Aylk Popler Bilim Dergisi

ubat

2013

Say 182

4 TL

82

9 771301 746003

Simit ve Peynirle Evimizdeki Basit Makineler - Kartlar Gkadada Yolculuk Oyunu Otomobil Maketi Yapalm, kartmalarla Tamamlayalm

Benim manevi mirasm ilim ve akldr. Mustafa Kemal Atatrk Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca
duran.akca@tubitak.gov.tr

Cilt: 16 Say: 182

zuhal.ozer@tubitak.gov.tr

Yayn Ynetmeni Zuhal zer Editr Alp Akolu

alp.akoglu@tubitak.gov.tr

Yayn Kurulu Do. Dr. M. Necati Demir Dr. kr Kaya Duran Akca Do. Dr. Hilmi Volkan Demir Yrd. Do. Dr. Aren Emre Kurtgz Prof. Dr. Ferhunde ktem Prof. Dr. Elif Nursel zmert Prof. Dr. M. Fatih Taar Aratrma ve Yaz Grubu Meltem Yenal Cokun
meltem.coskun@tubitak.gov.tr pinar.dundar@tubitak.gov.tr secil.heper@tubitak.gov.tr bilge.karagoz@tubitak.gov.tr kubra.sivisoglu@tubitak.gov.tr asli.zulal@tubitak.gov.tr

Sevgili Okurlarmz, Gnlk yaantmzda kullandmz birok eyann aslnda birer basit makine olduunu biliyor musunuz? Ceviz kraca, ie kapa aaca, kap, krek, fermuar gibi. Bu saymzda ele aldmz konulardan biri de ite bu basit makineler. Sizin iin basit makinelerle ilgili bir yaz ve evimizdeki basit makineleri konu alan Bilim ocuk Kartlar hazrladk. Ayrca baz basit makinelerin bileiminden oluan bir bileik makine olan bisikleti de inceliyoruz. Bunun yannda gnlk yaantmzn ayrlmaz bir paras olan otomobillerin tarihini de ele alyoruz. Dergimizin ekinde de iki otomobil maketi veriyoruz. Bu maketleri yaptktan sonra yine dergimizin ekinde verdiimiz kartmalarla ssleyebilirsiniz. Bu saymzda gkadalarla ilgili iki yazmz var. Bu yazlarmzn birinde sizi gkadalarla tantryoruz. Dierinde de gkadalarn arpmasn anlatyoruz. Bunlarn yannda sizin iin Gkadada Yolculuk adl bir de oyun hazrladk. Bu oyunda karnza karadelikler, bulutsular, gktalar, gezegenler kacak. Gkadalar konusundan evrene uzanyoruz. Bu konuyla ilgili olarak size bir evren resmi yapma nerimiz var. Hatta bu resimlerinizi snfa ya da okulca yapabilirsiniz. yle ki hepinizin yapt resimleri bir arada sergileyerek kocaman bir evren resmi oluturabilirsiniz. Hepinizi sevgiyle kucaklarz. Zuhal zer

Pnar Dndar

Seil Gven Heper Bilge Nur Karagz Kbra Svolu Asl Zlal

ozlem.ozbal@tubitak.gov.tr

Redaksiyon zlem zbal

Grafik Tasarm - Uygulama Ayegl Doan Bircan

aysegul.bircan@tubitak.gov.tr fulya.kocak@tubitak.gov.tr

Fulya Koak

pinar.buyukgural@tubitak.gov.tr

izer Pnar Bykgral Mali Ynetmen H. Mustafa Uar dari Hizmetler mran Tok

mustafa.ucar@tubitak.gov.tr

imran.tok@tubitak.gov.tr

Bilim ocuk Dergisi Atatrk Bulvar/No: 221/ Kavakldere/06100/Ankara Tel (312) 427 06 25 (Yaz leri) Tel (312) 468 53 00 (TBTAK Santral) Faks (312) 427 66 77 (Yaz leri) e-posta cocuk@tubitak.gov.tr Internet www.biltek.tubitak.gov.tr/cocuk

Yazma Adresi

abone@tubitak.gov.tr Tel (312) 468 53 00 Faks (312) 427 13 36 ISSN 977-1301-7462 Fiyat 4 TL (KDV dahil)

Abone likileri

PROMAT Basm Yayn San. ve Tic. A.. http://www.promat.com.tr/ Tel (212) 622 63 63

Bask Tarihi
12.02.2013

DPP http://www.dpp.com.tr/

Datm

HER AYIN 15NDE IKAR

Kapak izimi: Pnar Bykgral

Bask

Ne Var Ne Yok .............................. 4 Simit ve Peynirle Biliminsan ykleri ...................... 8 lgin Buz Oluumlar ............... 10 Donmu elalelerde Buz Trman .............................. 12 Odada Bulut Var.......................... 16

iekleri, z u b i, r e l n Buz dike neleri..... buz i umlar! u l o z u b te ilgin

10

tmzda n a a y k l Gn ok eyann k e p z kullandm er basit makine aslnda bir iyor musunuz? il olduunu b
Basit Makineler Her Yerde .......... 20 Basit Makinelerden Oluan Bir Tat: Bisiklet.... ..................... 24 Otomatik iek Sulama Makinesi ......................... 26 Gemiten Gnmze Otomobil ..................................... 28 Evrendeki Dev Yldz Topluluklar Gkadalar .................................... 32

20

arpan Gkadalar ..................... 34 Evrenin Resmini Yapmak ster misiniz? ................. 38 Ormanda Kk Bir Yrtc: Yaban Kedisi ................... 40 ak ak ak... u Saksaana Bak........................ 44 Gzlem Defterinizden .................. 46 Bulu Atlyesi.............................. 48 Evde Bilim .................................... 50 Gkyz Gnl ........................ 52

dan uzak r la n a s in a d r Doal alanla edi: Yaban kedisi yaayan bir k

Mektup Kutusu ............................ 54 Sorun Syleyelim.......................... 55 Dnerek Elenelim ................... 56 Satran Dnyasndan................... 58 Yeni Bir Kitap .............................. 59 Sizden Gelenler ............................ 60 Bizim Sokak ................................. 62

40

in 1700l in i m e g in Otomobil tomobilin o k il , n d n yllara daya n tarihte u s o v s o V , n buharla alt otomobil olduunu en ok satlan musunuz? biliyor

28

Marsta Sondaj Yapld!

NASAnn Mars keif arac Curiosity, Marsn yzeyinde bulunan tortul kayata delik aarak buradan rnekler ald. Bylece ilk kez bir robot tarafndan Marsta sondaj yaplm oldu. Curiosity nmzdeki gnlerde sondaj srasnda aa kan kaya tozunu ayrntl olarak inceleyecek. alma Marsta bir zamanlar yaama elverili koullarn olup olmadnn ortaya karlmas konusunda da yeni bilgiler salayacak.

ubat Fotorafta solda, Curiositynin 8 oluan 2013te yapt sondaj sonucunda santimetre, delik grlyor. Deliin ap 1,6 i delikse derinliiyse 6,4 santimetre. Sadak sondaj deneme amacyla alm olan bir delii.

Eve Gtren Ayakkablar

ngiliz tasarmc Dominic Wilcox evin yolunu bulan ayakkablar tasarlam. Hatta bu ayakkablar sizi yalnzca evinize deil, gitmek istediiniz her yere gtryor. Ayakkablar giyen, gidecei yeri belirliyor ve ardndan ayakkablarn gsterdii yolu izliyor. Ayakkablar harekete geirmek iin zel bir bilgisayar yazlm gerekiyor. Ayakkablar bilgisayara balanyor ve bu yazlm araclyla gidilmek istenen yer tanmlanyor. Bu bilgi ayakkabya yerletirilmi olan GPSe (Kresel Konumlandrma Sistemi) aktarlyor. GPSin almas iin ayakkablar giyip topuklarn hafife birbirine vurmak yeterli oluyor. Ayakkablardan birinin zerindeki LED lambalar hangi yne gidileceini, dierinin zerindekilerse gidilecek yere ne kadar yaklatnz gsteriyor. 4 Bilim ocuk

Dominic Wilcox

NASA/JPL-Caltech/MSSS

 boyutlu yazclar bilgisayarda yaplm tasarmlar boyutlu gerek nesnelere dntrebiliyor. Bunu da plastik ve metal gibi malzemeler kullanarak yapyor. Ancak byle bir yazc araclyla ilk kez gerek boyutlarda bir ev yaplacak. Evin yapmnda yazcdan elde edilecek olan alt metreye dokuz metre boyutlarndaki paralar kullanlacak. 2014 ylnda tamamlanacak olan bu evin tasarm Hollandal mimar Janjaap Ruijssenaarsla matematiki ve ayn zamanda bir sanat olan Rinus Roelofsun ortak almas. Ev Mbius

eridi adl geometrik ekle benzer ekilde tasarlanm. Mbius eridinin zellii tek yzl olmas. Yani eridin bir noktasndan balayarak ilerlendiinde yine ayn noktaya geri dnlyor. Mimar Ruijssenaarsa gre boyutlu yazclarn en nemli zellii ortamda hangi malzemeler varsa onlar kullanmaya olanak salyor olmalar. Bu sayede ileride bu tip yazclarla Aydaki malzemelerle bile bir ev yaplabileceini sylyor.

Garson ve A Robotlar
inin Heilongjiang Eyaletinin bakenti Harbindeki bir restoranda mterileri karlamak, yemekleri piirmek ve misafirlere sunmak gibi ileri robotlar yapyor. Restorana girdiinizde sizi kapda bir robot karlyor. Masaya oturduktan sonra sipariinizi yannza gelen garson robota veriyorsunuz. Bu sipari mutfaktaki a robotlara iletiliyor. A robotlar otuzdan fazla yemek yapabiliyor. Yemeiniz yaklak dakikada hazrlanyor ve garson robotlar tarafndan masanza getiriliyor. Garson robotlar, alglayclar sayesinde yerdeki zel yollar takip ediyor.

A robot mutfakta yemekleri hazrlyor.

Universe Architecture

Boyutlu Yazcdan Ev kts

AFP / Getty Trkiye

Garson robotlar yemek servisi yapyor.

Kbra Svolu

Bilim ocuk

AFP / Getty Trkiye

Bokbceklerinin Pusulas Samanyolu Kuaym!

Alamy / Dijital maj

nsanlar, kular ve foklardan sonra ilk kez bir bcein de yn bulurken yldzlardan yararland ortaya kt. Bir aratrmann sonularna gre bokbcekleri dk toplarn dz bir yol boyunca yuvarlayabilmek iin Samanyolu Kuandan yararlanyor. Bokbcekleri yumurtalarn, hazrladklar dk toplarnn iine brakr. Bu toplar korumak amacyla dier bceklerin bulamayaca bir yere tarlar. Bu tama srasnda da dz bir yol izlerler. Bunu yanllkla dk ynna geri dnmemek iin yaparlar. nk dk ynnn evresinde dk toplarn almak isteyen baka bokbcekleri bulunur. nceki aratrmalardan, bu bceklerin dz gidebilmek iin gndzleri Gne ndan, geceleri de Ay ndan yararlandklar biliniyordu. Ancak bokbcekleri geceleri Ay yokken de dz gitmeyi baaryordu. Bu durum, aratrmaclara bokbceklerinin bu ii yldzlardan yararlanarak yaptklarn dndrd. Bunun gerekten byle 6 Bilim ocuk

olup olmadn ortaya karmak iin bokbcekleri tepesi ak, silindir eklinde bir kutuya yerletirildi. Bu kutunun iindeki bcekler yalnzca gkyzn grebiliyordu. Aratrmaclar bceklerin gzlerini kartonla kapattlar. Bu kartonlar nedeniyle gkyzn ve yldzlar gremeyen bokbceklerinin bulunduklar yerde zigzaglar izerek ilerledikleri grld. Ardndan kutu, planetaryum ad verilen ve kubbe eklindeki tavanna yldzlarn grntlerinin yanstld bir salona yerletirildi. Burada tavana birka parlak yldz yanstldnda bceklerin dz bir yol izleyemedikleri, Samanyolu Gkadasndaki yldzlarn oluturduu Samanyolu Kua yanstldndaysa dz bir yol izleyebildikleri gzlendi. Bu da bceklerin yn bulmak iin tek tk duran parlak yldzlardan deil Samanyolu Kuandan yararlandklar sonucunu ortaya kard. Aratrmaclar imdi de bu bceklerin gkyznde hem Ay hem de Samanyolu Kua grnyorken hangisinden yararlanmay tercih ettiklerini merak ediyor.

Alamy / Dijital maj

Zeynep Cemali yk Yarmas

Gn Kitapl 6, 7 ve 8. snf rencilerini yk yarmasna aryor. ocuk edebiyat yazarlarndan Zeynep Cemalinin ansna dzenlenen yk yarmasnn bu yl ncs gerekletirilecek. Yarmann temas belirlenirken Zeynep Cemalinin kitaplarndan seilen bir cmleden esinleniliyor. Bu ylki yarmann temas Zeynep Cemalinin Gl Sokann Dikenleri kitabnda geen u cmleden esinlenilerek arkadalk olarak belirlenmi: Onlarn arasnda olmak iin neler vermezdi. Yarma ve katlm koullaryla ilgili ayrntl bilgi iin aadaki internet sayfasn ziyaret edebilirsiniz: http://gunisigikitapligi.com/projeler/zeynep-cemalioyku-yarismasi/

ODT Robot Gnleri Balyor!

Orta Dou Teknik niversitesi (ODT) Robot Topluluu ve Trkiye Zek Vakfnn birlikte dzenledii Uluslararas ODT Robot Gnleri 9-10 Mart 2013te ODT Kltr ve Kongre Merkezinde gerekletirilecek. Bu yl onuncusu yaplacak olan Uluslararas ODT Robot Gnlerinde robot yarmalarnn yan sra paneller ve seminerler de dzenlenecek. Ayrntl bilgi edinmek iin aadaki internet sayfasn ziyaret edebilirsiniz: http://odturobotgunleri.org.tr/#

Pnar Dndar

Bilim ocuk

lgin Buz Oluumlar

Hava scakl sfr derecenin altna dtnde su ya da su damlacklar donar ve buza dnr. Buzun kar, dolu ve kra gibi eitlerini grmsnzdr. Ancak doada daha farkl buz oluumlar da grlebilir. te bunlardan Buz Dikenleri

Dijitalimaj

/ Alamy

Genellikle dalarn yksek yerlerinde grlen buz dikenleri, sblimleme ad verilen bir olay sonucunda oluur. Sblimleme kat haldeki bir maddenin snnca sv hale gemeden dorudan gaz hale dnmesidir. Karn gne nlarnn etkisiyle eriyerek suya dnmeden buharlap atmosfere karmas da sblimlemedir ve bu olay 10 Bilim ocuk

sonucunda buz dikenleri oluur. Kar tabakasnn baz blmlerinde sblimleme daha hzl gerekleir. Bylece ular sivri kar stunlar oluur. Bunlar buz dikenleridir. Buz dikenlerinin boylar birka santimetreden be metreye kadar deiebilir. Buz dikenlerinin oluabilmesi iin havann ok kuru ve souk olmas gerekir.

Buz iekleri

Buz iekleri saa benzer grnmde de olabilir.

Buz iekleri k mevsiminin bandan sonbaharn sonuna kadar olan dnemde ok souk havalarda bitki gvdeleri zerinde grlebilir. Bitkilerin zsuyu gvdelerinin i ksmnda bulunan ince kanallar araclyla bitkinin farkl blmleri arasnda dolar. Hava scakl sfr derecenin altnda, toprak scakl da zsuyun bitkinin gvdesinde dolaabilmesine olanak salayacak ekilde sfr derecenin stnde olduunda buz iekleri oluur. Buz ieklerinin

oluumlarnn ilk evresinde zsu yava yava soumaya balar. Souduka hacmi artar ve bitkinin gvdesinde atlaklarn olumasna neden olur. zsu, bu atlaklardan dar szar ve souk havayla karlatnda donar. zsu dar szmay srdrdke buz kvrml ince eritlere benzer bir ekil alr. Buz iekleri birbirinden ok farkl ekillerde olabilir. Nadir grlen buz oluumlarndan olan buz iekleri ok krlgandr.

Buz neleri
Buz ineleri ok miktarda su ieren topraklarda oluur. Buz ineleri ilkbaharda ve sonbaharda toprak scakl sfr derecenin stnde, hava scakl da sfr derecenin altnda olduunda oluur. Topraktaki su yzeye doru ilerlerken souk havayla karlatnda donmaya balar ve ince, ubuk eklinde bir buz paras oluur. Buz inesi ad verilen bu oluumun boyu birka santimetre kadar olabilir.
Bilge Nur Karagz

Bilim ocuk

11

Donmu elalelerde Buz Trman

K geldiinde scaklklarn dmesiyle birlikte baz elaleler tamamen donar. te bu kocaman buz ktleleri buz trman yapan sporcular iin esiz birer trmanma duvarna dnr.
Dijitalimaj/Alamy

12

Bilim ocuk

Donmu elalelerde buz trman kn yaplan bir doa sporu. Bu zorlu ve heyecan verici sporla uraanlar su geirmeyen, scak tutan giysiler giyer ve zel ara gereler kullanrlar. Bu giysiler ve ara gereler ok hafif malzemelerden yaplr. Bylece sporcular trman srasnda az yk tam olurlar.

Dijitalimaj/Alamy

Buz trman yapanlar botlarna krampon ad verilen tabanlklar takarlar. Krampon sporcularn buzda kaymasn nler.

Dijitalimaj/Alamy

Bu sporcu donmu bir elalenin altnda duruyor ve trmana balamadan nce nasl bir yol izleyeceini belirlemeye alyor.

Buz ekici

Buz kazmas

n as trmanta kullanla Buz ekici ve buz kazm orcular trmanrken en nemli aralardr. Sp de buz ekici, dier ellerin genellikle bir ellerinde orcular ekicin ve buz kazmas tarlar. Sp l olan ucunu buza kazmann sivri ve trtk g alarak kendilerini saplayp bu aralardan Buz trman srasnda yukar doru ekerler. yalar da kabilir. sporcularn karsna ka sikke ad verilen Buz ekici bu kayalara n de kullanlr. Buz zel ivileri akmak ii mak amaya da yarar. kazmasysa buzda basa
Bilim ocuk 13

David Clapp / Oxford Scientific / Getty Images Turkey

Dijitalimaj/Alam

Sporcular trman srasnda ip, buz vidas, karabin, emniyet kemeri ve kask gibi ara gereler de kullanrlar. Bu ara ve gereler gvenli bir trman yapmak iin gereklidir. Buz vidas buza vidalanr. ekli genellikle D harfine benzeyen ve bir eit kilit olan karabin, buz vidasyla ipi birbirine balamaya yarar. Sporcular taktklar bir emniyet kemeri araclyla ipe baldr. Trman srasnda yukardan debilecek talardan ve buz paralarndan korunmak iin de kask takarlar.

Dijitalimaj/Alamy

Sporcular buz vidalarn belirli aralklarla yerletirirler ve iplerini vidalara bal olan karabinlerden geirerek kendilerini gvenceye alrlar.

Fotoraftaki sporcu buz ekicini buza saplam. Sol elindeki buz kazmas yardmyla buza tutunuyor ve sa eliyle de buz vidasn buza vidalyor.

14

Greg Epperson / Photolibrary /Getty Images Turkey

Bilim ocuk

Bu sporcunun emniyet kemerinde buz vidalar ve karabinler var. Ayrca ipi de emniyet kemerine balam.
Dijitalimaj/Alamy

Baz lkelerde buzla kapl yapay trmanma kulelerinde buz trman yarmalar yaplr. Bu fotoraf da byle bir yarma srasnda ekilmi.

zellikle gneli gnler de buz hzla eriyebilir. Bu durumda buzun krlma olasl artar ve trman yapmak tehlikeli hale gelir. Bu nedenle trmanlar genellikle sabahn erke n saatlerinde Gne henz ykselmem iken yaplr.

Dijitalimaj/Alamy

Bilge Nur Karagz

Bilim ocuk

15

Odada Bulut Var...

16

Bilim ocuk

Bir odann kapsndan ieri giriyorsunuz. Sizi, havada duran bir bulut karlyor. Kapal yerde bulut olur mu hi? diyebilirsiniz. Ama Hollandal sanat Berndnaut Smilde bunu gerekletirmeyi baarm. Nasl m? Odann uygun bir yerine yerletirilmi bir sis makinesiyle. Ama yalnzca sis makinesi yeterli deil. nk sis makinesinin iinde bulunan zel sv karmnn bulut oluturmas iin havadaki nemle temas etmesi gerekiyor. Ortamdaki nem oran yksek olduunda bulut daha youn bir grnme sahip oluyor ve uzun sre havada kalabiliyor. Sanat bu nemi, bulutu oluturmak istedii blgeye biraz su pskrterek salyor. Elbette bulutun grsel adan etkileyici olmas da ok nemli. Bunun iin de odann baz yerlerine k yerletiriyor. Her ey hazr olunca sis makinesinin dmesine basyor. Ve pufffff! te karnzda pamuk gibi bir bulut. Merak etmeyin, bu bulutlar zamanla tm oday kaplayp yamur yadrmyor. Yalnzca birka saniyeliine havada kalp sonra dalyorlar. Bu yzden de gsteriyi izleyenler ok ansl. Gremeyenlerse fotorafyla idare etmek zorunda. nk fotoraf, bulutun varln kantlayan tek belge. Burada grdnz fotoraf da Smildenn Hollandada bulunan Minerva Sanat Akademisinde 2012de gerekletirdii bir gsteriden. Fotorafn ad Minerva Bulutu. Sanatnn, James Putnam tarafndan dzenlenen The Uncanny adl sergisi 16 ubat 2013e kadar Ronchini Sanat Galerisinde izlenebilecek. Bu sergide Smildenn stanbul da dhil olmak zere dnyann farkl ehirlerinde gerekletirdii gsterilere ait fotoraflar yer alyor.

Pnar Dndar Berndnaut Smilde, Minerva Bulutu, 2012, dibond zerine c-tipi bask, sanatnn ve Ronchini Galerisinin izniyle, fotoraf: Cassander Eeftinck Schattenkerk

Bilim ocuk

17

Basit Makineler Her Yerde

Gnlk yaantmzda birok ii yaparken makinelerden yararlanrz. Makine dendiinde aklmza ilk anda amar makinesi, otomobil gibi pek ok paradan oluan makineler gelebilir. Oysa bir ya da iki paradan oluan makineler de vardr. Raptiye, krek, kap, fermuar, vida, makas, sprge, tornavida, mandal gibi. Bu makinelere basit makineler denir.

Kaldra

Eik dzlem Tekerlek ve mil

Kama Vida Makara Basit makineler baz ileri daha ksa srede ya da daha az kuvvet kullanarak yapabilmemizi salar. Genellikle kk bir kuvvetten daha byk bir kuvvet elde etmeye yararlar. rnein parmaklarmz kullanarak dndrmekte zorlandmz bir viday ngiliz anahtaryla kolayca dndrebiliriz. Basit makineler kuvvetin ynn de deitirebilir. rnein yan yana yerletirilmi iki dili arktan birini dndrdmzde dieri tam ters ynde dnerek uyguladmz kuvvetin ynn deitirir. Basit makineler alma ekillerine gre eik dzlem, kama, kaldra, tekerlek ve mil, makara, vida olarak gruplandrlr. 18 Bilim ocuk

ngiliz anahtar

kar Yukarya, ndir Aaya Eik Dzlem

Eik dzlem bir ucu dierinden daha yksekte olan eimli bir yzeydir. Bir yk, eik dzlem sayesinde ykseklik fark olan iki yer arasnda kolaylkla hareket ettirilebilir. rnein bir el arabasn yksek bir yere karmak istediimizi dnn. El arabasn bu yksek yere eik dzlemden yani bir rampadan yukar doru ilerleterek karmak, onu o yere kaldrp koymaktan daha kolay olur. El arabasn eik dzlemden yararlanarak yukar kardmzda yol biraz daha uzar; ancak bu i iin daha az kuvvet uygulam oluruz. Merdiven de yukar kmak iin yararlandmz bir eik dzlemdir. evremizde baka eik dzlemler de bulunur. rnein ocuk bahesindeki kaydrak. Banyo kvetinin ve lavabonun taban suyun delie doru akmasn salayan birer eik dzlem rneidir.

Kes, Ayr, Dora, Del Kama

Kamalar, nesneleri ayrmak, kesmek ya da delmek iin kullanlr. rnein bir baltayla bir oduna vurulduunda balta odunu ikiye bler. Bak, ivi, toplu ine, diki inesi, keser, rende, mektup aaca ve raptiye de birer kama rneidir.

Bilim ocuk

19

Ta, Tut, Kes, Kr, Kaldr, A Kaldra

Kaldra bir ubuk ve bir destek noktasndan oluan bir dzenektir. Kaldralar bir destek noktas zerinde hareket ederek bir yk kaldrmaya yarar. Tahterevalli, terazi, krek, eki, cmbz, kak, makas, maa, pense, delge, zmba birer kaldra rneidir. Kaldralarn destek noktalar ubuun farkl yerlerinde olabilir. Destek noktas ortada olan bir kaldracn bir ucunu aa doru bastrrsak, dier ucu yukar kalkar. Tpk bir tahterevallide ya da bir terazide olduu gibi. Baz kaldralardaysa destek noktas kaldracn bir ucunda bulunur. Kuvvet kaldracn dier ucundan uygulanr. rnein bir ceviz kraca, ucunda bulunan destek noktas evresinde alp kapanr. Cevizi krmak iin ceviz kracann kollarna kuvvet uygularz. Destek noktas kaldracn bir ucunda olan ancak ortalara yakn bir noktadan kuvvet uygulanan kaldralar da vardr. rnein uzun sapl bir krek dnn. Krein st ucundan bir elimizle tuttuumuzda bu ucu bir destek noktasna dntrrz. Dier elimizle krein sapnn ortasndan tutarak toprak, kmr gibi malzemeleri kaldrr ve tarz. Yani krei sapnn ortasna uyguladmz kuvvet sayesinde hareket ettiririz.

20

Bilim ocuk

Dn, Dola, A, Kapa Tekerlek ve Mil

Tekerlek ve mil, byk apl bir tekerlek ve onun merkezinden geen kk apl bir ubuktan yani milden oluur. Tekerlek ve mil birlikte dner. Tekerlek ve mil kk bir kuvvetten byk bir kuvvet elde etmek iin kullanlabilir. Tekerlei bir kez dndrdmzde mil de bir kez dner. Tornavidann sap tekerlek, ucu da mil ilevi grr. Bylece tornavidann sapn dndrdmzde ucu da dner. Sapn ap ne kadar byk olursa tornavidann ucuna aktarlan kuvvet o kadar byk olur. Bylece kk bir kuvvetten byk bir kuvvet elde edilir. Tekerlek ve milden kat edilen yolu artrmak iin de yararlanlabilir. rnein bir otomobilin tekerlei bu tip bir tekerlek ve mil gibi alr. Motor, mili dndrdnde tekerlek de dner. Tekerlein evresi milinkinden daha uzun olduu iin dnen tekerlein kat ettii yol milinkine gre daha uzun olur. Ancak tekerlein kk bir kuvvetle dnebilmesi iin mili byk bir kuvvetle dndrmek gerekir. Anahtar, kap topuzu, dnme dolap da birer tekerlek ve mil rneidir.

Bilim ocuk

21

ek, Sar, Kaldr Makara

Makara aslnda bir tekerlektir. Bu tekerlein evresinde, bir ipin ya da bir zincirin zerinde hareket edebildii bir oluk bulunur. Makarann zerinde hareket eden ip bir ucundan aa doru ekildiinde, ipin dier ucundaki yk yukar doru kar. Makaralar kk bir kuvvetten byk bir kuvvet elde etmek iin de kullanlr. Bunun iin en azndan iki makaradan oluan bir dzenek gerekir. rnein bir vincin makara dzenei sayesinde az bir kuvvetle ar ykler kaldrlabilir. Bayrak direi, asansr, stor perde ve yelkenlilerde makara dzenekleri kullanlr.

Dndr, Dndr, A, Kapa Vida

Vida, silindir eklindeki bir ubuu saran bir eik dzlemdir. Genellikle, nesneleri bir arada tutmak iin kullanlr. Vida dndrldnde, eik dzlem eklindeki dileri nesnenin iinde dairesel olarak hareket eder. Bylece vida nesnenin iine doru ilerler. Ampuln duya vidalanan dip ksm, kavanozlarn az ve cvata da birer vida rneidir. 22 Bilim ocuk

Dn, Dn, Dur Dili ark

Dili arklar evrelerinde dileri olan tekerleklere benzer. Bir dili ark dzenei en az iki dili arktan oluur. arklar i ie, yan yana ya da bir zincir araclyla birbirlerine bal olabilir. Bylece bir ark dndrldnde dieri de dner. Diler birbirine kenetlenerek hareketin aktarlmasn salar. ki dili ark yan yana yerletirilecek olursa biri bir ynde dnerken dieri de ona ters ynde dner. Bylece dili arklar hareketin ynn deitirmi olur. Dili arklar hz artrmak iin de kullanlabilir. Tpk mekanik kartrclarda olduu gibi. Mekanik kartrcnn kolunu bir kez evirdiimizde rpclar birka kez dner. nk kolun bal olduu dili ark byk, rpclarn bal olduu dili arklarsa kktr. Dili arklardan kk bir kuvvetten byk bir kuvvet elde etmek iin de yararlanlabilir. Bunun iin byk bir dili ark dndren kk bir dili ark gerekir. Kk dili ark bir kez dndrldnde byk dili ark daha byk bir kuvvetle dnm olur. Bu tip bir dili ark dzeneini saatlerin iinde grebiliriz.

Mekanik kartrc

El matkaplar, bisikletler, diki makineleri ve otomobillerin iinde de dili ark dzenekleri bulunur.
Seil Gven Heper izim: Aye nan Alican

Bilim ocuk

23

Bisiklet
Pedal dzenei Zincir ve dili arklar

Basit Makinelerden Oluan Bir Tat

Bisikletin birden ok basit makinenin bileiminden oluan bir makine olduunu biliyor musunuz? Bu tip makinelere bileik makineler denir. Bisikletin yan sra el arabas, vin ve asansr de birer bileik makinedir. Bileik makineler basit makinelerin yaptndan daha zor ileri yapabilir.

Bisiklet pedallarn evrilmesiyle harekete geer. Pedal dzenei bir tekerlek ve mil rneidir. Pedallar onlara bal olan aynakollar dndrerek ndeki dili ark harekete geirir.

Sele

Pedallarn dndrd ndeki dili ark, zinciri harekete geirir. Zincir de arka dili ark dndrr. Arka dili ark dnnce tekerlek de dner.

Arka bacak

Arka dili

Aynakollar Pedallar Vites dilisi Zincir

24

Bilim ocuk

Cvatalar
Bisiklette ok sayda cvata bulunur. rnein sele ve gidonun bal olduu borularda, maann ve arka bacan tekerleklere bal olduu blmlerde ya da aynakollarn n dili arka bal olduu blmde cvatalar vardr. Bisiklet paralarna vidalanm olan cvatalar bu paralar bir arada tutar. Gidon

Fren kollar
Fren kollar birer kaldra gibi alr. Bu kollar skldnda, onlara bal olan teller araclyla fren pabular tekerlekleri sktrr. Bylece bisiklet yavalar.

Fren kollar

Tekerlekler
Biri nde dieri arkada bulunan tekerlekler birer tekerlek ve mil rneidir. Tekerlekler sabit birer mil ilevi gren gbek evresinde dner. Bylece bisiklet ilerler.

Fren telleri Fren pabular

Maa Lastik

Gbek

n dili

Jant
Seil Gven Heper Fotoraf: Thinkstock

Bilim ocuk

25

Otomatik iek Sulama Makinesi

Basit makineler baz ileri yapmamz kolaylatrr. Peki basit makineleri kullanarak ileri zorlatrmay hi dndnz m? Burada grdnz dzenek tam da buna bir rnek. Bu bir iek sulama makinesi. Makine, ocuun basket topunu atp potadan geirmesiyle almaya balyor. Ardndan her ey adm adm gerekleiyor. Sonunda da sulama kab eiliyor ve iek sulanyor. Ancak dzenein paras eksik. Bu eksik paralarn eklenmesi gereken yerler krmz renkli yuvarlaklar iinde gsteriliyor. Yan sayfada grdnz be eyadan burada eksik olan paralar. Doru eyay seip her birinin hangi yuvarlan iine eklenmesi gerektiini bulabilir misiniz?

26

Bilim ocuk

Siz de ii uzun yoldan yapan bir makine tasarlayabilir misiniz? Bu rnein bir yumurta krma makinesi ya da di macunu skma makinesi olabilir. Bunun iin evinizde kolayca bulabileceiniz malzemeleri ya da eyalar kullanabilirsiniz. Balon, plastik tabak ve bardak, paket lastii, yapkan bant, makara, kak gibi. Ama tasarlayacanz makine, ii mmkn olduunca ok admda yapmal. nce bir kda yapmay dndnz makinenin taslan izin. Sonra da dzenei kurup makineyi altrn. Makinenizin iyi almayan blmlerini dzeltmek iin denemeler yapn. Denemelerle birlikte makinenizin giderek daha dzgn altn greceksiniz. Yant 57. sayfada.

1 3

Pnar Dndar izim: Bilgin Erszl

Bilim ocuk

27

Gemiten Gnmze Otomobil

Bugne kadar farkl zelliklere sahip binlerce otomobil retildi. Bunlarn kimi , kimiyse drt tekerlekliydi. Kimi buharla, kimiyse benzinle alyordu. Gnlk yaantmzn ayrlmaz bir paras olan bu tatn gemiinin 1700l yllara dayandn biliyor muydunuz?

28

Bilim ocuk

Bir motorla alan ve karayolunda giden ilk tat, 1769 ylnda Fransz mhendis Nicolas-Joseph Cugnot tarafndan gelitirildi. Cugnotnun gelitirdii bu tat kimilerince ilk otomobil olarak kabul ediliyor. tekerlekli olan bu tatn hareket etmesini bir buhar makinesi salyordu. Tatn n blmnde bir buhar kazan ve iki silindirli bir motor bulunuyordu. Cugnot bu tat ok ar malzemelerin tanmasn kolaylatrmak amacyla Fransz ordusu iin gelitirmiti. Tat saatte drt kilometre hzla gidebiliyordu yani hz yaklak olarak bir insann yry hzna eitti. Bu tatn 15 dakikada bir durdurulmas ve kazanna yeniden su doldurulmas gerekiyordu.

Cugnotnun gelitirdii bu otomobil gnmzde Paristeki Bilim ve Sanayi Mzesinde bulunuyor.

Benzinle alan ilk otomobil 1885 ylnda Alman mhendis Karl Benz tarafndan gelitirildi. Benz bir yl sonra bu buluunun patentini ald ve otomobili retip satmaya balad. Benz bu otomobilde iten yanmal bir motor kullanmt. Gnmzde de kullanlan iten yanmal motorlarda yakt, motorun iinde bulunan zel bir blmde yaklr. Yanma sonucunda oluan basn motorda bulunan dzenekleri harekete geirir. Bylece otomobil hareket eder. tekerlekli olan bu tatn motoru, oturma blmnn alt ksmndayd. Karl Benz tarafndan 1886 ylnda retilen Motorwagen adl ilk benzinli otomobilin bir kopyas. Her ikisi de birer Alman mhendis olan Gottlieb Daimler ile Wilhelm Maybach 1885 ylnda iten yanmal ve yksek hzla alan bir motor gelitirdi. Daimler ve Maybach ayn yl bu buluun patentini aldlar. 1886 ylndaysa gelitirdikleri motoru bir at arabasna takarak drt tekerlekli bir otomobil rettiler. Daimler ve Maybachn gelitirdii drt tekerlekli otomobil. Bilim ocuk 29

Bu da ngiliz mhendis Walter Bersey tarafndan gelitirilmi olan elektrikli bir otomobil. Elektrikli tatlarn ilk rneklerinden biri olan bu otomobil 1895-1900 yllar arasnda retildi.

Ford Model T adl bu otomobil ilk kez 1908 ylnda retilmeye baland.

Balangta bir otomobil her paras tek tek retilip bir araya getirilerek yaplyordu. Bu uzmanlk gerektiren bir iti ve retimin maliyetini artryordu. ABDli bir otomobil reticisi olan Henry Ford 1913 ylnda bir retim band gelitirdi. Bu retim bandnda otomobil paralar yryen bir bant zerinde ilerliyordu. Her ii iin belirli bir blmn yapyordu. retim band sayesinde seri retim yaplmaya yani bir seferde ok sayda otomobil retilmeye baland. Bu retimi hzlandrd ve maliyeti drd. Seri retimi yaplan ilk otomobil olan Ford Model T tarih boyunca en ok satlan otomobillerden biri oldu.

Ford Model T ilk retildii yllarda farkl renklerde yaplabiliyordu. Ancak retim band kullanlmaya balandktan sonra tm Model Tler siyah olarak retildi. nk kullanlan siyah boya dier renk boyalardan daha hzl kuruyordu. Bu da retim sresinin ksalmasn salyordu. Bu fotorafta Henry Ford tarafndan gelitirilen retim bandnda iileri alrken gryorsunuz.

30

Bilim ocuk

1938 ylnda Alman mhendis Ferdinand Porsche tarafndan yeni bir otomobil retildi. Benzinle alan iten yanmal bir motora sahip olan bu otomobilin markas Almancada halk arabas anlamna gelen Volkswagendi. Volkswagen herkesin satn alabilecei ucuz bir otomobil olaca dncesiyle retilmiti. Volkswagenin 2003 ylna kadar retimine devam edilen Tip 1 adl bu modeli otomobil tarihinin en ok satlan otomobili oldu. lkemizde vosvos, tosbaa ve kaplumbaa adlaryla tannan Volkswagenin Tip 1 modeli dnyada daha ok Volkswagen Bcek olarak biliniyor. Bugnk otomobillerle ilk otomobillerin alma ilkeleri birbirine ok benziyor. rnein gnmzde de ilk otomobiller gibi iten yanmal motorlarla alan otomobiller retiliyor. Ancak iten yanmal motorlar olan otomobiller evreye eitli zararl gazlar salyor. Bu nedenle otomobillerde farkl g kaynaklar kullanmaya ynelik almalar da yaplyor. Bu almalar kapsamnda gelitirilen otomobillerden biri de melez otomobiller. Melez otomobillerde genellikle bir iten yanmal motor bir de elektrik motoru bulunuyor. Bu motorlar kimi zaman birlikte kimi zamansa teker teker alyor. Elektrik motoru devredeyken evreye zararl gazlar salnmadndan atmosferin kirlenmesi engelleniyor.

HUGHES Herv / hemis.fr / Getty Images Turkey

Melez otomobil

Batarya

Benzin deposu Benzinli motor Elektrikli motor

Kbra Svolu izim: Bengi Gener

Bilim ocuk

31

Evrendeki Dev Yldz Topluluklar

Gkadalar

NASA, ESA, & the Hubble Heritage (STScI/AURA)-ESA/Hubble Collaboration

Frldak Gkadas sarmal bir gkada. Yldzlardan oluan youn bir ekirdei ve sarmal kollar var. Evrende ok sayda yldz var. Bu yldzlar topluluklar halinde bulunuyor. Yldzlarn oluturduu en byk topluluklara gkada ad veriliyor. Gkadalar o kadar byk ki, her biri milyarlarca yldz ieriyor. Evrende milyarlarca gkada olduu tahmin ediliyor. Her biri milyarlarca yldz ieren milyarlarca gkada... Gkadalarda en ok bulunan madde, yldzlarn hammaddesi olan gazlar. Gkadalarn geri kalann ounlukla yldzlar oluturuyor. Gkadalarda yldzlardan 32 Bilim ocuk baka gkcisimleri de bulunuyor. Bunlar karadelikler, ntron yldzlar, beyaz cceler gibi mrn tamamlam yldzlardan arta kalanlar, gezegenler ve gktalar. Gkadalar da topluluklar halinde bulunuyor. Bunlara gkada kmesi deniyor. Gkadamz Samanyolunun iinde bulunduu kmenin ad Yerel Kme. Bu kmede 50nin zerinde gkada var. Bu kmedeki en byk iki gkada Samanyolu ve Andromeda. Gkada fotoraflarna baktmzda farkl ekillerde olduklarn gryoruz.

Sarmal kollar olan gkadalara sarmal gkada deniyor. rnein Samanyolu ve Andromeda gkadalar sarmal yapda. Sarmal gkadalarn ounda merkezlerinden geen, ubua benzeyen bir yap bulunuyor. Bu gkadalarn kollar gkadann merkezinden deil, bu ubuk eklindeki yapnn ularndan balyor. Bunlara ubuklu sarmal gkadalar deniyor. Samanyolunun da ubuklu

sarmal yapda olduu dnlyor. Kollar olmayan ve yuvarlak bir ekle sahip olan gkadalara eliptik gkada deniyor. Eliptik gkadalarn iki ya da daha ok gkadann arpp birlemesi sonucunda olutuu dnlyor. Bundan milyarlarca yl sonra Samanyolu ve Andromedann da arparak eliptik bir gkada oluturacaklar dnlyor. Yandaki izim Samanyolunu gsteriyor. Samanyolunun iinde olduumuzdan onu bu ekilde gremiyoruz. Ancak gzlemlerden elde edilen bilgilere gre gkadamzn stten byle grnd tahmin ediliyor.

Sada grdnz NGC 1132 Gkadasnn kollar yok. Bu tip gkadalara eliptik gkada deniyor.

NASA, ESA, & The Hubble Heritage Team (STScI/AURA)

Solda grdnz NGC 1300 adl gkada, ubuklu sarmal gkadalara gzel bir rnek. Merkezinden geen, ubua benzeyen bir yap ve bu ubuun ularndan balayan sarmal kollar bu gkadalarn tipik zellii.
Alp Akolu

Bilim ocuk

33

NASA, ESA, & the Hubble Heritage (STScI/AURA)-ESA/Hubble Collaboration

NASA/JPL-Caltech/R. Hurt (SSC/Caltech)

arpan Gkadalar

Yukardaki fotorafta arpan iki gkada grlyor. Bu gkadalarn ikisi de sarmal yapda, ancak arpmann etkisiyle ekilleri belirgin biimde bozulmu. Hubble Uzay Teleskobuyla ekilen bu fotorafa Gkadalardan Bir Gl ad verilmi. Gkadalar evrendeki en byk yaplar. Tm gkcisimleri gibi onlar da hareket halinde. O nedenle bazen yollar kesiiyor ve arpyorlar. Gzlemler evremizde birok arpan gkada olduunu gsteriyor. Gkadalar arprken dans gsterilerini 34 Bilim ocuk artran ok gzel grntler ortaya kabiliyor. Biliminsanlar gkada arpmalarnn nasl gerekletiini anlayabilmek iin bilgisayarda bunlarla ilgili canlandrmalar hazrlyor.

NASA, ESA, and the Hubble Heritage Team (STScI/AURA)

NASA, ESA, and the Hubble Herita

ge Team (STScI/AURA)-ESA/Hubble

Collaboration

niyor. ikili Anten Gkadalar olarak bili Bu r. yo p ar ada gk l ma sar ki zedikleri iin bu ad almlar. Uzaktan bir bcein antenine ben
hi arpmyor. nk bu gkcisimlerinin aralarndaki uzaklklar ok byk. O nedenle biliminsanlar bazen bu olaya gkada arpmas yerine gkada etkileimi demeyi tercih ediyor. Gkada arpmalar srasnda yldzlar ve gezegenler arpmasa da gkadalarn sarmal kollarnda bulunan gaz bulutlar skyor. Bunun sonucunda ok sayda yeni yldz oluuyor. Yani gkada arpmalar yeni yldz oluumunu hzlandryor. Bilim ocuk 35

nk bir gkada arpmas milyarlarca yl sryor ve teleskoplarla baktmzda bu olayn yalnzca belirli bir ann gryoruz. Bilgisayarda hazrlanan canlandrmalar sayesinde milyarlarca yl sren arpma srecini birka saniyede izleyebiliyoruz. Bylece bir gkada arpmas srasnda neler olduunu anlayabiliyoruz. Belki size artc gelecek ama bir gkada arpmas srasnda gkadalarda bulunan yldz ve gezegen gibi gkcisimleri neredeyse

Andromedayla Dans
Gkadamz Samanyolu ve bize en yakn gkadalardan biri olan Andromedann ok ama ok uzak bir gelecekte arpmas bekleniyor. Yaklak 3,5 milyar yl sonra balayaca hesaplanan bu arpma birka milyar yl boyunca srecek. ki gkadann bu arpmann sonunda birleerek tek bir gkada oluturaca tahmin ediliyor. Amerikan Havaclk ve Uzay Dairesi (NASA) ve Avrupa Uzay Ajansndaki (ESA) gkbilimciler bu iki gkadann tahmini arpma srecini anlatan bir dizi resim hazrlam. Resimlerde arpma Dnyadan izleniyor gibi gsteriliyor.

1
Andromeda

Andromeda gkyznde plak gzle byle grnyor. Samanyolunun iinde olduumuzdan onu gkyznde parlak bir kuak olarak gryoruz.

Gnmzden 2 milyar yl sonra Andromedayla Samanyolu iyice yaknlam olacak ve gkyznde bu ekilde grnecek.

Gnmzden 3,75 milyar yl sonra Andromeda gkyznn byk blmn kaplayacak. ki gkada bu srada arpmaya balam olacak.

arpmann balangcndan 10 milyon yl sonra iki gkadada da ok sayda yeni yldz olumaya balayacak. Bu yldzlar gkadalarn kollarnn daha da parlak hale gelmesini salayacak.

36

Bilim ocuk

Andromeda ve Samanyolunun arpma srecinin canlandrma filmini izlemek isterseniz aadaki internet adresine girin ve zerinde kk siyah bir ok olan grntye tklayn. Bu filmde bize yakn gkadalardan biri olan M33 Gkadas da var. Bu kk gkada arpmaya dorudan katlmyor ancak arpmann etkisiyle savruluyor. http://www.nasa.gov/mission_pages/hubble/science/milky-way-collide.html

arpmann balangcndan 15 milyon yl sonra gkyznn neredeyse tamam yeni olumakta olan yldzlarn yla aydnlanacak.

Gnmzden drt milyar yl sonra iki gkada birbirinin iinden gemi olacak. Daha sonra biraz uzaklaacaklar. ekilleri belirgin biimde bozulmu olacak. Ancak ktleekiminin etkisiyle bir sre sonra yeniden bir araya gelecekler.

Gnmzden be milyar yl sonra Andromeda ve Samanyolunun sarmal kollar nemli lde dalm olacak. Gkadalarn ekirdek blgeleri gkyznde bu ekilde grnecek.

Gnmzden yedi milyar yl sonra iki gkada tamamen kaynam olacak ve ortaya eliptik bir gkada kacak. Gkadann merkez blgesiyse gkyznde bu ekilde grnecek.

Alp Akolu
Fotoraflar: NASA; ESA; Z. Levay & R. van der Marel, STScI; T. Hallas, & A. Mellinger

Bilim ocuk

37

Evrenin Resmini Yapmak ster misiniz?

Milyarlarca gkada, trilyonlarca yldz... Karadelikler, bulutsular... Toz ve gaz... Bunlarn hepsi de evrenin birer paras. Evren ve evrende bulunan her ey sanatlar iin bir esin kayna. Siz de bu esiz kaynaktan esinlenerek bir evren resmi yapmak ister misiniz? Bu fikir sizi heyecanlandrdysa retmenlerinizle ve arkadalarnzla bir araya gelip hemen ie koyulabilirsiniz. nce siyah, mor ya da lacivert gibi koyu renklerde kartonlar, atk malzemeler, renkli ktlar, gazete ktlar, boya, makas ve yaptrclarnz hazrlayn.

Koyu renkli kartonlarn zerine evrende bulunan herhangi bir eyin resmini yapmanz gerekiyor. Gkadalar, yldzlar, karadelikler, bulutsular, gezegenler, gktalar ve kuyrukluyldzlar gibi. 38 Bilim ocuk

Resminizi yaparken yan sayfada size nerdiimiz yntemleri kullanabilirsiniz. Resimlerinizi tamamladktan sonra snfnzda ya da okulunuzda geni bir duvara asabilirsiniz.

Evren resmi yaparken aadaki yntemleri kullanabilirsiniz. Resminizi koyu renkli kartonun zerine renkli kt paralarn kesip yaptrarak yapabilirsiniz. Resminizi yaparken eski gazete ve dergi sayfalarndan paralar kesip kullanabilirsiniz.

Resminizi koyu renkli kartonun zerine franzla boya damlatarak yapabilirsiniz. Bunun iin guaj boya kullanabilirsiniz. Dilerseniz yaptnz evren resimlerini yan yana asarak snfa ya da okulca kocaman bir evren resmi de oluturabilirsiniz.

Resminizi yapmak iin pastel ya da guaj boya kullanabilirsiniz.

Zuhal zer izim: Aye nan Alican

Bilim ocuk

39

Ormanda Kk Bir Yrtc

Yaban Kedisi

Dijitalimaj / Alamy

Yaban kedisi birok zellii bakmndan yakndan tandmz evcil kediye benzer. Ancak yaban kedisi insanlardan uzak olmay tercih eder. Kayalk alanlarda ve sk ormanlarda yaar. Gelimi koku alma duyusu sayesinde bir insann yaklatn kolayca fark eder ve gizlenir. Bu nedenle onu grmek pek kolay deildir.

40

Bilim ocuk

Avlanma Zaman
ou kedi trnde olduu gibi yaban kedilerinde de n patilerde beer, arka patilerde drder parmak bulunur. Parmaklarda da trnaklar vardr. Yaban kedisi trnaklarn yalnzca avn yakalarken ya da kendini savunurken dar karr. Bu sayede trnaklar ypranmaz ve her zaman keskin kalr. Yaban kedisinin balca besin kayna fareler ve sanlardr. Yan sra tavan, sincap, ku gibi kk hayvanlar da avlar. ounlukla geceleri avlanr. Avn bir sre izledikten sonra hzla saldrp yakalar.

Beslenme Saati
Yaban kedisinin dileri et yemek iin zellemitir. stte bulunan kpek dileri uzun ve dz, altta bulunan kpek dileriyse kvrktr. Bu dileri avna saplayp onu skca tutar. Yaban kedisinin az dileri de ok keskindir. Yiyeceklerini az dileriyle kk paralara bldkten sonra yer. Bir evcil kedi elinizi yaladysa dilinin ne kadar prtkl olduunu fark etmisinizdir. Bunun nedeni, dilinin yzeyinde minik ve sert kntlar olmasdr. Yaban kedisinde de bulunan bu kntlar tpk evcil kedide olduu gibi, kllar yalarken tarak ilevi grr. Yaban kedisi avlad hayvanlarn kemikleri zerinde kalan et paralarn dilindeki bu kntlar yardmyla syrr.

Dijitalimaj / Alamy

Bilim ocuk

Dijitalimaj / Alamy

41

Yavrular Byyor
Yaban kedisi yavrular doduklarnda gzleri kapal olur. Ayn zamanda gszdrler ve yryemezler. Krkleri siyah beneklerle kapldr. Bydke bu benekler eritlere dnr. Yaban kedilerinde yavrulara anne bakar. Yavrular 6-12 hafta kadar annelerinden st emer. Drt aylk olduklarnda anne yaban kedisi yavrularna avlanmay retmeye balar. Yavrular on aylk olana kadar bu eitim devam eder. Bu srenin sonunda yavrular annelerinden bamsz olarak yaamaya balar. Yavrular bu dnemde pek ok tehlike bekler. Tilki, kurt, bayku ve ahin gibi hayvanlar bu tehlikelerin banda gelir. Yavru yaban kedilerinin ou henz bir yan doldurmadan bu hayvanlar tarafndan avlanr. Birinci yln av olmadan geirmeyi baaranlar 15 yl kadar yaayabilir.

Dii yaban kedisi genellikle ylda bir kez yavrular. Altm sekiz gn sren gebelik dneminin ardndan 1-8 aras yavru dourur.

Nor

bert

Ros

ing

/ Na

tion

al G

Avrupa, Afrika ve Asyada yaygn olarak rastlanan yaban kedisi, lkemizde zellikle insanlarn az urad doal alanlarda bulunur. 42 Bilim ocuk

eog

rap

hic

/ Ge

tty

Ima

ges

Tur

key

Aratrmalar evcil kedilerin atalarnn yaban kedileri olduunu gsteriyor. Kedilerin gnmzden 10.000 yl nce insanlarla birlikte yaamaya balayarak evcilletii tahmin ediliyor.

Yaban Kedisi mi? Evcil Kedi mi?

Yaban kedisi evcil kediyle ayn trdendir. ou zellikleri birbirine benzese de farkl zellikleri de vardr. Yaban kedisinin d grn tekir kediye benzer.
Dijitalimaj / Alamy

Yaban kedisi

Yaban kedisinin ba daha iri, bacaklar daha uzundur.

Yaban kedisinin kuyruu u ksmna doru geniler, evcil kedinin kuyruuysa u ksmna doru incelir

Yaban kedisinin kuyruu daha kalndr. zerinde belirgin 3-5 siyah erit bulunur ve ucu siyahtr.

Evcil tekir kedi

Diji

tali

maj

/ Al

amy

Banu Binbaaran Tyszolu

Bilim ocuk

43

ak ak ak... u Saksaana Bak

lkemizin hemen her yerinde grlen saksaanlarn birbirinden ilgin zellikleri var. Yuvalarnda parlak nesneler biriktirmek de bunlardan biri. Bu uzun kuyruklu kuu yakndan tanmak ve dier ilgin zelliklerini renmek ister misiniz?

44

Bilim ocuk

Dijitalimaj / Alamy

Saksaanlarn kanatlarnda ve kuyruklarnda koyu renkli tyler bulunur. Uzaktan siyah gibi grnen bu tyler yanardnerdir yani hareket ettike yeil, mavi, mor renklerde parlar.

Saksaanlar hemen herkes tanr. Ancak bu kularn bir karga tr olduunu pek az kii bilir. Saksaanlar g etmez yani drt mevsim boyunca yaadklar blgeden ayrlmaz. Aalara yuva yaparlar. Yuvalar ok byktr. Bu nedenle aalarn yapraksz olduu aylarda saksaan yuvalar kolayca fark edilir. Saksaan yuvalarnn st ksmnda kubbe biiminde bir blm bulunur. Bu blm yavrular iin daha korunakl bir ortam salar.

Saksaanlar yaadklar yerlere yrtclarn yaklamasndan holanmaz. Yaknlarna yrtc bir ku geldiinde onu kovalayarak uzaklatrrlar. Bunu kalabalk gruplar halinde yaptklar da olur. Saksaanlar kedilerden de rahatsz olur. Yuvalarnn yaknnda bir kedi grdklerinde onu blgelerinden uzaklatrana kadar kovalarlar. Saksaanlar sk sk kedileri rahatsz edip yiyeceklerini almaya alrken de grebilirsiniz. Hatta bazen bir saksaan kedinin evresinde uarak ilgisini datrken dier bir saksaan kedinin yiyeceini kapp kaar. Saksaanlar yuvalarnda boncuk, anahtar gibi parlak nesneler biriktirir.
DEA PICTURE LIBRARY / De Agostini Picture Library / Getty Images TURKEY

Dijitalimaj / Alamy

Bu fotorafta iki saksaan iki ak kuyruklu kartalla birlikte gryorsunuz. Saksaanlar kendilerinden ok daha byk olsalar bile yrtc kulardan pek ekinmez. Saksaanlar ounlukla insanlarn bulunduu yerlerde yaar. Bylece daha kolay besin bulurlar. Ayrca yrtclar insanlardan uzak durduundan yrtclardan da korunmu olurlar. Ancak saksaanlar insanlarn kendilerine yaklamasna izin vermez. Bir insann yaklatn grdklerinde hemen kaarlar. Bu resimde bir saksaan yuvas ve yavrularna bcek getiren bir saksaan gryorsunuz. Saksaanlar genellikle bcek, solucan gibi canllarla ve ayrca tohumlarla ve meyvelerle beslenir. Bu nedenle bir saksaan gagasyla topra eelerken ve bir solucan karp yerken grebilirsiniz. Saksaanlar insanlarn yiyecek artklarn da yer.
Saksaanlarn sesleri pek melodik deildir. Ancak uzak mesafelerden dahi duyulduunda tannabilir: ak-a, ak-a. Saksaanlarn seslerini dinlemek iin aadaki internet sitesini ziyaret edebilirsiniz. Sayfaya girdiinizde Audio balnn altndaki kk beyaz renkli genin zerine tklayn. http://www.rspb.org.uk/wildlife/birdguide/ name/m/magpie/index.aspx
Bahtiyar Kurt

Dijitalimaj / Alamy

Bu saksaan yuva yapmak zere bir dal paras tayor.

Bilim ocuk

45

Adres: TBTAK Bilim ocuk Dergisi Gzlem Defterinizden Kesi Atatrk Bulvar No:221 06100 Kavakldere - Ankara

Evinizdeki basit makinelerle ilgili gzlem notlarnz bekliyoruz. Bize gndereceiniz notlar arasndan seeceklerimizi Nisan 2013 saymzda yaymlayacaz. Gzlem notlarnz en ge 15 Mart 2013te elimizde olacak ekilde gndermenizi istiyoruz. Bu saymzda kaplarla ilgili gzlem notlarnza yer veriyoruz.

Safranboludaki Kaplar
Ben Safranboluda yaadm iin buradaki tarihi evlerin kaplarn gzlemledim. Yeni yaplan binalarn aksine buradaki tarihi evlerin kaplar ahap ve zerlerinde de el yapm oymalar bulunuyor. Kaplarn zerinde iki farkl tokmak var. Bu kaplarn birinde ilk nce daha byk olan tokma tklattm. Sonra dierini. Byk tokmaktan gelen ses kaln, kk tokmaktan gelen ses de inceydi. Anneme neden iki tokmak olduunu sordum. O da bana Eskiden kk tokmak alndnda bir kadnn geldii, byk tokmak alndnda da bir erkein geldii anlalrm. diye cevap verdi.
Safranbolu nsal Tlbenti lkokulu / 4-B / Karabk

Tak Tak Tak!

Bir pazar sabah babaanneme gittik. Babaannemde aklma retmenimizin verdii dev geldi. Hemen kaplar gzlemlemeye baladm. Babaannemin giri kaps byk, beyaz, geni ve st salyangoz kabuu eklinde desenlerle sslyd. Kapnn bu ekli daha nce dikkatimi ekmemiti. Bir de babaannemin bahesinde erzaklarn saklad bir depo var. Bu deponun eski, kahverengi, boyasz bir kaps vard. Anahtar da eskiydi. Deponun kapsn atmzda garip bir gcrt sesi kyordu. Bu kap bana ok deiik geldi. Ben bu gzlemimden her kapnn farkl renk, desen, ekilde olduunu ve farkl ilevlere sahip olduunu rendim.
Hasan Ali Ycel Ortaokulu / 2-D / Mersin

Zll akar

ala Yksektepeli

Kaplarla lgili Gzlemlediklerim

Bir gn kaplar gzlemlemeye karar verdim. Gzlemlediim kaplardan biri elik, dieriyse bizim yrede yani Rizede eski ky evlerinin ilerinde olan tahta bir oda kapsyd. Bu kaplar karlatrnca iki ey fark ettim. Bunlardan ilki, elik kapnn anahtar gznn dar, ancak tahta oda kapsnn anahtar gznn geni olmasyd. kinci fark ettiim eyse elik kapnn ama kapama kolunun d tarafta olmasyd. Tahta oda kapsnnsa hem ieride hem de darda ama kapama kolu vard.
Derepazar Merkez lkokulu / 3-B / Rize

Benim Kap Gzlemim

Birok kap eidi var. rnek olarak bizim eski Eski Yeni kapmz kapmz ve yeni kapmz ele alacam. Eski kapmz tahtadand ve kare desenli oymalarla kaplyd. Ama eskidii iin babam elik bir kap alp taktrd. Bu elik kapnn zerinde kvrmlar var. Tokmaysa altn sars renginde. Binamzn kapsndaysa demir parmaklklar ve zincir var. Okulumuzun kaps krmz mavi renkli, tekerlekli ve srgl.
TEK Ortaokulu / 7-C / Ankara

heda Yavuz

Aslhan Geyg

46

Bilim ocuk

Kap Gcrts
Yaz tatilinde babaannemlere gitmitik. Evlerinin kaps ok deiikti. Kapnn zerinde kare, gen gibi ekiller vard. Kap alp kapanrken gcrdyordu. Babam kapnn menteesine makine ya srd. Kap artk gcrdamyordu. Ancak bir iki hafta sonra kap tekrar gcrdamaya balad. Bunun nedeni kapnn menteesinin paslanmasym. Babam tekrar kapnn menteesini yalad ama bu geici bir zmd.
Merkez Ortaokulu / 5-A / Samsun

Kaplar

Beyzanur Altun

Eski Kaplar
Geen yaz tatil iin kye gittiimizde oradaki kaplarn ehirdeki kaplardan ok farkl olduunu grdm. Anneannemin evi Ispartada Eirdir Glndeki bir adadayd. Buraya daha nce hi gitmemitim. nceden gittiim hibir yere benzemiyordu. Oraya gidip de bahe kapsn grnce ok ardm. Kap kaln tahtalardan yaplmt. Kapy amak iin kapnn yan tarafnda bulunan byk tahta parasn yukar doru kaldrmak gerekiyordu. Daha sonra kapnn nasl kilitlendiini grnce yine ok ardm. nk kapnn st tarafnda iki halka vard. Bu halkalar st ste getirilip ortasna bir tahta paras koyuyorlard.
zel Bykekmece Akademi Ortaokulu / 5-B / stanbul

Ben bu hafta kaplar gzlemledim. Okulumuzun ana kaps demirden yaplm. Dedemin garajnn kaps da demirden yaplm. Babamn dkknnn d kaps ekildii zaman yukardan aaya iniyor. Komumuzun garaj kaps kumandayla alp kapanyor. Evimizdeki kaplarsa ahap. Ben en ok otomatik srgl kaplar seviyorum. Bizi grnce hemen alyor, biz kenara ekilince kapanyor. Benim ilgimi katlanan kaplar da ekiyor. Bu kaplar baktmz zaman normal bir kap grntsnde. Ancak katlannca eni bir kar kadar oluyor.
14 Eyll lkokulu / 2-A / Bursa

Nazlcan nengl

Srgl Kapyla lgili Gzlemim

Alveri iin bir markete gitmitik. eri girmek iin adm attmzda srgl otomatik kaplar birden ald. Oysa bizim evimizde kaplar byle almyor. nk evimizdeki kaplar menteeli kaplar. Marketteki kaplar ok ilgimi ekti. Srgl otomatik kaplar hakknda babama birka soru sordum. O da bana bu kaplarn insanlar alglaynca ya da bir dme yardmyla aldn syledi.
idem Batubey Ortaokulu / 6-C / Balkesir

Meltem Yaz Tr

Beng mirhor

Bilim ocuk

47

Dondurma Klah Var mdr Bunun Aktmayan?

Dondurma klah ok etkileyici bir bulu. Bunun nedenlerinden biri yenilebilir bir kap olmas. ok etkileyici dedik ama bu buluun hi mi kusuru yok? Elbette var: Eriyen dondurmann klahtan akmas. yle ki bazen bununla baa kmak ok zor olur. Akan dondurma, siz temizlemek iin uratka elinize yznze bular. stne bir de yere ya da giysilerinize damlamaya balar. Tm bunlar gznzde canland deil mi? Peki aktmayan bir dondurma klah tasarlayp bize gnderebilir misiniz?

Sorunun zm Buluta... te Bir rnek...

Dondurma Klahnn 100 Yllk Tarihi

1800l yllardan kalma Fransz yemek kitaplarnda yenebilir dondurma klahlarndan sz ediliyor. Ancak 1900l yllarn banda zellikle ABDde birok kii dondurma klahyla ilgili almalar yapyor. Bu kiilerden biri olan ABDli tatlc Ernest A. Hamwi de 1904 ylnda koni eklinde, hafif tatl, ktr ktr yenebilen dondurma klahlar yapyor. Bu klahlar tpk kttan klah yapar gibi elle hazrlanyor. Daha sonra dondurma klah yapan makineler de gelitiriliyor.

Pek ok bulu bir soruna zm bulmak amacyla ortaya kar. rnein bulak makinesi! ABDde yaayan Josephine Cochrane, evinde partiler dzenlemeyi seven bir kadndr. Ancak bulaklarn elde ykanmas zaman alr. stelik elde ykanrken porselen eyalar sk sk krlr. Josephine de bulaklar daha hzl ve krmadan ykamay salayacak bir makine gelitirmeye karar verir. nce tabak anan lsn alr. Sonra da bunlarn iine yerletirilebilecei metal bir sepet tasarlar. Bu sepeti bakr bir kazann iine yerletirir. Elle alan bir pompa yardmyla kazann alt ksmnda bulunan hazneden bulaklarn zerine Dondurma klahnn koni eklinde olmasnn su fkrtlr. Cochrane 1886 ylnda bu buluunun ilk yararlar neler olabilir? patentini alr. Tuba Can

Biraz da Dnelim

izim: Esin zbek

48

Bilim ocuk

Mutfakta Yaplan Bir i Kolaylatracak Bir Alet Tasarlayanlar

Sadiyenin kfte kab

Didemin nlkmatiki

Ramazann otomatik pervaneli tenceresi

Serenin kurutma bulak sepeti

Bahann mutfak aleti

Katkda Bulunanlar
Ahmet zdemir, Ahmet Krolu, Ali ok, Arda Kadir, Bayram Orunba, Betl Kurnaz, Buket Narttrk, Bra Karabulut, Can Kandemir, Ceren Tosun, aatay Yaln, Dilara Alaca, Ebru zaydn, Edanur Yiit, Elifnaz Yldz, Emin Gltekin, Emre Karakaya, Ercan Turut, Figen Grc, Filiz Kaya, Gaye Gray, Gl Bolda, Glderen Tosun, Glsm Kaya, Halil zkan, Hilal Sekin, Huriye Grc, lyas Karsandk, rem Dehmen, rem Parsak, slimnur Teni, smail Deniz, smail Tuna Doan, Kaan Gkyldz, Kaan Kabayel, Kader Aydin, Melike Afin, Meral Arki, Merve Etci, Miray Tank, Nermin Gne Doanel, Nisa evik, mer Aka, Ramazan Karabulut, Recep Caner Satk, Rukiye Beyza Gney, Tue Kekikiler, Tue Moral, Tue Narttrk, Salih Ava, Seher Yldz, Seren Tosun, ilan Bulut, Uur at, Uur Eray Kl, Ulviye Kvrakdal, Yasin Trkan, Yelda Manaz, Ylmaz Selim Adana / Ahmet Bura Edirneli, Ahmet nal, Ahmet Yargan, Ahmet Yiit, Aleyna ahin, Ali Osman pek, Alper Baer, Asl Kargn, Ayegl Yaman, Ayenur Ba, Ayenur Gmen, Batn Kara, Batuhan Karada, Batuhan Ylmaz, Bayram Demir, Bekircan Trlek, Beyza Ayarolu, Beyza Zeynep Yksel, Buket anl, Burak Balkan, Buse elik, Cansu nar, Cengiz Erdoan, Cengizhan Aydoan, Damla Eroban, Devrim Adsoy, Ebrar Nazife Gne, Elanur rs, Elif Buse Tuncel, Elif layda Gngr, Elif Salam, Elif Uysal, Eminenur Alkan, Enes elik, Enes Gler, Enes Kar, Enes zmen, Eren Yalnkaya, Esra Karakaya, Esra Uysal, Eref Ali Erdem, Fadime Yklmaz, Fatih ztrk, Fatma Beyza Arslan, Fatma akr, Fatmagl Altntop, Fatmanur Ersoy, Fatma Nur nl, Firdevs Aydoan, Gnl Tuncel, Grkem Mutlu, Hakan Genay, Harun Turan, Hatice Blbl, Hatice eliktir, Hatice Uysal, Havva Zeynep Kksal, Hazar Demirta, Hilal Gven, Hseyin, Hseyin Balc, Hseyin zdemir, Hseyin ztrk, brahim Fatih Kurum, brahim ztrk, rem Yldrm, smail Can Tugut, Kamil Karakaplan, Kerimcan Yaz, Mehmet Bezikolu, Melih Yaman, Melike Uysa, Melisa Pek, Meltem Yazc, Mert Baki Erdoan, Mert Ula Diner, Merve Erdoan, Meryem Ylmaz, Mustafa Gven Yazc, Mustafa Karata, Mustafa zmen, Nazl Ceren elik, Necati Temirel, Nehir Kakl, Nermin rem Ko, Neslihan Kaymak, Nilfer Baaran, Nisa Ekin, Nisa Kezban akmak, Niyazi Erdem, Onur Akgl, Orhun Parmaksz, zge Kksal, Rumeysa Erdoan, Rmeysa ztrk, Sadiye zmen, Safiye Erturul, Saliha Dndar, Sebahat Demirarslan, Sedat Ouz, Sefa ztrk, Semih Ylmaz, Sena Cokun, Sena zdemir, Serdem Aydoan, Serhat Adsoy, Serpil obanolu, Serenay Deveci, Sevin rdek, Sezai Can zam, evval Tun, Tunahan Uysal, Yamur Tokgz, Yasin Ta, Yaar Tark Karatepe, Yusuf Kahya, Yavuz Emre zdemir, Yeim Karaca, Zeynep Akaa, Zeynep Asl, Zeynep Benli, Zeynep Eflal Tzn, Zeynep Kaya, Zeynep Sla Blkba, Zlal Erdoan Ankara / Ceyda Karaylmaz, Dilan ahin, Esma nal, Glse Erol, Hmeyra eki, Kamile Nur Saz, Mert akir Pelit, Rabia Akbaaaolu, Sleyman Kaplan Antalya / Gkmen Denk Aydn / Uygar Albayrak Balkesir / Egehan Acar Bursa / Arda Cem Karan, Ceren Akbulut, Didem zipek, Gaye Glbay, Kaan Akburu, Nursena Ta, Polat Saryerli orum / Ouz Emre Ongun Denizli / Betl Cokun, Betl Demir, Enes Ata, Feyzanur Frat, lknur Grlek, Meryem, Zehra Can, Zeliha Pnar Erzurum / Yusuf Yldrm Hatay / Burak Tekin Idr / Aygn Uur Saltk, Efekan zdemir, Elif Azra Buldu, Elif Naz Karata, Elifnur Karamanl, Hayrunnisa Acar, lkim Akyldz, Kayra Pekersoy, Melek Zeynep Tysz, Nisan Yrk, Pnar Gllerolu, Rmeysa Azra Yavuz, Yiit Ylmaz stanbul / Asl amaz, Aycan Akcan, Azra Adgzel, Batuhan Tolga Tunal, Batu Zengel, Berk Koum, Bilgin ren, Cansu Akyz, Derya Karabacak, Doa Bac, Ecem Gven, Efe Hocaolu, Elif Arzk, Elif Karaku, Eyll Ark, Fulin ney, Erdem Baak, Esra Korkmaz, Gkmen Kurt, Gzde Cabar, Glcan am, Haktan zfiliz, Hatice Mesliolu, Haydar zgr Arslan, Hilal Aysu, Hilal Zeynep nder, Keziban Varol, Meleknaz Dibekolu, Mert Kaynar, Mert Odaba, Merve Gzeldere, Muammer etin, Nazl Akyz, Nil Karakzl, zlem Kayaba, Reyhan Varol, Rdvan Cogun, Rukiye Aye Yumuak, Salih Mete zbahivan, Seluk Yldrm, Serap Demir, Sofia Deniz zda, Sude Demir, eyma Srmer, Tuba Deveci, Yaser Cogun, Yusuf Deveci zmir / Zlal akar Karabk / Baha Soydaba, Hr Zehra Yldrm, Senem Zeynep Yldrm Konya / Zekerriya Hac Abdullaholu Rize / Gizem Nur Aldemir Trabzon / Aliihsan Akada Yozgat / Ayenur Gedik, Betl Demirel, Ceyda Ylmaz, layda Kaya, Mehmet Eren Kocaba, Melike Durmu

Siz de bu keye katkda bulunmak istiyorsanz almalarnz en ge 15 Mart 2013 tarihinde elimizde olacak ekilde bize gnderebilirsiniz. TBTAK Bilim ocuk Dergisi Bulu Atlyesi Kesi / Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere / 06100 / Ankara e-posta: cocuk@tubitak.gov.tr

Bilim ocuk

49

Bir Kurun Kalemle Pirin Dolu Bir ieyi Kaldrabilir misiniz?

te yzlerce pirin tanesini yalnzca bir kurun kalem kullanarak havaya kaldrabileceiniz bir deney. Haydi malzemeleri hazrlayn ve hemen ie balayn.

Gerekli Malzeme
Bir kurun kalem Dikdrtgen eklinde bir para kt Bir kse pirin Bo bir plastik ie

5050 Bilim Bilim ocuk ocuk

Haydi Balayalm
1. Kd kvrarak bir huni yapn. 2. Huni yardmyla plastik ieyi azna kadar pirinle doldurun. 3. Plastik ieyi masann stne birka kez hafife vurarak pirin tanelerinin ienin iine daha iyi yerlemesini salayn. ienin st ksmnda oluan bolua biraz daha pirin ekleyin. 4. Kurun kalemi pirin dolu plastik ienin iine kk hareketlerle batrp karmaya balayn. Bunu yaparken kalemi ieden tamamen karmayn. Her seferinde ucu pirinlerin iinde kalacak kadar yukar ekmeniz yeterli. Ayrca kalemi her defasnda biraz daha derine batrmaya aln. Bu ilemi en az 30 kez tekrarlamanz gerekecek. 5. Pirin tanelerinin kalemi tuttuunu hissettiinizde, kalemi skca kavrayn ve yavaa yukar kaldrn. Neler gzlemlediniz?

Not: Bu pirinleri daha sonra yemek yapmak iin kullanmayn.

Neler Oluyor? Kalemi batrp kardka pirin taneleri ienin iine daha iyi yerleir. Yani pirin taneleri birbirlerine yaklar ve aralarndaki boluklar azalr. Bylece pirin taneleri daha kk bir hacme sktrlm olur. Bu durumda da her bir pirin tanesi kaleme daha fazla bask uygular. Bu, pirin taneleriyle kalem arasndaki srtnme kuvvetinin artmas anlamna gelir. Bu srtnme kuvveti harekete kar koyar. Bir noktada srtnme kuvveti o kadar artar ki kalem pirin taneleri arasnda skp kalr. Kalemi karmaya altmzda kalemle birlikte ie de havaya kalkar.
Seil Gven Heper Fotoraflar: Burak Murat Bayram

Bilim ocuk

51

Ay
Ay, Dnyamzn tek doal uydusu, ayn zamanda da bize en yakn gkcismi. Bu nedenle Ayn zerindeki baz yzey ekillerini plak gzle bile grebiliriz.

BUNALIMLAR DENZ

BOLLUK DENZ DURGUNLUK DENZ SESSZLK DENZ

YAMURLAR DENZ COPERNCUS KRATER

STEVNUS KRATER

FIRTINALAR DENZ KEPLER KRATER NEM DENZ

TYCHO KRATER

Ay Dnyann evresinde doland iin gne alan blgeleri her gn biraz deiir. Bu nedenle Ay farkl hallerde grrz. Yeniay halindeyken Ayn bize 52 Bilim ocuk

bakan yz Gneten hi k almaz. nk bu srada Gnele aramzdadr ve yalnzca arka ksm k alr. Dolunay, Dnya Ayla Gnein arasna girdii

zaman olur. Ay dolunay halindeyken Ayn bize bakan yz tmyle aydnlanr. Bu iki halin arasnda, her geen gn Ayn bize bakan yznn daha byk bir blm aydnlk olur. Yeniayla dolunay arasnda, Ayn grnr yzeyinin tam yarsnn aydnland hale ilkdrdn denir. Dolunayla yeniay arasnda, Ayn grnr yzeyinin dier yarsnn aydnland hale de sondrdn denir. Bu haller her 29,5 gnde bir tekrarlanr. Yani Ay 29,5 gn sonra yeniden ayn halde olur. Ay yzeyinde grdmz koyu gri blgelere deniz ad verilir. Eskiden, bu blgelerin gerekten deniz, en azndan eski deniz yataklar olduklar dnlyordu. Bugn biliyoruz ki Ay yzeyindeki deniz olarak adlandrlan blgeler milyarlarca yl nce akan lavlarn oluturduu dzlkler. Denizlere verilen adlar ok ilgin. Bunlardan bazlar: Sessizlik Denizi, Bunalmlar Denizi, Hayalperestler Denizi. Ay yzeyinde ak gri grnen blgelerse kraterler ve dalardan oluuyor.

Kraterler gktalarnn arpmas sonucu olumu, kenarlar yksek, ortalar ukur olan daire eklindeki yzey ekilleri. Kraterler adlarn genellikle gemite yaam nl kiilerden, zellikle de biliminsanlarndan alyor. Tycho, Kepler, Copernicus bunlardan bazlar. Ay zerine den gne nn ok azn, ortalama yzde yedisini yanstr. Buna karn, gkyzn ylesine aydnlatr ki Ayl gecelerde ok az sayda yldz ve gkcismi grlebilir. Bu nedenle byle gecelerde en iyisi Ay gzlemi yapmaktr. Ay gzlemlerine nce onun hallerini inceleyerek balayabilirsiniz. Ardndan denizleri ve kraterleri birbirinden ayrt etmeye alarak gzlemlerinizi srdrebilirsiniz. Aya bir drbnle ya da kk bir teleskopla bakarsanz ok daha fazla ayrnt grebilirsiniz. Bu arada, belirli dnemlerde Ay gndzleri de grebilirsiniz. Yani gzlemlerinizi gndzleri de srdrebilirsiniz.
Alp Akolu

Ayn Halleri
17 ubat lkdrdn 25 ubat Dolunay 4 Mart Sondrdn 11 Mart Yeniay

Bilim ocuk

53

Adres: TBTAK Bilim ocuk Dergisi Mektup Kutusu Kesi Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere 06100 Ankara

Merhaba Bilim ocuk, Sevgili Bilim ocuk,

Ben 19 Eyll Ortaokulunda fen bilimleri dersi retmeniyim. Derginizi yllardr takip ediyorum ve beeniyorum. Bu yl beinci snf rencilerimle beraber dergiyi her ay almaya ve snfta okumaya karar verdik. Dergideki konular hakknda konuup baz blmleri zetleyerek defterlerimize notlar aldk. Yani derginizi ders kitab gibi kullandk. Hem elenceli hem de genel kltr artrc bir okul dnemi geirdik sayenizde. Mektubumu yaymlarsanz buradan tm rencilerimi ok sevdiimi sylemek isterim. TBTAKa ve Bilim ocuk dergisinde emei geen herkese teekkr ederim. Ayrca tm meslektalarma ve rencilerine Bilim ocuk dergisi almalarn tavsiye ederim.
19 Eyll Ortaokulu / Ordu

Ben doay, hayvanlar ve yeni bilgiler edinmeyi ok severim! Bunlarn hepsi de Bilim ocukta var. Derginizi severek ve neeyle takip ediyorum. Her ay almaya alyorum. Genellikle annem bana alrd, ama imdi kendim alyorum ve seve seve okuyorum. Maketlerinizi yapmay ok seviyorum. Yaramaz kedim bazen maketleri yrtyor ancak bazlarn ondan saklamay baaryorum. Derginizin yannda verdiiniz kartlar da biriktiriyorum. Bir kutu dolusu oldular. Derginizin yannda verdiiniz en gzel eklerden biri de oyunlar. Hi bilmediim yeni oyunlar rendim. Hepsi de ok gzeldi bence. Derginizde hem elence hem de bolca bilgi var. Sizleri ok seviyorum! yi ki varsnz.
Kumluca Atatrk Yatl Blge Ortaokulu / 6-A / Bartn

Zeynep olak

Serap Vural Aydn

Bilgi Kaynam Bilim ocuk,

Seni her ay takip ediyorum. Heyecan ve bilgi dolu bir dergisin. Sayfalarnn her biri zenle hazrlanm. Bu bilgileri nereden buluyorsun ok merak ediyorum. Gkyz Gnl adl kenden yararlanarak Ayn hallerini izliyorum. u ana kadar bu konuda hi yanlmadn. Hayatmda grdm en gzel dergisin. Bilim ocuk ekibine sonsuz teekkrler.
ahin Ylmaz lkokulu / 3-C / Bursa

Bilgi Dolu Bilim Dergim,

ok gzel saylarn var. Seni almak ok gzel bir duygu. En ok Simit ve Peynirle Biliminsan ykleri, Evde Bilim, Dnerek Elenelim, Ne Var Ne Yok kelerini seviyorum. Birka gn nce sana abone oldum. Senden yararlanarak yaptm devlerimde baarl oldum. Derginin iinde ok gzel bilgiler var. Derginin yannda ekler olduu iin de ok mutluyum. Ek olarak verdiin oyunlar ok seviyorum. Onlarla hep oynuyorum. yi ki abone oldum, iyi ki bu dergiyle tantm. Sizinle ok eleniyorum. Sevgilerimle.

Ada iftlikliolu

Bilim ocuk,
Seni drdnc snftayken tandm. Seni okuduumda bir sr bilgi reniyorum. Dergilerin yannda verdiin ekleri ok seviyorum. retmenimiz seni snfa ilk getirdiinde ok sevindim. Her sayn olmasa da ara sra seni satn almaya baladm. Seni ok seviyorum Bilim ocuk
Serince lkokulu / 4-A / Trabzon

Mehmet Akif Ersoy lkokulu / 3-A / Sakarya

Ayenur z

Kbra ztrk

54

Bilim ocuk

Adres: TBTAK Bilim ocuk Dergisi Sorun Syleyelim Kesi Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere 06100 Ankara

Neden salarmz uzar ama kirpiklerimiz uzamaz?

Enisa Ecem Aksu / Gazi Ortaokulu / 6-A / Konya

Derimizin altnda milyonlarca kl kesecii bulunur. Bu keseciklerin iinde de kl kkleri vardr. Kllar bu kklerden dar doru byr. Salarmzn, kirpiklerimizin, kalarmzn ve vcudumuzun baka pek ok yerinde bulunan kllarmzn byyp geliimlerini tamamlamas evrede gerekleir. Bir kl kkndeki tek bir kl ele alalm. lk evrede kl uzar. kinci evrede uzama durur ve kl kknden yeni bir kl gelimeye balar. Son evredeyse gelimekte olan kln ittii eski kl kkten ayrlr ve der. Bylece kllar srekli yenilenir. Vcudumuzun farkl blgelerinde bulunan kllarn uzama evrelerinin sreleri birbirinden farkldr. Uzama evresi uzun olan kllar daha ok uzar. Salarmz gibi. Aslnda kirpiklerimiz de uzar. Ancak kirpiklerin uzama evresi salarmza gre daha ksadr. Ayrca kirpiklerimizin uzama hz da yavatr. Bu durumda da bize uzamyormu gibi gelirler. Kllarmzn uzama evrelerinin srelerini genlerimiz belirler.

Yaptrclar neden iinde bulunduklar tplere yapmaz?

Zehra Dastan / TEK Ortaokulu / 6-E / Ankara

Gnlk yaantmzda sklkla kullandmz yaptrclar zc olarak baz kimyasal maddeler ya da su ierir. Yaptrc, bir yere srldnde havayla temas eder ve iindeki zc buharlar. Bunun sonucunda yaptrc kuruyarak sertleir ve srld yzeye skca tutunma zellii kazanr. Yaptrcnn iinde bulunduu tpn az kapalyken zc buharlaamaz. Bylece yaptrc sv halde kalr ve iinde bulunduu tpe yapmaz.
Pnar Dndar izimler: Bilgin Erszl

Bilim ocuk

55

Sumrunun Dili arklar

Sumru dili ark dileri birbirine geecek ekilde yan yana yerletirmi. arklardan bataki 24, ortadaki 8, sondakiyse 16 dili. Bataki byk ark bir tur dndnde sondaki kk ark ka tur dner?

Selim bir ceviz kraca tasarlam. Ceviz, zerinde turuncu bir yldz bulunan arln altna yerletiriliyor. En byk dili arkn kolu evrildiinde arlk cevizi kryor. Peki bunun iin kolu hangi ynde evirmek gerekir?

Selimin Ceviz Kraca

Odadaki Basit Makineler

Bu harf tablosunda gnlk yaantmzda kullandmz dokuz basit makinenin ad var. Bunlar bulabilir misiniz?

Cemrenin Kaldralar
Cemre ayr kaldra dzenei hazrlam. lk iki dzenek dengede duruyor. Bu dzenekleri inceledikten sonra nc dzenein dengede durmas iin bo tarafa ka kalem koymak gerektiini bulun. Bu arada iki kk silginin arlnn bir byk silgininkine eit olduunu da belirtelim.

Geen Saynn Yantlar

Aynadaki Yansmalardan Hangisi zlem Hanma Ait? c ifreli Mesaj ESK DEERLDR

Farklar Bulun

Eyvah, Tabak Krld

8-5-2-7-6

26 - 27. Sayfalardaki iek Sulama Etkinliinin Yant

Soldan saa: 2, 5, 4

Banu Binbaaran Tyszolu izim: Bar Hasrc

Hamleleri Bulun, Sorular zn...

1. Beyaz oynar 2 hamlede mat eder. 2. Siyah oynar 2 hamlede mat eder.

3. Siyah oynar 1 hamlede pat (berabere) yapar.

4. Beyaz oynar 3 hamlede mat eder.

Sorularn zmleri: 1. 1. Beyaz at, e7 karesine giderek ah tehdit eder. At bulunduu kareyi boaltt iin b3 karesindeki fil de ah tehdit eder. Siyah ahn kaabilecei tek yer h8 karesidir. 2. Beyaz at, g6 karesine giderek ah tehdit eder. Bylece siyah mat olur. Bir baka zm yolu: 1. Beyaz at, f6 karesindeki piyonu alr ve ah tehdit eder. b3 karesindeki fil de ah tehdit eder. Siyah ah h8 karesine kaar. 2. Beyaz vezir, h7 karesindeki piyonu alarak ah tehdit eder. ah veziri alamaz nk f6 karesindeki at veziri korumaktadr. Bylece siyah mat olur. 2. 1. Siyah vezir f4 karesine giderek ah tehdit eder. g2 karesindeki at veziri alr. 2. e5 karesindeki siyah piyon da at alr ve ah tehdit eder. Beyaz ahn gidecei kare yoktur ve mat olur. Bir baka zm yolu: 1. Siyah vezir f4 karesine giderek beyaz ah tehdit eder. Beyaz ah h3 karesine kaar. Siyah vezir f3 karesindeki piyonu alarak ah tehdit eder. Bylece beyaz ah mat olur. 3. 1. Siyah kale, g2 karesindeki piyonu alarak ah tehdit eder. g3 karesindeki beyaz kale, siyah kaleyi almak zorunda kalr. Bylece siyahn yapacak hamlesi kalmaz ve oyun pat ile biter. 4. 1. Beyaz vezir, f8 karesine giderek ah tehdit eder. Siyah at, beyaz kalenin amaznda olduundan veziri alamaz. f7 karesindeki siyah kale veziri alr. 2. Beyaz kale de h7 karesine giderek at alr ve ah tehdit eder. Siyah ah g8 karesine kaar. 3. f5 karesindeki at h6 karesine gider ve ah tehdit eder. Siyah ah mat olur. Emine Sanl izim: Bar Hasrc

58

Bilim ocuk

Bilimi Kullan Dizisi

Yaynevi: TBTAK Popler Bilim Kitaplar

Bir volkanbilimcinin, bir deprembilimcinin, bir olay yeri inceleme uzmannn, bir kpekbal biyolounun, bir frtna avcsnn ya da bir bina ykm uzmannn nasl altn biliyor musunuz? Ya da depremlerin nasl tahmin edildiini, binalarn nasl ykldn, bir yanardan ne zaman pskreceinin nasl belirlendiini ya da bir olay yerindeki delillerin nasl inceleneceini renmek ister misiniz? Bu saymzda size tm bu sorularn yantlarn ve daha fazlasn bulabileceiniz bir kitap dizisi tantyoruz. TBTAK Popler Bilim Kitaplarndan kan Frtna Avcs Ol, Bina Ykm Uzman Ol, Kpekbal Biyolou Ol, Deprembilimci Ol,

Volkanbilimci Ol, Olay Yeri nceleme Uzman Ol adl kitaplardan oluan dizide farkl mesleklerden insanlarn ilerini bilimsel bilgilerden yararlanarak nasl yaptklar anlatlyor. Etkileyici fotoraflarn yer ald kitaplarda bu konularla ilikili birbirinden ilgin bilgiler de bulunuyor . rnein Kpekbal Biyolou Ol adl kitapta kpekbalklarnn nasl gzlemlenebilecei, saylarnn nasl belirlenebilecei, nasl hzla srayabildikleri, souk sularda yaamlarn nasl srdrebildikleri ve daha pek ok ey anlatlyor. Ayrca her kitapta bu mesleklere ilikin terimlerin anlamlarnn akland mini szlkler de var.
Farkl mesleklerin bilinmedik ynlerini renebileceiniz bu kitaplar edinmenizi neriyoruz.
Bilge Nur Karagz

Bilim ocuk

59

Adres: TBTAK Bilim ocuk Dergisi Sizden Gelenler Kesi Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere 06100 Ankara

Sevgili Okurlarmz, Bu saymzda sizden saksaanlarla ilgili bir resim yapmanz istiyoruz. Resimlerinizi yaparken istediiniz malzemeyi kullanabilirsiniz. Bize gndereceiniz almalar arasndan setiklerimizi Nisan 2013 saymzda yaymlayacaz. almalarnz en ge 15 Mart 2013te elimizde olacak ekilde bekliyoruz. Bu saymzda Aralk 2012 saymzn 31. sayfasnda yer verdiimiz Hayal Edin ve Resimleyin adl etkinlikte van Goghun Yatak Odas adl tablosundaki sandalyenin evresindeki bolua izdiiniz resimlerinize yer veriyoruz.

Beyza Ik
zel ankaya Hayat lkokulu / 4-A / Ankara

Sevda Kzlkaya
75. Yl MKB Abidin nan Gaydal Kz YBO / 8-D / Bitlis

Bra Ceylan
Kudret Ecenaz Akgl
75. Yl lkokulu / 1-A / Erzurum

75. Yl MKB Abidin nan Gaydal Kz YBO / 8-D / Bitlis

Burcu Sena Kl

zel ankaya Hayat lkokulu / 5-B / Ankara

60

Bilim ocuk

Elif yk zkaya

Fevzi Paa Ortaokulu / 5-C / zmir

Rana Mara Tekin

zel stanbul amlca Park Uluslararas Okulu / 3-A / stanbul

Yeim Ece Zengin

Ecem Akn

k Uluslararas zel stanbul amlca Par l nbu sta Okulu / 3-A /

u / 5-A / stanbul TOK ehit Efkan Kran Ortaokul

Bilge Melda Kk

Ada Sakarya

zel ankaya Hayat lkokulu / 4-A / Ankara

ODT Gelitirme Vakf zel lkokulu

/ 4-C / Ankara

Beste Yal

zel Enka lkokulu / 4-D

/ stanbul

Mira Soydemir

zel Ankara Maya lkokulu / 3-A / Anka

ra

Ayegl amdal
3-E

Bilim ocuk

61

Yaryl tatilimiz ok gzel balad. lk akam boyutlu bir film izlemek iin Yamurlara gittik.
Hazrsanz balatyorum! Hazrz!

t!
Abiii?

Ne oldu? Elektrikler kesildi. Geliyorum!

Salonda oturup elektriin gelmesini beklemekten sklnca Yamurun odasna getik.

Hacivat ve Karagz sahnesi gibi oldu bakn! Benim de buna benzer bir kitabm var. Deniz canllaryla ilgili. Rapunzel deil mi bu? Evet... Kkken boyutlu masal kitaplar ok houma gidiyordu. Uyumadan nce anneme bu kitab defalarca okuturdum. Ama glgesini duvara yanstmak hi aklma gelmemiti. Ben de daha nce hi byle bir ey yapmamtm. Buna benzer baka kitaplarm da var. Onlarn da glgesini duvara yanstalm.

Bir sre sonra elektrikler geldi. Yamurun anne babas da eve dnd.
ocuklar biz geldik. Film izlemeyecek miydiniz? I neden amyorsunuz? Glge oyunu yapyoruz. Sizin iin bir gsteri hazrlyoruz. Peki.

zgrn babas yaryl tatilinde izin almt.

Sizi yarn bir mzeye gtrmemi ister misiniz? steriiz! Ben mzelere baylrm. stanbulda gitmediim mze kalmad. Gerekten mi? Evet. Hepsini grdm.

Hangi mzeye gideceiz baba?

Daha nce gidip grdm bir mzeye gideceimizi sandm. Yanlmm. Harika bir mze daha kefetmi oldum.

Bir sabah gzm atmda yatamda tavanlarn hopladn grdm. O sabahki aknlm hi unutmayacam.
Rya m gryorum?

Dn akam sen uyurken deden geldi. Tavanlar bir arkadann iftliine gtryormu. Geerken bize uram. Gece kalmasn istedik. Tavanlar da bu soukta arabada brakamadk. Hi hi hi! Tavanlar iinde durduklar kutudan kp her yere daldlar, deil mi? Evet ve biri hl evde bir yerlerde. Henz bulamadk.

Aaa! Oradaki bir ocuk heykeli mi?

Evet. Ad Avanak Avni. O aslnda bir izgi kahraman.

Tatilde doya doya top oynadk.

Kazlar yaadklar alan korumaya alr. Evet dedemin kazlar da iftlie giren yabanclar hep kovalar. Bir daha topunuz baheye kaarsa zili alp benden isteyebilirsiniz. te bu da ayakkabnn teki yisin deil mi? Teekkrler, iyiyim. Bana doru kanatlarn aarak koan kazlar grnce korktum biraz. Ne kadar hzl kouyorlar, sesleri de ok yksek.

Aaang! Aaang!

Kan! Geliyor!

Tantraym, kayp tavan Ponpon. Ponpon, dedem gittikten bir gn sonra dolabmn arkasndan kt. imdilik bizimle yayor. Havalar snnca onu iftlie gtreceim.

Yaryl tatilimizin nasl getiiyle ilgili devimi Karikatr ve Mizah Mzesinde grdm izgi ykler gibi hazrladm. Hepiniz iin de oalttm. Umarm hounuza gider.

Bittiiiiiiiiiiiiiii...