UNIVERZITET U BEOGRADU MATEMATICKI FAKULTET

SEMINARSKI RAD IZ METODIKE NASTAVE MATEMETIKE 2

tema:

PRIBLIZNI BROJEVI

Profesor dr.Zoran Lucic

Student Milasinovic Sasa broj indeksa 128/97

Beograd, jun 2002.

SADRzAJ

Pojam i nastanak pribliznih brojeva .......... 3 Greska Pribliznog broja .......................4 Apsolutna greska pribliznog broja ............ 4 Relativna greska pribliznog broja ............ 6 Znacajne cifre, sigurne cifre i zaokrugljivanje pribliznog broj............................... 9 Znacajne cifre pribliznog .................... 9 Sigurne cifre pribliznog broja ............... 9 Zaokrugljivanje pribliznih brojeva .......... 10 Osnovne racunske operacije sa pribliznim brojevima.................................... 11 Sabiranje pribliznih brojeva ................ 11 Oduzimanje pribliznih brojeva ............... 12 Relativna greska razlike pribliznih brojeva . 14 Mnozenje pribliznih brojeva ................. 14 Deljenje pribliznih brojeva ................. 16 Funkcije sa pribliznim brojevima............. 17 Greska funkcije. Direktan problem ........... 17 Primer za funkciju sa jednim argumentom ..... 18 Greska funkcije sa vise argumenata .......... 19 Obrnut problem ocene greske ................. 21 Znacaj rada sa pribliznim brojevima ......... 23 Literatura................................... 24

POJAM I NASTANAK PRIBLIZNIH BROJEVA cesto u raznim racunima svakodnevnog zivota, u prirodnim naukama, u tehnici, kao i u naukama koje primenjuju matematiku, koristimo priblizne brojeve i priblizne formule. U praksi se izvode merenja, medjutim, ona ne mogu nikada biti apsolutno tacna, bez obzira da li su vesto izvodjena i da li su korisceni najprecizniji instrumenti. Tako, brojevi do kojih dolazimo tim merenjima i racunom su samo priblizni merni brojevi pomenutih velicina. Uostalom, u fizici, tehnici, i drugim naukama, kao i u formulama, nailazimo na razne konstante, koje izrazavamo njima pribliznim vrednostima, ili tokom racunanja izvesne brojeve po izvesnom postupku, zamenjujemo njima pribliznim brojevima. U ovakvim slucajevima ce rezultat biti priblizan datom tacnom rezultatu, onom rezultatu, koji bi se dobio kada bi se racunalo sa tacnim brojevima, a ne sa pribliznim. Primer 1: Povrsina kruga izracunava se po obrascu R2 . Neka je tacan poluprecnik R=8cm, a za broj uzimamo najpre priblican broj 3,14 pa zatim 3,141. Za priblicnu vrednost povrsine kruga, u prvom slucaju, imacemo: 82 cm2 3,14 = 64cm2 3,14 = 20096cm2 , , a u drugom: 82 cm2 3,141 = 64cm2 3,141= 201024cm2 . , Dakle, priblizne povrsine se razlikuju vec u cifri jedinice. I uopste gledano, neka je x tacan broj. Priblizan broj broja x oznacavamo sa x . Ako je x < x, reci cemo da smo pribliznim brojem x tacan broj x podbacili, a ukoliko je x >x reci cemo da smo tacan broj prebacili pribliznim brojem x . Primer 2: Posto je =3,14159265..., jasno je da je 3,141<<3,142 , tj.

3,141 i 3,142 su priblizni brojevi broja ; prvim brojem smo broj podbacili, a drugim smo ga prebacili. GRESKA PRIBLIZNOG BROJA APSOLUTNA GRESKA PRIBLIZNOG BROJA Ako smo uzeli za x tacan broj, a za x njemu priblizan broj, onda ce razlika x- x biti greska pribliznog broja x . Ukoliko je x> x , greska ce biti pozitivna, a ukoliko je x< x greska je negativna. Medjutim, vrlo cesto nam nije znan znak greske, ili nije od prakticnog interesa, pa tada (u zavisnosti od slucaja) gledamo njenu apsolutnu vrednost. Apsolutna vrednost greske se naziva apsolutna greska pribliznog broja. Dakle, razlika (x ) = x x (1) zove se apsolutna greska pribliznog broja x . Ako nam je poznat tacan broj x, tada mozemo na jednostavan nacin, a na osnovu relacije (1) naci apsolutnu gresku pribliznog broja. Primer 1: Neka je x=4,56786 i x =4,568 , tada je (x ) = x x = 4,56786 4,568 (x ) = 0,00014 = 14 105 Medjutim, u praksi nam uglavnom nije poznat tacan broj x (samo u izuzetnim slucajevima nam je dat). Tada na osnovu relacije (1) ne mozemo izracunati apsolutnu gresku pribliznog broja x . Zato u ovom slucaju na osnovu odredjenog postupka kojim mozemo doci do pribliznog broja x , utvrdjujemo neki broj od kojeg nije veca apsolutna greska pribliznog broja x . Taj broj se zove granica apsolutne greske (tacnije gornja granica). Definicija granice apsolutne greske:

Granica apsolutne greske pribliznog broja je svaki broj od kojega nije veca apsolutna greska pribliznog broja (odnosno svaki broj koji nije manji od apsolutne greske pribliznog broja). Ako obelezimo granicu apsolutne greske pribliznog broja x , sa A x dobijamo: x x A x (2) odnosno x A x x x + A x Tako da priblizan broj x - A x podbacuje, a x + A x prebacuje tacan broj x.

Ako razmotrimo prethodnu definiciju, videcemo da granica apsolutne greske, kao broj, nije jednoznacno odredjena. Uzmemo li, na osnovu relacije (2), da je, na primer = A x , onda se, prema definiciji, za granicu apsolutne greske moze uzeti bilo koji broj, koji je veci od . Ako je broj , koji je u saglasnosti sa pomenutom nejednakoscu (2), manji ocigledno je da ce u tom slucaju bolje izraziti bliskost brojeva x i x. Zbog toga se uvek trudimo da za A x izaberemo sto je moguce manji broj, koji ce zadovoljavati nejednakost (2). Kada odredimo taj broj po nekom postupku, kazemo da ocenjujemo gresku pribliznog broja. U racunanju sa pribliznim brojevima ova ocena greske je veoma vazna, medjutim u praksi ju je cesto vrlo tesko izvrsiti.

Primer 2: Neka je x = 3,5864142 i x = 3,58 tada je x x = 3,5864142 3,58 x x = 0,0064142< 0,01 Mozemo, prema tome pisati: A x = 0,01 i dalje 3,57 < 3,5864142 < 3,59 Posto je 0,0064142 < 0,05 mozemo pisati A x = 0,05 i dalje

3,575 < 3,5864142 < 3,595

Primer 3: Neka je x = 2,718281... i x = 2,7 , imamo da je x x 2,718281 2,7 = 0,018281 ... x x < 0,018281...< 0,019 < 0,02 < 0,03 < 0,04 < 0,05 ... sto znaci da se svaki od brojeva 0,019; 0,02; 0,03; 0,04; 0,05; moze uzeti za granicu apsolutne greske pribliznog broja 2,7 , ali je jasno da broj 0,019 od svih navedenoh najbolje karakterise bliskost pribliznog broja 2,7 i tacnog broja 2,718281... , pa zbog toga stavljamo A x = 0,019.

Pri belezenju pribliznog broja x , kao rezultat nekog merenja, onda obicno isticemo granicu apsolutne greske, tako sto za tacan broj x pisemo kratko: x = x A x , citamo: Broj x je dat sa tacnoscu do A x .

Primer 4: Ako smo nasli da jedna duzina l iznosi priblizno l = 3,25m i da je pri tom granica apsolutne greske Al = 3cm , pisacemo: l = l Al = 3,25 0,03m , odnosno 3,22m 1 3,28m Kazemo: Duzina l je data sa tacnoscu do 0,03m.

RELATIVNA GRESKA PRIBLIZNOG BROJA Relativnu gresku pribliznog broja, najjednostavnije cemo objasniti analizom sledeceg primera. Primer 1: Pri merenju dve duzine l1 i l2 dobili smo
6

l1 = 107,5m 0,01 i l2 = 8,4m 0,01m U ovom slucaju, kao sto vidimo, granice apsolutnih gresaka pribliznih duzina su jednake. Medjutim, to ne znaci da je merenje duzine l1 isto toliko precizno koliko i merenje duzine l2 . To je ocigledno jer smo kod prvog merenja pogresili u merenju za 1cm na duzini od preko 100m, a kod drugog merenja na duzini manjoj od 9cm. Zbog toga je prvo merenje izvrseno preciznije nego drugo. Iz tih razloga je jasno da apsolutna greska, tj. granica apsolutne greske pribliznog broja nije dovoljna za karakteristiku tacnosti izvrsenog merenja. Iz primera jasno sledi da je neophodno apsolutnu gresku posmatrati u odnosu na jedinicu duzine da bi se dobio pravilan uvid u tacnost izvrdjsenih merenja. Potrebno je uociti kolicnike: 0,01 0,01 = 0,00009... i = 0,00119... 1075 , 8,4 i njih uporediti. Broj 0,00009... je relativna greska pribliznog broja 107,5 , a broj 0,00119... je relativna greska pribliznog broja 8,4. Tako da je: Relativna greska pribliznog broja je kolicnik apsolutne greske pribliznog broja i njegove apsolutne vrednosti, tj. kolicnik

x x x

(x ) x

(3)

je relativna greska pribliznog broja x . Iz istih razloga iz kojih smo uveli pojam granice apsolutne greske pribliznog broja, uvodimo i pojam granice relativne greske pribliznog broja: x = x x A x (4) Na osnovu relacija (3) i (4) sledi: (x ) A = x (5) x x

Broj

Rx =

Ax x

zove

se

granica

relativne

greske

pribliznog broja x , a ona nije nista drugo nego svaki broj od kojega nije veca relativna greska pribliznog broja (odnosno svaki broj koji nije manji od relativne greske pribliznog broja). Primer 2: Neka je 3 17321 , ... Granica relativne greske pribliznog broja 1,732 bice 3 1732 = 0,0001... < 0,0002 , odnosno , 3 1732 2 104 , tj. , A x = 2 104 Ax 2 104 = =0,00011... < 0,00012 x 1732 ,

Za granicu relativne greske pribliznog broja 1,732 mozemo uzeti Rx = 0,00012. U praksi, cesto, uzimamo vrednosti granica relativnih gresaka izrazene u procentima. To postizemo na taj nacin sto granicu relativne greske pribliznog broja pomnozimo sa 100 i dobijamo procentualnu gresku. Ako granicu relativne greske pomnozimo sa 1000, dobijamo promilnu gresku.

U navedenom primeru procentualna greska bice: Rx % = 0,00012 100 = 0,012% , a promilna Rx = 0,00012 1000 = 0,12 Na osnovu relacije (5) imamo: x x x Rx ; pa je

x Rx x x x Rx

x x Rx x x + x Rx

x = x x Rx

(6)

Relativna greska pribliznog broja je uvek znatno manja od jedinice, jer je apsolutna greska znatno manja od apsolutne vrednosti pribliznog broja.
8

ZNACAJNE CIFRE, SIGURNE CIFRE ZAOKRUGLJIVANJE PRIBLIZNOG BROJA ZNACAJNE (vazece) CIFRE PRIBLIZNOG BROJA

Definicija: Znacajnom cifrom pribliznog broja smatra se svaka cifra pocevsi od prve s leva, razlicita od nule.

SIGURNE CIFRE PRIBLIZNOG BROJA Definicija: Za cifre 1, 2,..., k kazemo da su sigurne cifre pribliznog broja x , ako je x x 10n k +1 , odnosno ako je , gde je 0 < 1 U protivnom slucaju cifra k je nesigurna ili sumljiva. U praksi pribliznog racuna najcesce se uzima 1 a) = = 0,5 - tada cifru smatramo sigurnom u uzem 2 smislu; b) = 1 - tada cifru smatramo sigurnom u sirem smislu

A x 10n k +1

Primer 1: Neka je x = 4,3756 i x = 4,376 , onda je x x = 4,3756 4,376 = 0,0004 < 0,5 103 gde je = 0,5 i k = 4. Priblizan broj 4,376 ima 4 sigurne cifre, od kojih se prve tri poklapaju sa prve tri cifre tacnog broja 4,3756. Ako je x = 4,375 , onda je x x = 4,3756 4,375 = 0,0006 = 0,6 103 , gde je = 0,6 i k = 4, tj. priblizan broj 4,375 ima cetiri sigurne cifre koje se poklapaju sa cetiri prve cifre tacnog broja 4,3756.

ZAOKRUGLJIVANJE PRIBLIzNIH BROJEVA Vrlo cesto u praksi, pri racunanju ili merenju, nailazimo na brojeve (tacne ili priblizne), koji imaju konacno mnogo ili beskonacno mnogo cifara. Normalno je da kada se javi broj sa beskonacno mnogo cifara (ili konacno mnogo cifara), da tada taj broj uzimamo sa tolikim brojem cifara, da numericke operacije ne budu glomazne, a da pritom u rezultatima postignemo zeljenu tacnost. To znaci da cemo kod ovakvih brojeva izostaviti konacno ili beskonacno mnogo poslednjih cifara, a zadrzati samo nekoliko prvih cifara, dovoljnih da nam obezbede zeljenu tacnost rezultata. Postoje pravila zaokrugljivanja brojeva: a) ukoliko je prva od cifara koje odbacujemo (odnosno njena brojna vrednost) manja od 5, onda cifre koje zadrzavamo ostavljamo neizmenjene. x = c1, d1d2...dk dk +1dk + 2... dk +1 < 5 x = c1, d1d2...dk b) ukoliko je prva od cifara koje odbacujemo (tj. njena brojna vrednost) veca od 5, onda poslednju od cifara koju zadrzavamo, povecavamo za jedan. d k + 1 < 5 x = c 1, d1d 2 ...(d k + 1 ) c) ako je prva od cifara koje odbacujemo, jednaka 5 i ostale koje dolaze posle nje nisu sve nule, onda poslednju od cifara koje zadrzavamo povecavamo za jedan. dk +1 = 5 dk + 2 0 x = c 1, d1d2...(dk + 1 ) d) ako je prva od cifara koje odbacujemo jednaka 5 i ostale koje dolaze posle nje su sve nule, onda sve cifre koje zadrzavamo ostavljamo neizmenjene ukoliko je poslednja cifra koju zadrzavamo parna, a ukoliko je ona neparna, nju povecavamo za jedan, a ostale zadrzane cifre ostavljmo neizmenjene. d k +1 = 5 d k + 2 = 0 1 dk = 2k x = c 1, d1d2...dk
) 2 d k = 2k + 1 x = c 1, d1d 2 ...(d k + 1

10

OSNOVNE RACUNSKE OPERACIJE SA PRIBLIZNIM BROJEVIMA SABIRANJE PRIBLIZNIH BROJEVA Neka je S(x1, x2,..., xn ) = x1 + x2 + ... + xn zbir tacnih brojeva xi ( i = 1,2,3,...,n ) i S(x1, x2 ,..., xn ) = x1 + x2 + ... + xn zbir korespodentnih pribliznih brojeva xi . Tada je S = S S = (x1 + x2 + ... + xn ) (x1 + x + ... + x ) 2 n apsolutna greska zbira pribliznih brojeva xi . Granica greske zbira manja je ili jednaka zbiru granica gresaka S AS = A x + A x + ... + A x =
1 2 n

A
i =1

x i

Granicu apsolutne greske zbira pribliznih brojeva dobicemo, ako saberemo granice apsolutnih gresaka pribliznih brojeva. Tada ce granica relativne greske zbira biti: RS

A
i=1

x i

Postoji pravilo za sabiranje pribliznih brojeva: Ukoliko su sabirci dati sa razlicitim apsolutnim greskama, tj. razlicitim granicama apsolutnih gresaka, izdvojicemo najpre onaj sabirak (medju datim sabircima), kome je dekadna jedinica na koju je zaokrugljen ili priblizno dat viseg reda no sto su dekadne jedinice na koje su zaokrugljeni ili priblizno dati ostali sabirci; uoceni sabirak necemo dirati, a ostale sabirke cemo zaokrugliti na

dekadne jedinice, ciji je red za jedan ili dva nizi od reda dekadne jedinice na koju je zaokrugljen ili priblizno dat uoceni sabirak. Zatim cemo sve sabirke i dobijeni zbir zaokrugliti na dekadnu jedinicu na koju je zaokrugljen ili priblizno dat uoceni sabirak. Ako su sabirci zadani sa istim apsolutnim greskama, odnosno sa istim granicama apsolutnih gresaka, neizmenjene cemo ih sabirati, pa onda dobijeni zbir po volji zaokrugliti.

11

Primer 1: Dati priblizni brojevi su zaokrugljeni; sabrati ih S = 0,4391+0,2745+456,4+325,3+12,85+8,28+0,0748 +0,0324+0,000453 456,4+325,3+0,439+0,274+12,85+8,28+0,075+0, 0324+0,000 odnosno S obzirom da su zadani sabirci zaokrugljeni brojevi bice:
A S = 0,5 104 + 0,5 104 + 0,5 101 + 0,5 101 + 0,5 102

S =

S = 803,650 803,6

odnosno AS < 0,111

+ 0,5 102 + 0,5 104 + 0,5 104 + 0,5 106

S S = 0,0001+ 0,0005 + 0,0002 + 0,0004 + 0,000453 = 0,001253 odnosno S S < 0,002 Kako je jos greska zaokrugljivanja zbira S = 803,6 to je celokupna greska T = 0,050 T < 0,111 + 0,002 + 0,050 = 0,163 < 0,2 sto znaci da za granicu apsolutne greske zbira 803,6 mozemo uzeti 0,2. S = 803,6 0,2 , sto znaci da je samo poslednja cifra zbira 803,6 nesigurna (sumnjiva). ODUZIMANJE PRIBLIzNIH BROJEVA Neka je razlika tacnih brojeva x1 i x2 D( x1 , x2 ) = x1 - x2 , a D( x1 , x2 ) = x1 - x2 razlika pribliznih brojeva x1 i x2 onda je
12

 D D = (x1 x2 ) (x1 x ) x1 x1 + x2 x 2 2 A x + A x = Ad (1)

1 2

GRANICA APSOLUTNE PRIBLIzNA BROJA

GREsKE

RAZLIKE

DVA

Granicu apsolutne greske razlike dva priblizna broja dobicemo ako saberemo greanice apsolutnih gresaka umanjenika i umanjioca. Ocigledno je da (posmatrajuci relaciju (1)) granica apsolutne greske razlike ne moze biti manja od greanice apsolutne greske umanjenika, odnosno umanjioca. Ako su granice apsolutnih gresaka umanjenika i umanjioca razlicite, biramo kome je od njih viseg reda dekadna jedinica na koju je zaokrugljen, a drugi broj (bio to umanjenik ili umanjilac) zaokruglicemo na dekadnu jedinicu za jedan ili dva nizeg reda no sto je dekadna jedinica na koju je zaokrugljen, ili priblizno dat prvi broj. Zatim cemo umanjilac oduzeti od umanjenika i dobijenu razliku cemo zaokrugliti na dekadnu jedinicu na koju je zaokrugljen prvi broj, koji smo na pocetku uocili. U slucaju da su umanjenik i umanjilac sa istimj granicama apsolutnih gresaka, ostavljamo ih neizmenjene, oduzecemo ih i tek dobijenu razliku zaokrugliti, ali po zelji. Primer 1: Brojevi su dati zaokrugljeno. Izracunati razliku. D = 97,86 89,654785 Naci granicu apsolutne greske dobijene razlike. D = 97,86 89,6548 , odnosno D = 8,2052 8,21 Ad = 0,25 102 + 0,5 106 Ad = 0,0050005 D D = 89,654785+ 89,6548

D D = 0,000015 Ako jos uzmemo u obzir gresku zaokrugljivanja razlike D , koja iznosi 0,0048 celokupna greska razlike 8,21 bice
13

Dt < 0,0050005 + 0,000015 + 0,0048 < 0,01 Tako da dobijamo D = 8,21 0,01 sto znaci da su sve tri cifre razlike 8,21 sigurne u sirem smislu. RELATIVNA GREsKA RAZLIKE PRIBLIzNIH BROJEVA

Ax + Ax
1

Primer 2: Ako koristimo rezultate iz prethodnog primera, bice: A x = 0,5 102 ; A x = 0,5 106 ; D = 89,654785 0,5 102 + 0,5 106 0,0050005 D = 89,654785 89,654785 D 0,000055775 0,00006
1 2

MNOzENJE PRIBLIzNIH BROJEVA

Neka su x1 i x2 tacni brojevi i x1 i x2 njihovi priblizni brojevi. P = x1 x2 ; P = x1 x2 x1 = x1 + x x2 = x + x 2 Proizvod ce izgledati na sledeci nacin: P P = (x1 x2 ) (x1 x ) = (x1 + x ) (x + x ) (x1 x ) 2 2 2
1 2 1 2

x1 x + x x + x1 x + x x x1 x 2 2 2
1 2 1 2

U prakticnim racunima se proizvod x x moze zanemariti kada su njihove apsolutne greske dovoljno male u odnosu na same priblizne brojeve x1 i x2 , pa mozemo pisati: P P x A x + x A x , kada je 2 1
1 2 1 2

x A x i x A x sto znaci da je
1 1 2 2

14

granica apsolutne greske brojeva x1 i x2 : AP x A x + x A x 2 1

1 2 2 1 2

proizvoda

pribliznih

Relativna greska proizvoda P ce izgledati x1 A x + x A x Ax Ax 2 P = + x1 x x2 x1 2 pa je P = x + x granica relativne greske proizvoda P , koju dobijamo sabiranjem granica relativnih gresaka pribliznih brojeva. Prakticno pravilo za mnozenje pribliznih brojeva: Ukoliko cinioci imaju razliciti broj sigurnih cifara, biramo onaj koji ima najmanji broj sigurnih cifara; uoceni cinilac necemo menjati, a ostale cemo zaokrugliti na jednu ili dve sigurne cifre vise nego sto ih ima uoceni cinilac. Dalje mnozimo, a dobijeni proizvod cemo zaokrugliti na onoliko sigurnih cifara koliko ih ima na pocetku izabrani cinilac. Ukoliko cinioci imaju isti broj sigurnih cifara, mnozimo ih neizmenjne, a dobijeni proizvod zaokrugljavamo na onoliki broj sigurnih cifara koliko ih ima svaki od cinilaca.
1 1 2

Primer 1: Naci proizvod, apsolutnu i relativnu gresku, ako brojevi x1 i x2 imaju sigurne cifre u uzem smislu. x1 = 5,82 x = 48,546 2 P = 5,82 48,546 P = 5,82 48,55 = 282,561 P 283
P P = AP + P P x A x + x1 A x + P P 2
1 2

P P = 0,439 AP = 0,005 48,55 + 5,82 0,005; AP = 0,27185 AP = 0,27185 + 0,439 = 0,71085 < 0,711 pa je P = 283 0,711 Za granicu relativne greske proizvoda P imamo

15

P a za proizvod P
1

P RP =

AP

0,711 = 0,0025 < 0,003, ... 283 Ax

1

P RP = Rx + Rx =
2

x1

Ax

x 2

0,005 0,0005 + < 0,0... 5,82 48,546

DELJENJE PRIBLIzNIH BROJEVA

Neka su x1 i x2 tacni brojevi i x1 i x2 njihovi priblizni brojevi x1 x1 Q= ; Q = x2 x2 x1 = x1 + x

x2 = x + x 2 Njihov kolicnik ce izgledati na sledeci nacin: x1 x + x x x1 x x x1 x1 + x 2 2 x1 QQ = = x2 + x x2 (x + X ) x 2 2

2 1 1 2 2 2 2

x x + x x1 2
1 2

(x )2 2
2

U prakticnim racunima se vrednosti x

se mogu x 2 zanemariti, kada su njihove apsolutne greske dovoljno male, pa dobijamo: x A x + x1 A x 2 Q A Q = (x )2 2 za granicu apsolutne greske kolicnika pribliznih brojeva. Relativna greska kolicnika ce izgledati: x x + x x1 2 Ax Ax (x )2 2 Q = = + x1 x1 x2
1 2 1 2 1 2

x 2

16

 Q RQ = Rx + Rx - granica relativne greske kolicnika pribliznih brojeva, koja se dobija sabiranjem granica relativnih gresaka deljenika i delioca. Za deljenje pribliznih brojeva vazi prakticno pravilo slicno kao i u slucaju mnozenja.
1 2

Primer 1: Izracunati kolicnik 3 ako je 2 3 1,732051 i

2 1,41. x1 = 3 x1 = 1,7321 x2 = 2 x = 1,41 2 1732 , 3 Q = = 1227 , Q= Q = 1,23 141 , 2 Za granicu apsolutne greske kolicnika Q imamo: Q Q AQ + Q Q =

141 (0,00005+ 0,0001 + 1732 0,005 , ) , + 0,00 (1412 , ) 0,008; Q = 1,23 0,008 Za granicu relativne greske kolicnika Q imamo: AQ + Q Q 0,008 RQ = < Q 123 , RQ = 0,0065

FUNKCIJE SA PRIBLIzNIM BROJEVIMA GREsKA FUNKCIJE. DIREKTAN PROBLEM Tacna vrednost funkcije Y = f(x), a njena priblizna vrednost je Y = f(x ). Za granicu apsolutne greske priblizne vrednosti funkcije imamo: Y Y A(Y ) odnosno Y Y max Y Y, Y Y
x G

17

gre je Y - donja granica funkcije f(x) Y - gornja granica funkcije f(x), a x realni argument iz oblasti G. Definicija: Svaki broj od koga nije veca apsolutna greska priblizne vrednosti funkcije (odnosno svaki broj koji nije manji od apsolutne greske f ), naziva se granica apsolutne greske priblizne vrednosti funkcije. Jasno je da granica A( Y ) nije jednoznacno odredjena. Ukoliko je, npr. A( Y ) = , onda ce (sledi iz definicije) svaki broj veci od biti granica apsolutne greske priblizne vrednosti funkcije. Ali, ako hocemo da granicom A( Y ) sto bolje ocenimo pribliznu vrednost funkcije f(x ), s obzirom na njenu tacnu vrednost f(x), onda moramo da za A( Y ) uzimamo sto je moguce manji broj. U praksi cesto nailazimo na razne racunske teskoce, ali pri utvrdjivanju tog broja reci cemo da ocenjujemo apsolutnu gresku priblizne vrednosti funkcije. Potrebno je imati u vidu, kada ocenjujemo apsolutnu gresku priblizne vrednosti funkcije, ne samo gresku x = xi x ; xi (i = 1, 2, 3, ... ,n), sa kojima su date polazne i priblzne vrednosti argumenata xi , nego i greske koje nastaju pri zaokrugljivanju, u racunskim operacijama itd.
i

PRIMER ZA FUNKCIJU SA JEDNIM ARGUMENTOM nacin ocene greske Data je funkcija Y(x) = 2 x2 - ln x x = 3,25 0,08 G = [3,17; 3,33] x = 3,25 Granicu apsolutne greske cemo naci po obrascu A(Y ) = max y y , y y
1.
x G

Y Ymin ; Y Ymax Y = 2 (x )2 ln x = 2 3,252 ln 3,25 Y = 19,946 Y = Y(3,17); Y = Y(3,33) Neposrednim racunanjem dobija se:
18

Y = 18,935; Y = 20,975 A(Y ) = max{ 19,946 18,935, 20,975 19,946} } A(Y ) = max{1011 ,029 , ;1 A(Y ) = 103 , Princip ocene granice apsolutne greske funkcije koristi se u malom broju slucajeva, a i dobijena granica apsolutne greske pomocu Y i Y obicno je gruba. nacin ocene greske Ovaj princip ocene greske se koristi uz pomoc prvog izvoda date funkcije, po obrascu: A(y ) maxy' (x ) x
2.
x G

A(y ) y' (x ) x

Primer 2: Na osnovu datog izracunati gresku funkcije Y(x) = ln x + 2x x = 14,27 x = 0,005 G = [14,265; 14,275] 1 1 1 y(x ) = + 2 = + 2 = 2,07 y = + 2 ; x 14,27 x A(y ) 2,07 0,005 = 0,01035

GRESKA FUNKCIJE SA VISE ARGUMENATA Ako je x1, x2 ,..., xn - skup od n realnih promenljivih onda ce f( x1, x2 ,..., xn ) biti funkcija tih promenljivih. x1, x ,..., x je niz pribliznih vrednosti uocenih promenljivih. 2 n Logicno je da ce f( x1, x2 ,..., xn ) biti priblizna vrednost funkcije. Greska priblizne vrednosti funkcije je f = f(x1, x2 ,..., xn ) f(x1, x ,..., x ) , 2 n a apsolutna vrednost f , naziva se apsolutna greska priblizne vrednosti funkcije f = f(x1, x2 ,..., xn ) f(x1, x ,..., x ) 2 n Vrlo retko nam je u praksi poznata tacna vrednost funkcije, a isto tako samo ponekad mozemo tacno izracunati pribliznu vrednost funkcije. Iz tih razloga, a na
19

osnovu utvrdjenog postupka ocenjujemo apsolutnu gresku, na taj nacin sto odredjujemo njenu granicu. f A(y ) Kao i kod funkcije sa jednim argumentom i ovde granica A(Y ) nije jednoznacno odredjena, ali je postupak za dobijanje ove granice drugaciji nego kod prethodne funkcije. Ako pretpostavimo da je funkcija diferencijabilna i ako uzmemo da je xi = xi + x ; xi (i = 1, 2, ... , n) imacemo: f = f(x1 + x , x + x ,..., x + x ) f(x1, x ,..., x ) = 2 n 2 n
i 1 2 x

f f f x + x + ... + x + x1 x2 xn n f f = x + = df + i = 1 xi 0 kada x 0 ; (i = 1, 2, ...,n) (Ovo nam je poznato iz diferencijabilnog racuna). f su parcijalni izvodi funkcije po argumentima xi za xi priblizne vrednosti funkcije xi . Kada je x dovoljno malo mozemo reci da je f df . =
1 2 n i i i

f =
i

f f f Ax + A x + ... + Ax = x1 x2 xn
1 2 n

i =1

f Ax xi

A x - granice apsolutnih gresaka za (i = 1, 2, ... ,n) x tj. x A x Relativna greska priblizne vrednosti funkcije bice: f(x1, x2,..., xn ) f(x1, x ,..., x ) f 2 n f = = f f(x1, x2,..., xn )
i i i

f =

f f

i=1

f xi Ax f

ili f xi

f =

f Rf = f

x i

i=1

Rx

20

gde je

granica relativne greske priblizne vrednosti funkcije, a Rx relativna greska priblizne vrednosti argumenta xi .
i

Rf

Primer 3: Potrebno je odrediti pribliznu vrednost Y funkcije x1 + x2 2 Y = , granicu apsolutne i granicu relativne x3 greske, ako je oblast G data x = 0,03 3,22 x1 3,28 x1 = 3,25 x = 0,08 x = 1,34 1,332 x2 1,348 2 x = 0,02 2,09 x3 2,13 x3 = 2,11
1 2 3

f 1 1 = < 0,4785 x1 x3 2,09 2 x2 f 2 134 , = < 12900 , x2 x3 2,09 x1 + x2 f 3,28 + 1342 , 2 = < 1669 , 2 x3 x3 2,092 A( Y ) = 0,4785 0,03 + 1,2900 0,008 + 1,1669 0,02 Y Y < A(Y ) = 0,04802 Granica relativne greske priblizne vrednosti funkcije ce izgledati: A(Y ) R( Y ) = 0,02012 > Y OBRNUT PROBLEM OCENE GRESKE Do sada smo na osnovu granica apsolutnih gresaka argumenata odredjivali granicu apsolutne greske funkcije. Medjutim, veoma je vazan i ovaj obrnut problem greske, pomocu kojega odredjujemo granice gresaka argumenata funkcije na osnovu granice apsolutne greske funkcije. A(Y ) = y(x ) x (1) Iz (1) sledi da je

21

A(Y ) y(x ) U slucaju funkcije sa vise argumenata, problem nije jednoznacno odredjen, jer zadatu granicu apsolutne greske A(Y ) funkcije Y = Y( x1, x2 ,..., xn ) mozemo dobiti sa razlicitim granicama apsolutnih gresaka njenih argumenata. n f A(Y ) = x i = 1 xi f A(Y ) x = x n i x =
i

A(Y ) = n Bi

Bi =

f x i

PRINCIP JEDNAKIH DOPRINOSA U slucaju funkcije sa vise argumenata pored principa jednakih doprinosa postoji i princip jednakih granica gresaka. Medjutim, uglavnom se koristi prvi navedeni princip. Primer 4: Odrediti priblizne vrednosti argumenta x1, x2,..., xn ako je x1 = 2 , x2 = 1 + 3 , x3 = i granice gresaka, tako da apsolutna greska funkcije ne bude veca od 0,01. x1 2 Y = x1 x2 cos x2 + x3 x1= 1,414213... x1 = 1,414 x2 = 2,73205... x = 2,732 2 x3 = 3,14159... x = 3,14 3 Y 1 = x2 + = 7,78 2 x1 x3 A(Y ) Y x = = 2 x1 x2 + sinx2 = 8,1 Y n x2 xi
i

22

Y x1 = 2 = 0,14 x3 x3 x = 0,00042; x = 0,00041 x = 0,023 ;

1 2 3

x3 x 0,023 3 ZNACAJ RADA SA PRIBLIZNIM BROJEVIMA U praksi racunamo, vrlo cesto sa racionalnim brojevima koji su predstavljeni konacnim decimalnim razlomcima (brojevima sa konacim brojem cifara). Ali, bez obzira na broj cifara u decimalnim razlomcima, mi mozemo postici zeljenu tacnost rezultata, jer se uvek u okolini datog realnog broja nalazi racionalan broj, kao njegova priblizna vrednost. Pa se prema toj cinjenici i zasniva priblizno (aproksimativno) racunanje sa realnim brojevima. Koristeci se pribliznim brojevima pri raznim merenjima i racunanjima dolazimo do pribliznih rezultata koji se uvek javljaju sa greskom (veca ili manja). Ali zahvaljujuci numerickoj analizi mi smo u poziciji da mozemo oceniti nastale greske i uporediti ih. Koriscenje pribliznog broja je neophodno zbog postojanja mnogih konstanti sa konacno mnogo ili beskonacno mnogo decimala; neophodna kako u matematici tako i u fizici, tehnici i drugim prirodnim naukama. Iz tih razloga rad sa pribliznim brojevima je veoma znacajan.

23

LITERATURA: Dr. Desanka Radunovic Numericke metode Beograd, 1998. 2. Dr. Dragoslav Herceg Numericka analiza Novi Sad, 1987. 3. Ernest Stipanic, Visa Matematika 4. Predavanja iz predmeta Uvod u numericku matematiku profesora Arifa Zolica na Matematickom fakultetu u Beogradu 1995/96
1.

24