Amerikan Gizli Belgelerinde Trkiye'de Sinema 1926

Editr kran Dedeman 10 02 2005 Amerikan sinemas gnmzde lkemizde ve pek ok lkede ticari filmler pazarnn byk blmn elinde tutuyor. Bu elbette ans eseri olumad. Bir endstri olma zelliini tayan Amerikan sinema sistemi lkemizdeki kklerini salam temellere oturtmu. Amerikan Dileri Bakanl (State Department), Trkiye ile ABD arasndaki d ilikilerin belgelerini belirli bir zaman sonra bilim adamlarnn kullanmna ayor. Aratrmac Orhan Duru, "Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiye'nin Kurtulu Yllar" adl kitabnda Kurtulu Sava ve Cumhuriyetin ilk yllarna ait belgeleri taryor. Aada aktardm yaz Amerika Birleik Devletleri gizli diplomatik yazmalarndan zetlenerek alnm Amerikan sinemasnn bugn var olan hakimiyetinin temellerinin o gnlerden nasl atldn anlatan bir belgedir. Kitap Bankas Kltr Yaynlarndan baslmtr. Merakls iin ISBN 975-458-257-2 Umarm bugnk durumu anlamamza yardmc olur. STANBULUN ORTA YER SNEMA 1926 ylnda Amerikallar, Trkiyede sinema konusuyla ilgileniyorlar. Aslnda, dnya pazarlarna almaya hazrlanan Hollywoodun bir giriimi buna neden oluyor. Dileri Bakanl eitli lkelerde yabanc filmlere, zellikle Amerikan filmlerine kar o yllarda tepkiler olup olmadn btn bykeliliklerden soruyor. Trkiyede byle bir tepki olmad ortaya knca, bu defa yzeysel bir pazarlama aratrmas yapyorlar. Bu arada stanbul sinemalarnda korsan Amerikan filmleri oynatlyor. Yani Amerikallara para demeden, baz filmlerin kopyalar Avrupadan getirtilip gsteriliyor. O dnemdeki Amerikan Temsilcisi Bristol buna engel olmaya olanak bulunmadn, Trkiyenin telif haklar konusundaki Bern Szlemesini imzalamadn, dolaysyla bir ey yaplamayacan, ancak Amerikan filmlerinin haklarnn Trkiyede de kaydnn yaptrlmas halinde para alnabileceini belirtiyor. Bunun dnda Amerikan Konsolosluu tarafndan Trkiyedeki sinemalarla ilgili bir rapor da gnderiliyor. Raporda sinema salonlarnn yalnz stanbulda deil, Anadolu ve Trakyann nemsiz merkezlerinde bile belirmeye balad, Trk prodktrlerin bile bulunduu, Trkler tarafndan yazlm senaryolar Trklerin filme ektii, Trk seyircilerin ise bu endstriyi desteklemek iin paralarn esirgemedii belirtiliyor. Rapor zetle yle: [Beyazperdenin, halifelerin ve Trk hanmlarnn eski lkesine yerlemek zere geldiine kuku yok. Trk hanmlar, artk eskimi geleneklere uygun araflarna brnerek geldikleri karanlk salonlarda rahata peelerini kaldrp, canl sahneleri izleyebiliyorlar, haremin bu utanga yeleri, Fransz romanlar yerine d dnyay buradan grebiliyorlar. Amerikan ve Avrupa llerine gre pek az sayda sinema salonu varsa da, bu yzyln bandan beri bu elenceye kar ilgi bymektedir. Filmler ounlukla geici olarak

projeksiyon makinelerinin yerletirildii salonlarda gsteriliyor. stanbuldaki sinemalar ounlukla kk, havalandrmas kt, rahatsz koltuklar ya da sandalyelerle donatlm yaplardr. En iyi yaplar, Perada bulunuyor. imdilik sinema var ve ou yeni yaplmtr. Bir drdncs yaplmaktadr. Bunlarn yapmnda en byk glk, stanbulda, genellikle cadde zerindeki arsa cephelerinin darldr. Bunun dnda, arsalar o kadar deiik adlarla anlyor ki, kimisi Evkafa bal oluyor, kimisi zel kiilere, dolaysyla buralarda sinema binas kurmak iin ok ender aba harcanyor. Sonuta mevcut olan yaplarn deitirilip sinema salonu haline sokulmas yoluna bavurulmutur. Buradaki sinemalar daha ok bulunduklar yere uygun bir biim almtr. Belli bal sinemadan biri kentin byk bir meydannda bir ke banda yer almtr. Yan sokak, klar kolaylatrmaktadr. n taraf byk bir maazann giriini andrmaktadr. Byk cam vitrinin gerisinde, geriye yaslanm tahta raflarda oynayan filmden alnm fotoraflar yaptrlmtr. Afiler ise giri duvarlarna aslmtr. Oynayan filmin balca sahnesi bir ressam tarafndan doal byklkte izilmi be giriin dndaki byk bir levha zerinde yer almtr. Bu resim geceleri aydnlatlmaktadr. Sinemann iinde 600 koltuk vardr. i ise Amerikadaki 10 sentlik eski sinemalar gibi dzenlenmitir. Sinema Majik ise daha arpc bir yapdr, kentin balca meydanlarndan birinde iyi bir yerdedir. Modern bir tiyatro gibi, balkon ve galerileri ayr ayr dzenlenmitir. yi bir havalandrma dzeni bulunmaktadr. Geni k kaplar, kolayca sokaa kma olana salamaktadr. Binann cephesi sinema amacna uygun bir biimdedir. Geni lobisinde iki bilet giesi ve gelecek seansa girecekleri alacak geni bir bekleme salonu bulunmaktadr. ELHAMRA SNEMASI Modern ve uygun yapda bir sinema, Elhamra sinemasdr. Yeni bitirilmitir. Geni bir yapdr bu, alt katldr, apartman daireleriyle sinemay bir araya getirmitir. Sinema geriye doru uzanmtr. Caddeden buraya apartman dairelerinin bulunduu blmden bir kemer altndan geilerek gidilmektedir. Elektrik klaryla aydnlatlan bu kemerin ii modern maazalarla donatlmtr. Sinemann, kendi incelenmeye deer. Baz ynlerden Bat sinemalaryla karlatrldnda yap ve aralar bakmndan esiz birtakm ynleri bulunmaktadr. Ana caddedeki cephesi mimari bakmdan arabesk grnmdedir. Sinemann ii ise Doulu bir yapya, Batl aralar yerletirmek bakmndan baarl bir abadr. Zeminin plan hemen hemen drtgendir. Orkestra ukurundan geriye doru hafife ykselmektedir. Sandalyeler geni arallarla ve eliptik biimde sralanmtr, bunlar geride ibkey dizilmi bir sra loca kaplamaktadr. Localarn hemen nnde birka sra deri kapl koltuklar yer almaktadr. Bunlar sinemann en pahal koltuklardr. Bunlar iin 25 sent

karl demek gerekmektedir. Herkes de bu koltuklar beenmektedir. Localarda drt koltuk bulunmaktadr. Avrupa standartlarna gre en beenilen blm olan balkonda, aralkl birka yz sandalye bulunmaktadr. Giri yerleri krmz klarla belirlenmitir. Bu klar, ortalk kararnca ok ie yaramaktadr. Deerli zemin alanndan yararlanmak iin projeksiyon odas balkonda stunlar zerine yerletirilmi ve i dekorasyonun bir paras haline getirilmitir. Parlak renklerle kapl bu kk, imimariyle uyum salamakta ve salona girince hemen gze arpmaktadr. Byk avize ve duvar lambalar pirinten yaplm ve Dou el sanatlarnn en iyi rnekleriyle sslenmitir. Duvar dekorasyonu ise yledir: Zeminden balkon kenarlarna kadar Ktahya mavisi inilerle kaplanmtr. Kubbe gibi olan tavanda mavi renk, suluboya freskolarla srdrlmtr. Balkon girilerinde ise yalboya ile Bin Bir Gece Masallarndan alnan sahneler sergilenmitir. Bylece Douya has bir ekzotik hava uyandrlmtr. PROJEKSYON ARALARI Sinemalarda kullanlan aralar, Fransz ve Alman yapmdr. Fransz Gaumont ve Paht Kardeler irketi, Alman Ernemann irketi daha ok bunlar satmaktadr. Bu aralarn fiyatlar 350 ila 800 lira arasnda deimektedir. Aa yukar 180 ile 450 dolardr. Elektrikle alan aralardr. Perdeler , genellikle zerine beyaz boya srlm ketenden yaplmtr. Ya da Sinema Majikte olduu gibi zeri beyaz boyanm bir duvar, bu ii grmektedir. Buradaki sinemalarda yangna kar ok az gvenlik vardr. Baz sinemalarda yangn sndrc aralar uygun yerlere konulmutur. Baka sinemalar ise yangn musluklarna gvenmektedir. Ama bunlarn hibiri gvenli deildir. Trkiyede sinemaseverlik gittike yaygnlamaktadr. zellikle duygusal ve gldrc filmler tutulmaktadr. Yerel sinema sahiplerinin filmlere deyecei para fazla deildir, bu nedenle daha ok eski filmleri alabilmektedirler. talyan, Fransz ve Alman filmleri haftalk programlar kapsamaktadr. Ancak bir ksm iyi sinemalarn geen yl Amerikan filmleri gstermeleri ve bunlarn tutulmas zerine daha kk sinemalar da imdi Amerikan filmleri gstermeye balamlardr. Ancak sadece ka-kovala tipi gldrc filmlerle, macera filmleri seilmektedir. Trkiye, filmlerin datm konusunda, Bulgaristan ve Yunanistanla birlikte Balkan blgesi iinde saylmaktadr. Filmler Trkiyeye kiralk olarak gnderilmemekte, Yunanistandaki ya da Trkiyedeki datc Balkanlarda ve Yakndouda datm haklarn elde ederek filmi satn almaktadr. Genellikle Fransz, talyan ve Alman kaynaklarndan ya da Viyanadaki datmclardan yararlanmaktadrlar. Film pazar olarak stanbul, blge olarak dnlebilir. stanbul ve skdar, kentin Trk blgeleridir. Avrupa yakasndaki Pera, daha ok Rumlarn, Ermenilerin ve baka yabanclarn bulunduu bir blgedir. Tm nfus bir milyon tahmin edilmektedir. Sinemalara gnde en az 50 bin kiinin gittii sanlmaktadr. Mslmanlarn dinlenme gn olan Cuma gnleri, Pazar

gnleri ve baka tatil gnlerinde bu rakam bir misli artmaktadr. Yaz aylarnda sinemalarn ou kapanmaktadr. Sadece kk sinemalar ok ucuz filmler gstermektedir. Kimi sinemalar lobilerini dondurma ya da souk ikiler sat yeri haline getirmektedir. ou sinemalar makinelerini bo alanlara, bahelere gtrmekte ve ak havada film gstermektedir. stanbulda gnde genellikle drt-be seans yaplmaktadr. Byk sinemalarn seanslar leden sonra saat 3,5 ve 7de balamakta ve geceleri 10.30da bir seans daha yapmaktadr. Programlar genellikle bir haber filmi, bir moda filmi, hayvan ya da bcek yaamndan sahneler, iki rulo komedi ve bir esas filmi kapsamaktadr. Konulu film ok uzunsa paralar halinde birka haftada gsterilmektedir. Bu gibi filmler iin, nce bir gala yaplmakta ve mzikli bir programla btn film gsterilmektedir. GR CRETLER Sinemalarn gnlk mteri says bin kadar tahmin edilmektedir. Haftalk program, Cuma gnleri, ya da tatil gnlerinde deimekte ve o zaman seyirci says artmaktadr. Giri cretleri birinci snf iin 50 ila 90 kuru, ikinci mevki iin 35 ila 50 kuru arasnda deimektedir. nc snf mevkiler ise 20 ya da 30 kurutur. Bir dolar, aa yukar 180 kurutur. Kesilen biletlerden eitli belediye vergi ve resimleri alnmaktadr. Bunlar da fiyatlara dahildir. FLMLERN FYATLARI yle grnyor ki yeni filmler iin burada ok snrl bir pazar bulunmaktadr. Kullanlm filmler bolca ithal edilmektedir. Seyirci de, bunlarn yeni filmlerle farkn anlayacak durumda deildir. Bu filmler kent iindeki eitli gstericiler arasnda el deitirmekte, ayrca Anadoludaki datclara gnderilmektedir. Yeni filmleri nleyen baka bir neden de, sk sk Amerikan filmlerinin korsan kopyalarnn piyasaya srlmesidir. Yetkililerin bu konuda bir ey yapamamalar zcdr. Bu nedenle stanbulda bir temsilcinin bulunmas, filmlerin kaydedilmesi, izinsiz gsterilerin nlenmesini kolaylatracaktr. Trkiyede film fiyatlar genellikle 60 dolardan 500 dolara kadar deimektedir bu fiyatlar filmin durumuna, tutulup tutulmadna baldr. Kimi zaman baz konulu filmlere bin dolar ya da daha fazla fiyat dendii olmutur. Bu son fiyat ortalama bir Amerikan filminin fiyatdr. STENEN FLM TPLER Trkiyede bugn daha ok duygusal komediler, dramlar ve gldrc filmler tutulmaktadr. Seyirciler arasnda en ok tutulan Amerikan oyuncular unlardr: Harold Lloyd, Charlie Chaplin, Jackie Coogan, Eddy Polo, Douglas Fairbanks, Costance

Talmadge, Norma Talmadge, Pearl White, Anita Stewart, Nazimova. Amerikan filmleri ancak geen yl stanbulda dzenli olarak gsterilmeye balanmtr. Geen yl sonbaharda kentin balca meydannn evresindeki btn sinemalar bir hafta devaml Amerikan filmi gstermilerdir. Amerikan filmleri iin talep yaratlm durumdadr. Amerikan yapmclarnn buradaki temsilcileri gerekli fiyat uzlamalarn salarsa, ucuz Avrupa rnleriyle rekabet edebilirler ve bu pazardaki Amerikan stnl kolayca yerleebilir. Path irketi, Union Cin Theatrale dOrient ve Socit des Etablissements Gaumont, imdilik buradaki en gl acentelerdir. Kimi yerel sinemalar denetledikleri de bildirilmitir. THALCLER VE KRACILAR Aada stanbuldaki kirac acentelerin ve ithalatlarn bir listesi yer almaktadr. Bu kiilerin i durumlar hakknda herhangi bir sorumluluk yklenilmi deildir: Edgar Bg. Howard, (Philadelphia)* -37-39 Demirkap Caddesi, Sirkeci-stanbul. McNamara ve Kumpanyas* - Aslan Han, Galata. Union Cin Theatrale dOrient*- Grande Rue de Pera No. 86 Comptoier de Cinematographie* - Cite de Syrie, Pera. Magic Soc. nternationale de films- St. Pierre Han 12, Galata Geo Mano ve B. Zarb- Alexiades Han 7, Galata. Alex Nordo- Ticaret Han 22 Galata. A. L. Silberman- Adalet Han 17-18, Galata Socit des Etablissements Gaumont- Bereket Han, 11-17 Galata Saitz ve A. Ferajo- Ada Han 18-19 Galata. Camile Vaccaro- Ticaret Han 22, Galata. Weinberg- GrandRue de Pera Alfred Zarb- Ada Han 18-19 Galata. Th. Zeneri ve E. Topapoulo- Adalet Han 10-11, Galata. T. M. Phouphas*- Yeni Han, Fermeneciler, Galata. Photo Sport*- 320, GrandRue de Pera.

*aretliler Amerikan Dou Ticaret Odas yeleridir. BAKA KONULAR Filmlerin adlar ve paralar Trke ve Franszca hazrlanmaldr. Bylece Trk olmayanlar da anlayabilirler. stanbulda eitli film dergileri satlmaktadr. Bunlardan bazlar aadadr. Ad Le Couriere du Cinema Cin Review Courier du Cinema Mon Cin Der Film L.B.B La Revista Cinematografica Basld yer stanbul stanbul Paris Paris Berlin Berlin Roma

Sinema filmlerinden alnan gmrk vergisi 100 kilo bana 33.750 kurutur. Sinema filmlerinin gmrksz sokulmasnn dnldn bildirilmitir. ABD'den Trkiye'ye ulam Atlantik limanlarndan gemilerle 25 gn srmektedir. Daha ksa bir yolla, mallar, Avrupa zerinden, Dou Ekspresi ile gnderilebilir.]