Awangarda krakowska

Wprowadzenie
Przeczytaj
Audiobook
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Tadeusz Peiper, Pisma wybrane, oprac. Stanisław Jaworski, Wrocław 1979, s. 5–7.
Źródło: Tadeusz Peiper, Pisma wybrane, Wrocław 1979.
Źródło: Tadeusz Peiper, Pisma wybrane, Wrocław 1979, s. 6–7.
Źródło: Tadeusz Peiper, Pisma wybrane, Wrocław 1979, s. 3–4.
Źródło: Guillaume Apollinaire, Duch nowych czasów i poeci, Warszawa 1992, s. 148.
Źródło: Tadeusz Peiper, Pisma wybrane, Wrocław 1979, s. 3–7.
 Awangarda krakowska

Fernend Leger, Les disques, 1920

Źródło: dostępny w internecie: Wikiart, domena publiczna.

Pierwsze dekady XX wieku przyniosły gwałtowne zmiany cywilizacyjne, odkrycia naukowe

i wynalazki. Świat przyspieszył. Po I wojnie światowej zmienił się układ na geopolitycznej
mapie Europy. Te wszystkie zmiany spowodowały, że także twórcy stanęli przed nowymi
zadaniami i musieli podjąć próbę sformułowania nowej definicji sztuki i jej funkcji. Jedną
z ciekawszych propozycji stworzył Tadeusz Peiper.

Twoje cele

Dostrzeżesz problemy stojące przed twórcami po I wojnie światowej.

Przeanalizujesz tekst programowy Tadeusza Peipera Punkt wyjścia.
Dokonasz syntezy postulatów zawartych w artykule Punkt wyjścia.
Przeczytaj

O autorze
Tadeusz Peiper urodził się w 1891 roku w Podgórzu,
które kilkanaście lat później zostało włączone do
Krakowa. Pochodził z inteligenckiej rodziny. W 1909
roku ukończył gimnazjum im. Sobieskiego. Następnie
studiował filozofię i prawo, ale studiów nie ukończył.
Gdy wybuchła I wojna światowa, przebywał w Paryżu.
W latach 1915‐1920 mieszkał w Hiszpanii. Kontakty
z madryckim środowiskiem artystycznym mocno
wpłynęły na jego poglądy i twórczość. W 1921 roku
Peiper wrócił  do Polski i rok później zaczął wydawać
jedno z najważniejszych czasopism literackich
XX‐lecia międzywojennego „Zwrotnicę”. Pismo
wychodziło w latach 1922‐1923 oraz 1926‐1927.
Przerwa w ukazywaniu się „Zwrotnicy” została przez
niego wykorzystana na publikację dwóch tomów
Tadeusz Peiper
poetyckich, A oraz Żywe linie, a także dramatu Szósta!
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Szósta. W 1929 wydał jeszcze tomik Raz oraz zbiór
artykułów Tędy.

Awangarda
Słowo „awangarda” początkowo nie miało żadnego związku ze sztuką. Etymologia wskazuje
na pochodzenie wojskowe. Oznacza straż przednią, czyli tę część armii, która poprzedza
główne siły. Termin zaczął być używany we francuskiej polityce pod koniec XVIII wieku.
Upowszechnił się wraz z radykalnymi ideami romantycznymi również w sztuce, w tym
literaturze. W Polsce tego terminu, w kontekście poetyckim, po raz pierwszy użył Tadeusz
Peiper w 1922 roku w artykule Nowa poezja hiszpańska. W latach 30. pojęcie łączono
głównie z grupą twórców z wiązanych z czasopismem „Zwrotnica”, czyli Awangardą
Krakowską, oraz z tzw. Drugą Awangardą - Wileńską i Lubelską. Trudno o jego
jednoznaczną definicję, gdyż termin obejmuje wiele kierunków w sztuce. Dlatego często
mówi się o kilku XX‐wiecznych awangardach. To, co je łączy, to przede wszystkim
pochwała czynu i dynamizm, sprzeciw wobec tradycji, pragnienie unieważnienia
dotychczasowego systemu wartości, świadomość światowego kryzysu.

Początek XX wieku przyniósł dynamiczne zmiany cywilizacyjne. Sztuka także stanęła przed
nowymi zadaniami. Konieczny był opis nowej zurbanizowanej, technicznej rzeczywistości.
W związku z tymi zmianami potrzebna też była nowa wizja życia społecznego. A wobec
nowych odkryć naukowych, takich jak osiągnięcia fizyki kwantowej, także sztuka stanęła
przed zadaniem stworzenia nowego sposobu postrzegania świata, który nie mieścił się już
w ramach „zdrowego rozsądku” (por. Stanisław Jaworski, Awangarda, Warszawa 1992, s. 13).
Tę przemianę widać np. w wypowiedzi Guillaume’a Apollinaire'a:

“
Guillaume Apollinaire

Duch nowych czasów i poeci

Jakże to? Prześwietlono mi głowę. Żywy, widziałem swoją własną
czaszkę, i to nie miało być żadną nowością?
Źródło: Guillaume Apollinaire, Duch nowych czasów i poeci, Warszawa 1992, s. 148.

Najważniejsze cechy poetyki Awangardy Krakowskiej:

Fernand Léger, Propellers, 1918

Narodziny „Zwrotnicy”

Okładka nr 12. z 1925

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Okładka numeru 3. z 1922 roku
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

“
Tadeusz Peiper

Pisma wybrane
Wiek dwudziesty nie umiał przyjść na świat. Czternaście lat po swoim
chrzcie embrionował jeszcze w ogonie swego poprzednika. Był
cieniem jego ciała, echem jego głosu. Nie posiadał własnego oblicza,
posiadał tylko własny numer: dwadzieścia. Wprawdzie już przed
wojną przepływały powietrzem Europy słowa, nabrzmiałe już od
plazmy stulecia i rumiane jego krwią, jednakże brakło im wówczas:
oddźwięku. Brakło chóru, który by nowe słowo wziął na usta gorące
i dał mu krój swoich własnych warg. Brakło chóru, który by z tego
słowa uczynił swój wyraz. Dopiero wojna poniosła człowieka na
drogi, na których miał się spotkać z duszą wieku i iść za nią:
Widziana z wysokich wież przyszłości, wojna którą mamy poza sobą,
była doniosłym wypadkiem także w dziedzinie uprawy ducha.
Niszczyła? Niszczyła. Ale każde jej niszczenie poprzedzone były
gigantycznym aktem twórczym. Każda strata, przez nią wyrządzona,
pochodziła z czynu, który był nabytkiem. Jej straszne maszyny
śmierci były obietnicą przyszłych potężnych maszyn życia. Niszczyła
twory cywilizacji środkami wyższej cywilizacji. Środki te czerpane
były z najgłębszego miąższa lat, w których powstawały. Na każdym
z nich wygryziona była pieczęć czasu. Każdy z nich parował od potu
człowieka dzisiejszego. Chodziło o życie ludzi i narodów, a życie to
dawało się tern łatwiej zapewnić, im lepiej, im śmielej, im czyściej
umiano wyzyskać ostatnie zdobycze wieku. Człowiek popadł
w niebywałą dotąd zależność od swojego narzędzia, które ażeby być
zwycięskim musiało być nowym. Walcząc z wrogiem, walczono
równocześnie z dziedzictwem. Warunki te przeorały substancję
duchową człowieka i obsiały ją żelazem. Zmienił się duchowy
stosunek człowieka do nowych wytworów jego dłoni, dla których nie
było dotąd miejsca na wybranych płatach jego duszy. Nowoczesne
narzędzie ujawniło swoją potęgę i wtopiło swoje żelazne serce
w serce człowieka. Rozgorączkowane powojnie oddziaływa na
człowieka w podobnym kierunku: Zmieniła się skóra świata. Zrodziły
się nowe państwa i nowe życie narzuci im nowe nakazy. Ich niewola
woli zniknie, kiedy się zrodzi wola bytowania na najświeższych
warstwach życia. Rozwód z duszą przeszłości stanie się dla nich tym
bardziej naglącym, im jest trudniejszym. Walka o istnienie nakaże im
wytworzyć w sobie najnowsze organa istnienia. Bakcyl
nowoczesności będzie musiał stać się ich totemem. Stare państwa
otrzymały nową postać. Zmienione stosunki ich powierzchni
zapoczątkują wysiłek o wyrównanie stosunku ich sił. Rozpocznie się
walka o potęgę, o obfitość, o radość. Będzie wojna bez krwi. Fabryka
stanie się tankiem pokoju. W zapasach tych przymierze z czasem,
z naszym czasem, stanie się warunkiem zwycięstwa, a więc
przykazaniem. W mrokach rosyjskich rozgorzała idea, która choć
ślepa i obłędna, cieniem swoich rozedrganych skrzydeł sięgnęła poza
granice swej ojczyzny. Wpływ jej znać na życiu wszystkich
społeczeństw. Zmieniły się formy współbytowania ludzi, a następstwa
tej zmiany będą musiały ogarnąć całą powierzchnię naszego życia.
Dzisiejsza geologia społeczna zmierza do wytworzenia linii, które
będą należały do najbardziej charakterystycznych rysów fizjonomii
naszego wieku. Rozpoczyna się nowa epoka: epoka uścisku
z teraźniejszością. To co jest istotą naszego czasu, co odróżnia go od
czasu, który był, co będzie jego nazwą w historii, a co jest jego potęgą
w życiu, to zbliża się dzisiaj do człowieka na odległość uścisku.
Posłuszny instynktowi życia i przetwarzając instynkt na ideę,
człowiek dzisiejszy wstępuje na drogę pojednania i zbratania z tym
nowym wydaniem świata, które dawno tworzyć rozpoczął a z którym
dotąd zżyć się nie umiał. Przytakuje nowoczesnej scenie życia, i w ten
sposób miasto staje się dla niego zaczarowaną wyspą potężnych
wzruszeń. Przytakuje nowoczesnym formom współbytowania ludzi,
i w ten sposób masa staje się dla niego szukanym współpracownikiem
nowego piękna. Przytakuje nowoczesnym narzędziom życia, i w ten
sposób maszyna staje się dla niego poetyczną czarodziejką jego
rozpalonych snów. Miasto, masa, maszyna, i ich pochodne: szybkość,
wynalazczość, nowość, potęga człowieka i epoki, zapasy z niebem, lot
na stalowych skrzydłach, kąpiel w najświeższej wódce dnia, skok
w teraz – stają się dla nas przedmiotem nieznanych uniesień. Nowe
rozkołysanie życia i idei o życiu musi udzielić się także sztuce. Chcąc
czy nie chcąc, słudzy jej będą musieli rozwalić więzienie historii i iść
za dziejami, które się dzieją. Jedni uczynią to ze skłonności do
współbrzmienia z otoczeniem, inni z woli odnowienia swojego
rzemiosła. Pierwsi zapragną być echem i zwierciadłem otaczającej ich
treści. Dążenia czasu uczynią swoimi dążeniami. Rzeczywistość
obecną jak wino przeleją w swój puchar. Miąższ wieku uczynią
źródłem swoich natchnień twórczych. Ich dzieło będzie słowem,
obrazem, pieśnią teraźniejszości. Drudzy odnajdą w nowych formach
życiowych pierwiastki nowych form artystycznych. Olbrzymiejące
wymiary naszego życia zwiększą podziałkę ich widzeń. Zasada ścisłej
konstrukcji i ekonomii środków, panująca we wszystkich gałęziach
dzisiejszej twórczości, zapłodni ich poszukiwania w dziedzinie
budowy. Przyspieszone tempo naszego chodu i oddechu podda im
nowy rytm. Podniesiony szczyt naszej wrażliwości zmusi ich do
zaostrzenia barw. W ten sposób do jednych i do drugich,
niezliczonymi i niewidzialnymi tętnicami, docierać będzie zwycięsko
 hemoglobina teraźniejszości. Zwrotem ku teraz pragnie być
ZWROTNICA Pragnie być macicą nowej duszy. Pragnie wszyć
w naszego człowieka nerw teraźniejszości. Pragnie rozognić w nim
miłość do nowości, którą sam stworzył, a w stosunku do której nie
umiał nie być o kilka wieków starszym. Pragnie obudzić w nim wiarę
w cudotwórczą epokę, w której żyje, i niechęć do martwych epok,
które żyją w nim. Z nowej duszy pragnie wyprowadzić nową sztukę.
Pragnie oświetlić pierwiastki piękna, świeżo wyrosłe z miejsca, form
i narzędzi nowoczesnego życia. Pragnie zaprosić artystę w świat
teraźniejszości, który czeka oczu, godnych jego bogactwa. Pragnie iść
za stylem naszej epoki i rzeźbić jej głowę, osadziwszy ją wprzódy na jej
własnych żelaznych żebrach. Tym pragnie być ZWROTNICA. Reszta
nie zależy już tylko od niej. Bądźmy więc przewidujący: ZWROTNICA
będzie tym, czym chce być, i jeszcze czymś innym. Czym?
Źródło: Tadeusz Peiper, Pisma wybrane, Wrocław 1979, s. 3–7.

Słownik
antymimetyzm

(gr. mimetés - naśladowca) - takie przedstawienie rzeczywistości, które programowo ma

nie być realistyczne; całkowite odejście od naśladowania rzeczywistości

awangarda

(fr. avant garde – straż przednia) - grupa osób, których twórczość lub działalność
w jakiejś dziedzinie jest nowatorska i niekonwencjonalna; ogół zróżnicowanych tendencji
w sztuce XX w., odznaczających się radykalnym nowatorstwem

kreacjonizm

(łac. creatio - tworzenie) - tendencja w literaturze i sztuce, zgodnie z którą dzieło

artystyczne jest traktowane jako swobodny wytwór wyobraźni autora

realizm

(franc. réalisme) - odtwarzanie obserwowanej rzeczywistości w utworze literackim bądź

w dziele sztuki; też: kierunek w literaturze i w sztuce posługujący się takim opisem
Audiobook

Polecenie 1

Zapoznaj się ze słuchowiskiem. Wynotuj najważniejsze fakty związane z historią czasopisma

„Zwrotnica”. Weź pod uwagę dwa okresy wydawnicze czasopisma oraz daty i nazwiska z nim
związane.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: h ps://zpe.gov.pl/b/PBd1Mvgon

Lata między pierwszą a drugą wojną światową obfitowały w odkrycia i wynalazki. To

okres wielkich fizycznych teorii Alberta Einsteina, czas wynalezienia pierwszego
antybiotyku – penicyliny przez Aleksandra Fleminga. W 1919 Ernest Rutherford i James
Chadwick dokonali rozszczepienia atomu. W 1930 roku po raz pierwszy
zaobserwowano Plutona. Po ulicach jeździło coraz więcej samochodów, otwarto
pierwszą linię lotniczą.

Międzywojnie to także czas dynamicznego rozwoju mediów. W 1920 roku powstała

pierwsza rozgłośnia radiowa, a niecałą dekadę później telewizja BBC wyemitowała swój
pierwszy program. Dzięki mediom takim jak radio i telewizja rozpoczął się proces
globalizacji. Świat nie tylko zaczął gwałtownie przyspieszać, ale także szybko się
kurczyć.

Już na przełomie stuleci istniało kilka ważnych tytułów polskiej prasy literackiej i
literacko‐artystycznej, takich jak krakowskie „Życie” czy warszawska „Chimera”. Ale to
dopiero w międzywojniu ten rodzaj czasopiśmiennictwa przeżywał swój prawdziwy
rozkwit. Można rzec, że życie literackie ówczesnej Warszawy skupiało się wokół kilku
tytułów czasopism wyznaczających nowe trendy i przeszczepiających na polski grunt
interesujące nurty i idee. Dwa najważniejsze z nich to „Skamander” i „Zwrotnica”. Z
pierwszym byli związani: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz
Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz i tzw. satelici, czyli np. Kazimiera Iłłakowiczówna
czy Maria Pawlikowska‐Jasnorzewska.
 „Zwrotnica” to sztandarowe pismo Awangardy Krakowskiej. Jej redaktorem był Tadeusz
Peiper. Łącznie ukazało się dwanaście numerów periodyku – sześć w latach 1922‐1923
oraz sześć w latach 1926‐1927. Przerwa w jego wydawaniu wynikała z kwestii
finansowych. Początkowo w czasopiśmie drukowali także związani z futurystami Tytus
Czyżewski czy Bruno Jasieński. Ostateczna grupa współpracowników ukształtowała się
w przerwie między pierwszym a drugim etapem wydawania „Zwrotnicy”. W ostatnim
numerze z 1923 roku pojawił się szereg artykułów dotyczących futuryzmu, który został
przedstawiony jako zjawisko przebrzmiałe i zamknięte. W drugiej serii publikowali tacy
twórcy jak Jalu Kurek, Jan Brzękowski, Julian Przyboś i Tadeusz Peiper.

Zwrotniczanie postulowali stworzenie nowej poezji, której estetyka będzie się opierać
na nowoczesnych zdobyczach cywilizacji. Dzieło literackie miało być konstruktem
natury intelektualnej, a nie – emocjonalnej, a twórcy postawiono zadanie tworzenia
„pięknych zdań”. Poeta miał stosować się do zasady minimalizmu i rygoru.
Podstawowym środkiem artystycznego wyrazu stała się metafora.

Posłuchajmy przez chwilę tego, co pisał sam Tadeusz Peiper, nazywany „papieżem
awangardy”:

Tadeusz Peiper

Pisma wybrane

Rozpoczyna się nowa epoka: epoka uścisku z teraźniejszością. [...] Posłuszny

instynktowi życia i przetwarzając instynkt na ideę, człowiek dzisiejszy wstępuje na
drogę pojednania i zbratania z tym nowym wydaniem świata, które dawno tworzyć
rozpoczął, a z którymi dotąd zżyć się nie umiał. Przytakuje nowoczesnej scenie życia, i
w ten sposób miasto staje się dla niego zaczarowaną wyspą potężnych wzruszeń.
Przytakuje nowoczesnym formom współbytowania ludzi, i w ten sposób masa staje się
dla niego szukanym współpracownikiem nowego piękna. Przytakuje nowoczesnym
narzędziom życia, i w ten sposób maszyna staje się dla niego poetyczną czarodziejką
jego rozpalonych snów. Miasto, masa, maszyna [...] – stają się dla nas przedmiotem
nieznanych uniesień. „[...] Zwrotem ku teraz pragnie być ZWROTNICA”

Źródło cytatu: Tadeusz Peiper, Pisma wybrane, oprac. Stanisław Jaworski, Wrocław 1979, s. 5–7.

Polecenie 2

Na podstawie przywołanego fragmentu manifestu Tadeusza Peipera, wyjaśnij postulat: miasto,

masa maszyna.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 醙

Oceń prawdziwość zdań.

Zdanie Prawda Fałsz

Jalu Kurek i Jan Brzękowski to dwaj istotni twórcy
 
związani z Awangardą Krakowską.
Grupa zwrotniczan była skrystalizowana od samego
 
początku istnienia pisma.

W artykule programowym Przybosia pojawia się hasło

 
Miasto, masa, maszyna.
Tadeusz Peiper głosił pochwałę teraźniejszości.  
Tuwim to jeden z najważniejszych zwrotniczan.  
„Zwrotnica" wychodziła w dwóch etapach.  
Wyszło 13 numerów pisma.  

Ćwiczenie 2 醙

Uzupełnij tekst.

Tadeusz Peiper przywiózł idee awangardowe do z . Był

przekonany, że sztuka powinna być w przeciwieństwie do ,
dla których miała być ona . Nazywany był “papieżem awangardy” i to on
stworzył program . Sztuka miała być związana z i pełnić
funkcje . Bardzo ważna dla twórców Awangardy była wiara w moc
i aprobata .
Ćwiczenie 3 輸

Zgromadź po 3-4 synonimy lub wyrazy bliskoznaczne do leksemów: miasto, masa, maszyna,
szybkość, wynalazczość, nowość.

Ćwiczenie 4 輸

Zinterpretuj tytuł czasopisma redagowanego przez Tadeusza Peipera. Jak sądzisz, dlaczego
nosiło ono tytuł „Zwrotnica”?
Ćwiczenie 5 難

Przeczytaj uważnie poniższy fragment artykułu Punkt wyjścia, a następnie sparafrazuj

pogrubione fragmenty.

“
Tadeusz Peiper

Pisma wybrane

Zwrotem ku teraz pragnie być „ZWROTNICA”. Pragnie być macicą

nowej duszy. Pragnie wszyć w naszego człowieka nerw teraźniejszości.
Pragnie rozognić w nim miłość do nowości, którą sam stworzył,
a w stosunku do której nie umiał nie być o kilka wieków starszym.
Pragnie obudzić w nim wiarę w cudotwórczą epokę, w której żyje,
i niechęć do martwych epok, które żyją w nim. Z nowej duszy pragnie
wyprowadzić nową sztukę. Pragnie oświetlić pierwiastki piękna, świeżo
wyrosłe z miejsca, form i narzędzi nowoczesnego życia. Pragnie
zaprosić artystę w świat teraźniejszości, który czeka oczu, godnych jego
bogactwa. Pragnie iść za stylem naszej epoki i rzeźbić jej głowę,
osadziwszy ją wprzódy na jej własnych żelaznych żebrach. Tym pragnie
być „ZWROTNICA”. Reszta nie zależy już tylko od niej. Bądźmy więc
przewidujący: „ZWROTNICA” będzie tym, czym chce być, i jeszcze
czymś innym. Czym?

Źródło: Tadeusz Peiper, Pisma wybrane, Wrocław 1979, s. 6–7.

Ćwiczenie 6 輸

Zinterpretuj tytuł artykułu Tadeusza Peipera Punkt wyjścia.

Ćwiczenie 7 輸

Udowodnij, że artykuł Punkt wyjścia ma charakter programowy. Posłuż się przynajmniej

dwoma cytatami.
Ćwiczenie 8 難

Poglądy Tadeusza Peipera przedstawione w artykule Punkt wyjścia można określić jako
kontrowersyjne. Wyobraź sobie, że jesteś oburzonym czytelnikiem tego artykułu i pragniesz
wystosować do redakcji list, w którym skomentujesz ten fragment.

“
Tadeusz Peiper

Pisma wybrane

Dopiero wojna poniosła człowieka na drogi, na których miał się spotkać

z duszą wieku i iść za nią: Widziana z wysokich wież przyszłości, wojna
którą mamy poza sobą, była doniosłym wypadkiem także w dziedzinie
uprawy ducha. Niszczyła? Niszczyła. Ale każde jej niszczenie
poprzedzone były gigantycznym aktem twórczym. Każda strata, przez
nią wyrządzona, pochodziła z czynu, który był nabytkiem. Jej straszne
maszyny śmierci były obietnicą przyszłych potężnych maszyn życia.
Niszczyła twory cywilizacji środkami wyższej cywilizacji.

Źródło: Tadeusz Peiper, Pisma wybrane, Wrocław 1979, s. 3–4.

Ćwiczenie 9 醙

Obejrzyj uważnie okładkę „Zwrotnicy” i zastanów się, jaki jest związek między charakterem
pisma a wyglądem okładki. Sformułuj dwa wnioski.

Strzemiński Władysław, Zwrotnica, projekt okładki 1923

Źródło: dostępny w internecie: encyklopedia PWN, domena publiczna.

Praca domowa

W 1. numerze Zwrotnicy na pierwszej stronie pisma wydrukowano obraz Fernanda

Legera Śruby. Znajdź go w internecie i opisz, co i w jaki sposób zostało na nim
przedstawione. Do jakiego nurtu należy twórczość Legera? Jak sądzisz, dlaczego Peiper
wybrał właśnie ten obraz, by zilustrować charakter czasopisma?
Dla nauczyciela

Autor: Małgorzata Kosińska‐Pułka

Przedmiot: język polski

Temat: „Zwrotnica” – czasopismo Awangardy Krakowskiej.

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych
okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm,
Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–
1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
2) rozpoznaje konwencje literackie i określa ich cechy w utworach (fantastyczną, symboliczną,
mimetyczną, realistyczną, naturalistyczną, groteskową);
3) rozróżnia gatunki epickie, liryczne, dramatyczne i synkretyczne, w tym: gatunki poznane
w szkole podstawowej oraz epos, odę, tragedię antyczną, psalm, kronikę, satyrę, sielankę,
balladę, dramat romantyczny, powieść poetycką, a także odmiany powieści i dramatu, wymienia
ich podstawowe cechy gatunkowe;
2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:
2) analizuje strukturę tekstu: odczytuje jego sens, główną myśl, sposób prowadzenia wywodu
oraz argumentację;
3) rozpoznaje specyfikę tekstów publicystycznych (artykuł, felieton, reportaż), retorycznych
(przemówienie, laudacja, homilia), popularnonaukowych i naukowych (rozprawa); wśród tekstów
prasowych rozróżnia wiadomość i komentarz; rozpoznaje środki językowe i ich funkcje
zastosowane w tekstach; odczytuje informacje i przekazy jawne i ukryte; rozróżnia odpowiedzi
właściwe i unikowe;
6) odczytuje pozaliterackie teksty kultury, stosując kod właściwy w danej dziedzinie sztuki;
II. Kształcenie językowe.
1. Gramatyka języka polskiego. Uczeń:
1) wykorzystuje wiedzę z dziedziny fleksji, słowotwórstwa, frazeologii i składni w analizie
i interpretacji tekstów oraz tworzeniu własnych wypowiedzi;
3) rozpoznaje argumentacyjny charakter różnych konstrukcji składniowych i ich funkcje
w tekście; wykorzystuje je w budowie własnych wypowiedzi;
4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń:
1) stosuje zasady ortografii i interpunkcji, w tym szczególnie: pisowni wielką i małą literą, pisowni
łącznej i rozłącznej partykuły nie oraz partykuły -bym, -byś, -by z różnymi częściami mowy;
pisowni zakończeń -ji, -ii, -i ; zapisu przedrostków roz-, bez-, wes-, wz-, ws-; pisowni przyimków
złożonych; pisowni nosówek ( a, ę ) oraz połączeń om, on, em, en ; pisowni skrótów
i skrótowców;
III. Tworzenie wypowiedzi.
1. Elementy retoryki. Uczeń:
1) formułuje tezy i argumenty w wypowiedzi ustnej i pisemnej przy użyciu odpowiednich
konstrukcji składniowych;
2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia,
komentarze, głos w dyskusji;
6) tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach gatunkowych: wypowiedź o charakterze
argumentacyjnym, referat, szkic interpretacyjny, szkic krytyczny, definicja, hasło
encyklopedyczne, notatka syntetyzująca;
IV. Samokształcenie.
1. rozwija umiejętność pracy samodzielnej między innymi przez przygotowanie różnorodnych
form prezentacji własnego stanowiska;
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu
podstawowego, a ponadto:
3) rozpoznaje w utworach cechy prądów literackich i artystycznych oraz odczytuje ich funkcje;
4) rozróżnia grupę literacką i pokolenie literackie; rozpoznaje założenia programowe w utworach
literackich różnych epok;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele operacyjne:

Uczeń:

dostrzega związek między postępem cywilizacyjnym a rewolucją poetycką;

przedstawia historię powstania i rozwoju czasopisma „Zwrotnica”;
wyszczególnia najważniejsze założenia poteyckie Awangardy Krakowskiej;
rekonstruuje najważniejsze postulaty zawarte w Punkcie wyjścia Tadeusza Peipera.
Strategie nauczania:

konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

metoda poglądowa;
rozmowa kontrolowana;
metoda ćwiczeń przedmiotowych;
praca z tekstem teoretycznoliterackim;
praca z tekstem literackim.

Formy zajęć:

praca indywidualna;
gry i zabawy edukacyjne;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego;
analizowanie tekstów;
samokształcenie.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica/ kartka papieru, pisak/kreda;
karta pracy;
kartki z cytatami.

Przebieg zajęć

Faza wstępna

1. Uczniowie instalują model kolejki i na wyścigi zmieniają bieg pociągu, przekładając
zwrotnice. Nie znają trasy przejazdu pociągiem. Opowiadają o swoich emocjach związanych
z niewiedzą na temat kierunku jazdy. Ćwiczenie można też zrealizować jako działania
samych uczniów, którzy łączą się w grupy, wyznaczają maszynistę i zwrotnicowych.

Nauczyciel inicjuje zabawę, grupa uczniów przemieszcza się w sali wzdłuż prostych linii,
zmieniają kierunek ruchu w zależności od komendy wypowiadanej przez ucznia
wcielającego się w rolę dróżnika. Uczniowie używają wyrazu zwrot/zwrotnica. Porównują
swoje wrażenia z zabawy z definicją słownikową wyrazu.

2. Nauczyciel zapisuje na tablicy wyrazy: zwrot, zwracać się, zwrotnica. Uczniowie używają
ich w różnych zdaniach o dowolnej treści. Porównują je ze znaczeniem wyrazu zwrotnica
jako tytułu czasopisma.
3. Przedstawienie celu zajęć i podanie tematu.

Faza realizacyjna

1. Uczniowie zapoznają się ze słuchowiskiem radiowym, skupiają się na historii czasopisma

„Zwrotnica”. Zapisują nazwiska poetów związanych z tym pismem i postulaty programu
poetyckiego Awangardy Krakowskiej.

2. Uczniowie wyjaśniają, na czym ma polegać zdaniem poetów tworzenie nowej poezji,

której estetyka będzie się opierać na nowoczesnych zdobyczach cywilizacji. Przypominają,
że dzieło literackie mało być konstruktem natury intelektualnej, a nie emocjonalnej. Poeta
ma za zadanie tworzenie „pięknych zdań”, stosować się do zasady minimalizmu i rygoru.
Podstawowym środkiem artystycznego wyrazu jest metafora.

3. Wybrani uczniowi opracowują plakaty, na których ilustrują najważniejsze cechy poetyki

Awangardy Krakowskiej, rozwijają graficznie i komentują merytorycznie:

aprobata cywilizacji,
wiara w moc techniki,
negatywny stosunek do zjawisk kultury masowej,
przekonanie o społecznym uwarunkowaniu form sztuki,
przekonanie o społecznej roli sztuki,
programowe przeciwstawienie kultury i natury,
postulat sztuki intelektualnej, zorganizowanej,
potępienie sztuki spontanicznej i emocjonalnej,
minimalizm i rygor słowny przy maksymalizacji treści,
kreacjonizm – odejście od realizmu, antymimetyzm,
zestawianie odległych skojarzeń przy pomocy metafory,
postulat wyłącznie językowej natury poezji.

W klasie powstaje wystawa plakatów. Wszyscy uczestnicy zajęć dobierają do nich cytaty.

4. Uczniowie zapoznają się z fragmentem wypowiedzi Tadeusza Peipera o znaczeniu tytułu

„Zwrotnica”.

“
Tadeusz Peiper

Pisma wybrane
Zwrotem ku teraz pragnie być „ZWROTNICA” Pragnie być macicą
nowej duszy. Pragnie wszyć w naszego człowieka nerw
teraźniejszości. Pragnie rozognić w nim miłość do nowości, którą
sam stworzył, a w stosunku do której nie umiał nie być o kilka wieków
starszym. Pragnie obudzić w nim wiarę w cudotwórczą epokę,
 w której żyje, i niechęć do martwych epok, które żyją w nim. Z nowej
duszy pragnie wyprowadzić nową sztukę. Pragnie oświetlić
pierwiastki piękna, świeżo wyrosłe z miejsca, form i narzędzi
nowoczesnego życia. Pragnie zaprosić artystę w świat
teraźniejszości, który czeka oczu godnych jego bogactwa. Pragnie iść
za stylem naszej epoki i rzeźbić jej głowę, osadziwszy ją wprzódy na jej
własnych żelaznych żebrach.

Tym pragnie być „ZWROTNICA”.

Reszta nie zależy już tylko od niej. Bądźmy więc przewidujący:

„ZWROTNICA” będzie tym, czym chce być, i jeszcze czymś innym.

Czym?
Źródło: Tadeusz Peiper, Pisma wybrane, Wrocław 1979.

5. Uczniowie na podstawie artykułu Tadeusza Peipera wyjaśniają znaczenie tytułu

czasopisma „Zwrotnica”.

6. Uczniowie interpretują tytuł artykułu Tadeusza Peipera Punkt wyjścia. Nauczyciel

zapisuje na tablicy sformułowanie „punkt wyjścia”. Uczniowie dopisują do niego przenośne
znaczenie jako położenia początkowego i jednocześnie jako podłoża zmiany.

7. Uczniowie gromadzą słownictwo, czyli wyrazy bliskoznaczne do wyrazów miasto, masa,

maszyna, szybkość, wynalazczość, nowość.

8. Uczniowie opisują dowolne nowoczesne miasto. Do swoich wypowiedzi wybierają

spośród wyrazów:

Miasto – aglomeracja, metropolia, mieścina; Masa – tłum, zbiorowisko, skupisko,

społeczeństwo; Maszyna – machina, mechanizm, urządzenie, automat; Szybkość –
prędkość, pęd, ruch; Wynalazczość – inwencja, wena, prekursorstwo; Nowość – aktualność,
nowoczesność, współczesność.

9 Uczniowie dowodzą, że artykuł Punkt wyjścia ma charakter programowy. W swoich

wypowiedziach wykorzystują cytaty z tekstu.

10. Nauczyciel przypomina myśl, że poglądy Tadeusza Peipera przedstawione w artykule

Punkt wyjścia można określić jako kontrowersyjne. Uczniowie wcielają się w rolę
oburzonych czytelników tego artykułu, którzy postanawiają wystosować do redakcji list.
Opracowują komentarz do fragmentu. 
“
Tadeusz Peiper

Pisma wybrane
Dopiero wojna poniosła człowieka na drogi, na których miał się
spotkać z duszą wieku i iść za nią: Widziana z wysokich wież
przyszłości, wojna którą mamy poza sobą, była doniosłym wypadkiem
także w dziedzinie uprawy ducha.

Niszczyła? Niszczyła. Ale każde jej niszczenie poprzedzone były

gigantycznym aktem twórczym. Każda strata, przez nią wyrządzona,
pochodziła z czynu, który był nabytkiem. Jej straszne maszyny
śmierci były obietnicą przyszłych potężnych maszyn życia. Niszczyła
twory cywilizacji środkami wyższej cywilizacji”.
Źródło: Tadeusz Peiper, Pisma wybrane, Wrocław 1979.

11. Uczniowie na podstawie tekstu formułują argumenty, które rozwijają w liście do redakcji.
Zwracają uwagę na wymogi formalne listu (data, miejsce, zwrot do adresata, formy
grzecznościowe, zaimki pisane wielką literą, podpis). Przy konstruowaniu argumentacji
powołują się na poglądy pacyfistów, etyków na temat wojny i rozwoju techniki.

Zadanie domowe

Nauczyciel redaguje polecenie pracy domowej.

1. Zapoznaj się z fragmentem wypowiedzi Mikołaja Glińskiego i opracuj na podstawie tekstu

spis pytań, które mógłbyś zadać w rozmowie z Tadeuszem Peiperem.

Mikołaj Gliński
Peiper: wszystko, o co baliście się zapytać

Jakie były losy Peiperowskiej walizki? Jaką rolę odegrała choroba psychiczna w jego życiu
i twórczości? I co napisał w swoim ostatnim niepublikowanym dziele? − czyli wszystko, co
chcielibyście wiedzieć o Tadeuszu Peiperze, ale boicie się zapytać.

Niemal samodzielnie przestawił tory polskiej literatury. Był twórcą najbardziej radykalnego
programu przebudowania polskiego społeczeństwa oraz autorem najoryginalniejszych
wierszy, jakie powstały w języku polskim w XX wieku. Spór o ich interpretację trwa do
dzisiaj. Bo choć jego pomysły wywarły gigantyczny wpływ na polską poezję XX wieku,
Tadeusz Peiper pozostał twórcą niezrozumianym i nieobecnym […].

Walizka Peipera i „kradzież początku”

Historia legendarnej walizki Peipera − skradzionej mu jakoby na dworcu w Wiedniu
podczas drogi powrotnej do kraju − to jedna z najchętniej powtarzanych anegdot o twórcy
polskiej awangardy. Wewnątrz miały się znajdować rękopisy wierszy pisanych podczas
pobytu w Hiszpanii. Kradzież ta miała zaważyć na kształcie polskiej poezji awangardowej.

Jednak w przedmowie do „Poematów” (1935) Peiper wyjaśniał, że rękopis zawierający jego

pierwszy tomik tak naprawdę kradziono mu dwa razy. Za pierwszym razem rękopis
„całkowicie przygotowany już do drukarni” ukradziono mu w obcym kraju, w obcym
mieście, w sławnej bibliotece: „Skradziono mi go ze stołu, na którym zostawiłem go
nieopatrznie, nie znając jeszcze dobrze literatów” − tłumaczył Peiper i można się tylko
domyślać, że chodziło tu o madrycką bibliotekę Ateneo, gdzie pisarz spędzał sporo czasu.

Rok później wcześniejszą wersję tego samego rękopisu skradziono Peiperowi razem
z walizką na dworcu w Wiedniu. Zawartość walizki odegrała wielką rolę w historii polskiej
literatury – stając się zaginionym ogniwem, skradzionym początkiem polskiej awangardy,
opóźniła też publikację Peiperowskiego debiutu.

− To, co po raz pierwszy u mnie zobaczono, było już tak różne od tego wszystkiego, co
robiono wokół, że wydało się tworem sztucznym, dziwolągiem. Obcość, na jaką natrafiały
moje publikacje poetyckie, tłumaczy się w sporej mierze kradzieżą mojego początku − pisał.

Peiper próbował częściowo odtworzyć to, co mu ukradziono. Kiedy w 1924 ukaże się
w końcu jego debiutancki tomik „A”, pojawi się też informacja, że na jego zawartość składają
się wiersze pisane w latach 1914 –1924.

Zwrotnica, czyli przestawianie torów polskiej sztuki

Ilustracja Juana Grisa do tomu „Poezje” Tadeusza Peipera

Dwa lata po powrocie z Hiszpanii Peiper zakłada w Krakowie pismo, które polską sztukę
przestawi na tory nowoczesności, wydobywając z młodopolszczyzny i anachronizmu (za jaki
uznawał Peiper działalność Skamandrytów i twórców Czartaka). W „Zwrotnicy” pisali
futuryści (Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński, Aleksander Wat), formiści (August Zamoyski,
Zygmunt Waliszewski), to tam ukazał się manifest konstruktywistów (z grupy Praesens,
zanim ta powstała). Przez pismo przewinęła się też plejada nazwisk zagranicznych: poeci
Blaise Cendrars, Tristan Tzara, Majakowski, Jesienin, Marinetti.

Mimo tej różnorodności redaktor od początku miał dość jasną wizję kierunku, w którym ma
iść nowa polska sztuka − zdecydowanie najbliżej mu było do konstruktywistów. Wyraźnie
też orientował polską awangardę na zachód, co po części wynikało z jego niechęci do
komunizmu, który patronował części awangardowej sztuki w Europie wschodniej. Jako
ilustratorów swoich książek wybierał artystów poznanych na Zachodzie.

Świat w kieszonce kamizelki... Czy Peiper przewidział Iphone'y?

Kinematografia ilustracja z XIX wieku, reprodukcja: Piotr Mecik/Forum

Apologeta nowoczesności i techniki, najdobitniej wyrażonych w haśle „Miasto, masa,

maszyna” − był zwolennikiem życia i sztuki powstającej w „uścisku z teraźniejszością”. Tę
teraźniejszość potrafił niezwykle przenikliwie diagnozować, a w swoich intuicjach
wybiegać daleko w przód. W 1925 roku pisał o nieuniknionej kosmopolityzacji świata,
przywołując wizję urządzenia, które do złudzenia przypomina Iphone'a:

− Ziszczanie się snów techniki zmniejsza odległości. Po odkryciu radiokinematografu

będziemy mogli niemal równocześnie z mieszkańcami Paryża czy New‐Yorku przeżywać
wypadki ich miast. Świat staje się powoli tak mały, że wkrótce nosić go będziemy
w kieszonce kamizelki − pisał w 1925 roku.

W wielkich zjawiskach nowoczesności (umasowienie, mechanizacja) i wynalazkach

techniki (jak radio czy kino) Peiper widział możliwość pozytywnej przemiany człowieka
i świata. W swoim optymizmie nie zauważał zagrożeń, które ta niosła (alienacja,
upolitycznienie) […].

Poeta niezrozumiały

Niezwykłe pod względem struktury, zrywające z wszelkimi poetyckimi konwencjami

wiersze Peipera publikowane w latach 20. wzbudzały kontrowersje i opór czytelników.
Niemal od samego początku zaczęto je też określać mianem sztucznego tworu, ilustracją
teorii, „nużącą akrobatyką pojęć”, a nawet „chińszczyzną”.

W swoim debiutanckim tomiku pisał Peiper na przykład tak:

„A że jesteś j jak Byłem w twej ojczyźnie

widziałem sen twej skóry na dywanie z piasku
i pieśń pod mrokiem co kapie na skóry twej emalię.
A że jesteś j jak  Gdy brzuszek twój błyśnie
krągły biały łaskotany łzą własnego blasku...
Gdy... Znam twój ród! A że jesteś jak dzie... w paję...
jak dziecko w pajęczynie, jak ciężarna wiśnia,
i że co dnia tanio oddajesz się miastu,
niech żyje twoja wódka, wódka słońc, o jaje.”
I możemy mieć pewność, że nikt po polsku tak wcześniej nie pisał... Polska poezja nigdy nie
była tak niezrozumiała.

Mikołaj Gliński, Peiper: wszystko, o co baliście się zapytać , [w:] www.culture.pl, dostęp
w dniu 10 maja 2020.

Materiały pomocnicze

Słownik Terminów Literackich, red. Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra

Okopień‐Sławińska, Janusz Sławiński, Wrocław 2002 r.

Michał Głowiński, Aleksandra Okopień‐Sławińska, Janusz Sławiński, Zarys teorii literatury,

Warszawa 1975 r.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium

Uczniowie mogą wybrać zacytowaną w multimedium bazowym jedną wypowiedź Tadeusza

Peipera i ułożyć do niej plan dekompozycyjny, opracować głos polemiczny lub wcielić się
w rolę poety i napisać własny wiersz zgodnie z zasadami poetyki Awangardy Krakowskiej.