Steklov, iii. 265, 296; iv. 122-3. Sobranie, ed. Steklov, iv. 124-5.

Eli ak Caussidire, ona, biri kendi ismiyle, dieri ise Posenli, hayali GrandDk, Lonard Neglinski adna iki pasaport temin etti; bylece, 2000 frank ve iki pasaportla silahlanm Bakunin, 1848 Mart'nn son gn, Dou Avrupa devriminin alevlerini krklemek zere Paris'ten ayrld. Bir menzil arabasyla Strassburg'a geldi; tiraf'da, kendisiyle, birlikte seyahat ettii bir yolcu arasnda geen hayali bir sohbeti yle anlatmaktadr:
"Niin bu yolculuk?" Bir isyan balatmak iin. "Kime kar?" mparator Nikola'ya kar. "Ne yolla?" Tek bildiim, kendimim. "Nereye yolculuk?" Posen Dklne. "Niin zel olarak oraya?" nk Polonyallar bana, orada hayatn ve hareketin daha canl ve Galiya'dansa Rusya Polonyas zerinde almann daha kolay olduunu sylediler. "Ne kadar paranz var yannzda?" ki bin frank. "Daha fazla paranz olacan umuyor musunuz?" Hibir ey kesin deil, ama belki biraz daha bulabilirim. "Posen Dklnde arkadalarnz ve balantlarnz var m?" Berlin niversitesinde eskiden sk sk karlatm birka gen dnda orada kimseyi tanmyorum. "Tavsiye mektuplarnz var m?" Bir tek bile yok. "Yalnz banza ve hibir dostunuz olmadan Rus aryla baa kabileceinizi nasl umut edebiliyorsunuz?" Devrim benden yana ve Posen'de yalnz kalmayacam umuyorum. "u anda tm Almanlar Rusya'y suluyor, Polonyallar vyor ve onlarla birlikte Rus mparatorluunun zerine yrmeye hazrlanyor. Bir Rus olarak onlara katlacak msnz?" Tanr korusun! Eer Almanlar Slav toprana ayak basmaya cesaret edecek olurlarsa onlarn uzlamaz

dman olurum; Posen'e, Polonyallarla Almanlarn, Rusya'ya kar bu gayritabii birliine btn gcmle direnmek iin gidiyorum. "Ama Polonyallar, Rusya'nn iktidaryla tek balarna baa kabilirler mi?" Tek balarna deil, dier Slavlarla birlik halinde, zellikle Polonya Krallndaki Ruslar kazanmay baarrsam. "Neye dayanarak bu umudu besleyebiliyorsunuz? Ruslarla herhangi bir balantnz var m?" Hayr yok; tek umudum, propagandada ve u anda tm dnyay kaplayan devrim ruhunda.

Bu, Bakunin'in o zamanki dnce yapsnn makul ve doru bir tasviridir. Muhtemelen, Nikola'nn yardmn salamak iin, Rus patriyotluunu ve eer hedeflerine hizmet ediyorsa pekl kullanmaya hazr olduu Almanlarla ittifaktan haz etmeyiini abartm olabilir. Fakat, iine girdii macerann hesapszl ve pervaszl konusunda kesinlikle hibir abartma sz konusu deildir. Giritii kampanyada ne bir plan, ne de mttefiki vardr.166

*
s. 160

Alman topraklarndaki ilk dura Frankfurt'tu. Nisan'n ilk gn, bir Alman Ulusal Meclisi toplamak iin hazrlk yapan profesrlerin, gazetecilerin ve liberal politikaclarn, gya n Parlamento denen kendi kendini yaplandran meclisinin kk bir oturumu srasnda geldi. Yannda, Herwegh tarafndan Alman demokratlarnn birouna yazlm tavsiye mektuplar da getirmiti. Dierlerine, Meclis yelerinden
166

Sobranie, ed. Steklov, iv. 129; Pfitzner, Bakuninstudien, s. 56.

Karl Vogt tarafndan tantrld. Burada da herkes istim stnde grnyordu. Fakat n Parlamentonun cumhuriyeti ve devrimci kanad, lml liberaller tarafndan fena halde yenilgiye uratlmt. Bakunin, "bu yeni Babil kulesinde, birliin zerresine bile" rastlamamt. Mainz, Mannheim ve Heidelberg'e bir yolculuk yapt. Brksel'den kendisine yollanacak eyalar beklemek zere Kln'de (orada hl devrime ilikin bir iaret yoktu) kasvetli birka gn geirdi. 21 Nisan 1848'de, Berlin'e ulat.167 Bundan birka gn nce, Berlin'deki Rus Konsolosu, Prusya Hkmetini, bir Rus ajitatr olan Mihail Bakunin'in, Polonya'da devrimi krklemek zere, Berlin zerinden Posen'e gidecei konusunda bilgilendirmiti. ok nazik bir and. 18 Mart'tan beri, Prusya otoriteleri, kamuoyunu yattrmak ve devrimi durdurmak iin, ou biimsel, ok az gerek olmak zere tavizler verme politikas izlemekteydi. Prusya otoriteleri, demokratlardan holanmyordu, ancak onlarn, konuma zgrlne sayg gsterilmesi ynndeki basklar dolaysyla elleri kollar balanmt. Polonya sorunu, zellikle mklat yaratyordu. Prusya Hkmeti, ilk coku annda kendini, bir zerk Polonya blgesi kurulmas iine kaptrmt. Fakat blgenin snrlar belirsiz kald ve Polonya Ulusal Komitesi, en lml Prusyallarn bile ar bulduu taleplerini belirledi. s. 161 Bu gibi eitli skntl durumlar, Berlin'de beklemekte olan Bakunin'e son
167

Sobranie, ed. Steklov, iii. 297-9; iv. 130; Materiali, ed. Polonsky, ii. 44; Pfitzner, Bakuninstudien, s. 56.

derece ar biimlerde yansd. Oraya varnn ertesi gn, Herwegh'in varlkl kaynpederi Siegmung dnda kimseyi ziyaret etmeye zaman bile bulamadan tutukland. Polis efi Minutoli, Bakunin'den, Posen Grand-Dkl'ne gitmeyeceine dair eref sz vermesini istedi ve ona, eer bu sz verirse, Polonya propagandas asndan, Prusya'ya kar deil, Rusya ve Avusturya'ya kar ayn ekilde aktif olan Breslau'ya serbeste gidebileceini bildirdi. Bakunin bu koullar kabul etti. Kendi pasaportuna polis tarafndan el kondu. Fakat Lonard Neglinski'nin pasaportu, dlen bir kaytla birlikte geri verildi. "Leipzig ya da Posen Grand-Dkl iin geerli deildir"; ayrca, Prusya tabiyetinden Simon adna bir baka pasaport daha temin edildi. Bylece, yolcunun kimliini iyiden iyiye deitirmi olan Minutoli, Rus Konsolosuna, Rus ajitatr Mihail Bakunin hakknda verilen bilgileri deerlendirip Berlin'e gelir gelmez kendisini tutukladklarn, bir muhafz eliinde gerisin geri Kln'e yolladklarn bildirdi. Ayn zamanda, durumla bizzat ilgilenen Fransz Konsolosuna, Bakunin'in, "hibir ekilde kendi lkesinin otoritelerine teslim edilmeyeceine ilikin" garanti verildi.168 s.162 Bu srada Bakunin, aslnda, muhafz eliinde, Berlin'den, polisin kendisinden ayrlaca Leipzig'e doru yola kmt. Orada yirmi drt saat mola verip Ruge'u ziyaret etti. Ruge o srada bir seim
168

Sobranie, ed. Steklov, iv, 130-31; Herzen, ed. Lemke, xiv. 651; Materiali, ed. Polonsky, ii. 40, 82, 151; Pfitzner, Bakuninstudien, ss. 56, 58; Circourt, Souvenirs d'une Mission Berlin, ii. 77.

mitingiyle meguld, Frankfurt'taki Ulusal Meclise delege seilmek iin seim propagandas yrtyordu. Bakunin onu, kabaca bir tavrla, "bir ie ampanya imeye ve seimi falan, kim gnllyse onlara brakmaya" davet etti. Seimle hibir ey olmazd - "belagatn geerli olduu tek bir topluluk vard, baka hibir yerde gemezdi bu." Ruge yar yarya dirense de ona ayak uydurdu. O akam Hotel de Pologne'de geirdiler. Bakunin, Franszlardan hayal krklna uradn, Almanlardan hibir ey beklemediini, umudunu, dounun afana baladn anlatt. Ruge onu huzursuzca dinledi; orada oturmu iki ierlerken, Ruge'un adaylnn dtne ilikin bir mesaj geldi. Bakunin buna sevindi ve "biz Slavlarn devriminin yolda olduuna" ilikin yeminler etti. Ruge, "bu Sakson filistenlerinin nankrln" o zaman bol bol detecekti onlara. Ertesi sabah Bakunin, Breslau'ya doru yola kt.169 Aslnda, Bakunin'den daha az cokun birisi asndan, douya gvenmek iin, batdakinden daha fazla hayal krkl yaratacak nedenler sz konusuydu. Bakunin, Mays ayn Breslau'da hayal krkl ve durgunluk iinde geirdi. Baden'de, Nisan sonunda, bat Almanyal devrimciler, hkmete bal asker birlikler tarafndan ar bir yenilgiye uratldlar, onlara yardma gelen Herwegh'in Alman lejyonu bozguna urayp dald. Almanya'da kimse konumaktan baka bir ey yapmyordu. Frankfurt'taki Ulusal Meclis, olmayan Alman Federasyonu iin iki yzl bir anayasa tasla hazrlamaya giriti. Bakunin, Alman devriminden hibir zaman ok fazla umutlu olmamt. Fakat Paris'ten gelen haberler fena halde umut krcyd. Geici hkmet,
Pfitzner, Bakuninstudien, s.57; Ruge, Briefwechsel, ii. 43-5.
169

btn dzen kurumlar gibi muhafazakr bir ynelime girmi ve Hotel de Ville'nin nndeki ii gsterisini datmak iin asker birliklerini kullanmt. Posen GrandDkl'ndeki Prusya-Polonya balay, Polonyallarn ackl bir ekilde, "drdnc blm" diye tanmladklar, zerk blgenin snrlarnn belirlenmesi konusunda Prusya ile zerk blge arasnda kan anlamazlk sonucu sona erdi. Devrim dalgas gzle grlr bir ekilde inie gemiti. stelik bu dalga, Rusya'nn yaknlarna bile sokulamamt. s. 163 Bakunin'in Breslau'daki kendi durumu da umutlarna ve hedeflerine uygun deildi. Avusturya, Rusya ve Prusya Polonyasndan aa yukar eit uzaklkta olan Breslau, ayaklanma eilimindeki Polonyallarn toplanma yeri olarak biilmi kaftand. Mays 1848'de, buraya Almanya'nn her yerinden, Paris'ten, Londra'dan, hatta Polonya'dan Polonyallar t. Polonyal liderler, onlar, Rusya Polonyasnda isyan kartmak amacyla bir komitenin faaliyette bulunduu Cracow'a yollamay planlyordu. Fakat onlar da, bu kampanya iin herhangi bir somut plandan yoksun olmak bakmndan Bakunin'den farkl bir durumda deillerdi. Hem silah, hem de para bakmndan durum parlak deildi; btn bir ay verimsiz tartmalarla geip gitti. Ayrca, dtan ne kadar vgler yadrrlarsa yadrsnlar, Polonyallarn Bakunin'e kar gvensizlik iinde olduu akt. Breslau'da bir Rusun oturup, durmadan devrimden sz etmesi, yeterince kuku vericiydi; onun bir casus olduu sylentileri bir kere daha ortalkta dolamaya balad. Bakunin yalnz

ve arkadaszd. Rusya'ya geri dnmekte olan Maria Poludenski'den gelen sitem dolu bir mektup ve Bakunin'in, "muazzam bir uurumla ebediyen ayrldklarna" ilikin yazdklar da, bu skntl ortama katkda bulundu.170 Yalnzca Avusturya'da devrim hl ilerleme halindeydi; doal olarak Bakunin'in dncesi gneye yneldi. 15 Mays'ta Viyana'da yeni bir halk ayaklanmas oldu ve mparator Ferdinant, Innsbrck'e ekildi. Macaristan, gerek anlamda bamsz oldu. mparatorluktaki Slavlar huzursuzdu. Jellacic, Hrvatlar, Macar efendilerine kar ayaklandrd. Prag'da, geici hkmetin fonksiyonlarn yerine getirmek zere bir ek Ulusal Komitesi kuruldu. Daha ilerici konumdaki ekler, hl daha nemli hedeflerde srar ediyorlard. Alman Ulusal Meclisi daha nce kurulmutu. Slavlar iin bir araya gelmenin zamanyd. Bir ek komitesi, Mays sonunda Prag'da toplanacak bir Slav Kongresi iin genel bir arca bulundu. Slav birlii, Bakunin'in ufkunda uzun zamandan beri belli belirsiz yzen bir grt. Breslau'nun kasvetli ortamna bu fikir parlak bir k huzmesi gibi dt. Derhal Prag'a doru yola kt ve 3 Haziran gn Kongrenin al toplantsna yetiti.

*
s. 164

Kongre, Bohemya topland. Kongrenin

170

Ulusal Mzesinde bakan, Ulusal

Sobranie, ed. Steklov, iv. 131-2; Materiali, ed. Polonsky, i. 40; Herzen, ed. Lemke, xiv. 135; Circourt, Souvenirs d'une Mission Berlin, ii, 7, 88.

Komitenin yesi, ek tarihisi Palacki'ydi. Delegeler, 340 gibi nemli bir sayya ulayordu. Bunlarn te ikisinden fazlas ek ve Slovak't; kongrede krk Gney Slav, altm Polonyal ve Ruthene bulunuyordu. Slav rknn en byk blm, yalnzca, kendi lkesinden dlanm Mihail Bakunin ve Rus snrndaki Avusturya vilayeti Bakuvina'dan gelen, Eski Mminler Ortodoks tarikatna mensup Miladorov adl bir papaz tarafndan temsil ediliyordu. Delegelerin byk ounluu ulusal kostmler giymilerdi, Prag'n ek burjuvazisi de bu olayn erefine ayn ekilde giyinmiti, eletirel bir Alman gzlemciye gre, tarihi ehir, bir ark kervansaraynn renkli, barbarca grnmne brnmt. Uzaktan gelen delegeler, yerel Slav taraftarlarn evlerinde kalyorlard, Bakunin, patriyotik bir ek biracnn evinde konuk oldu.171 Prag Kongresi, Bakunin'i, ondokuzuncu yzyl politik romantiklerinin kararl bir ekilde ihmal ettikleri, milliyetilikle demokrasi arasndaki temel blnmeyle ilk kez yz yze getirdi. Blnme, zellikle karmak ve keskindi. Alman topraklarnn her yannda demokrasi ve milliyetilik hep el ele olmulard. Viyana'da slenmi devrimciler de dahil, Alman demokratlar, ateli pan-Almandlar. Slav emellerine herhangi bir sempatileri yoktu ve Bohemya sorununda, byk bir Alman nfusu barndrmas ve geleneksel Alman kltr nedeniyle burann Alman Konfederasyonunun iinde yer alacan dnyorlard. Bu yzden, Almanlar ve ekler, bu hayat konuda bandan beri anlamazlk halindeydiler. Daha dou taraflarna gidildiinde de benzer bir durum
Nikolaevsky, Germanoslavica (1931), No. 2, ss. 3034; Materiali, ed. Polonsky, ii. 152.
171

vard. Habsburglarn boyunduruundan kurtulan Macarlar, tebalar durumundaki Slovak ve Hrvatlarn ulusal emellerini tanmak niyetinde deillerdi; Slovaklardan ve Hrvatlardan blnen Macarlar ynetmek konusunda, Almanlar ve ekler arasnda ayn keskin antipati sz konusuydu. s. 165 Bu koullarda, Slav milliyetileri, hem Almanlar, hem de Macarlar yeminli dmanlar olarak gryorlard; Alman ve Macar demokratlar Habsburg mparatorluuna kar ayaklandndan beri, Slavlarla Habsburglar arasnda uyumsuz bir ba kurulmutu. Slavlar, Avusturyallarn, Almanlardan "daha iyi" olduunu syleyecek noktaya kadar gitmilerdi. Prag'daki ek Ulusal Komitesi, Innsbruck'daki mparator Ferdinand'a imdiden bir heyet yollamt; ek liderleri, Almanlarn deil, Slavlarn (zellikle eklerin) egemen partner olaca bir Avusturya mparatorluunun yeniden biimlendirilmesine ilikin hayaller kurmaya balamlard. Birka ay sonra, Habsburglarn sadk bendesi Hrvatlar, Macar demokratlarnn ayaklanmasn ezdiler. Habsburg mparatorluunun sarslan yaps iinde, demokrasi ve Slav milliyetilii kart gler olarak ortaya kmlard.172 Slav Kongresinde karlalan sorunlar, eer davet, ilk bata dnld gibi Avusturya Slavlaryla snrl tutulsayd az ok zlebilirdi. Fakat davet, dier Slavlar, Polonyallar, Srplar, Karadallar ve
Nikolayevsky, Germanosloavica (1931), No. 2, s. 308.
172

Mihail Bakunin'i kapsayacak ekilde geniletilince, fikir karkl ve atmas, iinden klmaz bir hal ald. Polonyallar iin, demokrasiyle milliyetilii bir araya getirmekte bir zorluk sz konusu deildi, onlar da Bakunin gibi, kurtulularn, Rus mparatorluunu ykacak bir devrimde gryorlard. Trkiye Slavlar ise, zgrlklerini kazanmak iin, tam da Polonyallarn ykmaya alt Devletin mdahalesi dnda bir yol grmyorlard. O srada, Polonyallarn ve Bakunin'in bir fikirde, Srplarn ve Karadallarn dier fikirde olduu, Slav sorununun odak noktasn oluturan Rus sorunu karsnda, Kongrenin ounluunu tekil eden Avusturya Slavlar, tamamen kaytsz kaldlar. s. 166 Bakunin, Prag'a, yeni bir devrim fidelii bulmak umuduyla gelmiti. Tm faaliyetlerine yeni bir yn vermesine yol aan gayet farkl bir ortam buldu. Paris'te Polonyallar kefetmiti. Prag'da, geni Slav ailesinin geri kalann kefetti. tiraf'da anlatt gibi, Slav yrei hzla arpmaya balamt. Slavlarda, "artc bir yenilik ve Almanlarla karlatrlmayacak lde bir doal zek ve enerji" bulmutu. Onlarn, kendisininkine fazlasyla benzeyen "ocuka cokusundan" etkilenmiti. Palacki'nin kendisi, Bohemya tarihini, Slavlar ve Almanlar arasndaki uzun sreli bir egemenlik mcadelesi olarak tasvir etmekle ek milliyetiliinin temellerini atmt. Bakunin, Almanlardan, Almanlara ilikin her eyden nefret etmenin, iyi Slav olmann almeti farikas olduunu ve bunun, Slav kardeliini salayacak imento grevini

yerine getirdiini kavramt. Eski bir Alman arkada, onu, Slav kardelerinin bir ortak dilden bile yoksun olduklar rahatsz edici gereiyle inelediinde, byk bir inanla, Elbe'den Urallara, Adriyatikten Balkanlara kadar tm Slavlarn, "zahrabte niemce!" ("Almanlar alaa edin") deyiini anladklarn belirtmiti. Bakunin, bu yeni duygularn nceki inanlaryla uyumlu olmadn kabul etmemitir. Slav patriyotu olmas, bir demokrat olmaktan vazgemesi anlamna gelmiyordu. Prag'da, nnde iki grev duruyordu; tek bir pan-Slav ideal iindeki Slav milliyetiliinin ayrlklarn, zaman zaman atmalarn kaynatrmak, sonra da bu ideali demokratikletirmek.173 Kongre, seksiyon ya da komisyona blnd: Polonyallarn, Rutheneslerin ve Ruslarn oluturduu kuzey; eklerin ve Slovaklarn oluturduu bat; ve gney Slavlarnn muhtelif gruplarnn oluturduu gney. Bakunin, kuzey seksiyonunun sekreteri ve gney seksiyonuna kuzey seksiyonunun grlerini izah edecek heyetin yelerinden biriydi. Hem kuzey, hem de gney seksiyonlarnda, hem de Kongrenin genel toplantsnda konumalar yapt. Bu konumalarn hibiri elimizde yoktur, ancak tiraf'da bunlar uzunca zetlemitir. Slavlarn birlemesinde srar etmi ve onlarn "blgesel karlarn" tamamen bir kenara atmtr. ekleri, Slavlarn yardmyla gcn yeniden kazanacak Habsburg mparatorluunun, Slavlarn bamszlnn salanmasyla bir daha katiyen ilgilenmeyecei konusunda; Gney Slavlarn, Polonya'da Slavlar ezen ara yardmc olmamalar konusunda uyarmtr. Slavlar, Rusyasz (Rusya kendi zgrln
173

Sobranie, ed. Steklov, iv. 132-3; Nikolaevsky, Germanoslavica (1931), No. 2, ss. 305-6.

kazanncaya ve Polonya'ya zgrln verinceye kadar) ve Avusturya'ya kar birlemeliydiler. Rus devrimi ve Avusturya mparatorluunun yklmas, Bakunin'in ngrsne gre, Slav kurtuluunun 174 vazgeilmez iki kouluydu. s. 167 Pan-Slav birlii fikri, Bakunin tarafndan ilenip Kongreye sunulan ve sonradan basnda yaymlanan belgede ortaya konmutur. Yeni Slav Politikasnn Temelleri'nde, psikolojiden olduka habersiz bir ekilde, Slavlarn uzun sredir basknn kurbanlar olduklar iin bakalarna bask yapmayacaklarn izah etti. "Yeni politika" diyordu, daha sonraki anarist fikirlerini haber verircesine, "bir Devlet politikas deil, bir halk politikas, bamsz, zgr Slav bireylerin politikas olacaktr." zgr ve Federasyonunun Temelleri, bamsz Slav halklarnn en st organ olacak ve Slav halklar arasndaki atmalarda ve Slav olmayan uluslarla Slavlar arasndaki ilikilerin ynlendirilmesinde karar verecek "Slav Meclisi" iin baz ltler getiriyordu. Slav Halklarnn Yaplanmas, Bakunin'in demokratik inanlarnn ifadesiydi. Slav halklarnn "yeni yaam", Fransz Devriminin klasik ilkesi zerinde kurulacakt - "herkese eitlik, herkese zgrlk ve kardee sevgi." Serflik, kast sistemi, aristokrasi ve imtiyaz, Slavlar arasnda kendilerine yer bulamayacaklard. Bu ilkelerin yerine getirilip getirilmediini gzlemlemek, Slav Meclisi'nin ii olacakt. Byk emeller peinde koan bu nerilerin
174

Sobranie, ed. Steklov, iv. 138-41.

Kongrede tartlp tartlmad konusunda bir netlik yoktur. Ancak bunlarn kongrece kabul edilmedii kesindir. Bakunin dnda tek bir kongre yesi yoktu ki, bunlara drste imzasn atsn.175 Aslnda, Prag Kongresinde tek bir belge yaymland - Avrupa halklarna manifesto. Bakunin, bu belgenin hazrlanmasnda, bakan Palacki'nin yardmclna seilenlerden biriydi. Bir Alman arkadana, "Frankfurttaki ar Sol'un programndaki kadar demokratik bir Avrupa halklarna manifesto hazrlyoruz," demiti. Bakunin ve Polonyal arkadalar tarafndan ileri srlen ilk taslak, bu tanmlamaya gerekten de yant verecek nitelikteydi. Fakat, Palacki'nin becerikli kaleminden kan niha metin, devrimin, hatta demokrasinin en ufak bir izini bile tamyordu. Metin, Rus-Polonya atmasn yattrmak ve Trkiye Slavlarnn kurtuluu iin Avusturya mparatorluunun bir zgr halklar federasyonuna dnmesine ilikin sofuca umutlarn dile getiriyordu. Bu metin, Kongre tarafndan, 12 Haziran 1848 Pazartesi gn oybirlii ile kabul 176 edilmitir. s. 168 Fakat bu kamusal faaliyetler, Bakunin'in Prag Kongresi srasndaki enerjisini tketememiti. Kongre, onun umutlarn tatmin edecek en nemsiz eydi, umutlarn yerine getirecek dier aralar byk bir hrsla aratrmaktayd. Bakunin, niha hedefi olan Rus devrimini bir an bile gzden karmamt. Kongrede Rus snrndan bir
Sobranie, ed. Steklov, iii. 300-305. Nikolayevsky, Germanoslavica (11931), No.. 2, s. 308.
176 175

papazn bulunmas nne geilmez bir "gnaha" davetti. Eski Mminler, iki yzyl boyunca, kesintili de olsa bask ve zulmle yz yze gelmi, arla ve Ortodoksiye kar mcadeleyi srdrmek asndan Ortodoks Kilisesinin en nemli muhalif tarikatyd. Bu tarikat, Rusya'daki kendiliinden ve yerli bir muhalefet hareketini temsil ediyor, devrimci propaganda iin doal bir alan salyordu. Ancak Milodradov'un "tam bir Rus serserisi ve dolandrcs" olduu ortaya kt. Bakunin'in paras yoktu ve ksa srede, Milarodov'un devrim davasna karlksz hizmet etme eiliminde olmadn anlad. Dier merkezlere yneldi. Onunla kafa dengi olan Kongre yelerinden bazlarn Slovaklardan, Moravyallardan, Hrvatlardan ve Srplardan oluan bir avu insan- buldu ve onlar, devrimci hedefleri gerekletirmek amacyla gizli bir topluluk biiminde rgtledi. Bu, daha sonralar Bakunin'in ba tutkusu haline gelecek saysz gizli kapakl topluluk kurma giriimlerinin ilkiydi. Fakat bunun, o anda kurulmasnn dnda baka bir nemi yoktu. Gerek bir varlk deildi ve Kongrenin sona ermesiyle birlikte bu topluluk da sona erdi. Son olarak, Bakunin, Kongreye uzak duran ve fikirleri, ona, Palacki ve arkadalarndan daha yakn gelen baz gen ek demokratlaryla tant. Bunlardan -Arnold, Sabina ve Joseph Fric - nmzdeki sayfalarda yeniden ortaya kacaklardr.177 s. 169

177

Sobrania, ed. Steklov, iv. 137-8, 158; Materiali, ed. Polonsky, ii. 114, 125, 128.

Palacki'nin manifestosunun kabul edildii 12 Haziran'daki oturum Kongrenin sonuydu. Ayn gn, Prag'da bir ayaklanma patlak verdi. Bu, Kongrenin yol at heyecan davaya ek bir katkda bulunmu olsa da, Kongreden tamamen bamsz bir ek renci ve ii rgtnn iiydi. Bakunin, tiraf'da, ayaklanma arifesinde "kark ve belirsiz" bir atmosfer olduunu iittiini ve "dierleriyle birlikte", rencileri umutsuz bir giriimden vazgeirmek iin gayret sarfettiini belirtmektedir. Bunun doru olup olmad bilinmemektedir, ancak Bakunin'in bu ayaklanmann kkrtcs ve rgtleyicisi olduuna ilikin sonradan tedavle srlen dier bir versiyona inanmak iin ortada bir neden yoktur. Ancak, isyan balayp, Kongrenin dier yeleri korku iinde evlerine dalrken, Bakunin'in btn kalbi ve ruhuyla kendini kavgann orta yerine att da bir gerektir. Ayaklanma balaynca, Bakunin'in yerinde oturmadn tahmin etmek zor deildir. nsanlara cesaret vermek iin barikattan barikata kotu ya da isyann komuta merkezi Clementinum'da, nnde Prag'n plan, oturup, liderlerle stratejiyi tartt. Bu olay, isyanclarn bo umutlara kaplmalarna yol aacak lde srd, hatta bir devrimci hkmetin kurulmas bile sz konusu oldu. Fakat General Windischgrtz birok sadk Slavn da ilerinde yer ald ok sayda asker birlie sahipti ve gllelerini kullanma frsatn da geri evirmedi. 16 Haziran'da, kent merkezi bombaland, bir ya da iki ev ate ald ve isyanclar kaytsz artsz teslim oldular. O zaman, ancak o zaman Bakunin, kap kurtulmann yoluna bakt ve Breslau'ya sa salim vasl oldu.178
178

Sobranie, ed. Steklov, iv. 158; Materiali, ed. Polonsky, ii. 695; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. Iv-Ix.

Bakunin, Breslau'da ksa sre kaldktan sonra Berlin'e gitti; her yerde hazr ve nazr Mller-Strbing'le ayn evi paylaarak 1848 yaznn geri kalan ksmn orada geirdi. Prusya bakentinde alt yldr oturmakta olan Mller, Bakunin'i, yeni Alman felsefeciler ve politikaclar kuayla tantrd. Ama Bakunin artk 1842'deki cokusundan syrlmt. Birbiri ardndan gelen, Fransz, Alman ve Slav devrimlerinin yaratt hayal krkl, zerinde byk bir arlk yaratmt. Berlin'deki demokratlar olduka rkek bir kuakt, reaksiyonun stn gleri tarafndan kolayca sindirildiler. "Resm devrim," diye yazyordu Bakunin, Herwegh'e, resm reaksiyona antrmada bulunarak,"budalalk ve ie yaramazlk iindedir." Alman devrimi, "kendilerini gerek insanlarn yerine koyan hayaletlerin muharebesi" olmutu. Bakunin, Avusturya Slavlarndan da ok memnun deildi. sveli arkada Frbel, ona Viyana'dan, "burada Almanlar demokrat, Slavlar ise, demokrasinin dmanlar olarak ortaya kyorlar," diye yazdnda, Bakunin, bunu yarm azla inkr edebilmiti ancak. Dnceleri gittike daha fazla, daha fazla, doduu topraklara ynelmekteydi. Ona ok sayda Rusla ilikisi olduunu ve Slavlarn kurtuluu zerine Rusa yazlm bir manifestonun 10.000 adet basldn (bunlarn hibiri sahiplerine ulamamtr) syleyen Varnhagen von Ense'yi ziyaret etti. Bakunin'in sarsntl ruh hali iinde, akp giden hayat gibi gittike daha akc ve artc hale getiren o masum ka hayallerine sarlmak rahatlatc oluyordu. Bu

hayaller genlik gnlerindeki gibi, bu iflah olmaz romantiin, inat ve istenmeyen realiteden kap snd hayal dnyasn oluturuyordu.179 s. 170 Bakunin, toplumsal bakmdan olduu kadar, kiisel bakmdan da ktmserlik iindeydi. Frocon tarafndan kendisine verilen 2000 frank, uzun sre nce suyunu ekmiti. deyemedii kiralarna karlk eyalarna el koyan evsahibesine borlanmt. Devrim davas iin yapt tm hizmetlere ve fedakrlklara ramen, Rus devletinin casusu olduu yolundaki eski iftira arkas sra onu izliyordu. 6 Temmuz 1848'de, bu iftirann basl olarak piyasaya srld gazete, Karl Marx'n Neue Rheinische Zeitung'undan bakas deildi. Gazetenin Paris muhabirinin George Sand mahreli haberine gre, George Sand, geenlerde Paris'ten snrd edilen Mihail Bakunin adl Rusun, Rusya'nn aleti olduuna ilikin belgelere sahipti. O gne kadar, esas olarak Polonyal merkezlerde azdan aza el altndan dolaan bu sylenti, bylece, Alman demokratlarnn en yaygn okunan yayn organ araclyla aka iln edilmi oluyordu. Breslau'da bulunan Bakunin, yerel gazetenin stunlarnda infialini ifade etti; George Sand'a yazarak, kendisiyle ilikilendirilen haberi yalanlamasn rica etti. Neue Rheinische Zeitung, hem Bakunin'in kendi reddiyesini, hem de George Sand'n onlara yollad yalanlamay yaymlad. Gazete, bir lde aldrmaz bir havada, George Sand'n
179

Sobranie, ed. Steklov, iii. 316-17, 320-23; Varnhagen, Tagebcher, . 174.

mektubunun, "olay mkemmel bir ekilde akla kavuturduunu," ekledi; bylece bu srarl iftira bir kere daha dinlenmeye ekildi. Basna yazlm daha baka protesto mektuplarna ilikin taslaklar sonradan Bakunin'in evraklar arasnda bulunmutur. Fakat bunlar ne tamamlanm, ne de herhangi bir yere yollanmtr.180 s.171 Bu olay, yllar sonra, Bakunin ve taraftarlarnn Marx'a kar garezkr sulamalarndan birini tekil etmitir. Bu konuda Marx'n aklanmas gerekir. Bu gibi konularda, Neue Rheinische Zeitung, ancak ada politik basn kadar titizdi. Haber, inandrc aklamalarla Paris'ten gelmiti. Marx, Bakunin'i ok yakndan tanmyordu. Ruslar her zaman anlalmaz insanlar olmulard ve ou casus olarak biliniyordu. Hikye doru da olabilirdi, yanl da. Marx iddiay da basmt, yalanlamalar da. O, grevini yapmt. Bu dnemde Bakunin de ona kar zel bir dmanlk gelitirmemiti. Marx, Austos sonunda Berlin'deydi ve yine Eyll'n ilk yarsnda Viyana'ya gidip gelmiti. Bakunin'in gnlne bakldnda, belki birden fazla bulutuklar ve dosta sohbet ettikleri anlalmaktadr. 1871 ylnda Bakunin tarafndan anlatlan bir hikyeye gre, o, Marx' o srada uyarm ve kendisinin, her yesi, ondan alacaklar bir emirle cinayet ileyecek kiilerden oluan bir gizli cemiyetin ba olduunu sylemiti, bunlarn Bakunin'in daha sonralar birok

180

Sobranie, ed. Steklov, iii. 305-14; iv. 185; Pfitzner, Bakuninstudien, ss. 76, 91.

zamann harcayaca melodramatik kurgu dnyasna ait olduuna kuku yoktur.181 Eyll aynn ortasndan itibaren, her zamankinden daha merhametsiz Rus ajanlar bir kere daha Bakunin'in peine dtler. ddiaya gre, Bakunin, iki adama, Rusya'ya gitmeleri ve ara suikast yapmalar iin rvet vermiti. Prusya otoriteleri, Rus Eliliinin haberi olmad srece Bakunin'in orada kalmasna gz yummaya gnllydler. Fakat imdi Rus Hkmetine kar ykmllklerinden daha ok sorumluluk duyuyor, kendi radikallerinden, be ay ncesine gre daha az korkuyorlard; artk bu uygunsuz yabanc ajitatre daha az seremoni gsterebilirlerdi. Bakunin tutukland ve evraklar arand, geri Bakunin'in itirazna ramen, iyiniyetli Mller-Strbing onun adres defterini daha nceden yakma becerisini gstermiti. Rus Elisine, ele geen mektuplamalarn, Bakunin'in Alman demokratlaryla ve Polonyal gmenlerle ilikilerini ortaya koyduu, ancak Rusya'ya ilikin herhangi bir ey ele geirilemedii bildirildi. Fakat bu da Bakunin'e yardmc olmad. Herhangi bir aklama yaplmakszn Prusya topraklarn terketmesi emri verildi kendisine. 22 Eyll' 23'ne balayan gece yola kt; birlikte yolculuk yapt bir hanmefendiden makas dn alarak sakallarn kesti ve Breslau'ya farketilmeden girebildi. s. 172

181

Sobranie, ed. Steklov, iii. 319 (Steklov tarafndan "Carriere" olarak yeniden retilen bu ismin, Dresden'de bulunan Staatsarchiv'deki orijinalinde net olarak "Marx" olduu grlmektedir); Materiali, ed. Polonsky, iii. 303.

Seilen motif akt. Bakunin, bir kere daha, Breslau'nun, doudaki ileriye dnk operasyonlarn karargh olarak kullanlacan umut etmiti. Prag Kongresinden beri, muhtemelen devrimci amalarla ona para bile gnderen Lukasiewiz adl Crakowlu bir Polonyalyla temas halindeydi. Bakunin'in, Prag'da tant Slovak liderlerden biri olan Stur, onu srarla Slovakya'ya aryor ve "Karpatya'da bir yerlerde" bulumalarn neriyordu. Rusya Polonyas snrndaki Silezya zerinde bulunan Myslowitz adl kyde, Breslau'daki Polonyallarla, Rusya Polonyas'ndaki Polonyallar arasndaki gizli haberlemeyi yrten Anna Lissowska adl esrarengiz bir ahs yayordu. Mihail'in ilk projesi, Breslau'ya varnca Myslowitz'i ziyaret etmekti. Fakat bu yolculuk iptal edildi ve tutuklanmasndan sonraki soruturma srasnda Bakunin, Myslowitz'e gittiini ve Anna Lissowska'y duyduunu kesinlikle inkr etti. Eer Rus snrnn te yanndaki devrimcilerle gerekten temas kurduysa, Bakunin, hemen hemen hayatnda bir defalna, izini gizlemeyi baarmt. Bu tr balantlar eviyle temasa gemesini salamamt ve Napolyon'un hizmetinde bulunmu, o srada ise kendisine Prusya Polonyallar ile Paris Polonyallar arasnda arabuluculuk yapma misyonunu bimi bir Polonyal kulakesik olan Kont Skorzevski ile bulumas dnda, Breslau'daki ksa sreli kal srasnda bu konuda herhangi bir ey yaptna ilikin bir kayt yoktur. Gizli bir iaretle Bakunin'in Mason kardeliinden olduunu anlayan Skorzewski, onu yerel locayla tantrd, Paris'ten, onun yllk Grand Orient yeliini gsteren sertifikay getirtmeyi stlendi ve Bakunin'e, "gerekli zellikleri kazanp", kendi yerine loca bakan olmas iin srar etti. Fakat btn bunlar ksa

srede unutuldu. Bakunin'in oraya varnn zerinden bir hafta gemeden, polisin kimliini tespit etmesi, btn entrika ve umutlarna son verdi. Eer Prusya topraklarnda daha uzun sre kalmaya devam edecek olursa, Rus Hkmetine teslim edilecei konusunda resmen uyarld. Belika'ya gitmesi iin kendisine bir pasaport verildi. Ama o, umut verici devrim sahnesinden durgunlua ve belirsizlie doru bir kere daha krek ekme dncesine katlanamazd. 8 Ekim 1848'de Dresden'e hareket etti. Burada, Rus Hkmetinin onun snrd edilmesi ynndeki talebi 1844 yl gibi eski bir tarihe kadar uzanyordu, bu yzden krk sekiz saat iinde ehri terketmesi istendi. Her taraftan kuatlan Bakunin, en sonunda, Prusya ve Sakson kararlarnn gemedii, Prusya blgesindeki, etraf evrili bamsz bir devlet olan Anhalt Hollandas'ndaki Koethen adl kk kasabaya snd.182 s.173 Anhant'n politik stats, Koethen'i, o srada, Prusya otoritelerinden kaan politikler iin gvenilir bir liman haline getirmiti. Bakunin orada, Berlin'den eski arkadalaryla karlat ve dierleriyle gizlice haberleti. Orada, Leipzig, Berlin ve Dresden'de, demokratlarla birlikte srekli, gizemli komplolar dzenleyen ve dolaysyla Bakunin'in kendisine yakn bulduu Enno Sender adl gen bir yerel isyanc vard. Fakat buras, ciddi politik faaliyetler iin ok
182

Sobranie, ed. Steklov, iii. 308, 323-5, 538; iv. 164; Materiali, ed. Polonsky, ii. 51, 83, 94, 101-4, 160, 686; Pfitzner, Bakuninstudien, ss. 52-5, 78-9; Circourt, Souvenirs d'une Mission Berlin, i. 366; ii. 138-40.

kk ve izole bir yerdi. Elbe ve Saale arasnda bulunan ve Harz dalarnn douya uzanan silsilelerinden ok uzak olmayan bu yer, Bakunin'e, sekiz yl nce Rusya'dan ayrldndan beri grmedii kr yaamnn neesini hatrlatyordu. Bir gazeteci ve yaync olan Keil, onu Koethen'de ziyaret etti ve dizine oturttuu kk bir kz ocuuna, Rusya'daki kendi ocukluunun, erkek ve kz kardelerinin masallarn anlatrken resmini ekti. Bir ondokuzuncu yzyl uluslararas devrimcisinin hayat kasvetliydi ve yasaklarla doluydu. Bu hayat, politik faaliyetlerin merkezletii byk kentlerde geerdi. Bu, otoritelerin grevlileriyle tam bir ke kapmaca oynamay gerektirirdi. Eer Bakunin, dikkati baka yere ekmeye alrsa, onlar, bizzat kendisinin ya da arkadalarnn alma belgelerindeki ya da mektuplamalardaki izlerinin peine derlerdi. Bu yzden, Koethen'deki bu sonbahar haftalarnda, onun arkadalaryla birlikte krsal alan arnlayp,'"tavan ve dier vahi hayvanlar" avladn kaydetmek ho olacaktr. Bu srada, belki de ayn zamanda, alt ay sonra tutuklandnda evraklar arasnda bulunan tm belgelerin en nemlisini yazmaktayd - bu, daha nceki blmlerden birinde sz edilen erotik bir romann fragmanyd.183 s. 174 Fakat, dinlenmeyi zorlayan bu gnlerde bile, Bakunin'in alkantl beyni huzur iinde deildi. Hl, Slavlarn, Almanlarn, Macarlarn ve devrimin zlmemi problemleri zerinde gezinmekteydi.
183

Sobranie, ed. Steklov, iv, 164-6; Nikolaevsky, Katorga i Ssylka (1930), Nos. 8-9, s. 112; Pfitzner, Bakuninstudien, ss. 63-78

Baln bulunduu sayfada, "Yazar tarafndan baslmtr, Koethen 1848" ifadesi yer almaktadr. Gerekte ise, Leipzig'de, Keil tarafndan baslmtr. Slavlara ar'nn baslmas, Bakunin'in hayatndaki bu nemli kriz annda politik felsefesini gzden geirmesi iin en uygun dinlenme yerini salamtr.184

Prag'daki Slav Kongresinin yesi, Rus Yurtseveri Mihail Bakunin'den Slavlara ar yaymland.
Aralk'ta, oradayken,

s. 175

14. Blm Bir Devrimcinin Aments

Fikirleri konusunda geride bu kadar kark ve eksik almalar brakm Mihail Bakunin gibi ok az insan, hayat ve dncesiyle dnyada bylesine gl bir etki yapabilmitir. Bakunin, verimli, fakat mtecanis olmayan bir yazard. Mizac, onu, anlk ilhamlara, yazdan ok konumaya bel balamaya sevketmitir.
Dnyay kurtaracak ne bir teori, ne hazr bir sistem, ne de yazl bir kitap vardr (diye yazyordu mektuplat birisine). Bal olduum bir sistem yok, ben gerek bir arayym.

Bir baka yerde, devrimin, "dnceden ok, igd olduunu" iln etmiti. Bu ilkeye
184

Sobranie, ed. Steklov, iii. 345-66; Materiali, ed. Polonsky, ii. 133.

sk skya bal olarak, inancn sistematik bir ekilde aklamaya pek seyrek teebbs etmi, hatta balad almalar pek nadiren bitirmitir. Reichel, Paris'te birlikte yaadklar dnemde, Bakunin'in, "her gn, hibir zaman bitmeyen lmsz bir kitap yazmaya" giritiini belirtmektedir. Paris'ten yazd mektuplarda, bir a ac metin dizisine referanslarda bulunduu (geri konu, zamandan zamana deiiklikler gstermektedir) grlmektedir. Fakat bu, hibir zaman gn na kmad ve ciddi bir gelime gsterdiini farzetmek iin bir neden yoktur. 1842 Sonbaharnda yazlan Almanya'da Reaksiyon'dan beri, Bakunin, politik felsefesi konusunda, dnyaya, dikkate alnacak bir metin sunmamt. Schweitzer Republikaner'deki Komnizm zerine makalede (bunun Bakunin'in almas olduu dnlmektedir) ok sayda soru sorulmasna ramen, hibir zm getirilmemektedir. Paris'te hibir La makale yaymlamamtr, ancak Rforme'da kendisinin sulanmasna kar bir protesto ile Litvanya ve Beyaz Rusya'daki Ortodoks Kilisesi tarafndan uygulanan dinsel zulm sulayan ksa bir makalesi, nihayet Polonya lenindeki konumas yaymlanmtr. Devrimin ateli ilk alt aynda eline kalem almak iin ne zaman, ne de bunu tevik eden bir durum olmutur. Koethen'de dinlenme frsat bulduu koullarda bile, bir itki olmakszn sessizliini bozmad. Dizginlenmez MllerStrbing, ona Berlin'den yazarak "Slav Demokratlarna arnn" bir nshasn rica edip duruyordu.185 s. 176
185

Sobranie, ed. Steklov, iii. 235, 237, 317; iv. 98; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 556; Pfitzner, Bakuninstudien, ss. 20, 92.

Bu, ihmale gelecek gibi bir ar deildi. Tuhaf bir ironidir ki, Bakunin'in baland milliyetilik biiminin doutan gelen sakatl nedeniyle, yurtseverlikle demokrasiyi birletirmesi bir hayli zordu. 1840larda talyan, Polonya ve (kesinlikle nemsiz sapmalar ierse de) Alman milliyetilii, politik zgrlkle el ele gitti. Polonya hari, Slav milliyetilii ise, bu ittifaka kesinlikle aykryd. Aa yukar tm Slav yurtseverlerini ilerinden karm ekler, Slovaklar ve Gney Slavlar, son blmde aklanan koullarca, milliyetilik ve demokrasi arasnda bir seim yapmaya zorlanmlard; bunlarn ou, aka milliyetilii tercih etmilerdi. Sadk Slav birlikleri tarafndan desteklenen, Prag sokaklarnda silahl ii ve rencileri eiten ek burjuvazisi tarafndan alklanan Windischgrtz'den beri, Slavlar, kardevrimin en arpc zaferlerinin yannda yer almlard. Austos'ta, Hrvat birlikleri, talyan demokrasisini daha doarken bomak iin Radetski'nin arkasnda Milan'a yrd; orada yaplan zulmler "Hrvat barbarl" kapsnda belirtilmitir. Mihail, Mller-Strbing'in mektubunu, huzur iindeki Koethen'de aldnda, Slav asker birlikleri, Hrvat liderleri Windischgrtz ve Jellacic'in komutas altnda Viyana'ya yaklamaktaydlar. 1 Kasm'da Hrvat birlikleri ehri igal ettiler, Reishtag' dattlar, demokratik milletvekillerini tutukladlar ve Frankfurt delegesi Robert Blum'u kuruna dizdiler. Bunun gerisinde, daha karanlk bir Slav tehdidi ykseliyordu. Artk kendi gvenliinden endiesi kalmayan ar Nikola, gzle grlen ve gittike artan bir sabrszlkla, Merkez Avrupa'daki devrim ateini sndrmek zere

iyi eitimli Rus askerlerini gnderme isteinde olduunu ortaya koymaktayd. Alman demokratlar Marx ve Engels'in, Slavlarn kardevrimci bir rk ve demokrasinin doal dman olduuna ilikin homurdanmalarnda bu bakmdan alacak bir ey yoktur.

s. 177 Ancak, 1848 sonbaharnda Avrupa devrimcilerinin tek derdi, Slav sorunu deildi. ubat ve Mart aylarnn gveni imdi yalnzca anlarda kalmt. Nisan ve Mays aylarnda balayan reaksiyon, genel bir geri ekilie, hemen hemen bir bozguna yol amt. Haziran'da, Windischgratz'in Prag'daki gllelerinin salvolar, bir avu asker birliin kent proletaryasn nasl kolaylkla databileceini gstermiti. Bundan on gn sonra, Paris'te, General Cavaignac, benzeri bir eylemi sahneye koydu. gn sren sokak savalarndan sonra, Champ de Mars'da birka yz kii idam edildi ve birka bin kii srgne yolland; bylece askerler, burjuva cumhuriyetini proletaryadan kurtarm oldular. Eyll'de, Frankfurt'ta barikatlar kuruldu ve yeni gsterilerde bulunma talebini yerine getirmekte acz iinde olan Ulusal Meclis, Prusya asker birlikleri tarafndan kurtarld. Aa yukar ayn zamanda, Engels ve Lassalle'n konuma yapt, Kln yaknndaki bir mitingde kzl bayrak ald ve bir sosyalist cumhuriyet iln edildi. Fakat bu jestin tek sonucu, nde gelen katlmclarn hayatlarn kurtarmak iin kamak zorunda kalmalar oldu. Eyll sonunda, Baden'de, gerekten de bir sosyalist cumhuriyet iln edildi, fakat birka

gnden fazla yaayamad. Ardndan, Kasm banda, bu felaket masal Viyana demokrasisinin bastrlmasyla tamamland. 1848 yaznda ve sonbaharnda, her yerde devrim canavarn bastrmaya ahdetmi askerler, kendilerini birka ay nce davet eden burjuvazi tarafndan sevinle karland. Eer reaksiyon ve proletarya arasnda bir seim sz konusu olacaksa, reaksiyonun, iyi burjuva vatandalarn yaamlar ve mlkiyetleri iin ok daha az tehlikeli olduu akt. Bakunin, Koethen'e vardktan ksa sre sonra ortaya kan bu umutsuz koullarda Slavlara ar'y yazmaya oturdu. Baarszl kabul etmi ya da umutsuzlua kaplm deildi. Eer devrim henz baarl olmamsa, bunun nedeni yeterince ileri gitmemi olmasyd. Onun temas, devrimi daha fazla, daha fazla ileri gtrmek gerektiiydi. Almancaya gre hl daha kolay yazabildii Franszcada, mutad olmayan bir zenle yazd. Alt ay sonra tutuklandnda, evraklar arasnda yarm dzine taslak metin ya da taslak paralar bulundu. Kasm balarnda, Berlin'de bulunan Mller-Strbing'e, Almancaya evrilmek zere bir niha taslak (bu taslak elimizde deildir) gnderdi. Fakat Berlin demokratlar, bu eviriyi yapmak yerine kendilerini daha nemli grevlere adamlard. Onlar, gelenek ve eilimleriyle yardan fazla burjuvaydlar. Prusya'daki durum kritikti. Demokratlarn kaderi pamuk ipliine balyd; onlar, ar'daki belli pasajlarda, Bakunin'in, reaksiyoner kamptaki rkek burjuvaziyi korkutacak, tm sosyal dzene meydan okuyan ne gibi fikirler ileri srdn ok iyi tahmin ediyorlard. Orijinal taslak fena halde sansre tabi tutularak Koethen'deki Bakunin'e geri yolland. O ise, almasnn bu ekilde tahrif edilmesine alakgnll bir

aknlkla boyun edi. ounlukla Avusturya ile ilgili baz yeni pasajlar ekledi ve niha metni, Leibzig'deki yaync Keil'e, baslmak zere gnderdi.186 s. 178 Hazrlk taslaklaryla birlikte, Slavlara ar, 1848 devriminin oku ve hayal krklklarndan ortaya kan Bakunin'in fikirlerinin kapsaml bir ekilde ifade edildii (ayrntlarda baz karklklar olsa da) bir metindir. Fikirleri ksaca cmlede zetlenebilir. Birincisi, burjuvazinin kendini spesifik, kardevrimci bir g olarak ortaya koyduuna inanmaktadr ve devrimin gelecekteki umudu ii snfnda yatmaktadr. kincisi, devrimin zorunlu koulunun, onun Avusturya mparatorluunda patlak vermesi, Merkez ve Dou Avrupa'da zgr bir Slav cumhuriyetleri federasyonu kurulmas olduuna inanmaktadr. ncs, kylln, zellikle Rus kyllnn, devrimin niha baarsn getirecek belirleyici g olduunu ispatlayacana inanmaktadr. Bu fikir, Bakunin'in bu dnemdeki tm faaliyetlerinin temelini oluturur.

*
s. 179

Sobranie, ed. Steklov, iii. 345-66; Pfitzner, Bakuninstudien, ss. 78-106. (Slavlara eklemeler ieren tasla, Pfitzner tarafndan baslmtr, dier eitli taslaklar ya da taslak paralar, Dreseden'deki Staatsarchiv'de korunmaktadr.)

186

Burjuvazinin reddi, Bakunin'in yeni programnn ilk vazgeilmez noktasdr. 1848 devrimi, burjuvazinin iiydi. Geleneksel burjuva parolas zgrlk ve eitlik szcklerinden ilham alan burjuvazi, aristokrasiyi reddetti, ancak burjuvazinin politik ve ekonomik hakimiyetini garanti altna alan bir anayasayla ehliletirdii monariyi muhafaza etmeye de hazrd. Toplumun var olan erevesini btnyle alaa etme ynnde bir talebi de, arzusu da yoktu. zel mlkiyet kurumu, burjuvazinin stnlnn istihkm siperiydi; bu istihkm siperi tehdit edildii zaman, burjuvazi onu vahice savunmaya giriiyor ve ayn, eskiden imtiyazlarn savunmak iin harekete geen aristokrasi gibi kinle saldryordu. Proletarya, burjuvazininkiler de dahil olmak zere tm ayrcalklar sprlp atlncaya kadar devrimi srdrmek istiyordu; bu kapsaml yeni devrim fikri, bir anda burjuvaziyi inat bir kardevrimci ve ayrcalklarn savunucusu haline getirmiti. 1848 yaznda ve sonbaharnda, Marx ve Bakunin gibi tutarl radikaller, burjuvaziyi devrim terazisinde tarttlar ve eksik geldiini grdler. Bu dnemde, Marx'n, Bakunin'in evrimi zerinde bir etkide bulunduu tahmin edilebilir. yl nce, "Galya horozunun tecei" nl kehanetiyle Avrupa devriminin iaretini veren Marx, devrimin "kalbinin" proletarya olduunu da iln etmiti. 1848 ubat'nda baslan Komnist Manifesto, devrimin niha zaferinin proletaryann burjuvaziyi alaa etmesiyle gerekleeceini nceden sylemiti. Bunu okuyup okumad belli olmasa da Bakunin'in bu doktrinden haberdar olduu kesindir. Fakat Prag Kongresi gelip attnda, bu doktrini kabul ettiine ilikin

herhangi bir iaret yoktur. Kongredeki sosyal program tam anlamyla burjuvadr. Bu program, 1789'un parolasna ve talebine, serfliin, aristokrasinin ve imtiyazlarn ilgasna dayanr. Bakunin, proletaryay, be yl nce, svire'de kefetmitir. Fakat proletarya, hl onun politik felsefesinde herhangi bir role sahip deildir.

s. 180

Prag Kongresinin akbeti, Bakunin'in, burjuva devrimine inancn sarst. Slav burjuvazisi, yalnz milliyetilii demokrasiye tercih etmekle kalmam, ayn zamanda, Windischgratz'in askerlerinin, devrimci renci ve iileri kuruna dizmesini hogryle karlamt. 21 Haziran 1848'de, Neue Rheinische Zeitung, Marx'n editrlnde, Kln'de yaymlanmaya balad; Temmuz, Austos ve Eyll aylar boyunca, Bakunin, bedbin bir halde Breslau'da ve Berlin'de otururken, Marx, Paris'teki "beyaz terr"e, Frankfurt Ulusal Meclisinin "parlamenter budalal"na, kardevrimci eilimleriyle demokrasinin yenilmesinden sorumlu olan burjuvazinin korkaklna ve rezilliine ate pskrmekteydi. Bakunin, Almanya'daki en radikal yayn organ olan Neue Rheinische Zeitung'un bir okuyucusu olmaldr; Eyll'de, Marx'la Berlin'de bulutu. ntibak, kolay ve doal oldu. Bakunin, daima olumsuzluu vazederdi; imdi burjuvazi, ykm yolunda ilerlemenin nne dikilmiti, bu durumda burjuvazinin, dmanlar arasnda yer almas gerekiyordu. Olaylarn mantna, muhtemelen Marx'n etkili

propagandasnn etkisinin de eklenmesiyle, Bakunin, hzla, bir burjuva devrimcisinden proletarya devrimcisine dnt. Burjuvaziyi devrim kaakl yznden asla affetmedi ve hayatnn sonuna kadar ondan aalama ve acyla sz etti. "Biliyor musunuz," demiti, bir keresinde, esasl bir burjuva olan svireli profesre, "burjuva dnyasnda neden her ey bu kadar kt gidiyor? nk bu saygdeer snf psikolojik olarak lmtr de ondan. Hem de bir daha dirilmemecesine..."187 1848'de, Bakunin'in gr, politik devrimden, sosyal devrime doru bir deiim geirdi. 1848 ncesinde, devrimciler, kendilerini, burjuvazinin temsili kurumlarn ve ayrcalklarn ilgas talebini savunmakla ykml hissederlerdi. imdi bu politik program bir anakronizme dnmt. Paris'te, temsilciler meclisi, Cavaignac'n iileri kuruna dizmesini ve srgne gndermesini alklyordu. Frankfurt'ta temsilciler meclisi, gerek sorun, Almanya'nn kaderine karar verecek olan devrimci proletarya ile Prusya ordusu arasndaki atmayken, kt stnde iki yzl bir anayasa oluturma tartmalaryla meguld. Proudhon, u nemli iar ortaya atmt: "Evrensel oy hakk, kardevrimdir." Marx ve Bakunin de ayn yolu izlediler. Anayasal demokrasi, aristokrasinin ayrcalklarna olduu kadar, devrim davasna da dmand. Tm sosyal dzeni alaa etmekten baka are yoktu. s. 181 Temsili kurumlar reddetmek, miza bakmndan, Bakunin iin, Marx'dan daha
187

Vyrubov, Vestnik Evropy (ubat 1913), s. 79.

kolayd. Bir Rus ve aristokrat olarak yetimi Bakunin'de, politik akl kefetmenin bir arac olarak kafa saymay kabul etme eilimine doal bir uzaklk vard. zgrl severdi, ama eitlikten nefret ederdi. Onun iin eitlik, bir ideal ve slogand, asla yaayan bir inan deil. 1848'den itibaren, anayasalara ve parlamentolara olan horgrsn ifade etme frsatn hi karmad.
Parlamenter tartmalarla ok az ilgiliyim (diye yazyordu Herwegh'e, Austos'ta). Parlamenter hayatn, Kurucu ve Ulusal Meclislerin ve bunlara benzer eylerin a gemitir. Herhangi birisi, kendine u soruyu net bir ekilde sormaldr: bu kadim biimlere artk herhangi bir ilgi duymadn itiraf etmeli midir, yoksa onlara yalnzca zorla ve gerek d bir ilgi mi duymaktadr. Anayasalara ve yasalara inanmyorum; dnyann en iyi anayasas bile beni mutlu etmeyecektir. Bizim farkl bir eylere ihtiyacmz var: ilham, hayat, yeni, yasasz, yani zgr bir dnya.

Ve bu tavrn, tiraf'da, mkemmel bir itenlikle tekrarlad:

Bir cumhuriyet istiyorum. Ama ne eit bir cumhuriyet? Parlamenter bir cumhuriyet deil. Temsili hkmetler, anayasal biimler, parlamenter aristokrasi ve aktif glerin hibirinin etkili olmad, ylesine kurnazca dzenlenmi szde iktidar dengesi - tek kelimeyle, Bat liberallerinin, dar, ibalantlar kurnazca rlm, yavan politik kateizmi - benim hayranlm, sempatimi, hatta saygm asla kazanamad; ve o andan itibaren, Fransa'daki, Almanya'daki, hatta Slav Kongresindeki parlamenter rnleri gittike daha fazla hakir grmeye baladm.

Parlamenter demokrasinin halk temsil etme iddiasn reddetmesiyle birlikte, Bakunin'in dili, ondokuzuncu yzyldansa, yirminci yzyla daha uygun der hale gelir.188
188

Sobranie, ed. Steklov, iii. 317-18; iv. 153.

Bu yeni sosyal program, Slavlara ar'nn ilk taslaklarnda kendini ifade etmeye balar:
lkbahardan itibaren, iki byk soru kendiliinden n plana kt: toplumsal sorun ve tm uluslarn bamszl, halklarn onun iinde ya da onsuz kurtuluu. Bu iki soruyu, dierlerinin iinden bulup ortaya karan ve onlarn acil zmn talep eden bir parti deil, birka birey, kitlelerin mkemmel igdsyd. Tm dnya anlad ki, nfusun byk ounluunun sefil koullarda yaamaya mahkm edildii, eitimden, bo zamandan, ekmekten yoksun brakld yerde, zgrlk bir palavradr, o, gller ve zenginler iin bir srama tahtas grevi yerine getirmeye mahkmdur.

s. 182

Bakunin'in eski ykm teorisi, yeni vurgularla ve zel bir sosyal eniyle birlikte tekrarlanyordu:
u andaki yaammzn madd ve moral koullarn ykmalyz. Byle byk bir kitlesel zgrl desteklemekten ve beslemekten aciz ve kopuk bu gsz sosyal dnyay tepeden trnaa ykmalyz. ncelikle yaadmz evreyi btnyle dntrmeli ve atmosferimizi temizlemeliyiz; nk bu dnya, igdlerimizi ve irademizi yozlatrmakta, yreimizi ve zekmz idi etmektedir. Sosyal sorun, ncelikle toplumun ykm olarak ele alnmaldr.

Fakat, hl, ellerinden abucak kayp giden anayasal zgrlklerin ryasn grmeye devam eden rkek burjuva demokratlar, bylesi grbz bir, kitleler iin sosyal devrim savna hazr deillerdi. Yalnzca alnt olarak verilen ve dierleri de benzeri tonda olan bu pasajlar metinden

karlmtr. Slavlara ar'nn baslan versiyonu, sosyal soruna ucundan yle bir dokunmaktadr.189

Bakunin'in programnn ikinci ksmn oluturan ve sosyal sorun iinde yer almayan Slav halklarnn kurtuluu, ar'nn niha versiyonunda merkez temay oluturdu. Paris'teki, yalnz ezilen bireylere deil, ayn zamanda ezilen uluslara da zgrl salayacak devrim fikri, Polonya'da Bakunin tarafndan snrlanm ve onun tarafndan, Polonya sorununa, esas olarak, Rus sorununun bir paras muamelesi yaplmtr. Prag'da bunu, Avusturya ya da Trk hakimiyetinden kurtulma peinde olan dier Slav halklarn iine alacak biimde geniletti. 1848'in ikinci yarsnda, beklenmedik bir ekilde, tm Slav sorununun incelenmesine dald. Bu dnemdeki evraklar, sayfalar dolusu etnolojik istatistikleri iermektedir. Avrupa Trkiyesi'ndeki nfusun bir milyondan aznn Trk, alt milyondan fazlasnn ise Slav olduunu kefetmiti. Macaristan'daki on alt milyonluk nfusun, bu konuyu en iyi bilenlerin kendisine aktardklarndan yola karak, sekiz milyonunun Slav, drt milyondan aznn ise Macar olduunu tahmin ediyordu. s. 183

189

Pfitzner, Bakuninstudien, ss. 101-2.

Bakunin, Slav zgrlnn baz sorunlar olduunun bilincindeydi. Trkiye Slavlarnn kurtuluu, devrimden ok, Rus emperyalizminin zaferiyle kazanlacakm gibi grnyordu. Bakunin, kendini, Trkiye'nin "yapay iktidarnn" yaknda zeval bulmasyla kurtulmaktan baka bir yol olmad dncesiyle avutuyordu. Osmanl, "bedeninde ldrc mikrop tayan bir insan gibi iflah olmaz" durumdayd. Dou Galiya'daki Rutheneslerin kurtuluu, toprak sahiplerinin ve ezenlerin nemli rol oynadklar Polonya blgesindeki Polonyallarla nemli bir atma iindeydi. Bu durumda Bakunin, Polonyal toprak sahiplerinin, "demokratik eilimde olacan ve zgrlk ruhundan etkileneceklerini" farzetme yolunu semiti; bu geersiz, ancak uygun faraziyeyle, kylleri, efendilerin insafna brakm oluyordu. Macaristan Slavlarnn kurtuluunda teorik bir zorluk sz konusu deildi. Habsburglardan kurtulmak iin mcadele eden Macarlar, blok halinde, blgenin merkezinde ve batsnda yayorlard; Hrvatistan ve Slovakya'daki Macar toprak sahiplerine sempati beslemek iin bir neden yoktu.190 Btn bu skntlarn en byklerinden bir ksm, Bakunin'in ar'y yazmaya giritii srada ortaya kan olaylar tarafndan ortadan kaldrld. Viyana semerindeki demokrasi kadar, Avusturya demokrasisi ile ek milliyetilii arasndaki giderilmez antipati de ek milliyetilerini Habsburglar'n kollarna atm ve Slav programna kardevrimci bir ierik kazandrmt. Ancak, 1848 Kasm'nn banda, Viyana demokrasisi ezilip, Habsburglar, bir kere daha, Avusturya Almanlarnn efendisi durumuna gelince,
Materiali, ed. Polonsky, i. 22-3; Pisma Bakunin, Ed. Dragomanov, s. 385.
190

ek burjuvazisi, Emperyal gce umut beslemekten ok, ondan korkmaya balad. Slavlarla Habsburglar arasndaki zmni ittifak, ortak dman ortadan kalkar kalkmaz geerliliini kaybetmiti. Bohemya'nn Alman boyunduruundan kurtuluu, bir kere daha demokratik bir dava haline gelmiti. Bakunin'in ellerinde, Slav zgrl fikri, yeni ve daha somut bir biim almt. Bunun anlam, ncelikle, Habsburg mparatorluunun yklmasyd. Baka bir neden yoksa bile, srf bu yzden, Slavlara ar, Avrupa tarihinde bir kilometre tadr. Kasm 1918'den tam yetmi yl nce, ilk defa, Avusturya mparatorluunun yklmas ve onun ykntlar stnde yeni Slav devletlerinin kurulmas, kamuoyu nnde aka savunulmu oluyordu. s. 184 Bu talepte Bakunin, Avrupa radikalleri arasnda hemen hemen yalnz banadr. Merkez Avrupa'nn Slavlar, Prag Kongresinde bile Avrupa'nn bilincine kmay baaramayan yepyeni ve bilinmedik bir problemi gndeme getirdiler. Franszlar, bu soruna uzak ve kaytszdlar. Radikal kesimde, Bakunin'in yansra bu soruna ilgi gsteren tek Rus, Herzen'di. Almanlar, Slavln gndeme getirilmesine ya kaytsz ya da dmandlar. Bu programn amansz muhalifleri Marx ve Engels'di. Slavlara ar, yaymlanmasndan alt hafta sonra, Neue Rheinische Engels tarafndan, Demokratik Pan-Slavizm Zeitung'daki, balkl makaleyle ayrntl bir ekilde eletirildi. Engels'in, "be buuk milyon ek, Moravyal ve Slovak tek bir devlet iinde yer alacak ve be buuk milyon gney Slav da

Trkiye Slavlaryla birlikte baka bir devletin iinde yer alacak, yle mi" diye sorarken durumun samaln btn aklyla gstermi oluyordu. Bu Slav halklarnn hibiri belli bir blgede mutlak ounluk oluturmuyordu; bu durumda ehirlerdeki Alman ounluun durumu ne olacakt? Eer Polonya, Baltk kylarn talep ederse, nasl olacakt da Avusturya ve Macaristan'n Adriyatik kylarndan yoksun braklmas salanabilecekti?
Polonyallar, Ruslar, hadi en fazla Trkiye Slavlar dnda, Slav halknn herhangi bir gelecei yoktur, u nedenle ki, dier tm Slavlar, bamszln gerektirdii asl, tarihi, corafi, politik ve ekonomik koullardan ve var olma yeteneinden yoksundurlar.

Ayrca bu Slavlar, hi de Bakunin'inki gibi devrimcilik iddiasnda deildiler, tersine, kkl bir ekilde burjuva ve reaksiyonerdiler. Jellacic ve Hrvatlarn yardmyla, kardevrim, gerek Slav ruhunun karakteristii haline gelmiti. Engels'in gznde, Merkez Avrupa'daki Slavlarn szde istekleri, I. Nikola'nn ve otokrasinin oyunundaki bir piyondan baka bir ey deildi.191 s. 185 Bakunin'in Almanlardan holanmamas gibi, Engels'in de, Slavlardan hi hazetmemesinin, aralarndaki ayrm izgisini yaratan derin ilkesel farkllktan ok, naif rksal nyarglardan kaynakland inkr edilemeyecek bir gerektir. Bununla birlikte, ilkesel farkllklarn olduu ve her ikisinin dncesini belirledii de baka bir
191

Marx-Engels, Sochineniya, vii. 203-20.

gerektir. Bakunin, demokrasi ve milliyetiliin, kendilerini ayn devrimci gd iinde ifade eden ikiz gler olduu romantik inancna (bu inancn, ancak 1863 Polonya ayaklanmasnn baarszlndan sonra terketmitir) hzla ve sk skya sarlmt. Israrl materyalistler olan ve devrimin sosyal, ekonomik karakterine inanan Marx ve Engels, milliyetilii, reaksiyoner bir g olarak grmeyi becerebilmilerdir. Bakunin, bir milliyeti olarak, ilkeleri, onu, ayn cokuyu Alman milliyetiliine kar duymaktan alkoysa da, Slav milliyetiliini desteklemitir. Enternasyonalistler olarak, Marx ve Engels, Alman milliyetiliine grece tolerans gstermekle birlikte, Slav milliyetiliini sulamlardr. Milliyetilikle enternasyonalizm arasndaki sorun zerinde tarih henz niha kararn vermemitir. Hatta belki de, tarih, Merkez Avrupa Slavlar sorununda da son szn sylememitir. Bakunin, 1918'de zafere ulat. Fakat, Engels'in fikrini savunan insanlar hl mevcuttur.

Bakunin'in, Slavlara ar'da yansyan inancnn nc maddesi, kylln devrimci g olduuna inanmasdr. Bu inan, ar'dan sonra yazmaya balad ve Dresdener Zeitung'da Nisan aynda yaymlanan, Rusya'nn Koullar zerine bir makalede ok daha zel biimde ifade edilmitir.192 Marx ile Bakunin'in kylle kar tavrlar, ayn milliyetilie kar tavrda olduu gibi, aralarndaki keskin ayrl
192

Sobranie, ed. Steklov, iii, 399-426.

ortaya koyar. Bir kentli ve endstriyel devrim rn olan Marx, kyll, devrimci skalada en aa noktaya koyar. O, devrimci kapasite bak asndan, ii snfn kategoriye ayrr - kanlmaz olarak devrim iin alacak, rgtl ve snf bilincine sahip ehir proletaryas; henz devrim iin rgtlenmekten uzak ve snf bilincine sahip olmayan, ehir proletaryasnn daha aa kesimini oluturan Lumpenproletarya; ve kyllk. kinci kategori, her halkrda, devrim iin potensiyel bir temel oluturuyordu ve propaganda iin verimli bir toprakt. nc kategori ise, devrim davas iin hibir ey ifade etmemekle kalmyordu, ayn zamanda, devrime kesinlikle dmand. Marx, daha polemiksel bir yazsnda, kyllerden byk bir neeyle, "yerli barbarlar" ve "maara insan" diye sz etmekte ve bu nedenle onlarn bir snf oluturamayacan, kendi snf karlarn savunma yetisinden yoksun olduklarn aklamaktadr. Marx'n gznde krsal nfus, daima kardevrimin siperi grevini yerine getirmiti. s. 186 ehir ve kr iileri arasnda var olduu ileri srlen kartlk, Bakunin'in dncesine tamamen yabancyd. ocukluundan beri, krsal serf nfusuna alkt; o gnn Rusya'snda var olan ok az saydaki fabrikada serfler almaktayd. Bakunin, her zaman, tarmsal duygusallk ve karlarla endstriyel emei zde grmeye hazrd. svire'de, Weitling'in en sadk takipileri olan kk zanaatkrlarla tanm ve eer ebeveynlerinden mal yardm gelmeyecek olursa bu proleterlere katlma niyetinde olduunu bile aklamt.

Paris'te, Caussidire'nin Ulusal Muhafzlarna kaydolan "asil iiler"e byk hayranlk duymutu. Prag'da, ek proletaryasnn rencilerle birlikte devrim bayran ykselttiini grmt. Fakat, burjuva uygarlna kar ayaa kalkan ve onu alaa eden ii snf dncesine ulat zaman bile, kafas, endstriyel emekilerden ok kyllerdedir. Eer Fransz ve Alman kylleri, imdiye kadar devrime grece kaytsz kalmlarsa, bunun nedeni, liderlerin tm abalarn ehirlere younlatrarak byk bir hata yapm olmalardr.193 Geri devrimi etkili klma misyonu, genel olarak kylle deil, Rus kyllne dayandrlmt. Be yl nce Bakunin, Rusya'nn "kutsal demokrasi alannda byk bir rol oynayaca"n byk bir gururla aklamt. imdi, bu patriyotik inancna, Rousseau'nun tarih ncesi altn a ve uygarln gevetici etkileri doktrininde bir onay bulmu oluyordu. Krklarn balarnda, Haxthausen adl bir Alman gezgini, Rusya'daki komnal toprak sistemine ilikin bir keifte bulundu ve faraz tarih ncesi komnizmin gerekten yaamakta olduunu saptad. Uygarln tahribatna dier Avrupallardan daha az maruz kalm gzken Rus kyls, ilkel insann dinliini ve glln muhafaza etmekle kalmam, ayn zamanda ilkellikten miras kalan ortakla ilikin her eyi korumutu. Bu elverili teori Bakunin tarafndan cokuyla karland. Bu teoriden, Rus kyllnn, yalnzca gemiteki komnist altn an son temsilcisi deil, ayn zamanda, gelecekteki komnist altn an habercisi olduu sonucunu kard. Rus kyllnn devrimci misyonu, onun komnist rgtlenmesiyle balantlyd. "Bir
193

Sobranie, ed. Steklov, iv. 169.

sosyal devrim olarak Rus devriminin karakteri bylece imdiden aka ortaya kyor ve halkn btnsel karakteri, onun komnal kurumlar iinde kk salyor."194 s. 187 Bakunin'in arkasnda brakt Rus kyll gl bir devrimci gelenee sahipti. Bir Don Kaza olan Stenka Razin, 1670'de, gneydou Rusya kyllerini ar Alexis'e kar ayaa kaldrmt. eteler aylar boyunca krsal alan yamalad ve yakp ykt; Stenka Razin'in lmnden sonra halkn hayal gc onu efsanev bir kahraman statsne ykseltti. Hemen hemen tam bir yzyl sonra Pugaev adl bir kyl, Byk Katerina'ya kar daha da ciddi bir isyana nderlik etti. Pugaev, bir eit devrimci hkmet kurdu, kyllerin zgrln iln etti, toprak sahiplerini ast ve mlkiyeti ykt. Yaklak iki yl boyunca tehdidini srdrd ve Volga havzasnn byk blmnde hkm srd. Pugaev olay, Rus mparatorluunun grp geirdii en byk kbustur; bu hareket, Rus diline, Rus kyllnn alkantl igdlerini hatrlatan yeni bir szck (Pugachevschina) katmtr. Bakunin, bu dnemdeki yazlarnda, yeniden ve yeniden Pugaev isyanna dnd. Bu, "krsal nfusun, zalimlere kar ilk byk protestosu"ydu. Bu, "Rusya'daki ilk kyl devrimi olmad gibi, sonuncusu da olmayacak"t. I. Nikola'nn grece sakin gnlerinde bile, kyllerin efendilerine kar ayaklandklarna ve onlar ldrdklerine ilikin birok olay kaytlara gemiti; kyl devrimi eninde sonunda kanlmaz olarak
194

Sobranie, ed. Steklov, iii. 179, 408.

gerekleecekti; gereklemesi geciktike, daha korkun ve ykc olacakt. Rusya, bat Avrupa'nn hmanitaryan geleneinden habersizdi. Orada insan hayat pek dikkate alnmazd. Bakunin, "insanln ilerlemesinin tm meyvelerinin insan kanyla sulandn" belirtiyordu. "Rus halknn yangndan ocuka, neredeyse lgnca zevk aldn" byk bir cokuyla beyan ediyordu. Rus halk, Moskova'y atee vererek - gerek Rus davran - Napolyon'a kar iradesini ortaya koymutu. Yaknda Rus kylleri, efendilerinin atolarn yakp ykmaya balayacaklard; bu alevler dnya apnda uygarl alaa edecek kvlcm tututuracakt. Herzen, Bakunin'in, "Paris'ten Prag'a giderken" bir baronun atosunu evirmi, baran ve gsteri yapan baz Alman kyllerine rastladn nakleder. Bakunin, arabasndan iner, onlara ne yaplmas gerektiini gsterir, uzaklarken, byk bir memnuniyetle atonun atee verilmi olduunu grr. O, "tm Avrupa'nn, St. Petersburg'uyla, Paris'iyle ve Londra'syla devasa bir p ynna dntn" hayal etmeye tamamen hazrd. Bakunin'e atfedilen, dnemin tarihi bir roman, demokrasinin gereki denebilecek bir tanmn yapmaktadr: "Demokrasi, insanln klelik crufunu temizledii ateten bir 195 tapnaktr." s. 188 Aa yukar, Bakunin'in, dnya devrimiyle Rus kyllnn kader ortaklndan sz etmeye balad sralar,
195

Sobranie, ed. Steklov, iii 406; iv 23, 38-9, 43; Wagser, My Life, ss. 468-9; Nikolaevsky, Katorga i Ssylka (1930), Nos. 8-9, s. 127.

kendisinin bir kere Moskova'da karlat Konstantin Aksakov, ayn tezlerden yola kp ayn zelliklerin bir ounu sergileyerek, tam tersi sonulara ulat ayrntl bir doktrin gelitirdi. Moskova Slafovillerinin en nemlisi olan Aksakov, Bakunin gibi, Rus kyllnn zellikle bozulmayan kalitesine ve Slav rknn zel kaderine vurgu yapmaktayd. Rus krnn komnal toprak sistemi, Rusya'y modern bir devlet haline getiren Byk Petro'dan nceki dneme aitti; Petro'nun eylemi, Rousseau'nun "uygarl" gibi, modern a dejenerasyonunun kaynan oluturmutur. Slavlarn misyonu, modern uygarln materyalizmi ile savamak ve Rusya'y, (ve Rusya'nn yansra dnyay) Slafovillerin kefettii, Petro ncesi Moskofluun mkemmel ilkellik durumuna geri gtrmekti. Bakunin'in vard sonu devrimciyken, Aksakov'un sonucu reaksiyonerdi. Fakat her ikisinin de sonucu tam anlamyla keyfydi ve her ikisinin retisi de tam tamna ayn temel zelliklere dayanyordu: Rus kyll romantik teorisi ve Slavlarn dnyada zel bir misyona sahip olduu inanc. Yirmi yl sonra, Rus Slavofilleri Rusya'nn en ar milliyeti ekillenmeleriyle birlikte gl bir reaksiyoner parti haline geldikleri zaman, Marx ve dierleri, srekli olarak, Bakunin'i, hafife klk deitirmi bir Slavofil olarak rezil etmekle tehdit etmilerdir. s. 189 Fakat 1848-9 knda bu tr skntlar hl uzak bir gelecee aitti. Kimse, Bakunin'in programnda reaksiyoner bir alt aknt aramyordu. Bu, politik, sosyal ve ulusal planda sulandrlmam bir

programd. Bu devrim, krallar ve imparatorlar devirecek, iktidar ve burjuva zenginleri ykacak, Avusturya mparatorluunda olduu gibi rklarn doal olmayan gruplamalarn datacak, Slav halklarn kurtulua gtrecek ve zgr cumhuriyetlerin Avrupa federasyonuna giden yolu deyecekti. Bu hayaller, bir bakasyla Rus devrimi dyle tamamlanyordu, bu devrim bazen balang noktas, bazen evrensel bir devrimin doruu olarak dnlyordu, fakat ne olursa olsun, o daima, devrimin z ve talanmasyd. nk Mihail Bakunin'in devrimci tutkusu, Rusya tutkusu olarak kalmt.

s. 190

15. Blm Kazazede

Koethen'in dar ve hareketsiz hayatndan bkan Bakunin, 30 Aralk 1848'de Leipzig'e tand. Dresden'den srgn edilmesi, Meclis'te fkeli gensorulara neden olmutu; dostlar, eer Bakunin Saksonya'ya dnecek olursa, Sakson Hkmeti tarafndan taciz edilmeyeceine ilikin bir eit garanti almlard. Ama ans yoktu. Gizli yayor, srekli adres deitiriyordu. nce Altn Horoz Han'nda, sonra Schreck adl kitapnn evinde, daha sonra da, Straka

adl, lahyat fakltesinde okuyan iki ek renci kardein yannda kald. Bakunin nce, Dresden'den, Andrzejkowicz adl bir Slavlara Polonyal tarafndan evrilen ar'nn Polonyaca evirisinin yaync Keil'in tarafndan baslmasyla ilgilendi. Ardndan, Rusya'daki politik durum zerine byk bir almaya dald. Her zamanki gibi, bu alma da asla bitmedi. Fakat, almaya ilikin paralar, daha nceki blmde alntlar yaplan, Rusya'nn Koullar adl bir dizi makale biiminde yaymland. Bu dnem boyunca Bakunin, hl, korkun bir yoksulluk iindeydi. Leipzig'e cebi bo gelmiti. Reichel, ona kk bir miktar para yollamt Paris'ten. Aksi takdirde, yerel sempatizanlardan alaca borlara ve yardmlara gvenmek zorunda kalacakt. Sempatizanlarn kendileri de aa yukar yoksulluk snrnda yaadklarndan, tirafta szn ettii gibi, aylk ortalama gelirinin 100 talere bile ulamas artc bir durumdur.196 s. 191 Bu en alakgnll olanaklara dayanarak Bakunin, devrimci bir enternasyonal rgtlemek iin ilk teebbsn yapt. Bunun iin Alman katlmn salamak olduka kolayd. Bakunin'in en yakn iki Alman arkada, bir pan-Alman demokratik komitesini daha yeni kurmu olan, D'Ester ve Hexamer adl iki genti. Her ikisi de onunla birlikte, Koethen'de snmac olarak bulunmulard ve D'Ester, Brksel'de zaten tannmaktayd. Franszlarn katlm daha byk zorluklar
196

Sobranie, ed Steklov, iii. 525; iv. 166-7, 173; Materiali, ed Polonsky, ii. 43, 47, 171, 190; Pfitzner, Bakuninstudien, s. 72.

arzediyordu. Bakunin, Flocon'a Slavlara ar'nn bir nshasn yollayarak, ondan, Leipzig'e, Fransz demokratik delegasyonu gndermesini rica etti. Polonyallar ve ekleri bol bol bulmak zor deildi; Lusatiya'dan iki Wend* gelerek, tarihte, bir ulusal aznln ortaya knn ilk deneyini ortaya koymu oldular. Bakunin, Paris'te, Kossuth'un diplomatik temsilcisi olarak bulunan Kont Teleki'ye, bir Macar delege temin etmesi iin bavurmay da dnd. Fakat bu tutkulu planlar l dodu. Polonyallar yant vermediler. Flocon, Bakunin'in mektubunu yantlamad bile. D'Ester ve Hexamer istekli ve enerjiktiler; ama onlarn da, yurtseverler iinde ok fazla taraftar yoktu.197 Bakunin, yalnzca ekler arasnda belli lde baar salad. Slavlara ar, Slavc adl yurtsever ek Ihlamur Aac topluluunun ayn adl gazetesinde, hemen hemen btnyle, ba makale olarak yeniden yaymland Prag'da nemli bir etki yapt. ekler, Bakunin'in kalbinde bir zamanlar Polonyallarn igal ettii yeri almaya balad. Straka kardeleri, burjuva milliyetisi iyi burjuvalardan, ateli devrimcilere dntrd. Gustav Straka'y, Prag Kongresinde arkada olduu iki ek demokratn, Slavc Ihlamur Aac'nn editr Sabina ve bir dier ek gazetesinin editr Arnold'u, Leipzig'te onunla bir grme yapmalar iin armak zere Prag'a gnderdi. Fakat burada da araya kskanlk girdi. Sabina ve Arnold, kanl bakl oldular, Arnold, Leipzig'e yalnz bana geldi. Bakunin'i, devrimci programn uygulamaktan hibir hayal krkl caydramazd. Devrim zerine konumak iin Prag'dan gerek bir ekin kalkp
Almanyann dou tarafnda yaayan bir Slav kavmi. .n. 197 Sobranie, ed Steklov, iv. 173-5
*

gelmesinden ylesine mutlu oldu ki, kendini Arnold'un kollarna att.198 s. 192 Arnold, Altn Horoz'da yirmi drt saat kald. Zamannn byk ksmn, Leipzig'de birleik bir Alman-Slav Kongresi dzenlemek isteyen D'Ester ve Hexamer'le verimsiz tartmalar yaparak geirdi. Bakunin, bu "aptalca proje"ye karyd. Otoritelerin gz yumma yolunu setii lde var olan halk kongrelerinde ve ak rgtlenmelerde ok bulunmutu. Bir yllk devrim deneyimi onu, var olan dzene yalnzca yeralt almasyla ve gizli komplolar yoluyla etkili saldrlar yaplabileceine ikna etmiti (ki daha sonra bu inancndan hi caymad). Genel grmeden sonra, Arnold'la drt ya da drt buuk saat kendi bana grt; bu sre iinde, onun beynine, Bohemya'y kaplayacak tamamen gizli bir topluluu yayma, her kasaba ve kyde devrim an rme fikrini iledi. Yirmi drt saat sonra Prag'a doru yola kan Arnold, yar ikna olmu, yar itiraz eder bir durumdayd, hi paras olmadndan ikayet ediyordu ve Altn Horoz'da geirdii saatler iinde iittiklerinin bir rya m, yoksa gerek mi olduunu merak ediyordu.199 Prag'a geri dndnde Arnold, bu karabasana benzer toplant hakknda herhangi bir kayt dmemitir. Her halukrda, kendi hayallerinin insafna terkettii Bakunin'e hibir ey yazmamtr. Ama Bakunin, faraziyelerle yaayamazd.
198

Sobranie, ed. Steklov, iv. 167-8; Materiali, ed. Polonsky, ii. 125, 477. 199 Sobranie, ed. Steklov, iv. 177-8, 180, 192; Materiali, ed. Polonsky, ii. 190.

imdi tm umutlarnn merkezi haline gelmi Prag'da ne olup bittiini renmesi gerekmekteydi. Altn Horoz'un gediklileri arasnda, Leipzig Konservatuvarnda mzik rencisi olan Heimberger adl (bir yurtsever olarak, adn Lasogorsmi olarak Polonyacaya evirmeye teebbs etmiti) gen bir Avusturya Polonyals vard. Bakunin'in sabr tkenme noktasna geldii bir srada Heimberger, Viyana'daki ebeveynlerini ziyaret etmek zere ehirden ayrlacan duyurdu. te buna on ikiden vurmak denirdi. Bakunin, geleneksel gamszlyla, Heimberger'i, byk Bohemya giriiminin srlarna dahil etti ve ondan, Viyana'dan dnte Prag'da mola verip Arnold'un ne yapp ettii konusunda kendisine bir rapor getirmesini rica etti. Heimberger, bu grevi sadakatle yerine getirdi. Onun raporuna gre, dorusu, Arnold hibir ey yapmamt. Hibir zaman ylgnla kaplmayan Bakunin, kolay etki altna alnan Heimberger'i, yeni bir devrimci rgt ayaa kaldrmak ve Arnold'u gzetlemek gibi ifte bir grevle Prag'a bir kere daha geri dnmeye ikna etti.200 s. 193 Bu, Bakunin'in kafasndan kan, daha sonraki yllarnda iyice verimli bir hal alan, yar gerek, yar hayal o tuhaf gizli topluluklar serisinin ilkiydi, tiraf'daki kendi anlatmnn banda yaplan u alnt ok nemlidir:
Bu cemiyet, birbiriyle ilikisi olmayan ve farkl isim altndaki bamsz topluluktan ibaretti: biri burjuvalar, biri renciler ve biri de kyller. Her
200

Sobranie, ed. Steklov, iv. 180-81; Materiali, ed. Polonsky, ii. 190, 197, 421, 430.

biri kesin bir hiyarariye tabiydi ve kaytsz artsz boyun emek zorundaydlar; her biri ayrntda ve biimde, planlanan snfn karakter ve gcne uygundu. Bu topluluklar, az sayda insanla snrlandrlmt ve mmkn olduunca, deneyimli, enerjik, etkili, merkez kontrola kesinlikle itaat eden, kitlelerin iinde kaybolmaya yatkn adamlardan oluuyordu. Bu topluluk da ya da en fazla be kiiden oluacak merkez bir komite tarafndan koordine ediliyordu. Merkez komite, ben, Arnold ve seilecek bir dier kiiden oluuyordu... Bu tarzn, Bohemya'da etkimi salayacan ve glendireceini umut ediyordum; ayn zamanda Arnold'un bilgisi dnda, Avusturya'dan katndan beri Viyana'da rencilik yapan gen bir Alman renciyi, Bohemya Almanlar arasnda ayn izgide bir topluluu rgtlemek zere grevlendirmitim, merkez komitesinde ben aka yer almayacak, gizli ynetici olarak komiteyi ynetecektim. Eer planm gerekleecek olsayd, hareketle balants olan btn efler bana bal olacakt ve bylece Bohemya'daki devrimin izdiim yoldan kmamas salanm olacakt.

Bu, Bakunin'in hayatnda, hapislik dneminden ksa sre nce ilk kez ortaya kan megalomani, kibirlilik ve naif ikiyzllkten oluan karakteristik bir karmdr. Teoride, mutlak zgrln en byk savunucusu olup, hem o gn, hem de daha sonra komnizmin kat disiplinini en ac deyimlerle sulamaya hazr olan Bakunin, devrimci faaliyetlerinin rgtlenmesinde, yalnz kendi ilkeleriyle kesin bir ekilde elien metodlara bavurmakla kalmam, ayn zamanda dogmatik ve diktatr Marx'n en ar tutkularnn ok tesine gitmitir. Bu tutarszlk, Bakunin'in kafasnda bir an iin bile olsa bir sknt yaratm grnmemektedir. Takipilerinden kendi iradesine "kaytsz artsz itaat" talep ederken, sosyal ve politik bir ilke olarak

snrlanmam vazedebilmitir.201 s. 194

bir

zgrl

Hem tiraf'da anahatlar ortaya konan mutlakiyetilikte, hem de Bakunin'in gvenilir ve sorumlu bir ajan atadktan sonra ayn alana ilkinin bilgisi dnda, komplonun iplerinin tamamen kendi ellerinde olmasn salamak iin bir dierini yollamasnda, insan gerekten irkilten, ok eden bir eyler vardr. Fakat btn bu ilerin en artc yn, gerek dl, tamamen uydurma olmas, bandan itibaren byk bir doallkla srdrlmesidir. Bakunin tarafndan zorlanan aktif liderliin geni devrimci giriimi, aknlk iindeki Arnold (kazara ok az bilgiye sahipti) asndan yalnzca fantazi dnyasnda var olabilmitir. Bakunin'in ve Arnold'un ilk yeleri olduklar, " ya da en fazla be kiilik" merkez komite hibir zaman atanmam, hibir zaman almamtr. Heimberger'in Almanlar arasnda kurduu paralel rgt de ayn ekilde l domutur. Bohemya'da, bir devrimci hareket ya da daha ok bylesi bir dizi hareket mevcuttu. Arnold'un, hatta Heimberger'in onlara katlmalar mmknd. Fakat bu hareketlerin Bakunin'e herhangi bir ey borlu olduuna ya da onu liderlerinden biri olarak tandklarna ilikin bir delil yoktur.202 Heimberger, muhtemelen Arnold'dan daha az duyarl olsa da, daha cokulu grnyordu. Arnold'un tersine, her halkrda, haberlemede baarlyd. Bakunin'e sk sk yazarak, her yerde ona
201 202

Sobranie, ed. Steklov, iv. 178. Sobranie, ed. Steklov, iv. 180-81.

kar bir hayranlk ve sempati olduunu sylyor, Bohemya'ya geldiinde kendine byk bir karlama yaplacana sz veriyordu. Bakunin, bu pohpohlamalara dayanamazd. 1849 Mart'nn banda, sakaln keserek, Anderson adna bir ngiliz pasaportu elde edip Prag'a hareket etti. nanl mridleri Straka kardeler de ya ona katlarak ya da onu takiben Leipzig'den Prag'a geldiler. s. 195 Bakunin'in Prag'da geirdii drt be gn, tam bir hayal krklyd. "Hzla gelien bir devrim iin gerekli btn elemanlar" bulsa da, hayalinden yaratt rgte ilikin hibir iz yoktu ortalkta. uras akt ki - baarszlklara kar daima kr olan Bakunin'in dnda herkes grebilirdi bunu - ek devrimcileri, her eyden nce milliyetiydiler; onlarn, Almanlara ve Macarlara nefreti, demokrasi aklarndan ok daha nemli bir srkleyici gt. te yandan, Bakunin, insan zelliklere hi nem vermezdi. Arnold, ok doal olarak Heimberger'i kskanmt ve ar nezleden dolay evde oturup somurtmakla meguld. ek burjuva milliyetiliinin gerekten salam takipilerinden olan Sabina, hem Heimberger'e, hem de Arnold'a kar gvensizlik iindeydi. Bakunin, Heimberger'in szn ettii gibi, entrikac program konusunda sempatiye ilikin bir ey bulamamt ortalkta; "Prag demokratlarnn byk gevezeler olduklar ve tehlikeli giriimlere katlmaktansa, bo bbrlenmelere daha ok eilimli olduklar" sonucuna varmt. Bu konuda o kadar ok ene almlard ki, Avusturya polisi de dahil

olmak zere Prag'n yars Bakunin'in orada olduunu renmiti. Birka gn iinde kald yeri drt kere deitirdikten sonra, alelcele Dresden'e dnd, bu kez Straka kardeleri, Bohemya bakentindeki ilikilerine gz kulak olmalar iin orada brakt ve her zamanki iyimserliiyle onlara mal destek salayacana sz verdi.203 Bakunin'in devrim iin duyduu tutku, metresinin sadakatszln rendiinde ak azalacana daha da alevlenen bir adamn tutkusuna benziyordu. ek demokratlarnn yetersizlii, yalnzca onun daha da ateli bir aba iine girmesine yol at. Prag'dan dnerken, Dresden'deki politik hayatn Leipzig'den daha aktif ve alkantl olduunu anlad. Ayrca buras, Bohemya snrna daha yaknd. Kararghn orada kurmaya karar verdi. Mihail Bakunin, belirgin bir igdyle, azam karklk ihtimali olan yerlere doru srkleniyordu. Dresden'de zgrlnn son frtnal aylarn geirdi.

Bakunin'in, bu zirveden hemen nceki tasviri, bir dier dhinin kaleminden yazlm haliyle gnmze kalmtr. Prag'a gidiinde Dresden'den geerken Bakunin, radikal bir haftalk gazete olan Volksblatt'n editr August Rckel'le tant. Rckel, yakn zamana kadar Devlet Operasnda orkestra efiydi - bu grevden demokratik fikirleri dolaysyla kovulmu, Slavlara sempatisini aka ifade etmesi dolaysyla Bakunin'in kalbini kazanmt. Rckel'in evinde Bakunin, Opera'nn bir dier orkestra
203

Sobranie, ed. Steklov, iv, 18-6;Materiali, ed. Polonsky, ii. 433-42.

efi Richard Wagner'le tant. Devrimin yansra Bakunin'i hl derinden etkisi altnda tutan iki ey vard: Premukhino'nun anlar ve mzik. Daha ilk karlamalarnda Bakunin, Wagner'e hayat hikyesini anlatt. Nisan 1849'da, Paskalya ncesi kutsal Pazar gn, Wagner, Opera Binasnda, Beethoven'in Dokuzuncu Senfonisini ynetirken, o da orada bulunmutu. Dinledii konser, Bakunin'i, ykm yanls doktrinde Dokuzuncu Senfoniye zel bir yer ayrmaya sevketti. Wagner'i tebrik etmek iin yukar kt ve "dnya yanp kl olduunda tm yazl mzikler mahvolsa da, hayatmz tehlikeye atp bu senfoniyi kurtarmalyz," diyerek duygularn ifade etti. s. 196 Arkadalk derinleti ve Bakunin, Wagner'in evini srekli ziyaret etmeye balad. Bakunin, onu, "muhteem" diye nitelendirdii Uan Hollandalnn sahne alnda orkestra eflii yapmaya davet ederek pohpohlad. Minna Wagner, misafirlerinin, devasa et ve sosis paralarn mideye indirii, arab tatsz bir merubat diye reddedip brendiyi bardak bardak yutuu karsnda ok olmutu. Kural olarak, bakalarndansa kendisinden daha fazla etkilenen Wagner bile, bu dev, etkileyici barbar karsnda kendi nemsizlii duygusuna kaplarak huu iinde onu seyretmiti.
Otuzla krk yalar arasnda, erkekliinin doruundayd. Heybetli bir insand, zerinden ilkel bir coku ve gllk tayordu. Dostlarmn arasnda hibir zaman onun gibi birisi olmamt. Gerekte, yalnzca entellektel insanlar gibi grnmeye zen gsteren bir hali yoktu;

insanlardan sonsuz bir enerji talep ediyordu... Genel tartma tarz Sokratik yntemdi; evsahibinin sert divanna uzandnda son derece rahat grnyordu, artk, her eit insandan oluan kalabalklarla, daldan dala atlayarak, devrimin sorunlar zerine tartabilirdi. Byle durumlarda kanlmaz olarak argmanlarn en iyisine sahip olurdu. Fikirlerine kar zafer kazanmak mmkn deildi, fikirlerini sonsuz bir inandrclkla ve her ynde gelitirerek, hatta radikalizmin snrlarn 204 sonuna kadar zorlayarak ifade ederdi.

Bakunin'in zgrlnn son hummal haftalar, bu trden birok tartmayla dolu olarak geti - Polonyallar, ekler ve Almanlar, birbiri peisra ya da bazen bir arada, onun dinleyicileri oldular. kide bir baka bir yere tanyordu. nce, 1842'den beri tand, radikal Drestener Zeitung'un editr Wittig'in yannda kald; sonra, rencilere ders vererek snrda bir hayat sren eski bir Polonyal generalin evine tand; daha sonra Rckel'le kald; ardndan, Slavlara ar'y Polonyacaya eviren Andrejmowicz'in evinde oturdu. Hi de gerekmedii halde, kendini eitli adlar altnda gizliyordu, kendini bir sre iin bir ngiliz din adam olarak da tantt. Yalnzca, demokratlarn topland kenar ke cafelere ya da khne evlere gitmekle kalmyor, bir Polonyal kontesin ve Eflk prensinin salonlarnda da boy gsterdii oluyordu. Prensin devrime ilgisi muhtemelen platonikti. Ama Bakunin, sosyetenin sunduu gzellikleri asla geri evirmezdi; bazen aristokratlardan bor da alnabilirdi. Bakunin, srekli alk snrnda yayordu; ona baz ev eyalar satn alan ve Prag'daki temsilcileri Strakalara gndermesi iin para veren bir tek, fedakr Rckel'di. s. 197
204

Wagner, My Life, ss. 467-70.

Bir enternasyonal devrimci komite ryasn bir kere daha canlandrmaya alt. Paris'ten ve Brksel'den tand iki Polonyalya, Kryzanowski ve Heltman'a rastlad. Polonya Merkez Komitesine rapor vermek zere, esas yurtlar olan Galiya'dan Paris'e gitmekteydiler. Bakunin onlar, Bohemya'daki yaklaan devrimi desteklemek iin komiteye, Polonyal delegeler, Polonyal subaylar ve hepsinden nemlisi, Polonya paras yollamalar acil talebini ulatrmakla grevlendirdi. Bayer adl Macar bir genenal buldu, onu da, benzeri bir talebi Kont Teleki'ye ulatrmak zere gnderdi. Ancak bu tutkulu planlardan hibir ey kmad. Kryzanowski ve Heltman, Paris'ten elleri bo dnmekle kalmadlar, ayn zamanda kendilerini, Bakunin'in stnde, Slav devriminin patronlar ve yneticileri iln etmeye beklenmedik bir gnlllk gsterdiler; bylece Bakunin'le haddini bilmez Polonyallar arasnda srekli bir soukluk meydana geldi.205 Fakat Bakunin'in gz hl Prag'dayd. 1849'un Nisan ay boyunca temsilciler, Saksonya ile Bohemya arasnda mekik dokudular. Cokulu Heimberger, Dresden'e geri dnd ve muhtemelen Prag'daki Polonyal arkadann srlarn tevdi etmek zere Bakunin'le birlikte Rckel'in evinde kald. Derken, Gustav Straka ve ardndan da, nceki yl Bakunin'in ilk kez Prag Kongresinde tant renci Joseph Fric geldiler. Haziran ayaklanmasnn baarszlkla sonulanmasndan sonra Fric, Prag'daki en aktif ve ar devrimci topluluk olan kk bir renci kardelii grubu
Sobranie, ed. Steklov, iv. 187-90; Matiriali, ed. Polonsky, ii. 195, 197;Pfitzner, Bakuninstudien, s. 146.
205

rgtlemiti. Arnold'a gvenmemesi iin her nedene sahip olan ve Starakalarn yeteneine gvenmeyen Bakunin, Fric'i cokuyla karlad. Devrimcilerin kk ve seilmi bir kolordu oluturmas fikri ona ekici geliyordu, Fric, ek demokratlarnn iinde sonsuz saygy hak eden tek kiiydi. Ama Fric bile, Bohemya'da devrimi gerekletiremedi. ek burjuvazisi, milliyetiliin ve demokrasinin talepleri arasnda blnmt; Fric, Arnold ve Sabina arasndaki karlkl kskanlklar, Bakunin'in hedefleri asndan lmcl sonular douruyordu. Prag uursuz bir sessizlik iinde kald. Dresden ise, lmekte olan Alman devriminin son rpnna tanklk ediyordu.

*
s. 198

Slav devrimi konusundaki hayal entrikasna balklama dalan Bakunin, tipik bir ekilde, burnunun dibinde olup bitenlere kaytsz kald. Saksonya demokratlar arasnda ok az arkada vard. Cmert ve fedakr Rckel abucak yakn arkada olmutu. Ancak Bakunin, Rckel'i Slav entrikalarna katarken, Rckel onu Almanlara itekleyemiyordu. Bakunin, Wittig Dresdener Zeitung'un araclyla, stunlarnda boy gstermeye hazr bir durumdayd; Nisan aynda, daha nce sz edilen ve daha sonra onun "Slavlara ikinci ar" diye atfta bulunduu, ekleri Macaristan'da Rusya'yla ibirliine kar uyaran bir manifesto olan Rusya'nn

Koullar adl makale burada yaymland. Fakat, Dresdener Zeitung'daki, normal

olarak Bakunin'in kaleminden kt ya da onun verdii ilhamla yazld dnlen ne bu makale, ne de dierleri, o gnlerde doruuna ulaan, Sakson demokratlaryla kraliyet iktidar arasndaki mcadeleye herhangi bir ilgi gstermitir. uras bir gerektir ki, Bakunin, Wittig, D'Ester, Frankfurt Meclisinden bir delege ve iki Polonyal, Kryzanowski ve Heltman'n katldklar ve Almanya apnda Polonyallarn yardmyla balatlacak devrimin egdmnn tartld 1 Mays 1849'daki toplantda hazr bulunmutur. Fakat, bu toplantnn iki gn sonra Dresden'de patlak veren ayaklanmaya herhangi bir etkide bulunduunu dnmek iin bir neden yoktur. 3 Mays gn, ilk barikatlar kurulup, ilk silahlar skldnda Bakunin, Malta'ya gitmekte olan Eflkl arkada, Prens Ghika'yla birlikte Dresden'i terketmeyi planlamaktayd. Fakat her zamanki gibi, Bakunin'in paras yoktu ve Ghika'da da bu sefer, ona verebilecei birka talerden fazla para bulunmuyordu, bu yzden yalnz bana yola kt.206

s.199

Dresden'deki ayaklanmaya yol aan konu, Bakunin'e ekici gelecek bir ey deildi. Hakir grlen Frankfurt'taki Ulusal Meclis, aylarca uratktan sonra, Almanya
206

Sobranie, ed. Steklov, iv. 196-7; Materiali, ed. Polonsky, ii. 50, 74-80, 417; Pfitzner, Bakuninstudien, 113-20, 148-9; Nikolaevsky, International Review for Sosyal History (1936), No.1, ss. 121-216.

iin federal bir anayasa yapmt. Sakson Dieti bu anayasay oylayarak kabul etmiti. Saksonya Kralnn, daha geni Alman eyaletlerinin ounun banda bulunan krallar gibi, Frankfurt'la ba ho deildi; 28 Nisan 1849'da, Diet'e iten el ektirmiti. Bundan sonraki gnlerde gittike byyen halk nmayileri meydana geldi. Sakson ordusu, byk bir gcn SchleswigHolstein'e gnderilmesi yznden zayflamt; 3 Mays gn sokaklarda barikatlar kurulmaya balaynca isyanclarn zerine Sivil Muhafzlar sevkedildi. Tersaneye yaplan bir saldr giriimi asker birlikler tarafndan nlendi. Asker birlikler, kalabaln zerine ate atlar. On be kii hayatn kaybetti ve isyan iyice yayld. Geceleyin kraliyet ailesi, Dresten'den yirmi mil uzaklktaki Elbe nehri zerinde bulunan bir kale olan Knigstein'e kat. Ertesi gn, Belediye binasnn balkonundan, demokrat, Tzschirney, Todt ve Heubner'den oluan geici bir hkmet iln edildi. Geici hkmetin kompozisyonu, ayaklanmann arkasndaki gcn doas hakknda gerekli ipularn vermektedir. yeden yalnzca, kinci Meclisin bakan yardmcs Tzschirner'in, baz demagojik yeteneklere sahip ar bir radikal olduu tahmin edilebilir. Heubner ve Hold, burjuvazinin tipik temsilcileri - pan-Alman ve anayasal reformcuydular. Onlar, kraliyet imtiyazlarnn istismarclndan ve Frankfurt anayasasnn hakir grlerek reddedilmesinden rahatszdlar. Ama devrimci deillerdi. Ne sosyal programlar, ne de Mihail Bakunin'in esinledii ykma ilikin mistik taleple bir ilikileri vard. Dresden'in burjuvalar, proletarya ile ittifak halinde, kendilerini aniden ve beklenmedik bir ekilde otoritenin koltuunda oturur buldular. Ancak, ele geirdikleri iktidar

nasl kullanacaklar konusunda bir nosyona sahip deillerdi. s. 200 Bakunin'in bu gelimelere ilk tepkisi, kmseyici bir kaytszlkt. Alman ulusal birlii davasna ya da Frankfurt Anayasasna en ufak bir ilgi duymuyordu. Tzchirner'le geen birka hafta iinde buluup defalarca ba baa sohbet etmi, ama hakknda ok fazla fikir edinememiti. Todt'u ahsen tanyordu, ama onunla herhangi bir politik ilikisi olmamt. Heubner'i ise hayatnda hi grmemiti. 4 Mays sabah, sokakta Richard Wagner'e rastladnda, olaylara katlmak ynnde bir dncesi yoktu. Wagner, Belediye Binasna, ne olup bittiine bakmaya gidiyordu, Bakunin de ona katld. Geici hkmet yeni iln edilmiti ve Tzschirner, cokulu kalabala yksek perdeden nutuk ekmekteydi. Ortam, Bakunin'in niyetleri iin olduka elveriliydi. Havada devrim kokusu vard ve Bakunin, her zamanki cokusuna kaplp gitmiti. Cokusunu kstlayan tek ey, nasl nderlik edileceini bilmeyen liderlerin ackl durumuydu. Belediye binasna girmek iin kalabaln arasnda kendine yol at ve geici hkmete, devrimin ynetilmesi konusunda tavsiyelerde bulunmaya 207 balad. Bu tavsiyeler kayda getii gibi, bugne de kalmtr. syan bastracak yeterli asker birlii sahip olmayan Sakson otoriteleri herhangi bir saldrda bulunmaktan ekinip Prusya'dan takviye istemiti. Bu takviyenin yollanacana hi kuku yoktu. Bakunin,
207

Sobranie, ed. Steklov, iv. 199-200; Materiali, ed. Polonsky, ii. 49, 53.

Tzschirner ve arkadalarna, ayaklanmann kaderinin, nutuk ve mzakerelere deil, top ve glleye bal olduunu syledi ve onlardan, btn enerjilerini, kendi tasarruflar altnda asker glerin rgtlenmesine tahsis etmelerini rica etti. Bu, Yunan ordusundan bir albay olan, Heinze adl, ipe sapa gelmez bir maceracnn komutas altnda yaplacakt. Bakunin, Heinze'ye gvenmiyordu. Asker kumanda iin gereken donanma sahip olanlarn yalnzca Polonyallar olduu konusunda kesin bir inanca sahipti; ehrin kulp ve cafelerinde Polonyal subay bulmak zere her taraf kolaan etmeye balad. Aratrmalar bir sre rn vermedi. Ertesi sabah, 5 Mays'da, Belediye Binasnda, hem Prusya, hem de Polonya ordusunda hizmet grm Heltman'la ve onun yanndan hi ayrlmayan, asker kalitesi daha kukulu Kryzanowski'yle birlikte yeniden boy gsterdi. Bu , Belediye Binasndaki Belediye Meclisinde bir masaya oturdular, nlerine Dresden'in haritasn atlar ve geici hkmete asker danmanlar olarak hizmet etmeye baladlar. Kukucu Polonyallar, ie balarken, "olaylarn tersine dnmesi halinde" kaabilmeleri iin kendilerine pasaport ve para salanmasn da art komulard.208 s.201 Bu tedbir zamansz deildi. Ayn akam, ilk Prusya birlikleri, Dresden'in varolarna ulamt. Tren yollarnn tahrip edilmesi, birka saat gecikmelerine yol amt. Asker danmanlar, isyanclarn elinde bulunan birka topun nereye tanacan
208

Materiali, ed. Polonsky, ii. 54-6.

haritalarnn zerinde dikkatle iaretlediler. Fakat savunma planlarnda bundan teye ok fazla bir ey yaplacak gibi grnmyordu. Bakunin'in, Prusyallarn, pitoreks efsane dnyasna ait "Rafael'in zerine ate edemeyecek kadar kltrl" olduklar gerekesiyle, barikatlarn zerine Azize Meryem tablosunun aslmasn nerdii hikye edilir. Ba komutan ve asker danmanlar arasnda kanlmaz olarak kskanlk ba gsterdi; ba komutan, operasyon iin danmanlar tarafndan tavsiye edilen adamlar reddetti. tiraf'ta, Bakunin, Heinze'nin bir hain olduunu net bir ekilde ileri srer ve onun, sonradan Sakson Hkmeti tarafndan sulanp hapsedilmesi konusundaki aknln ifade eder. Bu atmosferde, umutsuz durum, daha da umutsuz hale gelmekteydi.209 6 Mays Pazar gn, btn tarafsz gzlemcilere gre, davann kaybedildii net bir ekilde ortaya kmt. ki Polonyal, beklenen sonuca vardlar, para ve pasaportlarn alp toz oldular. Tzscherner ve Todt da Belediye Binasn ayn srada terkettiler; daha sonradan yeniden ortaya ksalar da, geici hkmetin morali fena halde sarslmt. Ufukta yenilgi gzkyordu. Yalnzca Heubner, tersi bir tutum iindeydi, korkusuzca barikatlar dolat, isyanclara konumalar yaparak onlar cesaretlendirdi. Bakunin de ona katld, ancak konuma yapmaktan imtina etti. Zaten barmaktan sesi kslmt.210 s. 202

209

Sobranie, ed, Steklov, iv. 202; Materiali, ed. Polonsky, ii. 56; Herzen, ed. Lemke, xiv. 425. 210 Materiali, ed. Polonsky, ii. 57-9.

Bakunin'in, 6 Mays gn ve onu takip eden iki gn kap kendini kurtarmaya almad kesindir. Hedefleri onu hi ilgilendirmeyen, baarl olacana asla inanmad, ne planlad, ne de onaylad bir ayaklanmaya, kazara ve neredeyse gnlszce katlmt. Ayaklanmada resm bir rol yoktu ve isyanla ilikili herhangi birine kar bir ykmll sz konusu deildi. O zaman, hemen hemen yakalanmas kesin olan bir durumda neden orada kalmay tercih etmiti? Buna tiraf'da verdii yantn samimi olduu aktr. Kalmt, nk Heubner'i yle yzst brakamazd. Todt ve Tzschirner tarafndan aka terkedilen Heubner, "mezbahaya gtrlen bir koyun"dan farkszd. Dresden ayaklanmas, artk onun ii olmaktan ok, Bakunin'in ii haline gelmiti. Ordular arasndaki bu atma, duygusal anayasal liberal Heubner iin fazlasyla ciddi bir durumdu, oysa bu, evrensel ykmn havarisi Bakunin iin nemsiz bir eydi. Ama bir kere ayaklanmann iine girip, barikatlardaki kahraman isyanclarn arasna katlnca Heubner grevini brakp kamamt; o zaman Bakunin de onu terketmeyecekti. te bu, Bakunin'in saf Don Kiotizmi ayaa kaldrd bir and. lm riskini gze ald hayatnn on yldan fazlasn adad - Slav devrimi iin deil, hatta Dresden burjuvazisinin isyan iin de deil, bunu, bir hafta evvel ok az tand, miza ve inan olarak ona yabanc, ama yiitlii ile hayranln kazanan, umutsuz durumu yreine dokunan birisi iin yapt.211

*
211

Sobranie, ed. Steklov, iv. 202-3.

Ayaklanmann son gnlerindeki olaylar bilinen sonuca doru ilerlerken, birbirini izleyen birok aamadan geti. Bakunin kendini, umutsuz bir giriimin lideri konumunda buldu; bu sre iinde, "ne uyudu, ne yedi, ne iti, hatta ne de sigara iti." 6 Mays gn, isyanclar, Bakunin'in, birka hafta nce, Wagner'in orkestra efliini yapt Dokuzuncu Senfoniyi dinledii Opera Binasn atee verdiler. Yangn, binann yannda bulunan Zwinger'e yayld ve orada bulunan doal tarih koleksiyonunu kl etti. Bu eylemden Bakunin'in kiisel olarak sorumlu olduunu gsteren herhangi bir delil yoktur. Fakat sonradan, bu yabanc ajitatre kar nyargy krklemek istediklerinde, ehri atee vermeye ilikin bir komplo onun zerine ykld. Sakson ve Prusya asker birlikleri, yava yava, ancak emin admlarla ehre szdlar. 8 Mays'ta Heinze tutukland. O belki de anslyd; nk gs gse srdrlen arpmalar gittike daha sert bir hal alyordu, acma diye bir ey yoktu ve ele geirilen isyanclar annda kuruna dizilip Elbe nehrine atlyordu. rgtl direni ksa srede sonuna geldi ve Bakunin, hayatta kalanlara, kendileri de iinde olmak zere, kalan patlayclarla Belediye Binasn havaya uurmay nerdi. Ayn gece, genel ricat emri verildi, geici hkmetin, yirmi mil uzaktaki, Heubner'in evinin bulunduu Freiberg'e ekildii duyuruldu. 9 Mays sabahnn erken saatlerinde, liderler sessizce ehri terkettiler.212 s. 203

212

Sobranie, ed. Steklov, iv. 203-5; Materiali, ed. Polonsky, ii. 58-63.

Ertesi gn, Dresden'i, isyann en yksek noktasnda terkeden Wagner, Bakunin, Heubner ve kiralanm bir arabay Freiberg'e sren Martin adl posta grevlisine rastlad. Wagner onlara, henz her eyin kaybedilmediini syledi. Byk bir endstriyel nfusun yaad Chemnitz onlardan yanayd ve ayaklanma orada srdrlebilirdi. Buna inanmak olduka zordu. Ama, umutsuzlukla bir saman pne bile tutunacak bir ruh hali iindeydiler; dizginlenmesi mmkn olmayan Bakunin'in, Heubner ve Wagner'e, her eit hkmetin bo olduu ynnde nutuklar att Freiberg'de ksa bir sre soluklandktan sonra, Chemnitz'e gitmeye karar verdiler. Wagner, karsyla birlikte acilen Weimar'a, oradan da svire'ye gitmek zere yola kt.213 s. 204 O anda, Bakunin'in dnya mal, geici hkmetin eitli mhrlerinden, 13 taler tutarnda para ve bir mektup ynndan ibaretti. Dier yoldalar da ondan daha iyi durumda saylmazd. Onlar Chemnitz'e getiren, herhangi bir dnlm plandan ok, umutsuzluktu; son umutlar da endstriyel proletarya- bo kt. ehirde devrime ilikin hibir iaret yoktu. Belediye bakanndan da umut yoktu. 9 Mays' 10 Mays 1849'a balayan gece, Bakunin, Heubner ve dier potansiyel kargaalk yanllar yataklarndayken tutuklandlar. zel bir n uyar yaplmad ya da zor kullanlmad; Bakunin, sonradan, kendisini yakalamaya gelenlerden ne kadar kolay
213

Wagner, My Life, ss. 493-6; Materiali, ed. Polonsky, ii. 59.

kurtulabileceini hatrlamtr. Son hafta harcad insanst aba sonucunda fizik adan ve moral olarak bitkin dmt. Bundan sonra ne olaca umurunda bile deildi, yalnzca uyumak istiyordu. 214 Direnmeksizin teslim oldu.

s. 205

III. Kitap Diri Diri Gmlmek

"Sonsuza kadar kendi bana kalmak zorunda olmaktan daha umutsuz bir ey yoktur... nsan, ancak bakalarndan oluan toplumla ve bakalarnn yardmyla bir ey olabilir."
BAKUNN Matilda Lindenberg'e (evlenmeden nceki adyla Reichel)
214

Sobranie, iv. 205; Materiali, ed. Polonsky, ii. 683; Wagner, My Life, s. 499.

(lkbahar 1850)

s. 207

16. Blm Saksonya, Avustralya

Bakunin ve Heubner, dier mahkmlarla birlikte, Altenburg'daki en yakn garnizona teslim edildiler. Durumdan telgrafla haberdar edilen Sakson otoriteleri, onlar alp getirmeleri iin, bir temen ve alt adam gnderdiler; 10 Mays 1849 gn leden sonra, esirler, Dresden'e geri getirildiler. ehrin eski hapishanesinde kaldlar onbe gn. Fakat buras ok saydaki isyancy barndracak durumda deildi, Bakunin gibi nemli bir mahkmun bile ayr bir yere konmas olanandan yoksundu; Bakunin, burada, Drdnc Katmann (yani proletaryann), nc Katman (yani burjuvazi) tarafndan aldatld ve ihanete uradndan yaknan Krnberger adl Avusturyal bir demokratla, ksa bir sre iin ayn hcreyi paylat. Geri bu rastgele dzenlemelerin otoriteleri uzun sre tatmin etmesi beklenemezdi. Mays ay sona ermeden, Bakunin ve dier elebalar, ehrin dnda bulunan svari klasna gnderildiler.215
Pfitzner, Bakuninstudien, ss. 196-7; Nikolayevsky, Katorga i Ssylka (1930), Nos. 8-9, ss. 113, 120.
215

Ancak, svari klas da, tehlikeli politik mahkmlarn uzun sre tutuklu kalmas asndan elverili deildi. Muhafzlar nbet tuttuu halde, ehirdeki sempatizanlarla gizli haberlemek iin pek ok olanak vard. Alan soruturmann aylar srecei belliydi, daha gvenlikli ve srekli yerlerin bulunmas gerekiyordu. 28 Austos'u 29'una balayan gece, Bakunin, Heubner ve Rckel, gece yarsn biraz gee, prangalarndan zlp Dresden'den dar karldlar. Her biri, iki silahl muhafzn eliinde ayr ayr arabalara bindirildiler, onlara bir svari birlii elik etti. Bu olaanst nlemlere deecek hibir ey olmad, sabah 6'dan ksa sre nce Knigstein kalebentine kondular buras, Kraln, ayaklanmann o endie dolu gnlerinde snd yerdi. Burada, Bakunin, Alman topraklarndaki son dokuz ayn geirecekti.216 s. 208 Knigstein'in madd koullar, Bakunin'in uzun sreli mapusluunun dier dnemlerine gre daha iyiydi. Temiz, scak, aydnlk bir odas vard; - kalebentde kalanlarn pek seyrek yararlandklar bir avantaj olarak - odasndan gkyzn grebiliyordu. Kalebentin geni alannda gnlk egzerzisini yapyor ve bu muazzam ykseklikten, "Sakson sviresi'nin" krsal gzelliini hayranlkla seyrediyordu. Bu yryleri srasnda, sngl iki askere zincirleniyordu. Knigstein'den kamak kesinlikle imknszd, bu zincirler, ne kadar inceden inceye tedbir alndn gsteriyordu. Belki de Bakunin, tecrit hayat
216

Materiali, ed. Polonsky, ii. 70; Pfitzner, Bakuninstudien, s. 197; Nikolaevsky, Katorga i Ssylka (1930), Nos. 8-9, s. 107.

srasnda, bu zincirlerin, tek tek bireyleri, bir btn olarak insanla balayan grnmeyen zincirleri sembolize ettiini dnmtr. Bunun dnda, kendisine insanca davranlyordu, "insann arzulayabilecei her ey mevcut"tu. stedii kadar puro iebiliyordu; bir ay iinde, imesi iin 1600 puro verilmiti. Kitap alabiliyordu - geri grevli subay, kalebente ifreli mesajlarn girmesini nlemek iin her sayfay inceden inceye gzden geiriyordu. Mektuplar bazen olaanst gecikmeyle gelse de mektup alabiliyor ve yazabiliyordu. Bakunin kendisini, masumiyetini korumak iin mektuplar ebeveynleri tarafndan titizlikle gzden geirilen on be yandaki bir kz gibi hissediyordu. Bakunin'in hapishane hayatnn bu lksleri, arkadalarnn fedakrlna balyd. imdi onun, arkadalarn ba toplamak iin sktrmaya her zamankinden daha fazla ihtiyac vard. Adolf Reichelden, en dzenli mektuplat Reichel'in kz kardei Matildadan ve Alexander Herzen'den olumlu yantlar almt. Emma Herwegh, 100 frank yollamt. Sakson yetkililer tarafndan Bakunin'in savunmasna memur edilen avukat Franz Otto, mal sorumlu olarak, kitap, puro ve dier ufak tefek ihtiyalar satn alm, dier kaynaklardan ba gelmedii zaman, bu ihtiyalarn parasn kendi cebinden demiti. Bakunin kendini, "masraflar avukat tarafndan denen mvekkil" olmak gibi tuhaf bir pozisyonda bulmutu. Koethen ve Leipzig demokratlar nemli katklarda bulundular, fakat adlarn bildirmemeyi tercih ettiler. Dier yandan, Kont Skorzewski, kaamak bir cevap verip, "Polonyal salaml ve minnettarl" konusundaki alayc yorumu akla getirdi. Btn hedefi, Polonya'y restore etmek ve Almanya'dan kopmak olan birisinin, ihtiya duyduunda esas olarak

Almanlara minnettar durumdu.217 s. 209

kalmas

tuhaf

bir

Hl Prag'daki Sava Bakanlnda korunmakta olan, Bakunin'in kk, fakat okunakl elyazsyla doldurulmu sar msvedde ktlarndan oluan kaln tomar, onun, 1849 sonbaharndaki hedefsiz almalarna tanklk etmektedir. Knigstein'deyken ilk istedii eyler, bir ngilizce szlk, gramer kitab ve ngilizce ders kitab olmutur; ngilizce kompozisyon yazmakta gsterdii olaanst abalar hl okunabilir durumdadr. Fakat zaman iinde, matematik, ngilizceden daha fazla uyuturucu etkiye sahip olduunu gstermitir. Sayfalar, cebir ve triegonometri hesaplaryla doldurulmutur. "arpm cetveline gerek duyulmakszn ondalk kesirlerin arpm ve ilemlere devam etme" konusunda yeni bir sistem icat etmitir. Bu ilemlerin arasna, okuduklarndan baz paralar, seyrek olarak hayatna ilikin olaylar, salk durumuna ilikin notlar (Kasm'da kabzlk nedeniyle doktora kmtr), daha da seyrek olarak duygular hakknda bir eyler serpitirmitir. Bu dnemde ona yollanan kitaplar arasnda, Schlegel'in evirisiyle Shakespeare (Romeo ve Juliet'e ilikin notlar dmtr), Don Kiot ve Wieland'n iirleri vardr. Ardndan Fransz tarihine ynelmi ve Thiers'in Consulate'nn drt cildini, Goizot ve Lamartine'nin tarih kitaplarn

217

Materiali, ed. Polonsky, ii. 353-87; Herzen, ed. Lemke, v. 291, 296.

sipari etmi, bu kat yiyecei, anlarla ve seyahat kitaplaryla eitlendirmitir.218 Ancak matematik ve tarih, hayatn yerini tutamazd. Bakunin, hibir zaman renmeye yatkn bir insan olmamt. Bilgi konusundaki bu kararl, fakat yarm gnll adanmlk, dncenin sonu gelmez akn kesintiye uratmak, kalebentin saatinin her on be dakikada bir vuruunu dinlemekten, onun iin hi gerekli olmayan, dokuz buukta borazann almasyla klarn snmesinden kendini kurtarmak iin cesurca bir giriimden baka bir ey deildi. Knigstein'de zgr ve dzenlenmemi tek ey dnmekti ve dnceleri, uykuya dalncaya kadar "btn dnyay arnlyor"du. Ama hayat bu deildi. Descartes'in nl aforizmasyla acyla alay eden Bakunin, kendisini, "yalnzca dnen, yani, yaamayan bir yaratk" olarak tanmlyordu. Zaman zaman korkun bir umutsuzlua dyor, "u dnya yznde sevdii ve ihtiya duyduu tek bir varlk " olmadn aklyordu. Tam bir tecrit iindeydi. Tecrit duygusu, d dnyada ne olup bittiini bilmemenin verdii zdrapla daha da iddetli hale geliyordu - o dnya ki, hl ok yakndayd ve daha birka ay nce orada nemli bir rol oynuyordu. Bu noktada yapt srarl bavurular karsnda yetkililer sard. Tutuklandndan beri basl gazeteler kesinlikle yasakt; Otto, 1848'in ilk eyreine ait, Augsburger Allgemenie Zeitung'un eski bir dosyasn yolladnda ona minnettar kalmt.219 s.210

218

Materiali, ed. Polonsky, ii. 353-61; baslmam orijinal katlar ve gnlk, Prag'da, Sava Bakanl arivindeki Bakunin dosyasnda bulunmaktadr. 219 Materiali, ed. Polonsky, ii. 358, 371, 397.

Gittike byyen uyuukluu, kendi savunmasn yapmaya kadar uzanyordu. Tutuklanmasnn hemen ardndan balatlan n soruturma, Knigsten'e byk bir komisyon gelmeden nce yeniden balatlmt. Bu soruturma, gerek Alman mkemmeliyetiliiyle yrtlyordu. Bu tahkikat, sulunun gemi iki yldaki yaamn da ieriyordu ve onun tand topluluktaki herkesi ya da kuku altnda olanlar da ihmal etmiyordu. Tahkikat srasnda, tam ayaklanma tarihinde orada olup olmadna, Belediye Bakan Herr Pfotenhauer'i yakasndan tutup Belediye Binasndan dar atp atmadna - sulama olarak kabul edilmesi mmkn, ama hatrlanmas mmkn olmayan bir olay ilikin sorularn aratrlmas da unutulmuyordu. Bir tank, mahkmun, barikatlarda isyanclar iddete kkrtt, bir dieri, zel bir evin havaya uurulmas konusunda uyar yapldnda, Bakunin'in, kararl bir ekilde, "hepsi birden uup gitse iyi olur" diye yant verdii ynnde ifadeler vermilerdir. Bakunin, sulamalarn ounu kesin olarak kabul etmemitir. Dier sorular yantlamay, arkadalarn ele veremeyecei gerekesiyle reddetmitir. Fakat, tekzip edilmesi mmkn olmayan apak deliller de vard ortada. ikayet etmedi. Komisyonla yapt uzun dellolar sonucunda tecritten kurtuldu. 20 Ekim'deki son oturumdan sonra gnlne, "bana kar insanlkla dolu olan komisyona elveda demek gerekten dokunakl," diye 220 yazmt.

220

Materiali, ed. Polonsky, ii. 39-69, 108-84; baslmam gnlk, Prag'da, Sava Bakanl arivindeki Bakunin dosyasnda bulunmaktadr.

*
s.211

Avukatna iddianamenin resmen tebli edilmesinden drt gn sonra, sana yazl savunma hazrlamak iin hafta zaman tannd. Fakat uzun sren tahkikat, Bakunin'in btn ilgisini tketmiti. almaya younlaamyordu. Kendisine gazete verilmemesini bahane etti ve 12 Kasm'da, haftalk srenin dolmasnn arifesinde, Otto'ya, "kendi savunmasn yazma fikri"nden vazgemesi gerektiini yazd. Vefal Otto, almay yoluna koymak iin on be gnlk bir sre daha kazand ve 26 Kasm'da kendi savunmasn teslim etti. Bu savunma esas olarak hukuk temele dayanyordu. Savunma, sann Sakson tebas olmadndan ihanetle sulanamayacan ve yargland kanun maddesine gre sulu bulunsa bile alaca maksimum cezann iki ylla drt yl arasnda olacan ileri sryordu. Fakat durum, bandan itibaren umutsuzdu. 14 Ocak 1850 gn, Mahkeme, Bakunin, Heubner ve Rckel'i sulu bulup idama mahkm etti.221 Her sann da temyize bavurma haklar vard. Bu kez Bakunin, kendini "kapal bir mahkemenin" nnde savunmann bounalna hl inanmasna ramen, kaleme kda sarld ve Otto'ya hitaben, ona yazaca temyiz dilekesinde rehberlik edecek bir "politik itiraf" kaleme ald. Fakat Bakunin, her zamanki gibi gnlk realiteden uzakt, tepesinde asl kaderi bilinli olarak baka yne sevketmek mmkn deildi ve kendisine uygulanan
221

Materiali, ed. Polonsky, ii. 287-302; Pfitzner, Bakuninstudien, ss. 203-5, 220.

resm ilemler bu tr eylerden etkilenmezdi. Kendisinin yazd gibi, bu mektup, boyutlar bym bir risaleydi. Hapishaneyi, iddianameyi ve cezay unutmu ve normal politik propagantistlik roln yeniden oynamaya balamt. Rusya'nn durumunu Byk Petro'dan balayp zamanna kadar gzden geiriyor, yaklaan bir kyl devrimi kehanetinde bulunuyordu. Rusya, diyordu, zgrln yeminli dman olarak, Avusturya'da doal mttefikini bulmutur. Belli ki, Avusturya'y paralamann, ayn arl devirmek gibi, zgrln zaferinin vazgeilmez art olduu bilinen doktrinine yolu amak niyetiyle, Avusturya mparatorluu'nun rksal kompozisyonunun analizine giriiyordu. Fakat metin hibir zaman sonuca ulaamamtr. Bakunin 20.000 kelimeden fazla yazdktan sonra metni yarda brakm, Politik tiraf, kaleminden kan birok ey gibi, bitmemi bir fragman olarak kalmtr - bu, belki de, lm cezasna arptrlm birisi tarafndan yazlm en tuhaf temyiz dilekesidir. Otto, ksa srede, egzantirik mvekkilinden herhangi bir ynlendirici metin alma umudunu bir yana brakt ve orijinal savunmasndaki argmanlar tekrar eden bir temyiz dilekesini teslim etti. Fakat bu, sonucu etkilemedi. 6 Nisan'da, Bakunin'in tutukluluunun onuncu ay tamamlandnda, temyiz bavurusu 222 reddedilip ceza karar onayland. s. 212

222

Materiali, ed. Polonsky, ii. 222-87, 303-52; Pfitzner, Bakuninstudien, ss. 205-6.

Bakunin'in bu aylardaki ar basan ruh hali, yava, kemirici bir deprasyondu. Btn insan balantlarn gittike daha ok yitirdiini hissediyordu. En son iki yl nce Paris'te grd ve imdi evli olan Matilda Reichel, "onun aclaryla iie yaadn" yazyor, dinde teselli bulmay neriyordu. Johanna Pescantini, ona Matilda araclyla, len ocuuna ait bir Ahdicedid ile Byron'un iirlerini yollam ve bu hediyeleri, bir hatra defteri, pipo ve bir altn ine izlemiti. Fakat Matilda'nn, Bakunin'in, onun hizmetlerini, "acma dolu arpk bir glmsemeyle" kabul ettiini dnmeye hakk olduuna kukusu yoktu; Nisan sonunda, zellikle onu grmek iin Dresden'e geldi ve Bakunin deil, ama o, otoritelerin ziyarete izin vermemesi zerine fena halde hayal krklna urad. lmden korkmuyordu. Bandan itibaren ona, lm cezas kesinlese bile yerine getirilmeyeceine ilikin teminat verilmiti. Devrim patlak verdiinden beri, hibir Alman devletinde otoriteler, henz herhangi bir politik mahkmu idam etmeye girimemiti. Bakunin, "tecrit ve aylaklk iinde, hapishane parmaklklar arkasnda hibir ie yaramadan pineklemektense" lmeyi bin kere tercih ederdi. Fakat her eyden ok korktuu bir ey vard: Rusya'ya teslim edilmek. Oradan merhamet beklenemeyeceini biliyordu. Eer aalanmann acsn tadacaksa, bu, yabanclarn arasnda olmalyd, kendi halknn arasnda deil. Bu noktada, srekli olarak Otto'nun bann etini yiyiyordu; mfik avukat, ona, "iittiklerime dayanarak syleyecek olursam, zellikle korktuun ey kesinlikle gereklemeyecek" diye teminat veriyordu.223

223

Materiali, ed. Polonsky, ii. 353-410.

s.213 Ancak, tehlike olduka yakndayd. Hem Avusturya, hem de Rusya, Bakunin'in tutuklanmas konusuyla yakndan ilgilenmi, her ikisi de vakit geirmeden, Sakson hkmetine, Bakunin'in kendilerine teslim edilmesi iin resm bavurularn yapmlard. Bu talepler, Bakunin'in idamyla herkesin nefretini zerine ekmek ya da hapishanelerinden birinde onu sonsuza kadar tutmann sorumluluunu yklenmek istemeyen Sakson otoriteleri tarafndan hi de olumsuz karlanm deildi. , iki talibin arasnda bir seim yapmaya kalmt. lk bakta, Rusya'nn bu konuda ncelie sahip olduu dnlebilirdi; nk, mahkm, bir Rustu ve Rusya'da, 1844 gibi eski bir tarihte sulanmt. Fakat Avusturya'nn kar daha acildi. Bakunin'in son faaliyetleri, Rusya'dansa, Avusturya'y daha dorudan hedef alyordu; o srada Prag'da bulunan bir komisyon, Bakunin'in kkrtt Prag'daki kargaal soruturmaktayd. Geri, bu sorun ok uzun srmedi. ar, sulunun, nce Avusturya'ya teslim edilmesi ltfunda bulundu, Avusturya'nn amalar yerine geldiinde, onun anlay erevesinde, sulu, Rusya'ya teslim edilebilecekti Avusturya tarafndan. Bu diplomatik pazarlk, Bakunin'in tutuklanmasnn zerinden iki ay gemeden sonuland; elbette Bakunin dnda herkes biliyordu ki, legal ilemler yerine getirilir getirilmez ve Saksonlarn onuru tatmin edildikten sonra, Bakunin ncelikle Avusturya'nn tasarrufuna verilecek, ardndan da kendi lkesinin otoritelerine teslim edilecekti.224
Pfitzner, Bakuninstudien, ss, 207-9; Materiali, ed. Polonsky, ii. 480-81.
224

Geri, bu korkun projenin belirlenen hedefine ulamas iin ilk admn yerine getirilmesi gerekiyordu. 6 Haziran 1850'de, Bakunin'in tutuklanmasndan on ay sonra, Kral, bir af yasas lksne izin vermek iin kendini hazr hissetti. mahkmun da cezalar, "mr boyu hapis cezasna" evrildi. Fakat bu karar onlara bildirilmemiti; 12 Haziran' 13 Haziran'a balayan gece, uyandrlp, giyinmesi emri verilince, Bakunin, idama gtrldn dnd. ine konduu kapal arabadan ve yolculuun uzunluundan durumu anlama abasna girimedi, hapishanesinin deitirilmesi dnda daha kt bir beklentisi yoktu. Ancak snra ulatklarnda, yolculuunun Avusturalya'ya olduunu rendi. Yanna bir ey almasna izin verilmemiti; kaytlarmzdaki son belge, dost Otto tarafndan, bir ay sonra, Dresden'deki mahkemeye yazlm, eski mvekkilinin "son derece ihtiya duyduu" giyecek ve amarlarnn, "en azndan bir blmnn" verilmesini talep eden 225 mektuptur.

*
s.214

Yolculuk, yirmi drt saatten az bir zamanda tamamland; Bakunin, 14 Haziran 1850 akam, Prag'da, bir tepe zerinde kurulu Hradcin kalesine kondu. Hcresi, Gustav Straka ve Arnold'un da kapatld, St. George manastrndan bozma bir yerdeydi. Hcre, birinci kattayd.
225

Pfitzner, Bakuninstudien, ss. 206, 211; Materiali, ed. Polonsky, ii. 363-4.

Parmaklklarla rlm penceresi, bir nbetinin aralksz nbet tuttuu manastrn bahesine bakyordu; fakat, aaya doru apraz bir ekilde konmu bir tahta plaka, bu hazin manzarann bile grlmesini nlyordu. Bakunin'in geliinden ksa sre sonra hcreyi inceleyen bir komisyon, bacay bile kukulu bulmu, bacann giriine demir bir zgara yerletirilmesi emrini vermiti. Kla birlikte yeni nlemler getirildi. Hcrenin kapsndaki asma kilidin, farkl iki grevli tarafndan muhafaza edilen iki ayr anahtar vard ve hcre, alt silahl nbeti olmadka asla almyordu; mahkmun gnlk havalandrmas, "eer ill talep ediyorsa", kesinlikle yarm saatle kstlanmt ve zel bir koridorda yerine getiriliyordu. Gece gndz, her on be dakikada bir, nbeti, kapdaki gzetleme mazgalndan, her eyin yolunda olup olmadn anlamak zere ieriyi gzetliyordu. Prangaya vurulmu Bakunin'e ilikin bylesi bir korku yerlemiti Avusturya resm dncesine. s. 215 te yandan, Knigstein'in grece avantajlarnn yerini yeni bir sertlik de almt. Bakunin, artk Saksonya'daki gibi sivil bir mahkm deildi. Skynetim yasas altndayd. Bu stat deiiklii, hem yasal haklarna, hem de ona ynelik uygulamalara yansyordu. Artk, haklarn savunacak yasal bir temsilcisi yoktu, mektup yazmasna ve almasna izin verilmiyordu. Geri, kadirinas Otto'nun dost bir halefini bulduu iin anslyd. Davay yrtme grevini stlenmi olan Deneti-Albay Franz, mahkmun umutsuz durumundan etkilendi ve onun adna haberlemelerini yrtt.

Franz, "sulu bile olsa, bu insana her zaman sayg gsterdim," diye yazyordu, duyarllkla, 25 taler yollam olan Herwegh'e "ve grev snrlarma giren karlarn hibir ekilde ihmal edemem." Fakat, Otto gibi, Franz da, himayesi altndaki kiinin tuhaf mizacndan sknt ekiyordu. Franz'n "iyi niyetli tavsiyelerine" ramen Bakunin, bu 25 talerin byk ksmn pahall matematik kitaplarna harcam, sonuta, ksa srede sevdii purosundan yoksun, hatta a kalmt; hapishane yemei, anormal itahn yattracak gibi deildi. Giyecekleri paavraya dnmt. "En byk dilei" diye bildiriyordu Franz, "kendisine bir gece entarisi almakt, nk eskisinden geriye kalan sefil, paralanm bir eydi." Franz, ayrca, Herzen'den, Otto'dan ve Dessau demokratlarndan da yardmlar ald. Bakunin, Prag'dan niha olarak ayrldnda elindeki parann miktar 85 taler ve 55 Avusturya floriniydi bu miktar, arkadalarnn cmertliini ve onun alverii zerindeki sk denetimi ortaya koymaktayd. O zamanlar, Avusturya askeriyesinde hukuk prosedr, Sakson sivil yargsndan ok daha ar aksak yryordu. Bakunin'in Prag'a geliinden sonraki gn ksa bir soruturma yaplmt. Bundan sonraki dokuz ay boyunca hibir ekilde huzursuz edilmedi; politika, esas sulunun apraz sorgulamasna balanmadan nce su ortaklarndan itiraflar almakt. Mart 1851'e kadar sren monoton sessizlik aniden bozuldu. 13 Mart 1851'de, karlaca konusunda, temelsiz de olsa, yeni sylentilerin kmas zerine, Bakunin'in acilen, Prag'dan, Moravya'daki Olmtz kalebentine nakline karar verildi. Bu karar, ayn gece ylesine apar topar yerine getirildi ki, konvoy ertesi sabah Olmtz'a vardnda,

kalebentin komutan, henz, arlayaca misafirinin nemi konusunda uyarlmamt. Olmtz'da Bakunin'in tecrit koullar, Prag'dakinden yalnzca iki madd zellik asndan farklyd. Yalnz prangaya vurulmakla kalmam, bir de hcresinin duvarna zincirlenmiti; kumandan ise, onun itahn ifte taynla yattracak bir merhametten uzakt.226 s. 216 Olmtz'a transfer edilmesi, Bakunin'in varlnn en st otoriteler tarafndan hatrlanmas yolunda bir etki yapt. Sava Bakanlnn brokratlar dosyalarn hl mparatorluk Kabinesine tamakla megulken, ar, kendisine vadedilen mahkm iin ortal velveleye vermekte, dava sreciyle ilgili kesin talimatlar yaymlamaktayd. Sonu, Franz tarafndan bakanlk yaplan bir komisyonun nnde youn bir sorgu oldu. 15 Nisan ve 18 Nisan 1851 tarihlerinde, 150'den ok soru kondu Bakunin'in nne ve yantlar tutanaa geirildi. Sorular, hemen hemen tamamen Prag'daki ayaklanmann alevleriyle kendinden geip gsterdii baarsz abalar ve ek devrimcileri ile ilikileri konusundayd. Bakunin bandan itibaren ve soruturma srasnda defalarca tekrarlayarak, arkadalarn sulayacak sorulara yant vermesinin ilkelerine aykr olduunu aklad. Fakat bu tutum, ksa srede, kendisine takdim edilen ve zaten yeterince uzlama iinde bulunan dier mahkmlarn ifadeleriyle sona erdi. Hepsi ya da hemen hemen hepsi tarafndan tannd
Pfitzner, Bakuninstudien, ss. 212-17; Sobranie, ed. Steklov, iv. 365.
226

iin ak szl olma meziyetini kullanabilirdi. Daha nceki birok inkrn geri alarak, Dresden ve Knigstein'de yaptndan ok daha ak konutu. Artk itirafla kaybedecei bir ey yoktu. Saksonya'da bir nebze de olsa savunma olana vard; Dresden ayaklanmasndaki rol konusunda kaamak cevaplar vermesi mmknd. Avusturya'da ise, yapabilecei Slavlara ar'da, hibir ey yoktu. Avusturya'nn, Avrupa haritasndan silinip gitmesi iin uzun bir mdafaaname yer alyordu. Baka herhangi bir delil olmasa bile, bu kadaryla mahkm edilmesi kesindi. En samimi itiraflarla bu daha kesin hale getirilecek deildi ya. Bakunin'in tutumu, komisyon zerinde olumlu bir etki yapt. Bu bir savunma deildi, biliyordu. in btnnden belli derecede kazanlar elde etmiti. Sorgulama sona erdii zaman, ekleyecei bir ey olup olmad soruldu, tek istei, Dresden'de, Andrejkowicz'in evinde brakt, elbiselerinin bulunduu bavulun ve Knigstein'deyken edindii kitaplarnn kendisine geri verilmesi oldu. Sonunda, tutanaa, aadaki deklarasyon yazld: s. 217
u anda yrtlen soruturma srecinde, Mihail Bakunin, srekli olarak unu deklare etmitir: (1) Avusturya otoritelerine teslim edildikten sonra ifade vermeme ve sorular yantlamama karar almtr ki, bu tutumu, yalnzca onun hakknda deliller sunarak soruturmay yrten grevliye kar deil, grevlinin deimesi halinde de ifade vermemek zere benimsemitir; (2) Kendisine uygulanan zorunlu nlemlerin farkndadr, fakat bu uygulama, yalnzca tam bir sessizlik sonucunu vermitir.

Genelde, cesur ve kararl davranm, te yandan kendisine tam anlamyla uygun bir davran gsterilmitir.

Sorgu, mahkeme bakanna mahkmun, mahkma mahkemenin bu tuhaf hrmet gsterisiyle sona ermitir.227

10 Mays'a gelindiinde, Bakunin'in dnyayla ilikisi iki yldr kesilmi bulunuyordu, on ay Saksonya'da, on bir ay da Avusturya'da mahpus kalmt. "Vcut arlarndan ikayet etmesinde" ve kalebentin komutannn, onu, "kara kara dnrken, iine kapanm" bir durumda bulmasnda alacak bir ey yoktur. Anormal itahnn devam etmesi, gzetim altnda yapmak zorunda kald gnde yarm saatlik egzersizleriyle birlikte, gl yapsnn uzun ve sert tecrite dayanmasn saladn gsteriyordu. Matematik kitaplar talep etmesi, bu zorlu uyuuklua ramen kafasnn yeterince canl olduunun deliliydi. Fakat bu dikkat ekici belirtiler, kendini uyuukluk ve kaytszlk biiminde ortaya koyan fizik ve zihn gerilemeyi gizleyemezdi. Bakunin mcadele etmeyi brakmt. Ona kalan tek silah, inat bir sessizlikti. Umudunu kaybetmiti, tutkusunu hemen hemen kaybetmiti. Olmtz duvarlarna zincirlenmi bu sefil mahkm, insanlk onurunu koruyordu ve kendi insan biiminin bir benzeriydi. Fakat bu ikence eken, harabe halindeki adamla, 1849'un Mays gnlerinde, Dresden'deki barikatlarda isyanclar neeyle direnie
Pfitzner, Bakuninstudien, ss. 217-18; Materiali, ed. Polonsky, ii. 414-62.
227

aran gen dev arasnda neredeyse hibir benzerlik kalmamt.228 s. 218 Bu hznl ikinci yldnmnden elli gn sonra, nihayet, Bakunin'in gnn belirleyici adm gndeme geldi. Asker mahkeme, 15 Mays 1851'de san yarglamaya balad. Deneti Albay Franz, hemen hemen tamamen mahkmun kabulleri temelinde oluturduu bir iddianeme sundu. Durum son derece netti. Mahkeme, Bakunin'i, ihanetten dolay oybirlii ile sulu bulup aslarak idama mahkm etti. Ac bir akadr ki, soruturma masraflarn Bakunin'in demesi karar da verdi; fakat bu kararda, urgann fiyatndan sz edilmedi. Ayn gn, kararn derhal duyurulmasndan sonra, ceza, ba komutan tarafndan mebbet hapis cezasna evrildi.229 Fakat bu, fazlasyla dolu dolu geen son yirmi drt saatin son olay deildi - geip giden onca bo bekleme aylaryla tam bir ztlk oluturan bir hareketlilik. Birka hafta nceden, "bu tehlikeli ahsn" bir takm n tedbirlerle birlikte, tam cezann verilecei gn Rusya'ya teslim edilmesine karar verilmiti. Ayn gece, Olmtz'den alnan Bakunin, bir subay ve sekiz askerin muhafazas altnda, nce zel bir trenle, daha sonra araba yolundan, Rus snrnn yaknlarna getirildi. Crakow, 16 Mays, akam saat 10'da varlan son Avusturya ehriydi. Burada ksa bir dinlenmeden sonra konvoy yeniden hareket etti ve sabah saat 2'de snra vasl oldu. Tutsa, alt Rus jandarmas ve yirmi kazaktan oluan bir
228 229

Pfitzner, Bakuninstudien, ss. 216-17. Materiali, ed. Polonsky, i. 59-94.

mfreze bekliyordu. Burada yedi haftadr beklemekteydiler. Bu, Ruslar asndan byk bir sabrn, Avusturyallar ve hkmet asndan ise byk bir gecikmenin gstergesiydi. Galiya snr karakolu, bu uursuz manzaraya olduka uygundu. Bakunin'in Avusturya prangalar zld (Bakunin sonradan, Avusturyallarn bu ilemi yaparken Ruslarn nnde ok utandklarn sylemitir) ve Ruslarn ok daha ar olan prangalar takld. Bakunin'i ylesine korkutan olay, hemen hemen nee iinde yerine getirilmiti. Geen aylarn hogrsz, monoton tecridinden sonra, her hareket, her deiiklik, fizik bir rahatlamaya yol ayordu; Bakunin, on bir yllk bir aradan sonra, bir kere daha kendi doduu topraklara ayak basmann ve kendi dilini konuan insanlarn arasnda olmann verdii keyfi yaama gdsn bastramad. "Eee ite byle ocuklar" diye haykrd (bunu, olay on iki yl sonra anlatan Natalie Ogarev'e atfen aktaryoruz) "insann kendi lkesine dnmesi gzel bir ey - lmek iin bile olsa." Ayn duygular iinde olmayan subay ise yle homurdand: "konumak yasaktr."230 s. 219 ok yava geen yolculuk yaklak bir hafta srd; o dnemde Rusya'nn Bat Avrupa ile trenyolu balants yoktu. Tutsan ve zindanclarnn karlkl korkularnn temelsiz olduu ortaya kt. Bakunin'in o anki hal ve tavrnda, insan klnda, yiyip yutan vahi bir canavar
230

Materiali, ed. Polonsky, ii. 487; Pfitzner, Bakuninstudien, s. 219; Tuchkova-Ogareva, Vospominaniya, s. 308.

olduu ynndeki resm efsaneyi dorulayacak hibir ey yoktu; jandarmalar da, devrimcilerin, arn tm ajanlarna atfettikleri, ad tiranlar olduklarn sergilemekten uzaktlar. Varova'dan mahkm hakknda yollanan raporda, "beklenenin tersine, son derece sakin ve kibar olduu" belirtiliyor ve "kaderi hakknda tamamen bigne olduu" ekleniyordu; Bakunin, sonradan ara tiraf'nda, muhafzlar hakkndaki "korkun beklentilerin" tersine, kendisine, "insanca ve hogrl davranldn" yazyordu. 11 Mays 1850 gn (tarihteki bu deiiklik, Rus takviminin on iki gn geri olmasndan gelmektedir) konvoy Petersburg'a vasl oldu ve Bakunin, Peter-ve-Paul kalebentindeki bir hcreye hapsedildi.231 Mihail Bakunin'in canl kiilii, Avrupa'nn bilincinde yle gl bir izlenim brakmt ki, hapishanenin glgesi, onu tamamen karartamamt. "Bakunin" diye yazyordu, Dresdener Zeitung, o henz Knigstein'deyken, "srekli bir mit olarak kalacak gibi grnmektedir." Bu mit, takip eden aylarda abucak yayld. Bir anda, idamnn pek yaknda olduu duyuldu. Bir dieri, "Rus carbonari"nin, Macaristan'n yardmyla onu karmay planlad sylentisiydi; tm Avrupa apnda asil snftan hanmlar, onun kurtarlmas iin alan gizli fona katkda bulundular. Avusturya mahkemesine kmadan nceki her soruturmada arkadalarn ele vermeyi reddetmesi bunu daha da kamlad. Prag'da, hayatn sona erdirme umuduyla iki haftalk bir alk grevine gitti, bu teebbsnden, Paul de Kock'un romanlarn okuyunca vazgeti. Olmtz'de, kibritlerin slfrlerini yutarak intihara teebbs etti; fakat zehir
231

Pfitzner, Bakuninstudien, s. 219; Sobranie, ed. Steklov, iv. 100.

demirden yapsn etkilemedi. Bu dnemde ortalkta bu ve buna benzer birok hikye dolat.232 s. 220 Fakat, Mays 1851'de, Bakunin, Rusya'nn uzak ve sessiz kalebentleri tarafndan yutulduu zaman, ans, Avrupa sahnesinde tedricen silinip gitti. nceleri, isminin evresindeki dedikodular zaman zaman devam etti - hatta Rus ajan olduu, Rusya'da bir kalebentde rmek yle dursun, yeni bir alanda ara hizmet verdii ynndeki irkin sylenti de dahildi buna. Fakat bunlar da zamanla zayflad. Bakunin, len birisi gibi, yalnzca birka dostunun anlarnda yaad. Krlm bir hayatn zerine karanlk bir perde sert ve melodramatik bir ekilde indi. On yl boyunca, hi kimse, perdenin, oyunun ikinci sahnesi iin yeniden alacan grmeyi umut bile etmedi.

s. 221

Pfitzner, Bakuninstudien, ss. 213, 215, 219; Herzen, ed. Lemke, vii, 473; Tuchkova-Ogareva, Vospominaniya, s. 306.

232

17. Blm

Rusya

Saksonya ve Avusturya'da, Bakunin'e sulu bir kii olarak davranlm, yarglanm, zalimce, fakat biimsel olarak yasalara uygun bir ekilde mahkm edilmiti. Rusya'da ise, stats tamamen farklyd. Orada, gyabnda yarglanm, 1844 gibi eski bir tarihte hkm giymi, btn haklarn kaybetmeye ve Sibirya'da zorla altrlmaya mahkm edilmiti. Rus snrn, mahkm edilmi bir sulu olarak gemiti. Bu, Peter ve Paul kalebentinde, Knigstein ve Olmtz'de sahneye konan adl komedinin neden tekrarlanmadn yeterince izah eder. Burada, yeni bir yarglamaya ve deliller ileri srmeye gerek yoktu. Yaplacak ey, yalnzca var olan cezay uygulamakt. Geri, Bakunin'i acilen Sibirya'ya yollamak gibi bir niyet de sz konusu deildi. arn iradesi her eyin stndeydi; I. Nikola, her zaman, Devlete kar ilenmi nemli sular, kendisiyle sulu arasndaki kiisel bir sorun olarak grme eilimindeydi. Bakunin, kalebentde mparatorun keyfini beklemek zere snrsz bir sre hapsedilmiti. ki ay hibir ey olmad, geri bu gecikme, kurban gergef engelinde asl tutmak gibi kastl bir politikadan ok, arn karar vermek zere dnyor olmasna yorulabilir. Derken, 1851 ylnn Temmuz aynda bir gn arn ba yaveri Kont Orlov, Bakunin'in hcresini ziyaret etti. Mahkmun

bekleyebilecei hainlikle kyaslandnda olduka sokulgan bir tonda, mparatorluun bandan bir mesaj getirmiti. Bakunin'e, Rusya'da lm cezas olmad, bu yzden hayat iin endie etmesine gerek olmad teminat veriliyor ve ara, "tm gnahlarn btnyle itiraf eden" bir metin yazmas isteniyordu. Yazdklar, eer ruhsal babasyla konuur gibi olursa, adl 233 soruturma konusu yaplmayacakt. s. 222

Bakunin'in bu talebi yerine getirmekte herhangi bir tereddte dtn dnmek iin hibir neden yoktur. eyrek yzyl sonra, Rusya'da devrim, oyuna kendi kurallaryla dahil olduunda, iyi devrimciler arasnda bata gelen ilke, bir devrimcinin, tutukland zaman kendisinin ve yoldalarnn faaliyetleriyle ilgili herhangi bir bilgi vermeyi reddetmesiydi. Fakat, Bakunin'in byle bir kuraln bilincinde olduunu ya da Orlov'un davetinin onun kafasnda, ilkeyle oportnizmin mcadelesine yol atn dnmek, anakronizm olur. ki yldr botayd ya da kendinden baka kimsenin grmedii almalarla zaman ldrmekle meguld. imdi, nihayet, ona uygun bir grev kmt ortaya, stelik gereince yerine getirebilirse, bu, kaderini de etkileyebilirdi. Bundan, iine dt boluk duygusu bile etkilenmiti. Byle bir makamdan bylesine lml, neredeyse hrmetkr bir davet almak koltuklarn kabartmt. Emperyal gzyle snava hazr olmasnn istenmesi, bir yazar
233

Sobranie, ed. Steklov, iv. 100-101, 206; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 70-71.

olarak (Bakunin, edebiyat yeteneinin yksek kalitesinin bilincindeydi) onu gururlandrmt. Her halkrda, Saksonya ve Avusturya'daki sonu gelmez sorgulardan sonra ho bir deiiklikti bu. Yazmaya giriti. ki ayda tamamlad, dikkatle yazlm 30.000 kelimelik tiraf' ara gnderdi; ancak bir pasaj aacak kadar itirafta bulunmu olmakla birlikte, bu zor bir grevdi, yazdklarnn lezzeti her sayfada grlebilirdi. Yazlar iinde, net ve gl ifade bakmndan en iyilerinden biridir. Yazldktan yetmi yl sonra, 1921'de gn na kan Bakunin'in tiraf', nemli bir tarihi dkmandr. Yazar, gururla, her eyi kaybetmesine ramen erefini hl koruduunu ve ona gvenenlere ve adlarn andklarna asla ihanet etmediini belirterek balamaktadr. Bundan sonra, Haziran 1840'da Petersburg'dan hareket ediiyle, Mays 1849'da Dresden'de tutuklanna kadar geen dnemdeki faaliyetlerinin ayrntl ve esas olarak doru (geri kesinlikle tamam deil) bir ekilde anlatmaktadr. Bunlar, dknce bir pimanlkla ifade edilmitir. Bakunin, Rusya yasalarnda bilinen en sert cezay, hatta lm cezasn bile hakettiini itiraf etmektedir. Dnceleri ve eylemleri, "son derece sama, anlamsz, haddini bilmezceydi ve sutu - Size kar sutu, MPARATORUM, RUSYA'ya kar sutu, lkeme, tm yasalara kar, politik ve ahlk, kutsal ve insan olan ne varsa hepsine kar sutu." Eskiden, kt yoldayken, onu uyaran vicdannn sesini bastryordu. imdi, "bo, anlamsz ve sua ynelik faaliyetlerinin" daha fazla zarar vermeden bir sona ulamasn salayan tutuklanmasna kran borluydu. Nikola'nn nnde, "msrif, yabanclam ve ifsat olmu bir oulun kzgn bir babann azarlamalarna maruz kalmas gibi" duruyordu. Ve tiraf'n altna, "nedamet

getirmi gnahkr Mihail Bakunin" imzasn atyordu. s. 223

itiraf'ndaki en Fakat, Bakunin'in incelikle ilenmi ve en srarl leitmotiv, Almanlardan tiksinti ve Slavlara adanmlktr. Burada, her halkrda, Rus arnn gzne girme hesab aktr. Almanlar, her frsatta, acmaszca alaya alnmaktadr. Neredeyse daha balangta, "bir Alman profesrnden ya da aslnda bir Almandan daha acnacak, daha sama ne olabilir," diye soruyordu. Alayc darbeleri giderek daha geni bir yer tutuyordu:
Bat Avrupa'da, gznz nereye evirirseniz evirin, inanszlktan gelen bir rme, zayflk, inanszlk ve ahlk bozulma grrsnz... Kltr, akl ve kalb bozulmayla, acizlikle ayn anlama gelir olmutur; bu evrensel yozlamann ortasnda, yalnzca, ayaktakm denen kaba, aydnlanmam kitleler, gerekte Almanya'da deil, Fransa'da gcn ve tazeliini korumaktadr.

Alman demokratlar bile, lke iinde zgrl vazederken, Posen ve Bohemya Slavlarnn, Schleswig-Holstein Danimarkallarnn zgrlklerine dmandlar. Bakunin, Avrupa'da dolarken, "yalnzca Almanlardan birini sabrla dinlemedii, Alman dilini ve bir Alman sesini dinleyemedii iin" Almanlarn nefretini kazanmt; bir keresinde bir Alman dilenci gelip kendisinden sadaka istediinde, kendini ona bir tokat aketmemek iin zor tutmutu. Ttonhobi konusundaki bu ayrntl aklamalar, ateli bir Slav patriyotizmi ile dengelenmektedir. Kendini, Rusya'ya kar Prusya ile ittifak halinde bulduunda bile,

ok iyi bilmektedir ki, "Almanlar Slav toprana ayak basmaya cesaret ettikleri an, onlarn amansz dman olacaktr." Slavlarn grevi, "tereddi etmi Bat dnyasn yenilemektir." Bakunin'in dilei, "tm Slav kabilelerinin yabanc boyunduundan niha kurtuluudur." Slavlarn zgr federasyonuna, Macarlar, Eflkllar, hatta belki Yunanllar girecektir; bakenti Konstantinopol olan byk bir zgr Dou devletiyle, km Bat uygarlnn karsna klabilecektir. Bakunin'in plannn, bir Rus devrimini ve arn devrilmesini de ierdii bir gerekti. Ne var ki, Slav byklnn geleceine ilikin bu grler, en sonunda, onun Rus yreinde doru yerini bulmutu.234 s.224

etmenin mmkn olduuna, onun tek bir motifle, ya da insicaml motifler seti olarak zleceine inanan birisi iin iinden klmaz bir bilmece olarak kalr. En basit hipotez, kuku yok ki, tiraf', bir ikiyzllk aheseri, Nikola'nn gzlerine kum frlatmak ve mahkmun sular konusunda onu yattrmak olarak grmektir. Bu tr motifler, gerekten de birok sayfada gze arpmaktadr. Fakat, birok nedenden dolay, bu, btn izah etmekte yetersizdir. tiraf'daki samimi silahszlanmaya ilikin ibareler, byle bir grle dorudan elimektedir. Bakunin'in 1848 gnlerindeki Fransz iilerinin devrimci abalarna gsterdii byk sayg, ayn, Rusya'daki birok ktln nedeninin, zgr ifadenin olmamasndan kaynaklandna ilikin cesur
234

tiraf, onu verili bir eylem olarak analiz

Sobranie, ed. Steklov, iv. 99-207.

aklama gibi, muhtemelen Nikola'nn houna gitmemitir. Alakgnll bir ekilde kendi hatalarnn izini geriye doru srp, "felsefe hastalna" ulatnda, samimiyetle, "bundan gerekten kurtulup kurtulmadn" sorduu yerde bile byledir bu. En nemlisi, arkadalarnn ismini ifa etmeyecei yolundaki defalarca tekrarlad aklamas, kendi gururunu kurtarmay amalyordu - bu, yazmay kabul etmesini mazur gsterecek bir eydi. Ama Nikola tarafndan okunacak bu metinde - ancak onun tarafndan okunabilirdi - bir meydan okuma jesti de olabilir. Bir dier akl yrtme, inceden inceye hesaplanma mistifikasyonu kadar lmcldr. ddia edilen ikiyzllk, Bakunin'in karakterinin erevesini aan bir yetenei gerektirir. Uzun ve alkantl mcadele hayatnda bakalarn sk sk aldatmtr, fakat kendisini aldatt pek azdr. Ayrca sonradan yapt itiraflar, olduka akla yatkndr. Herzen'e Sibirya'dan yazd mektupta, kendisinin Nikola'ya, "baz eksikliklerle birlikte, yurtdndaki hayatn, planlarn, izlenimlerini ve duygularn" izah ettiini belirtmektedir. Elimizde olan mektuplamalarnda, bundan sonra tiraf'a herhangi bir atfta bulunulmamaktadr; olduka yalandnda, bu konuda bir keresinde, "byk gaf" demitir. Kaytlarmzn da gsterdii gibi, hibir zaman bu yaptn, ahane ve baarl bir sava hilesi olarak gsterme kolaylna bavurmamtr.235 s. 225

235

Sobranie, ed. Steklov, iv. 366M Ross, Katorga i Ssylka (1926), No. 5, ss. 148-9.

Peter ve Paul kalebentinde yazlan tiraf'n, Bakunin'in dnce evrimi bakmndan Knigstein'de yazlan Politik izlerini tadn sylemek tiraf'n mmkndr. Tarz, ton ve koullardaki btn farkllklara ramen, iki belge de, ayn sorunlarla bouan ayn beynin rndr. Almanlar ve Slavlar arasndaki karlkl derin dmanlk - en nemlisi uluslararas durumdu - hemen hemen ayn szcklerle izah ediliyordu. Her iki metinde de hedef aynyd: zgrlk ve Slav halklarnn zgr Politik tiraf'da, federasyonu. Fakat, Bakunin, Almanlarla Slavlar arasndaki husumeti, Alman demokratlarnn ibirliiyle gerekletirilecek Slav zgrlnn nnde zc ve geici bir tiraf'ta, bu engel olarak grrken, husumeti, deimesi mmkn olmayan bir gereklik olarak kabul etmekte, hatta ho karlamakta ve Slav zgrl konusundaki umutlarn bir Rus devrimcisinin inisyatifi temelinde ifade etmektedir. Tarihsel olarak, kendi hedeflerinin izahn, tutukland ann tesine gtrmek yanl olacaktr. Fakat, bunlarn, tiraf'n yazld dneme uygun olduu dnlebilir. ki yllk tutukluluu srasnda, Avrupa'daki olaylar konusunda ne kadar doru bilgilenmitir, bu konuda bir ey syleyemeyiz. Fakat, en azndan, devrimin evrensel knden ve reaksiyonun zafer kazandndan haberdar olmaldr. Bir hapishane hcresinde bulunmayan Herzen gibi liberaller bile ktmser ruh haline kaplmtr; Bakunin, eer daha derin bir hzn iindeyse mazur grlebilir. Herzen gibi, o da Bat Avrupa'dan umudunu kesmitir, bu umutsuzluu Rusya'ya ilikin umutlarn yeniden canlandrmtr. Proudhon zamanndan beri anayasal demokrasiye asla inanmam (tiraf'daki beli bir pasajda,

parlamentoya ve temsili hkmete duyduu horgry ifade etmitir), birka yl sonra ayn yolu izleyecek Herzen'den nce, aydnlanm otokrasinin potansiyellerine yanda deilse bile, her halkrda umulmadk bir tolerans gsterme eiliminde olmutur. s. 226

"bir kalebente ebediyen tecrite" terkedilmemeyi dilemektedir. Rusya'daki normal ceza uygulamas Sibirya'ya srgne gnderilmekti, hapis ya da madende zorunlu alma, orada yerleenlere uygulanan devasa bir cezayd. Bir hcrede tecrit cezas, geici bir tedbir olmann tesinde, normal olarak Rusya'da uygulanmayan yabanc bir Alman icadyd. Onu da Sibirya'ya gndersinlerdi. Zorunlu alma onun asndan daha kabul edilebilir bir eydi; bu yolla kendisini unutmas daha kolay olabilecekti. ara, "Alman gnahlar yznden kendisine Alman cezas uygulanmamas iin" yalvaryordu. Bakunin, bu vecizesinden dolay gurur duymu ve yllar sonra da arkadalarna tekrarlamtr. Gelecek kuan iki an yazar tarafndan, tiraf'tan, bir lde arptlarak yaplan tek alnt budur. Dier istek daha az nemli deildi. Geen zaman, Bakunin'in, eviyle olan dsal balarn kopartmt. Aile yelerine son mektuplar, 1845'de, Paris'ten yazlmt. Bunlar, daha nce yazlm mektuplarna yant verilmemesinden ikayet eden mektuplard; bundan sonra, her iki taraf da tam bir sessizlie brnmt. Oullar ve kardeleri bile olsa, yurdndaki meum bir devrimciyle mektuplamak, Rusya'dakiler

tiraf, iki istekle bitmektedir. Bakunin,

asndan olduka tehlikeliydi; Bakunin'in kendisi de, o patrtl yllarda, bir zamanlar btn hayatn kaplayan bu insanlar ok fazla dnemedii farkl bir dnyaya dalp gitmiti. Hapishane hcresinin sessizlii ve doduu topraklara geri dnmek, bir kere daha gemiin hayaletlerini nne getirdi. Premukhino, Bakunin iin, daima Rusya'nn esas ve z olagelmiti; imdi aresiz dev, daha sonraki yllarnn alkantl duygularn teker teker ortaya dkerken, gizli bir inziva ortamnda, ocukluunun ac verici ve tatl anlarna dnmt. Ailesini "son bir kez" grmesine izin verilmesini ve onlara elveda demek istiyordu - ya da hepsini deilse bile, ne olursa olsun, "yal babam, annemi ve hayatta olup olmadn bile bilmediim sevgili kz kardeimi". Sonunda, eer bu iki istei kabul edilirse, "onu Almanlarn elinden alp SZ MPARATOR MAJESTELERNN babaca eline teslim eden Cenab- hakka kranlarn" sunacan belirtiyordu. s. 227

kaligrafi yazsyla, metni olaanst bir dikkatle okuyacak olan ara sunuldu. nsan doas vgden etkilenir, vgnn muhatab bunun samimiyetini sorgulamak iin geerli nedenlere sahip olsa bile byledir bu; zkarlar tarafndan dikte edilen ak komplimanlar az ok hoa gider. Avrupa tahtlarnn yarsna sava iln etmi, grevden ayrlm bu topu subaynn, Rus arnn nnde sefilce ve umutsuzca yere serilmesi, Nikola'ya enikonu bir iktidar duygusu vermi olmaldr. Bu gururlu ve azna geleni syleyen isyancnn, alakgnll bir nedamet ve mide

tiraf, Orlov'un memurlarndan birinin

bulandrc bir yaltaklanma dili kullanarak yazdklar, arn benlik davasn gdklamtr. Bakunin, konudan ayrlp duygusal anlara daldnda, onlarn yaz kampna Nikola'nn yapt bir ziyaretten sz ederek, onu grdnde nasl "ifade edilmesi zor bir heyecana" kapldn, nnde "titreyerek reverans yaptn" anlattnda, arn koltuklar kabarm olmaldr. Nikola, byle komplimanlara alkt. Fakat bunlar, bir Mihail Bakunin tarafndan asla yaplm deildi o zamana kadar. Bu houna gitti ve bu holanma onu, tiraf'n olaylar anlatan blmlerini, dnlmesi mmkn olandan daha byk bir hogryle okumaya sevketti. zellikle Alman karakterinin ve Alman felsefesinin gnahlaryla ilgili pasajlar okurken, metnin kenarna "Doru," "Kesinlikle Doru!!!" "Su gtrmez bir Gerek!!!" ya da ksaca "N.B."* gibi notlar dmtr. Metni bitirdii zaman, birinci sayfann tepesine, mstakbel ar veliaht II. Alexander'a hitaben u notu dmtr: "Bunu okuman ok nemli - son derece nemli ve retici bir metin." , Bakunin'in ricalar konusunda karar vermeye gelmiti. Nikola, tiraf'n kenarna, fetva verir bir havada "her gnahkr" diye yazd, "nedamet getirerek kurtulabilir, eer samimiyse." Fakat ilkelerle, bunlarn yrrl konmas arasnda byk uzaklk vard; Bakunin'in arkadalarn ele vermeyi kstaha reddetmesi, nedametin samimiyeti konusunda kuku yaratacak nitelikteydi. Nikola'nn acele etmek iin hibir nedeni yoktu. Mahkm, bulunduu yerde "rmeye" devam edebilirdi. Ama ailesinin yelerini grmemesi iin bir neden de yoktu. Bu hakk kazanmak iin yeterince alalmt. Kont Orlov, Alexander Bakunin'e resm bir mektup yollayarak, arn, kendisine ve kz
*

yice dikkat et .n.

Tatyana'ya, u anda Peter ve Paul Kalebentinde bulunan olu Mihail'i ziyaret etmeleri iin izin verdiini bildirdi. Bu, alt yl akn bir zamandr, Mihail'den ailesine ulaan, ilk inanlr haberdi.236

*
s. 228

Son on yl, Premukhino, gen kuan dalmasna tank olmutu. Varvara, isyannn ilk balatcs Mihail hakknda ebeveynlerinin fikrini kabul ederek, kocasyla yeniden birlemek zere yurda dnmt. Bir zamanlar Belinski ve Botkin'in ban dndren gzel Alexandra, Wulf adl bir suvari subayyla evlenip kalabalk bir ailede rnek bir anne olmutu. Nikola da evlenmi ve Premukhino'ya komu bir konakta saygn bir hayat srmeye balamt. lya, Varvara'nn kocasn delloya ararak bir aile ii skandala neden olmusa da, ardndan Kazan'da iftilik yapmaya balamt. Tver'de okuldan kaan olan ocuu, imdi yirmilerindeydiler. Almanya'da Mihail'le bir ara birlikte bulunan Paul, hazr cevapll, grlerinin sradl ve "tam bir Hegelci" olarak arkadalarnn saygsn kazanmasyla, Mihail'e en yakn konumdayd. Ama eyleme gelince tutucuydu, Krm'n bakenti Simferopol'da yllarca resm bir grevde bulundu. Ailenin en genci ve olanlarn en gsz olan Alexis, Premukhino'da kalan tek erkek ocuktu. Sondan bir nceki Alexander, ailenin
236

Sobranie, ed. Steklov, iv. 99-207; Kornilov, Gody Stranstviya, s, 442.

yaramaz ocuu saylyordu. Odessa niversitesindeki hukuk doentliini brakp evli bir kadnla kamt; bu karmak durumdan, daha az skandala yol asa da, ayn ekilde aile erefine glge drc olan, Natalie Beyere olan akna dalarak kurtulabildi. Trajedi, Beyer ailesinin kapsndayd. Alexandra lmt. Fakat otuz beindeki Natalie, yirmilerinin bandaki pervasz tutkusunu olduu gibi koruyordu; Nikola Stankevi ve Mihail'in halefliine layk olmayan Alexander, ksa sre sonra Natalie'nin tutkulu dil dkmeleri karsnda yelkenleri suya indirmiti. s. 229 Bu alt yl boyunca, Tatyana, ebeveyenlerine bakarak, kardelerinin ileriyle megul olarak, erkek ve kz kardeleri arasnda ba kurma hizmeti grerek, uyuuklua, belki de unutulmaya terkedilmi Mihail'i sk sk dnerek, trajik ve yalnz bir figr olarak kald. Onun iin, Mihail, hl, "ailemizi paralanmakszn bir arada tutacak evin temel direi"ydi. Dine ynelmi, Tanr ve Tanrya snma, kendini adad erkek ve kz kardelerinin iinde yer alaca uzak, ama daha aydnlk bir gelecek hakknda birok ey yazm, hatta "bizden uzak olsa da bizi unutmayan" Mihail'le, "ayrldmz zamanki gibi Tanrya ve hayata tam bir inan ve tam bir cokuyla" yeniden birleeceklerini belirtmiti. Geen yllar, Tatyana'nn ykn azaltmamt. Turgenyev'e olan geici ak snm, ama unutulmamt. Geride, sessizce yanan alevler, aldatc tutku kalmt, yeniden alevlenmesi ans yoktu, ama akn kendi iinde gereklemesi ans vard. Pek seyrek gerekleen bir kendi

kendine alma annda, Paul'a yazd bir mektupta bundan sz etmektedir:

Benim Turgenyev'e duyduum ak, herhangi bir kategoriye girmez. Buna budalalk de, ne dersen de. Basite, ak olmutum; bunu kendim farketmeden nce, imdi bile hatrladka zevk aldm gnler gemiti... Bunu btn kalbim ve ruhumla yaam, tm damarlarmda kan byk bir hayat cokusuyla akm, evremdeki her eyin ekli deimiti. Niye imdi btn bunlar inkr edeyim? O zamana kadar asla byle bir mutluluk duymamtm. Sana ne dndm syleyebilir miyim Paul? Bir kadn iin byle bir aktan daha byk bir nee, daha byk bir mutluluk olamaz. Hayr, yeryznde bunun yerini alabilecek bir ey ne bilinmektedir, ne de dnlebilir. Bir kadn, her yerde ve her zaman bunun eksikliini duyacaktr. Mutlulua olan susuzluu, ebediyen giderilmeden kalacaktr.

Tatyana'nn sal tehdit edici boyutlardayd. Krm'da, ksmen Paul'un, ksmen de Alexis'in yannda drt yl geirdi; bu sre iinde, mutluluu elde etmek iin son umutsuz giriimini yapt. Serov adyla bilinen bir mzikiye ak oldu ya da ak olduunu hayal etti. Mziki, vicdansz bir metresin kapanna kslacak lde karaktersiz bir kii gibi grnmektedir; Tatyana ise, aknn gcnn onu kurtaracana inanyordu. Duygular, belki de tutkudan ok acmadan kaynaklanyordu. Giriim baarsz oldu; bundan sonra da yrei bo kald. 1851 yaznda, Krm'dan Premukhino'ya dnd. Bundan ay sonra, Peter ve Paul Kalebentine ar geldi.237 s. 230 htiyar Alexander Bakunin, imdi seksen yandayd ve tamamen krd; bakente
237

Kornilov, Gody Stranstviya, ss. 268, 277-440.

yaplacak gnlk bir yolculuk gcnn tesindeydi. Mihail iin verilen izni, onun yerine en byk erkek kardei kullanacakt; Ekim'in sonunda, Nikola ve Tatyana Petersburg'a vardlar. On bir yldan fazla bir zaman sonra gerekleen bu ilk bulumaya ilikin herhangi bir yazl kayt yoktur. Fakat Mihail, daha sonra, bu bulumann, "yreindeki huzur ve scakl yeniden canlandrdn" yazmtr; Tatyana iin ise bu buluma, " yeniden dou, hayatmz aydnlatan bir umut" olmutur. Annesi, sevgiye mstahak olmayan, ama nedamet getirmi oluna beklenmedik bir efkatle yazd; ihtiyar Alexander, babaca iyi dileklerini dikte ettirmeye ikna edildi. Arasra sansrn kaprisleriyle kesintiye urasa da, Mihail'le ailesi arasnda dzenli bir mektuplama ilikisi kurulmu oldu. Tabii ki, resm gzlerin mektuplar sk bir denetimden geiriyor olmas, her iki taraf da snrlamaktayd; bu yzden mektuplarda, beylik aile haberlerinden ve en yavan hatralardan baka bir ey bulmak mmkn deildir. Mihail'in mektuplarnda allmadk bir alakgnlllk ve evrensel hayrhahlk yansmaktadr. Ebeveynlerine bir evlat olarak "kutsal ykmllklerini" yerine getirmediini itiraf ediyor ve Tanrya kr, "hatalar"nn kendisinden baka kimseye bir zarar vermediini belirtiyordu. Erkek kardelerini kendi rneine kar uyaryor, onlardan ayn yolu izlememelerini istirham ediyordu. Varvara'dan, kocasna gsterdii dmanlk dolaysyla zr diliyordu. Bu mektuplarda, Paul'un ikayet ettii gibi, byk aabeyi Mihail'i tanyabilecei hibir ey yoktu. Fakat bu mektuplar, uzun zamandr karanlkta kalm anlar yeniden canlandrmak, uzun sredir kopuk balar yenilemek iin yeterliydi. Mihail iin Premukhino bir kere daha, ocukluk gnlerindeki gibi, "onu yaama balayan tek

ey" olmutu. Erkek ve kz kardelerine yazd zaman, bu onu, "daha canl ve gen" klyordu; te yandan onlar da, onun artk gemite gmlm belirsiz bir hayalet olmadn, geici olarak aralarndan ayrlm olsa da, yaayan bir figr olduunu, elle dokunulur bir varl, bilinen bir mekn olduunu dnebiliyorlard.238 s. 231 Peter ve Paul kalebentinde politik mahkmlar iin ayrlan hcreler, ondokuzuncu yzyl boyunca, karanl, rutubeti ve salk koullaryla kt bir n yapmt. Bakunin, Avusturya'dan Rus hapishanesine getirilmekle madd olarak zararl kmt. Ancak bir baka balamda, burada kendisinin nemini hissediyor, byk apl hogrden yararlanyordu; kendini hapsedenlerin "insaniyeti"ne srekli olarak sayglarn sunmas tamamen de samimiyetten uzak deildi. zellikle, eskiden kendisine verilmi romanlara ve bilimsel eserlere ek olarak, bir Rus gazetesine, eitli Rus periyodik yaynna, hatta Revue des Deux Mondes sayfalarnda temsil edilen Avrupa dnce ve politik eilimlerini takip etmesine izin verilmiti. Hapisliinin ikinci knda, sincap krknden yaplma bir gecelik, kazak ve bot yolland ona Premukhino'dan; mahkm hcresinde sunulan gzellikler arasnda, bir kafes iinde iki kanarya da vard.239 1852 Temmuz'unda Mihail, Tatyana tarafndan bir kere daha ziyaret edildi, 1854 ubat'nda ise, Tatyana ve Paul birlikte ziyaret ettiler onu. Bu ikinci ve nc
238

Sobranie, ed. Steklov, iv. 207-8, 222-3; Kornilov, Gody Stranstviya, ss. 447, 469, 478, 485. 239 Steklov, M. A. Bakunin, i. 330-32.

ziyaretler arasnda geen on sekiz aylk sre, kaytlardan anlalabilecei gibi, mapusluunun dnm noktasn oluturur. Sal, ilk kez ciddi olarak bozulmutu. Gl ve huzursuz gvdesi iin gerekli hareketten yoksun olmas, hapishane diyetinin yol at dzensiz beslenme dolaysyla basur ve iskorpitten rahatszd; dileri dklmeye balamt. Srekli ba ars, nefes darl, kulanda kaynayan su sesi gibi sesler duymas, ikayeti olduu sendromlard. Bu imi, peltelemi, dileri dklm, sakallar birbirine karm kiiyle, Sakson hapishanesindeki, gl kuvvetli, st ba son derece dzgn gen dev arasnda ok az benzerlik vard; aynaya bir gz atsayd, kendi grntsnden rkmesi iten bile deildi.240 Tatyana ve Paul, Petersburg'da bir haftadan fazla kaldlar, bu sre iinde kardelerini defalarca grmelerine izin verildi. Mihail ilk kez, Tatyana'ya, bir defterden yrtlm, ikisi Franszca, sonuncusu Rusa yazlm, sansrden gememi not vermeyi baard. Bu not, tm hapishane hayat boyunca, Mihail'in, dnce ve duygularn serbeste ve engelsiz ifade ettii tek olaydr; bu notlar, hem bu tuzaa drlm hayvann gszln ve umutsuzluunu, hem de kendi toplumunda yllardr yalnz yaayan bir insann uyuuk iniltisini ortaya koymaktadr. s. 232
Kendini diri diri gmlm hissetmenin, bunu gece gndz kendine sylemenin ne demek olduunu asla anlayamazsn; ben bir kleyim, hayat boyu acze mahkm edilmi, yok edilmi biriyim. nsanln en
240

Kornilov, Gody Stranstviya, s. 492.

hayat karlarna karar verilecek yaklaan mcadelenin gmbrtsn hcrenden bile duymak ve hibir ey yapamadan sessizce oturmaya zorlanmak. Bazlar harika olan zengin fikirlere sahip olmak ve onlar gerekletirememek; kalbinde ak hissetmek, evet ak, bu zahir talamaya ramen hissetmek onu, ama herhangi bir eye ya da herhangi birisine aktaramamak. Kutsal bir davaya hizmet iin kendini, adanmlk ve kahramanlkla dolu hissetmek ve tm cokunun, benim tek tanm ve srdam olan drt duvar arasnda sktrldn grmek. te benim hayatm! Ve ok daha korkun bir fikirle karlatrldnda bu bile hibir ey kalr: byle bir insann, sonunda eblehlik noktasna varmas. En byk dhileri benim gibi, byle bir hapishaneye kapat, birka yl sonra Napolyon'un bir budala, sa'nn bir gnahkr haline geldiini grrsn. Bana gelince, ne Napolyon gibi bym, ne de sa gibi sonsuz bir iyilie sahibim. Tam anlamyla hayvanlamama ok az zaman kald.

Tatyana'nn uyuukluk ve ilgisizlik iinde olduundan bile kukulanmaktadr. Otoritelerin karsnda kendisini temsil etmek asndan, "fazla ekingen, fazla taral" bulmaktadr onu.
Tam bir Hristiyan gibi, berbat bir hareketsizlik ve iine kapanma haline girmisin. Elbette belli abalar gsterdin, fakat ilk yenilgiyle korkuya kapldn ve Tanrdan baka bel balayacak bir eyin kalmad. Ben Hristiyan deilim, inzivaya ekilmeye de inanmyorum.

Bunlarn ardndan, nc notta, bir egoist olduu iin kendine saldrmakta, srdana, "Premukhino'daki o tatl koruyucusunun artk uyumadn" bildirmekte, ilk kez, Tatyana'nn ne kadar hasta ve yorgun grndn belirtmekte ve Paul'dan, onu, Petersburg'da iyi bir doktora gtrmesini rica etmektedir.241

241

Sobranie, ed. Steklov, iv. 243-8.

Birka hafta sonra, 1854 Mart'nda, Bakunin, aa yukar yl kald Peter ve Paul kalebentinden alnp, Lagoda Gl kysndaki Schlsselberg hapishanesine nakledildi. Krm savann eli kulandayd ve Petersburg'un ngiliz donanmas tarafndan bombalanaca korkusu bu nleme yol amt. Fakat bu yl iinde Bakunin ailesinde meydana gelen nemli bir olay, ailenin, ne politik olaylarla, ne de Schlsselberg'deki mahkmla ilgilenmesine izin vermiti. Aralk aynda, Alexander Bakunin, seksen sekiz yanda ld.242 s. 233 Uzun sredir beklenen bu ac olay, kendisini tamamen kocasna adam dul kadn iin, hayat boyu stlendii ykmllklerinden kurtulmas anlamna geliyordu. Krk drt yllk evlilik hayatnn ilk otuz yln ocuklarn yetitirilmesine, geri kalann da sakat ve umutsuz bir durumda olan yal bir adamn bakmna harcamt. Altm iki yandaki Varvara Bakunin, yeni enerji kaynaklarna sahip olduunu kefetti. Tm evlilik hayat boyunca asla Tver ve Moskova'nn ilerisine gitmemi, yllarca Premukhino'dan ayrlmamt. Kocasnn lmnden ay sonra, Alexis'in refakatinde, yeni alan tren yolundan Petersburg'a gidip Mihail'i Schlsselberg'de ziyaret etti. Bir zamanlar o kadar gururlu olan, ama imdi bylesine dm en byk olunun grn, tm
242

Materiali, ed. Polonsky, i. 275.

annelik duygularn yeniden canlandrd; bundan sonraki iki yl boyunca kesintisiz olarak kendini, otoritelere olunun durumunun iyiletirilmesi iin talepte bulunmaya adad. Koullar da az elverili deildi. ubat 1855'de, Varvara Bakunin'in Petersburg'u ziyaret etmesinden bir ay nce, I. Nikola lm, yerine II. Alexander gemiti ve yeni imparatorun af iln etmesi gelenekti. Alexander Bakunin'in lmnden ksa sre sonra, oullar gnll olarak orduya katldlar; be erkek kardein arn hizmetine girmesi, herhangi bir mahkm iin gl bir af nedeniydi. Ayrca Alexander'n yeeni ve Mihail'in ilk kuzini Ekaterina Bakunin, cephede ba hemire olarak hizmet etmekten dolay taltif edilmiti. Bu nitelikleriyle Sarayda kabul grmesi kesindi; o da ayn ekilde kuzini adna tavassutta bulunacakt. s. 234 Varvara Bakunin'in, Mihail'e, "kahraman ordunuzun saflarnda, erkek kardeleriyle birlikte yer almas ve orada erefli bir lmle, kannn bedeliyle olum olmaya hak kazanmasna" izin verilmesi yolundaki ilk dilekesi, Schlsselberg'e yapt ilk ziyaretten hemen sonra, Petersburg'da yazlmt. Fakat bu dileke yantsz kald; imdilik, Premukhino'dan getirdii peynir ve mantarlarn Mihail'e verilmesiyle yetinmek zorunda kald. Ocak 1856'da, Schlsselberg'e bir dier ziyaret daha yapt. Olunun salnn son derece ktye gittiini grnce ok oldu; ona oyalanaca baz eyler verilmesini, hareket etmesini salayacak aletler salanmasn, rnein hcresine bir marangoz tezgh konmasn

talep eden bir dileke verdi. Bu dileke dorudan doruya ara hitaben yazlmt. Ancak bu da reddedildi. Buna ramen, ylgnlk nedir bilmeyen anne, umutsuzlua kaplmad. Austos'ta, Schlsselberg'e bir kere daha geldi, bu kez, Orlov'un yerine arn ba yaveri olan Prens Dolgorukov'a hitaben, olunun serbest braklmas iin yeni bir dileke yazd; tahta ballklar su gtrmez olan, " aile babas durumunda" dier be olunun balar stne, Mihail'in iyi hali konusunda garanti verdi. Nihayet, Kasm'da, Alexis, Ekaterina Bakunin'le birlikte Mihail'i yeniden ziyaret ettiinde, annesi, yeni Dileri Bakan, Prens Gorchakov'a bir baka dilekeyi henz arzetmiti. Daha sonradan Herzen tarafndan aktarlan hikyeye gre, Mihail'in, artk hayat daha fazla srdremeyecei gerekesiyle Alexis'ten zehir istemesi olay, bu ziyaret srasnda olmaldr; Alexis, son giriimleri de baarsz olursa, bunu yapacana sz vermitir. Daha muhtemel olan ise, Alexis'in, Mihail'le grmeden, Mihail tarafndan ortaya atlan sert bir talimatla kt, ancak dilekenin sonucunun bu talimat zararsz bir aile ii haber haline getirdiidir. uras paradoksaldr ki, Mihail sonu olarak zgrln, asla sevmedii ve belki de genliinde, normal bir annelik efkatinden yoksun kald annesine borludur. u kesindir ki, annesinin adanm enerjisi ve bavurularnn etkisi belirleyici faktr olmutur. 1857 ubat'nn balarnda, Mihail Bakunin'e, ara hitaben dileke yazma izni verildi. Eer dileke uygun ifadelerle yazlacak olursa cevapsz kalmayacakt. Mihail, bu greve samimi bir telala yaklat. Dolgorukov'a sylediine gre, uzun hapislik hayat melekelerini ylesine dumura uratmt ki, dilekeyi yazmak kendisine son derece zor gelmi, ok

fazla ey syleme korkusuyla, yeterince ey sylememe arasnda paralanmt. Ama yazmaya balad an, kelimeler kolayca akmaya balad. Hayat bitmiti; onu artk ilgilendiren tek ey bu hayat hapishane hcresinin drt duvar arasnda olmadan sona erdirmekti. Aalanma kadehiyle ylesine sarho olmutu ki, onu sonuna kadar diplemekte nazlanmas hi de iyi olmayacakt. Kendisini daha kkl, daha nce yaptndan daha sefil bir ekilde aalad. Byk bir belagatle, son ara olan cmerte ve hayrhah duygularn ifade etti ve erkek kardeleri gibi kendini arna ve lkesine adayarak silaha sarlmasn nleyen hata ve sularn o zamana kadar asla yapmad lde lnetledi. Yal olmamasna, yalnzca krk drt yanda olmasna (aslnda henz krk yandayd) ramen, ok yaamayacan biliyordu. Hayatta tek bir tutkusu vard: "son nefesimi zgr olarak vermek, gkyzn ve taze ayrlar grmek, babamn evini grmek, onun mezarna kapanmak, geri kalan gnlerimi, benim iin kendini yiyip bitiren anneme adamak ve kendimi gereince lme hazrlamak." s. 235 Mahkmun dilekesi, 14 ubat 1857 tarihini tayordu. Tam bir hafta sonra, kendisine, arn, ona, bulunduu yerde kalma ya da Sibirya'da srekli srgne gitme konusunda tercih yapma hakkn sunduu bildirildi. Bakunin, ikinci alternatifi tercih etmekte bir an bile tereddt etmedi; Sibirya'ya giderken, bir daha grme olana olmayacak ailesine ve evine elveda demek zere Premukhino'da yirmi drt saat geirmesine izin verilmesini rica etti. Ricas

kabul edildi. 8 Mart akam Petersburg'a getirildi, bir albayla iki jandarmann eliinde, Tver'e hareket eden bir yk trenine eklenmi zel bir vagonla yola kartld. Ertesi gn, yine muhafzlarnn eliinde, kzakla Premukhino'ya vard.243 s. 236 Mihail, evi olarak adlandrd dnyadaki bu yeri grmeyeli hemen hemen on yedi yl olmutu. nnde uzanan on dokuz yllk hayat boyunca da bir daha hi grmeyecekti. Erkek ve kz kardeleri onu karlamak zere tam kadro toplanmlard; o gn, daha sonraki hayatlarnda ailenin yeniden birletiine, ocukluklarnn en kutsal anlarn canlandrp yeniden paylaacaklarna ilikin ryalar sanki mucizev bir ekilde gerek olmutu. Belki de ziyaret izni verildiinde Mihail sahneyi bylesine dramatize etmiti ve onun bekledii ruh buydu. Fakat realite, kendisinden daha kat dramatik etkilere sahipti. Mihail, kutsal topraa bir kere daha ayak bast an, kalbi ona ihanet etti. u andaki eve dnyle, genliindeki eve dn; parlak, kendine gvenen gen isyancyla, krk, kendisine bask yapanlarn nnde gururunu ayaklar altna alm, bedeninin aldatc zgrl karlnda ruhunu satm, muhafzlarn arasndaki bu erken yalanm mahkm arasndaki kartlk ok canl, ok keskindi. Onu imdi olduundan ok farkl tanyan, bir zamanlar liderleri ve kahramanlar kabul edenleri grmek, kalbinde ve beyninde tam bir uyuuklua yol amt. Kimseyle serbeste ve iinden geldii gibi konuamad, sevdii
243

Sobranie, ed. Steklov, iv. 270-79.

yzlere ve bildii manzaralara kaytszca bakt, vaktinin byk ksmn ailenin yal mrebbiyesiyle dama oynayarak geirdi; bir zamanlar, uzun hapisliinin kanlmaz olarak yol aacan ngrd "eblehlemeye" gmlmt. Ertesi sabah, yine uyuukluk ve sessizlie brnm bir halde, gardiyanlaryla birlikte yola 244 koyuldu. Sonralar, Mihail'i, Alexander Londra'da, Paul talya'da ziyaret ettiler. Dierleri onu son kez, karlarn iinde ar ar kayp gzden kaybolan kzakta grdler.

s. 237

18. Blm Sibirya Maceras

Grup, byk Sibirya yolu zerinde posta kza ile yolculuk yapp on sekiz gn sonra Bat Sibirya'nn bakenti Omsk'a ulat. Muhafzlar onu burada brakp Petersburg'a dndler. Yeniden yola kmadan nce, Bakunin, onlara, Prens Dolgorukov'a ve annesine yazlm iki mektup teslim etti. Birinci mektupta, artk ikinci karakteri haline geldii zre, abartl bir dille, Prense,
244

Kornilov, Gody Stranstviya, s. 563.

kendi adna yapt "gl arabuluculuk" nedeniyle "en iten ve derin" kranlarn sundu. kinci mektupta ise, yolculuk iin verilen parann yetersizliinden ikayet etti. Ardndan Tomsk'a hareket etti - sekiz yldr ilk kez zgr bir insand. Tomsk vilayetinde, uzak bir blgede kalaca yer ayarlanmt. Fakat Tomsk ehrine gelince salnn iyi olmadn ileri srd, bu nedenle ehirde yaamasna izin verildi. Cezasnn yumuatlmas yolundaki bu ilk frsat deerlendirmekte gecikmemiti.245 Geen yzyln ortalarnda, Sibirya'da toplum snftan meydana geliyordu: resm grevliler, tccarlar ve politik srgnler. Nfus o kadar az, izolasyon o kadar tamd ki, orada herkesin kendi snf iinde kalmas mmkn deildi. snftan insanlar serbeste bir araya gelebiliyorlard ve genellikle kalburst zek ve karakterdeki erkeklerden oluan srgnler, srad, ancak evrensel saygdan yararlanyorlard. Politik dlanmlar, her eye ramen Sibirya kltrnn gzel bir rn olarak kabul edilmilerdi. Bu renkli ve rahat toplum, Mihail Bakunin'i byk bir hayrhahlkla kabul etti. Sibirya'daki ilk aylar, onun iin, fizik ve moral iyileme dnemi oldu. rm, uyumu bedenin ve ruhun iinde hayat yeniden soluk alp vermeye balad. s. 238 Ancak hayatyetin geri gelmesiyle ve hapishane anlarnn gittike soluklamasyla birlikte, o andaki hayatnn koullar daha da dayanlmaz hale geldi.
245

Materiali, ed. Polonsky, i. 296, 310; Sobranie, ed. Steklov, iv. 279-80.

Kafesin parmaklklarnn yerini, daha azap verici olan, balanm hayvann hapislii almt. inde yer alaca ve beslenecei evre, madd olduu kadar ruhsal olarak da artc lde dard. Bir politik srgn kendine bakmak zorundayd; Bakunin, mr billah Premukhino'dan gelecek yardmlarla geinemezdi. Ne olmu olursa olsun, pek o kadar deimi deildi. Kendi kaderini tayin etme kapasitesine - yalnzca koullar farklyd - hl byk bir inanc vard. Lena nehrindeki altn yataklar byk lde almt. Altn, Sibirya'nn tek konusuydu; Bakunin ksa srede, bu yeni endstrinin kendisi gibi drst bir adam iin yeni bir meslek dal oluturduuna inand. Fakat Lena altn, Tomsk'dan binlerce mil uzaktayd, ehirden otuz kilometreden daha teye gitmek kesinlikle yasakken iini nasl yoluna koyabilirdi? Austos'ta, ailesinin onu desteklemek iin yardm gnderme ykn azaltmak iin otuz kilometre snrlamasnn kaldrlmas ve Sibirya'da serbeste dolamasna izin verilmesi iin bavuruda bulundu. Mektubu, yerel polis efinin, mracaatnn, "eski suu konusunda samimi ve derin bir ekilde nedamet getirdiine ilikin notuyla birlikte Petersburg'a gnderildi. Fakat Dolkorukov, talebin kabul edilmesinin "yerinde" olmadna karar verdi. "Akrabalarndan ald yardm, onlar ykmaz" diyerek kesin hkmn verdi. Bakunin, ilk Sibirya kn, Tomsk'un skk ortamnda geirdi.246 Gnlk ekmeini kazanmak iin, bir zamanlar Moskova'da bavurduu - tabii ki, baarszlkla sonulanmt - bir dier are daha vard. renci bulabilirdi. Yaamn retmenlikle srdren, Sibirya'nn monoton hayatnda bir panzehir olarak
246

Materiali, Ed. Polonsky, i. 298, 427; Sobranie, ed. Steklov, iv. 282-4.

bavurulan iki alkanl nedeniyle zaman zaman fena halde ien Tol adl bir Polonyal srgnle arkada olmutu. Tol'un rencileri arasnda, uzun zamandr Sibirya'ya yerlemi Polonyal bir tccar olan Ksaweri Kwiatkowski'nin iki kz vard. Bakunin, kzlara Franszca retmeyi nerdi. Bu, ehrin varolarndaki kk bir evde yaayan ho bir aileydi. Baka herhangi bir ey yapmad zamanlar ayaklar onu bu yne gtryordu. Herhangi bir eyi pek seyrek yaptndan evin gnlk ziyaretisi oldu. Yaklak on yldr ilk kez insanlarla sk fk bir iliki kuruyor, kadnlarla ilikiye geiyordu. s. 239 Mihail Bakunin, tm hayat boyunca kadnlarn hayranln kazanmaya alkt. Bu, doasnn derinden ihtiya duyduu bir eydi. Genliinde bunu dolu dolu yaamt, geri iktidarszl onu tek bir duygusal hedefe baml olma gdsnden kurtarmt. Hapishaneden tamamen yalnz bir adam olarak kmt. Kk bir Sibirya kentinde serseri mayn gibi dolayordu. Hikyesini dinlemeye eilimli gzken ilk ekici gen kadna ak olmas iin tm koullar hazrd. Bu koullar, Kwiatkowski'nin byk kz Antonia'da mevcuttu. K bitmeden, Bakunin ona evlenme teklif etti ve teklifi kabul edildi.247 Antonia Kwiatkowski, on sekiz yandayd; on be yl sonra da erkekler onu hl gzel ve byleyici bulacaklard. Fakat yazld u anda bile, artcdr ki, portreyi tamamlamak zordur. Onun syledii hibir ey hatrlanmamaktadr,
247

Sobranie, ed. Steklov, iv, 284-5, 367-8.

yazd hibir ey (nemsiz bir mektup dnda) korunmamtr. Belki de dnce ve duygularn ifade etmeye hazr deildi; dndne ya da derinden duyduuna ilikin birok kuku sz konusudur. Kocas, evliliklerinden bir yldan fazla zaman getikten sonra, "karsnn, kendisinin tm duygu ve hedeflerini paylat"yla vnmtr. Daha tarafsz bir gzlemci, Antonia'nn, yln modasyla, sosyal fikirlerden ok daha fazla ilgili olduunu belirtmitir; Bakunin, bir keresinde, aka yollu, karsnn hayatnda okuduu tek kitabn Causes Clbres olduunu, onu da resimleri yznden okuduunu belirtmitir. Yllar sonra onlar bir arada grenler, bu tuhaf birliktelii izah edecek olmadk fantastik teoriler icat etmilerdir - Bakunin, Antonia ile, "onun erefini lekelemeye alan kt bir adamn giriimlerinden kurtarmak" iin ya da otoritelerin kukularn ekmemek ve ka yolunun talarn demek iin evlenmitir. Gereklikte ise, bu evlilikte, Antonia asndan bile anlalmayacak bir ey yoktur. O, kendi kaderlerine bir adamn karar vermesinden baka bir ey istemeyen ve tm arzular bu kaderin kendi lehlerine olmasnda odaklanm, miza olarak uysal kadnlardan biriydi. Tomsk'da ok az sayda uygun talip vard. Orta yal, sa sakal birbirine karm, dileri dklm Mihail Bakunin, karsndakini byleme gcn hl kaybetmemiti ve sekin bir Rus ailesinin en byk oluydu. Antonia'nn kapasitesi, sevme kapasitesi de dahil olmak zere snrlyd. Fakat byle de olsa, olanlar, onu seecek erkein ayaklarnn altna seve seve, ekinmeden sermeye hazrd. s. 240

Evlenme ihtimalinin ortaya kmas, mal sorunu bir kere daha acil hale getirdi. Otoriteler, bir iyi niyet gstergesi olarak, Bakunin'e, idarede "drdnc dereceden bir memuriyet" grevi sundular. Ancak bu tr ilikilerle maietini kazanmak - gitmeyi ok istedii Dou Sibirya'nn bakenti Irkutsk bile sz konusu olsa byleydi bu - Bakunin'in gururunun kabul edebilecei bir ey deildi. neriyi reddetti ve Antonia ile 1858 yaznda evlendi. Gelinin babasnn ve gveyin erkek kardelerinin yeni aileyi desteklemek iin yaptklar katklarn oran kaydedilmemitir. Ayn ekilde, Antonia'nn, beslenmesi gereken midelerin saysnn artmas diye bir tehlike olmadn bilip bilmedii de bir speklasyon konusudur. Fakat Bakunin, cennetin yedinci katndayd.
Hibir eyden korkmuyor ve bir ocuk gibi her eye seviniyor (diye yazyordu evlilik hayatnn altnc aynda). Onu yallk amn iei olarak 248 korumam gerekiyor.

imdi sahneye yeni ve kelli felli bir ahsiyet kmt. Bakunin'in anne tarafndan ikinci kuzeni General Nikola Muravyev, son on yldr Dou Sibirya'nn valisiydi. Amur'un azna alan Nikolaevsk limann kurarak lkeyi ticarete amt; 1858 banda, in hkmetiyle, Rusya'nn nehrin kuzey ve batsndaki tm blgeyi aldna ilikin anlamay imzalamt. lkesine bu hizmetleri, onun ekzantirik
Materiali, ed. Polonsky, i. 428; Bauler, Byloe (Temmuz 1907), ss. 75-6; Arnoud, Nouvelle Revue (Austos 1891), s. 594; Guillaume, Internationale, i. 108; Sobranie, ed. Steklov, iv. 300, 368.
248

karakter ve fikirlerine hogryle baklmasna yol amt. Fakat, in zerindeki zaferinin kutlanmas srasnda, ara, ilerinde kuzeni de olmak zere drt politik srgnn affedilmesi ynnde dileke verdiinde, onun prestiji bile dilekenin reddedilmesini nleyememiti. 1858 ylnn sonlarna doru Tomsk'a, Bakunin'i ziyarete geldi, bylece Bakunin, onunla ilk kez karlam oldu.249 s. 241 Yal Varvara Bakunin'in ilk kuzininin olu gl Vali General'den mutsuz olu iin talepte bulunmasnn sonusuz kalmad dnlebilir. Fakat ailev etki, bu iki adam arasnda meydana gelen karlkl tuhaf ekimi tek bana izah etmeye yetmez - bu yle bir ekimdi ki, sonradan, her ikisi de bu yzden arkadalarnn eletirilerine hedef olacakt. Sadece geni bir blgeyi ilhak etmekle ilgilenen, keyf, bana buyruk emperyalistle, tm aktif hayatn hkmetlere kar savalarda harcam huzursuz ihtilalcinin, bir anlk bile olsa, Sibirya'nn anormal koullarnda da olsa, ortak bir temele sahip olduklarn farketmeleri, ksmen zamann politik koullaryla, ksmen de her ikisinin ortak yann oluturan atlgan mizalaryla izah edilebilir. I. Nikola, Krm sava skandal ortamnda, prestijinden ok ey kaybederek br dnyay boylamt; asker yenilginin sonucunda, Rusya, st rtl demokratik istekleri hissetmeye balad. Samimi, kararsz ve kamuoyuna duyarl II. Alexander, bu yeni isteklere hogr
249

Materiali, ed. Polonsky, i. 308; Sobranie, ed. Steklov, iv. 368.

gstermeye eilimliydi. Saray ve entelijensia, ardan iareti ald ve serflerin zgrl, topraklarn yeniden datm, yerel zynetimi tanma gibi iddial projeleri tartmaya balad. Muravyev, yeni modaya kolayca ayak uydurdu. Rusya'da her zaman aydnlanmac liberaller bulunmutu, ynetici kesim iinde bile. Voltaire ile ceza reform zerine mektuplaan Byk Katerina ve model anayasalarn taslan hazrlayan I. Alexander gibi, Muravyev de, iradesinin nnn teoriyle kesilmesine izin verecek gibi deildi. En hayran olunacak ilkeleri benimsedi; nk kendi dnda herhangi bir despota tahamml edemezdi ve emirlerini yerine getirmeyecek herhangi bir brokrat olamazd, byk bir istekle despotizm ve brokrasinin dman kesildi. Bu durumda, politik srgnler onun nne geemez ya da sulayamazlard, kendini onlarn koruyucusu, bamsz ve geni grl birisi olarak takdim edip byle bir n kazanmt. Kuzeninin sularnn kt n, bu korumac jestlerini daha da arpc klyordu. Muravyev, dramatik jestler ortaya koymakta ustayd. s. 242 Bakunin'in durumu, onu, gl koruyucularn yardm konusunda duyarl hale getiriyordu; ektii aclar, kendini aldatma kapasitesini azaltmamt. Artk Londra'ya yerlemi eski arkada Herzen, Kolokol (an, .n.) adl Rusa bir yayn kartmaya balamt; Kolokol, Muravyev'e saldrmaya balaynca, Bakunin, toplamnn kalnl kk bir cilt tutacak mektup yazarak patronunu savunmaya giriti. Muravyev'i, "zverili, kendi karlarn kesinlikle dnmeyen ve mthi cmert"

biri olarak nitelendirdi. Onu, "basit bir demokrat", "snf ayrcalklarnn dman", "insanlk dininden baka din tanmayan" "devrimci karakterde" birisi olarak tanmlad. Herzen'e, Muravyev'in, "en ufak bir ekilde abartmaya kamadan ve kelimenin tam anlamyla, bizden diyebileceimiz ve dememiz gereken, Rusya'da iktidar ve otorite sahibi tek adam olduunu" temin ediyordu. Ne var ki, Bakunin'in Muravyev tutkusunu izah etmeye, ne safdillik yeterlidir tek bana, ne de minnettarlk. Muravyev, Bakunin'in politik dncesinde belli bir aamay temsil etmektedir. ara tiraf'nda, I. Nikola'ya, cesurca, Avrupa'y islah edecek bir devrimci pan-Slav federasyonuna liderlik yapmasn nermiti. imdi bu olaanst misyonu, ayn cokuyla ve daha iyi bir sebep olmakszn, Nikola'dan Muravyev'e devrediyordu. Krm sava, Slav yurtseverliini alevlendirmiti. Aalk Batl Devletler, gelecekteki Slav federasyonunun bakenti Konstantinopol konusunda Rusya'y kandrmlard. 1848'den beri btn iyi devrimcilerin korkulu ryas olan Avusturya mparatorluu, Rusya'y tam ona ihtiyac olduu anda yalnz brakarak Rus yurtseverlerinin nefretini kazanmt. Devrimci ile yurtsever, nefret ortaklnda birlemilerdi. "Muravyev" diye yazyordu Herzen'e, Vali'nin lehindeki noktalar iyice perinlemek istercesine, "hi de benden az olmamak zere Avusturya'dan nefret eder." Muravyev, yalnz Rusya'nn deil, ayn zamanda Avrupa'nn da belirlenmi kurtarcsdr. Onun kumandas altnda birleen Slav halklar, nefret edilesi Avusturyallarn ve Trklerin zerine yryeceklerdi. O, iini, "bir anayasa ve asillerin geveze parlamentosu" ile grmeyecekti. Onun arac, "geici bir demir

diktatrlk" olacakt - "inanlarna gre Rusya'y kurtarabilecek tek are olan aklc bir diktatrlk." Bakunin'in devrimci hlyalar, imdi byle olaanst bir biim almt. Batnn parlamenter demokrasi fikrini reddediyordu. Devrimci diktatrlkle pan-Slav fanatizmi tuhaf bir karm halinde onun programn oluturmulard.250 s. 243 1859 ilkbaharnda, Muravyev'in Tomsk'u ziyaretinden be ay sonra, Bakunin'e, karsyla birlikte Irkutsk'a tanma izni verildi; orada, Muravyev'in himayesinde, Benardacci adl bir tccar tarafndan kurulan ve ilhak edilen blgede ticareti gelitirme amac tayan Amur irketinde kendisine bir grev verildi. Yazn, Dou Sibirya'y, irket ileri dolaysyla batan baa dolat. Hareket zgrl memnuniyet vericiydi ve maa da ylda 2000 rubleyi buluyordu. Fakat Bakunin, ksa sre sonra, "bundan bir i" kmayacan farketti. Kasm'da ii brakt ve Benardacci'den kendisine yeni bir i vermesini rica etti. Benardacci, byk bir ihtimalle, Bakunin'in ticaret gezgini olarak kalitesi konusunda herhangi bir ilzyona kaplmamt. Fakat hibir tccar, tam iktidar sahibi bir Valinin gnln kazanma ansn karmak istemezdi. Bakunin'e herhangi bir yeni grev verilmedi. Ama creti denmeye devam edildi. Bu hi de onurlandrc olmayan durumda, Bakunin Irkutsk'da iki ay daha geirdi. Ancak artk sal yerine gelmi, eski gcne kavumutu, bu uzak, yabanc topraklarda geri kalan gnlerini geirmek
250

Sobranie, ed. Steklov, iv. 303-65.

ona gittike daha zor gelmeye balamt. Ba vurmad are kalmad. Varvara Bakunin, olunun aff iin iki dileke daha verdi. Muravyev, Dolgorukov'a bir kere daha yazd ve srgnn alt ay iinde Rusya'ya dnecei teminat verildi. Ancak Petersburg, hl kulaklarn tkamaya devam ediyordu. Eyleme gemenin zamanyd. Rusya ona telafisi mmkn olmayan bir ekilde kapandndan beri, Bakunin'in dncesi, sabrszlkla tam tersi yne evrilmiti. 1861 ylnn banda Muravyev emekli oldu. Fakat u ansa bakn ki, halefi, Paul Bakunin'in yeni evlendii Natalie'nin kuzeni General Korsakov'du. ans yaver gidiyordu. imdi Muravyev'in fetihleriyle Pasifik'e uzanan Amur yolu almt, Irkutsk - Bakunin'in nemle hatrlatt gibi - Avrupa'ya, Tomsk'dan daha yaknd. ler yolundayd, ama bir artla. Herhangi bir giriim iin para zorunluydu.251 s. 244

Olaylarn bu aamasnda, Bakunin, Benardacci ile ilikileri konusunda vicdan bir rahatszla kapld. Ondan, iki yllk maa ve yolculuk masraflarn almt ki, bunlarn tutar 5000 rubleyi buluyordu. tiraf etmeliydi ki, ivereni iin hibir alma yapmyordu ve vicdan, drste kazanmad bir paray almasna izin vermiyordu. Bakunin gibi birisi iin, bir tccarn inayetiyle yaamak pek ho bir ey deildi. Benardacci'den aldklarn geri deyinceye kadar kendisine rahat huzur yoktu; stelik bu para harcanm olduundan, onu geri demenin tek yolu, bir bakasndan bor almakt. Bylece Mihail, byk bir inanla, Premukhino'daki erkek kardelerine mektup yazd. Onlardan, utanmadan para isteyebilirdi; oradan ald her ey, blnmemi baba kalt maliknenin faraz olarak var olan hesabna yazlabilirdi. Her ne kadar haksz gelebilecek bir kukuysa da, Mihail'in bu bavurusunun, Benardacci'ye olan borcunu asilce bir tavrla geri iade etmek iin deil,
251

Materiali, ed. Polonsky, i. 308-12; ii. 506, 510; Sobranie, ed. Steklov, iv. 314, 368, 373-8.

aklayamad bir ama iin byk miktarda bir paray hazrda tutmak umuduyla yapld dnlebilir. Eer amac bu idiyse, hsranla sonulanmtr. Kardeleri, onun talebinden o kadar etkilenmilerdi ki, gereken tm miktar dorudan Benardacci'ye yollamlard.

Bu aksilik zerine, Bakunin, yzn, beklenmedik baka bir yere evirdi. Birka ay nce, eski dman Katkov'a, evlendiini duyuran bir mektup yazmt. Mektubun amac, ilk bakta tam olarak anlalmyordu. Fakat, artk Rusya'da, "Stankevi-Belinski ekolne" ait birka kii kalmt. Katkov, bu birka kiiden biriydi; baarl bir gazeteci ve popler bir aylk derginin editr olarak paras olabilirdi. Bakunin, imdi ona yeniden yazarak para istiyordu. Katkov, sinik birisiydi ve Bakunin'in mal konulardaki nn unutmamt. Talebe yant gelmedi ve Bakunin gezgin bir tccar pozunda dolamaya devam etmek zorunda kald. 1861 ilkbaharnda, Kiakhta'da bir tccar olan Sabashnikov'dan, 1000 ruble maal ve gelecekte Amur'un azna yolculuk vaadiyle bir i teklifi ald. Korsakov, ondan, deniz yolu kapanmadan nce Irkutsk'a geri dneceine ilikin eref sz vermesini istedi; bylece Bakunin, kendinden emin Vali'den, Amur zerindeki tm gemilerin kumandanlarna ve onlara bal olanlara yazlm, Bakunin istedii takdirde ona yol vermeleri talimat ieren bir ak mektup elde etmi oluyordu. Yola kmadan nce gerek niyetini birka yaknna at. Karsna ve karsnn babasna elveda dedi. Antonia'ya borlarndan baka bir ey brakmamt - belli belirsiz bir umuda gre, eer giriimi baarl olur, Rus Hkmeti Antonia'ya izin verirse, bir yer ve zamanda

Antonia ona katlacakt. 5 Haziran 1861'de, Irkutsk'dan yola kt.252 s. 245 Bakunin'in ilk dura, yalnzca kendisine Sabashnikov tarafndan sz verilen 1000 rubleyi deil, ayn zamanda, dier tccarlardan eitli komisyonlar adna yklce avanslar, eer resm hesaplara inanlacak olursa, toplam 2500 rubleyi geen miktarda paray alaca Kiakhta'yd. Kiakhta'dan Sretensk'e hareket etti, ordan da vapurla, nehrin aznda bir liman olan Nikolayevsk'e geldi. Buraya geldiinde tarih 2 Temmuz 1861'i gsteriyordu, yolculuunun ilk 2000 milini tam drt haftada tamamlamt. Nikolayevsk'de geen yedi gn, giriiminin kritik dnemini oluturuyordu. Yolculuunun grnteki snrna gelip dayanmt. Buradan daha teye yolculuk yapmak ya da hatta bu k noktasnda oyalanmak rahatlkla kuku ekebilir, nlem alnmasna yol aabilirdi. Korsakov'un, Amur'daki gemi komutanlarna ve emrindekilere yazd ak mektup, onu daha ileriye gtremezdi. Fakat okyanusta seyreden gemiler, Nikolayevsk'e pek seyrek uruyorlard, onlarn her zaman uradklar en yakn liman, Dou Sibirya kysndaki Kastri'ydi. Bir hkmet gemisi olan Strelok, 9 Temmuz gn, Kastri'ye gitmek zere Nikolayevsk'den ayrld; Bakunin, Hkmetin denizcilik blgesi ba sorumlusu Afanasiyev'i, Strelok komutanna hitaben bir mektup yazarak, bir baka yoldan karaya dnecek "yolcu Bakunin"in Kastri'ye
252

Sobranie, ed. Steklov, iv. 289-97, 302-3, 369-73, 380-82; Materiali, ed. Polonsky, i. 321-2; ii. 497514.

yolculuk yapma ricasnda bulunmaya ikna etti. 9 Temmuz'da Strelok, Bakunin de iinde olmak zere denize ald. Sakhalin'i anakaradan ayran boazda gemi, bir Amerikan yelkenlisi olan ve Japon limanlarnda ticaret yapan Vickery adl gemi tarafndan yedee alnd. Bu, Bakunin iin byk bir frsatt. Amerikan gemisi, kendi gemisinden ayrlmadan nce bu gemiye gemeyi baard; yolcusunun hareketlerini snrlama konusunda herhangi bir talimat almam olan Strelok'un komutan mdahale etmek iin bir neden grmedi. Vickery'nin son Rus liman, Olga denen yerdi, burada Bakunin, gemi limandayken, u allahn iine bakn ki, son bir kez Rus komutannn evinde kald. Sonunda, 4 Austos'da, Bakunin, ilk Japon liman olan Hakodate'ye ulat ve endie iindeki Rus temsilcisine, kendisinin kesin niyetinin angay ve Pekin yoluyla Irkutsk'a dnmek olduu noktasnda teminat verdi. 24 Austos'ta, 253 Yokohama'dayd. s. 246 Orada epeyce oyaland. 7 Eyll 254 San Fransisko'ya gitmek zere, 1861'de, Amerikan S.S. Carrington gemisiyle yola kt. Gemide, dnyay zengin bir rencinin emrinde dolaan Koe adl ngiliz bir din adamyla arkada oldu. Koe, Bakunin'i, "uzun zamandr rastlamad lde dost" birisi olarak deerlendirmiti; gnl, bu yolculua olduka k tutmaktadr. Pasifii getikleri bu bo gnlerde Bakunin ona hayatnn ve hapisliinin yksn anlatt,
253

Strelok'la

Materiali, ed. Polonsky, i. 320, 325,358, 378, 388, 430; Herzen, ed. Lemke, xi. 278; Lemke, Ocherki, s. 134. 254 Bu noktadan sonra bat takvimi geerli olmal.

iki "byk amac" olan Slav konfederasyonunu ve Avusturya'nn ykln aklad, Rus arklar syledi ve in'den dnen bir misyonerle, Amerikal bir kadn yolcu arasnda filizlenen ak ilikisiyle ilgilendi. Koe'nin zerindeki giysiye tam da uygun biimde, din zerine bol bol konutular. Arkada Herzen'in "ateli ateizmi"ni sulad ve Londra'da karlatklarnda bu konuda aralarnda geecek "byk tartma" konusunda ngrlerde bulundu. Protestanizme sempati duyuyordu, bir Polonyal ve Roman Katolik olan karsnn, "uygun bir muameleyle" Protestanla dnebileceini bile dnyordu. (Bu, kendisi de Katolik bir hanmla evlenmeyi dnen din adam iin iyi bir teselliydi.) Sonunda, limana varmadan birka gn nce, daha nazik bir konuya gelindi. Koe, gnlne, 10 Ekim gn, "New York'a gitmesi iin ona 250 dolar bor bulmalym," diye yazyordu. s. 247

akam kazasz belsz vard. Bakunin, Koe'den 200 dolar ald ve Herzen'den 500 dolar bor istedi, bu paray New York'a gnderirse Atlantik'i gemekte kullanabilirdi. Derken, bir haftalk gecikmeden sonra, Panama'ya giden bir gemiye bindi, kanal geti ve New York'a doru yol ald. New York'a 18 Kasm'da vard. Uzak Dou'da biraz zaman geiren ve kara yolculuu yapan Koe, iki hafta sonra yeniden ona katld.255

Carrington, San Francisco'ya, 14 Ekim

Pisma Bkunina, ed. Dragomanov, s. 75; Lemke, Ocherki, s. 134; F.P. Koe'nin baslmam gnl.

255

Bakunin'in Birleik Devletler'deki ksa konaklamas hakknda ne yazk ki, ok az yazl kaynak vardr. New York'da iki Alman srgn buldu: 1843 ylnda Zrih'ten tand Solger ve daha nceleri Herzen'in olunun retmenliini yapm Kapp. Boston'a gitti ve orada, svire'den tand, o srada Harvard'daki Zooloji Mzesinin mdrln yapan ve Longfellow'un arkada olan doabilimci Agassiz'i ziyaret etti. Washington'a kadar gitmeye niyetlendi; fakat bunu yapp yapmad bilinmiyor. Yalnzca, Amerika'y paralayan Sava konusunda son derece yzeysel bir gr edindi. Geri, "lkenin, demokrasi yoluyla, bizim despotizmle baardmz ayn sefil sonulara ulatrldn" tespit etmekten de geri kalmad ve Amerika'da, "Rusya'ya kar evrensel, kaytsz artsz bir sempati ve Rus halknn geleceine ilikin bir inan" olduunu saptad. Bu memnuniyet verici kefi yaptktan sonra yolculuunun son aamasna balad. New York'tan 14 Aralk 1861'de ayrld. 27 Aralk sabah, Liverpool'a ayak bast ve bu kez Londra'ya gitmek zere yeniden yola kt.256 s. 248 Muhtemelen Sibirya'daki en st dzey grevlilerin su ortaklyla gerekleen Bakunin'in kann dramatik basitlii, Rus mparatorluunun d blgelerindeki Rus ynetiminin lakalna yabanc olan Batllarn kafasnda bir bilmece olarak kalmtr. Bakunin'in, Sibirya'nn birbirini izleyen Valilerinin akrabas olmas anlalr gibi deildir. Bu kukular, onun bir Rus
Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 76, 79; Lemke, Ocherki, ss. 134-5.
256

ajan olduu ynndeki eski sylentiyle glenmektedir; daha sonraki yllarda Marx'la tartmaya giritiinde, dmanlarnn bir zamanlar ima yoluyla sylediinden ok daha ac verici bir iddia, Rus Hkmetinin, Bakunin'i, drst Marksistleri bozguna uratmak zere kastl olarak Avrupa devriminin zerine sald ileri srlmtr. Fakat bu fantastik iddialar bir kere daha geersiz hale gelirken, tek tek grevlilerin gz yummas sorunu akta kalm olmaldr. Bu nemli "sulu"nun ka konusundaki resm soruturma iki buuk yl kadar srd; bu soruturmann byk ksm, kendi ihmalkrln aa vurmadka astlarn sulamas ok zor olan Korsakov'un ellerinde kald ve soruturma gze arpan bir sonu vermedi. Sonunda, en hafif nitelikte iki ceza verildi. Mays 1864'de, Afanisiyef, Strelok komutanna, Bakunin'i gemiye almas konusunda yasaya aykr olarak ricada bulunmaktan iki ay hapis cezasna arptrld, bir astemen ise, Irkutsk'dan, Deniz Blgesi Valisine, Bakunin'in bir politik mahkm olduu yolunda uyar yollamad iin klasnda bir ay tecrit hapsine mahkm edildi. Dier sanklar beraat ettiler.257

s. 249

257

Materiali, ed. Polonsky, i. 321, 347-88. Bakunin'in Sibirya''dan kann koullar, bu yazar tarafndan daha ayrntl bir ekilde Slavonic Review'da (Ocak 1937), s. 388-88, tartlmaktadr.

IV. KTAP

Yeniden Yaam

kaldklar srece ben de imknsz bir adam olarak kalmaya devam edeceim."
BAKUNN'den OGAREV'e (14 Haziran 1868)

"imdi mmkn olanlar mmkn olarak

s.251

19. Blm

Londra'da ilk Admlar

27 Aralk 1861 akam, Mihail Bakunin, Herzen'in son on iki aydr ikamet ettii Westbourne Terrace, Orsett House'a, Herzen ve Ogarev daha akam yemeine yeni oturmularken dalverdi. Ogarev'in ikinci kars ve Herzen'in metresi olup, daha geenlerde ikiz dourmu Natalie, ayn odada bir kanapede uzanmt. Bakunin'in ilk sorusu, "bu istiridye kabuunun iinde ne yapyorsunuz byle," oldu. Sonra Natalie'ye doru gelip haykrd: "en kts byle yatp durmaktr. Hadi kalk, bir eyler yapmalyz, yatmann zaman deil." O srada Herzen'in pansiyoneri olan, yoksul Rus srgn Kelsiev ieri girdi ve bu kdemli devrimciyle tantrld. Bakunin, politik olaylarn seyri hakknda byk bir hrsla sorular sormaya balad.
"Sadece Polonya'da baz gsteriler sz konusu," dedi Herzen; "fakat belki de Polonyallar, ar serfleri zgrletirdiinde ayaklanmann bouna olacan hissedecekleri bir noktaya geleceklerdir. Bulutlar toplanyor, ancak biz bu bulutlarn dalacan umut edebiliriz." "Peki ya talya?" "Tamamen sakin." "Peki Avusturya?" "Hi ses seda yok."

"Ya Trkiye?" "Her yerde sessizlik hkm gelecee ilikin de bir umut yok." sryor ve

"O zaman ne yapacaz?" dedi Bakunin, aknlkla. "Bir eyler kartrmak iin ran'a ya da Hindistan'a m gidelim? Bu bile insan deli etmeye yeter; yerimde, hibir ey yapmadan oturup duramam."258

Mizalar ve fikirler arasnda atma bandan beri vard; Herzen, bu gizli atmann yaknda patlak vereceini farketmiti. Bakunin imdi krk sekiz yandayd. Fizik olarak, neredeyse tannmayacak lde yalanmt ve bakmsz bir grne sahipti. Bu koca dev, hacimce devasa bir ekilde imi ve yz yirmi kilo arla ulamt; Herzen'e, bir mamutu, Marx'n daha kaba deyiiyle bir boay anmsatyordu. Tm dileri dklmt; sk, kvrck sa ve sakallarn olduu gibi brakmt. Herzen'in Paris'te son kez grd otuz yandaki, iki dirhem bir ekirdek yakkl genci hatrlatan tek ey, parlayan gzleri ve kaln kalaryd. Ama Mihail, kafaca ok az deimiti.

s. 252

Kendimi yeterince gen hissediyorum (diye yazyordu, Paris'teki George Sand'a). Benim yam, Goethe'nin Faust'unda, yalnzca oyun oynamak iin ok yal, tutkularn kaybetmek iin ok gen dedii yan ayns. On yldr politik hayattan kopuum, eyleme susadm ve yle dnyorum ki,
258 Tuchkova-Ogareva, Vospominaniya, s. 305; Steklov, M. A. Bakunin, ii. 3.

akn yansra, biimidir.

eylem,

mutluluun

en

yksek

Herzen, kardevrimin uzun, yava zaferinden dolay hayal krklna uram, olaanst ac bir ev ii trajedisiyle iyice yorgun dmt; son karlamalarndan bu yana on drt yl gemi, gen insanlarken, orta yalara gelmilerdi. Bakunin'in genlik atei snmemi, hapislik bedenini kertse bile, iflah olmaz iyimserliini ortadan kaldrmamt. 1847'de, Bakunin ve Herzen genliklerinin baharndaydlar. imdi Bakunin, eski akrannn, erken girilmi yallk ann ac verici arazlarn gsterdiini farkediyor, Herzen ise, Bakunin'in naif, savruk bir ocuk olduunu dnyordu.259 Politik olarak da ayn kuaa ait deillerdi artk. Bakunin, yalnz ruha deil, fikir olarak da, o fkeli krkl yllarda kalm, dnyaya, gemiin bir hayaleti gibi geri dnmt. Hayata, uykuya dald andaki gibi yeniden balamaya alan ve bilincini kaybettii anda evresinde ne varsa her eyi aynen bulmay uman, uzun bir trans halinden uyanan bir insan gibiydi. Bakunin, Herzen gibi, devrimin kn ve tm Avrupa Ktasnda politik zgrln utan verici bir ekilde inkirazn grmemiti; on yl nce koptuu bir mcadelenin haberlerini duymak iin umutsuzca sorular sorup duruyordu. 1848'de, eli kulanda gibi grnen Avusturya mparatorluunun paralan konusunda sayklayp duruyordu; imdi ona pan-Slav federasyonu ryasnn ok uzaklarda kalm bir an olduu syleniyordu. O kadar byk zorluklarla kurtulduu II. Alexander'n tiranln, I. Nikola'ya dil uzatrken yapt gibi, ayn terimlerle suluyordu; aknlkla
259 Steklov, M.A. Bakunin, ii. 11.

reniyordu ki, II. Alexander, serflerin kurtarcsdr, gelime ve reformlarn patronudur, yenilenen Rusya'nn umudu olarak parlamaktadr. Zaman, eski arkadalarnn dncelerini deitirirken, Bakunin iin on iki yldr durmutur.

s. 253

Orsett House'daki aile, o srada, Herzen ve yasal ocuu, Alexander (ya da ksaca aa), Natalie, Olga; Ogarev ve kars Natalie; Natalie Ogarev'in ocuu (babalar Herzen'di), yandaki Liza ve kundaktaki ikizler; yal ngiliz mrebbiye Miss Reeve'den oluuyordu. Herzen'in ilerini yrten ve onun yaynlarnn satld Soho'daki kitap dkkann ileten Tchorzewski adl Polonyal gmen, messesenin anak yalaycs olarak tannyordu; buraya srekli Rus ziyaretiler gelip gidiyordu. Bakunin'e nce, St. John's Wood, Grove Terrace'de kalacak bir yer bulundu, sonra Orsett House'a daha yakn olan, yaklak bir yl kalaca 10 Paddington Green'e tand. Paddington Green'de, ev sahibesi Mrs. Welch, btn ileri yapan hizmeti Grace, ksa srede gnll kleleri oldular. Tm ngiliz adetlerine meydan okuyan sadk Grace, gece ge vakitlere kadar, durup dinlenmeden kaynar su, eker ve ay tad onun odasna. Bakunin'de, alan insanlarn sonsuz sevgi ve gvenini kazanmasn salayan temelli bir sadelik ve kibirlilikten uzaklk vard; ayrlndan sonra uzun sre, evde, bu byleyici yabancnn tuhaf alkanlklar ve daha da

tuhaf konuklar hakknda hikyeler anlatlp durdu.260

s. 254

Orsett House'da ise olumlu izlenimler daha azd. Bir kere Bakunin'in yaamsal ihtiyalarnn acilen karlanmas gerekiyordu. Londra'ya muazzam bir borla gelmiti (ki bunun iinde, Herzen'e olan 2000 frank bor da vard) ve bunu karlayacak gelir sz konusu deildi. Tek kaynak, arkadalarnn yardmlaryd. Paris'te bulunan Botkin, 23 sterlin gndermi ve ylda 500 frank yollayacan belirtmiti. Herzen, ayda 10 sterlin veriyordu. Turgenyev, ylda 1500 frank vereceine sz vermi, 200 franka ulamay hedefleyen bir ba listesi hazrlamt. Zengin bir Polonyal olan Golinski, 1000 frank vermiti. Moskova'dan bile para toplanmas planlanmt. Ancak Bakunin, arkadalarn bunca yoran bu soruna kar tamamen ilgisizdi. Btn dnyay borla dolap gelmiti ve onu "hapis ya da eref kaybyla" tehdit etmeyecek eski denmeyen borlar ayrcaln uygulamak niyetindeydi yine. Herzen, onun kendisini geindirmesi iin gereken, ama hi gnll olmad ara ve yollara dikkatini ekiyordu. Bakunin'in sansasyonal ka, onu Avrupa apnda bir ahsiyet haline getirmiti. ya da drt lkedeki herhangi bir gazete, onun hapishane ve ka hikyesine yksek fiyatlar deyebilirdi. Byk Buloz, bu
260 Herzen, ed. Lemke, xix. 429-30.

hikyeyi, Revue des Deux Mondes'de basmaya hazrd. Herzen, Bakunin'in, en ufak bir glk ekmeden 20.000'le 30.000 frank arasnda para kazanacandan emindi. Bakunin bunu tartmad. ngiliz basnnda, politik kariyerinin "en nemli olaylarnn ksa bir zetini" yaymlayacan duyurmutu. Hayatnn geri kalan ksmnda da srekli olarak anlarn yazacan syleyip durdu. Ama buna hibir zaman balamad. Snfnn kkl gelenei ona, para iin yazmann onursuzluk olduunu sylyordu. Arkadalarnn srtndan geinmeyi tercih ediyordu.261 Herzen, Bakunin'in vurdumduymazlnn gittike rahatsz edici boyutlara trmandn gryordu. Herzen cmertti. Ogarev'i yllar boyu desteklemiti ve Orsett House'a gelen hibir yoksul Rus, eli bo gnderilmemiti. Ama bann gerek deerini bulmasn isterdi. Mal konularda dzenli olmak gerektii yolundaki burjuva duyarll, Bakunin'in, paraya deer vermeyen en akrak aristokratik faraziyelerince reddediliyordu; anlarnda, bu byk devrimcinin hayatnn bu aamasna ilikin olduka ineleyici tasvirler bulunmaktadr:
Bakunin, dokuz yllk sessizlik ve tecritten sonra aramzda kendini buldu. Btn gn ve gece, yirmi drt saat boyunca durup dinlenmeden tartt, vazetti, emirler verdi, bard, karar verdi, dzenledi, rgtledi, ikaz etti. Geriye kalan ksa zamanlarda masasna yerleip, sigara kllerini temizleyerek kendine biraz yer atktan sonra, Semipalatinsk ve Arad'a, Belgrad ve Konstantinopolos'a, Besarabya, Moldavya ve Beyaz Rusya'ya be, on, on be mektup yazacak; bir mektubun orta yerinde, bir reaksiyoner Dalmayaly rtmek iin kalemini frlatp atacak; sonra konumasn bitirmeden yeniden kaleme
261 Herzen, ed. Lemke, xi. 373; xi. 51-2, 54, 78, 220; xvi. 206; xxi. 412, 417.

sarlp yazmaya devam edecekti. Konu ayn olduktan sonra yazmas da, konumas kadar kolayd. almas, elenmesi, itah, dier btn karakteristik zellikleri gibi - hatta devasa gvdesi ve srekli terlemesi de- insanst boyutlardayd; eskisi gibi, aslan bal ve yelesi karmakark koca bir devdi.

s. 255

Ellisinde, hl, gezgin bir renci gibiydi, Rue de Bourgogne'deki evsiz Bohemlerden farkszd, yarn dert etmeyen, paraya boveren, paras olduunda har vurup harman savuran, olmadnda sadan soldan, hi ayrm yapmadan bor alan, ayn ebeveynlerinden para alp geri demeyen ocuklar gibi davranan, son kuruunu bile herhangi birisine vermeye hazr, kendine yalnzca en gerekli eyleri, sigara ve ay iin birazn ayran bir insan. Bu tr bir hayat tarzndan hibir sknts yoktur; byk bir gezgin, byk bir serseri olarak domutur. Herhangi birisi ona mlkiyet hakk konusunda ne dndn sorsa, verecei yant, Lalande'nin Napolyon'a Tanr konusunda verdii yantn ayns olacaktr: "hayatmn hibir aamasnda ona inanmann gereini hissetmedim."

Herzen evresindeki her ey zavall Bakunin'e karyd - bir zamanlar Minna Wagner'i ok eden kaba saba yeme ime tarz ve hapishane alkanlklar muhtemelen deimemiti. Onu katksz bir ekilde takdir eden ailenin tek yesi, yandaki Liza'yd. ocuk ocuu anlar; Bakunin'in Orsett House'daki takma ad, "Byk Liza"yd.262 lgili partiler de dahil Kolokolun Bakunin'in, herkes, dzenli

262 Herzen, ed. Lemke, xiv. 429-30; xvi. 240.

yazarlarndan olacan ve Herzen'le Ogarev'den oluan ikili sahipliin, Bakunin'in katlmyla lye dneceini tahmin ediyordu. Geen Kasm'da, Kolokol, Bakunin'in kan tm dnyaya duyurmutu. Yeni ylda, byk bir zafer havasnda ve byk balklarla, Bakunin'in sa salim Londra'ya geldiini yazmt; bunu takip eden sayda, uzun bir bayaznn sonunda, "Bakunin ve biz, Rus halknn temsilcileriyiz" satrlar yer almt. Bir ay sonra, Kolokol, on yl sonra Bakunin'in kamuoyuna ilk sesleniini ek olarak yaymlad - Rus, Polonyal ve dier Slav Dostlarma adl bir manifesto. Bu, eski devrimci milliyetilik programnn, 1848-9 deneyiminin nda yeniden netletirilmesi giriimiydi. Gemite, enerjisini yabanc lkelerde harcadn aklad. Fakat ne Fransa'da, ne de Almanya'da kk salabilmiti. "Byk bir zaman" dilimini, kendi soydalarnn hizmetine kendini adamakla geirmiti. Hayatnn geri kalan ksmn, "Ruslarn zgrl, Polonyallarn zgrl, Slavlarn bamszl ve kurtuluu iin" mcadeleye harcamaya karar vermiti. Bu makalede zel olarak yeni ve arpc bir ey yoktu. Fakat Kolokolun bunu yaymlamas, Bakunin'in programn kabul ettiinin ve onun, ittifakn nc yesi olduunun deliliydi.263

s. 256

Makale bitmemiti ve devam edilecei sz veriliyordu. Fakat daha makale bitmeden, yeniden birlemenin taknl, yerini soumaya brakt; devrimci l
263 Herzen, ed. Lemke, xi. 346; xv. , 17-21; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss, 392-5.

hayali yava yava snd. Yaklak 1862 Mart sonlarnda Bakunin, beklendii gibi makalesini baslmak zere gnderdi. Bunun,

makalesinin devam m, yoksa bamsz bir makale mi olduu net deildir; fakat, u ya da bu, Herzen, makalenin dizilmi halini grnce, onu Kolokolda basmay reddetti. Bu makale gnmze kalmamtr, yalnzca Bakunin'in, makalesinin reddedilmesi zerine yazd yant elimizdedir.
ncelikle, tam anlamay gerekletirme ynnde btn aralar denemeksizin, ki buna her trl kiilik davasndan vazgemek ve hatta ikinci derecede nemli fikirleri feda etmek de dahildir, sizlere (Herzen ve Ogarev'e hitaben yazyordu) ya da hatta tek bana sana kar bir hareket yapmak, benim gzmde bir sutur, dahas, yle grnyor ki, hedefler ve ayrlklar konusunda tam anlamaya varmak, belki de yalnzca yollar ve aralar konusunda anlamaya varmaktr. Bu, yalnz bir su deil, fakat byk bir budalalk olacaktr. Londra'ya geldiim zamanki inancm bir zerre kaybetmi deilim ya da ne pahasna olursa olsun ittifaknzn nc yesi olma kesin niyetimi de - ki bu birliin mmkn olmasnn bir kouludur. Aksi takdirde, eer isterseniz arkada olarak kalrz, fakat tamamen bamsz oluruz ve birbirimize kar bir sorumluluumuz kalmaz.

Rus, Polonyal ve Dier Slav Dostlarma

Durum, net bir karara varlmasna ok az izin veriyordu. Bakunin ve Herzen, eitli farkl yollar hakknda anlamaya varamadlar ve birbirlerini rahat brakmaya karar verdiler. Kendi kafalarnda ve dnyann gznde ok yakn arkadatlar, bu yzden ayrlk, ac ve sknt vermeden gerekleti. ki nemsiz not hari, bir daha Kolokolda, Bakunin'in kaleminden km hibir ey yaymlanmad. Mays'ta, Herzen, ilikilerini, netameli bir ekilde, "dosta ve yakn mttefik" olarak tanmlad. Bakunin bu tanmlamay byk bir istekle kabul etti ve "aramzda bundan byle kiisel aklamalar sz konusu olmayacaktr" diye

ekledi. Fakat bu temenni yerine getirilmedi. Bundan sonraki blmde anlatlacak politik farkllklar srekli bir rahatszlk kayna oldu ve daha bandan beri var olduu belli olan mizac uyumsuzluklar daha da iddetlendi. Haziran'da, karlkl sulamalar yeniden balad, ard arkas kesilmeyen mnakaa ve "izahatlar" birbirini kovalad. Bakunin, Herzen'in kendisine kar tavrn "kibirli" ve "horlayc" buldu. Herzen, Bakunin'e (mektup gnmze kalmamtr), anlald kadaryla, ikametini ve faaliyetlerini Paris'e tasa daha iyi olacan salk veren ok sert bir cevap yazd. Bakunin'in yant, acele ve kt:

s. 257

Benim hatam Herzen, rica ederim kzma. Benim mzmin beceriksizliim yznden, aslnda yreimde hi de kt duygular yokken azmdan kt bir sz kaverdi. Fakat senin bana son zamanlarda yolladn notlarda da buna benzer birok szck yok mu? Sen, uzun sre nce benim Paris'e deil, Kalkta'ya gitmemi isterdin. Fakat aka bir yana Herzen, bilmelisin ki, sana olan saygm sonsuzdur ve seni itenlikle severim. Hibir abartmada bulunmadan ve tam bir inanla unu da eklemek isterim ki, ben seni her bakmdan kendimden stn grrm, gerek yeteneke, gerekse bilgi olarak ve benim iin senin getirdiin her soru youn bir arlk tar. Peki beni niin Paris'e srgn etmek istiyorsun, hele ikincil nemdeki farkllklar giderme ansmz varken?

Pratik adan Herzen, kesinlikle haklyd. Bakunin'le birlikte almak mmkn deildi. Fakat insan sempati, biraz "byk Liza"dan yanayd. Bakunin'in fkeli patlamalar, duygulu bir ocuun

kzgnlklar gibi gelip geiciydi. Herzen'in alnganl ise, tamamen mantk kaynaklardan besleniyordu; bu alnganlk bir kere ortaya kt m, zaman, onu yattrmak yerine, daha da 264 iddetlendiriyordu.

s. 258

Bakunin'in Londra'daki hayatnn yks, kendini, belli belirsiz ve blk prk tablolar halinde ortaya koyar. Yerli halkla ok az balants olmu, onun zerinde ok az etki brakmtr ya da belki hi. Baarlar ve aclar, ngiliz radikal evrelerinde adnn tannmasna yol amt. Londra'ya varndan birka gn sonra, bir ii heyeti, kandan dolay kutlamak iin onu Orsett House'da bekliyordu; ona hitaben yaplan konuma, karanlkta kalm, ksa mrl bir radikal haftalk dergi olan The Cosmopolitan'da yaymland. Bakunin ile ngiliz ii hareketi arasnda ileriye ynelik bir balant kurulmamtr, kurulduu kadar da kayda gemitir. ngiliz sendikalizminin pratik, realist babalaryla, evrensel devrimin cva gibi yerinde duramayan hayalci havarisinin arasnda ortak nokta bulmak ya da birok noktada
264 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 79-83; Herzen, ed. Lemke, xv. 194.

ortak anlaylara varmalarn ummak gerekten de zordur. Bakunin'in, ngiliz yaam ya da politikas hakknda ne bilgisi vard, ne de bunu elde etmek iin bir ey yapt. Britanya aristokrasisinin gcnn hemen hemen Rus aristokrasininki kadar ldrc olduuna inanyordu; ngiliz "kyllnn" ya ok az toprak sahibi ya da tamamen topraksz olduunu renince (ngiliz krn hibir zaman ziyaret etmemiti), onlarn durumunun kurtulutan nceki Rus serflerininkinden daha kt olduunu vurgulu bir ekilde aklad.265 Dier ngiliz evrelerinde Bakunin'in ad daha az dosta hatrlanr; bu, Londra'da kald dnemin en naho episodlarndan birine elik eder. Austos 1853'de, Bakuninin, iki yldan fazla bir zamandr Peter ve Paul kalesinde kald dnemde, Londra Morning Advertiser'in bir "dileri muhabiri" olan, Rus srgn Golovin, Mihail Bakunin'den, ylesine, "arn kurbanlarndan biri" diye sz etmiti. Birka gn sonra, Bakunin'den bu ekilde sz edilmesi, ayn gazetede bir mektubun yaymlanmasn kkrtt. Mektup, "kurban" olduu iddia edilen kiinin, brakn bir Rus hapishanesinde rmekte olmasn, "hapishanede tutulamayacak kadar deerli bir alet" olarak Kafkasya'da, Rus ordusunda hizmet verdiini belirtmekteydi. Bu mektubun yazar, tannm ngiliz Turcophile ve Russophobe David Urquhart'n takipisi Francis Marx adl birisiydi. O, bu nemli iddiasn herhangi bir otoriteden alntya dayandrmamt. Fakat, bu iftirann, be yl nce Neue Rheinische Zeitung'da yaymlanana benzerlii, isimler arasndaki tuhaf benzerlik ve Karl Marx'n Urquhart'a bilinen yaknl, gmen
265 Herzen, ed. Lemke, xv. 15; Sutherland Edwards, The Russians at Home and Russians Abroad, ii. 26.

evresinde - ve belki ayn zamanda Herzen'in kafasnda - Karl Marx'n bu eski iftirann canlandrlmasnda baz sorumluluklar olduu eklinde yanl bir izlenim domasna yol amtr; bu garezkr iddiann bizzat Marx'dan kaynaklanmas nedeniyle bu izlenimin silinmesi olduka zordu. Olay ksa srede snd ve unutuldu. Fakat Mart 1862'de, Bakunin'in Londra'ya geliinden iki ay sonra, Urquhart'n kendi gazetesi, Free Press, bir kez daha, Mihail Bakunin'in Rus Hkmetinin ajan olduunu iddia eden isimsiz bir makale yaymlad.

s. 259

Bakunin, bu makaleyi bizzat grmedi. Fakat iki hafta iinde iki kaynak, dikkatini bu makaleye ekti: bunlardan biri, imdi tamamen Brighton'a ekilmi eski dostu Arnold Ruge, dieri ise onu Orsette House'da ziyaret eden ii heyetiydi. Bakunin, her iki tarafa da kzgnln uygun bir ekilde ifade eden mektuplar yazd; Working-Man'in bundan sonraki saysnda, Bakunin Londra'da balkl, Bakunin'i ven bir makale yaymland. Bu makale ve Herzen tarafndan Free Press'de yaymlanan bir protestoyla, skandal bir kere daha snp gitti. Fakat, btn bu olay boyunca en problematik - daha sonraki gelimelerin nda en nemli - nokta, Bakunin'in, Karl Marx konusundaki tavryd. Marx' sevmeyen ve 1853 olayn unutmam olan Herzen, Reichel'e yazd zel bir mektupta, bu yeni saldrdan, Alman ve ngiliz manyaklarnn ii diye sz ediyordu; Alman fobisine sahip Bakunin'in, Herzen'in kukularn paylamamas tuhaf olurdu.

Geri byle yapmas, onun Marx'a garez beslemediini gsterirdi. Bu tarihlerde yazlm elimizdeki mektuplar, onun, iftiradan dolay Urquhart dnda kimseyi sulamadn gstermektedir; nitekim bundan iki buuk yl sonra, Marx'la tam bir samimiyetle grmtr. Bakunin'in kamu nnde Marx'la sert tartmalara girimesi, bundan uzun sre sonra meydana gelmitir ki, Bakunin, "Alman komnistlerinin liderleri olan, sevgi ve sayg duyduu arkadalar tarafndan esin verildiine ya da yazldna kukusu olmayan bir dizi makalenin kk bir ngiliz gazetesinde yaymlanmasyla" Londra'ya geliinin nasl "selmlandndan" sz etmitir.266

s. 260 Geriye kalyor, Bakunin'in, ngiliz hayatyla nemsiz ve raslantsal temaslar. O yl, Enternasyonal Sergi ylyd - bu, on bir yl nce Hyde Park'da yaplan baarl Byk Sergiyi South Kensington'da tekrarlama giriimiydi. Fakat Bakunin bu sergiyle ilgilenmedi; Londra'nn elence hayat iinde, Tchorzewski'nin kaydettiine gre, bir kereliine, Eldorado Music Hall'da, "yaayan bir heykel" olarak grnd. ngiliz arkada yoktu, birka ngiliz tand vard. Koe'yi, Blackheath'daki evinde ziyaret ettiine kuku yoktur; bir yl sonra bu adresi (Mrs. Welsh'in Paddington Green'deki adresi geersiz olunca) yurt dndan gelecek mektuplar iin kulland. Baka bir zamanda, kendisine yollanacak mektuplarn, British Museum'daki Mr. Ralston'a yollanmasn istedi - sonradan Turgenyev'i
266 Herzen, ed. Lemke, vii. 303-6, 314-16; xv. 71, 126-7, 129-31; Ruge, Briefwechsel, ii. 218-19.

ve dier Rus klasiklerini ngilizceye evirmesiyle tannacak bu akademisyenle balantsn gsteren tek belirti budur. Bakunin'in dier ngiliz balantlar daha da az bilinmektedir. Uluslararas demokratik hareketin birka ngiliz partizanndan biri olan, eitli uluslardan politik srgnleri Londra'da arlayan ve Bakunin'le, Herzen'in masasnda tanan, tahta oymacs William Linton, Bakunin'i, "gl, zaptedilmez dev (yaklak 1.90 cm. boyunda), tm ektiklerine ramen neeli ve humor sahibi" diye tanmlamtr. Ruslara ilikin her eye profesyonel bir ilgi duyan gazeteci Sutherland Edwards, "her eye kar gl bir tepki" iinde olan konuun politik fikirlerine hayran olmamakla birlikte, bu onaylamazlk, bir lde kiisel iliki kurmalarn nlememitir; Bakunin'in Londra'ya yolculuunun en canl anektodlarndan birini, bir seferinde Edwards'n evinde kald dnemdeki bir olay oluturur. Titiz ev sahibesi, konuunun, temiz olduu kukulu bir krmz fanilay srekli giyip, hi zerinden kartmadn grnce, hizmetisine, o uyurken gizlice odaya girip fanilay almas ve ykayp, uyanmadan yerine koymas ynnde talimat verir. Bu hile, o kritik noktada baarszla ular. nk krmz fanila, ayn zamanda gecelik grevini de grmektedir.267 s. 261

267 Lemke, Ocherki, ss. 36, 75; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 96; Linton, European Republicans, s. 276; Sutherland Edwards, The Russians at Home and the Russians Abroad, ii. 26. Bu fanila olay, bunu Sutherland Edwards'dan dinleyen, Profesr Gilbert Murray tarafndan nakledilmitir.

Bakunin, ngilizceyi at pat konumann tesine asla geemedi, bu yzden Londra'da yabanclarla toplantlar, ngilizlerle toplantlarndan ok ve daha verimliydi. 1848-9 ayaklanmalarndan beri, Londra'da yerleen geni yabanc srgnler kolonisine ek olarak, Sergi, yurtdndan politik dnceli konuklar ya da yalnzca merakllar ve gezginleri de ekmiti. Bunlarn iinde en yksek ahsiyet olan, Kral Victor Emmanuel'in kzyla yl nce evlenmi III. Napolyon'un kuzeni, Prens Jerome Bonaparte, mparatorla Cavour arasnda bir anlama imzalamaya gelmiti. Fransa'nn Polonya'ya kar resm sempatisiyle balantl olarak, atafatl bir havada bir lde liberal ilkelere sempatisini belli eden Prens Jerome, nde gelen Polonyallarla ve onlarn sempatizanlaryla bir araya gelme isteini ifade etmiti. Dzenlenen bir le yemeine, Bakunin, Herzen ve Ogarev de davet edildi. le yemei zeldi, ne yazk ki, ne olup bittiine ilikin elimizde herhangi bir kayt yoktur. Fakat, ayn zamanda toplantya bakanlk eden Kelsiev'e gre, Mihail, eitli "ekonomik ve devrimci teoriler" gelitirmi ve muhteem konuk, biraz da ihtiyatsz bir ekilde, devrimci literatrn ve yaynlarn Dou Avrupa'da yaylmas iin Fransz temsilciliinin hizmetlerini sunmutu. Eer gerekten verilmise, bu sz yerine getirilmemitir; Bakunin'in bu ziyafetteki fikirleri tarihin seyri iinde etkili

olamamtr. Bakunin, birka ay sonra, 1857 ylnda III. Napolyon'a suikast giriiminde Orsini'nin su orta olan Simon Bernard'n cenaze trenine katlp lm komplocuyu ven bir nutuk irad ettiinde, muhtemelen ortada bir uyumsuzluk olmad dncesindeydi268. 1862 yaznda, birok gezginin arayp tarayp Mihail'i bulmasnda acaip olan bir ey yoktur. Rus ve Polonyal ziyaretilerinin ou, Mihail'in huzursuz beyninde bir kere daha filizlenmeye balayan Rus ve Polonya devrimi ryasnn derinden etkisi altndaydlar. Dier ziyaretiler, onun kalbinde uzun zamandr yaayan, Merkez Avrupa'daki Slavlarn kurtuluu davasnn anlarn belleinde yeniden canlandrmlard. Bu, 1849'un son zgrlk aylarndaki bata gelen dncesiydi. Sibirya alacakaranlndan kp geldiinde de ilk dncesi buydu.

s. 262

Son szm (diye yazyordu Herzen'e, San Francisco'dan) Avusturya mparatorluu'nun ykm olacaktr. Son eylemimi sylemiyorum, bunu sylersem ok fazla kendimi beenmilik olur. Bundan sonra da, anl, zgr Slav federasyonu gelecektir - biz Ruslar, Ukraynallar, Polonyallar ve tm Slav halklar iin tek k yolu budur.

Bakunin'in hayalinde yaayan 1849 dnyasnda, Avusturya mparatorluu enikonu sendelemekteydi. Onun ykl olmayacak bir hedef olarak gzkmyordu; bu, Bakunin'in zmn yapt biimde,

268 Herzen, ed. Lemke, xv. 366, 505.

karmak problemlerin sunuyordu.269

anahtarn

1862'de, Londra'da, birka hafta iin, Bakunin, bu on yllk ideali beslemeye devam etti. ek ulusal hareketinin aristokrat liderleri, "tamamen Alman" olmulard ve defedilmeleri gerekiyordu. Ulusal devrim, "eitimli genlik" ve "halk" arasndaki ibirlii temeline dayanmalyd. Bu devrim gerekletiinde, Rusya'nn dahil olduu pan-Slav federasyonunun kurulmas zaman da gelmi olacakt. Bakunin, 1849 felaketinden sonra Londra'ya kam eski arkada Adolf Straka ile bir kere daha bulutu. Hayatn retmenlik yaparak ve yazarak kazanan Straka, ngiliz tabiyetine gemiti ve muhtemelen, artk Slav milliyetiliinin ateli savunucularndan deildi. Jozeph Fric de bir srgnd, ek ulusalcl propagandasn Paris ve Cenevre'de srdrmekteydi. Straka araclyla, Bakunin, hl Prag'da bulunan Fric'in, Vyacheslav adl bir erkek kardeinin olduunu rendi. Vyacheslav Fric'e yazd mektuba, Joseph'e hitaben bir ak mektup ilitirip bizzat Bohemya'da devrimci ulusal hareketin yeniden canlandrlmasn tasarlayan Slav programnn altn izdi. Geri bu mektuplar, sahiplerinin eline ulaamadlar.

s. 263

Bu, gerekten de bo bir umuttu. Mzmin hayalperest Bakunin bile, dnyann,

269 Pisma Bakuninaed. Dragomanov, ss. 75-6.

1849 dnyas olmadn kavrayabilmiti. mparator Franciz-Joseph, Avrupa tahtna zahmetsizce ve salamca kurulmutu. Villafranca okundan ve III. Napolyon ile gndeme gelen talyan sorunundan sa salim syrlmt. Slavlardan daha sadk tebalar bulamazd. ngiltere'de herkes talyan zgrlnn cokulu taraftar kesilmiti. Fakat kimse eklerin, Hrvatlarn ya da Slovaklarn sorun ya da hedefleri konusunda herhangi bir laf etmiyordu. Vyacheslav Fric, Sergi iin Londra'ya geldi ve Bakunin onunla orada muhtemelen bulutu. Fakat bu buluma hakknda herhangi bir kayt yoktur. ek devrimci milliyetiliinin yeniden canlanmas iin gzle grlr bir gelime olmad. 1862 ylnn sona ermesiyle birlikte, Bakunin gittike daha fazla Polonya olaylarna dald ve Merkez Avrupa'daki Slavlar, onun aktif bilincini igal etmez oldu.270 Geri, Bakunin'in Slav davasyla ilgili dnceleri, Londra'daki en nemli iki ulusal gmen topluluu olan Almanlara ve talyanlara kar tavrn derinden etkilemitir. Londra'daki ilk aylarnda Bakunin'i nne katp srkleyen Alman fobisi dalgas, artk iyice tuhaf bir psikolojik problem haline gelmiti. Hapse dmeden nce, onda bunun en ufak bir izi yoktu. Bu, belirgin bir ekilde ilk kez, I. Nikola'dan yardm elde etmek iin byk bir gerginlikle yazd tiraf'da ortaya kmt. Fakat bu yar yarya samimi belgenin en ikna edici ynlerinden birini oluturan anti-Alman tavr, ilgin bir hareket noktas olarak ie yarasa da, bunun yarar devam ettii srada bile duygusal dnyasnda Almanlara kar
270 Lemke, Ocherki, ss. 88-9, 485-95. Fric kardeler ve Adolf Straka'nn hareketleriyle ilgili bilgiler, yazara, Prag'dan, Dr. Chechjan tarafndan aktarlmtr.

yeterince samimi bir tutumu muhafaza ettii sylenebilir. Bakunin, Londra'da bu tavrn deitirmek iin aba gstermitir. "Artk, 1849'da Bohemya'da yaptm gibi Slavlarla Almanlar uzlatrmaya girimeyeceim" diye yazyordu Mays 1862'de; Fric'e yazd ayn tarihi tayan ak mektupta, "panSlavizm, negatif ynyle, Almanlardan nefret etmektir" diye aklyordu. Bir ay sonra, yengesi Natalie Bakunin'e yazd bir mektupta, hl nettir:
Yalnzca Polonyallarla, Ruslarla ve pan-Slav davasyla ilgileniyorum, sistematik bir ekilde ve ateli bir inanla Almanlardan nefret etmeyi vazediyorum. Voltaire'nin Tanryla ilgili olarak dedii gibi, diyorum ki, eer ortalkta Alman yoksa, onlar yaratmak zorundayz, nk Slavlar ancak onlardan derin bir ekilde nefret etme duygusu baarl bir ekilde birletirebilir.

s. 264

Bakunin, hayatnn herhangi bir aamasnda bir daha bylesine keskin bir rksal nefret duygusuna kaplmamtr. Daha sonralar, Marx ve Utin'le yapt tartmalar srasnda sarfettii anti-Semitik szler bile, daha az iddetli, daha az vahidir. Bu Alman fobisi patlamasnn ne kadarnn Herzen'in etkisine yorulabileceini tahmin etmek zordur. Londra'daki Alman gmenler, Herzen'in en dokunakl alaylarndan bazlarn kkrtmlardr. Onlar da ayn ekilde Herzen'in antipatisine yant vermi ve Herzen'le aralarndaki tm ilikiler yllar ncesinden kesilmitir. Herzen, muhtemelen, Bakunin'i, Morning Advertiser ve Free Press'deki iftiralarda Marx'n parma olduu ynnde kkrtmtr.

Kaytlarmzda grld kadaryla, Bakunin'in geliinden itibaren, onunla kibar, fakat formel bir ekilde mektuplaan tek Alman Arnold Ruge'dur. Bir araya gelip gelmedikleri konusunda bir netlik yoktur. air Freiligrath'a Ruge tarafndan yazlm, bugne kalan bir mektupta, Ruge, Bakunin'i gnlszce savunmaya almakta ve onun pan-Slavizmin savunucusu olmakla birlikte, bir Rus patriyotu olmadn 271 belirtmektedir. Bakunin'in talyanlarla ilikilerinde de pan-Slav coku egemen faktr oluturur. Mazzini, yalnz bu gsterisiz, ylmaz fanatik, yalnz, politik hayatnn yirmi yldan fazlasn geirdii Londra'daki tm politik srgnlerin duayeni deildi, ayn zamanda, Herzen ve Ogarev'e, hepsinden daha yakn bir konumdayd. Daha sonraki yllarda, Bakunin, bu talyan liderin yar-ulusal, yardinsel mistisizmiyle atmaya girdi. Fakat o srada, ateli milliyetilik aralarnda bir ba kurulmasn salyordu. Bakunin, Mazzini'yi "sk sk" gryor, "onu seviyor, sayg duyuyordu", belli ki ondan da karlnda sempati gryordu.
talya (diye yazyordu, Fric'e ak mektupta) Avusturya'nn tek uzlamaz dmandr. talya eski olsa da, dier Bat halklarndan ok daha gentir. Kendini yaayan bir gelecekte var etmektedir ve gayri-ihtiyari olarak Slav halklarna yaklamaktadr. Emin kaynaklardan rendiime gre, talya, Slavlara zel bir ilgi duymann balangcndadr ve bizimle birlemek iin ciddi bir niyet tamaktadr. O, bizim Avrupa'daki tek dostumuzdur.

"Slavlarn Almanlara duyduu nefret," diye yazyordu ayn sralar Garibaldi'ye, kesinlikle, talyanlarn Avusturya'ya duyduu nefrete denk der; Slavlar byk
271 Lemke, Ocherki, ss. 90, 490; Steklov, M. A. Bakunin, ii. 8; Ruge, Briefwechsel, ii. 218, 221.

bir gle talya'nn birliine yardmcdr, bu yzden Almanlar, Slavlarn birliinden nefret ederler. Bir baka mektubunda Bakunin, talyanlarla Slavlar arasnda ba kurmak zere talya'ya yolculuk yapmay dndn yazmaktadr. Fakat bu ilgin proje gereklememitir. Sonunda, Bakunin, bir baka yere gitmek zere ngiltere'den ayrlmtr.272

*
s. 265

Bakunin'in Londra'daki yeni hayata gmlmesi, gemiteki eski kiisel balarn unuttuu anlamna gelmiyordu. Erkek kardelerinin onun kaderiyle bu kadar az ilgilenmelerinin belki baz zel nedenleri olabilir. Alexander, Mihail'in kat srada Avrupa'da bulunan tek ve en gen Bakunin'di. Ailenin yaramaz ocuu olarak hayatn srdren Alexander, itibar zedeleyen bir ak olayna karm ve Floransa'da kendini vurmaya kalkmt. 1862 Ocak'nn ortasnda Londra'ya kardeini ziyarete geldi. Fakat bu buluma baarsz oldu. Bulutuk, diye yazyordu daha sonra Bakunin, ve birbirimizden hibir ey anlamadk. Herzen, Alexander'n szlerini, kurunla kaplanm demir kadar ar bulmu, ona, bilinmeyen nedenlerden dolay Hecin devesi Bakunin adn takm ve Turgenyev'e, bir sporcu olarak, bylesine
272 Guillaume, Internationale, i. 292; Lemke, Ocherki, ss. 86-8, 492; Steklov, M.A, Bakunin, ii. 277.

skc bir hayvana rastlayp rastlamadn sormutu. Her neyse, Alexander, herhangi bir mal yardmda bulunamad; birka hafta sonra, kendisi de talya'dan yurda dnmek iin yeterli paray bulamayacak kadar kt durumu dt. Bu srada, Mihail'in dier erkek kardeleri daha erefli bir kaderle kar karyaydlar. Nikola ve Alexis, liberal bir cokuyla, serbest kalan serflerin koullarndan memnuniyetsizliklerini ifade eden, maliknelerinden bir ksmn, mal yklerini azaltmak zere kyllere devretmeyi neren Tver blgesindeki on toprak sahibinin ara verdikleri dilekeye katlmlard. Bu kstahlk elbette kabul edilemezdi; dilekeyi imzalayanlar, Peter ve Paul kalebentinde aylarca tutuklu kaldlar. Rusya'da bulunup serbest durumda olan sadece Paul'du, ya ihtiyat nedeniyle ya da kaytszlndan Mihail'e yazmyordu. Varvara lm, Alexandra evlenmiti, Tatyana ise sessizliini koruyordu. Mihail'in Premukhino'daki tek ba, Paul'un kars, General Korsakov'un kuzini Natalie'ydi.273

s. 266

Mihail'in, ailenin hi grmedii bir ferdi olan Natalie Bakunin'e yazd ok sayda mektupta dokunakl satrlar yer almaktadr. Uzun sredir mektup alamad kz kardelerinden ve annesinden haber vermesini istemektedir. Hayat boyunca sevdii insanlardan tecrit edilerek yaamaya mahkm edildii gibi bir duygu iindedir.
273 Herzen, ed. Lemke, xv. 48-9, 54; Lemke, Ocherki, ss. 23, 124, 127-8.

Teoriden bkmtr. Yabanc bir toprakta, yalnzca, aka, yaayan aka susamtr; imdi ak, Sibirya'nn ortasnda brakp gittii Polonyal kzda cisimlemektedir.
Sevgili erkek ve kz kardelerim (diye yazmaktadr Natalie'ye Nisan 1862'de), sizden yapmanz istediim bir tek ey var. Karm nce Irkutsk'dan Premukhino'ya, oradan Londra'ya aldrmama yardmc olun. Onu tandnz zaman sanrm seveceksiniz; bunu gerekten hak etmektedir. Fakat sorun bu da deildir. Onu seviyorum ve ihtiyacm var.

Haziran'da, yazmaktadr:

bizzat

Antonia'ya

Yreim senin iin szlyor. Gece gndz seni hayal ediyorum. En ksa zamanda bana katlacaksn ve birlikte talya'ya gideceiz. Orada nee ve sevin var, bol bol i olana da. Korkma canm, bir hizmeti kza sahip olacaksn ve orada istediin gibi yaayacaksn - yeter ki gel!

Onu Tomsk'da tuhaf bir evlilie srkleyen duygular, Londra'da da 274 geerliliini koruyordu. Mihail'in erkek kardelerinin de, arkadalarnn da, yal ve km, o meum iktidarszlk illetini ekmekte olan bir adamla, kk bir Polonyal tccarn henz yirmisine varmam kz arasnda anormal koullarda gerekleen evlilikten herhangi bir coku duymam olmalar artc deildir. Premukhino'daki aile, Antonia'y barna basmak iin sabrszlanmad gibi, yolculuu iin gereken mal yardm yapmaya da gnll gzkmyordu. Herzen, Bakunin'in son derece ciddi olduu bu projeye asla ilgi gstermedi; daha hogrl olan Turgenyev bile, Bakunin'in ancak "evreye baknacak" kadar zaman bulmuken karsnn gnderilmesini istemesinin
274 Lemke, Ocherki, ss. 26-7, 120, 127; Steklov, M. A. Bakunin, ii. 20.

lgnlk olduunu dnyordu. Antonia'nn kendisi bile, yabanc ve uzak lkelerde yaamasn salayacak gerekli madd koullar salamadan nce iki kta geerek yaplacak bu zor yolculua kma konusunda doal olarak baz endielere sahipti. Yaz boyunca, Bakunin, bu tr eitli engelleri ortadan kaldrmak iin byk bir gayret gsterdi. 1862 Mays'nda birka gnlne Londra'y ziyaret eden Turgenyev'i, erkek kardeinden 200 ruble "bor" almaya ikna etti ve Nalbandyan adl zengin bir Ermeniden de 300 ruble salad. Cmertlii, kukuculuuna nadiren ar basan Herzen'i, 80 sterlin vermeye raz etti. Ne var ki, erkek kardelerinin yardmna yine de ihtiyac vard. O muhteem kendine gveniyle Mihail, onlara, bunun kendilerine yapt son talep olduuna sz verdi. Belki ona inanmayabilirlerdi, fakat bu talebinin son olduunu greceklerdi. Eyll'de, Antonia Premukhino'dan bir davet ve yolculuunun ilk aamas iin para ald.275

s. 267

imdi bile yeni gecikmeler sz konusuydu. Bakunin, Mays'ta, General Korsakov'a bizzat yazarak, karsnn kendisine katlmasna izin verilmesini talep etti. Fakat General, Amur'a yapt bir yaz gezisi dolaysyla yerinde yoktu. Petersburg'daki otoriteler, Bakunin'in, "kars yannda olan bir adam, kars yannda
275 Herzen, ed. Lemke, xv. 52, 110; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 93-4; Lemke, Ocherki, ss. 25, 165-6; Materiali, ed. Polonsky, ii. 552; Steklov, M.A. Bakunin, ii. 21.

olmayan bir adamdan daha az tehlikelidir" grne katlp katlmamakta net deillerdi; Bakunin, eer pasaport verilmezse, arkadalarnn, Antonia'y Irkutsk'dan gizlice karmaya hazr olduklarn duyurdu. Geri bu heyecan verici alternatife gerek kalmad. Kasm'da, Antonia yola kt. Noel'i ve ylban Premukhino'da geirdi; ubat 1863'de, bir snr polisinin refaketinde Rusya'dan ayrld. Ayrlmadan nce kendisinden, herhangi bir mektup ya da yayn tamadna ve Rusya'ya asla dnmeyeceine ilikin bir bildirimi imzalamas istendi.276

s. 268

20. Blm Politik Hedefler

Bakunin, Londra'ya, 1861 sonunda, Rus tarihinin kritik bir dnm noktasnda geldi. Geen bahar, uzun zamandr beklenen, serflerin zgrlnn zirve noktasn oluturmutu. Krm savann kaybedilmesinden ve II. Alexander'n tahta gemesinden beri yurt iindeki ve dndaki Rus kamuoyu reformun zorunluluu noktasnda fikir birlii halindeydi. Bu
276 Lemke, Ocherki, ss. 26, 78, 171; Materiali, ed. Polonsky, ii. 554.

birleik talebin sesi olan Kolokol, Rusya'dan resmen dlanmsa da, Rus liberalizminin yar yarya tolere edilen organ haline gelmiti. Son be yldr reformcular tam bir zafer kazanm, reaksiyonerler sessizlie brnm ve engellemelerini gizli kapakl yapar olmulard. Fakat bir kere zirveye ulalp, serflerin zgrl bir olgu olarak gerekleince ortaya nemli bir duraksama kmt. enlikler, durumu farketmeye balayan her iki taraftan eletirmenlerin karsnda genellikle geri planda kalyordu. Bazlar, reformlarn nemli bir baar kazandn, kesin zaferin bundan sonraki kuaa braklmas gerektiini dnyordu. Demokrasiye iyiden iyiye itahlanm dierleri ise yetinmekten yana deillerdi ve eer otokrasiye bask yaplrsa daha fazla taviz koparacaklarn dnyorlard. Rus kamuoyu, bir kere daha muhafazakr ve radikal kamplara blnmeye balamt. 1861 yaznda, baz gen radikaller, gizli bir politik topluluk kurdular; sonbaharda renciler arasnda kan karklklar zerine Petersburg niversitesi kapatld. rkek liberaller korkuya kapldlar, polis yeni tedbirler almaya giriti. Bir taraftaki ajitasyon ve komplo havas, dier taraftaki kuku ve baskya denk dyordu. Dman gler, reaksiyon ve devrim bayraklar altnda toplandlar. Elli sonlarnn perde aras, hzla sonuna yaklayordu. s. 269 Bakunin, Londra'ya geldiinde, bu yeni gelimenin sendromlar daha yeni yeni ortaya kmaktayd. Yeni kuan, Herzen'in liberalizmi ile, radikalizm ya da "nihilizm" (bu kelime henz yeni yeni kullanlmaya

balamt) arasnda blnmesi henz su yzne km deildi; Bakunin, bizzat Herzen gibi, Herzen'in ve devrimcilerin ayn davay temsil ettiklerine hl inanmaktayd. Fakat olaylar, konunun gndeme gelmesini zorlad. 1862 baharnda, Petersburg'da byk yangnlar kartld ve bu resmen "nihilistlere" (onlarn bu ii yapmad hemen hemen kesin olmasna ramen) atfedildi. "Gen Rusya" karakteristik bal altnda yeni bir gizli topluluk ortaya kt ve kendini, "devrimci merkez komitesi" olarak iln etti. Petersburg yangnlarn izleyen kargaalk ortamnda, Herzen, net olmama tutumunun tm meyvalarn toplad. Bakunin'in eski dman kaak liberal Katkov tarafndan ba ekilen resm basn, ilk kez aka Herzen'e nihilizmin gerek babas olarak saldrd; Petersburg'dan yeni gelen bir kz renci Herzen'in gerekten bakentteki yangnlardan sorumlu olup olmadn renmek amacyla, Orsett Houseu ziyaret etti. Bu tr eletirilerden rahatsz olan Herzen, dengeyi yeniden kurmaya alt, "Gen Rusya" manifestosunu zamanszlkla ve "Rus olmamakla" sulayarak tarafszln ortaya koydu. Fakat bu orta yol, devrimcileri uzaklatrrken, muhafazakrlar yattrmad; Kolokolun satnda byk bir d meydana geldi. Hayal krklna uram Herzen, Sa'a ve Sol'a tehlike sinyalleri gnderdi. O, lmlln insanyd ve lml insanlarn kriz zamanlarndaki kaderini paylat. "Liberal parti" diye yazyordu, Austos'taki bir mektubunda, "iki 277 tekerlek arasnda varln kaybedecek." Herzen, yola koyulmakta tereddte der ve Ogarev rkeke sola yaklarken, Bakunin, keder, tereddt ya da rkeklik
277

Herzen, ed. Lemke, xi. 226; xiv. 382; xv. 391.

nedir bilmiyordu. 1861'in o Aralk akam Orsett House'dan ieri daldnda, Herzen'e yar yarya unutulmu gemiten bir anakronizm olarak grnmt. O zamandan beri durum hzla zddna dnmt. Hapishane yllar, koca bir on yl Bakunin'in hayatndan silmiti. Herzen'in ve Kolokolun adlaryla ayrlmaz bir btnlk iinde olan liberal dnemi tamamen atlamt. Devrimci krklardan, dorudan doruya devrimci altmlara gemiti ve yalnzca onlarn arasndaki devamlln bilincine sahipti. 1862 sonbaharnda, Herzen, hl anayasal reform kr kmaznda yalpalarken, artk gemiten bir figr haline gelmiti. Devrim dnda herhangi bir gelime tahayyl edemeyen Bakunin ise, yeni ileriye yryn ncs olmu, Herzen'i fel eden dilemma Bakunini korkutmamt bile. Herzen ne kadar lmlysa, o da o kadar iflah olmaz bir arlk yanlsyd. Orta yoldan nefret ettii kadar baka hibir eyden nefret etmezdi. Devrimcilerle lmllar arasnda bir kere net bir izgi izildikten sonra, 1848'de olduu gibi, 1862'de de, kendisini hangi safta bulaca noktasnda en ufak bir kuku sz konusu deildi. s. 270 Bakunin ile Herzen arasndaki temeldeki bu yneli fark, hemen hemen eit biimde, temelden yntem farkll ile glendiriliyordu. Herzen, yalnz lml deil, ayn zamanda cumhuriyetiydi. Bakunin'in Londra'ya gelmesinden drt yl nce, kamuoyunu bu ynde oluturmak iin byk bir gayretle almt. Ne taraftar peinde kotu, ne de parti kurdu, fikirlerini yaymann tesinde herhangi bir politik

aktiviteye girimedi. Drt yldan fazla bir zamandr, Kolokolun yzlerce nshas, Rusya'ya, seyahatten dnenler ya da posta yoluyla gizlice sokulmutu. Gizlilikten nefret eden Herzen, herhangi bir gizli haberleme sistemi rgtlemeye gerek grmemiti. Gerek bilgi getirenleri, gerekse yaynlarn datmak isteyenleri kendi olanaklaryla bulmutu. Btn bunlar, Bakunin'e gre, safdil bir amatrlkt. O, kamuoyunu yava yava oluturmak iin kendine zg stiliyle hareket eden bu adam kk grrd. Bu cumhuriyeti, yalnzca aristokrasiye ve entelijensiyaya hitap edebilirdi; nk her yerde halk - zellikle Rusya'da - byk lde okuma yazma bilmiyordu. Halka baka aralarla yaklamak gerekirdi. Mihail, 1848'den, ak ve iln edilmi devrimci rgtlerin her biiminin nafile olduunu grp reddetmeyi renmiti. zgrlnn son aylarnda, yeralt komplolarnn ilk olgunlamam deneylerini yaamt. imdi, 1862'de, on yl nce zorla koparld almalarna canlanm bir cokuyla yeniden sarlmt. 1849'da, btn Bohemya'nn devrimci komplocular ayla kaplandn hayal etmiti. imdi bu hedefini, bizzat Rusya'nn daha geni alanlarna ynlendirmi bulunuyordu. Bakunin, devrime, yalnzca bir hedefin arac olarak inanmamt. O bir komplo ve entrika sanatsyd ve onlar srf kendileri olarak da seviyordu. O, her yerde, kesin hedefleri devrimci bir rgt olan ve Herzen'in Rusa baslm yaynlarn datmaya hazr gizli ajanlara sahip olacakt. Kendisi bu hareketin genel yneticiliini yapacakt. Herzen ise yayncln. s. 271

Ne yazk ki, Bakunin'in, bu tasarlarn yerine gelmesi iin yapt planlar, tasarnn kendisi kadar basitti. O yl, Enternasyonal Sergi iin Rusya'dan birok kii gelmiti Londra'ya; Mihail'in yoluna kan bir ou, daha balantnn niteliini anlamadan, kendilerini muhtemelen onun kaytl yesi olarak bulmulard. Bunlar, son derece farkl aplarda insanlard. Bakunin'e karsnn yolculuu iin yardm eden Nalbandyan gibileri devrimci davaya gerek bir sempati duyuyor ve ne yaptklarn biliyorlard. Marguis de Traversi gibi dierleri, bu srgn, dier birok Rus turisti gibi, srf merak saiki ile ziyaret etmilerdi; Londra'ya Sergiyi grmeye geldii sylenen Voronov adl gen bir gazeteci, Bakunin'le tamamen tesadf eseri karlamt. Fakat hepsi de Bakunin'in ana taklan balklard. O, hepsini de, soruturma yapmakszn kabul etmiti ve bazen de hemen hemen iradeleri hilafna yapmt bunu. Ne itiraz dinlemi, ne geri evirmeleri kabul etmiti. Onlara grev ve talimatlar vermi, Rusya'ya geri giderlerken ellerine yasak yaynlar tututurmu, kendileriyle gizli haberlemeler iin kodlar yollayacana sz vermiti. Bu silahlanm, kaygsz ve bazen dncesiz temsilciler, Rus gizli polis sisteminin acmasz ve inceden inceye dzenlenmi tuzana doru yola kmlard. Bakunin'in kodlamalarndan bir ou bilinmektedir. Bunlar ackl surette basittir. Bunlarn en eskilerinde, Herzen, "zel centilmen" ya da "zel", Herzen'in olu, "gen" ve Ogarev "air"dir - bu kodlar, en ufak bir aratrma yapacak polis grevlisini ok az uratracak niteliktedir. Bunlar takiben, biraz daha anlalmas g olanlarnda, Herzen, "Baron Tiesenhausen", Ogarev, "Kosterov", hapishane "cafe", bir Trk, "ayakkabc" vb. olmaktadr.

Bakunin'in bir dier kod ad "Brykalov"dur ve kendisinden nc bir kii gibi sz etmektedir; tuz fiyatnn dt ya da buday fiyatnn ykseldiine ilikin birbirini tutmayan cmlelerle, dtan baknca bir i mektubu izlenimi verme umudu tand anlalmaktadr. Fakat Bakunin, oyunun en temel kurallarndan habersizdir. Kodlad mektubun kodunu mektuba eklemek gibi. Bir mektuba basit bir dille balamakta, sonra da kodu belli etmek iin, "yok hayr, szlk yardmyla yazsam daha iyi olacak" demektedir. Bu naif uygulamalar, Bakunin'in ciddi bir komplocu olduu yolundaki her trl iddiay silip sprmektedir. "Byk Liza", yandaki ada oyuncaklaryla oynarken nasl masum bir ruh halindeyse, ayn onun gibi ifrelerle 278 oynamaktayd. s. 272 te yandan, mektuplat kiiler iin sonular daha az zarar verici deildi. Alexander'n tahta geiinden beri Rus otoritelerine yaylan hogr havas, Londra'daki srgnlere kar son birka aydr hzla tersine dnmt. Peter ve Paul, Schlsselberg ve Sibirya'dan kopup gelmi dehetengiz ajitatrle takviye edilmi Kolokolun editrlerine artk toplum dman muamelesi yaplyordu. Faaliyetlerini ve evrelerini rapor etmek zere Londra'ya gnderilen ajan, Herzen'in, Orsett House'da aramba ve Pazar gnleri dzenledii enikonu ak toplantlara szmakta fazla glk ekmedi. Bu yollarla otoriteler, Londra'y ziyaret eden Vetonikov adl bir tccarn, Temmuz'un banda,
278

Lemke, Ocherki, ss. 28, 75-81, 106, 115-16, 130.

srgnlerden Rusya'daki sempatizanlara yazlm ok sayda mektupla birlikte Petersburg'a geleceini renmilerdi. Vetonikov, beklendii gibi, 5 Temmuz 279 1862'de snr geti ve derhal tutukland. Vetonikov'un tutuklanmas, sonu olarak otuz iki kiiyi kapsayan geni bir polis tahkikatnn balang noktasn oluturdu. Vetonikov'un zerinde, Bakunin'den Nalbandyan'a yazlm iki ifreli mektup, Bakunin'den Natalie Bakunin'e yazlm bir mektup, Herzen ve Ogarev'den, dnemin en ciddi politik gizli rgt Toprak ve zgrlk'n ba rgts SernoSolovyevi'e yazlm mektuplar bulundu. Serno-Solovyevi ve Nalbandyan derhal tutuklandlar, Nalbandyan'n evinde de Bakunin tarafndan yazlm en az be ifreli mektup ve Turgenyev tarafndan yazlm bir mektup bulundu. Bu mektuplarda gizlice mektuplaldklar konusunda sz geenler arasnda Voronov ve Marquis de Traversi de bulunuyordu. Srasyla ikisi de tutukland. Marquis'in evinde yaplan aramada eitli adreslere yollanm bir yn mektupla Bakunin'den karsna, Natalie Bakunin'e, Nalbandyan'a ve Turgenyev'e - birlikte, karsndan Bakunin'e yollanm bir mektup da ortaya kt. Btn bu mektuplar neeyle kabul eden kaygsz Marquis, bunlar yerlerine ulatrmak iin herhangi bir adm 280 atmamt s. 273 Bu srada Rus otoriteleri bir baka yal lokma peindeydiler. 1862 Mays'nn sonunda, Bakunin, ayn kaygsz ruh hali
279 280

Lemke, Ocherki, ss. 20-21. Lemke, Ocherki, ss. 24-8, 75-83, 92, 120-35.

iinde, Kuzey talya ve Avusturya zerinden Rusya'ya dnen iki dier Rusa, bu lkelerdeki kiilere yazlm bir paket mektup teslim etmiti. Bu mektuplar arasnda, Bakunin'den Garibaldi'ye ve sekreterine ve bir nceki blmde sz edilen Fric kardelere yazlm mektuplar da vard. Yolcular, Nichiporenko ve Potekhin, Avusturya snrndaki Pescieri'ye kazasz belsz ulatlar. Fakat burada, mektuplar tayan Nichiporenko bir sinir krizine tutuldu. Arkadann, belgelerin tehlikeye atlmasnn sulanmaya yol aaca yolundaki bouna telkinlerine ramen, onlar, Gmrkteki bir bankn altna abucak att ve yoluna devam etti. Bundan daha budalaca bir ey olamazd. Birka gn sonra Avusturya otoriteleri terkedilmi evraklar buldular. Ksa bir aratrma, dkmanlarn niteliini ve taycsnn kimliini ortaya kartt. Austos banda, mektuplarn kopyalar Avusturya otoriteleri tarafndan, Petersburg'daki Rus polisine gnderildi ve yrrlkteki dosyaya ilave edildi; Nichiporenko, apar topar, hapishanedeki dier sanklarn yanna 281 gnderildi. Bu kadar ok delil, otoriteleri aylarca uratrd ve soruturmann uzamasna yol at. Btn tutuklularn ifadeleri alnd. Pariste bulunan Turgenyev'e bir soru listesi gnderildi. Cevaplar yetersiz bulundu ve 1863 baharnda, sorgu iin Petersburg'a arldnda, kendini eski arkadalarndan fikirce ayrmak iin hi de kahramanca olmayan bir aba gsterdi. De Traversi, sorguda delirdi, karsn sadakatsizlikle ve ar Bakunin'le gizli ilikileri olmakla sulayarak bir asker hastanede ld. Bir enkaz haline gelmi Nichiporenko, aa yukar ayn zamanda hapishanede ld. Otuz
281

Lemke, Ocherki, ss. 85-92, 108-12.

iki sann ounun tecrit yaam, Aralk 1864'e kadar, iki yl akn bir sre devam etti ve bu sre iinde Senato herhangi bir karar vermedi. Serno-Solovyevi, on iki yl krek cezasna ve Sibirya'da srekli srgne mahkm edildi, Vetonikov'a, Sibirya'da srekli srgn cezas verildi. Nalbandyan, bir tara kasabasnda polis gzetimi altnda yaayacakt. Turgenyev ve Voronov, beraat edenler arasndayd. s. 274 Bakunin'in, Rusya'da bir devrimci rgt kurma teebbs bylece meum bir sonla noktaland. Ne olup bittiine ilikin haberler Londra'ya ulancaya kadar aylar geti. Bakunin, bu sre iinde, Herzen'in, "gevezelikleriyle arkadalarnn hayatn mahvetti" azarlamasna kulak asamayacak 282 lde baka eylere younlamt.

Bu talihsiz entrikalar, Bakunin'in Rusya'daki devrim davas iin gsterdii abalar sona erdirmedi. Londra'daki ilk alt aylk dneminde giritii dier iki deney, faaliyetlerinin kopuk ve balantsz niteliinin ortaya kmasna ve Herzen'le ilikilerinin gittike gerginlemesine yol at. Bu olaylardan ilki tuhaf bir tesadfle balad. Bakunin'in Londra'ya gelmesinin arifesinde, Herzen, din muhalifler ve politik srgnler iinde balantlar kurmak zere
282

Lemke, Ocherki, ss. 142, 182, 221-3; Herzen, ed. Lemke, xvi. 492.

Londra'ya gelen Rus Eski Mminler tarikatnn piskoposu Paphnutius tarafndan ziyaret edilmiti. Paphnutius, Eski Mminlerin devrimci mensuplar arasnda bulunan papazlarndan birinin Prag Kongresinde hazr bulunduundan sz etti. Herzen, bu anya zel bir ilgi duymad. Fakat Bakunin, bu hikyeyi duyunca mthi heyecanland. Belki de, Peter ve Paul'de tiraf'n yazdndan beri, yal, kurnaz arkada Miloradov'u aklna getirmemiti. Fakat imdi, Miloradov'u hor grdn unutmu ve yalnzca, Eski Mminleri, Rus kylleri arasnda devrimci karklk yaratmakta kullanmak zere onu Prag'a getiren geici umudu hatrlamt. 1848'in o byk gnlerine geri dnd. te, boa geen on yl iinde paslanm devrimci kapasite iin verimli alanlar karsndayd. Paphnutius'u ilemeye karar verdi. s. 275 Piskopos, Fulham'da, bu ilk grmenin bir lde satirik anlatmn gelecek kuaklara brakan Kelsiev'le birlikte kalyordu. Bakunin, merdivenleri yava ve ar admlarla karken, bir yandan da gl bas sesiyle, Rus Kilisesinin, "Tanr, seni rdn'de vaftiz ettiinde" ilahsini sylyordu. Bu melodramatik giri, zek din adamnn, bunun arlatanca bir tutum olduunu anlamasyla baarszla urad. Fakat gze girmekte kararl olan Bakunin'in cesareti krlmad. Gemi yolculuu srasnda, ngiliz din adam Koe'yi, Protestanla sempati duyduuna ikna etmiti. Eski Mminleri Ortodoks Kilisesinden ayran doktriner farkllkla son derece ilgilendii konusunda muhalif Rus piskoposuna teminat verdi ve kendisinin tarikata

katlmas iin ok kk bir ikna abasna ihtiya duyduunu ima etti. Byk bir inanla, ruhlarn selmetinin hafife alnacak bir sorun olmadn aklad ve selmetle devrimin ikiz kardeler olduuna, Eski Mminlerin Ortodoks Kilisesini alaa edeceine, arn kendisini bir Eski Mmin olarak deklare edeceine ilikin, gelecek konusundaki sslenmi grlerini aklad. Btn yzeysel farkllklarna ramen, bu tuhaf iftin arasnda kesinlikle bir karakter benzerlii vard. Her ikisi de farkl ve uzlamaz ideallere sahip olduklarn biliyorlard. Fakat her ikisi de, naife bir krlkle kurnazln tuhaf bir karmyla, birbirlerini kendi amalar iin kullanmay dnyorlard. Bu ikiliden piskoposun ayaklar daha yere basyordu ve daha az safdildi. Bakunin'in yaltaklanmalarn dinlemek iin Londra'da daha fazla kalmad. Fakat, 1862 baharnda Kelsiev, Rusya'ya gizli bir ziyaret yapt; orada yapt Kolokolun, aratrmann sonucunda, arasra, Eski Mminlerin sorunlarna adanm zel ekler hazrlamasna karar verildi. Ogarev'in editrlnde, bu ekler, iki yl boyunca aa yukar dzenli olarak kt ve bu projenin hayata gemesinde etkisi olduuna kuku olmayan Bakunin, Eski Mminlerin byk bir devrimci g olduu ynnde yazma ve konuma yapma 283 frsatn hibir zaman karmad. s. 276 Herzen'in tavrn, her zamanki uzak duruu belirledi. Bu Rus tarikatna ok fazla tolerans gsteremeyecek kadar entellektel ve uzlamazd. Fakat, Kolokolu Rusya'daki,
283

Herzen, ed. Lemke, xv. 342-53, 398.

ac eken tm ezilen snflarn forumu haline getirmekle gurur duyard; belki de, bu budalaln, eer kendi kanatlar altna alnrsa tehlikeli boyutlara ulaamayacan hesap etmiti. Kelsiev'in Rusya'daki misyonunu onaylamad. Ama muhtemelen gerekli para desteini yapt. Bu, Herzen'in, Bakunin'in cokusu ve Ogarev'in tatl dillilii sonucunda, aslnda kendi kararna kalsa reddedecei bir giriime adn ve parasn yatrd ilk olayd, ama son olay deildi. Bunun cezas iki yl sonra geldi. 1864 balarnda, muhtemelen arlk hkmetleriyle yaplan pazarlklar sonucunda, Eski Mminlerin Papiskoposu, "Londra'da ikamet eden eytan dnceli ateistleri", "en byk dinsiz eytan Voltaire"nin ajanlar olmakla sulayan bir Piskoposluk Mektubu yaymlad ve net bir ekilde gsterdi ki, "zgr dnceliler" iin yazlm Rusa mektuplar, Canavarn Saysna yenilerini ekliyordu. Komedi bitmiti. Ogarev'in Kolokol ekleri bir daha kmad ve Bakunin bir daha Eski Mminlerin devrimci zelliklerini azna 284 almaz oldu.

Eer Eski Mminler, Bakunin'in devrimci yaamnda sadece bir perde arasysa, bundan sonraki olay, bir sapma olarak ok daha fazla perde arasdr. Bu olay, onun yalnzca cokunluunun yol at ihtiyatszl deil, fikirlerindeki ar istikrarszl da gsterir. 1861 sonbaharnda, Herzen, Martyanov adl bir
284

Herzen, ed. Lemke, xv. 342-53, 398; xvi. 470-71.

Rus kyls tarafndan ziyaret edildi. Bir serf olarak doan Martyanov, i evirme becerisi sayesinde, zgrln satn almak iin byk miktar bir para biriktirmi ve eski efendisi tarafndan dolandrlp muameleler iptal edilmiti. Rusya'da adalet aramak bounayd, byk bir acyla Londra'nn yolunu tuttu ve Orsett House'a ykmnn yksn anlatt. "Rus halknn" otantik temsilcilerinden birinin Londra'daki srgnler tarafndan konuk edilmesi pek seyrek olaylardan biriydi. Herzen ve o srada yeni sahneye kan Bakunin'le kontak kurmann verdii cesaretle, Martyanov, ksa srede, kiisel olarak ald yaray, bir btn olarak Rus halknn acsyla birletirdi. 1862 Kolokolun bir sonraki Nisan'nda, saylarnda yaymlanacak, ara yazlm, son derece dikkat ekici bir mektubu posta yoluyla gnderdi. Martyanov, snfnn, hanedann sadk destekisi olma geleneksel tutumuna sahipti. Kendisine adil davranmayan devlete kar ne kadar ac ikayetlerde bulunursa bulunsun, Rusya'nn kaderine, Romanov olmayan birisinin hkmetmesini hayal etmesi bile zordu. Rus halknn arn sevdiini zellikle vurguluyordu. Fakat Romanov, "mparator" (souk, yabanc bir szck olarak) ve "Otokrat" olmak yerine, "Rus ulusunun ar" olmalyd. Martyanov, Alexander'dan, Rus Ulusal Meclisi'ni toplamasn talep ediyordu.
285

s. 277 Hem Bakunin, hem de Herzen, bu cesur davran alkladlar. Fakat onlarn zel reaksiyonlar temelden farklyd. Herzen,
285

Lemke, Ocherki, ss. 335-50.

Martyanov'a kibar bir ltufkrlkla davranyordu. Bakunin ise, bu naif, drst Rus kylsne kaplp gitmiti. Toprann kokusunu getiren Martyanov gibi herhangi biri, Herzen ve Turgenyev gibi entellektelleri etkilemese de, Bakunin'in ruhunu derinden titretirdi. Bu, Bakunin'in, onu zamann tm radikal ve devrimcilerinden farkl klan ftr sadeliiydi. Herzen, Rus halkn, Marx, proletaryay idealize etmiti. Fakat Herzen'in ideallerini, bir iftlik emekisinden, Marx'n bir fabrika iisinden bor aldn hayal etmek imknszdr. Yalnzca aristokrat Bakunin, bir eski serfle ilikilerinde hi zorlanmadan snf bilincinden azade olabilirdi ve Martyanov ondan nasl etkileniyorsa, kendisinin de ondan etkilenmesinde hi bir gariplik grmezdi. ki adam arasnda, Paddingdon Green'de, ay ve ttn eliinde scak bir dostluk geliti. Bakunin, yeni arkadana inanla yardmc olmak zere, arn bir Ulusal Meclis toplamas iin imza toplamaya balad; Kolokolda, Martyanov'un etkisini net bir ekilde yanstan uzun bir makale yazd. Makaleye, Halkn Davas: Romanov mu, Pugahev mi,Yoksa Pestel mi? baln koydu. Rusya'nn nnde alternatif bulunduunu yazyordu: Pestel'in 1825'de giritii gibi bir entelijensiya devrimi; Pugaev'in, Byk Katerina gnlerinde liderlik ettii gibi bir kyl jacqueriesi; ya da II. Alexander'n desteinde kansz bir devrim. Herzen'in tersine, Bakunin, burjuva entelijensiyasnn devrimci liderliine asla inanmamt. Bu yzden, seim, Alexander'la yeni bir Pugaev arasnda yaplacakt. s. 278

Gerei konualm. Eer Romanov kendisini bir Petersburg mparatorundan bir Ulusal ara dntrrse, onu btn kalbimizle izleyeceiz. Onun standartlarn sevinerek kabul edeceiz, nk Rus halk hl onu tanmaktadr ve onun gc harekete gemeye hazr bir ekilde younlamtr, eer bu gc halkla vaftiz edecek olursa, nnde durulmaz bir g olacaktr. Onu izleyeceiz, nk yalnz o, Rus ya da Slav kan dklmeden byk, bar bir devrimi yerine 286 getirebilir.

Bu makalede, Bakunin'in temel ilkeleriyle atan hibir ey yoktur. tiraf'da, I. Nikola'ya devrimin liderliini teklif etmiti. Ayn eyi, Sibirya'da Muravyev'e nermiti. imdi bunu II. Alexander'a teklif etmemesi iin hibir neden yoktu. Fakat, tiraf'dan haberi olmayan ve Bakunin'in Muravyev taraftarlndan yalnzca aknla den Herzenin, Romanov'un birdenbire bir devrimci kahraman rolne ykseltilmesi karsnda yapabilecei hibir ey yoktu. Bakunin gibi zek bir insann nasl olup da cahil bir kylnn takipisi olabildiine bir trl akl sr erdiremiyordu; bu yzgeri edi, ona en ham oportnizm olarak grnyordu. Herzen, bir demokratt. Eer bir an iin Alexander'la bir i yapacaksa, bu yanlzca bir anayasal egemenlik erevesinde olabilirdi. Bakunin'in devrimci diktatrl, belirsiz ve izah net olmayan bir fikirdi. Fakat bu fikrin, her halkrda merut monari ile ortak bir yan yoktu. Bakunin, Herzen'in tanmyla, kesinlikle bir demokrat deildi; onun talep ettii ulusal meclis, akas, parlamenter demokrasinin organ deildi. Herzen, bu makaleyi, "Bakuninist demagojinin karmaas" olarak niteledi. Ogarev, daha lml bir ekilde, makaleyi, "arc kafa karkl" olarak eletirdi. Bakunin'in,
286

Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 396-418.

doal olarak makaleyi desteklemesi iin Martyanov'un "hakem"liini talep etmesi, Herzen'in, Bakunin'in fikirlerini ifade ederken "dardan etkilenmemesi" gerektii eklindeki ac alaylarn kkrtt. Herzen kesinlikle etkilenmedi. Makaleyi Kolokolda basmay reddetti, bylece Bakunin'le arasndaki zor ilikiye yeni bir ihtilaf noktas 287 daha eklenmi oldu. s. 279 Bakunin'in Martyanov'la ilikisinin hikyesi bundan sonra ksaca zetlenebilir. 1862 sonbaharnda Halkn Davas, bamsz olarak Londra'da yaymland ve bylece byk ihtilaf herkesin gzleri nne serilmi oldu. O yln sonuna doru, Martyanov, sonradan Bakunin'in anarizm felsefesinde ete kemie brnecek baz fikirleri nceden haber veren Halk ve Devlet balkl bir bror yaymlad. Nisan 1863'de, Bakunin, Londra'dan ayrldktan sonra, Martyanov, Herzen'in uyarlarna kulak asmadan Rusya'ya dnmeye karar verdi. Bir Rus kyls, kendi lkesinin dnda srekli barnabilecei bir s bulamazd; Martyanov, kendisini adad arn samimiyetinden kuku duyamayacak kadar drst ve sofistike olmaktan uzak bir insand. Snrda tutuklanp Sibirya'da be yl krek cezasna arptrlnca gerekten ard. Tarih sahnesinde ksa bir sre grndkten sonra, 288 orada, 1866 ylnda ld.

287

Herzen, ed. Lemke, xv. 354, 549; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 148. 288 Lemke, Ocherki, ss. 350-56.

Bu srada, Rusya'nn politik ehresi hzla deimeye balamt. Yeralt rgtleri, en nemlisi, Nikola Serno-Solovyevi'in Toprak ve zgrlk' olmak zere tm lke apnda yaylmt. Olayn doas icab kanlmaz olarak, bu konularda ok az yazl kaynak kalmtr gnmze, dolaysyla Toprak ve zgrlk'n yks karanlkta kalmtr. Fakat, bu rgtn kuruluu, SernoSolovyevi'in 1861 Eyll'nde Londra'y ziyaret ettii dnemde meydana gelmi gibi gzkmektedir. Toprak ve zgrlk ismi, Herzen'in iki favori slogannn birletirilmesinden olumutur ve dorudan, Ogarev'in, Kolokolda yaymlanm, "Halkn ihtiyac nedir? Son derece basit. Halk, Toprak ve zgrlk istiyor" diye balayan makalesinden alnmtr. uras aktr ki, Ogarev'in bandan beri ateli bir ekilde taraftar olduu ve rgtlerin bunun iin her eyi yapt koullarda Herzen'in bu davaya destek ve sempatisini vermemesi zordu. Bakunine bandan beri daha az gveniyorlard. O, Rus devrimcilerinin davasna ilgi duymayan Avusturya 289 Slavlaryla ibirliini uygun grmyordu. s. 280 Serno-Solovyevi'in tutuklanmas, yeni doan toplulua ar bir darbe olmu olmaldr. Fakat almalar durmad; 1862 sonbaharnda en byk Rus kentlerinde gruplar olutu. Haberler Londra'ya ulat ve Bakunin'in zaptedilmez bir ekilde yeni bir
289

Herzen, Ed. Lemke, xvi. 77, 83.

enerjiyle harekete gemesine yol at. Merkez Avrupa'daki Slavlar hakkndaki ilzyonu yok olan, Eski Mminlerden aradn bulamayan ve Martyanov'un "arizm itiraf"ndan hayal krklna urayan Bakunin, byk bir hevesle Toprak ve zgrlk'e kollarn at. Kolokolda arln yeni hareketten yana koymalyd. Herzen, Rusya'yla balant kurulmas iin uygun noktalara - Rus Polonyas snrna, Galatz'a, Odesa'ya, Konstantinopolis'e ajanlar yollamalyd. Propaganda, Kafkasya'ya, Grcistan'a, daha yukarlara, Volga'ya, Nizhny-Novgorod'a, Don'a yaylmalyd. Daha Rusya'dan yeni gelmi ve eer Herzen gerekli mal destei salayacak olursa bu tehlikeli misyonu yerine getirmek iin yanp tutuan Nikola Zhukovski adl bir gen buldu. Bakunin, Zhukovski'ye, ismi bilinmeyen bir Bulgar'n (muhtemelen Londra'da tanmt) Trk pasaportunu 290 temin etmiti. Herzen, Toprak ve zgrlk'e bandan itibaren kaytsz davrand ve Bakunin'in bu yndeki abalarna derin bir gvensizlik duydu. Bu giriimin de "fiyasko ya da budalalkla" sonulanaca konusunda gl bir nsezi iindeydi. Herzen iin politik propaganda, sonularn yllar ya da on yllar iinde gsterecek bir zaman sorunuydu. Bakunin, daima plansz programsz hareket ederdi. Daima devrimin elinin kulanda olduunu dnr ve "dokuz aylk hamilelik tamamlanmadan, nc ay ocuu dourmaya" kalkard. Sabr tavsiyesinde bulunan Ogarev, baka ve daha tuhaf bir tebihte bulunmaktadr. Bakunin, diye yazmaktadr, birisinin yetikin olmayan bir kza ak olduu gibi, devrime ak olmutur. nsan akta, bu durumda beklemekten baka are yoktur - ki
290

Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 90-92.

beklemenin anlam, kzn kendisinden holanacak aa gelmesidir. Ancak ne Bakunin'in, ne de Toprak ve zgrlk mensubu genlerin, gelini beklemeye tahammlleri vard. Ocak 1863'de, SernoSolovyevi'in arkadalarndan biri, topluluun yrtme kurulunun yesi Sleptsov Londra'y ziyaret etti ve Kolokolun editrleri tarafndan, derginin yurtdndaki "temsilcisi" olmaya davet edildi; srgnler, ilk kez, Toprak ve zgrlk hakkndaki politikalarn net bir ekilde savunma 291 gereklilii ile kar karya kalyorlard. s. 281 Herzen'in bilincinde gittike daha yksek boyutlara ulaan son on iki aydaki dilemma, artk kanlmaz bir ekilde karsna kmt. Ogarev'in tavr, zellikle ac vericiydi onun iin. Ogarev, Herzen'in ac kukuculuuyla yapmas mmkn olmayan eyi yapp, ayn Bakunin gibi, gen devrimcilere kucak amt; Herzen, arkadan yaralamadan Bakunin'i vuramazd. Bu zor durumda, her zamanki gibi, alay ve eletiriye bavurdu. Sleptsov'un tavrn ukalca ve yukardan bulmutu. Souk bir havaya brnerek, Toprak ve zgrlk'n Rusya'da ne kadar taraftar olduunu sordu. Sleptsov, "Petersburg'da birka yz ve tarada bin" diye iddia etti. Sleptsov kp gidince, Herzen, Ogarev ve Bakunin'e, istihzayla, ona inanp inanmadklarn sordu; Ogarev, skntl bir sessizlie brnrken, Bakunin, kaygsz bir havada, u anda bu kadar olmasa bile yaknda olaca yantn verdi. Aklc
291

Herzen, ed. Lemke, xvi. 68, 90; Pisma Bakunina, ad. Dragomanov, s. 89.

itirazlar, onu, btn kalbiyle tuttuu yoldan 292 asla dndremezdi. s. 282 Herzen'in ftr feraseti, Toprak ve zgrlk'n iddialarnn boluunu ve manzarasn ortaya koydu. Fakat uzak grll, onu kurtarmad. Yalnz iki mttefikinin cokusunun deil, koullarn zorunun da kurban oldu. Hem Hkmete, hem de devrimcilere kar ayn anda savaamazd. Btn nn ve pozisyonunu harcamadan Hkmetle bar yapmas olanakszd. Gizli rgtlere ve komplocu eylemlere kar itirazlarn bordadan aa ftlatmak pahasna devrimcilerle el ele vermekten baka seimi yoktu. Sylene sylene ve zlerek teslim oldu. "Toprak ve zgrlk topluluunun yurtd ba temsilcilii" grevini kabul etti; 1 Mart 1863'de, Kolokolda, yeni rgtn douunu duyuran ve onun "ayn yolda savaan kardeler" olan yelerini selmlayan beli bir manifesto yaymland. Bakunin'in gcnn, Ogarev'in gszlnn ve olaylarn mantnn zorlamasyla, Herzen, kendi iradesine ramen, reformcudan devrimciye ve cumhuriyetiden komplocuya 293 dnmt. Fakat bu aamada yaklak manifestonun Kolokolda yaymlanmasndan bir hafta nce - Bakunin, svire'ye gitmek zere Londra'dan ayrld ve Toprak ve zgrlk'n kaderi, ok daha nemli bir konu olan Polonya ayaklanmasyla birleti.

292 293

Herezen, ed. Lemke, xiv. 440. Herzen, ed. Lemke, xvii. 107-8.

s. 283

21. Blm

Polonya
Polonya, Bakunin'in devrimci hayatnda nemli bir rol oynamtr. Ulusal zynetime cokusunu ilk kez Polonya davasnda gstermiti. 1847 sonbaharndaki ilk kamuya ynelik konumasn bu konuda yapm, bu yzden Paris'ten srlmt. 1848 ilkbaharnda, Dou Avrupa'ya gitmesine neden olan da Polonya'yd. Prag Kongresi, Polonya sorununu Slav kardelii gibi daha geni bir erevenin iinde ele alm, bu sorun geici olarak, Mihail'in kafasnda ikinci plana dmt. Fakat Sibirya'daki Polonyal arkadalar ve Polonyal bir kzla evlenmesi (geri kars Polonya sorununa en ufak bir ilgi duymuyordu) bu soruna ilgisini canl tutmu, Rus, Polonyal ve Dier Slav Dostlara manifestosunda iln ettii l kurtulu programnda konu balklarndan biri olarak ele almt: Rusya, Avusturya Slavlar, Polonya. Polonya sorununun z olan Rusya Polonyas sorunu, ksa sre nce yeni bir aamaya girmiti. Polonya, II. Alexander rejiminin ilk yllarnda Rusya'da yaylan liberal isteklerin bulamasndan

muaf deildi. Polonyallarn arzular yeniden canlanmt. arn daha aydnlanm danmanlar, bask altndaki blge iin "ynetsel zerklik" fikrini kurcalamaya baladlar. Durum, Polonya kampnda birbirine rakip iki fraksiyonun varl nedeniyle karmakt. imdi Varova'da iki paralel rgt yaylyordu: Szlachta Komitesi ya da toprak sahipleri ile Merkez Ulusal Komite. Birinci rgt, "kurtuluun", yeni Polonya'nn toprak sahibi efendilerine toprak kazandracan umut ediyordu. Ulusal Komite ise, zgrl, yalnz Rus boyunduruundan kurtulmak olarak deil, Polonyal toprak sahiplerinin daha az incitici olmayan tiranlndan da kurtulmak olarak anlyordu. Hedeflerdeki ve karlardaki bu blnmeye, eit lde farkl politikalar elik ediyordu. Polonya soylu snf, mmkn olduu yerde Rus otoriteleriyle ibirliine eilimliydi. Polonya demokratlar ise doal mttefiklerini Rus radikallerinin ve devrimcilerinin arasnda buluyorlard. s. 284 Bu durumda, Rus hkmetinin, Polonya aristokratlarn Polonya radikallerine kar kullanmas kanlmazd. Fakat bu politikann yrrle konmasnda baz zel zorluklar da sz konusuydu. nde gelen birok Polonyal toprak sahibinin atadan kalma malikneleri, Polonya'dan, Dou Avrupa'dan, Baltk ve Karadeniz zerinden, Litvanya, Beyaz Rusya ve Ukrayna'nn geni alanlarna yaylp blgenin serf nfusunu egemenlikleri altna aldklar refah gnlerinde kazanlmt. Polonya Szlachta's, "zgr" Polonya derken, bu Polonyal olmayan blgeleri de kapsamay hayal

ediyordu. Szde "Kongre", Ruslar tarafndan "ynetsel zerklik" vermek iin tannan bir alan olarak Polonya'y, dou snrnda, Polonya ulusal isteklerinin etnografik snrlarnn tesine geirdi. Polonyal toprak sahiplerinin blgesel a gzllkleri, Rus Hkmetiyle, Szlachta Komitesi arasndaki ibirliini daima belirsiz hale getiriyordu. te yandan, Ulusal Komite ile Rus devrimcileri arasndaki balar daha da sklamt; her iki taraf iin de blgesel sorun, sosyal sorunun yannda ikincildi ve blgesel olan, her halkrda kat zerinde, blgede yaayan halkn iradesine belli belirsiz bir referansta bulunarak zmeye hazrdlar. Fakat Polonyal demokratlar arasnda bile biroklar, frsat ktnda, Szlachta'nn bol keseden sunduu blgesel yaylma olanan reddetmiyorlard. Bakunin, 1862 yaznda, Londra'da eski entrikalarn rerken, Polonya tarihinde nemli bir an yaanyordu. Mays'ta, Alexander, liberal fikirleriyle bilinen, kardei Grand Dk Konstantin'i, Polonya'ya naip olarak atad; pro-Rus eilimli bir Polonyal aristokrat olan Marquis Wielopolski, Sivil Vali tayin edildi. Bu jestlerin amac ortal yattrmakt. Fakat bunlara elik eden yerel zynetim program, aristokratlara bile gln grnd ve demokratlar umutsuzlua srkledi. Bir Polonyal terzi, Grand Dk'e, iki matbaac ise Wielopolskiye ate etti. Atlar boa gitti ve szde suikastlar idam edildi. Fakat her iki tarafta da byk bir gerginlik meydana geldi, ak atma kesindi. Yaz ve sonbahar boyunca, Ulusal Komite, mcadelenin hazrlanmasyla megul oldu. Varova, Petersburg ve Bat Avrupa'daki Polonyal gmenler arasnda gizli eliler gidip geldi. Polonyal evrelerin bulunduu her yerde tansiyon en yksek noktasna kt.

s. 285 Bu heyecan verici olaylar, Bakunin'in yreinde eski cokular yeniden uyandrd. Polonya yurtseverleriyle olan btn ihtilaf konular bir kenara atld. Bir devrimci Szlachta'nn olarak, aristokrasinin ve serflie pek benzeyen bir sosyal sistem gelitirme isteklerine herhangi bir sempati duyamazd. Bir Rus olarak, Polonyallarn, Beyaz Rusya ve Ukrayna konusundaki iddialarn onaylayamazd. Bunlar, Polonya tarihinin sayfalarndan silinmesi gereken lekelerdi. O, Polonyallardan, "gemi tarihlerine geri dnmelerini ve kyl Polonyasn iln etmelerini" srarla talep ediyordu. Fakat imdi, bu eylem annda, bu tr dnceler salt teorik planda kalr gibiydi. Bakunin, kendi kimliklerinde ve fikirlerinde ayak diretmeksizin yaklaan ayaklanmadan sz eden her trden Polonyaly ho karlyor, onlar souk ve eletirel Herzen'le tantryordu. 1862 Haziran'nda,Varova'dan, Polonya'daki Rus garnizonlarnn honutsuzlukla kaynadn, Polonyal isyanclara hibir zaman ate amayacaklarn, isyan patlak verdiinde Polonyallarla dava ortakl yapacak bir Rus subaylar komitesi rgtlediini duyuran, Potebnya adl bir Rus subay geldi. Potebnya'nn aikr itenlik ve cesaretinden Herzen bile etkilenip Polonya olayna biraz daha az karamsar bakmaya balad. Derken Temmuz aynda, Prens Jerome Bonapart iin verilen bir ziyafette, Bakunin, Polonyal toplulua, Polonya davasna duyduu cokuyu bir kere daha ifade etme olana 294 buldu.
Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 81; Herzen, ed.Lemke, xv. 364, 366.
294

s. 286 Austos ortasnda, Bakunin, Paris'e gitti. Bu ziyaretin esas amacna ve ayrntlara ilikin bir kayt bulunmamaktadr. te yandan, ziyaretin en arpc olay, bir Polonyal general olan Mieroslawski ile olan bulumasdr. Mieroslawski, 1831 isyannda henz bir delikanlyken yer alm ve Paris'e snmt. 1846 ylnda, Prusya Polonyasnda meydana gelen erken domu ayaklanmann liderlerinden biriydi ve isyandan sonraki iki yln bir Prusya hapishanesinde geirmiti. Devrimin taraftarlarnca son derece deer verilen asker yeteneklere sahip Polonyal bir profesyonel askerdi. Sicilya'da, Napoli kralna kar savam, Baden ayaklanmasnda asker komutanlardan biri olarak yer alm ve Garibaldi lejyonlarnda hizmet grmt. imdi, henz ellisinin altnda, yeteneklerini ortaya koyabilecei yeni frsatlar bekliyor, daha nemlisi, lkesinde devrimin patlak vereceini umut ediyordu. Kendisi ayn zamanda, Prens Jerome Bonaparte'n yakn arkadayd ve Bakunin'in Mieroslawski'yi ziyaret etmesi, Prensin Londra'daki ziyafetinin olumlu 295 sonularndan biriydi. General Mieroslawski, kar klmaz bir karakterdi. Ayn Bakunin gibi, o da, pervasz radikal inanlarla, bir aristokrat ve diktatrn kiisel nyarglarn birletirmiti. Devrimi, bir halk hareketi olarak deil, kendisi tarafndan planlanan ve ynetilen muhteem bir macera olarak gryordu.

295

Steklov, M. A. Bakunin, ii. 173, 179.

Propaganda samadr (diye aklamt bir keresinde). Fakat, beni atmn stnde, tm prensler, kontlar ve beyler ardmda, arkamda toplar ve snglerle grdnz zaman durum bambakadr - o zaman kala gz arasnda, yirmi drt saat iinde size bir ekonomik devrim yapveririm... Top, herhangi bir demokrasiden ok daha mkemmel bir ikna edici ve ok daha beli bir konumacdr.

Ksacas, Mieroslawski ve Bakunin, ayn enerjiye, ayn megalomaniye, dnce younluuna kar ayn horgrye ve ayn, ho olmayan olgular grmezden gelme tutumuna sahiptiler. Fakat bu mizac benzerlikler, uyumu garanti etmiyordu ve Polonya sorununda anlatklar noktalar, ayrldklar noktalardan daha azd. nk, Mieroslawski, Ulusal Komiteyi bile reaksiyoner grecek lde ileri fikirlere sahipken, "tarihi snflar" konusunda ateli bir ekilde srar eden bir aristokrat olmaktan vazgemiyor, Polonya'nn Litvanya, Beyaz Rusya ve Ukrayna'y kapsamayacan dnen herhangi birisinin "uzlamaz dman" olduunu iln ediyordu. Ayrca, Rusya'daki devrime ne kadar taraftar olursa olsun, Polonya olarak iddia ettii snrlar iindeki devrimci ajitasyonu ulusal davaya ihanet olarak 296 gryordu. s. 287 Bakunin, Mieroslawski'yi iki kere ziyaret etti. Sonradan her iki tarafn anlatmlarndan, grmenin dosta bir havada getii ve Bakunin'in cokusunun, generalin tek yanl iddialarna kar bile dayandn gstermektedir. Mieroslawski,
296

Herzen, ed. Lemke, xv. 561; Steklov, M.A. Bakunin, ii. 174, 184.

kendini, Bakunin'in kusurlarna kar tam anlamyla bir ltufkrlk iinde gstermitir. "Lagoda'nn rutubetinin, onun lgn kafatasn yar yarya rttne" inansa da, general, "bizim mantk yurtseverliimizle srekli bir temas iinde mutsuz beyninin tedricen iyileeceini" kabul etmeye hazrd. Bakunin, Polonya ayaklanmas baladnda, Polonya'daki Rus ordularna, "Smolensk'e ekilmelerini ve Dinyeper'in gerisinde kalmalarn" "emreden" bir manifesto yaymlanacana samimiyetle sz verdi; Mieroslowski, bu "1772 snrlarnn Kolokol editrleri tarafndan kesin tannna" yle byk nem verdi ki, arkadalarn, Bakunin'in "masum hava basmalarna" yaptklar "ar eletiri"lerden vazgeireceine sz verdi. Bakunin verilen bu nemli sz karsnda hibir ey sylemedi. Fakat, Mieroslawski'nin, kendisini, dier Polonyal devrimcilerle iliki kurmaya girimemesi ynnde nasl uyardn, nk "kendisi ve arkadalar dnda Polonyallar arasnda baka ciddi unsur olmadn" sylediini anlatmaktadr. Mieroslawski, onu, zellikle, tam da varln tanmay reddettii Ulusal Komitenin temsilcilerine kar uyard. Bu anlatmn doruluk derecesi (tamamlayc, ama elikili deildir) bir tahmin sorunudur. Fakat kesin olan udur ki, Bakunin, Mieroslawski'den iki kitap dn alm, ona Paris'e yeni gelmi, Polonya'dan iki Rus subayn tantrm ve Londra'ya 297 dnmtr. Bakunin'in topluluku doasnn, Mieroslawski'nin Polonya davas adna ileri srd ar iddialardan etkilenmi olmas ok az ihtimaldir. Eyll'n ikinci yarsnda, Polonyal daha - Hiller, Padlewski ve Milowicz Londra'ya geldi. Onlar,
297

Steklov, M. A. Bakunin, ii. 175-6, 180.

Varova'daki Merkez Ulusal Komite'den "Kolokol editrlerine", Polonya'nn kurtuluu iin Polonyal ve Rus demokratlar arasnda "kardee bir ittifak" neren bir mektup getirmilerdi. Londra'ya gelen birok Polonyal ziyareti gibi, onlar da, Polonya iin gsterdii abalar bilinen Bakunin'e geldiler nce. Polonya tarihinin nemli bir anyd; ayn zamanda Bakunin'in, Kolokol editrleriyle ilikileri de kritik bir noktadayd. s. 288 Hem Bakunin, hem de Herzen, inan ve gelenek olarak Polonya'nn bamszlk davasna derinden balanmlard. Fakat o zamana kadar bu konu akademik planda kalmt. imdi ise gcn tayin edici olduu bir durum gndemdeydi ve Ulusal Komitenin onlara yardm talebinde bulunmasyla ilk kez pratik bir sorun haline gelmiti. Bakunin, delegelerin geliini tam bir cokuyla selmlayp onlar himayesine ald. Bir kere eyleme gemeye karar verilmiti, imdi sorular ve eletirileri rzgra savurmann, tm yreini, kollarn ve (eer iinde bir ey varsa) kesesini, kutsal davann savunucularna amann zamanyd. Herzen ise farkl grteydi. Polonya beklentilerine geleneksel kukuculuu ile yaklayor, bu giriimin yenilgisinin davann destekleyicilerinin mahvolmas anlamna geleceini ngryordu. Bu bo abaya eletirel bakmak iin her trl neden vard. Kolokoldan talepte bulunan bir hareketin kimliini en dikkatli bir biimde gzden geirmek hakk ve greviydi. Herzen, Orsette House'daki kritik grme srasnda, Bakunin'in, nasl, "bir akrabasn snav kapsnda bekleyen birisi ya

da mvekkilinin bir gaf yapp btn oyunun bozulmasndan korkan bir avukat gibi" diken stnde oturduunu anlatmaktadr. Kolokolda Herzen, yakn zamanda yaymlanacak, Polonya'daki Rus subaylarnn silahlarn Polonyal kardelerine kar kullanmayacaklar konusundaki mektubu okuyarak balad. Ardndan, Milowicz, Varova'dan getirdikleri mektubu okudu. Grmeciler, birbirlerinin kollarna atlmak yerine, souk ve kibar bir havada tartmaya baladlar. Herzen, daha sonra Bakunin'in ona syleyecei zere, "Viyana Kongresindeki bir delege gibi" davrand. Her iki taraf da honutsuzdu. Herzen, mektupta izah edilen Polonya politikasnn, kyllere toprak verilmesi konusunda ok az ve kaybedilmi Polonya topraklar hakknda ok ey syledii kansndayd. Eer mektupta, kyllerin toprak haklarnn, te yandan Litvanya, Beyaz Rusya ve Ukrayna'da yaayan insanlarn kendi kaderlerini tayin etmelerinin tannd ynnde bir takm dzeltmeler yaplrsa Kolokolda uygun bir sempatik yant yaymlayacakt. Polonyallar, Herzen'in Rus subaylarna ar metninde kesin baz deiiklikler yaplmas talebiyle mukabele ettiler. Grmeler, ertesi gne brakld. s. 289 Ertesi sabah Bakunin, Herzen'i yeterince scak davranmad ve gven gstermedii iin azarlamak zere erkenden Orsett House'a geldi. Belki de Mieroslawski ile bulumalarn hatrlayarak, Herzen'den, "ulusal duygular incitmemesini" rica etti. Herzen'in, "pratik bir adam" gibi davranmak yerine, sanki sorun bir gazetecilik ya da

"edebiyat" sorunuymu gibi ibarelere taklp itirazda bulunduunu syledi. Bakunin ikna gcn Polonyallar zerinde de uygulad ve onlar ertesi gnk grmeye, Herzen'in istedii her eyi kabul etmeye hazr bir tutumla geldiler. Sonu, gerekten de bir lde tutarszd. Mektup, niha eklinde, "bizim iin, Polonya, Litvanya ve Ruthenes'in birliinden oluan tek bir Polonya vardr" demeye devam ederken, bir yandan da, bu blgelerde yaayan "Polonya'yla mttefik olanlara tam zgrlk ya da kendilerini kendi iradelerine gre ynetmeleri"nden sz ediliyordu. Herzen, bu uyumazlklar uzlatrma zorluunu Polonyallara brakt. Mektubu Kolokolun 1 Ekim 1862 saysnda yaymlad ve ertesi sayda yant verdi. Bakunin'in, bu cevapta, Herzen ve Ogarev'in imzalarnn altnda kendi imzasnn da 298 yaymlanmas talebi reddedildi. Bu srada Bakunin, Mieroslawski'yi de unutmamt. O da lyle "ciddi anlama" nerisini yazm, fakat Bakunin'i, "her eit ve kouldaki kiilerle" birlik konusunda bir kere daha uyarmt. Mihail, 2 Ekim'de, Kolokolda Ulusal Komite'nin mektubunun yaymlanmasndan bir gn sonra ona cevap yazd. Mieroslawski'yi, "insanlarn en enerjii ve yetikini" diye selmlayarak yattrmaya alt. Ulusal Komite ile ilikileri kesmenin mmkn olmadn izah etti. Fakat bunun, "Londrallarla" Mieroslawski arasndaki ilikilerin bozulmasn gerektirmeyeceini umut ediyordu. s. 290

298

Herzen, ed. Lemke, xiv. 436-9; xv. 503-5, 508-10.

Bu lml talep, Mieroslawski'nin fkeli yantyla karland. Eer Ulusal Komite diye bir ey varsa, Kolokolda yaymlanan mektupla intihar etmiti; "szde komiteyi", "Moskova'y yeniden canlandrmak zere Polonya'nn te ikisini sunmakla" sulayan bir mektup yollamt eitli Fransz gazetelerine. Bakunin ise ortada bir elime grmyordu. 1863 ilkbaharnda Polonya ayaklanmas balamken, bu mektuplamalardan paralar ieren bir bror yaymlad ve byk bir yzszlkle, Generalin, Ruslarn Polonya zgrlk mcadelesine katldklarn grp, Polonya'da "iyi zaman" geireceine olan umudunu ifade etti. Mieroslawski, ihtiyat elden brakmayp Paris'te kalarak, Bakunin'e bir kar saldr yaymlad ve burada bir kere daha "1772 Polonya'sn" talep etti. Ama bu son deildi. Be yl sonra, bu yorulmak bilmez sava, yeniden greve dnd. Paris'te, Bakunin'in katld, artk yar yarya unutulmu ayaklanmay sulayan bir ak mektup yaymlad, bunun zerine Bakunin de, Cenova'da, M. Mieroslawski zerine Son Sz bal altnda bir cevap yaymlad. Bu andan itibaren, bu iki amansz kavgacnn bizzat kendileri ve Kolokolda kasvetli bir kendini aklama yazs yaymlayan Alexander Herzen'in dnda birisinin bu kadim tartmaya en ufak bir ilgi gstermi olduu olduka 299 kukuludur. 1862-3 knda, eli kulanda olan Polonya frtnasnn kara bulutlarnn topland bir srada, Bakunin, safdilliini ve iyimserliini bir kere daha ortaya koyan bir dier tuhaf olay yaad. Aa yukar Aralk aynn ortalarnda Paris'ten, onu Polonya davasnda gsterdii abalardan dolay
299

Steklov, M. A. Bakunin, ii. 181-6; Herzen, ed. Lemke, xx. 231-9.

kutlayan ve zellikle Mieroslawski'nin entrikalar konusunda uyaran, "Abrakadabra" imzal bir mektup ald. Bu uyaryla havalanan Bakunin, daha yakn arkada olmak istediini belirten ve mektubun yazarnn gerek ismini vermesini rica eden bir cevap yazd. Esrarengiz mektupu kimliini aklamay reddetti, fakat kendisini, Polonya doumlu bir Rus, ayn Bakunin gibi, eskiden Sibirya'da kalm bir politik srgn ve imdi de "lman iklimini, demokratik ve sosyal kulplerini, haber bolluunu ve kadnlarnn deikenliini sevdii" Paris'te bir snmac olarak tanmlad. "Durumunun ve ilikilerinin daha fazla aklama yapmasna elvermediini" belirtti. Fakat, inancnn garantisi olarak Mieroslawski'ye gvensizlii noktasna tekrar tekrar parmak bast, Bakunin kendisine Polonya olaylar konusunda herhangi bir bilgi ulatrabilirse minnettar kalaca imasnda bulundu. Bu mektuplama, artan bir yaknlamayla iki aydan fazla srd. Eer "Abrakadabra" herhangi bir bilgi elde edemediyse, bunun nedeni, Bakunin'in kendi adna gsterdii iyi niyet eksikliinden deil, Polonya'da byyen huzursuzluk konusunda Bakunin'in bilgisinin herkesin bildiinden daha fazla olmamasndand. Mektuplamann nasl sona erdii bilinmemektedir. Bakunin, "Abrakadabra"nn bir Rus gizli polisi 300 olduunu asla tahmin edememiti.

*
s. 291

300

Herzen, id. Lemke, xv. 595-604; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 108.

Onca uzun zamandr planlanan, iln edilen, beklentiler zerine tartmalar yaplan Polonya ayaklanmas, tam anlamyla artc bir okla patlak verdi. Bu, kimsenin olaya kendisini bu kadar gzel hazrlamasna hakl olarak izin vermek istemeyen Rus otoritelerinin, isyanclar nlemeye ve konuyu zorlamaya karar vermesiyle oldu. O zamana kadar Rus ordusuna asker yazma Polonya'da hi uygulanmamt. 15 Ocak 1863'de, seerek askere alma emri verildi. Bu, ilk elde, isyanclarn desteini kazanmay umduklar gayrimemnun bir snf olan kent proletaryasyla snrlanmt. Askere alma grevlileri derhal ie koyuldular. Bu, Ulusal Komiteyi harekete gemeye zorlad. Bir haftalk acele bir hazrlktan sonra ayaklanma, 22-23 Ocak gecesi Polonya'daki Rus garnizonlarna genel bir saldryla balad. Bakunin'in, hatta ksa bir sre iin ona katlan Herzen'in Rus-Polonya ibirliine ilikin umutlar suya dt. Ayaklanmann bu kadar aniden patlak vermesi, yalnz Londra'daki srgnleri deil, Ulusal Komite'ye, ayaklanmann Mays'a kadar ertelenmesi konusunda srar eden Toprak ve zgrlk Petersburg'daki liderlerini ve yolda olarak grmeye hazrlandklar Polonyallarn uyarda bulunmakszn yaptklar saldrlarla ve silahszlandrma eylemleriyle kar karya kalan Polonya sempatizan Rus subaylarn da apansz yakalamt. Tek bir Rus subay ya da askeri isyanclarn tarafna gemedii gibi Rusya'nn iinden de ses seda kmad. Polonya'nn tek bana baar salayabilmesi imknsz grnyordu. Tm lke apnda gerilla sava balad, radikal Avrupa byk bir heyecana kapld. 1848 ve 1849'un baarszlndan beri, on be yldr byle bir

ey grlmemiti Avrupa'da. "uras kesin" diye yazyordu, Marx, Engels'e, byk bir heyecanla, "Devrim Dnemi imdi bir kere 301 daha alm bulunuyor." s. 292 Bu olaylar, Bakunin'in ngiltere'de kalmasn imknsz hale getirmiti. O her zaman, isyann balad anda ve beklentilerin geree dnt yerde olacan aklamt. Bakalarna zgrlk iin savatan sz edip kendine gelince bu savatan yan izenlerden deildi. Kardei Alexander'a, Kasm'da, "Propaganda oblige il faut payer de sa personne"* diye yazmt. Sz adam Herzenin, evinde sakince oturup, Kolokolda isyanclarn ilk baarlarn kutlamas, Rus otoritelerinin vahetini sulamas, Rus asker birliklerinden Polonyal kardelerine ate amamalarn talep etmesi ve olaylarn kt bir sona ulaacana ilikin zel inancn ifade etmesi gayet normaldi. Eylem adam, devrimin frtna kuu Bakunin, mutlaka olay yerinde olmalyd. Polonya yanyordu; taraftarlara yardma komal ve alevleri yaymalyd. Polonya'ya ulamak umduundan daha kark bir sorundu. Madd zorluklar kolayca ald. Fransz Kanadasndan Henri Soluie adna geerli bir pasaport - nasl elde edildii bilinmiyor - elde etti. Paris'te arkada olduu, zengin bir Polonyal olan Kont Branicki, onun yolculuk masraflarn karlamaya hazrd. Bu ileri yoluna koyan Bakunin'in, Polonyallarn onu barlarna basacaklarndan hibir kukusu yoktu.
Steklov, M.A. Bakunin, ii. 199; Marx-Engels, Sochineniya, xxiii. 134. * Propaganda zorunluluu bedelini bakas demek kouluyla. . n.
301

Varova'daki Ulusal Komite'ye, hizmete hazr olduu konusunda "mektup stne mektup" yazd. Ajitasyon yoluyla Rusya'nn iinde hkmete kar bir blnme yaratacakt. Litvanya ve Ukrayna'daki kyl ayaklanmalarn tahrik edecekti. Rus ordusundan kaanlarla bir Rus lejyonu rgtleyip isyanclarn safnda savamalarn salayacakt. O ve arkadalar, "eer ok ge deilse, kendilerini, kt kaderlerini ve aalanmalarn nlemek iin Polonyal isyanclarla Rus asker birliklerinin arasna atacaklard." s. 293 Fakat Bakunin, hi beklemedii incitici ve artc bir sonula karlat. Polonyallarn tm Ruslara kar gvensizlii son derece derindi ve Bakunin'in ketumiyetine gvenmemek iin ok sayda rnek vard. Davaya hizmetini sunmas pek cokuyla karlanmad. lk mektuplar yantsz kald. Ardndan, Ulusal Komite'den, Londra'da kalmasnn daha iyi olaca yolunda bir mesaj geldi. Fakat Bakunin'in yle kolayca geri evrilmesi mmkn deildi. Ksa bir tereddtten sonra, 21 ubat 1863'de Londra'dan ayrld. Ulusal Komite'nin Londra temsilcisi Cwierciakiewicz'e, gelecekteki haberlemeleri iin nl kodlarndan birini brakt ve karlnda sempatik bir yant ald. Ayrlrken, Komitenin sorumlu temsilcilerinden birinin ("budala ya da yar budala biri olmasn" diye de ekledi serte), yolculuunun daha sonraki aamas iin kendisini Kopenhag'da karlamasn rica etti. Herzen, bir kere daha, Bakunin'in geleneksel gizemlilii ile dalga geerek, talya'daki kzna, "Mihail amca Brksel'e

doru yola kt, belki de soluu Floransa'da 302 alacaktr" diye yazyordu. Bakunin'in, umutsuz bir davaya kendini kastl olarak feda edip erefini kurtarmaya altn dnmek hata olacaktr. Londra'dan ayrld srada isyan henz feci akbetine uramamt. Herzen'in Ogarev'e, "Polonya davas her eye ramen yaayacak ve ilerleyecektir," tr ihtiyatl szlerinden bile birka gn nceydi. Fransa ve Byk Britanya'nn Polonya'dan yana diplomatik, hatta asker mdahalede bulunacaklarna ilikin byk beklentiler vard; Nisan'n sonlar gibi ge bir tarihte, Herzen'in daha 303 cokulu olan olu, hl, "Holstein-Gottorp hanedannn dnn kanlmaz" olduunu dnyordu. ubat 1863'de, Bakunin kendisini, tavsiyeleriyle deilse bile prestijiyle Polonya isyannn ansn arttracak birisi olarak gryordu. Ayrca onun bir dier olana daha vard. Eer Polonya'ya gitmesi engellenirse, Stokholm'de konulanacak ve Polonya krizinin orta yerinde Rus hkmetini hayli skntya sokaca ak olan, "Finlandiya'da bir ayaklanmay balatmak zere cokulu sve yurtseverlerini tahrik edecek"ti. Kopenhag'a ulanca, drt be gn, bou bouna, Ulusal Komite'den gelecek ary bekledi ve Mart 304 banda, sve'e gitti.

302

Steklov, M. A. Bakunin, ii. 201, 205; Herzen, ed. Lemke, xvi. 103, 375-7, 491; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, 99-101, 107-9; Krasnyu Arkhiv, vii. 113. 303 Ondokuzuncu yzyln arlar, yalnzca anne tarafndan Romanovdular; Byk Katerina'nn kocas, ar Paul'un babas olduu sanlan kii, bir Holstein-Gottorp Dkyd. Rus sekinlerini en fazla zen ey, Almanach de Gotha'nn, daima, hanedan, "House of Holstein-Gottorp-Romanov" olarak tanmlamasdr. 304 Herzen, ed. Lemke, xvi. 68, 103-4; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 110.

s. 294 Kopenhag'dan Gteburg'a gemiyle giderken, skandinav bakentlerinde grevli bir Brezilyal diplomat olan ve onunla Stokholm'e kadar yolculuk yapan Senyr Britto adnda birisiyle her zamanki konukanlyla sohbete dald. Yol boyunca, Kanadal Henri Soulie'nin kiiliini srdrmek zor ve skc bir iti. Kimliini aklad ve Senyor Britto'dan srrn saklamasn rica etti. Projelerinden sz etti ve arkadana, Rus Hkmetinin alaa edilmesi iin yalnzca bir kyl ayaklanmasna gerek olduunu anlatt. Senyr Britto, yol arkadann ekiciliini teslim etti, ancak fikirlerini ciddiye almad. Brezilyal diplomat, Rus arkadana duyduu ilgiyle Bakunin ad arasnda bir 305 balant olduunu tahmin etmemiti.

*
s. 295

Bakunin, btn itenliiyle sarlaca bir frsat doduunda Londra'dan henz ayrlmt. Yolculuu iin para temin eden zengin Polonyal Branicki, imdi isyanclar desteklemek zere Pariste bir Polonya lejyonu toplamakta ve finanse etmekte ba rol oynuyordu. Polonyallardan, Franszlardan, Macarlardan, tek bir Rustan ve tek tk baka milliyetlerden iki yzden fazla kiinin oluturduu lejyon, Baltk denizi zerinden Litvanya sahillerine
305

Krasnyi Arkhiv, vii. 112, 119.

ulamak amacndayd. Lejyonun komutan, Kafkasya'da Ruslara kar savam bir Polonyal eteci olan Albay Lapinski adnda birisiydi. kinci komutan, takma ad Tugendhold olan, Stephen Poles adl bir Yahudiydi; sefere, Varova'da kurulmu "geici Hkmeti" temsilen "bir sivil komiser" olarak katlan Demonotowicz adl birisi de vard. 14 ubat 1863 gn, Bakunin'in yola kndan bir hafta nce, lejyon, byk bir gizlilik iinde, yola k beklemek zere Paris'ten Londra'ya geldi. Fakat be hafta daha beklemek ve hazrlanmak, seferin gizlilii asndan lmcld. Lejyonu Baltk'a gtrecek Ward Jackson gemisi demir almaya hazr hale geldii srada, Rus Konsolosu olay renip Dileri Bakanlna protestoda bulundu; gmrk yetkilileri, kendilerine "madeni eya" olarak tanmlanan kargonun silah ve cephaneden ibaret olduunu anladlar. Durum henz grlmekteyken, 21 Mart gecesi, lejyonerler Ward Jackson'a bindiler ve yeni bir gecikmeyle her eyin kaybedilecei korkusuyla, kaptan Robert Weatherley'i, belgelerin onaylanmasn beklemeden denize almaya ikna ettiler. Bakunin, bu cesur projeyi renme imkn bulamadan Kopenhag'a doru yola kmt. Seferin rgtleri ya onu unutmulard ya da - daha byk ihtimalle az sklna gvenmemilerdi. Fakat imdi, gizliliin avantajlarnn bir lde ortadan kalkmas karsnda Bakunin'in prestijinden yararlanma dncesi ar basmt; Ward Jackson'un denize ald gn, hem Herzen, hem de Cwierciakiewicz, Stokholm'e telgraf ekerek, onu, geminin ilk urayaca liman olan Helsingborg'da gemiye katlmaya ardlar. Bakunin, sonradan, Herzen'e, elli yalarnda bir adam olarak, bir ocuk gibi karanlkta brakldn ve bir bakkal raym gibi

son anda uraya git, buraya git diye emirler yadrldn syleyerek ac ac yaknmtr. Fakat ilk reaksiyonu, sonunda aktif bir rol oynayacan grp sevinmek olmutur. Telgraflar, 22 Mart Pazar gn leden sonra ald. Ertesi sabah saat sekizde kendisi hazr olmakla kalmam, Stokholm'de rastlad, kendisiyle birlikte gelmeye ikna ettii Kalinka adl bir Polonyaly da yannda getirmiti. Gteburg'dan teye tren yolu yoktu, yolculuun geri kalanna araba ile devam edildi. Yolcular, Helsingborg'a ancak 26 Mart akam vasl oldular. Ward Jackson, limanda yirmi drt saattir onlar beklemekteydi, Kaptan Weatherley'le, seferin nde gelen subaylar, yerel otele postu 306 sermilerdi. s. 296 Yolcularn gelii, karlkl bir rahatszlk atmosferinin ortaya kmasna neden oldu. Polonyallar, Bakunin'in yannda getirdii davetsiz misafirden holanmamlard; nk Kalinka, aristokratik ve dinsel fraksiyona dahildi ve Czartorski'nin ateli takipilerinden biriydi. Bakunin de, kendi adna Polonyallardan hayal krklna uramt. Lapinski, cesur ve zekiydi; fakat ksa srede u sonuca vard ki, "vicdanszd ya da en azndan esnek olmaktan uzakt" ve tm Ruslardan nefret ediyordu. Poles-Tugendhol bir Yahudiydi, bu yzden de bir casustu. Takmn iindeki tek Rus, takma ad "Muscovite" olan, Reinhard
Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 111-16, 119; Kayt Brosundaki yaynlanmam Dileri belgeleri, Ward Jackson'dan sz etmektedirler (yazar, bununla ilgili paralar, The Romantic Exiles -Trkede Romantik Srgnler- adyla yaynlanmtr, .n.- 1933, Ekler E, yaymlamtr).
306

adl zararsz birisiydi ve yoldalar tarafndan aktan aa kuku altnda tutuluyordu. Fakat bunlar, laf dndrp dolatrp, 500 sterlin karlnda, belgeler olmadan yola karak Sibirya ve daraac tehlikesini gze ald noktasna getiren Kaptan Weatherley'in kaamak tavrlar karsnda hi kalrd. Parti yeniden yola kmaya hazr hale geldiinde, kaptan, havann ok kt olduunu iddia edip onlar Helsingborg'da bir buuk gn daha tuttu. Bakunin'in, bu ngilizin Rus Hkmetinden para aldna hibir kukusu yoktu. Baltk'a doru yola kacaklar an bekliyordu zlemle, o zaman Kaptan Weatherley'in 307 bana revolveri dayayacakt. Bu srada, Helsingborg'a ho olmayan haberler gelmeye balad - babayiit kaptann tereddtlerine yenilerini ekleyen haberler. 1863 ilkbahar, kuzeye, beklenmedik ekilde erken gelmi, Neval limanndaki donanma buzlarn engellemesinden kurtulmutu, Rus kruvazrlerinin her an Baltk'a inmesi bekleniyordu. Bakunin, her duruma gre bir are bulurdu. Paris'teki Branicki'ye yazarak, Baltk'da Polonya bayran ykseltmek zere "yksek kalibreli drt topu olan bir zrhl kruvazr" satn almasn rica etti ondan. Byk bir vuzuhla, krvazrn fiyatn 1.800.000 frank olarak tahmin etti ve (eer Poles Tugendhold'un son derece pitoresk anlatmna inanacak olursak) u muhteem aryla balad; "Ben hayatm veriyorum - sen de milyonlarn ver!" Branicki, bu davete yant vermedi. Fakat bu, lejyonerlere, yeni katlmclarnn atlm ruhunu verdi. Yeni bir canlanma oldu; 28 Mart leden sonra saat birde, Ward Jackson sonunda Helsinborg'dan demir ald.
Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 112-13, 11619.
307

Bakunin'i ve eyalarn gemiye getirmek iin ayr bir bot gerekmiti. Seyirciler, bir savann, acaba daha nce sekiz bavulla muharebeye gidip gitmediini sorup 308 duruyorlard kendilerine. s. 297

sahiline yakn Gothland adasna gitmekteydi; oradan, dorudan doruya Litvanya sahillerine ynelecekti. Fakat Kaptan Weatherley'in baka bir fikri vard. Rus kruvazrlerinin kesinlikle yaklamakta olduunu duymutu. Bakunin'in tabanca tehdidi de kulana gelmiti. Bu fkeli, yabanc caniler gruhunun ortasnda bir avu ingiliz denizciyle, kruvazrlerin kaynat bir denizde aka direnmek yerine kurnazca davranma yolunu seti. Kireli, st renginde ime suyundan ikayetler gelmeye balamt. Kaptan Weatherley, temiz ve taze su iin Kopenhag'a urayacan duyurdu. Bu i, iki saatten fazla srmezdi. Gemiyi demirledikten sonra karaya kt ve Britanya temsilcisi Augustus Paget'i ziyaret etti. Bu grmenin nitelii kaytlara gememitir. Fakat Kaptan Weatherley, o gece Ward Jackson'a dnmedi, ertesi gn, gemide tek bir Polonyal kalmadka yeniden denize almayacan duyurdu. Bunun zerine gemi mrettebat da gemiyi terketti, geride lejyonerler, arkba ve Danimarkal bir pilot kald. Bakunin, Lapinski'nin subaylarndan biriyle birlikte soluu Britanya temsilciliinde ald. Sr Augustus Paget, onlar byk bir itenlikle karlad. Onlara kt davranldn kabul ediyordu.
308

Ward Jackson, grnte, Baltk'n sve

Kransnyi Arkhiv, vii. 130, 132, 134.

Fakat, Rus kruvazrleriyle karlamann ho olmayan sonularn gzard ettiklerini dnyordu ve Kaptan Weatherley'in Ruslardan para aldna inanmyordu. Her halkrda kaptan ve mrettebat denize almaya zorlayamazd. Yalnzca, ziyaretilerini, Ward Jackson'un sahiplerinin yerel temsilcilerine gnderebilirdi; tuhaf bir tesadf eseri, ayn temsilcilerin Rus donanmasna malzeme saladklarn, u anda limanda beklemekte olan bir Rus kruvazrne kmr yklemeye hazrlandklarn syledi. Bakunin bu grmeden etkilendi ve Sr Augustus'un "mkemmel bir centilmen" olduunu dnd. Temsilciler yardmc oldular ve Ward Jackson' yalnzca iki saat uzaklktaki en yakn sve liman olan Malmo'ya gtrecek Danimarkal mrettebat bulmay nerdiler. Lejyonerler bir kere daha kendi balarnn aresine bakma durumunda 309 kalmlard. s. 298 neri zorunlu olarak kabul edildi; 30 Mart gn Thames'den o anl ayrln zerinden dokuz gn getikten sonra, yolcular Malmo'ya geldiler. Yerel halk olaydan haberdard. Lejyonerleri "Vive la Pologne!" nidalaryla selmladlar, liderlerin kald otelin avlusuna akn edip sloganlar attlar ve patriyotik arklar sylediler. nce Bakunin kt ortaya. Polonyallarn, Polonyallar adna teekkrde bulunmak zere bir Rusu semi olmalar olduka tuhaft. Fakat ancak kafas atm birka kii - tepkinin zaman geldiinde durum farkl
Pisma Bakuninaa, ed. Dragomanov, ss. 113-14; Krasnyi Arkhiv, vii. 134-7.
309

olacakt - Bakunin'in ftr liderlik iddiasna itiraz etti. Sesinin, aadan baranlar bastracak lde gl olmas da bir baka pratik avantajd. Dinleyicilerine, yolculara gsterdikleri cokulu kabulden dolay teekkr etti ve Polonyallarla svelilerin "daima ayn zgrlk akn beslediklerini ve karlkl derin sempati iinde olduklarn" duyurdu. sveliler ve Polonyallar iin yeniden alk koptu ve patriyotik arklar sylendi; akam, otelde verilen bir ziyafetle 310 sona erdi. s. 299 Fakat bu gsteriler, yolculuun kaderinin utan verici karakterini gizleyemedi. 1 Nisan 1863 gn, Bakunin ve Demontowicz Stokholm'e gittiler, Lapinski ve dier Polonyallar onbe gn sonra onlar izledi. Lejyonerlerin tabann oluturanlar, Malmo'da, kendilerini Polonya'ya ulatracak bir dier gemi bulma umuduyla beklediler. Fakat, Ward Jackson seferinin gln sonular, deniz seferi iin yeni bir abay cesaretlendirmiyordu. Liderler ise, karlkl sulama ve kendini savunmay daha krl bulmulard. Stockholm'deki genel eilim, hatal dzenlemelerle lejyonerlerin ge kalmasna ve seferin gizliliinin bozulmasna yol aan Cwierciakiewicz'i yokluunda sulama ynndeydi. te yandan Cwierciakewicz, Kalinka'y peine takp getirdii ve sorulmadan "uygun olmayan ve zararl tavsiyelerde bulunduu" iin gerek sulunun Bakunin olduunu iddia ediyordu. Bakunin ise imdi, Kalinka'ya, "bir Cizvit rencisi" gibi davrand, bir "Polonyaldan ok bir Cizvit"
310

Krasnyi Arkhiv, vii. 114, 137-8.

olduu iin lnetler okuyordu. te yandan, Demontowicz ve Lapinski'yi, Kalinka'nn geliinin "seferin baarsn ya da baarszln etkilemediine" ilikin bir belgeyi imzalamaya tevik etmiti; kendisi tarafndan verilen tavsiye ise, ne istenmeden verilmiti, ne de zararlyd; sonunda sulama, Londra'daki n hazrlklarn gecikmesine ve sefere "kastl olarak ihanet eden" Kaptan Weatherley gibi birinin "talihsizce seilmi" olmasna dayandrld. Bu konuda deerli bir dkman yollayan Herzen, Cwierciakiewicz'den "bir domuz", Bakunin'den "bir iradesiz" diye sz ettikten sonra, "bu entrika ukuru" dedii olaydan ellerini tamamen ykad. Demontowics ise, sonunda Bakunin'e saldrd, onu "eline ald her ii berbat etmekle" sulad ve "Polonya'ya zarar vermekten baka bir ey yapmadn" aklad. Geriye bir ey kalmyordu zaten. Rekabeti gvensizliin yol at baarszlktan sorumlu olan Demontowicz, Lapinski ve Poles-Tugendhold, bu korkun fiyaskoyu rtbas etme yoluna gittiler.

*
s. 300

Kendi iinde nemsiz ve tarihin akna herhangi bir etkisi olmam olan Ward Jackson olay, 1863 Polonya ayaklanmasnn zelliini ortaya koyan tipik bir olaydr. Bu ayaklanma inceden inceye planlanm, hazrlanmas iin onca kafa patlatlm ve birok fedakarlk yaplmtr. Fakat ayaklanmann baars iin, hemen hemen akla gelmeyecek lde olumlu frsatlar gerekiyordu; ne var ki, ayaklanma, bandan

itibaren yanl ynetildi. ncelikle Polonyallarla Ruslar ve Polonyallarn farkl fraksiyonlar arasndaki antipati ve ekememezlik su yzne kt. Malmo'daki utan verici karaya oturu niha son deildi. Haziran banda Lapinski, lejyondan geri kalanlar toparlad, bir gemi salad ve Memel yaknlarndaki Dou Prusya sahiline gerekten ulat. Fakat karaya adam tayan botlardan biri batt, ok sayda insan bouldu, hayatta kalanlar byk bir keder iinde sve'e dnp, oradan da daldlar. Bu srada isyan da hemen hemen bastrlmt. rgtl misilleme ksa sre sonra yrrle girdi. Polonya krk yl boyunca pasifize edildi. Bu olay, Bakunin'in devrim hayatnn daha sonraki aamalarn etkilemitir. Paris'te, on alt yl nce, devrimci bir g olarak grd Polonya milliyetilii inancyla yanp tutuuyordu. 1863 fiyaskosu, bu srarl yanlsamay yerle bir etti. Bakunin, artk Polonya milliyetiliinin, blgesel a gzllkle gl bir karm ihtiva ettiini ve Polonya ulusal zgrlnn dier ulusal topluluklar zerinde Polonya ynetiminin kurulmas isteiyle pekl uyutuunu grmeyecek kadar kr olamazd. unu derinlemesine kavrad ki, Polonyallarn byk ounluu kesinlikle devrimci deildi ve Rusya'daki devrim davasyla, yalnzca kendi politikalar iin kullanmak amacyla ilgileniyorlard. Uzun sredir mcadele ettii, Polonyallarla Ruslar arasndaki doal antipati yeniden su yzne kmt. Bakunin, "bizimle itenlikle ortak almaya girecek Polonyallarn az, ok az olduunu" ve "her Polonyalnn az ya da ok, yalnzca Rus hkmetinden deil, fakat Rus halkndan da nefret ettiini" kefetmiti. Polonya ilzyonu, Avusturya Slavlar ilzyonunun gittii yere gitmiti ve bir hayal gibi dalp giden Slav

milliyetilii, onun politik ufkunda geri plana dmt. Geri, Avusturya otoriteleri yatm deillerdi. Talihsiz seferin knden birka gn sonra, tm Avusturya snr karakollarna, "nl Rus ajitatr Bakunin'in", "yln sonunda ya da yeni yln balarnda" Polonya'ya gittii, Avusturya snrnda grld an derhal tutuklanmas ve Prag'a gnderilmesi 311 yolunda bir talimat gnderildi.

s. 301 Bakunin, sekiz bavulla Ward Jackson'un gvertesine ktnda, ekici gen bir kadn, Orsett House'da onu beklemekteydi. Kukucu Herzen, bu kadnn bir casus olabileceinden kukuland ve onun gerekten Antonia Bakunin olduuna ikna olmas biraz zor oldu. Zaten durumun btn onu rahatsz etmekteydi. Samalk, Bakunin'in evlenmi olmasndayd; daha sama olan ise, aresiz gen bir kadnn hibir destee sahip olmakszn dnyay dolap onun peinden gelmesiydi. Antonia'nn kimliine ikna olan Herzen, ona kalacak yer salad. Fakat yaknlk gstermedi ve bu haberin Bakunin'e telgrafla ulatrlacak kadar nemli olduunu dnmedi. Kendine ilikin sorunlarda kolay kolay kin tutmayan Bakunin, zahmetli bir yolculuk yaparak Londra'ya geldiinde karsnn Herzen'den grd souk muameleyi, hayatnn sonlarnda ac ac hatrlamtr.

Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 124; Prag'daki ileri Bakanl Arivinde bulunan baslmam belge.

311

Bakunin, Antonia'nn Londra'ya geldiini, ancak Ward Jackson'n Malmo'da karaya oturmasndan sonra rendi. nce, Herzen'in, Antonia'nn orada imdilik kalaca ynndeki dncesini kabul etme eilimindeydi; Natile Ogarev'in nezaketini izah eden bir mektup yazmaya balad karsna. Derken - nk onun planlar son derece mphemdi - bu ayrln uzamas ona kabul edilmez grnd. Herzen'e, Antonia'nn en ksa yoldan Stockholm'e gnderilmesi iin telgraf ekti. Antonia derhal yola kt. Stockholm'e 8 Nisan'da vard; ertesi gn Bakunin, Herzen'e, "ok mutlu" olduunu yazd. Antonia'y Irkutsk'da brakp ayrlnn zerinden bir yl, dokuz 312 ay gemiti.

s. 302

22. Blm sve Vakas

Bakunin'in sve'e sahte isimle gelmesi, nemini, maskeledii isminden daha etkili hale getirdi. Uygun bir zamanda gelmiti.
Tuchkova-Ogareva, Vospominaniya, ss. 323-4; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 122; Bauler, Byloe (Temmuz 1907), s. 77; Herzen, ed. Lemke, xvi. 2046.
312

sveliler, Rus sorununu, ngilizler gibi kendinden memnun ve duygusuz bir vaziyette seyretmenin ne kadar tehlikeli olduunun farkndaydlar. Polonya ayaklanmas devasa bir etki yapp abucak sve i politikasnn bir sorunu haline gelmiti. O gnn ihtiyatl muhafazakr hkmeti, gl komusuyla samimi deilse bile, doru ilikiler gelitirmenin neminin kesinlikle farkndayd. Dier yandan, cokulu radikaller, Polonya isyanclarn aka alklyor ve sve'in olduu kadar zgrln de geleneksel dman arn dn drt gzle bekliyorlard. Bakunin'in, Rus despotizminden zulm grmesinden gelen n ve Rusya'daki esirliinden mucizev bir ekilde kaan bir kahraman olmas, sve Radikal Partisi'nden nemli bir destek almasna yol at. Biraz Franszca bilmesiyle yoldalarnn arasndan sivrilen bu partinin lideri Blanch, Bakunin'i koruyucu kanatlar altna ald. sve devrimci komitesiyle tanmak istediinde, Bakuninin, sve'te kimse devrim istemediinden byle bir rgtn de olmad yantn almas artc deildi. Fakat bu hafif uyumsuzluk, ittifaktan doan karlkl cokuyu sndremedi. Bakunin, Londra'da kendisinin tamamen bir kenara itildiini hissediyordu. Stockholm'de ise 313 nemli bir ahsiyet olmutu. s. 303 sve'ten de dou snrlarna bakabilirdi. 1809'da, Rusya tarafndan sve'ten koparlp alnm Finlandiya'da da deiim rzgrlar esmekteydi. Baka yerlerde olduu gibi
Steklov, M. A. Bakunin, ii. 224; Krasnyi Arkhiv, vii. 122.
313

burada da, tahta ktndan beri II. Alexander, liberallere taviz verme oyununu oynamaktayd. Bakunin, esas olarak sve kkenli Fin burjuvazisini, sosyal devrimden ya da ar devirmektense Alexander'n kendi gzetimi altnda vadettii anayasaya dnle ilgilenmenin tesine gitmeye ikna etmekte baarsz olmutu. O, Finlandiya'y, Rusya'nn doal dman bir dier Polonya olarak gryordu. Bu ilzyon iindeyken, hi beklemedii bir merkezden cesaret ald. Bir Finli air olan Emil von Quanten, kukusuz politik fikirlerinden dolay Finlandiya'dan sve'e g etmi ve orada Finlandiya'nn Rusya'dan kurtuluunu savunan bir kitap yaymlamt. Emil, sve kralna Finlandiya Byk Dk nvann uygun grerek, sve ile Finlandiya arasnda kiisel bir birlik de oluturmutu. Kral XV. Charles, bu gz ykseklerde programla iyice iinmiti. Anayasal danmanlarnn istei hilafna, Rusya'ya kar dmanlk beslemeyi srdrm, onun dmanlarn desteklemeye her zaman hazr olmutu. Emil von Quanten, Kraln ba zel sekreteri olmutu. Bu koullarda, 1863'deki Polonyal liderlerin, Quanten'e, Rus Hkmetinin son derece etkili bir dman olarak yaklamalar hi de artc deildir. Muhtemelen Bakunin'i ona tantranlar da Polonyal dostlar olmutur. Onun araclyla Bakunin, zel olarak ereflendirildi. XV. Charles onu zel olarak kabul edip dinledi. Bu kabulde neler getii konusunda herhangi bir kayt bulunmamaktadr. Kraln, dnya apnda nl bir devrimciyi zel bir toplantda dinleme ayrcalndan yararlanp bunu gizlilik iinde tutmay tercih etmi olmas olasl doal olarak kabul edilmelidir. Daha artc olan, Bakunin'in, bu kez, karakterine o kadar yabanc olan ketumlua

riayet etmesidir. Sk devrimci ilkelerle kraliyet makamna dn vermek arasndaki uyumsuzluun farknda olduu kesindir; arkadalarn istismar etmekle vnme konusunda gsterdii geleneksel istei bu noktada gstermemitir. Daha sonraki yllarda bizzat kendisi, Garibaldi'nin monariye eilim duyduunu ac szlerde 314 ifade etmitir. s. 304 sve'teki Rus temsilcisi Kont Dazhkov, kendi istihbarat rgtnden ok az bilgi Ward alabilmi grnmektedir; ancak Jackson, Malmo'dan dndkten sonra, Kanadal profesr Henri Soulie'nin gerek kimliini, Brezilyal meslektann tesadfen azndan karmas zerine rendi. Dashkov, sve Dileri Bakan Kont Manderstrom'a bu bilgiyi ulatrd ve "bu son derece tehlikeli kiiyi gzetlemek iin emir verilmesi", "bylesine kat bir devrimcinin lkeden uzaklatrlmas iin her eyin yaplmas" iin yardm talebinde bulundu. Geri, sve demokratik bir ekilde ynetilmekteydi ve sve demokrasisi ne yazk ki, Rusya'ya kar nyarglyd. Ertesi grmede Manderstrom, Rus temsilcisine durumu aratrdn, u anda kamuoyunun "Polonya olayyla yakndan ilgilendiini" ve Bakunin'in sve'ten snr d edilmesine izin vermeyeceini bildirdi. Uzlac bir havada, Bakunin hakknda kamuoyunu aydnlatmak zere, 1848 ylnn gazete haberlerini ve eski telgraflar gzden geirdiini de ekledi. Mays balarnda, Posttidningen'de, Bakunin'in gemiini soukkanl bir havada ele alan bir makale
314

Steklov, M. A Bakunin, ii. 222, 224.

yaymland. Bu makalenin gerek yazarnn kim olduu speklasyon konusudur (aslnda bu, Babakan Baron de Geer'e ait bir almadr). Fakat resm ynelim abucak farkedildi ve radikal basnda bir frtna Aftonbladet'de bizzat koptu. Radikal Bakunin, makalelik bir diziyle yant verdi ve kiilii konusunda ortaya kan fkeli tartmalar, poplaritesini en yksek 315 noktasna trmandrd. Bakunin'e kar basnda dmanca bir kampanya ama fikri, Kont Manderstrom tarafndan ylesine aceleci bir ekilde yrrle kondu ki, gecikerek de olsa, Petersburg'da cokuyla yankland. Kamuoyunun toplumsal olaylarn ynlendirilmesinde bu kadar zc bir etki yapabildii bir lkede en iyi yolun, Bakunin'in itibarn, onun taraftarlarnn gznde drmek olduu akt. Bakunin, Aftonbladet'in dost stunlarnda, "gemiinde yzn kzartacak en ufak bir ey olmad" konusunda aklama yapmakta bir lde acele etmiti. Petrograt'taki otoriteler, sulunun kendi tiraf'ndan uygun paralar da dahil olmak zere, "Bakunin'in su ieren eylemlerinden ksa bir skei" kamuoyunun nne koymann yararl olacan dndler. Bu metin, Mihail baln Bakunin Kendini Anlatyor tayordu. Metnin yazar, Rus arivlerini esrarengiz bir ekilde ele geirmi "bir sveli"ydi. Metin Stokholmde yaymlanacakt. On iki yl nce yazlm tiraf, "kaarlanm bir devrimci"nin bile yanaklarn biraz olsun kzartacak nitelikteydi. Fakat Rus otoriteleri, bu giriimin kendilerine yle sandklar gibi kolayca byk bir kredi salamayaca
Krasnyi Arkhiv, vii. 116, 119-22, 124-5; Louis de Geer, Minnen, i. 243-4; Steklov, M. A. Bakunin, ii. 256.
315

sonucuna vardlar ve ilk taslak 12 Haziran 1863'de onaylanmak zere ara sunulduktan sonra tm proje u ya da bu nedenle iptal edildi. tiraf, bundan sonra yaklak altm yl daha gizli arivlerde kald ve Bakunin, hapislik hayatndaki bu kbusu izah etme zorunluluuyla hibir zaman yz 316 yze gelmedi.

*
s. 305

Bakunin, Baron de Geer'in kamuoyunu aydnlatan makalesinin alevleriyle snrken, gen aa Herzen, Londra'dan Stockholm'e geldi. Gen adamn kadnlarn ilgisini ekme istidad, babasna, onun ngiltere dna gitme isteini kabul etmek iin mkemmel bir frsat salad; Herzen uzun zamandr olunun politik hayata balamasn arzulamaktayd. Fakat eer inisyatif Herzen'den geldiyse, Bakunin de bunu byk bir istekle tevik etmiti ve imdi byk bir sabrszlkla aann geliini beklemekteydi. Bakunin her zaman arkada canls olmutu. Ayrca, yardmclarndan birinin Herzen'in olu olmas, hem zsaygsn arttracak, hem de, sve'teki, devrimciler deilse de, radikaller arasnda 317 durumunu glendirecekti. aa'nn Stockholm'de katld ilk olay, sve radikalleri tarafndan Bakunin'in erefine dzenlenen len oldu. 28 Mays 1863 akam, yz krk kii, "vatan iin bask
Steklov, M. A. Bakunin, ii. 256-62. Herzen, id. Limki, xv1. 263; Pisma Bakunina, ed. Dragosanov, s. 122.
317 316

gren Bakunin'e svelilerin sempatisini gstermek zere" Phoenix Otelinde topland. Politikaclardan, iadamlarndan, din adamlarndan, memurlardan, resm zevattan, hatta drt aristokrattan oluan karmakark bir topluluun iinde Bakunin her zamanki tevazu ve sadeliiyle seiliyordu. klk yar iindeki toplantya "halk giysileri" ile zuhur etmesi, bunun bir politikay sembolize etmesinden ok, o andaki zensizlik huyuna atfedilebilir. Genel coku ortamn bozan hibir ey olmad. Trenin konumalar fasl - sylendiine gre Bakunin'in istei zerine - Kraln erefine kadeh kaldrlarak balad. Ardndan, Blanche, ba konuun adn iki kere zikrederek , "gen Rusya"nn erefine kadeh kaldrd. Rus otokrasisine ar bir ekilde saldrd ve Bakunin'i, "aydnlk ve zgrln havarisi" olarak selmlad. Konuma, olayn anlamn ifade eden dizeler okunarak noktaland. s. 306 Bakunin, Franszca yant verdi; bu dili anlamayan dinleyiciler, ertesi gn Aftonbluget'de kacak eviri metni beklemek zorunda kaldlar. Fakat szckler nemli bir sorun deildi. Yabanc bir dil kullanlm olmas, ne dinleyicilerin cokusunu, ne de hatibin ilhamn azaltmt. Bakunin, svelilere, "soylu konukseverliklerinden" dolay teekkr etti. "Belki Byk Britanya dnda" baka hibir lke, politik basknn kurbanlarna bylesine zgrce ve cmerte kucak amamt. Fakat hi kimse, "Petersburg hkmetinin" Rus halkna yaknlk duyduunu ve desteklediini dnmezdi. Gerek ihtilalci, ite bu Rus hkmetiydi. Litvanya ve

Ukrayna'da Polonyal toprak sahiplerine kar kyl ayaklanmalarn ba bo brakan ve "korkun yeralt glerine bavurup, tm Avrupa'y atee ve kana boacak halkn tutkularn tahrik etmekte" hibir saknca grmeyen, bu Rus hkmetiydi. (Mihail Bakunin'in aznda tuhaf kaan bir sulamayd bu; ama imas, katksz burjuva dinleyicilerinin korku ve nyarglar zerinde oynamann rnyd). Bakunin, kendisinin ve arkadalarnn, brakn devrimci olmay, kaytsz artsz cumhuriyeti bile olmadklarn aklad. Temsil etmekten eref duyduu Toprak ve zgrlk, "yurtsever, muhafazakr, liberal ve demokratlardan oluan geni bir topluluk"tu. O, yelerini, "Rus toplumunun tm snflarndan, rtbesi ya da pozisyonu ne olursa olsun tm iyi niyetli Ruslardan derlemekteydi: generallerden, subaylardan, kk ya da byk memurlardan, aristokrat toprak sahiplerinden ve din adamlarnn, kyllerin ocuklarndan, milyonlarca muhalif sektten oluan bir topluluk." Bu topluluk, imdiden, bir eit Devlet iinde Devlet biimini almt. Kendi maliyesini, kendi ynetimini, kendi polisini rgtlemiti ve yaknda - hatip yle umut ediyordu kendi ordusunu da rgtleyecekti. Bu, "bugnk Polonya'nn ulusal hkmeti olan Varova'daki Merkez Komite'siyle resm ittifak da" getiriyordu. Bu topluluun ve yeni Rusya'nn adna, Mihail, "sve yurtseverleri"ne el uzatyor ve gelecekteki "byk skandinav birlii federasyonu"na kadeh kaldryordu. s. 307 Yalnzca Toprak ve zgrl, anayasal monari davas olarak tanmlamasyla deil,

ayn zamanda, kk bir fkeli renci grubunu Rus toplumunun her kesiminden gelen milyonlarca yeye sahip bir rgt olarak gklere kartmasyla da, bu dikkat ekici konuma gecenin konusuydu. Bakunin'den sonra konuan aa Herzen, babasnn, Ogarevin ve Londra'daki Rus basnnn almalar hakknda bilgi verdi, gelecekteki Slav ve skandinav federasyonlarnn birliini selmlad. En nihayet, Mihail Bakunin iin verilen ziyafeti ereflendiren tek Polonyal olan, Felix adnda, kim olduu tam bilinmeyen birisi, Polonya iin kaldrlan kadehlere cevap olarak kadehini, kendilerini Polonya davas iin feda eden az saydaki Rus subaynn 318 erefine kaldrd. Bu unutulmaz olayn nemli bir sonucu oldu. Bakunin ile eski arkadann olu arasnda patlak veren tartmann hangi koullardan doduu net deildir; nk Bakunin'in, Herzen'e yazm olduu, zntlerini belirttii devasa mektup hl yaymlanmamtr. Fakat her iki taraf asndan da gururun belirleyici olduu kesindir. Bakunin, yann ve prestijinin, liderliini kanlmaz hale getirdiini dnyordu ve yirmi drt yandaki deneyimsiz gen, doal olarak ast rolne boyun eecekti. aa, bir gente bile mazur grlemeyecek kibir, patavatszlk ve incelik yoksunluunun bileimini sergileyen bir karaktere sahipti. Herzen ve Kolokol, Londra'da Toprak ve zgrlk' temsil ediyordu; aa da bu hanedan herhangi bir baka yerde ncelikle kendisinin temsil etmesi gerektiini dnmekteydi. aa, Bakunin'in Stockholm'de bylesine erefyap edilmesinin ve bunun 28 Mays'taki ziyafette
Pisma Bakunina, ed. Dragomnov, ss. 134-8; Krasnyi Arkhiv, vii. 124-5; Steklov. M. A. Bakunin, ii. 225.
318

zirve noktasna trmanmasnn, kiilie deil, davaya gsterilen saygdan ileri geldiini dnd alelcele; bylece bu defne yapraklarn kendi bana koymak iin yanp tutumaya balad. s. 308 Stockholm'da, Toprak ve zgrlk' Bakunin'in mi, yoksa aa Herzen'in mi temsil edecei tartmas, Herzen'in sonradan belirttiine gre, son derece komik boyutlara sramt. "Bu, gerekler hakknda deil, yalnzca bir isim hakkndaki tartmayd"; baka bir adla ifade edilmesi mmkn olmayan aa'nn kibiri, belki de, kendi baar ve ektiklerini ispatlamaya ihtiyac olmayan Bakunin'kinden daha az samayd. Fakat bir kere hak iddia etmi ve rekabete girimi bulunan aa'nn tavr mazur grlebilir. Orsett House'da dolaan dedikodular ona, erken bir zamanda, Bakunin'in kusurlar hakknda bir kavray kazandrmt. Babasnn, szde mttefiki hakkndaki zel dnceleri ve syledikleri konusunda yeterince bilgi sahibiydi; imdi de bilgileri kantlanmaktayd. Bakunin'i arkadalarna ktledi. Yzne kar da kt eyler syledi. Bakunin de, aa'ya hrsz diyerek aynen misillemede bulundu; sveli radikaller de, iki Rus liderin karlkl karalamalarn yoruluncaya kadar dinlediler. Neyse ki, aa, souundan ikayet ettii Stockholm'dan holanmad ve skandal, onun Haziran sonuna doru Londra'ya dnmesiyle 319 sona erdi.

319

Herzen, ed. Lemke, xvi. 268, 282, 491-3, 539.

*
s. 309

Phoenix Hotel'deki ziyafet, Bakunin'in Stockholm'deki poplaritesinin en yksek noktas, aa Herzen'le kavgas ise, bu poplaritenin dnn ilk belirtisiydi. Bakunin'in, sve'in bakentinde konaklamaya devam etmesinin hibir gerekesi kalmamt artk. Polonya davas lm, Polonyallar uzaklama iine girmilerdi. Finliler, II. Alexander'n, 1809'dan beri ilk kez, 15 Eyll'de Fin Diet'inin alacan iln etmesiyle batan kmlard; Bakunin ise, Quanten'le (sylediine gre aa Herzen neden olmutu buna) kiisel olarak bozumutu. Toprak ve zgrlk, batmak zereydi. O yln banda Londra'ya gelen temsilci Sleptsov, Petersburg'a dnememi, sinirsel bakmdan km ve sve'te bir keye ekilmiti. Yrtme komitesinin bir dier yesi Nikola Utin, Mays 1863'de korkuya kaplp Rusya'dan kamt. Tm topluluk dalma durumundayd. Topluluun temsilcileri, Bakunin'in mektuplarna bile yant vermiyor, grne baklrsa, Bakunin'in onlara, Finlandiya'daki bir aracnn eliyle eitli bildirilerin yedi bin nshasnn Archangel blgesine gizlice sokulduuna ilikin verdii bilgilerden de pek etkilenmiyorlard. Bakunin, eer birisi 4000 ya da 5000 frank kredi temin ederse, Herzen'in yaynlarn Rusya'da satacak, Straube adl "drst, yetenekli ve ibilir" birisini bulmutu. Fakat Herzen buna ilgi gstermedi. sve'teki en radikal unsurlar bile, sve'te devrime ilikin imalara sardlar. imdi de, her zamanki mal

bulutlar toplanmaya balamt. Bakunin'in isveli arkadalar, onun ayrm yapmakszn bor edinme ve yazmad makaleler iin editrlerden avans alma yntemleri konusunda yeterince bilgi sahibi olmu, ortak mlkiyet teorilerinin pratik uygulamalarndan rahatsz olmaya balamlard. Bakunin'in Stockholm'da kalmas, yararsz olduu kadar skcyd da artk. Zaten Temmuz'da, o da, k balamadan yola kmas gerektiini idrak 320 etmi bulunuyordu. lk bata, doal olarak Londra'ya dnmeyi dnd. Fakat bu olaslk gittike daha az batan karc grnmeye balamt. ngiliz iklimi ya da hayatnda Bakunin'in gen karsn, imdiye kadar bildii ve sevdii her eyden ayrmaya deecek bir ey yoktu. Hatta ona bile ok az ey sunuyordu ngiltere - o kibar hogr hari ki, o da yakndan incelendiinde, kaytszlktan ok zor ayrdedilir bir eydi; Herzen'le ilikilerinin bozulmas, onu on sekiz ay nce Londra'ya eken nedeni de ortadan kaldrmt. te yandan bir baka alternatif bulmak da zordu. Avusturya ve dier Alman devletleri ona kapalyd. II. Napolyon'un Fransa's hi de gvenilir deildi. svire, henz Avrupa'nn yarsnn politik srgnleri iin tercih edilir bir toplanma noktas haline gelmemiti. Geriye de ok fazla seim kalmyordu. Londra'dayken, talyanlar, bann bels Avusturya imparatorluunun en aktif ve kararl dmanlar, dolaysyla Slavlarn doal mttefiki olarak grrd. Mazzini'yle tanm, Garibaldi ile mektuplamt. talya'da, en azndan, bir devrimci hareketin reymi vard - ne boulmu, ne de
Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, 125-9, 131-2; Herzen, ed. Lemeke, xvi. 90, 98; Krasnyi Arkhiv, vii. 116; Steklov, M. A. Bakunin, ii. 226, 256
320

yozlam bir hareket. Fakat talya'ya yerlemeyi tevik eden bu politik nedenler, belki de ikinci planda geliyordu. talya, Antonia'nn huzur ve rahat iinde yaayaca, hayatn ucuz olduu, scak, dost, yasaksz bir lkeydi. Geici de olsa, Bakunin'in hayatnda ilk kez, bir kenara ekilme ve dinlenme istei ortaya kyordu. Bir sre talya'da yerlemeye ve "olaylar 321 beklemeye" karar verdi. s. 310 8 Ekim 1863'de, Bakunin ve kars, Stockholm'den ayrldlar. Polonyal ve svelilerden oluan bir grup onlar uurlad ve ayrllar, radikal basnda haber olarak verildi. Fakat ilk aylardaki coku yoktu. Bakunin, politik ve mal bakmdan arkadalar iin bir sknt kayna olmutu; sonunda Goteburg'dan Londra'ya hareket edince, herkes rahat bir nefes ald. Rus Konsolosu, bir hafta sonra, byk bir "neeyle", onun ayrln Petersburg'a bildirdi. Yalnzca Avusturya Hkmeti hl titremekteydi ve snrdaki yetkililere, Mihail Bakunin'in sve'ten bilinmeyen bir yne hareket ettiini ve tm snrlarda sk tedbirler alnmas ynnde bir dier talimat 322 daha gnderdi.

*
s. 311

Steklov, M. A. Bakunin, ii. 265; krasnyi Arkhiv, vii. 126. 322 Krasnyi Arkhiv, vii 126-7; ileri Bakanlnn baslmam talimat, Prag

321

Bakunin'in hayatnn, 1861 sonunda Londra'ya geliiyle balayan iki yllk dnemi hakknda, bu dnemde en byk ve en gze arpan rol oynayan kii - Alexander Herzen - gzden geirilmeden bir sonuca varlamaz. Bakunin Londra'ya geldiinde, Kolokolun iktidar ve poplaritesi hl yksekti ve 2500 ya da 3000 satmaktayd. imdi, bu rakam, iki yldan az bir zamanda, en iyi halinde 500'e dmt; Herzen, kt bir yenilgi duygusunu yaamaktayd, bu dn her aamasnda Bakunin'in izini grmemek mmkn deildi. Kelsiev'le ibirlii yapp, Kolokolu Eski Mminler iine bulatran Bakunin'di. Kolay etkilenen Ogarev'le el ele verip Kolokolu gen devrimcilerin kollarna atan ve Herzen'i, abartlm bir rgt olan Toprak ve zgrlk'le ittifaka tevik eden Bakunin'di. Toprak ve zgrlk' sveli ve Finliler iinde giritii vahi entrikalar iin iyice iirip komik duruma sokan Bakunin'di. En lmcl olan ise, Bakuninin, Herzen'i, Polonya davasn Kolokolda desteklemeye raz edip tm Rus patriyotlarnn nefretini kazanmasna yol amasyd. ki yl nce, Kolokolu, Rus aydnlanma fikriyatnn yayn organ olarak su gibi ien Rus evrelerinde bile Herzen, hain ve terristlerin dostu olarak damgalanyordu. Bu olaylar dizisi, Herzen'i, kendisinin, herhangi bir insann kontrol gcnn tesindeki koullarn kurban olduunu ve Kolokolun son derece parlak bir ekilde temsil ettii Rus liberalizminin ksa sren altn ann kesinlikle geride kaldn farketmeye ok yaklatrd. Bir gnah keisi arad; bu lmcl gelimeye ilikin olarak daha adil bir karar vermek yerine, zayf bir adamn intikam duygularna kaplp gnah keisini Bakunin'in ahsnda buldu. Aa yukar Bakunin'in

Stockholm'dan ayrld srada, Rus basn, byk bir zafer havasnda, ad bilinmeyen bir Polonyalnn, "Herzen ve ortaklarn", tm Rusya'y paralayacak byk bir komplonun ba olarak vp, Polonyallar isyana sevkettiklerini ifade eden beyann alntlyordu; kk dtn dnerek fkeye kaplan Herzen, Bakunin'e bundan Kolokolun stunlarnda yer byle 323 verilmeyeceini aka deklare etti. Politik ayrlklar, kiisel rahatszlklarla destekleniyordu. aa ile mnakaa, yeni zorluklar getirmiti. Herzen, soukkanl bir tarafszla sahip olmasna ve yal adamn gevezelik ve kibiri kadar ocuun "kstahln" da sulamasna ramen, kendi kanndan gelen gencin gnahlarn, eski arkadannkinden daha balanabilir bulmutur. Ayrca, Bakunin'in para konularndaki umursamazlnn yaratt sonu gelmez rahatszlk da sz konusuydu Herzen'in yar yarya utanarak szn ettii bu "kk hatalar", dzenli ileyen beyninde az ya da ok bir deiime yol amtr. Londra'da Bakunin'in alacakllar tarafndan srekli rahatsz edilmiti. Temmuz'da, Stockholm'a 50 sterlin yollad. Sabr ksa srede tkendi; gemiteki dzensizlikler yznden ocuka zr dilemelerle balayacak ve ayn ekilde ocuka yeni bor istemelerle sona erecek verimsiz 324 tartmalarn balamasndan korkuyordu. s. 312 Bakunin, sank roln bir yana atmay dnd, davacdan ok daha az bir
323 324

Herzen, ed. Lemke, xvi 491-2, 516. Herzen, ed. Lemke, xvi. 267, 492, 539; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 123.

endieyle toplanty beklemeye balad. Gemite yaananlar kullanmay hibir zaman dnmemiti; ayn, gemiteki borlarna olduu gibi, ister kendisine, ister bakalarna ait olsun, gemiteki eylemleri de bir kenara frlatp atmaya her zaman hazrd. Ayrntda son derece hakl olmakla birlikte, aslnda yanl ve znde son derece tiksindirici olan Herzen'in dnyev akl ve kukuculuunun nnde diz kmeyi reddetse de onun engin yeteneklerine itenlikle sayg duyard. Kolokolun, sonsuz g kaybna uradnn, Herzenden bile daha az farkndayd. Mzmin iyimserliiyle, hl Kolokolun devrimin karlarna etkide bulunabileceine inanyordu. Ama Herzen konusunda ilzyona sahip deildi.
Herzen (diye yazyordu o srada), Avrupa kamuoyunun nnde, Rus davasn mkemmelen temsil etmitir ve etmeye devam etmektedir. Fakat ie ynelik politika sorunlarnda mzmin bir kukucudur ve bunlar, yalnz cesaret krc olmakla kalmayp moral bozucu da olmaktadr. Yazarlk dehasnda en nde gelir ve iini yrtmesine yarayan tm yetenekler onda birlemitir. Rusya'ya zgrlk geldiinde ya da bu ynde bir gelime olduunda, hi kuku yok ki, gl bir gazeteci, belki bir hatip, bir devlet adam, hatta bir ynetici olacaktr. Fakat onda kesinlikle devrimci liderlerin zellikleri yoktur.

Bu szler, Herzen'in gerek yeteneklerinin, olduundan daha parlak bir tanmdr ve Herzen'in yazlarnda grlen herhangi bir Bakunin portresinden olduka 325 farkl bir yaklam yanstr. s. 313

325

Herezen, ed Lemeke, xvi 230-31

Bakuninler Londra'ya geldiklerinde, Herzen, kzlarn ziyaret etmek zere talya'ya gitmi bulunuyordu. Yokluu, hesaplamay erteledi ve tansiyonu yattrd. Kibar, samimi ve etkilenen bir karaktere sahip olan Ogarev, hikyenin Bakunin versiyonunu sempatik bir havada dinledi. Para konularnda, Bakunin'in paraya en ufak bir nem vermeyen tutumunu paylard her zaman. Bu iki eski arkada arasnda ciddi srtmeler olabilecei dnlemezdi bile. aa'yla kavgaya gelince, Ogarev, Herzen'in gerekten de "hanedan" nyargsyla hareket ettiini ve aa'nn, kabal nedeniyle yal adamdan zr dilemesi gerektiini dnd. Politika alannda ise, yntem ve taktik konularnda kk farkllklar olduuna kuku yoktu. Fakat, zgrlk davasna mr boyu birlikte adanmann yannda bunlarn ne nemi olabilirdi? Kiisel ballklar bir yana koyarsak, Ogarev, miza ve eilim olarak, Herzen'in ak grll ve hesapl ihtiyatllndansa, Bakunin'in tutkulu igdlerine daha yaknd. Gemite olanlar unutulmal ve kutsal dava iin birlikte almaya devam edilmeliydi. Bakunin'le "balarn kesilmesi" yalnzca onlar zayflatr ve ortak dman sevindirirdi. Ogarev, Herzen'e, dilek ve serzeni karm bir mektup yazarak Bakunin'in tarafna nasl 326 kazanldn anlatt. Alt hafta kaldktan sonra, 1863 Kasm'nn sonuna doru, Bakuninler, Brksel ve Paris'e gitmek zere Londra'dan ayrldlar. Aralk'n ilk haftasnda, Paris'te, Bakunin ile Herzen arasnda uzun sredir ertelenen buluma gerekleti. Bu bulumann arifesinde, Herzen, "Bakunin'le bulutuumda" diye yazyordu, "fevklade
Herezen, ed Lemke, xvi 538-9; Pisma Bakunina, ed Dragomanov, ss 148, 150.
326

tatsz eyler olacan sanyorum; nk yalandan nefret ediyorum." Fakat d grn olarak karlama, ne olursa olsun, beklenenden daha iyi geti. Her iki taraf da skc konulara girmemeye zen gsterdi. Herzen, "zel konulara" giremeyecek kadar yorgun ve ekingendi. Politik konularda, Bakunin'i, "son derece bar bir tutum iinde ve bir skandal kartmamaya kararl" grmt. O sralar Bakunin enerji ve cesaret doluydu. Yanl yaptn ve bakalarnn kendisinden daha akll olduunu kabul etmekten asla korkmazd. Bu cmerte nitelikten yoksun olan Herzen, onun bu aklselimi karsnda arr kalrd. Bu durum yaknda sona erecekti. Ama bu, iki eski arkadan, grld kadaryla salam bir yaknlk iinde olmalarn salamtr. Bakunin belki de, bu bulumada tam ve samimi bir uzlama olacana inanmt. Fakat Herzen, yle kolayca affedemez ya da unutamazd. Herzen'in meslek hayat sona ermiti. htiyatll ve saduyusu, onu verimsiz bir alana sktrrken, dier yandan da reaksiyonun ve devrimin ifte basks sz konusuydu. Bakunin'in boyun emez gzpeklii ve sonsuz genlii, onu hl dalgann tepesinde ileriye doru tayordu. Herzen, kendi dzenli yeteneklerinin bu devasa, disiplinsiz g tarafndan glgede brakldnn ve kendisini cceletirdiinin farkndayd. Yirmi be yl nce, gnlnde Bakunin'in isminin karsna, "deersiz karakter" notunu dmt; imdi ise, bir kere daha, Bakunin'in tm dmanlarnn ylesine kolayca kullandklar bu gz kamatrc kusurlar zerine dnme tavizinde bulunuyordu. ki adam arasndaki iliki bir daha asla yaknla dnemedi. Herzen, Bakunin'le bundan sonraki ilikilerini, iki yllk deneyin yol at, yar hor grme, yar

kskanlktan oluan kzgnlk ruh halini 327 terk etmeden srdrd.

s. 314 Grmeden bir gn sonra Herzen Londra'ya dnd; birka gn sonra da Bakuninler gneye hareket ettiler. Cenevre'de ksa sre kaldktan sonra, Noel'i, Toprak ve zgrlk'n eski elebalarndan Slepstov'la birlikte Vevey'de geirdiler. Fakat Slepstov'un "sinir bozukluu neredeyse deliliin snrna" gelmiti ve onu kendine getirmek iin "bana kovalarca souk su dkmek" gerekiyordu. Bakunin, Vevey'den, eski arkadalar Vogt'lar grmek iin Bern'e bir yolculuk yapt. svire'de, yirmi yl nce birbirlerine veda ettikleri Louisa Vogt, onun boynuna atld ve byk bir zlemle barna bast. En byk oullar Karl'n, "Napolyon'un yldzna sarslmaz bir inanca" kapldn grd. Fakat btn aileyi Polonya davasna kazand ve kadnlar, bask altndaki Polonyallar iin para toplamak zere bir komite kurdular. 11 Ocak 1864 gn, Bakuninler, talya 328 snrn getiler.

s. 315

327 328

Herzen, ed. Lemeke, xvi. 541-3. Steklov, M.A Bakunin, ii. 283-4.

23. Blm

Floransa

Bakunin, talya'ya, talyan milliyetiliinin ateli bir taraftar olarak gelmiti. Turin'de ksa bir konaklamadan sonra, Mihail ve Antonia, Garibaldi'nin Kuzey talya'daki ba temsilcisi Bertani tarafndan, Cenova'da kabul edildiler; talyan topraklarndaki ilk grevleri, talyan zgrlnn - imdi hemen hemen bir efsane haline gelmi bulunan - temsilcisinin ve inanl taraftarlarnn bir koloni halinde yaadklar Caprera'y ziyaret etmek oldu. Caprera'y ziyaret, ksa mrl, ama karakteristik bir kltn zirvesiydi. Ksa bir an iin de olsa, Garibaldi, Bakunin'in ideal devrimci kahramannn roln yerine getirebilecekmi gibi grnmt. 1849'un parlak gnlerinde, Garibaldi, bizzat Roma'da cumhuriyeti lleri yerletirmi, bu ehri yozlam din adamlarnn ve Fransz paral askerlerinin temsil ettii reaksiyona kar gnlerce elinde tutmutu. Bakunin, 1860'da, Sibirya'dan, Gney talya'y kurtaran ve reaksiyoner bir hanedan alaa eden Binlerin Yryn byk bir dikkatle izlemiti. Garibaldi'nin baarlarndan o gne kalan, yalnzca bir cumhuriyet kurmak deil, ayn zamanda bir monariyi gelitirmekti. Fakat bizzat Bakunin de popler bir monari fikriyle oynam ve amacna uygun olarak dn vermiti.

Garibaldi'nin Avusturya'ya zarar vermesi ve talya'nn kurtarcs olmas yeterliydi. Slavlarn kurtuluu, Avusturya'dan kopmalar ve sosyal devrim davas, Bakunin'in bilinaltnda hl iieydi. Bu hedeflerden birine hizmet eden birisi, kanlmaz olarak dierlerini de desteklemi oluyordu. s. 316 Lider, Caprera'ya ekilerek romansn her trlsne yatrm yapm oluyordu. Turin'de Antonia neredeyse souktan lmek zereydi. Caprera'da iklim, Ocak'n sonunda, bir Rus yazndan farkszd. Bakuninlerin adaya geileri srasnda, yanlarnda biri erkek, kadn drt ngiliz hacs daha vard. Aspromonte'de ald yaradan dolay hafife topallayan Garibaldi, onlar, zeytin, zm ve Gneyin meyva aalaryla evrili basit ta evinde karlad. Burada gen bir kyl kadn olan karsyla (bir ingiliz kadnnn tahamml edemeyecei lde mtehakkim davranyordu ona), iki olu, politik sekreteri ve on iki gzpek, sadk adamyla birlikte yayordu. zerlerinde keten pantolonlar ve krmz gmlekleriyle tarlada alan ya da deirmende tahl ten veya kayalklarda "pitoresk bir havada" dinlenen insanlarn oluturduu bu kk cemaattaki hayat Bakunin'e "bir demokratik sosyal cumhuriyet"in prototipi gibi grnd ve ona (ondokuzuncu yzyln zihinlerinde romantizmin lmesi zordu) Byron'un Corsair'indeki Pirate Adasn hatrlatt. Bakunin, ev sahibinin duruunda, "derin, gizli bir keder" kefetti. Garibaldi ziyaretisine, hayattan usandn, hayatn lkesi ve "tm halkn zgrl" iin seve seve feda edebileceini syledi. syanclara

yardm etmek zere Polonya'ya gitmeyi dnmt, ama onlardan ald mesajda, orada kalmasnn daha yararl olaca belirtiliyordu. Bakunin de tamamen ayn deneylere sahipti; bu ortak anlar onun iin, aralarndaki doal balardan bile daha fazla ikna edici olmutu. gnlk ziyaret bitip Bakuninler anakaraya geri dnnce, Mihail kendisine "talya'ya ak olduunu" itiraf etti ve karsna, bir ay iinde talyanca 329 konuacana sz verdi. Floransa'ya yerletiler. Bu seim, Bakunin'in ruh halini gsterir. Yeni talya'nn geici bakentine olduka yakn olmakla birlikte, Floransa hibir zaman nemli bir politik merkez olmamtr. i snf nfusu az ve rgtszd, ehir, devrimci entrika ve propagandadan habersizdi. Floransa'da esas olarak italyan burjuvazisi ile ucuz, sakin ve pitoresk bir evre arayan yabanclar kolonisi yayordu. Bakunin burada bir yldan fazla kalp, aylak ve gerginlikten uzak bir hayat yaad. s. 317 Floransa'daki Rus turist ve yerleimcilerin anlar, bu dnem iinde Bakunin'in hayat ve kiiliindeki baz nemli noktalara k tutmaktadr. Onun nefes darln ve "hayal edilemeyecek itahn" kayda geen nl ressam Gu, onu "niin ve nereye olduunu bilmeden rzgrla srklenen, yelkensiz, dmensiz byk bir gemiye" benzetmektedir. niversitede Tacitus zerine bir tez yazan Modestov adl bir gen, Bakunin'in, "her eitimli insann devrimci olmasn beklediini" grnce ok olmutur. Politik fikirleri dolaysyla
329

Steklov, M..A. Bakunin, ii. 284-6.

Rusya'dan kam ve Garibaldi lejyonunda savam gen bir bilimadam olan Mechnikov, Bakuninlerin Sal akamlar dostlarn davet ettikleri "Evin" canl ve alayc bir tasvirini brakmtr.
Oturma odas, son derece yksek bir burjuva zevkine gre dzenlenmiti. Hem pitoresk bir grnty, hem de iren derecede kirli bir ortam bir araya getirmeyi baarabilmi, siyah redinkotu iindeki bu mthi devrimci, gayet sakin oturmu, Antonia ile dama oynuyordu... Salar aarm, uysal grnl yal bir adam piyanonun banda, ku gibi ince bir sesle ve gl Alman aksanyla ark sylyordu: Allons, enfants de la badrie Le Chour de cloire est arrif... Ve meydan okuyan devrimci dudaklarnda tatl, duygusal bir alyordu. ilhi ark onun halini

u anlalyordu ki, bu arkc Alman deil, sveliydi, bir eit gizli balantlar, gizli ilikiler ya da devrime ilikin bir eyler yapmak iin burada bulunuyordu. Yava yava konuklar gelmeye balad. Giyimin, simalarn, rklarn, dillerin ve snf aidiyetlerinin byle bir karm grlmemitir! Gediklilerin dnda, o "akam"n ak iinde ayn simay iki kere grmeniz neredeyse mmkn deildi. Bizzat Bakunin de onlarn arasndadr ve size bu kiilerin Antonia'nn konuklar olduklarn ya da u kiinin kesinlikle kukulu, yasak baz giriimlerin baars adna burada bulunduu izah edilir. Ertesi hafta geen haftaki bu byk adama ilikin tek bir kelime bile iitmezsiniz. Eer o yalnzca ortadan kaybolduysa ansldr; bu ortadan kaybolular genellikle u ya da bu lde ak skandallarla sonulanr.

Bu toplantlara katlanlarn yalnzca birka anlmaya deerdir. niversite eitimi yapmak zere Floransa'ya gelen aa Herzen, geni yrekli Mihail'le barp babasnn baz uyarlaryla birlikte -

Bakunin'in evinin srekli ziyaretilerinden olmutu. Fakat aa'nn politikaya ilgisi, kiisel gururun tesinde daha salam bir temele dayanyor deildi; bu dnemden sonra devrim onun hayatnda herhangi bir role sahip olmamt. Kossuth'un nl yardmcs Pulski'nin varl Bakunin'in Macar ulusal arzularna verdii eski destei anmsatyordu, Macarlar, Bakunin'in devrimci tutkularna hibir zaman sempati gstermemi olsalar da. Varnhagen von Ense'nin yeeni Ludmilla Assing, ilerici politik dnceye olan geleneksel ilgiyi srdryordu. Fakat onun abalar o srada Bakunin'in evresinde yer alan Gianelli adl bir talyan gencinin zerinde younlamt. Bakunin, devrime nasl direnemezse, patanla da direnemezdi ki, bu gnl ilikisine gsterdii aktif ilgiyi gzleyenlerden bazlarnn fkesini stne 330 ekmiti. s. 318 Bakunin, faslalarla ve yar gnll olarak devrimle al veriini srdryordu. Herzen'in Kolokolunu ve onun bast dier Rusa yaynlar, Galatz ya da Konstantinopol yoluyla Rusya'ya gizlice sokacak talyan araclar bulma grevini srdrmeye younlamt; bu hizmeti, kukusuz onu, Herzen'den 600 frank bor istemekte cesaretlendirmiti - Herzen, bunun yalnzca 200'n vermeyi kabul etmiti. Fakat, yle gzkyor ki, Bakunin'in, 1864 yazndaki bata gelen aktif ura Farmasonlua olan ilgisini yenilemekti. Ekmek ticareti yapan ve
330

Gu, Severnyi Vestnik (Mart 1894), s. 235; Modestov, Istoricheski Vestnik (Aralk 1883), s. 122; Mechnikov, age. (Mart 1897), ss. 807-34; Pisma Bakunina, Ed. Dragomanov, s. 153.

Floransa'da Mazzinici partinin lideri olan Dolfi, Mason Locasnn Grand Master'yd . Masonlarn gizlilik ve ritellerine gre Bakunin'e ilikin beklentileri sryordu. Bakunin de, uzun sredir uykuda olan yeliini srdryordu; ertesi yl Floransa'dan ayrldnda, yannda, Floransa'daki "sko Locas Byk kurulu"ndan, talya'daki "en yksek organlarna ve tm biraderlere" bir tavsiye mektubu tayordu. Bu ilzyon ok uzun mrl olmad. ki yl sonra, Herzen'e, Masonluun, "bir pasaport ya da maske olarak ie yaradn", fakat "arabn verdii teselliden daha iyi bir ey olarak grlemeyeceini, hatta belki daha da kt olduunu" yazyordu. Ne var ki, sonraki bu geri ekilme, daha nceki ilgisinin samimiyetsizliini gstermez. 1864'de Bakunin, ayn krklardaki gibi, Masonluu devrimin dayana olarak grmeye hazrd 331 ve ondan nemli lde etkilenmekteydi.
*

s. 319 Floransa'da kalmaya gelmeden nce, Bakunin, din konusundaki tavrn izah etmeyi gerekli grmemiti. Genliinde, Ortodoks Kilisesini teoride ve pratikte terketmiti. Hristiyanla kar dmanca bir tutumu vard; "var olan dinlerden hibirine inanmamakla" birlikte, dinin "hepimiz iin gerekli olduu" konusundaki
Grand Master szcnn Trke karl Mark Azamdr. Ancak bu ifade, Masonlarn en by iin kullanlr. Metinde bu konuda bir netlik olmadndan, Grand Master olduu gibi braktm. .n. 331 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss.. 150-51, 156, 164; Herzen, ed Lemke, xv 135; Sobranie, ed Steklov, iii 539
*

tutumunu srarla srdryordu. Srekli olarak Tanrya inandn sylyordu. Bir seferinde, "devrimin Tanrsn aradn" sylemiti. Zaman zaman, dinsel mzie olan sevgisinden sz ettii de oluyordu. Londra'da, 1862 Mays'nda, mehtapl bir akam vakti, Turgenyev'le sokaklar arnlarlarken, "eski moda bir romantik ruh hali" iinde, Tanrya olan kiisel inancn ileri srm, Herzen'in inanszln eletirmiti. Caprera'y ziyaret ettiinde, Garibaldi'nin, "Tanrya ve insann tarihi misyonuna" olan inancndan memnuniyetle sz ediyordu. Fakat imdi, Masonik etkiler altndaki dncesi kesinlikle din kart bir seyir iindeydi. Katolik lkelerde ve ounlukla talya'da, Masonlar, Kilise tarafndan uzun sredir yasaklanp bask altnda tutuluyorlard; doal bir tepki olarak Masonluk, din adamlar snfna kar bir tutum iine girmiti ve dogmatik derecede ateistti. Bakunin'in Masonik dneminin bata gelen rn, ilk kez u nl forml telaffuz ettii bir makalesidir (muhtemelen yaymlanmak niyetiyle yazlmamtr):
Tanr varsa, insan kledir. nsan zgrse, Tanr yoktur. Bu dilemmadan kim kaabilir!

Bu makale, kiisel bir Tanrnn mantkla uyumazl ve "evrenin yaratcs" kltnn insanlk kltyle yer deitireceine ilikin inanc aklayan Bir Farmason'un lmhali konusundaki bir taslakla sona ermektedir. Bu, Bakunin'in yaamnda nemli bir and. Elli yandayken, ilk kez, inanl ve ateli bir ateist olmutu. Bundan byle ateizm, tm politik programlarnn ba 332 figr olacakt.
332

Sobranie, ed. Steklov, iii. , 370; iv. 19, 232; Herzen, ed. Lemke, xxi.332; Steklov, M. A. Bakunin, ii. 285.

s. 320

Bakunin, devrimci eninin bu kadar zayf olduu ve kendisinin nde gelen bir rol oynamad bylesi bir rgtte uzun sre kalamazd. O yaz sona ermeden, Farmasonluk tarafndan belirlenen aktif olmayan bir hayata kar gittike daha byk bir sabrszlk gstermeye balamt. sve'ten ald gecikmi mektuplar Petersburg'la gizli balant kuran Danimarkal kitap Strube'den ve Finliler arasnda ba temsilci olarak sivrilmeyi baarm Folkstrue diye bilinen kiiden onu geen yl dramatik zaferler elde ettii, daha az lde dramatik baarszlklar yaad lkeyi yeniden ziyaret etmeye kkrtt. Umduu baary elde edip edemeyecei net deildi. Polonya isyan tarihe mal olmutu. Toprak ve zgrlk dalp gitmiti. Rusya'da reaksiyon daha da glenmiti ve propaganda yapmak her zamankinden daha zordu. Ama Bakunin'in korkusu yoktu. 1 Mays 1864'de, hl Stockholm'de bulunan Demontowich'e yazarak, geliinin yaklatn haber veriyor ve eski arkadalarnn "kardee yardmlar"na olan "kardee gveni"ni ifade ediyordu. 6 Eyll'de Stockholm'e vasl 333 oldu. Bakunin'in, ciddi bir mal tevik ya da beklenti olmakszn byle pahal bir yolculuun altndan kalkamayaca tahmin
Pisma Bakunina, ed. Dragamonov, s. 159; Steklov, M. A. Bakunin, ii 302.
333

edilebilir. Stockholm'den Premukhino'daki erkek kardelerine yazd mektupta, "ilerinin yolunda olduunu", nk sveli editrn, makale ve haber yazmas karlnda ylda 4000 frank teklif ettiini belirtmektedir. Geri bu arpc aklamann, "ba bels" borlar kapatmak iin acil bir 1000 ruble talep etmek amacyla uzatlm bir yem olduu aktr; Aralk 1864'de Floransa'dan, sve basnna haber yazarak haftada 100 frank ve "bazen daha da fazla" kazandn yazsa da, btn bu dnemde imzasn tayan tek makale yaymlanmtr Aftonbladet'de. Bakunin'in, eitli sve gazetelerine byle bir hizmet nerdiini ve nceden avans aldn tahmin etmek zor deildir. yle olsa bile, vadedilen makaleler yazlmam ya da yaymlanmamtr. Bu ikinci ziyaret verimli de gememitir. Kraliyet tarafndan kabul edilme ya da erefine verilmi ziyafetler ve kamuya ynelik konumalar sz konusu deildir; eer Bakunin, sve'i bir kere daha Rusya'ya ynelik propaganda iin s olarak kullanmaya kalktysa, hayal krklna uram olmaldr. 1864 Ekim'inin ortalarna doru Bakunin, Stokholm'dan son kez sessiz 334 sedasz ayrlmtr. s. 321 talya'ya dnerken Londra'da iki hafta geirdi - kenti son ziyaretiydi bu. Eski gnlere gre "daha huzurlu bulduu" Herzen'i ziyaret etti; gardrobunu zenginletirmek iin bir terziye gitti. Terzi, Marx'n yakn arkada ve Komnist Liginin eski bir yesi olan Lessner adl bir Almand.
334

Steklov, M. A. Bakunin, ii. 302-3.

Lessner, Marx' yeni mterisi hakknda bilgilendirdi. Bu ad, birok any canlandrmt. Bakuninin Peddington Green'de yaad dnemde onlar birbirinden uzak tutan karlkl gvensizlie ramen, Marx, en son on alt yl nce grd bu azl devrimciyi biraz olsun merak etti. Uluslararas i Birlii'nin (tarihte Birinci Enternasyonal olarak bilinir) al toplants yaplal daha bir ay olmutu; Marx, Birliin al manifestosunu ve kurallarn halen hazrlamakta olan komitenin yesiydi. Belki Marx, Bakunin'in yeni rgtn amalar iin uygun bir eyler yapabileceini de dnm olabilir. Belki, Bakunin'le Herzen'in arasndaki ayrl biliyordu ve Bakunin'in imdi kendi etkisine daha ak hale gelmi olabileceini dnm olabilir. Her ne hal ise, Bakunin'e mektup yazarak, ertesi gn ziyaretine gelmesini istedi. Yant olumluydu ve Bakunin'in Floransa'ya hareketinden bir gn nce, 3 Kasm 1864'de grme gerekleti. Bu buluma - bu, Mihail Bakunin ve Karl Marx'n yz yze son grmeleridir yllarca sonra, bu iki nde gelen liderin ve onlarn taraftarlarnn sert atmalarnn konusu olmutur. nyarg bulutlarnn konuyu glgeledii, yllar sonra yazlm gnmze kalan anlatm vardr bu bulumann. Ancak olayn tek doru denebilecek anlatmn ieren belge, Marx'n, grmenin ertesi gn Engels'e yazd mektuptur. Ksa ve skc olan bu belge, Bakunin'in hemen hemen esiz, tuhaf ve mantk d byleyiciliinin, etkilenmekten anormal derecede uzak Marx'n zerinde bile etki yapabildiini gstermektedir. "unu belirtmeliyim ki" demektedir Marx, "ondan ok holandm - ncesinden ok daha iyiydi." "On alt yl sonra gerilemeyip, tersine ilerlediini grdm ok az insandan biri." Sohbet doal olarak gemiin anlarna

younlamt. Marx, duygulu bir havada, "Urquhartite iftirasndan" sz etti. Bakunin'e kar ilk kez Neue Rheinische Zeitung'da yaymlanan o sama sulama, imdi, Francis Marx'n ve Free Press'in son zamanlardaki giriimleri sayesinde, o eytani Urquhartite'leri aa kartmt. Bir nceki yln Polonya ayaklanmasndan konutular. Bakunin, baarszln, Polonya aristokrasisinin "kyl sosyalizmi"ni iln etmeyi reddetmesinden doduunu belirtti. O, "artk Polonya ayaklanmasnn kt koullarda, sosyalist harekette yer alacan" aklad. Hepsi bu kadar. Grme birka kiisel vg ve iyi dilekle sona erdi. s. 322 Bu belgenin en ilgin yan, ayn mektubun balarnda Marx'n enine boyuna tartt I. Enternasyonal'den hi sz edilmemesidir. Marx tarafndan be yl sonra kaleme alnan bu grmeye ilikin anlatmda bu ihmal byk lde giderilmektedir. Bu daha sonraki versiyona gre, grme srasnda Marx, Bakunin'i Enternasyonal'e alm ve Bakunin, "Enternasyonal iin btn gcyle alacana sz vermi"tir. Fakat bu versiyon, Bakunin'in Enternasyonal'e ykmllklerine vurgu yaparak, onun Enternasyonal'e daha sonraki saldrlarn byk bir gnah haline getirmek zere dzenlendii izlenimini verdii iin ciddi kukular uyandracak niteliktedir. Engels'e yazlm mektubun bu konudaki sessizlii karsnda, Bakunin'in toplulua "kabul edildii"ne inanmak olduka zordur; nitekim, Bakunin, 1868 yaznda Enternasyonal'e ye olduunda, hi kimse kp, kendisinin yaklak drt yldr zaten

Enternasyonal'e ye olduunu sylememitir. Bakunin, kendi anlatmnda kabul ettii zere, Marx tarafndan yazlan al manifestosunu okumu ve hayran kalm, yeni fikirlere duyduu geleneksel cokuyla sempatisini ifade edip yardmlarn sunmutur. Bu yardmn doas zerine yanl anlamalar ortaya kmtr. Dzeni ve kesinlii seven Marx, sorgulamasz ballk ve itaate gelmeyen herhangi bir kimseyle ibirlii iin uygun birisi deildi. Kesinlikle disipline gelmeyen Bakunin ise, liderlik yapabilir, ama asla takipi olmazd. Enternasyonal'e yardmc olacakt, fakat bu yardm kendi tarznda ve ona zevk veren bir 335 biimde yaplacakt. s. 323 3 Kasm 1864 tarihli grme, neyse ki, bu miza farkllklarn ortaya koymak asndan ok ksayd. Grmeden, ikisi de birbirinden memnun ve her biri bu ilikide zmnen hakim bir rol oynayacaklar umuduyla ayrldlar. Floransa'ya dnen Bakunin, aydan ksa bir zaman iinde, Marx'tan mektup ald, Marx ona al manifestosunun kopyalarn gnderdi, bu kopyalardan birini Garibaldi'ye yollamasn ve manifestonun talyancaya evrilmesini salamasn rica etti. Bakunin'in, 7 ubat 1865 tarihli yant elimizdedir. Marx'a, carissimo amico diye hitap etmekte, kendisine teslim edilen grevi zevkle kabul ettiini belirtmekte ve talyanlarn, her trl devrimci faaliyeti frenleyen miskinlik ve geriliklerine duyduu tiksintiyi ifade
335

Herzen, ed. Lemke, xvii. 368; Marx-Engels, 'Sochineniya, xxiii. 210-21; Materiali, ed Polonsky, iii. 305.

etmektedir. "Yalnz sosyalizmin srarl, enerjik ve tutkulu propagandas" diyordu, "bu lkede zgrl ve hayat restore edebilir." Mektubunun sonunda Marx'n karsnn ve kzlarnn ellerini pmekte ve birbirlerine aile fotoraflarn yollamay nermektedir. Bundan sonra mektuplamann tavsad grlmektedir; sonraki drt yldan fazla bir zaman boyunca gelecein rakipleri arasnda dorudan bir iliki gzlenmemektedir. Fakat Marx, bir zaman iin, Bakunin'in, Mazzini'nin talya'daki pozisyonunu zayflatabilecei ve Enternasyonal'e "baz dinamik talyanlar" 336 katabilecei umudunu srdrmtr.

Bakunin'le Marx arasndaki mehur grmede tartlmayan birok konudan biri de devrimci rgtn gizlilii ve akl sorunudur. Herzen gibi Marx da mr boyunca akla inanmt. Bakunin ise, 1849'dan beri, ciddi bir devrimci almann gizliliinin gerekliliine kkl bir ekilde inanmaktayd. Londra'dan Floransa'ya geri dnerken Paris'te konaklam, burada (bizim belgelerimizin gsterdii kadaryla ilk defa) gizli bir devrimci "Kardelik"in kurulmas iin temaslarda bulunmutu. Bu adm atarken Marx'la grmesinden ya da yeni kurulan Enternasyonale yardm etme isteinden ne kadar etkilendii bir faraziye olarak kalacaktr. Bakunin'in Floransa'ya dnmesi zerine, Kardelik, onun yerel taraftarlarnn grubu olarak ekillenmeye balad. Fakat "kardeler"den herhangi
336

Materiali,ed. Polonsky, iii. 136-7; Marx-Engels, Sochineniya, xxiii, 273, 276.

birinin Kardelik'le Enternasyonal arasndaki balantnn farknda olduuna ya da hatta Enternasyonal'in adn duyduuna ilikin herhangi bir delil yoktur. Mihail Bakunin tarafndan kurulan herhangi bir topluluun yelerinin, onun kendi otoritesinden baka bir otoriteyi tanmaya tevik edilmeleri de pek muhtemel grnmemektedir. s. 324 Kaytlarn yetersizlii ve Bakunin'in sonraki anlatmlarnn gvenilmezlii, Kardelik'in farzedilen ilevleri ve amalar hakknda herhangi bir netlii olanaksz klmaktadr. Sonradan sk sk, daha sonraki yllarda bakanln yapt gizli topluluklarn, 1864'deki Floransal Kardelik'inin bir uzantsndan baka bir ey olmadn sylemitir. Bu topluluk esas olarak ve zellikle, kskn talyan entellektellerinden olumutur. Merchnikov, "kardeleri", ineleyici terimlerle, "tecessslerine kaplm, isiz gsz adamlar, eer Bakunin'in nerede ortaya karsa bulandrd karklk sularnda balk yakalamak isteyen kukulu bir tutkuya sahip deillerse... emekliye ayrlm Garibaldici gnlller, mahkemelerde ok az pratik yapm, en renkli tipteki avukatlar" olarak tanmlamaktadr. Fakat bu gelimelerin en ok ayrntya sahip tan, Bakunin'in Pulks'un evinde bir akam tesadfen karlat Gubernatis adl profesrdr. Daha tanmadan nce, Bakuninin, kendisini "baklaryla bylemeye altn" tespit etmitir. Gubernatis, cokulu ve abuk etkilenebilen birisiydi; anlatm, aka karakterine ilikin belirgin

bir naifliin izlerini tamaktadr. Fakat Bakunin'in oynad rol kesinlikle daha az naife deildir.
Bakunin yerinden kalkt, bana doru geldi, elimi skt ve gizemli bir havada bana Mason olup olmadm sordu. Ona, Mason olmadm, olmak istemediim, gizli topluluklardan holanmadm yantn verdim... Bakunin de beni, hakl olduum, kendisinin de Farmasonlukla ok nemli balara sahip olmad, fakat Masonluun baka eylere yaklamda kendisine bir ara olarak hizmet ettii biiminde yantlad. Ardndan, Mazzinici ya da cumhuriyeti olup olmadm sordu. Ona, karakterimin tek bir kiiyi izlemeye elverili olmadn, bununla birlikte bir cumhuriyeti olduumu, kendisini zgrlk davasna byk hizmetlerde bulunmu birisi olarak grsem de asla Mazzinici olmadm, cumhuriyetin tek bana bana bo bir sz olarak grndn syledim... O artk zgrl gerektiriyordu, yalnzca yasal alanda deil, ekmein datmnda da, sadece biimde deil, herkesin istediine ulamasn salayacak bollukta da eitlii gerektiriyordu. Bu noktada Bakunin elimi hararetle skt ve yle haykrd: "tamam ite, siz de bizdensiniz; biz de bunun iin alyoruz. Bize katlmalsnz. Reaksiyonerler birlikte hareket ediyorlar, zgrlk taraftarlar ise dank, blnm durumda; onlar uluslararas planda gizli bir anlamayla bir araya getirmek zorunludur."

s. 325 Bakunin'in etkili konumas, bocalamakta olan Gubernatis'i byledi ve ikna etti. Yeni inancnn, hkmet tarafndan atanan bir grevle badamayacan dnen gen profesr, grevinden istifa etti, Kardelik'e dahil oldu ve ksa srede bu kk evrenin kahraman haline geldi. Mihail, her yerde onun "talyanlarn en iyisi" olduunu syledi ve bir albmde onun fotorafn, Mazzini'nin fotorafyla Garibaldi'nin fotoraf arasna

yerletirdi. Fakat Gubernatis, ksa srede kardelerin, devrim hakknda durmadan konuup, onu gerekletirmek iin hibir ey yapmadklarn idrak etti. Talebi faal olmakt. Halk hareketinin tarihi zerine konferanslar vermeye ya da gezgin bir vaiz olarak lkeyi arnlamaya hazrd; tm kapasitesi ve adanmlyla, enternasyonal planda yetersiz kalan Marseillaise'nin yerini almak zere La Sociale balkl yeni bir devrimci ilhi besteledi. Fakat dier kardelerin belirgin bir enerji yokluu iinde olduunu dnyordu; Bakunin'in fikirleri, kardelerin birbirleriyle her hafta yeni bir ifre icat ederek haberlemeleri ocuka oyunuyla snrlanm gibiydi. Gubernatis tam anlamyla hayal krklna uramt; zaman getike Bakunin'in, "yaplan katklar, grnte zavall Polonyallar, fakat gereklikte kardelerin ihtiyalarndan ok tamamen kendisi iin i ettiini" gzlemek ona sknt verdi. Bakunin'in bu gibi konulardaki ar umursamazl, bir sveliden Polonyallar iin ald bir para altn, ba verenin nnde, bir hizmetiyle gnderip, ttn almas iin paraya evirttiini gren ressam Gu tarafndan aka dile getirilmiti. Becerikli Bakunin, Kardelik'in yeleri arasnda evk ve gnllln ok az olduunu farkeden, bocalama iindeki Gubernatis'in balln salayabilmek iin bir dier icad yrrle koydu. Bakunin'in uzak akrabalarndan bir Rus kz olan Bezobrazovs Floransa'da bulunuyordu; Bakunin, uzak akrabas olan bu gen kadnla, gen talyan takipisi arasnda patanlk yapt. Geri evlilik, evliliin destekleyicisine istedii sonucu getirmeden baarszlkla sona erdi. Gubernatis, Kardelik'ten gittike daha fazla hayal krklna urad ve ok gemeden Floransa'dan ayrld. "Benim ayrlmamdan

nce" diye bitiriyor hikyesini, "Mihail Bakunin'i, bu topluluk var olmaya devam ettii srece, belki de hayatma mal olacak iddetli bir konuma yaptktan sonra gizli topluluu datmaya zorladm." Saf Gubernatis'in, Bakunin'in, topluluun kararlarn ihlal eden yelerin korkun bir ekilde cezalandrldklarna ilikin 337 hikyeleri ciddiye ald anlalmaktadr. s. 326 Acaba Gubernatis, oradan ayrlmadan nce Kardelik'in datldn dnmekle hakl mdr, yoksa herhangi bir dalma meydana gelmemi midir, bilinmemektedir. Fakat, 1865 Mays'nn sonunda, Bakunin, Antonia ile birlikte, yaz Sorrento'da geirmek zere Floransa'dan ayrldnda olaylarn tam bir sonuca vard grlmektedir. Bakunin bir daha Floransa'ya dnmedi. Muhtemeldir ki - tam bir kesinlik arzetmese de - Floransal kardeler, daha sonra, onun tarafndan kurulan topluluklara katlmlardr. Fakat Floransal Kardelik'i, ardnda hibir iz brakmadan, 1865 yaznda ortadan silinip gitmitir.

s. 327

24. blm

Guilllaume, Internationale, i. 76-7; Steklov, M. A. Bakunin, ii. 291, 294-6.

337

Napoli
Bakunin'in, Floransa'nn durgun sularnda daha fazla zaman geirmesi kesinlikle ihtimal dahilinde deildi. Fakat gneye tanmada kiisel karakterin rol olmutu. Paul ve kars Natalie - Mihail'in Londra'dan ylesine tutkulu bir ekilde mektuplat mehul yenge - talya'ya gelip, o yln balarnda Floransa'y ziyaret etmilerdi. Mays 1865'de Sorrento'da kalyorlard. Mihail ve Antonia, onlara katlmak zere buraya gelmilerdi. Ancak aile balar zayflamt. Mihail ellisini gemi ve Paul krklarnn ortasna gelmiken, ocukluun ve genliin enliini yeniden yaratmak iin artk ok geti. Mihail, kukusuz, kardeinden, aile maliknesindeki hissesini srarla istemeyi srdryordu. Fakat ortak anlar, ortak karlarn eksikliini rtemiyordu. Bu buluma, eski dostluun canlanmasn getirmekten ok karlkl ilgisizliin farkedilmesine yol at. Geri bu buluma, geici bir etki de yaratmam deildi. Mihail'in dnceleri, bir an iin gemie yneldi ve Paul ile Natalie oradan ayrldktan birka gn sonra, onlara, anlarn yazmaya baladn bildirdi. Bu enerji patlamas, Mihail'in birok edeb projesi gibi geiciydi. Onun kaleminden km, gnmze kalm otobiyografik paralardan biri (o zaman yazlp yazlmad belli deildir) onsekiz yandan teye gememektedir.338

338 Steklov, M. A. Bakunin, ii. 313; Sobranie, ed. Steklov, i. 25-37.

Sorrento'nun yaz rehaveti iinde, verandada oturmu aylarn ierlerken, Antonia bir roman okuyor ve Bakunin, uzak gemiten bir baka yank getiren anlaryla oynuyordu. Yirmi yldan fazla bir zaman nce idol olan George Herwegh'i hatrlamt, ona bir mektup yazarak, airi, "gnmzn gerektirdii eylemi iaret eden ve halka ilkelerini aklayan net bir parti program"n kaleme almaya davet etti. Herwegh, politik alandan on be yl sonra saygdeer bir ekilde ekildii, parti ve ilkeleri konusunda baz kukulara sahip olduu iin mazur grlebilirdi. Parlak genliinin enerjisini de, cokusunu da kaybetmiti artk ve Herzen'le yapt, karsn korkutan ve kran ac bir tartma, onda, Ruslar konusunda ho olmayan bir izlenim brakmt. Herwegh, tm partilere dman olduunu ve Bakunin'in koltuk kabartan, ama artc davetini reddettiini bildiren ksa bir yant yazd.339 s. 328

Ekim banda Bakuninler Napoli'ye tandlar. Bu karar vermelerinin, baz yaknlklar dnda nemli bir nedeni yoktu. Bakunin, Napoli'de kimseyi tanmyordu, fakat Londra'da bulunduu srada Orsett House'un mrebbiyesi yal baan Reeve, o srada Napoli'de kk bir ngiliz okulunu idare ediyordu. Miss Reeve'nin adresi gizli mektuplamalara hizmet edebilirdi (eer ona yazmak isteyen birileri varsa). Politik bakmdan ondan yararlanlacak baka hibir ey yoktu. Fakat Bakuninler Napoli'de
339 Briefe von und an Georg Herwegh, ss, 161-3.

yalnzdlar, birdenbire bu ngiliz ihtiyar kz hatrladlar ve ona iten bir yaknlk gsterdiler. Bakunin, onu, "Napoli'de yaayan tek kii" olarak gryordu; ihtiyar kz, be hafta sonra Antonia'nn kollarnda koleradan ldnde, Bakunin, daha sonraki mektuplaryla paralellik arzeden terimlerle Herzen'e bir mektup yazd:
Bana almt, entellektel ve duygusal bakmdan. Her zaman ona dikkat ekici ya da dnsel bir eyler okurdum, onunla durmadan bir eyler konuur, bir eyler tartrdm. Bylesine anlayl, zeki, bylesine sempatik bir insana az rastlammdr.

Bakunin, orta yalarnda bile, hl, politik fikirlerini paylaamayacak kadar ekingen ve ona yardmc olmas maddeten mmkn olamayacak kadar zavall insanlara kar bylesine dncesiz, bylesine 340 ocuka bir adanmlk iindeydi. Napoli'de politik adan edindii ilk izlenim, koullarn btnyle olumsuz olduuydu. "Burada reaksiyon" diye yazyordu Herzen'e, oraya varnn ilk haftasnda, "her gn deil, neredeyse her saat ykselmekte." K bitmeden Floransa'ya dnmek niyetindeydi; "baz olaanst, ngrlmeyen olaylar meydana gelmedike" talya'da hayatn yakn zamanda dayanlmaz bir hal alaca kehanetinde bulundu. Avrupa, bir devrimcinin bak asndan, zc lde durgundu. Fakat o k, Napoli'de olaanst ve ngrlmeyen olaylar meydana geldi. Bakunin, en reaksiyoner lkeleri, kalmak iin arzu edilir lkeler haline getirecek lde ona mal destek salayan olaanst bir Rus kadnyla tant orada. Napoli, 1865

340 Briefe von und an Georg Herwegh, s. 8.

sonbaharndan 1867 sonbaharna kadar, iki yl boyunca Bakuninlere yurt oldu. s. 329 Prenses Obolenski, doumuyla ve evliliiyle, Rus aristokrasisinin en kadim ve saygdeer iki ailesine mensuptu. 1865-6 knda, ocuklaryla birlikte, bir retmenler, mrebbiyeler ve hizmetiler ordusunun eliinde Napoli'deki bir aristokrat maliknesine yerlemiti. Kocasnn evresinden holanmayp yurtdnda yaamay semek, pek sk rastlanan bir olgu olmadndan, bu durum, gzlerin Zoe Obolenski zerinde toplanmasna yol amt. Onun durumunun yaratt skandal, egzantirik davranlarndan deil, ortadoks olmayan politik inanlarndan kaynaklanyordu. Ar radikal fikirlerini sergileme frsatn karmyordu ve Napoli'de, politik abalar Zoenin cmertliiyle dllendirilen, talyan ve yabanc isyanc ve devrimcilerden oluan bir grup olumutu evresinde. Bende ve tebalar arasnda iki Slav bulunuyordu: becerikli bir Polonyal ve o srada ve daha sonra da sevgilisi olan Mroczkowski ile Mihail Bakunin. Bakunin ve Prenses arasndaki birlik, her ikisine de birok yarar getiriyordu. Bakunin'in devrimci prestiji, Prensese otantik bir komplocu stats kazandryordu; prensesin zenginlii ise, Bakunin ve karsna, yirmi be yl nce Rusya'dan kp gittii zamankinden ok daha byk bir madd konfor salyordu. ki yl sonra Bakunin, Prensese olan borcunun 7000 Frank olduu tahmininde bulunacakt. Bu rakkam, Prensesin ona ihsan ettii

yardmlarn tahmin edilemeyecek kadar byk olduunu gstermektedir.341 Napoli'nin politik koullar, devrimci propaganda iin durumun, Mihail'in korktuundan daha elverili olduunu kantlamt. Bu reaksiyon merkezi, aslnda, yreinde besledii gizli entrikalar iin olduka verimli bir alan oluturuyordu. Olaylarn zerinden be yl gemesiyle ve memnuniyetsizliin artmasyla Napoli krallnn "kurtuluu" ve talyan yarmadasnn altda beinin birlemesi iyice gerilerde kalmt. Aceleci talyan mizac gelecekteki altn ana gzn dikmiti ve o gnn hl bol metal alam ieren niteliini kefetmekten dolay byk bir hayal krkl iindeydi. Ulusal dava zafere ulamt, fakat bu zafer sosyal huzursuzluu ortadan kaldracak hibir ey yapmamt. Prenses Obolenski, maiyetini bu memnuniyetsiz milliyetiler arasnda buldu ve Bakunin'in yeni taraftarlarndan biri oldu. Bu maiyetin ounluu meslek sahibi insanlardan oluuyordu. Aralarnda en dikkat ekicileri olan Friscia, doktor, Fanelli, mimar ve mhendisti, her ikisi de 1848-9 devriminde yer almlard ve Carlo Gambuzzi, Mihail'in en yakn arkadalarndan olan bir avukatt.342 s. 330 Floransa'dakinden ok daha elverili olan bu koullarda, Bakunin, Floransa deneyimini tekrarlad ve srdrd. Prenses Obolenski'nin parlak kiilii etrafnda
341 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 159; Steklov, M. A. Bakunin, ii. 354. 342 Guillaume, Internationale, i. 77.

oluan kk evreyi ele alan Bakunin, Uluslararas Kardelik'i geni lde rnek alarak yeni bir gizli cemiyet kurdu. Bu cemiyeti yaatmak iin kurallar koyan Bakunin, bunu, daha sonra kendisi tarafndan kurulacak dier cemiyetlere rnek ald. Kardelik, iki kategoriden oluuyordu: Uluslararas Aile ve Ulusal Aileler. Uluslararas Aile, Kardeliin aristokrasisi ve ynetici organ oluyordu ve bu da hem ak, hem de kapal olmak zere iki karaktere sahipti. Ak olan, legal propaganday yrtyordu; ikincisi ise, devrim iin yeralt hazrlklarn yapacakt. Btn rgtn temel ilkesi sk disiplindi; Bakunin, hedefleri aka anarist olduu zaman bile, hareket tarz olarak daima otokrasiye gl bir inanla bal kald. Ulusal Ailenin her yesi, Ulusal Cuntaya ya da icra komitesine sorgulamasz bir itaat iinde olacakt; her Ulusal Cunta, talimatlar, ilikileri Uluslararas Aile ile snrl kalan Merkez Uluslararas Ynetimden alacakt. Hem aktif yeler, hem de onur yeleri (ikinciler, aktif almalara katlmayan, "zellikle nemli bir servete sahip" kiilerden oluuyordu) Kardelie bal kalacaklarna ilikin ayrntlaryla ilenmi bir yemin etmek zorundaydlar. Yemin, bir hanerle ediliyordu ve bu yemini bozanlardan "acmasz bir ekilde intikam alnaca" (zavall Gubernatis'i Floransa'da dehete dren de buydu) belirtiliyordu. Son olarak, rgt, geici olarak grlyordu; nk Kardelik yetmi yeye ulatnda kurucu meclis toplanacak ve kesin kurallara ve rgtn programna karar verecekti. s. 331

Bu son nokta, Kardeliin saysal gcn net bir ekilde aydnlatmaktadr. uras aktr ki, Bakunin bu dkman kaleme ald srada, yelerin says yetmiin uzandan bile gemiyordu; Ulusal Ailelerin ve Ulusal Cuntalarn hepsi kt zerindeydi. Aslnda, Uluslararas Kardelik, muhtemelen, Floransa'daki salt talyan Kardeliinden daha fazla bir ey deildi; "uluslararas" etiketi, yalnzca, Prensesin, Mroczkowskinin ve bir dier Polonyal olan Zagorski'nin varlyla geerli saylabilirdi. Ne var ki, Bakunin, rgtn yetersizliini, inanc ycelterek rtbas etmitir. 1866 yaznda yeni rgt, Herzen'e, abartl terimlerle yle anlatmaktadr:
yllk zorlu almadan sonra kesin sonulara ulatm. sve'te, Norve'te ve Danimarka'da, ngiltere'de, Belika'da, Fransa'da, spanya'da ve talya'da dostlarmz var; Aramzda Polonyallar, hatta birka Rus bile var. Gney talya'da, Mazzini'nin rgtnn, Falanga Sacra'nn byk ksm bize geti... zellikle Gney talya'da btn halk, kitleler halinde bize katlyor ve biz, madd adan deil, fakat yn ikna edecek ve ekil verecek yetenee sahip eitimli insan bakmndan son derece fakiriz.

Aslnda dostlarn Avrupa'nn hemen hemen btn lkelerinde dank bir ekilde bulunduu, talya'daki kitlesel destek kadar mitti. Daha sonraki tarihlerde yazlm raporlarda, Kardeliin spanyol, Fransz ve Belikal yelerinden sz edilmektedir. Fakat bir iki durum dnda bu raporlar, ya Bakunin'in sonu gelmez hayal gcnn ya da onun tarafndan daha sonra kurulmu topluluklarla kartrlmann sonucunda ortaya kmlardr.343
343 Vyrubov, Vestnik Europy (February 1913), s.51; Steklov, M.A. Bakunin, ii. 327-8; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 171.

Yeni Kardelikin parlak hamilii, kardeleri, bu rgtn politik znn zayfl konusunda kr etmeye hizmet etti. 1866 yaznda, Prenses Obolenski, otelin koca bir blmn ailesine, hizmetilerine ve konuklarna ayrd, Ischa adasndaki Casamicciola'ya hareket etti. Bakuninler, bu kodamanlar topluluunun srekli yesiydiler. Bu yar yarya kraliyet ailesi ortamnda Bakunin'i, Herzen ve Ogarev'den kendisine mektuplar getiren, Comte'un gen Rus taraftar Vyrubov'dan alntlarla dinleyelim. s. 332

Oyunlar icat etmesi, gezinti ve piknikler dzenlemesi, herkese emirler yadrmas, herkesi ynlendirmesi, herkese talimatlar vermesi, Dnya Kardelik'inin farkl seksiyonlarna farkl dillerde uzun ve didaktik mektuplar yazmasna engel deildir. Herkes ona sorgulamasz boyun eer ve diz kerek itaat eder. Ba ve omuzlaryla evresindekilerin zerindedir ve btn iyi niyetine ramen bir talim avuu mizacna sahiptir.

Bakuninler, iki mrettebat olan, emirlerine amade bir botla, Vyubov'un onlarn "byk zoolojik-botanik-madensel gezilerine" katlmasyla ky boyunca, Napoli krfezinin adalar arasnda bir deniz gezintisine ktlar.344

344 Vyrubov, Vestnik Europy (ubat 1913), ss. 47, 53-54.

Fakat bu ho uralar, Bakunin'i daha ciddi zihn meguliyetlerden uzun sre kopartamazd.
Tanlmzn balarnda (diye anlatmn srdryor Vyrubov) Bakunin, gerek bir komplocu gibi bana gvensiz bir tutum iindeydi. Yaklak akam dokuz ya da on sralarnda birok yabanc ve gizemli ahsiyet tarafndan ziyaret edildi. Bana, bunlarn nemli grmeler olduunu syledi ve genellikle verandada oturan Tonia'nn yanna gitmemi, orada oturmam rica etti.

Ne var ki Bakunin'in, rgtne adam kaydetme gds, gvensizlik gdsnden ok daha glyd; Vyrubov'a, "kimseye gstermemesi" uyarsyla birlikte Kardelik'in programn ve kurulu ilkelerini verdi.
Ertesi gn (diye devam ediyor Vyrubov) bu tuhaf dkman Bakunin'e geri verdim ve politik komplolardan holanmadm belirttim. Geri son derece radikal dncelere sahiptim ve bunlar btn gcmle savunmaya hazrdm, ancak bunlar yz yze ilikiler iinde savunacaktm, yoksa yeralt yntemleriyle deil. Ancak Bakunin, eline dm bu kurban kolay kolay brakmak niyetinde gzkmyordu. "Grdnz gibi bizler sempatizan yeleriz, herhangi bir komplo iinde yer alm deiliz, amacmz sadece szle ve kalemle fikirlerimizi yaymaktr. Sizi de kesinlikle onlarn arasna kaydetmeliyiz." "Tamam olabilir, madem yle istiyorsunuz, fakat hanerle yemin etme iine gelemem." "Yok canm bu o kadar gerekli bir ey deil. Biz bunu talyanlar iin icat ettik. Sizin sznz yeter. Ne dersiniz?" "Bu koulla kabul ediyorum." Ayaa kalkt, Dnya Kardelik'inin bir yesi olduumu samimiyetle iln etti, beni kucaklad ve yle dedi:

"imdi yeni bir karde olarak 20 frank demeniz gerekiyor." Bu pratik sonu karsnda glmekten kendimi alkoyamadm, o da iyimser ve neeli bir ekilde glmsedi.

s. 333 Ayrntya ilikin bylesi bir anlatm, bize, Bakunin tarafndan Napoli'de kurulan Uluslararas Kardelik'in nasl altn gstermektedir. Kardelik'in yntemleri gln, baarlar ise sfrdr. Fakat bu rgt, Bakunin'in biyografisi asndan ayrdedici bir kilometre tadr. Bizzat Bakunin, ondan, daha sonraki rgtlerin modeli olarak sitayile sz eder; ve bu rgtn program olarak kaleme ald, Devrimci lmihal, politik dncesinin gelimesinde bir dnm noktas 345 oluturur. talya'da bulunduu iki yl iinde Caprera'ya iki kere hac ziyareti yapan Bakunin, hzl bir uzaklama iine girdi. talya'ya ncelikle ulusal hedeflerle gelmiti; talyan milliyetiliine duyduu coku, Polonya hedeflerinden hayal krkl duyduu iin bunu telafi etmeye ynelik bir ana denk der gibidir. Ancak bu telafinin bo olduu kantland. Milliyetiliin zaferi, toplumsal sorunlara dokunmamasyla devrimin zaferini getirmekten uzakt. Kurtulmu talya, dier uluslarda "refah ve bykl" hakim klacana, yoksullua yol amt. Byk talyan liderlerinin devrimci parlaklklar gitmiti. Bakunin'in Caprera'ya kabulnden ay sonra Londra'y ziyaret eden Garibaldi, Britanya
345 Vyrubov, Vestnik Europy (ubat 1913), ss. 51-2.

burjuvazisi tarafndan debdebeyle karland, Garibaldi, Kristal Palas'taki cokulu kalabala "sevgili Kralieye" olan hayranln ve adanmln duyurdu. Bakunin, "Franszlarn niaiserie* dedikleri hastaln Garibaldi'nin durumunda... lmcl niaiserie" olacan dnyordu. Mazzini hl en tehlikeli olanyd. Bakunin'in yeni, uzlamaz ateizmi Mazzini'nin milliyetiliinin mistik tonunu tolere edemezdi, Mazzini'nin rgtne verdii Kutsal Falanj ad, onun demokrasiyle din arasnda balant kurma abasna denk dyordu. Bu tam anlamyla eksiksiz bir oportnizmdi. Garibaldi ve Mazzini gibi adamlar kesinlikle devrimci deillerdi. Dar milliyeti idealin peinden giderek her iki tarafa da riyakrlk etmekteydiler. Zaman geldiinde tm lkelerin gerek devrimcileri onlarn "patriyotizm-burjuva retoriklerine" kar tavr almak zorunda kalacaklard.346 s. 334

unsur olarak milliyetilii terkettiini iln ettii ve anarist inancnn anahatlarn net bir ekilde ifade ettii ilk dkmandr. lmhal, "var olan tm dinsel, politik, ekonomik ve sosyal kurumlarn yklmasn", "zgrlk, akl, adalet ve emek temelinde evrensel toplumun" kurulmasn talep ederek tam anlamyla Bakunin tarznda balar. Metin, kiisellemi bir Tanry reddeder, insan akl ve bilincinin gerein tek kriteri olduunu iln eder. Politik olarak, metin, "halklarn kleletirilmesinin, aldatlmasnn
Bunama. .n. 346 Steklov, M.A.Bakunin, ii. 315; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 157, 171.
*

Devrimci lmhal, Mihail'in, devrimci bir

ve yoksullatrlmasnn her zamanki sorumlusu Kilisenin ikiz kardei olan, ahlk, politik, yargsal, brokratik ve mal bakmdan iflas etmi merkezlemi, stn ve vasi devletin imhasn ve ortadan kaldrlmasn" iln eder. Ancak yine de lmhal'de, anarizmin gerekli postlalarnn getirdii mantk sonutan kanlmtr. Bakunin, Devleti resmen sularken, bu dnemde hl ulusu bir birim olarak tanmakta, hatta ulusal parlamentolar nermektedir. Ulus, "kesinlikle zerk" komnlerin federasyonundan oluacakt ve "devrimci uluslar", "reaksiyoner lkelere kar yakn ittifak iinde" hareket edecek olan "uluslararas federasyonu" oluturacaklard. Bireyler, sosyal ve ekonomik bakmdan tam bir eitlik iinde olacaklard. Miras hakk ilga edilecekti. Snflar ve katmanlar ortadan kalkacakt; "dini evlenmenin" yerini, eit iftler arasndaki "zgr evlilik" alacakt. Ulusal bamszlk devrimi gnleri geride kalmt. Dnyann her yanndan insanlar, yalnzca bir toplumsal demokratik devrim programyla birleebilir, esinlenebilir ve "harekete geebilirler"di.347 s. 335 1866 yaz, 1846 da Polonya drts altnda iine girdii devrim ve milliyetilik arasndaki artc karklktan nihayet kurtulmas asndan Bakunin'in hayatnda nemli bir andr. Gzlerinden perde kalkmt. Artk yalnzca "iki kamp, biri devrimin, dieri kardevrimin olmak zere iki vatan," olduunu kavramt. Marx'n
347 Steklov, M.A. Bakunin, ii. 337-42.

1848'deki nl Komnist Manifesto'da iln ettii gibi, "proletaryann vatan olmadn" anlamt ve milliyetilik, devrimin olduu gibi, kolayca kardevrimin de mttefiki olabilirdi. "Mesih ulus"un zaman da gemiti. Bundan byle, milliyeti engellerden kurtulan devrimci faaliyet, yeni ve daha salam bir temelde geliecekti. talya dnemi, Bakunin'in hayatnda, orta yalarndaki devrimci milliyetilikten, son dnemindeki devrimci anarizme 348 dnmn temsil eder.

1866-7 k, Bakunin'in talya'daki son kyd. Yalnzca bir svire gezisinin yer ald yllk dar talya dnyas iyice yavanlamaya balamt. 1865 Mart'nda, Herzen ve Ogarev, kendileriyle birlikte, Kolokolu da Londra'dan Cenevre'ye tamlard; bu andan itibaren, Bakunin'in dncesi her zamankinden daha byk bir zlemle svire snrna ynelmiti. Niha karara yol aan baka etkenler de vard. 1867 ilkbaharna kadar, talyan otoriteleri, Bakunin'in lkedeki varlna ve talya topraklarndaki faaliyetlerine tamamen kaytsz kalmlard. imdi ise Bakunin'in sahte talyan paras imal ettiine ya da Sicilya ve Gney talya'da ykc hareketleri tevik ettiine ilikin sylentiler dolamaya balamt. Tuhaf bir tesadf eseri olarak, Bakunin'in Paris'ten kartlmasndan sorumlu Rus diplomat Kiselev, imdi, Floransa'daki Emmanuel maliknesinde Rus elisi olarak bulunuyordu. Bakunin, Kiselev'in bu yeni saldrlarn balatcs
348 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 157-8; Materiali, ed. Polonsky, iii. 142.

olduu ve talyan hkmetini, kendisini talya'dan attrmak iin ikna etmeye alt kansndayd. Resm arivler bu izlenimi dorulamamaktadr. Fakat Bakunin'in huzursuzluu doald. Bu rahatsz edici sylentileri tekrarlayan zararsz bir profesr delloya armakla tehdit etti; daha sonraki yllarda kendisinin talya'dan polis kovuturmas dolaysyla ayrld hikyesini anlatp durdu. Aslnda byle bir ey olmamt. Fakat huzursuzluunu arttrmak iin yeterince belirsizlik ve kuruntu sz konusuydu.349 s. 336 Bakunin'in, cmert hamisinden ayrlp talya'y terk etme kararn bir faktr daha perinledi. 1867 Mays'nda, Mroczkowski, Uluslararas Kardelik'e yeni yeler kazanmak zere svire, Fransa ve Belika'ya bir yolculuk yapt. Cenevre'yi ziyaret etmekte olan Herzen, Bakunin'in topluluuyla herhangi bir alverii daha bandan reddetmiti. Fakat, Mroczkowski, en azndan iki yeni ye kazanmay baard: Bakunin'in Bern'deki eski arkadalarndan birinin olu olan Emil Vogt ve daha sonradan Enternasyonal'de n planda grnecek bir ahsiyet olan Caesar de Paepe. Geri Mroczkowskinin bu yolculuunun gerek amac, Prensesle arasndaki ak ilikisi olabilir. Prensesin Mroczkowski ile olan ilikisi artk herkes tarafndan biliniyordu ve politik fikirleri daa taa n salmt. Prens Obolenski, anlalr bir fke iindeydi. O srada, Prensesin o zamana kadar bol bol
349 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 164, 204-5, 208-9.

yararland gelirine ambargo koymutu ve zorunluluklar, daha mtevaz bir hayat benimsemeyi dayatmaktayd. Byle bir yaam iin svire seildi. O yaz, Prenses ve sevgilisi, Vevey yaknlarnda, Cenevre Glnn zerindeki Chaponeyre'de kendileri iin bir villa tuttular. Bakunin'in onlar izlemesi iin ortaya makul bir neden kmt. Prusya ile Fransa arasnda gittike byyen gerilim, Avrupa bar iin tehlike anlarn alyordu. 1867 Haziran'nda, gl bir uluslararas komite, "btn demokrasi dostlar"na, "zgrlk, adalet ve bar" korumak gibi belirsiz bir hedefle, o yln Eyll aynda Cenevre'de toplanacak Kongre'de hazr bulunmalar ars yapt. Bakunin, kongreye katlmaya karar verdi. 1867 Austos'unun ortalarnda, Bakuninler svire'ye gitmek zere talya'dan ayrldlar ve Bakunin'in Cenevre'de, uluslararas sahnede grnmesi, mcadele yaamnda yeni ve aktif bir dnemin balatcs oldu.350

*
s. 337

Bakunin'in talya'daki hayatnn yksne bir aile ii dipnot dmek gerekiyor. Gen karsnn Bakunin'e katlmak iin iki kta am olmas, sevgisinin lsn gstermeye yeter de artar bile. Fakat karsnn, onun fikirlerine duyduu kaytszlk gn be gn daha aikr
350 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 194; Steklov, M.A. Bakunin, ii. 332; Annales du Congrs de Genev (Cenevre, 1868).

bir hal ald; kar koca arasndaki ortak ilgi ve duygu yokluu, onlar tanyan herkes tarafndan aka tespit edildi. Floransa'da, Mechnikov, onlarn farkl evrelere savrulduklarn ve ayn akamlarda birlikte nadiren grndklerini, arkada evrelerinin birbirinden tamamen farkl olduunu belirtmektedir. Napoli'de, Vyrubov, Bakunin'in ev ii hayat konusunda bir lde farkl bir tablo izmektedir.
Bakunin, ehrin dnda, yksek bir yerde oturuyordu. Son derece ferah olan evinin penceresinden ok gzel bir manzara grnyordu: buradan krfezin kylarndaki farkl farkl semtleri ve onlarn arkasnda Vezv'n konik biimiyle grkemli ykseliini grebilirdiniz. Doann gzellikleri onu fazla ilgilendirmezdi ve bu tr eylerle zaman harcamazd. Btn gnn birilerine t vermekle ya da dnyann drt bir yanna uzun mektuplar yazmakla geirirdi. Bu zaman boyunca sessiz, dlerde dolaan, kendisinden eyrek asr kk Antonia, sabahtan akama kadar balkonda oturur ve manzarann gzelliiyle kendinden geerdi. Bu tuhaf bir evlilikti, daha dorusu, evlilik benzeri bir birlikti... Kendi tarznda karsn seviyordu. Karsna efkat gsteriyor, onun farkl eylerle ilgilenmesine izin veriyor ve refah iin aba gsteriyordu. Fakat kars, Bakunin'in hayatnda tamamen eklenti gibi duruyordu. "Bak benim Tonia'ma" demiti bir keresinde bana, yan odada oturan karsn gsterip, "budalann biridir ve dncelerime en ufak bir ilgi gstermez; fakat son derece hotur, iyi huyludur ve elyazsnn tannmamas gerektii zamanlar nemli yazlarm kopya etmekte stne yoktur."

s. 338 Fakat ho, beyinsiz ve romantik Antonia, Floransa'da kendi sosyal zevklerini aradnda ya da Napoli'de o pencerenin

nnde hayallere dalp giderken uyumsuzluu - fizik, entellektel ve ruhsal mutlakt. Yirmi yedi yana gelmiti ve "evlilik benzeri" birlemeden on yl sonra, Antonia, yal kocas hakkndaki ok saydaki ilzyona, onun kendisi hakkndaki ilzyonlarndan ok daha zor tutunabilirdi. Son derece normal bir kadnd ve bir keresinde yakkl bir Franszn belirttii gibi, "lkesinden cildinin kar gibi beyazl dnda baka hibir ey almam"t. Antonia'nn yreindeki boluu, Bakunin'in Uluslararas Kardelik'teki yaverlerinden biri olan Carlo Gambuzzi doldurdu. Bu kanlmaz bir sonutu ve yle sessiz sedasz olmutu ki, kimsenin bunun ne zaman ve nasl olduuna ilikin herhangi bir kayd sz konusu deildir. Uzak gemite Bakunin'in, Tatyana'nn Belinski ile olan ilikisi karsnda nasl kskanlk nbetlerine kapld bilinir ve politik bir rakip karsnda nasl vahice bir huzursuzluk duyduu da malmdur. Fakat Bakunin, karsyla sevgilisinin ilikisi konusunda herhangi bir kskanlk belirtisi gstermedi. Mdahale etme hakk talebinde bulunmamas da bir rutin sorunudur. Bakuninler Napoli'den ayrldklar srada, Gambuzzi, Cenevre kongresi'ne katlmak iin onlara refakat edip, svire'ye doru yola kt.351

s. 339

351 Mechnikov, Istoricheski Vestnik (Mart 1897), s. 810; Vyrubov, Vestnik Europy (ubat 1913), ss. 478; Arnoud, Nouvelle Revue (Austos 1891), s. 594; Steklov, M.A. Bakunin, ss. 410-11.

V. Kitap Bakunin ve Marx

"Politik ajitasyon, onun iin nefes almak gibi bir eydir."

POSTNKOV'UN, nc Tmen'e Bakunin zerine raporundan (17 Eyll 1870)

s. 341

25. Blm

Bar ve zgrlk Ligi

Bakunin, 1867 Austos'unda talya'dan ayrldnda politik akidesinin ana hatlar niha ve salam bir ekilde olumutu. "Merkezlemi devlet"i ilga edecek ii snf ayaklanmasna ve bu tr devletin yerini zgrlk, eitlik ve adaletin snrszl temelinde ok daha gevek rgtlenmi bir toplumun alacana inanyordu. svire'ye tanm olmak, akideyi deil, yntemi deitirmeyi gerektiriyordu. talya'da kamuoyuna kmaktan kastl olarak kanm, nemli bir ey yazmam ve faaliyetlerini gizli propaganda ve rgtlenmeyle kstlamt. svire'nin zgr topraklarnda baka taktiklerin gndeme gelmesi gerekiyordu. Bakunin, vazgeilmez tutkusu olan komplodan vazgememekle birlikte, imdi, inancn yazl ve szl olarak dnyaya iln etme frsatn aramaktayd. Eyll 1867'den Eyll 1872'ye kadar, be yl boyunca kamusal bir ahsiyet olarak kald. Btn bu zaman boyunca (yalnzca Fransa'ya yaplan ksa bir ziyaret aral hari) kimliini hibir zaman gizlemedi ve fikirlerini maskelemedi. Devrimin lideri ve retmeni olarak aka kt ortaya; bu dnem, ayn zamanda yazm almalarnda en verimli devreyi oluturur. Bu be yln ilk yl yanltc bir deneyim oldu. Cenevre Kongresinin daveti, "zgr demokrasinin tm dostlar"na kadar geniletilmiti ve kongre, rgtlenme komitesininin yaymlad programa gre, "Avrupa Demokrasisini benimsemeye" karar

vermiti. Fakat demokrasi szc, politik fikirlerin fazlasyla geni bir alann iine alyordu. Davetin yaymlanmasyla kongrenin toplanmas arasnda geen sre iinde 10.000 kiiden imza toplanmt. En nde gelen imzaclar, ngiltere'de, John Bright ve John Stuart Mill; talya'da, Garibaldi; svire'de, Cenevre'deki politik evrelerin uzun yllardr diktatrln yapm olan James Fazy; Fransz srgnlerinden Victor Hugo, Louis Blanc ve Edgar Quinet; Ruslardan Herzen ve Ogarev'di. uras akt ki, kongrenin bata gelen destekileri, byk arlkla burjuvaliberal ve pasifist karmyd, kesinlikle devrimci deil. Fakat bu moment, Bakunin'in uluslararas arenaya yeniden girmesi iin bir krs olarak hizmet etti. Ne var ki, daha da temayz etmi bir devrimci olarak durumdan yeterince memnun kalmayacakt, hele on iki ay boyunca bu kongreyi politikas iin bir ara olarak kullanaca umudunu ciddi ciddi besledikten sonra. s. 342 Bakunin'i Cenevre'ye srkleyen ikinci etken Herzen ve Ogarev'le eski arkadaln yenileme istei - lmcl bir hayal krklyla sonulanmt. Ogarev, onu gerekten ok iyi karlamt. Petit Lanchy'in banliysnde, ngiliz metresi Mary Sutherland, metresinin olu Henry ve gen Alexander Herzen'in evlilik d oluyla birlikte yayordu. Her zamanki gibi umut ve inan doluydu, en yakc, en gereklemeyecek projeleri btn ciddiyetiyle ve byk bir evkle dinleyebilecek durumdayd. Ogarev, bundan sonraki birka ylda da Bakuninin en sadk

arkada ve en dzenli mektuplat kii olarak kald. Fakat alkolizmin tahribat ve sara hastal son zamanlarda tehlikeli bir ilerleme kaydetmi, vcudunu ve beynini bitkin drmt. Bakunin gibi kr bir iyimser bile Ogarev'in harcayacak gc olmadn grebilmiti. Yalnzca gelenek ve Herzen'le uzun sreli arkadal, ona devrimci davann gediklileri arasnda bir yer salayabiliyordu. Herzen artk Cenevre'de deildi. ngiltere'den svire toprana tanmakla yaynna son vermeyen gerileme halindeki Kolokol, 1867 Temmuz'unda yaynn geici olarak durdurmutu. Herzen, Natalie Ogarev'e katlmak iin Nice'e gitmiti; bu yzden Cenevre'ye ziyaretleri ksa sreli ve kesintili oluyordu. Bakunin'in yeniden ortaya kn rendiinde duygusal bir tepki gstermemiti. Ona mektup yazarak, son derece isteksizce, Cenevre'deki evinde kalabileceini belirtmiti - "plak duvarlar, iskemleler ve Tchorzewski'nin arkadal eliinde." Fakat, Bakunin'in Napoli'de tant Cenevreli zoolojist Claparde'nin byk bir konukseverlikle onu kendisinde kalmaya davet ettiini duyduu zaman, bu davetin kabul edileceini ummutu; nk Claparde, "bunu btn hayat boyunca hatrlayacakt." Daha da isteksiz bir ekilde, Ogarev'e, Bakunin'e, "eer gerekten ihtiyac varsa" ki elbette vard, 100 frank bor vermesi talimat verdi. Herzen'in yreinde Bakunin iin hibir scaklk kalmamt ve onu yeniden grmek istemiyordu. Cenevre Kongresinin ilk katlmclarndan olmasna ramen, Kongre iin Cenevre'ye gelmedi; bylece Bakunin, Ogarev ve gen pozitivist Vyrubov, ilk "Avrupa Demokrasisinin benimsenme kararnda" Rusya'y temsil ettiler.352
352 Herzen, ed. Lemke, xix. 443; xx. , 3, 5, 12.

s. 343 9 Eyll 1867 gn saat 2'de Kongre, Palais Electoral'de, rgtlenme komitesi adna Cenevreli profesr Barni'nin bakanlnda ald. Sa yannda, onursal delege olarak, Kongrenin ana taklm en byk balk olan Garibaldi oturuyordu. Toplam katlm yaklak 6000 kiiydi ve bunun yarsndan ou Cenevre'dendi. Kongre, bakan olarak sveli politikac Jolissaint'i setikten sonra toplant, yrtme komitesinin ya da Brosunun seimiyle devam etti. Kongredeki her milliyetin iki temsilcisinin Broda yer almasna karar verildi. Rus yeleri temsilen Broda Bakunin ve Ogarev yer ald. Orada bulunan herkes, Rus tiranlnn bu byk dmannn ektii aclardan ve baarlarndan haberdard. Fakat dorudan doruya tanyanlar olduka azd, Bakunin'in ad aklandnda salonu bir heyecan dalgas kaplad.
Ar, hantal admlarla Bronun oturmakta olduu krsnn merdivenlerini kt, stnde bir eit gri gmlek vard ve i ksmnda fanila grnmyordu, ancak bir yelek giymiti, zensiz bir giyimi vard, o srada "Bakunin!" ad azdan aza dolat. Garibaldi yerinden kalkt, birka adm ilerledi ve onu kucaklad. Bu iki eski ve yorgun devrim savasnn samimi bulumas mthi bir manzarayd. Herkes ayaa kalkt, salonu uzun ve cokulu alklar kaplad.

Bylece Bakunin, Avrupa demokrasisinin liderleri arasndaki resm yerini alm oluyordu.353

353 Vyrubov, Vestnik Evropy (ubat 1913), s. 54.

s. 344 Kongrenin amac, hazrlk bildirisinde ortaya konduu gibi, "uluslar arasnda barn politik ve ekonomik koullarn Avrupa Birleik yaratmak, zellikle kurmak"t. Fakat genel Devletleri'ni tartmalar, bu iddial programn bile tesine geti. A konumasnda, diplomat yannn asker yanndan daha zayf olduu gze arpan Garibaldi, din sorununu gndeme getirdi. Papala, "sektlerin en habisi" diye saldrd, Kongreden, "Tanr dininin benimsenmesini" talep etti - bu szler, delegeler arasndaki hem az saydaki Katolii, hem de ok sayda ateisti inciten bir etki yapt. Uluslararas i Birlii, Lozan'daki yllk kongresinde, Cenevre programnn, "ii snfnn devletten ve sermayenin etkisinden kurtulmas ve selmete kavumas"n ieren anlayn bir karar olarak kabul etti (bu, Cenevre kongresine, gen bir svireli delege olan James Guillaume tarafndan sunulmutu); ertesi gn, bu tema, Dupont'daki Enternasyonalin bir dier delegasyonu tarafndan daha da gelitirildi. Kongrenin hedeflerinden biri olarak sosyalizmin aka benimsenmesi, daha muhafazakr delegeler arasnda rahatszla yol at. Garibaldi'nin "Tanr dini" konusundaki savunmas, byk bir aknlk yaratmt ve sol, muhalif bir tutum iine girmiti. Fakat genelde delegeler, eletirel bir tutum iinde deil, nee ve hayranlk iindeydiler, btn konumaclar, ayrm yaplmakszn hararetle alklanyordu. Bu atmosferde Bakunin, Kongrenin ikinci gn leden sonra, kendisine tm salonun "srekli alklarn" ve Brodaki arkadalarnn "hararetli tebriklerini" kazandran konumasn yapt.

Konuma metni bugne kalmamtr. Franszca yapt konuma, stenoya alnamayacak lde hzlyd; konumann raporu yaymlandnda, Bakunin bunu, "yalnzca hatal deil, ayn zamanda tahrif edilmi" olarak nitelendirmitir. Drt ay sonra, Kongrenin yaymlanacak tarihsel tutana iin belleinden (herhangi bir not tutmakszn yapmt konumay), konumasnn uzun bir zetini yazd. Bu basl metnin gerek konumay ne lde yanstt konusunda bir karara varmak gtr. Fakat bu metin, Bakunin'in programnn beli bir aklamasdr. Kendisini, "Rus mparatorluunun en boyun emez tebas" olarak niteleyen Bakunin, mparatorluun varln protesto ediyor ve "onun ordularnn, kendisi tarafndan balatlacak yakn gelecekteki bir savata yenilecei" konusundaki umudunu ifade ediyordu. Rusya'nn yalnzca federalizm ve sosyalizmle kurtulabileceini aklyor ve (bir zamanlar kendisinin devrimle badatrd) reaksiyonun aleti olan milliyetilii iddetle sulamaya giriiyordu. s. 345

Yalnzca stn zgrlk ilkesini bomak iin Fransa'nn, Rusya'nn ve Prusya'nn despotlar tarafndan gemi yllarda icat edilmi sahte milliyet ilkesini derhal ve tamamen terketmeliyiz. Milliyet bir ilke deildir. Bireysellik gibi meruiyeti olan bir gerekliktir. Kk ya da byk her milliyetin kendi doasna gre yaama hakkna sahip olduu inkr edilemez. Bu hak, yalnzca evrensel zgrlk ilkesinin bir sonucudur.

Barn birinci art, uluslararas adaletin, ulusal karlarn yerini almasyd. Bakunin, bu soyutlamann ardndan, imdiki favori temas olan "merkezlemi

devleti" sulamaya giriti. Bu tr devletler ortadan kalkmadan Avrupa Birleik Devletleri'ne ulaamazdnz. Kim hayal edebilirdi, bugnk Fransa'nn Baden Grand Dklyle ya da Rusya'nn MoldavoWallachia ile yanyana saf tutacan?
u andaki merkezlemi devletler var olduka evrensel bar mmkn deildir. Biz, otoriteyle ve fetihle, yukardan zor yoluyla kurulmu bu birlik rgtlenmelerinin ykmn ve dalmasn istemeliyiz, o zaman blgelerdeki komnlerin zgr federasyonu, blgelerin birlemesiyle uluslar federasyonu ve uluslarn birlemesiyle Avrupa Birleik Devletleri'nin oluturduu zgr birliklerin rgtlenmesi aadan ortaya kabilecektir.

Bakunin, her ne kadar lkesinin kurtuluunun eleri olarak federasyon ve sosyalizmden sz etmise de, pratikte tm konumasn btnyle bu ilk areye vakfetmitir. Sosyalizm, onun programnda hl ikincil bir yer igal ediyordu. Dinden korunma, bu sefer, gemie ilikin bir hatrlatmadan fazla yer tutmamt. Kongrenin ikinci gnnden sonra Garibaldinin Cenevre'den ayrlmas, havay bozan bir etki yapt. Balangtaki coku snd. Uykuda olan eletirellik, delegelerin farkl yndeki konumalaryla ban kaldrd. zellikle dinsel ve toplumsal konularda sert tartmalar cereyan etti. nc gn, konumaclarn szleri srekli kesildi. Dinin savunucularnn sosyal dzenin savunucularyla el ele vermesi, Kongrenin bundan sonraki blmn bozucu bir etki yapt. Drdnc ve sonuncu gn, srekli bir kargaalk ortamnda, btn atmal konularda karar verilmesinden dikkatle kanlmas gerektii ynndeki bir kararn oylanmasnda onay salanmas olduka g oldu. Bu karar, yllk kongresini yapacak olan Bar ve zgrlk Ligi'nin kurulmasn ve srekli bir merkez

komitenin atanmasn salad. Bunun dnda, Kongre kendini, cehalet ve nyargnn ortadan kaldrlmas, srekli ordularn ilgas, "ii ve mlksz snflarn" durumunun iyiletirilmesi lehinde belirsiz ve dindarca umutlarn ifade etmekle snrlad. Kongrenin sonunda bir ziyafet verildi. Fakat kapan toplantsnn olumsuz atmosferi bu olay da etkiledi. Baz delegeler, kadeh kaldrlrken radikal ve devrimci nitelikte temenniler ileri srlmesini protesto ederek masay terkettiler. Bizzat Bakunin, "Lig'in ve onun, dnyann birok yerine salm cumhuriyetileri gittike daha fazla birletirecek, ilkelerini gelitirecek, bylece federalizm, sosyalizm ve din kartlyla gerek demokrasinin geliini hzlandracak kongresine" kadeh kaldrd. s. 346 Son derece ksa mrl, fakat iyi niyetli bir giriim olan Bar ve zgrlk Ligi, bylesine meum bir balang yapmt. Mzmin iyimser Bakunin, durumdan gayet memnundu. Vyurubov'a, Kongrenin, umut ettiinden daha baarl olduunu yazyordu. yimserliinin neye dayandn anlamak olduka zordur. En radikal gzlemciler, bu rgtn, burjuva ve muhafazakr karakterini imdiden aa ktn dnyorlard. Fakat bu rgt henz federalizm, sosyalizm ve ateizm ilkelerini kabul etmemise de, Bakunin, gcne olan sonsuz inancyla onu dntrebileceini dnyordu. lk adm, bir yesi olarak atand merkez komitesini

dntrmekti ve bu greve byk bir haz duyarak giriti.354

Komitenin Bern'de toplant yapmasna karar verilmiti; bu yzden, Bakunin'in, Cenevre'deki "byk konukseverlik"ten daha fazla yararlanmas iin bir neden kalmamt. Prenses Obolenski ve sevgilisi, Vevey'in ho ortamnda yerlemilerdi ve dolaysyla Bakuninler de Vevey'e tandlar. Burada, sakin k ve bahar aylar, arasra Bern'e yaplan ziyaretlerle kesintiye urad, Bakunin burada kendini bir kez daha devrimci Prensesin evresi iinde buldu. s. 347 Prens Obolenski'nin mdahalesi, Prensesin cmertliini ciddi bir ekilde kstlamt. Napoli ve Ischia'daki grkemli konaklarn yerini mtevaz bir villa alm, Mroczkowski, fotoraf olarak ie balamt. evrenin bileiminde de deiiklikler meydana gelmiti. Bakunin'in ynetsel ilerine az ok dzenli bir ekilde yardmc olan Gambuzzi dnda, talyanlar evreden ayrlmlard. Ancak onlarn yeri, abucak bir grup gen Rusla doldurulmutu. Petersburg yangnndan ve Polonya ayaklanmasndan sonra Rusya'y kasp
354 Annales du Congrs de Genve (Cenevre, 1868); Guillaume, Internationale, i. 41-56; Vyrubov, Vestnik Europy (ubat 1913), s. 72. Cenevre Kongresinin daha tam bir anlatm, bu kitabn yazar tarafndan International Affairs'de (KasmAralk 1935) verilmektedir, ss. 837-44

kavuran reaksiyon, yeni bir siyasi g dalgasna yol amt. Cenevre glnn kylar, bu yeni Rus srgnler kuann gzde snak yeri olmutu. Bu gen adamlar arasnda Prenses Obolenski yeni bir devrimci hayranlar evresi bulduu gibi, Bakunin de Uluslararas Kardelik'e yeni yeler kazand. Bu genlerden birou gelecekteki birka yl iinde Bakunin'in hayatnda nemli bir rol oynayacaklard. Bunlardan en gze arpan, Toprak ve zgrlk'n kne neden olan ya da semptomlarndan biri olan ve 1863 yaznda Petersburg'dan kaan Yahudi renci Nikola Utin, iki yldr Cenevre ve Montreux'da yayordu. Bakunin, onu ilk kez 1863 sonbaharnda Londra'da grmt. Drt yl sonra onunla, gen adamn Bakunin'in fikirlerine abartl bir ekilde hayranln ifade ettii Cenevre Kongresinde yeniden karlat. Utin orada ilk nce Prensesle karlam olmaldr. Utin'den sonra nemli bir sima, Toprak ve zgrlk olayyla ilgili olarak 1862 ylnda ksa bir sre gzken Nikola Zhukovski'dir. imdi Vevey yaknlarndaki Clarens'de bir villada, kars Ada ve babasnn fikirlerini cokuyla paylaan evli kz Olga Levashov'la birlikte yaamaktayd. Zhukovski'nin kendi serveti kstlyd. Fakat Olga Levashov, Prenses Obolenski'nin cmertliinin kstlanmasnn yaratt boluu bir lde dolduracak ve evreyi besleyecek bir servete sahipti. Kukusuz bu durum, ncelikle Utin ve karsnn, ardndan Bakuninlerin Zhukovski villasna yerlemelerine yol amt. Bakunin'le daha az ili dl olan, evrenin dier yelerinden en fazla ge arpan, Toprak ve zgrlk'n bata gelen kurbanlarndan ve kahramanlarndan birinin erkek kardei olan Alexander SernoSolovyevi'di. Heyecanl ve sinirli bir tip olan

Alexander (arasra Cenevre snanda zaman geirirdi ve sonunda hayatna kendi elleriyle son verdi) grubun uzlamaz ve kavgacsyd. Bir dieri olan Mihail Elpidin, nemini, kazancn Cenevre basnndan salamasna borludur. Grubun en yeni yesi ise, kendi kendini yetitirmi gen bir Fransz iisi, kendisinden daha gen bir Fransz hami, Madam de Champseix'in himayesi altnda yaayan ve Andr Lo adyla romanlar yazan Benoit Malon'du.355 s. 348 Bu yeni birlik, niha ve sarsc darbeyi, Bakunin'in Herzen'le ilikileri yznden yedi. Herzen, 1865'de, Londra'dan Cenevre'ye tandnda, Rus gmen kolonisi iinde yeni taraftarlar ve Kolokol iin yeni okuyucular bulmay umuyordu. Bu, naife bir hesapt. Genliin zekice uyanklna sahip altmlarn radikalleri, ellilerin ypranm ve gzden dm liberalizminin nnde diz kmek niyetinde deillerdi. Herzen, Cenevre'nin gen Ruslar arasnda taraftarlar yerine, acmasz ve amansz eletirmenler buldu. Onlarn akideleri de, taktikleri de, Herzen'in hayal edemeyecei lde insafszd. Herzen'in lmllyla aka dalga geiyor, hl II. Alexander ile anlamaya almasyla, Rus anayasal demokrasisinin geleceine duygusal bir inan beslemesiyle alay ediyorlard. 1867 ilkbaharnda, Alexander Serno-Solovyevi, Herzen'in ve onun btn eserlerinin uzun ve hakaretamiz bir eletirisini yaymlad; Herzen, bu konuda, o
355 Bakunin, Euvres, i. 2; vi. 269; Herzen, ed. Lemke, xvi, 439; xx. 276; Guillaume, Internationale, i. 133; Materiali, ed. Polonsky, iii. 409.

srada talya'da bulunan Bakunin'e kzgnln belirten bir mektup yazdnda, Bakunin, onu, yeni kua ven bir havada yantlayp, Herzen'in kzgnlnn "yallk duyarllndan" kaynaklandn belirtti. imdi Bakunin, aka bu kstah gen radikallerle saf tutmutu. Herzen armad. Alayclk yoluna gitti ve hakir gren bir ekilde, "Vevey'in Kazaklarndan ve Ataman Mihail"den sz etti. Cenevre'de bir ya da iki kere Bakunin'le karlat. Fakat ciddi tartmalara girimekten kand. "Bakunin'e ilikin pek bir ey yok" diye bildiriyordu Ogarev'e, bu karlamalardan birinin ardndan, "pantolonunun son dmelerinin de sklm olmas, geriye yalnzca alkanlklarn gcnn kalm olmas ve sempatinin ekicilii dnda."356 s. 349 Bu srada Bakunin, yirmi yldan fazla bir zaman nce gen adamlar olarak tand drt kardein en genci olan Gustav Vogt'un bakanln yapt Bar ve zgrlk Ligi'nin merkez komitesinde bitmek tkenmek bilmez bir enerjiyle almaktayd. Bern'e yapt ziyaretler, hem Reichellerle (Reichel imdi bir Rus kadnla evliydi), hem de Vogtlarla kiisel ilikilerini yenilemesi iin iyi bir frsat yaratm olmaldr. Fakat, komitenin tutanaklarnda bu ziyaretlere ilikin hibir ey yoktur. Bu rgtn zel bir yaps vard. Lig, ulusal bir temelde rgtlenmiti ve komitenin seimi uluslar dzleminde oluyordu. Rus delegasyon, Bakunin ve Zhukovski'den oluuyordu, Polonyal delegeler ise Mroczkowski ve
356 Herzer, ed. Lemke, xx. 21, 182, 274; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 206.

Zagorski idi ki, bu iki delegasyon Bakunin'in liderlii altndayd ve komitenin sol kanadn oluturuyordu. svire, Fransz ve talyan delegasyonlar (Gambuzzi de talyan delegesi olmutu) Cenevre kongresinin denetimindeki salam burjuva ounluu oluturuyorlard. Kongrede hazr bulunan iki ngiliz sendikacs komitede ngiltere'yi temsil ediyorlard. Fakat uzaklk ve gerekli fonun olmamas, komitenin almalarna katlmalarn nlyordu. Almanlar geliyordu, ancak aralarndaki ayrlklar dolaysyla oylamalara pek seyrek katlabiliyorlard. Daha bandan itibaren Bakunin almalar domine etmiti. Cenevre'deki ziyafet srasnda kadeh kaldrdnda syledii gibi, Lig'in program olarak benimsemesi iin, Federalizm, Sosyalizm ve Anti-Dincilik balkl uzun bir tez ileri srd. Bu dkman komitede okundu ve Bar ve balyla baskya bile hazrland. Fakat Bakunin nc blme geldiinde kalemi bir yana brakt. Dinin sulanmasn dier iki "izm"le birlikte ele alaca srada bu greve yan izdi, alma, karakteristik bir biimde, bitmeden ve baslmadan kald. Bakunin, komitedeki arkadalarnn ounluunu da ikna edemedi. Aslnda komiteyi, dini reddetmeye ve ahlkn "insanda var olan adalet fikri temelinde ele alnmas gerektii"ni aklamaya ikna etmiti. Fakat Lig'in hedefleri arasnda olmas gereken "ii snfnn ekonomik durumunun radikal bir dnm" nerisi, Bakunin'in "entrikalarndan" fena halde ikayeti olan Gustav Vogt'un bakanlk oyuyla kabul edilmemiti. neri, ok daha kolay savunulabilecek olan "demokratik ve cumhuriyeti'" sfatlarnn yannda bir eklenti haline getirilmiti. En ylmaz iyimser

zgrlk Ligine M, Bakunin tarafndan Sunulmu nerinin Gerekesi, Cenevre

bile, Lig'in bu kkl burjuva nyargs karsnda umutsuzlua kaplrd.357 s. 350 Geri Bakunin srarlyd; abalar, gcne olan gvenini dorulayacak bir dzeye karak taland. Komitenin bir toplants, Bern'de, 31 Mays ve 1 Haziran 1868 tarihlerinde yapld, toplantnn gndemi, o yln Eyll aynda yaplacak yllk kongreyi dzenlemekti. Bir nceki toplantdan beri cephede nemli bir deiiklik meydana gelmiti. imdi komitenin ounluu, mkemmel bir uysallkla Bakunin'in liderliini izliyordu ve Cenevre Kongresinin ya da bizzat bu komitenin geen sonbaharda onaylayacandan ok daha radikal bir program benimsemiti. Bu program, Bakunin'in yazlarnn ak etkisini tayordu, aadaki paragraflar bunu gstermektedir:
Lig, toplumsal sorunlarn temel zelliinin birbirinden kesinlikle ayrlmamas gerektiinin farkndadr: din sorunu, politik sorun ve ekonomik sorun. Bu yzden Lig unu ileri srer ki 1.Bireysel vicdan sorunu olmas gereken din, politik kurumlardan ve kamusal eitim alanndan srlp atlmal ve bylece kiliseler toplumun zgr gelimesinin nnde engel olmaktan karlmaldrlar; 2. Avrupa Birleik Devletleri, halk kurumlarnn federasyon yoluyla birlemesi ve kiilik haklarnn eitlii, komnlerin ve blgelerin kendi karlar temelinde zerklii temel ilkeleri kabul edilerek

357 Bakunin, Euvres, i. -205; Steklov, M.A.Bakunin, ii. 386-91; Herzen, ed. Lemeke, xx. 128.

rgtlenmenin rgtlenemez;

dnda

baka

bir

yolla

3. Eer ii snfnn kurtuluunun ve proletaryann ortadan kaldrlmasnn temel koulu olan, zenginlik ve emek, bo zaman ve eitim arasndaki blnmeleri eitlemek istiyorsak imdiki ekonomik sistemin radikal bir deiiklie ihtiyac vardr.

Bakunin, din, politika ve toplum konusundaki bu doktrinin onaylanmasndan hakl olarak holanmt. "En sonunda," diye yazyordu byk bir zafer havasnda Ogarev'e, 14 Haziran 1868 tarihli mektubunda, "onu kabul ettirdik!"358 s. 351 Programdaki son ve en ekimeli bu paragraf, yeni ve nemli bir etkilenmeye tanklk etmektedir. Her ne kadar Bakunin, yaklak drt yl nce Londra'da Marx'a Enternasyonal davasna yardm edeceine sz vermise de bunu oktan unutmu ya da bir kenara atmt. Cenevre Kongresinin al oturumunda Enternasyonal'in duyurusunu okuduu ve Enternasyonal adna Dupont tarafndan yaplan ateli konumay dinledii zaman Bakunin'in bu konudaki ilgisinde bir canlanma olmamt. Eer tutanaklar tam ise, Kongredeki kendi konumasnda da Enternasyonal'den ve onun faaliyetlerinden en ufak bir ekilde sz etmemiti. Ayrca, Kongre srasnda, Marx'tan, Kapital'in yeni baslan birinci cildini tantan bir sunu aldnda da en ufak bir ekilde etkilenmemi ya da dier sorunlarla ok daha fazla ilgilenmitir, nitekim, Marx'a teekkr etmeyi ya da
358 Guillaume, Internationale, i. 71; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 217.

yazmay da unutmutur. Fakat o k ya da ilkbaharda Herzen'in demokratik liberalizmine kalan son umutlarn bir yana brakrken, devrimci umutlar gittike daha fazla ii kitlelerinin huzursuzluunu merkez almaya balad, dncesi dier baka eylerden daha ok devrimci bir amala ii kitlelerini rgtlemeye alan bu uluslararas Birlie yneldi. 1868 Mart'nda Cenevre'de bir inaat iileri grevi oldu ve tarihte ilk kez grevciler Enternasyonal'den destek aldlar. Bu rgtn dikkat ekmeye balad akt. Bakunin'in evresindeki Elpidin ve belki dierleri de harekete getiler ve rgte katldlar. Bakunin, Enternasyonal'in yazl metinlerine bir kere daha gz att, Bar ve zgrlk Liginin merkez komitesi iin duyuruyu kaleme alrken, "ii snfnn zgrlemesi ve proletaryann tasfiyesi" grn, ak bir ekilde, Marx'n "ii snfnn kurtuluu" ve "tm snf egemenliinin ilgas" formlasyonu ile aklad. Bakunin bylece mantik ve tayin edici bir adm atmt. 1868 Haziran ya da Temmuz'unda, Elpidin'in kefil olmasyla, Enternasyonal'in Cenevre blmnn bir yesi olarak rgte kaydoldu.359 s.352 Eer Bakunin gelecekteki devrimci davann Enternasyonal'de yattna inanm olsayd, onun iin en dorudan yol, Bar ve zgrlk Ligini brakmak olacakt. Fakat sorun ona byle gzkmemiti. Enternasyonal'in birok yesi Cenevre Kongresi'nde hazr bulunmutu; imdi, onun
359 Materiali, ed. Polonsky, iii. 305; Steklov, M. A. Bakunin, ii. 395-6.

ikna etmesiyle, Bar ve zgrlk Ligi Enternasyonal'le uyum halinde bir program benimsemi grnyordu, bu durumda her iki rgte de ayn zamanda ye olmakta herhangi bir uyumazlk grmesi iin ok az neden vard. Ayrca Bakunin'in durmadan alan beynini imdi yeni bir tutku megul ediyordu - bir yandan Enternasyonal'in gelecekteki kaderiyle samimi olarak ilgilenmekten doan bir tutkuydu bu ama, ksmen kiisel tutkusu da sz konusuydu. Eer imdi kendini btnyle Enternasyonal'in hizmetine adarsa, sradan bir ye olmann alakgnlllyle karakterini ya da nn uyumlu hale getirmesi olduka zor grnyordu. Enternasyonal'e girmesi, dramatik ve nemli bir olay olmalyd. Kendisinin nayak olaca, ba ynlendiricisi olduu Lig'le Enternasyonal arasnda bir ittifak salamak, bylece Marx'la eit bir konumda olmak, Enternasyonal'in ruhunu ynlendirmek gibi cesur planlar peindeydi. Bylece Lig, Enternasyonal'deki kiiliine ve hak ettii yere uygun bir konum edinmesi iin bir srama tahtas grevi grecekti. Her zamanki tez canllyla faaliyete geti. Komite Austos'ta yeniden toplandnda, komiteyi, Kongreye Bar ve zgrlk Ligiyle Enternasyonal arasnda yakn ittifak neren ve Enternasyonal'e ball bildiren nemli bir duyuruyla son bulan bir ar yollamaya ve bunu onaylamaya ikna etti.
Yararl ve aktif bir g olduu iin Lig'imiz, Avrupa ve Amerika'daki Enternasyonal i Birlii tarafndan zaferle gelitirilen ve yaylan byk sosyo-ekonomik kar ve ilkelerin tam bir politik ifadesi olmak zorundadr.

s. 353

Mantk olarak, Enternasyonal'in neden kendi kar ve ilkelerinin "saf bir ekilde politik olarak ifade" edilmesine hizmet etmediini ve neden byle bir ama iin baka bir rgtn gerekli olduunu sormak gerekir; gerekten de Bakunin'in an eref kazanmasnn tesinde baka bir neden yoktu. Komite, bakan araclyla, Eyll banda Brksel'de toplanan Enternasyonal'in Kongresini selmlad ve Enternasyonal'in yelerini, Lig'in yaknda yaplacak kongresine katlmaya ard. Bakunin, 1848 devriminin Alman savalarndan, Enternasyonal'in Cenevre ubesinin yesi ve Marx'n arkada olan, Brksel kongresine katlan Becker'i bizzat ziyaret etti. Belikal De Paepe'ye Brksel Kongresinde okunmak zere bir mektup yazarak Brksel'e ahsen gelemedii iin zntlerini ifade etti. Kongrenin sekreterliine, "Rus sosyal demokrasisinin program" olarak aklad kendi grlerini ortaya koyan bir belge bile yollad. Dn olmayan bir yola girdiinin kendisi de farkndayd ve gelimeleri beklemeye balad.360 Gelimeler Bakunin'in umduu ya da ngrd gibi olmad. Aslnda ok aba gstermiti, ama bunlarn akllca olduu sylenemezdi. Kendi olanaklarna fazla bel balamt; ar srarn ve ar kendine gvenin oluturduu bu tuhaf karm, kazanmay umduu birok kiiyi uzaklatrmt. Enternasyonal, bu bir yl iinde gittike bymt. Bar ve zgrlk Ligini pervaszca "Cenevre gevezesi" diye ereflendiren Marx'n fikri ilerleme kaydetmiti. Eyll banda Brksel'de toplanan Enternasyonal
360 Guillaume, Internationale, i. 71-2.

Kongresi, Bern'e resm delegasyon gnderme arsn reddetti, muhalif oya kar (De Paepe de bunlarn arasndayd) aadaki kesin ve sert karar kabul etti:
Enternasyonal delegasyonu, Bar ve zgrlk Ligiyle Enternasyonal'in grleri arasnda bir ortaklk olmadn dnmektedir; delegasyon, bu topluluu Enternasyonal'e katlmaya361 ve yelerini, Enternasyonal'in ubelerine yelik iin bavurmaya armaktadr.

s. 354 Bu, Bakunin iin ar bir darbeydi. Daima kendine gvenen, daima bakalarnn zerinde llemeyecek bir etkiye sahip olan Bakunin, Lig'i bylesi ezici bir azarlanmaya maruz brakmt; imdi iradelerine ramen bylesi felaket bir yola srkledii arkadalarnn azarlarn dinlemekle yz yzeydi. Brksel Kongresinin sert karl gerekten de yant verilebilecek gibi deildi. O zamana kadar Lig'in hedeflerini Enternasyonal'in hedefleriyle uyum haline getirmeye alan Bakunin, Enternasyonal'in bu kararyla Lig'in gereksiz bir rgt haline gelmesine yol amt. Zayf bir adamn kiniyle Bakunin'e mektup yazan Gustav Vogt, son derece alayc bir havada, "onun Enternasyonal'daki dostlarna" atfta bulunmakta ve bundan sonraki nerisinin ne olduunu sormaktadr. Bakunin, uzun bir savunmadan sonra, olay, "benim tahmin ettiim kadar senin de tahmin edecein merkezdeki bilinen kliin" yol at aksiliklere yormakta (geri Marx aslnda Brksel'de yoktu) ve Bern Kongresinde, "bu kstaha karara merkez komitesi adna"
361 Basnda kan orijinal taslakta, daha hain bir ifade kullanlarak, "kendisini datmaya" denmektedir.

yant vereceini aka belirtmektedir. Net bir eyler planlamas gerekiyordu; yalnzca Ligi Enternasyonal'in yldzna balama plan fiyaskoyla son bulduu iin deil, ayn zamanda, devrimci hareketteki prestiji tehlikede olduu iin de.362

Bar ve zgrlk Ligi'nin ikinci Kongresi, 21 Eyll 1868'de, svire'nin bakentinde, kararlatrld gibi topland. Bu kongre, popler bir hitabet turnuvas olarak, nceliyle rekabet edecek durumda deildi. Yalnzca 100 delege hazr bulundu. Fakat Cenevre delegasyonlarnn tersine, buraya gelen delegeler kendi fikirlerine sahiptiler ve gzel szlere kanacak gibi grnmyorlard. Kongre alnca, Lig'in salam burjuva karakteri bir kere daha aka grld. Israr ve yoldan saptran enerjisiyle Bakunin komiteyi peinden srklemi ve hemen hemen komitenin iradesine ramen "imdiki ekonomik sistem"de "radikal bir deiikliin" deklare edilmesini salamt. Fakat komite zerindeki nfuzu, Kongrenin tabann da iine alacak kadar yaygn deildi. Bar ve zgrlk Ligi'nin devrimci potansiyeli hakknda artk onun da herhangi bir ilzyonu yoktu. Buraya, Enternasyonal'in "kstahlnn" sulanmasn salamak iin gelmiti. Lig'de, byle bir meydan okumay salamak iin bulunuyordu. s. 355

362 Guillaume, Internationale, i. 67, 72-4.

Kongre'nin nc gn, sosyal sorun zerine alternatif zm nerileri ileri srldnde kriz patlak verdi. Bakunin'in teklifi yleydi:
Kendini son derece yakc bir sorun olarak gndeme getiren snflarn ve bireylerin toplumsal ve ekonomik eitlii sorunu zerine dnen Kongre, bu eitliin, adalet, zgrlk ve bar olmakszn elde edilemeyeceini aklar. Sonu olarak, Kongre, bu sorunun zmnn pratik yntemlerini incelemeyi gndemine alr.

Dikkatle seilmi bu szler hemen hemen akademikti; orada hazr bulunan Vyrubov, bu kararn, eer Bakunin neriyi destekleyen iki beli konuma yapmasayd kabul edilebileceini dnmektedir. Bu konumalar, burjuvalarn, neri metninin onlar yattrmak zere byle lml yazld trnden korkularn ve nyarglarn arttrd. Bakunin ilk kez, kamuoyu nnde, proletarya davasn ve Enternasyonal'in ilkelerini kabul ettiini aklyordu.
Kukusuz bizler, ne yazk ki, kendimizin burjuva sosyalistlerinden baka bir ey olmadmz ortaya koymu oluyoruz; eer biz karlarmz ya da nyarglarmz nedeniyle, u srada kendisini emein sermayeye kar mcadelesi olarak ifade eden adaletin ilkelerini geni grllkle ve samimiyetle anlamakta yetersiz kalrsak, bunun kanlmaz sonular olacaktr, teorik ve pratik yansmalar olacaktr; eer biz hilekr tccarlar gibi, iilere bu adaletin yalnzca baz blmlerini sunarsak, o zaman onlar bizimle herhangi bir ey yapmay ve bizim mallarmz reddeceklerdir. O zaman bizi reddetmekle bin kere hakl olacaklardr. O zaman bar ordumuzda tek bir asker bulamayacaz ve tm almalarmz, istediimiz g ve destekten yoksun kalacaktr.

Bir mahkeme savunmas havasnda meydan okuyan Bakunin, dinleyicilerini, eer ii snfnn davasn kucaklamaya

hazr deillerse, o zaman "bizim de, Bar ve zgrlk Kongresinin, onlarn ihtiyalarndan ve yasal taleplerinden honut olmadn syleme hakkmz tanmaya" davet etti. Bu ikinci konuma, eletirilere yant verme niyeti tad gibi, Bakunin'in Marx'la daha sonradan giriecei tartmann nemli iaretlerini de iermektedir. Bakunin, Enternasyonal'le birlik halinde olduunu aka duyurduu o anda, ayn zamanda (kukusuz, farknda olmadan) kendisiyle Enternasyonal'in en gl lideri arasndaki temel farkllklar da iln etmi oluyordu. Bir komnist olmakla sulanmt. Hayr, o bir komnist deil, bir kolektivistti. s. 356
Ortaklamaclktan nefret ederim, nk o, zgrl reddeder ve nk bence insanlk zgrlksz dnlemez. Bir komnist deilim, nk komnizm, kendini, toplumun tm glerini devlet yararna yutmaya konsantre eder, nk o, kanlmaz olarak mlkiyeti devletin elinde toplama yoluna gider, oysa ben, devleti ilga etmek, bata gelen bu otoriteyi ve imdiye kadar insanl uygarlatrmak ve dzene sokmak bahanesiyle onu yalnzca kleletiren, ezen, smren ve yozlatran koruyucu devlet ilkesini niha olarak ortadan kaldrmak istiyorum. Ben, toplumun ve kolektifin ya da toplumsal mlkiyetin, herhangi bir otorite eliyle yukardan aa deil, zgr topluluklarca aadan yukarya rgtlenmesini grmek istiyorum. Devletin ilgasn isterken, ayn zamanda, bir devlet kurumundan baka bir ey olmayan, devlet ilkesinin dorudan sonucu olan kiisel mirasa dayanan mlkiyetin ilgasn da arzuluyorum. te bunun iin baylar, ben bir komnist deil, bir kolektivistim.

Bakunin'le Marx arasndaki farkllklarn kolektivizm ve komnizm szckleriyle zetlenmesinin uygun ve

yerinde olup olmad tartmaya ak bir konudur. Fakat szck olarak belirtilmese de, bu kez Bakunin, bundan sonraki yllarda kendini adayaca ve yayaca anarizmin ilkelerini kamuoyu nnde ilk kez telaffuz etmi oluyordu. Bu konumadan sonra, Kongre, Bakunin'in nerisi konusunda ikiye blnd. Bu nerge, Rus ve Polonya delegasyonlar, talyan delegelerinin ounluu ve Amerika Birleik Devletleri delegasyonundan baz kiilerce desteklendi. Fransz, Alman, Byk Britanya, svire, sve ve Meksika delegelerinin oluturduu ounluk ise nergeye kar kt. Bu ezici yenilgi, Bar ve zgrlk Ligi'nin nergecisi iin herhangi bir yeni ve etkili katlm imknsz hale getirmiti. Bakunin derhal ayrlacakt kongreden. Fakat arkadalar onu, Kongrenin sonuna kadar kalmaya, hatta biri din, dieri milliyetilik zerine iki yeni konuma daha yapmaya raz ettiler. Birinci konuma her zamanki izgideydi. Bu konuma, sadece, insanln dinsel hayaletlerden kurtulmas iin tek bana "entellektel propaganda"nn yeterli olmadn, "sosyal devrimin" de zorunlu olduunu belirtmesi asndan sz edilmeye deerdir. Milliyetilik zerine konuma daha nemliydi ve aslnda Bakunin'in bu Kongre'deki en uzun konumasyd. Konumasn, Polonyallar adna bir konuma yapan ve "Rus sosyal demokratlarna kardee el uzatan" Polonyal Mroczkowski'nin hemen ardndan yapmt. Bakunin, uzanan bu eli yakalad. Bu ann cokusu, Bakunin'in Rusya'da krk ya da elli bin devrimcinin bulunduu ve halkn ar emperyalizmine dman olduunu aklad Stokholm ziyafetindeki cokuyu hatrlatyordu. Finlandiya, Baltk lkeleri, Polonya ve Ukrayna adna onlarn bamszlklarn tand, Byk Rusya'nn

bile bir gn "zorla merkezlemeyi" brakacana ve kendisini "zgr federasyon" temelinde rgtleyeceine olan inancn ifade etti. Alman delegasyonunun, Polonya blgesi Schleswig'i talep eden tutumunu ayn net terimlerle reddederek kar kt ve Trieste ehrinin "talyan'dan ok Slav ve Alman'dan ok talyan" olduunu ileri srd. Bu zekice bir hamleydi; ne kadar ileri olurlarsa olsunlar Alman sosyalistleri iin kaderini tayin hakkna ara sra olumlu bakmak, rk sorununu Alman ynetimi altnda ele almaktan teye gemezdi. Fakat ulusal sorun artk Bakunin'i daha fazla engelleyemezdi. Konumasnn sonunda, devletin bastrlmas fikrine btn gcyle bir geri dn yapt: s. 357

u andaki Kongrede yaplmakta olduu gibi bir yandan uluslararas adalet, zgrlk ve bar iin arzumuzu, bir yandan da Devleti koruma isteimizi ifade etmek, korkun bir tenakuz ve sama bir naiflik olacaktr. Devletler kendi doalarn deitiremezler, nk onlarn doas Devlet olmaktr ve eer doalarn deitirecek olurlarsa, varlklarna da son vermi olurlar. Bu yzden iyi, adil ve ahlk bir devlet yoktur. Btn devletler doalar gerei ktdrler, yani var olma koullarnn gerei olarak insan adaletin, zgrln ve ahlkn kesinlikle karsndadrlar. Bu balamda, ne derseniz deyin, kaba Rus arl ile Avrupa'nn en uygarlam devleti arasnda byk bir farkllk yoktur. arc mparatorluk, dier devletlerin ikiyzllk maskesiyle yaptklarn aka yapar; o, tm Avrupa devlet adamlarnn ve grevlilerinin gizlice besledikleri ideali, insanla kar despotik ve kibirli tavrla aka temsil eder. Tm Avrupa devletleri, kamuoyu tarafndan engelleninceye, zellikle Devleti ykma tohumunu tayan ii snfnn yeni fakat gl dayanmas ortaya kana kadar bunu yapmlardr. Yalnzca

zayf bir devlet erdemli bir devlet olabilir, o bile dnce ve amalarnda gnahkrdr. Sonuca geliyorum: Kim ki zgrl, adaleti ve bar kurmak ister, kim ki, halk kitlelerinin tam kurtuluunu ve insanln zaferini ister, o, bizimle birlikte tm devletlerin yklmasn ve onlarn ykntlar zerinde tm lkelerin zgr retici birlikleri dnya federasyonunun kurulmasn arzu etmelidir.

s.358 Bylece Bakunin, on iki ay boyunca kartrc bir rol oynad Bar ve zgrlk Ligi'ne veda etmi oluyordu. Kongrenin sonu oturumunda, Kongre'yi Terkeden yelerin Kolektif Protestosu balkl bir dkman datt. Bu belgenin altnda, kendisininki de dahil on be imza vard ve u satrlar okunuyordu:
Madem ki, Bar ve zgrlk Liginin Kongresindeki yelerin ounluu ateli bir ekilde ve net olarak snflarn ve bireylerin eitliine kar kmlardr ve madem ki, herhangi bir program ya da eylem bu ilkenin gereklemesini hedeflememektedir, bu, sosyal demokratlar tarafndan kabul edilemez, yani Bar ve zgrlk'n samimi ve tutarl dostlarnn, bu metnin altnda imzas bulunanlarn grevi Lig'i terketmektir.

mzaclar arasnda, Zhukovski, Mroczkowski, Zagorski, Gambuzzi ve Bakunin'in dier talyan arkadalar, nl Fransz sosyalistleri Elise Reclus ve Aristide Rey ve Bakunin'le ilk kez Kongre'de karlaan Albert Richard adl Lyonlu bir ii bulunuyordu. lerinde Utin'in de bulunduu dier ya da drd, belgeyi orada

imzalamamalarna ramen, kendileri de metne katlmlardr.

sonradan

Bir zamanlarn burjuva duygusal trden kart fikirleri ve eilimleri ounluk tarafndan benimsenmiti (diye yazyordu Bakunin daha sonradan) ve bir zamanlarn Lig'i, bunun sonucu olarak, glnecek bir hzla bu tarafa ynelmi ve bu rgtn iinde ciddi ve samimi bir devrimci eilime yer kalmamt. Bu ara ypranmt, kullansz hale gelmiti, dolaysyla frlatlp bir kenara atlmas gerekiyordu; geriye sadece bir dierini aramak kalyordu. Bu da Enternasyonal i Birlii'nden bakas deildi.

Bundan Bakunin'in olacakt.363

sonraki drt yl boyunca platformu Enternasyonal

s.359

26. Blm ttifak'n Douu

363 Guillaume, Internationale, i. 74-6, 78; Bakunin, (Euvres, v. 106-15; vi. 272; Richard, Revue de Paris (1 Eyll 1896), s. 119; Steklov, M.A. Bakunin, ii. 403-16; Elise Reclus, Correspondance, i. 279-88.

Bakunin, Bar ve zgrlk Ligi'nden ayrldnda, Enternasyonal'e ye olmasnn zerinden iki ay gemiti. Lig'in krssnden Enternasyonal'e balln iln etti; sradan bir gzlemci, onun btn huzursuz enerjisini artk sonunda koulsuz olarak ve saknmaszca bu rgtn tasarrufuna vereceini dnebilirdi. Fakat onda bu basit yolu izleyecek gz yoktu. Hi de yeni bir yenin alakgnll ve gze arpmayan tavryla Enternasyonal'in saflarnda yer almak niyetinde deildi. Adamlarnn banda bir general gibi yrye gemekte gecikmeyecekti. Madem Bar ve zgrlk Ligi bir ordu haline gelip onu desteklemeyi reddederek umutlarn boa karmt, o da kendi ordusunu kurard. Bern Kongresinde Lig'den ayrldn duyuran belgeyi datt gn evresindeki inanl takipileriyle bir toplant yapt ve Enternasyonal Sosyal Demokrat ttifak' kurdu. ttifak'n kuruluu, Marx ve Bakunin arasndaki, drt yl sonra Marx'n Pirs zaferiyle ve Lahey'de Enternasyonal'n dalmasyla sonulanacak uzun sreli mcadelenin balang adm oldu. Fakat bu nemli adm srasnda Bakunin dmanca deil, himayeci bir ruh hali iindeydi. Enternasyonal'i sakatlamak gibi bir istekten uzakt, sadece onu kanad altna almak istiyordu. ttifak, "Enternasyonal'in prensiplerine ve davaya en byk itenlikle adanm yeler"i saflarna almt (sylemek gereksizdir ki, bunlar Bakunin ve destekileriydi); ttifak'n hedefi "propagandaclar, havariler ve nihayet rgtler eitmek"ti. Ksacas, ttifak, ii hareketinin aristokrasisini ya da general kadrosunu salayacakt.364

364 Bakunin, Euvres, vi. 246.

s. 360 Bu anlayn mantk sonucu, ttifak'n gizli bir rgt olmasyd. Bakunin'in, sonradan naklettii gibi, arkadalarna, "onlarla, gizli bir topluluk olarak byyen sosyal devrimci ttifak arasnda yakn balantlar srerken, Enternasyonal'e toplu olarak katlmay" nermiti. Geri Franszlar ve talyanlar, Bakunin'in gizlilik tutkusunu paylamam ve ttifak'n gizli deil, ak bir topluluk olarak yaplanmasna karar verilmiti. Aceleyle kaleme alnan yeni topluluun program, Bakunin'in Bern Kongresi'nde iln ettii fikirleri yanstyordu. Bu program, "miras hakknn ilga edilmesiyle balayp, her iki cinsten bireylerin ve snflarn politik, ekonomik ve sosyal eitliini talep ediyor" ve "politik otoriter devletleri" "kendi lkelerinde fonksiyonlarn gittike basitletirip sadece kamusal hizmetlerin ynetilmesiyle kstlamaya" aryordu. Dier paragraflarda, ateist ttifak'n herkes iin eit eitim talebi aklanyor ve "szde patriyotizm ve uluslar arasndaki rekabet" reddediliyordu.365 Vevey'de sakin ve izole bir hayat srdren Bakunin, politik hayatn merkezlerinden uzaktayd, peydahlad dier rgtler gibi ttifak da hibir zaman kt zerinde kalmaktan teye gidemeyebilirdi. Fakat, ttifak'n douundan on be gn sonra, onunla tamamen balantsz koullar ttifak'n kaderini belirledi. nceki yaz, Olga Levashov, kocasnn servetinden 1000 rubleyi, Bakunin ve kendi kaynbiraderi Zhukovski tarafndan karlacak Rusa
365 Guillaume, Internationale, i. 79, 132-3.

aylk bir dergiye yatrmaya ikna olmutu. Derginin ad, Halkn Davas'yd, bu bal Bakunin'in nerdii hemen hemen kesindi, nk Bakunin'in Londra'da, 1862 ylnda yaymlad bror de ayn ad tayordu; bundan dolay, Bakunin'in, giriimin itici gc olduu tahmin edilebilir. Derginin Eyll 1868 tarihli birinci says, Zhukovski ve Bakunin tarafndan yazlm, Bakunin'in fikirlerinin aklanmasna tahsis edilmiti. Fakat kendisi Bern'de deilken ya da Kongre sorunlaryla megulken, Bakunin'in pozisyonu birdenbire sarsld. Nikola Utin, yakkl bir genti ve fazla vicdanl birisi deildi. Bakunin, onun kadnlar kolayca bylemekteki baarsn ac bir ekilde yle anlatmaktadr: s. 361
Bu ufak tefek Yahudinin (diye yazyordu 1871'de), kadnlar nezdinde byk bir cazibesi vard. Kadnlar, lambaya ya da ekere en sinekler gibi ona yapyor, o da tavuklarnn ortasnda iinen bir horoz gibi kabarp duruyordu.

Utin ksa srede, abuk etkilenen Olga'nn zerinde nemli bir g kazand, ilk says ktktan sonra, Halkn Davas'nn editrln ve derginin kontroln kendisine vermesi iin onu ikna etti. Bakunin'in Bern'den dndkten sonra tek baars, derginin ikinci saysnda, okuyuculara, dergiye bundan byle katkda bulunmayacan duyuran bir mektup yaymlamas oldu. Birka yl sonra Utin, derginin kontrolndeki bu deiiklii, Bakunin'in onaylanmayan "anariste fikirleri"ne balayacakt. Fakat bu varsaym dorulayacak ok az veri vardr. Bakunin bu atmay, "badamas mmkn olmayan

farkllk - ancak fikirlerde deil, nk Utin, sylemek gerekir ki, hibir fikre sahip deildi... fakat duyguda, mizata ve hedeflerde tam bir uyumsuzluk sz konusuydu" diye izah etmitir. Bu tam anlamyla kiisel kan davas, Bakunin'in sonradan Utin'in gl ve intikamc husumetinin arln hissetmesine yol amtr. Bu kopuun acil sonucu, daha nce Prenses Obolenski'nin olduu gibi, imdi de Olga Levashov'un yardmlaryla yaayan Bakunin'in kendisini destekleyen yardmlardan yoksun kalmas olmu ve bylece Vevey'de kalmasna yol aan tek neden de ortadan kalkmtr. Yeni ttifak rgt iin daha byk bir merkez kesinlikle daha uygundu; nitekim 1868 Ekim'inde Bakunin ve Antonia, bir kere daha Cenevre'ye yerletiler.366 ttifak'n kararghnn Enternasyonal'in byk ve yeni serpilen eitli blmlerini ieren bir ehre tanmas, yeni topluluun karakterini radikal bir ekilde etkiledi ve bu daha byk rgtle, ttifak'n ilikileri nazik sorununu net bir ekilde gndeme getirdi. Bern Kongresinden ekilen on be kii iinde yalnzca biri Bakunin'in peinden Cenevre'ye geldi - Pole Zagorski; Pole, o zaman da, daha sonra da nemsiz biri olarak kald. Cenevre'ye varnca Bakunin, kendisi sorumlu olmak zere, Enternasyonal'in Cenevre ubesinin be yesini kooptasyon yoluyla alp ttifak'n Merkez Bro'sunu tamamlad, bunlardan en nemlileri, Marx'n hl sayg gstermeye devam ettii birka devrimciden biri olan Alman Becker, Bar ve zgrlk Ligini "ihtiyatszca" sulayan nergeye kar oy veren Brksel Kongresindeki delegeden biri olarak Bakunin'in tevecchne mazhar olan Fransz Charles Perron'du. Merkez Bro, ttifak'
366 Bakunin, Euvres, vi. 271-3.

yneten kadroyu bir araya getirmiti. Ama taban da gerekliydi. 27 Ekim 1868'de, bir Cenevre kahvesinde, ttifak'n yerel ubesini oluturmak zere bir ak toplant dzenlendi. "Her iki cinsiyetten" seksen be ye kaydedildi bu toplantda. Sonradan resm yelerin saysnn yzn zerinde olduu iddia edildi. O srada Cenevre'de bulunan Herzen, "Bakunin, aceleyle ieri dald, kfretti, bard ve bir ksm iiyi rgtledi" diye yazyor. Fakat Herzen, kesin bir ekilde uzak durdu; ye olarak kaydolanlardan bir ksmndan daha sonra bir ses duyulmad, dierleri de dman kampta boy gsterdiler. Bakunin'in btn abalarna ramen, ttifak'n Cenevre grubu, kendisinden ve az saydaki yakn arkadandan baka kimseyi alamad 367 iine. s. 362 uras aklda tutulmaldr ki, bu rgtlerin belirsiz ve gerek d karakteri Bakunin'in yaratmyd ve ye kaydetmeleri, onun artc lde raslantsal yntemleriyle olmaktayd. Uluslararas Kardelik konusu anlatlrken sz konusu edilen bu yntemler, ttifak'n ilk gnlerinde bir kere daha gndeme gelmitir.
Her gn (diye yazyordu Bakunin, Zhukovski'ye o sralar) yeni ve mkemmel arkadalarla tanyorum. Her biriyle bir bardak arap ierken bireysel arkadalklar kuruyor ve ii balyorum. Demirci ustalar arasnda imdiden pek ok dostum var... u anda onlar da duvarclar arasnda almaya balam bulunuyorlar.

Zhukovski, btn gece, genellikle Bakunin'in monologlar biiminde sren bu

367 Guillaume, Internationale, i. 92-3; Bakunin, Euvres, vi. 182, Herzen, ed. Lemke, xxi. 146.

sohbetleri nemle kayda gemitir; onun anlattklarna sessizce onay verdikten sonra kafasnda beliren sorular kaydetmi, fakat ttifak iinde herhangi bir protestoda bulunmam, bir dinleyici olarak kalmtr. te yandan, uras aktr ki, ttifak, Uluslararas Kardelik'ten gayet farkl bir kurulutur, ttifak, Uluslararas i Birlii'nin bir eit i evresi olarak Bakunin'in beyninde tedricen gelimi bir tasarmdr ki, Uluslararas Kardelik de, ttifak'n i evresi olarak biimlenmitir, Uluslararas Kardelik'in merkezinde ise, btn devrimci hareketi tamamen kontrol altnda tutacak, kendisinden ve birka yakn arkadandan oluan daha da sekin bir ynetici kesim yer almaktadr. s. 363 Ksa bir sre iin Bakunin'in tam gvenini kazanm olan Perron, bu konuda Bakunin'le yaplm bir sohbete ilikin olaanst bir tutanak brakmtr. 1868 Sonbaharnda Perron, onu ok az tanyan Bakunin tarafndan kendisini ziyaret etmesi iin davet edildi. Bakunin, ona, Enternasyonal'in, kendi iinde mkemmel bir kurulu olduu konusunda teminat verdi, fakat Perron ttifak'a katlrsa orada daha iyi bir eyler bulabilecekti. Perron kabul etti. Bundan sonra Bakunin, ttifak iinde bile bazlarnn gerek devrimciler olmadn, onun faaliyetlerine ayak ba olduklarn ve bu yzden ttifak'n geri plannda bir "Uluslararas Kardelik"in bulunmasnn iyi olacan syledi. Perron yine kabul etti. Birka gn sonra bulutuklarnda Bakunin ona, "Uluslararas Kardelik"in ok geni bir rgtlenme olduunu ve bunun arka plannda,

kendisinden, Perron'dan ve bir bakasndan oluan bir Ynetim ya da Bro olmas gerektiinden sz etti. Perron gld ve bir kere daha kabul etti. Sohbet sona erdi ve Perron bir daha asla bu esrarengiz rgtlerden sz edildiini duymad. Bylesi tasarlar, farzolunan somut biime brnmedi, brnemedi. Bunlar, Bakunin'in sonusuz, ete kemie brnmemi dleriydi. Fakat bunlar, onun dncelerinde ve sohbetlerinde deimez bir arlk olutururlard, hatta son olarak Perron rneinde grld gibi, kukulu kiilerle olduu gibi, devrimci gven kazanm olanlarla sohbetlerde de byleydi bu.368 ttifak'n kurucularnn her lkede bir Ulusal Bro'yla birlikte Avrupa'nn btn blgelerinde gruplar oluturmalar tasarlanmt. Bu projenin gereklemesi de ayn ekilde mulak ve yarm yamalak oldu. Lyon'da ve Marseille'da seksiyonlar kuruldu, birincisinin itici gc Albert Richard, ikincisinin ise, bir Korsikal olan Bastelica'yd. Bir Paris seksiyonundan da sz edilmektedir; fakat bunun varln kantlayacak hibir belge yoktur elimizde. talyan Gambuzzi, Napoli'de son derece aktif bir ube kurmutur; 1868 Kasm'nda, Bakunin'in dier talyan arkadalarndan Fanelli, spanya'ya gidip, Kralie sabella'nn tahttan indiriliinin yaratt devrimci heyecan ortamndan yararlanarak Barcelona ve Madrid'de ubeler kurmutur. talya ve spanya'da Enternasyonal hibir zaman kk salamamtr. Bu alanlarda ttifak, nc olma iddiasnda hakldr.369

368 Steklov, M.A. Bakunin ii. 420-21, 426. 369 Bakunin, (Euvres, vi. 180; Richard, Reuve de Paris (Eyll 1896), s. 122.

s. 364 Fakat ttifak, bamsz bir rgt olarak var olma umudunu gerekletirmedi, gerekletiremedi. Onun amac ve varlk nedeni, Bakunin'e daha ok an eref kazandrmak iin Enternasyonal'e katlmak ve bu daha byk rgtn aristokrasisini ve general kadrosunu oluturmakt. 1868 Aralk'nn ortasnda ttifak'n Merkez Brosu, en sonunda, Londra'daki Enternasyonal Genel Konseyi'ne bavurusunu yapt, program ve ynetmeliklerinin kopyalarn yollad. Bavuru, ttifak'n yerel ubelerinin, Enternasyonal'in seksiyonlar olmas, fakat tzel varlklarn korumalar gerektiini ileri sryordu. ttifak da Cenevre'deki Merkez Brosu'nu koruyordu; yeleri, Enternasyonal'in yeleri olarak Enternasyonal'in yllk kongresine katlrken, ayn zamanda ve yerde kendi ek toplantlarn da yapacaklard. Bavuru, incelikli bir ekilde, ttifak'n, Genel konseye pratikte yn verecek fikirlerin "balatcs" roln oynayacan izah ediyordu. Bavuru mektubu, nerileri kabul edilebilir klaca hesap edilerek, Marx'la kiisel ilikileri olan Becker tarafndan imzalanmt. Kendi hedeflerine gmlm Bakunin, bu garip bavurunun tam bir reddiyeyle karlanacan asla tahmin etmemi gibidir. Fakat bu neri, Enternasyonal'in disiplinli yapsna ve onun sistemli otoritesine yabanc olmayan herkesin akln bandan almt. Engels, "Sibirya, gbei ve gen Polonyal kars Bakunin'i bir kz kadar aptallatrm" diye aklamada bulunacak kadar ileri gitti. Marx durumu daha dikkatli bir ekilde deerlendirdi.

Bay Bakunin (diye yazyordu Engels'e), ii hareketini Rusya'nn himayesi altna almaya yeterince hazr bir alakgnlllk iinde. Olaylar iki ay iinde geliti... yle sanyorum ki, bu bir l doumdur ve yal Becker'in sayesinde doal bir lme varacaktr. Fakat bu olay, benim sandmdan daha ciddi boyutlardadr; bunu sessizce geitirmek, yal Becker sz konusu olduunda kabul edilemez bir eydir. Konsey bu gece, bu yabanc topluluu aka -Paris'te, New York'ta, Almanya'da ve svire'de - reddetmeye karar verdi... Sadece yal Becker iin zlyorum. Fakat Birliimiz, onu kayracam diye intihar etmeyi gze alamazd.370

s. 365 Genel konseyin kararnn yrrle konmas bir haftalna ertelendi; bu arada Marx, ne yaplmas gerektii konusunda daha yakndan bilgi almay dnd. u anda Becker dmann safna gemiti, bu durumda Cenevre'de gvenilir bir temsilciye sahip deildi. Fakat o srada, Marx, muhtemelen Bakuninist kampta yer almayan Alexander Serno-Solovyevi ile mektuplamaktayd. ttifak'n bavurusunu alnca, bunu, Serno-Solovyevi'e yazmak iin bir vesile olarak kulland ve mektuba u zararsz ve gze arpmayan soruyu ilitiriverdi: "Benim eski arkadam (bilmiyorum hl arkadam mdr) Bakunin neler yapyor?" Serno-Solovyevi, bu soruya yant vermenin en basit yolunun mektubu Bakunin'e gstermek olduunu dnd; bunun zerine Bakunin, yaklak drt yldr devam eden sessizliini bozarak Marx'a yazd. Bakunin'in mektubu, eer mkemmel ve hesap bir ikiyzllk deilse,
370Guillume, Internationale, i. 76; Marx-Engels, Sochineniya, xxiv. 149-9.

Enternasyonal'in politikasna samimiyetle katlnn yeterli delilidir. Gemiteki hatalarn bilmektedir ve kendini btn kalbiyle proletaryann hizmetine vermitir. Tek koulu, davaya, gze arpan ve dramatik baz katklarda bulunmasna izin verilmesidir.
Eski arkadam (diye yazyordu), Serno bana, mektubunun benimle ilgili ksmn gsterdi. Ona, benim hl arkadan olup olmadm soruyorsun. Evet, her zamankinden fazla sevgili Marx, nk her zamankinden daha fazla anladm ki, izlediin yolda haklydn, bizleri ekonomik devrimin o byk, yksek yolunu izlemeye davet etmekle haklydn, ulusallk yollarnda ve salt politik maceralarla kendini kaybeden bizleri uyarmakta haklydn. Ben imdi senin yirmi yl nce baladn yapmaktaym. Bern kongresinde burjuvaziye samimi olarak ve kamuoyu nnde elveda dediimden beri iilerden baka bir arkada, baka bir dnya bilmiyorum. Artk benim lkem, senin bata gelen kurucularndan biri olduun Enternasyonal'dir. unu gr sevgili arkadam, ben senin takipilerinden biriyim ve bununla gurur duyuyorum.

Bakunin, geenlerde yaymlanan Kolokolun son saysnda kan Bern Kongresindeki konumalarn aklayarak devam ediyordu mektubuna, geri Herzen'le 1863'den beri politik ilikisi yoktu ve "u anda kiisel ilikileri de kopma noktasndayd". Burada bir abartma dikkat ekmektedir. Fakat bu, Marx'n, onun Herzen'in burjuva ve Slavc eilimlerini paylat inancn gidermek asndan gerekliydi.371 s. 366

371 Marx-Engels, Sochineniya, xxiv. 154; Materiali, ed. Polonsky, iii. 137-9.

Marx, bu tr "duygusal giriimlerden", tam zaman olsa bile etkilenecek adam deildi. Bu mektubun yazld gn - 22 Aralk 1868 - Genel Konsey, ttifak'n bavurusu hakkndaki karar almt. Karar, "Enternasyonal i Birlii'nin iinde ya da dnda faaliyet gsterecek ikinci bir enternasyonal rgtn varlnn, kesinlikle Enternasyonal'i karkla srklemek anlamna geleceini" ve byle bir teamln ksa srede "her milliyet ve fraksiyonun entrikasnn oyunca" olmasna yol aacan deklare etti. Karar, Brksel Kongresi'nin, Bar ve zgrlk Ligi olaynda, Enternasyonal'in hedef ve ilkelerini benimseyen herhangi bir rgtn varlk nedeninin ortadan kalkt yolundaki aklamasn hatrlatt. Bu temelde, oy birlii ile varlan sonu, "Uluslararas Sosyal Demokratik ttifak'n Uluslararas i Birlii'ne kabul edilmemesi" ynndeydi. Marx'n, ttifak'n reddediliinin kamuoyuna aklanmas tehdidi yerine getirilmedi. Karar gizli kald ve yalnzca ilgili kiilere ulatrld.372 ttifak'n Merkez Brosu'nun bu terslenmeye cevap vermesi iki aydan fazla zaman ald. Gecikmenin, bundan sonra ne yaplacana karar verilmemi olmasndan m, yoksa (daha sonralar Bakunin'in iddia ettii gibi) dier ubelere danma ihtiyacndan ya da yalnzca Bakunin'in kafasnn baka sorunlarla meguliyetinden mi meydana geldii bir faraziye olarak kalmtr. Sonuncu hipotez, en akla yatkn olandr. O zamanlar Bakunin'in hayat olduka karkt. Bu iki ayda yalnzca eski Uluslararas kardelik'in kne tank olunmam, fakat destekilerin yeni ve nemli bir rgt de ortaya kmtr.
372 Marx-Engels, Sochineniya, xxiv. 153-4; Bakunin, Euvres, vi. 186-9.

*
s. 367

Uluslararas Kardelik'in kardelik ortam, yeni gelimelerle belli llerde zayflamt. Halkn Davas'nn Bakunin'in kontrolnden kmas, Vevey evresindeki prestijine bir darbe olmu ve Cenevre'den ekilmesi otoritesini daha da zayflatmt. Uluslararas Kardelik'in bu andan, son sarsntya kadar olan tarihi bilinmektedir. Fakat 1869 Ocak'nda yeleri Cenevre'de bir toplant yaptlar. Bu toplantda bulunan kiiler iki elin parman gemiyordu. Katlmn bu azl, Kardelik'in aktif yeliinde bir dme olduunu gstermekteydi. Bunlarn arasndan yalnzca Mroczkowski ve belki bir talyan ismi olan Tucci, Napoli dneminden kalanlard, geri kalanlar, Vevey ve Cenevre'den yeni yelerdi. Toplantnn grnteki amac Kardelik'in tzn gzden geirmekti. Fakat toplantnn, Kardelik'e babasnn iftlii gibi davranan ve onun alaca her karar kendi ellerinde tutmaya alan Bakunin'in diktatrce yntemlerine kar bir protestoya dnt anlalmaktadr; iki gn devam eden oturumlardan sonra toplant, Bakunin'in mal ya da baka nedenlerle gelemedii Vevey'e alnd. Meydan okuyan bu davran, Bakunin'in isyanclara, Tm Centilmenlere diye balayan bir mektup yollamasna yol at. Ben, diye yazyordu, drt yl boyunca kle gibi altm (bu dnem, kardeliin, Floransa'daki ilk kuruluundan, o zamana kadar geen sreyi

kapsamaktadr) ve dinlenmeyi hak ettim. Kardelik'in btn ynelimlerini paylamaktan emekliye ayrlmaya kadar her eye tamamen hazrd; alayc bir ifadeyle, bu nerinin yeni bir dayatma isteinin delili olarak grlmemesini umut ettiini belirtiyordu. Bu tehdit, isyanclar yola getirmeye yetti. Bakunin'in, Kardelik zerindeki kontrol ylesine mutlakt ki, yantlarnn ackl bir ekilde ortaya koyduu gibi, yokluunda, onlarn "ne bilgileri, ne adresleri, ne de dkmanlar" vard. Ancak yara kapanmamt. ki ay sonra Uluslararas Kardelik dald. Bar ve zgrlk Ligi gibi o da deerini kaybetmi, batan savlmas gereken bir varlk haline gelmiti. Bakunin imdi Sosyal Demokratik ttifak'n sorunlarna derinlemesine gmlmt; Uluslararas Kardelik'in ortadan kalkmas, yalnzca somut sonulardan biriydi - Vevey kolonisiyle Bakunin arasndaki niha koputu. Bakunin, onlarn "pembe gkkua rengi akidelerinden" alayla sz ederek ve kendisinin bir kadn dman olduunu syleyerek hncn ald - bu nankrce gnderme, Prenses, Madam Levashov ve Madam de Champseix gibi kendisine cmerte yardmda bulunmu kadnlardan en azndan ikisini kapsyordu. Yalnzca zayf karakterli, "altn gibi bir kalbi olan, ama karaktersiz" Zhukovski Bakunin'e balln srdrd.373 s. 368

373 Pisma Bakunina, ed. dragomanov, ss. 217-21, 241; Guillaume, Internationale, i, 131; Vyrubov, Vestnik Europy, (ubat 1913), ss. 78-9.

Bu paralanmaya, dorudan ya da dolayl olarak bir baka faktr de katkda Tm bulunmu olabilir. Bakunin'in Centilmenlere adl mektubu, o srada talya'ya dnm olan, Bakunin'in "kardei ve dostu, Carlo Gambuzzi"ye kar nedeni izah edilmeyen bir "sulama" imasn iermekteydi. Bu sulamann nitelii bir tahmin sorunudur. Fakat 1868 sonbaharnda, Bakunin'in Vevey'den ayrlndan hemen nce Antonia bir kz ocuu dnyaya getirmiti. Bakunin'in dostlar arasndaki genel kan, Gambuzzi'nin, ocuun babas olduu yolundayd.374

O srada uluslararas Kardelik'i terketmi olan Bakunin'in gcn ok daha salam hale getirerek zararn giderecek mthi bir ans kapy almt. 1869 Yeni Ylnda, Fransz sviresinde bulunan, Enternasyonal'in otuzuncu seksiyonundaki sorumlular, Cenevre'de, Federasyon Romande adn verdikleri bir yerel federasyon kurmak amacyla bir kongre toplamlard. Bakunin, karsyla birlikte Montbrillant'da bir katta kalyordu. Tren yolunun kenarndaki bu kat, dardan gelen delegelerden birine ev sahiplii yapyordu; bu delege, Le Locke adl kk da kasabasndan, okul mdr James Guillaume'ydi ve bu gen adam, Bar ve zgrlk Liginin ilk Kongresi'ne Enternasyonal'in nergesini sunan kiinin ta kendisiydi. Kongre, Federasyon Romande projesini baaryla hayata geirdi ve
374 Gullilaume, Internationale, i. 261; Steklov, M.A. Bakunin, iii. 410.

Perron'un editrln yapt, Equalit adl yeni bir dergi kurdu.

s. 369 Fakat bunun Bakunin'in siyasi hayatndaki nemi, hl yirmilerinde olan ve yana uygun olarak politik yeniliklere elverili bir cokuya sahip, kolay etkilenebilen konuuyla sonuta hzl bir arkadalk gelitirmi olmasdr. Kropotkin'in sonradan, "ufak tefek, zayf ve Robespierre kararllnda" diye tanmlad gen Guillaume, Enternasyonal'i ileri radikalizmde son sz olarak kabul etmiti ve Enternasyonalin, memleketi olan svire Jura'sndaki bata gelen rgtleyicilerinden biriydi. Tutumlu bir dalnn erdemlerine ve snrllklarna sahipti. Dnyay ve kendi rknn dndaki insanlar ok az grmt. Cenevre'de geirdii iki gn iinde ev sahibinin canl kiilii onu tamamen iine alp kendinden gemesine yol at. lk kez, ilham veren bir retmen ve peygambere rastladn hissetti; hayatnn bundan sonraki be yln bu yeni efendinin hizmetine sadakatle adad. Bakunin iin de konjktr ayn ekilde tayin ediciydi. Etkileme ve inisyatif konusundaki btn dehasna ramen o zamana kadar baars son derece azd, bunun nedeni, takipilerinin, bizzat kendisi gibi, uygun bir taraftarlk eyleminde gsz ve bunun ynteminden habersiz olularyd. Gc dalp gitmiti, nk bu gc dzenleyecek ve rgtleyecek kimse yoktu. Guillaume, bu kk ama gerekli yetenei byk lde tayordu. Bundan sonraki drt yl boyunca Guillaume, yorulmak bilmeksizin Bakunin'in kamuoyu nne

kmasnn dzenlenmesini ve duyurulmasn salad, yokluunda onun yerine konutu, elyazmalarn dzeltti, taraftarlarn toparlad ve dmanlarn hezimete uratt. Hatta bazen bizzat Bakunin'e olumlu lde eletiriler de yneltti; nk Guillaume'de, efendinin kolayc oportnizmi nnde eilerek uzlamay reddeden bir Dorucu Davutluk, bklmezlik damar vard. Guillaume, Bakunin'de, scak, ama o zamana kadar kt savunulmu ideallerinin savunucusunu bulmutu. Bakunin, Guillaume'de en mkemmel takipiyi bulmaktan honuttu ve Guillaume'de gelecek kuaklar, Bakunin'in bundan sonraki birka ylnn en dorudan ve kl krk yaran kaytlarn bulacaklard.375 Federasyon Romande hayata geti ve gerekten kuruldu. Guillaume, memleketi olan Le Locke'a, kendini adad yeni amac tantmak iin byk bir kararllkla dnd, ilk frsatta bunu Jural dal arkadalarna aklad ve birka gn sonra da Bakunin'e yazp onu Le Locke'a davet etti. Bakunin, Uluslararas Kardelik'teki krize cevap yetitirmekle fazlasyla meguld. 26 Ocak 1869'da, Tm Centilmenlere balkl bir ultimatom yollad; ertesi gn, belki bir grup takipisine yol vermenin, belki de bunlarn yerine bir bakasn almann yansmas olarak, Guillaume'nin "ondan aldm ilk mektup" diye gururla aklad bir mektup yazd. Davete cevabnn gecikmesini ayrm yapmas imkn olmayan "binlerce skc i"le mazur gsterdikten sonra Le Locke'a Guillaume'nin belirleyecei herhangi bir gn gelebileceini syledi. Ziyaretin birka kere ileriye atlmasnn ardndan 21 ubat Cumartesi gn belirlendi ve ziyaretin

375 Guillaume, Internationale, i. 105-8; Kropotkin, Memoirs of a Revolutionist, ii. 196.

gereklemesinden birka gn nce Bakunin bir kere daha yazd: s. 370

Eer izin verirseniz, seninle ve sizlerin arasnda Pazar ve Pazartesi gnleri kalacam, nk kesinlikle u kandaym ki, seninle daha yakndan tanmak istiyorum, ayn zamanda yakn dnce ve eylem arkadalarnla da. unu belirtmeliyim ki, beni btnyle fethettiniz, sana iyice yaknlatm hissediyorum ve byle bir ekimin gcne kapldmda pek seyrek yanlrm. Birbirimizle konuacamz, tartacamz ve kararlatracamz o kadar ok ey var ki.

Bu yaknlk ifade eden szlere ramen Bakunin, Guillaume'ye Uluslararas Kardelikten ayrlndan sz etmeye gerek duymamt. Bakunin'in mektuplar otuz yl sonra yaymlanana kadar Guillauma bu olaydan hibir ekilde haberdar 376 olmamtr. Byk Rus devrimcisinin kk Le Locle kasabasn ziyareti Guilleume'nin itibarn arttran bir sansasyon yaratt. Cumartesi gecesi, yerel Enternasyonal, Bakunin'in erefine bir ziyafet verdi ve onun tuhaf alkanlklarnn sonucu olarak sabah e kadar srd. Ertesi sabah, bir genel toplantda, dinin budalal, burjuvazinin ykselii ve k, proletaryann yaklaan zaferi zerine bir konuma yapt; bu konferanstan sonra, genler dansederken, Le Locke'un yan ban alm adamlar, bu byk adamn o geceki heyecan veren temalar zerindeki diskurlarn dinlemek zere baka bir odada toplandlar. Tuhaf ve ele avuca gelmez kiiliinin brakt etki bykt. Bakunin'in onlarn arasnda oturup durmadan sigara ierek insan mutluluunun
376 Guilllaume, Internationale, i. 120.

yedi artn nasl savunduu uzun zaman getikten sonra da hatrlanacakt: "birincisi, zgrlk iin savarken lmek; ikincisi, ak ve dostluk; ncs sanat ve bilim; drdncs, sigara imek; beincisi, iki imek; altncs, yemek yemek; yedincisi uyumak." in dorusu, dalarla evrilmi kk Le Locle kasabasndaki insanlar byle eyler konumaya, dnmeye ve yapmaya alk deillerdi; Mihail Bakunin'in ortaya kyla birlikte, yeni bir gezegen, uluslararas demokrasinin cokulu ama soukkanl ufkunda yzmeye balad. s.371 Guilleume ile gizli bir grme yapmak iin de zaman vard. Bakunin, ttifak hakknda (geri muhtemelen Genel konseyden gelen red cevabndan sz etmemi olabilir) birok ey syledi ve Le Locke Enternasyonal seksiyonunun ttifaka ye olmasnda srar etti. Guillueme, blgesinin kendine kazandrd inat karakteriyle dorudan reddetti bunu. ttifakn programna muhalefet ediyor deildi (geri baz bakmlardan onun gayet retorikal olduunu dnmyor deildi gizliden gizliye). Fakat ne o, ne de sade dnceli hemerileri Enternasyonal'in erevesi iinde ayr bir rgt gerekli gryorlard. zel olarak, Bakunin, ona, baz dier ekici planlar fsldamaktan geri kalmad. "Yllarca ncesine giden gizli bir rgtten, devrimci kardelikin bnyesinde birlemi, zellikle spanya ve talya gibi eitli lkelerde belli sayda bulunan bir rgtten" sz etti. "Devrimci kardelik"in programn okudu ve Guilleume'ye bu rgte katlmay arzu edip etmediini sordu. Bu carbonari davet, Constant Meuron'a,

gnlerini hatrlayan, sosyalizmin Le Locle'daki bu duayenine kadar uzanyordu ve evkle kabul edildi. Ne var ki, Guillaume'ye Bakunin'in kardelii, biraz, "yukardan gelen emirlere itirazsz boyun eilen klasik tipteki bir gizli toplulua" benziyormu gibi gelmiti. Bakunin'in rgt, "kolektif eylemde, formalitesiz, seramonisiz ve gizli trenler olmakszn birlemi insanlarn zgr birlii" olmaktan baka her eydi. yle grnyor ki, Guilleume, kardeliin dier yelerinin kimler olduunu ve kararghlarnn nerede bulunduunu sormamtr; sorduysa da net cevaplar alamad bellidir. Bakunin, Le Locle'dan ayrld srada, Guilleume, istekli olduunu belirtmesine ramen, bizzat bu gizli rgte ye olmu mudur, yoksa olmam mdr, bu noktada bir kesinlik yoktur.377 s. 372 Bir dier rnek, belli bir akla ve alkanlklara sahip birisi Bakunin'le almak zorunda kalp sorumluluklar stlendiinde ksa srede ortaya kt. Le Locle'un ncleri, Enternasyonal'in hedeflerinin propagandasn yapan, Progrs adl on be gnlk bir yayn kartmaya balamlard. Bakunin'in ziyareti, byle sekin bir devrimcinin bu yayn organna yaz yazmaya davet edilmesi iin bir frsat olmutu; bu byk adam, byk bir istekle, oraya dzenli makale yazacana sz vermiti. Geri bu, onun yerine getirebilecei tek hizmet deildi. Progrs, yerel olarak datlyordu; eer Cenevre'ye birka nshas ulamsa imdiye kadar, bu
377 Guilleume, Internaionale, i. 128-33.

bile iyiydi. Fakat Bakunin yalnzca uluslararas hrete deil, ayn zamanda uluslararas balantlara da sahipti; Bakunin'in Cenevre'ye dnnden ksa sre sonra, Guillaume, ona yazarak, ttifak'taki Progrs'e yazp baz arkadalarnn yazamayacaklarn ve "komu lkelerden" baz yeni aboneler bulup bulamayacan sordu. Yant artcdr ve Bakunin'in hayalciliinin muazzam kapasitesini gstermektedir.
Kabul ediyorum (hemen cevaplamtr), byk bir sevinle kabul ediyoruz nerini. Evet, Progrs, ttifak'n yayn organ olsun. "Le Locle Demokratlarnn organ" yazs, "Sosyal Demokratlarn Organ" eklinde deitirilsin. Bunun tesinde, Progrs yazsn koruyabilirsiniz ya da ona, belki ok daha ak ve erken bir ifadeyle la Revolution Sociale ad da verilebilir ya da sizi harekete geiren Kutsal Ruhun ifadesi olarak

L'Avant-Coureur.

Ertesi gn, "Yurtta Bakunin'in nerisi zerine" ttifak'n Cenevre ubesi, "Le Locle'un Progrs'ini ittifak'n organ yapmak iin mmkn olan her eyin yaplmasna" karar verdi. Guillaume, asla yapmad bir nerinin bylesine bir cokunlukla kabul edilmesine arp konuyu felsef olarak ele ald. Fakat Kutsal Ruh, ne onun gazetenin adn deitirmesine, ne de gazete ile ttifak arasnda resm bir iliki kurmasna yol at. Bakunin de herhangi bir alnganlk gstermedi. 1869 Mays'nn sonunda Le Locle'a ve komu kasaba La Chaux-deFonds'a bir dier muzaffer ziyarette bulundu; ya da drt ay Progrs'e umulmadk, fakat gpta edilecek bir dzenlilikle yazd.

s. 373 Bu srada, 1869 ubat'nn sonunda, ttifak'n Merkez Brosu Londra'daki Genel Konseye, en sonunda yantn gnderdi. Bakunin gerekeni yapmaya karar vermiti ve Genel Konsey'e boyun ediini deklare etti. Merkez Bro'nun sekreteri Perron tarafndan imzalanan mektup, ttifak'n ayr bir rgt olarak datlmasn ve ubelerinin Enternasyonal'e ye olmasn neriyordu. Enternasyonalin kurallar, "btn ii birliklerinin, karlkl yardmlama, ilerleme ve ii snfnn tam kurtuluu hedeflerini izleyerek kabul edilmelerini salamaktayd. Bu snrlar iinde, her yerel ube, kendi programna sahip olmakta ve kendi ilkelerini kendi tarznda savunmakta zgr olmalyd. ttifakn programnda yasal adan itiraz edilebilecek yalnzca bir nokta vard, bu da ze ilikin olmaktan ok, yan bir konuydu. 1869 Mart'nda, Genel Konsey, ttifak'tan, mphem bir deyim olan "snflarn eitlii" yerine "snflarn ilgas" ibaresinin konmasn rica etmeye ve bu deiikliin, "ttifak'n ubelerinin Enternasyonal i Birlii'nin ubelerine katlmaya engel olmayacan" bildirmeye karar verdi. Bu, Genel konseyin, ubelerini ve ok sayda yesini bilgilendirmesi asndan bir gereklilikti. Eer Marx bundan sonra olacaklar ngrebilseydi, byk bir yaratclkla, ttifak'n ubelerinin Enternasyonal'e kabuln reddecek baz gerekeleri hzla bulurdu. Ne var ki, gelecekte olacaklar hakknda ciddi bir nseziye sahip deildi. O, Bakunin'in teslim olma jestinden memnundu ve byk bir zafer havasnda Genel Konseyin kararn kaleme ald. zellikle, Bakunin'in, "lejyon"unun saysal zayfln aklamak

zorunda braklmasndan memnundu. ttifak'n ye ve ubelerinin listesini yapmasn talep etmenin, "bu uydurmaclarn bandan aa bir kova su dkmekten farksz olduunu" dnyordu Engels.378 s. 374 Bakunin'in "lejyonlar" zamanlarn hl, teslim anlamasn tamamlamakla geiriyorlard. Nisan sonunda, ttifakn Cenevre ubesi, Genel konseyin isteine uygun olarak statsn deitirdi ve kendini Enternasyonal'in ubesi olarak yeniden rgtledi, Bakunin, Becker ve Perron'un da iinde yer ald bir komite seti. Fakat, Haziran'a kadar ttifak'n Merkez brosu, kendisini dattn ve ttifak'n ayr bir rgt olarak varlnn sona erdiini iln etmedi. 22 Haziran 1869'da, Perron, en sonunda, ttifak'n Cenevre ubesi adna yazarak, Genel konseye, taleplerine uyulduunu duyurdu ve Genel Konsey, 28 Temmuz tarihli bir mektup yollayarak ttifak'n Cenevre ubesini Enternasyonal'e kabul ettiini bildirdi. ttifak'n dier ubeleri de kendilerini dattlar; bu tarihten itibaren, "ttifak" deyimi artsz olarak Cenevre ubesine atfedildi. Bu ubenin kaytl yesi 104'd; 10 frank 40 santimlik geliri o yln geliri olarak Londra'ya gnderildi. Alt aydan fazla sren zorlu bir pazarlktan sonra Bakunin, umduundan daha az dramatik bir ekilde, ama kiisel takipilerinden kk bir grupla proletarya hareketinin merkez rgtne

378 Bakunin, (Euvres, vi 192-4, 200-201_9 Guillaume, Irternationale, i 140-141; Mrx-Engels, Sochineniya, xxiv 171-

girmek zorunda kald. Tahta at, Truva kalesine girmiti.379

s. 375

27. Blm Basel Kongresi

Bylece ilk hedefini gerekletiren Bakunin, Marx ve Genel Konsey hakkndaki her eyi unutarak Cenevre'deki proletarya politikalarna dald; Enternasyonal iinde giritii bu ilk sava, daha sonra Marx'la giriecei dellonun daha meum konularndan tamamen farkl konulara ynelmiti. Cenevre Enternasyonal seksiyonu iki gruba ayrld. Cenevre doumlu, svire zanaatkrlnn salam rneklerini oluturan saatiler ve mcevherciler Sa kanad oluturdu; ounluu Fransa ve talya'dan gmenler olan inaatlar, marangozlar ve daha ar ilerde alan iiler Solu temsil ediyorlard. Birinciler, i koullarnn gelitirilmesi ve pratik reform nlemlerine younlamlard.
379 Bakunin, (Euvres, vi 202-5, 209-12; Guillaume, Internationale, ii.270.

kinciler ise, tam bir sosyal ayaklanma umudunu besliyorlard. Bakunin'in geliinden nce, saatiler, stn eitimleri ve rgtlenmeleri sayesinde daima bu (her iki grup iin de ortak bir zemin oluturan) merkez seksiyonu ve Cenevre Enternasyonalinin genel politikalarn kontrolleri altnda tutmulard. Bakunin bu durumu btnyle deitirmeye kararlyd. Saatilerin burjuva igdleri ona batan aa antipatik geliyordu. naatlar arasnda ayaklanma ruhunu krklyor, Sa kanat liderlerinin "despotik ve gizli hiyerarisini suluyor" ve reaksiyonla devrimin kartl konusunu ileyip duruyordu. Tuhaftr ki, 1869'un ilkbahar ve yaz aylarn kapsayan bu kampanya boyunca ttifak herhangi bir rol oynamamtr. ttifak her cumartesi toplanyordu. Fakat Bakunin'in kendi tahminine gre ortalama katlm yalnzca "yirmi ya da otuz"du; nceki sonbahar Merkez Bro olarak yaplanm olmasna ramen ttifak'n ounluu (Perron da dahil) uzaklamt. Bakunin, Cenevre Enternasyonalindeki lider pozisyonunu tamamen kendi kiiliine borluydu, yoksa ttifak'n krk dkk makinesine deil.380 s. 376 Hl bitmek tkenmek bilmeyen bir enerjiye sahipti. Hayatnda ilk kez aktif bir gazeteci olmutu. Mart ayndan beri, editrl Perron tarafndan yaplan Romande Federasyonunun haftalk gazetesi Egalitye ve Guillaume'nin gazetesi Progrs'e haftalk yazlar yazyordu; 1869 Temmuz'unun banda Perron iki ay iin
380 Bakunin, euvres, vi. 219-26.

Cenevre'den ayrldnda Bakunin onun yerini almt. Temmuz ve Austos aynda Egalit hemen hemen onun yazlaryla doluydu. 1869 ylnda Egalit 'de yaymlanan makalelerinden biri Cenevre grevine ilikindi (bu grev boyunca Bakunin artc bir ekilde iddetin gereksizlii zerinde durmu ve grevcileri provakatif eylemlere kar uyarmtr); makalelerden biri, Avusturya imparatorluunu devrimin gcyle ykmak gibi eski temalarndan birini iliyordu; bir baka dizide, artk can ekimekte olan Bar ve zgrlk Ligi'ne ykleniyordu; bir dierinde, halk eitimi ele alnyordu; ayrca, Enternasyonal'in politikas zerine ok sayda makale yer alyordu. Bu dnemdeki edeb retimi, hayatnn dier dnemlerine gre, daha verimli deilse bile, ok daha dzenliydi.381 Fakat ok gemeden bu frtna kuu bir kere daha bir karkln gbeine dt. Enternasyonal'in Yllk Kongresi Eyll aynda Basel'de toplanacakt; Austos'ta, programa ve seilecek delegelere karar vermek zere tm Cenevre ubelerinin genel toplants yapld. Kongre gndeminin en can alc sorunlar, toprak mlkiyetinin ve zel mlkiyetin yansra, miras hakknn da ilgas nerisiydi- bunlar, zel mlkiyet hakkna srarla inanan ve bu topik nerilerin bouna zaman kayb olduunu dnen saat yapmclar iin skc konulard. Bakunin, btn kalbi ve ruhuyla ilgacyd. Ilmllar hrpalamaktan yanayd ve Cenevre ubelerinde ilgaclarn ounluunu salad. Fakat sra Basel kongresinde Cenevre'yi temsil edecek delegenin tespit edilmesine gelince bir uzlama ruhu hakim oldu. ounluktan iki, aznlktan da bir ye delege olarak seildi,
381 Guillaume, Internationale, i. 80; Bakunin, Euvres, v. 13-218.

Bakunin'in ad aday listesinde yalnzca drdnc olarak yer alyordu. Egalitde yaymlanan bir not, bu durumu, Bakunin'in, imdiden belirlenmi baka ubelerden bir delege olarak kongrede bulunmas gereine yoruyordu; gerekten de Gambuzzi, Napoli'den, Albert Richard da Lyon'dan onun iin delege yetkisi elde etmilerdi. Fakat, ihtiyatl Cenevrelilerin tartmal bir kiilik tarafndan temsil edilmek istememeleri akla yakn bir tahmindir. lk bata, ttifak'n Cenevre ubesi iin ayr bir delegasyon tayin etme niyeti sz konusu deildi. Fakat son anda, Enternasyonal'in Barselona ubesinin delegesi Sentinon adl doktor, Basel'e giderken Cenevre'den geti. Doktor, acilen ttifak'a kabul edildi ve ona Kongre'de temsil edilme yetkisi verildi.382

6 Eyll 1869'da Basel'de toplanan Enternasyonal'in drdnc yllk Kongresi Bakunin'in ilk katld kongreydi. Bu kongre, Enternasyonal'in g ve etkisinin doruuna iaret ediyordu. Bu, ayn zamanda kongrenin en fazla temsili zellikte olanyd. lk kez hatr saylr lde Alman delegesi de hazr bulunuyordu; bundan sonraki iki yl boyunca Enternasyonali paralayacak hizipler kendilerini henz deklare etmi deillerdi. Yetmi be delegenin olsa olsa yirmisi (ve hepsi de ayn kalitede olmamak zere) "Bakuninist" olarak grlebilirdi. Cenevre'nin iki ounluk delegesi, Heng ve Brosset; svire Jura'dan Guillaume ve dier drt delege; Lyon'dan iki Fransz, Albert Richard ve Palix, Richard'n ttifak'a
382 Guillaume, Internationale, i. 183-9.

kaydettii bir terzi; Sentinon ve dier spanyollar ve Napoli'den Caporosso adl bir talyan ii. Bakunin, kongreyi, destekilerinin oylaryla deil, kendi kiiliyle etkiledi ve domine etti. Batan sona kadar aktifti, her nemli tartmada nde gelen bir rol oynad. Marx, her zamanki taktiini uygulayp Kongrede bulunmad. s.378 lk madde, beklenmedik lde sorun kartt ve gnn byk ksmnda almalar geciktiren bir etki yapt. Almansvireli ubelerinin delegeleri "dorudan yasama" (imdi genel olarak referandum diye bilinir) denen, daha geenlerde Zrih kantonu tarafndan benimsenen anayasal yenilik sorununun gndeme konmasn nerdiler. Politikalar devlete kkten muhalefet olan Bakunin ve Jura delegasyonu, "dorudan yasama"nn burjuva politikasnn sorunu olduunu ve ii snfnn kurtuluuyla bir ilgisi olmadn deklare ettiler. Kongre boyunca tartmalarla ok zaman harcand ve gndemde yer alan sorunlarn ele alnmas mmkn olmad. Sonunda "dorudan yasama"nn gndeme oylama yaplmakszn konmasnn formal bir ilem olduunun netlik kazanmasyla Kongre drdnc gn dier konulara geti. Toprakta zel mlkiyetin ilgas nerisi zerine uzun bir tartma meydana geldi. Bu konuda Mihail, en ateli ve karakteristik konumalarndan birini yapt. Yalnzca toprakta deil, btn "sosyal zenginlikler" zerinde kolektivizasyonun gereini deklare etti. Kesinlikle alkal olmasa da kolay bir geile, "var olan mlkiyetin tek garantisi olan" devletin ilgasn talep etti. Buna ciddi

bir muhalefet olmad. Marksistler, Bakunin'in devlet konusundaki grlerine gvenmeseler de zel mlkiyete kar muhalefetini paylatlar; neri, byk bir ounlukla kabul edildi. Yalnzca drt Fransz, nerinin toprak mlkiyetiyle kstl kalmas ynnde oy kullanmaya cret etti; hepsi Fransz ve svireli on delege ise ekimser kald. Mirasn ilgas sorunu daha ksa bir tartmaya yol at. Fakat bu konu, Kongrede sansasyona neden oldu. Bar ve zgrlk Ligi'ne program olarak sunduundan beri mirasn ilgas, Bakunin'in kafasnda devasa bir nem kazanmt. Geen bir yl boyunca, btn halka ak konumalarda bu konunun zerinde nemle durmu ve btn bu zaman boyunca bu konu, neredeyse Devletin ilgas sorununun nne gemiti. imdi de Kongre tarafndan tayin edilecek bir komisyonun bu konuda bir taslak hazrlamasn neriyordu; Bakunin'in rehberliindeki komisyon, "miras hakk tamamen ve radikal bir ekilde ilga edilmelidir ve bu ilga emein kurtuluunun koullarnn yaratlmas asndan zorunluluktur" cmlesiyle deklare edilen bir nerge hazrlamakta hibir glk ekmedi. s. 379 nerge Kongre tarafndan ayn kolaylkla benimsendi, fakat bir artla. Marx'n zel mlkiyet konusundaki grleri, Bakunininkilere ayrt edilemeyecek kadar ok benziyordu. Fakat Marxn kafas, daha soyut, belki de daha mantkl alyordu. Marx, mirasn, zel mlkiyete dayanan bir toplumda sebep deil, sonu olduunu ileri sryordu. Miras hakknn ilgas, doal olarak, zel

mlkiyetin ilgasndan nce deil, sonra gelecekti. Aslnda miras hakknn ilgas, zel mlkiyetin mirasla kazanlan bir hak ve meruluk olmadnn kabulyle ayn eydi. Burjuva bir sistem altnda bile ksm nlemlerin savunulmasnn baarl olabilecei gznne alnrsa, miras hakknn ilgas gibi tamamiyle hayal bir fikirdense vasiyet haklarnn snrlandrlmas ya da mirasa vergilendirme gibi pratik reformlara younlamak ok daha iyiydi. Marx'n grleri, Konseyin bata gelen konumacs, Londra'da yaayan Alman bir terzi olan Eccarius'un Kongre'ye sunduu Genel konseyin bir raporuyla ifade edilmi oldu. Bir tarafta Marx ve Genel Konsey, dier tarafta Bakunin ve komisyon arasndaki farkllk, ilkesel bir ayrlktan ok, son are olarak bavurulan taktiksel bir ayrlkt. Grnen odur ki, bu durum, yumurta-tavuk hikyesinden pek farkl deildir. Marx bizzat Basel'e gelmi olsayd, kendi kararszlarn bir araya toplayacak ya da bu mmkn deilse, byle bir konuda yenilmektense baka bir alana ekilecekti. Fakat onun yokluunda, inanl Accairus, Marx'n talimatlarn gerek bir Alman mkemmelliyetiliiyle yerine getirdi. Bakunin, komisyonun "tam ve radikal ilga" nerisini savundu; dehetli belagati, davasna ilikin kestirmeci sadeliiyle nemli bir etki salad. Zamann kstll nedeniyle tartma ksa kesildi. Oylamaya geildi; hatr saylr bir kargaalk ortamnda, komisyonun nergesi ve Genel konseyin raporu srasyla oylamaya sunuldu. Baz delegeler cokuyla her ikisine de oy verdiler. Dier bazlar ekimserlie sndlar. Kesin ilga nergesi yirmi iki evet ve yirmi hayr oyu ald. Fakat on ekimser oy vard; prosedr kurallarna gre olumsuz oylar dikkate alnarak nerge

reddedilmi oldu. Genel konseyin raporunu onaylayan nerge ise, byk ounluk tarafndan reddedildi. Sonu fiyaskoydu. Kongre herhangi bir karar alamamt. Fakat oylamann nemi baka bir yerde yatyordu. Bir Enternasyonal kongresinde ilk kez, Genel konseyin tm otoritesini ortaya koyduu bir nerge net bir ekilde reddediliyordu. Enternasyonal'de bizzat Marx'n arlna eit bir baka ahsiyet ortaya km oluyordu - ne Marx'n kiiliinden korkan, ne de ilham alan bir isyanc ortaya kmt ve onunla eit artlarda yaplacak bir savaa gnl rahatlyla giriiyordu. Kongrenin son gnlerinde, Eccarius'un elem ve endie tayan bir tonda yle dedii iitildi: "Marx, durumdan son derece rahatsz." s. 380 Basel Kongresinin bir dier karar belli bir merak uyandrd. Kongre tarafndan onaylanan "ynetsel neriler" arasnda, ayn ya da farkl ulusal gruplarn rakip blmleri arasndaki tartmalarda ve kafa tutan blmlerin ihracnda, iki yllk kongre arasndaki dnemde yetki Genel konseyin iktidarna braklyordu. Bakunin, Genel konseyin iktidarn yaygnlatran bu neriyi kuvvetle destekledi ve bu yetkiyi eitli ulusal federasyonlara brakan alternatif neriye iddetle kar kt. O srada, ksa sre sonra korkulu ryas haline gelecek olan Genel konseyin iktidarndan korkmaktan olduka uzak olan Bakunin, Konseyi, yerel gruplarn burjuva reaksiyoner eilimlerine kar Enternasyonal'in devrimci ilkelerinin hain koruyucusu olarak ele ald. Genel konseyi deil, Cenevre saatilerini dman olarak

grd; bu yzden, zel konularda hedefi ne kadar farkl olursa olsun, Genel konseyin taban zerindeki otoritesinin glenmesini savundu. O aamada Bakunin'in istei Genel konseyi ykmak deil, onu ele geirmekti. Konseyin despotizmi konusundaki aklamalar, hikyenin daha sonraki gelimeleriyle ilgilidir.383

s.381

Basel Kongresindeki gelimeler, Enternasyonal'deki iki dominant kiilik arasndaki atmay gzle grlebilecek bir noktaya getirdi. Bakunin'in, saduyuyla geitirilse de, asla unutulamayacak Genel konseydeki muhalefeti Marx tarafndan arkadan baklamak olarak deerlendirildi; Kongre ncesinde, srasnda ve sonrasnda meydana gelen bir olay, Bakunin'in Marx hakkndaki grnmeyen tm kukularn yeniden canlandrd. Basel kongresinin almasndan yaklak bir ay nce, Cenevre'de ortaya kan Wertheim adnda birisi, Alman sosyal Demokrat Wilhelm Liebktnecht'in, kendisine ve dierlerine, Bakunin'i Rus taraftar ve Enternasyonal'in dman olmakla suladn syledii ve Becker'in bu "kurnaz Rus" tarafndan kandrlarak delegelii ona brakmaya raz edildiini belirten bir raporla ortaya kt. Aslnda, Liebknecht'in ne syledii ya da Wertheim'in ne syledii hibir zaman bilinemeyecektir. Fakat, Bakunin'in ateli
383 Guillaume, Internationale, i. 190-204; Materiali, ed. Polonsky, iii. 322.

hayal gc, bu konuda maraz bir hassasiyete sahipti; bu, Rus ajan olduu yolundaki yirmi yllk iftirann yeniden canlandrlmakta olduuydu; stelik bu sylentinin gerisinde bir kere daha Marxn glgesi var gibiydi. O srada Liebknecht, Marx'n Almanyadaki bata gelen destekisiydi. Herkesin bildii gibi, onun iin, kendi zek ve inisyatifinden ok, efine ballk n planda geliyordu; insan ne zaman Liebknechtle konusa, Marx'la konumu gibi olurdu. Becker araclyla sonu elde etme ynndeki rn vermeyen abalardan sonra, Bakunin, ikayetini Basel kongresi'ne getirdi. Orada, ondokuzuncu yzyl devrimcileri arasnda ok geerli olan bir hileye bavurdu. Bu, devrimcilerin karlkl farkllklarn halletmek iin burjuva devletinin mahkeme yasalarna bavurmalarnn iyi devrimciler iin, ilkesel olarak uygunsuzluu dncesiydi. Devrimciler yalnzca emsallerinin kararlarn kabul edebilirlerdi; bu yzden, pratikte, bylesine byyen tartmalarda, tartmaclarn, kararlarn kabul edecekleri "eref mahkemeleri" sz konusu olurdu. Bakunin'in talebi zerine, Basel'de de, onunla Liebknecht arasndaki ayrl grmek zere, her partiden seilen kongre delegeleriyle byle bir "eref mahkemesi" kurulmutu. Grev, beklenmedik bir kolaylkla yerine getirildi. Liebknecht, derhal, Bakunin'in bir Rus ajan olduu iddiasnn tamamen bir yanl anlama olduunu deklare etti. Bakunin'in, ttifak kurarak ve Becker'in iradesini gaspederek Enternasyonal'e zarar verdii sulamasn ise kabul etti. Fakat bu sulamalar, hem "mahkemede", hem de Enternasyonal'in Genel konseyinde ye olma kapasitesine sahip Eccarius'un, btn bu atmalarn ttifak'n kuruluu srasnda meydana

geldiine, dolaysyla bu rgtn Genel Konsey tarafndan Enternasyonal'e kabulyle bu tr eylerin zaman amna uram olduuna ilikin incelikli mdahalesiyle devre d kald. Bylesi bildirimler zerine "mahkeme" Bakunin'den, kendisinin tamamen tatmin olduuna ilikin yazl bir belge ald. Bakunin'in fkesi havada eriyip gitti. Davac ile daval arasnda gz nnde bir uzlama ortam dodu; Bakunin, karar belgesiyle sigarasn yakt. Bu melodramatik licenap jest, gelecek kuaklar, on ya da daha az tarafsz yargcn, bu snp giden tartma hakknda gerekte ne dndklerini renme ansndan yoksun brakt.384 s.382 Geri, "mahkemenin" karar olmakszn da hikyenin ana hatlarn ortaya koymak o kadar zor deildir. Marx'n, Liebknecht'i, Bakunin'e saldrmaya kastl olarak tevik edip etmedii netlikten uzaktr. Fakat, bu malzemenin onun cephaneliinden tedarik edildiine kuku yoktur. Marx'n bu dnemde yazd mektuplarda, sulamalarn Enternasyonal'e zarar verdii ve drst ama saf Becker'in batan karld srekli tekrarlanmaktadr; Liebknecht'in, (hibir zaman karlamad) Bakunin hakkndaki bilgileri baka herhangi bir kaynaktan elde etmesi mmkn deildir. te yandan, 1849'dan beri, Marx, Bakunin'in Rus ajan olduu hikyesine hibir zaman inanmam ve bunu yaymamtr. O, Bakunin'in, Herzen'in Slavc eilimlerini, gen Rus kannn, khnemi ve reaksiyoner Avrupa'ya
384 Guillaume, Internationale, i. 210-13; Materiali, ed. Polonsky, iii. 179-81.

yeni bir can vereceine ilikin grlerini paylatna (geri artk bu iddiaya inanmak iin bir neden kalmamtr) inanmaktadr. Bu balamda belki de Liebknecht, Bakunin'in bir Rus milliyetisi olduunu sylemi olabilir; dikkatsiz dinleyiciler de, ayn Bakunin'in kendisi gibi, Liebknecht'in, Bakunin'i Rus Hkmetinin ajan olarak grdn sanm olabilirler. Byle bir varsaym iin dayanaklar mevcuttur. Bakunin'in gsterisi zerine Liebknecht, yalnzca szlerinin yanl anlaldn belirtmekle kalmam, delil sunmaya davet edildii zaman verdii cevapta "belki biri dnda" hibir delili olmadn eklemitir; bu tek delil de, "Prusya demokrasisinin en bata gelen yayn organ Zukunft'da, Borkheim tarafndan yaymlanan mfteri makalelerin" ardndan Bakunin'in sessiz kalmasdr. imdi bu makalelerin "iftira" m ettii, yoksa etmedii mi, Bakunin'i bir Rus ajan olarak m sulad, yoksa sadece, onun, Avrupa demokrasisinin Rusya tarafndan kurtarlacana inanan bir Slavc olduunu mu ileri srd bir soru olarak durmaktadr; Bakunin'in sessizlii, eer bu bir eyi kantlarsa, bu sulamaya herhangi bir cevap vermediini ortaya koymaktadr. Bir dier deyile, bu, Liebknecht'in bizzat yapt dnlen sulamadr; Bakunin'in, kendisinin politik faaliyetlerine yaplan eletirileri kiisel onuruna yaplan bir iftira olarak arptan anormal duyarll yol amtr byle bir eye.

s. 383 Onun bu konuda balayan duyarll, yalandka bir zulm kuruntusu boyutlarna ulamt. Bu, Liebknecht

olaynn dorudan sonucu olan yeni bir az dalanda bir kere daha kantlanmtr. Basel'de Bakunin, yirmi yl nce Paris'ten tand Moses Hess adnda birisiyle arkadaln tazelemiti. Uzun zaman getiinden birbirlerini tanyamam ve Becker tarafndan birbirlerine yeniden tantrlmlard. Hess, "eref mahkemesi"nde Liebknecht'in adaylarndan biriydi ve Kongre'de miras hakknn lavedilmesine kar oy kullanmt; Bakunin, geri doru deildi ama, onun Marx'la ok yakn ibirlii iinde olduu sonucunu kartmt. Bakunin'in Hess zerinde brakt izlenim de ayn ekilde olumsuzdu. Hess, Paris'e dnnde, radikal yayn organ Le Reveil'de, Basel Kongresinde Komnistler ve Kolektivistler balkl, byk lde Bakunin'e saldran bir makale yaymlad. Hedefinin, Bakunin'in "devrimci erefini" hedef almak olmadn zellikle belirtti. Bununla birlikte, "Rus devriminin lideri" Bakunin'in, bilincinde olmadan reaksiyoner Pan-Slavizme hizmet ettiini ve "demagojik yntemleriyle" Enternasyonal'in otoritesini gizlice zayflattn 385 belirtiyordu. s. 384 Bu makale Bakunin'i lgna evirdi. Fransz basnndan gelen saldrlara kar Alman basnndan gelenlere olduundan daha fazla duyarlyd; nk Almanca konuulan lkelerden taraftar kazanma umudu yoktu. Le Reveil'in editrne, mektup biiminde uzun ve ezici bir yant yazmaya giriti. ou yazl almalarnda
385 Bakunin, Euvres, v. 260-61; Guillaume, Internationale, i. 220-22.

Demokratnn, Alman Yahudileri zerine Bir almaya ngelen nanlar zerine tiraf baln verdi, Le Reveil'e yazd baka bir

olduu gibi, mektup, onun disiplinsiz kalemiyle bir deneme boyutlarna ulat ve deneme de bir kitaba doru evrildi. Her Rus aristokratnn iine derinden gmld gelenein gerei olarak anti-Semitizm damarn sergileyen Bakunin, genel bir Yahudileri sulama tutumuna gmlmt. Yahudi rknn yesi olan belli isimleri bu sulamann dnda tutuyordu - gemite Hazreti sa, St. Paul ve Spinoza, amzda ise Marx ve Lasalle. Fakat bu "devlerin" tesinde, Hess, "Yahudi pigmeler kalabal"ndan biriydi. Hess'i, daha nce Liebknecht'e yapt gibi, kendisine Rus ajan demekle suluyordu. Hess'in sulamas, diye yazyordu, "tek bir anlama gelir, o da ajan udur: Bakunin, Rus Hkmetinin provakatrdr." Otobiyografik aklamalara sapyor, talya'daki drt yllk ikametine gidiyor, talyan politikas zerine uzun aklamalarda bulunuyordu burada elyazmalar aniden kesiliyordu. Bakunin, bu dikkat ekici metne, Bir Rus Sosyal

mektupla birlikte her iki dkman da Paris'te bulunan iki arkadana, Aristide Rey ve Alexander Herzen'e gnderdi.386 Herzen, imdi konuyu ele almtr. Ne nanlar zerine tiraf'tan, ne de mektuptan holanmtr. Ogarev'e, "neden btn bu rk ve Yahudiler zerine konumalar" diyerek fkeyle yorumunu aktarr. Bununla birlikte, Le Reveil'in editr Delescluze'yi grmeye gitmekten geri kalmaz. Delescluze, Bakunin'in "hezeyanlarn" yaymlamak niyetinde deildir. Fakat, Herzen'in Bakunin'i savunan bir mektubunu yaymlamay kabul eder ve "Bakunin'in
386 Bakunin, Euvres, v. 239-94; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, 230-31.

politik erefine" saldrlmadn belirten bir notu da ekler. Bu not, bizzat Hess'in makalede sylediklerinden daha fazlasn sylememektedir. Fakat, fkesi pek abuk uup geici olan Bakunin bu "sadakat" aklanmasndan tatmin olduunu aklar. Liebknecht olay gibi Hess olay da, balad gibi aniden sona erer; her iki olaydan da tek kalc sonu, Bakunin'in Marx'a kar kzgnlnn daha da artmasdr. s. 385 Bununla birlikte, burada nemli bir dipnot dmek gerekir. Bakuninin tm yaptklarn rapor halinde alm olan Herzen, Bakunin'i, renci Hess'e saldrp Marx' meydan okunmaz bir usta olarak brakt iin azarlamtr. Bakunin, iten bir cmertliin ve naif bir kurnazln karm olan u tuhaf ve karakteristik yant vermitir:
Burada Marx konusunu da yantlayaym. Senin de bildiin gibi, Marx'n, btn sulamalarn kayna olduunu, zerimize sratlan her trl pisliin mucidi ve kkrtcs olduunu biliyorum. O zaman onu niin ayr tuttum ve byk bir adam olarak vdm? ki nedenden dolay, Herzen. Birincisi, adil olma gereidir. Bize kar yapt ktlkleri bir yana brakalm, herkes kabul edecektir ki - ben de yle - onun sosyalizm davasna hizmetleri devasadr, onu tandm yirmi be yldan bu yana hnerle, byk bir enerjiyle yaplm bir hizmettir bu ve kukusuz ki, hepimizi bu bakmdan geride brakr. Enternasyonal'in ilk kurucusu, hemen hemen bata gelen kurucusudur. Bana kar yaptklar ne olursa olsun, benim gzmde bu youn hizmetlerin her zaman yeri olacaktr. Dier neden ise, politik hesap meselesidir ve benim fikrimce mkemmel bir taktiktir...

Marx, Enternasyonal'de kesinlikle yararl bir adamdr. imdiye kadar, onun iinde, sosyalizmin en gl, en yetenekli ve en etkili olanlarndan biridir, her eit burjuva eilim ya da fikirlerinin Enternasyonal'e szmasnn nndeki en gl engellerden biridir. Eer, kiisel intikam motifleriyle onun kuku getirmez yararl etkisini ykar ya da azaltrsam kendimi asla affetmem. Bu olabilir ve belki de olacaktr, onunla kiisel atmaya girmek zorunda kalacam, kiisel bir saldr iin deil, fakat bir ilke sorunundan dolay, onun ve liderlik ettii partinin devlet komnizmi sorunu zerine. O zaman bu bir lm kalm sava olacaktr. Fakat bunun zaman var, o an henz gelmi deil. Ben onu kiisel hesaplarla deil, taktik nedenlerle ayr tuttum ve vdm. Bu centilmenlerin hep birlikte bizim dmanmz olduunu ve bunlar daha kolay bir ekilde ykmann yolunun, onlarn bir Yunan asker birlii gibi btnlemi yaplarnn birliini bozmak ve blmek olduunu nasl gremezsin? Sen benden ok daha iyi bilirsin ve bu yzden ilk sylenecek eyin "bl ve ynet" olduunu da benden iyi bilirsin. Eer u anda Marx'a kar bir sava aacak olursam, Enternasyonal'in drtte bana kar tavr alr, zor duruma der, u anda sahip olduum zemini kaybederim. Ama eer onun ayak takmna saldrarak sava balatrsam ounluu kendi tarafma kazanrm; Marx'n kendisi bile, senin de bildiin gibi baka insanlarn skntya dmesinden iten ie byk sevin duyar, arkadalarn hedef alan ve rahatsz eden konumalarmdan holanacaktr...

Herzen'in, bu dolambal ve kendisiyle elien aklamay hi de beenmemesi artc deildir. "Bir Makyavel olacan sanyorsan aldanyorsun" diye cevap verdi, yazsn soukkanllkla dzeltmesini ve "Maccabeeslere ve Rothschildlara hakaret etmekten saknmasn" salk verdi. Fakat Bakunin, dnme ve yeniden gzden geirme yeteneinden yoksundu. Bu alma onu fazlasyla yormutu, nancn tiraf metnini bir yana koyuverdi. Onun evraklar

arasnda kald bu metin ve ilk kez, lmnden yllarca sonra yaymland.387

s. 386 Bakunin'in Herzen'e gnderdii karklklarla ve elikilerle dolu mektubundan tek bir olgu net bir ekilde ortaya kmaktadr. Artk, kendisiyle Marx arasndaki kanlmaz atmann farkndadr - ksmen politik farkllklar, ksmen de kiisel rekabet temelinde bir atma. Marx da ayn ekilde, yaklaan belnn farkndadr ve onu karlayacak gte olduuna gvenmektedir. "Bu Rus" diye yazmaktadr Engels'e daha Basel Kongresinden nce, "muhtemelen Avrupa ii hareketinin diktatr olmak istemektedir. Gzleyelim bakalm. Aksi taktirde resmen afaroz edilecektir." Fakat ani bir kavga iin acele etmeye gerek yoktu ve Bakunin'in aktif listeden aniden ekilmesiyle bu atma ertelenmi oldu. 30 Ekim 1869'da, Herzen'e yazd mektuptan iki gn sonra, gittii yeri aklamakszn Cenevre'den ayrld.388

Bu, aniden alnm bir karar deildi, fakat kararn motifleri, Bakunin'in arkadalarnn ou asndan karanlkta kald. 1869 ilkbaharnda, Antonia Bakunin
387 Herzen, ed. Lemke, xxi. 504-509; Bakunin, Euvres, v. 229-30; Pisma Bakunina, Dragomanov, 2339. 388 Marx-Engels, Sochineniya, xxiv. 222.

ve ocuu, ocuun babas Gambuzzi'yi ziyarete gitmilerdi. ok gemeden Antonia, kocasna, bir kere daha hamile kaldn ve lausalndan nce, sonbaharda onunla buluacan duyurdu. Geen k, Bakunin ailesinin gerek tarihi konusunda birok dedikodular yaylm, ne Antonia, ne de Bakunin'in kendisi, Cenevre'deki beklenen doumun ve lousaln tadna varabilmilerdi. Austos'ta, Bakunin, ttifak'n ubesine, Basel Kongresinden sonra Cenevre'den ayrlmak niyetinde olduunu bildirdi ve sekreter Heng'e bakan olarak kendi yerine gemesini nerdi. Aa yukar ayn sralar Gambuzzi'ye, "Antonia ile inzivaya ekilmek iin sabrszlandn" yazd. 3 Ekim'de Guillaume'ye yazd bir mektupla, k, talyan sviresindeki kk bir gl kasabas olan Lugano'da geireceini duyurdu. "Herkese" diye ekledi, "talya'ya, Barcelona'ya ya da belki Fransa'ya gitmekte olduumu sylyorum."389

s. 387 Fakat, gizliliin hareket noktas ailev durum olsa da, Cenevre'den talyan sviresine g etmek iin bir dier mkemmel sebep daha vard. Bakunin, iki yl boyunca Prenses Obolenski'nin cmertliinin tadn kartmt, Prenses, mal bakmdan zorluk iine dnce, Olga Levashov, on iki aydan daha fazla bir sre, bir anlamda onun yerini almt. Fakat Bakunin, Utin'le Halkn Davas zerine kavgaya tutuup Vevey'den Cenevre'ye gidince, bu kaynak da kurumutu. yldr tadn kartt bu grece bolluk sonuna
389 Guillaube, Internationale, i. 219, 261.

gelmiti ve tam da o anda ailesinde ortaya kan istenilmeyen durumlar ona yeni sorumluluklar yklyordu; geri Gambuzzi'den az ya da ok dzenli bir yardm almaktaysa da, sefil yaama, rasgele bor alma ve daha nce onu Prensesle karlatran talihine gvenerek st rtl mal destek yollar arama huyu yeniden nksetmiti. 1868-9 knda Vyrubov'a byk bir sarahatla durumunu bildirip 300 frank dilendi. lk seferinde istei konusunda gayet tuhaf bir gereke ileri srd, parann gelmemesi halinde, Vyrubov'un pozitivist fikirlerini rtmek iin bir bror yaymlamak zorunda kalmaktan hi holanmayacakt. Derken btn bahaneler kt ve Bakunin, paraya "ok ihtiyac" olduunu syleyerek ak ak para istedi. Mays 1869'da, Jura'y ikinci kez ziyaret ettiinde, ev sahipleri, onun yol parasn ve masraflarn karlamak zere aralarnda 30 frank toplamak zorunda kaldlar. Cenevre'nin varolarndaki daha ucuz bir pansiyona tand. Fakat ksa srede ortaya kt ki, Cenevre'de hayat, gsterisiz bir yaam da srlse, gzle grlr bir geim kayna olmayan birisi iin fazlasyla pahalyd. Tek yol, ulaabilecei en ucuz yerlere yerlemek (talyan sviresinde geim masraflar, Cenevre'dekinin yarsyd) ve kalemiyle de biraz para kazanmaya almakt. Gambuzzi'ye yazarak, "muhabirlere iyi deme yapan ve gvenilir" ad bilinmeyen bir gazete iin sayfas 150 franktan yirmi sayfalk mstakbel bir eviri iin" "bir yllna, sessiz ve krl bir inzivay salayacak bir stdyo" bulmasn istedi. Herzen pheciydi ve serte, "Bakunin, almak niyetinde deildir" yorumunu yapt. Fakat mal sknt had safhadayd; byle bir anda Bakunin'in hayal gc abucak bu edeb giriim dncesine yneldi.

s. 388

Cenevre'den 1869 Ekim'inin sonunda ayrldktan sonra, arkadalar, Reichelleri ve Vogtlar grmek zere Bern'de mola verdi. Lugano'ya varnca, Ogarev'in kendisine verdii, onu, orada yaayan ve her ikisi de esasl Mazzinist olan iki talyan'a, Quadrio ve Sperafico'ya takdim eden mektubu onlara gtrd. Bakunin, onlardan, Lugano'nun Mazzinist partinin karargh olduunu ve bizzat Mazzini'nin de buray dzenli olarak ziyaret ettiini rendi. Tercih normaldi; nk buras talya'daki entrikalar gzlemlemek iin mkemmel bir ileri karakoldu. Fakat bu kk kasaba, kt nleri dnyay tutmu ve ayn zamanda artk birbirine kar antipatiyle bakan, Mazzini ve Bakunin gibi iki ahsiyeti ayn anda barndramazd. ki Mazzinist, Bakunin'i kibarca karladlar. Fakat ksa srede onlarla "ok az tarttn, tamamen lml bir ekilde tartma yaptklarn" grd ve farketti ki, bu saduyu, "zgrlk ve sosyalizm" "can alc sorununa" derinden gmlmemi olmaktan gelmektedir. Zaman iinde geri ekilmek akllca olacakt. Maggi glnn kysndaki Lokarno'ya tanmaya karar verdi. Orada Pedrazinni adnda bir dulun evine pansiyoner olarak yerleti. Gle bakan muhteem manzaral bir bahesi vard evin ve kira, yemek dahil, ayda 55 frankt. 15 franka da bir hizmeti tuttular.
Vallahi cennet krallna gelmi gibiyim (diye yazyordu Ogarev'e, varndan bir gn sonra) dnsene, Cenevre'nin kuru, havasz ve skc

atmosferinden sonra talya'nn lkl, gzellii, ilkellii, ocuksu kyll ve sadelii.

s. 389 klimin sala elverili olmas ve "artc ucuzluk", Cenevre'ye demir atm hareketsiz Ogarev'i cezbetti. Ne var ki, Lokarno son derece uzakt. Oraya "Avrupa'dan" gnde iki, talya'dan ise drt posta gelirdi. Orada "kelimenin burjuva anlamnda" toplum olmad bir gerekti. Fakat Bakunin, imdiden, kendisine mektuplar iin gvenlikli bir adres salayan Angelo Bettoli adnda, tabanca imalats bir arkada (hibir zaman uzun srmezdi arkadalklar) bulmutu. Bu yeryz cennetinde yalnzca bir tek ey eksikti. ay bulunmuyordu ve "bir Rus aysz yaayamayaca" iin, Ogarev'den, acilen iki poundluk deerli ay yapra gndermesini istedi.390

s.390

28. Blm Neayev Olay

390 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 228, 244.

Biyografi yazarnn, Bakunin'in Lokarno'daki emeklilik yaamna girmeden, birka ay nceye gidip Marx ile Bakunin arasnda yava yava alan uurumu bir sre iin askya alan yeni bir karakterin sahneye kmasnn hikyesini ele almas gerekmektedir. Bakunin'in enerjisi, 1869 ilkbaharn yaznda kayda gemi kamusal ya da yar-kamusal faaliyetlere zel olarak younlam deildi. 1869 Mart'nda, Cenevre'ye, Sergey Neayev adl gen bir Rus geldiinde, hayatnda ksa, fakat nemli bir blm alm oluyordu. Yirmi bir yandaki Neayev, Petersburg'daki ateli gen devrimciler arasnda bile fikirlerinin sertlii ve vaheti ile temayz etmiti. Dikkat ekici kiilii, ona, hem Peterburg'daki arlk yanls genlik grubunun liderliini kazandrm, hem de polisin gzne batmasna yol amt. Ykc faaliyetlerinden dolay otoritelerin nnde sorguya arlmas zerine, bir yolunu bulup Rusya'dan kamt. Fakat Neayev'de ustalkl bir yaratclk vard, ortadan kaybolma yoluyla kendine bir kahraman, bir mazlum payesi kazandracak bir plan yapmt. Yoldalarna bir not yollayarak onlara tutuklandn ve "bilinmeyen bir kalebent"e doru yola karldn bildirmiti. Bu not, onun tarafndan bir polis arabasnn penceresinden atlm ve mehul bir renci tarafndan ans eseri olarak bulunmu gibi gsterilmiti. Hikyenin inandrc olmas iin hibir ey ihmal edilmemi ve renci arkadalar buna kolayca inanmlard. Bir sre sonra, arkadalarnn serbest braklmas iin bir kitle toplants dzenlemilerdi. Bu srada Neayev gneyin yolunu oktan tutmutu. 1869 Mart'nda sahte bir pasaportla snr geti ve devrim mazlumlarnn manev evi olan svire'ye doru yola kt.

s. 391 Neayev, kendisinin en ar karakteristiklerinin bir karikatr olan altmlarn Rus devrimci tipine o kadar da fazla benziyor deildi. Altmlar kua, mphem ve ortada bir pozisyona sahipti. Bu kuak, krklarn naif cokusunu gsteriyordu Herzen'in demokratik kurumlara romantik inanc ve Bakunin'in ilenmemi insan doasna duyduu dizginsiz romantik inan. Henz Marx tarafndan, devrimci akidenin bilimsel temelleri kefedilmi deildi. nancn herhangi bir olumlu unsurundan yoksun olan bu kuak saf ahlka ve politik redde snyordu. Nihilizm olarak bilinen bu tavr, Bakunin'in, var olan dzeni insan doasna snrsz inan temelinde reddetme romantizmiyle temelden farklyd. Fakat iki gr noktas, stnkr ve genelde kabul gren bir ekilde, Bakunin'i, bu gen devrimcilerin gznde, kendi romantik ada Herzen'den ok daha fazla deerli kld ve onu dier devrimci atalarndan daha fazla el stnde tutmalarna yol at. Ne var ki, Neayev'den nce bu genlerden hibiri bunun mantk ve niha sonularn kartmaya cesaret edememiti. Pratikte hi kimse, ahlk olduu kadar politik ykmllkleri de red ve inkr etmeye cesaret edememiti. Neayev niha adm att. O, devrimi mutlak iyilik statsne kartt ve bunun dnda herhangi bir ahlk ykmllk tanmad. Delice cesaretin kahramanyd ve vicdanszl bir sanat haline getirmiti. Dmanlarn aldatrkenki evkiyle arkadalarnn da gzn balad. adalarnca ve gelecek kuaklar tarafndan, fanatiklik, kabadaylk

ve alakl ahsnda artc bir ekilde birletirmi birisi olarak tannd.391 Cenevre'ye geldiinde Neayev'in yaklat ilk kiinin Bakunin olmas, salt bir tesadf deildi. Gedikli devrimcinin prestiji, bir gn bu prestijden pay almay uman, kendine inanc tam ve verimli bir hayal gcne sahip, fakat itibar yerine enerjisinden bata sunacak baka hibir eyi olmayan hrsl genci cezbetmiti. Bakunin'in btn ziyaretileri gibi, yal savann devasa grnnden ve manyetik kiiliinden etkilenmi, ama o da karsndakini etkilemeye karar vermiti. Neayev, devrimci renci hareketinin ete ba olarak hapsedildii Peter ve Paul kalebentinden daha yeni katn anlatmt. Merkezi Petersburg'da bulunan ve lkeye bir devrim treni yollamay planlayan Rus devrim komitesinin delegesi olarak svire'ye gelmiti. s. 392 Bakunin, o gne kadar kendinden daha yetenekli bir oyuncuyla karlamamt. Hepsinden nemlisi, kendi hayal gc dnda varl kukulu olan, kendisinin birinci ef olduu politik topluluklar icat eden birisine de rastlamamt. Fakat u ie bakn ki, manta smyor ama, herhalde bir takdiri ilahdir, bakalarnn gzn balayanlar, bir kural olarak, ok kolay bir ekilde gzleri balananlardr. Bakunin'in mizacnda kukuculuk diye bir eye yer yoktu, bu yzden Neayev'in anlattklarna tamamen inand. Gen adam, Bakunin'in yeni arkada edindiklerini hayranla ve gvene zorlama yeteneini paylayordu ve
391 Steklov, M.A. Bakunin, iii. 418-29.

Bakunin, daha ilk andan itibaren, bakalarnn kendisine arpld gibi gen adama arpld. Gen Neayev'i, "Boy" takma adyla armaya balad (Bakunin, Londra'da kald yllardan birka ngilizce szc aklnda tutmutu). Aralarndan su szmyordu. Sonradan, svire'deki Rus gmenleri arasnda tuhaf bir hikye dolat, bu hikyeye gre, Bakunin, ona, "banknot konusundaki sahtekrlklarda bile" olsa kesinlikle itaat edeceine sz veren bir yaz vermi ve altn da, bu boyun eiin iareti olarak "Matrena" tr bir kadn adyla imzalamt. Bu aklamann, tutuklanmasndan sonra Neayev'in evraklar arasnda bulunduu iddia edilmitir. Fakat bu hikye yeterince inandrc delillere sahip deildir. Eer dkmanda byle bir "Matrena" imzas varsa, bu muhtemelen Mihail'in kod isimler konusundaki ocuka gizemlilik meraknn bir sonucudur ve sylentiye gereklik kazandrmaz. s. 393 Gerek ya da uydurma, ortalkta dolaan bu hikye, Neayev'in, yal devrimci zerindeki nfuzunu gstermeye yeter. Bu bylenme, Bakunin'in koullarnda ksmen izah bulmaktadr. Uzun sredir Rusya ile olan balantlarn kaybetmiti. Herzen'le aras akt, Vevey'deki grece daha yeni arkadalaryla kavgalyd ve Uluslararas Kardelik'le balarnn kopmasyla yurtdndaki vatandalaryla btn ciddi balantlarndan yoksun kalmt; hl balarn srdrd Zhukovski ho bir boluktan ibaretti, Ogarev, kendini hzla ikiye verip vurdumduymazla gmlmt. Neayev, uzun yllardan beri

ilk kez, ona, doduu lkenin esintisini getiriyordu. O lkeyi bir daha hibir zaman grmeyecekti. Enternasyonal'in sorunlaryla megulken bile bu lke hayallerinden kmyordu; ite imdi, kalbinden kmayan lkesinin devrim davas urunda almak iin bir ans domutu. Baka hibir lke onu bylesine derinden kavrayamazd. lm gibi grnen yllarca nceye dayanan ocukluunun ve lkesinin anlar, doasnn duygusal yanyla yeniden canlanm, bu tehlikeli ve ayartc Rus "ocuunu" yeniden ortaya kartmt. Bakunin, doal olarak, Neayev'in Rusya devrimci komitesinin almalarn ve zaferlerini paylama tutkusunu ifade etti; karlnda da baz eyler yapmay teklif etti. "Matrena" imzal deklarasyonun varl ya da yokluu bir yana, Bakunin'in Neayev'e verdii, geerlilii kuku gtrmeyecek bir dier dkman yeterince dikkat ekicidir. Bu dkman, 12 mays tarihini tamaktadr ve unlar yazldr:
Bu belgenin hamili, Dnya Devrimci ttifak'nn Rusya ubesi'nin gvenilir bir temsilcisidir. Numara: 2771.

Belge, Mihail Bakunin tarafndan imzalanp "Avrupa Devrimci ttifak: Merkez Komite" adyla mhrlenmitir. Karakteristik olmakla birlikte, tuhaftr ki, himayesindeki bu yeni kiiyi, sosyal Demokrat ttifak'taki arkadalarna tantmak iin bir aba gstermemi, hatta ttifak iindeki gizli i halkay oluturan Guillaume ve Perron'a da sz etmemitir. imdiye kadar bildiimiz kadaryla, bu rgtn varlndan Neayev'i de bilgilendirmemitir. catln batan karclna direnemedi, annda, o zamana kadar hi duyulmam ve bir daha da duyulmayacak olan Dnya ya da Avrupa Devrimci ttifak adl tamamen hayal

rn rgtleri ileri srverdi ve bu sertifikaya yle bir numara verdi ki, bu duyulmam rgtn en az 2770 ajan vard ve bunlar, rgtlerinin emri altnda Avrupa'nn ke bucanda faaliyet gsteriyorlard. Bylece Neayev, Bakunine, muhtemelen var olmayan Rus devrimci komitesinin temsilciliini vermesi karlnda, ondan, var olmayan Avrupa Devrimci ttifak adna Rusya'da faaliyet gsterme yetkisini alm oluyordu. Bu, tarihte komedi ile trajedi arasnda az raslanan paralelliklere nefis bir rnektir. Kantlamakta baarsz olduumuz ilgin nokta, her ikisinin de ayn ekilde aldanp aldanmaddr.392

*
s.394

Bylece, kat zerinde kendi rgtlerini kuran Bakunin ve Neayev, bu rgtlere yazn alannda bir yer salamak zere kollar svayp, 1869 ylnn Nisan ve Austos aylar arasnda Cenevre'de yedi Rusa bror yaymladlar. Biri, Bakunin'in Rusya'daki Gen imzasn tayan, Kardelerimize Birka Sz balkl brord. niversitenin, Akademinin ve Dieri, seslenen, orijinal basm yerinin Moskova olduu iddia edilen (batan aa kt bir blf), Neayev imzal brord. "Halkn Adaleti" Topluluu Yaynlar No. I, Yaz 1869
392 Guillaume, Internationale, i. 147; Pisma Bakunina, ed. dragomanov, s.343; Ralli, Minuvshie Gody (Ekim 1908), ss. 158-9; Steklov, M.A. Bakunin, iii. 430-40.

Teknolojik

Kurumlarn

rencilerine

balkl olanndaki iki makale de, keza, Moskova'da yaymland izlenimi verecek ekilde, "Rusya Devrimci Komitesi" imzasn tayorlard. Drdncs, trnak iinde, "erefli Rus Soyluluu" diye balyor ve "Soylularn Bamsz Partisi ve Rurik Neslinden Gelenler" imzasn tayordu. Geriye kalan nde biri "Rus rencilerine" sesleniyor, ikisi de, Devrimin Sorunlar Kendini Nasl Ortaya Koyuyor ve Devrimin lkeleri balklarn tayordu imza bulunmuyordu. Bu baslm brorlerden ayrca, Neayev, bu srada oluturduu, gizli bir devrimci topluluun kurallarn ve yelerinin grevlerini ortaya koyup sonradan ileri srecei kendi Devrimci lmihal'ini ifrelemiti. Bakunin'in, kendi imzasn tayan brorle ilgili sorumluluu aktr; serinin en ksa ve lmls olan, "Rus rencilerine" seslenen brorn Ogarev tarafndan yazld bilinmektedir. Bu dkmanlarn geri kalanlarnn yazarlarnn kimlii konusundaki en tartmal sorunlardan biri, btn bu literatrn Bakunin'le 393 ilikisidir. Neayev'in ahlk d ilkeleri bu yazlarda en ak ve net ifadesini buldu, bu balamda brorlerin en arlar, Devrimin Sorunlar Kendini Nasl Ortaya Koyuyor, Devrimin lkeleri ve Devrimci lmihal'di. basksna kar ormanlara kap ekiya etelerine dnmeleri gibi "geleneksel protestolar" izah ettikten sonra, ekiyalara uzun vgler dzmektedir: s.395
393 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, 461-74, 477-88; Herzen, ed. Lemke, xxi. 365.

Devrimin Sorunlar Kendini Nasl Ortaya Koyuyor, Rus kyllerinin, hkmetin

etecilik, Rus ulusal hayatnn en erefli biimlerinden biridir... Rusya'da ete, tek gerek devrimci biimdir - deyimlere snmadan, kitaps retorikler olmadan, uzlamaz, yorulmaz, evcilletirilmez eylemde devrimcilik... Kim ki, Rusya'da ciddi bir komplo yapmak ister, kim ki bir halk ihtilali yapmak ister, bu dnyaya dalmaldr... Zaman gelmitir... Stenka Razin'in ve Pugaev'in yldnmleri yaklayor. Bu halk savalarn kutlamann zamandr. lene hazrlanalm.

Devrimin lkeleri, daha da acmaszdr:

mha dnda baka bir faaliyet tanmyoruz, fakat bu imha faaliyetinin ok eitli biimlere brnebileceini kabul ediyoruz - zehir, bak, ip vb. Bu devrim mcadelesi, benzeri her eyi kutsar.

devrimci:

Devrimci

lmihal'in

cmleleriyle,

Gnn sosyal ahlkn btn biim ve motifleriyle birlikte hor grr ve nefret eder. O, devrimin zaferine yardmc olan hereyi ahlki grr... Arkadalk, ak, minnettarlk, hatta eref gibi her trl yumuak ve zayflatc duygular, devrim davas iin soukkanllkla bomaldr... Onun gndz gece dnmesi gereken tek bir hedefi vardr - acmasz ykm.

Bu dkmanlarn yaymlanndan sonraki birka ay iinde, Marksistler, bunlarn yazarln Bakunin'e atfederek ona kar bir kampanya balattlar. Bakuninistler, inkr ederek ya da eflerinin bu metinlerdeki payn asgariye indirerek onu temize kartmann gerekli olduunu dndler; bu tartma gnmze kadar uzamtr. Tarih olarak Marksistler hakl km saylmaldr. Bakunin'in o srada Neayev'e kaplmasnn hududu yoktu ve pervaszca Neayev'in fikirlerinin peine taklmt. Baarl bir bror yazcs olan

Bakunin'in, bu fikirlerin sunuunu tecrbesiz bir renciye brakm olmas uzak ihtimaldir. Ayrca isel deliller de kesindir. Anonim brorler Bakunin'in biimsel hileleriyle ve karakteristik dolak deyimleriyle doludur ("deyimlere snmak", "zaman gelmitir" vb). Devrimci lmihal, Bakunin'in gzde yaz biimlerine tipik bir rnektir. Neayev'in imzas bulunan bror bile Bakunin'in izlerini tamaktadr. Bakunin'in genlik dneminin bata gelen Hegelci slogan olan, "akl olan gerektir, gerek olan akldir" slogan orijinal ekliyle Almanca olarak alntlanmtr, Neayev'in Hegel'i inceledii ya da Almanca bildii bir hayli kukuludur.394 s.396 Neayev'in brorlerinden birinin Ogarev tarafndan yazldndan sz edilmiti. Herzen'in yol gsterici ruhu olan Ogarev, gittike daha fazla Bakunin'in uysal bir aleti olmutu, Bakunin, bir an iin bile olsa, "devrimci triumvira"nn yeniden kurulmas, Rus rencilere, Herzen, Ogarev ve kendisinin ortak imzasyla seslenilmesi eski umudunu beslemitir. Herzen bu umudu derhal geri pskrtm, Ogarev'in brornn, brakn imzay, bir imzaya bile demeyecek bir "gazeteci az dala" olduunu sylemitir. 1869 Mays'nda Cenevre'ye geldiinde, Bakunin'e gereken hogry gsterse de, Neayev'e kar igdsel bir uzaklk hissetmitir. Brorler, "korkun zararl" olacaktr. Evrensel ykm iin kana susam arlarda bulunan Bakunin, "masallardaki, yardm isteyen
394 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 472-4, 482, 494.

yalanc obandan" farkszdr. Herzen Cenevre'de be ya da alt hafta geirdi (Bu onun Bakunin'le son bulumasyd); yal beyninden beklenmeyecek bir dnce derinlii gsterip, eski arkada ve yoldana son derece net grnen bir ekilde, onu anlamay reddetti.395 s. 397

Fakat Bakunin ve Neayev, Herzen ve Ogarev'den, yazl metinlere katklarndan ya da isimlerinin moral etkisinden daha somut bir eyler talep ediyorlard. Yeni giriim iin mthi paraya ihtiya vard; Bakunin beklenmedik, verimli bir kaynak kefetmiti. 1858'de, Bahmetiyev adl zengin ve egzantirik toprak sahibi, komnist olmu, Rus idealistlerinin fanatizmine uygun olarak, Pasifik'te bir adada ideal bir cemaat kurmaya girimiti. Buraya giderken yolunun zerindeki Herzen ve Ogarev'i ziyaret etmi, projesi iin gereken paradan daha fazlasna sahip olduunu syleyerek, onlara, Rusya'daki devrimci propaganda iin 800 sterlin miktarnda bir para brakmt. Bahmetiyev, bu hayrsever eylemi yerine getirdikten sonra Pasifik'te ortadan kayboldu ve bir daha kendisinden herhangi bir haber alnamad; varl adet bir peri masalna dnmekle birlikte, bir Londra bankasnda, Herzen ve Ogarev'in adlarna yatrlm 800 sterlin yerli yerinde duruyordu. Bu ikisi, bildik temiz yreklilikleri ve ihtiyatllklaryla bu paray propaganda hedefleri iin kullanmay dnyorlard; 1869'da "Bahmetiyev fonu" hl el dokunulmadan yerinde durmaktayd.
395 Herzen, ed. Lemke, xxi. 365, 377-8, 403, 443.

Muhtemelen Ogarev'den varln rendii bu fondan, "Boy"un ve kendisinin ihtilalci giriimleri iin yararlanmaktan daha uygun ne olabilir, diye soruyordu Bakunin. Artk hibir iradesi kalmam Ogarev kolayca kazanld, ardndan, Bakunin'in isteiyle, nerinin kabul edilmesi iin Herzen'e srar eden mektuplar yazmas saland. Herzen, bir sre direndi. Onulmaz kukuculuu, Neayev'e kar nyargs ve Bakunin'e gvensizlii her zamanki gibi gl bir ekilde devam etmekteydi. Fakat Herzen, hasta, yorgun bir insand ve Ogarev'in srarlarna daha fazla direnecek gc kalmamt. 1869 Temmuz'unun sonunda, fonun blnmesini, Ogarev'in, parann yarsn istedii gibi kullanmasn kabul etti. Bununla birlikte, parann, Cenevre'deki basm ilerinin gelitirilmesine harcanmas ricasnda bulundu ve kinayeli bir ekilde, byle bir giriimin, Neayev'in Rusya macerasndansa Bakunin'in geiminin garanti altna alnmasnda kullanlmasnn daha iyi olacan belirtti. Bu neri dikkate alnmad. 10.000 franklk bir mebla (400 sterlin) Bakunin'e teslim edildi ve bundan sonra da byk bir ihtimalle Neayev tarafndan tketildi.396 Bu byk zaferden sonra Neayev, svire'de oyalanmay gereksiz grd. Ziyareti, Bakunin sayesinde, her trl beklentinin tesinde baarl olmutu. nl bir devrimciden, Rusya'daki renci arkadalarn etkilemesine hizmet edecek, Avrupa htilalci ttifak adna (kendisinin buna verdii deer ne olursa olsun) imzalanm bir ferman elde etmiti; imdi de, kiisel bakmdan her trl kullanma ak, banknot olarak hazr, salam bir meblaa kavumutu. Bu deerli aksesuar ile donanm, bir uval dolusu bror ve
396 Herzen, ed. Lemke, xiv. 411-21; xxi. 408-9.

bildiriyle silahlanm olarak Austos sonunda Rusya'ya dnd. O k rgtlenme faaliyetleriyle geecekti; Neayev, Bakunin'e, devrimin, serflerin zgrle kavumalarnn dokuzuncu yldnm olan 19 ubat 1870 gn balayaca teminatn vermiti. s. 398 Neayev gibi birisinin, bylesi niyetlerle Rusyaya girebilmesi, orada ay kalabilmesi, meum bir su ilemesi ve elini kolunu sallayarak svireye dnmesi, Rus polisinin uyanklk ve yetenei hakknda ok az fikir verir. Ne var ki, bunlarn hepsi oldu. Neayev, kararghn Moskova'da kurdu. Srasyla "Halkn Adaleti" ve "Balta Topluluu" adlaryla anlan rgt, Devrimci lmhal'in ve krklardan bu yana hemen hemen Avrupa'daki btn gizli topluluklarn izledii ynergeler zerinde yapland. rgt, emirleri merkez komiteden alan bir efe kesinlikle itaat eden beer kiilik gruplardan oluuyordu ya da olutuu tahayyl ediliyordu. Polis tarafndan sonradan yaplan ayrntl incelemeler, bu tuhaf rgtn herhangi bir somut ihtilal plan hazrladn ortaya karamamtr. Merkez komitenin sadece Neayev'den ibaret olduu ortaya kmtr, gruplarn says gerekte son derece belirsizdir. Tm yaplanlar, tuhaf bir blf atmosferiyle ve Bakunin'le Neayev'in sahtelikle sarlp sarmalanm devrimci faaliyetleriyle rtlmtr. Fakat bu yeni rgtn yeterince somut tek bir baars olmutur. Kasm 1869'da, beli gruplardan birine dahil olan vanov adl bir renci, yanl ya da doru, ihbarc olduu kukusuyla, Neayev'in grubundaki dier yelerin

ibirliiyle, Neayev tarafndan ldrlmtr. Cesedi kk bir glde bulunmutur. Olayn ayrntlar ksa srede yaylm ve byk bir sansasyona yol amtr. Neayev, polisin ataletinden daha fazla yararlanamayacan anlayp ka hazrlklarna giriti. Aralk'n ortalarnda Rusya'dan ayrlp, 1870 Ocak'nn balarnda svire'de yeniden ortaya kt.397

*
s.399

Bakunin, iki ay akn bir zamandr Lokarno'ya yerlemi bulunuyordu. Emekliliinde giritii, "verimli" olduu kadar "krl" da olan projelerinden yalnzca biri gereklemiti. Onunla Cenevre'de tanan Lyubavin adl bir Rus, Bakunin'in geim zorluu ektiini grerek, ona, Petersburg'daki bir yaync iin Marx'n Kapital'ini Rusaya evirme ii bulmutu. 1200 rublelik eviri cretinin 300 rublesi avans olarak denmiti. Bu 300 ruble, Cenevre'deki en acil borlar demek ve Marx'n cmleleriyle boumaya balayaca Lokarno'ya tanmak iin yeterliydi. Ne Kapital konusu, ne de evirinin skc rutini onun iin ekici eylerdi, bu yzden eviri, ar aksak yryordu. nce, Aralk aynca Ogarev'e, gnde sayfadan fazla eviremediini (tamam 784 sayfayd), u anda gnde be sayfaya kmak iin mcadele ettiini ve sonuta on sayfaya
397 Steklor, M.A. Bakunin, iii. 487-95; Kantor, V Pogone, s.8.

ulamay umduunu yazd. Acaba Cenevre'deki Ada Zhukovski onun yazlarn temize ekebilir miydi? Aralk aynda Lyubavin'e iki kk blm gnderildi. Fakat yln sonuna kadar yaplan eviri, alnan avans karlayacak ve yeni demeler yaplmasn salayacak yeterlikte deildi.398 Bir sre sonra bir baka krizin sanclar balad. Aralk aynn ortasnda, Antonia, sekiz aylk hamile haliyle Napoli'den Bakunin'in yayna geldi. Cenova'dan deniz yoluyla yolculuk son derece yava ve yorucuydu; onu karlamaya Arona'ya giden Mihail, orada "korkun endieler" iinde iki gn beklemek zorunda kalmt. Tek kuruu kalmamt. Antonia'nn, kocasyla yeniden birleme kararna kzgn olan Gambuzzi'nin yanna yaklalr gibi deildi. Bakunin, bunun zerine, kendisine hl ak olan kaynaa yneldi, Ogarev'e yazarak, kendisi iin Herzen'den bor istemesini rica etti, hayr hayr "kendi cebinden verecek deildi" Herzen paray, fondan bu seferliine 300 frank, gelecek ay iin de 500 frank istiyordu. Herzen, bildik aculluundan da daha byk bir hzla 300 frank yollad elbette fondan deil; Bakunin'in Herzen'e, yapt yardmdan dolay teekkr eden son mektubu 1870 Ocak'nn ilk gn yazlmt. hafta sonra, Herzen Paris'te ld.399 s.400 Bakunin, Neayev Rusya'dayken ondan herhangi bir haber almamt. Fakat Aralk aynda, svire'deki Rus kolonisine tuhaf sylentiler ulamaya balad. Bazlar,
398 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss.247, 249; Guillaume, Internationale, iii. 324-6. 399 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 246-7, 252; Herzen, ed. Lemke, xxi. 539.

Neayev'in katn, dier bazlar da tutuklandn sylyordu. Birok arkadann, Neayev'in Rusya'da tutukland ynnde ulatrdklar haberler, Mihail'in endielerini arttrd ve gnlerce umutla korku arasnda gidip gelmesine yol at. Derken, 12 Ocak 1870'de, Ogarev, bir mektupla, "Boy"un Cenevre'ye vasl olduunu bildirdi. Bakunin, "sevinten yle bir srad ki, neredeyse kafas tavan delecekti." Para sknts ve Antonia'nn yaknda douracak olmas, Bakunin'in bir an nce Cenevre'ye gitmesini engelledi. Fakat Neayev'e yazarak, derhal kendisini Lokarno'da ziyaret etmesini rica etti. Neayev'i, Lokarno'da, "bir battaniye, bir yatak, kalacak yer" ve hepsinden nemlisi, "esasl bir gizlilik" beklemekteydi; nk burada herkes kendini Bakunin'e adamt, Lokarno'da ne skandal merakllar, ne de dedikodu vard. yi haberin ulamasndan ve mektubun yollanmasndan iki gn sonra, Antonia, bir kz ocuu dnyaya getirdi.400 Neayev, Ocak aynn sonuna doru Lokarno'ya geldi. Gizlilik byk bir ihtiya haline gelmiti. nk Rus Hkmeti, Neayev'in nerede olduunu saptamt ve bir ad sulu olarak iadesini talep edecei kesindi; bu durumda, svire Hkmeti snma talebini reddedebilirdi. Bakunin, svire Hkmetinin, yalnzca birka ay nce, Rus Hkmetinin talebi zerine, Prenses Obolenski'nin ocuklarn yakalayp prensesin kocasna teslim ettiini hatrlad ve sevgili "Boy"unun kaderi iin tir tir titredi. Bakunin, Neayev'i Rusya maceras konusunda ka kez uyarm, bu gidiin bilinmemesi gerektiini ka kez sylemiti. Ama Neayev, Progrs'te yaymlanan bir mektup yazd gibi (Guillaume, Bakunin'in
400 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 248-9, 251, 253, 255; Guillaume, Internationale, i. 260.

bu mektubun yazlmasnda parma olduu kansndadr) Fransz, Alman ve Belika gazetelerinde, bir yoldan dikkatsizlii sonucu nasl polisin tuzana dtn; Sibirya madenlerinde nasl altn; Sibirya'ya giderken ldrlmesi iin nasl gizli emirler verildiini ve uyank arkadalarnn tam zamannda yetimesiyle nasl kurtulduunu anlatan bir mektup yaymlamt. Lyon'daki Richard'a yazd bir mektupta, Bakunin, ayn yky (kendisinin bu ykye gerekten inanp inanmad belli deildir) tekrarlamt. Bir baka yerde daha da ileri gitmiti. Kt bir tesadf eseri olarak, Neayev'in Progrs'de yaymlanan mektubuyla ayn nshada baslan bir makalede, Bakunin, Neayev'in, Rus Hkmetinin ve basnn hakknda onca yaygara kopartt mitsel bir kiilie sahip birisi olduuna ilikin faraziyeler savurdu; daha artcs, bu varsaymlarn, Bern'deki arkadalar Richard ve Adolf Vogt'a da tekrarlad. Bu sahte kokular sisteminin bir dier uzants, bir Marseille gazetesinde, Herzen'le ilgili zararsz bir anma yazsnn giriinde, Bakunin'in, "gazetelerin girmesinin zor olduu uzak bir lkeye yapt geziden" daha geenlerde geldiini syleyerek, Rusya'ya gizli bir yolculuktan henz dnd imasn yapm olmasdr. Bu yma mistifikasyonlarda aklc bir motif aramak bounadr. Bakunin'in uydurma tutkusu, yetikin bir saduyu tarafndan snrlanm deildi.401 s. 401

401 Guillaume, Internationale, i. 280; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 257. Materiali, ed. Polonsky, iii. 258; Steklov, M.A.Bakunin, ii. 519; Herzen, ed. Lemke, xxi. 564.

Geri Neayev'in Lokarno'ya ksa ziyareti, daha somut nitelikte nemli sonular getirdi. Birincisi, Bakunin'in Kapital'i evirme giriiminin aniden sona erdirilmesiydi. Neayev'den etkilenerek, kendisini, daha yksek grevler yerine getirmesi gereken bir dahnin bylesine deersiz, monoton ilerle vakit ldrmesinin gereksiz olduuna ikna etmesi hi de zor olmad. Henz kazanlmam 300 ruble harcanmt, ncelikle bu durumun halledilmesi gerekiyordu. Neayev, olayn bu ynn halletmeyi zerine ald. Benimsedii yntem gayet basitti. Cenevre'ye dnnceye kadar bekledi, ubat aynn sonunda, oradan, Lyubavin'e, Halkn Adaleti Merkez Komitesi adna, onu Bakunin'i rahat brakmaya aran ve emre uyulmamas halinde ortaya kacak ho olmayan sonulardan kendilerinin sorumlu olmayaca tehdidini savuran mtehakkim bir mektup yazd. Bu mektup, olaylarn seyri iinde grlecei gibi, sonradan Marx tarafndan, rakibini gzden drmek iin kullanlmtr. Bakunin'in bu tr dncesizce davranlar, onun ho olmayan bir ykmllkten kurtulmas iin yrtlecek nazik bir operasyonun, Neayev'in kaba ellerine teslim edilmesine yol amtr. Sradan llerle dnldnde, o, mal ileriyle ilgili olarak tam anlamyla vicdanszca davranmtr. Mektup, Neayev'in Lokarno'yu ziyaretinden bir sre sonra yollanmtr, ne var ki, Bakunin'in bu mektubun ieriinden sorumlu olduuna ya da iinde yazlanlar bildiine ilikin bir delil yoktur.402 s.402
402 Steklov, M.A. Bakunin, iii. 496-7.

Bakunin, bu skc grevden ayrldna gre, tamamlandnda kazanaca 900 rublenin yerine koyaca bir baka kaynak bulmas gerekiyordu. Bu noktada da Neayev ya da Neayev'le Bakunin bir arada areyi hemencecik buldular. Herzen'in lm, Bahmetiyev fonunu kullanlabilir hale getirmiti. Hayatta kalan mutemet olarak Ogarev, muhtemelen bu fonu tasarruf etme hakkna sahipti. Bu durum, parann icrasnn bir an gecikmeden yerine getirilmesi iin ok uygundu. Bakunin, Ogarev'den acilen, Herzen'in mlkiyetinin miraslarndan, bu ilemlerin yerine getirilmesini talep etmesini rica etti.
Bu yalnz hakkn deil (diye yazyordu hrsla), kutsal grevin; bu kutsal grev, kiisel nezakete ilikin tm duygularn zerinde olmaldr. Bu ii, bir Romal sertlii ile yerine getirmeli, bir Brts olmalsn.

Bakunin, kendini mektuplarla snrlamad. Konu son derece nemliydi. Yol paras iin, toprak sahibi bir hanmn olundan 80 frank bor ald ve 1870 Mart'nda Cenevre'ye gelip eyleme geti. Romal sertliine hi de gerek olmad ortaya kt. Ogarev, can skc bir konudan ellerini abucak ykayarak kurtulmak isteyen gen Alexander Herzen'e yazd, ykmlln kabul eden gen Herzen paray demek zere bizzat Cenevre'ye geldi. Biimsel ilemler yerine getirildi. Hazr bulunanlar - gen Herzen ve Ogarev'in yansra - Bakunin, Neayev, Natalie Ogarev, Herzen'in byk kz Natalie ve iki ya da dier Rustu. Parann geri kalan ikinci ksm olan 10.000 frank, gen Herzen tarafndan Ogarev'e teslim edildi (makbuz karlnda), ayn ekilde Ogarev de bu paray Bakunin'e, o da Neayev'e teslim etti. Neayev makbuz vermedi, arkadalarnn onun "devrimci

erefine" gvenmelerini istiyordu. hafta sonra Ogarev ondan istediinde, serte, komitesinin verme gibi bir alkanl olmad verdi.403 s.403

Birka makbuz makbuz yantn

Doymak bilmez gzlerin zerine dikildii Bahmetiyev fonu, Bakunin ve Neayev'e, sadece Lokarno'daki konferanslar iin bir ihtiya akesi olarak gerekli deil, ayn zamanda devrimin dipsiz bir kuyudan farksz mal ihtiyalar iin de nemliydi. Bu tuhaf hikyenin bundan sonraki olaylar, Herzen'in kznn mal varl ve kiilii etrafnda dner. Erkek kardei gibi Natalie Herzen'e de kk bir servet kalmt. Erkek kardeinin tersine, babasndan ona, devrim iin samimi ve snrsz bir coku da miras kalmt. Cokusu ve serveti, hem Bakunin'in, hem de Neayev'in aklna, bunlarn devrim davasnn hizmetine koulabileceini getirdi. Gariptir ki, Alexander Herzen ve ailenin dier yeleri bunu protesto etmediler, yalnzca Natalie'yi, Cenevre'nin batan karc ortamndan uzaklatrmaya altlar. Fakat Bakunin, Natalie Herzen'in serveti hakknda, Bahmetiyev fonu hakknda ektiinden daha fazla vicdan azab ekiyor deildi. Her zamanki gemlenmez fkesiyle Ogarev'e bavurarak Natalie'nin Cenevre'de kalmasn salamasn istedi ve aile yelerinin "bilinsiz fakat igdsel bir egoizm"le hareket ederek Natalie'yi Cenevre'nin devrimci ortamndan uzaklatrmaya altklar sulamasnda bulundu. Mart ortasnda, Bahmetiyev fonuna
403 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 263, 535-6.

el koymak zere Cenevre'ye gelir gelmez, ayann tozuyla, Natalie Herzen'i ilk kez Neayev ile tantrd. Yaratlan etki nemliydi. Neayev, objesini hedefleri dorultusunda etkileyebilmek iin tm kiisel manyetizmini kulland, aktif ve srarc Bakunin ile pasif ve uysal Ogarev bu naho oyuna kendilerini kaptrdlar. Natalie, davaya nasl hizmet edebileceini sorduunda, Bakunin, "gen ve gzel hanmlar her zaman yararl olabilirler" dedi ona ve devrimin karlarna hizmet edebilecek gen ya da yal zengin adamlarn varln hatrlatt. ay sonra Neayevle aras bozulduunda, Bakunin, allmam samimiyetteki terimlerle unlar yazyordu:
Onu arkadanla tantrrsan, ilk hedefi aranzda kavga, skandal ve entrika tohumlar samak olur ve sizleri kavgaya tututurur. Eer arkadann bir kars ve kz ocuu varsa kadn geleneksel ahlkn gcnden kopartmak ve topluma kar devrimci protestosunu salamak iin, iradesine ramen batan karmak, ocuuyla birlikte elde edebilmek iin elinden geleni ardna koymaz.

s. 404 Tuhaftr ki, sulama, var olan sosyal dzene kar son derece koyu bir muhaliften gelmiti; daha da tuhaf olan, sulamann, eski arkadann kzn ok yakn bir zamanda Neayev'in aleti haline getiren birinden gelmi olmasdr. Bu olayda, Neayev'in ahlk vicdanszl ile, Bakunin'in ahlk sorumsuzluu arasnda kesin bir izgi ekmek olanakszdr. Geri Neayev'in plan baaryla talanmad. Onun ve Bakunin'in Lokarno'da yaptklar ku beyinli planlardan biri de

iin Natalie Herzen'in ad (erkek kardeininkini ele geirmek mmkn deildi) son derece nemliydi. Fakat Neayev, muhafazakr bir eitim alm, geleneksel ahlksal ve davransal nosyonlar iselletirmi gen hanmlarn stesinden gelecek deneyimden yoksundu. nceleri ba dnen ve bylenen Natalie, giderek korkuya kaplp, yeni yayna adnn konmasn kabul etmedi. Elimizde, Neayev ve Bakunin'in, Natalie'den, "Merkez Komitesi"nin buyruklarna kaytsz artsz ve sorgulamasz boyun eeceine sz vermesini talep ettikleri o tuhaf sahnenin gvenilir bir anlatm bulunmaktadr. Natalie itiraz edince, Neayev, "seni t krldm seni" diyerek fkeden hop oturup hop kalkm, Bakunin ise "sakin ol, sakin ol, aslanm" diyerek onu yattrmaya almtr. Fakat, Ogarev hl uysal bir alet konumunda olsa da, Natalie ile bir takm zorluklar yaamak, Herzen ailesinin dier yeleriyle ak bir savaa girmek demekti. Nisan sonunda Neayev, Kolokolun yeni serisinin ilk saysn yaymlayarak hedeflerinden birini gerekletirmi oldu. n sayfada, Ogarev'in imzasn tayan, Kolokolun "yeni ynetime" "devredildiini" bildiren ve mr boyu ibirlii yaplacana sz veren bir manifesto yaymlanmt. Yeni biimiyle Kolokol, o tatsz tuzsuz haliyle hayal krkl yaratm ve alt hafta yaymlandktan sonra zelil bir ekilde kp gitmiti. Ksa mr srasnda Bahmetiyev fonunca desteklenmi olmas muhtemeldir.404

Kolokolu yeniden canlandrmakt; bu ama

404Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 262-4, 268, 288; Steklov, M.A. Bakunina, iii. 507; Rodichev, Posledniya, Navosti, 13 ubat 1931.

*
s. 405

Neayev baar ve prestijinin zirvesine ulamt. Dn balangcna iaret eden herhangi bir olay grnmyordu ortalkta; fakat bu noktadan itibaren, aka grnmeyen baz nedenlerle onun iin her ey ktye gitmeye balad. Rusya'daki arkadalarndan biri olan Lopatin adl bir Rus devrimcisi Cenevre'ye gelmiti. Neayev'i hem Rusya'da, hem de svire'de i zerinde gren tek kii oydu ve onun bildiklerinin bir ounu biliyordu. Lopatin, ilk kez, vanov cinayetinin i yzn anlatt. Neayev'in Peter ve Paul kalesinden ka ve Sibirya yolunda jandarmalarn elinden kurtuluu ile ilgili iinmelerinin arszca palavralar olduunu syledi, Rus Devrimci Komitesi'yle onun devasa rgtnn Neayev'in yaratc beyninin dnda var olmadn beyan etti. Herkes Lopatin'e inanm deildi. Ne var ki, kukular Neayev'in prestijinin iine etti. Rus diplomasisi ve svire polisi de yangna krkle gittiler. 1870 Mays'nda Serebrennikov adl Rus snmac, polis tarafndan yanllkla Neayev diye gz altna alnd ve kimliini ispatlayana kadar birka gn tutuklu kald. Neayev Cenevre'de ya da lkenin eitli yerlerinde gizlendi, geride hibir adres brakmadan hzla yer deitirdi. Bir keresinde Natalie Ogarev ve Natalie Herzen onu bir haftalna evlerinde gizlediler. Gel gr ki, by bir kez bozulmutu ve onlar da bu skc konuu

Kolokolun ksa sreli hayata dnyle,

sepetlemek iin sabrszlandklarn gizleme gerei bile duymuyorlard artk.405 Neayev'in svire maceras, Bakunin'le iddetli bir mnakaayla sona erdi. Bu aprak ve karmak akbette, mal, psikolojik, politik, hatta ahlk nedenler rol oynam olabilir. Neayev olayna ilikin onca kaynaktan hibiri bu kopuun tutarl bir anlatmn ortaya koymu deildir. Yine de en nemli noktalar akla kavuturmak mmkndr. s. 406 Bakunin, hayat boyunca, gnlk ekmeini salamayan herhangi bir devrimci giriime omuz vermemiti. Bu olayda ise, fonlar, kendi mtevaz gereksinimlerini gzard etmeyeceini dnd Neayev'in emrine vermek iin elinden geleni ardna koymamt. Neayev'le Lokarno'da tarttklarna ilikin elimizde herhangi bir kayt bulunmamaktadr. Fakat bir ay sonra, Bakunin Ogarev'e, "sahte utanc alt ettiini" ve Neayev'e, "kendisini btnyle davaya vakfedecei koullar" sunduunu yazd. Hatta u ak rakamlar bile telaffuz etti: eer Lokarno'da kalrsa Neayev'e ayda 150 frank, Cenevre'ye gitmek gereini duyarsa da 250 frank verecekti. Neayev, bir yl nce svire'ye geldii gibi arkadasz bir gmen deildi artk. Bakunin'in omuzlarna basarak devrimci evrenin zirvesindeki pozisyonuna trmanm ve Bahmetiyev fonu sayesinde madd bamszlna kavumutu. Artk Bakunin'e ihtiyac kalmamt. Yal emektarn bo gururunu ve aresizliini iyiden iyiye iskandil etti ve ondan ne bir ey umut etmek, ne de korkmak iin bir neden
405 Arkhiv Ogarevych, ed. Gershenson, ss. 273-7.

olduuna kanaat getirdi. Destek iin yaplan demenin deersizletii, denmeyenin ise deer kazand kesindi; te yandan kran duymak, Neayev'in bilmedii bir nitelikti. Bakunin'in talep ve ricalarn kesinlikle reddetti. Sevgisine karlk gururunun inenmesi, yal adam iin pahal bir bedel olmutu. Bakunin'in kendisi de yeterince doal zorbala sahipti ve vicdan azab ektii nadiren olurdu. Bu "Boy"la tanmas kendisinden daha zorba ve vicdansz birisiyle tanmas anlamna geliyordu. Kolokolun yeniden yaymlanmas, Neayev'in eski patronuna nasl ok az zen gsterdiini ortaya koyan bir baka aalayc delildi. Bakunin, kendisinin ya da kendisi ve Ogarev'in hayal "devrimci triumvira"dan hayatta kalanlar olarak gazetenin bata gelen editrleri olacaklarn dnyordu. Neayev, giriim iin Ogarev'in onayn alnca, Bakunin'in onayn almay kmseyerek bir yana frlatt. birlikilerini kendisi seecekti ve ilk say yaymlandnda Bakunin, gazetenin programnn belirsizliini eletirdi, mektup, editoryalin u notuyla birlikte yaymland: "yalnzca zsaygs zayf olan insanlar... bu yayna ilikin ya da ayrntlardaki anlamazlklarn bahane ederek aktif almadan kanrlar." Bakunin'in gururu bir kere daha krlmt. Bern'deki Aylar ve Petersburg'daki Ay balkl bir bror yazmaya giriti. "Bern'deki Aylar" Prenses Obolenski'nin ocuklarna zorla el koyan svire federal otoriteleri, "Petersburg'daki Ay" ise, tabii ki, buyruklaryla su ileyen II. Alexander'd. Bu konuyu ele alarak (nk Prensese ilikin tm ilgisini oktan kaybetmiti) yapmak istedii, Neayev'in kiilii zerine su tekrarn nlemekti. s. 407

Bununla birlikte, Bakunin, Mays aynda, aalamaya daha fazla tahamml edemez hale gelmiti. Birka gnlne Cenevre'ye geldi ve Neayev'e, kendi deyiiyle "ultimatom" verdi. Balca konularda kendi mal ihtiyalar iyice bariz bir hal almt. Fakat yle grnyor ki, mrn alt haftada tamamlayan Kolokolun, Ogarev'in ve kendisinin kontrol altnda yeniden yayna balamasn da talep etmiti. Kendisi yeterince mkl durumda olan Neayev savsaklad. akana tabanca dayanmasna pek alk deildi; yal adam cevab daha bir sre bekleyebilirdi. Bakunin, Lokarno'dan Ogarev'e "Boy"la aralarnn bozulmasnn "kanlmaz" olduunu dokunakl bir ekilde yazd 14 Haziran tarihinde hl beklemekteydi. Borlarla iyice bunalmt ve yaamn srdrmek iin tek kuruu kalmamt. "O talihsiz Lyubavin olay yznden" artk eviri ii de bulamyordu. Fakat birka gn sonra Neayev, yine kendi bana karar vererek ona bir randevu yollad, Bakunin de bir kere daha boyun eerek Cenevre'nin yolunu tuttu.406 Bakunin orada ya da drt hafta kald ve bu zaman zarfnda niha kopu meydana geldi. Neayev kt bir ruh hali iindeydi. Ogarev'in iyice suyunu karmt. Kolokol lmt. svire polisi tarafndan bir av hayvan gibi oradan oraya takip edilmekten yorgun dmt. Faaliyetlerini svire'den Londra'ya aktarmaya karar vermiti. Aada aktarlacak olanlarn tek kayna Bakunin'in ifadeleridir. Kama hazrlklarna girien Neayev, Bakunin'e, Ogarev'e,
406 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 261, 281-2; Kolokol (Nisan-Mays 1870; Moskova'da tpk basm yapld, 1933) ss. 4-5; Bakunin, Euvres, ii. 13667; Steklov, M.A. Bakunin, iii.534.

Natalie Herzen'e ve tand dier kiilere ait ok sayda mektubu, bir gn sahiplerine antaj yapma ihtiyac duyduunda kullanmak zere almt. Bu ho oyun ortaya ktnda soukkanllkla yle yantlad: "Evet, bu bizim yntemimizdir. Tamamen bizimle olmayan herkesi dmanmz olarak grrz, onlara kar zorunlu olarak aldatma ve kk drme yoluna gideriz." Durumun ortaya kmas, ynla potansiyel antaj belgesini yannda Londra'ya gtrmesini engellemedi. Neayev'in lkeden ayrlmasnn ardndan Bakunin, farkl lkelerdeki arkadalarna, bir zamanlar gzbebei olarak salk verdii "Boy" hakknda sulamalarda bulunan, onlar uyaran mektuplar yazmak zere gnlerini harcad. Ogarev'den, " hafta iin", bir lde Bahmetiyev fonundan son kalan 450 franklk bir bor ald ve 1870 Temmuz'unun sonunda Lokarno'ya dnd.407 s. 408 Neayev'in ka, Bakunin'in yaamndaki bu karmak dnemin sonu oldu ve uygun bir fke patlamasn sahnelemesini mmkn kld. ok fazla zaman gemeden kendini, Neayev'in devrim davasna utan getirmesini nleyerek onu "mahvettiine" inandrd ve ayn ekilde arkadalarna vnd. Eer Bakunin, gen adamn yntemleri konusunda, baka etkenler nedeniyle kanlmaz olarak gerekleen koputan ve bu yntemler bizzat kendisine uygulanmadan nce ahlk bir honutsuzluk gstermi olsayd, bu atafatl aklamalarn daha fazla arl olabilirdi. Ne var ki, uzun sren arkadalk bu
407 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 284-90.

gecikmi fkeyi inanlmaz kld gibi, son derece sama hale de getirdi. Bakunin, aslnda Neayev'den ok farkl bir ahsiyetti. Neayev'in tersine, arkadalarna kar son derece cmert ve nazikti. Neayev'in tersine, yalnzca lafta kabayd. Dahas, samimiyetini ifade etmekteki cmertliiyle bu itenlii hayata geirmekteki yetersizlii, onu insanln bu zaafn paylamakta bir fenomen haline getirmitir. Fakat birka adann, Bakunin'in karmak ve artc karakterinin anlalmasn salayacak anahtarlar vard; onun yazlarnda - hem Neayev'e vurulduu dnemde, hem de ncesinde - gzden den idolnde ylesine sert bir biimde sulad "Makyavelizm" ve "cizvit"liin naif grntlerini bulmak zor deildir. Marx ve takipileri, Bakunin'le Neayev'in ahlk d fiili arasnda benzerlik aradklarnda da fazla zorluk ekmediler. s.409 stnkr bakldnda, Neayev dneminin Bakunin'in yaamndaki en nemli sonucu, bunun dmanlar tarafndan kullanlmasdr. Fakat bu akla yakn sonutan bamsz olarak, bu dnem, Bakunin'in ruhunda kapanmaz bir yara amtr. Yirmi yldr ilk kez kendini birisine saknmsz olarak teslim etmi ya da arkadalarndan birine bu kadar ok duygusal yaknlk hissetmitir. Bu, yalnzca Ogarev'e aaca ve ihanetten duyduu acy itiraf edecei bir yaknlktr.
Sylenecek hibir ey yok (diye yazyordu Lokarno'ya dndkten sonra). Budalalk ettik ve Herzen eer sa olsayd bize nasl da glerdi ve bizimle dalga gemekle ne kadar hakl olurdu. Evet, yaplacak bir ey yok. Ac ilac yutalm ve bundan sonra daha akll olmaya bakalm.

Bakunin'in bo pimanlklarla kaybedecek zaman yoktu. Ylmadan ve moralini bozmadan Avrupa'nn yarsnda politik entrika an inceden inceye rmeye devam etti. Fakat bu dnemde hayatnda kesin bir dermanszlk - programnn geerliliine duyulan bir kukudan deil, d dnyann tavrna duyulan bir kaytszlktan belirtisi balad. Bu geri ekili, zamann ilerlemesinden ok (Bakunin o srada elli alt yandayd, ama on yl daha yal gsteriyordu) Neayev fiyaskosunun yaratt aalanmann ortaya kard durumdan ileri gelmi olabilir.408

s. 410

29. Blm Lyon'daki Fiyasko

16 Temmuz 1870'de Fransa-Prusya savann patlak vermesi, Neayev'in svire'den kayla hemen hemen ayn zamana tesadf etti. Bakunin, on be gnden fazla bir zamandr "Boy"la kopuun getirdii gzden d ve alalmaya ylesine gmlmt ki, bu daha nemli atmann zor farkna vard. Geri, bu
408 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 299, 303, 341

mcadelenin devrimci potansiyeline gzlerini daha uzun sre kapatamazd. 11 Austos'ta Ogarev'e Lokarno'dan yazd mektupta, "olaylarn onda srekli bir heyecan yarattn" ve son gnde yirmi mektup yazdn belirtiyordu. Fakat u anda bile olduka tarafsz bir ruh hali iindeydi. "Fransz palavraclnn Prusya bilimsel vaheti tarafndan bozguna uratlmas" baarsn selmlyor ve Caliban'n (Bismark) Robert Macaire'nin (Napolyon) "anna ot tkamasna" seviniyordu. "Metz duvarlarnn altndaki bir dier byk Prusya zaferinin" Napolyon ve "Madam Eugnia"nn kaderini belirleyeceini dnyordu. Daha sonra ise, "Pomeranya kahramanlarnn bana gelebilecek herhangi bir muhtemel felaketi" arzu edecekti. Her halkrda sava, devrimci planlarn gereklemesini salamak iin "mkemmel bir frsatt". Bakunin, Ogarev'e 11 Austos'da yazd mektupta, "zaten yrrlkte olan bir plan olduunu" duyurdu. talya iin ciddi umutlar beslemekteydi. Muhtemelen herhangi bir temeli olmadan, Richard'a, Milano'da yangnn balad ve barikatlar kurulduu ynnde garanti veriyordu. Napoli'deki Gambuzzi ve Fanelli'den kendisine cesaretlendirici raporlar ulamt ve Austos sonuna doru Fanelli bizzat Lokarno'ya gelecekti. Fakat bu andan itibaren, Prusya'nn ard ardna gelen zaferlerinin yol at asker durum, Bakunin'in kolayc memnuniyetini sona erdirdi. Fransa'ya doatan adanml ve Ttonlara duyduu nefret kendilerini kantlad. Hkmeti ihanetle sulayan sk bir Fransz yurtseveri olup kt ve en ulusal motiflerden hareket ederek hkmetin alaa edilmesini talep etti:

s.411
Danton'un bir zamanlar ve tehlikelerin imdiki tehlikelerden kesinlikle daha fazla olmad dnemde syledii szleri hatrla (diye yazyordu Richard'a) : 'Cephedeki dmann zerine yrmeden nce gerideki dman ykmak ve fel etmek gerekir.' Dardaki Prusyalnn zerine gvenli ve gvenlikli bir ekilde yryebilmek iin ierdeki Prusyaly alaa etmek gerekir.

Sonradan yaymlanmak zere (Richard'n arkada Gaspard Blanc'a yazld sanlmaktadr) yazmaya balad Bir Fransza Mektup'ta, Fransz dzenli ordusunun hibir ie yaramadn kantladn, Fransa'y kurtaracak tek eyin, "tm Fransa'daki halk kitlelerinin ilkel, gl, tutkulu, enerjik, anariste, ykc, dizginlenmemi ayaklanmas olduunu" aklad.409 Felaketler felaketleri kovalad, Bakunin, Lokarno'nun gl kys skneti iinde gittike daha sabrsz hale geldi. Richard'a, son derece zgn bir ekilde, eer gen olsayd mektup yazmakla yetinmeyeceini yazyordu. Aralarnda ahsen de yer alabilirdi. Sonunda, 4 Eyll'de, Sedan'dan Lokarno'ya haber ulat. Bakunin, tam da o gnlerde cumhuriyetin iln edilmi olduunu henz duymamt. Fakat Napolyon'un yakalanmas ve Fransz ordusunun savata yenilmesi, olaylarn kanlmaz sonucuydu. Bakunin'in gzleri artk daha fazla Paris'e taklp kalamazd. Btn devlet makinesi kmt; onun yklmas, yeni bir merkez devleti deil, onun hayran olduu idealizgr komnlerin federasyonunu yaratacakt.
409 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 300; Steklov, M.A. Bakunin, iv. 22-3; Materiali, ed. Polonsky, iii. 271-2, 276; Bakunin, Euvres, ii. 81134.

nisyatif, ansna az sayda taraftarnn bulunduu Lyon ve Marseille gibi Fransz kasabalarndan gelecekti. "Eer Lyon ve Marseille'nn iileri bir an nce ayaa kalkmazlarsa" diye yazyordu Richard'a, o kader gnlerinde, "Fransa ve Avrupa sosyalizmi biter." Kendisi de onlarn emrindeydi. ki gn sonra karar verildi.
Lyon'daki sosyalist devrimci arkadalarm (diye yazyordu Adolf Vogt'a) beni Lyon'a aryorlar. Yal gvdemi oraya gtrmeye karar verdim ve belki de bu benim oynadm son rol olacak. Fakat her zamanki gibi tek meteliim yok. Bor olarak demiyorum, ama 500 ya da 400 ya da 300 veya 200, hatta 100 frank verebilir misin yolculua kmam iin? Eer verebilirsen, onlarla birlikte olmam salayacaksn, veremezsen, doal olarak gidemeyeceim.

Yant, muhtemelen bir lde olumlu olmutu. 9 Eyll'de Bakunin, Lokarno'dan Bern'e doru yola kt, Neuchtel, Cenevre ve Lyon hattn izledi. Fakat Luzern'de posta arabasndan indi (Gotthard henz delinmemiti ve svire talyasna tren yolu yoktu), ancak konu dna klarak aklanabilecek beklenmedik bir durumla karlamt.410

*
s.412

Neayev Rusya'dan kat zaman, nl nc ube, svire'deki ajanlarndan en becerikli olanna, onu nerede olursa olsun bulmas talimatn vermiti. Bu ajann ad Karl Arved Roman'd. Bir sredir, Postnikov adyla, devrimcilere sempati besleyen emekli
410 Materiali, ed. Polonsky, iii. 276, 278; Guillaume, Internationale, ii. 90.

bir Rus albay olarak Cenevre'de yayordu; bu kisveyle, ok fazla glk ekmeden Ogarev'in gzne girip gvenini kazanmt. Bakunin'le hi karlamamt. Fakat Cenevre'de dedikodudan bol bir ey yoktu. Roman-Postnikov bunlardan yararlanarak patronlarna aadaki raporu yazabildi:
Bakunin ok yaamayacak, Vcudu su topluyor ve beyne de sirayet etmi durumda. Sylendiine gre, cinsel tutkularnn tatmin edilememesi ve dizginlenmez sinirli mizac sebebiyle (bu da tuz biber ekmi) vahi bir hayvandan farksz bir hale gelmi.411

Ne Ogarev, ne de Cenevre'deki herhangi bir bakas, Neayev'in nerede olabileceine pek fazla k tutacak durumdayd. nk bu akll gen, hzla yer deitiriyor, adresini en yakn arkadalarna bile asla vermiyordu. Postnikov'un aratrmalar, Bakunin 1870 Nisan'nn banda Lokarno'dan Cenevre'ye geldiinde hl devam etmekteydi. 11 Nisan'da Postnikov, onunla Ogarev'in evinde ilk kez karlat. Cenevre'deki sylentilere gre Neayev, Bakunin'de kalmaktayd. Ertesi gn Postnikov, Bakunin'e "sayglarn sunmak" zere onun mtevaz pansiyonuna arlma frsatn elde etti ve orada Neayev'in izlerine baknd. Ziyaret, geri plandaki amac asndan verimsiz gemiti. Neayev'in orada olmad apak ortadayd. Fakat Postnikov son derece etkilenmiti. O da dierleri gibi, klksz, disiz kdemli savann bysne kaplmt. Raporlarnda, Bakunin'in yeteneksizliine ve dekadanslna ilikin bir ey bir daha yer almad. Postnikov'un svire'de tand Rus devrimcileri iinde Bakunin'le kyaslanacak lde etkili bir kiilik yoktu. O, yalnzca Neayev hakknda en olas bilgi kayna deildi; nc ubenin bir ajannn bak
411 Kantor, V Pogone, s.53.

asndan, salt kendisi olarak yakn ilgiyi hak ediyordu. s. 413 te yandan, etkilenme tek tarafl deildi. Bakunin, ziyaretisinin sevecen davranlarn ve candan devrimci cokusunu unutmamt. Cenevre'ye 1870 Temmuz'unda bir kere daha geldiinde, "heybetli general"i armak iin sabrszlanyordu. Neayev'le kapt dnemdi. Neayev'in ekilmesiyle birlikte Bakunin, doduu topraklarla olan tek dorudan ban da yitirmiti. Postkinov, gze arpan nitelikleriyle bu boluu dolduracak gibi grnyordu. ylesine ateli bir devrimci olmasna ramen, diye aklyordu Bakunin, lke iinde durumu aa kmamtr ve Rusya'ya serbeste girip kabilecek durumdadr. Bundan byk frsat olmazd. Bakunin, ona, Kolokolun yerini alacak yeni bir Rusa aylk dergi kartmann tam zaman olduunu syledi - ad Sosyalist ya da Rus Komn olacakt. Ogarev, elbette ibirlii yapacakt. Tek ihtiyalar, Rusya'ya gidebilecek ve orada olup biten devrimci gelimelere ilikin gvenilir haberler getirecek birisiydi. Emekli albay Postnikov, byle bir misyonu yerine getirmek iin biilmi kaftand. Albay duraksadka Bakuninle Ogarevin srarlar daha da artt. Bu dosta tartma yakn arkadal dourdu ve bir hafta sonra Bakunin, yeni dostundan birka sr rendi. Politik bilgi toplamann yansra, Bakunin, heybetli albaya Rusya'da yerine getirecei bir baka ve hl ok nazik bir misyon teslim etmeyi nerdi. Acaba Premukhino'daki ailesini ziyaret edip onlara kendisinden ahs bir mesaj gtrebilir ve onlardan kendisine

baba mlknden miras kalan gecikmi payn alp gelebilir miydi? Fakat Postnikov hl tereddt iindeydi ve Bakunin o ayn sonunda yeniden Lokarno'ya dnnceye kadar hibir karar vermi deildi.412 s. 414 Duraksamann nedeni basitti. Postnikov gnllyd. Ama Roman, Petersburg'a izin ve para iin telgraf ekmek zorundayd. Bunun kendisi iin, stlerine szl rapor vermek ve yeni talimatlar almak asndan mkemmel bir frsat olduunu da belirtti. Sonunda gerekli yetki alnd ve Ogarev Lokarno'ya telgraf ekerek Postnikov'un yola kmak zere olduu sevindirici haberini verdi. Bakunin, Ogarev'e, yolcuya verilmek zere, daha sonraki yllarda erkek kardelerine ve Tatyana'ya zaman zaman yazd ac tatl mektuplarndan birini gnderdi - o mektuplar ki, Premukhino'nun altn gnlerinden kopup gelen satrlarn derin bir ac duymadan okumak olanakszdr. Yal Mihail, "ldrdnz kadim dostluumuz" adna deil, fakat sadece "sizlerin adalet, eref ve drstlk duygularnz" adna sesleniyorum diyor ve kendi "yasal payn" acilen, "srarla talep" ediyordu.
Kardee sevginize olan inancm en ak olgulara kar uzun sre mcadele etti; bu inanc budalalk noktasna kadar srdrdm. En sonunda onu siz kendi ellerinizle ldrdnz. Dayanlmaz ihtiyalarla ezilmi bir vaziyette size saysz mektup yazdm ve bunlarn size ulatn biliyorum. nce anlalmaz argmanlar ve bulank hesaplarla yant verme yoluna gittiniz, sonu uydu: +1=-1. Son yllarda sistematik ve derin bir sessizlikle cevap
412 Kantor, V Pogone, ss. 50, 55, 59-60.

verme yolunu setiniz. Sessizlik, uzaklarda yaamak zorunda kalm ve politik durumu nedeniyle iktidarsz braklm bir adam batan savmak iin uygun bir arat. Bazen sessizlik, yaralanan izzeti nefsin iaretidir, ama bu bir bakasnn mlkne el koymayla birlikte vuku bulduunda bir baka anlam kazanr.

Bunu takip eden bir paragraftaki, sevgili kz kardelerine Hegelci inanlarn vd otuz be yl nceki gnlere yapt bilinsiz bir hatrlatma, Mihail iin zntl bir glmsemeyi tahrik etmektedir.
Ben bunu, esasen sizin felsef eitiminize yoruyorum. Metafizik, sizin merhamet, drstlk ve adalet duygunuzu ldrm. Kendi mutlaklnz zerine ylesine derin dncelere dalmsnz ki, dnyev ihtiyalar ve bir zamanlar arkada ve karde dediiniz adamn skntlarn dnmeye zamannz kalmyor.

Mektupta, duygularn davurumuna en yakn yaklam son cmleydi. Mektup bir i mektubunun kuruluuyla yazlmt, derdini ac ve resm terimlerle ortaya koyuyordu. Bir zamanlar Mihail'in yreinde en scak duygular uyandran Premukhino ad, imdi ona madd yaamnn aralarn salamak zere hesaplanacak u kadar hektar topraktan daha fazla bir ey ifade etmiyordu. imdi altm yanda olan Tatyana, birlikte yaadklar gururlu, tutkulu genlik gnlerine, o uzak gnlere, karlarn iinde gittike uzaklaan Mihail'in son grntlerine gitmi miydi Mihail'in mektubunu okurken, yoksa o da mektubu ayn duygusuzlukla m okumutu?413 s. 415

413 Kantor, v. Pogone, ss. 62-6.

Postnikov Petersburg'a vard, efendilerinin hayr dualarn ald, kendisine Promukhino'yu ziyaret etmesi iin yeterli deme yapld. Ne yazk ki, orada ne olup bittiine ilikin elimizde herhangi bir belge yok. Fakat Postkinov, "Bakunin'le erkek kardeleri arasnda sorun olan yerleim"e davet edilmeyi baard ve dnerken yannda da 70 ruble getirdi - bu miktar, bir talebin kabulnden ok, gnlszce yaplm kayda demeyen bir hayrseverlie daha ok benziyordu. Daha fazla bir miktarn geleceine sz veriliyordu - ya da umut ediliyordu. Ama aradan ay gemesine ramen hibir ey gelmedi. 1870 Eyll'nn ilk gnlerinde Cenevre'ye dnen Postnikov, Bakunin'in ona alt hafta nce yapt, Lokarno'da kendisini ziyaret etmesi ynndeki srarl davetini kabul etmeye karar verdi. Luzern'e geldi ve Gotthard Geidinden atl arabayla yaplan sekiz saatlik yolculuun ardndan dinlenmeye bile frsat bulamamken, Bakunin'in otelin nnde arabadan indiini grd. Bakunin, elindeki iki bavulu hzla yere brakt, kendini Postnikov'un kollarna att ve kere kucaklad. Olduka deiik bir durumla kar karyayd, ilk selm Rus gizli servisinin bir ajanndan alyordu, ardndan da, yaklak on yllk bir sessizliin ardndan, erkek ve kz kardelerinden. Postnikov hibir ey yapmad, ama onu izledi. Bern'e kadar Bakunin'le birlikte geldi. nc ube, ona birinci snf tren biletinin parasn vermiti. Yoksul arkada ise, ikinci mevkide yolculuk yapyordu. Belki de bu eitsizlik, Bakunin'i, bor alma frsatn deerlendirmeye sevketti. Ondan 250 ruble istedi. Bir samimiyet patlamas ortamnda Bakunin, "drst bir adam" olarak paray belirlenen tarihte deyeceine sz veremese de, ilk frsatta deyeceini ekledi. Postnikov tedbirli adamd. nc ube'nin bu tr

konularda verilen borlar hesabna geri deyeceinden emin deildi. Kendi kompartmanlarna gitmeden nce istasyonu bir aa bir yukar admlyorlard. Bakunin srarlyd. steini karlamaktan baka are gzkmyordu. Postnikov'un yannda yeterince para yoktu; fakat Cenevre'ye gider gitmez Ogarev'e, Bakunin'e ulatrlmak zere paray teslim edeceine sz 414 veriyordu. s. 416 Bakunin, Postnikov'dan Bern'de ayrld, orada Vogts ve Reichels'e mutat ziyaretlerini yaptktan sonra Guillaume ile bulumak zere Neuchtel'e gitti. Artk paras olduundan, 11-12 Eyll gecesini, Bir Fransza Mektup'un baslmas zerine Guillaume ile uzun bir grme yapt Grand Hotel de Lac'da geirdi. Guillaume, alt blmden (kesintisiz olarak 30 bin kelimeyi buluyordu) az tutmayan bu dikkat ekici dkmana vakft. nceki metin, olaylarn gelimesi iinde geersiz hale gelmiti, son yazlan ise tekrarlarla ve anlamsz cmlelerle doluydu. Bakunin, btn bu ekilsiz yn Guillaume'nin omuzlarna ykt. Metni gzden geirmekte beceriksiz, ayrntlarda sabrsz Bakunin, onu, eki dzen verilmesi, zetlenmesi ve yeniden yazlmas iin dikkatli gen arkadann mutlak iktidarna terk etti ve metnin baslma paras olarak 50 frank verdikten sonra ertesi gn Cenevre'ye doru yolculuuna devam etti. Sonuta, Guillaume malzemeye olabilecek en iyi eklini verdi, kendi yazd nszle birlikte metni alt blme ayrd ve orijinal ad olan Bir
414 Kantor, V Pogone, ss. 67-71, 83.

Fransza

balyla bastrd. Bakunin'in orijinal el yazmalar gnmze kalmtr. uras kaydedilmeye deer ki, Guillaume, btn metin boyunca, Bakunin'in u tr niyazlarn dikkatle ayklamtr: "Ktcl tutkular ve popler anari... yuvarlanan bir gibi her eyi ykp yutuyor, Prusya benzeri dmanlarn yerle bir ediyor." Guillaume tarafndan dzeltilen Bakunin, onda Neayev'in izlerini bulmak iin ylesine gayret gsteren dmanlarnn elinden kurtarlm oluyordu. Bakunin, dostu Postnikov'la bir baka grme yapacak kadar kald Cenevre'de. 14 Eyll 1870 akam, bir Rus olan Ozerov ve gen Polonyal Lankiewicz'in refakatinde, yolculuunun son durana varmak zere yola kt. Ertesi sabah Lyon'dayd.415 s. 417

Mektup

Lyon'da tam bir kargaalk hkm srmekteydi. III. Napolyon'un dmesi zerine Cumhuriyet iln edilmi ve bir Kamu Selmet Komitesi, Hotel de Ville'ye yerlemiti. Bu isim, devrimci ruhun geleneksel ve atafatl bir ifadesiydi. Ama komitenin politik yaps karkt, ne yaplaca konusunda kesinlikle hibir netlik yoktu. Bazlar devrimi kurtarmaktan sz ediyor, dierleri Fransa'y Bismark'tan kurtarmak zere btn partilerin "kutsal birlii"ni oluturmak istiyorlard. Komitenin ilk eylemi, ilerinden birinin Albert Richard olduu delegeyi, ilikileri gayet belirsiz
415Guillaume, Internationale, ii.90; Bakunin, Euvres, ii. 81-134, 135-266; iv. 7-12.

olan Gambetta'nn yeni cumhuriyeti hkmetiyle grmeler yapmak zere Paris'e yollamak oldu. Nihayet, Bakunin'in Lyon'a vard gn belediye seimleri yapld, son derece sama bir konumda olan ksa mrl Kamu Selmet Komitesi, yerini yeni belediye meclisine brakt. Bakunin bir kez daha havasn bulmutu. Yirmi yldr ilk kez devrimin sarho edici neesini tadyordu. Durum, 1849 Mays'nda Dresden'de yaadklarndan pek de farkl deildi. Kendiliinden bir halk ayaklanmas, burjuva radikal bir hkmeti iktidara yerletirmiti ve iktidar kendi ellerine teslim eden devrimden yar yarya korkan radikaller, bundan sonrasnda ne yapacaklarn pek bilmiyorlard. Bakunin, Pigmeler arasnda bir dev olarak durumu ele ald. Richard'n yokluunda, ateli bir aktivitenin karargh haline gelen Palix'in evine yerleti. ttifakn yerel ubesini devrimci ilkeleri rafa kaldrmakla ve birka radikalin kuyruuna taklmakla eletiren Bakunin, duruma hi de uymayan bir ekilde, Fransa Selmet Komitesi adyla yeni bir devrimci organ yaratmaya karar verdi. 17 Eyll Cumartesi gn, yeni komitenin greve balamas iin bir halk toplants yapld. Komitenin yeleri, bizzat Bakunin'in yansra, Ozerov ve Lankiewicz, Palix, Blanc ve Richard (o gn Paris'ten dnmt), Bastelica (Marseille'dan gelmiti) ve bir avu Franszd. Bakunin havalarda uuyordu. s. 418
O kadar ok ey oldu ki (diye yazyordu Ogarev'e) bam dnyor. Burada henz gerek bir devrimden sz edilemez, ama olacak. Her ey yolunda ve gerek bir devrime doru yol alnyor. Her eyi yoluna

koyacam ya da hibir eyi ve erken bir zafer umut etmekteyim.416

Fakat Bakunin'in cokulu hazrlklar, komite iinde ksa zamanda beklenmedik fikri farkllklarn ve atmalarn ortaya kmasna yol at. Mantkl ve ak fikirli Franszlar Bakunin'in hedef ve yntemleriyle anlamazlk iindeydiler. Onlar, Fransz ii ve kylsnn gl bireyciliinin farkndaydlar. lerinden ancak birka anaristti (inanl Palix bile, Bakunin'in, "halkn" doatan iyiliine olan gvenini paylaamyordu). Bazlar ise devrimci bile deildi. Onlar, Bakunin'in "ktcl tutkulara" bavurma hayalini ne anlyor, ne de onaylyorlard. Bakunin'in yeni arkadalarndan biri, "atee, zehire ve hanere kar nyarglarn yeninceye kadar" hibir yere varamayacaklar szn kzgn bir ekilde yantladnda yaplan oylamayla, bu sz hep birlikte "fazlasyla Kalmuk" bulundu. Genel eilim arlk ynnde deildi. stelik, ttifakn yelerini, radikallerle birletikleri iin sulayan Bakunin, kaygszca, Gambetta Hkmeti tarafndan Lyon'un hamisi olarak atanm bir radikal olan Andrieux'un ve devrimci inanlar (geri Enternasyonal'e de katlmt) kiisel hedefleri iin istismar etmi bir macerac olan General Cluseret'in yardmlarn salamaya alarak yeni karklklar yaratmaktayd. Bu tr balantlar Bakunin'in arkadalarn artm, onun, aralarnn seimi konusunda ayrm yapmakta gevek olma huyu konusunda yeni kantlar ortaya koymutu. Bu tr eyler de aktr ki,

416 Guillaume, Internationale, ii. 90-92; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 304-5; Richard, Revue de Paris (1 Eyll 1896), s. 147.

durumu herhangi bir ekilde etkilememiti.417 Bu srada, yenilginin yaratt aalanmayla ve Hkmetin aresizliiyle fke iinde olan kitleler, devrim iin liderlerinden daha olgun bir durumdaydlar. Ertesi Cumartesi, 24 Eyll 1870 gn yaplan bir kitle toplants, zenginlerden para toplanmas ve subaylarn serbest seimle atanmas tr reformlar talep eden bir karar kabul etti. Bu halk gsterisinden cesaret alan Bakunin, tereddt iindeki arkadalarn, en nem verdii ideallerini somutlayan uzun bir karar kabul etmeye zorlad. "Fransa'y Kurtarma Federal Komiteleri" adna (orijinal komite kendini Bakunin'in beyninde oaltmt) aadaki ilkeleri iln etti: s. 419
1. Devletin ynetim ve hkmet makinesi ilemez haldedir ve ilga edilmitir. Fransz halk kaderini btnyle eline almtr. 2. Btn ar ceza ve asliye mahkemeleri askya alnm ve yerlerini halkn adaleti almtr. 3. Vergi ve ipoteklerin denmesi askya alnmtr. Vergilerin yerini federal komnlerin katklar almtr, zengin snflardan gelirleri orannda alnacak paralar Fransa'nn gvenlii iin gereklidir. 4. Varlna son verilen devlet, zel borlarn denmesine mdahale edemez. 5. Var olan tm belediye rgtlenmeleri ortadan kaldrlm ve yerlerini halkn acil gzetimi altnda tm iktidar kullanan Fransa'nn Selmeti Komitelerinin ynetimindeki federal komnler almtr.

417 Richard, Revue de Paris (1 Eyll 1896), ss. 147-53.

6. Bir Blgede bata gelen her ehir, Fransa'nn Selmeti iin Devrimci Meclise ikier delege gnderecektir. 7. Bu Meclis, Fransa'nn ikinci kenti olan ve lkenin savunulmas iin gerekli enerjiyi salayacak en iyi pozisyonda olan Lyon'un Hotel de Ville'sinde derhal toplanacaktr. Tm halk tarafndan desteklenen bu Meclis, Fransa'y kurtaracaktr.

Byk harflerle yazlm "SLAH BAINA!!!" arsyla son bulan ve altnda yaklak yirmi imza (bunlarn arasnda Bakunin, Richard ve Palix de vard) bulunan bu karar, 26 Eyll'de yaplan bir sonraki toplantda cokulu bir dinleyici topluluuna okundu ve ertesi sabah ehrin her tarafna asld.418 Bakunin artk acilen eyleme geme zamannn geldiine inanmt. Derhal Postnikov'a mektup yazarak ondan Tchorzewskiden devrimin ihtiyac iin 500 ruble bor alp gndermesini istedi. Avutan bir havada, "ya leceiz" diye aklad, "ya da paray pek yaknda deyeceiz." Bu mektubu, Antonie imzal, kz kardei Julie'den Lyon'a derhal gelmesini ve svire'den haber getirmesini rica eden telgraf izledi. Bu basit kodlara gre, "Antonie" Bakunin, "Julie" ise Postnikov oluyordu; "svire'den haberler de, Guillaume'nin yeni bastrd, Bakunin'in Bir Fransza Mektuplar'yd. Bu srada Bakunin, Komiteye, gece "balca dmanlarmz" tutuklamay nermi bulunuyordu. Bu karklk ve huzursuzluk ortamnda, kararl ve iyi planlanm bir darbe kolayca baar kazanabilirdi. Fakat Bakunin'in Fransz arkadalar, onun dehetli enerjisiyle srklenip duyuruyu imzalam olsalar da, sz eyleme dntrme nerisinden yan izdiler, bir baka merkezden yaplan
418 Guillaume, Internationale,ii. 93-5.

kkrtmaysa, isyan ileri bir noktaya gtrmeye son vermeye zorlad onlar. s.420 lga edilmi Kamu Selmet Komitesi, bir coku annda, 1848'in nl ama ksa mrl rneini izlemi ve yerel fabrikalar Ulusal Atlyelere dntrmt. Belediye Meclisi, bu ltfu Komiteden devrald. Fakat belediye meclisi, bu denemeyle, snrl kaynaklarn suyunu ektiini grd ve bu uursuz anda, atlyelerdeki cretleri franktan iki buuk franka indirme yoluna gitti. Bu iyi hesaplanm giriim, devrimle soyut olarak ilgilenmeyen gnllerde fkeye yol at ve 28 Eyll'de Hotel de Ville'de bir gsteri yaplmas planland. Fransa Selmet Komitesi, durumu grmek zere, bir akam nce toplant yapt. Bakunin, genel silahlanma arsnda bulunulmasn talep etti. O, tutkular bir kere serbest brakldnda ve sava baladnda silahl glerin ayak takmnn saflarna geeceinden emindi. Hatta, uyuturucu bamllarnn inat Ulusal Muhafzlara kar kullanlmas ynnde bir plan da yapmt. Arkadalar ona kar kt. Evet, u anda bile ehrin eitli yerlerinde yazl bulunan ve "Silah bana!!!" tahrik edici sloganyla son bulan bildiriyi imzalamlard, ama bu, kimsenin yrrle koymad bir laf olarak kalmt. Bakunin oylamay kaybetti ve komite yalnzca gsteriye katlmaya karar verdi.419 s. 421
419 Kantor, V Pogone, ss. 74-5; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s.305; Guillaume, Internationale, ii. 95-6; Richard, Revue de Paris (1 Eyll1896), s.155.

Ertesi gn lenleyin Hotel de Ville'nin nndeki meydanda binlerce kii topland. Belediye encmen azalar basiretle baka balantlar kurmu ve binaya girmemilerdi. Bu durumu farkeden, ilerinde Bakunin'in ve Fransa Selmet Komitesi yelerinin de bulunduu yz kadar kii zorla ieri girdiler ve Komitenin Fransz yeleri balkondan dardaki kalabala, Belediye Meclisinin ya 26 Eyll kararlarn kabul etmesi ya da istifa etmesi arsn duyurdular. Bundan sonra tam bir belirsizlik ve kargaalk iinde gelien olaylar, sonunda rgtsz bir halk isyanna vard. Bir blk Ulusal Muhafz olay yerine geldi ve tecavzcleri tutuklamak ya da snr d etmek amacyla Hotel de Ville'ye girdi. Onlarn arkasndan kalabalk da ieri girdi ve muhafzlar silahszlandrd. Komite, durumuna kendisi bile aarak, bir kere daha olaylarn ynlendiricisi konumunda buldu kendini. Acilen bir eit geici hkmet olarak yapland ve tedbirler alp kararlar yaymlamaya balad. Belediye Meclis binasnn dndaki gereklere - eer o da gerekten inanyorsa - yalnzca Bakunin nem veriyordu. Her zamanki igzarlyla, Valinin, Belediye Bakannn ve asker birliklere kumanda eden generalin tutuklanmalar nerisinde bulundu. Ancak bu tutuklamalarn hangi glerce yaplaca netlikten uzakt, dahas, Komitenin asker komutan olarak atad Cluseret, hibir yerde bulunamyordu, nk - daha sonradan ortaya kt zre - kar tarafla anlama yollarn aramakla meguld. leden sonra Ulusal Muhafz bl meydana yaklamaya balad. O srada belediye meclisinin pencerelerinden bakan Komite yeleri sarldklarn grdler, evrede onlara destek veren cokulu bir kalabalk gze arpmyordu, onun yerine her

yerde muhafzlarn spo tfekleri vard. Bylece etkisiz hale getirilmi Belediye Meclisi, Hotel Ville'ye geri dnme cesaretini buldu, Komite utan verici bir ekilde datld ve 28 Eyll devrimi sona ermi oldu. s.422 Bakunin'i kk bir macera daha bekliyordu. Arkadalarndan ok daha cesur olduu iin ya da postu kurtarmaya daha az nem verdiinden, Belediye Bakan ve muhafzlar Hotel de Ville'ye girdiklerinde Bakunin hl binada bulunuyordu. Yakalanp bir mahzene tkld, kabaca st arand ve cebinden 165 frank kt. "Vahi ve korkak burjuvazi" tarafndan bylesine aalayc bir muameleye maruz braklan Bakunin, anlald kadaryla burada unutuldu, bir saat sonra Ozerov ve bir avu yolda gelip onu oradan kurtardlar. Geceyi ve ertesi gnn byk ksmn saklanarak geirdi. yle byk bir gizlilik uygulad ki, hareketlerini gzetim altnda tutmak zere Bir Fransza gelen ve yannda da Mektuplar'n 300 nshasn getiren Postnikov, avn bulamad, grevini yerine getiremeden Cenevre'ye dnd. 27 Eyll 1870 gnnn akam Bakunin, Marseille'ya gitmek zere trenle gizlice yola kt. Andrieux'un sonradan sylediine gre, Bakunin'in tutuklanma mzekkeresi imzaland srada, onun bulunmamas ynnde gizli talimatlar da yollanm ve bu nedenle kolayca kaabilmitir. Bu hikye kantlanm deildir. Ama bu kansz devrimin ruhuna uygun bir hikyedir. Hkmete kar bir honutsuzluun olduu gerekti. Ama Lyon sakinlerinin snfsal refah ynnde pek bir istekleri yoktu, bu

yzden de Bakunin'in tm enerjisi ve belagati, onlar, bir bakasnn tek bir damla kann dkmeye tevik edememiti.420

Bakunin, Marseille'da, Bastelica'nn evinde, sk bir inziva hayat iinde hafta geirdi. Be parasz olduundan, tek mlkiyeti olan tabancasn satmak zorunda kald. Olu Elio ile birlikte Lokarno'ya yerlemi bir talyan politik snmac olan Bellerio'ya yazarak ondan Antonia'nn ihtiyalarn karlamasn rica etti; ayrca Cenevre'de bulunan Postnikov'a iki mektup gnderdi. Birincisinde, "ortak dava" iin elinden gelen her trl katky yapmasn rica ediyordu. kincisinde, "en byk dikkatle" Bakunin'in kardelerine ulatrlmas istenen bir mektup ilitirilmiti. Bu mektup gnmze kalmamtr, ama bunun da parayla ilgili istekler ierdiini rahatlkla tahmin edebiliriz. Bu mektup, Roman tarafndan, yerine gnderilmek zere patronlarna ulatrlmtr. Bu olay, nc ubedeki memuru, Roman'n raporuna kkrdayarak u notu dmeye tevik etti:
Bu yal devrimci, nc ubenin, mektuplarn, pulunu yaptrmaya varncaya kadar ihtimamla kardelerine ulatracan dnyada aklna getirmezdi herhalde.

s. 423

420 Guillaume, Internationale, ii. 96-9, 108-9; Richard, Revue de Paris (1 Eyll 1896), ss. 156-7; Kantor, V Pogone, s.76; Vyu'rubov, Vestnik Evropy (ubat 1913), s.58.

Marseille'daki birka gnlk dinlenme, Bakunin'in tkenmez iyimserliini yeniden kazanmasna hizmet etti. 28 Eyll fiyaskosunun, Cluseret'in "ihanetinin" ve Richard'n "korkaklnn" sonucu meydana geldiine karar verdi. Lyon'da devrimi tututurmak iin yalnzca yeni ve daha kararl abalar gerekmekteydi. Bakunin'e Marseille'ya kadar elik eden Polonyal Lankiewicz, Lyon'a dnp zemin yoklamas yapmaya gnll oldu. Lankiewicz ok heyecanl ve deneyimi az bir genti ve Bakunin'in temsilcilerinin karlaaca riskler hakknda hibir ey bilmiyordu. Yannda, Bakunin'in Blanc ve Palix'e yazd mektuplar bulunuyordu ve nl kodlamalardan biri, yalnzca Bakunin'in geriye kalan arkadalarnn isimlerini ihtiva etmekle kalmyor, fakat "suikast, yama ve kundaklama gibi tehlikeli ifadeleri de barndryordu. Lankiewicz, otoriteler tarafndan yakaland ve zerinde bu deerli dkman bulundu. Blanc derhal tutukland, Palix hasta olduundan tutuklanmaktan kurtuldu ve Bakunin'in dier arkadalar yakn bir tehlike altna girdiler. 28 Eyll olaylar dolaysyla zaten dalm olan Enternasyonalin ve ttifakn ubeleri ortadan kalkt.421 Bu, son darbeydi. Artk Bakunin'in Marseille'da kalmas tehlikeliydi. Yerel otoriteler hallerinden honuttular. Fakat, Gambetta'nn muhasara altndaki bakentten kayla glenen Tours'daki merkez hkmet, sosyalistlerin iddet yoluyla icabna bakmaya hazrlanyordu. Bakunin, eski dman Mieroslawski'nin Gambetta'nn maiyetinde olduunu renince, yeni bask
421 Guillaume, Internationale, ii. 98-9, 108-10, 114; Kantor, V Pogone, ss. 78-9; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 313; Richard, Revue de Paris (1 Eyll 1896), s. 159.

dneminin kendisini de hedef alacana inand. Tela iinde rendi ki, Fransz burjuva basn onu bir Prusya ajan olarak sulamaktadr. Barselona'ya gidip orada spanyol taraftarlarn ziyaret etmeyi dnd. Fakat daha basiretli dnmek ya da para sknts galip geldi. Marseille'daki arkadalar, onu evine gnderecek 100 frank toplayabildiler. Marseille ve Cenova arasnda dzenli gemi seferleri vard. Onu tayacak sempatizan bir kaptan bulundu ve dost bir gverte grevlisi onu gizlice gemiye ald. Ar bir ihtiyat tedbiri olarak gr sakallarn ve salarn tra etti, gzlk takt ve yanna sahte bir sve pasaportu ald. 24 Ekim 1870'de, klk deitirmi olarak, Fransa sahillerinden son kez ayrld.422 s. 424 Ay sona ermeden Lokarno'ya dnd, byk bir umutsuzluk iindeydi.
Her ne kadar kendimi tersine ikna etmeye ok altysam da (diye yazyordu Marseille'dan ayrlmadan hemen nce) Fransa, yetersizlik, korkaklk ve burjuvazinin a gzlllyle ihanete urayarak Prusya'nn karsnda kaybetmi bulunuyor. Militarizm ve brokrasi, aristokratik kibir ve Prusya'nn Protestan Cizvitlii, benim sevgili egemen lordumun kamsnn ve Tm Rusya'nn mparatorunun ustalnn efkatli yardmlaryla Avrupa Ktasnn zerinde zafer salayacaklardr, bilmiyorum ka onlarca yl. Elveda zgrln yaklatna ilikin ryalarmz.

422 Guillaume, Internationale, ii. 111-15; Materiali, ed. Polonsky, iii. 281; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 313; Marx-Engels, Sochineniya, xxvi. 78. 422

imdi, Fransa'nn talihsizliini, Prusya ve Rus emperyalizmi arasndaki gnahkr ittifaka yoran ve anti-Tton nyarglarn dizginsizce serbest brakan, "Alman burjuvazisinin inat ve kronik alakln" ac bir ekilde sulayan bir bror (takip Krbal-Alman eden Nisan aynda mparatorluu ve Sosyal Devrim adyla baslmtr) yazmaya balamt. Fakat hayatnda ilk defa doatan gelen gvenini kaybetmiti ve korkun eitsizlik karsnda, yitirilmi bir muharebede savatn hissediyordu. Dman ve reaksiyoner bir dnyada hemen hemen yalnz bana kalmt. Eer Ogarev de lm olsayd, "lm bir kuan son Mohikan" olacakt. Kukusuz mal durumun umutsuzluu da bu deprasyona katkda bulunuyordu. 1870 Aralk'nda bir kere daha, arkadalarna mektup yazarak umutsuzca para isteme naho oyununa bavurdu.423 1871'in Ocak aynda, arkadalarnn en inanllarndan biriyle son kez vedalat emekli Rus albay Postniekov. Neayev'i bulamayan Roman, patronlar tarafndan Petersburg'a arlmt. Bakunin, onunla bulumak zere, Lokarno'dan yola kp doru Bern'e geldi. Onu Temmuz'dan beri grmeyen Postnikov, deiiklik karsnda akna dnd. Lyon'daki bozgun ve ka srasnda yaad zorluklar bu yal adamn saln iyice bozmutu. Zorlukla nefes alyor, bacaklarnn arsndan ve imesinden ikayet ediyor, ok az yiyip iiyordu. Fakat ruhu bir lde canlanmt, gzn Fransa'dan evirmiti, imdi Avusturya mparatorluu'nun paralanmasndan neeyle sz ediyor - bu onun otuz yllk dyd - ve Avrupa'daki genel savan, Rusya'nn iinde
423 Guillaume, Internationale, ii. 112; Bakunin, Euvres, ii. 287-455; Kantor, V Pogone, ss. 83-4.

propaganday mmkn klacan dnyordu. Savan elinin kulanda olduunu dnyor, Postnikov'dan, Rusya'ya varr varmaz misyonerce giriimler iin en elverili alanlar olduunu dnd Volga ve Urallar'da propaganda ara ve yollarn aratrmasn zellikle rica ediyordu. Postnikov'un, Premukhino'daki erkek kardelerini ziyaret etmesini istedi ve son bir defa olarak da 60 frank bor. Kucaklaarak ayrldlar, bir daha buluamayacaklarn Postnikov biliyor, Bakunin ise tahmin ediyordu. Bakunin bir ocuk gibi alad. Ne o, ne de Ogarev, onun kimliini ve gafletten yararlanan nc ube ajannn mesleini renebildiler.424 s. 425 60 frank, Bakunin'in en acil ihtiyalarn g bel karlad. Tam da 1871 ylnn o Ocak aynda, bir takvim defteri tutmaya balayp, gelir ve giderlerini dier bilgilerin arasna geliigzel serpitirdi. Ocak ayna ilikin kaytlar, Bakunin'in o sradaki geim koullarn yeterince ak bir ekilde ortaya koymaktadr:
2 Ocak. Czdan bo. Antonia'ya 5 fr. 3'. Para yok. Marie'den 45 fr. bor alnd (Marie Orazio, Lokarno'dan bir dost). 5'i. Antonia'ya 20 fr. 9'u. Antonia'ya 3 fr. 11'i. Para yok. 13'. Para yok. 14'. Marie'den 40 fr. bor. 16's. Gambuzzi'den 200 fr. alnd. 18'i. Kasaba 60 fr. dendi ve 17 fr. (okunamad) dendi. 19'u. Frna 30 fr. dendi. Elde kalan 67 fr. 21'i. Elde kalan 53 fr.70. 24'. cepte kalan 20 fr. 25'i. ay yok. 28'i. Madam Franzoni'ye mektup; cevab yarn gelebilir. Cevap ne? Hibir ey mi? 200 m? 300 m? 400 m? Madam Franzoni'den 300 fr. alnd. 28'inde Paris kuatld. Bourbaki svire'ye girdi. Nina'ya 25 fr. dendi (oda
424 Kantor, V. Pogone, ss. 86-7.

hizmetisi) (1 ubat itibariyle elde kalan 20 fr.), 40

fr. Marie'ye (4 ubat itibariyle elde kalan 280 fr.), 55 fr. Bettoli'ye (elde kalan 25 fr.), odun iin 41 fr. 50; elde 88 fr.

Yoksulluun bu i karartc katalou, ayn dnemde Antonia Bakunin tarafndan yazlm u mektupla tamamlanabilir:
Mihail son derece umutsuz bir durumda. "Ne yapabilirim? Ekmeimi kazanmaya balamak iin ok yalym. Daha fazla yaayamayacam," diyor. Ekonomik sorun onu ylesine sarst ki, btn enerjisini ve moral gcn yiyip bitirdi; zgrlk ve insanlk davas iin hayatn feda etmi ve kendini asla dnmemi bir insan. Erkek kardeleri her zaman kaytsz ve pasif kaldlar; Mihail, erkek kardelerini baba iftliinden payn deni vermeye zorlayabileceini umut ediyor.

s. 426 Ocak aynda durum daha iyi deildi. Mart ortasnda, Bakunin, takvimli defterine byk bir titizlikle, "cebinde 99 santim" kaldn kaydetti. Ev sahibesinden 110 frank bor ald ve talya'da seyahat etmekte olan Rus arkada Luguinin'le bulumak zere Floransa'ya gitti. Ziyaret iki hafta srd ve Bakunin Lokarno'ya "Luguinin'den ok memnun" olarak dnd. Nisan'da Gambuzzi, belki Mihail'den ok Antonia ve ocuklarn hatrna 1000 franklk yeni bir "bor" verdi. Aa yukar ayn zamanda Antonia'nn ailesi ayda 50 ruble yollamaya balad; bu beklenmedik yardmlar, 1871 yazn, Bakunin'in sonraki yaamnda grece bolluk vahas haline getirdi.425

425 Guillauma, Internationale, ii. 132-3, 146; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 318.

s. 427

30. Blm ttifakn Gleri

Dramatik Neayev olay ve FranszPrusya sava, Bakunin'in dikkatini, hayatnn bu dnemindeki zarur bir konudan uzaklatrmt - Bakunin ile Marx arasndaki, Enternasyonal'e hakim olma mcadelesi. 1869 sonbaharndaki Basel Kongresi sava ilnyd. Bu tarihten itibaren Bakunin, birok kesintiyle ve btn almalarnn karakteristik zellii olan sistemsizlikle mall de olsa, Marx'n Enternasyonal'deki ynlendirici pozisyonunun altn oymaya alt. Bu tarihten itibaren Marx da, daha sistematik bir ekilde, fakat kesintilerle (nk onun da baka meguliyetleri vard) 1872 Lahey Kongresinde rakibinin ykmn salayncaya kadar entrika ve kar-entrikalarla urat. 1870 sonbaharnda Fransa'dan o bahtsz son ayrlndan sonra Bakunin, talya'ya yapt ksa bir ziyaretin dnda, on sekiz ay Lokarno'da kald. Bu dnemde Enternasyonal iindeki anti-Marksist gruplarn rgtlenmesini (o zamana kadar varln srdrm olanlaryla) tamamlad. Marx'n otoriter komnizminin karsnda anarist doktrinleri ayrntlaryla sistemletirdi (ne kadar sistematik olabildiyse).

Marx ile Bakunin, Enternasyonal Genel konseyi ile ttifak arasndaki blnme, kendini giderek, Bakunin'in hibir zaman taraftar bulamad ingiltere ve Almanya ile, Marx'n ok az ya da hi etkisi olmayan Latin lkeleri, svire'de ise iki kamp arasndaki yarlmada ortaya koydu. lk ak yarlma, daha Fransz-Prusya sava bile patlak vermeden svire'de ortaya kt. Bu yzden, svire'deki olaylarn anlatlmas, Bakunin'in Fransa, talya ve spanya'daki glerinin gzden geirilmesinden nce gelmelidir. s. 428

svire Enternasyonalinin saflarnda bu konuyu zorlayan ba sorumlu, tam da Bakunin'in Cenevre'yi terk ettii gnlerde, 1869 sonbaharnda oraya yerleen, Bakunin'in eski dman Nikola Utin'den bakas deildi. Bakunin'in Lokarno'ya ekilmesi, Cenevre'deki ii hareketinde olumsuz bir etki yapmt. Cenevre'den ayrlrken ttifakn liderliini, zaten olduka ilgisiz olan Perron'a ve Perron'un atlyesinde i bulmu olan Fransz politik srgn Robin'e brakmt. Her ikisi de miza ve gelenekleriyle hareketin sol kanadndansa, sa kanadna daha yakndlar. Ksa srede ttifakn ilerini, Bakunin'in fkeyle gzlemledii gibi, "neredeyse zor bel dnebilen ve yazabilen" bir "gen" olan, Ogarev'in metresinin olu Henry Sutherland'a devretmilerdi; bylece ttifakn ye says kat zerinde olandan da daha aza dt. Enternasyonal'in dier yerel ubeleri Egalit'nin stunlarn dolduran, Cenevre'nin i politikasnda uzayp giden

tartmaya katldlar. Bakunin'in ynlendirici kiiliinin yeri bo kalmt. Utin, bilinen kendine gveniyle seleflie adayln koydu. 1869 ylnn son aylarnda Utin, Olga Levashov'un ekicilii ve para gcyle desteklenerek kendini ksa srede vazgeilmez hale getirdi. Bakunin'in kusurlar zerine etkili konumalar yapt onun entrikalarndan, diktatrce yntemlerinden, para konusundaki sorumsuzluklarndan sz etti ve bu konular birok gnll dinleyici toplad. 1870 Ocak'nda Utin, hem becerisinin hem de ansnn yardmyla, Egalit'nin (iki editr de etkisizdi) yetkili bir editr oldu. Mart aynda ttifak'n bir toplantsna katld (aslnda ye deildi) ve Becker'in ak desteiyle kurallarda kesin bir deime nerdi. Ayn ayn devamnda, Cenevre'de Enternasyonal'in ilk Rus ubesini kurup Londra'daki "Saygdeer Dr. Marx'a" yazarak, onu, Genel konseyde "Rusya sekreteri" roln oynamaya davet etti. Utin, Marx'n gzne girmenin bir yolu olarak, yeni ubenin grevleri arasnda, panSlavizme ve "halk nezdinde Bakunin'in maskesinin drlmesi" iin mcadele 426 etmenin bulunduundan sz etti.

s. 429 Marx, Basel Kongresinden beri Bakunin'in nerelerde olduunu bilmiyordu. Egalit'de kn kan Genel konseye ilikin eletirileri, son derece yanl bir ekilde ona atfetiyordu; bu olaydan drt ay sonra, 1870
Guillaume, Internationale, i. 225-9, 279, 287-8, 298; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 245-6; Bakunin, Euvres, vi. 245-9, 275.
426

Ocaknda, Bakunin'in Lokarno'ya ekildiini rendi. Fakat Bakunin'in iinde bulunduu zorluklar hakknda bir eyler duymaya her zaman istekliydi. Utin'in mektubunda deinilen yeni gelimeler sevindirici ve umut vericiydi. "Rusya sekreteri" olmas davetini memnuniyetle kabul etti. Marx, Ruslara gvenmezdi. Utin'e verdii cevapta, "Bakunin hakknda tek bir kelimeyle karara varmamak daha doru olur" dedi. Fakat bu, kendi vard sonular kala gz arasnda kaleme almasn nlemedi. Birka gn sonra, Enternasyonal'in Alman ubesine (Ruslardan nefretlerine gvenilebilirdi) acmaszca yorumlar yapt ve her zaman olduu gibi doruluklarn tam olarak aratrmadan, Bakunin'in son zamanlardaki faaliyetlerine ilikin bir "gizli mektup" gnderdi. Son paragrafta, Utin'in Rusya ubesini kurduunu kaydediyor ve gizleyemedii bir memnuniyetle dt bir notla balyordu. "Bu en tehlikeli entrikacnn oynad oyunlar" diye yazyordu, "ne olursa olsun, pek yaknda, Enternasyonal iinde sona erdirilmi 427 olacaktr." Utin, Marx'n, kendisine duyduu gveni kantlamak iin zaman kaybetmedi. Nisan 1870'de, svire'deki btn Franszca konuan ubelerin oluturduu Romande Federasyonu, Jura'daki La Chaux-de-Fonds adl kk kasabada yllk Kongresini toplad. Gndemin en ekimeli maddesi, ttifak'n Cenevre ubesinin, Federasyon'a kabul iin yapt bavuruydu. Dier Cenevre ubeleri tarafndan desteklenen Utin, bavurunun belirsiz bir zamana kadar ertelenmesi ynnde hareket etti. Akas bu kiisel bir sorundu. Utin, Bakunin'in yokluunda, gvenli bir krs ve dinleyici
Guillaume, Internationale, i. 292-8; Marx-Engels, Sochineniya, xxiv. 241, 275, 310; xxvi. 37.
427

elde etmi, onunla ac tartmalar yrtmenin yknden kurtulmutu. nceki yaz, Neayev'le birlikteyken Bakunin tarafndan yaymlanan Rusa yaynlarn sulanmasna gveniyordu. Utin, bu konularda Enternasyonal'in Rus olmayan yelerinin olumsuz tutum iinde olduklarn biliyordu. Bunlarn ounu sz konusu etmeye karar vermiti. Bu brorlerde, dedi dinleyicilerine, "Bakunin ak bir ekilde szde devrimci faaliyetlerini iln etmitir, ne itenlik, ne yasa, ne adalet tanmtr, ayn Cizvitler gibi, ona gre, dmana kar her trl arac kullanmak merudur." Bir dier konumac, ttifakn ateist ve ailenin ilgasndan yana olduunu aklad. Btn Cenevre kurumlarn sarm olan o kalvinist atmosfer iinde kukusuz bunlar byk sulamalard. s. 430 Ortada gerek bir tartma yoktu. Guillaume, ustasn savunmak zere ayaa kalkt, Neayev'in yaymladklarndan haberi yoktu, yalnzca bunlarn konu d olduunu syleyebildi. Fakat argman noksanl fkeye neden oldu; ttifak'n Cenevre ubesinin Federasyon'a alnmas, on sekize kar yirmi bir oyla kabul edilince, aznl oluturan Cenevreliler karar kabul etmeyip Kongre'den ekildiler. Geri ortada, ounluun ngremedii talihsiz bir durum vard. Kongrenin topland salonun sahibi aznlk taraftaryd. Bu yzden, ounluk, grmelere devam edebilmek iin yeni bir yer aramak zorunda kalrken, Cenevreliler ayn salonda oturmay srdrdler, muhaliflerinin salondan ayrlmasn kendi lehlerine bir avantaja dntrmeye alp meru kongrenin

kendilerininki olduunu iln ettiler. imdi her iki Kongre de Romande Federasyonu adna kararlar kabul ediyor, her ikisi de Genel konseyden kararlarn onaylamasn istiyordu. Btn bunlar sadece komikti. Fakat La Chaux-de-Fonds Kongresi bir dnm noktasyd. Bu, Bakunin'in ok iyi anlad gibi, "Enternasyonal'in gelecek Genel Kongresi'nde vermek zorunda kalacamz savan habercisiydi." Bu srada, iinme havasnda olan Bakunin, Marx'a, Neayev'in Kolokolunun ilk be saysn 428 gndermiti. Utin, elde ettii avantajn peine dmekte yava davranmad. 16 Nisan 1870'de, La Chaux-de-Fonds Kongresi'nin sona ermesinden on gn sonra, ayn zamanda ttifak'n yeleri olan Bakunin, Zhukovski, Perron ve Henry Sutherland'n merkez Cenevre ubesinden ihralarn nerdi. Kafas btnyle Neayev'le megul olan Bakunin, bu gelimeyle ok az ilgilenebildi. Merkez ube komitesinin nne kmas ynnde yaplan ilk arya cevap vermedi. kinci bir ar zerine bir cevap yazarak kendisine kar yaplan sulama ve sulayanlarn isimleri hakknda bilgi rica etti. Fakat artk ok geti. Utin, dmeye basmt. Austos banda, drt serkee direniinin ihrac cezas, edilerek resmen direndiklerinden sz 429 alnm oldu. s. 431 Bu srada, Romande Federasyonu'ndaki yark ve Genel konseye bavuru, Marx'
Guillaume, Internationale, ii. 3-11; Materiali, ed. Polonsky, iii. 264; Sochineniya, xxiv. 332. 429 Guillaume, Internationale, ii. 19, 75-6.
428

ortaya kmaya zorlamt. Durum utan vericiydi; Engels'in isteksizce kabul ettii gibi, Bakuninistler "biimsel" olarak haklydlar. Geri, Genel konseyin sadece teknik zeminde konuyu ele alp, kendisine sadk Utin'e ve ayn ekilde sadk (doruyu sylemek gerekirse kararl bir ekilde burjuva) Cenevrelilere kar sadakatten uzak Bakuninistleri desteklemesi dnlecek ey deildi. Marx iin de ayn ey sz konusuydu. 28 Haziran 1870'de, yaklak iki aylk bir gecikmeden sonra, Genel Konsey, La Chaux-de-Fonds Kongresi'ndeki Bakuninistlerin "yalnzca nominal" anlamda ounluk olduunu kabul etti; te yandan Cenevre'de kurulan Romande Federasyonu Komitesi, fonksiyonlarn daima doru bir ekilde yerine getirmiti; Genel konseyin, "onun ald ismi ortadan kaldrmaya hakk yoktu"; bu durumda, La Chaux-deFonds'daki ounluk tarafndan oluturulan rgt baka bir ad benimsemeliydi. ounluk, bir btn olarak, bir lde dta tutulmu oluyordu. Aforoz edilmiyorlard. "Romande Federasyonu" tartmal adn aznlktaki hemerilerine brakmak kouluyla Enternasyonal'deki ve yerel rgtlerindeki yelik haklarna izin veriliyordu. Sorunlar orada zlemezdi. Her iki taraf da bilmeliydi ki, sava daha byk lekte verilmek ve daha kesin sonulara ulamak zorundayd. Genel konseyin kararndan iki hafta sonra, Fransz-Prusya savann patlak vermesiyle zorunlu bir atekes yapld. Fakat bu andan itibaren, svire'deki Enternasyonal keskin ve telafi edilmez biimde blnd. Jura ubesi Bakunin'in ateli taraftar ve ttifakn temel dayanaklarndan oldu. Cenevre ubesi ise, Utin'in liderlii altnda, Marx ve Genel 430 konseyi izledi.
430

Guillaume, Internationale, ii. 55-6; Marx-Engels,

s. 432

Fransa'da Enternasyonal, bandan itibaren, esas olarak Paris'te olmak zere, nemli sayda taraftar toplamt. Proudhon'un fikirlerini benimseyen Fransz grubu, politik ajitasyondan kanmay neriyor (III. Napolyon'un Fransa'snda akllca bir nlem) ve genelde Marx'n doktrin ve politikalarna muhalefet ediyordu. Fakat, 1864'den beri Paris'i hi ziyaret etmemi olan Bakunin'in bu grupla ilikisi yoktu. 1868 sonbaharnda Bakunin tarafndan ttifak'a ye yaplan lise Reclus ((ksa sre sonra kardei lie de katlacakt), Aristide Rey ve Albert Richard, onunla birlikte Bern Kongresi'nde aznln deklarasyonuna imza atmlard. Bunlardan, devrimci olmaktan ok burjuva radikali olan Rey ve Reclus kardeler, Enternasyonal Kardelikin dalmasndan birka ay sonra onunla yollarn ayrmlard. Albert Richard, iki yldan fazla bir zaman onun inanl bir taraftar olarak kald ve Lyon, bir sre iin, Fransa'da Bakuninist hareketin merkezi oldu. Richard, 1869 yl boyunca Bakunin'i Cenevre'de dzenli ziyaret etti ve ona olan gvenin bir iareti olarak, Neayev'e bile tantrld. Haberlemek amacyla ona Bakunin'in nl kodlarndan biri verildi, sonradan bu kod polisin eline geti ve Fransa'daki Enternasyonal'e yaplan basky hakl klmak iin delillerden biri olarak kullanld. 1870 Mart'nda, Enternasyonal'in
Sochineniya, xxiv. 323.

Fransa ubeleri, Lyon'da bir Kongre topladlar. Bakunin kiisel olarak Kongre'de bulunamad. Fakat Kongre'ye, burjuva politikasna katlmamay ve "devrimcilerin kolektif diktatrln" savunan bir konuma gnderdi. 1870 yaz boyunca Bakunin, Fransz devriminin yaklatna ilikin byk bir iyimserlik iindeydi. ttifak'n beklentileri, hibir yerde 431 Fransa'daki kadar parlak grnmyordu.

s. 433 Sava felaketi ve Bakunin'in Lyon'da bizzat kart fiyasko, bu iyimser ve gvenli ruh halini abucak umutsuzlua dntrd. 1871 Mart'nda patlak veren Paris Komn ayaklanmas, bu kasveti bir lde datt. Bakunin'in Basel Kongresi'nde tant ve o zamandan beri mektuplat bir Fransz, Varlin, Komnn yesiydi. Malon, bir blgenin belediye bakanyd. lie Reclus, Ulusal Ktphanede ynetici olmutu. Fakat Bakunin, hibir zaman, Komnn, ittifakn doktrin ya da rgtlenmesinden herhangi bir ey aldn iddia etmemi, allmam bir karamsarlkla, daha bandan baarl olamayaca kehanetinde bulunmutu. Fransa'da Komn, ttifak'n dorudan etkisini sona erdirdi; eski mparatoru, srgnde bulunduu Chislehurst'da ziyaret eden, ondan yardm alan ve ii snfndan mparatoru geri getirmesini isteyen bir bror yaymlayan Richard ve Blanc'n bu eylemleriyle ttifak'n ismi gzden dt. Fakat Bakunin'in fikirleri, Fransa'da,
Guillaume, Internationale, i. 244-5; Richard, Revue de Paris (Eyll 1896), ss. 139-43.
431

Marx'nkilerden daha elverili bir toprak bulmu, daha derinden kk salmt. Komnn snmaclar, hemen hemen son ferdine kadar anti-Marksistti. Bakunin, Londra'daki komnarlarla, ngiltere'de ilk kez, beklenmedik bir destek bulmutu. Cenevre'de Malon, dier snmaclarla birlikte Enternasyonal'in merkez Cenevre ubesine katlm ve Utin'le, kendisini Bakunin'le tam anlamyla bartran iddetli tartmalara girimiti. Lahey Kongresinde Marx'tan yana oy kullanan Fransz delegeleri, polis basks korkusuyla isimlerini aklamaktan kanmlar ve itimatnamelerinin geerlilii ciddi kukulara 432 yol amt. Bakuninistlerin talya'daki baarlar daha da barizdi. 1868 sonbaharnda Gambuzzi tarafndan kurulup, Basel'e delege olarak Bakunin'i yollayan ittifak'n Napoli ubesi, Bakunin destekilerinin en aktif rgtlerinden biriydi ve Gambuzzi ile Fanelli de dahil birok talyan, ttifak'n Cenevre ubesine de ye olmulard. Bakunin'in Lokarno'ya tanmas, bir kere daha, talya ile dorudan temasa gemesini salamt. 1870 ilkbaharnda Milanoyu ziyaret edip Gambuzzi ile bulutu (kukusuz bata gelen neden mal durum zerine tartmakt) ve bir grup talyan radikalini, orada Enternasyonal'in bir ubesini kurmaya ikna etti. Fransz-Prusya savann patlak vermesiyle talya'da bir devrim beklentisi abucak hayal krklna urad. Fakat 1871 Mart'nda Luguinin ile bulumak zere Floransa'ya gittiinde, italyan arkadalarnn dzenledii bir konferansta nl "programlarndan" bir dierini kaleme ald. O sralar, kendilerini Enternasyonal'in
Guillaume, Internationale, ii. 248, 256-7; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 318, 323; MarxEngels, Sochineniya, xxvi. 166-7
432

ubesi olarak adlandran iki ya da talyan grubu vard, geri bunlardan herhangi birinin resmen ye olup olmadklar ya da Genel konseyce tannp tannmadklar net 433 deildir. s. 434 Bakunin'in Floransa'y ziyaretinin hemen ncesinde patlak veren Paris Komn, talya'daki pozisyonuna nemli bir etki yapmt. 1867 ncesinde burada kald dnemde, Mazzini'nin en nem verdii idealler olan dini ve milliyetilii reddederek onunla yollarn ayrmt. Geri, imdiye kadar ikisi de birbirlerine saldrmaktan kanm, hatta bir seferinde Mazzini Bakunin'i Lokarno'da ziyaret etmiti. Komn, aralarndaki ayrl ortaya karmay zorlad. talya'nn birletiini gren Mazzini, son yllarnda devrimcilikten gittike uzaklam, gazetesi Roma del Popolo'da, Komn, ulus ve din kart bir hareket olarak iddetle sulamt. 1871 Temmuz'unda, daha da ileri giderek Enternasyonal'e saldrd ve talyan iilerini, Komnle yakndan ilikili olan bu ateist ve ahlk d kuruma kar uyard. Bu kadar Bakunin iin ok fazlayd. Derhal Komn ve Enternasyonal'i desteklemeye giriti ve Milano'da kan bir gazetede Bir Enternasyonalistin Giuseppe yaymlad. Mazzini'ye Cevab'n Enternasyonal'in materyalist ve ateist yaklamn selmlad.
Bir baka gn nerede (diye soruyordu) bulabiliriz materyalist ve ateistleri? Paris Komnnde. Peki idealistleri ve Tanrya inananlar nerede? Versailles
433

Guillaume, Internationale, ii. 59; Nettlau, Grnbergs Archiv, ii. 302-3.

Ulusal Meclisinde. Parisliler ne istediler? Emein kurtuluunu ve bu yolla insann kurtuluunu. Peki imdi muzaffer Versailles Meclisi ne istiyor? Ruhsal ve dnyev ifte boyunduruun altnda insann niha alaln... Zaman, kadnlar ve ocuklar da ilerinde olmak zere on binlerle katliama uratlan, eskisinden de soylu kahraman Paris halknn tarihte bilinen en insan, en adil, en yce davay - tm dnya iilerinin kurtuluunu - savunma zamandr, zaman her trden kirli reaksiyon gcnn oluturduu iren koalisyonun, kafalarndan icat edebildikleri ne kadar iftira varsa boca ettikleri zamandr, zaman, Mazzini'nin, byk, lekesiz demokrat Mazzini'nin proletaryann davasndan dnmesi ve grevinin yalnzca peygamberlik ve din adaml olduunu hatrlayarak Parislilere kar bir hakaret furyasn balatt zamandr.

s. 435 Kavgaya giren Bakunin btn enerjisini toplamt. Bu makale biter bitmez, ayn konuda uzun bir risaleye balad, her zamanki adetinin tersine bitirdi ve bror, balyla Guillaume tarafndan yl sonunda bastrld. Bu srada Mazzini'ye dman birok talyan sosyalisti Lokarno'yu ziyaret ediyor, bu yeni ve cesur avukat selmlyor ve bir saldr iin yeni planlar yapyorlard. Kasm 1871'de, Mazziniciler tarafndan rgtlenen bir ii kongresi Roma'da topland. Bakunin, baslp delegelere datlan talyan Dostlarma Bir Aklama'y yazd. Mazzini'nin ilkelerini onaylayan bir neri oylamaya sunulduunda, delege, bu ilkelerin "ii snfnn en hayat karlarna ve insanlk davasna kar olduu" aklamasnda bulundu ve kongreden ekildi. Bu delegeden biri, Cafiero adl ciddi ve hali vakti yerinde bir genti. Daha

Mazzini'nin Politik Teorisi ve Enternasyonal

geenlerde Londra'y ziyaret etmi, gelecek vadeden bir gen olarak Marx ve Engels tarafndan davaya kazanlmt. Fakat imdi Bakunin'den etkilenerek onun safna gemi (geri onunla hi yz yze gelmemiti) ve 434 ateli bir taraftar olmutu. Bylece Mazzini ve Bakunin arasnda, talyan ii hareketini kontrol altna almak iin bir sava iln edilmi ve bu andan itibaren, Lokarno ile talyan sol kanat sosyalistleri arasnda srekli bir mektup ak balamt. Mazziniciler, Herzen'in lmnden sonra yaymlanan anlarndan, Bakunin'in 1863 Polonya ayaklanmasndaki rolyle kibarca alay eden blmleri iktibas edip talyancada yaymlayarak bir puan kazanm oldular. Fakat, Garibaldi'nin Roma Kongresi'nden sonra yapt ve Enternasyonal'i "gelecein gnei" olarak nitelendirdii cokulu aklamasna daha da ar saldrld. 1871 Aralk'nda, belli bal Fasci gruplarnn ehirlerdeki yerel Bologna'da bir araya gelmeleriyle "i Fascio"su adl yeni bir topluluk olutu. Fascio ile Enternasyonal arasndaki, hatta bu rgtn kendi yeleriyle ilikiler karanlkta kalmtr. 1872 Ocak'nda, yarlmann kefaletini Marx'a ykmak isteyen Bakunin, talyan arkadalarna Enternasyonal'e ye olmalar, Genel konseyi tanmalar ve kendi yayn organlarnda Genel konseye kar dorudan polemie girmekten kanmalar iin srar etti. Fakat ilkbaharda, Fascio, hl Genel konseyin ya da Jura Federasyonu'nun otoritesini mi kabul edelim, yoksa zerk mi kalalm diye tartyordu. talya'da bu rgtsel sorunlar ne anlalyor, ne de deerlendirilebiliyordu. Enternasyonal ile ttifak arasndaki farkllklar belirgin deildi ve ttifak'n gizli
Guillaume, Internationale, ii. 227, 247; Bakunin, Euvres, vi. 109-28, 305-422.
434

program, yalnzca Bakunin'i Lokarno'da ziyaret ettiklerinde onun tarafndan rgte alnan birka kii tarafndan biliniyordu. talyan iilerinin ballklar tmyle kiiseldi. Mazzini 1872 Mart'nda ldnde, Mihail Bakunin, ilerinden ok az onu grd halde, talyan proletaryasnn ilham perisi oldu. Etkisi, Lahey Kongresi'nin 435 topland o yaz doruk noktasna vard. s. 436 Bakuninistler, talya'da olduu gibi ispanya'da da Enternasyonal'in ncleriydiler. talyan Fanelli, Bakunin'in nerisiyle, 1868 sonbaharnda Madrid ve Barselona'da Enternasyonal'in ilk ubelerini kurmutu. Bakunin'in sonradan Fanelli'ye ynelttii, "Enternasyonal'le ttifak' kartrd" ve "Enternasyonal'i ttifak'n programyla kurduu" ynndeki eletiriler mesnetsiz grnmektedir. Bu ubeler ttifak'n ubeleri olarak kurulmu olsalar bile, ttifak, 1869 yaznda kamusal planda varlna son verdii zaman, bu karakterlerini kaybetmi ve Enternasyonal'in ubelerine dnmlerdir. Aslnda, spanya'da formel durum, baka yerlerde olduundan ok daha az bulankt. 1870 Haziran'ndan itibaren olduka oalan spanya ubeleri bir spanyol Federasyonu oluturdular ve bu federasyon Enternasyonal'in ubesi olarak kabul edildi. Basel Kongresi'ndeki iki spanyol delege, Sentinon ve Pellicer, yalnzca Bakunin tarafndan ttifak'n Cenevre ubesine ye yaplmakla kalmam, onun gizli ttifak'nda da inisyatif almlardr. Bakunin'i ok az
Guillaume, Internationale, ii. 268-90; Materiali, ed. Polonsky, iii. 312, 345, 580.
435

tanyan ve bu yar efsanev rgt, birok yesinden daha fazla ciddiye alan bu iki ye, Barselona'ya dndklerinde Enternasyonal'in seilmi yelerinden oluan ve izgisi Bakunin tarafndan yakndan izlenen gizli bir Sosyal Demokrat ttifak kurdular. Bu Barselona grubunun on drt yesi bilinmektedir. Enternasyonal'in dier spanya ubelerinde de ttifak'n benzeri gizli gruplar var olmutur. 1870 ve 1871 yllar boyunca Bakunin, Sentinon, Pellicer ve spanya'daki ttifak'n dier yeleriyle canl bir haberlemeyi srdrd ve Marx 1872 banda kar nlemler almaya giriinceye kadar bu durum devam etti.

*
s. 437

Kitabn buraya kadar olan blmlerinde "ttifak" terimi, bu rgt bizzat Bakunin'le e anlama geldiinden mphem ve mulak bir anlam ifade etmitir. Bu yllar boyunca rgt Bakunin'in kendisinden ibaret gibi grnyordu, imdi ise 1869 ylnda gizli olmayan Sosyal-Demokratik ttifak datlyor, ttifak'n ayakta kalan Cenevre ubesi son buluyor ve onun 1864'den beri bakanln yapt gizli topluluun ya da cidden gizli topluluklarn varl sona eriyordu. ttifak'n varl ve ona isnat edilenler Marx'la bozumann niha dnm noktasn oluturduundan, bu artc rgtle ilgili getirilen bylesi sk nlemleri gzden geirmek nemlidir. ttifak'n dahil olduu olaylardan biri, rgtn adnn tarihi asndan karklk

arzetmektedir. Bakunin, Napoli'de, gizli bir Enternasyonal Kardelik kurmutu. Daha sonraki yllarda zaman zaman yalnzca bu Enternasyonal Kardelik'e deil, fakat daha nce kendisi tarafndan Floransa'da "ttifak" olarak kurulan talyan Kardelik'ine atfta bulunmutur. Fakat ortada, bu terimin o zaman kullanldna ilikin net bir kant yoktur. 1867'de Bakunin, ounlukla kiisel deiiklikler sonucu Kardelik'i, 1869 balarnda formel olarak dalncaya kadar varln devam ettirdii svire'ye tad. Bu srada Bakunin, 1868 sonbaharnda Bar ve zgrlk Liginden uzaklaarak Enternasyonal erevesinde hareket eden "Sosyal-Demokrat ttifak" kurdu. Aslnda bu ttifak' gizli bir rgt yapmak istiyordu, fakat taraftarlarnn sraryla ona kamusal ve ak bir karakter kazandrmay kabul etti. Dierlerinin kararnn kabul edilmesine ramen Bakunin, kaytsz bir ekilde "ttifak" ya da "Kardelik" diye gndermede bulunduu gizli bir rgt iinde en yakn arkadalarn (daha nce alnt yaplan yky anlatan Perron da dahil) ynetmeye devam etti. Bu sre, eski Enternasyonal Kardelik 1869 banda ortadan kalkncaya kadar devam etti ve karlabilecek tek sonu udur ki, Bakuninin bu andan itibaren bu rgt arkadalarnn fikrine uyarak lavettii, fakat kendi hayalinde var olmaya devam eden ttifak'a katm olduudur. Ak ttifak, 1869 Temmuz'unda Genel konseyin talebi zerine dald. Bundan sonra dnyada "Sosyal Demokrat ttifak" olarak bilinen tek rgt, bu ismi hl muhafaza eden, lm deindeki Cenevre ubesidir. Fakat Bakunin, yazlarnda ve konumalarnda - aralksz yapt gibi "ttifak"tan sz ettiinde, onun dnd, Cenevre ubesi deil, hayalindeki gizli ttifak'tr. Arkadalarn -bazen de yabanclar- ona katlmaya davet etmeye

devam ediyordu, onun iin tzk ve programlar hazrlyor, Londra'daki deneylerinin verdii azimle, yeler arasndaki haberlemeler iin kodlar datyordu. Albert Richard'a yollad kod biroklarndan biriydi. Bakunin'in o andaki kaprislerine gre hafife deitirilen ok sayda program tasla, daha sonrakilere bir bilmece olarak kalmtr. s. 438 Gizli ttifak'n varl sorunu Lahey Kongresi'ni bld ve artt. Bu sorun, ou, politik fikirlerinin renginden esinlenerek dogmatik yantlar vermekten memnun sonraki yorumcular da blmtr. Aslnda bu sorun, kesinlikle olumlu ya da kesinlikle olumsuz bir cevap verilebilecek cinsten deildi. Bakunin'in tankl anlaml ekilde atklyd. Bir keresinde, "ben kemde oturuyorum" demiti Lokarno'da, "ve sakin bir ekilde rmcek am ryorum." Fakat bu rmcek a o kadar ince rlmt ki, onu kendisi de gremiyordu ou zaman. spanyol taraftarlarnn cokusunu krklyor ve onlara, talya'da "bizim sevgili ttifak enine boyuna geniliyor" diyordu. Marx ve Genel konseyle tartrken, ayn kendine gvenle, gizli ttifak'n, "onlarn kendi hayalinin dnda asla var olmadn" aklayabiliyordu. Bu son aklama kesinlikle doru deildi. Gizli ttifak Bakunin'in kendisinin ve onun syledii ve yazd her eyi ciddiye alan arkadalarnn hayalinde var oldu; spanyol arkadalar da bu kategoriye dahil olduklarndan, spanya'da yerel bir rgt olarak var oldu. Bunun dnda herhangi bir yerde objektif

olarak var olduunu syleyebilmek olduka zordur. s. 439

Bakunin Mogado'ya (diye yorumluyordu Guillaume, Bakunin'in spanya mektuplarndan birini yllar sonra) bir Enternasyonal Karde (kendisi deildi) olarak yazyor ve hayallerini tamamen serbest brakarak, sadece kendi beyninde teorik olarak var olan ve sigara dumanlarna dalp giderek kurduu bir eit ryada hazza gmlm olarak yaratt bir rgt resmediyordu.
436

Geree bal bir kafas olan, hayalci olmayan ve son derece drst bir kiilie sahip Guillaume'nin bu konuda syledikleri gerekten de ok nemlidir. Kamuya ak ttifak'n hl var olduu gnlerde Guillaume La Locke'deki Enternasyonal'in iinde "leri nsan" adl gizli bir grup kurmutu. 1869'dan 1872'ye kadar Bakunin'in en samimi hayranlarndan ve en yakn mesai arkadalarndan biriydi ve bizzat Bakunin de ilerinde olmak zere dierleri tarafndan ok kereler var olduu iddia edilen gizli ttifak'n liderlerinden biri olduuna ilikin atflar yaplmtr. Fakat Guillaume, hem Lahey Kongresinde, hem de sonrasnda bu rgtn varln kesin bir ekilde reddetmitir. Kendi bak asndan hakldr. Gizli ittifak'n kurulduuna ilikin ortada herhangi bir kayt yoktur. yelerinin listesi, zerinde anlamaya varlm kurallar ya da program (Bakunin'in saysz tasla btnyle onun sorumluluundadr), grevliler, aidat makbuzu ve dzenli

436

Guillaume, Internationale, i. 76-7.

toplantlar yoktur. Bu niteliklerden yoksun 437 bir politik birlik sadece bir mittir. Ksacas, gizli ttifak, esas olarak, Bakunin'in daha sonraki yllarnda epeyce gezindii, var ettii dnyaya aittir. Fakat ona kendi hayalinde verdii rol neydi? Enternasyonal'in iinde bu olmayan rgt pusuya yatrmaktaki amac neydi? Bakunin, 1848'in deneylerinden kartt sonucu hibir zaman unutmamt. Halka ynelik ajitasyon var olan dzeni ykamazd. Ayn zamanda gizli almayla, zemin altndan oyulmalyd. i snfnn dayanmasn salayarak - Bakunin 1872 ilkbaharnda spanyol taraftarlarna byle yazyordu Enternasyonal, sosyal devrim davasnda sonsuz bir hizmette bulunuyordu. Fakat o, "devrime liderlik edebilecek ve onu rgtleyebilecek bir rgt deil"di. ttifak'n amac, "Enternasyonal'e devrimci bir rgt salamak"t. Enternasyonal, devrimin ordusunu oluturuyordu. ttifak ise, bu ordunun subaylarn yetitiriyordu. Bakunin'in kendisi de, bir keresinde Postnikov'a syledii gibi, "Genel Vali"ydi. s. 440 Bir btn olarak Enternasyonal'e ve ttifak'a verilen bu roller arasndaki ztlk, Bakunin'in srekli eletirilmesine yol aan tutarszl aklamaktadr. Enternasyonal'de birey iin tam bir zgrlk talep ediyordu. Marx'n despotizmini eletiriyor ve Genel konseyi, "Enternasyonal'i, gl bir merkez otorite tarafndan temsil edilen tek bir resm fikrin
437

Kantor, V Pogone, s. 83; Materiali, ed. Polonsky, iii. 371-2; Bakunin, Euvres, vi. 202; Nettlau, Grnbergs Archiv, iv. 289; Guillaume, Internationale, ii. 12-13.

geerli olduu bir eit devasa devlete evirmek" istemekle suluyordu. "Birlik, g ve Enternasyonal'in anlam tepede deil, aada bulunur, Genel konseyin bir hkmete dnmesinde deil, tm ubelerin zerk ve gnll federasyonunda bulunur" diyordu. Fakat bu ilkeler, yeleri "halk tutkular frtnasnda grnmez klavuzlara benzeyen" seilmi ve gizli ttifak'ta asgari dzeyde bile uygulanmamaktadr. Devrim, "grnr herhangi bir iktidar tarafndan deil, ttifak'n tm yelerinin kolektif diktatrl tarafndan" ynetilecektir. Bu ama iin, ttifak'n yeleri, kiisel zgrlklerini, "kolektif irade, rgt ve aktivitenin nnde bireyin silinmesiyle" glenen Cizvitliin (Bakunin bu benzetmeye defalarca dnmtr) sert disiplinine teslim etmeye gnll olmalydlar. Bakunin, Enternasyonal iin olabilecek en gevek rgtlenmeyi nermekle, ttifak'n saflarnda mmkn olan en sk disiplini talep etmek arasnda hibir uyumazlk grmez. Marx ve Genel konseyin de ayn ekilde kendilerini, devrim gleri zerinde "kolektif diktatrlk" yapacak ve genel kurmay fonksiyonlarn yrtecek kalitede grm olabilecekleri hi 438 aklna gelmemi gibidir.

s. 441

438

Steklov, M. A. Bakunin, iii. 100-102, 105; Kantor, V Pogone, s. 55; Materiali, ed. Polonsky, iii. 259, 268.

31. Blm

Marx Bakunin'e Kar

Enternasyonal'de, Fransz-Prusya Savann zorlad, Marksistlerle Bakuninistler arasndaki atekes alt aydan fazla srd. Mart 1871'de, Cenevre'de atma yeniden alevlendi. Bakunin ve arkadalarnn merkez Cenevre ubesinden atlmalarn salayan Utin, imdi de ttifak'n Cenevre ubesinin Genel Konsey tarafndan hibir zaman dzenli bir ekilde kabul edilmediini aklayarak onlar Enternasyonal'den de kovmann yollarn aryordu. Sorun Londra'ya yanstlrken, Cenevre'de de fkeli atmalar yaanyordu. ttifak' desteklemekte gnlsz olan, ama onun itimatnamesini reddedemeyen Genel Konsey, onay vermeden nce ay bekledi. Bu gecikme, Bakunin'in, Utin'in eyleminin Marx tarafndan kkltld yolundaki zayf kantlara dayanan kukularn doruluyordu. Artk ttifak sorunundan daha fazla kanmak mmkn deildi. Genel Konsey Avrupa'daki durumun, Enternasyonal'in ak bir kongresini yapmak iin henz yeterince istikrarl olmadn dnyordu ve Eyll'de Londra'da toplanacak zel bir konferans arsnda bulunmutu.439 Bakunin, Lokarno'daki kesinden kritik ann yaklamakta olduunu grd.

439 Guillaume, Internationale, ii. 157-60, 174-7.

Cenevre'deki iren dmanlarmzn (diye yazyordu ittifak'n yelerine, Austos'un banda) Almanya'nn otoriter komnistleriyle ibirlii halinde uzun sredir hazrladklar korkun frtna, yalnz ttifak' deil, tm Jura Federasyonunu kertmekle tehdit etmektedir. Hedef, svire'de Enternasyonal'in gerek ruhunu tek bana temsil eden Federasyonu uluslararas ii topluluundan ihra etmekten baka bir ey deildir.

Temmuz 1871'de, ttifak'a ilikin uzun bir tarihsel taslak yazmaya balad. Fakat bu metin ylesine kapsaml tasarlanmt ki, almay 14. sayfada brakt zaman hl girile cebelleiyordu ve sz daha ttifak'a gelmemiti bile. Bundan sonra, ittifak'n hikyesini Basel Kongre'sine kadar getiren, ttifak'a Rapor balkl bir baka metne balad, fakat bu metin de bitmedi ve baslmam olarak kald. Bakunin bunlarla urarken meydana gelen bir olay, Cenevre ttifak'nn, bir zamanlar onda geri ekilme gdsn kkrtt gibi, ne kadar zayf ve durumunun ne kadar istikrarsz olduunu gsterdi.440 s.442 Bakunin, Lokarno'ya tanal yaklak iki yl oluyordu, Cenevre'yi en son ziyaretinin zerinden ise bir yl gemiti. ttifak, etkisiz Zhukovski'nin liderliinde, enerjiden yoksun bir avu yesiyle gittike ufalmaktayd. Kavgaya hevesli deildiler ve herkesi Bakunin'in sava ruhu etrafnda toplanmaya aran yaknda yaplacak Londra Konferans haberi, onlar kedere bomutu. 6 Austos 1871'de, bu korkmu devrimciler Cenevre'de sknetle toplantlar ve ttifak' datarak bely nceden
440 Bakunin, Euvres, vi. 17-99, 161, 171-280.

defetmeye karar verdiler. Bu neriyi dolayl olarak renen ve ayn gn karara kar bir protesto kaleme alan Bakunin, bu emrivak karsnda fke iindeydi. Bakunin'in gazab, Genel Konsey korkusundan daha etkili oldu. Bu kaaklar, birka Fransz snmacnn ibirliini de salayarak yeniden toplandlar ve kendilerini abucak "Sosyal-Devrimci Eylem ve Propaganda ubesi" adl yeni bir ube olarak yeniden yaplandrdlar. Bu manevra, olas her trl dezavantaj ortaya karyordu. ttifak'n yalnzca isim olarak ortadan kalk Marksistlerle anlamay olanaksz hale getiriyordu; te yandan, bu yeni ube, Genel konseyden onay alan selefinin olanaklarndan da yoksundu.441 s. 443 Bu yzden, Londra Konferans, 1871 Eyll'nn ortalarnda nihayet toplandnda, zarlarn ok iyi hazrland ortadayd. Cenevre'yi temsilen Utin ve Bakunin'in bir dier yeminli dman gelmiti. Genel Konseyin karar nnde eilmeyi ve Romande Federasyonu ismini brakmay reddeden Jura ubeleri davet edilmemi, onlar da davalarn mektup yoluyla aklama yoluna gitmilerdi. Konferans, Marx ve Engels'in ylmaz rehberlii altnda, kendisini, Bakuninistlere kar yrtlen kampanyaya adad. Devrim davasnn ilerideki olas gelimelerine ilikin olarak her trl politik faaliyette yer alma ilkesini yeniden onaylad. "Kendilerini sekter isimlerle adlandran... ya da propaganda vb. adlar altnda ayrlk ubesi, rgtlenmelere giden, Birliin genel amalarndan ayr zel misyonlar stlenmi
441 Guillaume, Internationale, ii. 177-86, 218.

gibi yapan" ube ya da blmleri yasaklad. Genel Konseyin, La Chaux-de-Fonds aznln tanyan ve Cenevre Komitesini Romande Federasyonu olarak merulatran kararn onaylad, ounluk komitesine, eer Genel Komite tarafndan tannmak istiyorsa, "Jura Federasyonu" adn almasn emretti. Nihayet, Genel Konseye, Neayev'in faaliyetlerini aka reddetme ve bu konu zerinde bir rapor hazrlama talimat verdi. Bu son kararn yerine getirilmesi, bu konuda gnll ve yetkili olan Utin'e teslim edildi. Niyetin Bakunin'i gzden drmek olduu akt, nk Neayev'in kendisi, Enternasyonal'de en ufak bir ilgi konusu olmamt.442 Bakuninistler, Londra konferansnn kendilerine kar manevralarna yant vermek iin fazla zaman kaybetmediler. Kasm 1871'de, Jura'daki Sonvillier'de bir kongre rgtlediler. Bakunin'in hazr bulunmad bu kongrenin itici gc, Guillaume'nin yansra, Jural iki saat ustas Spichiger ve Schwitzgubel'di. Yeni kurulan Cenevre "Propaganda ubesi", Zhukovski ile Fransz sosyalist hareketinde n gelen bir rol oynadktan sonra iltica etmi bir Fransz olan Jules Guesdeyi delege gndermiti. Dier delegelerin hepsi Jura'dand. Kongrenin ilk eylemi, Enternasyonal'in, gelecekteki toplantlarndan yelerini ihra etmesine herhangi bir mazeret verme ihtimalini ortadan kaldrmak iin Genel konseyin kararn formel olarak kabul etmek oldu. Onca husumete yol aan Romande Federasyonu adn brakt ve Jura Federasyonu adn benimsedi. Fakat Londra Konferansnn, Enternasyonal'e uygun bir organ olduunu reddetti ve Genel Konsey tarafndan uygulanan tacizkr, otoriter iktidar sulad. Bir federal komite seti.
442 Guillaume, Internationale, ii. 202-14.

Fakat bu komite, iln edilen ilkeler uyarnca, haberleme amacyla bir merkez bronun fonksiyonlarn yerine getirmekten te bir fonksiyona sahip olmayacakt. s. 444 te yandan kongrenin esas ii, Enternasyonal tarihinde Sonvillier Bildirisi diye nlenen belgeyi kaleme almak oldu. Baslp, Fransa, Belika, spanya ve talya'daki tm ubelere datlan bu bildiride Bakuninistler, Enternasyonal'in tam yeli toplants iin acilen ar yaplmasn talep ediyor ve Genel Konsey otokrasisine kar saldrlarn resmen balatyorlard.
Eer deneylerle binlerce kez dorulanm inkr edilmez bir gerek varsa (diyordu Bildiri) o da otoritenin, onu elinde tutanlar yozlatran bir etki yaptdr... Genel Konsey yelerinin fonksiyonlar, birka bireyin zel mlkiyeti haline gelmi bulunmaktadr... Onlar, kendi gzlerinde bir eit hkmet haline gelmilerdir. Bu durumda doaldr ki, kendi zel fikirleri onlara, Birliin resm ve tek kabul edilir doktrini olarak grnmekte, te yandan, dier gruplarn onlarnki kadar deerli olan farkl fikirlerinin ifade edilmesi de artk meruluk tamamaktadr. Onlara gre bu fikirler gerek batn fikirlerden ibarettir.

zm, diye devam ediyordu Bildiri, Genel konseyin diktatrce iktidarn ortadan kaldrmak ve onu, Jura Federasyonunun federal komitesi gibi "haberleme ve istatistikler iin basit bir ofis" durumuna getirmektir.443 Kongre talebine artk daha fazla direnilemeyecei akt. 1869 Eyll'nden beri Enternasyonal'in genel Kongresi
443 Guillaume, Internationale, ii. 232-41.

yaplmamt. 1870 ylndaki Fransz-Prusya sava bir toplanty imknsz hale getirmi ve 1871'de Londra'da yaplan zel konferans, kongreye vekalet rol oynamt. Eyll 1872'de btnsel Kongre toplanmal ve Marsistlerle Bakuninistler arasndaki kavga sorunu bir sona kavuturulmalyd. Bu ara dnem, her iki tarafndan da kllarn bilemesiyle geecekti. Mays'ta, Sonvillier Bildirisi'nin iddetli yant zerine Genel Konsey Les Prtendues Scissions dans balkl bir bror L'Internationale yaymlad. Bu bror Marx'n kaleminden kmt ve Marx'n en iyi polemiksel tarzn yanstyordu. Bakunin bundan, "bizi tehdit eden Demokles'in klc" artk "bir kltan, Marx'n geleneksel silah olan pislik ynna dnt" diye sz ediyor ve brorde, "Marx'n Genel Konsey zerindeki feci dominasyonunun" yeni delillerini gryordu. Bakuninist tarafta ise, vicdanl Guillaume, ilk blm daha sonraki Eyll'de Mmoire de la tamamlanan, antsal yazmaya Fdration Jurassienne'yi* 444 girimiti.
*

s. 445 Geri, bu youn bror yarndan daha nemlisi, her iki tarafn da yaklamakta olan Kongre'de gerekli oyu salama giriimleriydi. Sonvillier Bildirisi, yalnzca italya ve spanya'da deil, Belika'da da sempatiyle karlanmt. Marx, Almanya ve Birleik Devletlerdeki, durumu belirsiz ve delege yollamaya gleri yetmeyen ubelere bavurarak, onlardan, kendisine, gvenilir
Enternasyonaldeki Szmona Blnmeler, .n. Jura Federasyonu Anlar, .n. 444 Guillaume, Internationale, ii. 294-6.
* *

taraftarlarna dataca bo vekletnameler vermelerini istedi. Ne var ki, ulalan rakkam pek de gven vadetmiyordu. Marx, rakibini sadece oylamada yenmeyi deil, gzden drmeyi de tasarlyordu. Kongre'de Bakunin'e kar yrtlecek iddia, Marx'n byk abalarla elde ettii, esas olarak iki delile dayandrlacakt. Marx, bata gelen baary spanya'da elde etti. Enternasyonal iinde Bakunin tarafndan kurulan gizli bir ttifak'n varl kukusu zerine uzun zamandan beri akl yrtyordu ve bu rgtn gcnn farkndayd, eer bu rgt var ise spanya'dayd. Marx'n kzlarndan biri, Paul Lafargue adl, Kba doumlu bir Karaib Fransz ile evlenmiti. Lafargue gayet gzel spanyolca biliyordu ve spanyollarn arasna girebilirdi. 1871 sonunda Marx onu, bu lkedeki durumu anlamas ve Bakuninistlerin orada yrtt kampanyaya kar durmas iin spanya'ya yollad. smini spanyolcaya dntrerek Pablo Farga adn kullanan Lafargue burada olduka nemli bir grev yerine getirdi. Madrid'de, kendisini, yaklamakta olan Kongreye delege olarak yollayacak Marksist bir Enternasyonal ubesi kurdu ve yalnzca spanyol gizli ttifaknn tznn deil, ayn zamanda Bakunin tarafndan spanyol taraftarlarndan birine gnderilen talimatlar ieren bir mektubun kopyalarn ele geirdi. Bu belgeler, Marx'n, kukularnn doruluuna inanmas iin yeterliydi ve artk Bakunin'e kar davasn btnyle ispat etmesi mmknd. Temmuz 1872'de Lafargue'nn spanya'dan dnmesi zerine, Genel Konsey, gelecek yln 2 Eyll'nde, Lahey'de Kongre ars yapt.445

445 Marx-Engels, Sochineniya, xxvi, 269, 276; Guillaume, Internationale, ii. 272-7, 289.

Lafargue'nin ele geirdii spanya belgelerine ek olarak, Marx'n cephaneliinde baka bir silah daha vard. Kapital'i Rusaya evirme Bakunin'in abalarn sona erdirmek zere Neayev'in Lyubavin'e tehdit dolu bir mektup yollad hikyesi svire'deki Rus kolonisine ulam ve Utin de o zaman, yemeyip imeyip bunu Marx'a yetitirmiti. Artk karar an yaklamaktayken, Marx bu mektubu hatrlad, eer herhangi bir yolla mektubu ele geirebilirse, bu, Neayev'le ibirlii yapt kolayca dnlebilecek olan Bakunin'e kar etkili ve kahredici bir silah olacakt. Marx, Rusya'dan, sadece Danielson adl bir ekonomi rencisiyle mektuplayordu. 1872 Austos'unun ortalarnda Danielson'a mektup yazarak, Lyubavin'den sulanan mektubu dn almasn rica etti. Bu, yerine getirilmesi olduka zor grnen bir giriimdi. Ama baarl oldu. Bakunin'in kendisine yapt muameleyi unutmayan Lyubavin mektubu yollad ve Marx cebinde bu sulayc belgeler olmak zere rakibinin onun insafna kaldn denerek, her zamankinden daha gvenli bir ekilde, muzaffer bir havada Lahey'in yolunu tuttu.446 s. 446 Bu olaylar olup biterken, Bakuninistler, kendi kamplarnda meydana gelen bir gaftan, Marksistlerin manevra ve nlemlerinden daha fazla zarar grmlerdi. 1872 Austos'unun banda, Enternasyonal'in yirmi ubesi, bir talyan federasyonu oluturmak amacyla Rimini'de
446 Marx-Engels, Sochineniya, xxvi. 284; Guillaume, Internationale, iii. 13, 323.

bir kongre topladlar. talyanlar, son adamna kadar anti-Marksistti. Bakunin'e scak bir selmlama mesaj gnderdiler ve yalnzca onun onaylayabilecei terimlerle Genel Konseyin tiranln suladlar. Buraya kadar her ey yolunda grnyor. Fakat, Bakunin iin ne ansszlktr ki, bu ateli talyanlar kendi gzel szlerinin mantna kaplarak olduka ileri gittiler. Genel Konseyi otokratik iktidarndan yoksun brakmak zere Lahey Kongresinde Bakuninistleri desteklemeye karar vermek yerine, derhal onunla olan btn ilikilerini kestiler, Lahey Kongresine delege yollamay da reddettiler ve svire'de Jura Federasyonuyla ibirlii halinde acilen yeni bir anti-Marksist Enternasyonal kurulmas ynnde oy kullandlar. Bu erken karar Bakunistleri byk skntya soktu. Bu, yalnzca Bakunistleri yaklaan Kongrede salam bir oy blokundan yoksun hale getirmekle kalmyor, ayn zamanda Marksistlerin, Bakuninistlerin reform yapmaya almayp, Enternasyonal'i ykmak istedikleri ynndeki her zamanki sulamalarna byk bir hakllk 447 kazandryordu. s. 447 2 Eyll 1872'de Kongre, belirlendii ekilde, Lahey'de, ironik bir vurguyla, Concordia* Hall adl binada topland. Bakunin, yolculuk yapmak iin ok yoksul ya da ok halsizdi. Fakat Marx ve Engels, durumun nemini takdir ederek, bir Enternasyonal Kongresinde ilk ve son olarak
447 Guillaume, Internationale, ii. 311-13. * roniye neden olan, concordun, ngilizcede ahenk anlamna gelmesidir. .n.

hazr bulunmulard. Kongrenin ilk ii, delegelerin itimatnamelerini onaylamak oldu. Bu grevi stlenen komitenin ii o kadar zor ve ekimeliydi ki, tam gn ald. Kongrede temsil ile ilgili kurallar ister istemez kesinlikten uzak ve esnekti. Farkl lkelerde farkl koullar sz konusuydu. Bazlarnda, zellikle Fransa ve Almanya'da yasalarn durumu dzenli bir formasyonu, Enternasyonal'in ubelerinin aka iln edilmesini nlyordu. Kongrede bizzat hazr bulunan altm alt delegeden altm drdnn delegelikleri kabul edildi. Bu delegelerin her biri, talya ve Rusya hari, Avrupa'nn nemli lkelerinden geliyorlard (Utin Cenevre'den ayrlm ve davay brakmt). Delegelerden drd Birleik Devletler, biri de Avusturalya'dand. Almanlarn tm ve daha belirsiz olmakla birlikte Fransz grubu da dahil delegelerin krk, sk Marksistti. Bylece Genel Konsey, ounluu salam oluyordu. Geri kalanlardan yalnzca Jura'dan iki delege, Guillaume ve Schwitzgubel ve drt spanyol, sylemek uygun olur ki, Bakuninisttiler. ngiltere, Belika ve Hollanda gruplar da dahil, aznln dier yeleri Bakunin'in kiiliine ya da doktrinine yle pek byk bir ilgi duyuyor deillerdi. Onlarn Bakuninistlerle paylatklar tek ey, Marx'n otokrasisine kar ayaa kalkm olmakt. Cenevre "Propaganda ubesi"ni temsilen gelen Zhukovski, delegelii reddedilen iki kiiden biriydi. s. 448 Marx, Kongrede salam bir ounluk elde etmi olmasna ramen durum ok gven verici deildi. talya ve spanya'da

devrimci hareket btnyle Bakuninistlerin eline gemiti. svire'de Jura Federasyonu ak bir isyan halindeydi ve Utin'in ekilmesiyle Marksistler savataki srkleyici ruhlarn kaybetmilerdi. Geen on iki ay iinde muhalefet, Belika, Hollanda ve -hepsinden kts- Genel Konseyin bulunduu ingiltere'ye yaylmt. Bu koullarda, Marx'n stnl, her geen gn daha istikrarsz bir hal alyordu. Politik koullar, Genel Konseyi Fransa ya da Almanya'ya tamay nlyordu; Enternasyonal'in kk sald dier btn Avrupa lkelerinde Bakuninist etki egemen durumdayd. Marx, hzla ve uyar yapmakszn kararn verdi. Kongre, muameleleri yrtmek iin normalde yeterliydi. Kongre, ttifak'n Enternasyonal'e kar giritii entrika iddialarn aratrmak zere be kiilik bir komite atad. Proletaryann politik eyleminin nemini tekrarlad. Bakuninistlerin, Genel Konseyin "haberleme ve istatistikler iin bir merkez ofise" dntrlmesi nerisini nemli bir ounlukla reddetti ve Konseye, isyankr ubelerle ilgili olarak sahip olduundan bile daha byk bir disiplin uygulamas iin daha geni iktidar yetkileri ihsan etti. Derken, Kongrenin son gn Marx, srprizini ortaya att. Genel Konseyin Londra'dan tanmasn ve New York'a yerlemesini nerdi. Birleik Devletler'de, Bakuninist tehlikeden her halkrda yeterince uzak olunacak ve Konsey, iktidarsz olsa bile, en azndan ortodoks kalacakt. Bu neri, anti-Marksist saflarda olduu gibi Marksist saflarda da byk karkla yol at. Ters ynde verilen oylar nedeniyle karar kk bir ounlukla kabul edildi. Alt Bakuninist oy kullanmad. Aslnda Bakuninistler, bu kararla ne bir ey kazanyor, ne de kaybediyorlard. Marx,

Enternasyonal'i ldrm, ama onlardan da kurtulmutu.448 Gndemin bundan sonraki maddesi ttifak'a yneltilen sulamalarla ilgiliydi. Bir Alman, Fransz ve bir Belikal delegeden oluan komite, bu nazik grevi tarafsz bir ekilde yerine getirdi. Komite, spanya'dan alnan belgeleri sunan Engels'i ve Genel Konseyin yelerinden bazlarn dinledi; dier yandan, Guillaume, Schwitzgubel, Zhukovski ve drt spanyolu da dinledi. Tanklklar elikiliydi ve fazlasyla karkt. Belgelerinden g alan Engels, Bakunin'in, ilkeleri Enternasyonal'inkilere kar olan gizli bir ttifak kurduunu ve bu ttifak'n yalnzca ak ttifak'n datlmasndan sonra deil, u ana kadar da var olmaya devam ettiini ileri srd. Guillaume, gizli ttifak'a ilikin tm bilgileri reddetti. spanyollar gizli bir ttifak'n varln kabul ettiler, ancak kendilerinin artk onun yesi olmadn akladlar.

s. 449 Problem, davann durumu hakknda daha geni bir bilgiye sahip olan ve Lahey komitesi yelerininkinden daha derin bir gre sahip adamlarla zlebilirdi. Komitenin - Belikal ye muhalefet etmiti Kongreye sunduu rapor krce bir naiflik iindeydi ve konuya vakf deildi. lk iki karar ispatlanmaktan uzakt. Birinci olarak, kurallar Enternasyonal'in kurallarna btnyle kar olan gizli bir ttifak'n var olduu aklanyordu; ikinci olarak, kurallar Enternasyonal'inkilerden farkl olan ttifak adl bir topluluun Bakunince
448 Guillaume, Internationale, ii. 321-43.

kurulmaya teebbs edildiinden ve belki de baaryla kurulduundan sz ediliyordu. Bu sonular eksik ve zayft. Bu sonularn en gl dayanaklar, komitenin elindeki, Lafargue'nn ele geirdii belgelerle birlikte, spanyollarn artk herhangi bir gizli rgte ye olmadklarna ilikin beyanlaryd. nc sonu farkl karakterdeydi. Bu karar, Komitenin referans verdii ilikilerin tesine gemi gibi grnyordu, nk ttifak'la ilikiler konusuyla ilgili hibir ey sylemiyordu. Fakat en azndan net ve gl bir ifadeye sahipti. "Bakunin, bir bakasnn servetine tamamen ya da ksmen el koymak amacyla hileli yntemler kullanm - entrikalar evirme yoluna gitmi - ve ayrca daha nce verdii sz yerine getirmemek iin bizzat ya da ajanlar araclyla tehdide bavurmutur." Ayrnt verilmemitir, ancak ima edilenin Neayev'in mektubu olduu aktr. Varlan bu sonular temelinde Komite, Bakunin'in Enternasyonal'den atlmas (fakat raporda bavurulan terimler yalnzca bir taleple snrldr, eyleme geilmesine ilikin bir tavsiye sz konusu deildir) tavsiyesinde bulunmaktadr; bundan sonraki dier bir tavsiye ise, Guillaume ve Schwitzgubel'in, "hl ttifak adl toplulua dahil olduklar" gerekesiyle ihra edilmeleridir - komite varl ileri srlen topluluk hakknda "yeterli delil olmad"n da aklamaktadr. spanyol delegeleri iin verilecek kararn ise ertelenmesi tavsiye edilmektedir. s. 450 Allahtan ki, bu garip belgenin Arap sana dnm yuman zmek o kadar zor deildir. Gerek Guillaume, gerekse Marx,

birbirlerini dorulayan, makul aklamalar brakmlardr. aramba akam atanan Komite, raporunu Cumartesi akam Kongreye sunmutur. Cumartesi gn leden sonra, Komite tm sulananlar ve Engels de dahil Genel Konseyin birok yesini dinledikten sonra, Guillaume, raporu sonu olarak imzalayan komite yesiyle (biri Komiteden ekilmi, beincisi ise muhalefet etmitir) karlamtr. Onlar, Guillaume'ye, "ciddi bir sonuca " varamadklarn sylemilerdir. Bu rastlamayla, ayn akam raporun sunulmas arasndaki zamanda, komite son tank olarak Marx' dinledi. ay sonra Marx, Danielson'a, Komiteye, Neayev'in Lyubavin'e yazd mektubu "tam bir sessizlik ortamnda ve mektubun yazld kiinin adn vermeksizin" okuduunu ve "mektubun grevini yerine getirdi"ini yazyordu. Aklama nemliydi. Marx, son ana kadar saklad kozunu, bu konu d, ama ykc mektuba saklamt. O, Bakunin'in politik zeminde sulanmasn tercih ederdi. Her zamanki taktiklerine uygun olarak, geri planda kalmay ve komitenin nne ahsen kmamay tercih ederdi. Fakat Cumartesi gnnn leden sonrasndaki bu kritik anda, ayn Guillaume gibi, komitenin "ciddi bir sonuca varmadn" renmi olmalyd; rakibi kap kurtulmasn diye, son kozunu oynamaya ve tm kiisel arl ile kavgann iine atlmaya karar vermiti. Bu akl yrtmeler, nl raporu tahlil etmeyi kolaylatrmaktadr. lk iki madde, muhtemelen komite Marx' dinlemeden kaleme alnmtr. Bu maddeler, komite yelerinin Cumartesi leden sonra syledikleri ciddi sonulardan uzakl yanstmaktadr. Sahtekrlk ve tehdit sulamalarn ieren nc madde ise, kabul edildii gibi, Marx'tan esinlenmenin

rndr. nc maddeyi takiben Bakunin'in ihracnn ve birinci maddeyle eliir bir biimde Guillaume ve Schwitzgubel'in ihracnn salk verilmesi, keza Marx'la yaplan grmenin sonucu olsa gerektir. Bylece belgenin kark karakteri net bir ekilde ortaya kmaktadr. lk iki madde, komitenin kendi almasnn, raporun geri kalan ise Marx'n etkisinin rndr. Raporu alan Kongre, derhal oylamaya geerek byk bir ounlukla Bakunin ve Guillaume'nin Enternasyonal'den ihralarna karar verdi. Bu infazlar, Kongrenin kana susamln tatmin etti ve Schwitzgubel'in ihrac ok az bir oy farkyla reddedildi. Kongre - Birinci Enternasyonal'in tarihindeki son nemli olay - kapann iln etti.449

*
s. 451

Mihail Bakunin ve Karl Marx'n adlar ve doktrinleri, ondokuzuncu yzyln bundan sonraki dneminde devrimci hareketin gruplamalarndaki rakip ba rol oyuncularyd. Bu gruplamalar ounlukla benzer etkiler altnda geliti. Her ikisi de Hegel temeline dayanyordu. Her ikisi de devrimi pozitif ve negatif, tutuculuk ve gelimecilik arasndaki Hegelci antitezin rn olarak dnyordu. Her ikisi de bir sonrakinin bir ncekini ykmas yoluyla yeni bir dzenin sentez halinde vcut bulacana inanyordu. Bu anlamda Marx, Bakunin'in u
449 Guillaume, Internationale, ii. 343-51; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 276; Marx-Engels, Sochineniya, xxvi. 302.

sznn altna kesinlikle imzann atabilirdi: "ykma gds, ayn zamanda yaratc bir gddr." Zamann politik zorunluluklar (ve belki kendi mizalar da) her ikisini de, ykmay, programlarnn en nne yerletirmeye sevk etti. Geri bu noktada, Hegel'i yorumlaylarnda yollar ayrld. Gen Hegelcilerle ayn yolda ilerleyen Marx, tam anlamyla materyalist oldu, gelimenin itici gcn, snf atmasnda ve snfsal ekonomik karlarn atmasnda grd. Bakunin, Almanya'da Reaksiyon adl nl makalesinde, Straus ve Feuerbach'tan retmenleri olarak sz etti. Fakat ayn makalede, tarihi, "zgr, kanlmaz olarak zgr bir ruhun gelimesi" diye tanmlayarak pr Hegelci tarz savunmutur. znde bir Hegelci idealist olarak kalm ve Gen Hegelcilerden, ar idealist ve bireyci Max Stirnerden etkilendiinden daha az etkilenmitir. Bakunin'in vgsn yapt mutlak zgrlk, yalnz Marx'n zgrlnden deil (Marx'ta zgrln anlam, bir snfn yelerinin dier snfn yelerinden zgrlemesi deil, bir snfn dier bir snftan zgrlemesidir), ayn zamanda Bat liberallerinin zgrlnden de (Mill'in klasik aklamasyla, zgrlk zel bir dikkatle burjuvaziye balanmtr) tamamen farkl bir karakterdedir. Bakunin'in zgrlk dncesi ar bireycilik analiziyle son bulur. Bu, o romantik doktrinin mantk sonucudur. Bu, arlktan ekinmeyen ve doasn bireysel zdayatmacln da vurumunda bulan bir mizala uyuan bir sonutur. Bakunin, teoride, zgrln en fanatik savunucusu ve yaamnda da olduu gibi, en btnsel bireyciydi.450

450 Sobranie, ed. Steklov, iii. 128, 146.

s. 452 Bireycilik, Bakunin'in sosyal ve politik sisteminin ve Marx'a kar muhalefetinin z olarak kald. Dncesi, 1867'den sonra nemli deiikliklere uradktan sonra bile kusursuz bir tutarllkta deildi. Bir paragrafta, zgr iradeyi reddediyor, ktlk ve erdemin, "doa ve toplumun birleik eyleminin mutlak rn olduunu" (geri "doa" szcnn buradaki sunuluu bu makaleye zg gibidir) sylyordu. Genellikle, onun, Rousseau'nun, insan, sosyal ve politik otoriteler tarafndan batan karlmadka doa olarak erdemlidir hipotezini kabul ettii sylenir. Daha ilkel insan, bu ideale daha yakndr. Modern dnyada en ilkel gler, proletarya ve kyllktr. Bu "salam, barbar unsurlar" toplumun kurtarcs roln stlenmilerdir. u da nemlidir ki, o, en scak umutlarn, bu snflarn daha az uygarlam Avrupal yelerine, Rus kyllne balamtr. Marx gibi Bakunin de devrimin iddetle geleceine inanyordu. Fakat Marx, rgtl devrime, eitilmi ve disipline olmu snf bilinli proletaryann liderlik edeceine inanrken, Bakunin inancn bir kyl ayaklanmasna ya da ehir ayaktakmnn kendiliinden, fkeli bir bakaldrsna balamt.
te o zaman Fransa'y anari kurtaracaktr (diye yazyordu 1870 sonbaharnda). Krlarda ve ehirlerde kitlesel anari zincirlerinden boansn, dmanlarn olduu gibi Prusya'y da ykp mahveden yuvarlanan bir gibi devlesin.

O (zellikle Neayev'le birlikte olduu dnemde) "ktcl tutkulardan, sosyalist tutkulardan" ve hedefe varmak iin her eyin

mubah olduundan sz etmekten holanrd. Fakat eer hakl kma abas iindeyse, kafasnda bulunan, ykmann ayn zamanda yaratclk olduu, "ktcl tutkunun" znde iyicil olduu gibi daha mantk dnceleri ileri srebilirdi. Onun hedefi, bir gzlemcinin belirttii gibi, "temeldeki fkeyi ayaa kaldrmak"t. Kendisi son derece kibar, nazik bir insand ve olaanst bir abayla kendinden bile koptuu anlar vard. Devrimciler, demiti bir keresinde Postnikov'a, "kan dkmek istemezler, eer yaynlarnda kan dkmekten sz ediyorlarsa, bunu sadece monariyi korkutmak, teslim olmaya zorlamak iin yaparlar."451

s. 453 Onun Devlete dmanl, dorudan bireyin insan doasna inantan geliyordu. "Otoritenin tm uygulamalar alaltcdr ve otoriteye her boyun ei, aalanmadr" demitir. "Her devlet, her teoloji gibi, insann temel olarak kt ve gnahkr olduunu farzettiinden" devleti, "insanln en berbat, en sinik ve en btnsel inkr" olarak grr. Bu onun bireyciliinin temelidir ki, Marx'n komnizmiyle ayn sonuca kar. Marx teoride (o da Bakunin gibi Fransz topyac sosyalist okulundan getii iin) Devletin bir gn ortadan kalkacana inanr. Fakat Bakunin, Devletin ilgasnn Marx'n sisteminde hayat bir rol oynamadn farketmekte hakldr. Marx, Devlet makinesini ele geirmek istiyordu, yoksa ykmak deil. Marx'n politikas, bireyi "yukardan" - devlet araclyla,
451 Bakunin, Euvres, v. 160; Materiali, ed. Polonsky, iii. 283; Bauler, Byloe (Temmuz 1907), s.77_9 Kantor, V Pogone, s.50.

Bakunin ise tek gerek kurtuluun "aadan" geleceini dnyordu "kurtarmak"t. Bakunin kurtuluu ykm ve dalmada ararken, Marx'n dzenli ileyen akl bunu yaz ortas lgnl olarak grmektedir. Marx disiplin ve btnleme ararken, bunlar Bakunin'e zgrlkle hibir ilgisi olmayan eyler olarak grnr. Bakunin'e gre zgrlk, "Devletin yksek koruyucu eylemiyle" getirilemez. O, Marx'n ideal toplumunu, bir keresinde Weitling'in de kulland u szlerle tanmlar: "yksek madd hedefleri izleyen ve hayatn ruhsal yan hakknda hibir ey bilmeyen, hep birlikte zora dayanarak sevkedilen bir hayvan srs."452 Bakuninin Devleti btnyle reddetmesinin doal sonucu, devrimi gerekletirecek bir ara olarak politik eylemi reddetmesidir. 1848 baarszl onu devrimin politik deil, toplumsal olmas gerektiine ikna etmitir. Hem Marksistler, hem de Bakuninistler yeni bir toplumsal dzen isterler. Fakat yntem konusunda temelden ayrlrlar. s. 454
Komnistler (diye yazyordu Bakunin son yllarnda) devrimin, ii snfnn, zellikle ehir proletaryasnn politik gcnn rgtlenmesi ve gelimesiyle baarlabileceini hayal ederler... Dier yandan, devrimci sosyalistler... bu hedefe yalnzca ehirlerin ve krlarn proleter kitlelerinin politik olmayan, sosyal ve bu yzden de anti-politik gcnn rgtlenmesi ve gelimesiyle ulalabileceini dnrler.

452 Bauler, Byloe (Temmuz 1907), s.77; Bakunin, Euvres, i, 150, 158; Materiali, ed. Polonsky, iii. 298; Guillaume, Internationale, ii. 160; Sobranie, ed. Steklov, iii. 223.

Kesinlikle belirtilmelidir ki, politik kurumlar ykmada politik aralar kullanmann elbette hibir mant yoktur; te yandan, bu konuda Bakunin, baka konularda da olduu gibi, kusursuz bir tutarllk iinde deildir. 1868'de, bir Fransz gazetesi iin yazd bir mektupta politikaya katlmaktan ekinen Fransz sosyalistlerine, kolayca politik korkaklkla yorumlanabilecek biimde saldrmaktadr; Gambuzzi ve Fanelli de dahil, talyan taraftarlarndan en yakn bazlar talya parlamentosunun yeleri olmulardr. Fakat kendi pratiinde ve kendi isel dncesinde Bakunin hibir zaman yalpalamamtr. Proudhan'la birlikte o da tm hkmet sistemlerinin kt olduuna ve yklncaya kadar boykot edilmeleri gerektiine inanmtr. 1848'den itibaren burjuva demokrasisi onun tarafndan zellikle aforoz edilmitir.453 Geri ar bireyciliin birden ok yz vard. Bir ynyle btnsel bir anarizme varyorsa, dier ynyle de bireyci mutlakla iaret ediyordu. Bireyciliin filozofu Stirner sonunda bir anarist olarak deil, bir solipsist* olarak ld. Bakunin'in Peter ve Paul Kalebentinde, nce ara, sonra da Muravyev'e devrimci diktatrlk nerdii zaman iine gmld fantastik ryalarn gemite kalm sapmalarn ortadan kaldrmak yeterli deildi. Bakunin'in inat ve zorba karakterine temsili hkmet ne kadar aykr dyorsa, mutlak diktatrlk de o kadar uygun dyordu. Bir halk liderinin oynayaca rol oynama ynndeki her trl hedeften feragat ederken gerekten de samimidir.

453 Guillaume, Internationale, ii. 161; Materiali, ed. Polonsky, iii. 145. * Tekbenci, .n.

Bana diyorsun ki (diye yazyordu Albert Richard'a) sosyalizmin Garibaldi'si olamaz mym? Garibaldi olmak ve byle bir grotesk rol oynamak umurumda deil. Arkadam, leceim ve beni kurtlar yiyecek, fakat idealimizin zafere ulamasn istiyorum. Benim istediim, insan kitlelerinin tm otoritelerden ve imdinin ve gelecein tm kahramanlarndan kendilerini gerekten kurtarmalardr.

s. 455 Fakat ttifakla ilgili tasarmlarnda olduu gibi bu ideallerde de ayn karklk sz konusudur. Bakunin, "insan kitleleri" iin ar anarizme srklenip bireysel zgrl vmektedir. Devrimci parti iin "bireyin mutlak siliniini, gnlll, kolektif rgtllk ve eylemi" arzu etmektedir ve teoride olmasa da pratikte kendini devrimci partinin diktatrlne adamaktadr. Marx, bir noktaya doru bir ekilde dikkat ekerek, "onun kafasnda anari her halkrda yalnzca tek bir fikir olarak yer etmitir, o da birinci roln kendisine verilmesidir" diye yazabilmitir. 1869 banda Enternasyonal Kardelik'teki bakaldr, aka onun diktatrce yntemlerince tevik edilmitir. Bakunin'in sistemindeki temel uyumsuzluk, evrensel bir sevgi rejimini, snf nefretiyle yaratacan umut eden Marx'n temel uyumsuzluuyla kyaslanabilir. Bakunin, dnyada anarizmin kurucularndan biri olarak bilinir. Ama, onun seilmi ve sk bir ekilde rgtlenmi, yalnz ortak fikirlerde bir araya gelinen deil, ayn zamanda mutlak devrimci diktatrle kesin bir ekilde boyun eilen bir devrimci parti fikrinin ilk mucidi olduu pek az hatrlanr.454
454 Materiali, ed. Polonsky, iii. 259-60; MarxEngels, Sochineniya, xxiv. 241.

Ne Mihail Bakunin, ne de Karl Marx, lmlerinden sonra devrimci prensiplerini dnya apnda pratie uygulama isteinde olan herhangi bir enternasyonal rgt brakmlardr. Lahey Kongresinden sonra ana yapdan blnen muhalif "Enternasyonaller" de, be yldan fazla yaayamamtr. u ya da bu lde rgtl, ama hibir yerde gl olmayan Marksist ya da Bakuninist gruplar, Byk Britanya hari Avrupa'nn btn nemli lkelerinde var olmaya devam etmilerdir. Bu durum, gelecekteki devrimcilerin, Marksistlerin mi, yoksa Bakuninistlerin mi bayraklarn ykseltecekleri konusundaki kehanetleri kkrtmtr. Fakat Marx, rakibine kar mthi bir avantajdan yararland. o, takipilerine net ve dogmatik bir yapsal doktrin brakmt. Aslnda byk eserini bitirememiti. Fakat kendisi hayattayken baslan birinci cilt, retisinin en gerekli blmn ieriyordu ve o, Engels gibi, kendisinden geriye kalan iki cildin notlarna edeb eklini verecek yetenekli bir editre sahipti. Bakunin'in retisi, bir ou zel durumlar ve amalar iin planlanm, ou bitmemi ve hemen hemen hepsi niha bir revizyonla (eer Bakunin her eyi gzden geirmise) ortadan kaldrlmas gereken tutarszlklar ve belirsizlikler ieren bir seri makale, deneme ve brorden oluuyordu. Bakunin'in talihsizlii, adalar zerindeki etkisinin, konumaya ve kiisel ilikiye dayanan ender rastlanan bir yetenekle salanm olmasdr. Onu yaamnda tanm olanlar her zaman etkilemi olan o mthi gc gelecek kuaklara aktarmak elbette mmkn deildi. s. 456

Bakunin'in tarihteki etkisi Marx'nkinden kyaslanmayacak lde zayftr ve kesin bir deerlendirmesini yapmak zordur. Rusya'daki devrimci evrelerde Bakunin'in ad saygyla anlr. Ancak sosyalist harekette Marksist sosyal demokratlarla blnen Sosyal-Devrimciler Bakuninist deildirler. Ruha kesinlikle Bakunin'e Marx'tan daha yakndrlar. Kahramanca gdlere felsef teoriden daha fazla nem verir, devrimin seilmi kararl komplocular kesimi tarafndan gerekletirileceine inanrlar. Fakat anarizm akidesini kabul etmezler, monarka ve bakanlarna Bakunin bunu nermemitir - suikast yaplmas gerektiini savunurlar. En nl temsilcileri Tolstoy ve Kropotkin olan Rus teorik anaristler okulu, anarizmi, Bakunin'i irkiltecek bir doktrin olan direnmeme doktrini ile birletirme eilimindedir. Bakunin'in dncesi, etkisinin dier Avrupa lkelerine gre daha srekli olduu kantlanm olan spanya'da en etkili ve en iddetli devrimci akide olarak yerini alm ve 1936'da patlak veren spanya Sava arifesinde bile ii hareketinin en gl kanadnn kabul gren doktrini olmutur. talya'da, Bakunin'in lmnden yllar sonra da, ii hareketi anarizmle derin bir alveri iinde olmaya devam etmitir. Fakat talyan devrimci teorisindeki bireyci gelenek anarizmde deil, devrimci diktatrlkte son bulmutur. Eer Bakunin talya tarihinde yer alacaksa, Faizmin bir vehesinin karanlkta kalm atalarndan biri olarak yer alacaktr. Zeki bir politika teorisyeni, Bakunin'in Sibirya'da Muravyev'e hamlettii "aklc" ama "demirden" diktatrlkle, Faist Devlet arasndaki tuhaf ekimi izleyebilir ve Karl Marx ile Mihail Bakunin arasndaki mcadelenin en son tarihi ifadesini, modern proletarya ile Faist

diktatrlkler srebilir. s. 457

arasnda

bulduunu

ileri

Geri Birinci Enternasyonal'i blen tartma, devrimin iki rakip teorisi arasndaki tartmadan ok daha evrensel bir konuyu temsil ediyordu. Bu, insan ruhunun kart ve btnleyici tezahrleri arasndaki ztlkt. Marx, insana, devlet adam ve yneticinin gzleriyle bakyordu. Onun ii bireyle deil, kitleyle idi. Devrimci teori ve pratie, o zamana kadar hkmetin yetkisinde olan dzen, yntem ve otoriteyi getiriyor, bylece devrimci Devletin temeline disiplini koyuyordu. Bakunin ise, bir hayalci ve bir peygamberdi. Kitleyle deil, bireyle, kurumlarla deil, ahlkla ilgiliydi. Yaam, somut bir sonu elde etme asndan ksrd. "Onun tm hayat" diyordu arkada Vyrubov, "Sisyphus'un roln oynamakla, srekli olarak sonuta omuzlarna kp zerresi kalmayan politik ve toplumsal devrimler hazrlamakla gemitir." Yine de Bakunin'in karakter ve amacnn baar idealine yabancl dikkate alndnda baarsz olduunu sylemek zordur. Bir keresinde Reichel ona, tm planlarn gerekletirmeyi baarsa ve her eyi hayal ettii gibi yaratsa ne yapard diye sormutur. "O zaman" diye cevap vermitir Bakunin, "derhal her eyi ykp alt st etmeye ve yeniden yapmaya balardm." Bakunin, zgrlk ruhunun, tarihteki en tam tesesss etmi halidir - o zgrlk ki, ne ar serbestlik, ne de kapris onun dndadr, insan kurumlarna hogr gstermez, gerekletirilmemi ve gerekletirilemeyecek bir ideal olarak kalr, ama insanln en yksek arzularnn ve

davurumlarnn zarur bir paras olarak hemen hemen evrensel olarak hissedilir.455

s. 459

VI. Kitap

Son Yllar
"Tek bir teselli var: lmn yaknl. an

almaya balad - an kulesinden kmann zamandr."

BAKUNN'den OGAREV'e (11 Kasm 1874)

s. 461

32. Blm
455 Vyrubov, Vestnik Europy (ubat 1913), ss. 48-9; El, Severnyi Vestnik (Nisan 1898), s. 179.

Son Projeler

Bakunin'in bireysel yaam yks 1871 yaznda, mal koullarnn bir an iin gzle grlr biimde iyilemesiyle ayn zamana rastlayarak ba aa gitmeye balar. yileme ksa srd. Yeterli para olmamas nedeniyle Krbal Alman mparatorluu'nun ikinci blm baslamad. Ekim 1871'de, gnlkteki, yln ilk aylarnda grlen umutsuz ruh hali yeniden ortaya kmaktadr. 25 Ekim tarihli sayfann giriinde "al veri iin son on frank verildi" szleri yer almaktadr. "Gelen hibir ey yok. Ne yapacaz? Elde kalan 3 frank 35 santim." 14 Kasm'da aile iki gn et yemei yemedi ve ksa sre sonra mum ve yakacak odun da bitti. uras akt ki, o gnlerde Bakunin'in kafasn, Marx'n byk bir hrsla ona atfettii, Enternasyal'in dayanmasna kar entrikalar evirmektense bu tr eyler ok daha fazla megul etmekteydi. Dier ev ii skntlar da kendilerini ksa srede gsterdiler. 1 Kasm 1871'de, Antonia, hayatta kalan tek erkek kardeinin Krasnoyarsk'taki lmn haber alnca, kocasnn gnle yazdna gre, "yar yarya kafay oynatt." Ebeveynlerinin ve kz kardeinin sal konusunda mantk d bir korkuya kaplmt ve kocas "son kalan 25 frank" Krasnoyarsk'a telgraf ekmek iin harcad. imdi Antoniann acs, dokuz yllk ayrlktan sonra, uzaktaki evini ve ailesinin hayatta kalan bireylerini yeniden ziyaret etme gibi dayanlmaz bir arzuya dnmt. O k, plan ve hazrlklarla geti. 1863 yl banda Londra'ya gelmek

zere Premukhino'dan ayrldnda Rusya'ya yeniden girmek istemeyeceine sz vermesi gerekmiti. Fakat imdi Rus Hkmeti onun Rusya'ya yolculuk yapmasnn nndeki yasa kaldrmt ve bu, belki artk Bakunin'in de ciddi bir tehlikeyle kar karya olmadn dndren bir gnl rahatlna yol amt. 1872 yl Haziran'nn son gn, Antonia, iki ocuuyla birlikte, Rusya'ya gitmek zere Lokarno'dan ayrld. Bakunin, onlara, 3 Temmuz'da son kez uurlayaca Basel'e kadar refakat etti. Gnlne, u ksa ve duygulu notu yazmtr:
3'. Ayrlk; Ne kadar zaman iin? Bir yl m? Ebediyen mi? Antonia sabah 8.45'de Frankfurt'a doru yola kt (bilet, Cassel tarikiyle Berlin'e).

s. 462 Ailesinden yoksun kalan yal adam, Lokarno'nun yalnzlna dnmeye dayanamazd. Birka ay Zrihte kald, bu gl kenti, otuz yl nce Herwegh'le birlikte svire'ye geldiinde onun ilk dinlenme yeri olmutu. Geri Zrih'i semesi duygusal anlardan deil, ksaca aklanabilecek sebeplerden kaynaklanyordu.456 1870 yaznda Neayev'le atma ve heybetli albay Postnikov'un alt ay sonra Rusya'ya dnmesi, Bakunin'in lkesiyle olan balarnn tamamen kopmasna neden olmutu. svire'deki Rus arkadalar, elden ayaktan kesilmi Ogarev ve tembel, yava akll Zhukovski, o kadar uzun zamandr srgndeydiler ki, ada Rusya hakknda hibir bilgileri yoktu. Ogerev'i Lyon yenilgisinden beri grmyordu. Devrimci
456 Guillaume, Internationale, ii. 228-30, 301; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 325.

kuan en genlerinden biri olup Bakunin'i geen sonbahar ziyaret eden Zaitsev, sayy pek kabartmamaktadr. Bunlarn hepsi gemie aitti. yle grnyordu ki, Bakunin, kendi lkesinden ve dilinden insanlarla bir daha asla aktif politik iliki kuramayacakt. Fakat, hemen hemen btn umutlarn snd bir anda Rusyal yeni bir genlik grubu hayatna girdi ve 1872 yaznda, yaklak iki yllk bir aradan sonra, onu bir kere daha Rus devrimci entrikalar alanna srkledi. Bu yenilerin en nemlisi ve Bakunin'in kalbinde Neayev'den kalan boluu doldurur gibi grneni, ilk kez Cenevre'de, Neayev olaynn son gnlerinde tant enerjik bir genti. Gerek ad Mihail Sazhin'di. Fakat Amerika'da bulunmutu ve devrimci arkadalarnca tannd Armond Ross takma adn almt. Ross, artk enerjisi tkenmekte olan Bakunin zerinde tuhaf bir bylenme yaratan domine etme ihtirasna ve kararl bir karaktere sahipti. Gizliliin batan karc rts Ross'un tm hareketlerini iine alyordu. Gizemli misyonlar iin aylarca ortadan yok oluyor, sonra aniden ve nceden haber vermeksizin Londra'dan, (Komn srasnda bulunduu) Paris'ten, Balkanlardan ya da hatta bir keresinde bizzat Rusya'dan kageliyordu. 1871-2 kederli k boyunca Bakunin'in en dzenli yazt ve kk borlar ald kii oydu. Bundan sonraki iki buuk yl boyunca, Bakunin'in yaamndaki en gl kii olarak kald.457 s. 463

457 Ross, Katorga i ssylka (1926), No. 5, ss. 1012, 18; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 325; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 144.

Fakat Bakunin'in Rusya faaliyetlerini yeniden balatan itki bir baka yerden geldi. 1871 yaznda, katldklar politik gsteriler yznden Petersburg niversitesi'nden atlm Holstein ve Oelsnitz adl iki gen tp rencisi, renimlerine devam etmek zere Zrih'e gelmilerdi. Mart 1872'de, Holstein, Lokarno'ya geldi ve nl devrimci savay ziyaret etti. Takip eden ay, Oelsnitz, bir zamanlar Neayev'le birlikte alm, Peter ve Paul kalebentindeki cezasn yeni tamamlam Ralli adl gen bir renciyle birlikte, Holstein'e katlmak zere, gln aa tarafndaki, birka saatte gidilen komu Arona kasabasna geldi. Oelsnitz ve Ralli, Bakunin tarafndan, Holstein araclyla, srarla kendisini ziyaret etmelerini isteyen davetler almlard. Bakunin'in gnl, onlarn 22 Nisan 1872 gn geldiklerini kaydetmektedir.458 Bakunin yalnzd, Antonia ve ocuklar, Mentona'ya, Mroczkowskileri ziyarete gitmilerdi. Yalnzl, gelenleri daha da byk bir itiyakla karlamasna yol at. Yaklak iki hafta boyunca, gen Rus ls evin srekli konuklar oldular. Balangta kk bir engel ortaya kt. Ralli, masumane, Neayev'le arkadalndan sz etti. Bakunin kzgn bir ekilde, Neayev'le arkadalyla kendisiyle arkadal arasnda bir seim yapmas gerektiini, nk bu ikisinin hibir ekilde uzlatrlamayacan syledi. Ralli, kendi anlatmna gre, yntemlerini onaylamad Neayev'le yeni bir eyler yapmak konusunda zel bir istee sahip deildi. Fakat Bakunin'in ltimatomundan alnmt, ertesi gn Lokarno'yu terk edeceini yksek sesle duyurduktan sonra yatmaya gitti. Ne var ki, ertesi sabah, henz yataktan kalkmamken, "heybetli bedeni" Holstein ve
458 Steklov, M.A. Bakunin, iv. 205-6

Oelsnitz tarafndan yanlardan desteklenen Bakunin, Ralli'nin odasna geldi, bar yapld, can skc Neayev sorunu muhtemelen zmszle brakld. Tek engel bylece ortadan kaldrlm oluyordu ve Bakunin, ziyaretisini "yeni kurulan Bakuninist anarist gruba" kaydetti. Bakunin, bir kez daha yar yarya unutulmu hazlar tatt. Bir program ve tzk kaleme ald, bunlar kendisine hayran dinleyicilerine okudu. Konuklar en sonunda oradan ayrlmalar gerektiini syleyince, son akam bundan sonra birbirleriyle srdrecekleri mektuplamalarda kullanacaklar gizli kodlar saptamaya harcadlar. Bu "yeni kurulmu grubun" ttifak'la ya da Enternasyonal'le ilikilerinin ne olaca gibi yararsz bir soruyu sormak bile gereksizdir. Ralli'nin, onlarn, Bakunin tarafndan "Enternasyonal Kardelik topluluuna ait" olarak grldklerine ve "yoldamz Ross'un aradaki balantlar kurma grevini yerine getireceine" ilikin aklamalarn da ok anlaml bulmak mmkn deildir.

s. 464 Ralli, Holstein ve Oelsnitz daha yeni gitmilerdi ki, Zrih'ten, devrimci bir Srp olan, Hvracanin adl bir baka beklenmedik ziyareti daha geldi. Bakunin, 1848'den beri, Trkiye Slavlarnn kurtuluu konusunda ciddi bir ekilde dnmemiti. Fakat byle byleyici bir yabancy byk bir istekle dinlemi, devrimci davada yer alan, bask gren Slav kardelerini rgtleme kadim ryas kafasnda bir kere daha canlanmt. Srplar, kafasnda, doal olarak daha az uzak anlar arasnda yer etmi olan Polonyallar

harekete geirdi. Lokarno'ya Polonyal bir ziyaretinin geldiine ilikin bir kayt yok. Fakat 8 Haziran 1872 tarihinde, Bakunin gnlne, bir "Polonya program" hazrladn yazm. Bakunin'in anlarnn derinliklerinden kp gelen gemiin ruhu, k yllarna aldatc bir umut serpmiti. Bu tr hedeflerin izi ancak Zrih'te srlebilirdi. Artk Antonia da onu belirsiz bir zaman iin terk ettiine gre oraya ekilecekti.459

*
s. 465

Yetmilerin balarnda, Rusya niversitelerindeki devrimci ve radikallere uygulanan zulm doruk noktasna ulat ve yzlerce Rus renci, kadn, erkek yurt dna kat. O dnem, niversitesi ok nlenen ve Cenevre'yle yarta onu geen Zrih bu gen mltecilerin snma cenneti oldu. niversitenin yaknndaki Oberstrasse, deta "Rusya'nn bir kesi"ydi ve orada, dier dillerden ok Rusa iitilirdi. Bakunin'in pitoresk figr, evresi krmz eritli, geni kenarl hasr apkasyla, yazn bastrmasyla ksa srede o evrelerde tannd. Gen vatandalarnn oluturduu bu topluluk ona olduka sempatiyle yaklat. Her yerde devrim umudunun arzuyla dile getirildiini iitti ve btn bu atmosfer onun en tutkulu umutlarn harekete geirdi. Bakunin, hibir zaman, Herzen gibi bu ykselen kua hakir grp reddetmemiti. Bu gen devrimcileri, kendi alkantl genliindeki yoldalarn deerli ardllar
459 Steklov, M. A. Bakunin, iv. 206-7.

olarak selmlam, onlar tarafndan, byk bir istekle, kendilerine rnek olan bir yol gsterici olarak kabul edilmitir. Zrih'e geliinden ksa sre sonra, bir ksm taraftaryla birlikte, zrt rencilerin urak yeri olan bir pansiyona le yemeine geldi. O srada orada bulunan gen bir Rus kz, bize, Bakunin'i sarp sarmalayan o kahraman-sava havasn canl bir ekilde tasvir eden satrlar brakmtr:
Kap ardna kadar ald ve devasa gvdesiyle Mihail Alexandrovi Bakunin girdi ieriye. Bir anda tam bir sessizlik oldu. Tm gzler gayriihtiyar onun zerine evrilmiti. Btn dikkatleri zerine ekmek onun iin yle allm bir ey olmutu ki, bu srarl baklardan en ufak bir ekilde sklmad ve rahat admlarla sandalyesine doru ilerledi. Orada bulunan herkesin dikkati onun zerindeydi, kimse, peinden gelmekte olan, Fransz, spanyol, Rus ve Srplardan oluan maiyetinin farknda bile deildi... Birinden bir dierine dnyor, en ufak bir ekinme hissetmeksizin bir bakmsnz Almanca, bir bakmsnz talyanca, Franszca, spanyolca konuuyordu. Ancak yine de en uzun konutuu dil Rusayd... Bugn formunda olmalyd, Moskova'da, Belinski'yle geen genlik gnlerini anlatyordu. Herkes onun sade, zarif anlatmn dinliyordu. Yalnz onun masasnda deil, dier masalarda da arbal, saygl bir sessizlik vard. Bizim masada oturanlar da sessiz kaldlar, ilerinden sklmlard ama azlarn amaya cesaret edemediler.

Yemeini bitiren Bakunin, bu anlarn yazarna dnerek sigara iip iemeyeceini sordu. Modas gemi bu nezaket jesti, topluluun daha modern yelerini ok etti. Bakunin, oradaki hanmlardan birini arap itii iin knayarak bu aknl daha da ileri noktaya gtrd. Bir kadn iki ya da sigara ierken grmeye tahamml edemeyeceini syledi. Bu gen aydnlar, sz konusu kii Bakunin - bunlar Premukhino geleneinin son uyumsuz kalntlaryd

olmasayd, byle bir karlamazlard.460

eyi

katiyen

ho

s. 466 Bakunin, belki de hibir zaman bylesi byk bir prestij ve hayranlkla karlamamt. Ancak, planlad tantanal projelerin hibiri gereklemedi. Zrih'te kalnn ilk aamasnda Srp Hvracanin'le birlikte oturdu. Zrih'e varndan gn sonra gnlne, "Slav ubesinin kurulduunu" yazyordu. yl nce, Neayev'in byk gnlerinde, Cenevre'de, Bulgar devrimcilerinden bir heyeti kabul etmiti. 1870'de, Karavelov adl bir Bulgar, Lokarno'daki ziyaretileri arasndayd. Ne var ki, Bulgarlar yeni bir ube olarak ortaya kmam ve Zrih'te Srp'larn en byk grubu da Marksist olup uzaklamt. Giriim tek yanl olarak Bakunin'den geldi. Bulgar ubesinin program tamamen onun elinden kmt. Ralli, "az ok bilinli yelerin" saysn tahmini olarak alt ya da yedi kii diye vermektedir, muhtemelen bu kk saynn iinde kendisi, Oelsnitz ve Holstein de bulunmaktadr. Bakunin bile bu ube hakkndaki ilzyonlarn uzun sre srdrememitir.
Slavlar arasndaki almalarmz iin (diye yazyordu ubenin kuruluundan ksa sre sonra Ralli'ye) ekirdek grevi yapacak bir Slav ubemiz olmal ve Zrih'te elimizin altnda en iyi malzemeyi hazr tutmak zorundayz.

Bakunin'in kurduu birok rgtte grld gibi, Slav ubesi, onun iyimser hayallerinin dnda bir hayatiyet
460 Kropotkin, Memoirs of a Revolutionist, ii. 51; El, SZevernyi Vestnik (Nisan 1898), ss. 174-6.

gsteremedi. Bakunin'in varl ortadan ekilir ekilmez, hibir iz brakmadan snp gitti.461 Bakunin'in Polonyallarla ilikileri, farkl bir nedenden, ayn ekilde baarsz olmutur. Zrih'te sekreterliini Adolf Stempkowski adl bir tabela ressamnn yapt, olduka aktif bir Polonyal sosyal Demokrat topluluu bulunmaktayd. Bakunin, bu topluluu, Jura Federasyonu'nun ve Enternasyonal'in bir ubesine dntrmenin muazzam bir fikir olduunu dnd ve bu topluluk iin Bakuninist izgide yeni bir program kaleme ald. Tabii ki, kendisinin de yazarlar arasnda yer ald bir Polonya gazetesi karlmasn da tevik etti. Hatta gazete iin yazd makaleye, kaytszca ho bir jest yaparak, "Ne istiyorsanz onu haykrn" baln koydu, yazya 1847 ve 1863'n byk gnlerinde deer verilen bir tarzla girdi: s. 467

Aristokratik Polonya, bir daha iflah olmaz bir ekilde yklp gidiyor. Kyl, ii, halk Polonyas bu lmden doacak... Fakat o, asillerin ayaklanmasyla deil, bir kyl devrimiyle, tm emeki kitlelerin bir genel bakaldrsyla kurtulabilir.

Ne yazk ki, 1847'de Polonya ile ilk ilikilerini ksrlatran ve 1863 Polonya
461 Guillaume, Internationale, iii. 301; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 249, 499-503; Ralli, Minuvshie Gody (Ekim 1908), ss. 158-9; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 223-31. Bakunin'in Bulgar devrimcileriyle ilikileriyle ilgili ikna edicilikten olduka uzak kantlar Volkov tarafndan toplanmtr, Chiristo Botev (Sofya, 1921).

ayaklanmasndaki abalarn zehirleyen o ayn kaltsal zorluklar temel tarihi gereklerin amansz inatlyla tekrarland. Ayn Paris'teki ya da Londra'daki ve Stockholm'dekiler gibi Zrih'teki Polonyallar da "aristokratik Polonya'y" gmmek ya da Polonya'nn kurtuluunda snf refahnn kurallarn uygulamak niyetinde deillerdi. Bakunin, Polonya'nn, Ukrayna, Beyaz Rusya ve Litvanya zerindeki "tarihi haklarn" reddedince ve "Polonya'nn yalnzca, halkn kendisini Polonyal olarak kabul ettii ve Polonyal olmay istedii yerde var olduunu" aklaynca, Polonyallar protesto zamannn geldiini dndler. Yeni gazete yaymland, ama ne Bakunin'in makalesini ne de programn yaymlad. Bakunin ve naibi, bu topluluktan ekilmekle kalmadlar, fakat gazeteye katk olsun diye verdikleri 60 frank da geri istediler, bylece bu iliki de karlkl ikayetlerle son buldu. Bakunin nc ve son kez u dersi rendi ki, Polonya milliyetilii ile dnya devriminin yakn dost olmalar yle kolay i deildi. Polonya sorunu, ayn Trkiye Slavlarnn sorunu gibi, ebediyen kafasndan silinip gitti.462 1872 Austos'unun ortasnda, Zrih Slav kolonisinin hayat dramatik bir olayla noktaland. ki yldr hakknda herhangi bir ey duyulmayan Neayev, svire polisi tarafndan Zrihte ele geirilip tutukland. Rus Hkmeti hesabna alan Polonyal Stekpkowski'nin ihanetine uramt. ay sonra Bakunin, Ogarev'e, Neayev'in Zrih'te olduunu kendisinin de rendiini ve onu, bir arac vastasyla polisin izini bulduu konusunda uyardndan sz etti. Neayev, kibirle, "Bakuninistlerin kendisini Zrih'ten uzaklatrmaya altklarn" syleyerek
462 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, 332-40.

uyary dikkate almad ve kendisini ihbar edenin cennetinde polis gelip onu alncaya kadar kald. Tutuklama srasnda Bakunin, Lahey Kongresi iin delegelerini semek iin Jura Federasyonu'nun konferansnn topland ve onlarn talimatlarn yazaca Chaux-de-Fonds'a gitmek zere yola kmt. Bern'de yolculuuna ara verdi, o srada Federal Meclis yesi olan Gustov Vogt'dan, Neayev'in iade edilmesini nlemesini rica etti. Giriim baarszlkla sonuland. Daha iki yl ncesinden svire otoriteleri Neayev'in politik snmac deil, bir sulu olduunu kafalarna yerletirmilerdi, Ekim sonunda onu Rusya'ya teslim ettiler. Neayevin, Bakunin'in bir zamanlar acsn ektiklerine benzer kaderi, yal adamn yreine dokunmutu. s. 468

Hi kimse (diye yazyordu Ogarev'e) onun yapt kadar, kastl olarak yapt kadar bana zarar vermemitir, yine de onun iin zgnm. Az rastlanr enerjiye sahip bir insand ve senle birlikte onu ilk tandmzda, iinde yoksul, mazlum halkmz iin bir sevgi atei yanyordu, alar boyunca ezilen halk iin gerek bir ac ekiyordu... Evet mahvolup gitti.

Neayev, Petersburg'daki yarglanmas srasnda boyun emez bir meydan okuma tavr taknd ve on yl sonra Peter ve Paul kalebentinde ld.463 Neayev'in kaderi hl tam olarak belli olmamken, Zrih'e Lahey Kongresi'nin kararlar ulat. Bu kararlar hi de
463 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 340-41; Guillaume, Internationale, ii. 316; iii. 53; Kantor, V. Pogone, ss. 97-103.

beklenmedik eyler deildi. Fakat Bakunin'le Guillaume'nin atlmalar, ttifak'n sulanmas baz dramatik kar darbeler indirme talebini dourmutu ve Bakuninist gler Zrih'te toplanmaya baladlar. Rimini Kongresi'nden baz talyanlar zaten oradayd ve 11 Eyll 1872 gn Lahey Kongre'sinde bulunmu drt anarist delege de geldi. Tartmalar, bundan sonraki gn boyunca srd. Bakunin, bkp usanmadan, gnlne bir dier "gizli enternasyonal rgtn" kurulduunu, tabii ki kendisinin kaleme ald tznn belirlendiini yazd. Fakat kamuya ak olarak, 15 Eyll'de, Jura'daki Saint-Imier'de, Guillaume ile Schwitzgubel'in de hazr bulunduklar bir kongre toplanacakt. s.469 Kongre, belirlenen zamanda topland. Toplantda, Zrih'ten, Bakunin'in yansra be talyan, drt spanyol vard. Dier delegeler, Jura'dan Guillaume ile Schwitzgubel ve biri, anlalmaz bir ekilde, Enternasyonal'in iki Amerikan ubesini temsil etmek zere Fransz mlteciydi. Delegeler oy birlii ile Lahey Kongresinin kararlarn reddettiler ve Enternasyonal'in zgr birliklerinin federasyonu olarak yaplandlar; kendilerini, Genel Konsey gibi brokratik bir rgt olarak deil, "dostluk, dayanma ve karlkl savunma temelinde bir pakt" olarak tanmladlar. "Tm politik iktidarlarn yklmasnn proletaryann ilk grevi olduunu" cesaretle belirtip bu temel ilkeleri ayrntlar ile aklayan bir dizi karar kabul ettiler. Bylece muhalif anarist Enternasyonal gzelce ve gerekten kurulmu oldu. Bu kararlarda Bakunin'in etkisi ak bir ekilde grlmektedir. Fakat

herhangi bir tartma sz konusu deildi, alnan kararlar formel ve esinden yoksundu. kinci akam her ey bitmiti. Ziyaretiler grup grup Zrih'e giderken, talyan ve spanyollar da lkelerine dndler.464 Fakat yllarca kendisine kar yrtlen kiisel saldrlarla iyice duyarl hale gelmi Bakunin iin Lahey Kongresi'yle hesap kapanm deildi. Baka insanlarn mlkiyeti zerine hile evirdiine ilikin sulama yantsz braklamazd. SaintImier'den Zrih'e dnnce Rus arkadalarn toplad ve onurunu korumak iin bir protesto aklamas kaleme almalarna yardmc oldu. Aklama, Sibirya'dan dndnden beri kendisine kar sistematik bir ekilde srdrlen uzun erimli "Marksist iftira" kampanyasn hatrlatyordu. Bu kampanyann son sulamasnn doruk noktasn oluturduu akt. mza sahipleri, Bakunin'e kar ileri srlen yeni sulalamann ayrntlarn, Neayev'in iinde bulunduu "talihsiz durumdan" dolay tartma olanandan yoksundular. Fakat inanyorlard ki, her drst insan, "bylesine irkin bir entrika ve en temel adalet ilkelerinin bylesine pervaszca ihmal edilmesi karsnda" tiksinecekti; te yandan Rusya'da, "Bakunin son derece sayg gren bir insand ve iftiraya urad gayet iyi bilinmekteydi." Bu aklama, Ralli, Oelsnitz, Holstein ve Zrih'te yaayan dier Ruslar, Smirnov ile Lozan'dan zellikle bu amala gelmi Ross tarafndan imzaland. Sonra Ogarev, Dzerov ve Zaitsev'in imzalamalar iin Cenevre'ye gnderildi ve 4 Ekim 1872'de, Lahey Kongresinin kararlarn yaymlayan, Brksel'deki Libert gazetesine ulatrld.

464 Guillaume, Internationale, iii. 1-10.

Keza,

Jura Federasyonu'nun Blten'inde de yaymland.465

aylk

s. 470 Ne var ki, Bakunin'in kendini aklama tutkusu tatmin olmamt. "Marx, Utin ve onlarn Alman-Yahudi ortaklar" tarafndan yrtlen iftira kampanyasnda, onun Bahmetiyev fonuna el att defalarca ileri srlmt. Marx, Engels'e, belki de inanarak, Bakunin'e, Herzen'in servetinden, "ylda 25.000 franka varan propaganda fonu" salandn yazmtr. Bakunin, Ogarev'in, Bahmetiyev fonunu Neayev'e teslim ettii, Bakunin'in elinde bu fondan hibir ey bulunmad, hatta bu fon Neayev'e teslim edilirken kendisinin orada olmad ynnde bir aklama kaleme ald ve Ogarev'den bunu tanklarn huzurunda imzalamasn istedi. Son nokta, kesinlikle gerek dyd. Ama Bakunin, hakl bir fkeye kapld zamanlar bellei pek iyi almazd, Ogarev de artk sorumlu bir kii olarak grlemezdi. Bakunin'in el yazsyla kaleme alnm ve Ogarev tarafndan imzalanm aklama tasla Ogarev'in evraklar arasnda kald. Baka bir imzal nshann Bakunin'e gnderilip gnderilmediine, eer gnderildiyse herhangi bir ekilde kullanlp kullanlmadna ilikin hibir bilgi yoktur. Rus dostlarn protestosu, Bakunin'in Zrih konukluunun son kamusal eylemiydi. Bir hafta sonra, k iin Lokarnoya dnd. Bir politik kampanyac olarak yaamak iin ok yal ve yorgundu, Lokarno, Zrih'ten daha sakin, scak ve ucuzdu. O srada kendisi bunun farknda olmasa da, talyan
465 Guillaume, Internationale, iii. 12-13.

snrndaki bu kk gl ehrine ekilmek, politik alandan kesinlikle emekliye ayrlmak anlamna geliyordu. Marksist Enternasyonal lmt. Saint-Imier Kongresi'nden kan alternatif rgt l domutu. Son Polonya deneyimi bir fiyaskodan da beterdi. Onun "Slav ubesi" resmen bir komediydi. Bir yldan fazla bir zamandr pes etmemi ve devrim davas iin yrtlen hararetli faaliyetlerde hazr bulunmak iin mcadele etmiti. Fakat bu son yl ona ac ve beyhudelikten baka bir ey getirmemiti.466

*
s. 471

Ekim 1872'den Eyll 1873'e kadar, Bakunin, Lokarno'da olaysz bir hayat yaad, nce Alberto del Gallo'yla birlikte kald, sonra, Zaitsev ve ailesi Lokarno'ya tannca, onlarn kiralad bir evin alt Kaml-Alman mparatorluu katnda, eserinin ikinci blmn yeniden ele ald, sonra yine brakt. spanyol ve talyan taraftarlarla muazzam boyutta bir mektuplama iindeydi ve talyanlar onu srekli ziyaret ediyorlard. Fakat ilgisi hl, esas olarak Rusya'ya ilikin gelimelerde younlamt, Zrihteki yaverlerinin giritikleri ileri Lokarno'dan ynlendirmeye devam ediyordu. Tannm Rus mltecisi Peter Lavrov ehre geldiinde, Bakunin'in oradan ayrlmasnn zerinden ok zaman gememiti. Lavrov, ellili yalarnda bir matematik profesryd. 1867 ylnda, teklikeli bir radikal olarak Petersburg'dan
466 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, ss. 341-3; Marx-Engels, Sochineniya, xxiv. 310.

srgne gnderilmi, yl sonra yurt dna kap Paris'e yerlemiti. Lavrov, devrimci olmaktan ok, bir liberaldi. Fikirleri, Herzen'inkiler gibi, kkl bir eklektisizm iindeydi ve arla karyd. Onda, Herzen'in edebi dehas yoktu. Fakat bata gelen tutkusu bir yaync olarak Herzen'i taklit etmek ve Rus aydnlanma fikrinin organ olan Kolokol gibi baarl olacak bir gazete karmakt. 1870 yaznda, Mihail ksa bir an iin kendi hesabna Kolokolu yeniden canlandrmay hayal ettiinde, Lavrov'un bu giriime katlmas zerine baarszlkla sonulanan bir grmesi olmutu. Zrih'in, geni ve politik bakmdan aktif bir Rus kolonisine barnak olduunu renen Lavrov, 1872 Kasm'nda zemini yoklamak iin ehre geldi. s. 472 Lavrov, geldikten ksa sre sonra, bu srada Zrih'te bulunan tm gen Ruslarn dudaklarnda Mihail Bakunin'in ad olduunu farketti. Dzenlilie alk igdleri anarizmin herhangi bir izini tamaktan uzakt. Fakat bir zamanlar, yeterince radikal bulmayanlarn itirazlar dorultusunda programn yeniden yazmt. imdi de Zrih'teki sz geer Bakuninistlerle bir uzlamaya girmemesi iin hibir sebep yoktu. Grmelerin ayrntlarn, Ross, Ralli ve Lavrov'un birbiriyle elien raporlarndan zp karmak mmkn deildir. Zrih'le Lokarno arasnda telgraflar gidip geldi ve Aralk'ta Ross, Lavrov'la ibirlii temalarn tartmak zere Bakunin'i ziyaret etti. Gazetenin politikas zerine yazlacaklarda iki taraf da uzlamaya hazrd. Fakat gazetenin ynetimi gibi daha can alc bir

sorunda bir trl anlamaya varlamyordu. Lavrov, ortak deil, yardmc ve dergiye yaz yazacak birilerini aryordu. Ross, Bakunin'in destei karlnda, yaz kurulunda bir yer talep etti. Bu noktada uzlama sz konusu bile deildi. 19 Aralk 1872'de, Bakunin, gnlne, memnuniyetle yle yazyordu: "Ross'dan iyi haber: Lavrov'la kopulmu."467 Bu hayal krklna ramen Lavrov gazetesini karmay baard, gazetenin ilk says 1873 Nisan'nda kt ve Zrih'teki gen Ruslar, Bakuninistler ve Lavrovistler olarak iki rakip fraksiyona blndler. Kavga, Rus kitaplar ktphanesinin sahiplii konusunda younlat. Bakunin, savan kaderini tutkulu bir ilgiyle Lokarno'dan izliyordu ve 1873 ubat'nda Ralli'ye yazd bir mektupta Lavrovist partinin esas olarak Yahudilerden, Asyallardan, casuslardan ve "bylesi kukulu kiilerden" olutuunu ima ediyordu. Bakunin, eskiden beri Lavrov'un bir budala olduunu dnrd, imdi ise onu hnzrn biri olarak gryordu. Nisan'da, Sokolov adl, fkeli ve ayya gen Bakuninist, bir zamanlar Bakunin'in taraftar olan, ama imdi Lavrov'un sekreterliini yapan Smirnov'la yumruk yumrua geldi. Bir kamusal skandal patlak verdi. Zrih'teki Rus kolonisinin ounluu Smirnov'un yannda saf tuttu ve azl Bakuninistlerin kantondan karlmas iin otorilere szl olarak bavuruldu. Ross tarafndan derhal Zrih'e arlan Bakunin, Smirnov'un evinde kalan Lavrov'u ziyaret etti. Orada bulunmayan Ross'a gre, Lavrov'un gazetesine katlmayan Bakuninistlerle ilgili olarak birbirlerine serzenite bulundular ve Bakunin, Lavrov'un
467 Guillaume, Internationale, iii. 52-4; Ross, Katorga i Ssylka (1926), No. 5, 14-15; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 233, 244-52.

kafasndaki "esneklikle" alay etti. Muhalif fraksiyonlarn szde liderleri arasndaki toplant, rekabeti geici olarak yattrm gibiydi. Fakat bu yatma, Lavrov ve Bakunin gibi, birbirine bu kadar antipatiyle yaklaan bu iki kii arasnda dosta duygular yaratamad. Lavrov'un kendinden memnun bilim adaml, muhtemelen Bakunin'in ateli, dzensiz retoriinden etkilenmemiti. Bakunin ise, Lavrov'un kibirli ve skc bir bilgi olduunu dnyordu.468 s.473 Geri Bakuninist partinin Zrih'teki niha k, Lavrovistlerin dmanl deil, i muhalefet yznden oldu. Bakunin'in 1872 sonbaharnda Lokarno'ya ekilmesi, bata gelen yardmclar arasnda kskanlk rekabetinin patlak vermesinin iareti oldu. O srada Ross, Bakunin'in snrsz gvenini kazanm gibi grnyordu. Karakterinin gcyle kiisel hrslarnn gl bir karm bir araya gelmiti ve Bakunin'in yokluunda onun adna emirler verebileceine, eyleme geebileceine hakk olduunu dnyordu. Bakunin'in otoritesine sorgusuz boyun emi olan grubun dier yeleri, Rossun nnde Bakunin'in satrab olarak diz kmeye hazr deillerdi. Durumu haber alan Bakunin, ayaklanmann lideri olan Ralli'ye yattrc mektuplar yazd, 1873 Mart'nn banda Ralli, Lokarno'ya arld. Lokarno'ya gelen Ralli'ye, Bakunin, "Enternasyonal Kardelik'in Rusya ubesinin" (terminoloji
468 Guillaume, Internationale, ss. 80-81; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 252-9.

her zamanki gibi deikendi ve net bir anlamdan yoksundu) yeniden organize olduunu syledi. ube bundan byle Bakunin, Lermontov adl, Rusya'dan yeni gelmi bir anarist, Ross ve Ralli'den oluuyordu. Holstein, devrimden ok tpla ilgilenen Oelsnitz "ikinci kategori"de ele alnyorlard. Lermontov Rusya'ya dnecek ve almalara orada devam edecekti. Ralli, Zrih'teki "unsurlarla" irtibat grevini yrtecekti.469 s.474 Bu naif giriim, rtbesi ykselen ya da ykseldiini dnen Ralli'nin sadakatinin devam etmesini salad, hareketin i hiyerarisi ertelenmi, ama karklk nlenememiti. Rusya'ya dnen Lermontov, ksa sre sonra svire'deki arkadalarndan ellerini ykad. Ross'un gvenilmez, kibirli ve bencil olduunu aklad. Ralli, Holstein ve Oelsnitz, devrimci almaya uygun insanlar deildi. "Yal adam", gemii saygy hak etse de, imdi tamamen Ross'un etkisi altndayd. Bu srada, Zrih'te, bu grup tarafndan kurulan bir yayn organ, kavgann belkemiini oluturdu. l, Ross'un, bu yayna girimelerini nlediini iddia etti. 1873 Austos'u banda Oelsnitz, Bakunin'e, ltimatom niteliinde ortak imzal bir mektup gnderdi. Yal adam iin zc bir dilemma sz konusuydu. Daha gl ve canl gnlerinde olsa, fkeyle ayaa kalkar, eser frr, yumruk yumrua dvrd. Yalanp gten dt u yllarnda ise skna mthi ihtiyac vard,

469 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, s. 502; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 231-4.

cevab arkadalarn aknla drecek kadar lml ve mtevekkil bir havadayd.

Sorunu gayet net bir ekilde ortaya koymusunuz (diye yazyordu Oelsnitz'e). Sen, Ralli ve Holstein, bundan sonra Ross'la hibir ortak almaya girimeyeceksiniz. Benim adma bundan sonra giriilecek her trl abann yararsz olaca konusunda beni uyaryor ve onunla sizler arasnda bir seim yapmam istiyorsun. Beni byle bir seim yapmaya davet ederken, kukusuz yantm tahmin etmisinizdir. Ross'dan ayrlamam ve ayrlmayacam da... Ancak bylece sizinle benim aramda bir kopma da kanlmaz oluyor, gelin bu durumun ortak davamza zarar vermesini nlemek iin elimizden geleni yapalm, nk bizler, hl ayn hedefe, ayn programa sahibiz, ayn davann hizmetkrlar durumundayz.470

Fakat kopu yle kolay gereklemedi. Ralli ve arkadalar, kendini "Rus Anaristlerinin Devrimci Komn" olarak adlandran yeni bir grup kurdular. Dier yayn organn kullanma olanan elde tutmak iin Bakunin'in Enternasyonal Kardelik programnn hemen hemen ayn olan bir manifesto yaymladlar. Bu manifesto, Oelsnitz'in daha sonradan zr diler bir havada aklad gibi, "anarizmin ve kolektivizmin saf ilkelerinden" baka bir ey iermiyordu. Fakat Bakunin, ayrlklarn kendi dncelerini aldn dnd ve Rossun kkrtmasyla, eylemlerini ihanet gibi sert szcklerle damgalad. Eyll 1873'de, Bakunin'in ziyarete gittii Bern'de zc bir toplant yapld ve tartma, aylardr srncemede kalan mal ykmllkler gibi sefil bir konuyla snp gitti. Bakunin'in eski arkada Zhukovski ve Zrih'teki ou Bakuninistin de katld yeni grup, Rusa anarist propagandann en nemli merkezi
470 Pisma Bakunina, ed. Dragamanov, s. 502; Guillaume, Internationale, iii. 94-5; Steklov, m. A. Bakunin, iv. 234-8.

olarak yllarca yaynlarn baaryla srdrd. Ross'u domine etme pahasna herkesten ayr den Bakunin, aresiz ve tecrit olmu bir konumda, partiden yoksun bir adam olarak kalakalmt. Gen yurttalarnn nezdinde hl huu ile anlyordu, fakat Rus devrimci hareketindeki aktif paylam sona ermiti.471

*
s. 475

Bakunin'in btn Eyll ayn ve Ekim'in bir ksmn kapsayan Bern ziyaretinin zel amac, tbb konularda bir sredir resm olmayan danmanln yapan Adolf Vogt'a bir grnmekti. 1873 Mays'nda Bakunin, altm yana basmt. Be hapishane deneyimi ile tkenmi, bir zamanlar ok gl olan organizmas artk dzensiz yaam tarzna ve sofra bandaki tkenmeyen itahna ayn ekilde yant veremiyordu. svire talyasna geldiinden beri gzde yemeklerine bol yada piirilen yerel makarna ya da risottolu biftei de eklemiti. Yaamnn son aylarnda bile hors d'ouvre tarz yaplm bir konserve kutusu sardunyay bir yandan kan yardmyla, bir yandan da yutarak kuyruklaryla birlikte gvdeye indiriyordu. Gvdesi devasa bir ekilde imiti. Grn ve yry adet bir fili andrmaktayd. Kk kasabann sokaklarnda yryerek, kk ocuklardan oluan bir kalabaln, arkasndan "fil Mihail!" diye barmalarn
471 Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, 504-11; Guillaume, Internationale, iii. 141-2; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 238-44.

kkrtmakta her zaman istedii baary salayarak yaratt sansasyonun tadn kartmaktan da geri kalmyordu. Ak dm salar hl heybetli alnna dank bir ekilde dklmekteydi, gri-mavi gzleri delici parlaklklarn kaybetmemilerdi. Fakat bu gzlerin alt ksm torbalanm, yznn derisi iip gevemiti. Yllarca nce kalpte yalanma belirtileri saptanm ve doktorlar striknin ve nux-vomica tr ilalar vermilerdi. imdi onu ziyaret edenler, en ufak bir aba gsterdiinde soluk solua kaldn ve ayakkablarn giymek iin eildiinde yznn mosmor olduunu farkediyorlard. Antonia gittiinden beri yaamnn dzensizlii daha da artmt. Kronik astm onu uyutmuyor, yatakta yatp ikence ekmektense btn bir gece oturup arkadalaryla kahve, votka ve pun imeyi tercih ediyordu. Adolf Vogt'un verecei ilalarn bedeninde ve karakterinde bylesine derinden yer etmi hastalklar biraz olsun iyiletirmesi pek mmkn deildi.472 s. 476 Geri Bakunin'in Vogt'u grmek istemesinin tek nedeni salk durumu deildi. nceki sonbahar Neayev'in tutuklanmas ve iade edilmesi, sinirlerini gzle grlr biimde sarsmt. 1849 ve daha sonra bir kere daha 1863'de lgnca bir cesaretle boynunu ilmie uzatan bu adam, imdi kafasnda terre ilikin korkun hayaller kurmaya balamt. Son yllarn bir Rus hapishanesinde geirmesi iin svire otoritelerinin onu Rus polisine teslim
472 Arnoud, Nouvelle Revue (Austos 1891), s. 593; Vyrubov, Vestnik Evropy (February 1913); Steklov, M.. A. Bakunin, iv. 302-7.

etmesine ilikin gerek bir tehlike olduuna kendini ikna etmiti. Bu korkuyu defetmenin tek yolu, svire vatandaln kazanp, bu dnya yznde ilk ve son olarak kendisine srekli ve gvenli bir dinlenme yeri salamakt; bu bakmdan Bern'deki resm evrelerle iyi ilikileri olan Vogt gibi adamlarn desteini salamak nemliydi. Eer tehlike, tehdit edici hale gelirse onlar koruyucu grevini yerine getireceklerdi ve svire Federasyonunun vatandal iin zaman olgunlatnda da destekleyeceklerdi. Bakunin'in, kendisi iin gvenlii salama isteiyle, ateli bir propagandayla bakalarnn gvenliini tehlikeye drmeyi brakmas birbirini tamamlyordu. Kukusuz Vogt'un tavsiyesiyle, politik mcadeleden ekildiini bildiren formel bir aklamada bulunmaya karar verdi. Aktif politik hayat aslnda 1870 sonbaharnda, Lyon ve Marseille'daki fiyaskoyla sona ermiti. Marx'la uzun sreli dellosu, Enternasyonal'in blnmesiyle sonulanmt. Geen yl Zrih'te giritii Rus, Slav ve Polonyal entrikalar, telafi edilemeyecek bir felakete yol amt. Gerekte bir lde itibarn hl koruduu, devrimin patlak verebilecei iki lke kalmt: spanya ve talya. Tam da 1873 yaznda, birok taraftarnn bulunduu, ama hi ayak basmad spanya'ya bir ziyaret yapmay dnmt. Arkadalar yolculuk iin 1500 frank bile toplamlard. Eski gnlerde olsa srf bilet fiyatna giderdi. Ama imdi nerilen miktar yetersiz bulup reddetmi, Lokarno'nun sknetinde kalmay tercih etmiti. Marx'la kopmasyla ve anarist Enternasyonal'in kuruluuyla, talya'daki prestiji mthi artmt. Hibir yerde bu kadar ok taraftar olmamt, btn lkelerdeki sosyalistler iin Mihail

Bakunin santo maestro* ve yar efsanevi bir ahs haline gelmiti. Anakarada devrimci faaliyetler iin uygun bir s olarak Malta'ya yerleme zerine bile konutuu olmutu zaman zaman. Fakat planlar gereklemedi ve talya umut krc bir ekilde sakin kald. Devrimin n sava cephelerinde Bakunin'e artk yer yoktu. Eski savann silahlarn brakmasnn zaman gelmiti.473 s. 477 Karar alndktan sonra onu aklamak iin ksa sre iinde bir frsat dodu. 1873 Eyll'nn ortasnda, Londra'da, Franszca, isimsiz ve L'Alliance de la dmocratie
*

Bu, esasen, Engels ve Lafargue'nin bir almasyd ve Lahey Kongresinin, Bakunin'in Enternasyonal'den karlmas kararn savunuyordu. Brorn eitli nshalar uluslararas basna gnderilmiti ve 19 Eyll'de Journal de Genve, ondan uzun bir zet yaymlad. Bu zetlemede dkmanlardan alntlar yaplyor ve Journal de Genve, 1869'un patrtl gnlerinde, Bakunin ile Neayev arasndaki ibirliinin srd dnemde yaymlanan

socialiste et l'association internationale des travailleurs balkl bir bror yaymland.

Devrim Sorunu Kendini Nasl Ortaya Koyar

adl brorden eitli blmler aktaryordu. ok uzak olmayan bir gemie ilikin bu dncesizliklerin yaygn bir ekilde okunan bir svire muhafazakr gazetesinde yeniden yaymlanmas, en azndan, zararsz burjuva
* Ba stad, .n. 473 Guillaume, Internationale, iii, 141; Ross, Golos Minuvshego (Mays 1914), s. 202; Steklov, M. A. Bakunin, iii. 229. * Sosyalist Demokrasi ile ilerin Enternasyonal rgtlenmesinin Birlii, .n.

saygnl pozuna brnm Bakunin asndan uygunsuz bir durum yaratmt. Journal de Genve'de, 26 Eyll'de yaymlanan uzun bir yant yazd. Bu, gemiin bir savunmas ve gelecekten feragat etme yazsyd. Bakunin, Londra brornn yazar olarak grd (esasen haksz da deildi) Marx'a cepheden saldrmaya balad. "Komnist, Alman ve Yahudi olarak misli kapasitesiyle" Marx onun doal dmanyd ve "Rus hkmetinden ayn lde nefret ediyormu gibi yapsa da" kendisiyle "uramaktan hibir zaman geri kalmaz, dolaysyla Rus hkmetiyle mkemmel bir uyum iinde davranrd." Lahey Kongresi bir "Marksist yanltmaca"yd. Yeni yayn, Marx'n "bir polis ajan, bir ihbarc ve bir iftirac rol oynamaya" hazr olduunu gstermiti. Bakunin, fkeyle, Journal de Genve'in daha nceki nshalarndan birinde yaymlanan bir raporda, spanya'da son zamanlarda ortaya kan btn devrimci karklklarn onun bann altndan ktnn yazldn sylyordu. Devrim brornden alntlara atfta bulunarak, "yabancs olduum bir yayn" diyor ve bundan byle yalnzca zerinde imzas bulunan yaynlarla deerlendirilmesini diliyordu. Bylece zemini temizleyen Bakunin yle devam ediyordu: s. 478

Sorunu

Kendini

Nasl

Ortaya

Koyar

tiraf etmem gerekir mi? Btn bunlar beni kamusal hayattan fazlasyla tiksindirdi. Orada fazlasyla yer aldm, tm yaamm mcadeleyle geti, artk yoruldum. Altmm getim ve yala birlikte gittike byyen kalbimdeki ac, hayat daha ama daha zor hale getirmektedir benim iin. Brakalm

daha gen dierleri devralsnlar mcadeleyi. Artk reaksiyonun muzaffer glerine kar Sisyphus'un tan yuvarlamak iin ne gerekli gce, hatta ne de gvene sahibim. Bu yzden, mcadeleden ekiliyor ve arkadalarmdan tek bir iyilik bekliyorum: unutulmak. Bugne kadar tek bir soluk bile almadm ve imdi sram geldi, beni huzur iinde brakn.

Bu mektup, svire apnda byk bir sansasyona yol at. Bir zamanlarn bu ylmaz ajitatrnn yllarca sren almalar iinde deitiini ok az kii farketmiti ve onun en iyi arkadalarndan bir ou bu mektubun devrim davas iin giriilen yeni faaliyetlerin maskelenmesi iin yaplm bir hile olduuna inanyordu. Bu yorgun kdemlilik bir blften ibaretti. Bundan birka gn sonra Bakunin'in "Jura Federasyonu'ndaki yoldalarma" balyla yazd mektupla Federasyonun ve Enternasyonal'in yeliinden istifa etmesi, bu tr ilzyonlar ortadan kaldrd. 12 Ekim 1873'de Federasyon'un Blten'inde baslan bu mektubun en nemli paragraflarndan biri uydu:
Sizlere olan sempati ve kranlarm bildirmek zere son birka sz sylemeksizin kamu hayatndan ekilmemek gerektiini dndm... Sizin, otokrasinin entrikalarna kar zgrln ve Enternasyonal'in zaferine inancm tamdr. Dn, durum hl dengedeyken - geri kendi adma zaferden hibir zaman kukuya dmemiimdir sizin saflarnz terkeden herhangi birisi iin zafer ngrlr bir ey deildi. Bugn ise zaferiniz bir oldu bittidir ve herkes zgrln kendi kiisel durumuna uygun bir ekilde hareket ederek kazanacaktr. Bu yzden, ben de byle bir andan yararlanarak sevgili yoldalar, Jura Federasyonu ve Enternasyonal yeliinden istifamn kabul edilmesini rica ediyorum...

s. 479

Sempatim ve eilimim olmasa da, doumum ve kiisel stat olarak yalnzca bir burjuvaym ve bu yzden aranzda bulunduum srece ancak propaganda almas yapabilirim. Zamann ounun teorik sorunlar zerine, basl ya da konuma biiminde byk sylevlerle getiine inanyorum. Enternasyonal iindeki son dokuz yln gelimelerine bakacak olursak dnyann kurtulmas iin gerekli olandan daha fazla fikir ileri srlmtr, eer dnya fikirlerle kurtulabilecekse; ben ise, yeni bir fikir icat edecek birisine kar koyacam. Artk fikirler ileri srmenin zaman deildir, zaman hareket ve eylem zamandr. Hepsinden nemli olan ise, proletaryann kendi glerinin rgtlenmesidir. Eer gen olsaydm bir ii hayat benimser ve kardelerimin emeki hayatn paylardm, onlarla ayn ekilde proletarya glerinin rgtlenmesinde yer alrdm. Bu rgtn proletaryann kendi eseri olmas zorunludur. Fakat ne yam, ne de salm buna izin veriyor... Bu yzden sevgili yoldalarm, size kranlarm sunuyor, byk ve kutsal davanza - insanlk davasna kar byk bir sempatiyle dolu olduumu bildiriyorum. Attnz tm admlar sonsuz bir ilgiyle izlemeye devam edecek, abalarnzn dourduu her yeni zaferi byk bir zevkle selmlayacam. lnceye kadar sizinle...

Bu mektuplar yazlp gnderildi. Bakunin'in yerine getirmesi gereken bir grev daha vard. Bir terziye gitti ve saygdeer bir burjuva olarak oynayaca yeni role uygun tarzda gardrobunu yeniledi. Sonra, 1873 Ekim'inin ortalarna doru svire Federasyonu'nun szde vatandan

yeni skntlarn bekledii Lokarno'ya gitmek zere Bern'den ayrld.474

s. 480

33. Blm Baronata

Bakunin svire vatandalna girmenin yollarn aramaya baladnda birisi ona, eer ev sahibi olursa ansnn artacan sylemiti. Teoride zel mlkiyeti reddeden ve sk sk hayatn en acil gerekliliklerini karlayacak para gibi gerelerden bile yoksun olan birisine byle bir neride bulunmak bir hayli ironikti. Fakat neri, Bakunin tarafndan artc bir ekilde ciddiye alnd. Arkadalaryla, svire topranda zel mlk sahibi olmann yollarn ve aralarn tartmaya balad. 1873 yaznda, bu olmayacak hedefin gereklemesini salayan gkten inme bir frsat dodu. Devrimin cokulu taraftarlar arasnda, 1871 Roma Kongresinde Mazzini'ye kar Bakuninist muhalefete katlm ve 1872'de Lokarno'yu ziyaret etmi gen talyan Carlo Cafiero da vard. Babas, tccar Barletta lp, oullar arasnda paylalacak byk bir servet braktnda, Cafiero, Bakunin'in
474 Materiali, ed. Polonsky, iii. 432-8; Guillaume, Internationale, iii. 142-8; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 333.

bysne tam anlamyla kaplmt bile. Carlo, bu umulmadk servetin, ustasnn politik dirayetine yararl olmasndan baka hibir ey hayal edebilecek durumda deildi. Dolaysyla, Lokarno yaknlarnda, Cafiero'nun parasyla, fakat Bakunin'in adna bir ev satn alnmas kararlatrld. Bu ev, iki amaca hizmet edecekti. Ev, Bakunin'in kukulu kiiliinin saygdeer bir kiilie dnmnn almetifarikas olacakt. Ayrca, zor zamanlarda, uluslararas devrimcilerin snma cenneti olacak, buluma yeri grevini yerine getirecekti. Bu iki ama, kesinlikle sylemek gerekir ki, birbiriyle ok az uyumluydu. Fakat Bakunin ve Cafiero, tutarllk konusunda titizlenmediler. Plan, bir tala iki ku vurmak iin mkemmel grnyordu. 1873 yaznda, Cafiero talya'da deilken Bakunin, Lokarno'dan Bellinzona'ya giden yol zerindeki gln kenarnda, Baronata denen eski bir evi seti. Austos'ta Cafiero yeniden ortaya kt ve evin satn alnmas iin gereken paray dedi. Bakunin ve Cafiero, yeni kazanmlarnn ocuka heyecannn ardndan evin gerekli tehizata sahip olmadn farkettiler. Orada toplant yapmalar umut edilen devrimciler grubunu barndracak yeterli oda yoktu evde. Evin kaln duvarlar ona kasvetli bir kale grnts veriyordu, genelde bakmsz ve rutubetliydi. Heyecanl ev sahipleri, bir sre, var olan evi yeniden tamir etmekle, arsaya daha geni bir ev yapmak arasnda tereddt ettiler. Sonunda, daha grkemli alternatif zerinde karar kldlar. Prensesle birlikte tam zamannda bir ziyarette bulunan Mroczkowski planlar hazrlad ve Bakunin, 1873 Eyll'nn banda Vogt'u Bern'de ziyaret etmek zere yola kt, Nabruzzi adl

talyan devrimcisi (Cafiero da talya'ya 475 dnmt) bu inaat iini slendi. s. 481 Baronata traji-komedisi, Bakunin'in Bern'den Ekim'in ortasnda dnmesiyle birlikte balad. Nabruzzi, Bakunin'in "kutsal aile" adn takt, annesi, kkeni ve nam karanlk gen bir hanm ve biri talyan, dieri spanyol olan iki devrimciyle birlikte eve postu sermiti. Nabruzzi'nin grevi, kendi ifadesiyle, masraflar gn gnne kaydetmekti, ama masraflarda snr diye bir ey yoktu. Cafiero'ya kalan miras, o srada hl her trl endienin tesinde grnyordu, brakn Cafiero'nun kendisini geindirmeyi, bitmek tkenmez bir servet gibiydi, bu yzden ekonomik davranmak ynndeki her giriim gereksiz, hatta samayd. Bakunin'in geliiyle kadn yardaklar kendilerini kapnn nnde buldular. Fakat dier taknlklar serbeste devam etti. Baronata'nn kendi giderlerini karlamas ve orada yaayanlarn topraktan yiyeceklerini salamalar dnlmt. Meyva aalarnn dikimi iin 5000 franktan fazla para harcand, ayrca iki inek, iki at, bir binek arabas, bir yk arabas ve bir sandal satn alnd. neklerden st samak iin bir st sac kz bulundu. Atlarn alnm olmas yalnzca bir seyisi deil, eski bir ahrn yeniden dzene sokulmasn ve bu grevliler iin bir baka evi gerektiriyordu. Yk ve binek arabas iin gereken yolun yapm 6000 frank bulmutu. Son olarak, evin daha ho bir grnm kazanmas iin yapay bir glle zenginletirilmesine karar verildi. Bakunin, gizli bir ka tneline
475

Guillaume, Internationale, iii. 96-102, 181.

sahip bir yeralt sna kazmann avantajlarn dnmeye balad. Baronata'nn masraflar iin ayrlm hesapta bunun iin yeterli para yoktu. Fakat Nisan 1874'te, Cafiero, 50 000 franklk, ncekine eit bir miktar daha ortaya koydu ve Bakunin, neeyle, bu parann Temmuz'a kadar bol bol yetecei konusunda garanti 476 verdi. s. 482 eitli koullar, bu fantastik giriimin akbetini hzlandrp iddetlendirdi. Bakunin, Antonia'nn yokluunun yaratt duyarll henz stnden atabilmi deildi. Kendini, ondan srekli ayr kalma dncesine asla altramamt. Baronata'nn varl, Bakunin'e, Antonia'ya zengin bir ev sunma frsat vermiti ve Cafiero'ya ok defa (ki Cafiero da bir lde naife bir tavrla onun sevincini paylamtr) "Antonia'ya bir cennet hazrlamakta olduunu" sylemitir. Bakuninin licenapl (Cafiero'nun srtndan) daha da ileri noktalara varm, Antonia'nn yal ebeveynlerinden ayrlmak istemeyeceini dnerek onlarn da gruba katlmalarn nermiti. Durum bir hayli belirsizdi. Baronata'nn koullar hl iki ya da kii arasnda bir srd. Genel olarak herkes gibi Antonia da, Bakunin'in en sonunda erkek kardelerinden payna den miras aldna ve Baronata iine bu parayla giriildiine inandrlmt. Bu gkten indii farzolunun mirasn verdii gvenceyle Antonia, kocasnn rzasn alarak, Sibirya'ya varmasndan ksa bir sre sonra nc
Guillaume, Internationale, iii. 102, 181-3; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 332.
476

ocuunu dnyaya getirdi. Ekim 1873'de Bakunin, Antonia'ya, yol masraflar iin 2000 frank (tabii ki Cafiero'nun parasndan) gnderdi. Bu kadar uzun bir yolda parann yetimemesi ihtimali gz nne alnarak sonradan ek bir 4000 frank daha gnderildi. Antonia, her iki paray da 1874 ilkbaharnda ald ve Mays sonunda, yannda ocuu, ebeveynleri ve evli kz kardei Sofia Losowska olduu halde, Krasnoyarsk'dan Lokarno'ya doru, uzun bir yolculua 477 kt.

s. 483

Bu srada Cafiero'nun kaderinde bir deiiklik oldu. Geen k Lokarno'yu ziyaret ettiinde, Bakunin'in arkada Zaitsev'in baldz Olympia Kutuzov'a ak olmutu. 1874 ilkbaharnda Olympia, lm deindeki annesini grmek zere Rusya'ya gitti, dnmek isteinde ise, devrimci faaliyetleri hakknda bilgi sahibi olan Rus yetkililer, pasaportunu yenilemeyi reddettiler. Bu durumda tek yol kalyordu. Cafiero, Petersburg'a gitti, Olympia ile evlendi ve bylece talyan vatandalna gemesini salayarak onunla birlikte Lokarno'ya dnd. Temmuz'un banda dndler, yaklak ayn zamanda, Londra'da alt ay kalm olan Ross da oraya geldi. Bakunin, Cafiero'nun yokluundan yararlanarak, komu arsalardan bir miktar satn almt. Bakunin, yapt bu giriimi,
477

Guillaume, Internationale,iii. 198-9, 203.

satn ald arazide ok iyi aalar ve keresteler olmasyla ve fiyatn uygunluuyla aklad. Bunun zerine bir tartma kt, Ross (eer onun anlatmna inanacak olursak) ilk kez, Baronata'da giriilen ilerin devasa masraflarna iki arkadann dikkatini ekti. Bakunin, iin tamamlanmas ve kendi kendine yeterli bir yer haline gelinceye kadar desteklenmesi gereken Baronata iin 50.000 frank daha gerektiini hesaplamt; hibir ey Cafiero'nun gzn yldrmad, babadan kalma mlkiyetin 478 tasfiyesini tamamlamak zere yola kt. Bylece Baronata dramnn son pardesi alm oldu. Temmuz'un ilk gnlerinde Gambuzzi, Antonia ve topluluuyla Viyana'da bulutu. Milanoya gitmek zere onlara katld. Yolculuklarnn son aamasnda onlara refakat etmek zere Ross Milanoya gnderildi ve 13 Temmuz 1874'de Lokarno'ya ulatlar. Bakunin'in Basel'den karsn uurlamasnn zerinden iki yl gemiti ve gnlne bu ayrln bir yllna m, yoksa ebediyen mi olduunu soran satrlar yazmt. Ayn akam Baronata'da yolculara ho geldin diyen hava fiek gsterisi dzenlendi, bu enlik devam ettii srada Cafiero ile kars da Barletta'dan geldiler. s. 484 Bundan sonra olaylar hzla geliti. Viyana'dan Milanoya yolculuk srasnda Gambuzzi, Antonia'ya, belki de duyduu memnuniyeti saklayamakszn, talya'da kulana gelen, Bakunin'in, Cafiero'nun genliinden ve deneyimsizliinden
Guillaume, Internationale, iii. 187, 198; Ross, Golos Minuvshego, (Mays 1914), s. 203.
478

yararlanarak babadan kalma mirasn soyup soana evirdii ve onu ykma srkledii yolundaki dedikodular aktarmt. Baronata'nn Premukhino'dan gelen parayla alndna hl inanmakta olan Antonia, geliinin hemen ertesinde, kocasn fkelendiren dedikodular kendisine nakletti. Bakunin, doru Cafiero'ya gitti ve Ross'un nnde ondan bu rezil imalar yalanlamasn rica etti. Cafiero, yarndan tezi yok bunu yapacana sz verdi. Fakat ertesi sabah, 15 Temmuz gn, ask bir yzle gelip, Bakunin'e, dedikodularn temelden yanl olmadn, nk kendisinin gerekten de yklm bir adam olduunu aklad. Babasnn mlkiyetinin niha hesaplanmasndan kan sonuca gre bu servet tkenmez deildi, ortalama bir hesaba gre 100.000 frank cvarndayd. Bu parann byk ksm zaten arur edilmiti ve bundan sonra Baranota'ya tek kuru harcayacak durumu yoktu. Servetini yitirdiini dnmenin verdii kzgnlkla arkadan, ortak giriimlerini ihtiyatszca ve budalaca iflasa gtrdn syleyerek azarlad. "Arkadalk maskesini bir kenara atarak," diye yazyordu Bakunin gncesine, 479 "hakaretlerle dolu bir tirada balad." Bu, Bakunin'e indirilmi byk bir darbeydi. Baronata'nn kaybedilmesi ve debdebeli hayallerin yklmas yeterince acyd. Fakat daha da ac olan, Antonia ile yzleme sorunuydu. Antonia'ya bu kt haberi nasl vereceini bilmiyordu. Onu, Sibirya'dan onca yolu ailesiyle birlikte kendisine katlmas iin ikna etmi, artk ona sunacak bir evi ve geliri olduunu ve geleceinin gvence altnda olduunu sylemiti. Gerekte ise, hayatnn bu en skntl annda evsiz ve meteliksizdi. On gn
Guillaume, Internationale, iii. 199; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 341-345.
479

sren ac veren bir sessizlik iinde durumu derin derin dnd. Sonunda, bu deien koullarda Baronata'nn nominal sahipliini elinde tutmann doru olmayacana karar verdi. 25 Temmuz'da (belki de Cafiero'dan yana tavr alan Ross'un basksyla) mlkiyeti, "iindeki inekler ve atlar da dahil olmak zere tm mtemilatyla birlikte Cafiero'ya devreden bir anlamay imzalad. Fakat ailesini yerletirip, mlke ve gelecee ilikin planlar yaparak Baronatann budala cenneti ortamnda yaayan Antonia'ya gerei hl sylemeye cesaret edememiti. "15'ini izleyen gnler," diye yazyordu Bakunin, iki hafta kadar sonra, "gerek 480 anlamda bir cehennemdi." s. 485 Tek bir k yolu vard. "lmeye karar verdi"; kahramanca bir lm ona bu zor durumdan kurtulma ans verecekti. Cafiero'nun Lokarno'da bulunmasnn tek hedefi Baronata'nn tasfiyesi deildi. Ona, talyan arkadalar tarafndan, Austos balarnda Bologna'da balayp btn talya'ya yaylacak bir ayaklanma iin dinamit satn alma grevi verilmiti. Bir miktar dinamit Ross tarafndan svire'de satn alnm ve bir earbn iine dikip vcuduna saran Olympia Cafiero tarafndan talya'ya sokulmutu. Bakunin olup bitenleri biliyordu ve aslnda onlarn giritikleri bu iin iindeydi. imdi ise Bologno'da meydana gelecek ayaklanmaya bizzat giderek katlma niyetinde olduunu aklamt. Gitme saati yaklatnda cesareti krlm gibiydi ve bir zaaf annda arkada Bellerio'ya aslnda
Guillaume, Internationale, iii. 200; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 346.
480

istemeden gittiini aklamt. Fakat Antonia'nn yzne kar Baronata'nn gerek yksn anlatma ihtimali karsnda her ey tercih edilebilir durumdayd. Antonia'y byle bir anda bile bir kere daha aldatt ve ona Zrih'e bir arkadan ziyarete gittiini syledi. Antonia, talya yolculuu olup bitene kadar hibir ey sezmedi. 24 Temmuz 1874'de, Antonia'nn geliinin hava fiek gsterileriyle kutlanmasndan tam iki hafta sonra, Bakunin Ross'la birlikte talya'ya gitmek zere Baronata ve Lokarno'dan ayrld. Splgen geidinde yolculuk yaptlarTennyson'un yirmi yl nce bir "papatya kopartt" ve hakknda bir iir yazd "karl Splgen"de. Dolambal bir yoldu. Fakat polis tarafndan tannmaktan kanmak iin her eye katlanmak gerekiyordu. Bakunin ve refakatisi, Splgen'deki handa iki gn boyunca kendilerini snra gtrecek bir ara beklediler. Bakunin burada Baronata olaynn, baka tanklarn olaya ilikin ifadelerinin de eklenip kaynak gsterildii uzun anlatmn kaleme ald. Yaz, Zavall Antonia'm in Kaleme Alnm Savunma Notlar baln tayordu. Yazy Bellerio'ya postalad, ondan, yazy Cafieroya vermesini istiyor ve Cafiero'nun da okuduktan sonra bunu Antonia'ya vermesini rica ediyordu. Bu metinden birka ibare daha nce alntlanmtr. Sonu paragraf yleydi: s. 486
Lokarno'dan Bellinzona'ya, Bellinzona'dan Splgen'e giden yol boyunca, btn gece gzm krpmadm ve Cafiero'yu dndm. Bundan sonra Cafiero'dan bir ey kabul etmemeye karar verdim, hatta lmmden sonra aileme bakma sz vermesini de. Yapamam, Antonia'y aldatamam daha fazla artk.

Gururu, onuru, ne yapmas gerektiini syleyecektir ona. Bana inecek bu darbe korkuntur, fakat karakterindeki enerji ve kahramanln onu ayakta tutacan dnyorum - ya da en azndan yle olmasn umuyorum. Ailemin gelecei iin gcmn dahilinde yapabileceim her eyi yaptm. Son bir veda olarak, ortak mlkmzdeki paym hibir zaman inkr etmemi olan erkek kardelerime bir mektup yazdm. Onlar her zaman benden, payma deni vermeleri iin gvenimi kazanan tam yetkili birisini gndermemi istediler. u ana kadar byle bir kii bulamamtm. imdi iliikteki mektuplarla birlikte bu tam yetkiyi Antonia'nn kz kardei Sofia'ya veriyorum. Bunun iin daha gvenilir eller bulamazdm. Kararl ve zeki bir insandr ve Antonia'ya ball snrszdr. Ve imdi dostlarm, artk benim iin geriye lmekten baka yaplacak bir ey kalmyor. Elveda... Antonia, bana inkisar etme, affet. Sana ve sevgili ocuklarmza hayr dualar okuyarak leceim.

Bakunin, Splgen'den, Guillaume'ye bir elveda mesaj yazarak "canl kacan sanmad bir mcadelede yer almak zere talya'ya gittiini bildirdi. Eski arkadana yazd son mektubunda devrimci faaliyetten ekilme niyetini akladn ve Guillaume'ye de ayn ynde hareket etmesi iin srar ettiini muhtemelen unutmu olmalyd. Snr sa salim geti ve 30 Temmuz 1874'de Bologna'ya ulat. Geri dnmeyi ummad gibi, arzuluyor da deildi. Ross, Bologna'da ondan ayrld. "Ross aalk bir tutum iinde," diye yazd Bakunin gnlne, "can cehenneme." Daha Lokarno'dan ayrlmadan nce, Bakunin, onun, Cafiero'nun yannda saf tuttuunu hissetmiti ve Bologna'da da bu konuda baz tartmalar cereyan etmi olmaldr, ne var ki, bu konuda gnmze kalm bir belge yoktur. Muhtemeldir ki, Bakunin, ounu pek az tand talyan devrimcileri arasnda yalnz bana braklm olmasna alnmtr. Daha da muhtemel olan, tartmann mal

konu ve Bakunin'in, Ross'dan gelmesini umut ettii, ama gelmeyen para zerinde dnm olmasdr. Tartma sert ve uzun srd, bundan sonraki birka ay boyunca Bakunin'in gnlnde sefil yaratk, eski 481 arkada iin en sk kullanlan terim oldu. s. 487

Bakunin, Bologna'da, bir otelde, Tamburini adnda, "hali vakti yerinde, hasta ve sar bir irat sahibi" olarak bir haftadan fazla gizlice kald. Kimlii polis tarafndan farkedilmedi ve odas nde gelen komplocular tarafndan toplant yeri olarak kullanld. Darbenin zaman 7-8 Austos gecesi olarak belirlenmiti. Bolognal devrimciler ehir surlarnn te yanndaki iki noktada toplandlar ve onlara talya'nn baka yerlerinden dier devrimciler katld. Birleik gler sabah saat ikide iki farkl giri kapsndan Bologna'ya girip tersane de dahil olmak zere kilit noktalar ele geirdiler. afak sktnde tm ehrin ellerine geeceini umut ediyorlard. Dikkatle planlanan her ey ters gitti. 5 Austos gecesi, bata gelen rgtleyicilerden biri olan Costa adndaki bir gen, polis tarafndan tutukland. Zaman geldiinde, dier ehirlerden gelecek takviye glerinin sz verilenden ve umulandan olduka az olduu grld. Buluma noktalarnda toplanan Bolognallar korkuya kapldlar. ounluk dald ve evlerine gitti. Daha rkek ve tannm olanlar svire'ye gemek umuduyla dalara katlar. Bu erken giriimin tek sonucu,
Guillaume, Internationale, iii. 200-204; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 365.
481

polisin Bologna'da dzenin ve yasann tehdit altnda olduunu grmesi oldu. O lmcl gece boyunca tek bana oturup bekleyen Bakunin, giriimin baarsz olduunu anlayp intihar etmeyi dnd ve tabancasn doldurdu. Fakat son anda cayd ve talyan arkadalar gn sonra onu lkenin dna kardlar. talyan devrimcilerden birinin klavuzluunda, yal ve hasta bir ky papaz klnda Bologna'dan Verona'ya, Verona'dan Splgen'e getirildi. San tra etmi, koyu renk gne gzl takmt, bir bastona dayanarak ar ar yryor ve kolunda bir sepet yumurta tayordu. Bologna'dan ayrlmadan nce Bellerio'ya ksa bir mektup gnderdi:
Arkadam ve kardeim, sana korkarak Antonia ve babas hakknda bir haber alp almadn sormak istiyorum. Ona, kendisini bylesine acl bir durumda brakma dncesinin bana byk azap verdiini ve beni en ac verici dnceler iinde braktn syle. Ne var ki baka arem yoktu. Uzun mektubumu okuduktan sonra (yani Savunma Notlar'n) sen de benim gibi baka alternatif olmadn kabul edeceksin.

Yolculuk olaysz geti ve yolcular herhangi bir tutuklamaya maruz kalmadlar. 14 Austos 1874'de Bakunin Splgen'e geldi, 482 Lokarno'ya, geliini telgrafla haber verdi.

*
s. 488

482

Guillaume, Internationale, iii. 204-6.

Bakunin yokken Baronata'da durum gergin ve ekimeliydi. Onun ayrl, bir tarafta kars ve ailesi, dier tarafta politik arkadalar arasndaki tek ba da kopartm, bylece iki parti, birbirlerine kar duyduklar deimez antipatiyi serbeste ifade etme olanana kavumulard. Bakunin'in evlilik koullar arkadalarn fazlasyla ok etmi ve artmt. Fakat Antonia'nn karmak kiiliinin de onlar etkileyen derin, igdsel gcenmeye bir eyler katm olmas gerekir. Herzen, onunla Londra'da ilk kez karlatnda vehimli ve yksekten bakan bir insan olduu izlenimini edinmiti. Onunla sadece bir kere karlam olan Guillaume, Antonia'ya ilikin gzel szleri olmadndan, Bakunin'in "efkatle dolu yreini" yumuatacak mazeretler bulmaya hazrd. Cafiero, ask yzl bir dmanlk tutumu iindeydi; Bellerio, Antonia'ya yardm etmek iin parman kmldatmazd; Ross ise onun amansz dmanyd. Antonia, devrim davasna kar ilgisizdi. Devrimden daima uzak durmutu - ya da Bakunin'in arkadalar byle hissediyorlard - devrime ilikin paylat tek ey Bakunin'e ihtimam gstermekti, imdi de devrimin ihtiyalarna harcanmas gereken Cafiero'nun parasyla "Antonia'ya bir cennet" ina edilmekteydi. Antonia, evlilik szne uygun olarak kocasna da bal kalmam, yumuak huylu bir hogr ortamnda Gambuzzi'ye gsterdii scakl ona gstermemiti. Fakat bu sebepler, akla yatkn olmakla birlikte, hikyenin tamamn aklamaz. Antonia'nn, kendi ailesi dnda her eye kar souk, hor gren ve beenmeyen tavr, Bakunin'in politik arkadalarnn ona kar amansz bir nefret duymalarn 483 getirmitir.
483

Guillaume, Internationale, iii. 203; Bauler,

s. 489 Bu talihsiz kadnn durumu o anda gerekten trajikti. Bakunin, yanl bilgiler verip onun ve ailesinin Sibirya'dan Lokarno'ya getirmesi sonucu Baronata karmaasnn bata gelen ve masum kurbannn Antonia olduunu dnrken, yoldalar, Antonia'y ba sulu olarak gryor, ona kar olan kinlerini gstermek iin hibir frsat karmyorlard. Kocasnn kandrd, kocasnn arkadalarnn tiksindii Antonia, geliinden on be gn sonra, budala cennetinde yaamaya devam ediyordu - burann kocasnn mlkiyeti olduuna tek bana hl inanmaya devam ettii ve dier herkesin ona igzar olarak muamele ettii bu evde. Savunma Notlar, Bellerio'ya 30 Temmuz'da ulat. Baz net olmayan drtler nedeniyle bu metnin bir kopyasn yapt, orijinali imha edildikten sonra (kendisine hibir zaman ulatrlmayacaktr) Antonia'nn evraklar arasnda bulunan bu kopyadr. Bellerio, orijinal metni, Bakunin'in Antonia'ya ulatrlmas dileiyle birlikte Cafiero'ya verdi. Metni okuyan Cafiero, ricay yerine getirmeyi kesinlikle reddetti. leri srd mazeret, metnin, Antonia gibi devrimci evrenin dnda bir yabancya almas uygun olmayan, devrimci faaliyete ilikin bilgiler iermesiydi. Geri Bakunin, metnin hibir yerinde, allmam bir ihtiyatllkla, katld talyan yolculuundan sz etmemiti. Sorun, Antonia'nn Baronata'da sahte bir gvenlik iinde yaamaya devam ettii bir ortamda,
Byloe (Temmuz 1907), s. 77; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 342-3.

gnlerce sonusuz bir ekilde bekledi. Sonunda Bellerio, Ross'dan, metni gstermeksizin, bu mutsuz kadna ev iinin gerek yzn aklama iini stne almasn rica etti. Bu grmeyi aktaran tek kii bizzat Ross'un kendisidir ve biri 1904'de Guillaume'ye verilen, dieri de on yl sonra kaleme ald anlarnda kendisi tarafndan tutulan notlar ieren iki elikili anlatm brakt. Biz burada gerek zel olmas, gerekse de doallk olasl nedeniyle birinci anlatm tercih edeceiz. Fakat ayrntlarn kesin olmad aktr. s. 490 Antonia ile Ross arasndaki grme, 6 Austos 1874'de, Bellerio'nun evinin bahesinde ve onun da katlmasyla yaplmtr. Grme, Bellerio'nun da katlabilmesi iin Franszca balam, ancak konumaclarn heyecanlanmasyla doal olarak Rusaya dnmtr. yle anlalmaktadr ki, Ross, nefret ettii bu kadna ac ve aalayc gerei aklama grevini hi de sklmadan, byk bir zevkle yerine getirmitir. Ross, Antonia'ya, Baronata'da kalmaya hakk olmadn dobra dobra syledi. Antonia, serte, kocasnn evinde oturmakta olduu yantn verdi. Ross, Baronata'nn "devrimin mlkiyeti" olduunda srar etti. Antonia, fkeli bir ekilde, Ross'u ve Cafiero'yu, kocasnn mlkne el koymakla sulad. Ross, tm olay anlatarak tecricen onun durumu kavramasn salad ve Antonia'nn fkesi, ta gibi bir acya dnt. Bakunin'in oradan ayrlmadan birka gn nce imzalad senet kukuya yer vermeyecek kadar akt. Baronata, legal olduu kadar manen de Cafiero'nun mlkiyetiydi. Antonia,

yedii darbeyle serseme dnm bir ekilde Baronata'ya dnd. Fakat, cesaretini de, gururunu da tamamen kaybetmi deildi. Kanlmaz durumu abucak kabul etti ve gn sonra, tm eyalarn yanna alarak, ailesiyle birlikte, talyan blgesindeki gln aa taraflarndaki Arona'ya gitmek zere Lokarno'dan ayrld. Ross'un, ona, kocasnn o srada nerede olduunu bildirip bildirmediine ilikin herhangi bilgi 484 yoktur. Bakunin, Splgen'e sa salim dndn bildiren telgraf, ne Antonia'ya (o srada kandrd ve yaralad karsyla iletiim kurmaktan, sululuk duygusu nedeniyle kanmaktayd) ne de Bellerio'ya, Rus arkada Zaitsev'e ekmiti. Bunun ardndan Bakunin, Bellerio'ya bir telgraf ekerek ve mektup yollayarak, Cafiero'nun gelip kendisini Splgen'de bulmasn rica etti. Yannda tek kuru paras kalmamt ve birisi para getirmedike ya da yollamadka bu geici snandan kprdamas mmkn deildi. Yollad haberlere annda yant alamad. 21 Austos'ta, bir haftalk endieli bekleyiten sonra, Ross Splgen'e geldi. Ne var ki, yannda ne nakit para vard, ne de Cafiero'dan bir haber getirmiti. Ross'un gelii, yal adamn duyduu aclar younlatrmaktan baka bir amaca hizmet etmedi. ki gn sonra Sofia Losowska ve Bellerio da geldiler. Arona'da bulunan Antonia, kocasnn dnd haberini alm ve onlar Bakunin'i bulmalar iin gndermiti. Antonia'nn devrime kar kaytsz ve kocasna sadk olmad doru olmakla birlikte, Bakunin'le tuhaf ilikisinde bir samimiyet olmadn ve inat deve

Guillaume, Internationale, iii. 209; Ross, Golos Minuvshego (Mays 1914), ss. 208-9.

484

tutkulu bir sevgi duymadn sylemek 485 mmkn deildir. s. 491 Bakunin, geri dnmek konusunda hl kararn verebilmi deildi. Devrimci tutkular hl btnyle snmemiti. Hava bir ekilde talya'da ansn bir kere daha denemekten sz ediyor, Splgen'deki zorunlu aylakl srasnda yeni planlar ve gizli ifreler tasarlayarak saatler harcyordu. Deiken bir ruh hali iindeydi. Bazen Amerika'ya g etmekten ve orann vatandalna gemekten sz ediyordu; ancak Antonia'nn Napoli'ye gidip Gambuzzi'yle yaamay dndn duyduu zaman, sanki tek hedefi onu bu kesin adm atmaktan caydrmak haline geldi. Son aylardaki manev ikencelerle zayflam ve ynn arm akl artk tutarl bir ekilde almamaktayd. Cafiero'yu grme tutkusuna saplanp kalmt. Beyni, Cafiero'nun hem servetinde, hem de duygularnda meydana gelen radikal deiiklii hl kavrayamyordu. Balca umudu, eski arkadandan projelerini gerekletirmesi iin gerekli olan bir miktar 486 paray elde etmekti. Sonunda, 25 Austos'ta, Ross'dan, iinde 200 frank bulunan ve Cafiero'nun kendisiyle Valais kantonundaki Sierre'da, Eyll banda grecei mesajn ieren "meum bir mektup" ald. Seilen bu buluma yeri, svire'nin bir batan br baa kat edilmesini gerektiriyordu ve ertesi sabah
Guillaume, Internationale, iii. 206-7, 209; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 373. 486 Guillaume, Internationale, iii. 207, 209; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 374.
485

Bakunin, acl saatler geirdii Splgen'deki kk handan, bir daha geri dnmemek zere ayrld. Yava admlarla yolculuk yapmasna ramen sonunda Sierre'ya vasl olduunda henz ne Cafiero ne de Ross gelmilerdi. Daha bir yl nce Mihail Bakunin, svire'de ykselen devrimci kuak tarafndan kahramanlatrlm, lider ve retmenleri olarak tannmt. imdi ise iki gen arkadann buyruklaryla svire'nin bir bandan br bana yolculuk yapyor ve onlar gelinceye kadar dalkavuka bekliyordu. Saxon-les-Bains kaplcalar ok uzakta deildi. Birka yl nce, kumara tutkuyla kaplan Dostoyevski'nin sk sk geldii bir kumarhanesi de vard burann. Son derece gergin bir durumda olan Bakunin de tuzaa direnemedi ve kumarda 100 frank kaybetti. Bu, ayaa kalkm sinirlerini biraz olsun yattrmaya hizmet etti. s. 492 Bu srada, Cafiero ve Ross, Guillaume ile grtkleri Neuchtel'den yola kmlard. Guillaume, onlardan Baronata'nn tm yksn renmi ve onlar Guillaume'ye, daha sonra imha edecei Savunma Notlar'n teslim etmilerdi. Guillaume'nin, eski arkadana kar karar almas iin ok zaman gemesi gerekmedi. Guillaume, Bakunin'in, Baronata olaynda "zayflk ve bilin noksanl gsterdii kararna vard, Cafiero ile Ross'a, yapacaklar her eyde onlarla birlikte olduunu bildirdi. Bylece Guillaume'nin onayn alan Cafiero ve Ross Sierre'ya gittiler. Bakunin'le toplant 2 Eyll'de yapld. Cafiero, yal adama acil ihtiyalar iin 300 frank verdi ve yzde 6's Antonia'nn kz kardei ya da bir dier mal

garantor tarafndan desteklenmek zere iki yllna 5000 frank bor verdi. Tavrn cmerte olmad sylenemez ve szleme de artc deildi, fakat grme beklendii gibi ac vericiydi. "Hepimiz buz gibiydik," diye yazyor Bakunin gnlne. "Aramzdaki her ey bitti." Bu, ac ekmesi iin artk geride pek bir ey kalmadn da 487 gsteriyordu. Bakunin Sierre'da hafta daha kald. Antonia'nn kendisini kabul edip etmeyeceini renene kadar dnemezdi, bu yzden zamannn ounu ona uzun mektuplar yazmakla geiriyordu. Antonia ve ailesi bir kez daha svire topraklarndayd, Arona'dan Lugano'ya tanmlard. Antonia, onu avutsa da, Gambuzzi'ye katlma fikrinden vazgemiti. Fakat kocasyla eskisi gibi yeniden bir ev hayat yaamakta hl tereddt etmesi artc deildir. nk Bakunin'in samimiyetinden, hatta akl salndan kuku duymas iin birok neden vard. Bakunin'e yazd ilk mektup "yabanc ve samimiyetten uzakt". Sofia Losowska, Cafiero'dan gelen bor nerisini dorudan reddetmiti. Bakunin yine eski iyimserlii iindeydi. Anlarn yazarak "binlerce frank" kazanacakt ya da erkek kardelerini, 40.000 franktan fazla tutabilecek mirastaki payn demeleri iin "zorlayacakt". Fakat zaman zaman meteliksiz bir adam olduunu da idrak ediyordu. Eer Antonia ona geri dnmeyi reddedecek olursa aklndan intihar etmeyi geirdii de oluyordu. Antonia'nn kararn beklerken, Sierra'da eline geirdii Fransz romanlarna snyordu. Bu romanlardan birinin ad nemli ve ktcl bir anlama sahipti: Je me tuerai demain.* Bakunin'in
487

Steklov, M. A. Bakunin, iv. 376; GLLAUME, Internationale, iii. 209-10, 235. * Yarn ntihar edeceim. .n.

daha sonradan en kt dman olarak grd kii olan Ross onu grmeye geldi, Antonia ve Sofia ile onun arasnda arabuluculuk yapacana sz verdi. Bakunin gnlne unlar yazmt: "Btn gn Ross'la geirdim. Tam bir anlama." Bu haftalar boyunca yaad tereddtler rmenin kasvetli bir tasvirini ortaya koymaktadr. s. 493 Sonunda, Antonia'nn, onu Lugano'da kendisine katlmaya davet eden uzun sredir beklenen mektubu geldi. 23 Eyll 1874'de, neeyle yola kt. Cafiero ve Ross'u grmek iin Neuchtel'de mola verdi. Grme, Guillaume ve Spichiger'in de katld bir ortamda cereyan etti. Bakunin, belli ki, Jural eski arkadann sempatisini kazanacana ilikin umudunu koruyordu. Cafiero ve Ross'un hikyeyi nceden ona aktardklarn biliyor olmas gerekir. Ne var ki, ezici darbe, Guillaume'nin, kaytsz artsz onlarn yannda saf tutmas oldu. Bakunin donup kalmt. Ac bir ekilde kaydettiine gre, drt kiinin iinde en ok duygulanan, ilerinde en az tand ve hibir kiisel yaknl olmayan birisiydi. Dierleri gayet souk ve duygusuz bir haldeyken, Spichiger bir kede, eski savann aalanmasna sessizce gzya dkmekteydi. Ona ayda 300 franklk bir para teklif ettiler. svireli, talyan ve Rus eski arkadalar bu paraya yapacaklar katky aralarnda eit ekilde blmlerdi. Bakunin, dmanlarndan para kabul etmeye kar hl itiraz edebiliyordu. Fakat gururu, yaralanm olmasna ramen, "bor" almaya engel deildi. nerilen ayl geri evirdi ve Cafiero'dan bir kere daha 3000 frank bor

talep etti. Cafiero, daha nceki, kabul edilebilir bir garantr istediine ilikin deimez talebini tekrarlad. Bakunin, baldznn onay vermeyi reddettiini kabul etti. Fakat Bellerio'nun garantr olmay kabul edeceini umut etmekteydi. Bundan sonra ayrldlar. Bu, Guillaume ile be yldan fazla sren arkadalnn da sonuydu, onu 488 bir daha hi grmedi. s. 494 Bakunin, Lugona'ya giderken Bern'de bir haftadan fazla mola verdi. Sarlk belirtileri gstermeye balamt ve Adolf Vogt, onun iin bir makine ayarlamaya sz vermiti. Federal encmen yelerinden biri olan Schenck tarafndan kabul edildi, Schenck onun svire vatandalna geme ve en sonunda dnyada tannan bir stat elde etme isteini sempatiyle dinledi. Fakat arkadalarnn tm abalarna ramen, hibir svire kantonu, bu meum maceracy vatandalna geirmek konusunda istekli davranmad. Mihail Bakunin, devletsiz bir srgn olarak yaad ve yle ld. 7 Ekim 1874 sabahnn erken saatlerinde Lugano'ya vard. Antonia, Sofia, Ksaweri Kwiatkowski ve Antonia'nn ocuklarndan byk olan ikisi onu bekliyorlard. "Mkemmel bir oda, scak ve samimi dostluk," diye yazyordu gnlne, aikr bir rahatlamayla. Son haftalarda yedii darbeler, insanln iyiliine olan inancn ykmt ve endielerden tamamen azade olmasa da, onu iyilikle kabul eden ev yaamna istekle yneliyordu. Uzun yolculuu sona ermiti. Vah tutkusu ve dinamik enerjisi sonunda tkenmiti. Artk
488

Guillaume, Internationale, iii. 235-7.

sknet iinde lmekten baka istedii bir 489 ey yoktu.

s. 495

34. Blm Bir Rantiyerin lm

Dosta karlanm olmas ve Lugano'nun sakin atmosferi Bakunin'in yaral ruhunu tedavi etti. Doal neesi bir kere daha yerine geldi. Dnnden iki gn sonra Bellerio'ya yazd bir mektubun bana Branger'den yapt kendiyle dalga geen bir alnt, nkte duygusunun yeterince yerine geldiini gstermektedir:
Me revoli, people fidle, Qui m'avez donn mon cong, Pardon, si la goutte cruelle * M'te le peu d'esprit que j'ai.

Hatrladka, son zamanlardaki talihsizliklerini, tarafsz bir gzle, kendi "budalalna", Cafiero'nun "kaln kafallna" ve "Ross'un byk alaklna" yoruyordu. Ross'a ac bir mektup yazarak
Guillaume, Internationale, iii. 258; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 387. * Beni grevimden alan sadk halk-te yine karnzdaym-Beni affedin. Eer o acmasz gut hastal- Az olan aklm iyice bamdan aldysa. .n.
489

onu, kendisini, "fiziksel olarak, moral olarak ve sosyal bakmdan ldrmek iin elinden gelen her eyi yapmak"la sulad. Cafiero, Ross'un aleti olmaktan baka bir ey deildi. hafta sonra Rusya'ya gizli bir yolculuk yapan Ross yal adama bir kere daha yanamay denediinde Bakunin, "Lugano'da, btn kirli entrikalardan ve entrikaclardan uzak, sakin ve huzurlu bir hayat olduu"ndan sz eden sert bir yant vermiti. Hayatnn bu mutsuz devresini arkada brakmt. Fakat zellikle sorumlu olduunu dnd bu adama kar dargnl allmadk bir diren iindeydi.490 s. 496 Bakunin'in zel ihtiyalarndan biriydi insanlarla grmek ve Antonia olsun, ailesi olsun bu ihtiyac asla karlayamyorlard. 20 Kasm 1874'de - eski Rus takvimine gre Aziz Mihail Gnyd - Lokarno'dan zel olarak gelen baba oul Bellerio'lara "cmert" bir ziyafet verdi. Fakat byle dardan gelen konuklarla yetinemezdi. Altm bir yandayd ve yalnzca on sekiz ay kalan yaamnda kendisi iin yeni bir arkada evresi yaratmak zorunda kalmt. Lugano'da evresine topladklar arasnda Mazzini'nin takipisi olup talya'dan talyanca dersleri vermeye gelmi Pederzolli adl bir profesr; Baronata traji-komedisinde kk bir rol oynam, fakat bu olayda Bakunin'in dierlerine duyduu husumetten bir lde kurtulabilmi Nabruzzi ve Paris Komn snmaclarndan Arthur Arnoud vard. 1875 ylnda, daha sonradan birok
490 Steklov, M. A. Bakunin, iv. 389-91, 395; Pisma Bakunina, ed. Dragomanov, 351; Guillaume, Internationale, iii. 256.

lkede Stepniak adyla nlenecek Kravchinski adl gen bir Rus devrimcisi onu ziyaret etti. 1876 Ocak aynda, Bakunin'in 1871'den beri grmedii Benot Malon Lugano'ya yerleti ve ksa bir sre sonra da Madam de Champseix ona katld. Fakat bunlarn hepsi geici arkadalard. Arkadalk, artk aktif olduu gnlerdeki gibi derinden kk salmyordu ve Bakunin hayatnn bu kapal geen aylarnda gerekten yalnz bir insand. Gambuzzi zaman zaman uruyordu ve onun iin daima bir oda hazrd, fakat onun varl Antonia'nn kocasna ok az teselli verebiliyordu. Devrim davas zerine konutuu zaman bylenmi gibi dinleyen, keyifsiz olduu zaman kendi abasyla yapamayaca lezzetli yemekler getiren ou yerel bir talyan ii grubunun yesi olan iilerin adanml Bakunin'i duygulandryordu. Bakunin daima evde, elleriyle alan bu insanlarn arasndayd. Bu insanlar - belki de yalnzca onlard hor grmeyi merhametle bezemeksizin ona bakan - onun son taraftarlaryd.491 Bu gnlerde onu ziyaret eden Fransz komnard Arnoud, Bakunin'in Lugano'daki hayat tarz hakkndaki en eksiksiz anlatm brakmtr. Bakunin sabah sekizden sonra kyor ve ehrin ana meydanndaki bir cafeye gidiyordu. Burada kahvalt ediyor, gazeteleri okuyor, mektup yazyor ve arkadalaryla buluuyordu. Paras olmad zaman ihtiyac olan krediyi buluyor ya da borlar bir hayli kabarm olsa da cafe sahibi kadna bor yazdryordu, bazen de baka bir cafeye geip orann mterisi oluveriyordu. Saat ikide le yemei iin eve dnyor, eer paras varsa ya da kredi bulabilmise ocuklar iin kek ya da tatl
491 Guillaume, Internationale, iii. 254, 300, 314, 321.

yiyecekler de getiriyordu. Saat drtten sekize kadar uyuyordu. Sonra Antonia'nn salonuna geiyor ve gemi kahramanlk yklerini anlatarak Antonia'nn konuklarn elendiriyordu. Gece yars odasna ekiliyor, btn gece yazyor ya da okuyor, ertesi sabah ayn programa balamaya hazrlanyordu. Bir tahtada ya da kamp yatanda btnyle giyinik uyuyordu, sylendiine gre, topluluk iine karken bandan hi eksik etmedii gri kepini uyurken de bandan karmyordu.492 s. 497 Bakunin, yeni ii arkadalarna anarizmi vmeye ya da Antonia'nn salonunda byk eylemlerini ve gemite ektii byk aclar anlatmaya hl hevesliydi. Fakat politika iin enerjisi ya da hevesi kalmamt ve hayat boyu srdrd iyimserlik sonunda tkenmeye yz tutmutu.
Byk bir zntyle (diye yazyordu Elise Reclus'a) her gn yeniden ve yeniden anlyorum ki, kitlelerde devrimci ideal ya da umut ya da tutku diye bir ey yok; ne kadar urarsan ura bir sonu elde edemeyeceksin.

1875 yl, en fazla taraftarnn olduu lkelerde bile, onun en ktmser tahminlerini doruluyordu. spanya'da XII. Alfonso, genel bir coku havas iinde, atalarnn saltanatn restore etmiti. talya'da, Garibaldi, Victor Emmanuel'in krallk ynetimini selmlam, hatta Vatikan'la bar yapmt. a, Bakunin'in
492 Arnoud, Nouvelle Revue (Austos 1891), ss. 5978.

Bellerio'ya itiraf ettii gibi, "alaklarn evrensel zaferi" ayd. nsan doasnn iyiliine olan inancn bile yitirmiti. Bir gn Pedezolli'ye, "ayet dnyada insan kalsn," demiti, "ikisi birleip ncy ezerler." Kiliseye olan nefreti, bu son aylarda, devlete olan nefretinden daha ar basar olmutu; Almanya'daki Kulturkampf'n ortaya kn byk bir dikkatle izlemi, yar aka yar ciddi, "Bismark bir yneli" iine girdiini aklamt. Aktif hayattan ekilmek ve politik ilgisinin kesilmesi onda geriye yalnzca "youn bir merak" biimindeki ynlendirici tutkuyu brakmt. "Yeterince rettik. u yallmzda yeniden renmenin vaktidir," diye yazyordu, ngiliz metresiyle bir kere daha Londra'ya yerleen Ogarev'e ve ona, gnlk okumalar iinde yer alan eski arkada Kolb'un Kulturgeschichte der Menschheit'ini (Yunan ynetim sistemi olan "federalizmi" vmesiyle ve Romallarn "merkezyeti" rgtlenmesini sulamasyla houna gitmiti), John Stuart Mill'in Otobiyografisini ve Schopenhauer'in eserlerini neriyordu. Birka ay sonra, Adolf Vogt'tan, kendisine Marx'n Kapitalini gndermesini istedi. Kitab alp almad bilinmemektedir, ama eski rakibinin aheserlerini bir kere daha okumaya teebbs ettii kesindir. te yandan Ogarev'e ismini sayd eserleri ne lde incelediine ilikin herhangi bir bilgi de bulunmamaktadr. Yazlar arasnda buna ilikin herhangi bir not bulunamamtr. lmnden sonra el yazmalar arasnda bulunan birka nemsiz politik parada bu dneme ilikin belirgin bir eyler yoktur. Dier arkadalarna olduu gibi Ogarev'e de yllar yl faslalarla "anlarn yazmakta" olduunu sylemitir. Fakat bu uzun sreli niyetin pratie geirildiini sanmak iin hibir neden yoktur. Lugano'ya yerleince

Bakunin, yalln youn hareketsizliine kolayca ve acsz bir ekilde kayp gitmitir.493 s. 498 Geri bir bakma hi de deimi deildi. Hl paraya ihtiyac vard ve hl onu elde etmek iin yapt planlar bir ocuunki kadar pratikten ve titizlikten uzakt. Cafiero'nun ona bundan byle para salayamayacana ve salamayacana bir trl inanas gelmiyordu. Bellerio, Aziz Mihail Gn partisi iin Lugano'ya geldiinde Bakunin, ondan, Cafiero'dan bor almasna yardmc olmas iin ciddi ciddi ricada bulundu. Kocasn ikna etmek iin asla giriimde bulunmayan Antonia, Bellerio'dan bo yere, gemite btn olup bitenlerden sonra byle bir talebin "onun onuruna yakmayacan" Bakunin'e izah etmesini rica etmiti. Bakunin bu tr gerekelere kulak asmad ve kendi mantnn sesini dinledi. "Bu" diye aklad, "Cafiero'yla ilgili bir sorun deildir, adil anlamayla ilgili bir sorundur." Cafiero, Baronata konusundaki tutumuyla, onu "fena halde iinden klmaz bir duruma" sokmutu. Bu durumdan kurtulmas iin gerekli aralar salamak Cafiero'dan bakasnn grevi deildi. Karakteristik bir ekilde, bu parann alt ay iinde geri deneceinden de "aa yukar emin" olduunu ekliyordu. Dier kaynaklarn yolu da tamamen kapatlmamt. "Haydi gel karde olalm," diye haykrmt bir gn Arnoud'a. "Senin paran olduu zaman bana
493 Guillaume,Internationale, ii. 155; iii. 284; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 398, 402, 404, 411; Pisma Bakunina, Ed. Dragomanov, 347-8.

verirsin, benim param olduunda da ben sana veririm." Fakat kurnaz Fransz, ikinci ihtimalin hibir zaman ortaya kmayacan anladndan teklife yanamamt.494 s. 499 Bakunin, dier btn mal krizlerde favorisi olan deus ex machina'y* hesaba katard - ele gemeyen miras umudu. Kasm 1874'de Sofia Losowska Rusya'ya dnmek zere Lugano'dan ayrld; Bakunin onu, erkek kardelerinden her zamanki acil yzdesini istemek iin grevlendirmekte gecikmedi. Sofia, Aralk aynda gerekten de Premukhino'yu ziyaret etti; para olarak bir ey alamasa da (Mihail'in kardelerinin ellerinde para olmadna ilikin srarl beyanlarndan kuku duymak iin herhangi bir neden yoktur) Mihail'in payna den, tahminen 100.000 frank tutarndaki btn bir ormann varln rendi. Sofia ya da Bakunin'in bu iyimser tahminden zel olarak sorumlu olup olmadklar kukuya aktr. Fakat uras son derece nettir ki, Bakunin, Sofia'nn Premukhino'dan gnderdii rapordan da g alarak, normalin tesinde bir inanla, mirasnn nemli bir ksmna konduunu dnmt. Bu inancn ortaya kard sonu gstermitir ki, Bakunin ne karakterini deitirmitir, ne de gemi deneylerin derslerinden gereken sonular karabilmitir. Baronata'da, kalbi fazlasyla yara alm, ykm, gururundan fazlasn bile
494 Guillaume, Internationale, iii. 254-5; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 394, 414; Arnoud, Nouvelle Revue (Austos 1891), s.592. * Bizdeki Hzr'a denk den, zor zamanlarda imdada yetien tanr. .n.

yaralamt. Baz yattrc nedenler bulana kadar btnyle iyilemesi kesinlikle mmkn deildi. Promukhino'dan cebine akacak zenginlik bunun iin altn bir frsatt. Daha fazla beklemeden, ubat 1875'te, 28.000 franka (3000 frank balangta denmiti, 3500 frank Nisan'da denecekti ve Ekim aynda bu miktarn tamam denmi olacakt) Villa Bresso diye bilinen, Lugano'nun d taraflarnda, Monte Salvatore ynnde, gzel bir villa ve bahe satn ald. Her zamanki gibi msrif davrand. Eer daha fazla gecikilirse, villa dier baz alclar tarafndan kaplacakt. Lugano evresinde fiyatlar ilkbaharda ykselecekti, zellikle Milano'dan tren yolu denmeye baladndan daha da ykselme ihtimali vard. Depozit parasn - anlald kadaryla ksmen - Gambuzzi'den ald. Mirasn Ekim aynda eline geeceinden hibir kukusu yoktu. Mart aynda erkek kardelerine acil bir mektup yazarak mlkiyetin "tasfiyesi" iin acele etmelerini istedi ve gecikmi bir uyar nlemi olarak Sofia'dan Premukhino'ya bir kere daha gitmesini ve "her eyi formel bir i biiminde tamamlasn" rica etti. Kardeleri onun bilgie dakikliinden gcenecek deillerdi; nk bu yal halinde bir hayalci gibi davranmak sama olurdu." s. 500 Mart 1875 mektubu, Bakunin'in Premukhino'ya yazd son, bilinen mektubudur; sanki bir daha yazmayacakm gibi bir nseziyle, onlardan, "mezara son yolculuunu yapmadan nce, aabeylerini son bir kez ziyaret etmelerini" istemektedir. Tatyana lmt. Bakunin ve Alexandra,

"Premukhino'nun kadim Mohikanlarydlar."

dnyasnn

son

Eer bir araya gelirsek birok an canlanacaktr bir daha asla bir araya gelemeyecek miyiz? Hepinizi grmek istiyorum, hepinizi tm scaklmla, kardee bir sevgiyle kucaklamak istiyorum - yeter ki gelin... - yalnz sizleri deil, tanmadm yeenlerimi de davet ediyorum - hanginiz gelirseniz gelin, sevinle karlanacaktr. Fakat ounuz gelmelisiniz. Paul, Alexis ve Nikola, sizler bana, dzenlenen ev ve bahe iin tavsiyelerde bulunabilirsiniz. Buray kk bir cennet krall yapmak istiyorum - toprak, iklim, her ey son derece elverili. Buras meyva, sebze ve iek dolu ve biz baba evinin anlarn yeniden canlandracaz.

Bakunin'in lmnden sonra, evraklar arasnda "Kardelerime Elveda Mektubu" balkl bir el yazmas bulunmutur. Bu mektup gnmze kalmamtr.495

Bakunin'in yabanc topraklarda Premukhino'nun ann yeniden hayata geirme hlyas, dier hayalleri gibi gereklerle balantszd. Villa Bresso hikyesi, Baronata'nn kaderinin tam bir parodisidir. Kendisine, verimli ekim yapmayla, gbre kullanmyla, kimyayla ilgili kitaplardan bir ktphane oluturdu ve eitli tohumlar smarlad. Dut aalarn klk odun olarak kesti, onlarn yerine sra sra meyva aalar dikti, aralarna eitli cinsten tohumlar ekip evrelerine, gbreyle doldurduu hendekler kazd. Bu hazrlklar
495 Kornilov, Byloe (1925) No. 3, ss. 51-7; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 433; Bauler, Byloe (Temmuz 1907), s. 71.

onu gurur ve neeye bodu. Austos'ta, Bellerio'ya yazdna gre, kendini, "cennetin alan kapsnn nndeymi" gibi gryordu.496 s. 501 Fakat sonbaharla birlikte daha kasvetli renkler hakim olmaya balad ve Bakunin'in, cennete girmeden nce araf gemek gerektiini hatrlamasna yol at. nl miras hl gelmemiti ve villa iin denecek parann son taksiti, Gambuzzi'nin bir Napolili bankerden bor almas sayesinde denebilmiti. Ekim 1875'te, Bakunin Premukhino'dan gelen haberle rendi ki, ancak sz edilen miktarn te ikisini alabilecekti ve bu miktar da iki yla yaylan taksitlerle denecekti. Topraa o kadar ok ekim yaplm ve ylesine fazla gbre kullanlmt ki, Villa Bresso'nun bahesi tek bir ot bile bitmeyen kra bir le dnmt. Kasm'da beklenmedik bir ekilde kar da yanca, Bakunin, "btn koullarn kendisine kar birletiini" dnmeye balad. Aralk'ta, Pederzolli'den alnan bor sayesinde sonunda tanma gerekleti ve Villa Bresso, Villa Bakunin oldu. Fakat 1876'ya girilmesine on be gn kala Bakunin, Bellerio'ya durumun umutsuz olduunu yazd. Evde tek kuru kalmamt, sadan soldan on be ya da yirmi frank bor bulmutu da Antonia yiyecek bir eyler alabilmiti.497

496 Steklov, M. A. Bakunin, iv. 429, 433; Arnoud, Nouvelle Revue (Austos 1891), ss. 600-601. 497 Guillaume, Internationale, iii. 300, 313, 320; Steklov, M. A. Bakunin, ss. 429, 433-4.

s. 502 Bakunin'in sal hzla ktye gidiyordu. Fiziksel k, bilincini de zayflatyordu. Gnlk hayatn nemsiz vr zvr yznden akl balantlara her zamankinden daha az yer kalyordu. drt yldr kronik hale gelmi astm ve kalp yetmezlii ile on iki aydr ona byk sknt veren sarla ek olarak imdi yeni hastalk belirtileri ortaya kmaya balamt. Zaman zaman ortaya kan hafza kaybndan muzdaripti. Bacaklar su toplayp itiinden hareket etmekte zorluk ekiyordu. Hepsinden daha fazla sknt verici olan ise, geceleri idrarn tutamamas ve bazen gndz vakti ocuklarn bu yzden ok olmalaryd. nceden Bakunin'e ila hazrlad iin durumdan haberdar olan yerel bir talyan pratisyen doktor, btn hastalklar souk algnlna yordu ve vcudun nazik blgelerinin oulmas iin kunduz ya verdi, en nihayet mesanede ciddi bir iltihaplanma olduu tespit edilmek zorunda kalnd. Bir Alman doktor arld. Fakat o da yalnzca prostat torbasnn geniledii tehisinde bulundu ve herhangi bir rahatlama salayamad. Hem yatamyor, hem de oturamyordu, ancak bir masann zerine iki bklm eilerek uyuyabiliyordu yalnzca bu pozisyon ksa bir sreliine ac duymamasn salyordu. ki talyan iisi, ayakkab tamircisi Santandrea ve Bologna isyanndan bir snmac olan Mazzotti, sabahlar ve akamlar srayla gelerek, giyinip soyunmasna yardmc oluyorlard. Bakunin bu fizik ikenceye, mal karklklara nasl davranyorsa, yle davranyordu; nazik davranmak, hogryle kmsemek, yapabildii kadaryla onlar kabul etmek, fakat onlar kendisine bir an

mhlet verdiinde derhal unutmak, hastalklarnn tbb adlar zerine ho olmayan kelime oyunlar, nkteler yapmak, okumak, eski ateinin belirli aralklarla parlamasyla, eski mantkszlndan da fazla bir mantkszlkla tlerde bulunmak. Pederzolli'nin szleriyle, o, "bir andan bir ana, bir ocua, bir barbara, bir profesre" dnebiliyordu.498 gdsel olarak sonunun yaklatn sezdike, dnyayla bart. Eyll 1875'te, ayrlktan bir yl sonra Ross, Lugano'ya geldi. Balangta, epey bir uzaklkla karlasa da, sonradan dosta davranlar grd ve btn bir haftay ehirde geirdi, geri Antonia'yla karlamaktan kand iin Bakunin'le yalnzca cafede buluuyordu. O srada bir i olay, Cafiero'yla barmay da getirdi. talya'da bir i kurmak iin Lokarno'dan ayrlan Cafiero, Bakunin'e, Baronata'nn baz eyalarn uygun koullarla Villa Bresso'ya verme teklifinde bulundu. Bakunin, ilemleri tamamlamak iin Baronata'ya gitti. ki hafta sonra Cafiero, karsyla birlikte bir iadei ziyarette bulundu. Antonia ile karlama tenezzlnde bile bulunmadlar ve "en iyi ilikiler" yeniden kurulmu oldu - tabii ki, Cafiero'nun talya'ya gidiiyle birlikte ebediyen kopuncaya kadar. Daha da eski dmanlklar eriyip gidiyordu. Bir gn birisi Neayev'den sz etti. Bakunin ona kar herhangi bir husumet hissettiini reddetti, nk "o iyi niyetliydi." Artk gemiin kiisel etelesini tutmak iin zaman kalmamt.499
498 Guillaume, Internationale, iii. 254, 287; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 435-7; Bauler, Byloe (Temmuz 1907) 68-9. 499 Ross, Golos Minuvshego (Mays 1914), s. 211; Guillaume, Internationale, iii. 301-2; Steklov, M. A. Bakunin, s. 424.

*
s. 503

1876 ilkbaharnda, gen bir Rus kz renci, Alexandra Weber, Lugano'ya geldi. Pederzolli'den talyanca dersi alan Alexandra, ksa sre sonra Pederzolli tarafndan, nl hemerisiyle tantrld. Birka gn iinde Alexandra Weber, Villa Bakunin'in srekli ziyaretisi oldu. Genliin ekicilii ve kendi lkesi Bakunin'i harekete geirmeden edemezdi ve zaten Petersburg'dayken devrimci atei kapm olan gen kz abucak eski savann bysne kapld. Bu uyumsuz ikili yakn arkada oldular. Arkadalk ve gven vericilik roln yerine getirmekte, Alexander Weber, Bakunin'in son yllarna herhangi bir bakasndan daha uygundu. Ve bize, Bakunin'in yaamnn son haftalarnn en bilinmeyen ayrntlarnn kaytlarn brakmtr. Bakunin'in ev ii hayat, farkl dnyalarda yaayan ve hareket eden iki blme ayrlmt. Bir tarafta Bakunin ve pek seyreklemi ziyaretileri vard, dier tarafta ise, Antonia ve ailesi. Bakunin ocuklarla, zellikle iki kz ocuuyla oynuyor, onlara ikolata veriyor ve bahede ate yakmalar iin odun toplamalarna yardm ediyordu. Fakat Bakunin Antonia'ya hitap ettiinde, o genellikle, tam bir kaytszlk iinde "bir heykel ba" gibi ban evirip bakmyordu bile. Bakunin bir oturma odasnda yayor, konuklarn orada kabul ediyordu. Kap tarafnda, uzun bir masa vard. Masann zerinde devaml ay

kaynayan bir semaver ve ay takmlar, ayrca sigara olarak sarlmak zere bir miktar ttn bulunuyordu. Keza ak bir gazetenin zerinde stampa duruyordu. Birka krk oyuncak ve bir para ikolata masann stndeki bu manzaray tamamlyordu. Dier iki masada ve demenin byk ksmnda, eitli lke ve dillerden gazete ynlar, yazl ve her eit kat, tepecikler oluturmutu. Bu ynn iine yar yarya gmlm ve dalm ila ieleri gze arpyordu. Gazeteler ylesine ylmt ki, yatan boyunu bile amt yn bir rtyle kaplanm demir karyola bu eski savann muazzam cssesini zorlukla tayabiliyor, yerinden kprdadka gcrdayp sallanyordu. Alexandra Weber, Gambuzzi'ye ayrlan yatak odasnda ise, yumuak ilteli bir yatak, keten araflar ve ipek yatak rts bulunduunu kzgnlkla kaydetmektedir. s. 504 Bakunin, son taraftarlar olan gen misafiri ve talyan iileriyle hl devrim zerine konuuyordu ve gzlerinde "yeil, sert, eytan" bir k yanyordu. Artk, gemiten ok gelecee ilikin konuuyordu. Anlarn yazma dncesi peini brakmamt, ama artk onlar yazacak gc bulamyordu kendinde. Alexandra'ya, baz materyaller dikte ettireceini, bunlar iyi bir Franszcayla yazmas gerektiini sylyordu. Alexandra'nn stili bu amaca son derece uygundu. Bakunin ondan Fransz klasiklerinin en by olan Pascal' okumasn rica ediyordu. Baka zamanlar tam anlamyla bir hoppala sapyordu. Bir zamanlar Paul de Kock'ta ortaya kan zararsz bir ehvet, hayatnn bu son

aamasnda yeniden kendini gstermiti. Malon ve Madam de Champseix Lugano'da yayorlard ve srekli ziyaretisiydiler. Malon'un meum sadakatsizliklerini kendinden gemi, byk bir dikkatle dinlemek kadar hibir ey ona zevk vermiyordu. Bakunin ona "kaak", eine de "gmrk memuru" adn takmt, "kaak" kaak maceralarndan birine giritiinde Bakunin keyifle kkrdamaya balyordu. Kendi zevkleri ve ciddiyeti olan Alexander Weber, idolnn bu sapmas karsnda duyduu hayal krkln saklayamyordu. Fakat lm yaklatka, Bakunin, hepsinden ok ocukluu ve bir zamanlar ylesine sevdii Rusya zerine konumay seviyordu. Villann bahesindeki kurbaalar seviyordu. nk Premukhino'nun ayrlarnda ve havuzlarnda yaz akamlar nasl bardklarn hatrlyor ve onlarn "ahane mzikal yaratklar" olduunu dnyordu. Byle anlarda, "gzlerindeki sert, eytan parltlar gidiyor ve yz zntyle kaslp, dudaklarnn evresi glgeleniyordu." Alexandra Weber'den kendisine memleket hakknda bir eyler anlatmasn istiyordu. Weber, ona, Rusya'nn, iinde byd tarla ve ayrlarnn bilinen grntlerini ve seslerini anlatyordu. Hikyesini bitirdii zaman, Bakunin, bir ocuk gibi, ayn hikyeyi yeniden anlatmas iin yalvaryordu, o da Bakunin uyuyuncaya kadar onunla konuuyor ya da okuyordu. Kendi halkndan birisinin hayatnn bu son saatlerinde yannda olmas onun iin byk bir teselliydi. "Hibir talyan," diye haykryordu, "bana uygun bir eyler okumasn bilemez." Bazen kz kardelerini dnyordu, fakat tutkuyla sevdii Tatyana'y ya da tutkuyla mcadele ettii Varvara'y, lm deinde grd yumuak huylu Lyubov'dan daha az

dnyordu. "Ah Mihail," demiti ona lm deinde yatarken Lyubov, "ne kadar gzel lmek! Ne kadar gzel insann kendisini birisinin kollarna brakmas." imdi hatrlyor ve onun bu szlerini anlyordu. O da ayn byle hissediyordu. Onun da gen arkadandan iddetle arzu ettii tek ve son ey buydu. Eer Alexandra onun lmekte olduunu grrse, "dudaklarna bir sigara sktrmay unutmayacak, bylece lmeden nce sigaradan bir duman ekebilecekti."500 s. 505 Fakat ebed gezgin kendisini rahata teslim etmeye izin vermiyor, bir baka ayaklanma meydana gelmedike lmyordu. Son kriz, Sofia Losowska'nn 1876 Mays'nn banda Rusya'dan Lugano'ya dnyle balad. Sofia, sonunda, mlkiyetin paylalmas sonucunda, orman arazisinin Mihail'le erkek kardeleri arasnda paylaldn anlayabilmiti. Avans olarak ilk 1000 ruble iki ay nce gnderilmiti ve Sofia da yannda 7000 ruble getirmiti Mihail'in u andaki ve muhtemel btn serveti bundan ibaretti. Ac gerein bu darbesi, on misli daha byk olarak dnd mirasn yol at hayalleri bir anda datt ve onu umutsuz, iflah olmaz bir mflis durumunda brakt. Eer hl hissetme yetenei kaldysa, Bakunin, aile meclisinde tepeden trnaa aalanma iine gmlm olmaldr. Villann tahliye edilmesini nlemek iin son bir aba gsteren Bakunin, tm borlarnn karl olarak bor ald kiiye 10.000 ruble nermeye karar verdi, geri plan, gerekten sahip olduu 7.000 ruble ile, her zamanki
500 Bauler, Byloe (Temmuz 1907), ss. 66-87.

gibi muhtemelen belirsiz bir sz ald 10.000 ruble arasndaki fark kala gz arasnda ortadan kaldrmaktayd ama. neri kesinlikle reddedildi. Kredi verenlerin en banda gelen kii, Gambuzzi'nin arkada olan Napolili bir bankerdi, muhtemeldir ki, Gambuzzi, Antonia ile ocuklarn, Bakunin'in de zorunlu olarak katlmasyla, Napoli'de kendi yanna gelmeleri iin bu frsattan yararlanmaktan imtina etmemitir. Bylece Napolili bankerin Lugano'daki villaya el koymas kalan tek alternatifti.501 Bakunin, Napoli'ye tanma kararna katlmaktan ok, boyun edi. Bunun yerine getirilmesi, talyan hkmetinin onu kabul etmesine balyd. O srada ileri Bakan, Bakunin'i Napoli'den tanyan, hatta onun gizli rgtlerine kenarndan kesinden bulam Nicotera adl biriydi. Antonia, kocasna, Nicotera'ya, talya'da ikamet izni iin ricada bulunmas ve hibir politik faaliyette bulunmayacan bildirmesi iin srar etti. Genliinin kahramanna tapnmada uzlama tanmayan ve Antonia'ya keskin bir ekilde dman olan Alexandra Weber, Bakunin'in byle bir mektup yazmasnn "gemiini inkr" anlamna geleceini dnyordu. Fakat artk Bakunin'in, Antonia'nn tekliflerine direnecek ne gc, ne de istei vard. Alexandra'nn haberi olmadan mektup yazld ve Haziran'n ikinci haftas, Antonia, Nicotera'ya dilekeyi sunmak amacyla talya'ya gitmek zere Lugano'dan ayrld. Aileyi Napoli'ye tamak iin dier gerekli ilemleri Gambuzzi'nin yardmyla yerine getirdi.502

501 Bauler, Byloe (Temmuz 1907), ss. 66-87. 502 Bauler, Byloe (Temmuz 1907), s. 83; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 435.

s. 506 svire'den ayrlmadan nce Bakunin, Bern'deki eski arkadalarn bir kere daha ziyaret etmek, artan rahatszlklar hakknda Adolf Vogt'a gzkmek istedi. 13 Haziran 1876 gn, vefal ayakkab tamircisi Santandrea ile birlikte Lugano'dan yola kt ve ertesi gn Bern'e vard. Adolf Vogt, onu istasyonda karlayp hastaneye gtrd. Ayn akam Reichelleri ziyaret etmek zere galiba son defa olmak zere - hastaneden ayrld, orada Reichel piyanoda onun sevgili Beethovenini alarken porselen sobann karsnda eilerek ylece dinledi. O gnden itibaren Reichel ve kars hastaneyi her gn ziyaret ettiler. Bol bol mzik zerine konutular. "Her ey geip gidecek," diyordu Bakunin, "ve dnya da mahvolacak, ama Dokuzuncu Senfoni yaayacak." Belki Dokuzuncu Senfoni, Bakunin'i, 1849'da Dresden'de onun icra edilmesini yneten Wagner'e gtryordu. Eski isyan arkadann bestelerinden duyduu honutsuzluu ifade ediyordu. Schopenhauer'in eserlerini soruyordu. Btn filozoflarn, bir kolektivitenin paras olmalarna ramen bir birey gibi davranarak yanl yola gittiklerini sylyordu. Anlarn yazmayacakt, kim okuyacakt ki onlar? Uluslar devrimci igdlerini yitirmilerdi ve kaybettikleri bu igd ylesine korkun bir eydi ki, halklar itaatkr, hareketsiz hale gelmilerdi. Eer iyileirse, kolektif temeldeki etik zerine bir tez yazacakt. s. 507

Adolf Vogt, Bakunin'in balca rahatszlklarnn yol at fiziksel ve moral skntlar yattracak bir alet temin etmiti. Fakat hasara uram bu organizmay hibir ey onaramazd. Bilinci, zaman zaman bulansa da, genelde net ve uyankt. Fakat artk fizik kn hzla gelimesini nleyecek hibir ey yoktu. 28 Haziran'da, vcudu normal fonksiyonlarn yerine getiremez hale geldi ve birka saniyelik ksa aralarla kabildii derin bir komaya girdi. Zaman zaman birka kak kasha ya da Maria Reichel'in - yaamnn son saatlerinde yanndaki tek Rus oydu - hazrlad lapa dnda hibir ey yiyemiyordu. 1 Temmuz 1876 Cumartesi sabah, Reicheller hastaneye mutat ziyaretlerini yaptklarnda durumunun deitiine ilikin bir iaret yoktu. Fakat bir saat sonra, ksa bir can ekimenin ardndan her ey sona erdi. Mihail Bakunin, lenleyin ld. Maria Reichel, bir elenkle geldiinde, vcudun rengi deimeye balamt bile.503 s. 508 Cenaze, 3 Temmuz Pazartesi gn kaldrld. Scak bir yaz gnyd, bulutsuz gkyznn altndaki karl zirveler buharlaarak titreiyor ve gl kokular her yana yaylyordu. Mezar kazclar cenaze kortejinin gelmesini beklerken, tabutun bykl ve arl, bu kavgac isyancnn son istirahatgh iin aldklar, mezar her zamankinden daha derin kazma emri konusunda akalar yapyorlard. Cenazeye otuz ya da krk kii katlmt. svire'nin eitli blmlerinden temsilciler gelmiti,
503 Guillaume, Internationale, iv. 32-5; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 437-41.

fakat yabanc lkelerdeki arkadalarna ve taraftarlarna haber vermek iin zaman olmamt. Mezarn banda, lnn ansna, cenazede hazr bulunan tek Rus olan Zhukovski, Guillaume, Schwitzgubel, Elise Reclus ve son olarak Bernli bir ii tarafndan konumalar yapld. Guillaume konumasn yarda kesti ve hkrklara bouldu, uzaklara dalp gitmi olan Maria Riechel gzyalarn tutamad. Fakat seramoninin btn, katlanlara skc, yavan ve yetersiz gelmiti. Bu mthi frtnann ve isyann, ke gittii yllarda snd bu sakin lkede, gsterisiz bir ekilde burada bylece yatyor olmas, hi de ona uygun bir son gibi grnmyordu. Ayn gn, cenaze kaldrldktan sonra, polis, aceleyle lm kayt tutanaklarn tamamlamaya giriti ve Adolf Vogt'tan, merhumun mesleini ve geimini nasl saladn sordu. Zor bir soruydu bu. Cevap vermeye pek hazr olmayan Vogt, arkadann talya sviresinde bir villann sahibi olduu yolunda karmakark bir eyler geveledi. Bu, polise mkemmel bir aklama olarak grnd. Bylece, resm tutanaklara "Michael Bakounine, rantiyer" kayd dlm oldu. Kocasnn lmn telgrafla renen Antonia, birka gn sonra Napoli'den Bern'e geldi. Bakunin'in arkadalar onu souk bir ekilde karladlar. Maria Reichel, ona kibar davrand. Bayan Vogt, ona, yalnzca Bern'i nasl bulduunu, buradaki aylar grp grmediini sordu.504

504 El, Severnyi Vestnik (Nisan 1898), ss. 181-2; Guillaume, Internationale, iv. 36-7; Steklov, M. A. Bakunin, iv. 441-4; Bauler, Byloe (Temmuz 1907), s. 87.

______________0________________

Kaynaka
El yazmas kaynaklar Dr. Max Nettlaunun, Bakuninin elyazmalar koleksiyonu (Bu koleksiyon, Amsterdam Sosyal Tarih Uluslararas Enstitsnde bulunmaktadr. Bir kopyas da British Museumdadr.) Bakuninin Herzenle mektuplamalarnn byk ksm, Pragdaki Russky Zahranini Arivindedir.

Bakuninin 1849 ylndaki tutukluluu srasnda yazdklar ve notlar Dresden Devlet Arivindedir. Bakuninin Knigsteinde hapisken tuttuu gnlkler, Prag Sava Bakanl Arivlerinde korunmaktadr. Premukhino Aile Arivi, Leningradtaki Rus Edebiyat Enstitsnde bulunmaktadr.

Basl Kaynaklar Y. M. Steklov tarafndan yayna hazrlanmtr, 4 cilt, (Moskova, 1934-36)

M. A. Bakunin, Sobranie Sochinenii i Pisem,

yayna hazrlanmtr (Cenevre, 1896)

Pisma M. A. Bakunina k. A. I. Gertsenu i N. P. Ogarevu, M. P. Dragomanov tarafndan Michel Bakounine, uvres, I. Cilt Max
Nettlau, II.-VI. James Guillaume tarafndan yayna hazrlanmtr (Paris, 1895-1913)

Materiali dlya biografi M. A. Bakunina, V. A.

Polonsky tarafndan yayna hazrlanmtr (Moskova, I. Cilt 1923; II. Cilt 1933; III. Cilt 1928)

Jozef Pfitzner, Bakuninstudien (Prag, 1932) M.

Ocherki Osvoboditelnogo Dvizheniya 60 kh Godov, (Petersburg, 1908)

K. Lemke,

A. N. Kornilov, Molodye Gody Mikhaila Bakunina (Moskova, 1917) A. N. Kornilov, Gody Stranstviya Bakunina (Leningrad, 1925)

Mikhaila

hazrlanmtr, 21 cilt, (Petersburg, 1919-1925)

A. I. Gertsen, Polnoe Sobranie Sochinenii i Pisem, M. K. Lemke tarafndan yayna

James Guillaume, LInternationale: documents et souvenirs, (Paris, 1905-10) R. Kantor, V Pogone za Nechaevym, (Petersburg, 1922)

Perepiska Stankevicha, A. Stankevich tarafndan

yayna hazrlanmtr (Moskova, 1914)

hazrlanmtr, 3 cilt (Petersburg, 1914)

Belinsky, Pisma, E. A. Lyatsky tarafndan yayna

tarafndan yayna hazrlanmtr, 2 cilt (Berlin, 1886)

Arnold Ruges Briefwechsel und Tagebuchbltter aus den Jahren 1825-1880, P. Nerrlich

Briefe an und von Georg Herwegh (Stuttgart,

1895)

Georg Herweghs Briefwechsel mit seiner Braut

(Stuttgart, 1906)

K. Marx i F. Engels, Sochineniya, 28 cilt

(Moskova, 1928- )

Ad Dizini
(Yayncya Not: Yalnzca kitapta nemli rol oynayan adlar alnmtr. Sayfa numaralar, kitabn diziminden sonra bulunup adlarn karsna konacaktr.)

Afanasiev Agassiz Aksakov, Konstantin Alexander I. Alexander II. Alexis, ar Alfonso XII. Andrieux Andrzejkowicz Arnim, Bettina Arnold Arnoud, Arthur Bahmetiyev Bakunin, Alexander (babas) Bakunin, Alexander (erkek kardei) (Yayncya not: Bulmanzda kolaylk olmas ve babas ile kolayca ayrt etmeniz iin sayfa numaralarn da buraya yazyorum) 5, 47, 228, 236, 265, 292. Bakunin, Alexandra (kz kardei) Bakunin, Alexis (erkek kardei) Bakunin, Antonia (kars) Bakunin, Ekaterina (kuzini)

Bakunin, lya (erkek kardei) Bakunin, Lyubov (kz kardei) Bakunin, Michael Vasilevi (byk babas) Bakunin, kars) Natalie (erkek kardei Pauln

Bakunin, Nikola (erkek kardei) Bakunin, Paul (erkek kardei) Bakunin, Tatyana (kz kardei) Bakunin, Varvara (kz kardei) Becker Beethoven Belinski, Vissarion Bellerio, Carlo Bellerio, Emilio Beyer, Alexandra Beyer, Natalie Blanc, Gaspard Blanc, Louis Blanqui Blum, Robert Bonaparte, Prens Jerome Botkin, Vasili

Britto Byron Cafiero, Carlo Cafiero, Olympia Caussidire Cavaignac Champseix, Madam de Charles XV. Cluseret Cwierciakiewicz Czartoryski, Adam Danton Danielson Dashkov Demontowicz Descartes DEster Dolgorukov Dostoyevski Dupond Dyakov

Eccarius (bkz, s. 379-80, 382) Edward, Sutherland Efremov Elpidin Engels Fanelli Fazy Felix Ferninand, mparator Feuerbach Fichte Flocon Francis-Joseph, mparator Franz Fric, Joseph Friedrich, Wilhelm Gambuzzi Garibaldi Goethe Gogol Golovin Gorchakov

Guillaume, James Guizot Hegel Heimberger Heine Heltman Herwegh, Emma Herwegh, Georg Herzen, Alexander Herzen, Alexander Herzenin olu) (ksa ad aadr;

Herzen, Natalie (Herzenin kars) Herzen, Natalie (Herzenin kz) Herzen, Olga (Herzenin kz) Hess Heubner Hitler, Adolf Hoffman Holstein Hugo, Victor Hvracanin vanov

Jellacic Kant Katkov Keil Kelsiev Kiselev Kock, Paul de Koe Korsakov Kropotkin Kryzanowski Kwiatkowski, Ksaweri Lafargue, Paul Lamartine Lankiewicz Lapinski Lassalle Lavrov Lelewel Leroux Levashov, Ekaterina

Levashov, Olga Liebknecht, Wilhelm Lissowska, Anna Losowska, Sofia Luguinin Lyubavin Malon, Benoit Martyanov Marx, Karl Mazzini Mechnikov Mieroslawski Mill, J. S. Miloradov Milowicz Mroczkowski Mller-Strbing Muravyev, General Nikola Muravyev, Nikola Muravyev, Sergei Muravyev, Varvara Musolini, Benito

Nabruzzi Nalbandyan Napolyon I. (bkz. s. 5-6, 172, 188, 232, 255) Napolyon III (bkz. s. 261-63, 309, 314, 410-11, 432) Neayev Nikola I. Nilov Obolenski, Prens Obolenski, Prenses Zoe Oelsnitz Ogarev, Lisa Ogarev, Maria Ogarev, Natalie Ogarev, Nikola Orlov Otto, Franz Ozerov Paepe, Caesar de Palacki Palix Panayev

Pederzolli Pedrazzini Perron Pescantini Pescantini, Johanna Proudhon Pugaev Pukin Quanten, Emil von Ralli Razin, Stenka Reclus, Elie Reclus, lise Reeve Miss Reichel Adolf Reichel, Maria Reichel, Matilda Rey, Aristide Richard, Albert Richter, Jean Paul Rckel

Roman (Postkinov) Ross, Armand Rousseau Ruge Sabina Sand, George Sazonov Schelling Schiller Schlegel Schopenhauer Serno-Solovyevi, Alexander Serno-Solovyevi, Nikola Sleptsov Stankevi Stirner Straka, Adolf Straka, Gustav Strauss Sutherland, Henry Sutherland, Mary Tchorzewski

Thiers Todt Tolstoy, Kont (Tver valisi) Tolstoy, Grigori Tolstoy, Jacob Tolstoy, Leo Traversi, Marquis de Turgenyev Urquhart, David Utin Viardot, Pauline Victor Emmanuel I. Vogt, Adolf Vogt, Emil Vogt, Gustav Vogt, Karl Vogt, Luisa Voltaire Voronov Voyekov, Marie Vyrubov

Wagner, Minna Wagner, Richard Weber, alexandra Weitling Werder Yazikov Zagorski Zaitsev Zhukovski, Ada Zhukovski, Nikola

Edward Hallett Carr, 1892de Londrada dodu ve Cambridge, Trinity Kolejinde okudu. 1936 ylna kadar ngiltere Dileri Bakanlnda tarih aratrmacs olarak alt. 1936 ylnda Dileri Bakanlndaki grevinden istifa edip Galler Koleji niversitesinde Uluslararas Politika profesr oldu. 1955 ylndan itibaren, Cambridge, Trinity Kolejinde akademi yelii yapt. 3 Kasm 1982 ylnda, Cambridgede ld. Eserleri arasnda belli ballar unlardr:

Dostoyevsky (1931) The Romantic Exiles (1933) (Trkede, Ataol

Yaynclk tarafndan, 1991 ylnda, amil

Betoyun evirisiyle, adyla yaymland)

Romantik Srgnler

Karl Marx: A Study in Fanaticism (1934)

basksndan yaplmtr)

Michael Bakunin (1937) (eviri Vintage, 1961

The Twenty Years Crisis, 1919-1939 (1939)

alt cilt halinde yaymlanmtr) (1917-1923 yllarn kapsayan ilk cilt, Metis yaynlar tarafndan, Sovyet Rusya Tarihi Bolevik Devrimi adyla yaymlanmtr. lk iki cilt Orhan Suda, nc cilt ise Tuncay Birkan tarafndan evrilmitir.)

A History of Soviet Russia (1950den itibaren

Arka Kapak Yazs Byk bir gelecek bekliyor beni. nsezilerim beni yanltmaz... Hl ok kederliyim, ama bu keder geecektir. Bu, Rusya'dan ayrlmn verdii son ac olacak. Artk bir kez daha glym, hibir eyden korkmuyorum, yolumda bam dik ilerlemeye hazrm. Ama dostlarm, biliyorsunuz ki, denizlerin tesinde asla kopamayacanz, sizin iin akla dolu dostunuz var, sizden ayrlm ve bu dnyada evsiz.

Mihail Bakuninin, 4 Kasm Premukhinodaki kardelerine mektuptan

1842de, yazd

Haydi, ykc ve imha edici sonsuz ruha gvenelim, nk bu bilinmez ve sonsuz

ruh, tm hayatn kaynadr. Ykma gds, ayn zamanda yaratc bir gddr!

Bakuninin, Deutsche Jahrbcherde 1842 ylnda yaymlanan Almanyada Reaksiyon adl makalesinin sonundaki nl cmleleri.

Mihail

Eskisi gibi, aslan bal ve yelesi karmakark koca bir devdi. Ellisinde, hl, gezgin bir renci gibiydi, Rue de Bourgogne'deki evsiz Bohemlerden farkszd, yarn dert etmeyen, paraya boveren, paras olduunda har vurup harman savuran, olmadnda sadan soldan, hi ayrm yapmadan bor alan... son kuruunu bile herhangi birisine vermeye hazr, kendine yalnzca en gerekli eyleri, sigara ve ay iin birazn ayran bir insan. Bu tr bir hayat tarzndan hibir sknts yoktur; byk bir gezgin, byk bir serseri olarak domutur. Herhangi birisi ona mlkiyet hakk konusunda ne dndn sorsa, verecei yant, Lalande'nin Napolyon'a Tanr konusunda verdii yantn ayns olacaktr: "hayatmn hibir aamasnda ona inanmann gereini hissetmedim."

Herzenin Anlarndan