I

SVEUILITE U SPLITU, GRAEVINSKO - ARHITEKTONSKI

FAKULTET
UNIVERSITY OF SPLIT, FACULTY OF CIVIL ENGINEERING AND ARCHITECTURE
21000 SPLIT, Ulica Matice hrvatske 15, HRVATSKA



B. Gotovac, V. Kozuli
N. Braji, M. Karai
k.god. 2009/2010
Predmet: Mehanika deformabilnog tijela




SKALARI, VEKTORI I TENZORI

1. SKALARI

Materijalni objekti koji se mogu opisati sa samo jednim brojem nazivaju se skalarima.

Vrijednosti skalarne veliine preko cijelog prostora esto se zadaju jednom funkcijom,
odnosno poljem. Npr. gustoa mase u tijelu moe biti zadana poljem gustoe
) z y (x
2 2 2
e A z) y, (x,
+ +
= ,
gdje je A konstanta u kg/m
3
, a konstanta u m
-2
. Za neku fiksnu toku x = x
0
, y = y
0
, z = z
0

gustoa je opet odreena jednim brojem
) z y (x
0 0 0
2
0
2
0
2
0
e A ) z , y , (x
+ +
=

Usporeivati se mogu samo skalari iste prirode (veliine koje imaju istu fizikalnu dimenziju).
Dva skalara su jednaka ako su jednaki njihovi predznaci i brojane vrijednosti dobivene pri
njihovu mjerenju jednom te istom jedinicom.


2. VEKTORI

Materijalni objekti imaju i druge karakteristike koje nije mogue opisati samo jednom brojem.
Najelementarnija takva veliina jeste pomak. To je veliina kojom se karakterizira pomicanje
materijalne toke s jednog mjesta u prostoru na drugo. Da bi se opisalo pomicanje toke
potrebno je kazati za koliko se toka pomie (brojani iznos jedan broj), zatim pravac nosa
pomicanja (pravac nosa jedan broj) i smjer pomicanja na pravcu (smjer pomicanja jedan
broj). Ovakve prirode su takoer brzina, ubrzanje, sila, moment sile, jakost elektrinog i
magnetskog polja i druge. Veliine, za ije je potpuno odreivanje dovoljno zadati tri broja
nazivaju se vektorima (uz uvjet da se zbrajaju kao pomaci). Ime dolazi od latinske rijei
vehere to znai vui, povlaiti; rije vektor, u istom smislu, oznaava usmjereni segment
kojim se reprezentira vektorska veliina.



2


Usmjereni segment predoava vektor a.

Kao primjer zadavanja vektora moe
se uzeti vektor sile. Tijelo A djeluje
na tijelo B silom F od 10 N (brojani
iznos) na pravcu koji je odreen
teitem tijela B i tokom C, (pravac
nosaa) u smjeru toke C (smjer).




Slika 2.1. Zadavanje vektora sile F
r


Brojani iznos zadan je duljinom strelice.
Vektorska veliina se u cijelom prostoru moe zadati jednom vektorskom funkcijom ili
vektorskim poljem. Npr. vektor brzine moe biti oblika

v(x, y,z) = iv
x
(x, y, z) + jv
y
(x, y, z) + kv
z
(x, y, z)

Oito da je vektor brzine odreen sa tri skalarne funkcije v
x
, v
y
i v
z
.


3. TENZORI

U praksi se mogu pojaviti mnoge veliine koje nisu ni vektori ni skalari i koji imaju sloeniju
strukturu. Za odreivanje ovih veliina nije dovoljno zadati tri broja. Izmeu takvih veliina u
tehnikoj praksi najznaajniji su tenzori. Ime dolazi od latinske rijei tensio, to znai
naprezanje, a u vezi je sa svojstvom naprezanja u elastinim (deformabilnim) medijima.
Postoje tako tenzor naprezanja, tenzor deformacija, tenzor inercije, tenzor elektromagnetskog
polja itd. Obzirom na to da se tenzori pojavljuju prvi put, promotriti e se detaljnije jedna
tenzorska veliinu, recimo tenzor gibanja krutog tijela zglobno vezanog u jednoj toki.



3.1 EULEROV TENZOR ROTACIJE KRUTOG TIJELA OKO NEPOMINE TOKE

Za tijelo prikazano na crteu, iz kinematike je poznato da se vektor brzine proizvoljne toke
M, odreuje kao derivacija radijusvektora te toke po vremenu. Obzirom da je radijusvektor
konstantnog izinosa, deriviranje je odreeno formulom
M M
r v
r r r
= .

a
A
B
F
C
III



= = =
M M M
z y x M M
z y x
r v
k kk k j jj j i ii i
r r r

[ ]
(
(
(

=
M y M x
M x M z
M z M y
x y
z x
y z
k kk k j jj j i ii i

Slika 3.1. Rotacija oko nepomine toke


Prethodni izraz moe se napisati i u sljedeem obliku:

[ ] [ ]
(
(
(

=
(
(
(

M y M x
M x M z
M z M y
z
y
x
x y
z x
y z
v
v
v
k kk k j jj j i ii i k kk k j jj j i ii i

Produkti na lijevoj i desnoj strani znaka jednakosti imaju po jedan isti faktor, iz ega sljedi da
preostali faktori moraju biti meusobno jednaki, te nakon razvoja desne strane u oblik
produkta matrice i vektora koordinate toke M, mogu se izraunavati pojedine komponente
vektora brzine:

M
x y
x z
y z
M
z
y
x
z
y
x
0
0
0
v
v
v
(
(
(

(
(
(

=
(
(
(

ili u tenzorskom (indeksnom) zapisu, zamjenjujui smjerove x, y i z indeksima 1, 2 i 3
respektivno.
v
i
=
ij
.
x
j

Eulerov tenzor rotacije krutog tijela
ij
oko nepomine toke O ne ovisi o koordinatama toke
M ije gibanje se prati, nego samo o komponentama kutne brzine, koja je zajednika za sve
toke krutog tijela.






0
y
z
M

trenutna os rotacije
x
M
v
v

M
r
v

IV
4.1. TRANSFORMACIJSKI ZAKONI I DEFINICIJA TENZORA

4.1.1. Red tenzora
Tenzori, vektori i skalari mogu se prouavati na jednoj istoj osnovi. Brojeve koji potpuno
odreuju promatranu fizikalnu veliinu u ma kojem koordinatnom sustavu, nazivaju se
komponentama te veliine. Tako je skalarna veliina odreena sa jednom komponentom,
vektorska sa tri a tenzor naprezanja u toki sa devet komponenata.
Nadalje, broj indeksa koji odreuje tenzor naprezanja jednak je dva (
ij
), a za vektor jednak je
jedan (F
i
), odnosno za skalar nula.
Tako da se za broj komponenata moe napisati:

3
0
= 1 komponenta za skalar
3
1
= 3 komponenta za vektor
3
2
= 9 komponenta za tenzor drugog reda (npr. naprezanja)
3
4
= 81 komponenta za tenzor etvrtog reda (tenzor svojstava materijala)

Broj koji pokazuje koliko indeksa figurira u komponentama zadane veliine naziva se redom
tenzora. Npr. ako je komponenta tenzora zadana sa
ij
, onda postoje dva indeksa. Prema tome
to je komponenta tenzora drugog reda.
Vektor sile ima komponentu F
i
, to pokazuje da je prisutan samo jedan indeks i da se vektor
moe shvatiti kao tenzor prvog reda.
Skalarna veliina nema ni jedan indeks, pa se moe shvatiti kao tenzor nultog reda.
Na taj nain se i vektori i skalari svrstavaju u tenzore.
Priroda fizikalnih veliina dolazi do izraaja tek kada ih se promatra u razliitim koordinatnim
sustavima. Komponente jedne fizikalne veliine mogu u razliitim sustavima imati razliite
vrijednosti. No budui da komponente odreuju jednu fizikalnu veliinu zakon transformacije
komponenata pri prijelazu iz jednog koordinatnog sustava u drugi ne moe biti bilo kakav.
Transformacijski zakon fizikalne veliine mora izlaziti iz prirode same veliine i iz svojstava
prostora koji je odreen koordinatnim sustavom.
Svi nai koordinatni sustavi imaju, po pretpostavci, isto geometrijsku strukturu, to znai da
se pretpostavlja njihova homogenost i izotropnost.
Prije nego to se prijee na transformiranje tenzorskih veliina, valja se podsjetiti kako su
povezane koordinate u dva koordinatna sustava.

4.1.2. Transformacija koordinata
Trai se relacija koja povezuje koordinate jedne toke u dva koordinatna sustava. Neka su
zadana dva pravokutna Kartezijeva koordinatna sustava K i K' sa ortovima (e
1
, e
2
, e
3
) i (e'
1
,
e'
2
, e'
3
).

5

Slika 4.1. Transformacija koordinata


Toka M ima u sustavu K koordinate (x
1
,
x
2
, x
3
) a u sustavu K' koordinate (x'
1
, x'
2
,
x'
3
). Zadatak je uz poznate jedinine
vektore e
j
i e'
j
(j = 1, 2, 3) odrediti
koordinate toke M u K tj. (x
1
, x
2
, x
3
)
preko koordinata te toke u K', tj. (x'
1
, x'
2
,
x'
3
) i obrnuto.

Radijus vektori toke M neka su u K i K'
odreeni sa r i r' respektivno. Ishodite O'
ima radijusvektor R u sustavu K, a
ishodite O ima radijus vektor R' u sustavu
K'.

Kako se na crteu vidi vrijede relacije:

R = R' , r = R + r' , r' = R' + r (4.1)
Moe se pisati
i i i
3
1 i
i 3 3 2 2 1 1 i i i
3
1 i
i 3 3 2 2 1 1
i i i
3
1 i
i 3 3 2 2 1 1 i i i
3
1 i
i 3 3 2 2 1 1
' X' ' X' ' X' ' X' ' X' ' X X X X X
' x' ' x' ' x' ' x' ' x' ' x x x x x
e e e e e R , e e e e e R
e e e e e r , e e e e e r
= + + = = + + =
= + + = = + + =


= =
= =
(4.2)
te mnoenjem skalarno sa e
k
odnosno e'
k
proizlazi

k i i k k i i k k i i k k i i k
' ' ' X ' ' , X , ' x ' , x e e e R e e e R e e e r e e e r = = = =


(4.3)
k i i k k i i k k i i k k i i k
' ' X ' , ' X ' , ' x' ' , ' ' x' ' ' e e e R e e e R e e e r e e e r = = = =
Na ovom se mjestu usvaja tzv. Einsteinov dogovor o zbrajanju: ako se u izrazu ponove dva
indeksa, onda se pod tim indeksom treba podrazumijevati sumiranje.

Jedinini koordinatni vektori zadovoljavaju tzv. relacije ortonormiranosti:

ij j i
= e e ,
ij j i
' ' ' = e e

=
= =
j i za 0
i i za 1
'
ij ij

i j' ij' j i
= = e e (i, j = 1, 2, 3) (4.4)

Dakle ) ' , cos(
j i j i ij'
e e e e = = jeste kosinus kuta to ga zatvara os sustava K iji je ort e
i
sa osi
sustava K' iji je ort e
j
. Iz relacija (4.1), (4.2) i (4.4):

x
k
= X
k
+ x'
i
a
i'k
, x'
k
= X'
k
+ x
i
a
ik'
(i, k = 1, 2, 3) (4.5)

Relacije (4.5) predstavljaju traene zakone transformacije izmeu koordinata dvaju sustava.

Sljedee ortonormiranosti vrijede za koeficijente
ik
.
K
e
3

e
2

e
1

M
X
3

X
1

X
2

X'
1

X'
2

X'
3

K'
e'
1

e'
2

e'
3

0'
0
R
R'
r
r'
VI

=
= =

=
= =

= =
j i za 0
i i za 1

j i za 0
i i za 1
'
ij j l' i l' j l'
3
1 l
i l' ij l j' l i' l j'
3
1 l
l i'
(4.6)

Kako bi se dokazale relacije iz (4.5), uvrtavanjem prve u drugu, dobije se:

{ }
ik' i j' j ik' i k ik' i j' j i k k
x' X X' x' X X' x' + + = + + = (4.7)

Iz realcije (4.1) i pretposljednje relacije (4.3) proizlazi:

0 X X' X' ' X
' ' - '
ik' i k k k i i
k k
= + =
=
e e
e R Re


Tako da relacija (4.7) prelazi u
x'
k
= x'
j

j'i

k'i
(4.8)
odakle sljedi

j'i

k' i
= '
jk



4.1.3. Definicije skalara, vektora i tenzora
Razmotriti e se definicije skalara, vektora i tenzora na osnovu njihove promjene pri
transformaciji koordinata.

Skalar je veliina koja je u ma kojem koordinatnom sustavu odreena jednim brojem (ili
funkcijom) koji se ne mijenjaju pri promjeni prostornog koordinatnog sustava.

To znai, ako je vrijednost skalara u jednom koordinatnom sustavu, a ' u drugom, da je
= '

Moe se pokazati, kao primjer, da je duljina izmeu dvije toke skalar.

Neka su zadane dvije toke, A i B, sa koordinatama
A = (x
1
, x
2
, x
3
) i B = (y
1
, y
2
, y
3
) u sustavu K te
A = (x'
1
, x'
2
, x'
3
) i B = (y'
1
, y'
2
, y'
3
) u sustavu K'.




Crte 4.2.

Kvadrat udaljenosti toaka A i B u sustavu K oznai se sa S
2
a u sustavu K' sa S'
2
.
Poznato je da je:
K
K'
A B
VII

=
=
=
=
3
1 k
2
k k
2
3
1 k
2
k k
2
) -y' (x' S'
) y - (x S


Iz transformacijskih relacija proizlazi:
x'
k
- y'
k
= x
k
+ x
i

ik'
(x
k
+ y
i

ik'
) = (x
i
- y
i
)
ik'

i konano:
S'
2
= (x
i
+ y
i
)
ik'
.
(x
i
+ y
i
)
jk'
= (x
i
- y
i
) (x
j
- y
j
)
ik'

jk'
= (x
i
- y
i
) (x
i
y
i
)
ij
= S
2


Kae se da je duljina intervala invarijanta u odnosu na zadanu transformaciju koordinata.


Vektor je veliina koja je u ma kojem koordinatnom sustavu odreena sa tri broja (ili
funkcije) A
i
(i = 1, 2, 3) koji se pri promjeni prostornog koordinatnog sustava
transformiraju po zakonu:
k k i' k
k
k i' i
A A A' = =

(4.9)
vrijedi i obrnuto: ako se pri promjeni prostornog koordinatnog sustava tri broja A
i
mijenjaju
po zakonu (4.9), onda ta tri broja odreuju vektor A (odnosno tenzor prvog reda).

U nastavku se analizira navedena definicija na vektoru A


Crte 4.3. Komponente vektora A u razliitim koordinatnim sustavima

Na crteu se vidi da komponente A
i
vektorske veliine imaju razliite vrijednosti u razliitim
koordinatnim sustavima.

Kao primjer transformacije vektorske veliine moe se uzeti vektor brzine. Neka u sustavu K
materijalna toka s koordinatama x
i
(i = 1, 2, 3) mijenja svoj poloaj tijekom vremena t po
zakonu x
i
= x
i
(t). Za vrijeme t estica se pomakla u poloaj x
i
(t+Dt), tako da je vektor
pomaka odreen s tri veliine
x
i
(t+t) - x
i
(t), i = 1, 2, 3

Koristei zakon transformacije (4.8) dobije se

x'
i
(t+t) x'
i
(t) = a
i'k
[x
i
(t+t) x
k
(t)].

X'
1

X'
2

X
1

X
2

A
1

A
2

A'
1

A'
2

A
VIII
Uz pretpostavku da vrijeme u oba sustava tee isto, jednadbe se podijele sa t i potrai se
limes:
k k i'
k k
0 t
k i'
i i
0 t
i
v
t
(t) x t) (t x
lim
t
(t) x' t) (t x'
lim v' =
+
=
+
=




Tenzor drugog reda je veliina koja je odreena u bilo kojem sustavu koordinata sa devet
brojeva (ili funkcija) A
ik
i koji se transformiraju pri promjeni koordinatnog sustava u A
ik
po
zakonu:
A'
ik
=
i'l

k'm
A
lm
(4.10)

Vrijedi i obrat:
veliina koja se transformira po zakonu (10) tenzor je drugoga reda.

Kao primjer mogao bi se navesti ve izueni Eulerov vektor
ik
. No umjesto toga e se
pokazati da je produkt komponenata dva nezavisna vektora A
r
i B
r
takoer tenzor drugog
reda. Devet veliina A
i
B
j
(i, j = 1, 2, 3) koje su zadane u sustavu K pri prelasku u sustav K'
transformiraju se kao produkt vektorskih komponenata A
i
i B
j
:

A'
i
B'
j
=
i'k
A
k

j'l
B
l
=
i'k

j'l
A
k
B
l
,

to je zakon transformacije tenzora drugog reda.

Prije definiranja tenzora viih redova, treba se prisjetiti da su skalari tenzori nultog reda, a
vektori tenzori prvog reda. Zakon transformacije tenzora reda 0, 1 i 2 izgledaju ovako:
= ' , A'
i
=
i'k
A
k
, A'
ik
=
i'l

k'm
A
lm
.
Transformacijska formula tenzora nultog reda ne sadri koeficijente
i'k
, tenzora prvog reda
sadri koeficijent
i'k
linearno, a tenzora drugog reda sadri produkt koeficijenata
i'l
i
k'm
,
dakle kvadratnu zavisnost.

Stoga poopenje na tenzoru reda n glasi:

Tenzor n-tog reda je veliina koja je odreena u bilo kojem sustavu Kartezijevih koordinata
skupom od 3
n
brojeva (ili funkcija) A
ikl
(ima n indeksa) koji se pri transformaciji
koordinatnog sustava mijenjaju po zakonu:
A'
ikl
=
i'p

k'r
'
l's
A
prs

IX
4.2. ELEMENTI RAUNANJA SA TENZORIMA

4.2.1. TENZORSKA ALGEBRA

4.2.1.1. Zbrajanje i oduzimanje tenzora
Neka su A
ik
i B
ik
(i, k = 1, 2, 3) komponente dva tenzora drugog reda. Neka su brojevi C
ik

sastavljeni u obliku sume
C
ik
= A
ik
+ B
ik
.

Brojevi C
ik
takoer tvore tenzor drugog reda.
Iz:
A'
ik
=
i'l

.

k'm

.
A
lm
i B'
ik
=
i'p

.

k'q

.
B
pq

sljedi:
C'
ik
= A'
ik
+ B'
ik
=
i'l

k'm

.
A
lm
+
i'p

k'q

.
B
pq

=
i'l

k'm
(A
lm
+ B
lm
)
=
i'l

k'm
C
lm
.

Tenzor s komponentama C
ik
naziva se sumom tenzora s komponentama A
ik
i B
ik
, a operacija
formiranja komponenata C
ik
zbrajanjem tenzora s komponentama A
ik
i B
ik
. Slino zbrajanju
moe se izvriti i odbijanje. Zbrajanje i odbijanje mogu se primijeniti na bilo koje redove
tenzora.

Openito, moe se definirati:
Zbrojem (razlikom) tenzora istog reda naziva se tenzor istog reda ije su komponente
jednake zbroju (razlici) odgovarajuih komponenata tog tenzora.
Vidljivo je da se zbrajati i odbijati mogu tenzori istog reda.


3.2.1.2. Mnoenje tenzora
Za dva tenzora drugog reda s komponentama A
ik
i B
ik
mogu se napraviti svi mogui produkti
komponenti jednog tenzora sa komponentama drugog tenzora. Oznae li se tako dobivene
veliine sa C
iklm
, po definiciji je:

C
iklm
= A
ik

.
B
lm


Brojevi C
iklm
formiraju tenzor etvrtog reda. Naime, iz relacija

A'
ik
=
i'l

.

k'm

.
A
lm
, B'
lm
=
l'p

.

m'q

.
A
pq

i iz (4.11) slijedi
C'
iklm
= A'
ik

.
B'
lm
=
i'p

k'q

l'r

m's
.
A
pq
A
rs

=
i'p

k'q

l'r

m's
C
pqrs
.


Ovaj oblik mnoenja naziva se tenzorsko mnoenje i oznaava se simbolom .
Tenzor ije su komponente C
iklm
(i, k, l, m = 1, 2, 3) nazva se produktom tenzora s
komponentama A
ik
i B
lm
a operacija formiranja komponenata mnoenjem tenzora (ili
tenzorskim mnoenjem).
X
Zakon komutacije za mnoenje nije ispunjen jer je:

C'
iklm
= A
ik

.
B
ik
C'
lmik
= A
lm

.
B
ik
.

Pravilo mnoenja tenzora moe se koristiti i za bilo koji broj tenzora ma kojeg reda.
Vrijedi openito:
Produktom vie tenzora naziva se tenzor ije su komponente jednake produktu
komponenata pojedinih faktora, a red novonastalog tenzora jednak je sumi redova
pojedinih faktora.


4.2.1.3. Kontrakcija tenzora
Kontrakcijom tenzora naziva se sumiranje tenzora po dva koja god indeksa.
Kao primjer moe se uzeti tenzor treeg reda ije su komponente A
ikl
te se provede
kontrakcija po dva indeksa, npr. i i k, to jest, uzimaju se samo komponente koje sadre
jednake indekse i i k.
1 33 1 22 l ll iil
3
1 i
iil
A A A A A + + = =

=

Suma je tenzor prvog reda; to se vidi iz relacije transformacije
A'
ikl
=
i'p

k'q

l'r

m's
.
A
pqr

ako se kontrahira po indeksima i i k i iskoriste svojstva matrice:
ppr r l' pqr

r l' q i' p i' iil

A A A'
pq
= =
43 42 1

Kontrakcija se moe provoditi samo za tenzore iji red nije manji od dva.

4.2.1.3. Svojstva simetrije tenzora
esto se u praksi susreu tenzori koji imaju neka svojstva simetrije.

Za tenzor S
ikl
kae se da je simetrian u paru indeksa, na primjer k i l ako su komponente,
dobivene pri permutaciji tih indeksa jednake, tj. : S
ikl
= S
ilk


Tenzor A
ikl
naziva se antisimetrinim u paru indeksa, na primjer i i l, ako komponente
dobivene pri permutaciji tih indeksa mijenjaju predznak, tj. : A
ikl
= - A
lki


Svojstva simetrije tenzora nezavisna su o izboru koordinatnog sustava.
Svaki tenzor T
ik
moe se prikazati u obliku sume simetrinog tenzora S
ik
i antisimetrinog A
ik
.
Dokaz slijedi iz jednakosti:
) T (T
2
1
) T (T
2
1
T
ki ik ki ik ik
+ + =
Prvi dio ) T (T 2 / 1 S
ki ik ik
+ = je simetrian, jer je S
ik
= S
ki
, a drugi antisimetian jer je A
ik
= -
A
ki
.
Svojstva simetrije tenzora smanjuju broj njegovih nezavisnih komponenata. Tako simetrian
tenzor drugog reda ima 6 nezavisnih, meusobno razliitih, komponenata a antisimetrini
tenzor drugog reda 3 nezavisne komponente.

SIM. =
(
(
(

33 32 31
23 22 21
13 12 11
S S S
S S S
S S S
ANTISIM. =
(
(
(

0 A - A -
A 0 A -
A A 0
23 13
23 12
13 12

XI

4.2.2. TENZORSKA ANALIZA

U prethodnim je poglavljima pokazano da su komponente tenzora funkcije poloaja u
prostoru. tovie, ako se tijekom vremena mijenjaju fizikalna svojstva, tenzorske komponente
postaju zavisne o vremenu. Tako se najopenitije moe napisati:

T
ik
= T
ik
( r
r
, t)

Ovdje su tenzorske komponente funkcije vektorskog i skalarnog argumenta.
U tenzorskoj analizi izuavaju se operacije deriviranja i integriranja tenzorskih veliina.
Pretpostavi li se za proizvoljni tenzor naprezanja da se stanje naprezanja u svakoj toki
mijenja tijekom vremena, za neku toku se moe pisati:
ik
=
ik
(t).
Po definiciji, derivacijom tenzora s komponentama
ik
po varijabli t naziva se tenzor ije su
komponente
t
(t) t) (t
lim
dt
d
ik ik
0 t
ik
+
=

Pravila deriviranja tenzora viih redova ne razlikuju se od pravila deriviranja vektora.


4.2.3. Pojam vektorskog polja

Ako svakoj toki jednog dijela prostora pripada jednoznano jedan tenzor, tada se kae da je
zadano tenzorsko polje. Jasno je da su skalarna i vektorska polja specijalni oblici tenzorskog
polja. Za primjer se mogu navesti skalarno polje temperature u atmosferi T = T( r
r
), zatim
vektorsko polje brzina u fluidu ) r ( v v
r r r
= i tenzorsko polje naprezanja u deformabilnom
mediju
ik
=
ik
( r
r
).