Charakterystyka poezji dwudziestolecia midzywojennego

Dotychczas poznawane epoki historyczno-literackie charakteryzoway si wzgldna jednoci estetyczn oraz wiatopogldow. Be wikszego kopotu moglimy okreli i zbudowa oglny pogld, jaki reprezentowali artyci i myliciela danej epoki. Oczywicie wielu z nich odznaczao si oryginalnoci pomysw i swym projektem artystycznym, jednak wszystkich ich czya jedna oglna idea. Wemy chociaby za przykad romantyzm, gdzie mamy do czynienia z takimi indywidualnociami, jak Mickiewicz, Sowacki czy Norwid, jednak jestemy w stanie poda cechy wsplne tych twrcw, ich spojrzenie na sztuk, filozofi byo podobne i zamknite w tym, co dzi zwyklimy nazywa projektem romantycznym. Sytuacja zgoa wyglda inaczej, kiedy zaczniemy zapoznawa si z literatura i w ogle sztuk prezentowan przez twrcw dwudziestolecia midzywojennego. Przygldajc si poszczeglnym grupom artystycznym, twrcom, ktrych projekty literackie trudne s do zakwalifikowania, do ktrej ze wspomnianych grup, widzimy, e w okresie tym ciko jest wyznaczy jakie normy estetyczne okrelajce ducha epoki i krelce ramy obcowania z dzieem tego okresu. Kada z grup, czy to Skamandryci, czy awangardowcy mieli swj wasny czsto sprzeczny z innymi pomys na sztuk, literatur. W czym innym upatrywali wartoci godnych opisania, rnie ustosunkowywali si do tradycji literackiej i klasycznych form wiersza. Jeli jednak chcielibymy zaznaczy jakie spoiwo, ktre czyoby dowiadczenia tych twrcw, to niewtpliwie zwizane byoby to z momentem cywilizacyjno-historycznym. Jak wiemy dwudziestoleci przypada na okres po I Wojnie wiatowej, kiedy to wartoci humanistyczne oraz klasyczne normy pikna oraz estetyki zostay zakwestionowane przez wydarzenia wojenne. Oczywicie nie w tak duym stopniu jak obserwowa bdziemy to po II Wojnie wiatowej, ale wida ju pewien ton zmiany w postrzeganiu czowieka, rzeczywistoci i sztuki. Druga wana kwestia dotyczy postpu naukowo-technicznego, cywilizacyjnego, ktry zwizany jest z idrustializacj miast, rozwojem przemysu i wyksztaceniem si nowego spoeczestwa oraz nowej klasy robotniczej. Wraz z rozwojem miast i nowej kultury mieszczaskiej, nastpuje rozwj sztuki. Artyci upatruj wartoci wanie w nowym czowieku, tym, ktry mieszka w miecie, jest wiatkiem najwaniejszych wydarze. Dlatego te poeci najczciej bohaterami swych wierszy bd czynili ludzi zwykych, z szarej masy spoecznoci miejskiej. Wida to zarwno u poetw awangardowych, jaki u bardziej klasycznych - chociaby Skamandrytw. Poezja dwudziestolecia, to poezja miasta, maszyny i masy jak brzmiao haso goszone przez Tadeusza Peipera, przyjrzyjmy si jej bliej. Za jedn z najwaniejszych grup artystycznych tego okresu uzna moemy poetw skupionych wok wspomnianego Tadeusza Peipera, ktry to przewodzi "Awangardzie Krakowskiej", grupie postulujcej cakowicie nowe wartoci w sztuce, opowiadajcej si przeciwko tradycji literackiej, przeciwstawiajc jej tak zwany "punkt zero" w sztuce, ktry mia oznacza wyzbycie si dawnych wzorw poetyckich i stworzenie cakowicie nowej jakoci literatury. Chcieliby poezja wychodzca z pod pir poetw nie zajmowaa si dawnymi wzorami pikna, ktre dobre byy dla epok przeszych, gdy adekwatnie odnosiy si do wczesnych standardw artystycznych i spoecznych. Peipera uwaa, e nowe czasy, ktre nastay, wymagaj nowej jakoci wiersza, takiego, ktry umia bdzie nady nad nowoczesnym czowiekiem i opisa jego ycie. W skad tego literackiego ugrupowania wchodzili tacy wielcy twrcy, jak Tadeusz Peipera, Julian Przybo, Adam Wayk. Swoje manifesty opisujce sztuk awangardow publikowali w ukazujcej si w latach dwudziestych "Zwrotnicy". To tam opublikowany sawny manifest zatytuowany "Miasto, Masa, Maszyna" oraz inne: "Punkt wyjcia", "Metafora teraniejszoci". Jej gwnym redaktorem oraz teoretykiem awangardowcw by wanie wspomniany Tadeusz Peipera, ktry stworzy teoretyczne podstawy tej literatury. Do takich wanie twrcw zaliczy moemy Juliana Przybosia, ktry w swych wierszach stara si realizowa pomysy zaproponowane przez twrcw z "Awangardy Krakowskiej". Do najwaniejszych

hase-postulatw zaliczy trzeba znane powiedzenie "3 x M", co oznaczao "Miasto, Masa, Maszyna". Przez nie wyraa si podziw i zainteresowanie dla rodowiska miasta, ktre ttni yciem fabryk i rozwoju cywilizacyjnego, bohaterem wierszy mia by czowiek z "masy spoecznej" - tzn. zwyky czowiek, niczym si niewyrniajcy si z pord innych, maszyna natomiast to przykad wspaniaej konstrukcji oraz symbol nowych czasw. Taki wanie obraz przedstawia nam Przybo w wierszu "Dachy". Poeta przedstawia nam tu potg rozwijajcego si miasta, ktre ttni yciem, jest idealnym miejscem dla nowoczesnego czowieka oraz artysty, ktry moe si inspirowa jego wspaniaoci. Miasto dla poety w tym wierszu jest jakby odpowiednikiem czowieka, jego antropomorfizm powiadcza takie przypuszczenia. Miasto rodzi si, rozwija i ttni yciem, ktre dziki rozwojowi cywilizacyjnemu ma si sta lepsze. Do swych poetyckich przedstawie Przybo wykorzystuje metafory figur geometrycznych, ktre inspirowane s zapewne kubizmem. Ma to przedstawia wielowymiarowo rzeczywistoci oraz jej dynamiczn struktur. Dodatkowo poeta stosuje w wierszu wiele wyrazw onomatopeicznych, ktre daj efekt ywego i ttnicego yciem spoeczestwa w miecie. Jak czytamy w wierszu "Dachy": Wyej! Paszczyzny krte, piramidy piter, paszczyzny wirujce, paszczyzny wznoszce, figurotwrcze. Masywnej przestrzeni skrt, rodzcych si miast kurcze. W ywym patosie konstrukcji, w geometrycznym wymiarze wspina si, urastajc, szecienna dusza stolic. Warczy windami rozmachu, zawisa na lewarze, wskoczy! Na wieach radia z materii myl wyzwoli. Podobne zapatrywania na materi jzyka i poezji posiadali reprezentanci futuryzmu. Grupa ta przeja inspiracje gwnie z krgw tego nurtu poezji woskiej. Odwoywali si do manifestu Marinettiego, ktry gosi ide "sw na wolnoci", ktre miay by okreleniem dla nowej poezji, poezji przyszoci. Dziaania prekursorskie w krgu tej poezji przypisuje si Jerzemu Jankowskiemu, ktry uznawany jest wanie za ojca polskiego futuryzmu. W peni jednak rozwin si on dziki dziaalnoci twrcw pniejszych, ktrzy dziaali w dwch orodkach: warszawskim - do ktrego zaliczy trzeba Anatola Sterna i Aleksandra Wata oraz orodku krakowskim, ktrego reprezentantami byli Tytus Czyewski, Franciszek Modoeniec, Bruno Jasieski. Dziaalno futurystw staa si wydarzeniem nie tylko literackim, ale obyczajowym. Czsto na organizowanych przez nich happeningach majcych rozpowszechnia ich twrczo, interweniowaa policja, gdy uznawano ich wystpienia za obrazoburcze. Konserwatywne spoeczestwo nie byo przygotowane na sztuk przyszoci, ktra bya najwaniejszym z punktw goszonych przez nich idei. Najwaniejsze byo to, by sztuka nadaa nad zmieniajc si rzeczywistoci. Stara sztuka opisywaa dawn epok, natomiast sztuka awangardowe, futurystyczna bya nastawiona na przyszo, na to, co nowoczesne. Std ich kult dla postpu technicznego i maszyn. Teksty futurystw czsto zryway z tak podstawowymi o klasycznymi wartociami sztuki, jak mimesis, ich eksperymenty z form wiersza miay wyraa ducha czasw, dlatego te wiersze pisane byy rnymi czcionkami, odrzucali zasady pisowni i ortografii, gdy uwaali, e takie zasady hamuj wolno twrcza artysty. Z dzisiejszego punktu widzenia sztuka awangardowa jest chyba t, ktra najbardziej wyrazicie zaprezentowaa si na scenie sztuki wiatowej. Uznaje si j dzi za dziedzin dominujc. Na przykad literaturoznawcy amerykascy uwaaj, e wspczesna literatura, to jest literatura dwudziestego i dwudziestego pierwszego wieku cakowicie wyrasta wanie z dowiadczenia sztuki awangardowej, ktrej dzisiejsi artyci zawdziczaj bardzo wiele, a czyniona przez nich refleksja czsto opiera si wanie na podstawach stworzonych przez awangard. Jako przykad moemy tu poda chociaby twrczo wspczesnego poety Andrzeja Sosnowskiego, ktre poezja, cho o odmiennym charakterze i przesaniu, zbudowana jest wanie na podstawach, ktre okreli w dwudziestoleciu Tadeusz Peipera.

Dlatego warto przyjrze si bliej tej poezji, gdy dziki temu lepiej zrozumiemy dzisiejszych twrcw - nawet tych, ktrych zwyko si dzi uwaa, za "trudnych" w czytaniu. Awangarda, cho wydaje si najwaniejsz formacj tego okresu, nie jest bynajmniej jedynym godnym uwagi ugrupowaniem. Wystarczy przywoa inn formacj okrelan nazw "Kwadryga", ktra kreowaa swj estetyczno-spoeczny projekt literacki w polemice zarwno ze Skamandrytami, jak i poetami awangardowymi. Do tej grupy naleao jedenastu poetw, chociaby: Konstanty Ildefons Gaczyski, Dobrowolski, Szenwald. Podobnie jak ich poprzednicy i koledzy z innych ugrupowa mieli oni swj periodyk literacki, w ktrym drukowali utwory poetyckie. Nosi on rwnie nazw "Kwadryga" i ukazywa si w latach 1930 do 1931. Poeci skupieni w tym towarzystwie literackim krytycznie ustosunkowywali si do dziaalnoci literackiej zarwno "Awangardy krakowskiej", jak i "Skamandra". W swoich wierszach opisywali gwnie stany katastroficzne i apokaliptyczne, jednak zabarwione byy one czsto groteskow nut. Nie obce byy im rwnie konotacje metafizyczne, co oddzielao ich od awangardy Peipera. Chcieli poezji spoecznej, opisujcej ycie zwykego czowieka, ale nie mogli si zgodzi na nieintelektualny witalizm "Skamandrytw" oraz ekwilibrystyczn i jzykowa poezj "Awangardy Krakowskiej". Jak pisze Gaczyski w wierszu "Cyrulik jesienny": Tristis est anima mea usque, jak mwi, ad mortem... Oto si jesie zaczta i nie ma komu da w mord; i nic, ju nic nie zachwyca, i nic, ju nic nie wystarcza, idzie przez an osmtnica, tsknota gospodarcza. Gaczyski pokazuje, e poezja powinna opisywa czowieka, jego ycie, ale nie powinna te by daleka od artw i radoci. Kiedy trzeba podejmowa powane tematy poeta si tego nie wypiera, ale jest te czas na rado z ycia, zabawy. Taki wanie projekt realizowa Gaczyski przez lata w satyrycznym teatrzyku "Zielona G", ktry pewnego rodzaju kabaretem wytykajcym ludzkie wady. Potwierdza to moj tez o bardzo duym zrnicowaniu poezji dwudziestolecia midzywojennego, ktra poruszajc tematy wane i metafizyczne umiaa rwnie bawi. Podobny model poezji odnale moemy w twrczoci innej grupy, ktra rwnie aktywnie uczestniczya w kabaretowej twrczoci tego okresu - chodzi tu mianowicie o "Skamandrytw" i kabaret "Pod Pikadorem". Do grona twrcw nalecych do "Skamandra" zaliczali si najwybitniejsi polscy poeci tego okresu: Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyski, Jan Lecho, Jarosaw Iwaszkiewicz. Mwi si w tym kontekcie rwnie o grupie poetw, ktrzy formalnie nie naleeli do grona "Skamandra", ale ich poetyka bya bardzo bliska temu, o czym pisali "Skamandryci". Nazywa si ich "satelitami Skamandra", a byli to: Kazimiera Iakowiczwna, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska i Jerzy Libert. Pocztki artystycznej dziaalnoci "Skamandrytw" zwizane s ze studenckimi projektami oraz dziaajcym w Warszawie kulturalnym pismem "Pro Arte et Studio", a take z "Wiadomociami Literackimi". Bardzo wanym elementem dziaalnoci tej grupy by wspomniany wyej kabaret, ktrego siedzib sta si warszawski klub "Pod Pikadorem". Swoje przedstawienia "Skamandryci" realizowali tam w latach 1918 i 1919. W rok po zakoczeniu dziaalnoci kabaretowej zaczli wydawa swoje pismo, ktre stao si trybuna poetw nalecych do "Skamandra". Pismo wychodzio w latach 1920 1929. Pniej nastpia szecioletnia przerwa i w 1935 roku znowu zaczy ukazywa si kolejne numery "Skamandra", ktry zakoczy sw dziaalno wraz z II Wojn wiatow w 1939 roku. Charakterystyczna zasad poetw Skamandra byo brak jakiegokolwiek projektu czy programowego owiadczenia, ktre mona by potraktowa jako manifest literacki. Poeci ci nie chcieli adnych teoretycznych ram, ktre by krpoway wolno twrcz pisarza i poety. To ich teksty miay mwi same za siebie, w nich czytelnik mia dostrzega najwaniejszych wartoci tej poezji i przesania, ktre niosa. Oczywicie na podstawie tematw oraz sposobu ich realizacji moemy stwierdzi, co leao w krgu zainteresowa tych poetw. Jaki model literatury by im bliszy. Bez wtpienia zaliczy tu moemy pomys Skamandrytw na to, by tworzy poezj bliska czowiekowi, opisujc jego ycie w sposb radosny i podnoszcy na duchu - nurt ten nazwano witalizmem, czyli pochwa ycia. Poeci

kadli poza tym duy nacisk na by tematy wierszy zgodne byy z tym co w danej chwili jest aktualnym problemem. By nie zatapiay si w grnolotne rozwaania, ale byy blisko czowieka, ycia, teraniejszoci. Dlatego te czsto bohaterem ich poezji by zwyky, szary obywatel z swymi codziennymi problemami, codziennym yciem. Wiersze staray si operowa jzykiem prostym, nieskomplikowanym, ktry byby zrozumiay tylko dla wybranych. Skamandryci uwaali, e sztuka winna by dostpna dla kadego czowieka. Ne mona oczywicie powiedzie, e ich wiersze to tylko i wycznie zapis codziennych zmaga czowieka bez adnych gbszy treci. Ot nie, Skamandryci bardzo mocno odwoywali si do tradycji literackiej, ich wiersze korespondoway i dyskutoway z tym, co proponowali ich poprzednicy. Poza tym niosy z sob przesanie radosnego i jak najlepszego ycia. Do najwaniejszych reprezentantw tego ugrupowania zaliczy trzeba Juliana Tuwim. Jego poezja zawiera bardzo wiele elementw, ktre zostay opisane powyej. Przebija przez nie pokora zwykego czowieka, ktry nie rni si niczym specjalnym od innych ludzi w tumie. Tak jest chociaby wierszu "Do Krytykw". W nim to Tuwim pokazuje, jaki jest jego pogld na wizerunek poety. Opisuje sw przejadk tramwajem. Widzimy jak bardzo du satysfakcj daje mu ta zwyka wydawaoby si czynno. On dostrzega w niej rado i sens, bo ycie ludzkie zoone jest wanie z takich codziennych zwykych elementw, a nie z wielkich czynw i wyniosego jzyka, ktre oczekuje krytyka. Std taki tytu wiersza. Tuwim nazywa krytyk "wielmonymi Panami", gdy udaj oni dystyngowanych znawcw literatury, ktrzy szukaj jaki wielkich wartoci w wierszach, a nie potrafi ich dostrzec w zwykym, codziennym yciu. O tym mwi te wielce afirmatywny wiersz "ycie", ktry jest pochwa witalizmu, rado ycia. Poeta cieszy si z tego, e dane jest mu y i cieszy si wiatem, bo takie s wanie przyjemnoci zwykego i prostego czowieka, o ktrym pisze w wierszu "Do prostego czowieka", w ktrym to bierze w obron ludzi, ktrzy daj si wykorzystywa innym w ich politycznych aspiracjach i dziaaniach. Kontynuatorami zapocztkowanego przez "Awangard Krakowsk" projektu nowej poezji byli poeci skupieni wok grupy, ktr nazywano "Drug Awangarda" albo "Awangarda Lubelsk". Te dwie grupy czy sposb rozumienia poezji oraz jzyka poetyckiego. Uwaali, e teoria metafory wypracowana przez Peipera jest bardzo dobrym sposobem na kreowania przedstawie poetyckich. Rnio ich jednak to, e nie wyrzekali si tradycji literackiej, nie odrzucali dotychczasowego dorobku literatury. Dlatego tez czsto w ich wierszach mamy do czynienia z obrazem wsi, zapisem uczu etc. Najwybitniejszym poet tego krgu twrcw by niewtpliwie Jzef Czechowicz. Sw dziaalno artystyczna rozpocz w Lublinie, a twrcw tej orientacji skupiao pismo "Reflektor". Kocu jednak Czechowicz postanowi przenie si do Warszawy gdzie rozwija swoje literackie zainteresowania. Jego twrczo w duej mierze odwoywaa si do myli Peipera, objawiao si to gwnie w eksperymentach ortograficznych, rezygnacji z interpunkcji. Podobny by rwnie mocno zmetaforyzowany i lapidarny jzyk jego wierszy. Wielk rnic byo jednak to, e dla Czechowicz wan wartoci, do ktrej si odwoywa i z ktrej czerpa wiele pomysw, bya tradycja poezji romantyczne. W jego wierszach wiele jest wizjonerskich i apokaliptycznych obrazw, ktre wiadcz takim wanie rodowodzie tej poezji. Wanym elementem tego projektu artystycznego byo rwnie zamiowanie do symbolizmu, nie tylko polskiego, ale i francuskiego. Wiele w tej poezji nawiza do Wyspiaskiego, motyww znanych nam z poetyki symbolizmu - chociaby obecno w wierszach symboli wykorzystywanych przez ten nurt poezji. Patrzc na jego dokonania poetyckie wyrni moemy w nich poszczeglne motywy, ktre szczeglnie upodoba sobie poeta. Moe to by na przykad katastroficzny klimat tej poezji albo wiersze o tematyce sielskiej. Raz Czechowicz opisuje pikno przyrody, przedstawia wie jako arkadie, miejsce idealne do ycia. Innym razem natomiast wpada w ton apokaliptyczny, prorokuje wielk katastrof ludzkoci (ktr okae si II wojna wiatowa). Wiersz "Na wsi" ukazuje czytelnikowi wieczr zapadajcy na wsi. W wierszu jawi si nam klasyczne obrazy wsi, jakie pamitamy z opisw romantykw i symbolistw. Opisuje pejza, ktry otacza wie: widzimy tu zboa, pastwiska. Staym elementem krajobrazu wsi s rwnie wiadectwa religijnoci krzye, ktre byy rwnie czsto wykorzystywane w poezji symbolistw. Poeta nie stosuje si tu

konsekwentnie do postulowanej "oszczdnoci sw" i przedstawia czytelnikowi poetycko-plastyczny obraz rzeczywistoci wiejskiej. Natomiast wiersz "Sam" pokazuje nam wanie t druga, katastroficzn twarz poezji Czechowicz. Poeta uzewntrznia tu swoje niepokoje egzystencjalne, ktre rwnie nie znalazyby uznania w oczach Peipera. Czechowicz przedstawia tu nam swoje lki i przeczucia zwizane z klimatem lat powojennych i zarazem przedwojennych, ktre potgoway tak wanie wymow jego tekstw. W jego wierszu widzimy symbole, ktre s znamienne dla wizji apokaliptycznych wieszczcych niebezpieczestwo i zagad: ogie, zo - wszystko to odnajdziemy przecie w najstraszniejszej literackiej wizji koca wiata - "Apokalipsie" w. Jana. Jego pniejsza twrczo utrzymany jest w podobnej stylistyce. Im bliej wojny, tym bardzie nasila si czarna wizja przyszoci oraz zbliajcej si mierci, ktr niejako poeta sam sobie przepowiedzia - zosta zabity na pocztku wojny w Lublinie. Kolejn wan grup literack, ktra dziaaa w tym okresie bya zorganizowana w Wilnie grupa "agary", ktrej trybun byo pismo wydawane w latach 1931-34 pod wanie tak nazw. Do jej grona zaliczali si poeci: Cz. Miosz, J. Puttrament, J. Zagrski, A. Rymkiewicz, T. Bujnicki. Twrczo tych poetw utrzymana bya w tonie podobnym do twrczoci Czechowicz. Rwnie w ich utworach odnajdujemy poczucie nadchodzcego niebezpieczestwa, zbliajcej si apokalipsy, ktr bdzie wojna. Ich wiersze cechoway si katastroficzn wizyjnoci oraz refleksj nad stanem kultury, ktrych w ich mniemaniu nie by najlepszy. Potwierdziy to okruciestwa wojny, ktre spowodoway upadek wszelkich idei humanistycznych i zaamanie si kultury zachodu. Niewtpliwie do najwaniejszych twrcw tej epoki zaliczy trzeba Czesawa Miosza, ktry by jednym z najwybitniejszych poetw tego okresu. Z tego czasu jego twrczoci pochodz tomy poetyckie zatytuowane "Poemat o czasie zastygym" oraz "Trzy zimy". Poezja Miosza z tego okresu wyraa nastroje niepokoju i przeczuwanej tragedii. Nie brak w niej apokaliptycznych scenerii i symboli, a ludzko i wiat otacza nieokieznany chaos. Przedstawione powyej ugrupowania poetycko-artystyczne s najbardziej reprezentatywnymi grupami, jakie okrelaj poezj dwudziestolecia midzywojennego. Wielu z tych twrcw prowadzio sw dziaalno artystyczn rwnie po wojnie, ale wydaje si, e najwaniejsze ich dziaa powstaway wanie w omawianym okresie. S oczywicie takie wyjtki, jak Czesaw Miosz, ktry po II wojnie wiatowej znacznie rozwin i rozbudowa swj projekt artystyczny, jednak jego poetyka swoje zakorzenienie posiada wanie w dwudziestoleciu midzywojennym. Wany punktem w omawianiu poezji midzywojnia jest kwestia poetw, ktrzy nie zaliczali si do adnej z wymienionych grup, a ich estetyczne poszukiwania odbiegay od zaproponowanych przez te grupy tematw. Co oczywicie nie znaczy, e twrcy ci cakowicie odcinali si od idei midzywojnia. Po prostu, ich twrczo bya na tyle oryginalna i aprogramowa, e dziaali na wasnym polu odnoszc nie mniejszy sukces nieli, ci skupieni wok grupy. Do takich twrcw zaliczy moemy Leopolda Staff, Wadysawa Broniewskiego i Bolesawa Lemiana. Poezja Leopolda Staffa jest bardzo zrnicowana i trudna do jednoznacznego okrelenia a to z tego wzgldu, e przyszo mu tworzy na przestrzeni kilku epok. Dlatego te najlepszym sposobem na przyblienie jego poezji jest po prostu jej omwienie. Refleksj na temat wasnej twrczoci poczyni Staff w wierszu "Ars poetica". Zdaniem poety poezja winna by narzdziem do uwieczniania przemijajcych i ulotnych chwil naszego ycia. Winna opowiada o zdarzeniach, ale nie powinna te zapomina o tym, co si dzieje wewntrz czowieka. Dlatego te w poezji wane s rwnie uczucia, emocje, ktre wyraa. Wszystko s to elementy, ktre moemy oglnie nazwa ulotnymi, przemijajcymi. Zadaniem poezji jest wic uwiecznienie tych wanych dla kadego czowieka chwil, by mg wraca do nich podczas lektury poezji. Podobne stanowisko zajmuje Staff w wierszu "Poeta", ktry rwnie jest sposobem na autorefleksyjny komentarz do wasnej twrczoci. W nim to twrca zastanawia si nad pozycj, jaka wanien zaj poeta w swojej spoecznoci. Powinien on rozumie otaczajcych go ludzi, gdy jego zadaniem jest pisanie wierszy, ktre bd opisyway ycie kadego czowieka, dlatego musi tak budowa sw poezj, by zawieraa ona uczucia uniwersalne, ktre kady czowiek zrozumie i odnajdzie w swoim yciu. Nastpnym wrd tych indywidualnych twrcw jest Wadysaw Broniewski. Jego twrczo jest tak szeroka tematycznie, e ciko jest w ogle okreli dominujcy element jego twrczoci. Pisa on

wiersze zarwno poruszajce taktyk polityczn i spoeczn, jak i opisujce uczucia i pene osobistych refleksji. Caa twrczo Broniewskiego przepeniona jest jednak trosk o czowieka, o jednostk w trybach machiny spoecznej. Broniewski staje zawsze po stronie tych, ktrzy s krzywdzeni, ktrym odbiera si ich prawa. Czsto odnale w nich moemy inspiracje romantyzmem, a zwaszcza zwizany z nim kult walczcej jednostki w imi lepszego ycia caej spoecznoci. W takim wanie utrzymany jest wiersz "Soldat inconnu" powicony bezimiennym onierzom, ktrzy zginli podczas wojny. Broniewski krytykuje tu wojn, jej idee, e onierze gin w imi wyszych celw. Na polu bitwy tych celw nie wida, a kada mier jest bezsensowna i niedoceniona przez potomnych. Dlatego mwi on o bezsensie wojny i jej rozdmuchaniu ideologicznemu. Jak pisze poeta: "Byem zwyczajnym onierzem. Niepotrzebne nikomu nazwisko. Trup, ziemi wydarty, le przygnieciony ulic parysk. Rzucili na mnie sztandary, by nie widzie ladu od kuli. Nakryli pier trotuarem, twardym kamieniem ulic." Charakterystycznym elementem jego twrczoci poza tematyka, jest rwnie sposb wypowiedzi i stosowany do tego jzyk. Broniewski miesza rejestry jzyka, obok mowy podniosej pojawiaj si czsto wulgaryzmy. Suy to silniejszemu epatowaniu czytelnika mylami, ktre wyraa wiersz. Na kocu omwimy jednego z najwaniejszych chyba poetw tego okresu, i w ogle literatury polskiej, a mianowicie Bolesawa Lemiana. Debiut literacki Bolesawa Lemiana przypada na okres Modej Polski, kiedy to poeta wydaje tom poetycki zatytuowany "Sad rozstajny". Nie jest on jedna zbyt mocno zwizany z typem poezji uprawianym w tym okresie, podobnie jest z ksikami, ktre ukazuj si ju w czasie midzywojennym. W ogle zjawisko Lemiana nie podlega adnym kwalifikacjom do adnego z dominujcych nurtw. Jego poezji nie mona porwna do niczego i do nikogo. Jest to twrczo jedyna w swoim rodzaju, ktrej nikt nie prbowa powanie naladowa, gdy okazaby si niezdatnym twrcom. Poezja Lemiana umiejscowiona zostaa przez historykw literatury w szeroko pojtym modernizmie. Odnaleziono w niej inspiracje myl filozoficzn Bergsona, ktry uwaa, e ludzka intuicja moe ostatecznie spowodowa odkrycie prawdy i doprowadzi do jej rde. Bergson twierdzi te, e w wiecie mwi moemy o dwch dominujcych siach czy wartociach - materialnych i duchowych. Dlatego te materia z duchem moe miesza si na rne sposoby tworzc tym samym rne formy ycia i rzeczywistoci. Dlatego te w poezji Lemiana tak wiele irracjonalnych i nadrealnych elementw. W Lemianowskim wiecie poezji wyszczeglni moemy dwa najwaniejsze motywy, ktre przewijaj si przez jego wiersze. Pierwszy charakteryzuje si plastycznoci, odnajdujemy tu obrazy inspirowane impresjonistycznymi i symbolicznymi obrazami. Drugi natomiast to wiat ycia czowieka, jego egzystencji, ktr warunkuje cigy ruch, bieg i cyrkulacja materii. Dlatego te czowiek Lemiana jest wci otaczany przez rne wiaty, motywy, ktre tworz jego iluzoryczny i tajemniczy wiat. Najwaniejszym jednak zabiegiem, ktry stosuje w swej twrczoci Lemian s zapewne neologizmy. S one znakiem rozpoznawczym jego poezji, a autor sta si w ich tworzeniu niekwestionowanym mistrzem. Do najbardziej znanych wierszy Bolesawa Lemiana naley zapewne cykl "W malinowym chruniaku", w ktrym poeta ukazuje obcowanie ze sob zakochanej pary. Ich uczucia przedstawione s na tle przyrody, ktra potguje wraenia odbiorcy. W swej mioci kochankowie nie zwracaj uwagi na to, co si dzieje wok nich. Chruniak jest metafora mioci i niezmiennoci, staoci uczu, natomiast wiat wok nich wci si zmienia, jednak przyroda w odrnieniu od wita zewntrznego nie ulega zmianom, jest wieczna - podobnie jak mio zatopionych w chruniaku kochankw. Jak pisze poeta: W malinowym chruniaku, przed ciekawych wzrokiem Zapodziani po gowy, przez dugie godziny

Zrywalimy przybye tej nocy maliny. Palce miaa na olep skrwawione ich sokiem. Widzimy, jak bardzo zrnicowana bya poezja tego okresu. Mamy tu wiersze od najbardziej klasycznych, zakorzenionych w tradycji literackiej, po wiersze cakowicie nowatorskie, odrzucajce wszystko to, co zastane. Odrzucajce wszelkie naladowanie i aspirujce do statusu oryginalnych i tworzcych rzeczy nowe, niepowtarzalne. Taki obraz epoki dwudziestolecia midzywojennego czyni t epok wyjtkowo interesujc, a dziea w tym czasie powstae, nadwyraz oryginalnymi wci dyskutowanymi. Dwudziestolecie to okres w literaturze polskiej, kiedy do gosu dochodz twrcy, ktry na zawsze pozostan w kanonie klasykw, a co wane nadal s atrakcyjni dla wspczesnego czytelnika.

Poezja Skamandrytw
Odzyskanie po stu dwudziestu trzech latach niepodlegoci Polski wprowadzio jej obywateli w naturalna z tego powodu euforie. Widoczna bya ona midzy innymi w tym jak szybko scaliy si przez wieki rozdzielone ziemie, jak sprawnie zaczy dziaa rne biura i administracja. Ten witalizm, ch zmian, rado (nie bdca jeszcze radoci " z odzyskanego mietnika" jak to potem stwierdzono), przeoya si take na twrczo literack, ktra pozornie zakadaa ze si wreszcie wyzwoli z pet bogoojczynianych z nachyleniem martyrologicznym. Antoni Sonimski woa "ojczyzna wolna, wiec zrzucam z ramion paszcz Konrada", za jego kolega po pirze, Jan Lecho wtrowa mu "A wiosna niechaj wieosn nie Polsk zobacz". Starali si oni dokona wielkiej zmiany w skostniaej i zaciemnionej przez poprzednie lata poezji. Do wymienionych poetw doczyli szybko jeszcze Jarosaw Iwaszkiewicz, Julian Tuwim i Kazimierz Wierzyski, tworzc wsplnie "Pikna Plejad" jak nazwa ich potem w "Traktacie Poetyckim" Czesaw Miosz: "Nigdy nie byo tak piknej plejady". Poeci ci zaczli wystpowa w kawiarniach, starali si by otwartymi dla wszystkich ludzi, nie tworzy z siebie elitarnego, nieprzemakalnego dla profanw grona cyganerii, jak ich starsi o epok modopolscy koledzy. Nie zakadali tez adnych szczeglnych programw, starali si tworzy wiersze w oparciu o indywidualne, przez to szczere pomysy. Czsto przez to nazywa si Skamandrytw ugrupowaniem "programowo bezprogramowym". W jednym z pierwszych numerw miesicznika, od ktrego wzili nazw (Skamandrem zreszt w oryginale bya rzeka opywajca antyczna Troj) tak mwili o sobie: "Wierzymy gboko w dzie dzisiejszy, ktrego dziemi wszyscy si czujemy. Rozumiemy dobrze i nic atwiejszego,, jak nienawidzi to nasze dzi, do ktrego nikt przyzna si nie chce. (...) Chcemy by poetami dnia dzisiejszego i w tym nasza wiara i cay nasz program. Nie kusi nas kaznodziejstwo, nie pragniemy nikogo nawraca., ale chcemy zdobywa, porywa, zapala serca ludzi, chcemy by ich umiechem i ich paczem; chcemy by poetami tymi dziwnymi istotami, co na migotliwej powierzchni ycia znajduj najwiksze gbie, a w barwnej grze dwikw i ksztatw widz objawienie najbardziej niedostpnych i niewyraalnych prawd. (...) Nie chcemy wielkich sw, chcemy wielkiej poezji; wwczas kade sowo stanie si wielkie". Starano si wreszcie da Polakom poezj wie, pena potocyzmw nie napuszonych zwrotw, ktra byaby dostosowana do nowych czasw. Mona powiedzie e w duej czci udao si to tej pitce poetw i oywczy i odwieajcy duch, jakiego wpucili do literatury polskiej po dzisiaj dzie wydaje owoce. Z wiar i w sposb proroczy Julian Tuwim Pisa wic: "Widz ci - witasz - idziesz, o Poezjo Nowa! Cho nie dostrzegem jeszcze twojego oblicza, Z ktrego Bogiem trynie wiekw tre ukryta,

Wiem, e bdziesz szalona, bdziesz tajemnicza, O Duszo, ktra idziesz, w ktrej przyszo wita!". Tematem ich poezji by wiat otaczajcy kadego czowieka, nie tylko wraliwego na jego podskrna tkank poet. Tematy czasami mogy wyda si banalne, rymy prostackie, ale wszystko to byo nowe, oparte o witalizm, rado, szczcie. Z czasem tony Skamandrytw zaczynay ciemnie, ale z pierwszego ich okresu, warto przypomnie wiersz Juliana Tuwima "ycie" w caoci oddajcy ich nastawienie do wiat, ch zachynicia si nim: "Rozpr szeroko ramiona, Nabior w puca porannego wiewu, W niebo si skoni bkitnemu niebu I krzykn, radonie krzykn: - Jakie to szczcie, ze krew jest czerwona!

Dwudziestolecie midzywojenne na maturze - pytania i odpowiedzi

1.Programy i ugrupowania poetyckie dwudziestolecia midzywojennego. SKAMANDER- naleeli tu Julian Tuwim, Jan Lecho, Antoni Sonimski, Kazimierz Wierzyski, Jarosaw Iwaszkiewicz, a wsppracowali: Kazimiera Iakiewiczwna, Maria PawlikowskaJasnorzewska, Jerzy Liebert. Po 1918 roku grupa poetw skupia si wok literackiego czasopisma "pro arte et studio", miejscem ich spotka bya synna kawirnia "Pod Pikadorem". Nastpnie ju w bardziej formalny sposb zaczli ze sob wsppracowa, wydajc czasopismo "Skamander", ktrego nazwa pochodzi od nazwy staroytnej rzeki opywajcej Troj. Motyw rzeki - Skamandra pojawi si w dramacie Wyspiaskiego "Akropolis". Patronem ugrupowania zosta Leopold Staff. Poeci tej grupy chcieli postrzega si jako formacj "programowo bezprogramow". W istocie jednak mona okreli kilka cech poezji Skamandrytw, ktre czyni j rozpoznawaln. 1. Prawo do swobody twrczej, doboru tematu ze wzgldu na indywidualn wraliwo i talent. Uwolnienia artysty i poezji od penienia obowizkw wzgldem ojczyzny, interesu pastwowego (synna fraza Lechonia w "Herostratesie": "a wiosna - niechaj wiosn a nie Polsk zobacz"). 2. Zwrcenie si w stron rzeczywistoci, wspoczesnoci, ktr wczeniej uznawano za "niepoetyck". 3. Pochwaa ycia w jego najbardziej biologicznym, banalnym, a nawet trywialnym wymiarze, kult witalizmu, aktywizmu i dynamicznej siy bijcej z rzeczywistoci. 4.Poeta jest kreatorem, ktry moe wszystko, ale nie jest, jak w tradycji romantycznej, wybrana jednostk, wywyszonym wieszczem, lecz zwykym czowiekiem, wiadomym swoich ogranicze. Bohaterem tej poezji jest rwnie czowiek codziennoci, najczciej mieszkaniec miasta. 5. Jzyk mia odzwierciedli wspczesno, musia zatem sta si prostszym, bardziej demokratycznym i przystpnym. Uywano zwrotw potocznych, pojawiy si rwnie wulgaryzmy. 6. Formalnie jednak panuje tradycjonalizm tzn. zachowano klasyczne zasady budowy wiersza, w tym rymu i rytmu. Czerpano rwnie z caej tradycji literackiej, nie odcinano si od przeszoci. Wiersze programowe to "Wiosna" Juliana Tuwima (pyt. 8), "Herostrates" Lechonia - zarzuca on Polakom ycie przeszoci, ogldanie si wci za siebie, wiar w mity romantyczne jak np. walka narodowowyzwolecza, ktra nie prowadzi do wewntrznej wolnoci czowieka. Wezwanie o zburzenie azienek to sowa wytyczajce drog narodu do duchowej niezalenoci: naley przesta patrze wstecz, zacz dostrzega wspczesno, teraniejszo - jeli przysza wiosna - to niech ona si objawi bez podtekstu politycznego. "Ojczyzna chochow" Wierzyski - nawizanie do symbolu marazmu narodowego, ktry pojawi si w "Weselu" Wyspiaskiego. Polacy nadal ywi si sprzecznymi mitami - sarmackim i narodowowyzwoleczym. Nie potrafi zbudowa nowego pastwa, poniewa zbyt przywizani s do tradycji, nie wycigaj z przeszoci adnych lekcji, traktuj j bezkrytycznie. AWANGARDA KRAKOWSKA - nale tu Tadeusz Peiper, Julian Przybo, Jalu Kurek, Jan Brzkowski. Terminem awangarda obejmujemy caoksztat pojawiajcych si w sztuce XX wieku tendencji nowatorskich, gwnie w kwestiach formalnych, bdcych wyrazem poszukiwania nowych drg ekspresji artystycznej w imi buntu wobec sztuki dotychczasowej. W latach 20 -tych formuuje si wok czasopisma "Zwrotnica", wydawanego przez Tadeusza Peipera grupa poetycka zwana Awangard Krakowsk. Program by do jasno przedstawiony: 1.3M- miasto, masa, maszyna - kult wspczesnoci, techniki, postpu cywilizacyjnego, idei urbanizacji.

2. Poeta nie jest natchnionym wieszczem, lecz rzemielnikiem, ktry w trudzie (niemal fizycznym) pracuje nad oporn materi sowa. Jest to jego obowizek, z ktrego powinien wywiza si jak najsumienniej. Powinien poszukiwa nowych drg wyrazu, inspiracje czerpic z teraniejszoci - ona si rozwija, nie przeszo. 3.Kreacyjny wysiek musi by wyznaczony w ramach zasady ekonomii sowa i dyscypliny uycia sowa. Maksymum treci w minimum rodkw wyrazu. 4. Jzyk poetycki jest rny od jzyka potocznego czy prozy, poniewa nie nazywa rzeczy wprost, posuguje si metafor, ktra wprowadza twrcz wieloznaczno. 5.Metafora to krlowa rodkw poetyckich - nie odwzorowuje rzeczywistoci, tylko j przetwarza, jest przy tym ekonomiczna. Nie ma peni funkcji estetycznej tylko semantyczn, cho i o kunsztowno tu chodzi- poezja to tworzenie piknych zda. 6. Rymy odlege i niedokadne to walka z tradycyjn atw melodyk poezji. 7. Poetyka ekwiwalentu - mwienie o uczuciach i przeyciach nie bezporednio, lecz poprzez metafory. Odrzucenie sentymentalizmu i taniej uczuciowoci. 8. Ukad rozkwitajcy. Wiersze reprezentacyjne: "Notre Dame" J. Przybo - to wiadectwo wspczesnego czowieka niewierzcego, ktry czuje si przytoczony wielkoci materialnego wiata. Nie Bogu, do ktrego wiara, zmotywowaa ludzi, by tworzyli tak ogromne budowle, naley si podziw, lecz geniuszowi czowieka i jego faktycznej sile. "Gmachy" J. Przybo - to czowiek jest wspczesnym Bogiem, twrc projektu swej rzeczywistoci. Robotnicy s realizatorami tego planu - to dziki nim dachy skadaj pokon czowiekowi i caemu miastu. Wiersz to pochwaa wysiku i pracy, ktr mona osign prawie wszystko. FUTURYCI - nazwa formacji powstaej we Woszech, gdzie w 1909 roku Filip Marinetti wyda swj "manifest futuryzmu". Zanegowali oni pojcie tradycji, chcieli zburzy pomniki przeszoci, w imi rozwoju cywilizacji wspczesnoci. Gosili pochwa techniki, a take kult siy a do agresywnoci. Rwnie w kwestiach jzyka poetyckiego byli antytradycjonalistami, dyli do wyzwolenia sowa od krpujcych go zasad wypowiedzenia. Std ich postulat: "sw na wolnoci". W Polsce do grona futurystw zaliczamy: Jerzego Jankowskiego, Brunona Jasieskiego, Stanisawa Modoenieca, Anatola Sterna. Aleksandera Wata., a take wsppracujcego z nimi Tytusa Czyewskiego. Postulaty zostay a formuowane w tekcie Brunona Jasieskiego w "Manifecie w sprawie poezji futurystycznej". 1. Antytradycjonalizm, zanegowanie potrzeby pielgnowania dziedzictwa kulturowego. Odrzucenie wszelkich nurtw, prdw w dotychczasowej sztuce i literaturze. 2. Imperatyw nowatorstwa. 3. Zamiast logiki zasada podwiadomego czenia obrazw, faktw, sw(np. na podst. ich brzmienia). 4. Nowatorstwo w sferze jzyka: neologizmy, prozaizmy, formy zapisu telegraficznego, odrzucenie zasad gramatycznych i ortograficznych, ekstrawagancje w zapisie graficznym. Wiersze reprezentatywne: Modoeniec "Wiek XX" - wiersz amicy zasady ortograficzne, przedstawia sytuacje wejcia w wiek XX - wiek osigni cywilizacyjnych, technicznych. Kinematograf porusza si jak niegdy cykle przyrody. Modoniec "Moskwa" - wiersz stosuje kompozycj schodkow (charakterystyczn dla Majakowskiego). Wiersz o wyborze miejsca zamieszkania. Futuryci by w wikszoci komunistami, Moskwa z odbywajc si tam rewolucj by im bliska, podmiot jednak decyduje si na pozostanie w Polsce. Czyewski "Mediumiczno- magnetyczna fotografia poety Brunona Jasiskiego"- wyraz fascynacji wspczesn technik- zawiera poetycki opis procesu wywoywania zdj. Wat "Ja z jednej i ja z drugiej strony mego mopsozelaznego piecyka"- poemat autotematyczny. Podmiot opisuje swj rytm ycia - nocne wyleganie na ulice, wczgi, dzienne lenistwo. Miasto, staje si jego tem, cho odczuwa te jego niszczycielsk si. 2. "Przedwiosnie", "Ferdydurke", "Sklepy cynamonowe" - nowatorstwo formalne, nowy typ narracji, rozwinicie mitu dziecistwa.

PROBLEM FORMY TEKSTW: FERDYDURKE - powie napisana poza konwencj literatury mimetycznej, nie respektuje zasad przyczynowoci i prawdopodobiestwa, nie posuguje si konstrukcj 3-cioosobowego narratora. Jest parodi powieci tradycyjnej, stosuje metod deformacji jako narzdzia pokazywania wiata. Kompozycja powieci otwartej i lunej - 3 czciowa, ale rozdzielona autonomicznymi fragmentami, dygresjami. Jezyk wykazuje olbrzymie nowatorstwo - neologizmy splataj si z parodi znanych stylw literackich- np. romantycznego. Pojawiaj si sowa-klucze: gba, ydka, pupa, za pomoc ktrych odbywa si deszyfracja sensu. Zarwno tytu jak i formua zakoczenia s absurdalne i przecz tradycyjnym zasad komunikacji midzy autorem, dzieem i czytelnikiem. SKLEPY CYNAMONOWE - odnowieniu i odbudowie podlega wiat dziecicych wspomnie, zorganizowany na wzr osi wiata (axis mundi). Przestrze podlega mitologizacji. GRANICA - kompozycja zbudowana na bazie chwytu : inwersji czasowej, ktra odwraca uwag czytelnika tradycyjnie skupionego na ledzeniu wydarze. Tymczasem w powieci w pierwszym zdaniu dowiadujemy si o kocu drogi yciowej gwnego bohatera - wymusza to inny rodzaj lektury na czytelniku. Musi on zada pytanie "dlaczego", nie za "co dalej". Forma wie si zatem z tematyk psychosocjologiczn. Fabua jest banalna, autorce bardziej chodzi o odkrycie mechanizmw motywacyjnych w yciu czowieka ni przedstawienie historii typowego pozamaeskiego romansu. Wieloznaczno tytuu powieci sugeruje mnogo odczyta tekstu. PROBLEM NARRACJI: FERDYDURKE - narracja rozbita na trzy gosy: autora, nar. pierwszoplanowego i pierwszoosobowego Jzia, nar. w trzeciej osobie w autonomicznych opowiadaniach "Filidor dzieckiem podszyty" i "Filibert dzieckiem podszyty". Wynikiem zmieszania tych gosw jest niejednorodno stylowa i gatunkowa. SKLEPY CYNAMONOWE - narratorem jest tu bohater najpierw dorosy mczyzna, potem cofajcy si do czasw dziecistwa i przyjmujcy ostatecznie punkt widzenia dziecka. GRANICA - wystpuje tu narracja wehikularna, ktra gromadzc rne punkty widzenia, przedstawia prawd jako zoon, czsto skadajc si ze sprzecznych elementw. Zmierza to do efektu polifonicznoci czyli wielogosowoci ( jak u Dostojewskiego w "Zbrodni i karze"). Technika odpowiada przesaniu powieci: prawda o czowieku jest gdzie na zewntrz niego - pomidzy jego subiektywnym sdem a opini spoeczn. Narrator jest naszym przewodnikiem po wiecie - opisuje rzeczywisto, ale i emocje i myli bohaterw. W zwizku z tez Nakowskiej o naturze poznania, gos narratora unika autorytarnoci, nie jest jego wasnym, czsto ustpuje wiadectwu innego bohatera. Pisarka posuya si retrospekcj, zaburzajca relacje chronologiczne - wszystko dla celw analizy gwnej postaci. PRZEDWIONIE - dwa typy narracji - personalna i wszechwiedzca. Pisarz chcia stworzy moliwie jak najszerszy obraz wydarze, nie jednak w sposb autorytarny. Dopuci wic wielo punktw widzenia, opinii, pogldw. Personalny narrator mwi gosem ktrej z postaci - Cezarego, jego matki, wszechwiedzcy prezentuje wydarzenia. Trzy czci powieci opisane s w rny sposb - pierwsza to raczej reporterska relacja z czasw rewolucji, przeszoci bohatera, druga to malownicza epicka opowie o jego yciu w Nawoci, w trzeciej dominuje dialog, w ktrym bohater wiedzie spory ideologiczne w Warszawie. MIT DZIECINSTWA SKLEPY CYNAMONOWE - mit dziecistwa przedstawiony jest jako wdrwka po penych tajemniczych zakamarkw ulicach miasta. Czas panujcy w opowiadaniach to czas mityczny, cykliczny odpowiadajcy przemianom w przyrodzie. wiat podlega metamorfozom - realny ko zamienia si w konika na biegunach - symbol zabawy i dziecicej beztroski. Wdrwka jest zatem podro w poszukiwaniu przeszoci i siebie samego w czasach bezdusznej skomercjalizowanej teraniejszoci. Procesowi dojrzewania towarzyszy lk, wstyd i poczucie wyalienowania. FERDYDURKE - Doroso to czsto pozr kryjcy w sobie wtrn niedojrzao. Dziecistwo jest stanem nie wyzwolonym od formy, nie do koca naturalnym, rwnie dzieci podlegaj kontroli spoeczestwa. Dziecistwo to rwnie prba buntu wobec oczekiwanej dojrzaoci - to odmowa przybierania gotowych, powanych i akceptowalnych "gb".

PRZEDWIONIE - beztroskie, szczliwe, pod opiek rodzicw, ale w konsekwencji zakoczone modzieczym buntem wobec wszelkich autorytetw i kadej wadzy. 3. Postacie kobiece dwudziestolecia midzywojennego. GRANICA JUSTYNA BOGUTWNA - moda, biedna dziewczyna wiejska, crka kucharki rodzicw Ziembiewicza. Z Zenonem ma romans, ktrego efektem jest cia. Z powodu usunicia dziecka za pienidze Ziembiewicza, popada w chorob psychiczn, targnie si na swoje ycie , potem zorganizuje atak na Zenona - oblewa mu twarz kwasem, olepiajc go. ELBIETA ZIEMBIEWICZ (Z DOMU BIECKA) - panna z dobrego domu, wychowana przez ciotk. Zona Ziembiewicza matka jego syna Waleriana. Jest osob wraliw, stara si pomc Justynie, szukajc jej pracy, lecz sab. Wybacza Zenonowi zdrady przed i maeskie, stosujc si do cynicznych rad matki. Widzi obudno wiata, ale nic z tym nie robi. CECYLIA KOLICHOWSKA - ciotka Elbiety, wacicielka kamienicy, wdowa, ktra nie umie poradzi sobie z samotnoci i staroci. PRZEDWIONIE JADWIGA BARYKA - patriotka, nawet mieszkajc na emigracji w Baku nie przestaje myle o rodzinnych Siedlcach, nie chce uczy si jzyka rosyjskiego. Przestrzega syna przed rewolucj, ten wydaje jednak komunistom miejsce, gdzie matka skrya biuteri rodzinna. Zmuszana do pracy przez komunistw, umiera, przed pogrzebem jeszcze biuteria, ktra ma na sobie zostaje jej zabrana. MISTRZ I MAGORZATA MAGORZATA - sens ycia odnajduje dopiero u boku Mistrza, ktry daje jej poczucie wartoci, nie za zota klatk jak jej m. Nie chcc utraci ukochanego, zgadza si na zostanie gospodyni na balu Wolanda. W trakcie lotu nad Moskw uwiadamia sobie swoj wolno. Na balu wstawia si za nieznan sobie Fried, czym zyskuje sobie szacunek Wolanda tak ,e postanawia on pomc Magorzacie i Mistrzowi. 4. Groteska w twrczoci midzywojnia - proza i poezja. Jedna z etymologii nazw odsya nas do rysunkw znajdowanych na cianach grot. To kategoria estetyczna polegajca na deformacji rzeczywistoci dokonanej poprzez : zmieszanie kategorii - powagi i miechu, pikna i brzydoty, miechu i strachu. Groteska moe by caym utworem lub jedynie fragmentem tj. jedn scen, jednym opisem... FERDYDURKE - Caa fabua oparta jest o groteskowe wydarzenie uprowadzenia 30-letniegi Jzefa pisarza przez profesora Pimpk i osadzenie go w z powrotem w szkole, gdzie uczy si jako ucze. PROCES- Jzef K. aresztowany w dniu 30 urodzin we wasnym pokoju i oskarony nie wiadomo przez kogo i na jakiej podstawie. Dalej zmaga si ze swoim procesem, ktry koczy si wydaniem wyroku i mierci Jzefa K. BAL W OPERZE - (poemat J. Tuwima) - satyra polityczna z 1936 roku, omieszajca wczesne elity rzdzce. Rzeczywisto rozczarowaa wszystkich tych, ktrzy sdzili, i wyzwolona Polska bdzie krajem inteligencji, wolnoci obywatelskich. Tymczasem antysemityzm i nacjonalizm kwitnie. Elity pij w ordynarny sposb, gdy w kraju zapanowuje chaos, barbarzystwo, gupota. Dynamika obrazu, dosadny jzyk, groteskowe obrazy - to narzdzia ekspresji poety. Za nimi kryje si jednak poczucie zbliajcego si kryzysu. SKLEPY CYNAMONOWE - groteska widoczna zarwno w konstrukcji wiata przedstawionego, jak i w kreacjach bohaterw. Ojciec stopniowo upodabnia si w ptaka - kondora przywdc stada, ktrego hodowl si zajmuje. W kocu metamorfoza si dopenia, przestaje by czowiekiem. 5. Czowiek w potrzasku egzystencjalnym. Kafka, Gombrowicz, Schulz, Buhakow. PROCES - bohaterem jest Jzef K. 30-letni urzdnik bankowy, nie posiadajcy zbyt intensywnego ycia osobistego - nie ma znajomych, z bliskimi nie utrzymuje kontaktu, ze wsplokatorami nie cz go adne wizi. Jego ycie jest przecitne, monotonne, ustatkowane, ale nudne, brak w nim obecnoci drugiego czowieka. Z prawnego punktu widzenia nie mona mu zarzuci nic, a jednak pewnego dnia jest aresztowany i oskarony na podstawie nikomu nieznanego prawa. Rozpoczyna si proces, K. liczy na szybkie umorzenie sprawy, powoujc si na sprawiedliwo, ta jednak nie jest mu dana. Nie ma on dostpu do Sdziego gwnego, jest wodzony za nos przez biurokratyczne mechanizmy sdownicze. Nie

moe si jednak spod ich wadzy wyzwoli. K. obwinia za t absurdalna sytuacj Sd, nie znajduje winy w sobie, jednak tu przed mierci, myli o wszystkich rzeczach, ktre mg jeszcze zrobi. MISTRZ I MAGORZATA - w kraju, w ktrym rzdzi system totalitarny, nie ma wolnoci pogldw rwnie tych artystycznych. Pisarze nie mog pisa dowolnie, przynaleno do zwizku - Massolitu, wytycza obszar ich twrczo. Rwnie bez potwierdzenia przynalenoci do zwizku, nie mona publikowa. Wydawnictwa odrzucaj ksiki, ktre prbuj przedstawi prawd lub podwaaj zastany wiat. Taka cenzura zniszczya Mistrza i jego dzieo ycia. FERDYDURKE - prof. Pimko porywa 30-letniego Jzefa i zmusza go do powrotu do szkoy, gdzie poddany jest on wraz z innymi uczniami procesowi infantylizacji - wepchnicia w rol niedojrzaego mokosa, ktry buntujc si przeciwko narzuceniu formy (gby) tylko j potwierdza. Jzio rozpaczliwie poszukuje naturalno w yciu, autentycznoci, szczeroci, oryginalno - na prno, gdziekolwiek si znajdzie jaka inna forma go dopadnie. Kada relacja z innym jest deformacj, jest przymusem wejcia w okrelon role. Nie ma przed tym ucieczki. SKLEPY CYNAMONOWE - wydarzenia maj miejsce "w trzynastym, nadliczbowym niejako i faszywym miesicu, na marginesie czasu, na bocznych jego torach". Widzimy walk, jak przeszo, intymno, wyobrania - uosabiane przez Ojca handlarza w sklepie bawatnym, toczy z nadchodzc skomercjalizowana i bezduszn rzeczywistoci. Prawdziwe wartoci wiata Ojca zostaj stopniowo wypierane przez pozr, tandet, tani blichtr albo ide czystego pragmatyzmu, ktr reprezentuje Adela, wraz ze wiatem Ojca, odchodzi te i wiat dziecistwa, marze i fantazji narratora. Zabite kamieniami egzotyczne ptaki, ktre niegdy Jakub hodowa s tego najlepszym przykadem. ycie traci sens, gdy zabijamy w nim fantazj i wyobrani, dlatego dorosy ju narrator woli przenosi si do magicznego, fantastycznego, zmitologizowanego wiata swojego dziecistwa- utraconego raju. 6. Katastrofizm w poezji i prozie XX-lecia. BAL W OPERZE - J. TUWIM struktura utworu w zakoczeniu i pocztku nawizuje do Ewangelii w. Jana. Wystpuj rwnie 4 krgi: miasta, wsi - prowincjonalnego ycia, krg uniwersalizujcy (pienidze) oraz Kosmiczny. W tym ostatnim przywoany zostaje Zodiak nad ktrym krluje mapa - bawica si ludmi i wiatem. Miasto to miejsce upadku wartoci i krlestwo pienidza. Diabe ma twarz finansjera. Wie, przeciwnie, jest wyidealizowana. Natomiast w uniwersalnym - pojawia si obraz miasta jako wiata. Jest nim staroytny Babilon - symbol upadku, demoralizacji, rozpusty. Cz IV to obraz balu, w ktrym uczestniczy elita spoeczna, bawic si ordynarnie i prostacko. W czci X pojawia si diabe, ktry obnaa instynktown sfer ludzkich zachowa, w tym nobliwych goci na balu. Jego finaem jest przejazd nagiej kobiety na wini - parodystyczny obraz znany w tradycji jako symbol rozpusty i upadku moralnego (wystpuje jego pierwowzr w Apokalipsie w. Jana - nie to samo co w Ewangelia w. Jana !) AL - CZECHOWICZ Podmiot liryczny to homo viator -czowiek w drodze, wdruje on w tym wierszu ulicami miasta, obserwuje cierpienie i smutek ludzi - miasto niedawno dowiadczyo pogromu ydowskiego, synagogi s zdewastowane, szyby rozbite, caa przestrze miasta zawiadcza o tym strasznym wydarzeniu. Niestety to nie koniec, sycha bowiem "ryk godnych ludw", dnych krwi - to znak zbliajcej si apokalipsy wojennej, istnej rzezi. Ci, ktrzy zdoaj ocale, bd musieli odpowiedzie sobie na przeraajce pytanie: kim s /kim jest czowiek, jeli by zdolny do takich okrutnych czynw? Podmiot w wierszu jest zbiorowy, mwi gosem swojego pokolenia. ROKI - MIOSZ Tytu wiersz nawizuje do prawa zwyczajowego - szlachcic mimo obowizku stawienia si, mg nie dotrze do sdu, jednak jego wyrok by wwczas odraczany- nie mona byo go unikn. Katastrofa unosi si ju w powietrzu, zawiadcza o tym przyroda. Wizja, ktra przedstawia w konwencji snu (onirycznej) podmiot jest jego subiektywn wizja pomiertn (eschatologiczn) widzimy dym, ziemi umar, bestie nadchodzc z morza. W dalszej czci wiersza mamy adresata - ocalonego, ktry jednak nie potrafi dalej ju kocha ziemi, z ktrej wyszed. Wkrtce okazuje si, e i on bdzie musia zgin. Apokalipsa bowiem trwa nadal. KONIEC WIATA - GACZYSKI

Pandafilanda to prorok, ktry zwiastuje koniec wiata. Nikt jednak nie chce go sucha, ludzie maj go za szaleca, bo nie pasuje on do ich wyobraenia proroka- nieomylnego , natchnionego. Pandafilanda tymczasem cigle co musi obliczy, nie jest pewien swojej wiedzy. Kiedy o 18 nastpuje koniec wiata, pkaj wszystkie lustra, na znak rozpadu rzeczywistoci (lustro symbolizuje rzeczywisto), a wici uciekaj do nieba. Szatan jest Astralnym Potworem, zjadajcym lekarstwa tym, ktrzy walcz jeszcze ze mierci, nie chc odej. Jednak koniec wiata staje si te tematem plotek, odkd trafi do prasy. Odbiera mu to jednak na wiarygodnoci, ludzie nie zmieniaj si pod wpywem nadchodzcego koca. Postanawiaj zorganizowa manifestacj przeciwko kocu wiata, by pokaza Bogu swj sprzeciw wobec jego woli. SZEWCY-WITKACY wiat pogrony jest w kryzysie, brakuje mu jakichkolwiek wartoci metafizycznych. Jednak rewolucje, ktre przychodz : faszystowska, komunistyczna, technokratyczna pogbiaj jeszcze ten stan kryzysu. wiat, ktry jest ich efektem zapomina czym jest sztuka, religia, filozofia. Gebon Kuczymorda prowadzi do przewrotu faszystowskiego o absurdalnym zakoczeniu, Hiperrobociarz zaprowadza zunifikowany wiat anonimowej wadzy. Witkacy przedstawi koncepcj permanentnej rewolucji, ktra prowadzi nieodwracalnie do zapanowania pastwa totalnego i ostatecznego zniewolenia jednostki. 7. Lemian - poeta nieistnienia. Bolesaw Lemian by wyjtkiem na tle swojej epoki, bowiem w przeciwiestwie do wikszoci swych kolegw po pirze, nie przynalea on do adnego ugrupowania poetyckiego dwudziestolecia. Jego debiut przypada jeszcze na okres Modej Polski "Sad rozstajny" 1912, jednak wikszy rozgos przynis mu pniejszy tom "ka" 1920 oraz "Napj cienisty" 1936. Twrczo jego mona zakwalifikowa do nurtu egzystencjalnego i filozoficznego , bliski mu by zwaszcza kontekst bergsonizmu ( filozofii H. Bergsona), goszcej prymat intuicji nad rozumem oraz witalizmu i aktywizmu. wiat to wynik walki midzy bezwadn materi a twrczym duchem - czowiekowi trudno wynik tej walki przewidzie. wiat jest chaotyczny, przypadkowy, zaskakujcy - Lemian przedstawi to za pomoc fantastyki. Jego bohater jest zagubiony w rzeczywistoci , ale prbuje zgbi metafizyczn zasad wiata. Jedn z moliwych drg poznania pozarozumowego jest kontemplacja, a ta przychodzi wraz z mioci, erotyk (" W malinowym chruniaku"). Przyroda zawsze jest blisko czowieka, i to w niej powinien on szuka swojego sprzymierzeca, nauczyciela. 8. Raj utracony - epika i liryka. PRZEDWIONIE Tematyka utraty zostaa przez eromskiego wprowadzona poprzez uycie mitu "szklanych domw", ktre okazuj si utopijn wizj dobrobytu. Wizja ta jest zaprzeczeniem faktycznego stanu rzeczywistoci - zderzenie tych dwch wymiarw - mitycznego, utopijnego, yczeniowego z faktycznym, realnym jest dla bohatera wstrzsem. Arkadia nowoczesnoci, ktrej obraz kreli Cezaremu jego ojciec, okazuje si by tylko piknym marzeniem XX wieku, ktre pryska jak baka mydlana. FOLWARK ZWIERZECY - ORWELL Marzenie o wiecie bez wadzy, bez czowieka, bez przemocy i zniewolenia, ktre snuj zwierzta w jednym z gospodarstw, okazuje si by nierealne: wkrtce i same zwierzta poddaj si demoralizujcemu wpywowi wadzy. OJCZYZNA CHOCHOW- WIERZYSKI Najbardziej podatnym na wytwarzanie iluzji, na snucie marze o wolnoci i nowym pastwie by okres tu po wojnie 1918. Polska odzyskaa niepodlego, mona byo rozpocz odbudow pastwa i narodu. Jednak wkrtce okazao si, ze jest to tylko iluzja- pastwa nie da si zbudowa, patrzc wstecz, kierujc si standardami z minionych epok. Zbytni tradycjonalizm Polakw, ich przewiadczenie o wasnej wyszoci (sarmatyzm we krwi) poczone z myleniem raczej o prywatnym interesie ni dobru ogu - oto przyczyny panujcego w dwudziestoleciu kryzysu. Polacy wci tacz swj chocholi taniec ( znany z Wesela Wyspiaskiego), stojc w miejscu, nie potrafic wyj z przekltego krgu marazmu spoecznego. 9. Rola codziennoci w literaturze XX-lecia.

Wspczesno dla pisarzy epoki dwudziestolecia by niebywale fascynujcym tematem. Dynamiczny rozwj techniki (telegraf, kinematograf, samolot), osignicia cywilizacyjne (technicyzacja ycia, urbanizacja, powstawanie metropolii), nowe zjawiska kulturowe i spoeczne (kino, radio, kultura masowa), nowe trendy w sztuce (awangarda) filozofii i psychologii (psychoanaliza) spowodoway, ze o rzeczywistoci chciano pisa. Czowiek okaza si potny, si swego rozumu zapanowa nad natur, ucywilizowa j. Oprcz tego zwaszcza w nurcie Skamandra pojawia si pochwaa zwykej codziennoci, opierajcej si na prostych czynnociach, naturalnych procesach. CIOTKA HELENA - T.S. ELIOT mier ciotki Heleny okazuje si by czym naturalnym, normalnym. Nie zaburza ona porzdku, budzi jednak nostalgi i zadum wrd ludzi: Teraz, kiedy umara, zamilko niebo, Uciszyy si na ulicy ssiednie domy. Zasunito aluzje i wytar nogi pogrzebowy przedsibiorca: by wiadomy, e i przedtem zdarzay si podobne rzeczy. Smutne zdarzenie nie zmienia niczego w codziennoci; I lokaj zasiad na duym stole Trzymajc na kolanach drug pokojow Tak zawsze akuratn, gdy ya jej pani. KARTOFLE - J. TUWIM Kartofel z ogniska jest najpikniejszym i najwspanialszym przedmiotem, godnym poetyckiego opisu. Przywouje on bowiem najlepsze wspomnienia z okresu dziecistwa. Pochwaa zwykego ycia. MIESZKACY - J.TUWIM Pojawia si ju krytyka spoeczestwa masowego, jednakowego, w ktrym brak indywidualizmu: Straszne mieszkania. W strasznych mieszkaniach Strasznie mieszkaj straszni mieszczanie. Ich mrwcze ycie przeraa poet - codzienno to papka informacyjna dostarczana im masowo. Wielu pisarzy tamtej epoki pisao pamitniki - wiadectwa swego czasu - A.Wat, M. Dbrowska. 10. Miasto - now przestrzeni znaczc. WIOSNA. DYTYRAMB - J. TUWIM Zbiorowym bohaterem wiersza jest tum, ktry, gdy tylko budzi si w przyrodzie nowe ycie, rwnie wylega na ulice, do parkw i kawiarni, by tam rozkoszowa si wiosn. Rozkosz ta jest czysto biologiczna, erotyczna, nie wysublimowana, duchowa. Opis tumu jest dokonany poprzez liczne wulgaryzmy, padaj okrelenia: potwr porbczy, psiekrwie, gnj miasta. Okazuje si ze czowiek jest w gruncie rzeczy tylko istot biologiczn, seksualn., zdemoralizowan przez swoj wasn natur, ktrej oszuka si nie da. ULICA KROKODYLI (ZE ZBIORU SKLEPY CYNAMONOWE) - B. SCHULZ Ulica ta to synonim upadku dawnych ludzkich wartoci - panoszy si na niej tandeta, pozorna nowoczesno, przykrywajca pustk i bylejako. Odbija si to na relacjach midzy ludmi: klient traktowany jest bezosobowo, subiekcie s natrtni i zniewieciali. Caa przestrze ulicy jest jednym wielkim pozorem: tekturowe tramwaje, nieprzewidywalne pocigi, atmosfera rozpusty i rozprzenia. Dzielnica jest doczepiona jakby do starej czci miasta. MISTRZ I MAGORZATA - BUHAKOW Zderzeniu ulgaj dwa wymiary : realny, opisany wietnie i ze szczegami przez Buhakowa wiat opanowanej przez reim totalitarny Moskwy oraz fantastyczny pojawiajcy si wraz z dziwnym orszakiem Wolanda. Jednak wygupy diabelskiej wity niewiele rni si od realiw moskiewskich, gdzie ludzie znikaj nagle i bez ladu, odbywaj si liczne aresztowania, represje, absurdalna wadza chce kontrolowa wszystkie dziedziny ycia- sztuk te. Rzeczywisto jest zdeformowana, groteskowa, widziana jakby w krzywym zwierciadle. PROCES - F.KAFKA Rzeczywisto przedstawia si jak z koszmarnego snu - uksztatowana jest jak labirynt. Gwny bohater, zmagajcy si z anonimowym i niedostpnym mu systemem, kluczy po zakamarkach, strychach,

piwnicach w poszukiwaniu miejsc posiedze sdu. Przestrze miasta staje si symbolem zagubienia egzystencjalnego, ale i kamstwa systemu, z ktrym nie jednostka nie moe wygra. 11. Korzenie poetyki onirycznej (snu).- Wesele, Treny, Dziady. TREN IX (SEN)- KOCHANOWSKI Kochanowski przey kryzys wiary w wartoci humanistyczne, po mierci swej ukochanej crki Urszuli. Jednak w tym utworze widzimy, e pogodzenie si z yciem moe nastpi. We nie odwiedza go jego matka, ktra opowiada mu, gdzie po mierci przebywa jego crka. Ta wiedza pozwala si wyciszy poecie i wrci do idei humanistycznych. DZIEDY CZ.III SEN SENATORA S.C.VI- A. MICKIEWICZ Senator optany dza przypodobania si carowi i jednoczenie lkiem przed jego nieask, jest gotw na wszystko. Poprzez poetyk snu Mickiewicz przedstawi warunki panujce z zaborze rosyjskim w Warszawie pod wadz Nowosilcowa. Pokazuje rwnie mechanizmy wadzy funkcjonujce w pastwie rosyjskim w XIX wieku, opierajce si na sualczoci, serwilizmie, lepym posuszestwie i bezdusznoci urzdnikw. Senator wydany jest we nie na pastw diabw, ktre chc go zadrczy. Zsyaj one na niego sen, w ktrym najpierw jest zausznikiem cara, cieszy si aska tyrana i powaaniem jego dworu, jednak szybko aska cara odwraca si od niego. Momentalnie staje si przedmiotem drwin otoczenia, co dla Senatora jest katorg. Drugi raz uywa Mickiewicz poetyki snu w SCENIE IV (WIDZENIE EWY). Akcja toczy si w wiejskim domu we Lwowie, gdzie moda dziewczyna modli si za dusze przeladowanych przez cara modych Polakw oraz za dusz poety( prawdopodobnie Konrada). Zasypia, i widzi we nie siebie jak przystraja kwiatami obrazek NMP, wianek podaje Maryja Jezusowi, ten obsypuje Ew kwiatami. Kwiat, ktry wypad z bukietu - to symbol koniecznej ofiary dla Matki. WESELE -WYSPIASKI Postacie dramatu dziel si na realistyczne i fantastyczne (widma), akcja dzieje si waciwie na pograniczu jawy i snu, kiedy to w II akcie zaproszonym do wiejskiej chaty gociom objawiaj si widma postaci historycznych: hetmana Branickiego -oskaronego o zdrad kraju, rycerza Zawisz Czarnego symbol Polski rycerskiej, Staczyka - bazna krla Zygmunta, symbolu troski o kraj, Jakuba Szeli przywdcy rabacji chopskiej w Galicji czy Wernyhory litewskiego lirnika piewajcego o wielkim czynie narodowym. Gocie jednak zamiast ruszy do dziaania, popadaj w otpiay senny taniec prowadzony przez Chochoa -symbol marazmu spoeczestwa polskiego. Poetyka oniryzmu bya w dwudziestoleciu wykorzystana w "Procesie", "Sklepach cynamonowych", "Roki" Miosza, "al" Czechowicza. 12. Droga yciowa modych bohaterw XX-lecia. PRZEDWIONIE - CEZARY BARYKA Cae swoje ycie powica na poszukiwanie wanych dla niego wartoci. Mimo e dziecistwo mia szczliwe, wczenie zacz si buntowa wobec wadzy innych i autorytetw- chcia odnale wasna drog w yciu. Wiele razy si rozczarowa: uwioda go rewolucja, mamica wizj powszechnej sprawiedliwoci i solidarnoci, gdy tymczasem komunistom chodzio o wadz. Uwioda go te wizja szklanych domw, ktra w opowieci o Polsce przedstawi mu ojciec, okaza si mrzonk wobec brutalnej rzeczywistoci. Da si tez uwie mioci, dla ktrej waniejsze ni uczucie jest pozycja spoeczna. Nie zrezygnowa jednak z poszukiwa trwaych wartoci, idei, ktrymi mgby si kierowa w yciu. GRANICA - ZENON ZIEMBIEWICZ Jako modzieniec ma szczytne idee, chce y uczciwie, w przeciwiestwie do swego amoralnego ojca, sabej matki i konserwatywnego otoczenia rodzinnej Boleborzy. Chce by czowiekiem niezalenym i wolnym intelektualnie, chce pomaga innym. Wkrtce okazuje si jednak e Zenon jest zbyt saby by realizowa ten ambitny plan, zanurza si w konformizm, staje si trybikiem w machinie wadzy, daje si manipulowa innym, bo w zamian otrzymuje wymierne korzyci - pozycj spoeczn. Rwnie w yciu prywatnym okaza si ulegym wobec swej natury - wda si w romans, krzywdzc dwie kobiety i doprowadzajc do tragedii. Jako bohater jest wic symbolem upadku moralnego.

DWUDZIESTOLECIE MIDZYWOJENNE - nowe prdy, kierunki w kulturze

Okres po I wojnie wiatowej (wojna trwaa cztery lata 1914-18) by czasem niezwykym. W Polsce z oczywistych wzgldw zapanowaa pocztkowo euforia- zniewolony przez ponad 150 lat nard wreszcie odzyska upragnion wolno. Europa take szukaa nowych cieek obmyta krwi czasu wielkiej wojny wiatowej. Dwadziecia lat pozornego spokoju- bo ustalenia traktatw pokojowych nie satysfakcjonujce adnej ze stron musiay w efekcie doprowadzi do kolejnego zbrojnego konfliktuwielkiej apokalipsy roku 1939- zrodzio nowe podejcie do sztuki, nowe, nieznane dotd formy wyrazu. Najwaniejsze kierunki sztuki dwudziestolecia to kubizm, futuryzm, dadaizm, nadrealizm, nadal rozwijaj si take kierunki ekspresjonistyczne. Przestarzae, "ugrzecznione" formy wypiera nowa, awangardowa sztuka. Futuryzm jest sztandarowym prdem tego okresu odrzucajcego cakowicie wszystko, co zwizane z przeszoci. Nazw i zaoenia kierunki sformuowa F. Marinetti w 1909 roku w manifecie "Futuryzm". Tematyka, jzyk, forma- wszystko miao by nowe, niezwyke, dotd niespotykane. Kierunek ten opiewa wszystko, co nowe- technologi, nauk, zdobycze cywilizacyjne, ktrych namnoy czas wojny. Futuryzm przyj si przede wszystkim w poezji, ktra bya wystarczajco elastyczna, by przyj wszelkie eksperymenty jzykowe i formalne. Poezja futurystyczna zrywaa ze wszelkimi nakazami i prawami gramatyki, ortografii, wszelkimi zasadami konstruowania gatunkw i wypowiedzi. Tradycja, harmonia, logika- to wszystko si nie sprawdzio, teraz na piedestale postawiono twrcz aktywno, si, energi, siy witalne, ktre pozwalay odwrci si na zawsze od ciemnej przeszoci i zwrci w stron wietlanych czasw przyszych. Cywilizacja staa si nowym bokiem artystw, ona wyznaczaa nowe estetyczne wartoci i tendencje. Miasto, wynalazki techniczne, nowinki spoeczne i naukowe- to warto opisywa w sztuce, jednak do nowego przedmiotu naleao znale take nowe, odpowiednie do ich charakteru rodki wyrazu, ktre byyby wydolne w przedstawianiu technicznego ideau pikna. Wartociami estetycznymi stay si prowokacje jzykowe, sowne gry i zabawy tworzywem jzykowym, wulgaryzmy, brutalno, witalno zaklta w pierwotnych popdach. Wolno, swoboda wyraania osigajca poziom absurdu (zaprzeczenie wszelkim zasadom jzykowym) wywoana bya take kultem niezwykoci i oryginalnoci wyraania. Kultura, przesze wartoci i tradycje krpoway nowe artystyczne dusze, ktre rway si do lotu, ju nie na ptasich skrzydach, lecz niesione napdem silnikw i elaznych skrzyde aeroplanu. Paradoksalnie do opiewania postpu technicznego kultem otoczono take cywilizacje prymitywne, pierwotne (kierunek: prymitywizm), bo byy one ideaem wolnoci twrczej, nie skrpowanej absolutnie adn tradycj, adnym nagromadzonym dorobkiem kulturowym ludzkoci, adnymi zasadami tworzenia i kanonami estetyki. Prymitywizm czy si take z kultem intuicji, biologicznych instynktw bdcych pewniejszym rdem poznania ni nauki cise i rozum. W nowej, wyzwolonej Polsce powstaj dwa dominujce orodki futuryzmu- warszawski (z nim zwizany Aleksander Wat i Anatol Stern) oraz krakowski (Bruno Jasieski, Stanisaw Modoeniec oraz Tytus Czyewski). Polscy futuryci bardzo szybko zareagowali na now powojenn rzeczywisto. Ju w 1919 zaczli przyzwyczaja polsk publiczno do swoich jzykowych i estetycznych prowokacji, stworzyli take (1920 r.) nowe, futurystyczne wydawnictwo "Gga". Sami nazywali si take prymitywistami (tytu manifestu; "Prymitywici do narodw wiata..."). Futuryci lubili wychodzi ze swoj twrczoci do ludzi. Wane jest, e w dwudziestoleciu po raz pierwszy zaczynaj dziaa grupy poetyckie, a wic nie tyle osobni twrcy posugujcymi si podobnymi rodkami wyrazu, ale stowarzyszeni poeci, skupieni wok czasopisma, wydawnictwa, lokalu itd., tworzcy pewn cao artystyczn- std bardzo wane s estetyczne, ideologiczne manifesty, np. futurystw, surrealistw, dadaistw itd. wyznaczajce spjne granice i wyznaczniki twrczoci skupionej wok danego orodka,

prdu. Futuryci jako grupa organizowali liczne festyny, happeningi, prowokacje, publiczne odczyty, ktre czsto koczyy si wybuchem skandalu, bjki itp. Gwnym postulatem twrczym futurystw byo haso Marinettiego "Sowa na wolnoci" odrzucajce wszelkie "kajdany" gramatyczne, semantyczne i ortograficzne krpujce swobodny poetycki przekaz. Atmosfera wierszy futurystycznych przypominaa burlesk, bazenad, w groteskowy sposb ukazywaa rzeczywisto. Rwnie prowokacyjnym, cho rnicym si w podstawowych zaoeniach i przekonaniach ruchem artystycznym by DADAIZM. Dadaici przekonani byli nie tyle o sile postpu ile o jego bezsensownoci i bezcelowoci. Dadaici byli negujcymi wszystko i wszystkim anarchistami, wedug ktrych kultura ju si przeya, nie ma przed ni adnej przyszoci, a jzyk wykorzysta ju wszystkie formy wyrazu. Dlatego dziea dadaistw do luno zestawione, losowo wybrane sowa, z ktrych przy pewnym wysiku mona wydobywa jaki przypadkowy sens. Podobnie jak futuryci negowali wszelkie prawida gramatyki i ortografii. Dadaici dziaaj przede wszystkim we Francji- Tristan Tzara (on okrela w swoim "Bekocie dadaistycznym" wyznaczniki estetyczne tego prdu), Jean Cocteau, a take A. Breton. W Polsce kierunek ten nie zdoby popularnoci, najprawdopodobniej dlatego, e wydarzenia historyczne i cywilizacyjne, ktre francuskim poetom kojarzyy si z upadkiem wartoci i utrat sensu istnienia wiata, dla Polakw miay sens najwyszy- pomogy odzyska niepodlego dla zniewolonej ojczyzny. W Polsce w pocztkach dwudziestolecia nie byo atmosfery na narzekania i smutek- panowaa wszechobecna euforia, rado i optymizm. W dwudziestoleciu nadal rozwija si ekspresjonizm- kierunek skupiajcy si na ekspresji artystycznej wewntrznych przey twrcy za pomoc gwatownych, wyrazistych rodkw artystycznych. Naczelnym dzieem ekspresjonizmu w malarstwie jest synny obraz "Krzyk" Edwarda Muncha. W polskim dwudziestoleciu ekspresjonizm zdoby przewag na paszczynie twrczoci dramatycznej. Kierunek ten nie podziela futurystycznego optymizmu i zachynicia si cywilizacj, pozosta wierny wartociom duchowym. Twrcy zwizani z polskim ekspresjonizmem to przede wszystkim tacy pisarze jak Juliusz Kaden-Bandrowski, Emil Zegadowicz, Stanisaw Przybyszewski. Ekspresja emocji, wntrza przeywajcego artysty wymagaa szczeglnych rodkw wyrazu, o niezwykej gwatownoci i sile. Emocje i uczucia subiektywizoway rzeczywisto deformujc jej wyobraenia, odrealniajc jej elementy. Czsto stosowane s rodki skrajne- groteska, zwyrodnienie, karykaturalne ujcie przedmiotu, operowanie brzydot, zgnilizn, groz, uderzajcymi zestawieniami tworzcymi niezwyke kontrasty, ostre, brutalne obrazy majce wywoa u odbiorcy siln reakcj estetyczn i psychiczn, wstrzs. Wszystko to miao suy takiej deformacji wiata, eby na jej tle powstao co nowego, co niezwykego, co nie bdzie zwykym naladownictwem wiata, ale bdzie wyrazem niezwykej, tajemniczej psychiki, duszy twrcy, jego ogromnych emocji, twrczej mocy. Wielkie, burzliwe uczucia wymagay odpowiednio uksztatowanego jzyka. Tak jak futuryci bawili si sowem odbierajc mu jzykow "godno", status, miejsce i rzdzce nim prawa gramatyczne, tak ekspresjonici posugiwali si jzykiem bogatym, wzniosym, odcinajcym si od potocznoci, zwyczajnoci, szaroci codziennego jzyka. Nadrealici (surrealizm) wypracowali inn recept na estetyk i sztuk, uznajc, e powinna ona twrczo przetwarza elementy obecne ju w naturze. Sztuce nie wolno lepo naladowa rzeczywistoci (sprzeciw wobec zaoe realizmu i naturalizmu), przedstawia jej obiektywnych praw, bo tym zajmuje si ju nauka. Sztuka powinna by przede wszystkim ekspresj psychiki twrczej czowieka ujawniajcej si przez inspirowane rzeczywistoci skojarzenia, obrazy, wizje artystyczne. Surrealizm rwnie wywodzi si z Francji (A. Breton, P. Eluard). Podobnie jak np. ekspresjonici, zwizani z nadrealizmem twrcy propagowali ideay wolnoci twrczej, wyszoci twrczej intuicji nad pojmowaniem rozumowym. Surrealicy odrzucali realistyczne obrazowanie i racjonalizm przedstawiania, zwracajc si w stron nieskrpowanej niczym wyobrani, a jeszcze lepiej podwiadomoci (dwudziestolecie to czas dziaania Freuda i Junga, a co za tym idzie fascynacji ludzk psychik, jej niezgbionymi pokadami, ukrytymi czstkami ludzkiego jestestwa), nieskaonej wol i rozumem czowieka. A jeli nie s tworem rozumu, wic rwnie nie przez jego narzdzia powinno si je odbiera i analizowa. Utwr poetycki, malarski, artystyczny jest ekspresj podwiadomoci- nie tyle samego twrcy ile jakiego osobnego, nieuchwytnego bytu, snu wyobrae oddzielonego od jawy rozumowej.

Kubizm rodkiem wyrazu uczyni geometryczn bry. Kady obraz, wyobraenie skada si jedynie ze znanych z geometrii ostrych ksztatw. Jest to kierunek, ktrego mistrzem i propagatorem w malarstwie by Pablo Picasso. Prba przeniesienia zaoe kubizmu na tworzywo literackie przejawiao si przede wszystkim rozlunieniem formy (swobodnie, niespjnie zestawione ze sob fragmenty, elementy) i logiki (zwizkw przyczynowo- skutkowych) dokonaa si w twrczoci poetyckiej Apolinaire'a. Guillerme'a, a w Polsce- Adama Wayka. Dwudziestolecie midzywojenne byo epok poezji, ale przede wszystkim take poetw. Ci natomiast przestali by jednostkami, indywidualistami nie zrozumianymi przez wiat, samotnikami w pracy twrczej, a zaczli si organizowa w grupy poetyckie, stowarzyszenia poetw, pisarzy, twrcw, poczonych jednym programem estetycznym, jedn ideologi wyraon w manifestach. Na terenie wolnej Polski powstao kilka grup, ktre wyday na literacki wiat wielkie postaci polskiej poezji, do ktrej niepodzielnie nalea cay dwudziesty wiek. Grup, ktra nigdy nie sformuowaa adnego manifestu, grup "programowo bezprogramow" a przez to najbardziej rnorodn poetycko byli Skamandryci. Nazwa nawizuje do tytuu czasopisma, wok ktrego byli skupieni. Skamandryci powstaj w roku 1920, czasopismo wydawane jest a do drugiej wojny z przerw w latach 1928 - 1935. Skamandryci, ktrzy niesabncym kultem otaczali tworzcego cigle w tej epoce niezwyk poezj Leopolda Staffa, nie szerzyli kultu niezwykoci, nie eksperymentowali z form, z ortografi i gramatyk. Byli poetami dnia codziennego, radoci ycia, optymizmu, biologizmu, ich bohaterem sta si czowiek z tumu. Taki te by stosowany przez nich jzyk- nie udziwniony, codzienny, niemal potoczny oraz tematyka. Filary grupy Skamandra tworzyli jedni z najbardziej pniej znanych polskich poetw- Julian Tuwim, Jarosaw Iwaszkiewicz, Jan Lecho, Antoni Sonimski, Kazimierz Wierzyski. Luniej z grup t wsppracowaa take jedna z najwikszych polskich poetek- Maria Pawlikowska- Jasnorzewska, a take poeta rewolucji- Wadysaw Broniewski. Kady z wymienionych poetw tworzy inaczej, stosuje inne rodki wyraania (Skamandrytw nie ograniczay adne zaoenia twrcze, aden programowy manifest, dlatego wyksztacili tak wielkie osobowoci, indywidualnoci poetyckie). Wsplne pogldy na poezj wyraay si w opisywaniu zdarze codziennych, potocznych, unikanie wszelkiego patosu, wzniosoci, przedstawianie bohaterw szarych, z tumu. Takim szarym czowiekiem jest take sam poeta- czowiek z tumu, bycie poet nie jest darem boym, nadprzyrodzon wadz nad ludmi i duszami, jest po prostu zawodem, kunsztem wietnego warsztatu twrczego. Nadrzdnymi emocjami poezji Skamandrytw bya rado ycia, optymizm, wolno, modo [(wyraaj j na przykad synne cytaty z poezji K. Wierzyskiego, z wiersza "Zielono mam w gowie": "Zielono mam w gowie i fioki w niej kwitn", "Jestem jak szampan, lekki, doskonay" (z wiersza "Jestem jak szampan")]. Znacznie mniej pokorn i poukadan grup byli twrcy zwizani z tzw. Awangard Krakowsk. Pismem, wok ktrego organizowane byo ycie twrcze tej grupy bya "Zwrotnica" (1922-1927). Prorokiem i przywdc awangardy by Tadeusz Peiper, autor manifestu programowego awangardy opublikowanego zreszt na amach "Zwrotnicy". Program grupy skupia si zasadniczo wok jednego hasa- wyraajcego kult MIASTA, MASY i MASZYNY (3xM). Ju samo haso wskazuje na charakter ideologii twrczej i spoecznej awangardy- dynamizm, energia, rozwj cywilizacyjny jako wartoci najwysze wyraane i opiewane w poezji (to widoczny zwizek z innym awangardowym kierunkiemfuturyzmem). Wiersz, jzyk mia dziaa wanie jak sprawna maszyna- mia by ekonomiczny, nieprzegadany, funkcjonalny, tworzcy nowe metafory i obrazy. Poeta, wedug twrcw awangardy mia by uczciwym rzemielnikiem obrabiajcym materi sown tak, aby ta dziaaa jak najlepiej, precyzyjnie i dosadnie przekazujc okrelone treci. Nowa poezja musiaa take w nowy sposb okrela uczucia (tworzenie metaforycznych, przedmiotowych ekwiwalentw nazw uczu). Poezja awangardowa zrywaa z mimetyzmem sztuki (naladowaniem przez ni rzeczywistoci). Najwaniejsi twrcy awangardy krakowskiej to Jalu Kurek, Julian Przybo, Jan Brzkowski. W wyzwolonym Wilnie powstaje grupa "agary" (tytu czasopisma staje si znw nazw grupy) utworzona w 1931 roku przez polonistw studiujcych na tamtejszym uniwersytecie. agaryci nawizywali bardziej do tradycji romantycznych, ekspresjonistycznych. Ich jzyk peen by patosu, wzniosoci, twrczo nawizywaa take do obrazowania i tematyki katastroficznej. agaryci nie uwierzyli w to, e pokj i wolno Polski s wieczne i ju ugruntowane, nie pozbyli si lku przed

wojn, przed zniszczeniem, cigym zagroeniem ycia i wolnoci. Historia nastpnych kilku lat pokazaa, e wilescy modzi poeci, tacy jak Czesaw Miosz, A. Rymkiewicz, J. Zagrski, J. Putrament czy T. Bujnicki mieli racj, e przepowiadana przez nich katastrofa dopeni si w straszliwej, drugiej wojnie wiatowej.

skamander 1. Prawo do swobody twrczej, doboru tematu ze wzgldu na indywidualn wraliwo i talent. Uwolnienia artysty i poezji od penienia obowizkw wzgldem ojczyzny, interesu pastwowego (synna fraza Lechonia w "Herostratesie": "a wiosna - niechaj wiosn a nie Polsk zobacz"). 2. Zwrcenie si w stron rzeczywistoci, wspoczesnoci, ktr wczeniej uznawano za "niepoetyck". 3. Pochwaa ycia w jego najbardziej biologicznym, banalnym, a nawet trywialnym wymiarze, kult witalizmu, aktywizmu i dynamicznej siy bijcej z rzeczywistoci. 4.Poeta jest kreatorem, ktry moe wszystko, ale nie jest, jak w tradycji romantycznej, wybrana jednostk, wywyszonym wieszczem, lecz zwykym czowiekiem, wiadomym swoich ogranicze. Bohaterem tej poezji jest rwnie czowiek codziennoci, najczciej mieszkaniec miasta. 5. Jzyk mia odzwierciedli wspczesno, musia zatem sta si prostszym, bardziej demokratycznym i przystpnym. Uywano zwrotw potocznych, pojawiy si rwnie wulgaryzmy. 6. Formalnie jednak panuje tradycjonalizm tzn. zachowano klasyczne zasady budowy wiersza, w tym rymu i rytmu. Czerpano rwnie z caej tradycji literackiej, nie odcinano si od przeszoci. Wiersze programowe to "Wiosna" Juliana Tuwima (pyt. 8), "Herostrates" Lechonia - zarzuca on Polakom ycie przeszoci, ogldanie si wci za siebie, wiar w mity romantyczne jak np. walka narodowowyzwolecza, ktra nie prowadzi do wewntrznej wolnoci czowieka. Wezwanie o zburzenie azienek to sowa wytyczajce drog narodu do duchowej niezalenoci: naley przesta patrze wstecz, zacz dostrzega wspczesno, teraniejszo - jeli przysza wiosna - to niech ona si objawi bez podtekstu politycznego.
Awangarda

1.3M- miasto, masa, maszyna - kult wspczesnoci, techniki, postpu cywilizacyjnego, idei urbanizacji. 2. Poeta nie jest natchnionym wieszczem, lecz rzemielnikiem, ktry w trudzie (niemal fizycznym) pracuje nad oporn materi sowa. Jest to jego obowizek, z ktrego powinien wywiza si jak najsumienniej. Powinien poszukiwa nowych drg wyrazu, inspiracje czerpic z teraniejszoci - ona si rozwija, nie przeszo. 3.Kreacyjny wysiek musi by wyznaczony w ramach zasady ekonomii sowa i dyscypliny uycia sowa. Maksymum treci w minimum rodkw wyrazu. 4. Jzyk poetycki jest rny od jzyka potocznego czy prozy, poniewa nie nazywa rzeczy wprost, posuguje si metafor, ktra wprowadza twrcz wieloznaczno. 5.Metafora to krlowa rodkw poetyckich - nie odwzorowuje rzeczywistoci, tylko j przetwarza, jest przy tym ekonomiczna. Nie ma peni funkcji estetycznej tylko semantyczn, cho i o kunsztowno tu chodzi- poezja to tworzenie piknych zda. 6. Rymy odlege i niedokadne to walka z tradycyjn atw melodyk poezji. 7. Poetyka ekwiwalentu - mwienie o uczuciach i przeyciach nie bezporednio, lecz poprzez metafory. Odrzucenie sentymentalizmu i taniej uczuciowoci.
Futurejtejstyci

1. Antytradycjonalizm, zanegowanie potrzeby pielgnowania dziedzictwa kulturowego. Odrzucenie wszelkich nurtw, prdw w dotychczasowej sztuce i literaturze.

2. Imperatyw nowatorstwa. 3. Zamiast logiki zasada podwiadomego czenia obrazw, faktw, sw(np. na podst. ich brzmienia). 4. Nowatorstwo w sferze jzyka: neologizmy, prozaizmy, formy zapisu telegraficznego, odrzucenie zasad gramatycznych i ortograficznych, ekstrawagancje w zapisie graficznym.

Dwudziestolecie miedzywojenne - charakterystyka epoki

CZAS TRWANIA: 1918-1939 SYTUACJA PO ZAKOCZENIU I WOJNY WIATOWEJ: Sytuacja po zakoczeniu dziaa w Europie bya bardzo cika, mimo zaegnania konfliktu zbrojnego, nadal utrzymywao si due napicie spowodowane oglnym kryzysem. Wojna obalia dawny system wartoci, podwaya wiar w podstawowe idee, w tym idee humanizmu, czowieczestwa. Wojna zostawia wiele pastw w trudnej sytuacji spoecznej, ze zrujnowan gospodark, pojawi si problem masowej biedy, bezrobocia - w takiej sytuacji byy m.in. Niemcy, Rosja, Polska. W Niemczech i Rosji demokracja przeywaa ostry kryzys : wybucha rewolucja bolszewicka 1917 roku, w Niemczech rozpocz si pochd nazizmu, we Woszech faszyzmu. Jednoczenie w cigu tych dwudziestu lat nastpi gwatowny rozwj techniki, nauki - pojawiy si nowe zjawiska urbanizacja, technicyzacja, kino, telegraf. Rwnie i w wiecie psychologii, filozofii zmiany byy zauwaalne: REKLAMA czytaj dalej

FILOZOFIA I PSYCHOLOGIA

INTUICJONIZM - popularny ju w Modej Polsce Henrie Bergson na XX-lecie wywar rwnie duy wpyw. Zwolennik poznania intuicyjnego nie rozumowego. PRAGMATYZM - Wiliama Jamesa - naley poznawa tylko to, co moe przynie okrelone, praktyczne korzyci. BEHAWIORYZM (behaviour - zachowanie) - Johna Watsona. Czowieka nie sposb pozna, mona go tylko opisa na podstawie szeregu obserwacji jego zachowania, jego odruchw i w ten sposb prbowa przewidzie reakcj. Do tzw. duszy czowieka nie ma dostpu. B. mia duy wpyw na literatur i sztuk - gdzie czowiek, bohater lit., prezentowany by z zewntrz poprzez swoje czyny, zachowanie, itd. PSYCHOANALIZA - Zygmunt Freud. Zrewolucjonizowa psychologi i filozofi tworzc now koncepcje czowieka, nie opierajc si, jak dawniej na prymacie wiadomoci Kartezjusza, lecz zbudowan na trjdzielnej konstrukcji wntrza: 1 warstwa (ego)- wiadoma, kontaktujca si z rzeczywistoci, najbardziej zbliona do rozumu. 2 warstwa (id) - podwiadoma, popdowa, instynktowna, skadajca si z marze, pragnie, czsto seksualnych, nieocenzurowanych, wstydliwych. 3 warstwa (superego)- zawiera uwewntrznione normy spoeczne, nakazy moralne, jest rodzajem sumienia. Superego cenzuruje potrzeby id, w wyniku czego powstaj konflikty i spicia odczuwane w sferze wiadomoci (ego). Freud zaj si badaniem faktycznych, ukrytych w podwiadomoci przyczyn zaburze psychicznych, lkw, nerwic. PSYCHOANALIZA SPOECZNA - Gustaw Karol Jung. W odrnieniu od nauczyciela Freuda mniejsz wag przykada do seksualnoci, w powstawaniu zaburze. Bada on niewiadomo zwaszcza zbiorow, ktra opiera si na archetypach ( wzorach, wyobraeniach pewnych postaw, praobrazach). Archetypy nastpnie przenikaj do podwiadomoci indywidualnej. Np. archetyp kobiety (kobieta idealna), archetyp Polaka... IWAN PAWOW - udowodni, e i czowiekiem rzdz odruchy warunkowe (uzalenione od innego czynnika) i bezwarunkowe (instynktowne). NAJWANIEJSZE KIERUNKI W LITERATURZE Najwiksze zmiany dokonay si na polu poezji i prozy. Awangarda przodowaa w sztukach plastycznych. Poszukiwano nowych rodkw wyrazu artystycznego, ktre odpowiadayby odkryciom z zakresu psychologii i filozofii ( np. dziki psychoanalizie powsta surrealizm- posugujcy si technika wolnych skojarze, poetyk snu, wyobrani). Sztuka dya do subiektywizmu, niezalenoci, indywidualizmu. Odrzucono dotychczasowe kanony pikna i reguy tworzenia. Przykadem moe by twrczo: MARCELA PROUSTA autora synnego cyklu W POSZUKIWANIU STRACONEGO CZASU. Jest to dzieo pisane ze skrajnie indywidualnej, subiektywnej perspektywy, fabua jest pretekstowa, baha, pozbawiona porzdku chronologicznego, wydarzenia ustpuj miejsca wspomnieniom, narracja zatem toczy si w gb czasu, towarzyszy temu analiza psychologiczna. JAMES JOYCE - ULISSES w tej ksice akcja rozciga si na kilkanacie godzin i dotyka tych samych wydarze opisywanych przez kilku rnych ludzi. Powstaje zatem wraenie symultanicznoci. Rwnie na poziomie narracji i jzyka wystpuje nowatorstwo: technika strumienia wiadomoci , monologu wewntrznego oraz zaburzenia struktury gramatycznej zda. FRANZ KAFKA - PROCES stosowa technik oniryczn, opisujc wydarzenia absurdalne, nieprawdopodobne, cho realnie przeraajce. Posuy si literack parabol(przypowieci), by opowiedzie o losie czowiekakadego. wiat przedstawiony jest zowrbny, mroczny, przyjmuje posta labiryntu - przestrze oddaje stan wewntrzny czowieka. KIERUNKI ARTYSTYCZNE Dwudziestolecie jest okresem pojawienia si wielu prdw awangardowych, zwizanych z poszukiwaniami artystw epoki nowych rodkw ekspresji. EKSPRESJONIZM

Pojawi si ju w poprzedniej modernistycznej epoce, jednak zwaszcza w XX-leciu si ujawni. Jak nazwa wskazuje, kierunek poszukiwa nowych drg wyrazu uczu i przey artysty, dzieo byo ich rezerwuarem. Gwatowno adunku emocjonalnego powodowaa deformacj rzeczywistoci, sztuka bya krzykiem duszy, miaa wstrzsn odbiorc. Dalekie to byo od mimetyzmu, realizmu, naladowania rzeczywistoci zewntrznej. Sztuka ma by wyrazem nieskrpowanej duszy jednostki wybranej, czyli artysty, std jzyk musi by wyzwolony spod konwencjonalnych regu komunikacji, moe by te skrajnie oryginalny, ekstrawagancki. FUTURYZM by ruchem skrajnie antytradycjonalistycznym, odrzucili oni wszelki kult dla przeszoci i dziedzictwa kulturowego. Zwrcili si w stron nowoczesnoci, fascynowaa ich cywilizacja, technika, wszelka nowa myl. Chcieli w zwizku z tym stworzy nowy idea estetyczny - dynamiczny, czasem wulgarny czy agresywny. Cenili najwyej nowatorstwo i oryginalno oraz swobod twrcz. Zdanie chcieli wyzwoli spod norm gramatycznych i ortograficznych, mwili o poezji jako o "sowach na wolnoci". Stawiali na prowokacj, zabaw i anarchiczn wolno. Polskimi orodkami futuryzmu byy: Warszawa, gdzie tworzy Anatol Stern i Aleksander Wat oraz Krakw, z nastpujcymi poetami: STANISAW MODOENIEC "Wiek XX"- wiersz manifest fascynacji wspczesnoci, nowoczesnoci, osigniciami cywilizacyjnymi. Wariacje i eksperymentatorstwo w warstwie jzykowej. TYTUS CZYEWSKI BRUNO JASIESKI "But w butonierce" megalomaski art artystyczny, poeta drwi ze swoich poprzednikw, ktrych przewysza i ma za nic, on jest poeta przyszoci, do ktrej krytycy, czytelnicy jeszcze nie dojrzeli, umierca wszystkich klasykw, uznane autorytety poezji (np. Staffa). "Rzygajce posgi"- stanowi najlepszy obrazowy przykad stosunku futurystw do przeszoci. Poeta dy do uwolnienia sowa z szablonu, wiersz jest prowokacj, kpin. DADAIZM Powsta z poczucia bezsensu wywoanego wojn, jednak w Polsce, gdzie wojn postrzegano w kontekcie odzyskanej wolnoci i niezalenoci, o jej absurdzie nie mwiono. Dadaizm si nie rozwin zatem. W |Europie prd polega gwnie na negacji, odrzuceniu dawnych wartoci, ktre si nie sprawdziy, nie uchroniy czowieka przed wojn i mierci a kultury przed ruin. Dadaizm mia by wyzwolon gr sw, bekotem, zabaw, celowym bezsensem. SURREALIZM (A.Breton napisa "Manifest surrealistyczny") Sztuka jest wytworem wyobrani, wolnej i podwiadomie, nie podlegajcej cenzurze rozumu czy spoecznej. Rwnie interpretacja tych obrazw wyobrani musi by pozarozumowa. NEOKLASYCYZM (Paul Valery) Poczenie symbolizmu i klasycyzmu, pierwiastek intelektualny jest obecny. NURT POEZJI CZYSTEJ (Henryk Bremond) Poezja wyrasta z uczu metafizycznych, jest poza sensem, nie musi niczego wskazywa czy nazywa, lecz ma zawiadcza o uczuciach. CECH WSPLN AWANGARDY W CAOCI JEST POSTAWIENIE NA BUNT WOBEC TRADYCJI I ZASTANYCH W WIECIE SZTUKI PRAKTYK, RODKW, NARZDZI I FORM. NAJWANIEJSZ WARTOCI STAA SI WOLNO, SWOBODA TWRCZA. POEZJA POLSKA W DWUDZIESTOLECIU - UGRUPOWANIA SKAMANDRYCI Przedstawiciele: Julian Tuwim, Antoni Sonimski, Kazimierz Wierzyski, Jan Lecho, Jarosaw Iwaszkiewicz, zwizani z grup by te Kazimiera Iakowiczwna, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Jerzy Libert. Po 1918 roku grupa poetw skupia si wok literackiego czasopisma "pro arte et studio"(1918-1919), miejscem ich spotka bya synna kawiarnia "Pod Pikadorem". Nastpnie ju w bardziej formalny sposb zaczli ze sob wsppracowa, wydajc czasopismo "Skamander"(1920-1929 oraz 1935-19),

ktrego nazwa pochodzi od nazwy staroytnej rzeki opywajcej Troj. Motyw rzeki - Skamandra pojawi si w dramacie Wyspiaskiego "Akropolis". Patronem ugrupowania zosta Leopold Staff. Zwizanie te byli ze rodowiskiem "Wiadomoci Literackich". Poeci tej grupy chcieli postrzega si jako formacj "programowo bezprogramow". W istocie jednak mona okreli kilka cech poezji Skamandrytw, ktre czyni j rozpoznawaln. 1. Prawo do swobody twrczej, doboru tematu ze wzgldu na indywidualn wraliwo i talent. Uwolnienia artysty i poezji od penienia obowizkw wzgldem ojczyzny, interesu pastwowego (synna fraza Lechonia w "Herostratesie": "a wiosna - niechaj wiosn a nie Polsk zobacz"). 2. Zwrcenie si w stron rzeczywistoci, wspczesnoci, ktr wczeniej uznawano za "niepoetyck". 3. Pochwaa ycia w jego najbardziej biologicznym, banalnym, a nawet trywialnym wymiarze, kult witalizmu, aktywizmu i dynamicznej siy bijcej z rzeczywistoci. 4.Poeta jest kreatorem, ktry moe wszystko, ale nie jest, jak w tradycji romantycznej, wybrana jednostk, wywyszonym wieszczem, lecz zwykym czowiekiem, wiadomym swoich ogranicze. Bohaterem tej poezji jest rwnie czowiek codziennoci, najczciej mieszkaniec miasta. 5. Jzyk mia odzwierciedli wspczesno, musia zatem sta si prostszym, bardziej demokratycznym i przystpnym. Uywano jzyka potocznego, pojawiy si rwnie wulgaryzmy. 6. Formalnie jednak panuje tradycjonalizm tzn. zachowano klasyczne zasady budowy wiersza, w tym rymu i rytmu. Czerpano rwnie z caej tradycji literackiej, nie odcinano si od przeszoci. PRZEDSTAWICIELE J. TUWIM - debiutowa "Czyhaniem na Boga" w 1918r. , pniej wyda "Sokratesa taczcego" w 1919r. Wana jest grupa wierszy autotematycznych, dotyczcych poezji: "Poezja"- przeciwstawia si tu tradycji romantycznej nazywajcej poet wieszczem, wybracem. "Nie chc by przewodnikiem, Chtnie w tum si wcisn, Bd Ultimus inter pares" (ostatni wrd rwnych). "Do Krytykw" - tematem wiersza jest jazda tramwajem, bohaterem jest pisarz, ktry kpi sobie z powanych panw i poszukuje raczej radoci i energii w zwyczajnym yciu. W pewnym momencie jednak ten poeta zwykoci i codziennoci, piewca nowoczesnoci i idei miasta zaczyna dostrzega niebezpieczestwa, ktre wraz z cywilizacyjnym rozwojem przyszy. wiadectwem tego jest wiersz "Mieszkacy'' - bohaterem jest przecitny mieszczanin, ktry jest przeraajco gupi, bezmylny. Jego ycie ograniczone jest ciasnymi horyzontami mylowymi, zawa si do kilku schematycznych czynnoci. Mieszczanin nie ma wasnych pogldw, wszystkie przejmuje z prasy, radia, poza mediami jego ycie wypenia pustka. Tuwim konstatuje: "Straszne mieszkania. W strasznych mieszkaniach Strasznie mieszkaj straszni mieszczanie." Rwnie w "Et Arceo", gdzie nawizujc do Horacego, wyraa dystans wobec wiata, w ktrym musi y - wiata "chaosu i zgrozy, i pustki miertelnej". Powszechne zo i zepsucie powoduje wzrost uczucia rezygnacji i rozczarowania polsk rzeczywistoci. Std poeta woli pozosta na boku ycia publicznego, zachowujc jednak poczucie wyszoci wobec bezmylnego tumu. W wierszu "Do losu" Tuwim okazuje si by jednak tradycjonalist. Cieszy si, ze zosta obdarowany przez los talentem twrczym, wraliwoci, ktra wyrnia go spord szarego i ogupiaego tumu. Talentowi poeta zawdzicza najlepsze lata ycia - modo, mio nawet pozycj materialn, ale przede wszystkim dar spojrzenia odkrywczego na rzeczywisto- przygnbiajc i chaotyczn. Wyranie Tuwim zwraca si w stron klasycyzmu, rezygnuje ze spontanicznoci na rzecz rygoru twrczego i dyscypliny. Poszukuje przepisu na niemiertelno - staroytni znali go. BOLESAW LEMIAN Lemian by wyjtkiem na tle swojej epoki, bowiem w przeciwiestwie do wikszoci swych kolegw po pirze, nie przynalea on do adnego ugrupowania poetyckiego dwudziestolecia. Jego debiut przypada jeszcze na okres Modej Polski "Sad rozstajny" 1912, jednak wikszy rozgos przynis mu pniejszy tom "ka" 1920 oraz "Napj cienisty" 1936. Twrczo jego mona zakwalifikowa do nurtu egzystencjalnego i filozoficznego , bliski mu by zwaszcza kontekst bergsonizmu ( filozofii H. Bergsona), goszcej prymat intuicji nad rozumem oraz witalizmu i aktywizmu. wiat to wynik walki

midzy bezwadn materi a twrczym duchem - czowiekowi trudno wynik tej walki przewidzie. wiat jest chaotyczny, przypadkowy, zaskakujcy - Lemian przedstawi to za pomoc fantastyki. Jego bohater jest zagubiony w rzeczywistoci , ale prbuje zgbi metafizyczn zasad wiata. Jedn z moliwych drg poznania pozarozumowego jest kontemplacja, a ta przychodzi wraz z mioci, erotyk (" W malinowym chruniaku"). Przyroda zawsze jest blisko czowieka, i to w niej powinien on szuka swojego sprzymierzeca, nauczyciela. Std zainteresowanie tradycj literatury ludowej. By twrc znakomitych ballad filozoficznych: DUDIOEK Fabua obejmuje wypraw chopa Bajday, ktry w towarzystwie zwierzt domowych wdruje po wiecie. Zmczony, postanawia odpocz i zapada w sen, w trakcie ktrego zjawa Dusioek zaczyna drczy i dusi chopa. Wybudzony nagle, Bajdaa wyrzuca swym zwierztom, e nie broniy go przed zmora i nie budziy go z koszmarnego snu. W istocie prawdziwy zarzut kieruje chop do Boga, za to ,e stworzy on cos tak paskudnego i zego jak Dusioek. Ta prosta ballada o ludowym Dusioku kryje w sobie jedno z zasadniczych pyta w teologii: jak to moliwe, e w doskonaym dziele Boym jest miejsce na zo, brzydot, z ktrym czowiek musi si zmierzy? DZIEWCZYNA Dwunastu braci, usyszawszy za murem gos dziewczyny, zakochuje si w niej i prbuje si do niej dosta. Poddaj si morderczej pracy, w kocu umieraj z wycieczenia, dalej jednak ich cienie kontynuuj zadanie, wreszcie same moty, prbuj posta si do dziewczyny. Gdy jednak mur pada, ukazuje si, e nikogo tam nie ma. To kolejny przykad ballady filozoficznej - przeznaczeniem czowieka jest mier, pogo za marzeniami jest pogoni za pustk. TRUPIGI Tytuowe trupigi to buty z yka, jakie zakada si ndzarzom do trumny. S one wic symbolem ubstwa, na jakie skazany jest czowiek na ziemi. Poeta utosamia si z losem ndzarza, ktry jest w istocie jak kady czowiek saby, osamotniony, kruchy. To kolejny utwr podejmujcy polemik z doktryn Kocioa, poniewa to wanie Bg odpowiedzialny jest za stworzenie za, biedy i ndzy. Czowiek zosta tak przez niego zaprogramowany, e adna prba oparcia si swemu losowi, aden bunt nie moe ostatecznie go wybawi od ndzy istnienia. W MALINOWYM CHRUNIAKU Najsynniejszy cykl erotykw Lemiana, rozpoczynajcy si wierszem o tym samym tytule. Spotkanie kochankw w lesie podczas zbierania malin, ktre przeistacza si w erotyczn pieszczot. Mio, poczucie cielesnej bliskoci, fascynacja zostaj wyraone za porednictwem przyrody, w jzyku niewinnej konsumpcji owocw lenych. Natura staje si czci tego wyznania, towarzyszy kochankom: "Bk zonik hucza basem, jakby straszy kwiaty, Rdzawe guzy na socu wygrzewa li chory, Zachmaniaych pajczyn skurczyy si wisiory I szed tyem na grzbiecie jaki uk kosmaty." Opis przyrody jest zmysowy i bardzo plastyczny - opiera si bardziej na dotyku ni percepcji wzrokowej. Buduje to przestrze intymnoci, mieszczc si w zasigu ramion kochankw. Podkrela to rwnie, e kochankowie znajduj si wewntrz chruniaka, w ukryciu, natura stanowi ich faktyczn oson przed ciekawskim wzrokiem innych. Wiersz jest wiadectwem mistrzostwa Lemiana w budowaniu subtelnego nastroju erotyzmu. K.I. GALCZYSKI Jego twrczo to wyjtkowe poczenie liryzmu, baniowoci, groteski i satyry. Sam siebie poeta kreuje na artyst cygana, bdcego jednoczenie kim przecitnym, zwyczajnym - rwnie w poezji czy on zwyczajno, banalno z fantastyk, kreacj. Wida to te i w jzyku, ktry raczej szed w stron codziennoci, potocznoci. Gdy siga po tematyk spoeczno-polityczn, uywa zawsze groteskowej satyry. Wiersze reprezentacyjne to: SERWUS MADONNA Wiersz autotematyczny : o poezji i artycie, ktry rezygnuje ze sawy, rwnie tej pomiertnej, odrzucajc Horacjask koncepcj poezji jako "exegi monumentum"(pomnika trwalszego ni ze spiu).

On wybiera los poety cygana. Cho faktycznie tytuow madonn uwaa za swoj muz, kochank i matk - to jednak nie ma to nic wsplnego z patosem uwielbienia. Std potoczny i nieoficjalny zwrot "serwus". Jaka poezja, tak muza- bd odwrotnie! W tym stosunku poety do rda swego natchnienia wida najlepiej koncept jego poezji. KRYZYS W BRANY SZRLATANW Kultura jarmarczna, ludowa i ludyczna(zabawowa) jest czstym motywem w jego twrczoci, a take rdem inspiracji. Prezentuje posta szarlatana, handlujcego na jarmarku woskowymi lalkami "od mioci, maciami od samotnoci i Polikarpa koci" . S to przedmioty wspczenie nieuyteczne, sprzedawca dlatego wanie uznany jest za oszusta, bo nie oferuje nic wartociowego z punktu widzenia swego czasu. W takim obrazie twrcy czy si liryzm, melancholia z humorem i grotesk. ULICA TOWAROWA To obrazek z codziennego ycia dwudziestolecia, ktre toczyo si na ulicach robotniczych - klasy, ktra wanie wtedy uksztatowaa si uzyskujc swoja tosamo. Przestrze, gdzie poeta prbuje dostrzec lady pikna, poetyckoci, melodii, zdominowana jest przez widok elektrowni oraz kina. Ludzie mieszkajcy w tej dzielnicy, wylegaj na ulic, oczekujc od niej czego wicej ni tylko rozrywki. Ulica to ich ycie, przyjanie, romanse, awantury. LEOPOLD STAFF Poeta "3 epok", poeta klasyk, patron Skamandrytw. ARS POETICA to skrt jego koncepcji poezji, ktrej celem jest utrwalenie tego, co ulotne, przemijalne, chwilowe, co drzemie w duszy czowieka. Musi by ona jednak komunikatywna, tj. atwa w odbiorze, jest to warunek szczeroci poezji. Poprzez rytmy i dwiki ma zaklina to, co nieuchwytne. POETA Utwr okrela miejsce poety w spoeczestwie, jego rol i cel. Poeta jest kim wyjtkowym, wyraa jednoczenie swj gos jak i gos ogu, ale nie moe podporzdkowa si wikszoci. WYSOKIE DRZEWA Klamr spinajc utwr jest wers: "O, c jest pikniejszego ni wysokie drzewa", bdcego wyrazem zachwytu nad piknem krajobrazu. Dominuje nastrj podniosy, patetyczny. Doskonao i precyzja uytych rodkw stylistycznych wiadczy o mistrzostwie rzemiosa Staffa. Siga on po synestezj, by pobudzi wszystkie zmysy odbiorcy. KARTOFLISKO Typowy utwr obrazujcy zwrot Staffa w stron zwykej codziennoci. Cho temat jest banalny, to jednak forma wysoka jest zachowana. Posuguje si tu technik realistyczna, filmow. Poeta decyduje si jednak na uycie prostych rodkw stylistycznych, adekwatnych do tematu - tylko tak moe zrealizowa idea prostoty. AWANGARDA KRAKOWSKA nale tu Tadeusz Peiper, Julian Przybo, Jalu Kurek, Jan Brzkowski. W latach 20 -tych formuuje si wok czasopisma "Zwrotnica", wydawanego przez Tadeusza Peipera grupa poetycka zwana Awangard Krakowsk. Program by do jasno przedstawiony: 1.3M- miasto, masa, maszyna - kult wspczesnoci, techniki, postpu cywilizacyjnego, idei urbanizacji. 2. Poeta nie jest natchnionym wieszczem, lecz rzemielnikiem, ktry w trudzie (niemal fizycznym) pracuje nad oporn materi sowa. Jest to jego obowizek, z ktrego powinien wywiza si jak najsumienniej. Powinien poszukiwa nowych drg wyrazu, inspiracje czerpic z teraniejszoci - ona si rozwija, nie przeszo. 3.Kreacyjny wysiek musi by wyznaczony w ramach zasady ekonomii sowa i dyscypliny uycia sowa. Maksimum treci w minimum rodkw wyrazu. 4. Jzyk poetycki jest rny od jzyka potocznego czy prozy, poniewa nie nazywa rzeczy wprost, posuguje si metafor, ktra wprowadza twrcz wieloznaczno. 5.Metafora to krlowa rodkw poetyckich - nie odwzorowuje rzeczywistoci, tylko j przetwarza, jest przy tym ekonomiczna. Nie ma peni funkcji estetycznej tylko semantyczn, cho i o kunsztowno tu chodzi- poezja to tworzenie piknych zda. 6. Rymy odlege i niedokadne to walka z tradycyjn atw melodyk poezji.

7. Poetyka ekwiwalentu - mwienie o uczuciach i przeyciach nie bezporednio, lecz poprzez metafory. Odrzucenie sentymentalizmu i taniej uczuciowoci. JULIAN PRZYBO NOTRE DAME wiadectwo wspczesnego czowieka niewierzcego, ktry czuje si przytoczony wielkoci materialnego wiata. Nie Bogu, do ktrego wiara, zmotywowaa ludzi, by tworzyli tak ogromne budowle, naley si podziw, lecz geniuszowi czowieka i jego faktycznej sile. GMACHY Czowiek jest wspczesnym Bogiem, twrc projektu swej rzeczywistoci. Robotnicy s realizatorami tego planu - to dziki nim dachy skadaj pokon czowiekowi i caemu miastu. Wiersz to pochwaa wysiku i pracy, ktr mona osign prawie wszystko. LIPIEC (przykad metafory) "Na wiadectwach wzbici w rado, odlecieli uczniowie Dry powietrze po ich migym zniku" WADYSAW BRONIEWSKI (juz nie awangarda, lecz poezja proletariacka) Tworzy on poezj mwic o spoecznej krzywdzie, niesprawiedliwoci w imieniu wszystkich pokrzywdzonych, nie w jego wasnym. Rol poezji jest walczy o lepszy wiat, musi zatem ona by ostra, zdecydowana, zaangaowana. Ma wyraa ona problemy czowieka, robotnika, poeta jest romantycznym posacem, ktry agituje, porywa do walki. Historia, polityka jest stale obecna w tej poezji. Przyszo jest istotna, o ile pamita si o przeszoci. Siga zatem Broniewski do tradycji gwnie polskiego romantyzmu w jego odmianie patriotycznej i aktywistycznej. Poeta jest bezkompromisowym bojownikiem o lepsze jutro, jest Prometeuszem nowych czasw. Wszystkie te zadania wymienia i okrela w swoim programowym wierszu pt. "Poezja". Poezja potrzebna jest i twrcy i odbiorcy - narodowi, ktry znajduje w niej si, motywacj i ostoj w trudnych chwilach, wyciszajc jednak negatywne, destrukcyjne uczucia. ZAGEBIE DBROWSKIE Tematem jest ycie i codzienne troski mieszkacw Zagbia. Poeta staje si obroc pokrzywdzonych robotnikw w sporze z ich pracodawc dopuszczajcym si wyzysku oraz caym systemem strzegcym , jak policjant, niesprawiedliwoci. Broniewski uywa rodkw ekspresjonistycznych(barwy), aby zobrazowa swj gniew. Obszar, ktry mia przynie Polsce dobrobyt, sta si rdem ndzy i ponienia. PROZA POLSKA XX-LECIA MIDZYWOJENNEGO PRZEDWIOSNIE To pierwszy wany tekst o charakterze rewizjonistycznym w XX-leciu, ktry pokaza ogrom rozczarowania modego spoeczestwa polskiego znajdujcego si na pocztku ("przedwioniu") swej drogi do dojrzaej demokracji. Proces ten, jak dla Baryki, bdzie rodzajem poszukiwa trwaych wartoci, idei, moliwych do zrealizowania i planw reform moliwych do przeprowadzenia. Poszukiwania te odbywaj si w wielu sferach spoecznych. eromski opisuje je jako to dla losw Baryki w Baku i Polsce. - CHARAKTERYSTYKA GRUP SPOECZNYCH I RODOWISK Najpierw umieszcza pisarz Baryk w kontekcie rewolucji, a wic w rodowisku komunistw, kac mu entuzjastycznie przyj ich ideologi, dziki ktrej odnajduje si on wrd rewolucjonistw. Wkrtce okazuje si jednak, e rodowisko to jest bardziej nastawione na bezwzgldn walk o wadz, majtki i pozycj ni na realizacj szlachetnych hase rwnoci i sprawiedliwoci. Kolejna grup spoeczn, do jakiej trafia Cezary ju w Polsce, jest tradycyjne ziemiastwo w Nawoci. Wnet dostrzega on upadek tej klasy, pawicej si w dostatku i wiodcej prniacze, pozbawione odpowiedzialnoci moralnej i politycznej ycie. Ignorancja ziemiastwa powoduje, e grupa ta nie potrafi i nie chce wiadomie oceni zagroe idcych ze wschodu. Groba bolszewickiej rewolucji, uderzajcej przecie w t grup spoeczn, nic ich nie obchodzi. Szlachta nie angauje si te w proces odbudowy pastwa polskiego, yje niezmiennie od wiekw, nie zauwaajc nawet, ze zmieniy si i czasy i rzeczywisto dookoa nich. Wielosawscy stwarzaj sobie arkadyjski wiat beztroski, zabawy, dobrobytu, nie chc wychodzi poza jego granice. Pocztkowo Cezary jako mody chopak rozkoszuje

si t sielsk atmosfer, wypoczywa po trudach wojny, oddaje si romansowaniu, po pewnym czasie dostrzega jednak ogrom bezmylnoci ziemiastwa. Baryk zaczyna razi tradycjonalizm i konserwatyzm szlachty, anachronizm jej pogldw lub ich racy brak. Zarzuca on jej, e bdc na szczycie hierarchii spoecznej, nie chce wzi odpowiedzialnoci za losy kraju i ludzi biednych. Udzia w wojnie polsko-radzieckiej 1920 by dla nich bardziej awanturniczo-przygodowym epizodem ni efektem przemylanej decyzji politycznej. Przede wszystkim jednak Baryka dostrzeg tuz obok Nawoci- w Chodku umierajcych z godu i ndzy komornikw, ktrych losem nikt si nie przejmowa. Wyzyskiwani i oszukiwani od wiekw przez panw i rzdcw, przyjli oni swj los za norm, wyzbyli si poczucia wasnej godnoci. W systemie paszczynianym, w ktrym mentalnie tkwi chopi, nie ma miejsca na wiadomo i bunt. Przyjmuj oni i znosz bez sprzeciwu swj los, wiodc bydlcy ywot. rodowiskiem podobnie zaniedbanym i opuszczonym jest gmina ydowska w Warszawie, gdzie ndza miesza si z brudem. W odrodzonej Polsce, w ktrej kady mia czu si szczliwy i wolny kwitnie ubstwo przekazywane z pokolenia na pokolenie oraz nieludzki wyzysk, ktry czyni z biednych niewolnikw. Kompletny brak zainteresowania ich losem ze strony elity rzdzcej jest a nadto widoczny. T sytuacj, wedug eromskiego, naleao koniecznie zmieni. REWOLUCJA Rewolucja to gwatowny przewrt spoeczny, majcy na celu obalenie panujcego dotychczas adu, uznanego za niesprawiedliwy i zastpienie go nowym porzdkiem. Prototypem jest Rewolucja Francuska 1789, goszca hasa: wolnoci, rwnoci i braterstwa, rwnie charakterystyczny by jej przebieg - rewolucja zakoczya si krwawymi zamieszkami, ktre pochony wiele ofiar, w tym jej twrcw. Rewolucja 1917 wymierzona bya przeciwko tyranii carskiego ustroju. Jej wydarzenia rozgrywaj si w Baku, ocena ich dokonana jest z perspektywy dorastajcego Cezarego Baryki. Widzimy ogromny entuzjazm modych, ktrzy w imi braterstwa, powszechnej rwnoci i sprawiedliwoci daj obalenia dawnego adu i dawnych autorytetw. Cezary zbuntowany i nieposuszny uczestniczy z chci w wiecach i masowych egzekucjach, w czasie ktrych gin przeciwnicy rewolucji, wic stranicy dawnego znienawidzonego porzdku. Jednak pod przykrywk tych szlachetnych hase, kryje si zwyczajna walka o wadz i wpywy, towarzysz jej najnisze instynkty. Baryka przekonuje si o tym , gdy widzi trupa swojej matki, ktrej zosta zrabowany z palca nawet lubny piercionek. Rwnie praca przy grzebaniu trupw uwiadamia mu ogrom ofiar, jakie pochona rewolucja ( tu pogrom Ormian dokonany przez Tatarw), skal zniszczenia i ndzy ludzi. Rewolucja w ocenie eromskiego nie jest sposobem budowania nowej rzeczywistoci spoecznej, na zniszczeniu, nienawici i cierpieniu nie mona zbudowa niczego konstruktywnego. Pisarz przestrzega Polakw przed myleniem o atwych i radykalnych rodkach zmiany tragicznej sytuacji w kraju po odzyskaniu niepodlegoci. Jednak, podobnie jak Baryka, uwaa on, i narodowi potrzebna jest jaka silna idea, ktra zespoli go i wyznaczy drog dalszej przemiany. Pojawiaj si m. In. dwie koncepcje kontrowersyjne: reform (Gajowiec) i rewolucji (A.Lulek i komunici). GRANICA - ZOFIA NAKOWSKA NOWATORSTWO FORMALNE Nowatorstwo powieci Nakowskiej polega wiec na zmianie funkcji tekstu literackiego, ktry nie ma tylko intrygowa, przez ukrywanie przyszych wydarze, lecz ma raczej pobudza do mylenia, intelektualnej analizy. Std inwersja czasowa i towarzyszce nam przez ca lektur pytanie: "dlaczego tak si stao", nie za tradycyjne: "co bdzie''. Analiza utworu w duej mierze zaley od aktywnoci czytelnika, bowiem Nakowska nie wyrcza nas w ocenie bohaterw: jej postacie nie s jednoznacznie dobre lub ze, ich opis to zbir rnych punktw widzenia, opinii, sdw. Jeli pada w tekcie stwierdzenie: "Jest si takim jak myl ludzie, nie takim jak mylimy my", nie jest to w istocie dogmat, lecz problemowe pytanie kierowane do czytelnika - on sam musi odpowiedzie, czy si z tym zgadza. Powie psychologiczna stara si dociera do prawd oglnych o naturze czowieka, Nakowska wierzy, e mona zbliy si do niej jedynie przez rzetelne nakadanie na siebie, konfrontowanie rnych punktw widzenia. To bohater stoi w centrum, wydarzenia peni wobec niego tylko rol kontekstu, ktry dopowiada nam pewne rzeczy, std fragmentaryczno akcji w "Granicy". Ziembiewicz jest

przedmiotem tej analizy psychologicznej, wszystkie inne wtki poboczne, peni rwnie funkcje owietlajc wobec jego osoby. Nakowska rezygnuje z analizy zdarze, na rzecz analizy psychologicznej. CHARAKTERYSTYKA WARSTW SPOECZNYCH ZIEMIASTWO nale do niego rodzice Zenona. S oni powierzchownie wyksztaceni, ale odznaczaj si duym stopniem megalomanii (zarozumialstwa), dlatego te staraj si za wszelk cen podtrzyma znaczenie swej klasy, hoduj przeszoci i tradycji, traktowanej bezkrytycznie. Przynale jakby do minionej epoki, nie rozumiej kapitalistycznego wiata, nie radz sobie z nowymi prawami rynku, std upadek ich stanu majtkowego. Brak im te politycznej wiadomoci. BOGACZE-nale tu pastwo Tczewscy, ktrzy posiadajc wci duy majtek, chc zachowa przywilej wadzy z nim zwizany. Aby mc wpywa na sytuacj polityczn w kraju, podporzdkowuj sobie czasopismo Czechliskiego( potem te Ziembiewicza ) "Niw". Ukazuj si w niej tendencyjne, konserwatywne artykuy. Jako grupa s groni dla prawdziwej demokracji i wolnoci obywatelskiej, jako jednostki s groteskowi, karykaturalni, mieszni. Staraj si podkreli sw wyszo, otaczaj si wpywowymi ludmi, s powani, majestatyczni. Niestety to oni dyktuj warunki spoecznego awansu, tworzc polityk i gospodark kraju. MIESZCZASTWO- nale tu Cecylia Kolichowska, cz jej mieszkacw-ci zajmujcy mieszkania od frontu, Zenon i Elbieta Ziembiewiczowie, Toruciski (waciciel sklepu galanteryjnego), Chzowicz (cukiernik). Podobnie jak ziemiastwo prbuj stworzy pozory dobrobytu : salon Kolichowskiej to przykad tandety, przepychu i braku dobrego smaku i wyczucia estetycznego. Wyznawcy podwjnej moralnoci, dulszczyzny, wzgldem niej sytuowanych odnosz si z najwiksz pogard a nawet odraz. Nie maj jednak adnych wpyww, ani te wikszych perspektyw na rozwj, ze wzgldu na ich uzalenienie od bogatej szlachty. Wynikiem tego jest stagnacja i marazm, ktry powoduje ich przesadn koncentracj na sobie, dramatyzowanie, wyolbrzymianie normalnych problemw ludzkich (Cecylia, ktra nie umie pogodzi si ze staroci) INTELIGENCJA- wywodzi si z rnych grup spoecznych, najczciej osiada w miastach, stajc si mieszczastwem ( Zenon) BIEDOTA, PROLETARIAT-Joasia Gobska, Franek Borbocki, inni mieszkacy sutereny p. Kolichowskiej, take pracownicy folwarczni Ziembiewiczw. yj oni na skraju ubstwa, w ndznych warunkach, jak szczury w ciemnoci i wilgoci. Musz zgodzi si na takie warunki, bo nie maj adnej moliwoci odmienienia swego losu. Nie maj adnych praw, pozostawieni s te bez opieki, w tym medycznej, traktowani s przez wszystkich z pogard. mier wrd starcw, dzieci i ludzi modych jest czym normalnym, widzimy to na przykadzie losu rodziny Gobskich - Joasia umiera na grulic, Jadwisia maoletnia, ociemniaa siostra z niedoywienia. Ci, ktrzy pracuj, s nieludzko wykorzystywani, z tego wyzysku rodzi si ich bunt. Robotnicy zaczynaj domaga si swych praw, do pracy i wynagrodzenia, opieki, do lepszego ycia. Organizuj strajki i manifestacje. Jednak wadza robi wszystko, by im w tym przeszkodzi- Franek Borbocki za dziaalno wywrotowa trafia do wizienia. WIELOZNACZNO UTWORU (REALIZUJCA SI POPRZEZ WIELOZNACZNO TYTUU POWIECI) GRANICA FILOZOFICZNA I PSYCHOLOGICZNA (POZNAWCZA) "Jakimi ludmi jestemy naprawd? Czy takimi, jakimi nas widz inni, czy te takimi, za jakich sami si uwaamy?". To rozdwik midzy opini prywatn, subiektywn jednostki a ocen spoeczn, z zewntrz. Po ktrej stronie ostatecznie ley prawda - wasnego ''ja'' czy opinii publicznej? Nakowska twierdzi, e prawda absolutna nie istnieje, do prawdy mona prbowa jedynie si zbliy, sumujc rwne punkty widzenia na dan sytuacj. Jednostki czsto ulegaj manipulacji wewntrznej i zewntrznej. GRANICA SPOECZNA- spoeczestwo jest skonstruowane na mocy podziaw - w systemie feudalnym czynnikiem dzielcym ludzi byo urodzenie, w nowoczesnym kapitalistycznym ukadzie jest to stan posiadania, majtek. Podziay rodz za obyczajowo, etyk, hierarchi, konwenanse, okrelaj marzenia,...Bariery midzy jedn klas a druga s ogromne, czsto nieprzekraczalne. Rzeczywisto spoeczne oparta jest na pojciu ludzkiej krzywdy.

GRANICA MORLANA - to linia wyznaczajca norm spoecznego zachowania. Przekroczenie jej, nie bezporednio i czsto nie od razu, ale zawsze prowadzi do upadku duchowego jednostki, ktra nie potrafi poradzi sobie z surow opini spoeczn i drczcymi j wyrzutami sumienia. Ziembiewicz przekracza granic moraln dwukrotnie: gdy zapomina o swoich modzieczych ideaach, stajc si pionkiem w grze o wpywy i wadz oraz zwalnia si z moralnej odpowiedzialnoci za romans i krzywd dwch kobiet z tym zwizan. NOCE I DNI - MARIA DBROWSKA W caym utworze sycha echo powstania styczniowego. Gwna bohaterka Barbara jest prawdziw patriotk, pielgnuje pami o tym wydarzeniu, nienawidzi wszystkiego co czy si z zaborc. Darzy szacunkiem tych, ktrzy brali udzia w powstaniu, bd jako s z nim zwizani (m.in. Bogumi tak zwraca jej uwag). Tak powstaje i jest podtrzymywany mit powstania styczniowego. Barbara jednak nie kocha Bogusawa - wychodzi za m z obowizku i w obawie przed opini publiczn ( nie jest ju najmodsza). Jest postaci pen sprzecznoci, egotyczn i skoncentrowan na sobie, ale dobra matk i gospodyni. Ma wiele lkw, bywa nietolerancyjna i wybuchowa. Bogumi w przeciwiestwie do ony wolaby o powstaniu zapomnie. Jest to traumatyczne przeycie, ktre zmusio go , by przedwczenie wydorola. Kontakt ze mierci nauczy go ceni ycie. Koncentruje si na pracy, ziemi, jest realist i jest pragmatyczny. Kocha on, na rwni z prac. Stara si by zawsze odpowiedzialnym za swoje czyny. W yciu kieruje si zdrowym rozsdkiem. FERDYDURKE - WITOLD GOMBROWICZ Powie napisana wbrew konwencji literatury mimetycznej, nie respektuje zasad przyczynowoci i prawdopodobiestwa, nie posuguje si konstrukcj 3-cioosobowego, obiektywnego narratora. Jest parodi powieci tradycyjnej, stosuje metod deformacji jako narzdzia pokazywania wiata. Kompozycja powieci otwartej i lunej - 3 czciowa, ale rozdzielona autonomicznymi fragmentami, dygresjami. Gombrowicz parodiuje m.in. konwencje powieci szkolnej, romansu obyczajowego, sielanki wiejskiej. Jzyk wykazuje olbrzymie nowatorstwo - neologizmy splataj si z parodi znanych stylw literackich- np. romantycznego. Pojawiaj si sowa-klucze: gba, ydka, pupa, za pomoc ktrych odbywa si deszyfracja sensu. Zarwno tytu jak i formua zakoczenia s absurdalne i przecz tradycyjnym zasadom komunikacji midzy autorem, dzieem i czytelnikiem. Rwnie narracja rozbita jest na trzy gosy: autora, narratora pierwszoplanowego, pierwszoosobowego Jzia i narratora w trzeciej osobie w autonomicznych opowiadaniach "Filidor dzieckiem podszyty" i "Filibert dzieckiem podszyty". Wynikiem zmieszania tych gosw jest niejednorodno stylowa i gatunkowa tej antypowieci. W sferze ideologicznej na pierwszy plan wysuwa si problem Formy, ktr Gombrowicz rnie nazywa: gb, pup. To rodzaj wytwarzajcego si w kontaktach midzyludzkich schematu, ktry musi zosta zrealizowany, by jednostka moga by zrozumiana. Przed Form nie ma ucieczki, bowiem bezformie grozi wypchniciem poza nawias spoeczestwa. W istocie kady bunt jest przyjciem jakiej innej maski, gby. Forma to nie sztuczno, bowiem naturalno, oryginalno w ogle nie istnieje. Nie ma adnego prawdziwego ja, jest tylko Forma. Doroso to czsto pozr kryjcy w sobie wtrn niedojrzao. Dziecistwo jest stanem nie wyzwolonym od formy, nie do koca naturalnym, rwnie dzieci podlegaj kontroli spoeczestwa. Dziecistwo to rwnie prba buntu wobec oczekiwanej dojrzaoci - to odmowa przybierania gotowych, powanych i akceptowalnych "gb". PROZA BRUNONA SCHULZA Mona j rozpatrywa w nurcie surrealizmu (poetyka snu, oniryzm) i kreacjonizmu ( jako przeciwiestwa techniki realistycznej), a take w obrbie sensualizmu. Te trzy konteksty przyczyniy si do powstania stylu oryginalnego, barwnego, zmysowego Schulza. "Sklepy cynamonowe " i "Sanatorium pod Klepsydr" to najciekawsze opowiadania polskiej awangardy, bdce na granicy prozy i poezji. JAROSAW IWASZKIEWICZ- PANNY W WILKA Wan rol odegrao to dowiadczenie Iwaszkiewicza z lat modoci, kiedy jako korepetytor przebywa w dworku w Byszewie. Wspomnienia stamtd posuyy mu do stworzenia obrazu ycia w Wilku.

Iwaszkiewicz poruszy w swoim opowiadaniu problem filozoficzny - mierci i przemijania oraz psychologiczny - ludzkiej reakcji na te traumatyczne wydarzenia. Pomidzy nie wplt rwnie wany motyw mioci (erotycznej), ktra z przemijalnoci i mierci musi si zmierzy. Zwizek mioci z czasem, ktry przemija jest gwnym motywem opowiadania "Panny z Wilka". Bohater powraca do miejsc modoci, gdzie przeywa pierwsze fascynacje erotyczne, w reakcji na mier przyjaciela. Chce pogodzi si z teraniejszoci poprzez przywoanie swej przeszoci. Jaka sia cignie go do Wilka, jakby klucz do poznania siebie i ycia tkwi wanie w tych dawno zapomnianych przeyciach. Powrt do przeszoci jednak nie udaje si, bohater uzyskuje wiadomo, lecz nie rozpoznaje swej przeszoci. Konfrontujc si i rozmawiajc po latach z dojrzaymi kobietami, ktre kiedy, jako dziewczta, go tak fascynoway nie odnajduje tamtych emocji, tamtej wsplnoty. Syszy jakby inna wersje wydarze z przeszoci, co uwiadamia mu, i nie czya go faktyczna, gboka wi z pannami z Wilka. Ani wtedy, ani potem w yciu nie umia on zaangaowa si w aden zwizek. Powraca on ostatecznie do teraniejszoci, bogatszy o t wiedz, jednak nie bardziej szczliwy. Do przeszoci bowiem moemy powraca, ale wskrzesza jej i kontrolowa ju nie potrafimy. Sta bohater "Brzeziny" jest rwnie bohaterem modym , jednak ciko naznaczonym cierpieniem walczy on bowiem ze mierci, wiedzc, ze nie moe z ni wygra. Jego strategi w tym boju jest cakowite zwrcenie si w stron ycia, w jego najczystszej, biologicznej, fizycznej postaci. Sta czsto przywdziewa mask bazna, mdro-gupiego trefnisia, ktry ze mierci i ycia jednakowo drwi, cigle prowadzc kokieteryjn gr z jednym i drugim. Wana w tym rol odgrywa mio fizyczna, zmysowa oraz kobieta. Na przeciwko miertelnie chorego, ale hedonistycznego Stasia postawi naley brata Bolesawa, pogronego w marazmie i depresji, po mierci ony Stopniowo, uczc si aktywnoci od Stasia, wydobywa si on z doka i potrafi patrze ju w stron ycia, nie mierci, ktra odebraa mu ukochan. Paradoksalnie "umary za ycia" od miertelnie chorego brata uczy si przetrwania mimo wszystko. DWUDZIESTOLECIE - PROZA POWSZECHNA (LIT. OBCA) F.KAFKA - PROCES "Proces" Franza Kafki jest interpretowany jako przykad powieci parabolicznej, w ktrej jak w biblijnej przypowieci, pod mask wydarze kryj si najwaniejsze, uniwersalne prawdy o czowieku i wiecie. Tak jak fabua jest w istocie pretekstowa, tak postacie wystpujce tu maj tylko pozory indywidualnych, w rzeczywistoci s to pewne typy, ilustrujce raczej postawy, jakie czowiek moe przyj wobec tych wartoci. Bohaterowie pozbawieni s zatem osobowoci, psychicznie skomplikowanego wntrza. Parabola to wskazwka, ktr naley rozszyfrowa. Najczciej posuguje si ona symbolem czy alegori, znan w danej kulturze. Czas i miejsce akcji przypowieci pozostaje nieokrelone, pozostae cechy za tego gatunku sprawiaj, i opowiedziana historia staje si moliwa zawsze i wszdzie. "Proces" zblia si rwnie do innej formy znanej w tradycji redniowiecznej - do moralitetu, ktrego bohaterem jest Czowiek- Kady - reprezentant caej ludzkoci, skupiajcy w sobie cechy prototypowego czowieka Kafka stworzy egzystencjaln paraboliczn opowie o losie ludzkim, ktry podobny jest walce z nieznan, wszechobecn si, wobec ktrej jednostka na darmo si buntuje. ycie czowieka toczy si zgodnie z tym odwiecznym scenariuszem, musi on podj absurdaln i z gry spisan na straty walk, majc nadziej na odzyskanie kontroli nad wasnym bytem, podczas gdy wyrok jest ju ustalony. Na kocu tej egzystencjalnej drogi nie ma ju jak w moralitecie, ani obietnicy zbawienia, ani groby potpienia. mier jest kresem wszystkiego, zatem kady nasz wybr traci sens - cokolwiek zrobimy koniec jest jeden i nieunikniony. A jednak y trzeba i prbowa oszuka siebie samego, e co moemy jeszcze zrobi, by znale ocalenie. Kafka napisa utwr nie wpisujcy si w tradycj literatury realistycznej, opierajcej si na zasadzie mimetyzmu. Nie mona stosowa tu narzdzi analizy psychologicznej - postacie s pewnymi typami. Nie mona rwnie posuy si logik w odczytaniu wydarze, ktre s absurdalne. Kategorie miejsca i czasu s zatarte - tworz one co na ksztat uniwersum - obrazu wszechwiata. Wszystko to sprawia, e "Proces" odczytywany by w metaforycznym sensie (kontekst egzystencjalizmu). Dosowne odczytanie stao si moliwe w czasach panowania reimw totalitarnych, zwaszcza komunistycznego.

ZIEMIA PLANETA MAP - A. DE SAINT- EXUPERY Dominujcymi motywami s : mio do ycia czowieka, ch poznania go. Proz t naley rozpatrywa w kontekcie wartoci humanistycznych. Bohaterem jest lotnik (pisarz rwnie nim by), ktry ziemi chce pozna od kadej moliwej strony. W czasie pracy wielokrotnie jego wiara w siebie i ch ycia wystawione byy na cikie prby. Walka o przetrwanie bya najczciej walk z samym sob, a zwycistwo dawao poczucie kontroli nad przeciwnociami losu i siy czowieka. Tylko w sytuacji granicznej, kryzysowej mona rozpozna i naleycie doceni warto ycia. KOMU BIJE DZWON - E.HEMINGWAY Proza tworzona w kontekcie behawioryzmu, zatem koncentruje si na opisie czowieka postrzeganego przez pryzmat jego zachowania, odruchw, jakie towarzysza mu w krytycznych sytuacjach. Bohaterem powieci jest silny mczyzna, szlachetny i konsekwentny, ktry nawet w obliczu przewyszajcych go problemw, zachowuje twarz, zimna krew i stoicki spokj. Jordan to czowiek wrcz doskonay: potrafi waciwie oceni warto istoty ludzkiej oraz ycia. Jest opanowany, ale tez nie pozbawiony uczuciowoci. Nie poddaje si trudom rzeczywistoci, stara si patrze optymistycznie na wiat. MISTRZ I MAGORZATA - M. BUHAKOW Powie rosyjskiego pisarza jest przykadem czenia konwencji realistycznej z fantastyczn o zaciciu satyrycznym. W efekcie powstaa paraboliczna powie groteskowa - tylko w tej formie mg Buhakow przemyci krytyk panujcego za jego czasw systemu komunistycznego. Groteskowa cecha przemieszania rzeczywistoci realnej z fantastyczn w "Mistrzu i Magorzacie" realizuje si poprzez wprowadzenie do utworu postaci z tajemniczej trupy demonicznego magika Wolanda. Jego performance, jak rwnie zachowanie jego wity wzbudza w mieszkacach Moskwy niedowierzanie, lk, niepokj , ale i ciekawo, co przyjmuje nieraz formy komiczne. Groza miesza si zatem ze miechem, co stanowi o waciwej tej formie literackiej niejednorodnoci stylowej i nastrojowej powieci. Moemy mwi o wspwystpowaniu trzech porzdkw ( i odpowiadajcych im linii narracyjnych): Narracja waciwa - obejmuje realistyczny plan wydarze w Moskwie, realistycznych bohaterw i ich losy oraz fantastyczny zapis wyczynw diabelskiej wity Wolanda. Narracja wewntrzna - opowie z losach Ha -Nocri i Poncjusza dziejca si w czasach "ewangelicznych", ktra okazuje si by narracj powieci pisanej przez Mistrza. wiat moskiewski okazuje si by aren dziaania niewyjanionych, nadprzyrodzonych mocy, zachowanie ludzi wymyka si zdroworozsdkowym ocenom, normy w tym te etyczne przestay obowizywa. W opisie niektrych postaci Buhakow posuguje si karykaturalnym wyolbrzymieniem cech negatywnych. Deformacje, jakim psychika ludzka ulega, s nastpstwem ycia w obrbie systemu komunistycznego, w ktrym podwaony zosta dotychczasowy system wartoci, a nowy nie spenia funkcji moralnego drogowskazu. Ludzie pozbawieni tego oparcia, zachowuj si w sposb wytumaczalny tylko w obrbie tego chorego wiata. Obuda, donosicielstwo s tak powszechne, ze relacje midzy ludmi przybieraj posta iluzoryczn, pozorn ("przyja Alojzego Mogarycza wobec Mistrza). Biurokracja- zastpujca faktyczn prac w urzdach paraliuje ycie, przekraczajc nawet granice absurdu (dziaalno Komisji Nadzoru Widowisk i Rozrywek Lejszego Gatunku, konieczno dostarczenia zawiadczenia o obecnoci na balu u Szatana) Buhakow posuy si w swojej powieci grotesk i absurdem gwnie do celw satyrycznych- tylko w ten sposb mg pisa pena bezsensu rzeczywisto komunistycznego spoeczestwa rosyjskiego. Przerysowania, ktrych si dopuszcza czsto okazuj si by realnymi, odkd w powieci wymiar fantastyczny splata si i wspistnieje z rzeczywistym. Co wicej, czytelnik niejednokrotnie moe odnie wraenie, e to Szatan jest postaci bardziej realn i przewidywaln ni mieszkacy Moskwy, w przeciwiestwie do nich, kieruje si on jakim systemem wartoci. Buhakow bardziej jednak ni wady konkretnych ludzi, ukazuje absurd zniewalajcej ich ideologii. Buhakow zadaje wane pytanie o rol artysty w czasach zniewolenia umysowego. Pisarze czonkowie Massolitu poddali si systemowi, czerpic z przynalenoci do organizacji korzyci: bezpieczestwo osobiste i majtkowe, prawa do publikacji, itd., kosztem prawdy i wiecie i wartoci moralnych, ktrych powinni poszukiwa. W Moskwie komunistycznej nie ma miejsca na krytyk panujcych regu, w wydawnictwach panuje monopol, niepoprawne pogldy s blokowane. Ci, ktrzy albo chc zwalcza

system, albo go omin s niszczeni przez wasne rodowisko. Najlepszym przykadem tego jest Mistrz, ktry stworzy dzieo uniwersalne ( nie ideologiczne) o niekwestionowanych wartociach ludzkich: o wadzy systemu, przemawiajcej ustami ogu i o koniecznoci buntu wobec niej w imi uczciwoci i spokoju wewntrznego. Podj te w tej powieci motyw dialogu z Bogiem i religi, co nie byo zgodne z obowizujcym wtedy ideaem ateizmu. Dzieo Mistrza to wiadectwo nieprzemijajcej prawdy o czowieku, jego potrzebie ycia zgodnie z wewntrznym poczuciem prawdy i sprawiedliwoci, a take o niemonoci wyrzucenia Boga z ycia. Mwi ono rwnie o toczcej si odwiecznej walce dobra za zem, ktrej czowiek nie moe unika, lecz musi przyj wobec niej konkretne stanowisko. DRAMATURGIA W DWUDZIESTOLECIU EGLARZ - JERZY SZANIAWSKI Dochodzi do zmieszania dwch form przedstawienia realistycznej i poetyckiej. Przedstawia wydarzenia prawdopodobne, lecz posuguje si przy tym poetyk niedopowiedzenia, aluzji. Du rol odgrywa te w prezentacji ironia i liryzm. Gwny bohater Kapitan Nut wydaje si by czowiekiem nieskazitelnym, pozytywnym, odwanym eglarzem, dobrym kompanem, idealnym, romantycznym kochankiem, odkrywca nowych ldw, czowiekiem honoru. Tymczasem przybycie na wysp Jana okazuje si co wprost przeciwnego Kapitan jest handlarzem opium, hulak i opojem, ktry wysp odkry wycznie przez przypadek, a mio jego bynajmniej nie jest romantyczn. Tak zderzeniu podlegaj dwa oblicza kapitana, z ktrych adne nie jest do koca prawdziwe. Szaniawski jednak pozostawia to niedopowiedzianym. Prawda o czowieku nigdy nie bdzie absolutna. Ale rwnie mity, ideay peni wan funkcj w naszym yciu , mimo i nie zawsze odpowiadaj rzeczywistoci. Moemy kierowa si nimi, byle nie popada w fanatyzm i nie d si im manipulowa. SZEWCY - WITKACY TEORIA CZYSTEJ FORMY W TEATRZE Witkacy, tworzc "Szewcw" w konwencji groteskowej, da wyraz wanie swojemu lkowi o losy cywilizacji. Uwaa on, e kryzys nadciga nieuchronnie i czy si z uprzedmiotowieniem czowieka, zanikiem potrzeb metafizycznych, deprecjacj wartoci duchowych jak sztuka, religia, filozofia. "Szewcw", cho naley uzna jednoczenie za prb realizacji w teatrze ideau Czystej Formy oraz dramat groteskowy, nie mona rozpatrywa jako dziea wycznie formalnego, eksperymentalnego. Teoria Czystej Formy, wbrew obiegowej opinii, nie polega na uprzywilejowaniu formy nad treci, takie podejcie byoby ze strony pisarza naiwnoci. Owszem istotna dla odbioru dziea jest ekspresja, ona bowiem umoliwia artycie dotarcie do pokadw " przeycia metafizycznego" drzemicych w nim samym i czytelniku/odbiorcy. Jednak Czysta Forma, to nigdy forma bez treci! Witkacy dy do zanegowania dwch najwaniejszych w teatrze konwencji : realistycznej i symbolicznej. Postulowa odrzucenia akcji rozumianej tradycyjnie jako logicznie ze sob powizany splot wydarze. Podwaa tez konieczno budowania psychologicznego wntrza swych postaci. Zanegowa zawizek sowa z jego czynami. Wszystko to po to, by wywoa efekt niezwykoci towarzyszcy "metafizycznemu poruszeniu", teatr realistyczny tego nie potrafi, bo naladuje tylko rzeczywisto. Jeli za Witkacy w swym groteskowym dramacie ukaza form pozbawion treci, to dla tego, i jest to dla niego pierwsza oznaka zbliajcej si katastrofy, symptom kryzysu cywilizacyjnego. wiat "Szewcw" to wiat na opak- czeladnicy mwi jzykiem filozofw, mylicieli, arystokracja ( Irina Zberenicka), ktra dotd stanowia ostoj kultury popada w degeneracj, prostactwo i wulgarno parobkw, a inteligencja (prokurator Scurvy)pada ofiar wasnej biologii i w efekcie koczy jak pies na acuchu. W ten wykrzywiony( cho jak twierdzi Witkacy faktyczny obraz wiata) uderza rewolucja. podobna tej padziernikowej z 1917 roku, ktra autor "Nienasycenia" oglda osobicie. Zamiast jednak przynie popraw znieksztaconych relacji, jeszcze bardziej pogbia ona zamt, wyjaskrawiajc wynaturzenia do granic absurdu. Zamordowane w wyniku przewrotu postacie, nie umieraj, lecz pozostaj przy yciu, wadza przechodzi z rk do rk, rewolucja rodzi kolejna rewolucj. Dramat, ktry mgby by przecie satyrycznym utworem realistycznym pokazujcym bezsens przemocy, brutalno i pierwotno instynktw tkwicych w czowieku, staje si w wersji Witkiewicza groteskowym zapisem koszmarnego snu, cho nadal mwi o faktycznym obrazie wspczesnej pisarzowi rzeczywistoci. Ale nie tylko, bowiem autor stworzy "Szewcw'' jako rodzaj zapowiedzi, ostrzeenia przed tym ,co moe si sta, gdy

ludzie zbyt atwo uwierz w uczciwo wadzy, mamicej ich wizj wietlanej przyszoci po rewolucji. Tymczasem Witkacy sam na wasne oczy widzia okruciestwo i barbarzystwo rewolucji bolszewickiej w Rosji i wspomnienie tego koszmaru przeku w teatraln form groteski. To, co wydaje si nieprawdopodobne , absurdalne i wyjaskrawione, okazuje si by faktem realnie majcym miejsce w rzeczywistoci - zarwno "chopomania" znudzonej arystokratki Ksinej Zberenickiej, jak i (pseudo)inteligenckie rozmowy czeladnikw snujcych wizje nowego lepszego adu i ich brutalne dojcie do wadzy - odbyo si w czasach Witkacego i pniej w komunistycznym okresie historii Polski. Pisarz zatem nie wymyla rzeczywistoci, deformujc j, lecz dawa wiadectwo temu, co ju widzia i co przeczuwa: ogupiajc moc ideologii, terror totalitaryzmu, zniewolenie jednostek przez mas, uprzedmiotowienie, a wrcz zezwierzcenie czowieka, bezwzgldn gr o wadz i iluzje, ideologie, ktre ona wytwarza, by usprawiedliwi wasne bestialstwo. Witkacy przedstawi zatem wizj wiata zdeformowanego, ale realnego, bliskiego, znanego nam lub takiego, ktry niebawem moe si sta naszym udziaem.

Poezja w XX- leciu przykady

Najwaniejszym zjawiskiem w sztuce byo pojawienie si awangardy ( od fr. Sowa avant-garde przednia stra) Awangarda przodowaa w sztukach plastycznych. Poszukiwano nowych rodkw wyrazu artystycznego, ktre odpowiadayby odkryciom z zakresu psychologii i filozofii ( np. dziki psychoanalizie powsta surrealizm- posugujcy si technika wolnych skojarze, poetyk snu, wyobrani). Sztuka dya do subiektywizmu, niezalenoci, indywidualizmu. Odrzucono dotychczasowe kanony pikna i reguy tworzenia, cho nie zanegowano zupenie tradycji. Najwaniejszym postulatem bya swoboda twrcza, take aktywizm i nowatorstwo. Awangarda zorientowana bya na wspczesno, cho miaa poczucie wyprzedzania swoich czasw. Zwizana bya nie tylko ze sztuk, lecz rwnie z obyczajowoci. Nasilio si zjawisko wypowiadania poprzez manifesty. Najwikszymi przedstawicielami byli Max Jacob, Guillame Appollinare (Wilhelm Kostrowicki). Mwili oni o tradycji, z ktrej czerpali inspiracji, stwarzajc jednak zawsze nowe formy ekspresji. Przykady "Przeliczna rudowosa" oraz "Mody onierz" - stosowa awangardowe formy zapisu graficznego, sprzeciwia si przymusowi stosowania si do regu gramatyki i ortografii. W poezji wszystko jest dozwolone. W POLSCE AWANGARDA KRAKOWSKA - naleeli tu Tadeusz Peiper, Julian Przybo, Jalu Kurek, Jan Brzkowski. W latach 20 -tych formuuje si wok czasopisma "Zwrotnica", wydawanego przez Tadeusza Peipera grupa poetycka zwana Awangard Krakowsk. Program by do jasno przedstawiony: 1.3M- miasto, masa, maszyna - kult wspczesnoci, techniki, postpu cywilizacyjnego, idei urbanizacji.

2. Poeta nie jest natchnionym wieszczem, lecz rzemielnikiem, ktry w trudzie (niemal fizycznym) pracuje nad oporn materi sowa. Jest to jego obowizek, z ktrego powinien wywiza si jak najsumienniej. Powinien poszukiwa nowych drg wyrazu, inspiracje czerpic z teraniejszoci - ona si rozwija, nie przeszo. 3.Kreacyjny wysiek musi by wyznaczony w ramach zasady ekonomii sowa i dyscypliny uycia sowa. Maksimum treci w minimum rodkw wyrazu. 4. Jzyk poetycki jest rny od jzyka potocznego czy prozy, poniewa nie nazywa rzeczy wprost, posuguje si metafor, ktra wprowadza twrcz wieloznaczno. 5.Metafora to krlowa rodkw poetyckich - nie odwzorowuje rzeczywistoci, tylko j przetwarza, jest przy tym ekonomiczna. Nie ma peni funkcji estetycznej tylko semantyczn, cho i o kunsztowno tu chodzi- poezja to tworzenie piknych zda. 6. Rymy odlege i niedokadne to walka z tradycyjn atw melodyk poezji. 7. Poetyka ekwiwalentu - mwienie o uczuciach i przeyciach nie bezporednio, lecz poprzez metafory. Odrzucenie sentymentalizmu i taniej uczuciowoci. POGLDY TADEUSZA PEIPERA Najwaniejsze to haso 3M- Miasto, Masa, Maszyna. Tak w swoim manifecie Peiper streci zasad, na ktrej opiera si wspczesna cywilizacja. Rzdz ni reguy technicznego adu i ekonomii. Masa, nie pojedyncza istota, jest zarwno twrc, odbiorc, jak i krytykiem sztuki - temu zbiorowemu gosowi trzeba odda inicjatyw, z nim te musi si liczy artysta. W dziedzinie estetyki pojawia si gwnie miejsko jako nowe zjawisko, architektura staje si najwierniejszym odbiciem tego procesu urbanizacji przestrzeni czowieka. Maszyna jest nie tylko genialnym wynalazkiem ludzkim, ale wrcz wzorem do naladowania, w aspekcie produkcyjnym. Poezja osadzona bya w kontekcie spoecznym. Poezja najbardziej oddana bya jednak swojemu tworzywu-sowu poetyckiemu, ktre nie spadao na twrc w akcie natchnienia, lecz musiao by cakiem dosownie przez niego wypracowane. Awangardyci, wrodzy tradycji romantycznej, opowiedzieli si za teori procesu twrczego jako rzemielniczej wrcz produkcji poetyckiego sensu, podlegajcej rygorowi i dyscyplinie. Poezji mona si nauczy! Celem poety - rzemielnika jest stworzenie piknych zda, gwnie za spraw kunsztownej i perfekcyjnie dopracowanej metafory rozkwitajcej, tj. rozwijajcej si z jednego obrazu do caego tekstu. Jej teoria przedstawiona zostaa w szkicu Peipera "Metafora teraniejszoci", w ktrym przenonia przestawaa by jednym ze stylistycznych rodkw "upikszania: wiersza, lecz objta zostaa elaznymi zasadami matematycznej logiki. Ukad rozkwitania bazowa na tym , e kolejne wersy (najczciej 4), stanowiy zawsze form uzupenienia poprzedniego obrazu tak, e poza kontekstem caoci pozostaway one niezrozumiae. Rytm peni wan funkcj, z tego te powodu awangarda nie zaprzestaa praktyki stosowania rymw. Jednak byy to rymy odlege, bogatsze w ten sposb w znaczenie. Segregoway one i wzmacniay znaczenie sw. Zgodnie z ekonomiczn zasad oszczdnoci rozwina si koncepcja eliptycznoci poezji, wykorzystujcej minimaln ilo sw, do wyraenia maksimum treci. FUTURYZM nazwa formacji powstaej we Woszech, gdzie w 1909 roku Filip Marinetti wyda swj "manifest futuryzmu". By to ruch skrajnie antytradycjonalistyczny, odrzucajcy wszelki kult dla przeszoci i dziedzictwa kulturowego. Zwrcili si w stron nowoczesnoci, fascynowaa ich cywilizacja, technika, wszelka nowa myl. Chcieli w zwizku z tym stworzy nowy idea estetyczny dynamiczny, czasem wulgarny czy agresywny. Cenili najwyej nowatorstwo i oryginalno oraz swobod twrcz. Zdanie chcieli wyzwoli spod norm gramatycznych i ortograficznych, mwili o poezji jako o "sowach na wolnoci". Stawiali na prowokacj, zabaw i anarchiczn wolno. Polskimi orodkami futuryzmu byy: Warszawa, gdzie tworzy Anatol Stern, Aleksander Wat i Bruno Jasieski oraz Krakw, z Modoecem i Czyewskim. Postulaty zostay formuowane w tekcie Brunona Jasieskiego "Manifest w sprawie poezji futurystycznej".

1. Antytradycjonalizm, zanegowanie potrzeby pielgnowania dziedzictwa kulturowego. Odrzucenie wszelkich nurtw, prdw w dotychczasowej sztuce i literaturze. 2. Imperatyw nowatorstwa. 3. Zamiast logiki zasada podwiadomego czenia obrazw, faktw, sw(np. na podst. ich brzmienia). 4. Nowatorstwo w sferze jzyka: neologizmy, prozaizmy, formy zapisu telegraficznego, odrzucenie zasad gramatycznych i ortograficznych, ekstrawagancje w zapisie graficznym. Programowym wierszem tego samego autora by synny: "But w butonierce" megalomaski art artystyczny, poeta drwi ze swoich poprzednikw, ktrych przewysza i ma za nic, on jest poeta przyszoci, do ktrej krytycy, czytelnicy jeszcze nie dojrzeli, umierca wszystkich klasykw, uznane autorytety poezji (np. Staffa). Rwnie symptomatyczny wiersz Modoeca "Wiek XX"- wiersz manifest fascynacji wspczesnoci, nowoczesnoci, osigniciami cywilizacyjnymi. Wariacje i eksperymentatorstwo w warstwie jzykowej - postulat "zjednolicenia paplomanii"- denie do zawarcia maksimum treci w minimum formy. SKAMANDRYCI - wydawali czasopismo "Skamander"(1920-1929 oraz 1935-19), ktrego nazwa pochodzi od nazwy staroytnej rzeki opywajcej Troj. Motyw rzeki - Skamandra pojawi si w dramacie Wyspiaskiego "Akropolis".. Poeci tej grupy chcieli postrzega si jako formacj "programowo bezprogramow". W istocie jednak mona okreli kilka cech poezji Skamandrytw, ktre czyni j rozpoznawaln. 1. Prawo do swobody twrczej, uwolnienia artysty i poezji od penienia obowizkw wzgldem ojczyzny, interesu pastwowego (synna fraza Lechonia w "Herostratesie": "a wiosna - niechaj wiosn a nie Polsk zobacz"). 2. Zwrcenie si w stron rzeczywistoci, wspczesnoci, ktr wczeniej uznawano za "niepoetyck". 3. Pochwaa ycia w jego najbardziej biologicznym, banalnym, a nawet trywialnym wymiarze, kult witalizmu, aktywizmu i dynamicznej siy bijcej z rzeczywistoci. 4.Poeta jest kreatorem, ktry moe wszystko, ale nie jest, jak w tradycji romantycznej, wybrana jednostk, wywyszonym wieszczem, lecz zwykym czowiekiem, wiadomym swoich ogranicze. Bohaterem tej poezji jest rwnie czowiek codziennoci, najczciej mieszkaniec miasta. 5. Jzyk mia odzwierciedli wspczesno, Uywano jzyka potocznego, pojawiy si rwnie wulgaryzmy. Przedstawiciele: Julian Tuwim, Jan Lecho, Antoni Sonimski, Kazimierz Wierzyski, Jarosaw Iwaszkiewicz, wsppracownicy: Kazimiera Iakiewiczwna, Maria Pawlikowska- Jasnorzewska, Jerzy Liebert Najwaniejszym poet ugrupowania jest JULIAN TUWIM 1. TWRCZOC WCZESNA 1918-1926. TOMIKI: "Czekanie na Boga", "Sokrates taczcy", "Sidma jesie", "Wiersze - tom IV". WIERSZE WIOSNA. DYTYRAMB- Zbiorowym bohaterem wiersza jest tum, ktry, gdy tylko budzi si w przyrodzie nowe ycie, rwnie wylega na ulice, do parkw i kawiarni, by tam rozkoszowa si wiosn. Rozkosz ta jest czysto biologiczna, erotyczna, nie wysublimowana, duchowa. Opis tumu jest dokonany poprzez liczne wulgaryzmy, padaj okrelenia: potwr porbczy, psiekrwie, gnj miasta. Okazuje si ze czowiek jest w gruncie rzeczy tylko istot biologiczn, seksualn., zdemoralizowan przez swoj wasn natur, ktrej oszuka si nie da. PROSBA O PIOSENK - jest to znany w tradycji zwrot do Boga z prob o natchnienie. Jednak wbrew tradycji romantycznej, poeta nie pragnie tworzy wierszy grnolotnych, wzniosych, lecz przystpne , zrozumiae dla wszystkich, zakorzenione w jego wspczesnoci. Poezja powinna towarzyszy yciu prostych ludzi. BAL W OPERZE - najsynniejsza satyra epoki na wczesne elity, ktre pod mask elegancji kryj najpodlejsze instynkty i zwierzce zachowania. Utwr skandalizujcy ze wzgldu na dosadno i uycie wulgaryzmw. 2. TWRCZO PNIEJSZA

SITOWIE - poeta ju inaczej postrzega proces twrczy - jest on mk, cik prac, polegajc na szukaniu waciwej formy dla wiata i wasnych przey. Artysta tym wanie si rni od zwykego czowieka, ze optany jest myl o formie. RZECZ CZARNOLESKA - to ju wiara Tuwima w moc tradycji i klasyki. Powraca on do znanej w przeszoci koncepcji poetyckiego natchnienia, czci idea klasycznej harmonii i adu, ktry odnajduje w twrczoci Jana Kochanowskiego. Poezja jest wynikiem czenia si natchnienia i cikiej wytrwaej pracy nad sowem. W tak rozumianej twrczoci , poeta odnajduje spokj i ukojenie. Tuwim zatem przechodzi drog od awangardy, nowatorstwa do klasycyzmu, tradycjonalizmu. Ze Skamandrytami zwizani byli rwnie inni poeci epoki: m.in. Maria Jasnorzewska- Pawlikowska, ktra w wiat poezji wprowadzia subtelno miosnego, erotycznego uczucia kobiety do mczyzny. Opisao go w prosty, bezporedni, cho wysmakowany sposb. Bya mistrzyni miniatur poetyckich. Jej wiersze pene byy szczegw obyczajowych, mio rozgrywaa si w kontekcie jej epoki. Poruszaa wane z kobiecego punktu widzenia problemy, np. staroci, macierzystwa, seksualnoci. Wiersze "Mio", "Lwy w klatce", "Dancing". Innym pisarzem zwizanym luno z tym ugrupowaniem by Jarosaw Iwaszkiewicz. Podziela z poetami ich wiar w natchnienie i rado ycia, szuka jednak innych form ekspresji. Gosi idea klasycznej harmonii, spokoju jako czego co gwarantuje szczcie. Artysta by zwykym czowiekiem, wiadomym swych moliwoci i ogranicze, dcym do osignicia maksimum szczcia (zasada carpe diem). Od samego pocztku preferowa jednak klasyczne formy wyrazu: jego styl by kunsztowny, opiera si na metaforach, stosowa rymy dokadne,,, operowa form oktostychu. Wiersze: Szczcie, Prolog

Okres 20-lecia midzywojennego

Okres 20-lecia midzywojennego jest jednym z najkrtszych okresw literackich. Jednake ten ograniczony czasowo przez pierwsz i drug wojn wiatow literacki moment dziejowy obejmuje rnorodne zjawiska, prdy i mody artystyczne. Pierwsze starcia wojenne na skal wiatow sprawiy, e zmieni si ukad si w Europie. Wielkie, silne, liczce si i mocarne pastwa straciy na progu XX wieku dotychczasow pozycj. wiatow si i kapitalistycznym przywdc zostay Stany Zjednoczone Ameryki. Powane zmiany dosigy carsk Rosj, ktra zostaa przeksztacona przez Rewolucj Padziernikow w pastwo socjalistyczne. Polska po wieloletnim zniewoleniu przez zaborcw odzyskaa upragnion wolno i znowu pojawia si na europejskiej mapie. Polacy nie zdyli si nacieszy niepodleg ojczyzn - 21 lat pniej dostali si pod hitlerowsk okupacj.

Dla literatury by to zbyt krtkotrway moment, by wyksztaciy si charakterystyczne rysy epoki, okrelony wzorzec postaci czy te typowe formy wypowiedzi. Rne take byy podejmowane przez artystw tematy wypowiedzi literackiej. Pocztkowo pisarze skupiali sw twrczo wok przey pierwszej wojny wiatowej, z czasem rozszerzali krg zainteresowa - starali si obj kolejne przeobraenia wspczesnoci, podali za cywilizacyjnym rozwojem myli, techniki, stylu ycia. Std artystyczne realizacje na temat niezwykego aeroplanu albo cudownego kinematografu. Nurty filozoficzne Intuicjonizm - teori filozoficzn zapocztkowa H. Bergson, wedug ktrego wiat naley poznawa uywajc intuicji i yciowego instynktu jako gwnego narzdzia zamiast rozumu. Rozwj wiata kierowany jest przez irracjonalny pd yciowy. wiat rzdzony jest prawami nieuchwytnymi, dlatego poj go i wyraa potrafi jedynie artysta poprzez sw intuicj. Materializm dialektyczny to teoria filozoficzna, ktrej autorem jest Karol Marks i Fryderyk Engels, rozbudowa j Wodzimierz Lenin. Wedug twrcw tej myli poznawanie rzeczywistoci jest procesem cigym, w czasie ktrego gromadzone s prawdy wzgldne, co pozwala zbliy si do prawdy absolutnej. Pierwotno materii oraz wtrno wiadomoci - to byy gwne tezy tych mylicieli. Kierunek ten poznanie utosamia z praktyk i zakada, e toczy si nieustanna walka przeciwiestw, czego efektem s przemiany czasowe i przestrzenne. Materialici uwaali, e w literaturze odwzorowywane s stosunki spoeczne. Pragmatyzm - uksztatowany w 2 poowie XX wieku, w Ameryce. Za twrc tego kierunku uwaany jest Wiliam James. By filozofem i psychologiem, stosowa metod rozsdku krytycznego oraz nauki dowiadczalnej. Jego postulaty propagoway praktyczne mylenie i dziaanie. Pragmatyci dyli do zblienia filozofii z yciem. Gosili zaleno prawdziwoci twierdzenia od praktycznego skutku. Uwaali, e charakter poznania ludzkiego jest wycznie praktyczny. Proces poznania mia zaspokaja ludzkie potrzeby, dawa praktyczny efekt, a nie skupia si na obiektywnym zblieniu czowieka do prawdy. Nurty artystyczne Ekspresjonizm - nawizywa do filozoficznych zaoe Bergsona, ktry gosi intuicyjny proces poznania. Wyznawcy ekspresjonizmu pragnli wyraa siebie w sposb intuicyjny i spontaniczny. Myli i przeycia wewntrzne wyraali najchtniej poprzez kontrast, karykatur, grotesk. wiadomie dyli do deformowania obrazu rzeczywistoci, ktra wedug nich bya polem do walki dla dobra i za, duchowoci i materii. Twrczo ekspresjonistyczna to zapis niepokoju cywilizacyjnego, buntu wobec spoecznych krzywd, wiadomych wystpie w obronie idei humanizmu. Ekspresjonici sprzeciwiali si rwnie tradycyjnym kierunkom artystycznym, atakowali realizm i naturalizm jako dziaania odtwrcze wobec wiata. Negowali zamiowanie do estetyki, pragnli zastpi j deniem ku prawdzie. Przejawy ekspresjonizmu uwidoczniy si szczeglnie w formach dramatu i liryki. Ponownie poecie nadano status niemale na rwni z Bogiem. Cechy charakterystyczne dla stylu ekspresjonistycznego to miae obrazowanie, kontrasty i dysonanse, hymniczny ton wypowiedzi - "krzyk duszy" artysty, co miao wstrzsn odbiorc, pozostawi w nim niepokojce doznanie. Stany emocjonalne miaa wyraa abstrakcja, przedmioty ulegay antropomorfizacji, logika okazywaa si drugorzdna w przekazie. Futuryzm by awangardowym kierunkiem, ktry rozwin si na pocztku XX wieku w literaturze i sztuce. Za twrc teoretycznego podoa tej myli uznaje si woskiego poet, Tomassa Marinettego, ktry ogosi manifest futurystyczny. Anarchistyczny bunt mia by wedug niego form sprzeciwu wobec tradycyjnej kultury oraz ukadu spoecznego. Wyznawcy futuryzmu fascynowali si przyszoci i nowoczesnoci, zachwyca ich postp techniczny i rozwj cywilizacyjny, wychwalali dynamik ycia wielkich aglomeracji miejskich. "Mocny czowiek" Nietzschego oraz zdobycze techniki zostay przez futurystw otoczone kultem, tak samo jak sia, przemoc, czy wojna. We Woszech na futurystw silnie oddziaywa ruch faszystowski. Polscy twry sympatyzowali z rewolucjonistami i walecznym proletariatem. Literatura realizowaa futurystyczne zaoenia poprzez nowy jzyk poetycki, ktry odrzuca zasady logiczne, ortograficzne i skadniowe. Nowy sposb wyrazu tworzony by do kreowania obrazu ruchu, wieloplanowoci, rwnoczesnoci zjawisk. Odrzucone reguy jzykowe zastpia gra

sw, oparta na brzmieniowym podobiestwie, ktrej efektem by zwykle utwr bez konkretnych znacze. W Polsce do futurystw zaliczano B. Jasieskiego, S. Modoeca, T. Czyewskiego. Surrealizm (nadrealizm) - za autora manifestu surrealistw uwaa si Andre Bretona. "Nadrealna rzeczywisto" miaa by celem artystycznej kreacji. Artyci zmierzali do uniezaleniania procesu tworzenia od zasad logiki. Sztuka miaa powstawa poza normami estetycznymi i etycznymi, rozumowym uporzdkowaniem. Na etapy tworzenia miay wpywa skojarzenia, mechanicznie przekazywane bodce z podwiadomych sfer jani. Surrealici wykorzystywali zupenie przypadkowe, lune pomysy, idee, sigali po absurd, parodi, grotesk. Na przedstawicieli tego kierunku mocno oddziaywao dowiadczenie wojenne - byli przekonani, e cywilizacja Zachodu przeywa kryzys, tak samo jak racjonalizm, ktry ley u jej podstaw. Uwaali, e jednostka potrzebuje, by wyrwa j z regu obowizku. Pomc w tym miaa poezja, nieskrpowana wyobrania i mio, ktre miay zjednoczy jaw i sen, by czowiek mg osign stan harmonii. Neoklasycyzm to nurt typowy dla poezji. Charakterystyczne dla tego kierunku byo siganie do przeszoci kulturowej, wzorem byo dziedzictwo antyczne, pojawiay si odwoania do twrczoci Grekw i Rzymian, ceniony by take barok i klasycyzm. Za wybitnego artyst - neoklasyka uwaa si Paula Valery'ego. Francuski poeta jest autorem programu twrczoci intelektualnej, ktra jednoczy literackie tradycje i wspczesne osignicia poezji z symbolizmem. Jego liryka czy intelektualn abstrakcj z filozoficzn aluzj. Typowa cecha formalnego uksztatowania wypowiedzi neoklasycznej to rygorystyczna forma, nawizujca do wzorw klasycznych. Wiersze pisane byy jzykiem poetyckim tak, aby obrazoway "czyst poezj", bez odwoywania si do prozy ycia. Zaoenia neoklasykw mona odnale rwnie w niezwykej twrczoci Thomasa Eliota. Stefan eromski - "Przedwionie" Czas powstania "Przedwionia" to rok 1924. Polska zmaga si wtedy z narastajcym bezrobociem, zastojem w gospodarce oraz kryzysem politycznym. Powie jest wyrazem rozczarowania autora, ktry musia zrezygnowa z wiary w odrodzenie Polski jako kraju nowego, sprawiedliwego adu. Walka z ndz spoeczn zostaa przegrana. Na jej drodze stana walka o moliwo sprawowania wadzy w odrodzonej ojczynie. Wsparcie wojska i policji doprowadza do przelewania krwi manifestujcych robotnikw. Ksztatowanie nowego pastwa, zawarte w tytule powieci "przedwionie" odradzajcej si Polski jest okupione krzywd i cierpieniem, skoczyo si klsk, zanim jeszcze zdyo rozkwitn. Bohaterem, ktry musi odegra rol wiadka przemian dziejowych, jest Cezary Baryka. Urodzony w Baku, gdzie wychowywany by przez kochajc matk Jadwig i ojca Seweryna, urzdnika. Czarek szybko zostaje pozbawiony opieki ojca, ktry to wyjeda na wojn i trafia w szeregi legionistw Pisudskiego. Do rodzinnego miasta dociera natomiast rewolucja. Cezary jest oczarowany rodzc si rewolucj, wykrzykuje grnolotne hasa rewolucjonistw, powtarza puste slogany, nie dostrzegajc prawdziwego - krwawego obrazu przemian. Na matce spocza troska o los syna. Traci siy, podupada na zdrowiu, wyprzedaje rodzinne pamitki, byle tylko zdoby jedzenie, przey kolejny dzie koszmaru, ktry zatacza coraz szersze krgi. Z oporami, ale jednak do Cezarego dotaro, jak wyglda ich codzienne ycie. Powoli uwiadamia sobie, czym jest rewolucyjny przewrt dla zwykych ludzi. Zaczyna pomaga matce, razem z ni kadego dnia idzie do portu i czeka na powrt ma i ojca. Zamiast Seweryna przyprowadzaj do domu zrozpaczon ksin i jej crki. Po przeprowadzonej rewizji za ukrywanie wrogw rewolucyjnego adu Jadwiga zostaje skazana na cikie roboty. Wycieczony organizm szybko odmwi posuszestwa i Cezary musia pochowa matk, zostajc sam, bez adnych wieci o ojcu. Bohater take musi pracowa - transportuje ciaa ofiar konfliktw etnicznych. Momentem przeomowym staje si dla niego chwila, gdy patrzy na twarz modej dziewczyny, ktrej ciao wiezie. Pikno zmarej kae mu przyj do wiadomoci okrutny wymiar rewolucji. Zaamanego syna odnajduje Seweryn. Zabiera go w podr do Polski. Stary Baryka roztacza przed synem wizj "szklanych domw", ktre czekaj w ukochanej ojczynie. Schorowany ojciec nie zdy powrci do kraju lat dziecinnych, zmar w drodze. Cezary sam przekracza granic kraju, o ktrym sucha w domu rodzinnych opowieci, lecz ktrego nigdy nie widzia. Ju pierwsze kroki po botnistej ziemi, spojrzenie na ndzne miasteczko uwiadamiaj mu gorzk prawd - czyste, nowoczesne, szklane domy to wytwr chorej, stsknionej wyobrani Seweryna.

Mody bohater trafia do stolicy. W Warszawie spotyka si z dawnym przyjacielem matki. Szymon Gajowiec, urzdnik ministerstwa skarbu, otacza Cezarego opiek. Wypeniajc wol rodziny Baryka zaczyna studiowa medycyn. Szybko jednak zawiesza nauk i biorc przykad z "wszystkich innych", walczy jako onierz polski w wojnie z bolszewikami. Kiedy powrci z frontu, postanowi skorzysta z zaproszenia onierza, ktrego ocali. Hippolit Wielosawski zabiera swego wybawiciela do Nawoci. Cezary poznaje ycie polskich arystokratw, razem z nimi bawi si poluje, bierze udzia w piknikach i rnych spotkaniach towarzyskich. Mieszkacy wiejskiego majtku yj od jednego do drugiego posiku, w przerwie korzystajc z innych uciech wielkopaskich. Mody go staje si obiektem podania Laury Kocienieckiej. Romansowanie z zamon wdow koczy awantura, ktr wywoa narzeczony. Cezary przyprawi te o szybsze bicie serca dwie mode krewne Hippolita. Zakochana w nim kuzynka gospodarza z Ukrainy nagle umiera. Koczy si wiejska sielanka w Nawoci. O spowodowania mierci dziewczyny jest podejrzewana druga dziewczyna, Wanda - take zakochana w Cezarym. Jego te obarcza si odpowiedzialnoci za tragedi. Bohater wyjeda i zamieszkuje w rodowisku chopskim. Jego domem staje si chwilowo Chodek, gdzie ycie daje mu kolejn, gorzk lekcj prawdziwego obrazu rzeczywistoci polskiej. Polskie grupy poetyckie SKAMANDER Czonkowie grupy skupieni byli przy pimie "Pro arte et studio". Skamandryci byli poetami, zajmowali si take kabaretem literackim. Zosta zaoony w roku 1919. Miejscem spotka bya kawiarnia "Pod Picadorem". Rok pniej ukaza si pierwszy egzemplarz "Skamandra". W 1924 roku zaczli prezentowa swoje zaoenia poetyckie na amach "Wiadomoci literackich". Artystyczne dziaania nie zaowocoway spjnym programem, sama grupa take nie bya podporzdkowana skonkretyzowanej wizji poetyckiej. Bo "programy s zawsze spojrzeniem wstecz, s dzieleniem nieobliczalnego ycia przez znane" - twierdzili w pierwszym wydaniu "Skamandra". Wsplnie jednak dyli do czenia poezji z codziennoci, pragnli wprowadzi wspczesne ycie do poezji. Adresatem ich twrczoci mia by niemal kady. Kierowali swe wypowiedzi poetyckie do przecitnych ludzi. Tworzyli wic nie tylko wiersze, napisali wiele tekstw do piosenek i kabaretw, szopek politycznych, felietonw czy utworw satyrycznych. Ich artystyczn postaw cechowao konkretne obrazowanie, wychwalanie ycia, radoci z codziennych chwil, bohaterem ich wierszy sta si prosty czowiek, uywali jzyka potocznego do poetyckich kreacji. Polemizowali z tradycj, ale te z awangard poetyck. Najwaniejsi skamandryci to: Julian Tuwim, Jan Lecho, Jarosaw Iwaszkiewicz, Kazimierz Wierzyski, Antoni Sonimski. FUTURYZM Nurt rozwija si ju na pocztku XX wieku w Europie Zachodnie. Polscy futuryci aktywnie wystpowali przede wszystkim w okresie od 1919 do 1921 roku. Futurystyczne zaoenia opieray si kulcie tego, co nowoczesne. Technika i rozwj cywilizacyjny byy ulubionymi tematami twrczoci tej grupy. Dzieo sztuki wzorowali na maszynach, ktre "przez doskonae poczenie ekonomicznoci, celowoci i dynamiki" ucieleniay futurystyczne fascynacje artystw. Uwielbienie dla przyszoci sprawio, e negowali tradycj i wszelkie pomniki przeszoci. Fascynacj technik potrafili czy z umiowaniem siy pierwotnych instynktw. Ufali naturalnym odruchom ludzkim, rwnoczenie wychwalajc nowoczesn technologi. Program obejmowa czczenie z jednej strony ywiow natury, a z drugiej geniuszu cywilizacyjnego. miaym przejawem odwrcenia si od tradycyjnych wartoci by jzyk, a waciwie pismo futurystw, ktrzy ogosili wolno zapisu, czyli "dowolnoci form gramatycznych, ortografii i przestankowania". Synni futuryci to: Bruno Jasieski, Anatol Stern, Stanisaw Modoeniec, Adam Wayk. AWANGARDA KRAKOWSKA Krakowskie czasopismo "Zwrotnica" skupiao poetw awangardy. Za twrc teoretycznych zaoe grupy uwaa si Tadeusza Peipera. Wedug niego wiat w XX wieku przybra zupenie nowe oblicze. Zmieni si i spoeczny, i cywilizacyjny obraz wspczesnej rzeczywistoci. Pieper postulowa, e zadaniem ludzi jest wczanie si w przemiany. Wielki nurt zmian powinien wcign kady przejaw ycia ludzkiego, wpywa na przemiany odczu i wyobrani czowieka. Nowy wzr ludzkoci , nowe formy ycia miay by wsptworzone przez sztuk nowoczesn. Artyci mieli za zadanie zniwelowa

przepa, ktra dzieli cywilizacyjne osignicia od psychicznych moliwoci czowieka, ktry nie potrafi si dostosowa do nowego wiata. Peiper gosi haso "3 x M" - Miasto, Masa, Maszyna. Zaawansowane technologie, nowoczesne maszyny, postp urbanizacyjny oraz industrialny stanowiy wzr dla spoeczestwa, ktre powinno sta si doskonale dziaajcym organizmem i funkcjonowa jak ten optymistyczny model wiata. Dla Peipera najwaniejsza bya praca. Poeta winien pracowa jak rzemielnik, ktry z wielkim trudem ksztatuje swoje dzieo. Zanegowa natchnienie i woln gr wyobrani jako sposb artystycznego tworzenia. Podstaw nowego ksztatu liryki miay by rymy - regularne, ale oddalone o kilka wersw, by wykorzystana zostaa metoda kojarzenia odlegych od siebie poj. Najwaniejsi przedstawiciele awangardy to Julian Przybo, Jan Brzkowski, Adam Wayk. POEZJA REWOLUCYJNA "Trzy salwy" - tak brzmia tytu zbiorku poetyckiego, ktry zosta wydany w roku 1925 przez Stanisawa Stande, Wadysawa Broniewskiegi i Witolda Wandurskiego. Trjka poetw nie sprecyzowaa poetyckich zaoe programowych. Skupiali si tylko na tym, by podczas bezlitosnych walk proletariatu i buruazji stawa zdecydowanie po lewej stronie barykady.

Skamander - grupa skupiaa si wok pisma Uniwersytetu Warszawskiego "Pro arte et studio". W listopadzie 1918 roku poeci zaoyli kabaret literacki w kawiarni "Pod Picadorem". W 1920 roku pojawi si pierwszy numer "Skamandra". Od 1924 roku organem skamandrytw s "Wiadomoci literackie". Postawa artystyczna poetw Skamandra nie bya jednolita, charakterystyczny jest te dla tej grupy brak konkretnego programu. W sowie wstpnym do pierwszego numeru "Skamandra" poeci pisali: "programy s zawsze spojrzeniem wstecz, s dzieleniem nieobliczalnego ycia przez znane". Zgodnie jednak podkrelali ch silnego zwizku poezji z yciem wspczesnym, z dniem codziennym. Starali si adresowa swoj wypowied poetyck do jak najszerszego krgu odbiorcw, tote oprcz wierszy chtnie pisali szopki polityczne, teksty piosenek do kabaretw, felietony i wiersze satyryczne. Wprowadzili do poezji konkretno obrazowania, opiewali optymistyczn rado ycia, preferowali tematyk dnia codziennego, zwracajc si do prostego czowieka wprowadzali do poezji jzyk potoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup poetyckich. Przedstawiciele Skamandra: Julian Tuwim, Jarosaw Iwaszkiewicz, Jan Lecho, Antoni Sonimski, Kazimierz Wierzyski. Futuryzm - kierunek ten na zachodzie Europy rozwin si przed pierwsz wojn wiatow, natomiast w Polsce okres gwnych wystpie futurystw przypada na lata 1919-1921. Futurystw cechowa agresywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji oraz fascynacja wiatem wspczesnej techniki i cywilizacji. "Dobra maszyna jest wzorem i szczytem dziea sztuki przez doskonae poczenie ekonomicznoci, celowoci i dynamiki" - twierdzili futuryci. W ich programie atwo odnale sporo niekonsekwencji, a wrd nich kult techniki i pierwotnego instynktu, apologi maszyny i uwielbienie dla ywiou, pochwa nowoczesnej cywilizacji i zaufanie do pierwotnych odruchw czowieka. wiadom prowokacj wobec tradycji byo goszenie "dowolnoci form gramatycznych, ortografii i przestankowania". Przedstawiciele futuryzmu: Bruno Jasieski, Stanisaw Modoeniec, Anatol Stern, Aleksander Walt, Tytus Czyewski. Awangarda Krakowska - poeci Awangardy skupiali si wok czasopisma "Zwrotnica", ktre ukazywao si w Krakowie. Teoretykiem grupy by Tadeusz Peiper. Twierdzi on, e wiek XX

cakowicie zmieni oblicze wiata zarwno w sensie cywilizacyjno-technicznym, jak i spoecznym. Zdaniem Peipera czowiek powinien uczestniczy w tym wielkim nurcie przemian. Uczestnictwo to powinno obj wszystkie dziedziny ycia, przemieni ludzk wraliwo, uczuciowo i wyobrani. Take nowoczesna sztuka powinna bra udzia w tworzeniu nowych form ycia, nowego modelu czowieka, powinna likwidowa przedzia, jaki wytworzy si midzy osigniciami cywilizacyjnymi a nieumiejtnoci psychicznego dostosowania si do nich. Jego sowa-hasa to "miasto, masa, maszyna". Szybki rozwj techniki, cige udoskonalanie maszyn, urbanizacja i industrializacja witane byy z radosnym optymizmem. Idealnym modelem takiego wiata byo spoeczestwo traktowane jako doskonale dziaajcy organizm. Peiper odrzuca natchnienie, wypowiada si przeciwko wolnej grze wyobrani, twierdzc, e poeta powinien by rzemielnikiem, osobowoci robocz. Rym regularny uznany zosta za niezbdny element nowej poezji, ale by oddalony o pi, sze wersw, odpowiadajc w ten sposb metodzie kojarzenia odlegych poj. Przedstawiciele awangardy: Julian Przybo, Julu Kurek, Jan Brzkowski. Druga Awangarda- grupa skupiajca si w Lublinie, a nastpnie w Warszawie. Przejmuje od Awangardy Krakowskiej poetyk skrtu i kondensacji znacze, natomiast uznaje tematy tradycyjne w poezji: pikno pejzau, temat wiejski- ukazane na zasadzie marze sennych lun skojarze. Krytykuje model poetycki Skamandra. Kwadryga- grupa ludzi skupiona wok pisma o tym samym tytule w latach 1927-1931 Warszawie. Mieli wizj sztuki uspoecznionej , ktrej tematem gwnym jest krytyka rzeczywistoci , niesprawiedliwoci spoecznej. Gosili prostot formalna w poezji. Przedstawicielami byli: Stanisaw Dobrowolski, Wadysaw Sebya, Lucjan Szenwald, Konstanty Ildefons Gaczyski. agary- grupa literacka dziaajca w Wilnie w latach 1931- 1934. Wydawaa czasopismo agary, powicony sztuce. W ich twrczoci przewaa katastrofizm, poczucie kryzysu wspczesnego wiata i jego krytyka w duchu spoecznej sprawiedliwoci. Przedstawicielami byli: Czesaw Miosz, Teodor Bujnicki, Jerzy Putrament, Jerzy Zagrski, Adam Rymkiewicz

Dwudziestolecie midzywojenne

I. Wpyw 1918 r. na literatur polsk. Odzyskanie niepodlegoci przez Polsk i zmienione warunki polityczne wpyny na ideowe i artystyczne oblicze literatury. Zmieniaj si goszone idee, pogldy, problematyka utworw. W latach niewoli literatura bya czynnikiem integrujcym nard w sensie politycznym i kulturalnym. Podtrzymywaa w narodzie wiar w lepsz przyszo, wskazywaa drog ku wolnoci, nawoywaa do czynu zbrojnego, bd zachcaa do wytrwaej pracy organicznej jako niezbdnego warunku przetrwania niewoli. Kierowaa uwag spoeczestwa w stron ludu, przeszoci narodowej, by stamtd czerpa oparcie moralne, siy do walki i nadziej na lepsze jutro. 1918 - literatura zostaa zwolniona z obowizku sprawowania duchowego przywdztwa nad narodem, nawoywania do walki narodowowyzwoleczej i opiewanie martyrologii narodowej. Antoni Sonimski pisze: "Jestem wolny, wolny wic zrzucam z ramion paszcz Konrada" Lecho: "A wiosn niechaj wiosn Nie Polsk zobacz" Zmienia si wic tematyka utworw literatura moga zwrci si teraz w stron ycia codziennego, zaj si sprawami osobistymi czowieka, ego yciem wewntrznym, zachowaniem, pojawia si zwyky, szary czowiek

II. Grupa "Skamander" Najwaniejsze ugrupowanie poetyckie dwudziestolecia midzywojennego; najbardziej wpywowa grupa poetycka. Tworzy j wielka pitka: Julian Tuwim Antoni Sonimski Jarosaw Iwaszkiewicz Kazimierz Wierzyski Uformowaa si w latach 1916 - 1919. Wok pisma studentw Uniwersytetu Warszawskiego "Pro arte et studio" /za sztuk i nauk/ pniej "Pro arte" Wkrtce poeci ci uzyskali drug trybun swych wystpie. Bya ni kawiarnia "Pod picadorem" waciwie kabaret literacki. Obok poetw wystpowali tam malarze i aktorzy. W grudniu 1919 r. picadorczycy wystpili na wieczorze autorskim pod nazw "Grupa Skamander". Jest to nazwa programowa, ma wskazywa na przywizanie do tradycji i na ch przeniesienia tej tradycji w rodzc si rzeczywisto nowej Polski. Nazwa zaczerpnita z "Akropolis" Stanisawa Wyspiaskiego "Skamander poyska wilan wiecc fal" rwnie Skamander to rzeka, ktra pyna wok Troi w "Iliadzie" - Achilles walczy z bogiem tej rzeki. Program Skamandra:

Skamander jest grup programowo bezprogramow. tzn, poeci nie stworzyli i nie chcieli stworzy adnego programu. Poczya ich w grup poetyck sytuacja kulturowa, w ktrej debiutowali. Mieli wiadomo, e tworz now poezj; czytelnicy oczekiwali na literatur, ktra zrezygnuje ze suby spoecznej i pokrzepienia serc. Poezj Skamandra cechuje: - bezprogramowo - apolityczno - witalizm, energia do dziaania - niefrasobliwo yciowa, pobaliwo w stosunku do ycia - rado - poezja adresowana jest do prostego czowieka, - wprowadzenie do poezji jzyka potocznego - jako bohatera wiersz wprowadza czowieka prostego, "szarego" , lub tum ludzi. - nie chcieli wybija si ponad przecitnych ludzi, ponad tum, przecitno, czuli si na rwni z innymi ludmi pracownikami, tyle, e ich prac byo pisanie, pracowali sowem - do poezji wprowadza pejza miasta. - stoj w opozycji do poezji romantycznej i modopolskiej Romantyzm: poeta to wieszcz, przywdca duchowy narodu, jednostka wybitna, geniusz Moda Polska: poeta to jednostka wybitna, ale niszczy j przecitno i tum, pospolito Skamander: poeta nie wyrnia si spord tumu, jest takim samym czowiekiem i obywatelem jak inni. III. Julian Tuwim jako przedstawiciel grupy Skamander "Wiosna" - dytyramb /dytyramb - pie radosna pochwalna/ Tum idzie wita wiosn. Tum: rozszalay, gwarny, rozpustny, hoota, "gnj miasta" - tum miejski pejza miejski: rynki, kamienice, dwiki fabryki, hotele, szyki, domy publiczne, powozy. Zastosowanie jzyka potocznego i wulgaryzmw: pyski, wyglancowane, bachory, psiekrwie, brzuchate kobyy ( kobiety z ciy), kawalerskie choroby, liskie apy, krzywe pdraki - pody ludzkie Wiosna ukazana jako jurne wito - wito seksu, zmysowoci uwaga poety skierowana jest na rozpust tumu: jest prny, kieruje si popdem seksualnym, dz jednoczenie wystpuje pochwaa tumu: fascynacja tumem, jego zachowaniem - zdania wykrzyknikowe, gwatowne "Mieszkacy" Bohaterowie to mieszczanie.

mieszczanie to tpa masa ludzi, nie mylcy, ograniczeni, dbaj tylko o zaspokojenie najprymitywniejszych potrzeb, kady dzie spdzaj tak samo, ich ycie jest bezwartociowe, jednostajne, szare. Ci "straszni ludzie" yj w "strasznych domach", na "strasznych ulicach", Aby odda prymitywizm mieszczan, wprowadzone s elementy jzyka potocznego: tyki, bekot ludzi, bredzenie, by o nocniki tukce. krytyka kotunerii mieszczaskiej /podobnie "Moralno pani Dulskiej "/ Od "Wiosny" do Mieszkacw" nastpuje ewolucja postawy do krytyki i potpienia. "Rewizja" ukazana jest rewizja w domu: 4 rewidujcych i 1 rewidowany. Rewidujcy: grzeczni, umiechnici, lecz jednoczenie niebezpieczni; ich twarze to maski, nieszczerzy, kamliwi, rewidowany: jest przestraszony, "zimny strach go skbi" - czowiek przecitny "Do prostego czowieka" Obraz: proci ludzie id na wojn by gin tymczasem wojna jest doskonaym interesem dla wadcw i elit kierujcych pastwem Uywane s slogany, jzyk propagandy stosunek do bohatera - przyjazny, piszcy te sowa wystpuje w obronie prostego czowieka. nawouje do buntu i sprzeciwu: "Rnij karabinem w bruk ulicy, Twoja jest krew a ich nafta" "Rzecz Czarnoleska" Tradycja i dawna twrczo obecna w teraniejszoci. Poezja Kochanowskiego jest dla Tuwima niezrozumiaa, niepokojca, ale jednoczenie ponadczasowa: Sowo : jest ponadczasowe, wieczne. Poezja Kochanowskiego jest ideaem wzorem, poezja porzdkuje te zjawiska i pojcia, ktre w yciu tworz chaos. "Do krytykw" Tuwim wskazuje, e w swych wierszach nie naley doszukiwa si ukrytych treci, symboli, jak to robiono w poprzednich epokach. Tuwim pisze prostym jzykiem o sprawach codziennych, prostym yciu. Wyraone jest lekcewaenie krytykw literackich i opini publicznej. Rado z ycia. Tuwim traktuje sowo w sposb szczeglny, jest ono czym wicej ni tylko rodkiem przekazu. Samo sowo stao si przedmiotem refleksji. Tuwim uwaa, e jzyk poezji musi by jakociowo inny od

jzyka wszelkich innych typw wypowiedzi , poszukuje wic jego swoistoci. Sowo jest rwnie tematem wiersza; Tuwima fascynuj problemy jzykoznawcze; sowo nie tylko w dzisiejszym ksztacie, ale i w dawnych postaciach, jego emntymologia. "Ziele" ziele jako sowo - ronie, rozwija si, pcznieje, dojrzewa, cigle na nowo si odradza "Sopiewnie"

IV. Ballady Bolesawa Lemiana a ballady romantyczne. ballada - motywy ludowe elementy fantastyczne wiat wierze ludowych mwi narrator, narracja rodzaj - epicko - liryczny wystpuje fabua. "Dziewczyna" fabua: dwunastu braci syszy gos paczcej dziewczyny, ktry dochodzi zza muru. Postanawiaj rozbi motami ten mur, ale podczas tej pracy umieraj, potem pracuj ich cienie, ale gdy cienie umary, pracoway same moty. Gdy wreszcie przebiy si przez mur, okazao si, e tam by tylko gos dziewczyny nie byo. Ballada o dziaaniu, wysiku braci, cieni, motw. Brak informacji o miejscu i czasie akcji. Podkrelony jest tylko upyw czasu. Bracia pokochali jej gos, sdz, e skoro jest gos, to musi te by i dziewczyna. Motywy fantastyczne: cienie i moty pracuj, rozmawiaj, maj cechy ludzkie, istnieje tylko sam gos, mur ma stron marze. Wniosek sformuowany na wstpie: "ka wic jest" okaza si faszywy, zosta sprawdzony empirycznie, mur run, lecz za nim nie byo nic oprcz gosu. Interpretacja: Wiara w idea i wysiek w celu ich osignicia nie ma sensu, gdy w rzeczywistoci one nie istniej. To tylko marzenie. Pomimo, i powicenie jest daremne, nieskuteczne, wany jest wysiek, trud, - nadaj temu powiceniu sens. W yciu nie jest wane osignicie celu, lecz wysiek, droga do celu, powicenie aby go zdoby. wiat jest niepoznawalny. Dowiadczenie nie zawsze jest dobr drog poznania, zawsze istnieje jeszcze co, czego nie mona pozna. osignicie celu w yciu jest niemoliwe, bo cel w yciu nie istnieje, to tylko marzenie. wiat jest mieszanin rzeczywistoci i marze, wic nie mona go pozna. Granica midzy rzeczywistoci, a sfer marze jest bardzo pynna. "Topielec" fabua:

wdrowiec chcia pozna ziele "sam w sobie" Demon zieleni ogarn go i utopi. Fantastyka: demon zieleni, neologizmy: zamrocz - mrok, ciemno, noc, zniszczota - zniszczenie wszechleny - z caego lasu, ze wszystkich lasw. niedowcielenie - co, czego nie da si wcieli w ycie. Funkcja neologizmw - zwikszaj si wyrazu, ekspresj. - osignicie zwizoci myli, wieloznaczno. - nazywaj co, co nie istnieje ( bezmiech, bezbrzask) neologizmy te odzwierciedlaj skomplikowan filozofi Lemiana: istnieje byt i niebyt niebyt podlega tym samym prawom co byt. Symbolika: czowiek zatracajcy si w marzeniach odczowiecza sw dusz. Czowiek przestaje by czowiekiem , moe zosta pozbawiony wiadomoci. Cakowita czno czowieka z przyrod prowadzi do utraty czowieczestwa. ballada Lemiana ballada romantyczna ludowo czenie realizmu z fantastyk nie ma okrelonego czasu i miejsca okrelony czas i miejsce fabua ma znaczenie symboliczne fabu traktuje si dosownie wiat jest kreowany i stwarzany przez narratora wiat przedst. obiektywnie, niezalenie od autora narrator przeksztaca motywy ludowe i traktuje je jako pretekst doukazania filozoficznych problemw XX w tzw. narrator naiwny, przedstawia to co widzi i o czym wie czsto przyznaje si do swej niewiedzy wygasza prawdy moralne. Jarosaw Iwaszkiewicz. - wiersze o sowach "Oktostychy" "Erotyk"

5. Omw poszczeglne grupy poetyckie dwudziestolecia midzywojennego.

Grup literack, ktra dziaaa w tym okresie bya zorganizowana w Wilnie grupa "agary", ktrej trybun byo pismo wydawane w latach 1931-34 pod wanie tak nazw. Do jej grona zaliczali si poeci: Cz. Miosz, J. Puttrament, J. Zagrski, A. Rymkiewicz, T. Bujnicki. Twrczo tych poetw utrzymana bya w tonie podobnym do twrczoci Czechowicz. Rwnie w ich utworach odnajdujemy poczucie nadchodzcego niebezpieczestwa, zbliajcej si apokalipsy, ktr bdzie wojna. Ich wiersze cechoway si katastroficzn wizyjnoci oraz refleksj nad stanem kultury, ktrych w ich mniemaniu nie by najlepszy. Potwierdziy to okruciestwa wojny, ktre spowodoway upadek wszelkich idei humanistycznych i zaamanie si kultury zachodu. Niewtpliwie do najwaniejszych twrcw tej epoki zaliczy trzeba Czesawa Miosza, ktry by jednym z najwybitniejszych poetw tego okresu. Z tego czasu jego twrczoci pochodz tomy poetyckie zatytuowane "Poemat o czasie zastygym" oraz "Trzy zimy". Poezja Miosza z tego okresu wyraa nastroje niepokoju i przeczuwanej tragedii. Nie brak w niej apokaliptycznych scenerii i symboli, a ludzko i wiat otacza nieokieznany chaos. Jedn z wanych grup literackich tego okresu jest grupa "Kwadryga", do ktrej naleao jedenastu poetw, chociaby: Konstanty Ildefons Gaczyski, Dobrowolski, Szenwald. Podobnie jak ich poprzednicy i koledzy z innych ugrupowa mieli oni swj periodyk literacki, w ktrym drukowali utwory poetyckie. Nosi on rwnie nazw "Kwadryga" i ukazywa si w latach 1930 do 1931. Poeci skupieni w tym towarzystwie literackim krytycznie ustosunkowywali si do dziaalnoci literackiej zarwno "Awangardy krakowskiej", jak i "Skamandra". W swoich wierszach opisywali gwnie stany katastroficzne i apokaliptyczne, jednak zabarwione byy one czsto groteskow nut. Nie obce byy im rwnie konotacje metafizyczne, co oddzielao ich od awangardy Peipera. Chcieli poezji spoecznej, opisujcej ycie zwykego czowieka, ale nie mogli si zgodzi na nieintelektualny witalizm "Skamndrytw" oraz ekwilibrystyczn i jzykowa poezj "Awangardy Krakowskiej". Jak pisze Gaczyski w wierszu "Cyrulik jesienny": Tristis est anima mea usque, jak mwi, ad mortem... Oto si jesie zaczta i nie ma komu da w mord; i nic, ju nic nie zachwyca, i nic, ju nic nie wystarcza, idzie przez an osmtnica, tsknota gospodarcza. Jedn z najwaniejszych grup literackich, ktra rozpocza sw dziaalno wanie w tym okresie midzywojennym, jest grupa twrcw zwizana z pismem "Skamander" dziaajca pod t wanie nazw. Zanim jednak w 1920 roku ukaza si pierwszy numer "Skamandra" artyci ci wsppracowali wczeniej z takimi periodykami artystycznymi, jak "Pro arte" oraz "Pro arte et studio". Najwaniejszym miejscem spotka poetw-skamandrytw by warszawski klub "Pod Pikadorem". Nazw sw poeci zaczerpnli od z "Iliady" Homera, gdzie nazw to nosia jedna z opisywanych przez poet rzek. W ten sposb chcieli oni zaznaczy swe przywizane do tradycji literackiej odrzucajc tym samym postulowany przez awangard "stopie zero" w sztuce, co objawia si miao zerwaniem z klasycznym sposobem uprawiania poezji i sztuki. Do grona poetw skupionych w grupie "Skamander" zaliczy trzeba takich wybitnych twrcw, jak: Julian Tuwim, Jan Lecho, Kazimierz Wierzyski, Antoni Sonimski. Przy tych nazwiskach wymieni trzeba te poetw, ktrych nazywa si satelitami "Skamandra", to znaczy tych, ktrzy w jaki sposb identyfikowali si z pogldem na literatur przedstawianym przez "Skamandrytw". Naleeli do nich: Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Kazimiera Iakiewiczna czy Stanisaw Witlin. Skamandryci publikowali swoje teksty gwnie w "Skamandrze", jednak wsppracowali te z innymi pismami o tematyce literacko-artystycznej "Cyrulikiem Warszawskim" oraz "Wiadomociami Literackimi", Najwaniejszym hasem goszonym przez t grup poetyck bya "programowa bezprogramowo". Objawiao si to w praktyce tym, e nie stworzyli oni adnego manifestu teoretycznego, ktry

zawieraby wskazwki i program pisanej przez nich poezji. Uwaali, e najwiksza wartoci w poezji jest jej nieograniczono wypowiedzi. Dlatego przeciwstawiali si jakimkolwiek uoglnieniom teoretycznym. Oczywicie na podstawie ich twrczoci moemy wskaza kilka wanych punktw, ktrymi charakteryzowaa si ta twrczo. Zafascynowani byli oni codziennym yciem zwykego czowieka. Bohaterem ich wierszy by szary niczym niewyrniajcy si czowiek oraz zajmujce go sprawy. Miao to te wpyw na jzyk ich utworw, ktre bazoway na mowie potocznej, nie tworzy adnych skomplikowanych metafor - wiersz mia opisywa codzienno w sposb przystpny, tak by zwyky czowiek mg zrozumie, o czym opowiada poezja. W zwizku z tak postaw w wierszach Skamandrytw czsto pojawiay si rnego rodzaju kolokwialne wyrazy, a take wulgaryzmu, co miao pokazywa nierozerwalno sztuki z yciem codziennym. W takim wanie rozumieniu poezji ksztatowa si rwnie model poety, ktry nie by nikim wybitnym, wystajcym ponad mas spoeczn, ale wanie "czowiekiem z tumu". W takim rozumieniu odbijaa si krytyka romantycznego pogldu na sztuk, z jej wieszczami i wysublimowanymi artystycznie utworami. Wystarczy przywoa jaki utwr chociaby Tuwim, by zobaczy o co chodzio poetom Skamandra. Czytamy w "Ciemnej Nocy" : czowieku dwigajcy, Usid ze mn. Pomilczymy, popatrzymy W t noc ciemn. Zdejm ze siebie Kufer dbowy I odpocznij. W ciemn noc wlepimy razem Ludzkie oczy. Mwi trudno. Nosza cika. Chleb kamienny. Mwi na nic. Dwa kamienie W nocy ciemnej. Inn wan grup, prdem artystycznym dwudziestolecia midzywojennego byli futuryci. Grupa ta przeja inspiracje gwnie z krgw tego nurtu poezji woskiej. Odwoywali si do manifestu Marinettiego, ktry gosi ide "sw na wolnoci", ktre miay by okreleniem dla nowej poezji, poezji przyszoci. Dziaania prekursorskie w krgu tej poezji przypisuje si Jarzemu Jankowskiemu, ktry uznawany jest wanie za ojca polskiego futuryzmu. W peni jednak rozwin si on dziki dziaalnoci twrcw pniejszych, ktrzy dziaali w dwch orodkach: warszawskim - do ktrego zaliczy trzeba Anatola Sterna i Aleksandra Wata oraz orodku krakowskim, ktrego reprezentantami byli Tytus Czyewski, Franciszek Modoeniec, Bruno Jasieski. Dziaalno futurystw staa si wydarzeniem nie tylko literackim, ale obyczajowym. Czsto na organizowanych przez nich hepeningach majcych rozpowszechnia ich twrczo, interweniowaa policja, gdy uznawano ich wystpienia za obrazoburcze. Konserwatywne spoeczestwo nie byo przygotowane na sztuk przyszoci, ktra bya najwaniejszym z punktw goszonych przez nich idei. Najwaniejsze byo to, by sztuka nadaa nad zmieniajc si rzeczywistoci. Stara sztuka opisywaa dawn epok, natomiast sztuka awangardowe, futurystyczna bya nastawiona na przyszo, na to, co nowoczesne. Std ich kult dla postpu technicznego i maszyn. Teksty futurystw czsto zryway z tak podstawowymi o klasycznymi wartociami sztuki, jak mimiesis, ich eksperymenty z form wiersza miay wyraa ducha czasw, dlatego te wiersze pisane byy rnymi czcionkami, odrzucali zasady pisowni i ortografii, gdy uwaali, e takie zasady hamuj wolno twrcza artysty. W zwizku z tym tak wiele w ich tekstach nowych wyrazw - neologizmw, ktre tworzono czsto wbrew zasadom gramatyki czy skadni. Spjrzmy na wiersz Tytusa Czyewskiego "Le soir d'amour": "Zamknij okno, Ksiyc, Wiatr!" Wszed do miednicy z wod". "Pu mnie",

"Nie cauj mnie" "Ksiyc, Zamknij okno; Wiatr". UWAAJ. Bucik si rozwiza," Wanym aspektem tej twrczoci bya te programowa "oszczdno sw" - futuryci chcieli by wiersz nie zawiera zbdnych sw, ktre nic nie wyraaj, a s tylko ozdobnikami. Wiersz musi by jak najbardziej skondensowany, zawiera maksimum znaczenia przy minimalnej formie. Ju same nazwy periodykw, w ktrych publikowali futuryci swoje wiersze mwi wiele o stosowanej przez nich technice pisania - "Gga", "Nu w buhu", "Jednoduwka futurystyczna" czy "Maifest futuryzmu polskiego". Pokrewn formacj awangardow, ktra rozpocza sw dziaalno w tym okresie bya grupa "Awangardy Krakowskiej". W skad tego literackiego ugrupowania wchodzili tacy wielcy twrcy, jak Tadeusz Peipera, Julian Przybo, Adam Wayk. Swoje manifesty opisujce sztuk awangardow publikowali w ukazujcej si w latach dwudziestych "Zwrotnicy". To tam opublikowany sawny manifest zatytuowany "Miasto, Masa, Maszyna" oraz inne: "Punkt wyjcia", "Metafora teraniejszoci". Jej gwnym redaktorem oraz teoretykiem awangardowcw by wanie wspomniany Tadeusz Peipera, ktry stworzy teoretyczne podstawy tej literatury. Do takich wanie twrcw zaliczy moemy Juliana Przybosia, ktry w swych wierszach stara si realizowa pomysy zaproponowane przez twrcw z "Awangardy Krakowskiej". Do najwaniejszych hase-postulatw zaliczy trzeba znane powiedzenie "3 x M", co oznaczao "Miasto, Masa, Maszyna". Przez nie wyraa si podziw i zainteresowanie dla rodowiska miasta, ktre ttni yciem fabryk i rozwoju cywilizacyjnego, bohaterem wierszy mia by czowiek z "masy spoecznej" - tzn. zwyky czowiek, niczym si niewyrniajcy si z pord innych, maszyna natomiast to przykad wspaniaej konstrukcji oraz symbol nowych czasw. Taki wanie obraz przedstawia nam Przybo w wierszu "Dachy". Poeta przedstawia nam tu potg rozwijajcego si miasta, ktre ttni yciem, jest idealnym miejscem dla nowoczesnego czowieka oraz artysty, ktry moe si inspirowa jego wspaniaoci. Miasto dla poety w tym wierszu jest jakby odpowiednikiem czowieka, jego antropomorfizm powiadcza takie przypuszczenia. Miasto rodzi si, rozwija i ttni yciem, ktre dziki rozwojowi cywilizacyjnemu ma si sta lepsze. Do swych poetyckich przedstawie Przybo wykorzystuje metafory figur geometrycznych, ktre inspirowane s zapewne kubizmem. Ma to przedstawia wielowymiarowo rzeczywistoci oraz jej dynamiczn struktur. Dodatkowo poeta stosuje w wierszu wiele wyrazw onomatopeicznych, ktre daj efekt ywego i ttnicego yciem spoeczestwa w miecie. Jak czytamy w wierszu "Dachy": Wyej! Paszczyzny krte, piramidy piter, paszczyzny wirujce, paszczyzny wznoszce, figurotwrcze. Masywnej przestrzeni skrt, rodzcych si miast kurcze. W ywym patosie konstrukcji, w geometrycznym wymiarze wspina si, urastajc, szecienna dusza stolic. Warczy windami rozmachu, zawisa na lewarze, wskoczy! Na wieach radia z materii myl wyzwoli.

Psychoanaliza Freuda i jej wpyw na dwudziestolecie midzywojenne

Psychoanaliza zanegowaa pojcie wiadomoci, goszc, i znaczna cz naszego zachowania podyktowana jest przez nieznana wczeniej sfer niewiadomoci. Pocztkowo psychoanaliza wizaa si z psychopatologi - Freud we Francji obserwowa i leczy w szpitalach gwnie histeryczne kobiety, jednak wkrtce okazao si, e postpowanie kadej jednostki, nawet zdrowej motywowane jest w duej mierze przez niewiadomo. Zatem pocztkowo psychoanaliza miaa by metod leczenia patologicznych jednostek, cierpicych na zaburzenia psychiczne, najczciej zwane nerwicami, pniej jednak okazaa si ona poyteczna w opisie zachowania czowieka, jak rwnie i regu rzdzcych spoeczestwem. wiadomo jest jedynie t najbardziej zewntrzn sfer psychiki, na ktr nieuwiadomione pragnienia, popdy s rzutowane. Jednak w najwikszym stopniu wiadomo uzaleniona jest nie od psychicznego wntrza jednostki, lecz od warunkw zewntrznych, otoczenia. Zatem analizujc te warstw, otrzymamy tylko szcztkowy, fragmentaryczny obraz wntrza jednostki. wiadoma cz czowieka zwana tez jani czy po prostu "ja"( w terminologii Freuda ego) jest jakby naskrkiem, powierzchni, odpowiedzialna za kontakt prawdziwego wntrza jednostki z jej otoczeniem, za percepcj, adaptacj, odbieranie bodcw. W opozycji do niej Freud postawi warstw wewntrzn niewiadomoci (zwan przez niego id, czyli "ono"), bdcej obszarem gromadzenia si popdw, ukrytych marze, potrzeb i wyobrae. Pomidzy tymi dwoma sferami wystpuje jeszcze trzecia- jest to "nad ja"(Freudowskie "superego"), bdce zbiorem uwewntrznionych spoecznych norm i zasad postpowania. Superego cenzuruje pragnienia id tak, e mog si one ujawni w sferze rzeczywistej (ego ) jedynie w postaci zamaskowanej, znieksztaconej : w marzeniach sennych, przejzyczeniach, skojarzeniach. Superego to uwewntrzniony gos spoeczestwa, ktry ju w najmodszym okresie naszego funkcjonowania w wiecie mwi ustami naszych rodzicw, pouczajcych dzieci co wolno, a co nie. Jednak ta cenzura doprowadza w efekcie do zjawiska stumienia pierwotnych potrzeb, czsto natury seksualnej, ju u dzieci, co doprowadza do powstania nerwic w wieku dorosym. REKLAMA czytaj dalej

Psychoanaliza Freuda posza w trzech podstawowych kierunkach: teorii dotyczcej funkcjonowania umysu, teorii dotyczcej rozwoju dziecka i metody leczenia psychopatologii. W przeciwiestwie do klasycznej psychologii, Freud opisywa dziecko ju od najmodszych lat w perspektywie jego popdw, instynktw, potrzeb. Zatem nie byo ono empiryczn "pusta kartk", lecz ju od pocztku byo naznaczone przez swe pragnienia. Jednak na drodze do uzyskania podmiotowoci, dziecko uwiadamia sobie, ze istniej pewne regulujce ten proces zasady, ktre ograniczaj spenienie jego popdw. Tak dochodzi do powstania sfery super-ego, nadzorujcej ze spoecznego punktu widzenia jego rozwj, poprzez wytworzenie w nim poczucia winy, za kadym razem, gdy amie on ktr z uwiconych zasad. Freud podkreli jednak ogromn rol niewiadomoci- sfery instynktw i pragnie, gwnie seksualnych, zwanych przez psychoanalityka libido, ksztatujcych pniejsz osobowo czowieka. Moment, w ktrym rodzi si poczucie wasnego "ja" to jednoczenie moment konfliktu midzy libidaln sfer id a spoeczno - moralna sfer superego. Niewiadomo oprcz najwczeniejszych i najpierwotniejszych instynktw i potrzeb, gromadzi wszelkie dowiadczenia jednostki, ktre na skutek cenzury, nie mog przebywa w sferze wiadomej, poniewa s wstydliwe, bolesne, niemoralne. S tam wic i pragnienia, i wspomnienia. Odkrycie niewiadomoci jest najwikszym osigniciem psychoanalizy i jej podstawowym rysem: "Niewiadomo, tzn. sposb dziaania procesw niewiadomych i treci niewiadomoci, jest w przekonaniu Freuda niezniszczalna i niekorygowalna". (Rosiska, "Freud", str. 32) Niewiadomo ma decydujcy wpyw na okrelenie ksztatu osobowoci czowieka oraz jego relacji ze wiatem i z innymi. Na przykad uczucia antypatii czy sympatii rodz si wanie w gbokiej sferze niewiadomoci, poza nasz kontrol na podstawie przebytych dowiadcze, skojarze i wspomnie. Tak powstaje caa struktura wewntrzna czowieka, jest ona w znacznej czci utajona, w niewielkiej tylko zawiera si w naskrkowej powierzchniowej warstwie wiadomego ego. Odpowiednio

rozszyfrowana i opisana niewiadomo jest rdem wiedzy o pomiocie, z ktrego w pozytywny sposb moe czerpa sama jednostka. Natomiast tajona i stumiona niewiadomo kryje w sobie niebezpieczestwo autodestrukcji dla czowieka, wynikajce z niezrozumienia przyczyn rnych zaburze. Najstarsz, wic najpierwotniejsza czci struktury psychicznej czowieka jest wanie id (po acinie "ono"), czyli niewiadomo. Jest to sfera popdowa, instynktowna i w tym sensie dziedziczona. Id ma gwnie nastawienie hedonistyczne, rzdzi si zasad przyjemnoci, to znaczy kieruje jednostk w stron przyjemnoci, nie znajc pojcia "tabu". Id dy do jak najszybszego zaspokojenia swoich potrzeb, bez wzgldu na spoeczne zakazy i normy. Nie mona tej sfery zupenie zaguszy czy zignorowa, bowiem id jest stale obecne w naszym yciu ju poczwszy od najmodszych lat. Freud opisywa id jako rezerwuar biologicznych, seksualnych, popdowych si, zwanych libidalnymi, ktre ksztatuj w najbardziej podstawowym wymiarze osobowoci czowieka. Nastpnie na skutek pojawienia si przeszkd na drodze ku zaspokojeniu potrzeb id, w postaci zakazw spoecznych, moralnych wytwarzajcych poczucie winy w czowieku ksztatuje si sfera wiadomoci zwana ego ( po acinie "ja"). Ego kieruje si zasad rozsdku, wiedzc e nie wszystkie potrzeby i pragnienia id mog zosta zaspokojone. wiadomo przypomina jednostce, ze podstaw funkcjonowania w wiecie jest jej dostosowanie do panujcych norm i standardw. Ego zatem nie tyle cenzuruje zachowania czowieka, ile umoliwia spenienie tych marze, ktre s dopuszczalne, blokujc natomiast te, ktre wzbudzaj spoeczn odraz i wice si z tym poczucie winy w jednostce. Czowiek odczuwa siebie jako odrbno wzgldem wiata dopiero w momencie, gdy do gosu dochodzi superego ze swoimi zakazami. Wwczas to rzeczywisto zaczyna by postrzegana jako nie tosama, a czasem wrcz wroga wzgldem "ja". Tak mwi o ty, Freud: "(...) poczucie rzeczywistoci jako czego odrbnego od ja jest czym, co czowiek sobie wytwarza lub, czego si uczy: rodzimy si natomiast z poczuciem tosamoci ja i rzeczywistoci" (Rosiska, "Freud", str. 33). Ego ksztatuje si raczej z relacji rodzinnych i spoecznych, w przeciwiestwie do biologicznego i spoecznego id. Rzdzi si zasad rozsdku - kac nam postrzega siebie "jakimi jestemy", jak w lustrze. Ego jest pragmatyczne i racjonalne. Ta sfera jest pomidzy sfer niewiadom i etyczn, spoeczn - jest rodzajem mediatora w rodzcym si konflikcie miedzy pragnieniem a norm. Wytycza te moliwoci spenienia, realizacji marzenia. Dojrzae ego racjonalnie dawkuje jednostce ilo podanej przyjemnoci, tak by nie musiaa znale si ona w konflikcie ze spoeczestwem. Jednak ego moe te by niedojrzae lub cierpie na jakie zaburzenia, wwczas bdzie podatne na destruktywny wpyw sfery libidalnej. Jest najciej obcione przez nacisk wewntrzny ze strony superego i id, midzy ktrymi stanowi rodzaj pomostu. Z kolei wspomniane ju wielokrotnie super ego to rodzaj nad jani, ktrej funkcja jest okieznanie popdw tkwicych w sferze niewiadomej. Dziaanie super ego wzgldem id mona wyobrazi sobie jako anioa i diaba siedzcych na ramionach czowieka. Super ego jest nie tylko w konflikcie z biologi, instynktami i pragnieniami, lecz rwnie staje naprzeciwko ego. Nad ja produkuje bowiem obraz "ja" idealnego, ktry najczciej jest sprzeczny z obrazem "ja" realnego, do ktrego dostp ma ego. Zatem rozdwik midzy tymi dwoma wyobraeniami jest fundamentalny dla konstrukcji podmiotu, ktry w koncepcji psychoanalitycznej niejako skazany jest na trwanie w nieustannym konflikcie z samym sob. Super ego powstaje jako wynik zaangaowania jednostki w relacje spoeczne, w pierwszej kolejnoci rodzinne oraz jako wynik wejcia w wiat. Uwewntrznione nakazy i zakazy, przekazywane rnymi sposobami dziecku, najczciej za porednictwem rodzicw i nauczycieli, peni funkcj sumienia, cenzurujcego i represjonujcego lepe dze, ktrym ja jest gotowe si odda. Jest to rwnie rodzaj wiadomoci moralnej, ktra blokuje niepodane, wstydliwe lub bolesne dla jednostki wspomnienia, uniemoliwiajc ich przedarcie si do sfery ego. Super ego peni wic jednoczenie dwie funkcje: hamujc negatywne zachowania i stymulujc do samodoskonalenia si, zawsze jednak rola ta wypeniana jest w konwencji dozoru. Mechanizm wyparcia, o ktrym w kontekcie super ego pisze Freud, dziaa rwnie z dwch powodw: przede wszystkim by ochroni jednostk przed przykrymi dla niej wspomnieniami o charakterze destrukcyjnym i by zachowa j w stanie wzgldnej harmonii, wewntrznej spjnoci. Jednak

paradoksalnie, to w wyniku procesu wpierania i tumienia jednostka najczciej cierpi pniej na zaburzenia psychiczne, nerwic czy fobie. Sprawne funkcjonowanie caej psychiki polega na grze midzy siami libidalnymi, popdowymi a cenzurujcymi je normami super ego, w wyniku ktrej podmiot dokonuje decyzji moliwych do zrealizowania w realnej i wiadomej sferze ego. Ta wzajemna umowa midzy trzema elementami struktury wewntrznej czowieka gwarantuje mu spoisto, poczucie zintegrowania i harmonii. Jednak w bardzo atwy sposb moe doj do zaamania si tego ukadu, co nieustannie zagraa koherencji "ja". Dzieje si tak midzy innymi dlatego, i zasad, ktra rzdzi si ten ukad nie zasad ani racjonalnoci ani tez wiadomoci. Najczciej odbija si to rwnie na relacjach jednostki ze spoeczestwem. W razie zakcenia wcza si natychmiast system obronny tumienia i wypierania, ktry ma ustrzec jednostk przed rozpadem, usuwajc poza pole wiadomoci niepodane, trudne, bolesne lub niemoralne pragnienia. Pojawia si on, zniwelowa poczucie dyskomfortu towarzyszce jednostce. Freud o wyborach ludzkich najczciej mwi w kontekcie niewiadomoci, zwaszcza mechanizmw obronnych, nawet jeli dokonywane one byy w sferze rzeczywistej, publicznej. Zatem mechanizm obronny to rodzaj techniki, uywanej niezalenie od podmiotu, w celu uniknicia sytuacji konfliktowej. Nale do nich wyparcie, stumienie, izolacja, zaprzeczenie, czasem te identyfikacja z agresorem. Wszechobecno id, ktrego pozby si nie mona przez cae ycie, a wic i niewiadomoci lecej u podstaw wszystkich naszych decyzji, przekonaa Freuda do tego, i nie ma niczego przypadkowego w yciu - wybr zawodu, sympatie, rodzaj znajomych, charakter mieszkania - wszystko to jest do pewnego stopnia efektem dziaania niewiadomoci. Obserwujc siebie, na zewntrz w codziennym yciu moemy pozna swoje wntrze. Freud by rwnie determinist jeli chodzi o rozwj osobniczy, to znaczy uwaa e najwaniejsz, kluczow rol w procesie ksztatowania osobowoci odgrywa okres dziecistwa. Prbujc dociera do prawdy o czowieku poddawa go psychoanalizie, bada jego skojarzenia, interpretowa drczce go sny i wsuchiwa si w przejzyczenia. Zwaszcza sny traktowa on jako rdo cennych informacji o pacjencie, poniewa s one zapisane przez te same siy, ktre drzemi w sferze libido, i ktre najczciej s poddane cenzurze. "Marzenia senne s dzieem i pewnego rodzaju wypowiedzeniem si picego" (Freud, "Wstp do psychoanalizy", str. 149) ANALIZA MARZENIA SENNEGO Marzenie senne skada si z treci jawnej, stanowicej jakby jego "fabu" oraz z treci ukrytej, odzwierciedlajcej utajone myli nicego. W trakcie snu obniona zostaje kontrola ego przez superego, myli, wyobraenia, pragnienia niecenzuralne, ktre w normalnej sytuacji zostayby zablokowane, teraz przedostaj si do rzeczywistoci pod postaci marzenia sennego. Sen jest wic czynnoci psychiczn, polegajc na uzewntrznieniu wewntrznych procesw "ja". W celu wytwarzania obrazw jednostka uywa dostpnej jej kulturowo symboliki, jednak umiejtno ta jest cech gatunkow, wrodzona czowiekowi, nie za spoeczn. To cz dziedziczonej kultury. Ilo i jako symboli, ktrych jednostka uywa, by wyrazi swe myli i pragnienia, ulega jednak zmianie z biegiem ycia i zaley od zmieniajcego si kontekstu spoeczno-kulturowego. "(...) przy pomocy marze sennych chodzi widocznie o to, by ukryte myli, ujte w sowa, zamieni na obrazy, [...] Praca marze sennych dokonuje, zatem niezwykej w swym rodzaju transkrypcji myli sennych; nie jest ona tumaczeniem dosownym.[] Przedmiotw oznaczonych jest niewiele, natomiast symbolw wyjtkowo duo (...)" (Freud, "Wstp do psychoanalizy", str. 155, 149, 132) Sen, jak choroba, jest czasem obnionej aktywnoci i czujnoci superego oraz zwikszonej podatnoci ego na wpywy id. W trakcie snu dochodzi do halucynacyjnego spenienia pragnie, popdw, marze. "nicy rozporzdza symbolicznym sposobem wyraania si, ktrego nie zna na jawie i ktrego pniej nie poznaje (...). Moemy jedynie powiedzie, e znajomo symboliki jest dla nicego niewiadoma i naley do jego niewiadomego ycia psychicznego". (Freud, "Wstp do psychoanalizy", str.142) W trakcie nienia uruchomione zostaj dwa typy procesw psychicznych, z ktrych jeden tworzy mylow tre snu, drugi za koduje ja tak, by miaa ona irracjonalny, niedostpny rozumowemu poznaniu ksztat, umoliwiajc jej przedostanie si przez sito cenzury super ego. W ten sposb treci

niedozwolone, czsto brutalne, nieprzyjemne lub wstydliwe dla czowieka dostaj si do sfery rzeczywistoci. "Analiza marze sennych pozwala na jakociow charakterystyk procesw niewiadomych. Wykazaa, e w rejonie niewiadomym nie obowizuj prawa logiki, e istniej tam pragnienia wzajemnie sprzeczne" (Rosiska, "Freud", str. 30) Jeli za sen przynosi spenienie ukrytych marze ego, to moemy wyodrbni zasadniczo 3 typy owych marze: wiadome pragnienia wiadomego ego - tu zaliczamy na przykad wszystkie niespenione plany i niezrealizowane obowizki z dnia poprzedniego, yczenia przedwiadome - te ktre nie zostay zrealizowane w codziennoci, z powodu odrzucenia ich przez ego oraz yczenia niewiadome - ktrych rdo tkwi we wspomnieniach z dziecistwa. Sen, cho powstaje przy obnieniu represyjnego wpywu super ego, nie jest zupenie pozbawiony cenzury. Nawet podczas snu dziaa ona znieksztacajc jego tre jawna, odpowiadajc za jej brak, nielogiczno, eliptyczno, aluzyjno. Freud by przekonany, ze, gdyby jednostka miaa dostp da swej podwiadomoci, umiaa rozszyfrowywa ukryte treci, potrafiaby sama siebie wyleczy z nerwic, zaburze, stanw lkowych. PSYCHOAMALIZA I KULTURA Freud opisa tez z psychoanalitycznego punktu widzenia zjawisko kultury, ktr okreli jako wszystko, "co sprawio, e ycie ludzkie wznioso si ponad zwierzce uwarunkowania i czym rni si ono od ycia zwierzt (...)" (Freud "Przyszo pewnego zudzenia" , str. 100). Na sfer kultury skadaj si wiedza oraz umiejtnoci jednostki zdobyte w celu zaspokojenia jej potrzeb, a take wszystkie instytucje konieczne do regulowania stosunkw midzy ludmi. Oznacza to, e zwizki midzy czonkami spoeczestwa mog by albo oparte na rwnorzdnoci, albo zalenoci. Spoeczestwo jest sum indywiduw. "Istocie spoecznej", jak jest czowiek, Freud wyznacza dwa zasadnicze cele: o charakterze pozytywnym lub negatywnym - albo denie do uniknicia blu lub poczucia braku rozkoszy, albo denie do jak najbardziej intensywnego przeywania rozkoszy. Niezaspokojenie ktrego z tych dwch celw prowadzi do powstania frustracji i odwrcenia si od kultury. Czowiek w sferze kultury dowiadcza rwnie innych cierpie, ktrych rdem jest: uczucie przewagi natury, wiadomo uomnoci ciaa ludzkiego, ktre jest od nas niezalene, nie moemy ani na t sytuacj wpyn, ani si do niej przystosowa. "(...) uprawianie wyszych aktywnoci psychicznych, osigni intelektualnych, naukowych i artystycznych przyznam ideom wiodcej roli w yciu czowieka. Wrd tych idei pierwsze miejsce zajmuj systemy religijne (...) obok nich znajduj si spekulacje filozoficzne i wreszcie to, co mona okreli by mianem formacji grupujcych ideay ludzkie." (Freud "Kultura jako rdo cierpie", str. 10) Przez owe formacje rozumie tu Freud wszelkie instytucje, ktre ksztatuj i reguluj rodzaj wizi spoecznej w pastwie i rodzinie. Jednak nie zawsze zwizek midzy jednostka a instytucja ukada si dobrze, czsto na tej linii powstaj spicia i konflikty, rodzce frustracje. W efekcie naleaoby na kultur spojrze jako na wytwr agresywnych si popdowych, ktre raz s uwalniane raz hamowane. Agresj nazwa pierwotn "(...) dyspozycj popdow czowieka (...), ktra dla kultury stanowi najsilniejsza przeszkod" (Freud "Kultura jako rdo cierpie", str.70). Kultura w spoeczestwie peni tak sama funkcj jak super ego w strukturze wewntrznej jednostki, to znaczy sublimuje i kontroluje sfer popdow, instynktown. Jest wic ona waem ochronnym, mechanizmem chronicym przed popadniciem spoeczestwa w chaos i dezorganizacj rzeczywistoci rzdzonej zwierzcymi instynktami. Czowiek bdc istot spoeczn, dziki wpywowi kultury, utrzymywany jest w sytuacji rwnowagi wewntrznej. Kryzys kulturowy oznacza osabienie super ego, zarwno indywidualnego jak i zbiorowego, to z kolei pogbia dalej ten kryzys, nawet a do zniszczenia dziedzictwa kulturowego. Spoeczestwo konsoliduje si i skupia wok zadania strzeenia porzdku spoecznego, ustanowionego przez zbiorowo. Indywiduum nie moe tego adu zakwestionowa, zbiorowo stoi bowiem na stray swoich regu. Czonkowie spoecznoci ograniczaj wzajemnie swoje popdy, utrzymujc cay ukad w rwnowadze. Kosztem absolutnej wolnoci, jednostka uzyskuje gwarancje bezpieczestwa i stabilnoci. Cay ten system kontroli spoecznej zostaje w toku socjalizacji przeniesiony do wewntrz struktury psychicznej czowieka w postaci super ego cenzurujcego lepe siy id. Okazuje si zatem, ze

spoeczestwo dziaa wedug zasady rzeczywistoci, realnoci, nie przyjemnoci. To przyczyna, dal ktrej w porzdku spoecznym, dominuj nakazy, zakazy, przepisy - te za z kolei rodz opr i agresj jednostek. W relacjach midzy ludmi pojawia si problem etyki - czy postpowa zgodnie z zasad wasnej przyjemnoci i agresji wobec innych, czy raczej przysta na wzajemne ograniczanie indywidualnoci. "Istnienie tej skonnoci do agresji, ktr moemy wyczu w nas samych, i ktra, jak susznie zakadamy, istnieje u innych, to czynnik zakcajcy nasz stosunek do bliniego, a kultur zmuszajcy do nakadu energii. Wskutek tej pierwotnej wrogoci ludzi wobec siebie nawzajem spoeczestwu kulturalnemu stale grozi rozkad. Kultura musi ucieka si do wszystkich metod, byleby tylko utrzyma w szrankach agresywne popdy czowieka, by powstrzyma ich objawy za pomoc psychicznych formacji kreatywnych". (Freud "Kultura jako rdo cierpie", str.61). Czowiek jednak bez sfery kultury nie mgby funkcjonowa, podobnie jak niemoliwe byoby utrzymanie integralnoci "ja", poddanego wpywom popdowego "id", bez kontroli "super ego". Zatem konflikt midzy jednostk a spoeczestwem to w istocie rozdwik midzy id i super ego, ktre na wielu paszczyznach zawsze si ze sob cieraj. Psychoanaliza Freudowska ma wic charakter biospoeczny - czy bowiem elementy spoeczne i kulturowe z biologicznymi, instynktowymi zarwno w analizie zjawiska ycia spoecznego, jak i w analizie struktury psychicznej jednostki. "Moemy oczekiwa, e z wolna uda si nam przeprowadzi takie zmiany w kulturze, e lepiej bdzie ona zaspakajaa nasze potrzeby. Ale by moe zaznajomimy si z ide, e w samej istocie kultury tkwi pewne trudnoci - nie usunie ich adna reforma. Poza zadaniami ograniczenia popdu, na, ktre jestemy przygotowani, grozi nam take niebezpieczestwo, e pojawi si stan, ktry by mona okreli "psychologicznej ndzy mas" (Freud "Kultura jako rdo cierpie", str.83) Okazuje si zatem, ze wiadomo zbiorowa to suma wiadomoci indywidualnych. Istnieje paralela midzy rozwojem jednostkowym i spoecznym. "Nad - Ja" w danej epoce kulturalnej ma to samo pochodzenie, co "nad - Ja" konkretnego indywiduum, poniewa opiera si na wpywie wielkich osobowoci przywdczych, ludzi o przytaczajcej sile ducha. "Nad - Ja kultury podobnie nad - Ja jednostki, stawia wysokie wymagania moralne. Kultura, nad wyksztacia swoje ideay i wysuwa swe wymagania. Jest nimi etyka, ktra okrela normy postpowania. Etyka reguluje interakcje midzyludzkie i jest przejawem drugiego zasadniczego celu kultury" (Freud "Kultura jako rdo cierpie, str.92) W spoeczestwie istniej dwie zasady, ktre determinuj procesy kulturotwrcze: zasada przymusu i wyrzeczenia si swych popdw i indywidualnych przyjemnoci. Freud jak wida zakada, e czowiek pozbawiony kontroli z natury swojej bdzie par do anarchii, pragn ycia po bawionego jakichkolwiek ogranicze i obowizkw. Dlatego super ego peni wobec tych tendencji funkcje sublimujc, pozwaa mu doskonali samego siebie i osiga wyszy stopie rozwoju duchowego. Czowiek wydany na pastw swych namitnoci jest tez w zasadzie bezsilny. Uregulowania spoeczne pozwalaj mu zatem zapanowa nad t sfer, ktra pozostaje poza zasigiem jego kontroli. Popdy musz zosta poddane sublimacji dziki przymusowi wewntrznemu ( cenzurze super ego) oraz dziki przymusowi zewntrznemu tj. kulturze. Freud w znaczny sposb nawizuje w psychoanalizie do problemu filozoficznego konfliktu midzy koniecznoci a woln wol jednostki. Czowiek musi podporzdkowa si spoeczestwu, jego normom, nakazom, respektowa jego wartoci. Wolno jest za relatywna i polega na wiadomoci swego pooenia pomidzy dwiema olbrzymimi siami: popdem i sumieniem oraz umiejtnoci kontrolowania siebie. Rwnie sztuka peni due znaczenie w yciu jednostki, ma waciwoci terapeutyczne, uwalniajc od drczcej siy popdw, ktre wysublimowane mog si ujawni w sferze rzeczywistoci. "Sztuka dostarcza uczestnikom pewnego krgu kulturowego innego rodzaju zaspokojenia, cho sama z reguy jest niedostpna dla mas, ktre s zajte prac i nie korzystaj z dobrodziejstw indywidualnego wychowania. Sztuka oferuje zaspokojenia zastpcze, majce zrekompensowa najdawniejsze, cigle jeszcze bardzo dotkliwie odczuwane wyrzeczenia si popdw (...)" (Freud "Przyszo pewnego zudzenia", str.108)

Freud badajc zjawisko kultury, ujmowa je w hermeneutyczne (wyjaniajce) kategorie, przedstawiajce j jako proces dziaania pozaludzkich i niewiadomych si wytwrczych. Cho kultura jednoczenie jest ochron przed cierpieniem i rdem tego cierpienia, to jednak jej istnienie warunkuje istnienie czowieka. Czowiek jest obrazem kultury, w jakiej yje - zbadanie jej charakteru, pozwala mu wic na poznanie samego siebie i si nim rzdzcych. Na tym polega najwaniejsza wyzwalajca moc kultury. "Uwiadomienie tego, co niewiadome, najniszego, najwyszego, jest celem ludzkiego ycia (...). yjemy w staych przebraniach, maskach, wiecie symboli. Zawsze sowo i czyn znacz co wicej ni nasza wiadoma intencja." (Rosiska, "Freud", str. 71)

Tendencje artystyczne i literackie dwudziestolecia midzywojennego adne z dzie literatury czy sztuki nie powstaj w prni. Na ich genez, powstanie, ksztat i losy znaczcy wpyw maj panujce w danym okresie trendy. S to dominujce kierunki filozoficzne, artystyczne, jak rwnie spoeczne i polityczne. Dlatego przed przystpieniem do omawiania dzie z danej epoki, czy to literackiej, czy artystycznej naley najpierw zapozna si z tymi elementami i zagadnieniami, ktre mogy mie wpyw na charakter twrczoci danego okresu. Nie inaczej jest z litartur i sztuk dwudziestolecia midzy wojennego. Terminy, zagadnienia i wydarzenia, ktre omwione zostan poniej pozwol na lepsze zrozumienie dzie, z tego okresu. Wydarzenia spoeczne i polityczne: na twrczo tego okresu bez wtpienia wpywa miay I Wojna wiatowa i rosyjska Rewolucja Padziernikowa, ktre to przyczyniy si do zmiany mapy politycznej Europy oraz do dynamicznych przemian spoecznych, zryww niepodlegociowych, ktre ostatecznie przyniosy kres epoce kolonializmu. Poza tymi wydarzeniami historycznymi wpyw na twrcw miaa postpujca ju od XIX wieku rewolucja naukowa i techniczna. Poczwszy od wynalezienia maszyny parowej, po opanowanie nieba i eteru ludzko umacniaa swoj si i prnie dya na przd. Materializm dialektyczny: to ideologia, ktra dosza do gosu dziki radykalnym, socjalistycznym dziaaczom robotniczym, ktrzy gosili swoje pogldy rewolucyjne. Najwaniejszymi mylicielami tego kierunku stali si Karol Marks i Fryderyk Engels. Gosiciele materializmu dialektycznego, zwani popularnie marksistami uwaali, e kad posta bytu da si sprowadzi do podstawy materialnej. Owa materia konstytuujca rzeczywisto jest w swej istocie niezniszczalna, wieczna, racjonalna i nierozerwalna z czasem i przestrzeni. Ale podstawow cech owej materii jest jej dialektyczny charakter. W zwizku z tym materia podlega prawom fizyki i przyrody, jednak ponad to dotycz jej rwnie ponadczasowe i pierwotne prawa, ktre odkry mona jedynie w drodze filozoficznej analizy. Intuicjonizm: to koncepcja goszona przez H. Bergsona, ktry wyrni dwa rodzaje poznania, pierwsze osigane jest przez myl, to poznanie rozumowe, drugie to poznanie zmysowe, postrzeeniowe, ktre osigane jest przez ludzkie zmysy kierowane sdami i pojciami, ktre s

dzieem intelektu. Przeciwiestwem intelektu bya dla Bergsona wanie intuicja. Wedug niego intuicja to najbardziej bezporedni sposb poznania, doskonalszy od poznania intelektualnego i dziki temu jedynie suszny. Poprzez intuicj czowiek jest zdolny do bezporedniego odkrywania najbardziej zoonych wasnoci rzeczywistoci. Fakt, e intuicja przenosi nas do wntrza samych rzeczy implikuje poznanie najbardziej jakociowe, indywidualne i niezalene od samej poznawanej rzeczywistoci, wic najlepsze i jedynie suszne. Poza tym rzeczywisto, ktr odkrywamy przez intuicj jest nieskoczenie rnorodna. Rzdzi ni podwiadomy pd yciowy, zwany elan vital, ktry jest zgoa odmienny od jakiegokolwiek deterministycznego mechanizmu, ktry zdaniem jego poprzednikw mia porusza wiatem. Natomiast artysta, to osoba, ktra posiada bezcenny dar ledzenia, odkrywania i wyraania siy tego popdu. Std intuicjonizm Bergsona odnale moemy u takich twrcw dwudziestolecia midzy wojennego jak chociaby: Bolesaw Lemian, czy Marcel Proust. Egzystencjalizm: to kierunek filozoficzny, ktrego przedstawicielami s midzy innymi M. Heidegger, K. Jaspers, J.P. Sartre czy A. Camus. Wedug tych mylicieli przedmiotem bada filozofii s indywidualne losy jednostki ludzkiej, ktra jest wolna i odpowiedzialna, co stwarza u niej poczucie lku i beznadziejnoci istnienia. Owa wolno jednostki jest atrybutem naszego czowieczestwa, na ktry jestemy skazani i ktra jest stale zagroona uprzedmiotowieniem i utrat autentycznoci. To powoduje, e czowiek jest stale rozdarty, zawieszony pomidzy przeszoci a przyszoci, miotany lkiem i poczuciem przemijalnoci i braku spenienia. Pragmatyzm: jako twrc tego prdu mylowego w filozofii uwaa si Henrego Jamesa, ktry w swych teoretycznych pismach zawar podstawy myli pragmatycznej. Do najwaniejszych postulatw zaliczy tu trzeba przekonanie, e wszelka wiedza, ktr posiada czowiek oraz wszelkie akty poznania powinny by czynione nie po to, by odkry prawd wiata, ale by usprawni ycie czowieka. Filozofia pragmatyczna zamiast pyta istot zjawisk oraz ich pochodzenie, zajmuje si raczej ich uytecznoci i tym, w jaki sposb mog one pomc czowiekowi w jego yciu. Uwaali, e nie wane s rozwaania o prawdzie, pocztku wszystkiego, gdy tego ustali nie sposb, bo wszelk prawd konstruuje czowiek prawdziwe jest to, co uatwia ycie i jest akceptowalne przez dan spoeczno. Psychoanaliza: nierozcznie jest kojarzona z nazwiskiem swojego twrcy Zygmunta Freuda. Psychoanaliza naley do najwaniejszych - jeli nie najwaniejszych - nurtw filozoficznych XX wieku. Daa ona pocztek cakowicie nowemu spojrzenia na czowieka i w duym stopniu przyczynia si do odrzucenia klasycznej formy filozofii i wyksztacenia si prdw krytycznych w jej onie, ktre prnie dziaaj po dzie dzisiejszy. Najwaniejszym odkryciem Freuda byo wykazania, e ludzka psychika jest tworem podzielonym na poszczeglne elementy, z ktrych wikszo jest sfer niewiadom, czyli bdc pod kontrol popdw, a nie czowieka. Zapocztkowa refleksj nad snami i ludzk seksualnoci. To wanie ona, a raczej ukryte popdy, staja si motorem pracy twrczej i tworz kultur w ogle. Czowiek wypiera swe zwierzce potrzeby i zastpuje je czynnociami kulturowoartystycznymi. Uczniowie i nastpcy Freuda kontynuuj i rozwijaj jego myl po dzie dzisiejszy, a do najbardziej znanych nale: Albert Adler i Karol Jung. Adler to twrca psychologii indywidualnej, ktry popd z teorii swego mistrza zastpi pojciem i zjawiskiem denia do przewagi i mocy nad innymi. Nieprawidowe zaspokojenie tego denia jest powodem nerwicy, opartej o poczucie niszoci i zagroenia. Natomiast teoria Junga, w odrnieniu od psychoanalizy Freuda wprowadza rozszerzone pojcie niewiadomoci. Ot Jung dzieli j na niewiadomo indywidualn, ktra dotyczy kadej jednostki z osobna, oraz na niewiadomo zbiorow, ktra jest wsplna wszystkim ludziom. Cech niewiadomoci zbiorowej jest to, e zawarte w niej s archetypy, czyli pierwotne wyobraenia i wzorce zachowania, ktre obejmuj take sfer mylow i nios ze sob znaczny adunek emocjonalny. Jego rdem s utrwalone w psychice zapisy powtarzajcych si przez wiele pokole dowiadcze. Jung opisa kilka podstawowych archetypw, do ktrych zaliczy na przykad: Bohatera, Cie, Boga, Zwierz. Psychoanaliza znalaza powszechne zastosowanie w sztuce, a zwaszcza w refleksji nad ni. Jej elementy odnajdujemy w kadej dziedzinie sztuki - od malarstwa po literatur. Do dzi jest bardzo podnie rozwijajc si dziedzin. Behawioryzm: nazwa tego nurtu pochodzi od angielskiego sowa behavior, co oznacza zachowanie. Jego twrc by amerykaski psycholog John Watson. Nurt ten, jak wskazuje nazwa, zajmuje si oglnie pojtym zachowaniem czowieka. Przedstawiciele behawioryzmu uwaali, e

czowieka nie mona pozna, ani nie mona okreli z punktu widzenia jego uczu czy psychiki, poniewa tych wartoci nie da si udowodni empirycznie. Dlatego postulowali, aby czowieka opisywa na podstawie jego zachowa i z nich wyciga wnioski o jego sposobie zachowywania si w danych sytuacjach. W literaturze wielu twrcw inspirowao si t myl, chociaby Marek Hasko. Ekspresjonizm: jest to prd zapocztkowany w Niemczech z pocztkiem XX wieku. By on sprzeciwem skierowanym w sztuk, ktra skupiaa si na odwzorowywaniu rzeczywistoci tworzc dziaa realistyczne. Ekspresjonici uwaali, e najwaniejszy w dziele jest przekaz uczu towarzyszcych tworzeniu. Inspirowani intuicjonizmem Bergsona ekspresjonici tworzyli poezj przepenion uczuciami i emocjami. Wrd przedstawicieli nowego nurtu, okrelanego nie raz mianem poezji emocjonalnej wymieni naley Stanisawa, Przybyszewskiego, ktry uwaany jest za prekursora polskiego ekspresjonizmu. W Poznaniu na fali popularnoci tego kierunku ukazywao si czasopismo "Zdrj". Wrd innych znamienitych twrcw w tej stylistyce wymienia si Juliusza KadenBandrowskiego oraz Wacawa Berenta cech charakterystyczn poezji tego okresu jest wyrazisto przedstawianych uczu i przey oraz bardzo jaskrawe rodki wyrazu, jak chociaby karykatura i groteska deformujce zastany obraz wiata. Futuryzm: jest to kierunek w sztuce i literaturze najprniej rozwijajcy si we Woszech na pocztku XX wieku. Za kreatora tego ruchu w sztuce uwaa si F. T. Marinettiego. Gosi on id stworzenia nowej sztuki, ktra bdzie sztuk przyszoci, bez adnych norm i nakazw. A skoro normy i zasady s tworami tradycji i przeszoci naley je bezwarunkowo odrzuci i patrze jedynie w przyszo. Te idee odnajduj swj wyraz w twrczoci wyznawcw futuryzmu. Jzyk tej poezji mia odzwierciedla dynamizm, std liczne skrty, metafory, uboga warstwa jzykowa, oparta w przewaajcej wikszoci na zasadach dwikonaladowczych, ni znaczeniowych. W Polsce najwybitniejszymi reprezentantami tego kierunku byli Tadeusz Peiper i Julian Przybo. Chocia obok nich wymienia si rwnie uwaanego za prekursora poezji futurystycznej na gruncie polskim Jerzego Jankowskiego, a take Anatola Sterna, Aleksandra Wata, Tytusa Czyewskiego, Franciszka Modoeniec, Bruna Jasieskiego i wielu innych. W owym czasie popularni byli rwnie futuryci rosyjscy, wrd ktrych wymienia si przede wszystkim Wodzimierza Majakowskiego i Wielemira Chlebnikowa. Awangarda: jest to termin uywany w dwch zasadniczych ujciach. Po pierwsze, jest to okrelenie stosowane do poezji z okresu XX-lecia midzywojennego. Po drugie natomiast, uywa si go do okrelania nowych i eksperymentatorskich dzie w sztuce - takich, ktre odrzucaj dotychczasowe formy wyrazu. Awangarda to zjawisko, ktre pojawio si na pocztku XX wieku (okoo roku 1910) i dao pocztek wielu pniejszym kierunkom w sztuce. Twrcy awangardowi odrzucali dotychczasowy dorobek kultury, dotychczasowe style i konwencje, odchodzili od naladowania rzeczywistoci. Zamiast tego stale poszukiwali nowego jzyka wyrazu, nowych form, oryginalnych rozwiza ideowych i artystycznych. Na szczegln uwag zasuguje rozwj poezji futurystycznej we Francji. Przedstawiciele tego typu poezji to midzy innymi Guillaume Apollinaire oraz Blaise Cendrars. Podobnie jak inni poeci tego okresu stosowali w swoich wierszach liczne skrty, metafory, skadnia ich wiersza odchodzia daleko od tradycyjnego jej pojmowania. Mieszali ze sob style, rzeczywisto przelataa si u nich z fantazj, a ponad to w poezji Apollinaire'a wskazuje si na liryzmy wizualne, czyli charakterystyczn form graficzn jego wierszy. Dadaizm: to prd w sztuce przeomu wiekw XIX i XX. Jego nazwa zostaa wybrana przypadkowo i tak naprawd aden z twrcw dadaistycznych nie by w stanie jednoznacznie okreli jakie byy okolicznoci jego powstania. Ruch ten opowiada si za cakowitym odrzuceniem klasycznych form i autorytetw sztuki, na rzecz wolnych, czsto obrazoburczych dziaa artystycznych. Twrcy z tego nurtu bazowali na nonsensie, chaosie i zupenej dowolnoci. Dadaizm reprezentowany by midzy innymi przez takich twrcw, jak A. Breton, L. Aragon, P. luard. W Polsce natomiast przez Tytusa Czyewskiego i Stanisawa Modoeca. Da pocztek surrealizmowi. Surrealizm, zwany inaczej nadrealizmem: jest to ruch w sztuce, ktry swj pocztek ma w 1924 roku w Paryu. Surrealici uwaali, e rzeczywisto nie jest najwaniejsza, starali si pokaza, e istniej jeszcze wysze stadia, na ktre moe wej umys ludzki. Przedstawiali wszystko to, co ich zdaniem byo ukryte pod paszczem rzeczywistoci. Dlatego te ich dziea ukazyway zwyke

przedmioty, ale zawsze zdeformowane, powykrzywiane. Do najwaniejszych naleeli Salvador Dali oraz Andre Breton. Neoklasycyzm: twrcy tego prdu w swej twrczoci nawizywali do kultury i form klasycznych oraz do antycznych pierwowzorw. Chcieli, aby literatura odznaczaa si piknem formy, wysokim stylem jzyka. Std w poezji neoklasycystw obserwujemy szczeglna dbao o zgodno formy z tradycyjnymi zasadami tworzenia poezji. Wiersze ich byy wzbogacone o niebanalne podteksty, ukryte znaczenia, niekonwencjonaln gr sw, refleksje filozoficzne, pynne brzmienie. Znakomitymi neoklasycystami s Paul Valery oraz Thomas Stearns Eliot. Rozwj i trwanie neoklasycyzmu moemy obserwowa do dzisiaj. Wpyw opisanych wyej trendw i kierunkw w myli XX wieku znajduje swoje odzwierciedlenie rwnie w sztuce. Ale twrcy dwudziestolecia midzywojennego pozostaj rwnie pod wpywem wybitnych twrcw XIX - wiecznych. Czerpi inspiracje z malarstwa Vincenta van Gogha, bodaj najwybitniejszego ekspresjonisty XIX - wiecznej Holandii. Van Gogh w swojej twrczoci pocztkowo nawizywa do artystycznej tradycji holenderskiej, dy do wyraenia walorw przedstawianych przedmiotw poprzez bogactwo gry wiata, jednak jego obrazy malowane byy w ciemnych tonacjach. Dopiero pod wpywem impresjonistw i grafiki japoskiej jego paleta staa si janiejsza. Innym malarzem XIX wieku, ktry wywar nie may wpyw na twrczo wieku kolejnego by Paul Gauguin francuski postimpresjonista, ktry stworzy teori syntetyzmu. Polega ona na dominacji w malarstwie form, ktre pozostaj zamknite wyranym konturem. Gauguin odrzuci perspektyw, charakterystyczne dla jego obrazw s jednolite barwne plamy, on rwnie stworzy podwaliny dla symbolizmu w malarstwie europejskim. Twrcy midzywojnia inspirowani byli take malarstwem Paula Czanne'a malarza francuskiego, ktrego twrczo uwaa si za swoisty pomost pomidzy impresjonizmem a kubizmem. Czanne we wczesnym okresie swojej twrczoci pozostawa pod wpywem malarstwa barokowego i romantycznego. Pniej jednak zakwestionowa dotychczasowe sposoby ukazywania przestrzeni. Zrezygnowa z perspektywy linearnej na rzecz ujmowania perspektywy z rnych punktw widzenia. Dlatego w pniejszych obrazach Czanne'a ksztat przedmiotw, zblia si do form geometrycznych, tym samym by ju bliski kubistom, dla ktrych najwaniejsza bya zasada, e obiekt malarski zostaje rozbity na szereg osobnych paszczyzn, ogldanych w rnym owietleniu, ktre nastpnie s przedstawiane obok siebie na ptnie. Wrd najsynniejszych kubistw wymienia si takich malarzy jak Pablo Picasso, czy Georges Braque. Ten ostatni uwaany jest za twrc collagu. Collag jest to technika artystyczna, ktra polega na formowaniu kompozycji z rnych materiaw i tworzyw. S one naklejane na ptno lub papier i czsto czone z innymi technikami plastycznymi. W malarstwie polskim tego okresu na uwag zasuguj tacy artyci jak: Leon Chwistek - dla malarstwa polskiego zasuy si przede wszystkim zakadajc w 1917 roku w Krakowie grup Polskich Ekspresjonistw, ktra w dwa lata pniej przemianowana zostaa na Formici. Jego twrczo i myl inspirowana bya kubizmem i futuryzmem. Odchodzi od naladowania natury, na rzecz geometrycznych ksztatw. W polu jego zainteresowa i tematw malarskich znalazy si przede wszystkim: miasto, taniec i pojedynek. Stanisaw Ignacy Witkiewicz (Witkacy) rwnie by czonkiem wyej wspomnianej awangardowej grupy Formistw. Jego zasug dla malarstwa jest stworzenie teorii Czystej Formy, ktr przenis pniej rwnie na inne formy swojej dziaalnoci artystycznej. Zgodnie z t Teori twrczo artystyczna ma wyraa niepokj istnienia, zanik duchowego wymiaru ludzkiej egzystencji. Odzwierciedla si to w jego obrazach, rysunkach i grafikach, ktrych perwersja niejednokrotnie wstrzsa wraliwoci odbiorcy. Zbigniew Pronaszko: wybitny rzebiarz, malarz i scenarzysta, rwnie zwizany z Formistami. Wpywy kierunkw filozoficznych pocztku XX wieku zaobserwowa mona rwnie na gruncie filmu (Siergiej Eisenstein, Wsiewood Pudowkin), teatru (Schiller, Reinhard, Stanisawski, Craig, Meyerhold) i muzyki (Szymanowski, Skujawski, Strawiski). Przedstawione powyej krtkie charakterystyki poszczeglnych elementw, ktre uzna moemy za najwaniejsze w omawianiu dwudziestolecia midzywojennego, pokazuj tylko niektre z tych punktw, jakie uzna trzeba za najwaniejsze dla tego okresu. Dlatego te powysze rozwaania s tylko skromnym wstpem do wielkiej i wanej sztuki dwudziestolecia midzywojennego.