TM L HC X HI

C. George Boeree

Bin dch: Nguyn Hng Trang

2006

TM L HC X HI
Tc gi: C. George Boeree, nguyn gio s Tm l hc ti i hc Shippensburg, Hoa K Homepage: http://webspace.ship.edu/cgboer/ Bin dch: Nguyn Hng Trang, 2006 Ngun: http://www.kinhtehoc.com/

MC LC
PHN 1. GII THIU V TM L HC X HI ...................................................................... 3 PHN HAI: S NHN THC CA CON NGI .................................................................... 17 PHN BA: T V ........................................................................................................................ 44 PHN BN: NH KIN ............................................................................................................. 66 PHN NM: NHNG K VNG X HI ................................................................................ 74 PHN SU: S TUN TH ....................................................................................................... 88 PHN BY: SINH HC X HI1 ............................................................................................ 107 PHN TM: KIN THC X HI .......................................................................................... 119 PHN CHN: KINH T HC X HI ...................................................................................... 130 PHN MI: S THUYT PHC ........................................................................................... 150

PHN 1. GII THIU V TM L HC X HI S TNG TC Kurt Lewin (mt ngi c nh hng quan trng n tm l hc x hi) tng ni "Khng c g hu ch bng mt hc thuyt hay." V ch cn bn khng bao gi mt ci nhn v thc t, th cu ni ny kh ng. Vn ca tm l hc x hi (v ca tm l hc ni chung) l khng c ai ng da trn hc thuyt c! Bi vy gip bn t chc sp sp nhng quan nim ca mnh, ti ha hp cc quan nim vo trong mt hc thuyt "trong-khi-ch-i." V c bn, hc thuyt ny coi tri nghim ca con ngi nh mt vn ca s tng tc gia th gii v ci ti. Ni mt cch n gin nht, th gii mang li cho chng ta nhng s kin; chng ta bin nhng s kin ny tr nn c ngha bng cch gii thch v hnh ng da trn chng. C mt s chi tit hin nhin y: cc cm gic (do th gii cung cp, tc nhn kch thch), v cc hnh ng (cung cp cho th gii, phn ng li). c thi gian, cc nh tm l hc cho rng nh th l . Nhng by gi chng ta hiu bit hn, chng ta thm vo hai chi tit na, m ti gi nhng chi tit ny l s on trc v s thch nghi.

Hi kh c th gii thch c s on trc. Chng ta c mt kin thc nht nh v th gii, mt "m hnh" ca n. M hnh ny bao gm tt c mi th t nhng chi tit nh, chng hn nh bn i chic giy no trc, n nhng th phc tp, chng hn nh bn cm thy nh th no v bn thn v v cuc sng ca mnh. Chng ta s dng m hnh ny tin on--trng ch, s on--iu g s xy ra trong thi gian ti hay trong 10 nm sau. Nu ti nhm mt li, ti ngh rng khi ti m mt ra bn s vn cn , cn phng vn nguyn ... Nu tt c bin mt, ti s v cng ngc nhin. Nu ti c tip tc nhm mt v tp trung vo vic d tnh, khng tp trung vo bn, v vo th gii "ngoi kia", ti c th tng tng ra bn. Chng ta c th hiu c cc hnh nh v suy ngh nh nhng s d on tm thi tch ring khi dng s kin! Chng ta cng c th d on trn c s lu di hn: Chng ta d on v vic trng i hc c th lm v khng lm g i vi chng ta, v tnh yu bt t, v mt tri mc... Cng kh c th gii thch c s d on. i khi, chng ta d on khng chnh xc. V d, bn ngh rng bn nhn thy mt ngi bn ang tin li gn mnh, bn chun b cho bn ca mnh nhng khi bn gi tay ra v bt u m ming th bn li nhn thy rng khng phi l bn ca bn m l mt ngi hon ton xa l. (Nu c th, bn chuyn ci gi tay ca mnh thnh hnh ng ngi lng, v vic m ming ca mnh thnh hnh ng ngp. Nu qu mun v bn ni "cho bn!", th ch cn gi v nh bn bit h. iu ny s lm h ngc nhin.) Bt k khi no bn mc li, bn cn phi tm hiu xem, iu g khng n, cn phi lm g vi n, v lm th no lm cho n c ngha. Khi bn lm nhng vic ny l bn ang ci thin kh nng hiu bit ca mnh v th gii v mi quan h ca bn vi n; bn ang ci thin "m hnh" ca bn. y chnh l s thch nghi. Trong v d ca chng ti, bn c th c mt m hnh ca th gii bao gm nhng ngi, vt rt ging ai, hay ci g , nhng li lm gy lng tng, v xu hng lm tng lai chm li mt cht trc khi tr nn qu h hi vi li cho ca mnh. S thch nghi l iu cn phi hc. Vic thm vo s on trc v s thch nghi ny l rt quan trng: N c ngha rng nhng c x v tri nghim ca chng ta khng ch l mt chc nng ca thc t thng thng. Chng ta, bn thn chng ta, kin thc ca chng ta v thc t chn chn v thc cht l mt phn ca nhng c x v tri nghim ca chng ta. Khng c "ci ti", thc t s chng c ngha g c.
4

Hy nhn vo hnh v trn. Mt a b cn m nga c th phn ng vi n bng cch ly nhng qun c b vo ming. Mt a tr con c th coi chng nh nhng ngi t hon hay "nhng ngn tay." Mt ngi ln khng bit chi c c th nhn chng nh nhng mnh qun c trn mt ci bn c. Khi c hi hai qun c gn l qun g, h c th tr li chng l nhng qun c thp. Ngi mi bt u bit chi c s gi chng l qun c thp, v c th ni thm rng qun Hu trng c th n qun Hu en (hoc ngc li). H "nhn" cc nc i ca qun c, lut chi. Mt ngi chi c gii c th ni rng ch cn mt (hay hai nc na) qun en s b chiu ht. Chng c cu no sai c; chng n gin ch l nhng ngha khc nhau i vi cng mt s vic m thi. Bn c th hi: S vic thc s y l g? Nhng bn hi vy l c g? "Thc s" i vi ai? Ngi ta lun nhn s vt v gn cho chng ngha. Mt nh khoa hc t nhin nhn vo nhng qun c v ch n cu to ha hc ca chng, l h gn ngha m mnh cho vo trong s vic y. Tt nhin, hy ch rng "bn c" y l 6x6 ch khng phi l 8x8, khng c qun vua en, iu c ngha l vn u ny kt thc, v trn thc t y ch l hnh v m thi -- mt tp nhng ng thng--v khng phi l s vt ba chiu. Tt c nhng iu ny nhm ni ln rng vic din gii gp phn nh th no i vi "s thc" y. Bi vy, hiu, d on v kim sot nhng c x v tri nghim ca con ngi, chng ta cn phi hiu cc ngha m h gn cho s vt thc t. y khng phi l mt vic d dng.

S Tng Tc X Hi Tt c nhng iu ni n trn l chung chung v khng mang tnh c bit x hi. Trong nhng s vic m chng ta gn ngha l ngi khc -- nhng s vic rt c ngha, chng ta thng i x vi mi ngi nh chng ta i x vi nhng s vic khc: lm dng chng, khng quan tm n chng, coi chng l ng nhin... Tt c cc bn u cm thy iu ny, ti chc chn: b i x nh mt s vt ch khng phi mt con ngi. Nhng ti tin rng chng ta thng i x vi con ngi cn hn th: Chng ta i x vi h nh nhng sinh vt c ngha ging nh bn thn chng ta, ging nh nhng con ngi. y l s tng tc x hi. Hy ngh xem iu ny c ngha g: Ti khng hot ng mt mnh trong "h thng c ngha" ca ring mnh, m ti hot ng c trong h thng ca bn, v bn cng hot ng trong c h thng ca ti. giao thip c vi bn, ti cn phi bit cht t v suy ngh ca bn cng nh suy ngh ca chnh ti. Chng ta nhn bit c iu ny khi chng ta ni v vic "phn tch tm l ca nhau" hay khi chng ta ni "Ti bit bn n t u!" Nu bn thch nhng nh ngha, ti cn phi cnh bo vi bn rng, cc nh tm l hc rt t khi ng vi nhau v cc s vic. Nhng nu chng ta ng vi nhau rng tm l hc l khoa hc nghin cu v hnh vi v tri nghim, th chng ta c th ni rng tm l hc x hi nghin cu v cc hnh vi v tri nghim x hi. N c ngha l nghin cu v hnh vi v tri nghim ca chng ta khi chng ta i din vi nhng ngi khc. Ti cn phi b sung thm mt iu na vo trong nh ngha v tm l hc x hi, chng ta c th gn ngha cho th gii, chng ta c th gn cho n ngha x hi khi n ph hp vi chng ta. iu ny c ngha l chng ta gii quyt s tng tc x hi trong s vng mt ca ngi khc! Chng ta tun th n tn hiu giao thng (mt s chng ta) khi ng ph vng tanh vo lc na m; chng ta ci hoc khc vi cc nhn vt trong sch hay trn mn nh; chng ta phn ng vi cc tc phm ca cc ngh s, cho d c ngh s cht hng nghn nm trc y... Ni cch khc, s tng tc x hi bao gm cc c x v tri nghim ng hay biu tng c mt ca ngi khc, cng nh s c mt thc s ca h. Chng ta c th tip tc, b sung, loi tr v sp xp li cc t ng tm kim mt nh ngha hon ho. Nhng thay vo , c l hy i tip v ni dung qu trnh nghin cu a ra mt nh ngha.
6

NH HNG Trong mt chng mc no y, hc thuyt ca chng ta kh lnh lng v my mc.Th cc cm gic th sao? y, chng vn y, mt mc no , chng c tt c cc hnh ng tng tc. Hy tng tng: Vo lc na m, bn bng cm thy rt kht. Bn dy khi ging v hng n ci t lnh. Tri rt ti, nhng bn thuc cn h ca mnh nh lng bn tay, bi vy bn khng bn tm n sng ti. Ci bn ung c ph nm gia phng v bn c th on c v tr ca n, bn thn trng i vng qua n. C l bn a tay ra chm vo thnh bn khng nh s d on ca mnh. Bn gn nh -- cch ci t lnh khong hn 2 m -- bng RM! bn bc 1,5 m...c ci g : y l iu khng d kin trc! Lc bn cm thy ra sao? C l l s hi, ngc nhin, rt khip s. Cho d c l cm gic g i na, th khng phi l cm gic th v g. Hy gi l cm gic lo lng. Cng lc , bn bn rn vi vic "a ra cc d on" -- a ra d on v bn cht th tnh, thc hin nhng hnh ng c th lm gim bt nhng lo s ca bn, vi vng bt cng tc n ln. n sng ... bn tng mnh bt gp mt k git ngi thn kinh b cung tnh dc... V trng ka, l ci t lnh. Bn lau sch n ln u tin trong vng 30 nm qua, v qun khng ng cnh t li. By gi bn cm thy th no? C l bn cm thy nh nhm, cm gic d chu.Bn th pho, c l cn ci na. Mi th c ngha tr li. Cuc sng li tr li ng ng li. Hy gi n l s vui thch. (Hy ch rng bn c th vn cm thy mt s cm gic tiu cc, cng nh cm gic khuy kha ban u sau bn -- ging nh cm gic kh chu vi s ngu dt ca chnh mnh. Vn va mi c gii quyt!) Mt v d khc: Hy ch n nhng ngi ang bc khi chic tu dc theo b bin. Hy ch n ci bng gi ca h. l cch h ni "Vng! Ti vn cn sng!" Hy ni mt cch chnh xc hn: Khi s tng tc c vn , chng ta cm thy lo lng. V d, (1) khi chng ta d on sai v iu g -- ging nh ci t lnh trc mt chng ta -- chng ta lo lng.
7

Chng ta cng cm thy lo lng khi (2) chng ta d on c nhiu hn mt kh nng cng mt lc: nhng d on mu thun. Ai trong s nhng ngi bn cng phng vi bn thc s l k git ngi? Mi khi bn mt mnh vi mt ngi trong s bn h, bn khng bit l mnh s an ton hay cn phi chy i tht nhanh na. V (3) chng ta cng cm thy lo lng khi chng ta phi i mt vi iu khng chc chn: con gin, hay con chut, hay con rn hay tip sau s i theo hng no? C l y l cn nguyn ca nhng ni s hi ph bin ca nhng sinh vt con ngi. Lo lng c th mc nh, mc gy kch thch hay gy kh chu: st ca bn ht mc khi bn ang k sc mt siu th a phng. Lo lng cng c th mc cng thng hn: s tht vng khi chic t ca bn b hng; ni lo lng khi ci xe ca bn lao v pha trc mt cch lo o khi bn ang li n trn ng quc l; bc tc khi bn pht hin ngi yu ca mnh ngom c g ang sng. S vui thch l cch gii quyt i vi nhng vn gy lo lng. Trn thc t, chng ta xy dng v to nn s hiu bit ca mnh v th gii khi chng ta cm thy vui thch. Vui thch l mt phn ca cm gic thch ng, ca kin thc (d bn c tin hay khng!). Vui thch cng c mc nh nhng: cm gic thoi mi khi bn hon thnh tr chi ch, hay thng trong mt tr chi hay mt mn th thao. Vui thch cng c th mc cao hn: chng hn nh cm gic nh nhm khi bn nhn thy chic tu bun i ng hng; hay nim vui ca nhng khm ph khoa hc, sng to ngh thut hay tri nghim thn b. Ch rng gii quyt vn th i hi phi c vn gii quyt, s vui thch ph thuc vo s lo lng.Thm ch nhng thoi mi v mt th cht cng hot ng ging th: bn s hng th n nhiu hn sau khi lm vic m khng c n trong mt thi gian, "n" y c th l: thc n, ung hay tnh dc! Nu hng th n qu nhiu, n s khng em li s tha mn tt. (Ch rng phn ng ca chng ta i vi vic ny thng l c gng lm n nhiu hn na! Do mt s ngi trong chng ta c thi lon thn kinh i vi tnh dc, n ung, nh bc, v.v.) i mt vi mt vn khng gy nn cm gic lo lng -- m n chnh l s lo lng1. Lo lng ch l mt cm gic -- mt mt ca tnh hung. iu tng t cng ng vi cm gic vui thch.
8

Vui thch khng phi c sinh ra bi vic gii quyt vn , n l s gii quyt vn . Lo lng v vui thch khng khin bn phi tm kim gii php; chng khng phi l "cc lc to ng c." Nhng chc chn rng tnh hung m bn cm thy lo lng c th l mt nguyn nhn khin bn n trnh chng trong tng lai. Hay nu chng l mt trong nhng iu khin bn thy th v, chng c th l mt trong nhng iu khin bn tm kim trong tng lai. Chnh s d on v lo lng hay yu thch l ng c y. Lo u l s d on au kh ca lo lng. T kinh nghim ca mnh, bn trng i tnh hung trc khi bn s cm thy khng d chu. Bn thn s trng i ny l khng d chu: n mu thun vi mong mun c hnh phc, thnh thi ca c nhn. V bn thng c n trnh tnh hung ny. Hy vng l s trng i th v ca s vui thch. T kinh nghim ca mnh, bn trng i vn trc khi n s c gii quyt, v y l suy ngh hnh phc. Ph thuc vo cc chi tit, chng ta c th gi iu ny l s ho hc, hay thm ch l hng hi, chng hn nh "Ti nng lng mong n bt u!" S lo lng v vui v "c bn" thng khng xy ra cng mt lc -- v mt ci l vn cn ci kia l gii php. Nhng s tin on v lo lng v vui v -- l lo u v hy vng -- thng xy ra cng mt lc: chng ta gi n l "cc cm xc ln ln."2 Lt trn mt nc su trn mt tm vn nh vi tc 30 dm mt gi c th khin bn cm thy lo lng; mt khc lt vn nc li rt th v. Bn cm thy va lo lng va ho hc. Quyt nh liu c th lt vn khng c a ra da trn s cn bng ca hai cm gic ny i vi bn. Ch rng ti ni "i vi bn." Quyt nh ny mang tnh rt ch quan, n da trn iu khin bn lo lng v ho hc. S d on cng c th gip chng ta hiu c cc cm gic khc, chng hn nh: Tc gin l lo lng vi trng i c s thay i bn ngoi. Vn l " ngoi " v tc gin l s tch t nng lng cn gii quyt n. Hy th gi a tr khng cho n b xem, bn s thy iu g s xy ra.

Bun chn l lo lng vi trng i c s thay i bn trong. Vn l " y." Ti nhn thy rng ti phi thch nghi vi n. S su kh l v d r rng nht: bn khng th ko chng quay li; bn ch c th hc cch sng vi s vng mt ca n. Nhiu tri nghim chnh c lin quan n cm gic bun chn, chng hn nh khi hiu v hn ch ca chng ta, hay nhng hn ch ca ngi chng ta yu. Ch rng tc gin cn c cht t hy vng; cn bun chn th kh chp nhn hn. Mi ngi c xu hng tr nn tc gin i vi nhng vic trc khi h gii quyt n chp nhn iu m h khng th thay i. Hy ni v mt s iu rt quan trng i vi chng ta: chng ta chng li nhng thay i ch yu trong ci ti; nu chng ta c th, chng ta c gng khin cho th gii ph hp vi nhng trng i ca chng ta. i khi mi ngi c khng khng gi nhng trng thi tnh cm . Mt ngi lun c gng khin th gii -- c bit l ngi khc -- ph hp vi s trng i ca anh ta th c gi l ngi hiu chin, trng thi cm gic ca anh ta l trng thi th ch. Thng thng, iu m anh ta thc s cn lm l thay i bn thn anh ta, cn phi thch nghi. Nhng v mt vi l do -- chng hn nh vn ha ca anh ta -- vic nhng b l iu cm k. Ging nh nhng thoi mi v mt thn th, khi n khng ng, th chng ta lm nhng vic m chng ta thng lm l lm thm. Tng t nh vy, mt ngi lun c gng khin bn thn mnh phi ph hp vi th gii -- c bit l vi s trng i ca ngi khc -- th c gi l ngi lun phc tng, trng thi cm gic ca anh ta thng l trng thi phin mun.Anh ta lun c gng iu chnh bn thn mnh theo ngi khc, v iu m anh ta cn l cu gin. Trong x hi ca chng ta, c mt s khc bit gia nam gii v ph n trong lnh vc ny: nam gii c dy t thi th u rng vic nhng b l xu; ph n c dy rng t ph l xu. Mt s nam gii c xu hng mc kt vo trong nhng m hnh hiu chin, cn ph n th mc kt vo trong nhng m hnh phc tng. Tt nhin khng phi hon ton l nh vy m thng l nh vy. Tuy nhin, tht l l tng khi tt c chng ta, nam gii cng nh ph n cn phi bit "nhng b" khi c l, v "phc tng" khi c l! iu ph bin nht c nam gii ln ph n l s n trnh: khi chng ta thy mt vn ang n, chng ta mc n, c v mt thn th ln tm l, cho s lo lng ca mnh v chy mt.
10

Bng s n trnh, chng ta ang c gng thot khi tnh hung cm xc v quay tr li trng thi thanh thn. Nhng tht khng may, nu bn n trnh cc vn v s lo lng ca n th bn cng trnh lun c cm gic vui thch ca vic gii quyt vn . Hy ngh n mt s cch "tm l" thng thng m chng ta dng n trnh cc vn ca cuc sng: ru, ma tu, ti-vi. Mc ch ca s n trnh l tr nn khng c thc hay t nht l khng c thc v cc vn . Ba "loi" ny -- hiu chin, phc tng v n trnh -- ph bin n ni mt s nh l lun nu vn ln mt cch c lp (Adler, Horney, Fromm, v nhng ngi khc). Nhng loi ny c th thm ch cn c c yu t gien, vy nn mt s ngi chng ta c xu hng gii quyt vn ca mnh bng cch tr nn hiu chin, nhng ngi khc th phc tng, nhng ngi khc th n trnh. Mt ngi chn chn hn c xu hng gnh vc vn vi i mt m rng hng n cc gii php: h i mt vi ni kh v s lo lng bng hy vng v s say m. lm c iu ny, chng ta cn mt s iu -- kh nng tp trung vo cc mc ch ca mnh, v b qua nhng au n. y c gi l sc mnh ch, k lut t gic, nhu cu t c mc tiu, tr hon s hi lng. n gin ti gi l ch. Chng ta s quay tr li vi tng ny sau. NG C THC Y Trong phn ny, chng ta chuyn t vn m chng ta cm thy sang vn chng ta mun. Nh ti ni trn, "ci ti" l ci gn cho s vt nhng ngha ca n. Mt s trit gia v nh tm l hc cho rng th duy nht khin con ngi (hay bt k sinh vt sng no) khc vi thit b c hc l con ngi gn cho s vt ngha. Chng ta gn cho s vt ngha bi v chng ta c nhng mong mun. Bi v c mong mun m mt s th c gi tr i vi chng ta, cn mt s th th khng; mt s th c lin quan n chng ta, cn mt s th th khng; v gi tr hay s lin quan l mt cch ni khc v ngha. Nhng nh nghin cu v s c x v cc nh l lun khc, nhng ngi c hng tip cn thin v sinh vt hc cho rng nhng mong mun ca chng ta chung quy li cng ch l mong mun c sng. Do nhng nhu cu c bn nht ca chng ta l nhu cu v thc n, nc ung,

11

ngh ngi, v trnh au n. Nhng ng c khc phc tp hn u c coi l bt ngun t nhng iu ny. Nhng ngi theo hc thuyt ca Frt cng c quan im tng t, v h cho mong mun ging nh s thi thc v tnh cm. Tuy nhin, h tp trung nhiu hn vo nhu cu sng bn trn tui th ca c nhn thng qua qu trnh sinh sn. V s sng ca tt c cc nhu cu v bn nng trn thc t ph thuc vo s sinh sn, do vy coi quan h tnh dc c l mong mun ch cht cng c l! Nhng nh nghin cu khoa hc nhn vn s dng t "s bin thnh hin thc"3 vi ngha "mong mun c duy tr v cao ci ti." Bi vy "duy tr" chc chn bao gm c s sng, vi iu kin n c hiu rng chng ta ang ni n s sng ca ci ti tinh thn cng nh ci ti th xc. V " cao" c ngha l chng ta lm nhiu hn vic ch c gng sng. V d, nhng ng vt cp "thp hn" phn ng vi cc vn v rt ra bi hc t nhng li lm ca chng. Nhng nhng ng vt cp "cao hn" c nhng mong mun thm nht nh -- chng hn nh s ham hiu bit -- n khuyn khch chng nghin cu v cc vn tim nng trc khi bt k sai lm nghim trng no xy ra. Mo con, ch con v tr con l nhng ng vt ni ting v loi " cao" ny. i khi s cao cng c nhc n nh ng c nng lc. Nhng sinh vt x hi, chng hn nh bn thn chng ta, da dm ln nhau i vi s "duy tr v cao" ca chng. Mt iu m chng ta cn, c bit trong giai on u ca cuc sng, l s quan tm tch cc, s chm sc, yu thng y ngha... u tin, y l vn lin quan n s sng vt cht; sau ny n l du hiu cho thy rng chng ta nhn c s ng h xung quanh mnh. Con ngi nhn nhu cu ny mt mc cao hn: bi v chng ta c i sng tinh thn bn trong (nh vo s d on...), chng ta c th tip thu c nhu cu m chng ta c i vi s quan tm tch cc v s tho mn hay khng tha mn ca n. Ni cch khc, chng ta c mong mun v nhu cu i vi s v k tch cc, n cng c bit n nh l lng t trng. Bc s chuyn khoa thy rng, lng t trng ngho nn -- phc cm t ti -- l mt trong nhng ngun ph bin nht gy ra cc vn v tm l. Hu ht chng ta u c nhng phc cm ny v th ny hay th khc: ngoi hnh, tr thng minh, sc mnh, cc k nng x hi... Thm ch c

12

nhng k hay bt nt, nhng ngi xinh p, nhng ngi khoe khoang khoc lc -- nhng ngi c mc cm t tn -- c th c coi ging nh nhng ngi c lng t trng ngho nn! Ti mun ni rng tt c nhng ng c ny u c thc v c lin quan n vic nhn thc con ngi. V chng ta c th phn bit ngi ny vi ngi khc bng ng c ca tng ngi: Mt s ngi chng ta "sng n"; nhng ngi khc l k "nghin tnh dc"; nhng ngi khc mun tm hiu khuyt im; nhng ngi khc b iu khin bi ci ti...! "Tnh tr tr" Mt kha cnh khc ca ng c him khi c tho lun l "tnh tr tr". Nu bn ngh v n, th hu nh tt c cc s vic m chng ta ni n u lin quan n vic quay tr li ca trng thi khng c nhn mnh. Khi chng ta ni v cc nhu cu t nhin, chng hn nh chng ta ni v s iu bnh: ging nh mt b n nhit iu khin l si, chng ta n khi cc cht dinh dng trong ngi chng ta thp, chng ta dng khng n na khi chng ta c cht dinh dng. iu tng t cng c p dng i vi cc hin tng tm l: khi s hiu bit ca chng ta v cc s vic khng y , chng ta khng th d on, chng ta nht nhnh nng cao hiu bit ca mnh; mt khi chng ta hiu iu g , v s d on ca chng ta ng mc tiu, chng ta cm thy tha mn. Trn thc t , dng nh chng ta sng mt cch v thc thc! Sau tt c, chng ta cm thy lo lng khi s vic khng tt v vui v khi s vic c ci thin, nhng chng cm thy th no khi s vic ang tin trin ng hng. Nhng vic c hc mt cch thu o l v thc. i vi nhng hnh vi c x nh, chng ta gi n l thi quen. Chng hn nh nh rng: iu vt vnh l ngy no chng ta cng nh rng theo cng mt kiu ging nhau nh th bn ang chi mt chng trnh. Khi chng c lin quan n cc hnh vi c x x hi, ta gi chng l cc nghi thc. L ng quang, m ci, m tang, vic ng thnh hng, ln lt ni chuyn, ni "xin cho, bn c khe khng," cho d bn c mun bit hay khng th tt c nhng iu trn u l v d v nghi thc. Ngoi ra cn c cc cch suy ngh v nhn thc khc m chng ta bit rt r n ni chng ta c khuynh hng khng thc v chng: thi , cc quy tc, nh kin, s phng ng...

13

Cha kha nhn bit thi quen v nghi thc l cc hnh ng theo thi quen hay nghi thc khng mang sc thi tnh cm (v th n l v thc). Xin hy nh k rng, nhng s vic "xung quanh" thi quen hay nghi thc c th mang sc thi tnh cm (v d nh mt m ma!), nhng nhng vic lm c lm mt cch my mc nhiu hn -- chng hn nh li xe t, mt khi bn bit cch -- cho n khi s vic tr nn ti t! Khi s vic ti t xy ra, bn tri nghim cm gic lo lng. Hy tin ln pha trc, ni vi ngi no hi bn "Bn c khe khng" tt c nhng cm gic ca bn! Hay ng nhm ch trong thang my. Hay lm gin on s tri chy ca mt nh hng (v d bng cch ly yu cu ca ngi khc) . iu ny c gi l Garfinkling, t tn sau khi Harold Garfinkle sng to ra n. N s cho bn thy cc quy tc c x m nhng quy tc ny mang tnh nghi thc n ni chng ta qun mt s tn ti ca n. D sao i na th cng hy duy tr mi th nh chng vn c, gi "lut l v trt t" x hi l mt ng c c sc mnh to ln. dng tch cc nht ca n th chnh l mong mun yn bnh v mn nguyn ca chng ta. dng tiu cc nht ca n th chnh l s chng i ca chng ta i vi bt k iu g mi hay khc bit. Nhng ng c cao hn u kia ca hnh nh l ci m chng ta c th gi l nhng ng c cao hn, chng hn nh s sng to v lng trc n. C nhng lc chng ta, mt khonh khc no "a ci ti ca chng ta ra ngoi", hay t n theo mt cch khc, l khi chng ta cm thy mt s ng nht vi iu g ln hn bn thn chng ta. Nhiu ngi tri qua khonh khc khi h ln u tin ng trn b Grand Canyon hay bc vo trong nhng thnh ng ln Chu u ln u tin. i dng, v thnh, nhng cy tng, nhng con chim rui, m nhc, thm ch mt quyn sch hay mt b phim hay cng c th lm c iu ny. Chng ta c th gi n l tt nh, hay tri nghim huyn b, thuc tinh thn, hay n gin gi n l s ngc nhin. iu ny cng c th xy ra i vi mt s hnh vi nht nh. Nhng ngi leo ni ni v tri nghim trn y (xem Czentimihalyi), khi tm tr h hon ton b xm chim vi nhim v lc v h tr thnh "ho ng vi vi ni". Nhng v cng, din vin, nhc s v vn ng vin cng ni n nhng tri nghim tng t nh vy.
14

Cc hot ng mang tnh sng to cng c th mang li cho chng ta nhng cm gic . Ngh s, nhc s, nh vn, nh khoa hc, ngi lm ngh th cng ni v thi im m khi h b dn dt bi s sng to ca mnh ch khng phi bi cc th khc xung quanh. V chng ta cng c cm gic khi chng ta thc s yu ai , khi h tr nn quan trng hn c bn thn chng ta. Albert Schweitzer ni rng ch c nhng ngi phng s mi c th thc s hnh phc. iu ny c gi l lng trc n. Trong tt c nhng v d ny, chng ta khng ch thy "vic duy tr v nng cao ci ti" m ta cn thy c s siu vit ca ci ti, s nh mt ci ti tht ngc i li dn n s m rng ci ti. Hu ht cc tn gio v cc trit l u coi nhng iu ny l cc gi tr cao nht ca chng. T do C mt s iu tht k l v con ngi: Trong khi, nhn t bn ngoi, cch c x ca chng ta c v nh hon ton b quyt nh bi nhng sc mnh khc nhau m nhng sc mnh ny h gc chng ta -- di truyn, th gii vt cht, cc p lc x hi -- th i khi chng ta c v c kh nng "ko ngc li" trong i lt, ra khi dng chy ca cc s kin. Chng ta c th tm dng phn nh s vic. Chng ta c th tng tng v suy ngh v nhng s vic khng hin din tc th. V d: i khi mt phn trong chng ta -- hy gi n l phn sinh l hc di truyn ca chng ta -mun c quan h tnh dc, v mun thc hin iu ngay by gi. Phn khc ca chng ta -hy gi n l phn gio dc x hi -- mun c knh trng, cm thy an ton, c hnh, c yu mn hay bt c th g. Nu chng ta hon ton b quyt nh bi cc sc mnh khc nhau, th chng ta n gin s i theo sc mnh no ln hn, v cuc sng s d dng hn nhiu. Nhng chng ta li c kh nng cn nhc cc sc mnh. i khi y l mt qu trnh thc t-hn-. Chng ta c th cn nhc hai sc mnh tnh cm trn phng din ca s lo lng v ho hc tng i. Nhng chng ta c th li li mt cht v thm vo nhng xem xt hp l nht nh, xem xt nhng iu chng hn nh ngha ca ti li, li th ca vic nm bt, hay liu s thi thc c bin mt nu bn pht l n i khng. Lo lng v s vic theo cch ny c v khng c thoi mi, nhng y l du hiu cho thy s t do la chn ca chng ta.

15

Chng ta cng c th to nn nhng la chn mi.Ch c con ngi mi gii quyt c kh nng cng nh thc ti! Khi s vic c v nh l vn hoc ca kh nng hoc ca thc ti, th tht ng nguyn ra nu nh bn lm v cng tht ng nguyn ra nu nh bn khng lm, chng ta c th tm dng, phn nh v to nn s la chn th ba, hay th t, th nm. Thm ch c khi dng nh cc la chn hon ton vng mt th t do vn cn. Nh vn, trit gia Jean-Paul Sartre, sau khi phi i mt vi s tra tn ca Gestapo khm ph ra rng ng c th lun lun ni khng! t nht bn cng c s la chn v thi ca mnh i vi s chu ng ca bn, d n c th kh khn. Tt c iu ny gy nn lng vi bt k ai tm kim mt khoa hc cng rn v tm l hc x hi. Phn ln thi gian chng ta b quyt nh nh nhng vin gch ri. Nhng vi s c gng ln nht ca mnh, chng ta khng tun theo "nhng quy tc ng x con ngi" -- chng ta t to nn bn thn! 1 distress 2 mixed emotion 3 actualization

16

PHN HAI: S NHN THC CA CON NGI

CU TRC TINH THN1 Chng ta c th gi cc khi cu trc c bn ca ngha l s tng phn: chng ta chia th gii ra nhiu mnh nh, chng ta chia ci ny t ci kia, chng ta to nn s phn bit. Chng ta c th s dng nhiu tn khc nhau gi: xy dng, khi nim, tri gic, phm tr, v.v .. tt c chng hi c s khc nhau v ngha. Tuy nhin v c bn chng u ni n qu trnh bin mt thnh hai: t hay nhiu; ci ny hay ci kia; c hai loi ngi trn th gii; l h hay l chng ta; l ci ny hay ci khc; l trng hay en; c hay khng; ci g i ln tt phi i xung. Hu nh chng ta ch s dng u ny hay u kia ca s tng phn mt thi gian. Nhng u ny c gi l c im hay c bit khi n c dng ni n c im, tnh cch ca con ngi. Nhng nhng u kia thng lun , b che du v tr kn o, Bn khng th c u ny m khng c u kia -- khng th tt m khng c xu, ln m khng xung, c bo m khng c gy... Xin hy ch rng nhng s tng phn ny khng nht thit phi ni c bng li. Con mo ca ti nhn bit c s khc bit gia thc n dnh cho mo loi t tin vi loi r tin, nhng n khng th ni vi bn v iu ; mt a tr cn m nga c th phn bit c ai l m n cn ai khng phi; ng vt hoang d phn bit c u l khu vc an ton cn u l khu vc nguy him... Thm ch c ngi ln i khi cng "ch bit" m khng ni ra -- tng phn khng c thc, iu g mt ngi m bn cm thy thch hay khng thch? S tng phn khng tri ni xung quanh mt cch c lp. Chng c lin quan vi nhau v c sp xp thnh nhm. V d, chng ta c th nh ngha mt nhm: "Ph n l ngi n gii trng thnh." Hay chng ta c th i mt bc xa hn v sp xp cc vt thnh cc phn nhm, nhng cu trc hnh cy m chng ta gp sinh vt hc: Mo Xim l mt loi mo, n thuc loi ng vt n tht, n thuc loi ng vt c v, v l thuc loi ng vt c xng sng. Hay chng ta c th sp xp s tng phn vo trong cc cu trc c tnh thi gian, chng hn nh cc quy tc. Chng c gi l gin hay kch bn. Bn c th tm thy cc v d r rng trong cc quyn sch vit v cc tr chi bi, quy c mc nhn, hay sch ng php; nhng bn

17

li bit rt t v cc h thng quy tc ca bn thn, thm ch chng mang tnh my mc n ni bn khng thc c chng! Khng phi tt c cc t chc ca s tng phn u c cu trc mt cch cht ch. Chng ta c th miu t: "Ph n rt tinh t." V d ny cho thy s miu t c th i ngc vi nh ngha, v n khng nht thit ng! Nim tin cng tng t nh vy, n c t chc lng lo hn cc s phn loi. Trong khi cc loi chim c nh ngha l ng vt c xng sng v c lng th nim tin ca ti li cho rng tt c chng u bay c...c th ti sai! Khun mu l v d ca c tin, quan nim cng vy. Nhng c mt s nim tin c c s rt r rng nn chng ta c th xem chng nh nh ngha. Ngoi ra cn c c s k chuyn - nhng cu chuyn m chng ta c trong u. Ging nh cc nguyn tc, chng mang tnh thi gian nhng chng li linh hot mt cch ng ngc nhin. Chng c th l vn lin quan n tri nghim ghi nh c nhn hay cc bi hc lch s c ghi nh hay ch thun tu l nhng cu chuyn tng tng. Ti ng rng nhng iu ny c ng gp ln n kh nng nhn dng ca chng ta, ng vt khng th c c kh nng cp m chng ta c. S pht sinh Mt iu th v m chng ta c th lm vi s tng phn v cc c im c th ni bng li l miu t mt ngi vi ngi khc - - c ngha l a ra mt danh sch cc c tnh. Sau chng ta c th bt u giao thip vi h mt cch mang tnh x hi trc khi chng ta thc s gp h. Trn thc t, h c th cn sng lu, do chng ta c c hi hiu thm i iu v h. Mi t hay cm t m chng ta a ra hay nghe thy u thu hp thm cht phm vi trng i c th. Anh ta l n ng? Vy th sao. Anh ta l n ng, khong 40 tui, mp mp, l ging vin khoa tm l... , ti bit bn ni n ai ri. Cng nhiu thng tin c a ra, th s d on cng chnh xc hn. Trong ngn ng hc, ngi ta ni ngn ng c kh nng sinh ra. iu c ngha rng, vi s lng khng nhiu cc t v mt s lng khng ln cc quy tc ng php, bn c th to ra (sinh ra) v s nhng cu c ngha. S sinh si ny cng l c im ca tt c hot ng ca con ngi. iu ny c ngha l vic bn c th k ra bao nhiu s tng phn v v ging vin mp

18

mp hay v ci g i na th cng c v s nhng c tnh hay hnh vi c th m mt v ging vin 40 tui c th to ra. Ni cch khc, v ging vin vn c th lm bn ngc nhin. V chng ta ang "xy dng" th d on v ng ta, vy nn hy th thm mt iu na: Chng ta th d on ngi khc bng cch t bn thn chng ta vo s d on ca mnh. Chng ta gi s rng h s lm iu m chng ta lm nu nh chng ta trong hon cnh ca h v trong cng mt chung chim b cu m chng ta t h vo . Ti gi iu ny l "s gi nh thu hiu ng cm." Con ngi dng nh c xu hng ln trong vic gi nh nh vy. Chng ta thng lm iu ny khi chng ta ang c d on v cc th v cc ng vt khng phi l con ngi. Chng ta c xu hng theo thuyt hnh ngi khi d on v cc con vt, v d: ti c xu hng xem con mo ca mnh c sc hp, xo quyt, thm ch c hnh thi bnh x hi trong khi trn thc t n chng c cht ch s thng mnh d ch to bng ht u no. Chng ta thm ch cn gn "linh hn" cho c nhng vt v tri v gic, iu ny c gi l thuyt duy linh. Bi th t tin ca chng ta c gng lm ngui ngoai cn thnh n ca nhng ngn ni la, hay cm n s ho phng ca to ha... Khi tt c nhng s d on khc tht bi, chng ta trng i ngi khc cng ging mnh. S tng tc ca cc c tnh Mt s iu trn khin con ngi ging nh ngi my tnh -- tt c u theo trt t v r rng. Tuy nhin, d tt hn hay xu i th cng chng c g l rt r rng trong vic s dng cc c tnh ca chng ta. ngha ca c tnh c th bin i cht t, n ph thuc vo hon cnh m chng v chng ta trong. V d cc c tnh thay i khi c s hin din ca cc c tnh khc. Nghin cu ban u v vn ny c a ra mt danh sch cc tnh t ch tnh cch ca con ngi, nghe c nh th chng ta ang miu t mt cuc gp g gia hai ngi khc phi m trc h cha h quen nhau: "Anh y rt "ng yu", c nhn cch tt, lm vic mt trung tm bun bn ln, li mt ci xe xn ..." V d, hy th hnh dung v ngi ny: Lnh lng, p trai, thng minh, quan tm.
19

So snh s hnh dung ca bn vi ngi ny: Nng m, p trai, thng minh, quan tm. Nu ti hi bn chi tit hn, bn c th c mt s suy ngh ging ti: S mt l nh vt l, trng hi ging James Bond, v l ngi quan tm n vn cht thi ht nhn; S hai l nh tm l hc, l ngi ng yu, quan tm n hnh phc v mt tnh cm ca tr nh. C mt s c tnh -- c gi l nhng c tnh trng tm -- "nng hn" nhng c tnh khc, n chu trch nhim i vi s thay i nhng c tnh khc, trong khi n vn c xu hng gi cho mnh cn nguyn khng b thay i. Nng m - lnh lng l mt v d. Hay hy th hnh dung v ngi ny: Trng kin, do dai, lnh lng, lc lng, v ....l ph n. iu g xy ra vy? Tt c chng ta u bit nhng ph n trng kin, do dai, lnh lng, lc lng; nhng nam gii-ph n c s tng phn rt ln v c nh hng ln n cch hiu ca chng v nhng c tnh khc. V cng c v nh c tnh u tin m chng ta c nghe c nh hng ln nht. Hy xem v d sau: Ni ting, thn thin, nng m v xu x. V so snh vi v d ny: Xu x, nng m, thn thin, ni ting. v d th hai, bn d dng hn trong vic thch ng nhng t theo sau vi t u tin (xu x), trong khi v d th nht, khun mu ca bn khin bn hnh dung n mt ngi kh hp dn. Ch rng, nhng iu ny khng xy ra khi chng ta miu t ai vi mt danh sch cc tnh t ch c tnh. Chng xy ra khi chng ta lp rp nhng n tng ca mnh v mt ngi tht ang ng ngay trc mt chng ta! V v d cui cng ca chng ta cng cho thy cch m "cc n tng u tin" hnh thnh. Tht vy, n tng u tin c nh hng rt ln.
20

Hy t n tng u tin cng vi s tng phn ln nht -- tt-xu -- v bn c ci c gi l hiu ng vng ho quang2 : Nu chng ta vi v nh gi mt ngi l tt th mi th sau ny s c nhn vi mt "vng ho quang" xung quanh n ... ngi ny c th khng bao gi lm sai! Nu chng ta nhn mt ngi l xu, th vng ho quanh tr thnh ci sng, mng guc, v ui con vt, thm ch nhng c tnh tch cc cng c din gii mang tnh tiu cc! S suy on Nh ti ni trn, s tng phn khng phi khng c sp xp m chng c c t chc mt cp no y. iu ny c ngha l t mt c im ny chng ta c th suy ra c im khc. Thng thng, chng ta i t mt c im kh r rng suy ra c im "tru tng", b che du hay khng chc chn hn. V d, khi bn nhn thy mt ngi mc trn mnh b qun o nh trong phng th nghim, trn c c ta eo mt ci ng nghe v c mt giy chng ch treo trn tng, bn c th cho rng ngi l mt bc s. Hay nu bn nhn thy ai ang c x rt th l vi ngi khc, bn c th suy ra rng c ta l ngi rt kh chu, c ngha l c tnh bn trong c ta s khin c ta th l trong nhng tnh hung khc v n c th cng lin quan n cc hnh vi c x khc. Ch rng mt s s suy din ca chng ta cn quan trng hn c nh ngha, v nhng ci khc cn quan trng hn c c tin. V d nhng chng ch i hc nht nh no l c tnh quyt nh i vi vic ngi l bc s hay khng phi l bc s; cch n mc hay nhng ci khc c th l quan trng nhng n khng mang tnh quyt nh. C mt s c s khc nhau i vi nhng suy din m chng ta a ra: (1) Mt n ci thng c hiu mt cch chnh xc l du hiu ca hnh phc bi v ci l mt phn sinh vt ca chng ta. Khng c nn vn ha no trn th gii li khng hiu n ci, cho d c s hiu sai hay lm dng n ci. (2) Trong nn vn ha M ca chng ta "ngn tay gia" l du hiu ca s coi thng, bi v n l mt phn trong h thng giao tip vn ha ca chng ta. Ngn ng, c ch, trang phc, nghi thc x hi, ngh nghip, ngn ng, c th chnh l vn ha. (3) Trong nn vn ha ca chng ta, ph n, theo truyn thng c coi l nhng ngi c kh nng c kh yu km. Tt nhin, gi nh nh vy dn vic cha m khng khuyn khch vic pht
21

trin kh nng c hc ca con gi: ngh n vic lm chi? Bi vy suy din l vic d on s hon thnh c nguyn ca chnh mnh. S trng i to nn chnh bn thn n! (4) Cui cng, nhiu s suy din khng thc s em li kt qu. Chng c tn ti mi bi v chng ta thng b qua hay ph nhn cc mu thun -- c l chng ang e da chng ta -- hay bi v s mu thun n gin khng xut hin r rng, nh khi chng ta c t s tip xc vi mt s ngi. Chng ta c th gi chng l s suy din m tn. SUY DIN DA TRN NGOI HNH C th suy din n gin nht m chng ta c th a ra l suy din bt u t ngoi hnh ca ngi ng trc chng ta. Nh cc bn thy, y ng l c s m tn, nhng cng c mt s suy on bt ngun t sinh vt hc. Nt mt biu l cm xc u tin, chng ta c xu hng suy din v cm xc da trn nt mt. Charles Darwin cho rng ng vt cng nh con ngi u th hin tnh cm thng qua nt mt, v mt s nt mt nht nh dng nh biu l cc trng thi cm xc ng vi con ngi trn khp th gii: n ci l du hiu ca hnh phc v s nng m dnh cho ngi khc; khc l biu hin ca ni bun, nhn mt cng vi lng my h xung l du hiu cho thy s tc gin. Cng nh vy, ci thnh ting c s dng khp trn th gii, nhng n l cch th hin phc tp hn. N c th biu th hnh phc, nhng nu ai cho bn bng cch ci thnh ting, bn s cm thy bun ci -- ci thnh ting c th mang tnh th ch khi chng ta nho bng s khng may mn ca ngi khc. Ni cch khc, ci thnh ting phn nh s cng thng trong mi quan h gia cc c nhn v s gii ta cng thng, chng hn nh khi chng ta kt lun rng chng ta khng s ngi no ( l anh h!) cht no ht. Cc nh nhn chng hc3 ni rng nhng biu hin ny cng nh nhng biu hin khc ca cm xc thm ch hin hu trong cc nn vn ha khng c tip xc vi xu hng chnh ca nn vn ha th gii.4 Khng ch c s biu hin m c nhng suy on chng ta a ra t nhng biu hin cng c th c xy dng t bn trong. Hy xem chng ta ci nhu th no khi ngi khc ci, hay
22

khi ngi khc khc. Thm ch c nhng a tr cng lm nh th! iu ny c gi l "s ly lan x hi"5 v n c th gii thch mt s hnh vi c x ng s ca m ng. Nhng cng cn ch rng mt s biu hin l hn ch vn ha, chng hn nh vic nhy mt bn mt (trong nn vn ha ca chng ta n th hin s giu ct thch th) hay ly li y m (th hin s quan tm n tnh dc Chu M La Tinh).6 V hn na, chng ta c th s dng c cc biu hin t nhin. Tt c nhng nn vn ha ca Chu u s dng nhng biu hin ca nt mt mt cch c ch tm v theo kiu cch phng i. Nhng nn vn ha khc, c bit l Nht Bn, s biu l cm xc thng b nn, v h s dng cc khun mu c sn. Ch c mt s t nn vn ha, chng hn nh nn vn ha ca ngi Nam Dng (Polynesians), th cm xc mi c bc l mt cch trc tip v trung thc. Tt nhin, d cui cng cm gic t nhin hay s thch nghi vn ho ca bn c nh th no i na th bn vn c th dng nt mt ni di. Cn phi c s quan st tinh tng mi c th pht hin c s khc bit gia cm xc c ng kch vi cm xc tht! Cu trc khun mt C l chnh c s sinh hc ca nt mt dn chng ta n vic a ra cc suy on da trn cu trc khun mt. Ngi c ci u hnh khi l ngi trung thc nhng n n, mt ci cm nh c ngha l nhn cch yu, lng my cao c ngha l rt thng minh, lng my thp c ngha l ngi th tc hay c s thch tm thng, i mt sng c ngha l gian xo, khun mt gn l ngi cu k ... Hu ht nhng iu ny u l m tn hay thm ch l nim tin m qung: mt s bt ngun t cc c trng c cho l ca nhng nhm dn tc nht nh v nhng c im c cho l ging nhng ng vt nht nh (chng hn ngi Anh rp khun ngi Ai Len -- tt c h trng ging nh yu tinh, by gi vn th?) Mt s -- v d khun mt gn hay n ci p -- l kt qu ca vic thng xuyn th hin s gh tm hay tnh ha ng. Hy cn thn khi th hin nt mt ca bn: n c th s gi mi trng thi nh th! C th

23

Nu khun mt ca bn c th ni ln mt s iu v bn, th ti sao c th ca bn li khng? William Sheldon thm ch cn xy dng mt hc thuyt (cng vi mt s nghin cu h tr) cho rng cc dng c th khc nhau c mi lin h vi cc dng tnh cch khc nhau: ngi gy (ngi m yu gy cm) l ngi d b kch thch thn kinh (cerebrotonic), nhng ngi vm v (ngi c c bp ni cun cun) l ngi hu (somatotonic), v nhng ngi bo l nhng ngi vui v (viscerotonic). Sheldon kin nh cho rng r rng c s lin quan v mt sinh vt hc (hay, ni chnh xc hn l phi hc) Nhng y cng l vn lin quan n vic d on s hon thnh c nguyn ca bn thn. Mt cu b c vai rng b thc gic phi tr thnh cu th bng bi ng b qu st sng ca mnh, hay c b mm mm c n t ci mnh kt bn. Qun o Tht may mn, chng ta che y c th mnh bng qun o. (Ti tng khng mc g trn bi bin, nhng khng phi l cnh tng p!). V qun o cng cho chng ta mt c hi khc suy lun v con ngi. R rng l y khng h lin quan g n yu t sinh hc. u tin, qun o mang li c hi ln giao tip vi bn thn, c v mt thc ln v thc. N l cch th hin bn thn. i khi, s giao tip ny c th hin trc tip, bn c th mc chic o s mi c in trn mt khu hiu chnh tr hay in hnh mt ban nhc yu thch, v d nh in hnh ch thp, hay mt ngi sao ca David, hay hnh m dng, hay biu tng ha bnh. Nhng nhn chung, giao tip, chng ta cn da vo khun mu vn ha ca mnh. Nu khng th lm sao ngi khc c th bit bn ang c gng a ra li tuyn b g? y l mt v d khc v hiu qu ca ng cnh i vi s nhn thc ca mt ngi. V d, nu mt ngi n mc cu th, nhch nhc (so snh vi chun mc x hi ca bn), th iu c th cho mi ngi trong mt nn vn ha thy rng l k li bing. Trong mt nn vn ha khc, vic n mc nh th c th ni ln rng ngi quan tm n nhng th cao hn. Trong nn vn ha th ba, vic n mc nh vy c th cho thy, ngi l mt ngi thoi mi v phong lu. nn vn ha th t, iu c ngha rng bn l ngi mt lch s...

24

Trong mt nn vn ha, n mc cu th c th c ngha l tt mt cuc lin hoan gia nh ngoi tri, nhng n mc nh th li l xu khi tham d m tang ca ng bc Joe. Mt iu l l: nu bn n mc "theo quy c" ( bt k ni no v vo bt k lc no bn c mt) th mi ngi s tin tng bn hn! S lch lc trong cch n mc cng m ch s lch lc trong cc vn khc. Trn thc t, bn khng cn phi chuyn t nn vn ha ny sang nn vn ha khc. Bn c th nguyn mt ch v i vi nm na: thi trang s thay i. thp nin 50, mi son c ngha l ngi theo ch ngha t do; thp nin 60, n c ngha l ngi theo ng bo th. Ngy nay th ... ti khng bit. S dng knh c ngha l ngi thng minh, ng tin cy, chm ch (thng th ai hay c sch mi dn n khun mu ny!); ngy nay, vi s sn c ca knh p trng th knh gng n gin ch l s la chn. Li cng cn ch rng chng ta c th dng trang phc ni di, thm ch s dng trang phc ni di cn d dng hn vic dng nt mt.7 V d chng ta c th "n mc th hin s thnh cng," hay t nht cho mt cuc phng vn. Xin ch rng nhng s suy lun ny khng nht thit phi i t ci r rng n nhng iu t c trng thy -- chng ta c th lm ngc li. V d, mt ngi th th vin trng s nh th no? Hy tha th cho khun mu ca ti nhng ti hnh dung l mt ngi ph n (cho d ti tng gp nhiu th th vin l nam gii), hi gi mt cht, mc mt b vc th cu (vi tut, trn), i tt mu ti, i i giy chc bn, tc bi ng sau, v eo mt cp knh c dy nh mu vng. Ti thy xu h v bn thn nhng l thc t ca d on s hon thnh c nguyn xut hin y: ai mun tr thnh mt th th vin, phn bit vi ngi khc, c th c xu hng n mc theo khun mu ny. Tnh hp dn Hiu qu ln nht ca khun mt v hnh th l tnh hp dn ca chng. Chng ta c xu hng xem nhng ngi xinh p l nhng ngi ng yu hn, thng minh hn v thm ch c o c hn -- chng ta thch h hn. iu ny c a vo nghin cu: v d, cc nh tm l hc thy rng cc gio vin thch v trng i nhiu nhng a tr xinh xn hn nhng a tr khng xinh xn. H thm ch cn a ra nhng li bin h gip nhng a tr xinh xn khi chng khng t n mc trng i ca h.
25

Ti cng lu vi bn rng nu bn bit mt ngi trong thi gian cng lu th tm quan trng ca s hp dn ca h i vi bn cng gim. V cng cn ch rng c mt s ngoi l trong nhng quy tc khi chng ta a ra suy on da vo s hp dn -- ch n kiu mu "tc vng hoe". V cui cng ng qun rng v p nm trong con mt ca k ang yu -- nh gi ny mang tnh ch quan (tr cc cuc thi sc p) v n khng th o m c! Ging ni Cng vi ngoi hnh, chng ta c th cp n c ging ni. Chng ta c th a ra mt vi suy on da trn ging ni ca bn, v n cng khng phi khng chnh xc. V d, cn c vo ging ni chng ta c th suy lun ra tng lp x hi. Ly v d, Anh, chng ta c th d dng phn bit phng ng ca tng lp thng lu Brideshead Revisited vi phng ng ca tng lp h lu Upstairs Downstairs. iu ny khng ch c mi Anh, V d Long Island, bn c th nghe thy mt lot cc phng ng t "Long Island Lockjaw," c t tn theo cch m ngi ni c gi hai hm rng li vi nhau khi ni, n phng ng ca tng lp lao ng, rt ni ting vi kiu ni "Jeet yet?" v "Watcha doon?" ("What are you doing" - "Bn ang lm g?") Chng ta cng c th on ngun gc ca mt ngi nh ging ni ca h. V d ngi c ("Ozzies"), nghin rng khi h ni "Strilian" v chc bn "G'die mite." ("Good night" - "Chc ng ngon"). Tng t nh vy chng ta cng c th phn bit ngi M vi ngi Anh, ngi Sct-len vi ngi Anh, v ngi Liverpool vi ngi London. Chng ta thm ch cn c th phn bit c ngi ny vng no ca London. Chng hn ch c ngi "Cockney" London mi ni "vewwy li'oo" thay v ni "very little." ("rt t").8 Ch ring vic pht m ch r thi cng ni c rt nhiu iu: Nu pht ngn vin M pht m "fire" ("la") vi ch r nh, th ngi vng trung Pennsylvanian ni "fiyur," vi ch r nng, v ngi vng Oklahoman ni "fahrr," ngi New York ni "fiyuh," v ngi Anh dng di qu tc ni "faah." Massachusetts, ch r thay i khi c ch a ng trc: "a nice caah." ("a nice car" "mt chic xe p"). V ngi o Rhode thng b hu ht cc ch r khi pht m "thwee nice caahs." ("three nice cars." - "Ba ci xe p"). T ng cng c th khc nhau cc phng ng khc nhau. Mt v d v s khc nhau ny l s nhiu ngi th hai: khi mun ni "cc bn" nhiu ngi M ni "you guys." Ngi New York
26

thng ni "youse" v thm ch l "youse guys." Ngi min Nam ni "you-all" hay "y'all." V Appalachia h ni "you-uns." Pennsylvania, bn c th thc hnh cch phn bit xem ai n t ht no bng mt s cu c bn: Nu bn n t vng Lancaster (c pht m l Lancster), bn c th ni "the lawn needs mowed," ("c cn c ct") "the peanut butter is all," ("ch c b lc") hay "outen the light." ("n ngoi"). Mt khc nu bn n t Huntingdon, bn c th ni "leave him go" (" anh ta i") hay "I left the dog out," ("Ti con ch ngoi") hay "you-uns comin'?" ("Mi tt c mi ngi vo") hay thm ch "thar she be! Thar be yer woman!" (" l c ta! ng l mt ph n!"). Ni chung, phng ng thnh ph thng c cch pht m yu, thong, nhanh v to. Cn phng ng nng thn thng chm v ko di. Phng ng ca tng lp thng lu thng chn lc hn, chnh xc hn, r rng v nhanh hn. Tht ng ngc nhin, iu ny cng ng vi cc nn vn ha khc nhau. Mt s phng ng cn c cch pht m khc nhau dnh cho nam gii v ph n Ting Nht ni ting v iu ny, trong ting Nht khng ch cch pht m khc nhau, cu trc ng php khc nhau, m thm ch c t dnh cho tng gii cng khc nhau. Nhng khng ch c ting Nht mi nh vy: Bn bao gi thy mt s t nht nh (nhng t ng mang tnh th tc, tc tu) thng c nam gii s dng nhiu hn ph n? Hay ph n c xu hng ni vng vo hn, t i u, v kiu cch hn nam gii? V Oklahoma ng m thm ch cn c s khc bit: Nam gii pht m "thenk yuh," ("thank you" - "Cm n") trong khi ph n pht m "think yuu." Chng ta cn c th suy on c cm xc, c bit l s lo lng mt cch kh chnh xc, cn c vo m vc ca ging ni, khong trng ngt qung m bn s dng (umm, and uh, you know...), vic ni lp bp... Khi m vc ging ni ca bn bt u tng ln th ti c l bn ang ni di! Mt ngi ni to thng l ngi hng ngoi, cn mt ngi trm lng thng l ngi hng ni. Cui cng, c mt s suy on kiu mu thng c in nh v cc loi hnh tng t nh in nh s dng: Mt ging ni c m vc cao thng m ch ngi ni l ngi nh nhn (cng c l) v l ngi tt (xin cho, Minnie, heh heh!); mt ging ni c m vc thp m ch bn l ngi to ln (iu ny thng ng) v l ngi xu (TAO l cha my y!)...
27

SUY ON DA VO HNH NG Mc d nt mt thng c cho l iu thong qua, ngn ngi, l iu bn c th lu gi trong mt bc nh nhng trn thc t n cn c thi gian hon thnh. Nghin cu ch ra rng chng ta khng gii trong vic gii on nt mt, chng ta thng b qua s kin, ch s dng nhng bc nh tnh ca con ngi. Bn nn hiu rng, tt c mi th trong tm l hc x hi u lin quan n bi cnh, bao gm c bi cnh ca nhng hnh ng hon thnh. Di y l mt vi suy on chng ti a ra cn c trn cc hnh ng. C ch C l hnh ng r rng nht l cc c ch, trong tm l hc x hi n thng c gi l biu tng. Phn ln chng l cc phng tin vn ha dng trao i giao tip theo cch ging nh li ni vn lm. n gin nht l cc c ng c mc ch, l s khi u ca hnh ng i din cho ton b s vic. C rt nhiu v d cho thy iu ny: Khi chng ta cho ai vi cnh tay dui ra, l du hiu cho thy rng chng ta mun m v c th l c ch cho thy s d chu. Nu chng ta cho ai vi bn tay nm cht li, iu ny c th mang ngha khc. Nu chng ta t bn tay hay cnh tay ln trn u, iu cho thy s t bo v, v n cng c th c s dng ni rng bn no, khng th n thm c na. Hnh ng c ch c s dng ph bin nht trn th gii l s ch tr. Ch tr bt ngun t hnh ng mun ly ci g . Hy nh rng mt s nn vn ha, ngi ta dng c bn tau ch tr. Mt s nn vn ha khc ngi ta c th dng cm hay thm ch dng li ch tr. Trong khi mt s hnh ng, chng hn nh ch tr c dng ph bin trn th gii, th c nhiu hnh ng nht nh ch c dng i vi tng nn vn ha chng hn nh t mt tay ln m cho thy s bun chn hay p hai tay vo nhau ri di m m ch n vic cn c ng. Hu ht cc c ch c v tu , ging nh li ni. Nu "bow-wow" l iu nhy cm dng gi ch th t "ch" li mang tnh truyn thng. Mt v d hay v c ch tu l hnh ng "gi ngn tay ci ln", hnh ng ny biu th s tn ng, n c bt ngun t ngi La M c i.
28

Ngoi ra cn c mt s c ch khc cng biu th s tn ng: Trong tt c cc nn vn ha, hnh ng v tay, bt ngn tay, v dm chn c s dng nh l s tn thng. Mt c ch ni ting ca ngi Chu u th hin s tn thnh l "nm tay," khi tt c cc ngn tay ca mt bn tay chm vo v ch ln trn. Mt s ngi ni, c ch ny bt ngun t hnh ng cm thy vt cht ch v cht lng ca n. C ch ny cng c s dng ch th g rt tt, nh hay chnh xc, v n cng c th c s dng ni "hy lng nghe ti, y thc s l iu m ti mun ni." Chng ta c th hn u ngn tay v ni "tht tuyt diu!" Hay chng ta c th chm u ngn tr v ngn ci li vi nhau v ni "okay!" Nhng hy cn thn: hnh ng cng c th mang ngha l s khng (zero) hay nhng ci l nht nh no ! Chng ta l nhng sinh vt m tn, v do chng ta c nhiu hnh ng mang bo v: chng ta bt cho cc ngn tay ca mnh (hnh ch thp? hay mt s biu tng c i dnh cho nhng ngi ang yu?); chng ta dng ngn tay tr v ngn t ch vo ai bo v bn thn khi con mt ca qu; chng ta ly tay che ming khi ngp ( gi khng cho linh hn ca mnh chy mt). Chng ta cng s dng iu b giao tip mt cch kn o: Chng ta dng ngn tr ko m mt di xung, hay lm thnh hnh vng trn xung quanh mt ni vi cc bn ca chng ta rng hy cnh gic, quan st k. Chng ta c th s hay ko di tai ni "hy lng nghe!" Chng ta c th v nh hay ch xt mt bn mi ni "Ti ngi thy c vn !" Mt s c ch gn lin vi nhng vn lin quan n tnh dc: t ngn ci nm gia ngn tr v ngn gia th hin biu tng ca b phn sinh dc n, v n c s dng ch ham mun tnh dc. Cc c ch nh dng li y m, hay nm tay v du hiu cho thy s ng cng m ch ham mun tnh dc (iu ny a ra gii thch khc v ngun gc ca chng). Mt s c ch biu hin thi th ch: nh nh vo cm hay vo rng, hay cn ngn tay ci, th hin s t b hay coi thng. Lu lu ai th hin s nho bng ("Ti vy vi ch giu cu!"). Gi ngn tay tr v ngn tay t ra cho thy ngi b ch l ngi b cm sng. (N bt ngun t "i tai th."). Nhng v d m ti va s dng c ngun gc t Chu u. "Ngn ng" c ch c s dng khp ni trn th gii. V d, nhng nc Hi gio, vic cho thy bn chn l c ch c bn th

29

hin s kinh mit. iu ny vi ngi M tht kh hiu, h l nhng ngi c xu hng bt cho chn li vi nhau v l iu lng m nhng ngi ch nh theo o Hi ca h.9 Mt s c ch c bit kch thch s t m ca cc nh tm l hc l cc c ch th hin s ham mun tnh dc. Tt nhin, ph bin nht l vic s dng "ngn tay". Ngn tay i din cho dng vt v ni "Ti mun cng hip bn." Chng ta c th nhn mnh vic ny bng cch s dng ton b cng tay (ph bin Italy) hay bng vic s dng hai ngn tay thay v mt (ph bin Anh). c, ngn tay ci, git mnh ln trn l hnh ng ph bin thay th, n tng c s dng mt cch tnh c bi cu tng thng Bush trong mt chuyn i thm.10 V d cui cng ny cho thy mc nguy him ca nhng c ch trong cc tnh hung giao thoa vn ha: Hy Lp v Th Nh K, vic gi hai ngn tay to thnh hnh ch "V" sp l du hiu ca s chin thng, iu ny bt ngun t hnh ng gi hai ngn tay nga ra ca to thnh hnh ch "V" ca Churchill, nhng Hy Lp v Th Nh K li l gi sp tay bi v gi nga tay to thnh hnh ch "V" l c ch tc tu, quay tr li thi Constantinople c i, vo lc mi ngi trt phn ln mt nhng k phm ti khi chng b dn gii trn ng ph. Cc c ch mang tnh tch cc hn l l cc c ch th hin s cho hi, tnh yu v tnh bn: m v hn l nhng c ch ph bin nht trn th gii. Nhng cn ch rng m v hn th hin nhng ngha khc nhau trong nhng nn vn ha khc nhau. C ai hn vo tay, vo m hay ln mi ngi ch nh khng? Nu hn ln m th s hn vo m tri hay m phi? Hn c hai m hay thm ch hn n ba ln (iu ny rt ph bin Chu u ngy nay)? Bn c hn gi khng? Liu nhng quy tc ny c c p dng khc nhau i vi nam gii v ph n khng? Mt s nn vn ha khng s dng n hn nh li cho. Vn ha Chu c bit trnh vic ng chm c th. Ngi Eskimos c mi cho cn ngi Maoris cng mi vo nhau. Ngay c m cng mang nhiu ngha khc nhau. n ng M (v nhiu ph n M) c v nh gp mt cht rc ri i vi vic m: Thay v "ch m n thun" h v nh vo lng hay mng lin tc. C nhiu cch khc nhau cho hi: nhiu vng, gi tay ln cho l rt ph bin. Quay tr v thi gian trc, ta c th thy gi tay ln cho l cho ngi kia thy trong tay ngi cho khng c v kh. Cc nn vn ha chu u tip nhn iu ny v pht trin thm mt bc xa hn, sit cht tay. Ging nh th hai chin binh mun cho nhau thy s tin tng, nhng khng
30

th biu hin v do h cn nm ly bn tay cm v kh ca nhau. Ngi Trung Quc "bt tay" ca chnh h (chp tay li v bi), v ngi n gi tay ca h ra trong bui cu nguyn. Ch : Chng ta bt tay phi, khng bt tay tri. Trn thc t, c nn vn ha Chu u ln Hi gio u coi tay tri c l d bn. Tay tri l tay tm ra -- l bn tay bn s dng lau chi c th trong thi k l, hay ct. nhiu nc n bng tay tri l iu b cm k. Mt kiu cho hi khc l ci u. Ci u l biu tng ca s phc tng, c th l l do ti sao ci u ph bin cc nc Phng ng ch khng ph bin cc nc Phng Ty. Nht Bn, mc gp u xung cho thy a v ca ngi c cho. Nu bn cha chc chn v a v, hy c cho nh th cho n khi no mi quan h ng c thit lp. S ph phc l mt dng tt cng ca ci cho. Ci cho i lp vi cc c ch cho thy s thng tr, l bt k hnh ng no khin mt ngi cao, ln cao hn ngi khc, chng hn nh ng trn bc b hay quay u ra sau v nhn xung ngi khc. t th thoi mi hn ngi khc cng l mt cch ch s thng tr -- v d bn khng c ngi khi c s hin din ca nhng ngi trong hong gia. Tht ngc nhin, c ch gt u ng v lc u t chi cng l c ch c s dng hu khp trn th gii. Hc thuyt ca Erwin Straus ni rng gt u ng l hnh ng rt gn ca s phc tng, c ngha rng "bn ng, v ti ci u ng vi kin ca bn." Mt khc, c ch lc u khng ng khng i hi phi h thp ngi hay u xung. Bn vn gi thng ngi, chng hn nh bn ng thng di t, v ch cn quay u sang mt bn, ging nh a tr t chi thc n vy. Hc thuyt ca Erwin Straus nhn c s ng h tr mt s ngoi l sau: mn nam nc v Hy Lp, nhiu ngi ht u v pha sau ni khng. Trng n hi ging vi vic ni c, nhng trn thc t lm nh vy ch ct phng i s thng ng ca dng iu "khng". Ngoi ra, mt s vng thuc n , mi ngi ni c bng cch xoay u xung quanh mt ci trc tng tng chy t mi ra ng sau u. Mt ln na, nu nhn thong qua, trng c ch ny c nh th h ni khng. C ch ni c gy ngc nhin ny khin cho hu ht c th ca mt s ngi n phi chuyn ng. Ngn ng c th

31

iu g khin chng ta quan tm n ngn ng c th. Ngn ng c th t mang tnh thc, t thuc ngn ng hn cc c ch. Chng ta s dng v c ngn ng c th tt hn, nhiu hn l chng ta ngh. V d, mt dng iu thu gn (cnh tay p cht vo hai bn, c th gp li; hai chn bt li vi nhau, nu ngi th gp li, cc c cng ra) ch s cng thng, v hu ht chng ta u c nh th. Mt dng iu c th th lng tt nhin l cho thy s thoi mi. Ch rng chng ta c th gi v v do giu gim trng thi cm xc tht ca mnh. Trong khi vic thng tin v s cng thng r rng da trn con ngi sinh hc ca chng ta th phn ln ngn ng c th li thuc vn ha cho d n t c thc hn c ch iu b m chng ta ni trn. Trn thc t, c nhiu s khc bit th v cc nn vn ha khc nhau, chng hn nh khi ta ch n cc ng tc trong lc ni chuyn. Mt s nn vn ha c cho l theo ch ngha biu hin, c bit l s dng cnh tay rt nhiu khi ni chuyn. Ngi s dng cc ng tc ca cnh tay rt rng; ngi Do Thi cng s dng tay rt nhiu nhng h gi cnh tay ca mnh gn ngi nn c ng ca n thng lin quan n chuyn ng ln xung; ngi Php c xu hng c ng hng ra ng trc. mt s nn vn ha khc s biu hin ca c ch khi ni chuyn t hn. vng Vin ng ta thy c s thn trng lin quan n s c ng ca cnh tay v bn tay; ngi Nga c xu hng ni chuyn trc din, mt i mt, nht quyt, tay khoanh hai bn sng; ngi M ni chuyn khng nhn thng, hi quay i v u a, chuyn t chn ny sang chn kia c nh th ang st rut, v nu c s dng bn tay v cnh tay th n c t mc ngang hng. Mt kha cnh na ca ngn ng c th l hng ca n: y l du hiu cho thy s quan tm khi ta i din ni chuyn vi ai . Khi chng ta hi quay mt i, iu c ngha l ta khng hng th lm. Khi chng ta c nhn xung quanh v nhanh chng b i... Cng cn ch rng s khng hng th v ngn ng c th lin quan n n l phn ln biu th s "lnh nht", cho thy ngi s dng v th cao hn. l mt phn l do cho thy ti sao thanh thiu nin hnh ng bun t nh vy. S giao tip bng mt Ni chung, vic giao tip bng mt cng cho thy s quan tm tng t nh trn, nhng nhng nn vn ha khc nhau th s giao tip cng mang ngha khc nhau. S khc bit ph bin nht
32

l vic nhn xung i vi nhng ngi v th thp hn, c bit l ph n. nhiu nn vn ha, chng mc no th c nn vn ha ca chng ta, h mt l du hiu ca n b! Tt nhin iu cn c hc; v mt s ngi cn gt b n t n mc ca "s qu quyt." i vi nn vn ha ca nhiu nc nhn chm chm l mt iu tt. Trn thc t bn c th cm thy sc nng ca ci nhn chm chm. mt s nn vn ha khc, chng hn nh Th Nh K, n ng thng nhn chm chm vo ph n, l cch cho thy ham mun tnh dc ca h. Thng thng, vic nhn chm chm gia hai ngi n ng vi nhau l du hiu ca nh mun tn cng, thch thc kh nng sc mnh. Mt kha cnh sinh hc ca vic giao tip bng mt l vic n ng t mt khi chng ta thch th iu g . ng t mt n ra khi chng ta b kch ng. Bi vy vic nh thuc mt vo mt ca ngi mu lm gin ng t trc khi chp hnh qung co tr nn ph bin. Nhng cng cn ch rng chng ta cng b kch ng khi tc gin, ng cho rng mt ngi c hng th tnh dc vi bn ch da vo mi yu t ng t ca mt khng thi. THI GIAN V KHONG CCH Khong cch c nhn C nhng khong cch c th mang tnh vn ha i vi nhng giao tip khc nhau -- cc giao tip thng l: pht biu trc m ng, cc cuc tr chuyn thng thng, v nhng cuc tr chuyn thn mt. Trong nn vn ha ca chng ta, khong cch cng chng nhng cuc ni chuyn vi m ng thng vo khong 3 mt -- y l mt phn trong nhng l do ti sao mi ngi c xu hng khng ngi hng gh u trong lp. Khong cch ni chuyn thng thng l vo khong 6 tt v khong cch khi tm s thn mt thng ch c vi cm. C mt v d minh ha cho ci c gi l iu bi xe. Nu ti a bn vo ni rng m, chng hn nh mt bi xe, li ko bn vo mt cuc tr chuyn, v ng rt gn vi bn, bn s cm thy khng thoi mi v bt u li xung. Nu ti li bc n gn hn, bn s li tip tc li ra ng sau. Bng cch thay i cc gc; ti c th "nhy" vi bn vng quanh ch xe. Hy th m xem. Bn s nhn thy bn ng qu gn bi v bn cng cm thy khng thoi mi. Mi vic c th khng n, tuy nhin nu bn cho rng s tin n qu gn ca ti l mt c gng tr nn thn mt vi bn th bn c th chy mt hoc nh ti.11
33

Ta c th suy ra iu ngc li. Hnh ng li li hay b i ca bn c th c xem l bn khng c hng th, khng mun tip tc cuc tr chuyn, do vy ngi khc c th ni li tm bit v ri i. Tt nhin, cng c mt s ngi khng hiu c cc du hiu nn h vn c tip tc ni chuyn vi bn thm ch ngay c khi bn vi vng b i. Nh ti ni, cc nn vn ha khc nhau c khong cch ni chuyn khc nhau. Chng hn, khong cch ni chuyn ca ngi c xa hn, khong 1mt. Trong khi ngi Rp c khong cch ni chuyn rt gn 5 tt hay thm ch l 3 tt. Ngi Rp coi l s thoi mi mang tnh x hi, khi ni chuyn gn, h cm thy s m p, hi th m t v ngi thy mi ca ngi khc. Ngi M thng cm thy bt tin khi ni chuyn vi ngi Rp v h thng li ra ng sau, ngi Rp coi hnh ng l lnh nht v bt lch s. Nhiu v khinh doanh mua bn quc t tht bi do khong cch c nhn ! Tt nhin, chng ta cng c nhng khong cch c nhn ng sau v hai bn. Trn thc t, chng ta c hnh bao c nhn. V d, ti mt im xe but khng ng ngi lm, mi ngi s ng tn mc mc thoi mi. Mt ln na, cc nn vn ha khc nhau c nhng hnh bao c nhn khc nhau, hnh bao nam gii v ph n cng khc nhau. Nhng chng ta cng cn phi ch n tc ng ca bi cnh: Hy quan st khong cch khc nhau ca mi ngi trong mt ba tic. Hy ch s khc nhau gia nhng nhm ton l nam gii, ton l n gii, v nhng nhm c c nam ln n. Hy ch n cch m mi ngi b dn nn chen chc trong m ng: H c chm vo ngi h i mt hay quay lng li vi ngi ? Tht l th v. Hon cnh lm thay i hnh bao c nhn ca chng ta. thnh ph New York vo lc 3 gi sng, nu c ngi i b ng sau chng ta s khin chng ta cm thy lo lng. Nhng vo gi cao im ti bn xe in ngm, chng ta c th chen chc nhau nh nm ci, v chng ta b qua, khng ch n cc thng ip lin quan n tnh dc hay s khiu chin bi s vi phm khong cch thn mt, cho d chng ta khng cm thy thoi mi! Hai v d lin quan n s tc ng qua li ca tnh hung v hnh bao c nhn m bn c th mun t mnh quan st l: hng ca mt mi ngi trong thang my v s ng cnh nhau ti nh v sinh nam.

34

Hnh bao cng c th khc nhau ty thuc vo tri nghim c nhn. Mt ngi bn l cu chin binh chin tranh Vit Nam ca ti s bn v u bn nu nh bn ng sau v tin li pha anh ta qu nhanh. Mt s nh nghin cu thy rng ti phm c xu hng c hnh bao tng i ln. Cu hi c t ra l: C phi h phm ti bi v hnh bao qu ln ca h c lin tc dn ln hay h xy dng hnh bao ln phn ng li vi nhng tr chi nguy him m h chi? Thi gian Nh nhn chng hc E. T. Hall phn bit hai khi nim rng v thi gian: thi gian monochronic (tn ti hoc xy ra cng mt lc) v thi gian polychronic (xy ra trong thi gian di). "M-time" l c trng ca nn vn ha phng Ty hin i, cng nghip ha -- chng hn nh nn vn ha ca chng ta. Cn "P-time" l c trng ca nn vn ha mang tnh truyn thng hn -- chng hn nh nn vn ha Chu M La Tinh v Trung ng. M-time i hi phi c cc k hoch: Thi gian c coi nh dy bng hay con ng, v n c cht nh thnh tng khc, mi mt khc c phn cng cho mt mc tiu nht nh. Mi mt on c phn r thi im bt u v thi im kt thc: mau l; s chm chm c coi l thi xu nu khng mun ni l ti li. Thi gian l c th: N c th dnh hay s dng, b mt hay n b...v thm ch bn cn ht c thi gian. Chng ta c ng h v lch, v chng ta s dng chng -- hay chng s dng chng ta. M-time thc s hi c on (ti sao mt tit hc l 50 pht? Mt tun lm vic c 40 ting? Mt hc k l 15 tun?). Bn phi hc cch tun th tt c nhng chng trnh ny: tr nhng ngy, nm, ma khng n mt cch t nhin. Bn cng cn giao tip vi mi ngi theo cch c quy nh bi m-time: mt ngi (hay vi ngi) mt ln, theo trt t, ring bit... Cuc sng c chia thnh tng on; cuc sng x hi c chia thnh tng on. Mt khc P-time khin ngi M pht in: iu u tin khin bn kh chu chnh l s thiu quan tm n cc cuc hn. Bt ngi khc i n c ting ng h cng khng c g l xu c - nu bn phn nn, h s ni rng h bn ni chuyn vi ai rt quan trng -- v bn cng khng mun h phi thc gic ai quan trng kia! Ti mt c quan ca chnh ph c th c mt sn nh, c hng chc ngi c hn ang ngi i hay i li xung quanh, v mt vi nhn vin chnh ph "ln vo" vi h, mi ngi i n hng 15 pht. Nu bn c k th -- c th vn ca bn cha quan trng khin bn phi tin ln v ngt li!
35

P-time mang xu hng ca ngi Phng ng, cng vic kiu Phng ng v truyn thng Phng ng: ging nh v linh mc khng th gp bn by gi c bi v c ai cn ng ta hay mt ngh s s n ch bn khi no cm hng sng tc ca anh ta gim bt mt cht, thi im hin ti l bt kh xm phm. Mt khc, "3:15 ngy 28 thng 10," l mt khi nim tru tng. i vi P-time, n khng c ngha g c. Tt nhin, y l iu rt thiu hiu qu! Ngc li vi P-time, chng ta nhng ngi theo M-time th k hoch khng ch c tun th trong cng vic m cn trong c cc hot ng gii tr: n ti lc 8 gi, ngy ngh cui tun New York, k ngh hai tun gp Roseanne lc 9 gi (di dch trong vng na ting), John chi vi con vo cc th by, dnh cht t "thi gian qu bu" cho chng, quan h tnh dc vo lc 10 gi ngy th su. M-time rt c hiu qu, chng ta s khng th xy dng mt x hi cng ngh cao m khng c n. Nhng n cng b ght b. N bin chng ta thnh th g ging vi nhng ci my m chng ta dng thc hin: ng h eo tay, ng h bm gi, ci nh my, dy chuyn sn xut, my tnh. SUY ON DA VO TINH THN TRCH NHIM Hy tng tng bn ang i b trn i l th 5 thnh ph New York, bng nhin mt a tr t trong ng lao ra, y bn ng xung ng ri cp ly ci sc tay hay ci v ca bn -- trong l tt c s tin dnh cho chuyn i ngh ca bn. Bn bo cho cng an v cp ny v -- tht tuyt vi! -- cui cng h bt c a b n cp. Bn sn sng treo c thng qu con ny ln phi vy khng? Hc thuyt v s quy kt12, hc thuyt gii quyt s suy on da vo tinh thn trch nhim, gi thi hin ti ca bn l s quy kt bn trong v nguyn nhn- hu qu, iu ny c ngha l bn quy trch nhim cho iu xy ra vi a b. Nguyn nhn nm trong bn thn thng b: n l a tr h thi. Hy quay tr li cu chuyn, cui cng h bt c thng b ng ght. Nhng t cnh st bn bit c rng v cp c lin quan n bng ng ti phm a phng, v rng nu

36

thng b khng tham gia vo v cp th n v gia nh n s b bng ng ny trng tr. V a tr mi c 12 tui. Hc thuyt v s quy kt cho rng, by gi bn s a ra s quy kt bn ngoi v nguyn nhnkt qu. Bn vn gin in ngi, nhng khng cn qu tc gin vi a tr na. By gi th chnh l mi trng ca thnh ph New York l xu sa, l tnh trng ca th gii hay bt k iu g. a tr vn l trung tm, nhng nguyn nhn hnh ng c xem l nm bn ngoi n. Cha ca hc thuyt v s quy kt Harold Kelley cho rng cch chng ta a ra s quy kt cng ging vi cch m cc nh khoa hc (hay thm t) a ra: l cch t cu hi. Cc nguyn tc quy kt Hy xem xt cu hi v trch nhim sau: "Ti sao ci bnh (lm bng bt, trong c trng, km...) ca George li chy nho ra?" Theo thut ng ca s quy kt th George l mt ngi; ci bnh l mt thc th; mi quan h gia chng l "khin cho n b chy nho ra." Chng ta tr li cu hi v trch nhim bng cch hi thm mt vi cu hi na: 1. Cu hi phn bit13: Liu George c lm nhng thc th khc (trng, mn trng rn phng, bnh to, tht cun...) chy nho ra hay nu khng kh c th n c? Nu khng, s vic c th ny (lm ci bnh b chy nho) c s khc bit cao -- him khi George lm th. Nu c, th s vic c th ny c s khc bit thp -- George hay lm nh vy. 2. S ng thun14: Liu nhng ngi khc c xu hng lm bnh chy nho hay lm thnh mn bnh h ln khng? Liu c s "ng thun" v vn ny khng? Nu khng, th s vic c th ny c s ng thun thp -- t ngi c cng vn vi George trong chuyn ci bnh. Nu c, th vn c th ny c s ng thun cao -- mi ngi u lm ci bnh chy nho hoc bin n thnh mn h ln. 3. S kin nh15: Liu George c thng xuyn lm bnh nho khng? Nu khng, mi quan h y c s kin nh thp -- bnh m George lm lun rt ngon. Nu c, y c s kin nh cao -- George lun gp rc ri vi nhng ci bnh. Ci bnh (thc th) George (ngi) S ph hy (mi quan h)

37

Thc th ny c phn bit c Liu c s ng thun khng? Kiu mu ny c kin nh khng? khng?

(N c xy ra vi cc thc th (N c xy ra vi ngi khc (N c xy ra thng xuyn khc khng?) khng?) khng?)

Bng vic tr li nhng cu hi ny chng ta c th a ra s quy kt vt xa hn s n gin nm bn trong hay bn ngoi s vic. 1. Nu cu tr li l George lm mi mn u nho nhot, trong khi hu ht mi ngi khng gp vn g i vi nhng ci bnh, v hn na mn bnh ca George lun chy nho ra th chng ta c th a ra s quy kt rng: George khng c kh nng nu nng. iu ny cng ging vi s quy kt bn trong. 2. Nu chng ta tr li rng George khng gp vn ny i vi cc mn khc, nhng mi ngi thng lm mn bnh tr thnh h ln, v George c bit thng gp vn vi bnh, vy th chng ta c th a ra s quy kt bn ngoi c gi l s quy kt thc th: lm bnh l s kh khn. 3. Nu chng ta tr li rng George lm sai mi th v tt c mi ngi u gp vn trong vic lm bnh, v tt nhin, George cng gp vn ny trc y, chng ta c th a ra quy kt v con ngi-thc th (mt hoc hai th u thch ng): George khng c kh nng nu nng, v lm bnh l kh khn i vi anh y. 4. Nu chng ta tr li rng George khng phi lm mn no cng nho nhot, v rng hu ht mi ngi khng gp vn g vi vic lm bnh, nhng qu thc l George lun gp vn vi vic lm bnh th chng ta c th a ra mt s quy kt khc v con ngi-thc th m c hai th u cn thit, ti gi l quy kt quan h: George v vic lm bnh khng th "ha thun" vi nhau c. 5. Nhng nu cu tr li l George khng bao gi gp vn vi vic nu cc mn n nho nhot v nhng ngi khc cng khng gp vn vi vic lm bnh, v George rt t khi lm bnh b nho th chng ta c th a ra s quy kt v hon cnh: l s trng hp, mt tai nn, mt ngy xu.

38

Tt c nhng iu ny i hi cn phi c i cht thng tin -- X lm g trong cc hon cnh khc, ngi khc lm g, kinh nghim trong qu kh m X c vi tnh hung ... Chng ta thng phi gii quyt cc vn mt ln. Trong nhng hon cnh , tt c nhng iu m chng ta c th lm l quan st xung quanh, c gng hiu s vic bng nhng thng tin m chng ta c trong tay: 1. Nguyn tc coi nh16: Cng nhiu iu khin bn thy nhng iu l hin nhin, th tm quan trng ca chng li t hn ta tng -- bao gm c ngi m bn nhn vo. y l s quy kt bn ngoi. Joe gp mt tai nn nh? Anh ta l k ng. Vo lc hai gi sng? Anh ta bun ng. Tri ma? ng trn? Vi c phanh gp? Joe chng ging k ng cht no c, anh ta ging mt nn nhn ca hon cnh hn. Cng c nhiu l do a ra cho s vic xy ra, Joe cng t b li hn.17 Coi nh cng c th lm gim cng trng m bn gn cho ai : John chin thng trong cuc ua xe vi Khoa. Wow! Anh y li chic Ferrari. Oh. 2. Nguyn tc lm tng thm18: Cng nhiu iu khin bn thy nhng iu kh c th xy ra, th tm quan trng ca chng li nhiu hn chng ta tng -- c bit l i vi con ngi. y l s quy kt bn trong. ng y chin thng trong cuc thi th thao ba mn phi hp? Tt. ng y l ngi tn tt? Tht gii! ng 70 tui? Tht khng th tin c! ng y va mi mt tun trc? ng l con ngi! Cng c nhiu l do a ra cho s tht bi, bn cng cng nhn nhiu cng trng cho ng y hn. Nguyn tc lm tng thm cng c th lm gia tng s i li ca bn dnh cho ai : Xe ca John ht xng. Qu t. Ti cnh bo anh ta l xng cn rt t. John ng l k ng tr. Thnh kin Chng ta p quan im c l v bn thn. Nhng s tht l chng ta ch c cht s c l -chng ta c nhng thnh kin ca mnh. 1. Quy kt sai lm c bn. Chng ta c xu hng nhn ngi khc c ng c thc y bn trong v phi chu trch nhim i vi cch c x ca h. iu ny c th l do nt ni bt thuc tri gic, iu c ngha l ngi khc l ci m chng ta thy r nht khi chng ta nhn vo h; hay n c th l do chng ta thiu thng tin chi tit v nguyn nhn khin h c x nh th.
39

Nhng mt s nh tm l hc x hi cho rng con ngi thng l nguyn nhn ca hnh vi ca h ch khng phi nh cc nh nghin cu theo ui nim tin quy kt sai lm c bn. Ni cch khc, c th chnh cc nh nghin cu mi l nhng ngi c thnh kin! C l v d ng bun nht v khuynh hng a ra cc quy kt bn trong cho d chng c c m bo hay khng l vic li cho nn nhn. Nu nh vic thng cm vi ai hay li cho k thc s l th phm v l do no khin chng ta bt ng, chng ta c th trt trch nhim ln nn nhn i vi nhng au n hay kh s ca chnh anh ta hay c ta. "Anh y khin n xy ra" v "C y yu cu iu ", l nhng cm t rt ph bin.19 2. nh hng ngi lm-ngi quan st. Mt khc, chng ta c xu hng xem bn thn c ng c thc y bn ngoi hn. Nh bn tr con ni anh ta lm vic c mc ch nhng ti khng th gip c. iu ny cng c th l nt ni bt thuc tri gic -- Khi ti nhn vo cch c x ca mnh, tt c nhng iu ti nhn thy l cc nguyn nhn mi trng ca n; c th n gin l chng ta c nhiu thng tin hn v cc ng c ca chnh mnh. Chng ta c th chi vi quan nim ni bt: V d, nu chng ta ang ngi cnh ai trong mt cuc tho lun, chng ta c xu hng "nhn nhn s vic theo quan im ca ngi mnh ngi cnh," bao gm c vic nhn ngi pha bn kia vi hai bn l k hiu chin hn -- c ngha l " bn trong" hn. Mt khc, nu bn thng cm vi ai , bn c xu hng quy kt cc nguyn nhn bn ngoi i vi hnh vi c x ca h -- "Em trai ti khng th lm c, tha ngi!" Mt s bc s tr liu s dng cc cun bng video ca khch hng ca h khuyn khch vic nhn trch nhim. V d nhng ngi say ru him khi c c ci nhn thc t v cch c x ca chnh h, h c xu hng tin rng h kim sot c, nhng nhng bng video cho thy s long chong v hnh ng ng ght ca h c th c tc dng.20 3. Thnh kin t nhn21. Thm vo s ri lon ny, chng ta cn c xu hng coi nguyn nhn dn n thnh cng ca chng ta l chnh bn thn chng ta, nhng nguyn nhn ca tht bi li l do cc s kin bn ngoi. Nu c hiu qu, ti lm; cn nu khng c hiu qu, y l do Cha. Chng ta c th c nhiu thng tin v ng c ca chnh chng ta; nhng chng ta c th khng mun tha nhn chng. Mt ngoi l i vi thnh kin t nhn c th thy thi ca con ngi i vi nhng my mc phc tp, chng hn nh my vi tnh. Khi c iu g khng n xy ra, chng ta c xu
40

hng li cho bn thn -- "Chc rng ti lm sai iu g!" Trn thc t, vn y thng l do li k thut hay phn mm c thit k ti.22 4. Gi thuyt th gii cng bng23: y l quan nim cho rng tt c mi ci u phn u cho iu tt nht: Nu bn l ngi tt, nhng iu tt p s n vi bn; nu bn l ngi xu; iu xu s xy n vi bn. By gi, quan im ny c v khng c thc t lm: chng ta o ngc li l lun, v tin rng nu iu tt p n vi bn, th chc hn l bn ng c nhn iu , v nu iu xu xy n vi bn th cng chc hn l bn ng c nhn chng. iu ny gii thch cho tt c nhng iu thuc loi c cho l s phn, chng hn nh con ngi cm thy ti li khi iu ti t xy ra m h khng kim sot c, hay cho rng nn nhn ca cc thm ha t nhin hay hnh ng ti li khng ng phi chu nh vy, nhng ngi khc cn ng phi chu hn! V chng ta c xu hng thch ngi may mn v cm thy chng ta xng ng c giu c do nhn c tha k. Nh chng ta s thy r hn phn sau, dng nh chng ta khng bao gi suy ngh mt cch hp l khi c dnh dng n nhng chuyn c nhn. Trn thc t, c nhiu s quy kt thin kin lin quan n nhng hu qu nghim trng, nhng hu qu ny nh hng n chng ta nh th no v liu chng ta c th pht hin ra nhng du hiu c ch hay khng. Thi gian tri i, chng ta s c th khm ph ra nhiu iu hn.

1 Mental Structure 2 halo effect 3 Anthropologists 4 TQ hiu nh: v d cc ngi dn tc VN nh Hmong, h u c tip xc vi th gii bn ngoi, nhng n ci cng l du hiu ch hnh phc. Do , n ci l v d, khng th l th hin b nh hng n thun ca vn ho. Ngc li, :lol: l th hin ca vn ho, v ch c nhng ngi chat trn mng, hiu c :lol: l n ci trn mng. 5 Social contagion 6 TQ hiu nh, nh VN, nht l vo cc qun c-f ni ting, cc bn s thy rt nhiu ngi lng nheo. lng nheo, trong cc qun c-f ny c th mang ngha, "ti thch bn, mun giao thip vi bn , ni chuyn vi ti i".

41

7 TQ hiu nh: n vn t ti v t tn. Gi cave th n mc hng hiu, lm nh ta y bit nhiu hiu rng, trong khi cc v gio s th cng vn qun ty o s mi trng nh ngy no i dy hc. 8 TQ hiu nh: VN, chng ta c th phn bit c c ngi Bc, Trung, Nam qua ging ni. i xa hn, chng ta cn phn bit c ngi min Ty (Long Xuyn, Chu c) v ngi min ng (Vng Tu, B Ra). 9 TQ hiu nh: nh li trong thi gian chin tranh gia M v Irag khng, B Trng B Thng Tin ly chic dp p ln tm hnh ca Tng Thng Bush. Theo vn ho Hi Gio, h m ch s kinh mit. 10 TQ hiu nh: VN, ngn tr v gia lm thnh hnh con "chem chp", ging nh m h ca ph n. 11 TQ hiu nh: n trng ni, ngi trong hng. on trn, ni n 1 v d rng nhng ni thong nh bi u xe, bn ng ni chuyn vi ai qu gn, h s li v gi khong cch. Bn tip tc ti gn, th h tip tc li. Nhng nu bn tin ti hoi, h s b chy hay t chi ni chuyn vi bn. N a n vn , gn hay xa khng c tuyt i, m cn ty thuc vo bi cnh. ni thang, ng xa hn 1 t. 12 Attribution theory 13 Distinctiveness 14 Consensus 15 Consistency 16 Discounting principle 17 TQ hiu nh: c th dng nguyn tc coi nh ny gii thch s chp nhn tham nhng VN khng? 18 Augmenting principle 19 TQ hiu nh: v d cho quy kt sai lm, l ta li cho nn nhn b hm hip rng c ta n mc thiu vi, bin h cho vic nam nhi c tnh dc cao. Chng ta quy li cho cc c lm , thay v trch cc ng thch mo m. 20 TQ hiu nh: v d r hn v nh hng ngi-lm-ngi-quan-st l cu say ru li l ng i khng bng phng, ch khng phi cu ta i xing xo. 21 Self-serving bias 22 TQ hiu nh: v d r hn v thnh kin t nhn l a ra cc kin phc v quyn li ca mnh, nh khi cuc hn nhn v, cu ta ni rng v ti l ngi ti. Ni th bin minh cho vic ly d ca mnh l ng.
42

23 The just-world hypothesis

43

PHN BA: T V
S CN BNG Nu bn nh li, ni bun c th c da trn mt s iu kin: 1. D on khng chnh xc, v d nh khi bn a tay ra nh bt tay ai -- v ngi i qua bn. 2. D on khng chc chn, nh vi nhng con gin, con chut hay nhng con vt tng t. 3. Nhng d on mu thun, nh khi bn cho rng c hai hay nhiu kh nng c th xy ra cng mt lc. Hai iu u l nhng vn trong mi quan h gia "tr c v th gii," c ngha l gia hiu bit ca bn v s tht v nhn thc ca bn v n. Nhng iu cui cng li lin quan n nhng mi quan h trong u bn v iu c th xut hin thm ch khng cn c s dnh dng thc s vi th gii. Khi bn c nhng d on mu thun, th d th gii c nh th no hu nh khng phi l vn , do au bun c th l ci g bn trong, rt c nhn. Chng ta c xu hng cho rng thch nghi l hc cch thc mi gii quyt hin thc kh khn, hay t nht hc cch chp nhn hin thc nh n vn c, nhng n cng c th c hiu, bt k ngun gc ni bun chn ca chng ta l g, rng thch nghi l s ph nhn hay bp mo hin thc v l cc hnh ng gi cho vn trnh xa chng ta thay v gii quyt n. Ni cch khc thch nghi c th khin chng ta xa vi hin thc. Ti gi iu ny l hin tng tm l t v[1]. N lin quan n vic la di bn thn, nhng ging nh vic t bo v thn th, n khng nht thit phi l iu g m chng ta phi trnh bng mi gi: trong cuc sng kh khn ny, chng ta thng cn phi bo v bn thn khi nhng ri lon thng xy ra. Hy nh ly iu . Hc Thuyt Cn Bng Fritz Heider, mt nh tm l hc x hi theo tm l hc cu trc xy dng mt hc thuyt lin quan n nhng iu ny v gi n l hc thuyt cn bng hay hc thuyt "P-O-X".

44

Gi s bn l c mt a con nh. Mt bui chiu, con bn i nh tr v v a cho bn mt mn qu. Bn bc tm giy bc bn ngoi gi qu ra v nhn thy -- tht ngc nhin! -- mt ci gt tn thuc l bng t st. N ng l th xu nht trn tri t ny v bn khng ht thuc. Nhng ngh s nh ca bn li ng ngay , trc mt bn, vi mt n ci rng ngoc ming, mt lp lnh vi nim t ho v b bn. Bn ni vi a con nh ca mnh "Oh, cm n con rt nhiu; n qu tht l p; con rt c nng khiu ngh thut; m/b rt thch; chng ta s t n y trn gi trng by, cng vi b su tp pha l c!" Ngi no khng bit cu chuyn ny s chng hiu ti sao bn li ni vy. Fritz Heider nhn s vic nh th ny: Bn l mt ngi (P); con bn l mt ngi khc (O); ci gt tn thuc l bng t st l yu t th ba trong tam gic (X). V c mt s quan h gia chng:

C hai kiu quan h hot ng trong phm vi ca tam gic ny: 1. Cc quan h n v: Nhng s vt v con ngi "thuc v nhau," m trong mt s kiu n to nn mt cu trc tt. Bn hy nh li phn gii thiu tm l hc v mt s quan nim nhn thc - rng chng ta c xu hng "phn loi" s vic theo s ging nhau, s gn gi, s phn chung, v.v.: Bi vy, hai con ch ging -ct, c dt i do sng i, i cng mt hng to nn nhiu n v hn mt con vt v mt con b, cch nhau 100 ft, di chuyn theo nhng hng khc nhau. V phn con ngi, chng ta c th coi h thuc v nhau nu h c cng quc tch, tn gio, a v x hi, thnh vin trong cng gia nh, v.v. -- iu c ngha l h c th c xp vo cu trc x hi. Chng ta coi vt l thuc s hu ca con ngi nu chng l ti sn hay ca ci hay cc hnh ng v nhng ci tng t.
45

2. Cc quan h tnh cm: Cc nh gi ca chng ta v s vt v con ngi; yu, ght, chp nhn, t chi, tn knh, ch trch... Heider n gin ha cc vn c ch ch bng cch chia tnh cm ra thnh hai loi: yu v ght. Trong v d ca chng ta, chng ta c quan h tnh cm tch cc vi a con, v con ca bn c quan h n v tch cc vi ci gt tn bng t st. Cnh cui cng ca tam gic s c in vo, l mi quan h tnh cm ca chng ta vi ci gt tn. Theo quan im ca Heider th ng d on n s l quan h tch cc.

Heider ni rng u c ca chng ta c xu hng tm kim trng thi cn bng khi gii quyt nhng tnh hung nh vy, cc mi quan h gia ngi ny, ngi khc v s vt l "ha thun." Ba mi quan h tch cc l ha thun. Hai mi quan h tiu cc, vi mt mi quan h tch cc l ha thun: "Ti khng thch John. John c mt con ch. Ti cng khng thch con ch."

Hnh tam gic di t hnh phc hn, nhng cng khng t s cn bng. Mt khc, chng ta c xu hng trnh nhng trng thi mt cn bng. Hai quan h tch cc vi mt quan h tiu cc l khng cn bng: "Ti yu con ti.
46

Con b lm chic gt tn ny. Ti ght chic gt tn ." Trong hnh tam gic ny, cc mi quan h cn phi c thay i. Chng ta c xu hng thch nghi bng cch thuyt phc bn thn rng mt trong nhng mi quan h l khc ch khng phi l nh th. Bn c th thuyt phc chnh mnh rng con ca bn khng phi l ngi lm ra ci gt tn; bn c th quyt nh rng bn khng thc s yu con mnh nhiu nh bn ngh; hay bn c th quyt nh rng bn thch ci gt tn. mt tm nhn rng hn, chng ta s thy cha m lm cn bng tam gic bng cch " mt" ci gt tn hoc gh gm hn, th hin s tht vng ca h, s dng s e da hay ti li, v cch khc l bt a tr phi tr thnh a b nh h mong mun. Cng c tam gic khng cn bng vi 3 mi quan h tiu cc: "Ti khng thch John; Ti khng thch ch; John khng thch ch." i khi chng ta cm thy rng chng ta khng nn chia s thm ch c cm xc tiu cc vi ai m chng ta khng thch, nhng y c hiu l dng yu hn ca tam gic trc. Heider cm thy rng s tiu cc t c sc mnh hn s tch cc trong cng thc ni chung. Heider khng hn ch hc thuyt cn bng ca mnh trong hnh tam gic. V d, nu chng ta c mt ngi v mt vt, v chng ta nhn vo cc mi quan h n v v tnh cm gia chng th chng ta c th thy s ha thun hay cng thng thc p hng n s thay i. "y l quyn sch ca ti, v ti thch n" l cn bng; "y khng phi l quyn sch ca ti, v ti khng thch n" cng l cn bng nhng theo cch t c sc mnh hn ci trn. Mt khc, "y khng phi l quyn sch ca ti v ti thch n" l khng cn bng, v chng ta c th phi mua, mn hay n cp quyn sch. "y l quyn sch ca ti v ti ght n" cng l khng cn bng, v chng ta c th phi bn n, cho ai , hay t n i. Quay tr li tam gic p-o-x: hy tng tng tnh hung khng cn bng ny: John thch bc tranh ca ngi ph n m anh ta ght. Anh ta c th quyt nh rng mnh khng thch bc tranh
47

nhiu nh mnh ngh. Anh ta c th quyt nh rng anh ta khng ght ngi ph n nhiu nh anh ta ngh. Anh ta thm ch cn c th cho rng c ta khng phi l ngi v ra bc tranh . Bn c th thy, tt c nhng la chn u l s ph nhn hay bp mo s tht. Cn c mt s la chn khc: John c th c gng sa cha s khng cn bng bng s phn bit, xy dng mt s tng phn mi! l anh ta c th i n kt lun rng, ngi ph n ny l mt ha s gii nhng nhn cch ca b ta rt kinh khng. Trc kia John thc s c ch mt s tng phn: gia tt v xu, p dng cho hi ha, nhn cch, v bt k iu g khc. Nhng by gi anh c hai s tng phn: tt vi tranh xu v tt vi nhn cch xu, bi vy ngi tt c th thiu ti nng, v ngi xu li c ti. Lm nh vy l anh ta m rng h thng xy dng ca mnh, ni lng khun mu trong cch ngh. Heider ni rng iu ny c th khng c s dng nhiu nh cc phng php c tnh cht t v. HC THUYT V S BT HA Mt hc thuyt ging vi hc thuyt ca Heider nhng c phn no tp trung vo cc mi quan tm khc, chnh l hc thuyt v s bt ha lin quan n nhn thc ca Leon Festinger. Nguyn tc trung tm rt n gin ca n l: "Mt c nhn c gng to ra s ha hp v trnh s bt ha." Chng ta tri nghim s bt ha khi chng ta nhn thc c rng cc hnh ng ca chng ta tri vi nhng c tin nht nh. Ha hp, nh bn c th hnh dung, l s c mt yn bnh ca bt ha, ng ngha vi "s ha thun" ca Heider. Nu ti coi bn thn mnh l mt ngi trung thc, nim tin ng rng ti khng ni di. Nhng ti li bt gp mnh ang ni di. y l s mu thun. Hay ti bit rng mnh rt yu cha m. iu ny ng rng ti vit th cho h nhiu hn mt ln mt nm. Nhng r rng l mt nm ti vit th cho h c mt ln. y cng l s mu thun. Hay ti khng lm iu g c hi cho bn thn. Ht thuc l khng tt i vi sc khe ca ti. Th nhng vo gi pht ny, ti li ang ht thuc l. S bt ha, ging vi khng cn bng, l n "b thc bch cn phi thay i." V d, ti c th thay i hnh vi ca mnh, b thuc l. Ti c th thay i nim tin ca mnh rng ti khng lm iu g c hi cho bn thn, t nht l s trung thc. Nhng lin kt yu nht v d ny l s kt ni gia hai th: quan nim rng ht thuc l c hi i vi ti. Ti tng t ni vi bn thn mnh nhng iu nh "iu lm gim cn," "lo lng s khin mnh chng cht," "nghin
48

cu ny c nhng sai lm," "thuc l ch l th gi u chu bng cho s nhim cng nghip," "h s tm ra cch cha tr nhanh chng," "ti ch ht c vi bao thuc l mt ngi," v "iu s khng xy n vi ti." Cch ny hay cch khc, chng ta c xu hng thay i nim tin ca mnh -- "sa cha" chng -- lm gim bt s bt ha: chng ta ni di bn thn. Hu ht nhng nghin cu v s bt ha u c ni n vn v s bin h khng tha ng, c ngha l cc l do a ra gii thch cho hnh ng no l cha thch ng: Ti ni di bn ti. iu ny thng bt ha vi nim tin ca ti rng ti l mt ngi bn tt, khng ni di -- tr khi ti c "mt l do thc s chnh ng" (c ngha l mt s bin h tha ng), chng hn nh cu cuc i ca cu ta, hay c th cu vn tinh thn cu ta. Nu khng c "l do chnh ng" kiu nh vy, th l s bin h khng tha ng. Nhng phn thng khng tng xng V d r rng nht v s bin h khng tha ng l nhng phn thng khng tng xng -- ch ca thc nghim v s bt ha lin quan n nhn thc ni ting nht: Festinger v Carlsmith c nhng tnh nguyn vin thc hin mt nhim v bun t v cc kh (chng hn nh nhp s liu hay sp xp cc ng ch) trong vng vi gi lin. Khi h sp sa ri i, nhng tnh nguyn vin ny c yu cu ni cho tnh nguyn vin tip theo rng cng vic thc s th v, v h c tr tin lm vic . Mt s ngi c tr mt la. Mt s khc c 20 la. Sau khi h thi hnh vic bn thu , ngi tham gia thc nghim ui theo h v ni rng anh ta qun a cho h in vo t tham tho kin. Trong t mu c nhng cu hi c lin quan n h thch cng vic n mc no. Nu h ni di vi nhng tnh nguyn vin ng nghip v c hai mi la, th h ni rng cng vic v cng chn. Cn nu h ni di v c tr mt la, th h ni rng cng vic khng qu t! Ni cch khc, phn thng mt la khng tng xng bin h cho s ni di. Bi vy h sa cha s khng ha hp bng cch t la di mnh v cng vic. Mt vn o c t cu chuyn ny l, nu bn mun thay i nim tin ca mt ngi, hy s dng t phn thng nht m bn c th xoay x. Nu bn cho h qu nhiu, h s bit ti sao h li lm th: v phn thng. Nu bn cho h ch khin h lm, h s cn phi t thuyt phc bn thn rng h lm n v l do khc, chng hn nh v h thc s mun lm. Con ngi tht k l.
49

Ti sao khng phi mi th u vy: Nu bn c th khin ai lm vic g mu thun m chng c g c, th h c th s t thuyt phc bn thn mnh rng nhng vic chng mu thun cht no ht. Deci c ti lm v tr chi lp hnh v cng vic ny i hi phi lm vic mun n hng ting ng h vo ban m. Mt s ngi c ni l h s nhn c tin; cn nhng ngi khc ngh rng h lm tnh nguyn. Deci cho php h c ngh gia gi v trong thi gian h c php la chn, i li th gin hay tip tc lm tip. Nhng ngi c tr lng c xu hng dng li ngh ngi, cn nhng ngi khng c tr lng li c xu hng tip tc lm tip. H thuyt phc bn thn mnh rng, h ang t hng th tr chi . Nhng cn ch rng y c cch hiu khc nhau: Tr chi xp hnh l mt tr chi th v, t nht th cng hi th v. Liu c phi chnh vn tin lng to nn s khng ha hp? C phi h thuyt phc bn thn h rng v h c tr lng lm vic , l cng vic nn h khng th c cm gic t hng th th v c, do h cn phi ngh ngi ti c hi u tin? Cch hiu th hai ny mang n khng tt. Hy ngh n vic chng ta khuyn khch bn tr hc dnh nhng ngi sao vng, nhng ci tem hnh mt ci, v im s nh th no. Hy ngh n vic chng ta khin cho cng vic tr nn ng gi hn bng cch tr lng cao hn nh th no. C th phn thng bn ngoi m chng ta cung cp cho ci g cng ln th phn thng bn trong t nhin li cng yu hn. Hy ch s khc bit gia vic thch th c mt quyn sch m bn chn so vi vic bn b bt phi c mt quyn sch! Chng ta s thy quan nim ny mt ln na. S e Da Khng Tng Xng Mt kiu khc ca bin h khng tha ng[2] l s e da khng tng xng -- nu bn khng lm iu g m bn mun lm, cho d s e da l yu, th bn c xu hng tin rng bn khng thc s mun lm iu u tin -- hi chng "nho chua"[3] (tc gin v khng t c iu mnh mun). Nu bn khng lm iu g m bn mun lm bi v bn b e da, bn s tri nghim s bt ha mt cch t nhin. Nhng s e da cng mnh th s bt ha li cng yu; s e da cng yu th s bt ha cng ln. Lm vic g khng thch hp v mt trm -la l c ngha;

50

ging vi vic i ngc li mong mun ca mnh khi b e da m bng moi gan. Di y l mt th nghim: Freedman mt con r-bt chi nhiu mu, sng bng, l mt mn chi trng rt hp dn, khng th cng li c cho mt l tr. Mt s a tr nhn c li cnh bo nh nhng l khng c s vo con r-bt. Cn nhng a khc nhn c li cnh bo cm s nghim khc hn. Sau , mt ngi ln khc cho php chng c s vo con r-bt. Nhng a tr nhn c li cnh bo nh nhng khng c s trc khng ng vo con r bt; trong khi nhng a tr nhn c li cnh bo cm s nghim khc tin ngay li pha con r-bt. Cc th nghim khc cho thy rng nhng a tr nhn c li cnh bo nh nhng thc s thay i s nh gi ca chng v r bt.[4] Mt ln na, y li c cch nhn nhn khc nhau, vn ph hp vi s bt ha nhn thc, l e da lm tng s nh gi v con r-bt: hi chng "tri cm"[5]. T i L i Bt ha gip chng ta hiu s bp mo s tht m chng ta lm khi chng ta cm thy ti li: (1) Ti l mt ngi tt; (2) Ti lm vic x; (3) Vic x ny khng tt. Vy cui cng ti c cn l ngi tt khng? Hay liu ti c thc s lm vic x khng? Khng: vic x khng qu xu, c ngha l chng ta hp l ha. Davis v Jones mi ngi xem chng trnh phng vn trc tip ring bit, sau hi mt s ngi ni v ngi c phng vn rng h c v ngc nghch. Nhng ngi th nghim (Davis v Jones) thy rng nhng ngi nh gi nn nhn ca h mt cch chung chung t hp dn hn ngi khc. Tt nhin, nhng ngi lnh hng nghn nm nay vn c dy bi nh k th -- coi chng nh nhng th rc ri khng phi con ngi m mt ngi c th "vt i" m khng b trng pht. i vi hu ht tt c mi ngi tht qu au n khi ngh rng mnh l k git nhng ngi tt.[6] Glass yu cu cc ch th ny gy sc cho cc ch th khc ( thng l dng chuyn, "cc l do tt") v thy rng nhng ngi ngh rng bn thn mnh l tt thm ch cn c xu hng "lm

51

nhc" cc nn nhn ca mnh hn nhng ngi khc. Hy cnh gic vi tnh lc no cng t cho mnh l ng.[7] Bersheid, cng s dng tnh hung c bn ging nh th, b ni vi mt s ch th ca mnh rng h s b hon i v tr vi ngi m h ang gy sc. y c l l tnh hung kh x t gy bt ha hn, bi th cng t cn sa cha hn, v t xc phm n "cng s" hn. Nhng ngi lnh cng cn phi hc cch tn trng k th ca h. Trit gia Friedrich Nietzsche sng th k 19 ni "tr nh ca ti ni rng ti lm vic , s kiu hnh ca ti ni rng ti khng th no li lm vic c, v cui cng, tr nh ca ti phi nhng bc." S Cm D Mt i lp ca ti li l s cm d: S khng lm vic g tr khi c kh nng nhn c mt phn thng kha kh. Nh chng ta ni nu ai li ko bn lm iu g bt ha -- chng hn nh tri vi o c -- v bn chp nhn, phn thng cng ln, th s bt ha cng yu v ngc li. Chuyn g s xy ra nu bn t chi phn thng, nu bn chng li s cm d? By gi chng ta s cho rng phn thng ln hn, s bt ha ln hn.[8] Judson Mills tin hnh mt thc nghim cui cng v s cm d. ng to nn mt tr chi cho tr con m bn tr c th chi d dng -- hu ch nht -- chi n gian. Mt s a tr c nhn nhng gii ln, mt s ch c nhng gii nh hn. Tt nhin, trong mi nhm cng c nhng a tr chi n gian, v mt s a khng. Trc khi chi, Mills hi tng a tr ring r v thi ca chng i vi nhng iu khc nhau -- bao gm c vic n gian. Nh bn c th hnh dung, hu ht bn tr c thi tiu cc i vi vic gian ln, nhng ch l hi tiu cc thi. Sau khi chi, ng li hi chng v thi mt ln na. Nhng a tr chi n gian nhn c gii thng ln khng thay i thi ca chng i vi vic gian ln. Nhng a tr khng chi n gian nhm dnh c gii thng nh t thi khoan dung hn trc. Cn nhng a tr khng n gian v gii thng ln c thi gy gt hn trc i vi vic n gian. Chi n gian -- gii thng ln =>khng thay i thi

52

Khng chi n gian -- gii thng nh => khng thay i thi Chi n gian -- gii thng nh => c thi khoan dung hn (ti li!) Khng chi n gian -- gii thng ln => c thi gy gt hn (cm d!) Vn o c ca cu chuyn ny l nhng ngi b cm d nhiu c xu hng "thng tay" nht i vi nhng vic nh nht m h b cm d. iu ny dn n gi thuyt th v v nhng ngi c thn i vi vn tnh dc, nhng ngi cc oan v an ninh trt t, v nhng ngi cm ght tnh dc ng gii. N Lc Tha Mt cch khc m chng ta c "s bin h khng tha ng" l thng qua nhng n lc tha: Bn cng c gng lm vic g chm ch ri pht hin ra rng chng v vn, th bn cng cm thy bt ha hn, v do bn li cng c gng "sa cha" hn. "Ti lm vic X mt cch chm ch; X l mt vic chng c gi tr g; ti khng lm nhng vic v ngha; do X khng th l mt vic v gi tr c." Mt thc nghim do Yaryan v Festinger tin hnh nh sau: Nhng i tng tnh nguyn tham gia thc nghim "phng php hc tp" c yu cu hc mt danh sch cc nh ngha v t chun b cho mt bi kim tra ch s thng minh (IQ), nhng h cng c thng bo thm rng ch mt na trong s h thc s c tham gia bi kim tra. Mt nhm nhng sinh vin c yu cu c qua danh sch v nh vy l i vi h c th tham gia kim tra; mt nhm khc c yu cu hc thuc danh sch bi v h s khng c php mang theo danh sch khi lm bi kim tra. Sau khi h c qua hay hc thuc danh sch, h c yu cu d on c hi m h s l mt trong nhng ngi c tham d kim tra. Nhng ngi ch c lt qua c tnh rng -- nh h c thng bo --c hi ca h l 50%. Nhng ngi hc thuc lng -- i mt vi vin cnh rng h s lm tt c nhng th ny m chng c g c -- c tnh phng i c hi ca mnh, cho d s tht h c thng bo trc v s ngi c tham gia kim tra (ch 50% trong s h c tham gia).[9] Trong mt th gii bnh thng, chng ta thy quan im ny c s dng lm tng thm lng trung thnh: cc hi hc sinh i hc, cc t chc qun s, v cc b lc nguyn thy bt hc sinh nm th nht, hc vin nm th nht trng lc qun, hi qun v cc cu b n tui
53

dy th phi tri qua mt cuc th thch cc kh. Sau , h ni vi bn thn "Ti tri qua s th thch cc kh v chc chn l n ng gi?" Mt v d rt quen thuc i vi cc sinh vin l: Chng ta i khi li nh nhng thy c nghim khc nht ca mnh vi mt thi tch cc -cho d s nghim khc c thc s c ch i vi cng vic hc tp ca chng ta hay khng. iu ny cng c th c tc dng o ngc: Nu lm iu g qu d dng, chng ta c th nh gi thp, lm gim mc ch. V d, chng ta c th tham gia mt kha hc d dng nhn c im A t kha hc , sau chng ta cho rng kha hc chng c gi tr g c -- iu ny c th khng ng cht no ht. Tng Cng S Bt Ha Mt iu c th lm tng thm s bt ha l s khng th hy b c. Mt khi lm xong vic g , bn khng th "i ngc li c", bn nn vui v vi n, thm ch cho d bn c bp mo s tht v vic lm . Thm ch nhng suy ngh tiu cc c th khin bn cm thy khng thoi mi. Knox v Inkster yu cu mi ngi trn trng ua nga c tnh kh nng thng cuc ca con nga h yu thch. Mt s ngi trong bn h ang i t cc, cn mt s ngi khc th va mi t cc ri. Trc khi t cc, c hi m h a ra cho con nga mnh yu thch l ging vi nhng ngi t cc; sau khi t cc, h cn cm thy t tin hn. By gi, ti phi ni ti ng rng c mt s ngi, ging ti, bit rng h lm sai sau khi a ra quyt nh, mi ngi c v gp rc ri trong vic sa cha s bt ha hay thm ch khi thy bn thn li ko lm tng s khng chc chn. V d, bn thn ti lun bit ti mua nhm i giy ngay sau khi giy c vt xc u tin. Chng ta s quay li vi nhng cu chuyn ny sau. Mt iu khc lm tng bt ha l s la chn: La chn t mt s lng ln nhng cch khc nhau dng nh i hi rng chng ta phi cm thy hnh phc hn vi so vi s la chn t s lng hn ch. Nu ti ch c mt vi s la chn, ti khng th t do la chn c; ti c th hiu t hn so vi ton b s tha mn bi v theo ngha en ti khng c s la chn. Nu ti c nhiu s la chn, ti c th a ra mt s la chn tt hn. Mua mt ci xe hi mt ca hng c nhiu xe s khin cho ngi ch mi ca chic xe bo v chic xe ca mnh hn so vi chic

54

xe mua ca hng nh hn. Mt anh chng cha v "thnh cng" s c th nhn c du ca mnh nh mt hnh nh thu nh ca ph n ni chung hn l mt ngi c qu kh khim tn.[10] C hai phng php nh gi s bt ha mc nh nht. Hai phng php ny c tm tt ngn gn l: s ch c la chn v k c c la chn. Chng ta s ch nhiu hn n nhng thng tin ng h s la chn ca chng ta, hay nh nhng thng tin ny mt cch r rng hn. Ni tm li, y l mt k nng hu ch. Mt th nghim tin hnh quan st nhng ngi quyt nh mua mt chic xe hi c th no . H c ni rng h s phi ch vi pht hon thnh cc th tc giy t, v trong lc ch i h c th ngi xem cc ca-ta-log qung co xe hi. iu m h khng c ni cho bit l h ang b quay video, v sau ngi ta xem xt xem h nhn ngm loi xe no trong thi gian bao lu. iu m cc nh nghin thy c l mi ngi nhn vo mu qung co chic xe mnh chn mua lu nht, v nhn t nht vo qung co ca nhng chic xe cnh tranh tng t nh vy. Ni cch khc, h thc s mun khng nh li s la chn ca mnh v pht l cc kh nng tng t khc. Cc Ngoi L Ti ni rng mt s ngi khng ch khng th sa cha nhng bt ha m cn thc s lm cho mi vic ti t hn i vi bn thn.Trong hc thuyt ca Hans Eysenck, ng ni rng nhng ngi hng ni hay thu mnh vo trong l bi v h khng th ph nhn hay ni cch khc l khng th pht l nhng s kin gy au bun, kh chu -- h khng c nhng phng sch bo v hu hiu ging nh nhng ngi hng ngoi. Nu mt ngi hng ngoi b tt qun trong mt ba tic, ngy hm sau, bn khi chuyn ra vi anh y, anh ta c th ni rng "Yeah? Bn khng a y ch?". Nhng nu iu tng t xy ra vi ngi hng ni, anh ta s nh chuyn , c khi n hng thp k sau vn nh. Bi th ti mi ni rng nhng ngi hng ni l ngoi l i vi hin tng sa cha s bt ha, cho d bn thn n khng bt ha. Eysenck cng c mt kch c th hai ca tnh kh c gi l lon thn kinh chc nng[11]. ng coi n nh mt vn ca "s hiu ng thi qu lin quan n tnh cm," c ngha l s phn ng qu mc tnh cm. Trn thc t s hiu bit truyn thng v chng lon thn kinh chc nng c lin quan n lo lng thi qu. Lo lng l s d on au kh v ni au bun, n kh ging vi s bt ha. Bi vy ti cho rng s lon thn kinh chc nng mc cao s lm tng m
55

hnh hng ni (cng nh hng ngoi) lin quan n s bt ha v sa cha s bt ha. K l l, iu ny rt ph hp vi nhng bnh hc tm l nht nh v vi nhng gii thch nht nh ca hc thuyt Freud v nhng bnh hc tm l ny. C th mt trong s cc bn s thc hin mt bi lun vn v n. S BO V Nh nhng nh nghin cu v s bt ha nhn thc ch ra, s bt ha ng k nht xut hin khi c s phi l gia s t nhn thc v hnh ng thc t ca chng ta. iu ny c rt nhiu nh tr liu-hc gi chng hn nh Karen Horney, Carl Rogers, George Kelly, Albert Bandura, Viktor Raimy, v nhiu ngi khc xc nhn. i khi ni di ng h ci ti ca chng ta c th khng phi qu xu. Nhng ni di sinh ra ni di: "Chng ta dt nn mt ci mng ri rm khi chng ta ni di!" V trc khi bn bit iu ny, s t nhn thc v hnh ng thc t ca bn cch rt xa nhau khin bn i mt vi nhiu vn . Nh Carl Rogers ni, cng c s phi l gia iu v bn thn bn v con ngi thc s ca bn th bn s cng thy bn thn mnh phi i mt vi nhng tnh hung e da, v p tr li n s khuyn khch bn bp mo s vic ... Freud c ni rt nhiu v vn ny: Ci ti ngho nn ("Ti") c bao quanh bi nhng i hi thng xuyn xung t ca ba thc th c sc mnh: thc t, xung ng bn nng (i din cho xu hng sinh l), v ci siu ng (i din cho nhng i hi cha m -- c ngha l x hi). V d, mt ngi c th tc gin n ni anh ta mun nh nhng a con ca mnh. Nhng iu khng ng, anh ta khng phi l ngi cha nh th, v ngoi ra, nu lm nh vy v anh ta s mang con i v b anh ta...

56

Khi tt c nhng p lc ny tr nn qu ln, ci ti cm thy trn ngp, nh th sp cun tri. Tt c chng ta thng cm thy chng ta sp mt t ch, pht in ln, cht... y chnh l lo lng, v n khng qu khc bit vi s bt ha cng ln. gii quyt n, ci ti lp nn nhng ro cn chng li thc t, xung ng bn nng, v ci siu ng, hng ro c gi l cc c ch bo v, hay gi l s bo v cho ngn. Freud, con gi ca ng l Anna Freud, v nhng ngi theo hc thuyt Freud xy dng nn hng chc l thuyt v s bo v. Nhng chng ta s khng xem xt y m li chng cho cc hc thuyt v nhn cch xem xt, thay vo , chng ta ch tp trung vo hai s bo v m Carl Rogers tp trung: S ph nhn[12] -- mt thut ng cng c s dng bi nhng ngi theo hc thuyt ca Freud -- l t chi c mt trong hin tng nht nh, y chng xung pha sau v trnh khng "gii quyt" chng. V d mt s sinh vin khng bao gi i thi. Hay mt b ga xp ch ngi bn n cho ng chng mt ca mnh v tr chuyn vi ng ta. Rogers gp c ci m Freud gi l s kim ch vo trong s ph nhn -- nhng k c v "s ph nhn". Khi cn l mt a tr, bn gn nh b cht ui, nhng by gi bn khng th nh. (Nhng bn thc s s nhng vng nc rng -- c ngha l bn khng bao gi c th ph nhn thc t). Ch rng chng ta li ang ni v s ch c la chn v k c c la chn. Chng ta c th biu tng ha s ph nhn (v s km nn):

57

N rt nguyn thy, kh khn nhng gn vi "mt ngoi" ca s nhn thc. S bp mo hi phc tp, my mc v kh nhn bit hn. N c th c biu tng ha nh sau:

Chng ta "ln lt trn xung quanh" s e da ca hin tng -- nhn thc hay k c -- vi cht t s ni di, s nhn thc sai lm, quan nim sai lm ... iu ny cng c bit n nh s gii thch duy l. Khi thi trt trong mt k thi, cc sinh vin thng a ra nhiu gii thch cho tht bi ca h: ging vin ti, nhng cu hi by, cun sch k quc, ti qua c tic -- hay bt k l do no trnh cho lng t trng (s ngu dt, li bing, nghin ru, v.v.). Hy nh rng i khi nhng li bo cha li l l do -- i lc chnh l do ging vin ti! iu ny khin cho s bp mo tr nn d dng hn v gy nguy him v lu v di. Ch rng i khi chng ta to nn l do, theo cch nhm on trc s t hon thnh c nguyn. V d, mt sinh vin c th ung ru say vo m hm trc khi thi. Khi thi trt, anh ta c th ni vi bn thn mnh rng, l do ru ch khng phi do s ngu si ca anh ta ( ung ru).

58

Cc nh tr liu gp kh khn khi cha tr cho nhng ngi bp mo s tht mt cch nghim trng, chng hn nh nhng ngi o c gi v nhng ngi mc bnh hoang tng. i khi mng li ca s ni di phc tp n mc h c th d dng ni di vi c bc s tr liu ca mnh. mc tt cng, vic bp mo s tht tr thnh iu m nhng ngi ng h thuyt hin sinh gi l tp tc hay "bn cng vic". Chng ta khng nhn ra vn bi v chng ta qu quen thuc vi tp tc ca ring mnh ri. Chin tranh? S cht i? nhim? S bt cng? V nhn o? i mt pht..., y ri, l do bnh xe s phn. Tp tc c th c minh ha nh sau:

Cng vi tp tc, khng ai phi lo lng gy tr ngi vi nhng tri nghim hay to ra nhng gii thch duy l. Cc vn vn khng c nhn thc (b pht l) bi v chng tr thnh mt phn ca nn tng x hi. Bt k khi no chng ta cm thy rng s vic phi nh chng vn c, hay l iu t nhin, hp l, khi chng ta ni rng tt nhin l chng ta phi c chin tranh, hay tt nhin l c nhng ngi giu, ngi ngho, hay tt nhin iu ny phi b cm v tuyt nhin nh vy, th chng ta c th phi i mt vi s bo v rng ln ca x hi. S BT HA V SA CHA BT HA X HI Chng ta ang ni n vic sa cha s bt ha, hu nh n l vn ca s thay i tinh t hay thay i ln ca bn thn -- nim tin, thi , cm gic, hay bt k iu g. Bn cng c th lm gim s bt ha bng cch thay i nhng iu " ngoi kia." V d, "Ti l mt ngi sch s; mt ngi sch s phi gi cho nh sch s; nh ti ging nh mt ci chung ln." S bt ha c th c sa cha bng cch dn nh cho sch s. Nhng cn vn ny th sao: " Ti xng ng nhn c s quan tm t bn i ca mnh; bn i ca ti khng quan tm n ti." Gi s nh bn khng thay i thi ca mnh, th cn phi thay i ngi bn i ca bn. Chng ta c th b ngi bn i v th tm mt ngi
59

khc (v ngi khc, v ngi khc na...). Hay chng ta c th li ko ngi bn i hin ti, lm cho h cm thy ti li, quy ry h, nh h, hay bt k iu g c tc dng. Ti gi iu ny l S Bt Ha X Hi[13] v sa cha s bt ha x hi. Eric Berne, chuyn gia tm thn hc x hi thc hin mt nghin cu chi tit v vn ny, Eric Berne cng l ngi sng to ra Phn Tch Giao Tip, v l tc gi ca cun "Nhng tr chi m con ngi chi". Berne l ngi theo hc thuyt ca Freud, nn ng cng s dng nhng thut ng m Freud s dng. Berne gii thch chi tit ci ti bng cch coi chng c ba "trng thi ca ci ti" m ba trng thi ny tng ng vi 3 sc mnh m n phi gii quyt: Mt mt ca ci ti m mt ny gn gi vi s tht nht l ngi ln; mt gn gi vi xung ng bn nng nht l a tr; v mt gn gi nht vi ci siu ng l cha m. Mt mnh ca ngi ln l l tr; mt mnh ca a tr l s vui chi, m iu ny c th tr thnh s t b ch ngha khoi lc; v mt mnh ca cha m l o c, iu ny c th tr thnh vic lc no cng t cho mnh l ng. Berne minh ha ci ti nh sau:

Nu chng ta t hai ci ti cnh nhau, chng ta s c mt biu i din cho cc tng tc x hi, m Berne gi s tng tc ny l giao tip. Di y l cc giao tip b sung:

60

Chng i din cho cc giao tip nh " Bn tr khng kinh khng?" "Chng tht khng khip!" (a) "Chi thi!" ", Vui qu!", (b) v "George, ng thng ln!" ", em yu nh b ca anh!" (c). i khi chng ta khng ng vi cc giao tip m chng ta thc hin, trong trng hp chng ta c s giao tip cho:

V d: "Martha, hy xem tnh hnh ti chnh ca chng ta." "Khng thm quan tm?" (a) v "Martha, hy xem tnh hnh ti chnh ca chng ta." "c ri. Em phi b ngay nhng s thch ngu ngc ca em i!" y chc chn khng phi l nhng giao tip vui v, v chng ta thng thy nhng giao tip ny trong nhng mi quan h gp trc trc. Nhng cn mt loi giao tip na: Di v bc ca s giao tip b sung thng xuyn, chng ta c th c giao tip kn o ng thi.

Mt chng cao bi mt nng tri ni vi mt v khch thm quan n "Li y, ti s dn c i xem chung nga." C gi ni "Cm n anh! Ti rt thch nhng ci chung nga, ti thch chng t hi ti cn l mt c b!" Mc d ta nhn thy rng h cng c mt s thch k l l nhng ci chung nga, nhng h li c v ang tn tnh nhau nhiu hn. Di v bc ca ngi ln-ngi ln, h ang chi tr tr con-tr con. Theo thut ng ca Berne th h ang chi mt tr chi.
61

Berne v cc sinh vin ca ng theo di hng trm tr chi. Ti s cho cc bn xem, di y l mt vi kch bn c lin quan n vic trn trnh trch nhim, mt ch rt ph bin ca cc tr chi: "Hy Xem iu M Anh/C Khin Ti Phi Lm" ng b White ang c mn do u trc khi quan h. Khi nng ln i cht, b White t nhin ni "Em hy vng l b Johnny ng." ng White mt bnh tnh v chuyn v ht ln "C lm ri ! C ph hng cm xc ca ti! By gi ti cng ng y!" Berne ni, thc s y l mt tr chi nh m ng b White chi thng xuyn. Bng vic chi tr chi ny, b White mun trnh quan h tnh dc vi ng, ngi m b khng bao gi cm thy thoi mi khi quan h c, cn ng White th trnh cm gic tht bi b bng m ng thng phi tri nghim, trong khi chng ai trong hai ngi phi tha nhn s d dt ca mnh. Chnh ti/ci ti, ti ang vit nhng tc phm ln tr vic ti khng bao gi c thi gian, v lin tc b gin on... Tht tuyt khi bn tin tng vo kh nng ca chnh bn thn v li cho s thiu thnh cng ca mnh l do c s can thip ca nhng ngi/nhng iu khc.[14] "Nu Khng Phi V Anh " Mt ngi ph n than phin v cuc sng khng nim vui, phi h sinh bn thn lm mt ngi ni tr. "Nu khng phi v anh" -- c ni vi ngi chng c on, phong kin ca mnh -"Em c th n trng v lm iu g mnh mun." Trn thc t, c vt qua nhiu rc ri tm v ly c anh chng ny, anh chng gip c khng phi i mt vi nhng th m c cm thy s nht: phi n trng, v i mt vi th gii kinh doanh. Tt nhin, anh ta cng chi mt tr chi nh ca ring mnh: bng vic ng vai mt "anh chng khng tt," anh ta cng nhn c ci m anh ta mun. Cc tr chi thng l cc hp ng x hi nh c tha thun gia nhng ngi chi. C hai li ko ln nhau vo vic duy tr trng thi t y trong khi lng trnh s bt ha (lo lng, ti li) lin quan n vic chu trch nhim. Vic ng vai d dng hn so vi vic i mt vi nhng th thch ca cuc sng. Thm S Bt Ha V Sa Cha S Bt Ha X Hi
62

Nh x hi hc Erving Goffman t tt c s bt ha v vic sa cha s bt ha bn ngoi con ngi v t vo trong s tng tc x hi. ng coi con ngi nh nhng din vin ng nhng vai nht nh trong mt v din. S so snh n d ny l c s ca hng tip cn kch ngh i vi tm l hc x hi. V d, trong mt cuc gp g x hi, nn gi th din cho nhau. V d nu John xc phm Mary, th c nhm s cm thy vic b mt mt ca c y nh l iu g ging vi s bt ha. Mary hay ai trong nhm s hi John: "Anh ni ci g?" "Anh khng c nh vy, phi khng?" "V cn gia nh anh th sao?", v.v Nu John vn mun tip tc trong nhm, anh ta s phi sa i ("sa cha s bt ha"): " Cc cu bit y, t ch a thi!" "Ah Mary, cu ng l mt ngi d mn!" "Tri i, ti ng l mt k ng ngn!" hay ch cn ni "Ti xin li!" Mary (hy vng rng) chp nhn li xin li v tha th cho anh ta, John (hy vng rng) s cm n Mary v mi chuyn li tip tc. Kiu mu ny -- xc phm, cht vn, sa cha, chp nhn, cm n -- kh thc t: Hy c gng ng chi tr chi kiu nh th ny. Tt nhin cng c rt nhiu bin th: ngi phm li c th t "cht vn" bn thn; vic sa cha c th c nhc li; ngi khc thc hin vic sa cha, thm ch l ngi b xc phm; nhng nu khng c s sa cha no c thc hin th nhm s tan r hoc ngi phm li (hay lm tn thng) s b ui ra khi nhm. Tuy nhin, cc quy tc cng c th c lm dng. V d, vn khng phi ai l ngi xc phm -- m vn l hnh ng cn c sa cha. Bi vy, bn c th t xc phm bn thn! Mt ngi thc s xu x ni "Ti rt xu x!" v mi ngi ni "Khng!" "Sc p nm trong con mt ca k ang yu," v "Tnh cch ca bn tht tt!" Hay mt ngi thc s ng ngn ni "Ti rt ngu dt" v mi ngi p li rng " Khng! bn tay cu tht kho lo," v "Khng phi lc no chng ta cng dng ti ch s thng minh u!" H cn phi gi th din cho ngi v cho nhau. iu ng s hn l vic lm mt mt mang tnh cng kch chng hn nh moi mc: Nhng ngi c quyn thng xc phm n ngi khc m khng b trng pht -- h c kh nng. Nhng ngi c hc thc thng xuyn lm vic ny bng cch c gng m ch rng nhng s thch ca h l hon ho, chng hn "Ti qua bn c xem chng trnh ha nhc trn PBS khng?" "Khng, ti khng c ti vi."[15]

63

Chng ta c th i mt bc xa hn v kt hp c hai phng php ni trn: Mt ngi ph n hp dn, thon th ni vi nhng ngi bn mp mp ca mnh "Do ny mnh ang tng cn! Mnh kh c th mc va nhng c s 5 ca mnh na!" V ngi thng minh nht lp (cng l ngi mp) c th p li "ng, mnh ch va c 35 kg thi!" Tht thng minh: h lm mt mt bn bng cch "lm mt mt" bn thn h, do bn khng th lm g h c. Nghe hi ging mt tr chi, phi vy khng?

[1] Self-defence [2] Inadequate justification [3] Sour grape [4] Th nghim ny c lin h quan trng trong vic gio dc con ci. Nghim cm qu quyt lit i khi s l vic hi chng, v khi chng c c hi, chng s lp tc thi hnh nhng iu chng mun. [5] Forbidden fruit [6] y cng l l do cc v lnh o tn gio li bi nh tn gio khc, tn ca mnh thy tn gio kia tht l ti v khng theo. [7] Lm nhc ngi khc t nng cao gi tr ca mnh! Tht s gi tr ca h cao, hay h ch ngh rng gi tr ca h cao. [8] Khi mt th ch chnh tr thi nt, th c nhiu tham nhng v bt cng. Tin v quyn li tham nhng l phn thng ngi ta tham gia vo mt th ch thi nt. [9] TQ hiu nh: mt khi ai b cng nhiu hn trong cng vic, h ngh rng vic h lm l quan trng. [10] TQ hiu nh: iu ny c lin quan g n nhng vn nh: mt ngi c nhiu bn trc khi lp gia nh th c cuc hn nhn vui v hn; quen bit nhau lu di hn, th s t c tht vng sau khi thnh v chng. [11] Neoroticism [12] Denial [13] Social dissonance [14] TQ hiu nh: c th lin tng chuyn lm tnh ny vi chuyn khc t nh hn, nh khi mt c ni "em bn, khng th i xem phim vi anh chiu nay!", cu bn trai lin ng "thi th khi khc nha". Nh vy cu ta chiu bn gi, hay cu ta ang lo lng khng bit kim u ra tin

64

 i xem phim, v y l c hi tt khi i xem phim? Cn c bn gi, tht s c ta bn hay c ta ang c nhng hoi nghi v quan h tnh cm ca 2 a? [15] TQ hiu nh: mt v d c th hn cho ngi Vit VN l, "bn c ln mng c tin tc gc bng ting Anh khng?" "Khng, ti khng bit ting Anh". Ngi bit ting Anh, gin tip h nhc ngi khng bit ting Anh, rng bn dt cho nn bn khng cp nht tin tc.

65

PHN BN: NH KIN

KHUN MU Chng ta c v d kch bn v vic s dng s tng phn trong d on con ngi vi xu hng s dng cc khun mu. Khun mu[1] l mt lot cc c im bt di bt dch v tng i n gin c p dng mt cch kin nh i vi mt s nhm ngi: n ng l nhng k hiu chin v c kht vng tnh dc qu ; n b thng yu ui v ni nhiu; Nhng ngi bo thng vui v v li bing; Ngi H Lan thng rt sch nhng bn tin. Rp khun l mt phn bnh thng thuc chc nng ca chng ta -- n gin ha mi th cht t gip chng ta nm c tt c nhng s phc tp ca i sng x hi. S n nu nh thc t vn l trng ti phn x cui cng ca s tht. Nhng khng phi iu ny lc no cng ng. Di y l mt vi cm by tim nng: 1. Khi qut ha tng qut[2]: Ly nhng c im gn lin vi mt nhm v gn chng vo mt c nhn c th trong nhm . Mt thnh vin ca mt nhm khng nht thit phi phn nh nhng c im lin quan n nhm , thm ch nu nh nhng c im c chnh xc. Cc vy phm khng cn phi c gn mt cch trit ; cc chun mc l iu h cu. Tc gi ca cc bn l mt ngi mp mp, bi th xin cc bn hy cho php ti c ly "nhng ngi bo" ra lm v d: Chng ta c l do xc ng tin rng nhng ngi bo l nhng ngi chm chp. Nhng ti tng gp nhng ngi bo c th thng m nhng ngi gy trn sn qun vt! Lm sao bn c th b t chi khng c nhn vo lm ch bi v ngoi hnh ca bn ni vi ngi s dng lao ng rng bn s lm vic khng c hiu qu? 2. Khi qut ha vi v[3]: Ly nhng c im gn lin vi mt ngi v cho rng chng ng vi tt c cc thnh vin trong nhm ca anh ta hay c ta. Chng ta thng xy dng cc khun mu ca mnh da trn nhng c s mng manh, nng cn nht, chng hn nh: Thng tin nghe c t ngi khc: Rt nhiu, nu khng mun ni l hu ht cc hnh mu c xy dng trn iu m chng ta nghe ngi khc ni -- gia nh, thy c gio, bn b, phng tin truyn thng ca chng ta, v.v...-- nhng ngi ny c th, trn thc t li nghe c t nhng ngi khc. V d, bn c khun mu v ngi Rp t u? Bn tng thc s gp mt ngi Rp cha? Nu bn bit h, th bn bit h r n mc no?

66

Thng tin li thi: Thm ch nu nhng thng tin nghe c t ngi khc cha ng i cht s tht, th n c th c da trn nhng tri nghim c t rt lu ri. Liu nhng ngi Rp cn -- hay liu h c -- sng trong nhng tp lu na khng? Hay ch l nhng iu bn nhn thy trong nhng thc phim c? Nhiu khun mu c bt r t lng cm ght i vi nhng nhm ngi nh c cch y 100 nm hay lu hn th. Nhng v d hn ch: Khun mu l nhng thng tin nghe c t ngi khc hay c da trn tri nghim c nhn, n cng c th c xy dng da trn nhng tri nghim hn ch i vi nhng nhm ta cha thc s hiu r. Nu bn thc s gp mt s ngi Rp, th bn gp c bao nhiu ngi, v liu h c th i din cho tt c nhng ngi Rp hay khng? Hay ly n ra lm v d: Hu ht ngi M cho rng n ca gm c m si, du -liu, v nc st c chua; nhng trn thc t phn ln n ca l bnh m, c, b v nc st trng. Hu ht nhng ngi nhp c n M u n t min Nam , v l "v d" v cch thc nu n m h quen. Tnh cht mnh: iu g l ng ch nht v mt nhm, iu g khin chng khc bit hn so vi bn thn chng ta hay nhng ngi khc th thng c xem xt mt cch sai lm l "bnh thng". Ngi Rp l nhng ngi giu c nh du m, ngi H Lan i nhng i giy bng g, th dn da mc nhng bng lng ... tt c nhng iu ny l ngoi l, nhng bi v chng c bit, nn chng d dng c chng ta nghi nh. Nhng ngi qun o P-li-n-di l nhng ngi dm dc, ngi Nht cc k lch s ... thm ch ngay c khi cc c im cha ng mt phn nht nh s tht th chng thng che giu nhng c im khc, nhng c im cng ng tng t. V d, ngi qun o P-li-n-i c mt s quy nh kh nghim khc v s va phi, iu , v ngi Nht Bn c th rt thng tnh, thm ch hung d khi lm vic vi nhng ngi ngoi. 3. Nhng kt lun khng cng bng[4]: Chng ta b sung thng tin m nhng thng tin khng hay khng c . Cc kt lun t nhng quan st m chng ta c th a ra trong x hi ring ca chng ta c th hon ton khng lin quan g khi chng ta nhn vo x hi khc. V d, trong x hi ca chng ta, tm mt ln mt tun c coi l bn, v bn c xem l hnh ng phn x hi, v phn x hi l rt, rt xu. Nhng liu chng ta c quyn a ra nhng s suy din nh th khng? Liu bn c ngha l xu khng? Mt s nn vn ha coi chng ta l hi
67

bn: V d, ngi Nht Bn lau ra bn thn sch s trc khi bc vo bn tm. Hay ly mt v d khc, ngoi qun o rch ri c th c ngha l mc chng bnh tm thn, nhng ni khc n c ngha l ngho kh. Nhng kt lun khng cng bng thng bt ngun t s thiu hiu bit: Chng ta t khi c tt c nhng thng tin m chng ta cn hiu nhm ngi khc. Thng c nhng l do cho nhng hnh vi c x "k d", nhng l do ny khin cho nhng hnh vi t k d hn. V d, mt s quc gia, h khng c nhiu nc v s kh ro lm bay hi hu ht m hi ca chng ta. nhng nc ngho, ng ng dn nc v nc sch khng c my. nhng nc hn i, vic tm l ht sc nguy him. Chng ta qun mt rng ng b ca chng ta t khi tm nhiu hn mt tun mt ln. Hn na, nhiu ni, mi ngi khng c thi qu cng thng i vi mi c th -- bn khng cn phi kh trng tr nn sch s. y cng xut hin vn v vic d bo s hon thnh c nguyn ca chnh mnh: Mi ngi thng tr thnh nhng ngi m chng ta mong mun h tr thnh. V d i vi mt ngi bo, tr nn "vui v" c th c ngha l s chp nhn. i vi mt s nhm ngi dn tc, bn th hin nim hnh din ca mnh bng cch cng iu "tnh cch sc tc" ca mnh. V d, th dn da ca nhng b lc khc nhau tip nhn cch n mc, tc l v ngh thut ca nhau. V ch ngi M gc H Lan mi treo nhng i giy g trn ca ra vo ca h. Chng cn nghi ng g na, chng ta gp vn do tt c nhng ci by nu trn i vi nhng iu bnh thng c coi nh khun mu. NH KIN NH L BT HA[5] T chnh bn thn n, khun mu chc chn c th dn n cc vn nh s phn bit i x. Nhng khng phi l l do gy ra s nng gin, bc tc m chng ta thng thy nhng ngi c thnh kin. nh kin thng c nh ngha trn phng din ca nhng cm xc tiu cc mnh -- cm xc bt ngun t u? Hy nh li, s au kh n t vic khng d on ng -- t nhng s phi l v bt ha. Hy xem xt mt s phi l c th dn n s cm ght: S ph v cng vic hng ngy: Nhng ngi "khc" bn c th ph v cuc sng ca bn. V d, min qu nc Anh, mi ngi c bit khng thch dn gp-xi. Dn gp-xi vo lng qu
68

yn bnh Anh, trn nhng chic xe van, u l ng, sng bn ngoi nhng chic xe gong, chi nhc v nhy ma, bn sc lao ng ca h, bi ton, n cp... v ni chung l h khin cho cuc sng lng qu tr nn ri lon. Mt v d n gin nht: Nhng ngi "mc bnh tm thn" thng khin chng ta cng thng, lo lng. H c x theo cch m chng ta khng th on trc c. e da n s an ton ca nhm: Nhng k ngoi cuc c th e da s an ton ca nhm nhiu hn vic l ch e da n s yn bnh v tnh lng. Chng hn nh nhng ngi gp-xi, h ni ting t nht l v nhng rc ri do h gy ra. Nhng lao ng nhp c Chu u c th mang theo cc thi quen vn ha bo lc cng vi h. Nhng a tr thnh ph c th mang nhng thi quen sinh hot tnh dc ba bi ca chng v vng ngoi , v.v.... Chng ta hiu rng trong khi mt s ni s hi c th bt ngun da trn cc khun mu v cn c, th mt s ni s hi li c cn c. ng c c nhng nhm ca ring chng ta l nhm c cuc sng an ton, n gin, c th on trc c, nhng k ngoi cuc c th e da n trt t x hi . e da n ti tin: Tnh trng khe mnh v kinh t l mi quan tm ch yu ca hu ht mi ngi. Nhng ngi b e da v kinh t bi nhng ngi ngoi rt tc gin v vic , Trong lch s, chng ta thy... 1. Thnh lp nhng nhm chng li nhng nhm mi; 2. Nhng nhm nhp c c chng li nhng nhm nhp c mi hn; 3. Nhng ngi da trng ngho kh min nam c chng li nhng ngi da en ngho kh; Nhng ngi th ng st Ai Len chng li nhng ngi th ng st Trung Quc; 4. Nhng ngi nui tm M bang Texas chng li nhng ngi nui tm Vit Nam; 5. Nhng ngi lao ng ngho kh chng li nhng ngi hng tr cp; 6. Thnh lp nhng nhm lao ng bn x chng li nhng nhm lao ng nhp c...

69

y l vn thng gp nht ca nhng nhm ngi ngho, c a v thp, tc gin vi nhng nhm ngi ngho hn, c a v thp hn ang e da thay th v tr ca h.[6] e da n tnh ton vn hay bn sc ca nhm: Mt nhm dn tc c th c nh ngha theo nhiu cch ... mu da, tp tc tn gio, ngn ng, nim tin chnh tr, trang phc, cc ngy k nim... Khi nhng s vic xc nh r c im ca nhm b gy tn thng chng mc no th tng lai ca nhm ang b e da, mi ngi "nng nng." Tng lai ca nhm c thy r rng nht bn tr, v bi th phn ln s quan tm ca chng ta l: iu g s xy ra nu bn tr bt u hnh ng ging nhng ngi khng thuc nhm? n mc ging bn h? ni chuyn ging bn h? tin vo nhng iu m bn h tin? hn h vi ngi ngoi nhm? ci ngi ngoi nhm? Nu con bn ci ai thuc tn gio khc, v con ci ca chng c nui dy theo tn gio khc -- nh th l bn "mt" chu ca mnh. Bn cng c th khng bao gi cn con na! Hay iu g s xy ra nu nh con trai bn ci mt c gi ngi c v sang c sng. Con trai bn v chu ca bn s khng cn l ngi Vit na. Con chu ca bn l nhng ngi ngoi quc! Hay nu nh cc chu ca bn ln ln v ni ting Ty Ba Nha (Ngi ta ni rng cch tt nht ly i nn vn ha ca mt ngi l ly i ngn ng m anh ta ni. Tr ngi Ai-Len, cn ni chung iu ny thng l ng.) Nu con bn ci mt ngi khc chng tc, chu bn s th no? Da en hay da trng? Quan nim truyn thng cho rng nu chng l da en th "mu" ca nhm c a v cao hn " b lm u" bi mu ca nhm c a v thp hn. Ngy nay, con ci ca nhng cp v chng thuc hai chng tc khc nhau thng coi bn thn chng l ngi hai chng tc, iu ny chc chn c lm r. Nhng hy xem xt n vn v bn sc ny sinh khi bn sng trong mt x hi lc no cng khng khng bt phi phn bit r rng, hoc l thuc chng tc ny, hoc l thuc chng tc kia. C l n mt ngy no tt c chng ta s ch coi bn thn l con ngi m thi. Trn thc t, nhng l do c trc i vi s tc gin l kh hp l. Chng l nhng vn m chng ta cn phi n lc gii quyt. Ngoi ra cn c ngun gc khc ca s phi l t hp l hn: l phc cm t ti.

70

C iu g khng n i vi ti -- v bn l ngi nhc nh ti v vic ! S ngho kh hay ngu dt hay n n hay thiu thnh cng hay bt hnh hay thiu t tin hay khng tha mn tnh dc hay hn nhn c vn hay bt k chuyn g ... u l li ca bn. Xt cho cng, trc khi bn xut hin, ti khng h gp phi nhng vn ny -- hay ti khng ch qu nhiu n chng. Hay c l ti thm ch khng th hiu iu g khin ti tc gin -- chc chn li khng th l ti c, m n phi l bn. Hn na, nhng ngi yu ui, hay nn ch thng nh mt nhng bn sc nh b gy bi ri ca h trong nhng bn sc ca nhm mnh. Nhm ca ti tht tuyt, bi th c l mt phn nh ca s tuyt vi s truyn sang ti. V s cm ght ca ngi khc gip duy tr sc mnh ca bn sc nhm, ging nh vic s nhit tnh ca chng ta i vi i mnh a thch s tr nn c bit mnh m khi trn thi u tr nn si ni. Mc tiu ca s tc gin ca chng ta c th l mt nhm m nhm ny gy cho chng ta nhng au kh, kh chu thc s, chng hn nh s tranh ua v kinh t hay nhng iu khc c cp trn. Hay n gin, n c th l mc tiu c x hi, truyn thng tha nhn (mt anh chng gi u chu bng). C hai cch, ti c b, m, bn b, thy c gio, nhng ngi thuyt gio, truyn hnh ni t thi th u rng chng ta gii hn h v do ti gii hn bn. Nhng l anh chng da en vi Lincoln Continental ca mnh -- anh ta kim c tin t u? V ngi ph n , c ta l lut s -- t hi c ta lm g vt qua vnh mng nga? V anh chng da en, ngi c tt c cc c gi -- h thy g t anh chng ny nh? H ni di mc cm t tn che giu mc cm t ti. Nim tin m qung ging vi vic sa cha s bt ha Hu ht nim tin m qung ch l c gng duy tr tnh trng hin ti: Chng ta v tr cao nht -- hy gi n nh vy. Nhng trong trng hp m nhn thc ca chng ta v ngi khc l sai lm, chng ta s phi i mt vi s mu thun. Khi chng ta thc s nhn vo nhng ci khc ny, chng ta s thy du vt ca lng nhn o, ti nng, bn cht tt p ca h, chng ta cng thy cc l do khin h c x nh th, v kh nng cnh tranh bnh ng ca h v chng ta cn phi bo v chng li tt c nhng thng tin mu thun ny.
71

Cui cng, th nhng ngi tt nh chng ta khng lm tn thng n nhng ngi tt khc (Bn cn nh khng?) iu c bn nht cn lm l s ph nhn: Thng tin ny cn phi mnh hn rt nhiu ta vt qua n.V d, mt ph n c th thy rng c cn phi lm vic gp i trc kia c c s cng nhn trong cng vic. Hay chng ta c th thc hin s bp mo. Bn c th dng "trng hp ngoi l:" "Ch c mt hay hai ln thi, lu lu mi xy ra m!" iu ny thng c i km cng vi li gii thch: "M ca n l ngi da trng;" "C ta c nhng c tnh ging nh n ng, c l c ta l ngi tnh dc ng gii." Mt cch khc bp mo l cht vn nhng cch thc m nh n ai thnh cng: " Tt c nhng ngi thnh cng n thng qua nhng mi quan h vi bn ngi xu;" "C ta lang ch c thnh cng[7]." Mt cch khc, khi bn khng th cht vn v kh nng ca h, th hy cht vn nhng ng c ca h: "H tr thnh bc s l v tin." Mt s nhn vin trong lc lng khng qun tng ni vi ti mt cch rt nghim tc rng, "C ba loi ph n lc lng khng qun: th nht l ng tnh, th hai l cung dm, v th ba l nhng ph n ang i tm chng" Ni cch khc, h c th c kh nng, nhng chc chn h khng cao qu g ht. Nhng c mt s cch sa cha s bt ha cn ti t hn: S k th: Nh ca v cng vic l nhng th b phn bit r nht. Th t r hn l "s phn bit t chc" -- nhiu vic tng chng nh hp l, nhng du sao cng b phn bit: cc bi kim tra kh nng c, vit bu c, chiu cao quy nh c lm cnh st, quy nh v nhng chic xe moc lng qu Anh... V cng ng qun sc mnh ca s hon thnh c nguyn ca chnh mnh[8]: V d, nu chng ta ph nhn hc vn ca nhng ngi nht nh, th h c v nh ngu dt, c l chng ta khng cn phi bn tm gio dc h; nu chng ta ch cho php h lm nhng cng vic dnh cho ngi hu lm th c l tt c kh nng ca h ch c nh vy; nu chng ta khng cho h sng nhng cn h khang trang, c l h thch sng nhng ni bn thu ...

72

Hn na, chng ta c th e da h (v d: s thiu t ca Klan), thay th h (v d: t con ngi vo nhng vng dnh ring, hay cc tri ci to tp trung), bin h thnh n l (v d: cng bc lao ng, hay n dch v kinh t, hay n gin ch l tnh trng n l), hay n gin hy dit h (v d: iu Nazi c gng lm vi ngi Do Thi, gp-xi, nhng ngi tnh dc ng gii v nhng ngi khc). Ch : C th d dng ni rng tt c ti li ny l do trng thi tm l ca Nazi, hay do thi xu ca ngi da trng, hay ngi chu u, hay nam gii, hay bt k iu g. Nhng lch s cho thy s nh kin trong chnh bn thn n: Khng c nhm dn tc, chng tc, tn gio, chnh ph no ... vt qua nhng sai lm ti li . Khi mt nhm c quyn lc i vi nhm khc, quyn lc c th b lm dng. Ti e rng y l mt kt lun bi quan.[9]

[1] Stereotype [2] Sweeping generalization [3] Hasty gerneralization [4] Unjustified inferences [5] Dissonance = s bt ho [6] TQ hiu nh: nu iu ny ng th nhn nh ca Marx sai, v cng nhn bc lt cha chc hp tc vi cng nhn bc lt chng li cc nh t bn, m h knh nhau v ming n. Tuy nhin, hiu c iu ny gip chng ta hiu c ti sao cc em b bn v s nh nhau c bn vi tm v s, ng gi c vi ngn 1 tm. Ti sao h khng on kt v phn chia th trng, nh my bn ch trn, tao bn ch di? [7] She slept her way to the top [8] Self-fulfiling prophecy [9] Vi kt lun bi quan ny, m x hi M c hnh thnh. Tt c cc on th, ngay c tn gio v chnh ph u c th phm sai lm, cho nn cn c mt th ch kim sot ln nhau.

73

PHN NM: NHNG K VNG X HI

NHNG CHUN MC trn, chng ta ni v s tng phn, nim tin, cc iu l, v.v... Chng ta tp trung v nhng c tnh v nhng kt lun c suy ra t cc c tnh . Trong phn ny, chng ta s ni n mt tp hp khc ca s tng phn v nhng kt lun c suy ra t . Ti gi chng l vn ha x hi hay nhng k vng chung, chng bao gm nhng chun mc[1], vai tr[2], v a v[3]. Chnh nhng iu b n nht ca th gii, nh lut t nhin (chng hn nh trng lc) "ht chng ta xung," s thng nht, trt t, s on trc[4] c cho php chng ta s dng chng phc v mc ch ca mnh. Hiu bit quy lut ca trng lc v kh ng lc ... cho php chng ta thit k v ch to nhng chic my bay (theo ngha no ) "gii phng" chng ta khi nhng quy lut t nhin ! Quyn lc ca chng ta c c t s hiu bit v nn tng trt t thin nhin . Th gii x hi cng c trt t ca n. Trt t x hi khng nht thit phi ging vi trt t t nhin, v khi hiu lc ca lut php hay tc l c quyn lc ln, th cui cng chng ta phi chn c tun theo hay khng. "Bn khng th c quan h tnh dc vi m ca mnh" l mt hun th c quyn lc to ln, nhng n cng khng mnh bng "Bn khng th i xuyn qua bc tng gch." (Kelvin, p. 21) Tuy nhin, cng ging nh trong th gii t nhin, c th hot ng trong th gii x hi, chng ta cng cn c trt t. Trt t x hi c xy dng da trn nhng k vng chung (nim tin, iu l, gi tr) v c gi l cc chun mc. Cc chun mc c s dng nh nhng tiu chun m chng ta dng o thch hp ca cc hnh vi, nhn thc, nim tin, thm ch l c cm gic trong nhm x hi m cc chun mc c lin quan. "Nhm x hi"[5] c th l ton b nn vn ha hay x hi, mt nhm vn ha hay nhm dn tc, mt t chc hay cng ng, hay thm ch c th l mt cu lc b hay mt ton ngi. T chun mc (norm) c cng mt gc vi t "bnh thng" ("normal") v cch n gin nht tm ra cc chun mc nhm hay x hi l tm xem ci g c mi ngi coi l bnh thng.
74

Bnh thng (nu bn cn nh mn thng k c bn) c ngha l "iu c kh nng xy ra cao" -v bn c th lit k cc hnh vi c x khc nhau v ngh mi ngi nh gi chng. (Nhng nh gi ca h c coi l xc sut ch quan.) Bn nh rng c thng xuyn khng? Khng bao gi? Mt nm mt ln? Mt thng mt ln? Mt ln mt ngy? Hai ln mt ngy? Ba ln mt ngy? Hng gi? Lin tc? Ti tin rng, trong x hi ca chng ta nh rng mt hay hai ln mt ngy c coi l bnh thng. Mt a tr c th mt ngy b khng nh rng; mt bc s nha khoa c th nh rng sau mi ba n. Nhng cn phi ch : Mt chun mc khng cn phi c tt c mi ngi tn thnh hay ni l tt! Tt c chng ta nn nh rng mt ngy ba ln, v s dng loi ch mm dng lm bn chi nh rng, nhng chng ta li khng lm vy -- iu s khng c xem l "bnh thng." Ti phm c th l khc thng, nhng thnh thn cng l khc thng nt. Mt khc, i khi chun mc khng phi l ci c hu ht mi ngi thc hin. Tht th v khi so snh iu m mi ngi ngh l bnh thng v ci thc s l bnh thng (thuc thng k) trong nhng lnh vc ring t chng hn nh tnh dc. V d, cch y khng lu, cc chun mc x hi vn quy nh nhng iu cm k v vic th dm, trong khi i a s mi ngi vn lm vic . Cc chun mc, cng ging nh thi quen, c v nh vn duy tr s tn ti ca chnh chng: "Hnh vi 'c miu t' bi mt chun mc khng chnh thc bi v n c cho l hp l. Tuy nhin, bn thn s hp l ny c suy ra t tn s xut hin ca hnh vi ." (Kelvin, trang 87) Bi th chng ta nh rng mt hay hai ln mt ngy bi v iu l bnh thng, v n l bnh thng bi v chng ta nh rng mt hay hai ln mt ngy. Ch rng mt trong nhng ngun thng tin ph bin nht v "tn s xut hin"[6] chnh l truyn thng. Bi vy mt chun mc nh "con trai mc qun, con gi mc vy" c chng minh l ng bng cch ni "con trai c ngha l mc qun; con gi c ngha l mc vy," v n lt mnh, n c chng minh l ng bi "lun l nh th." Ngoi thi quen v truyn thng ra, mt nhm hay x hi cng c th cng c nhng chun mc bng s trng pht hay khen thng, c bit l trng pht. Sau khi cc chun mc, s trng pht v khen thng c chnh thc ha, th chng tr thnh iu lut, php lut, h thng t php, tri ci to, gh in...
75

Minh chng kinh in v cch c x mang tnh quy phm l minh chng ca Muzafer Sherif. Nu ti chiu mt im sng ln trn tng trong mt cn phng ti en nh mc, n trng nh chuyn ng -- mt o gic c gi l hiu ng t vn ng[7]. Nu ti hi bn xem n di chuyn bao xa, bn c th on l 5 hay 6 cm. iu m Sherif lm l cho mt nhm ngi xem im sng v c to s d on ca h. Lc u nhng d on c khc nhau mt vi cm, sau khi mi ngi nhc li im sng, s d on ca h xch li gn nhau hn -- iu c ngha l nhm ny ang xy dng mt "quy phm." Nu Sherif t mt "ngi thay th" -- mt trong nhng ngi tr l ca ng -- vo trong mt nhm v hng dn anh ta a ra mt s d on thi phng (14 hay 15 cm chng hn), th nhm s c xu hng a ra nhng d on cao hn hng ng s d on ca ngi thay th . Nu ngi thay th c bm vo nhng s d on cao ca mnh, anh ta c th khin cho c nhm n s d on ca anh ta. Sherif thm ch cn thy rng nhng chun mc cao gi to c th ko di n vi "i" ca cuc th nghim: Sau khi nhiu d on c a ra, Sherif i ngi thay th u tin, sau thay nhng ngi ban u ca nhm bng nhng ngi mi. Chun mc cao s dn dn mt i. Bi th, trong th gii thc, chng ta c rt nhiu chun mc khng h c ch hay c lin quan, tuy nhin chng vn c tn ti. C rt nhiu v d c tm thy trong cc mi quan h gia nam gii v ph n. Tun theo chun mc Chng ta c xu hng ngh rng tun theo chun mc c g khng tt -- biu hin ca s yu ui, ngu ngc, thm ch l n l pht xt. Nhng trc nht, cuc sng chng ta cha y nhng s tun theo chun mc, m phn nhiu chng ta thm ch khng n bi v chng ta c th tun theo thi. Cui cng, theo nh ngha, tun theo chun mc l iu bnh thng. Mc qun o: Bn c th ngh bn thn mnh l ngi theo ch ngha c nhn cao, v c th ch ra nhng s a dng v phong cch xung quanh bn. Nhng bn cng ch n nhng nt tng ng: Khi bn nhn cc bn sinh vin xung quanh, ch n nhng qun b, o s mi v nhng b ng phc may sn r tin. V iu g s xy ra nu mt bn sinh vin n lp vi chic o tuxedo (o l phc mc vo bui chiu), o di the mc vo bui ti, o tm hai mnh, khng mc g, hay mc ki-m-n hay xari (o qun ca ph n Hin-u), mc qun o ca ngi khc gii ...
76

iu ny l khng "ng", phi vy khng -- c l n cho thy ngi mc c du hiu b mc bnh tm thn. iu c ngha l chng ta c th a ra kt lun t bt k hnh ng no lin quan n nhn thc ca con ngi. (Hy nh rng mc nhng b qun o ph hp vi hon cnh s gip mi ngi thy rng bn l ngi ng tin cy? Mc nhng b qun o khng ng vi hon cnh s cho thy iu ngc li.) Th hai, hy tng tng xem s ra sao nu nh mi ngi mc, hnh ng, ni m khng thm quan tm n "phong cch," "truyn thng," cc chun mc, khng n nhng mong i, d tnh ca ngi khc? Bn s sng trong s khng th d on gy kh chu lin min. Tt c cc bn tng gp nhng ngi "khc thng", nhng ngi m bn khng bao gi c th on trc c: Hy tng tng xem nu tt c mi ngi u hnh ng nh th th sao? S hi kh chu s tng ln n mc khng th chu ng c. chnh l iu m nhiu ngi tri nghim khi h n nhng vng khc trn th gii v khng bit cc chun mc, tc l : y chnh l c sc vn ha. Hy tng tng xa thm cht na, nu iu xy ra vi nhng a tr th sao - ngi cn ang hc hi phng on con ngi. Tui th thm ch s tr nn kh nhc hn tui th c. Khng phi t nhin m chng ta duy tr nhng chun mc thoi mi nht nh trong gia nh, khng hnh ng mt cch in r trc mt l tr, v tt c chng ta i khi cm thy luyn tic "cuc sng n gin" qu hng mnh. Chng ta pht trin "ln" mang tnh c nhn r rt t c s ca s kin nh. C mt s cch khc nhau miu t chun mc. Cch n gin nht l lm ni bt nhng im khc nhau ca hnh vi c quy nh v hnh vi b cm. Hnh vi c quy nh l hnh vi "phi" tun theo, l nhng ngha v, nhng iu khin bn tr thnh thnh vin ca mt nhm. Nhng hnh vi b cm l nhng iu "khng c" lm, nhng iu cm k. Nhng nhm nh s khai tr bn nu nh bn phm phi nhng iu (ging nh "khng c giy, khng phc v"). Cc x hi s tng bn vo t, th ch ha, rt php thng cng, lu y, hay t hnh bn. Mt cch khc ni n cc khi nim v trng thi bnh thng v iu c th xy ra c cp n trn: Trc honh th hin nhng hnh vi c x ang c bn n; trc tung th hin mc bnh thng ca hnh vi:
77

Chng ta cn thm vo mt iu: mt dng phn chia cc hnh vi chp nhn c (acceptable) v nhng hnh vi khng chp nhn c (unacceptable), bi th ta c hnh sau:

Nu chng ta coi "mt b qun o thch hp dnh cho cc ging vin i hc" nh l hnh vi, chng ta c th thy o tuxedo v o di the mc vo bui ti chim v tr mt u ca ng cong, v b tm hay khng mc g l u kia ca ng cong. gia chng, bt k trang phc no t b b xanh n b com-l sc nh c coi l c th chp nhn c. V, c l ti "nh" ca s chp nhn c, chng ta s thy phong cch m ti gi l "lch s nh gio s" -- i vi nam gii: c mt ming p khuu tay o vt, n bm c, v.v.; vi ph n: vy len, o c nh, nhng i giy ph hp vi hon cnh ch khng chy theo thi trang. Sherif xy dng cch th ba miu t cc chun mc m n l s tha hip gia ng cong dn dn v s t ngt "phi tun theo - b cm". l mt tp hp nhng hnh vi trong mt min chp nhn m iu ny l rt quan trng i vi cc thnh vin; ngoi ra cn c c nhng min t chi bao gm nhng hnh vi khng chp nhn c i vi nhm; v gia hai min l min trung lp gm nhng iu khng lin quan.

78

V d, mt ngi theo thuyt Lu-ti c th cm thy thoi mi vi nhng bui l ca ngi theo nh th Tn Gio v ngi theo Gio Hi Trng Lo, mt mt khng cam kt vi o Cng Gio, mt khc khng cam kt vi Hi Gim L, t bui l ca Gio Hi Chnh Thng Hi Lp ln trn Cng Gio, coi gio l ca hi chnh thng l theo thuyt duy cm v thn b hn, t cc bui l ca nhng ngi theo phi Bap-tp (Gio phi ch ra ti cho ngi ln, khng lm l ra ti cho tr s sinh) ln trn Hi Gim L, coi bui l ca nhng ngi theo Bap-tp hoa m v si ni hn. Trong s nhng chi tit m Sherif pht hin thy trong nghin cu ca mnh, ta thy c "s dnh dng ca ci ti" trong cc vn , min chp nhn cng nh th min t chi cng ln. Mt ngi theo thuyt Lu-ti mt cch trung thnh c th khng quan tm n bt k bui l no ngoi s chp nhn ca ring anh ta. V nhng ngi thy bn thn mnh mt thi cc ny hay mt thi cc khc ca vn c xu hng c s lin quan ca ci ti. Nhng nhm tn gio cc oan c th quan trng ha nhng vn m cc tn gio khc coi l nhng tiu tit nh. Trong mt chng mc no v mt tm l hc, n d dng tr thnh s qu khch: i hi t suy ngh, t n lc; nh bn bit. Mt khc, nhng ngi n ha thng hay khoan dung v bi ri hn. Cc vn

79

iu khin chng ta gp vn , rc ri chnh l nhng chun mc lin quan. Mt rc ri l s bt ng v chun mc khi hai nhm hay hai x hi tc ng qua li vi nhau mt cch tt yu. Mt rc ri khc l s bt ng trong cng mt nhm hay mt x hi i vi nhng chun mc hay nhng min, hay nhng s thng pht thch hp. Nhiu cuc tranh ci nh, v mt s cuc chin tranh ln n ra do s va chm x hi xut hin khi cc chun mc khng c thng nht. Ngy xa, chng ta sng trong nhng x hi nh, c lp, v kh c on. Cc chun mc nng n, truyn thng cng nng n, c rt t mu thun v thay i. Thm ch ngy nay, nhiu ngi trn th gii cng sng trong nhng x hi m nh tm l hc pht trin Urie Bronfenbrenner gi chng l nhng x hi n gin[8]. Nhng ngy nay, do s lin lc v gio dc, chng ta thy bn thn mnh phi i mt ngy cng nhiu vi v s nhng chun mc a dng -- ci m Bronfenbrenner gi l tnh a nguyn[9]. Nhng cuc ci v vt vnh khng ngt trong x hi chng ta l mt triu chng. Cng vi s pht trin cao hn ca nhng gi tr, theo Bronfenbrenner. Tht kh c th xy dng mt h thng gi tr tinh vi cho bn thn nu bn cha tng tri nghim cc h thng gi tr khc nhau. Trong nhng nn vn ha n gin, cc chun mc c tt c mi ngi bit v tun theo. E. T. Hall gi iu ny l phm vi cao[10]: Bn cn phi nhn thc c hng triu nhng chi tit tinh t nh hiu c cn phi lm g hay hiu c cch c x ca ngi khc. Mt a tr sng trong nn vn ha n gin hc cc nguyn tc cng vi sa ca m n, v cc nguyn tc c v oc tn trng mt cch v thc. Ly v d, Nht Bn l nc c nn vn ha n gin hay c phm vi cao hn vn ha M. Mt khc, trong nhng nn vn ha c tnh a nguyn, cc chun mc c gii thch kh r rng -- Hall gi iu ny l phm vi thp[11]. C t cc chun mc m nhng chun mc ny phi c tun th mt cch c thc, v chng thng c dy mt cch r rng. Nn vn ha ca Hoa K, c bit l khi bn i ra khi vng nng thn hay vo nhng vng ln cn thnh th, l nn vn ha c tnh a nguyn v c phm vi thp. VAI TR Chun mc l nhng k vng chung. Chng ta thng ngh nhng k vng chung ny ni n cch c x chung dnh cho tt c mi ngi trong nhm. Tuy nhin, chng ta cng c th c
80

nhng k vng chung lin quan n nhng thnh vin c th ca nhm. Chng ta c th trng i h,v h c th trng i bn thn mnh, thc hin mt chc nng c th no , ng mt vai tr nht nh no trong nhm. Vai tr l nhng k vng chung lin quan n cc chc nng. C nhiu loi vai tr khc nhau. V d, c nhiu vai tr l chnh thc. Trong nhng nhm ln (cc t chc, x hi), nhng vai tr chnh thc ny c chc danh v c s dng cho mt s ngi. V d "bc s" l chc danh m chng ta dng ni v mt s ngi nht nh, v chng ta trng i h hnh ng theo nhng cch thc nht nh trong nhng hon cnh c th no . V bn thn h cng trng i mnh hnh ng nh vy. Ch rng mt s ngi ng nhng vai tr nht nh c th tp hp nhau li hnh thnh nhng nhm ca ring mnh, v d: Hip Hi Y Hc Hoa K. Ngoi ra, cng c nhng vai tr rt nh c gi l nhng v tr n v thp m nhng v tr ny khng c chc danh. Chng c i sng rt ngn, v ch c thy trong nhng hon cnh c th nht nh, v chng c th linh hot. V d "ngi a c du ra ngoi" trong mt m ci: Khng c chc danh ring ch nhng ngi ny (ging nh "ph du chnh"); n ch xut hin mt thi im c th trong m ci v ko di trong vng vi gi khi ngi dn chng trnh gii thiu trong bui l; v vai tr ny thng c ngi cha/m ca c du m nhn, nhng n cng c th c ngi khc m nhn, hay thm ch i khi, vai tr ny cn c nhiu hn mt ngi m nhn -- chng hn nh c b ln m. C nhng vai tr qu rng n ni chng thng b nhm ln vi sinh vt hc. V d, th no l "ph n"? Mt s sp xp nhim sc th nht nh? C c quan sinh sn nht nh? Hay l b cht vi loi k vng vn ha? iu sau ng hn so vi nhng iu m hu ht mi ngi thng nhn thy. Mt vn quan trng v vai tr l vai tr thng i tng i, vai-tr-mi-quan-h[12] lun lun i i vi nhau. Chng ta (nhng ngi khng phi l bc s) thy bn thn mnh trong nhng tnh hung nht nh vi s c mt ca bc s, chng ta c trng i l s hnh ng theo nhng cch nht nh. Cc bc s trng i iu t chng ta; nhng ngi xem trng i iu chng ta; v bn thn chng ta trng i iu mnh. Chng ta ng vai tr ca bnh nhn.

81

iu ny a chng ta quay li vi khi nim v s tng phn[13]: c bc s th phi c bnh nhn, c gio vin th phi c hc sinh; chng-v; cha m-con ci..., v ngc li. Bn hy ch n s bi ri lng tng hay thm ch bnh l hc ca mt s ngi ng nhm vai ca ngi khc, hay c gng ng n trc mt mi ngi. Trong nh ngha ca mnh ti c ni n cc chc nng. i vi nhng vai c ngha vi mi ngi, chng nht nh phi c mt chc nng, mt mc ch, mt nhim v trong x hi hay trong nhm; chng khng c lin quan n nhng hnh vi c x ngu nhin hay ba bi. Bc s l c mt mc ch, l v bnh nhn ca mnh. Chnh nhim v hay chc nng l tiu chun gip chng ta nh gi vai tr ca ngi ng vai: Mt ngi c th l mt bc s gii hay bc s ti, mt bnh nhn tt hay ti.... Nhng ti cng phi ni vi bn rng c nhiu, cng c th l hu ht cc hnh vi c x c lin quan n vai tr mang mc ch biu trng nhiu hn l mc ch tht -- cho d biu trng lun l "c mc ch" v n ni cho chng ta bit rng vai tr ang hin din. Ti sao bc s li mc nhng chic o trng v vit ch rt kh c? Ti sao nhng nhn vin ngn hng li mc o vt? C du li mc vy ci? Ti cng tip tc ni n cc tnh hung. Vai tr th hin mt cch c trng bn thn chng trong nhng hon cnh tnh hung nht nh. bnh vin, trong phng khm, hon cnh cp cu.... l nhng tnh hung c th c s tham gia ca mi quan h vai tr gi bc s - bnh nhn. Nu bc s yu cu bn ci b qun o trong mt ba tic cc tai, bn c th s nghi ng nh ca ng ta. Vai tr cng th hin mt cch c trng bn thn chng trong bi cnh thc hin. Bc s c nhng lch khm bnh hnh ngy, nhn vin ngn hng c nhng cng vic giy t phi lm nht nh, c du c m ci ca mnh... Hy li s lng biu tng trong hin thc, n nm ngoi cng vic thc s. Tuy nhin, s thc hin c th cn cao hn c biu tng: N c th c nhng chc nng ca ring mnh. V d hu ht nhng trang tr trong phng khm u nhm hng n s lm mt tnh dc. Chng ta lm qu nhiu m bo s v dc tnh: Y t ca ra vo, iu ha nhit c bt mc rt thp, ci bn nha, cng, lnh c giy trn, ci ng nghe lnh, gng tay cao su, b ng phc, bng cp treo trn tng ... tt c u nhm hng n nh trong sch.
82

Vic lnh lng ca cc bc s phu thut l mt v d khc: c th gii quyt vi thc t lin quan n vic m s, th dng nh hu ht cc bc s phu thut cn phi gi cc cm xc ca bn thn mnh tch khi bnh nhn c h m! Hy ch n chun mc c t lu ca cc bc s phu thut l h khng bao gi m cho cc thnh vin trong gia nh mnh. Vai tr c th c mt s iu kin tin quyt c th: l bc s th cn phi c o to cng vi kinh nghim nht nh, giy php hnh ngh... L c du th bn cn phi t c n tui ti thiu no , hin ti cha c chng... Tng t nh vy, vai tr cng c th c mt s h qu nht nh: Nhn bng cp bc s m ra nhng kh nng nht nh; tr thnh c du a n mt vai tr c th mi, l vai tr lm v. Cc vn C nhiu kh nng s xy ra cc vn lin quan n vai tr. u tin, chng ta c th c nhng hiu lm gia con ngi vi nhau. V d, chng ta c th khng nhn thy rng chng ta c nhim v trong mt mi quan h vai tr nht nh -- chng hn nh khi mt ngi trong s cc bn cho rng bn l ngi yu, nhng bn li khng ngh vy. Hay chng ta c th khng bit vai tr i hi iu g, vai tr l g, nhng ngi khc trng i g chng ta. Hay chng ta c th "bit" nhng li khng ng tnh vi nhau. Mt ngun gc khc gy rc ri l vic chng ta thng ng nhiu vai trong cuc sng ca mnh, v nhng vai ny c th mu thun vi nhau. V d, mt ngi c th va l mt ngi cha, va l mt cnh st -- du dng v yu thng vo bui sng, cng rn v khng khoan nhng vo bui ti. Bnh thng, y khng phi l vn -- c nhiu ngi khc nhau lin quan, cc hon cnh, thi gian... Nhng iu g s xy ra nu nh ngi cnh st bt con trai ca chnh mnh do cu ta bun bn ma ty? Xung t! Thm ch mt vai tr c th thc s l nhiu vai tr, n ph thuc vo vai tr tng phn: Mt bc s c x theo mt cch i vi bnh nhn, c x theo cch khc i vi y t, c x theo mt cch th ba vi nhng ngi qun l, v c x theo mt cch khc i vi nhng bc s ng nghip. Nhng iu g s xy ra khi bnh nhn ca v bc s ny li chnh l ng nghip ca anh ta?Xung t! Cui cng, mt c nhn c th b ln ln vi nhng vai tr ca anh ta/c ta. Trong v d v ngi cnh st, iu g s xy ra nu anh ta bt u c x nhn t nh mt ngi cha i vi tt c
83

nhng k phm ti la tui v thnh nin m anh ta bt gp khi i tun tra? Hay iu g s xy ra nu nh nh anh ta c x vi v v con mnh nh mt cnh st cng rn? Nhiu ngi gp vn trong vic ny, h khng c kh nng vt b mi cng vic c quan, khng em chng v nh. A V a v l mt t hu ch, n c s dng vi nhiu mc ch khc nhau. i vi mc ch c cp y ca chng ta th c th inh ngha v a v l "nhng k vng chung lin quan n quyn lc." y l mt nh ngha y hn ca Sherif: "a v l v tr (cp bc) ca mt thnh vin trong mt h thng cp bc lin quan n cc mi quan h quyn lc trong mt n v x hi (nhm hay h thng), n c o bi s hiu lc tng i ca vic khi xng (a) iu khin s tc ng qua li, a ra quyt nh, v ch huy cc hot ng, v (b) p dng cc hnh pht trong nhng trng hp khng tham gia hay khng tun lnh." Ti s dng t nh hng[14]. y l iu m mt ngi c, khi nhng ngi khc thay i nim tin hay cch c x ca h ph hp vi anh ta hay c ta. Nh bn nhn thc, c hai loi quyn lc: loi th nht, quyn lc c lin quan n vic trng pht, chng c s dng e da hay ch lm tim lc. iu ny c gi l uy quyn[15]. C mt s ngun uy quyn. u tin, uy quyn c th c ngun gc t k nng, kin thc m bn c, nhng k nng, kin thc cho php bn gy nh hng n ngi khc. Mt kin tng c vua kim sot i th ca anh ta bng cch s dng nhng hiu bit gii hn ca anh ta v chin thut v chin lc; mt chnh khch gii cng lm nh vy vi i th ca mnh bng cch thuyt phc, vn ng v lm cho i th lng tr thng cuc. Uy quyn cng c th bt ngun t cc ti nguyn: Nu bn giu c hay c trong tay v kh, v c ton quyn s dng, bn c c hi ln c th p dng cc hnh pht. Mt khu sng khin cho ngi khc phi vng li. V quyn lc cng c th bt ngun t s hp php[16]. Hu ht nhng ngi c uy quyn khng thc s s hu nhiu ti nng hay ti nguyn. H c ngi khc tha nhn l c uy quyn, v do c quyn lc, v do c a v, v nhng ngi khc n lt mnh cng c cc k nng, ngun lc, hay s hp php ca ring h. N phc v mc ch c ng h ai

84

ca h, ging vi vic ngi Anh c mt v vua: N a li mt trt t x hi con ngi lm vic trong khun kh . Th hai, quyn lc c ngun gc t s knh trng[17]. y l "uy quyn" c trao cho bn bi ngi khc, ngi m bn c nh hng; h tun theo bn khng phi v h s hay hm danh li m h theo bn bi v h khm phc bn. iu ny cng c mt s ngun gc: Quyn lc ln nht l khi nim m h c tha nhn v s li cun, n thng c gi l "quyn lc knh trng." Chng ta knh trng ai v l do khng hp l: ngoi hnh hp dn, cng nh chng ta knh trng ai v mt l do hp l hn: s hp dn ta ra t nhn cch. V chng ta thy h hp dn khng ch bi trn c s iu m h vn c m cn trn c s ci m h c quan h vi chng ta -- c ngha l nhng im tng ng ca h vi chng ta. Mt c s khc ca lng knh trng l s tinh thng[18] ("quyn lc ca chuyn gia"). Cc k nng v kin thc lin quan n cng vic l mt l do rt hp l gy nh hng n ngi khc. Hy ch s khc bit gia k nng c cp quyn lc v nhng k nng cp y: Ci th nht thng lin quan n cc k nng nh hng ch khng phi nhim v trong tay. Nhng cn ch rng, khi chng ta ganh ua vi ai , nhim v y l mt cuc thi u, l vic gy nh hng, v chng ta c th s rt knh trng kh nng nh bi ca ngi khc. V c s cui cng ca lng knh trng l s ng tin cy[19], c ngha l s trung thc ca mt ngi, ngh n li ch ca ngi khc, khng c nhng l do khng ni ra. Tht th v khi nhn li cc v tng thng gn y thy c ci g c th l c s thnh cng ca vic trng c tng thng: Kennedy v Reagan mi ngi chc chn c nhng nt hp dn ring. Johnson v Nixon hu nh khng c nhng im hp dn nhng h c xem l nhng chnh tr gia lo luyn. Carter v Ford, tri ngc hn vi Johnson v Nixon, c xem l hai v tng thng ng tin cy. Ti khng th d dng a ra nhn xt v Bush v Clinton c, c l bi v cha c thi gian h tr thnh khun mu trong u ti. Nhng cng khng kh phn tch mc quan trng tng i ca ba c tnh i vi nhng v tng thng c ngi dn mong mun. Cn mt c s na lin quan n a v v quyn lc m n khng thuc quyn lc hay s knh trng: l truyn thng[20]. V mt ny a v r rng l mt kha cnh ca cc quy phm. Ti
85

sao bn li theo ngi ny? Ti lun theo h. C cch no khc gii thch nn qun ch Anh, hay s vng chc ca ng Cng ha hay ng Dn ch, nhng ng lun lun c ngi ng h, bt k v vn g, trnh ca ng c vin ra sao, hay bt k iu g khc c lin quan. C mt s im m chng ta cn ghi nh v a v: u tin, a v c mt phn tnh c trng ca vai tr theo ngha rng hn, do chng ta c th p dng tt c nhng iu m chng ta ni v vai tr vo trong a v. Hu ht cc vai tr u lin quan n mt s a v khc nhau (v d: cha m v con ci), v mt s vai tr hu nh l vn c lin quan n a v (v d: ngi lnh o, ch tch, tng thng...) Bi vy, a v c lin quan n bn cht tng h ca vai tr: l mt v vua, bn cn phi c cc thn dn; l mt ngi b ch p, th bn cng cn phi b ai dm p ln... V n cng c phn biu tng, c im nghi thc quan liu ca cc vai tr, c th thm ch cn hn, nh hu ht cc cnh ho nhong bn ngoi tn vinh a v. Vn a v cng c nhng vn ca n. u tin, l s khng chc chn i vi nhng a v tng i. Ging nh vai tr, a v "nm trong u" nhng ngi c lin quan, v rt kh c th o m c. Kt qu ca s khng chc chn ny l tt c nhng s tranh u v quyn lc m chng ta hng ngy vn thng nhn thy xung quanh. Mt tp hp nhng vn rt c trng i vi a v bt ngun t s khc bit gia a v da trn quyn lc v a v da trn lng knh trng: Mt s ngi khng c c s knh trng i vi quyn lc hp php ca h (v d nh nhng k c ti); mt khc chng ta li thy mt s ngi c mi ngi knh trng nhng li khng c c quyn lc m h cn khin mi vic c gii quyt (nh cc gio s ni ting). Nhn chung, a v thp c ngha l t do thp: "S d on trc c cch c x ca mt ngi l bi kim tra chc chn i vi s thp km hn ca chnh ngi " (Crozier, 1964, trch trong Kelvin, trang 158). Nhng quyn lc cng c ngha l trch nhim. Bi vy trn thc t a v c th lin quan n s hn ch t do cng nh vic gia tng t do m chng ta thng trng i a v. Nu a v ca bn da trn s hp php, bn cn phi hnh ng ng, xng ng vi tt c nhng ngi mang li cho bn s hp php ; nu a v ca bn c xy dng da trn lng knh trng, bn phi c x theo cch c th gi c s knh trng ; cn nu quyn lc
86

ca bn c xy dng n thun da trn tr thng minh v kh nng ca bn, th n c th tn ti mi. (TQ hiu nh: Vn ha Chu, chng ta c Nhn, Ngha, L, Tr, Tn. Trong bi tm l hc ny, c c a v, chng ta cn c s knh trng (respect), uy quyn (power), truyn thng (tradition), s tinh thng (expertise) v s ng tin cy (trustworthiness). C bn no thy c s quan h gia Nhn v respect, Ngha v power, L v truyn thng, Tr v s tinh thng, Tn v s ng tin cy khng? Nu thy, c th l ti cho mt bi lun vn hay lun n.)

[1] norms [2] roles [3] status [4] predictability [5] "social group" [6] "frequency of occurrence" [7] autokenetic effect [8] monolithic societies [9] pluralism [10] high context [11] low context [12] role-relations [13] idea of contrasts [14] influence [15] power [16] legitimacy [17] respect [18] expertise [19] trustworthiness [20] tradition

87

PHN SU: S TUN TH

S TUN TH PHNG V[1] Tun th thc s l mt khi nim kh phc tp, c nhiu loi tun th khc nhau: 1. Tun th vi cc chun mc[2] chng ta tho lun trc y thng l hon ton v thc. N c th c tip nhn (c hc tt) khi cn th u. Chng ta him khi nghi ng nhng chun mc x hi[3]; ng hn chng ta coi l nhng chun mc c nh sn, ging nh "mi th vn l nh vy." Nhn thc ny c ng h trong sut cuc i bi "tnh hiu lc" ca chun mc -- n l chun mc c ngha l n hot ng bi v tnh hiu lc. 2. Nhng i khi chng ta la chn tun theo mt cch c thc, l khi chng ta t nguyn tham gia mt nhm. Chng ta chp nhn nhng chun mc nht nh bi v nhm ny hp dn chng ta, chng ta ha mnh trong nhm v trong cc gi tr hay mc tiu ca nhm. nhng hnh thc mang tnh cng iu hn, th iu ny c gi l s chuyn i[4]. 3. Trong cc trng hp khc, chng ta tun theo bi chng ta b bt buc, tc l chng ta c thc v s tun theo ca mnh nhng dng nh c rt t s t nguyn trong . iu ny thng c gi l s phc tng[5], v n c th do bt c th g gy ra t mt khu sng d vo u n mt li ha s nhn c vin ko. Ni cch khc, n l s tun theo do ch ti ca x hi hay ca nhm. 4. Nhng hu ht nhng g chng ta gi l s tun th trong ti liu nghin cu lin quan ti "iu g c thc" v "khng hon ton t nguyn." Lo lng x hi thng dn ti iu ny -lo s ngng ngng, khng thoi mi vi s xo trn, thc v s yu km hn, c m c yu mn... Ti ngh iu ny nn c gi l s tun th phng v. Solomon Asch v sinh vin ca ng thc hin nghin cu c bn v dng tun th ny: Th tng tng rng bn t nguyn tham gia mt th nghim tm l, v bn c mt trong phng th nghim vo thi gian ha. Trong phng c mt ci bn v bn ci gh xung quanh, c ba sinh vin khc ngi vo ba chic gh. V vy bn ngi vo chic gh cui cng v t chun b cho mt dng th nghim tm l k l. Cui cng, ngi th nghim bc vo em theo hai chng bi ct tng ln. Anh ta t gii thiu, cm n bn v s t nguyn v bt u gii thch:
88

Mt b bi, c th hin bi qun bi trn cng, c ba vch ring bit, mi vch c chiu di khc nhau. Mt b bi khc c mt vch ring bit. Cng vic ny c gi l "nh gi chiu di vch" v trng c v rt d: Thm ch t mt khong cch xa, vch nm gia ba vch ny kt hp vi mt vch n rt r rng. No chng ta hy bt u. Ngi th nghim ch vo sinh vin th nht. Anh ta nhn vo cc vch ny, mt cht p ng... v la chn cch kt hp sai! mi ch l mt ngi trong s ng. Ngi th nghim gt u c v tin tng vo bn thn! Anh ta ch vo ngi tnh nguyn th hai, anh ny cng p ng... v la chn vch khng ng! By gi bn bt u cm thy khng c thoi mi. Ngi th nghim ch vo ngi th ba -- y l c hi cui cng ca cu -- v anh ta cng la chn cu tr li hon ton sai. By gi n lt bn. L mt ngi chnh trc, bn a ra cu tr li ng -- lc ny, ton b ba ngi tnh nguyn v ngi th nghim nhn bn nh th bn l ngi ngoi hnh tinh. Ngi th nghim a xem qun bi th hai ca mi nhm, v bt u li. Nhng sinh vin li bt u a ra nhng cu tr li bn thy r rng l sai. Nhng lc ny, khi n lt bn, bn s lm g? Thm ch trong hon cnh x hi khng b e do cht no, 35% thi gian nhng i tng trong th nghim ny a ra nhng phn ng hon ton sai. ng l 10% i tng khng bao gi thch ng; tht khng may 10% khc thch ng mi thi im hay ton b nhng ln th nghim u tin. V, mc d mi ngi trong s chng ta hon ton tin rng ta l mt phn trong s 10% u tin -- ngi cng trong nhm ngi theo ch ngha c nhn thiu t nh -nhng thc t ch l nhng g mi ngi ngh. Bn khng bit bn s c x th no cho n khi bn ! (Ch : ba i tng u thng l nhng ngi ng mu vi ngi th nghim -- thng l sinh vin cao hc.) Asch v sinh vin ca ng thc hin nhiu thay i trong nghin cu ny tm ra nhng bin i c nh hng quan trng ti lng ph hp: 1. S kh khn hay khng r rng ca cng vic[6]. V d, chng ta c th lm cho s khc bit gia chiu di cc vch ngn hn nhiu v do vy cu tr li ng chc chn s t hn. Bn c th on, s ph hp tng theo cc trng hp . Mt th nghim tng t c Shaw s dng

89

tnh nhng ting lch cch trong my m nhp. ng nhn thy rng my nhp cng nhanh th s ph hp cng tng. iu ang din ra l chng ta cn ngy cng nhiu s cng hin ca nhm khi cng vic tr nn kh khn hn. Nu trong tnh hung ban u, chng ta tun theo bi v chng ta khng mun rc ri, th trong tnh hung khng r rng chng ta cng "tun theo" bi chng ta t chc chn v bn thn v nhng ngi khc chnh l ngun thng tin. Mt vi ngi gi iu ny l s thay i t nhng p lc mang tnh quy chun tun th sang nhng p lc thng tin tun th. Mc d, c th s l tt hn nu coi n ging nh s chng cho gia hai qu trnh khc nhau: Mt mt, chng ta cho bit nhu cu ca mnh ngi khc chp nhn (v nhng nhu cu x hi khc); mt khc, chng ta ni nhu cu ca mnh nhn thc ng v nhng g ang tip din xung quanh chng ta. 2. Kh nng nhn thc tng i ca i tng v ca nhm[7]. Trong mt nghin cu, h cc i tng thc hin nhim v nh gi vch, u tin tin hnh mt mnh, v h nhn c phn hi v vic h lm tt mc no: "Bn lm thc s tt" hay " th nghim ny bn lm khng tt lm!". Tuy nhin, phn hi l ngu nhin, tc l khng c lin quan vi kt qu th nghim. Ni cch khc, ngi th nghim tc ng vo lng t trng ca mi ngi. Sau , i tng c t vo th nghim ca Asch. Nu ngi ta cho h bit h lm tt -- ngha l cm thy c nng lc -- h t tun th hn. Nu ngi ta cho h bit h lm khng tt -- tc l cm thy khng c nng lc -- h tun theo nhiu hn. Ch rng iu ny cng lin quan ti mc nh gi nhu cu thng tin: Nu bn khng thnh tho mt vic no y, bn s quay sang nh ngi khc hng dn. Bn cng c th kch thch kh nng nhn thc ca nhm: Tng tng rng bn ang tri qua tnh hung ca Asch vi ba anh chng eo knh rt dy, ngi thng, lic mt hung hng.... Nu bn tin h thiu kh nng ( nhim v ny) bn s t tun theo h hn. Hay chng ta c th lm ngc li: Tng tng vi ba sinh vin kin trc, tt nhin nhng ngi ny kh gii v cc ng k... 3. V th nhn thc tng i ca nhm v ca i tng[8]. Nu nh hng ca nhn thc lin quan ti nhu cu thng tin hp l, th nh hng ca tc ng ca v th s t hp l hn nhiu, v n a ra mt v d r rng hn v s tun th "phng v". Nu chng ta b thuyt phc rng
90

nhm ny c mt v th nhn thc cao hn (trong mt chng ta), chng ta tun theo nhiu hn. Nu chng ta b thuyt phc rng h ang v th thp hn th chng ta tun theo t hn. iu ny cng ng i vi s tun th nhm ca cc c nhn: nu chng ta nhn thy mt ngi c v th cao bng qua ng khng tun theo tn hiu dng i, chng ta c kh nng theo anh ta nhiu hn l khi chng ta nhn thy mt ngi c v th thp lm iu . Thm ch iu ny cn ng hn khi v th c kt hp vi nng lc: Ai l ngi tt hn i theo trong h thng giao thng New York, mt u vin tr nhanh nhn hay mt k v cng ri ngh bc mi ru?[9] 4. an kt nhm[10]. Nu nhm ny gm nhng ngi bn th chng ta tun theo nhiu hn. Mc d theo cch ca mnh, trong mt nhm ton bn b, t do "lm chng ta", mong mun lm 1 nhm an kt l mt phn khin chng ta l bn b! Nhng chng ta khng cn ch nhn vo xu hng tun theo ca chng ta v nhm mnh m chng ta cng tun theo nhng nhm chng ta mong mun c l thnh vin -- nhm lin quan n mnh. i tng b hp dn bi nhm cng nhiu, s tun th cng tng. V d, hy hnh dung mt nam sinh cam kt vi mt nhm anh em trai trong hi. C l yu t quan trng nht ca nhm an kt l chia s cc mc tiu. Khi nhm c mt mc tiu chung, s tun th s nhiu hn. Trong mt th nghim, ngi ta ni vi cc i tng rng nhm c cu tr li chnh xc nht s nhn c nhng tm v xem kch h ang mong c. Bn ngh rng tt c mi ngi s c gng cao nht a ra nhng d on chnh xc ca mnh, thm ch nu phn cn li ca nhm c v khng ng . Nhng thay vo chng ta li nhn ra s tun theo hn bt k lc no. Khng ai mun "ng ngoi" khi nhng iu c gi tr ang b e da. Ging nh ngi Nht ni, ci inh l ra d b ba ng vo![11] 5. Thnh phn nhm[12]. Nu i tng ngh rng nhm gm nhiu loi ngi khc nhau, anh ta hay c ta cng s tun th hn. Nu tt c h ging nhau, v tt c h u mc phi cng mt li ng ngn tt nhin bn s cho rng phi c iu g i vi nhm. (Bn c nh s quy kt?) Nhng nu bn l mt sinh vin, bn cnh bn l ch ngn hng, pha bn kia l ngi ni tr, v pha cui l anh th n -- vy th ci g l im chung ca h khin h c x mt cch ha ng. Bn chnh l ngi c nhn nh sai lm v bi vy bn tun theo v ha ng vi h.

91

6. S lng thnh vin trong nhm[13]. S bin i d dng nghin cu nht l s thnh vin trong nhm, nhng kt qu li n gin mt cch ng tht vng. S tun th s cao vi 3 hay 4 ngi; tun th cao hn vi 6 hay 7 ngi; s tun th dng li mc 15 hay 16 ngi. R rng, p lc x hi trong tnh hung ca Asch khng tng theo tuyn tnh vi s lng thnh vin trong nhm. Tuy nhin, so snh vi nhng nh hng v hnh vi ca nhm ln (hnh vi ca qun chng.) th nu bn xem phim v nhng cuc mt-tinh khng l ca Htle, s m o tn gio quy m, hay mt trn bng , bn bit rng hnh vi xc cm rt d ly truyn trong m ng ln. C mt iu g trong m ng khin ngi ta khng cn thc hay thm ch mt nhn cch: Bn khng cn thc v c nhn v qun chng mang bn i. 7. S nht tr trong nhm[14]. C l s nht tr trong nhm l th c kh nng thay i mnh nht trong nghin cu ca Asch. Trong nhng nghin cu u tin, cc i tng lun lun nht tr ng lng. Tt c iu bn mun l mt ngi khng tun th theo nhng ngi khc v cu ba ch b ph b. Bn c th cm thy t do i lch hng. Thm ch iu ny ng khi mt i tng ng nghch vn a ra cu tr li sai ha ng vi nhm! y l mt im rt quan trng. Hu ht mi x hi u h khc vi nhng ngi bt tun th bi v s bt tun th e do s n nh ca cu trc x hi. Nu ngi bt tun th biu l s bt tun th ca anh ta m chu cc hnh pht th nhng ngi khc s lm theo. Do "trch nhim" ca x hi l phi m bo c hnh pht! Nh rng, y c th l mt iu tt hay iu xu, n ph thuc vo x hi v bn cht ca s bt tun th. a dng vn ha 1. Dn tc. Khi chng ta so snh gia ngi Na-uy v ngi Php v khuynh hng tun th, chng ta nhn thy rng ngi Na-uy tun th hn ngi Php. iu ny khng c g ngc nhin i vi nhng ngi quen thuc vi hai nn vn ho ny: Ngi Na-uy nhn mnh vo trch nhim x hi truyn (k t thi Viking!); Ngi Php c truyn thng xa xa v ch ngha c nhn mang mu sc c bit. (Tht bun ci nu bn mun chn gy chin vi mt ngi Php, hy chn ti!) 2. S ght b. Vn ha Nht Bn, ging vi vn ho Na-uy, n c xu hng nhn mnh vo truyn thng, s hp tc, trch nhim, v ging ngi Na Uy, ngi Nht c xu hng tun th nhiu
92

hn ngi M. Nhng khi so snh sinh vin i hc Nht Bn vi sinh vin i hc M, ngi ta nhn thy rng h tun th t hn! Thc t, h c xu hng chng li s tun th, tc l c xu hng a ra cu tr li sai khi nhm a ra cc cu tr li ng (chng ta c th ni, tht l chnh). y l nh hng ca s ght b. Sinh vin Nht dng nh cm thy mt mt cht t, khng cn l mt phn trong vn ho truyn thng Nht Bn, nhng cng khng phi l phn ch thc ca vn ho phng Ty, m nn vn ha ny chi phi cuc sng i hc v cc nghin cu. Chng ta thy nh hng tng t ny gn hn trong gia nh vo thp k 60 th k 20 vi phong tro hp-pi: phn ln cc sinh vin tng lp trung lu cm thy khng cn l mt phn vn ha vt tri, hng ti thnh cng xung quanh h, v thng xc nh bn thn, khng phi trn kha cnh "iu chnh l ti" m l kha cnh "Ti khng phi l bn," tc l chng li s tun th. 3. V th c ch nh. V th c ch nh l v th gn vi bn khi sinh ra, v th x hi ch nh cho bn, khng lin quan g ti mong mun v kh nng ca bn. V th thp c ch nh cho ngi da en, ph n v nhng nhm sc tc khc nhau, l nhng v d r rng cho vn ny. Trong nhng nm 50, ngi ta nhn thy rng, mc d khng c s khc bit no gia ngi da trng v ngi da en v xu hng tun th ni chung, nhng c tr em da trng v da en u tun th hn khi a s trong nhm ca ca chng l da trng ch khng phi l da en. Tr li nhng iu chng ta xem xt: v th nhn thc tng i v kh nng nhn thc tng i, thc v lng t trng thp hn thng i km vi v th ch nh thp. 4. S khc bit v gii. Trong nhng nm 50 v 60, nghin cu ch ra rng hu ht ph n tun th hn n ng. Cc nh tm l hc x hi - nht l nhng ngi n ng -- say xa vi iu ny. Nhng Sistrunk v McDavid (1971) xem li nghin cu ny v ch ti mt iu c bit: Tt c cc nh nghin cu vin u l n ng! Sistrunk v McDavid bt u vi 100 li pht biu v quan im v thc t, v d "Xe Fords tt hn xe Chevies," "bnh ngt d lm hn bnh nng," v "tri t chuyn ng quanh mt tri." Sau h yu cu 53 ngi nh gi cu ni no "c nam tnh" (th d "xe Fords..."), hay "n tnh" (th d "bnh ngt.."), hay "trung lp" ("tri t..."). Sau , vi bt k cu ni no 80% s
93

ngi ng c a vo trong mt bng hi. V vi mi cu, h km theo mt "cu tr li ca a s" gi to (ngu nhin) th d "Hu ht ngi M ng ." Sau , h a bng hi cho 270 i tng nam v n. Di y l kt qu: (Nhng ngi i din cho "xu hng tun th;" khng lo lng v con s tuyt i -- h nhn vo s khc bit v tng ng.) Mc Nam tnh Mc N tnh Mc Trung lp Trung bnh cng Nam gii 34.15 N gii 42.75 43.05 34.55 39.65 39.10 38.95 38.80

iu m cc con s ny th hin l trong vn ha ca chng ta, ph n l ngi kh tun th khi vn c lin quan n th thao, xe hi hay nhng lnh vc m h khng bit nhiu hoc khng quan tm nhiu; v n ng l ngi tun th trong nhng lnh vc lin quan n nu nng, thi trang hay lnh vc h hoc khng bit hoc khng quan tm. Ni cch khc, s tun th ca hai gii l nh nhau. Kt qu a ra lc ban u do mt thc t l n ng xy dng nghin cu s dng nhng cu ni h cho l hp dn -- tc l nhng cu hi cho n ng! S PHC TNG[15] S phc tng l mt hin tng rt ging vi s tun th. Phc tng c th c phn bit vi tun th ch phc tng nhn mnh vo tc ng ca tnh hp php (ngc li cc p lc x hi khc), v bi thc t rng n thng lin quan ti mt c nhn ring l -- ngi nm quyn. Nghin cu ni ting nht lin quan ti s phc tng l ca Stanley Milgram. Hy tng tng bn thn bn ang trong tnh hung ny: Bn t nguyn tham gia vo mt th nghim tm l hc, v vy bn nhn ng trong vn phng ca tin s Milgram vo mt bui ti. Mt sinh vin khc vi tin s Milgram. Tin s Milgram cm n hai bn v s t nguyn v gii thch rng y l nghin cu v nh hng ca s trng pht i vi vic hc tp. Mt ngi trong s hai bn s l gio vin v ngi kia l hc sinh. quyt nh iu ny, ng ta yu cu mi bn chn mt mnh giy nh trong mt chic m: Ming giy ca bn ghi gio vin, v ca ngi tnh nguyn kia ghi hc sinh.

94

Bn v tin s Milgram a hc sinh vo mt phng nh cnh ca, bn gip v tin s ti gii ny buc hc sinh vo mt th ging nh chiu gh in. Sau , bn gin in cc vo cc phn khc nhau trn c th anh ta. Bn v tin s Milgram tr li phng lm vic ca ng ta, ng ta t bn trc micro, loa, v mt th trng kh nguy him, l mt c my in t vi 30 nt tt bt nm thnh mt hng dc theo phn di ng trc, c ghi t 30 vol n 450 vol (Nhng nt gn cui c ghi trn l "Nguy him: in p cao!") Bn chun b c mt danh sch cc nhng ch khng c ngha vo micro cho hc sinh phng bn cnh nghe v anh ta phi nhc li chng theo mt trt t ng nh bn ni. Nu anh ta nhc sai, bn ko cng tc th nht. Sau , cng tc ny s b kho li, yu cu bn phi s dng in p cao hn tip theo nu anh ta mc sai lm ln sau. Nu bn c danh sch, v tt nhin, hc sinh li mc mt vi li, bn ko cng tc th nht. Bn c li danh sch, nhng anh ta li mc li, v vy bn ko cng tc tip theo. Khi bn chuyn ln cng tc ny, hc sinh bt u cu nhu. 75 vol, anh ta than vn cht t. 150 vol, anh ta van xin t b th nghim. C l, bn quay sang tin s Milgram, ng ngi cnh bn v ang cha bi kim tra, bn hi ng ta ng dng li hay cha. ng ta gii thch rng c hai bn tnh nguyn lm th nghim v ng ta mong c hai bn hon thnh th nghim ny. 180 vol, ngi hc sinh la ht rng anh ta khng th chu ng c s au n ny. Bn ang dao ng v m hi ht. 300 vol, bn git cng tc v bt u nghe thy ting tht khc pht ra t c hng ngi hc sinh, nhng n b nghn li. Khi bn c li cho anh ta nghe danh sch, thm ch anh ta khng cn c gng phn ng. Anh ta bt tnh! C l, thm ch anh ta cht! Bn quay sang tin s Milgram xin ch dn, v ng ta ni vi bn: "Khng phn ng l mt cch tr li sai lm. ng lo lng: S khng c s ph hu thn kinh lu di. Hy tip tc." Bn tip tc gy sc cho ngi tnh nguyn ti in p cao nht 450 volts, tt nhin khng c thc, ton b iu ny l mt s thit lp m ngi hc sinh l s lin minh vi tin s Milgram! Trc khi Milgram lm th nghim ny, ng ta hi mt vi kin ca cc nh tm thn hc c bao nhiu phn trm s ngi c th chu ng n cng. Cc nh tm thn hc (chng ta ngh h bit v hnh vi in r ny) cho rng hu ht mi ngi chu ng c n 150 vol (khi hc

95

sinh yu cu chm dt th nghim), ch c 4 % c th chu ng c ti in p 300 vol, v ch c 1% chu ng c in p 450 vol. Trong nghin cu Milgram th 62% i n ht cuc th nghim vi in p ln n 450 vol. y l iu gy ngc nhin (khng c nh chi ch) i vi cng ng cc nh tm l hc (kt qu cao hn mong i!). Th nghim ny c thi thc thc hin nh nhng th nghim ca Nurenburg, trong th nghim ca Nurenburg nhng si quan Nazi thng cam kt rng h ch tun theo mnh lnh. Mi ngi cho rng nhng hnh ng hung bo do nhng s quan ny gy ra l kt qu ca nhn cch b bp mo c nn vn ha bp mo khuyn khch, rng nhng ngi M gan d s khng bao gi dnh dng n cch c x kiu nh vy. Sau cng, chng ta l nhng ngi theo ch ngha c nhn. Nghin cu ca Milgram ch ra mt cch hi t ngt rng chng ta khng phi vy. Tt nhin, cc kin thc v lch s khin nhng nghin cu ca Milgram tr nn khng cn thit: S phc tng quyn lc v nhng hnh ng hung bo thng i cng vi nhau, n l mt phn trong s tn ti ca con ngi, c quay tr v lch s ta s thy iu ny. Cch y khng lu, chng ta c v d v Nazi. Gn y hn, chng ta c v d v Amin Uganda v Pol Pot Cam-pu-chia, v s "thanh lc sc tc" Bosnia. V thm ch nhng ngi M gan d chng ta vn cn nh cuc thm st M Lai, Vit Nam, y l cn cha cp n s i i nhn c t ngi M bn a, ngi M gc Phi, ngi nhp c v nhng lao ng trong hn hai th k tn ti ca chng ta. 62 % l con s kh tin. Nhng c th l do ni qu ln. Vy hy ch ni 10% thi. Dn s ca chng ta l 250 triu ngi. 10% ca s l 25 triu, 25 triu ngi s tun theo lnh lm tn hi hay git ngi khc. (TQ hiu nh: y l 1 tiu rt quan trng, cho nn ti xin php c ni rng thm. X hi M t ho v s t do c nhn, nhng nghin cu ca Tin S Milgram ch ra rng 62% s ngi M c khuynh hng phc tng. V d con s khng chnh sc, hay gi nh con s chnh sc l 10%, th n c ngha rng, khi chnh ph M ra 1 quyt nh g (bt lun ng hay sai) th c t nht 25 triu ngi M s thi hnh. V nu quyt nh ca chnh ph M l sai v tn c, th n c ngha rng 25 triu ngi thi hnh iu c. V hy p dng thng k ny vo nc khc,

96

nh Trung Quc. Nu chnh ph Trung Quc ra 1quyt nh sai lm, th c t nht l 100 triu ngi Trung Quc thi hnh chnh sch sai lm.) Khi chng ta kt hp xu hng phc tng ny vi nhng hnh vi tri o c, thiu s cm thng, hay s tn bo... Mt vi nm trc y, bang Texas ng tuyn hai v thi hnh n t hnh bng cch tim thuc c, nhng ngi thi hnh n s c tr 600 la cho mt ci cht. V bang Texas nhn c hn 30.000 h s d tuyn cho v tr ny. Nu tnh trng ca th gii hay ca quc gia khin cho bn bun, c l bn nn xem xt xem mnh lm vic nh th no, cho bn lm vic cng ai. Ging vi th nghim ca Asch, th nghim ca Milgram c sa i li tm ra nhng nh hng ca trng thi gn ngi hc. Trong th nghim ban u, ngi hc c a vo mt phng ring bit. Nhng iu g s xy ra nu anh ta c ngi cng phng hay thm ch ngi ngay cnh ngi gio vin l bn? Hay iu g s xy ra nu bn l ngi ng vo anh ta gy sc? Nh bn c th hnh dung, trng thi gn gi c th lm gim mt cch ng k mc ca s phc tng: Nu ngi hc v gio vin trong th nghim chung mt phng, s phc tng s gim xung cn 40%, nu gio vin chm vo ngi hc gy sc, s phc tng gim xung cn 30%. Nghin cu ban u ca Milgram c thc hin "mt trng i hc danh ting Min ng nc M" (Trng i hc Yale). iu g s xy ra nu nh th nghim c thc hin ti mt ta nh vn phng xiu vo khu bun bn kinh doanh Bridgeport, Connecticut? , c l phn trm ca s phc tng s gim xung cn 48%. Trong nghin cu ban u ca tin s, gio s, nh tm l hc, nh khoa hc, Milgram, ng dnh ton b thi gian ngi , ng l hin thn ca quyn lc. Nhng iu g s xy ra nu ng khng c mt ? iu g s xy ra nu ng a ra s ch dn ca mnh qua in thoi? S khng c mt ca ngi i din cho quyn lc s lm gim s phc tng xung cn 21%. Tng t nh vy, nu mt ngi "bnh thng" l ngi a ra lnh th s phc tng s gim xung cn 20%. Tuy nhin, bin s lm gim mc phc tng nht l s xut hin ca mt c nhn thch thc. Trong kch bn ny, bn thy mt tnh nguyn vin t chi gy sc cho bt k ai trc khi th

97

nghim c bt u. iu ny lm gim s phc tng xung cn c 10%. Mt ln na ta thy s c mt ca "ngi khng tun th" c nh hng mnh nh th no! Nhng bin s khc c cht t nh hng. Ph n c mc phc tng tng t nh nam gii. C mt vi khc bit chnh khi so snh gia cc nn vn ha. V nhng nghin cu ny khng ch hn ch i vi ngi c cho l ngi tun gio nhng nm 50: Nhng nghin cu gn y cho thy s tng ng hay thm ch c s phc tng cao hn. (Meeus v Raaijmakers 1986, 1987) Hu ht chng ta, trong nhng lc kh khn, thch ngh rng chng ta l nhng ngi tranh u trong bng ti cho s t do, hay l nhng ngi tun hnh ng h nhn quyn, hay l nhng ngi c nguyn tc. Nhng tht khng may, nhng ngi trong tnh hung s ni vi bn rng bn khng thc s bit bn s hnh ng nh th no cho n khi bn trong nhng tnh hung . i vi hu ht chng ta, s khng phc tng quyn lc hay khng tun th cc p lc x hi l rt kh. Tuy nhin c hiu ng khai sng (hay s d bo t chuc ly tht bi): Bit c s kh khn nh th no mang li cho bn li th. S KHNG DNH DNG[16] Mt lnh vc nghin cu na c quan h mt thit vi tun th l s khng dnh dng. N cng c bit n nh nghin cu v s can thip ca ngi ngoi cuc. Mt v d c a thch v s khng dnh dng l v d v v Kitty Genovese b git cht: Vo 3 gi sng, trong khong thi gian hn 30 pht Kitty Genovese b tn cng ba ln ti sn khu chung c c y . u tin k st nhn bp c c, sau b i, ri quay li hm hip c, sau hn li b i, v cui cng hn tr li, git cht c. Ton b bi kch ny c chng kin, ting ku cu ca c c 38 ngi hng xm nghe thy, khng ai trong s bn h n cu c hay t ra l gi in cho cnh st. Phn ng kiu nh th l l bnh thng: "c trng cho thnh ph New York;" "C th khng bao gi xy ra y;" v "iu s khc nu ti c mt ." Cc nh tm l hc Bibb Latane', John Darley v cc sinh vin ca h quyt nh t nhng cu khng nh trong ngoc kp vo mt bi th nghim.

98

 mt trong nhng nghin cu ca h, mt tnh nguyn vin c yu cu i ngi th nghim trong phng ch. Trong ci phng ch c sn hai sinh vin khc, h ang c tp ch. Sau khi ngi tnh nguyn vin ngi xung gh, mt t khi s c thi vo trong phng nh vt nt trn tng gn ch tnh nguyn vin ngi. Nhng sinh vin khc (tt nhin l nhng ngi ng vai ph, b nhn) khng c phn ng g. Khi bin thnh lung; khi trn ngp trong phng; v bn thm ch khng cn nhn thy pha bn kia ca phng na. Trong tt c nhng trng hp , nhng ngi ng vai ph kia vn ngi nguyn v tr ca h, c tp ch...v hu ht cc tnh nguyn vin u lm vy! Trn thc t, ch c 10% cc sinh vin phn ng trong vng 6 pht. Thm ch nu h s dng 3 sinh vin thc s -- ngha l nhng sinh vin khng phi c hng dn l hy ngi yn -- ch c 12,5 % l c phn ng. Khi c mt mnh 75% sinh vin c phn ng trong vng 6 pht. Mt th nghim khc, c Bibb Latane v Judith Rodin thc hin, thm ch cn n tng hn. Mt ngi th nghim l n yu cu tnh nguyn vin in vo mt bng cu hi, mt sinh vin khc cng (hnh nh) ang lm vic ny, v ng sau ci rm l mt phng kho. Khi tnh nguyn vin in vo bng mu, anh ta hay c ta nghe thy ting ngi th nghim ang leo ln mt chic thang v c v nh ang vt ln vi nhng ci hp rt nng. Bng nhin, c y ng: ci thang ku nh xong mt ci, ton b thn th c p mnh xung sn b tng, c ku ln "Ly Cha, ci chn ca ti... Ti khng th c ng c!" iu ny c th tip din ra khong mt pht. Ngi sinh vin kia tip tc in vo bng cu hi. C khong 80% tnh nguyn vin tham gia vo th nghim nh vy lm th. Khi chng ta cng vi ngi no m ngi ny khng c phn ng g, th ch c 20% trong s chng ta c phn ng li vi tnh hung khn cp m thi. Thm ch ngay c khi chng ta mt mnh, ch c 70% chng ta c phn ng. iu ny s khin bn thc s bn khon v con s 30% cn li, phi vy khng? Liu c phi h e s vic kh s khin h thm ch khng th ng ln hi xem ngi th nghim c lm sao khng? , c th y c iu g cn khc hn so vi vic e ngi s gp s kh x -- mc d s kh x c kh nng l mt yu t. u tin, hu ht mi ngi dng nh u c tri nghim mt mc no y v s s hi thu cm -- kt hp ca vic ng nht ha nn nhn vi s khng chc chn v iu phi lm khin cho nhiu ngi tr nn t lit hay hong lon.

99

Robert Baron thy rng, khi mt nn nhn b au v ch th cm thy rng h c th lm iu g lm gim ni au, th khi nn nhn cng b au, phn ng ca ch th s cng nhanh. Nhng khi nn nhn b au v ch th khng bit mnh s phi lm g, th khi nn nhn cng b au, ch th phn ng cng chm. Bi vy, nu chng ta cm thy hi cng thng v khng bit chc mnh s phi lm g, v li cn c mi ngi khc na, chng ta thng hy vng rng nhng ngi xung quanh s l ngi c phn ng, do chng ta khng cn phi lm g c. Trn thc t, cng c nhiu ngi xung quanh, kh nng chng ta c phn ng cng t i. iu ny c v ng trong trng hp ca Kitty Genovese: Khu tp th ca c to thnh hnh ch U xung quanh ci sn v ca s ca cc nh th m. Nhiu ngi trong s h n gin cho rng ai chc chn gi in cho cnh st ri. Nu bn ngh th ny th n c v kh hp l: Nu ti c mt mnh, ti c 100% trch nhim, v chc chn ti phi gip . Nu ti vi mt ngi khc na, ti c 50% trch nhim, v ti c th tung ng xu quyt nh. Nhng nu ti cng 100 ngi khc, ti ch c 1% trch nhim, bi vy s l qu to bo i vi ti nu nh ti c gng gip (v tim nng s b kh x l ln). Ngi ta gi iu ny l s phn tn trch nhim[17]. V ngoi ra cn c c nhng l do n thun l ch k khng gip ngi khc: Mt s ngi hng xm ca Kitty Genovese tha nhn rng h khng mun dnh lu g n vic ny - ci gi phi tr cho vic dnh lu n n l qu ln. Nu bn chy ra ngoi v gip c y, bn thn bn c th b thng hay b git (hay b kin, l iu thng xy ra i vi nhng ngi can thip vo nhng "tranh chp dn s"). Thm ch nu bn gi cnh st, bn s phi khai tng trnh, phi thu xp thi gian tham d, phi ra lm chng, v c th s b k phm ti tr th. By gi hu ht chng ta thch ngh rng chng ta l nhng ngi tt, thm ch ngay c khi chng ta lnh ngi i v s, hong lon, hay n vic cho ngi khc lm, hay quan tm n bn thn mnh trc tin. Bi vy chng ta cn phi chc chn v vic bin minh cho nhng quyt nh ca mnh. iu ny c thc hin mt cch n gin nht bng cch bp mo s tht hay cn c gi l gii thch li tnh hung. V d, trn i l S 5 thnh ph New York, vo ban ngy, c mt ph n tn l Eleanor Bradley b gy chn khi i mua sm. C nm , au n trong vng 40 pht trc khi c ai
100

n gip c, trong khi y c hng trm ngi i b qua c! R rng rng, mi ngi t gii thch trng hp ca c theo mt cch: c ngi cho rng khng c chuyn g nghim trng xy ra vi c c, c th c say ru, c y b in, c y ang ng phim, din mt vai Candid Camera no , hay bt k iu g khc. iu ny c cng c hn bi tnh trch nhim ca vic truyn tin c cp trn: Nu vic c y gy chn l thc s nghim trng th liu nhng ngi i qua c dng li gip c khng? Chng ta s dng nhng ci khc nh mt ngun thng tin, cng nh hng v s s hi lng tng hay mong mun s hu. Xem xt nhng cch m chng ta c th chng li nhng xu hng ri ro ny trong bn thn chng ta l iu rt c ch. Chng ta c th tm thy nhng u mi hay trong cc nghin cu ca Leonard Bickman. V d mt s ngi tham gia vo mt cuc th nghim c lin quan n vic s dng h thng lin lc. Sau h bng nghe thy ting la tht qua h thng lin lc ny. Nhng ngi ngh rng mi ngi tham gia trong cuc th nghim ny u ang cng mt ta nh c xu hng yn ti ch; cn nhng ngi ngh rng ch c mt mnh h v nn nhn trong cng ta nh c xu hng c gng tm s tr gip. Trong mt nghin cu khc ca Bickman, li s dng h thng lin lc mt ln na, 1/3 ngi trong i tng th nghim nghe thy ting la ht, 1/3 ngi khc nghe thy ting la ht tip sau ging ni ca ngi chng kin ang lo lng, v 1/3 ngi cui cng nghe thy ting la ht v ngi chng kin ni y l tnh hung khn cp. Nhm u tin t c xu hng t mun gip nht, cn nhm cui cng c xu hng mun gip nhiu nht. Chnh xc l bi tnh cht nhn to ca h, nhng nghin cu trn c a ra nhm nhn mnh rng nhng vic nh tnh trch nhim ca s truyn tin v nh ngha li tnh hung thc ra l "nm trong u ngi ngoi cuc." Do vy, chng ta c th trc tip chng li nhng xu hng ny hn bng cch xy dng nhng thi quen c th no . Gi s nh tinh thn trch nhim c nhn (tr khi c ai chuyn nghip hn xut hin mt cch r rng), v gi s l tnh hung khn cp (cho n khi bn bit r s tht). Cng c mt gii php cho vn ca s s hi ng cm: Xy dng kh nng x l trng hp khn cp. Mt s nghin cu ch ra rng nhng ngi c kin thc trong vic cp cu cc trng hp khn cp c xu hng mun gip nhiu hn, thm ch h mun cp cu cho c nhng
101

trng hp m h khng c o to. Nh nhng chuyn gia, h khng nh mt kh nng x l trong nhng tnh hung khn cp ca mnh. Mt ln na, hiu qu ca s khai sng hay s tin tri t chuc ly tht bi[18] li ng vai tr trong bn: Ch bit rng chng ta c xu hng khng gip s khin kh nng gip ca bn cao hn. N c th lm hng nhng thc nghim tm l x hi tng lai, nhng li c th cu tng lai ca Kitty Genoveses. S BT TUN TH[19] Nu tun th ni theo ngha en l tnh trng bnh thng th bt thun th, d tt hay xu, l s khng bnh thng hay lm ng lc li. Nhng bn c th bt thng theo nhiu cch khc nhau: Chng bnh tinh thn Khi ai hnh ng mt cch l lng th mt trong nhng cch d dng nht l gn cho h ci mc ca mt ngi b bnh tm thn. Tht ng bun, c rt nhiu ngi b dn ci mc ny ch bi v h cu gin, lm phin hay gy rc ri cho ngi khc, c bit khi nhng ngi khc l nhng ngi c quyn lc cn nhng ngi b dn mc th khng. H khng lm nhng vic m ngi ta cho rng h phi lm, bi vy chng ta tng kh h i cha bnh hay n mt cc t chc. Ni nh vy khng c ngha l khng c ci g c gi l chng bnh tinh thn c. M "ng" l nhng chng bnh tinh thn thng mang ngha rng l nhng c x, kinh nghim, suy ngh, hay cm xc thc s gy rc ri hay hon ton khng th kim sot c. Nhng ngi lp d, mt ngi bt ng v chnh tr hay mt ti phm c th chn lm nhng iu m h mun. Mt ngi b bnh tm thn khng c hon ton t do la chn, do anh ta khng phi chu trch nhim hon ton. Nhng vn rt c kh nng lin quan n chng bnh tinh thn l (1) cc yu t di truyn tri (chng hn nh bnh tm thn phn lit c cho l c kh nng di truyn), (2) h thng thn kinh b tn hi, (3) cc chn thng tm l, (4) iu kin lu di, hay (5) nghin.

102

iu ny khng khin cho vic phn bit chng bnh tinh thn vi cc dng khc ca s bt tun th tr nn d dng hn. V d, chng ta cn lu mi to lp c cc phng php r rng phn bit u l nguyn nhn sinh hc cn u l nguyn nhn tm l. Nhiu ngi tin rng nhng tn ti phm hnh ng nh vy l do nhng ri lon ban u v do cc iu kin x hi. lin bang X Vit c, nhng ngi c quan im chnh tr bt ng c coi l k mt tr, v nhng quan im chnh tr, hay t ra l mt phn cc quan im chnh tr c hnh thnh da trn nhng hon cnh iu kin lu di. Hn na, bn thn vn ha cng l mt vn lin quan n hon cnh, iu kin lu di. V nhng ngi c nguyn tc -- Saint Francis l mt v d tiu biu v kiu ngi ny, hay ngi sinh vin ng trc nhng ci xe tng trn qung trng Thin An Mn -- thng hnh ng theo cch m hu ht chng ta coi l in r. C mt vn m ti cn lm r l: phn ny, chng ta ang ni v s xa vi cc chun mc ch khng phi trng thi bnh thng. C nhiu iu khng bnh thng nhng khng c coi l lch lc (v d nh tc ), thm ch cn c coi l c gi tr (v p, s thng minh, sc mnh....) S phm ti Khi vic bt tun th c lin quan n nhng quy phm c chnh thc ha chng hn nh php lut th chng ta gi n l phm ti. Phm ti phi thng l do s la chn, nn nu ti li c biu hin ca s thiu nng lc tinh thn, khng c , do tai nn hay hon cnh th nhng yu t ny t nht c th lm gim mc ti li. Mt s k phm ti c th c hiu l do thiu x hi ha. Lng tm hay ci siu ng ca chng khng pht trin, c l l bi khi b chng khng c quan tm, b lm dng, sng trong ngho i... N cng c th l bi v ngay t u chng thiu kh nng cm thng c bn m mt s ngi coi kh nng ny l nn tng ca lng tm. i khi nhng ngi ny cng c gi l tm thn x hi (sociopath). Thut ng c gi l ngi bnh tm thn (psychopath), nhng ngy nay thut ng ny thng ch c dng cho nhng trng hp cc oan nht m thi. Nhng ngi ny t quan tm n cc tnh cm ca con ngi, li cng t quan tm n lut php v cc chun mc x hi. T cho mnh l trung tm, h mun ci m h mun khi h mun, v ly ci h mun, h cho rng h c y nhng k nng lm vy. i khi chng ta ca ngi h -- Billy, a tr, Bonny v Clyde.... l nhng ngi thc s
103

bt tun th. Nhng nhn chung chng ta coi h nm bin gii gn vi nhng ngi mc bnh tinh thn. Tng t vi nhng ngi ny l nhng k ti phm, nhng k c th c lng tm pht trin nhng chng li c nhng yu cu i hi qu ln. V d mt k nghin ma ty n cp c tin tha mn cn nghin ca mnh. Hay mt ngi no n cp v i chng hn. Nhng nhiu k phm ti thc s khng phi l nhng ngi bt tun th m chng l nhng ngi tun theo cc chun mc khc. C th ni rng, chng thuc v tiu vn ha ti phm. Nu nh bn c nui dy vi nim tin rng n cp trong nhiu tnh hung l tt trong khi nn vn ha ch o li coi rng l ti phm, hay bn tin rng git ai tr th l mt ngha v o c ch khng phi l ti li, th chnh sc mnh tun th ca bn y l vn . Nhng v d c th a ra minh ha cho loi ny l ti phm "gia nh", cc bng ng th, v nhng nhm ging nh nhm "klan". Ngoi ra cn c nhng ngi t nh ngha bn thn mt cch tiu cc, c ngha l nh ngha theo cch m nhng ngi khc khng lm. y cng li l chng li s tun th, v n c th chim phn ln trong cc hnh vi c x mang tnh ph hoi, chng hn nh nhng hnh ng ph hoi ngu xun nhng cng trnh. Mt s nhm bin hnh ng chng li s tun th thnh mt phn trong nhng chun mc ca chng, do vic nm v lon bia ln bi c nh ngi khc, hay sn tn ca bn ln mi ni, hay nh vo nhng tm bia m tr thnh nhng "vic ng lm." Nhng vn gy ra bi nhng tiu vn ha ti phm v nhng nhm chng li s tun th c th ti t hn bi s xa lnh, ght b m nhiu ngi trong nhng nhm c lin quan cm thy. Nu nh khng c a im vui chi no ph hp vi thanh nin thnh th th nhu cu lin quan n bn sc v trong mt nhm no c th khin h phm ti kiu tiu vn ha v kht vng xa b chng li vn ha chnh thng ca h s tr nn mnh m hn. V d, hy n s gia tng hot ng ca phi tn Nazi hay hot ng ca bn u trc c, bn chng hot ng mnh hn khi tnh trng tht nghip v dng ngi lao ng nhp c tng ln. c bit nguy him l nhng c nhn c nhn cch yu, iu ny khin h v cng mong mun c tr thnh thnh vin v nhn c s cng nhn t bt k ngun no. Ngi th hin y tim nng
104

Mt s ngi khc bit l nhng ngi mc chng bnh tinh thn hay k ti phm. Hu ht nhng ngi khc bit ch l nhng ngi tun theo cc chun mc khc -- c ngha rng h khng phi l "nhng ngi khng tun th". Nhng c mt s t ngi li thc s c lp vi cc sc p ca s tun th v h s dng s t do ca mnh lm nhng vic tt. Thut ng ph bin dng ch nhng ngi ny l nhng ngi th hin y tim nng[20]. Abe Maslow tin rng khi bn khng cn b thc p bi nhng nhu cu vt cht, bi s s hi, bi nhng lo lng x hi, hay bi nhng phc cm t ti ca bn th bn thc s t do lm nhng iu mnh mun -- bn t do "tr thnh ngi m bn c th.". Bn l mt ngi th hin y tim nng. Maslow xem xt cuc sng ca mt s ngi m ng cm thy h l nhng v d tiu biu cho nhng ngi th hin y tim nng, bao gm c mt s ngi ni ting nh Abraham Lincoln v Eleanor Roosevelt. ng kt lun bng vic a ra mt danh sch nhng c im chung ca nhng ngi ny. Ti khng c nh lit k ht tt c nhng c im ra y m ch xin nu ra mt s c im c ngha lin quan n s khng tun th. Nhng ngi th hin y tim nng u tranh cho (1) s t ch v c lp, v h (2) chng li ng ha vn ha, c ngha l nhng p lc x hi m hu ht chng ta dng nh khng th chng li. H khng d b gy n tng bi quyn lc v s thnh hnh. Thay vo , h da vo chnh bn thn mnh, vo nhng gi tr, lng tm, l l v kinh nghim ca chnh h. H c (3) nhng gi tr dn ch, c ngha l h ci m v cm thy thoi mi vi nhng khc bit v vn ha hay nhng khc bit c nhn. H khng ch khoan dung m h thc s b thu ht hng ti nhng s a dng, khc bit. V h (4) chp nhn ngi khc v chp nhn bn thn mnh ch khng nh ai ni h nn th ny, nn th kia. Nhng du hiu tinh t hn ca vic bt tun th ca h l s thin v ca h i vi (5) s ci m, khng tnh ton, cn nhc trc, v (6) s n gin hn l s gi v v khng t nhin. H c kh nng (7) ng c nhng iu m ngi khc coi l vic ng nhin, v kh nng (8) sng to cho php h trn nhng iu trn tc. Tuy nhin, tt c nhng iu ny khng c ngha l chng ta ang ni n ai rt chi sng, hay nhng ngi bt tun th cc oan: Tnh yu i vi s n gin ca h thng c ngha rng h c v ngoi bnh thng, v kh nng chp nhn bn thn v ngi khc ca h c ngha l h chp nhn trt t x hi nh n vn c.
105

Nhng d th no i chng na th bt tun th khng phi l phm cht duy nht ca nhng ngi th hin y tim nng. H cng tn hng (9) nhng mi quan h thn mt nng m vi mt vi ngi bn, v h c kh nng tuyt vi v (10) quan tm x hi. Trn thc t, song song vi nhn t bt tun th trong nhn cch ca h l nhn t thm ch cn quan trng hn, l tnh thng, lng trc n.

[1] Defensive Conformity [2] the norms [3] social norms [4] conversion [5] compliance [6] The difficulty or ambiguity of the task [7] The relative perceived competence of the subject and the group [8] Relative perceived status of the group and the subject [9] TQ hiu nh: iu ny lin quan ti cu "thng bt chnh, h tt lan". Khi chng ta thy mt ngi c a v lm sai iu g, chng ta c khuynh hng lm sai theo. V ngc li, nu chng ta thy ngi v cng ri ngh lm sai iu g, th cha chc chng ta lm theo. [10] Group cohesiveness [11] TQ hiu nh: hiu bit iu ny rt l quan trng trong vic thit lp 1 c quan hay chnh th. Ngi cng nhm khng thch lm k "ngai cuc". Ngha l, h khng thch ch trch nhau. [12] Group composition [13] Group size [14] Group unanimity [15] Obedience [16] Non-involvement [17] Diffusion of responsibility [18] self-defeating prophecy [19] non-conformity [20] Self-actualizers

106

PHN BY: SINH HC X HI1

BN NNG2 Mt cch quan nim ng n v vic hc tp l suy ngh, chng ta ging nh ming t st b thay i bi hon cnh, v sau tip cn cc hon cnh trong tng lai theo hng khc bit cht t so vi trc y. Qu cng, ging nh tng , v sinh vt khng th chp nhn s thay i, khng th tip thu; qu mm, ging nh ct, v s thay i trong sinh vt c th khng c nh hng no ln mi trng ca n. Chng ta nhn ra rng t l gia nhng mt c th thay i v khng th thay i sinh vt -- ct n -- tng ln khi chng ta tip cn gn hn vi con ngi. Thc t, sinh vt bc thp dng nh c tt c hay hu ht "cc mt i lp" gn lin vi chng, trong khi cc sinh vt tin ho (nh bn thn chng ta, chng ta thch suy ngh) ph thuc nhiu hn vo vic hc tp. Nhng thm ch, chng ta c mt s mt i lp "gn lin" ny -- v d nh cc phn x, cu trc vng mc, v thm ch c l c mt cp bn nng. Hy bt u vi mt v d v hnh vi bn nng loi vt: loi c c ba gai l ging c di mt inx, chng ta c th tm thy chng trong cc sng, h Chu u. Nh bn ngh, ma xun l ma giao phi ca c gai trng thnh v l khong thi gian tt nht quan st cc hnh vi bn nng. V b ngoi ca chng xut hin vi thay i no : Con c, thng c mu xm, xut hin mt vch trn lng. N nh du vng lnh a ca mnh, t y n s xua ui bt k con c no c mu tng t, n lm bng cch t nhng cng rong vo trong mt ch trng nh v bi qua nhiu ln to thnh rnh. y hon ton l bn nng. Cc con c thc hin hnh vi ny mt mnh v chng lm ging nhau. Thc t, chng ta nhn thy, trong ma giao phi, con c gai c s xua ui bt c vt g c mu trnh xa khi lnh th ca chng (k c s phn chiu sc ca loi c trong b nui). Nhng khng phi l bn nng trong chc lt. Con c ci cng tri qua s bin i nh vy: c ci, thng c mu xm ging nh con c, n to hn bi phi mang theo trng v b ngoi c mt lp sng mu hi bc khin cho con c khng th cng li c. Khi con c nhn thy mt con ci, n s bi ti ch con ci theo ng zc zc. Con ci s phn ng bng cch bi ti
107

ch con c vi ci u nh cao. Con c phn ng bng cch lao ti ch ca n v ch cho con ci li vo. Con ci vo , u ca n hng vo mt u t, ui ca n hng v pha kia. Con c thc vo phn ui con ci vi sc p nhp nhng. Con ci trng v ri t. Con c bi vo v th tinh cho trng, sau , con c ui con ci i v ch i mt con ci khc. Nhng g bn thy ang din ra y l mt tp hp cc du hiu ca tc nhn kch thch v nhng hnh ng c nh: cch bi zc zc ca con c l mt phn ng trc s xut hin ca con ci v tr thnh tc nhn kch thch con ci bi theo... C l ti hi ngoan c, nhng khng phi s tn tnh mang tnh bn nng ca c gai c nhc bn v mt s cch thc ve vn ca con ngi hay sao? Ti khng phi ang c gng ni rng chng ta hon ton khng cn suy ngh v vic ny ging nh con c gai c lm -- ch mt s cch thc tng t c th to nn mt phn hay to nn c s cho nhng hnh vi c c do hc tp, v phc tp hn ca chng ta.. Cc nh nghin cu v tp tnh -- nhng ngi nghin cu v hnh vi ca ng vt trong mi trng t nhin -- ang nghin cu v hnh vi, v d nh hnh vi ca loi c gai trong hn mt th k. Konrad Lorenz, ngi pht trin m hnh chy bng sc nc, m t bn nng hot ng ra sao, n c minh ho trang sau. Chng ta c mt ngun nng lng c sn no cho mt h thng bn nng c th bt k, nh c minh ha bi hnh v v h cha. C th c mt c ch thn kinh cho php gii phng mt phn hay ton b nng lng khi c s hin din ca cc tc nhn kch thch c biu hin thch hp: van, ng c, a cn, sc nng. Cn c nhng c ch phc tp hn -- c ch thuc h thn kinh, vn ng, hc mn -- chng bin nng lng thnh cc hot ng c nh c th: a. Ngy nay, chng ta c th cho rng nng lng l mt php n d ti v n bin ton b h thng thnh mt qu trnh thng tin -- mi thi k c nhng php n d c a chung. Nhng s m t vn c v ng n. iu ny c c p dng cho hnh vi gii tnh hay vic tn tnh ca con ngi hay khng? Ti iu ny cho bn tr li. Nhng cn nhng v d khc th sao? C hai kh nng ni bt: 1. C nhng kiu hnh vi nht nh c ghi nhn hu ht, nu nh khng mun ni l tt c cc loi ng vt, chng c lin quan ti s thi thc ca bn thn, tm kim trng thi hay sc mnh s khai, y l hnh mu m chng ta c th nhn thy trong s kch ng. Hy gi iu ny l bn nng xc lp3.

108

2. C mt s dng hnh vi khc c ghi nhn mt s t loi, n dng nh lin quan n s chm sc c th khc hn l bn thn, y l hnh mu chng ta c th nhn thy trong vic chm sc nhng a con ca ngi m. Hy gi iu ny l bn nng nui dng4. Mt s nh sinh vt hc bt u nghin cu cch thc hnh thnh nhng dng hnh vi c ng c m chng ta ang tho lun. Trong tm l hc, thng thng chng ta tm kim nhng nguyn nhn xc thc ca s vic, c ngha l chng ta nhn thy nhng tnh hung trc tip, c l l nhng thi v hnh vi gn y, ch yu l s gio dc, nui dng thi th u ca mt con ngi. Mt khc, cc nh sinh hc x hi nhn thy nhng cn nguyn bn ngoi, l trong s tin ho ca hnh vi x hi. C s ca s tin ho kh n gin. u tin, tt c cc loi vt u c xu hng sinh sn qu nhiu, mt s ng l n hng nghn con trong sut cuc i. Tuy nhin s lng ca cc loi c xu hng duy tr kh n nh qua cc th h. R rng rng mt vi con trong s cc concon ny khng th sinh tn! Th hai, c kh t s thay i trong bt c loi no. Phn ln s thay i v mt di truyn c da trn v chuyn t th h ny sang th h khc, k c s thay i l cc c im gip mt s c th tn ti, sinh sn, v cc c im khc gy tr ngi cho chng. Kt hp hai quan im ny li vi nhau, bn c s la chn t nhin: t nhin khuyn khch nhng c im di truyn c li v loi b nhng c im di truyn bt li. Min l s thay i tip tc c to ra bi s ti t hp hu tnh v s t bin, v cc ngun sng duy tr gii hn, s tin ho s tip tc. David Barash, mt nh sinh hc x hi a ra mt cu hi nh hng hiu cn nguyn tin ho ca bt c hnh vi no c th: "Ti sao ng li ngt", c ngha l, ti sao chng ta nhn thy n hp dn? Mt gi thuyt c a ra l t tin ca chng ta n qu p ng nhng nhu cu v dinh dng. Qu c dinh dng nhiu nht khi n chn. Khi qu chn, n cha y ng. Bt k ng b t tin no thch ng cng c xu hng thch n qu chn. Kt qu ca vic c th trng tt khin h kho mnh hn v hp dn hn trong mt nhng ngi bn i tng lai. H c th truyn iu ny nhiu hn cho con chu h, nhng ngi tha hng kh nng thch n qu chn, nhng ngi c nhiu kh nng tn ti ti tui sinh sn hn.... Mt dng ph bin

109

hn ca cu hi nh hng ny l hi v bt k hnh vi c ng c no "Hnh vi gip t tin sng st v/hoc sinh sn ra sao?" im l lng ca v d c s dng ny l: ngy nay chng ta c ng tinh luyn -- th m trc y t tin chng ta khng c, nhng y l th chng ta khm ph v truyn cho con chu chng ta thng qua vic m mang hc vn. R rng rng ngy nay s hp dn ln i vi ng khng cn phc v s tn ti v sinh sn ca chng ta na. Nhng vn ha bin i nhanh hn tin ho: Phi mt hng triu nm pht trin s thch lnh mnh i vi ng nhng ch mt vi nghn nm loi b n. SINH HC X HI V S HP DN Hy bt u bng vic xem xt s la chn bn i. R rng, chng ta b thu ht "lin kt" vi mt s ngi nhiu hn nhng ngi khc. Cc nh sinh hc x hi c cng mt cch l gii cho iu ny cng nh mi vn khc, da vo cu hi mu "Ti sao ng ngt?" Chng ta b hp dn v mt gii tnh bi ngi c c im gip chng ta ti a ha thnh qu di truyn, nhng ngi s sinh ra cho chng ta nhng a tr thng minh, sng lu, kho mnh. Chng ta nhn bit s kho mnh hp dn v ngc li s m yu khng hp dn. Chng ta nhn bit cc c im "hon ho" hp dn v s d dng khng hp dn. Chng ta nhn bit sc sng, sc mnh, s cng trng hp dn. Chng ta nhn bit "mc trung bnh" hp dn-- khng qu thp, qu cao, khng qu bo, qu gy... Anh g Quasimodo, cng vi tt c nhng c im ngoi hnh ca mnh kh m c th hn h vi ai c. Chng ta cng b hp dn bi mt s ngi no v nhng l do km "lgc" hn, chng hn h c c bp vm v hay dng v du dng -- v cch c x -- tnh cch. Ph n thch nhng ngi n ng cao hn h, vai rng v hm vung... n ng thch ph n thp hn h, du dng hn, trn cha hn... Nhng khc bit ny gia hai gii c nhn bit ging nh tnh lng hnh gii tnh, v qu trnh dn ti nhng khc bit ny c gi l s chn la gii tnh5. Nhng khc bit nh v chc nng gia hai gii c th tr thnh nhng khc bit phi chc nng ln qua nhiu th h. Chim ci c bn nng a thch nhng con c nhiu mu sc -- c l bi nhng con c nhiu mu sc c kh nng nh lc hng ng vt n tht khi chim m v con ca n -- do , con c nhiu mu sc hn s c c hi tt hn v con ci p hn to mt c hi tt hn cho con
110

c nhiu mu sc, v con ca chng s tha hng nhng c im v mu sc v s hp dn mnh m vi mu sc v c th, c th... cho n khi bn t ti im m mu sc v s hp dn khng tin hn c na, m thm ch cn mt i chng hn nh loi Chim Thin ng. Mt s con c thm ch khng th bay do trng lng qu nng ca ton b lng v ca n. Tnh lng hnh con ngi ch mc khim tn. Nhng chng ta nhn bit tnh lng hnh6 con trai! Tnh lng hnh cng c thy trong cch c x ca chng ta. David Barash a ra quan im l: "n ng c xu hng c la chn cho cng vic bn hng; n b c la chn cho nhng vic khng phi vic bn hng." n b u t nhiu cho bt k hnh ng no c lin quan n giao hp: s lng gii hn con ci m c ta c th mang thai, nhng nguy him khi mang thai v sinh n, nhu cu dinh dng tng ln, nguy him t k th... tt c iu ny khin cho s la chn bn i l mt vic quan trng phi cn nhc. Tri li, n ng c th dng dng khng quan tm nhiu n hu qu ca vic giao hp. V d, hy ch xu hng ca nhng con ch c c gng giao phi vi nhng chic giy ng lt bng vi mm: ch cn tinh dch xm nhp vo ni cn thit th con ch c lm ng. Con ci c xu hng thn trng hn vi nhng con c n quan h. Chng nhy cm hn vi nhng biu hiu m mt con c c th no s ng gp vo s tn ti di truyn ca chng. Mt trong nhng v d r rng nht l cc ng vt ging ci ch ti kch c v s mnh m ca con c, thc hin nhng cuc thi chuyn bit th hin sc mnh, v d nh cc loi ng vt c sng v c gc. Ngoi ra cng c nhng v d khng r rng bng. mt s loi vt iu m con c th hin khng phi ch l sc mnh, m l kh nng p ng. iu ny c bit ng bt k loi no c con c chm sc con ci trong thi k mang thai v sinh sa -- ging nh con ngi! Cc nh sinh hc x hi cho rng, trong khi n ng thy tui tr v th trng to nn s hp dn nht th ph n c xu hng tm kim nhng biu hin v s thnh t, kh nng chi tr, cch c x. Vic n ng mang hoa qu, bnh ko ti, chi tr cho ba ti... khng n thun ch l yu t vn ha. Hn na, cc nh sinh hc x hi cho rng, ph n c th nhn thy bn thn h quan tm nhiu hn ti ngi n ng "chn chn", khi anh ta c nhiu kh nng chng minh bn thn, v h t quan tm ti nhng ngi n ng "khng chn chn", h th hin mt s mo him no . V
111

ph n c kh nng chu ng s a th (tc l nhng ngi v khc) tt hn n ng khi h phi chu ng s a phu (tc l nhng ngi chng khc): Chia s mt ngi n ng thnh t c nhin tt hn l t mnh phi chu ng mt ngi hon ton tht bi. V, tht l, s a th thm ch cn ph bin hn hn nhn mt v mt chng, trong khi, c l ngi ta ch thy tc a phu hai nn vn ho (mt Ty Tng v mt Chu phi), v trong c hai trng hp n lin quan ti vic anh em trai "chia s" mt ngi v khng phi chia s ca ci tha k t i. Xem xt iu ny t phng din khc, n ng chu ng s phn bi km hn ph n: Ph n "bit" l tr l ca h, n ng khng bao gi bit chc iu ny. V mt di truyn hc, iu ny c ngha t hn nu ngi n ng "chi bi trc tng" hoc c nhiu bn gi hay khng chung thu. V cng kh chc chn khi ni rng hu ht cc nn vn ho u khc nghit vi ph n hn l n ng v ti ngoi tnh. Thc t, trong hu ht cc nn vn ho, ph n phi v gia nh nh chng -- c th theo di c vic i v v ca c ta. T quan im lng mn v tnh yu v hn nhn trong nn vn ho ca chng ta, tht th v khi thy rng trong hu ht cc nn vn ho vic tht bi trong m tn hn l cn nguyn ca s ly d hay v. Trong nn vn ho ca chnh chng ta, s kh khan v chng bt lc thng l nguyn nhn ca vic li d. Sinh sn dng nh c vai tr quan trong hn chng ta tha nhn. Tt nhin, cng c gii hn mt chng mc nht nh khi chng ta khi qut ho hnh vi con ngi t hnh vi ca ng vt (hay khi qut ho mt loi t loi khc), v iu ny c bit ng khi chng ta ni v tnh dc. Chng ta l loi ng vt rt ham mun tnh dc: Hu ht cc loi vt u gii hn hnh vi tnh dc theo nhng thi k c n nh, trong khi chng ta giao phi quanh nm v hng thng; hu ht cc loi, con ci c biu hin cc khoi cht t, v thm ch c con c cng ch c biu hin ny trong khong thi gian rt ngn, trong khi chng ta tham gia vo hot ng tnh dc rt nhit tnh trong khong thi gian di; V hnh nh, khng c loi no quan nim tnh dc l s gii tr thun tu. Chng ta ch c th on c xem lm sao chng ta li nh vy. C l l iu cn phi lm vi tnh trng khng th lo liu c ko di ca nhng a tr ca chng ta. Tnh dc ng l cch thc tt duy tr mt gia nh gn b hn l vic khin n tr nn vng chc! Nhng a con

112

Tnh dc mang li cho chng ta l tr, chng ta quan tm ti chng, v chng quan tm ti chng ta. Nhng con trng thnh nhiu loi, bao gm c chng ta, dng nh nhn ra nhng c im nh ca loi, vi nhng cnh tay v cng chn ngn, nhng ci u ln, khun mt bt, v nhng i mt to, trn... c cht g "ng yu" -- "ngt ngo," khng hiu v sao nh sinh hc x hi c th ch ra iu ny. N khin cho s tin ho c ngha, cc loi ng vt m con non khng th t lo liu c th nhng con trng thnh cn phi chm sc con ci ca chng. Ln lt, cc con non c v nh cng b hp dn bi nhng s vt nht nh no . Ngng con, nh mi ngi bit thng b li cun bi mt vt th ln u tin ang di chuyn m chng nhn thy trong hai ngy u tin ca cuc sng -- thng vt th l ngng m (i khi l quan im ca Konrad Lorenz hay cc nh nghin cu tp tnh khc). Tr nh phn ng vi nhng cp mt, ging ni ca ph n, v s ng chm. Nhng con ngng con phn ng trc cc biu hin ca tc nhn kch thch bng vic i theo vt th ln ang di chuyn . Tt nhin, tr nh khng c kh nng theo st, nn chng phi vin n cch khc: mm ci vi ci ming rng, ng yu, khng rng khin cha m chng trn ngp nim vui. Cc nh sinh hc x hi tip tc vi vic d on rng ngi m s chm sc l tr nhiu hn cha chng (h b nhiu thi gian, cng sc vi con ci hn, v chc chn hn v thin chc lm m ca h); nhng ngi m nhiu tui s chm sc con ci h nhiu hn nhng ngi m tr (h c t c hi hn trong vic sinh tip nhng a tr); khi chng ta c t con (hay ch l mt con!) chng ta s quan tm ti l tr nhiu hn trng hp chng ta c nhiu con; chng ta ngy cng lo lng v l tr khi chng ln hn (chng th hin kh nng tn ti); v chng ta c xu hng thc p con ci kt hn v sinh con. S gip S chm sc -- hnh vi gip -- xy ra khi vic chm sc ny lin quan n con ci, cha m, v/chng, hay nhng ngi h hng gn gi ca chng ta. N t xy ra hn i vi nhng ngi chu h hay nhng ngi hng xm khng phi rut tht. V s l khng bnh thng khi s chm sc ny dnh cho nhng ngi l hay nhng ngi thuc nhng nn vn ha v chng tc khc, iu ny khin chng ta nh li cu chuyn -- Ngi hay lm phc --gn 2000 nm sau khi s vic xy ra.
113

Cc nh sinh hc x hi cho rng s gip gim dn theo mc xa cch trong quan h h hng. Thc t, iu ny ch xy ra khi s hy sinh ca bn gi tr hn li ch m s hy sinh ny mang li nhng gien di truyn bn chia s cng vi nhng ngi h hng ny. Nh di truyn hc J. B. S. Haldane tng ni v vn ny theo cch sau: "Ti rt vui khi chia s cuc sng ca mnh vi ba em trai, nm chu gi, su chu trai..." iu ny c gi l s la chn h hng. Lng v tha da trn tnh ch k di truyn! Mt dng khc ca hnh vi "v tha" l hnh vi by n. Mt s loi vt dng nh mun c gn gi, trong nhng thi khc nguy him thm ch chng cng mun gn gi hn. iu ny c ngha l: Bng vic qun t trong n, bn t c kh nng b d th tn cng hn. Hy nh rng i khi bn nhn thy bn thn nm ngoi tp th -- nhng s lc lng l tt ln sau bn s cm thy m cng hn khi ho mnh vo tp th. Vic cn bng cc yu t khc nhau t c s kt hp tt nht c gi l lng v tha tng h7. Mt s loi ng vt gip bt k thnh vin no trong loi, vi "s nhn thc" bn nng rng chng c th c gip vo ln sau khi chng cn c gip . Robert Trivers cho rng con ngi c lin quan n mt dng phc tp hn ca s v tha tng h, chng ta chia s iu ny vi mt s t sinh vt bc cao trong th gii. y, bn sn sng hy sinh cho mt ai nu nhn thy rng ngi khc cng s lm iu ny vi bn, hoc h s n p theo cch khc, "n ming tr ming." R rng, iu ny yu cu kh nng nhn thc c nhn v ghi nh s bit n! Cc nh di truyn hc khc ch ra rng, nu c c s di truyn ca s v tha tng h th cng c mt s c nhn, nhng ngi ny ngi khc lm vic gip mnh m khng thm p tr li. Thc t, ty thuc vo nhng li ch m s v tha tng h ny mang li v xu hng ca ca nhng ngi c lng v tha i vi nhng k la di, bt k cng ng no cng c th thy nhng k la di ny. Nhng nghin cu khc ch ra rng "ngi tm thn x hi" (sociopath), khng quan tm g n cc quy tc x hi, c ghi nhn s kh ng trong x hi loi ngi. Tt nhin, con ngi khng nht thit phi l 100% v tha hay 100% gi di. Hu ht chng ta (hay tt c chng ta) hon ton c kh nng la di khi c c hi, mc d chng ta tc gin khi b la di. Tt nhin, chng ta cm thy ti li bi chng ta la di. Phn ln tr tu con ngi dng nh c dnh ht cho vic tnh ton cc c hi thnh cng hay tht bi trong cc th on m mui. iu ny s c tho lun k hn phn sau.
114

SINH HC X HI V S HUNG HNG Ging nh nhiu khi nim khc trong mn tm l hc x hi, s hung hng c nhiu nh ngha, thm ch c nhiu s nh gi khc nhau. Mt vi ngi coi s hung hng l mt c tnh rt tt (chng hn "nh kinh doanh nng ng"), trong khi nhng ngi khc xem s hung hng l triu chng ca chng bnh tinh thn. Thc t, h s dng cng mt t hung hng cho bt k trng hp no cho thy y c im tng ng: C s hung hng tiu cc hay tch cc u phc v cho vic cao bn thn. Theo quan im tch cc, chng ta c th gi l tnh qu quyt, l cch hnh ng cao bn thn, khng lin quan g ti vic chng ta ang lm tn thng ngi no khc. Theo quan im tiu cc, chng ta c th gi l tnh bo lc, tp trung nhiu hn vo vic "h thp" ngi khc xem l mt phng tin cu cnh. Mc d cuc sng ca cc loi vt thng c v hi m mu nhng chng ta phi khng nhm ln gia li sng n tht -- sn bt v git cc loi ng vt khc lm thc n -- vi s hung hng. Li sng n tht cc loi n tht i vi lai n c c nhiu im chung lin quan n s hung hng hn l cc thnh vin trong cng mt loi vi nhau. Hy quan st con mo nh hng xm ang bt chut: n lnh lng, trm tnh khng hung hng v nng vi. i vi con ngi, khng c s tng quan xc cm thng thng ca hung hng: tc gin. n gin, anh ta quan tm ti cng vic. Ngoi ra loi vt cng cn gi li mt cht tnh hung hng. Chng ta nhn thy iu ny ph bin nht trong cc tnh hung cnh tranh ngun ti nguyn. Ngun ti nguyn ny phi quan trng vi "s ph hp," ngha l n c lin quan ti mt c nhn hay s thnh cng trong sinh sn ca ng vt no . Hn na, ngun ti nguyn khng c qu di do: V d, cc loi ng vt khng u tranh v khng kh nhng c th u tranh v nc ung, thc n, khu vc lm t hay v bn i. Bn i, lnh vc cnh tranh cui cng c dng gii thch tnh hung hng nht cc loi ng vt c v. V con c l loi ng c ch hn c tnh hung hng ny. Nh chng ta cp trn, con ci c nhiu nguyn tc lin quan n bt k hnh vi giao phi no -- rt nhiu thng mang thai, nhu cu nng lng tng ln, nhy cm vi s tn cng, nhng nguy him ca vic sinh con, trnh nhim nui con bng sa -- iu ny p ng s ph hp l phi "kn c
115

chn canh" khi tm kim bn i. Nu nhng con ci kn c chn canh, con c phi th hin: phi chng t l n c nhng phm cht p ng c s ph hp ca con ci v p ng c c s ph hp ca chnh n. Hu l mt v d tt minh ha cho iu ny. Xin nh k, nhu cu ny l v thc v khng phi do hc c; hu ht cc loi ng vt c v rt c th hon ton l bn nng. C th, chng ta cng c mt s nn tng bn nng nh th. Thc t, mt vi s hung hng c th c iu chnh bi kch thch t sinh dc nam, dng hc mn " con c". Tim testosterone vo chut ci v ngng hnh vi hung hng chng gim xung. Loi b testosterone ra khi chut c (bng cch thin) v ngng ca ny ca chng tng ln. Nhng ti phi b sung thm rng kch thch t sinh dc nam khng phi l nguyn nhn gy ra s hung hng, n ch h thp ngng ca s hung hng xung m thi. Nhng, nhiu loi, con ci c th kh hung hng (v d nhng con chut lang ci), v cc con ci bt k loi no cng c th rt hung hng trong nhng tnh hung c th no (chng hn khi i mt vi nhng nguy him ang e do con ca chng). Trong x hi loi ngi, mt thng k x hi ch ra rng: Hu ht cc ti c lin quan ti bo lc do nam gii thc hin. Nhng chng ta cng thy rng, khi ph n i quyn ca h c tham gia y vo hot ng kinh t v x hi th thng k ny ang thay i. Tng lai s ni vi chng ta v mc m kch thch t testosterone phi chu trch nhim v s hung hng con ngi. Tuy nhin, con c nh nhau ch yu v "gi". Nhng cn ch rng hu ht cc loi, nhng cuc giao tranh "v" con ci t khi kt thc bng ci cht hay thm ch l vt thng nghim trng. l bi v thi u ch l thi u. Chng l vn ph trng u im, v thng gm nhng hnh ng phc v du hiu kch thch i vi i th rng cuc thi s kt thc trong thin : khi c nhng tn hiu u hng. S hung hng tip din c li cht t i vi k thua hoc l k thng. Rn chung c thm ch khng cn ln nhau! Lnh th v v tr thng tr -- tng c xem l ct li ca hnh vi hung hng -- c ngha tng i t hn. Cc loi ng vt c xu hng tn trng nhng khng nh v thn phn v lnh th hn l tranh dnh iu . Ch khi c nhng tnh hung bt thng, khng r mang tnh t nhin hay do con ngi to ra, th chng ta mi thy nhiu s hung hng xut hin. V vic cung cp t thc n cng c v ng gp mt phn cht t to nn s hung hng. Southwick khi nghin cu nhng con kh Rhesus vn th London nhn thy rng gim lng thc n cung cp i

116

25% khng nh hng ti tnh hung hng, cn nu gim 50% lng thc n cung cp thc s lm tng tnh hung hng! Chng ta thy iu tng t nh vy nhng ngi nguyn thu. Con ngi Vy ti sao con ngi rt hung hng? C kh nng l do chng ta thiu s kim ch sinh hc. Cc nh sinh hc x hi d on nhng ng vt c trang b ti i vi s hung hng c v khng pht trin cc biu hiu u hng. H ni, con ngi l mt trong cc loi sinh vt . Nhng chng ta pht trin k thut, bao gm k thut ph hu, v so vi s tin ho sinh hc ca chng ta th k thut ny "tin ha" qu nhanh, n cung cp cho chng ta s cch thc b p km ch tnh hung hng. Kinh nghim ni vi chng ta rng sng nguy him hn dao, mc d c hai u l dng c git chc hiu qu, bi v sng nhanh hn v cho chng ta t thi gian cn nhc v hnh ng mang tnh l tr ca chng ta -- s km ch duy nht ri b chng ta. Mt vn khc l con ngi chng ta khng sng trong mt th gii "thc", m trong mt th gii tng trng. Mt con s t hung hng v mt iu g ngay trc mt. Con ngi hung hng bi nhng iu xy ra lu, nhng iu h ngh s xy ra vo mt ngy no trong tng lai, hay l nhng iu ngi ta ni vi h l ang xy ra. Nh vy, con s t tc gin bi nhng th kh c th, t nhin. S t tc gin bi mt iu g xy ra vi bn thn n. Cn chng ta tc gin v nhng iu xy ra vi chic -t, cn nh, cng ng, quc gia, t chc tn gio ca chng ta... Chng ta m rng "ci ti" ca mnh vt ra ngoi gii hn bn thn v nhng ngi thn yu ca mnh, n tt c mi vt mang tnh biu trng. Phn ng i vi vic t c l v d gn y nht. Nu s hung hng ca con ngi c c s bn nng th chng ta mong l mt biu hin kch ng. Chc chn, n khng n gin nh nhng con c gai c mu ti trong ma giao phi. Nu chng ta tr li quan im v s cnh tranh, coi l mt l do sc ng to ra tnh hung hng, th chng ta s thy s tc gin8 l iu c th xy ra. C hai ngi trong s cc bn mun cng mt th; nu mt ngi v ly n, ngi kia s khng c v cm thy bun; nu ngi kia ly c n, th ngi cn li khng c v cng s cm thy bun. Hnh vi hng ti mc tiu b cn tr v l s tc gin.

117

Cc th d khc v ch ny cn rt nhiu: Chng ta c th tc gin khi mt hnh vi ang din ra b gin on (mt ai c gng ngng tr); chng ta c th tc gin bi s cn tr t ti mc tiu (ai chen ngang trc mt khi ang mt ai ang xp hng siu th); hay chng ta tc gin bi vic ph v khun mu sinh hot thng thng (lm ti b mt ly cafe bui sng). Chng ta l nhng sinh vt linh hot. Nhng y, chng ta phi thn trng: Bn cnh s tc gin th nhng th khc cng c th dn n tnh hung hng (c phi v s khng c tr lng cao th hin s hung hng) v s tc gin c th dn ti nhiu th khc ngoi tnh hung hng (bt lc x hi dn n bnh trm cm). Hn na, nh Fromm ch ra, tc gin (v hung hng) nm trong con mt ca ngi chng kin. Anh ta cm thy rng s tc gin phi c tri nghim ging nh s bt cng hay nh du hiu ca vic t chi gy ra tnh hung hng.

1 Sociobiology 2 Instinct 3 assertive instinct 4 nurturant instinct 5 sexual selection 6 dimorphisms 7 reciprocal altruism 8 frustration

118

PHN TM: KIN THC X HI

KIN THC R rng rng trong bt k phn bn nng no m con ngi c th kin thc l mt phn ni bt. Khng phi chng ta hc tp nhiu hn hu ht cc loi ng vt m chng ta th hin n theo nhiu cch thc khc nhau! Dng thc n gin nht ca vic hc tp m chng ta chia s vi tt c cc loi ng vt c th c gi l mi trng: Da vo kin thc v s hiu bit hin thi ca mnh, bn d on c mt s iu nht nh hay hnh ng theo mt cch thc no -- nhng th gii khng phi lc no cng p ng nhng k vng ca bn. Bi th sau nhng d on v hnh ng khc nhau, bn thch nghi, xy dng s hiu bit mi, tip thu nhng kin thc mi. iu ny thng gi l phn x c iu kin hay s phn hi. i vi mt loi vt c tnh x hi, nhiu phn x c iu kin hay s phn hi hc c t cc thnh vin khc -- n l nhng phn x c iu kin hay phi hi x hi, phn thng v s trng pht. Vy, thay v bit rng khng nn chy bng qua ph khi b ngi khc cn phi, bn cn bit rng bn s b pht khi chy bng qua ng. (iu ny cn hiu qu hn nu bn b pht trc khi bn thc s lm bt c vic g, c ngha l b pht ngay khi bn ang suy ngh v n. Mt s nh tm l hc cho rng y l ngun gc ca lng tm!) Hoc, thay v hc v nhng vai tr gii tnh mt cch tnh c, bn c un nn nh nhng bi nhng biu hin tn ng mang tnh x hi: "Em tht xinh p " hoc "y l ngi n ng b nh ca ti!" Mt kh nng ph bin khc nhng loi vt c tnh x hi l kh nng hc thng qua vic quan st cc thnh vin khc. V d, cch hc gin tip: Nu nhn thy ngi bn b au hay lm tt mt cng vic no , b trng pht hay c thng v..v, i vi mt s hnh ng, bn c th "ng cm" vi ngi bn ny v hc c t . Thm ch, cn c mt kh nng quan trng hn gi l kh nng bt chc (hay theo gng). Chng ta khng ch bit c hu qu ca cc hnh vi khi quan st ngi khc (ging nh cch hc gin tip), m chng ta cn hc c t chnh cc hnh vi ny! i vi mt loi ng vt x hi c ngn ng, kin thc x hi thm ch c th c c kt nhiu hn t phn hi mi trng tc th. V d, chng ta c th hc c t cch thc cnh bo,
119

gii thiu, t nhng mi e do v trin vng. Thm ch nhng loi sinh vt khng c ngn ng c th trao i nhng iu ny (thng qua ting gm, ting g, ting rt v nhng th tng t). Nhng ngn ng bin n thnh loi hnh ngh thut. V cui cng, chng ta c th hc t vic m t hnh vi, chng ta c th "bt chc" nh th chng ta quan st nhng hnh vi . iu ny thng c gi l kin thc biu tng. Hn na, chng ta c th hc ton b nhm hnh vi, suy ngh, v cm gic chng hn nh lng tin, cc h thng lng tin, quan im v gi tr. Tht k l, chng ta ni v phn x c iu kin v s bt chc trong tm l hc trong khi chng ta dnh qu nhiu thi gian cuc sng trng -iu ny lin quan ti kin thc biu tng! Vn ha "Vn ha l cch thc suy ngh, cm nhn, v tin tng. N l mt tp hp kin thc c lu tr (trong tr nh... sch v, v cc i tng) s dng trong tng lai." (Clyde Kluckhohn, Tm Gng Cho Con Ngi, trang 28.) V vy chng ta c th tip thu vn ho. Nhng nh chng ta thy, t ra l con ngi, kin thc nhiu hn rt nhiu nhng phn x c iu kin. Do s chnh xc hn khi chng ta suy ngh v n ging nh s thm thu ca th gii -- c bit l th gii x hi -- xung quanh bn. iu ny lm cho nh hng ca vn ho nhiu hn ng k nu khng mun ni l ch yu hn so vi nh hng ca di truyn. V l do ny m rt nhiu nh tm l hc, x hi hc, nhn loi hc v nhng ngi khc rt thn trng trc nhng l gii ca nhng nh sinh hc x hi: vi mi l gii mang tnh sinh hc x hi, chng ta c th tm ra mt l gii mang tnh vn ho. Sau tt c, vn ho cng hot ng bi nhng nguyn tc ging nh tin ho. C rt nhiu cch thc khc nhau thc hin mt cng vic, nhng trong bi cnh ca mi trng t nhin v vn ho c th no th c mt s cch thc thc hin cng vic c hiu qu hn cc cch thc khc. V nhng cch thc ny c th c "truyn" t th th h ny sang th h thng qua hc tp. By gi, vn ho cn phi thc hin c nhng iu nht nh nu chng mun tn ti. Chng phi m bo vic s dng hiu qu ti nguyn thin nhin, v d, chng c th phi lin quan ti
120

vic hc tp tt c cc dng hnh vi mang tnh gy hn, ging nh trong cc l gii sinh hc x hi. V chng phi m bo mc hp tc, iu ny lin quan ti vic hc tp hnh vi mang tnh v tha, quy tc chia s ti nguyn v quy tc v cc mi quan h x hi khc, ging nh trong cc l gii sinh hc x hi. V chng phi m bo vic duy tr ni ging, iu ny lin quan ti vic tn tnh v hn nhn, hnh vi nui dng... ging nh trong cc l gii sinh hc x hi. (Ch v dc[1] khng phi l s ph hp mang tnh sinh hc x hi. Nhng nu mt t chc c nhng phng php tip nhn khc, t chc c th tn ti, v d nh i sng tn gio truyn thng theo o Pht v o Thin Cha.) Nu mt x hi tn ti -- v bt k x hi no ang tn ti t ra cho n by gi -- th n phi quan tm ti nhng vn rt ging vi nhng vn m di truyn hc quan tm. Nhng bi kin thc linh ng hn rt nhiu so vi s thch nghi tin ho nn vn ho c xu hng thay th di truyn hc. Vy nn chng ta c bn nng khng? Khng -- nu bn nng c nh ngha l s lin h t ng ging phn x. Nhng nh ngha bn nng l "khuynh hng bm sinh mnh m hng ti hnh vi no trong mt tnh hung no " -- th chng ta c. im quan trng y l (khng ging ng vt) chng ta lun lun c th ni khng vi nhng hnh vi bn nng ca mnh, ging nh chng ta c th ni khng vi nhng hnh vi chng ta hc c! S LI CUN BI HC THC R rng, s hp dn c nh hng thay i mnh m nht l s quyn r -- xinh xn, p trai, d thng v nhng th tng t. Nu bn mun mi ngi thch bn, bn phi trng d coi! (Trong mt cuc hn gia hai ngi cha tng quen bit, th ci g l yu t quan trng nht c cuc hn h th hai? Chc bn on c iu ny.) Tt nhin, iu to ra s hp dn c th do yu t di truyn. Nhng cng cn ch rng s hp dn c th rt khc nhau nhng nn vn ho khc nhau. V d, trong nn vn ho ca chng ta mnh d c cho l hp dn. Tuy nhin, trong vn ho Hawaiian c, bo li l hp dn. Vi trm nm trc y, vn ha Chu u cng c quan im tng t nh vy: Hy nhn bc tranh Rembrandt kho thn! Min l kch c ca bn cho php bn tn ti v sinh , t nhin cho php vn ho quyt nh s thay i.

121

Hay hy nhn cch chng ta trang im bn thn. Trong nn vn ho ca chng ta, ph n trang im khun mt ca h. mt b tc ca nc Ethiopia, n ng mi l ngi trang im khun mt ca h. n ng Celt c i (t tin ca ngi Ailen) v Ngi da cch y khng lu tng v mt khi chun b giao chin. Ngi Maoris, ngi Ainu Nht Bn, tt c ngi M bn a Ty Bc Thi Bnh Dng cho rng c hnh xm trn mt l hp dn, ging vi quan nim ngy nay ca nhiu thnh vin ca nhng nhm vn ho M nht nh. mt vi nn vn ho, ngi ta s dng so trang im mt v c th. Chng ta eo khuyn tai. Nhiu ph n n (v mt s y) eo khuyn mi. Mt s b lc Nam M ko cng ry tai ca h. Mt s b lc Chu Phi eo nhiu nt mi. Nhng ph n giu c Trung Quc cui th k ngh rng b chn l p. Mt trm nm trc y, chng ta cho rng tht y lng ong v ngc to l hp dn. Ngy nay, mt s ngi thch x l khuyn rn, u v, li v thm ch (i!) c c quan sinh dc. Chng ta n mc ra sao l vn khc: Chng ta khng chp nhn mt ngi ph n ph by b ngc ni cng cng; nhng nn vn ho khc cho php iu , nhng khng cho php ph by i; c ni khng cho php h mt; ni khc khng cho php ph n l mi tc ca mnh. Chng ta khng cho php n ng ph by dng vt ni cng cng; vo cui thi trung c n ng eo " vt gi," n bao quanh v lm ni bt dng vt ca nam gii; New Guinea, mt vi b lc eo nhng vt hnh nn di ngoi dng vt. Hy Lp c i, cc vn ng vin nam hon ton trn trung ( l ngha ca t th dc -- kho thn!) V hn na, s hp dn ph thuc vo quan im c nhn ca mi ngi. V d, mi ngi u tin rng nhng a con ca h l xinh p nht! Ni cch khc, t ra, kin thc[2] l nguyn nhn quyt nh nhng g chng ta coi l hp dn. Bt k l do ca s hp dn l g, th nh hng ca n l rt mnh m. Khi n c nhng ngi hp dn, chng ta c xu hng b qua sai lm ca h, qun i s xc phm, v thm ch gn cho h nhng phm cht tt m h khng chc c -- tm tnh tt, ng c tt, thng minh... Snyder, Tanke, v Bersheid tin hnh mt th nghim cho thy nh hng to ln ca s hp dn: Ngi ta yu cu nam gii ni chuyn vi ph n qua in thoi sau khi cho h xem nh ca c ta. Mt na c cho xem nhng bc nh quyn r, mt na c cho xem nhng bc

122

nh khng quyn r. Nhm ngi c cho xem nhng tm hnh hp dn ngh c ta c v im m hn, hm hnh hn, v ngai giao gii hn. Cuc ni chuyn c ghi li v c nhiu ngi nghe c lp khng bit g v tm nh m nhng ngi n ng xem, h nh gi nhng ngi n ng xem cc bc nh hp dn l im m hn, hm hnh hn v ni chuyn kho hn. V nhng ngi nghe c lp ny nh gi nhng ngi ph n ni chuyn vi nhng ngi n ng c cho xem cc bc nh hp dn l im m hn, hm hnh hn v ni chuyn kho hn -- mc d, c ngi nghe v ph n u khng bit bc nh m ngi n ng xem l bc nh no! Ni cch khc, nu ngi khc ngh bn d coi, bn s hnh ng xng ng vi iu v bn ngh bn thn l mt ngi tt: li tin on c tr thnh hin thc. V nu ngi ta ngh bn xu, bn c th tr nn gt gng, iu ny ch xc nhn s nghi ng ca mi ngi v nhng ngai hnh xu. iu kin L gii n gin nht cho cu hi ti sao chng ta thch ngi ny hn ngi khc l phn x c iu kin: chng ta thch nhng ngi khen thng, ca ngi, thin v chng ta; chng ta thch nhng ngi ging chng ta (h cng nhn gi tr ca chng ta); chng ta thch nhng ngi c tinh thn hp tc (hai bn cng c li). Tt c iu l ph hp theo quan im sinh hc x hi. Nhng bn c th thy ci gi phi tr n du trong : Chng ta khng phi lun lun thch nhng ngi khen thng, thin v hay ca ngi chng ta, nu nhng phn thng, s thin v hay tn dng c iu kin rng buc km theo. Nhng n lc ly lng ca h khin chng ta phi tr gi bng s t do -- phi thc hin nhng ngha v h giao cho. Thm ch, ngay c khi h khng c nh nh vy ("Khng, bn thn mn, iu l dnh cho bn! Ti thc s mun bn c n!) th chng ta cng vn thng cm thy i ngi nh vy. Ging nh bt c th g khc, ngha ca vic chng ta thin v hay ca ngi ph thuc vo hon cnh m chng c a ra. V d, mc bn b ngi khc thu ht khi ngi ni nhng iu tt p v bn ph thuc vo mt l nhng th kinh khng m bn quen thuc. Elliot Aronson a iu ny tr thnh quan im trung tm trong L Thuyt c Mt[3] ca ng:

123

"Gi tr phn thng tng ln to nn s thch th nhiu hn so vi trng hp gi tr phn thng khng thay i, thm ch nu gi tr phn thng kh cao ri. V, tng t nh vy, gi tr phn thng gim xung s to nn s chn ght nhiu hn so vi trng hp gi tr phn thng thp nhng khng thay i." Vy li khen t mt ngi xa l c hiu qu hn li khen ca bn i, ngi khen bn sut c nm. Hay iu g lm bn tn thng hn, s ch trch t ngi lun lun ph bnh bn, hay t ngi bn thn nht? V ai khin chng ta cm gin hn, k ng ght ni lm vic hay ngi bn i trc y? L thuyt nh ny c cc nghin cu ng h. Bn cnh mu thun gin n, chng ta cng c th thy s quy kt y: Nu mt ngi lun tt hay lun xu, chng ta cho l thuc tnh bn trong[4] -- l tnh cch ca h -- vy nn li khen ch c mt cht gi tr thng tin. Nu mt ngi thay i, chng ta coi l thuc tnh bn ngoi: "Hy xem, ti sao h khen ti? C l bi ti thc s xng ng vi li khen !" Ti l l do ngoi cnh[5]. Tt nhin, ng c bn ngoi ca vic ai tr thnh mt ngi tt cng c th l mt ng c kn o, ngha l vic ly lng hay "nnh b" c th lm gim bt nh hng! Hy xem xt nhng kh khn m iu ny to nn i vi cc mi quan h lu di, v d hn nhn: Nu bn lun tt, li khen ca "ngi l" s am m ngi bn i ca bn; tuy nhin, nu i khi bn c lm ngi xu, bn ch hi mnh thm thi! Bn mun c gng trung thc tuyt i vi ngi bn i thay v lun lun tt; theo cch ging vi cch m ngi khch l lm, nhng li nhn xt tch cc ca bn c trng lng hn. Nhng cn nhng li nhn xt tiu cc th sao, v duy tr thanh danh v s trung thc ca mnh, bn phi thc hin cht t! Hy vng duy nht ca bn l xy dng mt tnh yu v iu kin vi ngi yu ca mnh. NHN THC V S HUNG HNG[6] i vi bt c kha cnh bn nng no ca s hung hng th r rng rng y nhn thc cng quan trng ging nh s hp dn. Mt cch xem xt nh hng ca nhn thc v s hung hng l t ra cu hi "Vi ai, u, khi no, ra sao, v mc no?" Quan st mt k hay bt nt trng tiu hc a phng. Anh ta cm thy hng th v nhng mc tiu thch hp: bt nt b trai, khng phi b gi (t ra,
124

trong ngy ti quan st); v chng tc, tn gio hay cc nhm sc tc "sai tri"; qu bo, qu gy, eo knh hay ngi yu ui... Anh ta cm thy hng th v thi gian v a im thch hp: ng hm ti sau trng. Anh ta cm thy hng th bi c k thut hp: m, ch khng phi pht hay (nh trn, ch t l trong ngy ti quan st). Tt nhin, ton b cc cm hng ny s b trng pht khi c nhng hnh vi khng thch hp - ln ngi xu, sai thi gian, sai a im v sai k thut. Tuy nhin, yu t thay i quan trng nht y l mc no. Nu mt ngi c nhn phn thng nhiu ln cho s hung hng, v/hoc b trng pht v khng hung hng, anh ta s thc hin iu ny nhiu hn! Nu bn cn bng chng th di y l mt trong s nhiu nghin cu minh chng cho iu ny: Ngi ta a cho cc sinh vin nam c mt danh sch cc t. Mt vi t mang tnh kch ng (c m), mt vi t hu dng (d dnh) v mt vi t trung lp (qu a cu). Ngi ta khuyn khch mt s nam sinh bng nhng ci gt u, hay mm ci khi h ni nhng t ng kch ng .... Cc i tng khc c khuyn khch bi nhng t ng trung lp hay hu dng. Sau , ngi ta cho h c hi gy sc cho ngi khc (vi nhng l do h cu thng thng). on xem ai l ngi gy sc khng khip nht? Th nghim ngc li cng c tin hnh. Ngi ta ch th cho gio vin l i nhng hnh vi hung hng sn chi trong khi h khuyn khch nhng ngi c tinh thn hp tc bng cch ch v tn dng. S hung hng sn chi gim t ngt trong vng hai tun. Hu ht cc nh tm l hc khng tn thnh vic trng pht cc hnh vi mang tnh hung hng, cho d h l ngi nghin cu hnh vi hay ngi nghin cu khoa hc nhn vn hay l ngi nghin cu bt c iu g. Chng ta nhn thy rng c mt s hu qu phn tc dng: V i tng: s chuyn hng. Bn c th hng s tc gin ca mnh vo nhng vt an ton khc -- con bp b, ci gi, con ci hay ngi bn i ca mnh, nhng ngi tui v thnh nin... Thay v nh a em trai, bn c th con ch. V kha cnh thi gian v a im: Km ch. Bi vic trng pht ch lm nn hnh vi mang tnh hung hng, ch khng phi l gii quyt tn gc vn ny, chng c th sn sng "bng pht" bt k lc no khi vic trng pht khng cn. Bn hc cch cu em trai di gm bn.
125

V kha cnh cch thc: s hung hng gin tip. Nu bn khng th gy hn trc tip chng li bt k ai m bn mun, bn c th thc hin cch khc tho mn phn no: gi tn, chi by, ni xu, "la di" hay c hnh ng hung hng th ng. Bn khng th nh c gio ca mnh -nhng bn c th ni sau lng, bt chc v tiu tu ca b ta, hay bin cuc sng ca b ta thnh a ngc! V kha cnh mc : bc tc. Nu ngi khc ngn cn bn thc hin hnh vi mang tnh hung hng m bn mun, bn v lu v di s tr nn tc gin vi nhiu ngi hn. Trng pht hnh vi hung hng c v s dn ti s hung hng hn! Tuy th, cha m c con ci c tnh hung hng vn phi i mt vi tnh th tin thoi lng nan. Nu bn khng lm g khi Johnny nh em trai n, Johnny c th tr thnh k m thu chm mn khi ln ln, v a em tr thnh bnh nhn ca nh tm l do b anh mnh n hip hoi. iu quan trng l ngn chn hnh vi hung hng (v d, cch ly John ra khi a em hin nay ang b hnh h) khuyn khch v lm gng bng hnh vi hp tc. Cuc sng khng phi l d dng cht no.[7] Lm gng C l, vn quan trng nht trong vic trng pht hnh vi hung hng l lm gng (hay bt chc). Trng pht, cng ging hnh vi hung hng, cho thy rng hnh vi hung hng c chp nhn trong vi hon cnh nht nh no : tc l khi bn c sc mnh. Thc nghim ni ting nht v m hnh hnh vi kch ng l thc nghim bp b bobo ca Albert Bandura. Bandura a ra mt on phim ngn trong n ph t tr tui ca ng c hng dn nh vo bp b bobo (mt loi bp b c bm phng, n c th tr li trng thi ban u sau khi bn nh vo n). C ta nh vo con bp b, ht ln "sockeroo," n, ht ln mt cu chi khc, ngi ln con bp b, p vo n, dng mt chic ba nha nh nh vo n, v..v. Sau , ng ta chiu b phim cho tr em hc trng mu gio. ng nh bn d on, chng rt thch b phim. Khi kt thc b phim, chng c a vo phng chi, ni, tht l, c mt con bp b bobo mi (v c rt nhiu nhng chic ba nha nh). Ngi quan st trong phng ghi li nhng dng hnh vi ca tr nh sau khi chng tham gia chi. Tt nhin, chng nh con bp b, ht ln

126

"sockeroo", chng con bp b, ngi ln n, dng nhng chic ba nha nh nh vo n, v..v. R rng, hnh vi hung hng c th c hc thng qua vic bt trc. Mt s nh ph bnh (hnh nh h khng c con ci) cho rng, bi v bp b bobo l vt nh nn thc nghim ny s khng bao gi ng khi thc hin vi ngi sng. Do vy Bandura dng mt b phim mi, ln ny ng mt c gi hnh h mt ch h l ngi tht. Khi l tr xem xong b phim v tr vo phng chi, c mt ch h l ngi tht! Bn hy on xem iu xy ra? C nhng bin s lin quan, Bandura quan st (1) thng cho nhng em gi khi nh vo con bp b, (2) m hnh a v cao ngc li vi m hnh a v thp, (3) ra tng mc l tr ng cm vi m hnh, v (4) miu t hnh vi hung hng bng cch ny hay cch khc bin minh rng n ph hp vi o c. Tt c iu ny dn n s ra tng s lng hnh vi hung hng c bt chc. Ch rng s thay i ny c kt hp hi ho trong nhn vt anh hng c u thch trn truyn hnh ca Johnny! N a li cho chng ta mt vn rt quan trng: nh hng ca nhng hnh nh bo lc trn truyn hnh ti tr em l g? Mt vi nghin cu "t" l tr trc phim hot hnh sng th by, v sau ghi li hnh vi ca chng sn chi. So snh vi hnh vi ca nhng a tr khc khng xem hot hnh, nhng a tr xem hot hnh c hnh vi hung hng hn nhng a tr khng xem hot hnh mt cch ng k. C th bn khng bit, iu tng t cng ng vi sinh vin i hc. t h trc on phim m bc, sau a h vo mt trong nhng tnh hung "gy sc", v chng ta thy rng h b sc nhiu hn, lu hn v mnh hn nhng ngi xem phim nhng b phim khng kch ng. Ni chung, nghin cu ny ch ra rng xem hnh vi bo ng trn ti vi dn ti (1)s bt chc c th mc cao nhng hnh vi hung hng thm ch khc thng, (2) "gim kh nng kim ch"[8] chung i v (3) s chai l[9], c ngha l kh nng chu ng tt hn trc hnh vi kch ng ca ngi khc trong x hi ... Tt c nhng iu ny c th s ko di rt lu. Mt nghin cu qua thi gian theo di tr em lp ba cho n khi chng tt nghip trung hc. Sau khi nhng b qua cc yu t thng k v tt c
127

cc mt khc c a ra (v d tnh trng kinh t x hi, trnh gio dc ca cha m, v v..v), chng ta thy rng s lng phim hot hnh kch ng m tr em lp ba xem c lin quan ti s hung hng m cc em trai gp phi trng trung hc. Nhng iu ny khng ng cc em gi. Tm l do ca vn ny, h nhn thy rng khng c s lin h gia cc em trai c nui dng trong gia nh coi trng s hp tc, tc l s la chn thay th hnh vi hung hng. iu ny ng vi nhng g chng ta thy Nht Bn v Hng Kng: Phim hot hnh c th rt bo lc, thm ch theo nhng tiu chun ca chng ta; song nhng nn vn ho ny li t bo lc ng k so vi vn ho ca M. iu ny c th do vic coi trng s hp tc trong nhng nn vn ho .[10] Tuy nhin, mt ngi c th s t hi liu tt c s phi by bo lc c th khng nh hng thm ch c vi nhng ngi bit cch hp tc hay khng. iu g s xy ra nu nh h thy mnh trong mt tnh hung m s kim sot ca vn ha khng ng vai tr -- v d chin tranh hay nhng thm ho x hi khc? V th cn kh nng chu ng hnh vi hung hng ca ngi khc th sao? Ti s vui hn khi chng ta tm ra cc cch thc khc t th gin hn l xem mi ngi nh ln nhau.

[1] chastity [2] learning [3] gain-loss theory [4] internal attribution [5] external cause [6] Learned Aggression [7] TQ hiu nh: y l 1 tiu quan trng cho nn ti mn php c ni thm. C hai cch gio dc, pht v thng, th pht v h da khng phi l cch tt. Pht ch tr hon vic con nt s lm nhng chuyn chng mun lm; khi hnh pht khng c th c p dng th con nt s thc hnh nhng chuyn n s lm. i xa hn chuyn gio dc con em, chng ta c th p dng vic ny vo mt x hi ln hn. V d, CSVN nht t cc v s quan ch VNCH ch lm cho s tc gin tng ln, v tr hon s th ght bng cch h gi v "ngoan" trong thi gian ci to. Khi ra nc ngoi khi CSVN khng th pht h na, h "ph" cho h gin. p dng chuyn thng pht vo trong vn hin ti, tham nhng. Pht tham nhng ch lm cho hnh vi tham nhng cng tinh vi. Thng hnh vi lim chnh, th khuyn co lim chnh. Thng hnh vi moi
128

mc tham nhng th h s moi mc v u t tham nhng, a cc quan tham nhng ra vnh mng nga. [8] "reduction in restraint" [9] desensitization [10] Gio dc gia nh v x hi rt quan trng. Trong cc x hi dy s hp tc nh Nht v Hng Kng, th d coi phim bo ng, tr em cng khng b nh hng nhiu nh x hi dy tnh t ch, t do c nhn nh M.

129

PHN CHN: KINH T HC X HI

L THUYT TRAO I Mt kha cnh ca cuc sng lin quan ti vic tnh ton hp l, kh lnh lng v nhng iu c v mt trong s tng tc x hi l: Chng ta so snh cc phng n la chn, cn nhc gia iu lo lng v hy vng, d tnh nhng bc i ca mnh... Chng ta gi iu ny l kha cnh cng c ca cuc sng, n c cc nh nghin cu nghin cu t m di ci tn l thuyt trao i[1]. y l mt quan im c t rt lu, Jeremy Bentham, mt trit gia ngi Anh , gn cho n mt tiu rt n tng l "php tnh ch ngha khoi lc."[2] Trong l thuyt hin i ngy nay, n thng c biu din bng cng thc: MF = E x V. ng c thc y bng t l k vng nhn vi gi tr. Nu chng ta ang ni v mt hnh vi phc tp, ng c thc y s bng gi tr trung bnh ca cc thnh t "E's x V's." K vng[3] l kh nng theo ch quan m kt qu mong mun s xy ra. N bao gm ci m bn tin l c s lin h gia s c gng ca mnh v kt qu: "Nu ti l mt chng trai tt, ti s nhn c mt chic bnh quy;" "Nu ti chm ch, ti s thnh cng;" "Nu ti thc gic mi ngi, h s lm vic chm ch hn v ti;".... Nh rng, nhng nim tin ny c th sai v kh nng xy ra c th xa vi, nhng min l tin chng th chng s l mt phn trong cng thc ng c thc y ca bn. Gi tr[4] l mong mun ch quan ca kt qu -- kt thc no l c gi tr i vi bn. y, chng ta c th a ti nhng iu ging nh h thng th bc ca Maslow, hay gn cho nhng gi tr rt ring, i khi l qui g, n khin cho mi ngi trong chng ta l c nht v nh: "Ti mun s khai sng tm hn;" "Tin bc l s mt i vi ti;" "Ti thc s thch Rocky Road." Hy ti ch cho bn cch thc kt hp chng li vi nhau. ng c thc y bn hc hnh chm ch lp l g? Lp mt danh sch cc kt qu c th, t l theo ch quan (0 n 1.0) ca vic t c mi kt qu, v mi kt qu c gi tr i vi bn th no (-1.0 n 1.0). Sau , nhn mi t l vi tng gi tr (E x V). Sau cng tt c chng li vi nhau, m bo vic theo di cc biu hin, ri chia cho s kt qu. Sau , bn c th so snh ng c thc y bn hc

130

tp chm ch lp vi nhng hnh vi phc tp khc, v d dnh thi gian ngh hc k n min Namnc Php. mc ny, bn thc s c mt l thuyt v ng c thc y. Nhng chng ta c th bin l thuyt x hi ny tr thnh n gin bng cch nhn vo "MF's" ca hai ngi m cc kt qu hnh ng ca h ph thuc ln nhau, c ngha bn nhn vo s trao i. Tr chi Hu ht nhng nghin cu v l thuyt trao i u c lin quan ti cc tr chi. V tr chi ph bin nht c da trn tnh hung tin thoi lng nan ca nhng ngi t[5]. Cnh st nghi ng bn v mt k ng phm tham gia vo v cp c v trang. U vin cng t cn t nht mt trong hai ngi th nhn kt n v cp. Mt khc, ng ta ch c th bt c hai ngi do s hu sng tri php. Nn ng ta a tng ngi mt vo phng thm vn, v a ra mt ngh: Nu khng ai tha nhn, ng ta s bt c hai ngi v s hu tri php v kh, a ra bn n ti thiu bt buc l mi ngi mt nm. Nu mt trong hai ngi th nhn, ngi s c phng thch, trao i bng chng hin trng, v ngi kia s b kt n 10 nm. Tuy nhin, nu c hai tha nhn, ng ta bt buc phi lm ti v truy t c hai, nhng ng s a ra bn n nh l mi ngi nm nm. Bn c th sp xp iu ny theo dng ma trn:

131

S la chn mang tnh hp tc y l khng tha nhn: Bn c th thng ng vi ngi kia (khng phi vi U Vin Cng T), t c kt qu c li ton din nht cho c hai ngi. S la chn mang tnh cnh tranh l tha nhn: Bn c gng t c kt qu tt nht cho bn thn, khng m xa g n vic ngi bn kia s b i t. V vy iu ny c gi l tr chi ng c phc hp[6], bi bn c th c lng v tha hay gy hn. Hu ht nhng tr chi m chng ta thy hp dn -- t bng n qun vt, c hay bi brt -- u l nhng tr c tnh i khng. Tt nhin, bn hp tc vi nhng ngi ng i ca mnh nhng im s trong mt tr chi i khng c "tng l khng:" Nu ti thng, bn thua; Nu bn thng, ti thua. Tuy nhin, nhng tr chi ng c phc hp c m hnh thc t tt hn nhng tr chi i khng n thun, v chng ta c th tm thy kiu tr chi tin thoi lng nan ca ngi t khp mi ni. Ly nhng mi quan h quc t lm v d:

132

Hay ly mt tr chi c xem coi ai nht gan, v d, hai qu ng tr tui li hai chic xe tin thng v pha nhau. Ngi th nht thnh lnh i hng, mt i danh ting v mnh giy hng (giy ng k xe). Tt nhin, iu ny l rt ch quan: Nu c hai bn cng i hng, mi ngi s nhn c 1 im tr gip. Nu mt ngi i hng cn ngi kia th khng, ngi i hng mt im v ngi kia c 10 im "anh hng", ting tt i cua gi. Nhng nu c hai tin tip, s mt i 100 im au n v kh s v tng nhau.

133

(Ch rng trong nhng tr chi ny, "im s" mang tnh tiu cc nhiu hn tch cc. iu ny cho thy l nhng tr chi bn khng nn chi! Ngoi ra c nhng tr chi khc tch cc hn rt nhiu.) Mt cu hi c t ra: Bn quyt nh nh th no? Trong trng hp tr chi tin thoi lng nan ban u ca ngi t, ch c mt ln i ph vi u vin cng t, nn bn ch c mt quan im v tnh cch ca ngi ng phm. Nhng trong tr chi ua xe, v trong hu ht cc trng hp ca cuc sng thc t, bn c th chi li ht ln ny n ln khc, nn quyt nh ca bn c th da trn kinh nghim hay hiu bit ca bn v i th. V bn c th s dng cng thc trao i: Nu kh nng i hng ca i th l 50% v kh nng tin tip l 50%, ng c thc y (MF) tng i ca bn l g? ng c thc y bn i hng l 50% nhn vi +1 (bn cm thy thoi mi nu c hai ngi chuyn hng) cng vi 50% nhn vi -10 (im s nng ni ca bn), kt qu l a - 4 1/2. (50% x +1) + (50% x -10) = - 4 1/2 ng c thc y tin tip l 50% nhn vi +10 (im s nam nhi ca bn) cng 50% nhn vi -100 (im s au n v kh s ca bn) bng -45. (50% x +10) + (50% x -100) = -45 C hai la chn l tiu cc (v vy tt hn bn nn dng tr chi), nhng i hng r rng l s nh cuc tt hn ca bn. Ni cch khc, nu kh nng i hng ca i th l 99%, th con s l: (99% x +1) + (1% x -10) = +.89 (99% x +10) + (1% x -100) = +8.9 Ln ny, bn s l ng nam nhi. Tt nhin, da trn biu hin ca bn trong qu kh, anh ta cng ang suy on t l ny, iu ny lm thay i t l m bn s cn a ra la chn ca mnh, iu ny lm thay i t l i
134

vi anh ta... y chnh l ci to nn tr pck -- nu khng th l mt tr chi tr con v s thay i -- l mt tr chi th v. V mt l thuyt, bn c th s dng nhng ma trn ny m t bt c tng tc x hi no. V d b ch ca bn ang ng di snh v hng v pha bn. Bn ang ngh n vic ngh b ta tng lng. Thc t, bn va mi kim c mt hp ng v cho b ta. Khi bn i qua i snh, bn c nhiu s la chn: Bn c th ni xin cho; bn c th xin mt li khuyn (bn bit rng iu ny khin b ta cm thy mnh l ngi thng minh); bn c th a ra ngh tng lng... B ch ca bn cng c nhiu s la chn: B ta c th ni xin cho; b ta c th khen ngi bn v bn hp ng ; b ta hon ton l bn i... Mi s kt hp cc cu tr li u c nhng li ch v thit hi no i vi mi mt ngi, v thc t c hai ngi c th ang cn nhc ng c thc y cho mi mt hnh ng c th. Chin lc Con ngi thch n gin ho cuc sng ca h cng nhiu cng tt. V vy a s chng ta, thay v lc no cng cn nhc ng c thc y thng la chn sng theo cc nguyn tc no . Mt kh nng l lun lun chun b nhn mt c nh m khng tr a li, tc l kin nh chi vi tinh thn cng tc. Nu nhng ngi khc trong cuc sng ca bn ang chi theo l tr (thay v chi theo nhng nguyn tc cao ca bn), h s la chn ganh ua mi lc, bn s mt v mt nhiu. Ni cch khc, nu bn quyt nh sng mt cch hung hng th bt c ai bt u vi mt n tc hp tc, s ngay lp tc hc c bi hc ca ring mnh v bt u phn ng bng s la chn ganh ua, v c hai bn u s thua thit. Liu c chin lc nht qun no c tc dng tt hn khng? Chin lc tt nht rt n gin. N hot ng bng cch khuyn khch c bn v i tc hp tc vi nhau. N c gi l chin lc phng b[7]: Bn bt u bng cch hp tc; t tr i, bn lm bt c iu g m i th ca bn lm p li hnh ng trc ca i th. n ming tr ming.[8] Thc t, mt s nh tm l hc a ra kin rng Hoa K nn bt u lm iu ny vi Lin Bang X Vit trong vic lin quan ti v kh ht nhn. H gi n l GRIT, gim dn s cng thng[9]. Hoa K khng bao gi chp nhn iu ny nhng l chin lc m Gorbachev s dng.
135

M hnh tr chi tng tc gia ngi vi ngi tr nn th v hn nhiu khi bn bt u tng s ngi chi. Nhng g chng ta nhn thy sau l s thit lp cc lin minh - khi ngi chi yu hn, lin kt tr nn mnh hn. y thc cht l nhng iu m tt c nhng x hi cng ho v dn ch ang thc hin. VN KINH T HC Tht khng may, nhiu ngi trong s chng ta thch nhng cng thc ngn gn, nhng cng thc trao i cha y nhng vn . u tin, ni chung n l nhng vn v cng thc. V d, con ngi khng phi lun lun "ti u ha"[10] -- h thng "tho mn"[11] nhiu hn. C ngha l, h c mc chp nhn kt qu ti thiu. Chng ta khng ch i s hon ho, nhng chp ly th " tt" no u tin. Ngoi ra, con ngi thng hot ng theo kt qu "ngn hn", khng xem xt n kt qu "di hn". V d chng ta c th tr 10% tin li thay i hn l 12% tin li c c nh. V mi ngi c gng thc hin nhng iu chc chn nhiu hn, d cho n c em li li ch cho h hay khng. Hu ht mi ngi thch c chc chn 80$ hn l 90% kh nng c c 100$, thm ch mc d kh nng c c 100$ c "ng lc thc y"[12] cao hn. Tm li, chng ta thch nhng iu chc chn tho mn trong thi gian ngn hn l nhng ri ro ti u trong thi gian di. y l l do gii thch ti sao hu ht chng c kt qu km ci th trng chng khon. Mt kh khn ln khc trong vic s dng cng thc trao i d on hnh vi l cc k vng v gi tr hon ton l ch quan. V d, chng ph thuc nhiu vo tnh cch ca bn: Mt s ngi rt lc quan v cm thy kim sot c cuc sng ca h (chng ta gi l "im kim sot bn trong,"); ngi khc bi quan hn v cm thy nh th h l nn nhn ca mi trng sng, x hi, di truyn, hay bt k iu g khc ("im kim sot bn ngoi"). Hn na, chng ta c th bp mo k vng ging nh nhng qu bom chm, do tin hnh loi b nhng sc xut c th. Bn ang hc km lp "lm bnh" -- nn bn thuyt phc bn thn rng hc lm bnh khng phi l iu ng hc. Hay khng i hc, khi bn tht bi th l bi bn tht hc (dt) -- ch khng phi do bn c ch s thng minh thp (ngu). Hay bn xc nh li mc nh i hc: ngy xa l v kin thc; by gi mc ch l " c im cao". iu ny khin bn c th nhn c li ch nhng k nng hc tp c bit, chng hn nh tr gian ln ( c im cao). V d cui cng ny thc s lin quan ti s thay i gi tr gii quyt
136

vn trong k vng! Ti ng rng bn c th thy k vng kh nm bt hn so vi ch E nh nhn, m ch E ny n thun a bn ti cc k vng. Sau , cng c nhng kh khn vi cc gi tr. Nhng g bn nh gi r rng ph thuc vo nhu cu ca bn. Nu bn cn protein, vic n c ng lc thc y cao hn. Nhng gi tr cng ph thuc vo s so snh bn trong, nhng g bn quen nhn c c v mt s lng ln cht lng. Mc d, chng ta c th cn protein, tuy nhin, bt cho dinh dng c th b nh gi thp hn. Gi tr cng ph thuc vo nhng so snh bn ngoi, nhng g bn thy ngi khc nhn c. Mc d rng Big Mac c th tho mn nhu cu protein, nhng nu mi ngi xung quanh bn ang n mt con tm hm th... V c bn, nhng so snh bn ngoi cn c thc hin mt cch cng bng: Nu ti thy bn nhn c nhiu hn ti, ti c th coi l khng cng bng. y l ch l mt s m rng hn mong mun ca chng ta v mt th gii c trt t, mt th gii ch thc. Mt s nh l lun thm ch cn cho rng chng ta phi cn thn khi sng to ra th gii bn kia (th gii sau khi cht) bi l do sau: Ngi tt s khng nhn c phn thng xng ng, v k xu khng b trng pht thch ng trong cuc sng ny! L thuyt cng bng Vn cng bng ny l rt l qun chng, c mt mt l thuyt nh, trn vn cp n n c gi l l thuyt cng bng[13]. V c bn l mt dng so snh phc tp hn, kt hp vi quan im khng ho hp: Chng ta nhn vo t s kt qu trn s cng hin v so snh vi t s kt qu trn s cng hin ca ngi khc. Nu ti lm vic chm ch nh anh ta, ti mun c tr lng tng t; nu anh ta c tr lng ging ti, ti mun anh y lm vic chm ch nh ti.

137

Nu t s ca bn cao hn ca ti, ti s cm thy bt thun trong trng thi tc gin; nu ca ti cao hn ca bn, ti cm thy ti li. (Nhiu ngi trong s cc bn c th ch thy rng chng ta khng hon ton cm thy ti li khi lm tt hn lc chng ta cm thy tc gin khi chng ta lm khng tt. y khng phi l vn i vi l thuyt ny: cm gic ti li c xoa du cht t bi s thc l chng ta, thc s, ang c thng bi lm vic tt!) Mt ln na, nhng con s trong cng thc l kh ch quan, v nhng g l kt qu (hay s cng hin) i vi ti c th khng phi l kt qu hay s cng hin i vi bn. S dng cng vic lm v d, nhng kt qu c th bao gm vic tr lng, bo him, nhng li ch khc, a v, nhng k ngh hay thi gian d chu, vn phng tt, trch nhim v khng c trch nhim... S cng hin c th bao gm thi gian, n lc, m hi, s mt mi tinh thn, thm nin, yu cu trnh , kinh nghim, cn n mc chi chut.... Vy nhng g lin quan ti bn, tnh vo trong cng thc ca bn v nhng g lin quan ti ti s tnh vo cng thc ca ti: Ai nn c thng chc u tin -- ngi lm vic lu nm hay ngi tr tui? iu ny ph thuc vo vic ai l ngi lm tnh. Tt nhin, s bt thun thng a ti vic sa i s bt thun. Tt nhin, nu chng ta c mt mc chn chn nht nh, chng ta c th hnh ng thay i nhiu th khin chng tr nn tt p hn. Tuy nhin, chng ta c xu hng thc hin s phng b: 1. Chng ta c th thay i s cng hin ca bn thn. V d, nu chng ta tc gin, chng ta c th lm vic km hn, ngh thng xuyn hn, thm ch ph hoi cng vic ca mnh. 2. Chng ta c th thay i kt qu. Chng ta c th ghi thm vo bn tnh cng tc ph, n cp hng, gian ln s sch. 3. Chng ta c th gy hn vi nhng ngi m chng ta so snh h vi bn thn thay i kt qu v s cng hin ca h. Chng ta gy p lc h lm vic chm hn, ch cho cp trn thy sai st ca h, v ni chung lm cho cuc sng ca h tr thnh a ngc. 4. Chng ta c th lm bt c iu g "trong tm tr chng ta" -- tc l xuyn tc v ph nh. " l mc lng t hi nhng i! t nht ti c ci nhn tt v vn phng ca mnh. V t ra ti c
138

mt cng vic. V ti khng thc s coi trng s thnh cng theo cch mt s ngi thng lm." 5. V chng ta c th ri i, b vic. Cc nh nghin cu kh ng h l thuyt ny. Thm ch v kha cnh "ti li": mi ngi ngh h ang lm vic trong mt dy truyn lp rp vi ngi khc. Ngi ta bo h rng h lm 35% cng vic v ngi kia lm 65% cng vic. Sau , h c yu cu chia thng theo bt c cch no h cho l ng. L cha ka, hu ht mi ngi t chia cho mnh 35% phn thng! Trong nhng nghin cu khc, khi h b thuyt phc rng h ang c tr lng qu cao, h s c gng lm vic chm ch hn! Nhng, trong l thuyt cng bng, chng ta c th thy mt s vn ging vi nhng vn trong l thuyt trao i ni chung, v mt vi vn thm ch cn r rng hn. Cng thc cng bng ni rng, thc cht, "vi mi ngi theo s cng hin ca anh ta." Nu chng ta ang phn b s xa hoa ca cuc sng, mt vi ngi trong chng ta s khng ng vi cng thc: Nu bn khng lm vic, bn khng th chi. Nhng cn vic bu c? Liu c nn ch bu cho nhng ngi c ng gp tch cc i vi x hi, cho nhng ngi lm thu, hay cho ch t (nh mt s ngi m nhng ngi thnh lp Hoa K mun)? Hay bu cho nhng ngi c tc v? Tht kh. Quy tc, hu ht chng ta thch y l "vi mi ngi, mt" hay "vi mi ngi u nhau." Th cn vn y t v lng thc c bn? Ngi ngho c nn lm vic m thiu nhng th khng? Mc d, hu ht chng ta u ng rng khi mt th tr nn thit yu, quy tc ny nn c l "vi mi ngi theo nhu cu ca anh ta." (Cm n, Karl Marx.) Bng cch thay i cng thc ph hp vi cc trng hp khc nhau ny, chng ta c th cu vn tnh hu dng ca l thuyt cng bng. Hnh ng thc cht c coi trng Bt chp nhng vn m chng ta bn ti th m hnh trao i vn hu ch khi nhng hnh vi chng ta nhn thy l cng c, phng tin hng ti mc ch. Mc ch y c gi l

139

nh, mc tiu, gi tr hay i khi c gi l ngha (bi khng c chng th hnh vi s khng c ngha!) Vy th cn nhng hnh vi khng c ngha hng ti mc ch th sao? Liu nhng hnh ng thc cht c ngha th c gi tr thc s khng? R rng, bn khng th p dng cng thc cho nhng vn ny. V d nh s dng cm: Nu bn lao vo to nh ang chy cu mt a tr -- l s dng cm! Nhng nu bn lm vic ny bi ngi ta ha cho bn 1 triu USD tin thng -- th li l lng tham. N ch l dng cm nu bn khng lm vic vi t cch l phng tin hng ti mc ch. Hay ly rng lng lm v d: Nu bn cho m khng ngh n li ch bn thn, bn l ngi rng lng. Nu bn cho ly lng ai , hay c c ci g t ai -- chnh l mnh kho. Bn ch thc s rng lng nu bn khng c ng c bn trong. Chn thnh: c cn l s chn thnh nu n phc v cho mc ch ca bn? Tnh yu: c cn l tnh yu nu bn t iu kin cho n? Hy quan st k hn s dng cm. N khng phi l s dng cm nu bn hnh ng v phn thng. Cng khng phi l dng cm nu bn hnh ng c c s tn ng hay c ln thin ng. Cng khng cn l dng cm nu bn khng nhn thc c s nguy him, hay nu bn b thi min hay ph thuc... Bn phi la chn lm vic ny v bit nhng ri ro. Mt ngi dng cm l ngi lm vic bi anh ta cm thy l vic ng cn phi lm. Anh ta c c s cm nhn thng qua trc gic, kin thc x hi, hay l do o c, nhng min l anh ta nhn thy n l vic ng cn lm, v khng c g hn, l lng dng cm. Mt cch khc xem xt lng dng cm l mt ngi c hnh vi dng cm bi v l mt phn ca con ngi anh ta. l mt phn lim chnh ca anh ta. Anh ta s cm thy sai nu khng lm vic . Anh ta khng th sng vi bn thn. Nhng ng nhm ln: Bn khng "hnh ng" dng cm cm thy tt v bn thn. Lng dng cm l mt cch cm thy tt! i vi hu ht chng ta lng dng cm l mt th ng gi. Hy nhn vo cng vic. Hu ht mi ngi dnh mt phn ba cuc i lm vic hay chun b lm vic (c ngha l hc tp
140

trng). ng nhin l chng l lm vic v mc ch; ngha l v tin; tin mang li cho chng ta nhng th thit yu trong cuc sng v chng ta hy vng n cng mang li cho chng ta mt vi th xa x. chng mc ny chng ta c th nhn cng vic thng qua m hnh trao i. Nhng c mt s cng vic v kha cnh ca cng vic c gi tr thc cht: K nng, phm cht, s lnh ngh, sng kin, khm ph, c sng to, cng hin, ngha v... Nhng th ny tho mn thc ca bn v bn thn, cao cuc sng ca bn, cao cuc sng ca ngi khc, v ni chung ci thin th gii. Ni cch khc, cng vic c th l mt dng hin thc, c mt gi tr trong bn thn n, mt th khin cho cuc sng c ngha.

[1] Exchange theory [2] "hedonistic calculus" [3] Expectancy, c vit tc l E trong cng thc [4] Value, c vit tc l V trong cng thc [5] the prisoners' dilemma [6] mixed-motive games [7] contigency strategy [8] Chin lc phng b = Contigency strategy c ging vi chin lc "tin l hu binh khng": trc l l php, nhng ngi ta xu th mnh tr a, nh Trn Hng o trc khi nh qun Nguyn vn c s thn i triu cng! [9] Graduated Reduction in Tension [10] "optimize" [11] "satisfy" [12] "motivational force" [13] equity theory

141

PHN MI: S THUYT PHC

nh hng l ngh thut v khoa hc thay i con ngi. Nu bn nh li bi tho lun ca chng ta v ngun gc ca a v th bn s thy c hai dng nh hng c cp -- mt l "bn cht" lin quan ti s tn trng v mt "cng c" lin quan ti quyn lc. Quyn lc nghe c v hi t nhin, nhng nh hng mang tnh cng c c th tinh t hn nhiu, v n bao gm c s thuyt phc. S truyn thng m t s thuyt phc l:

Hy tho lun ln lt tng phn mt. NGUN GC Tnh hiu qu ca ngun gc vi t cch l ngi thuyt phc thng c gi l s tn nhim, hay nim tin. N c nhn bit da trn nhiu yu t, gm c s thnh tho, tin cy, v s hp dn. S thnh tho[1]. Nu chng ta nhn thy ai l chuyn gia mt lnh vc no y m chng ta quan tm th chng ta c xu hng nhn nhn anh ta ng tin cy hn. Vy nn chng ta thy cc on qung co thuc aspirin thng c cc bc s hay nhng ngi gi v l bc s gii thiu; ch nh hng hay nhng ngi ng gi ch nh hng gii thiu v cafe... S tin tng[2]. Nu chng ta coi mt ngi no l chn tht, chng ta xem ra s tin anh ta hn. C mt s iu c th nh hng n nhn thc . V d, nu chng ta pht hin ra cc du

142

hiu ng c n du bn trong, nu c v nh ngun gc l iu g t c bng cch thuyt phc chng ta th nim tin ca chng ta i vi h s b mt i. Nu ngun gc xut hin v tnh tc ng ti chng ta, chng ta tin tng n hn. Nu ti tnh c nghe c mi ngi ang ni ti tht tuyt vi, ti s tin hn khi ai ni trc tip iu ny vi ti - trng hp sau c th ang nnh b ti. Nu v th ca ngun gc trn thc t tri ngc vi tnh t li, chng ta tin tng n hn. Mt th nghim c tin hnh nh sau, mt ngi c coi l ti phm bin h hay chng li bn n pht t nghim khc, v bn nguyn cng lm nh vy. Mi ngi c xu hng tin bn nguyn nhiu hn khi anh ta chng li bn n t nghim khc, v tin k phm ti nhiu hn khi hn ng h cho bn n t nghim khc. Tt nhin, ni chung chng ta tin bn nguyn nhiu hn tin k phm ti. Chng ta thng quy kt xu hng trung thc ni chung cho ton b nhng nhm ngi theo mt khun mu c sn. Mt nghin cu yu cu sinh vin nh gi tin cy ca cc cng vic khc nhau t 1 (hon ton tin tng) n 4 (khng tin tng cht no). V di y l kt qu: Nha s M c s Bc s Nh tm l hc Chuyn gia v bnh tm thn Thm phn Gio s Gio vin 1.43 1.44 1.55 1.56 1.58 1.60 1.67 1.84 Lut s Ngi sa cha ti vi Nhn vin cnh st Nh bo Th cha t Tng lnh qun i Vin chc hip hi Nh qun tr 2.06 2.12 2.24 2.29 2.37 2.60 2.63 2.68

143

Th sa ng nc Phng vin truyn hnh

1.96 2.06

Chnh tr gia Ngi bn xe qua s dng

3.18 3.29

iu k l l na di ca mc tin cy c dnh cho qun nhn, ngi lao ng, nh kinh doanh, chnh quyn ln v khun mu k th. S a thch[3]. Nh bn c th d on, sc hp dn hu nh quan trng hn bt k bin s no khc, bao gm c s thnh tho v tin tng. Trc ht, nu ngun gc c sc hp dn t nhin th n s c sc thuyt phc hn. Trong nhiu th nghim, mt sinh vin hp dn c th khin thi ca c to thay i nhiu hn ng k so vi mt v gio s khng a nhn. Tht may mn khi nhng v gio s khng a nhn, vi thi gian cho sn v nhng l l sc so hn, cui cng cng chin thng. Cui cng thi!!! Nu ai c ngun gc ging bn, bn s thch v tin anh ta nhiu hn. Nu ai cng mt dn tc, c cng nn tng kinh t, chng tc v tn gio vi chng ta, cng tui hay gii tnh, xut hin theo cch thc no chia s nhng gi tr hay vin cnh vi chng ta, th nhng lp lun ca h c xu hng c xem nh nhng lp lun ca chng ta. Khng phi v c khi cc chnh tr gia hay ni nhng iu i loi nh "Nhng ngi bn M ca ti..." hay "bn b, ngi thin cha gio, ng hng, ng ch..." iu ny cng c tc dng nu ngun gc l mt phn ca nhm lin quan ca chng ta, c ngha l l nhng iu chng ta thch... Bn c th ch thy rng s thnh tho, tin tng v hp dn c cp lin quan n s tn trng khi n c tho trong mc a v, tuy nhin nh ti ni mt vi bi trc, chng ta ang chun b bn v nh hng mang tnh cng c. Nu mt ngi li dng s knh trng ca chng ta vi anh ta gy nh hng ti chng ta th n khng cn l "t nhin" na, ng khng? V nu mt ngi gi v l chuyn gia, ng tin cy, hay l ngi bn tt nht ca bn...? R rng hu ht nhng v d chng ta c v s thuyt phc dng nh mang tnh cng c, c ngha l n lin quan ti vic s dng quyn lc. Phn sau, chng ta s xem xt mt vi v d v nh hng t nhin. MC TIU

144

Tnh d b thuyt phc ca mc tiu ty thuc vo cc bin s khc nhau, c bit l s tin tng vo nim tin hin ti, lng t trng, v tri nghim trc y v nhng bt ng. S cam kt[4]. S cam kt ny c tm quan trng nh th no i vi mc tiu duy tr nim tin hin ti, v chng li s truyn tin? Th nht, iu ny ph thuc vo s u t cho nhng nim tin ny, anh ta dnh bao nhiu tin bc, thi gian, nng lng, hay lng t trng cho chng. Nu bn va mua mt ci xe hi mang nhn hiu no , bn s t b thuyt phc bi nhng l l ca ti v vic mua mt nhn hiu xe khc. Khng cn nghi ng g na, s bt thun trong nhn thc ng mt vai tr nht nh y. T nh hn, v cng quan trng hn, vic gn kt nhng mc tiu ca nim tin khin chng c kh nng ng vng hn trc s thay i. Nu c mt nim tin c bit rng mt c gng thuyt phc c tp trung vo s thay i, c gn kt trong h thng nim tin tng th, trong quan im ca th gii trit hc th khi y vic thay i nim tin phi lin quan n s thay i ca ton b h thng ny. Mt v d r rng v s gn kt c tm thy trong vn tranh lun ph thai: i vi ngi "ng h quyn la chn"[5], ph thai l vn t do c nhn; i vi ngi "ng h quyn sng"[6], th n li gn cht vi s thing ling ca cuc sng. Lng t trng[7]. Nu bn khng tn trng bn thn, ti sao bn li tranh ci vi ngi khc? Bn c th xem lng t trng c lin quan ti mc ch ca s chuyn nghip ca bn thn anh ta, s yu mn bn thn ca chnh anh ta, s tin tng ca anh ta v bn thn. Nhng cn ch rng lng t trng c th thay i cng vi s thay i trong ch giao tip (cng nh vi cc tnh hung hay thm ch ngun gc): Thm ch nhng ngi "yu nht" trong chng ta cng c sc mnh. Kinh nghim trc y[8]. Nu trc y, bn cha bao gi phi bo v mt nim tin c th, bn c th c mt khong thi gian kh khn thc hin iu ny. Nhng ngi "tri ngnh" thng lm vic n gin da trn s thiu kinh nghim ca mc tiu. iu g l qu ti t nu anh em lon lun, gi s rng c hai ngi u ng ? Ti sao chng ta nn cho php nhng ngi tht nghip c b phiu? V vn c th a ngi thiu kinh nghim vo mt tnh hung khng bit tr li: Ti sao sng cui vn tt hn l cht? Nu chng ta dnh cho mc tiu mt cht ng h -- mt vi l l tt c s dng bo v anh ta -- th anh ta c th tt hn. Hay nu chng ta cho anh ta mt c hi nh anh ta a ra s
145

bin h cho mnh... iu ny c gi l s tim chng, ging nh vic tim mt t mm bnh vo ngi chng li cn bnh cht ngi. Trong sut nhng nm 40 v 50 th k 20, nhiu bc ph huynh v gio vin c gng bo v con mnh khi s xu xa ca ch ngha Mc bng cch khng nhc n ch ngha ny. Trong nhng nm 60 v 70 nhng a tr c bo v ny ln u tin nghe nhng l l thuyt phc ca Karl Marx trong trng i hc -- v rt nhiu ngi trong s chng b thuyt phc. Hu ht nhng ngi ny sau hiu c nhng hn ch trong quan im ca Karl Marx. H s c sc khng ng k hn trc nhng l l thuyt phc nu nh h c mt vi s hiu bit v ch ngha Mc, v khng ch nhng kha cnh tiu cc -- m cn c kha cnh tch cc na. Tng t nh vy, ngy nay chng ta c gng hng l tr trnh xa ma tu bng nhng chin dch lm s. C l, ngi ta nn ni vi l tr c nhng mt tt ca ma tu, ngha l ti sao con ngi li s dng ma tu. Sau , h s khng qu ngc nhin bi tnh thuyt phc ca n. THNG IP Mi ngi thng mun bit nhng th on thuyt phc. V d, h mun bit trong cuc tranh lun l ngi ni trc hay ni sau s tt hn. Tht khng may cu tr li l n cn "tu thuc:" Nu A ni hm nay, v B ni ngy mai, ngay sau y vic b phiu c tin hnh th B c li hn. Bi pht biu ca B s c nhng ngi b phiu nh r hn do hiu ng gn v thi gian. Mt khc nu A ni v B ni ngay sau , v vic b phiu tin hnh vo ngy hm sau th ngi c li th hn li l A. Bi pht biu ca A s gy nh hng n s nhn thc bi pht biu ca B v bi vy n gy nh hng hn vo ngy hm sau -- hiu ng ng trc. Mt vn khc l liu a ra quan im mt chiu s tt hn hay a c quan im ca ngi i lp vo s tt hn. Liu ti c nn nu ra quan im ca anh ta khng, hay thm ch khng nn nhc c n tn ca anh ta? Mt ln na, iu ny cn tu thuc: Nu ngi nghe l nhng ngi thng minh, bn nn a ra c hai quan im (tt nhin l phi m rng quan im ca bn), bi v ngi thng minh s khng lm iu ny cho bn nu bn khng lm, v sau bn s khng kim sot c s suy ngh ca h. Nu nhng ngi nghe l ngi kh, bn ch cn a ra quan im ca bn. Nu lp trng ban u ca ngi nghe chng li, th vi nhng l do ging vi nhng l do i vi ngi thng minh, bn nn a ra c hai quan im. Cn nu h ng h bn ri, bn ch cn a ra quan im ca bn thi (v d, iu ny c thc hin trong cc tho c chnh tr).
146

Nhng, nhng vn ny khng cn quan trng khi so snh cch xy dng s giao tip ca mt ngi. Ngun gc/ngi ni c th to nn li tuyn b "NG H CCH MNG!" nghe c v ng ngn, nhng khi bn phn tch nhiu mu qung co hay nhng bi pht biu chnh tr th bn c th thy vn . Ngi thuyt ging c th mang nhng l l c lp lun cht ch, nghe c v logc v c trnh by r rng: Mt l l hp l. C th ti ang hoi nghi, nhng ti khng ngh iu ny xy ra thng xuyn (thm ch trong nhng lp i hc). C kh nng nht l, chnh khch s dng (c thc hay khng c thc) mi mnh li trong cun sch ny. Mi mnh kho khng logc nhng li gi b nh logc, iu ny c xem l nhng s ngu bin. Ngi nghe c th chng tr. Anh ta c th phi vin n s t chi mm do: "Khng." Hoc anh ta c th c tuyt mi quan im ca chnh khch m nhng quan im ny a ra cc lp lun sc nh rao co v c trnh by mt cch tao nh. Hay anh ta cng c th bp mo thng ip v lm tn hi ti chnh khch bng cch s dng nhng l l ngu bin ging nhau. Ti sao chng ta dng ngu bin? V chng c tc dng. Ging vi s rp khun, chng mang li cho chng ta s thun tin, thc t l con ng tt gip chng ta gii quyt vn . Tuy nhin, ging nh s rp khun, chng c th rt sai tri. Di y l mt danh sch nhng l l ngu bin tu tin khng nghi thc, phng theo tc phm "Vi l lun gii" ca S. Morris Engel. u tin l cc ngu bin gi nh: 1. Khi qut ha. y chng ta c gng p dng mt quy tc chung cho nhng trng hp c bit: "L mt thnh vin trong hi cc n sinh giu c nht trng i hc, do Susan phi l mt trong nhng ph n tr giu c nht trng i hc." C phi nh vy khng? 2. Khi qut vi vng. y, mt trng hp c bit c s dng nh l c s cho mt quy tc chung: "Ti bit mt ngi i din ca hip hi v anh ta l mt ngi kinh khng. Ti s khng tin tng bt k ai trong s h." Ti sao khng? 3. Tch i ("en hay trng"). y, chng ta phi chn mt hoc trong hai s phn bit: "Chng ta phi la chn gia an ton v t do. V bn cht ca nhng ngi M tt p l nhn ly nguy c ca s t do." Chng ta c phi la chn khng? Ti sao chng ta khng th c c hai? 4. Lp li vn (chu k xu xa, l l vng quanh). Thay v a ra nhng minh chng thc t, chng ta c th ni li kt lun m chng ta nh a ra, v hy vng rng ngi nghe khng ch
147

: "S hu chnh ph i vi ngnh dch v cng cng l nguy him, bi v n thuc ch ngha x hi." Vic chnh ph s hu ngnh dch v cng cng l ch ngha x hi. Bn va mi ni rng iu l nguy him bi n l nh th. 5. Ngn ng cng iu hay thnh kin (s vu khng, gi tn, nhi nht khu hiu, ngn t xc ng,...). Nhc li kt lun trong ngn ng "nng": "Tn ti phm b kt n vi mt ti c xu xa nht m con ngi bit n." iu ny chng minh c ci g hay khng, hay ch l vn lm ngi ta ght hn? 6. Phc tp ho vn (vn bp bm, dn dt vn ,...). Hi mt cu hi dn dt ngi khc tin rng cu hi trc c tr li theo mt cch thc no . "Tr li c hoc khng: Bn bao gi t b nhng ng li xu xa ca bn cha?" Nu bn ni ri, iu ny cho thy bn tng c nhng ng li xu; nu bn ni cha, iu ny cho thy bn s c nhng ng li xu xa. iu g s xy ra nu bn cha bao gi c chng? 7. Bin h c bit. y, chng ta s dng cch ni c tiu chun kp: "Chin thut c c ca k ch, s cung tn, tn cng t st b chn ng bi cc phng sch lnh lng ca nhng ngi ch huy v s tn tu hy sinh qun mnh ca nhng ngi lnh." Chin thut c c ny c khc bit vi phng php lnh lng hay khng? Ngi cung tn, tn cng t st c khc vi s hy sinh qun mnh hay khng? 8. Tng ng gi to. S tng t hay php n d minh ha khng chng minh c iu g: "Ngi M da cn phi hy sinh cho con ng n vi nn vn minh phng Ty; sau cng bn khng th lm mn trng p lp nu khng p v mt vi qu trng." Cuc sng v nn vn ho ca hng triu ngi c th c so snh vi nhng qu trng hay khng? iu g khin tng t gia mn p-la phi lm cng vi lch s v o c? 9. Sai nguyn nhn (post hoc ergo propter hoc). y chng ta gi thit cc quan h nguyn nhn cha c biu th. Cm t Latinh c ngha l "sau iu ny, do bi v iu ny." "Bn nn vo trng Harvard, bi v tt nghip Harvard kim c nhiu tin hn." Hay c th h c nhiu tin hn trc khi h vo trng? 10. Lun khng lin quan (kt lun khng lin quan, b qua vn , lm m nht vn , lm trch hng, tung ho m nh lc hng, ...) By t mt im khc ch khng phi tp trung vo vn . "Ti khng thy l do ti sao li coi vic sn bt l tn bo trong khi n em li s
148

th v cho nhiu ngi v n thm ch cn to ra nhiu vic lm hn." Vy chng ta nn dng vic bn lun v s tn bo v bt u ni v s th v v cng vic nha? Nhngngu bin tip theo c gi coi l s ngu bin lin quan: 11. Cng kch c nhn (gm c hnh thc lng m, hnh thc suy din, u c ngun nc v hy xem ai ang ni). Trong s cng kch c nhn, chng ta yu cu ngi nghe khng m xa n l l, m xem xt xem chng xut hin t u: "y l l thuyt v cch cha ung th mi c mt ngi gii thiu, ngi ny c bit n v nhng quan im ng tnh vi ch ngha Mark ca anh ta. Ti khng hiu ti sao chng ta li dnh cho anh ta s quan tm nh nhn ca mnh. "Tu quoque" (Ting Latinh c ngha "hy xem ai ang ni!") l t c dng rt ph bin: "Nu bn ngh cuc sng cng x l mt tng tuyt vi, ti sao bn khng sng trong ch cng x?" Cc bc cha m thng a ra s ngu bin ny khuyn khch con ci khng mc phi nhng sai lm ging nh h. 12. Ku gi m ng (yu cu i vi s ng). iu ny lin quan ti nhng li thnh cu iu b i vi nhng bn nng thp km nht ca chng ta, v d tnh ch k, thi tham lam, k hay t ph. "Bi v bn l mt thnh gi ca trng i hc, ti bit ti c th ni vi bn v nhng vn kh khn mt cch nghim tc." i, cm n nhiu, hy tip tc i! 13. Ku gi lng trc n. y l li thnh cu i vi nhng cm xc mm yu, s ng cm ca bn: Hy nghe, bn c th chu ng nhng chng trnh t thin trn truyn hnh? Hay lng nghe nhng qung co bn my tnh cho cc bc cha m: "Bn khng mun nhng a tr b b li ng sau xa l thng tin, ng khng? Bn lm b m kiu g th?". 14. Ku gi quyn lc. y l cch chng ta dng nhng ngi ni ting, nhng nhm lin quan, khoa hc, truyn thng, tn gio,... "Thuc l u lc Camel. Chng khng phi dnh cho tt c mi ngi." "Thc n dnh cho mo nhn hiu Meow. Nhng con mo gi tn n!" "Sony. Hy hi bt c ai." iu ny bao gm cng ngh ni ting c gi l li thnh cu hm hnh. 15. nh vo s khng bit. a v ca ti hin gi l ng bi v khng c bng chng no chng li n c: "C tn ti nhng sinh vt thng minh sng ngoi tri t v khng c ai c th chng minh iu l ny sai." S tht ca vn ny l, bn khng th chng minh s khng tn ti ca ci g . Cho d bn trng c nghim khc n th no th ti vn lun lun c th ni

149

rng bn trng cha nghim khc. Hy tip tc: Chng minh vi ti rng k ln bin khng tn ti xem. 16. nh vo s s hi. ng tc gin vi ti, iu ny rt nguy him: "Nu bn khng kt ti k git ngi ny, mt trong s cc bn s l nn nhn tip theo ca hn." iu ny thng c s dng trong qung co cht kh mi. C mt s nghin cu i km vi mnh khe cui cng ny. Cch thc hiu qu hn thay i thi l g - s khng khip? Hi s? Khng s? V d, nu chng ta mun thuyt phc mi ngi eo dy bo him, chng ta cho h xem nhng cnh bo nh nhng "hy eo dy an ton" hay khng? Hay chng ta ch cho h thy nhng bc nh -t b v nt? Hay nh nhng c th mang thng tch? y dng nh l mt vn khc ca "cn tu thuc": Ni chung, s s hi pht huy tc dng khi n c s dng cho nhng ngi c ci ti qu ln. Nhng nhng ngi t quan tm n an ton ca bn thn -- lon thn kinh chc nng, bt cn, thiu chn chn, con nt -- c xu hng "ngn chn " thng tin hn l b nh hng. Ni cch khc, s s hi pht huy tc dng nhng ngi t cn b thuyt phc bi nhng tng hp l. QUNG CO Trong ton b nhng ngy bin c cp, thm ch "ngy bin ku gi m ng" v "s cng kch c nhn" v nhng iu tng t, th s ngu bin l kh r rng - ngay , cng khai vi bt k ai c mt cht thc nhn bit. Nhng chng ta c th thuyt phc tinh t hn nhiu -- thc t l khi chng ta qung co. Qung co dng nh qu t nht, nhng ch rng bn ang b thuyt phc m khng nghi ng hay thm ch hon ton khng nhn thc y v n! Tht ng s! K thut chnh c gi l hnh nh -- s sng to lin tng[9]: V c bn, nu bn c th kt hp mc tiu sn phm ca bn, hay ng c vin, hay thng ip ca bn, vi s "tuyt vi," -bn thnh cng m khng phi s dng bt k l l hay s ngu bin no. United Airlines thng ni vi chng ta "bay ti nhng bu tri thn thin ca s thng nht (united)." Thng ip l "bay thng nht;" s lin tng l "thng nht thn thin." Hay qung co ngi n ng Marboro ni ting, vi nhng ngi n ng vm v, mang v t nhin ca h, tt c sc kho v v p... Khng h c du hiu ca mt ci gt tn y thuc, mt phng ton khi, ca nhng cn ho khan, ca nhng mu thuc... S thnh cng ca chin dch qung
150

co ny c o bi thc t rng Marlboros c s dng nh thuc l dnh cho ph n trc kia! Mt s lin tng ph bin l lin tng ti thnh cng: S dng sn phm ca chng ti, bn cng s thnh cng. Nhng s ph bin nht trong cc loi qung co l qung co c lin quan ti tnh dc: S dng sn phm ca chng ti, v bn bit... Qung co bia nh tt c chng ta bit trn truyn hnh ni ting vi vic s dng cc cnh trn b bin, v n cho php phi by da tht. C l, iu ny khng xy ra i vi bn, nhng nhng ngi ung bia trng c ging nhng ngi qung co khng? Chng bao gi chng ta nhn thy nhng ci bng ph v bia c. Bn cng hy ch n mt s k so ngi qung co s dng cao bn cht tnh dc trong cc cnh bin: Hy nhng ngi lt b tm (thng mu ca chng gn ging vi mu da h); nhn nhng ngi (c bit l ph n) ang trong t th ngng ngng; nhn nhng gc my quay nhn mnh v nn n vo mt hay hai phn c th... Nhng qung co trn tp ch thm ch cn nhn mnh ti tnh dc hn na. Lu mt s qung co nc hoa c hnh mt ph n kho thn gn nh b bao bc trong nhng c th n ng hp dn, hay mt ph n ang say m hng ti nhng bc tng thi phc hng. Qung co Kem Bristol ca Harvey, gm hai ngi, mt n ng v mt ph n, rt kho mnh, khng may vic trt tuyt ca h b cn tr bi mt cn bo tuyt d di ngoi tri, h ang trong mt ca-bin ring. H chn vi ni bun ca mnh Harveybng cch u oi nm trn ging, di tm chn, trc ngn la v r rng ang lo th. Ngay lp tc ti chy ra ngoi v i mua mt l kem Bristol!!! Thm ch c bn hn cc hnh nh l vic thu ht s ch , nhn t tha nhn[10]: nu chng ta khin mi ngi nhn theo cch ca mnh th chng ta c hn mt na c hi chin thng. Vy chng ta cn c nhng mu sc ti sng, nhng logo n gin, nhn mc n tng c nhc i nhc li lin tc. Bn s nhn thy iu ny trong i sng chnh tr cng nh trong qung co. Nh bn bit, khi i mt vi mt s la chn, chng ta c xu hng ng tnh vi nhng iu quen thuc (tn nhn hiu, t l Q, "hnh nh cao"....) thm ch s quen thuc da trn khng g hn l mc "n o" -- tc l kh nng bn nhn c s ch ca mi ngi. Bnh xe ct kt v tt c iu , bn bit. Thm ch s kh chu gy ra bi nhng qung co dng "vng trn-xung quanh-c o" cng c tc dng.

151

Hy ch ti nh hng ca bi cnh[11]: Nu mi ngi c bao b ng gi mu xanh da tri, mu trng, mu th khi y mu xanh l cy v vng s thc s ni bt, thm ch cho d nhng mu ny t khi c a thch. Nu mi ngi ang s dng nhng logo thuc thuyt v lai, bn hy th mt ch ng gi li mt xem. Nu mi ngi ang b khuy ng bi m thanh nhc rock v roll, th bn hy th mt vi tc phm nhc khng li hay gi yn lng hon ton xem (bn cn nh muc qung co xe Infiniti khng?). Mt quan im rng rn khc l to ra nhu cu[12]: Qung co c th khin bn "cn" nhng th bn thm ch cha bao gi ngh ti. Cng nghip thi trang ni danh v iu ny. Bng cch nng gu qun o, h lm cho ngi tiu dng cm thy h li mt v do h cn nhng ci mi, mt gu qun cao hn. Mi ngi thng khng quen lo lng nhiu v nhng vt bn do m hi gy ra -- ti sao li phi che du mi m hi c hu thc s quyn r? T tin ca chng ta thm ch khng lo lng g v mi m hi c hu c li ny c. Nhng bng cch cho thy hnh nh mi ngi bi ri bi "nhng m m," chng ta bt u cho rng ngi khc cng thc s quan tm ti iu ny. Vy nn chng ta bi nhng sn phm vo l chn lng ca mnh. (Ch rng h ang nh vo s s hi v kt hp vic khng s dng sn phm ca h vi nhng hnh nh mang tnh tiu cc! Ton b lm tng thm s bi ri.) iu tng t p dng cho nhng vt m trn knh, bi bn trong bn tm, s sng khoi ca ph n, s cn bng sinh ng. Chng ta t khi t hi bn thn xem chng ta c thc s cn hay mun nhng th hay khng. Ti sao nhng chic o s mi ca chng ta phi to sng di mt tri? Ti sao chng ta nn lo lng i qun o? Ai cn mt bi c c ct xn hon ho? (Bn thn ti rt thch nhng bng hoa di trn cnh ng.) Ti sao chng ta cn nhng ng c my mnh trong khi chng ta khng c php i hn 160 km/gi? iu g xy ra vi nhng ht bi trong bn tm - n c ngha l chng ta tng lau sch bn tm! Ti sao khng nn ngi ging mi ngi, thay vo li ging nh bnh vin, nhng cy thuc l cnh hay tuyn m hi ca ng vt? V h nm bt c s ch ca chng ta, a ra cho bn nhng s lin tng thch hp, v khin bn mun n cho d bn c cn n hay khng. T tr i, h c th cho php ch ngha bo th t nhin ca chng ta thc hin mt s cng vic: khc su s trung thnh v nhn mc. Chng ta c xu hng mua v s dng nhng th chng ta quen thuc; Ti dng n -- n phi tt!
152

NHN T TNH HUNG Vi vic tho lun v hnh nh trong qung co, chng ta tin gn n vic ni v "nhn t tnh hung." Nhng s lin tng trong qung co vn cha ng thng ip hay thng tin, nhng n l mt bc nh kt hp thng ip vi "nhng iu tt p" c trnh by mt cch trc tip hn. Ba tra vi ba chai ru mctin mt nh hng tuyt vi gip nhiu ngi bn hng l gii r rng thng ip. y ng l s cng c. Cn nhng k thut khc: S xao nhng[13] c th gip chnh khch ghi im. Hy th thnh cu mc tiu ca bn trong khi li xe i vi tc cao trn nhng con ng ni hay trong khi h ch ti mt iu hp dn khc xem. Bt c ci g lm ngi nghe ca bn hi hp, bn chn, si ni, t m, ... s gip xo i trong tm tr ca anh y hay c y vic bc b hp l nhng l l ca bn. V, mc d him khi bn ngh ti nhng s thch hp c th c sc mnh kh ln: Nu bn c gng bn bo him trong mt tang l, mi ngi s vo mng bn. Ti gi iu ny l hi chng "Vanessa Redgrave" (C ln c y c mt bi din vn chnh tr thay cho bi din vn nhn gii thng trong mt chng trnh trao thng, v mi ngi qu tc gin n ni thng ip m c ta a ra khng c n nhn). Hay chng ta c th lm nhiu iu vi tnh hung. V d n tng nht l ty no. C th hiu rng ty no khng phi l mt dng thuyt phc thc s ph bin. Ngoi ra, thm ch cn c mt s k thut rt kh chu nh thm vn v truyn gio cng c s dng lm v d. Nhng chng ta hy dnh thi gian xem xt k hn vn lin quan n ty no. l iu ng lm. Nhn bt c u bn cng c th thy nhng phn nh lin quan n ty no. Ty no Bc u tin l tn cng vo s ng nht, c bit ti nhiu hn di thut ng "ph v" mt con ngi hay "lm h mm ra." C nhiu k thut khc nhau: 1. Lm gim sc chu ng ca c th[14]. Khin cho mt ngi khng ng c trong mt khong thi gian di -- l mt k thut rt mnh, s dng trong cc tri t binh v trong s truyn b h thng th cng tn gio. Lm cho h nng bc, kh chu, t tng, vt kit sc, ...

153

2. Mi trng d thay i[15]. Lm cho h bi ri. Khng bao gi cho h bit iu g ang xy ra. Khng cho h thy ca s, ng h, lch. Khng cho h bit khi no (hay liu) ba n tip theo s ti, hay khng cho h bit c hi c ngh ngi hay ng tip theo. Nhng sinh vin Iran gi nhng con tin ngi M, h thm ch bt nhng con tin i ra trc khi i x bn n, con tin ch nghe thy ting ht "bn," ting lch cch ca sng trng ht n. 3. nh lng t trng[16]. Cho php h ch mc nhng b qun o nhc nh (v d nhng b qun o ng k sc nh ca ngi t ngy xa -- v o chong bnh vin!), hay khng mc g. Co u h (chng ta dng tc phn bit bn thn v cm thy t trng -- do mi c chuyn co u gi im Php ng vi Nazis). Gn cho h mt con s hay tn ca ai , hay mt s tnh ng kinh tm. 4. T phn bi[17]. Khin mt ngi t "bn r" bn b, ngi thn, k ng phm... Ti li ging nh mt chic vng mi -- bn c th khin ai cm thy ti li bt k u mt khi ti li c xc lp. V d, Tin s Vincent, mt bc s Ty Thng Hi, mt ngy n ng b bt bi nm ngi n ng c v trang v b a n "tri ci to" (tc l nh t), ng ta ba nm ri. (Xem cun sch ca J.C.C. Brown c hnh dung y ). u tin ng b dn ti x lim s 8 trong 12 x lim, trong bung giam c 8 ngi t khc. Nhng ngi ny l nhng ngi c "nhiu tin b" trong vic ci to, v h sn sng "gip " Vincent. B vy quanh bi nhng ngi khc, Vincent b "hnh h" -- h bt ng phi tha nhn rng chnh ph khng bt ngi v ti, v .... iu ny ko di trong 10 gi. N c gi l "u t."[18] Sau , ng ta b a vo phng thm vn -- mt cn phng nh c mt ci bng n, mt chic gh cng, mt ngi thm vn, mt phin dch v th k. Ngi ta ni vi ng ta rng ng phm ti chng li nhn dn, rng h bit tt c iu v by gi l lc ng phi th nhn. Vincent chu ng s cht vn trong 10 ting. ng b xch tay, b tri v phi tr li bung giam cho nhng cuc chin tip theo. ng khng c php ng, bt buc phi n bc trong t th qu, v khi i tiu cng cn phi c ngi gip . Ni cch khc, ng ta b tc b ton b phm gi.

154

Trong cuc thm vn tip theo, ng ta ba ra li th ti. Tt nhin n b bc b. S th ti cho d c ng th n cng b t chi -- h khng cn li th ti! Sau h gi ng ta li phng giam cho nhng cuc chin tip theo. Trong cuc thm vn th ba, ng ta k li mi chi tit trong cuc i m ng ta c th nh. Sau , h ra lnh cho ng ta k li nhng g anh ta ni trong cuc thm vn vi mt trong nhng ngi bn t khi tr li bung giam. Tt thy, ng mt tm ngy m tri qua chu k khng ng ny. Trong sut thng tip theo, s th ti c chp ni li vi nhau. Trong sut thi gian , ng ta hong s v "phn bi" li cc bn t, bn b v h hng -- bi vy by gi ng cm thy ti li, v n ch cn l vn lin quan n vic hng n ti li . "Bc" tip theo c gi l s khoan dung hay c hi -- c ngha l cng c thm. Mi vic s tt p hn khi ng ta hp tc vi mi ngi, v mi vic s xu i nu ng ta khng lm vy. Nhng ngi t thng quay sang yu ngi thm vn mnh, v n gin cai t l ngi t nhn thng ni chuyn, cai t l ngi tho dy tri ra, cai t cho anh ta n, cai t a cho anh ta iu thuc l... V "bc" tip theo l ci to: nhm ti phm trong cng mt phng giam, "trng phng" c mt bi bo hay mt cun sch v mi mt thnh vin phi tho lun bi bo ri ch trch ln nhau. Vic ny c gi l "hc cch th hin bn thn t quan im ca ngi khc." Khi cc quan im ca bn dng nh "khng ng," bn c yu cu "nhn vo trong bn thn tm ra cn nguyn ca cc xu hng phn ng ca bn." Ni cch khc, bn khng ch hc tranh lun vi nhng ngi t khc, v bn cn hc cch tranh lun vi chnh bn thn mnh. y khng c mt s bt buc bng quyn lc no c. Mi vic c thc hin thng qua tho lun. N khng khc my so vi nhng dng thc lnh mnh ca phng php tr liu nhm. S thm vn li c din ra mt nm sau s "tinh ch." 14 thng sau, mt cuc phng vn xem xt li cc vn . V cui cng, ng k nhn vo bn th ti trc ng knh camera. Sau y, ng b trc xut khi Trung Quc. u tin, ng rt nh nh t v rt s ch ngha t bn. Nhng cui cng ng bnh tnh li. Hu ht mi ngi u bnh phc li khi c c c
155

hi. Nhng cn ch rng, phn ng cc nn nhn ca vic ty no u khng c c hi. H vn sng t nc ca mnh, vic ty no ca h c nhng ngi xung quanh h cng c. H khng th hi phc. MT CCH KHC R rng rng c mt s kha cnh tiu cc lin quan n vic thuyt phc -- v d r rng nht c thy trong vic ty no, v t r rng hn trong qung co. Tt c nhng iu ny u rt hp dn. Trn thc t n mang tnh cht rt cng c, c ngha l phng tin t n mc ch cui cng. nh hng ca n c da trn sc mnh (k nng li cun, cc ngun lc c th c s dng thng pht, tnh hp php) v da trn mc knh trng (tin tng, a thch, s thnh tho). Mt quan im v trit l o c ni rng con ngi rt l c bit, v n khng th s dng nh phng tin t n mc ch cui cng c. V do vy, nhiu ngi cho rng loi hnh thuyt phc m chng ta ang ni n thc s l phi o c. Chng ta khng nn lm nh th. Nhng cng c nhng trng hp m chng ta gy nh hng n ngi khc bi v chng ta quan tm n h hay v lng nhn o, hay bi chnh th gii ny. Chng ta mong mun dy con ci chng ta bit lm th no hnh phc v tr thnh ngi hu ch. Chng ta mun dy cho nhng ngi khng c tay ngh tr thnh nhng ngi c tay ngh, ch cho nhng ngi khng hnh phc cch lm th no hnh phc, dy cho nhng ngi khng bit quan tm bit cch quan tm .... V y l nhng iu m hu ht chng ta u cm thy l nhng vic c o c nn lm. Vy th nhng cch thuyt phc c c xem l khng mang tnh cng c khng? Tt nhin, cng c mt loi thuyt phc khc, gy nh hng t nhin, ch yu da trn s knh trng. Nhng cch thuyt phc ny vn cha c khai thc s dng nhiu. Bn hy vng g v x hi cng c ca chng ta, mt x hi m chng ta thm ch c sch vi nh l chng s cung cp cho chng ta mt s phng php "kt bn?" Nhng ngoi ra cn mt s v d, ch yu ly t gio dc v cc liu php cha bnh. Gio dc

156

Tht ngc nhin khi thy cc em b v tr nh rt thch hc hi! Nhng khi chng ta ln ln, hnh nh c iu g xy ra vi tnh yu hc hi ca chng ta. Khi chng ta vo trng i hc, vic hc tp cng ging nh ci ngun con knh -- nhng ngi thuyt phc thuc mt loi -- mun nhen nhm li ci g c gi l tnh yu i vi vic hc tp. C l chng ta nn chch hc mn ca tr con hay ci g tng t cho nhng sinh vin ln tui. Nhng c s thay i i vi cc sinh vin trong vic hc tp. Nh bn bit, khi cn l mt a tr, bn hc nhng ci g bn thch hc, v do bn mun c hc n. N c ngha i vi bn, n l iu ng ao c, v thc s c gi tr. By gi, phn ln thi gian bn ang c gng hc ci m ngi khc mun bn phi hc: cch lm tnh, th, ha hc, cch nh gi ngh thut... mt s th c th hp dn i vi bn; nhng th khc c th lm bn ngn n tn c. Hy ch s khc bit gia nhng mn hc m bn thch vi nhng mn hc m bn ght. Hy ch n s thoi mi, nhng iu m bn hc c, ghi nh lm bi kim tra nhng mn hc m bn thch. Hay bn hy nhn vo s khc bit gia vic c mt cun sch gii tr so vi vic v cng vic m phi c sch. Hay bn hy nhn vo s khc bit gia cng vic v s thch... Hu ht tnh trng gio dc t trc n gi vn l vn "c c rt v cy gy" -- thng v pht - n ci cho cha m, ngi sao vng, xp loi, v bng cp. iu m chng ta nn lm nhiu hn na l cho sinh vin thy nhng mn h hc c ngha vi h nh th no. Sau chng ta khng cn t nng vic xp loi v "cc ng c" khc. Mt iu chng ta c th lm l khin cho vic hc tp mang tnh gii tr hn --xem phim, nhng cu chuyn ci... iu tht tt, nhng mi ch l cng vic b mt. Mi ngi nh iu g c ngha i vi h trong lp -- b phim, nhng cu chuyn ci... Tt hn l nn c s lin h gia ti liu ging dy vi cuc sng hng ngy ca con ngi, v d bng cch s dng nhiu v d hay bng cch k nhng cu chuyn. Mt cch khc na l khin ngi hc tch cc tham gia hn na vo cc ch , h t nghin cu hay to ra nhng nhm tr gip. Tt nht l nn mi ngi tip thu bi hc theo cch ca ring mnh... nhng h thng gio dc ca chng ta cn lu mi lm c nh vy. Vic ging dy c t ngha khng c ban gim hiu nh gi cao, thm ch mt s gio vin cng nh vy: Nu bn khng bn rn vi vic nhi nht kin thc vo u sinh vin, hc sinh s
157

ngh rng bn khng dy chng g ht. V ai c th sng to ra mt h thng gio dc m khng dng n vic chm im, xp th hng hay phn loi. iu nc ci l c sinh vin hnh nh cng khng nh gi cao vic ny. H quen vi h thng c. Nu nh h khng phi cn nhn v ku rn v nhng quyn sch gio khoa hay nhng bi kim tra, nu thc s h c thi gian hc th v, th h c th cho rng y l mt kha hc "a gin". Hy th : Nu bn hc iu g mt cch d chu, bn khng ngh l n c hu dng, v nu nh n khng c tc dng th chc l n cng khng qu quan trng. Liu php cha bnh Mt lnh vc khc m nh hng ca cng c chng li nh hng ca phi cng c chnh l vn v liu php cha bnh. Nu chng ta mun ai t kim sot cuc sng ca h, t do th hin nhng kh nng tim n ca h, th vic li ko v kim sot h vo khng c ngha nhiu. Phi c cch khc tt hn. Mt v d minh ha cho vn ny l liu php vai tr c nh ca George Kelly. y bn s thy s knh trng khng c ngha l kim sot. Mt nh tr liu yu cu bnh nhn ca mnh t k n thuc cho chnh h -- t ng vai mt ngi th ba k n thuc cho chnh mnh. Sau nh tr liu phn tch n thuc t k theo dng xy dng yu t x hi ch yu m anh ta/c ta s dng. V ngi bnh c l l ngi khng hnh phc nn cch m anh ta nhn bn thn v ngi khc c th l ti cn nguyn ca s khng hnh phc . S dng ngay bn thn ti lm v d, ti tng c khuynh hng s dng vic xy dng mnh nh mt thin ti-thng ngc v thnh cngtht bi. Bi vy nu ti khng th chng minh bn thn mnh l mt thin ti v l ngi thnh cng -- mt cng vic kh khn -- th iu duy nht cn li i vi ti chnh l, ti l mt ngi tht bi v l mt k ngc. V ti cng dng tiu chun nh gi ngi khc. Bi vy, nh tr liu k mt n thuc khc c gi l bn phc tho vai tr c nh, s dng cch xy dng c lp hon ton so vi n thuc ban u, nhng n bao gm mt "phm vi" tng t. V d nh c tay ngh - khng c tay ngh; c knh trng - khng c knh trng; bao gm nhng hon cnh tng t nh thin ti - k ngc; thnh cng - tht bi, nhng d sao chng cng khng b rng buc vi nhau. Thng th nh tr liu s s dng nhng iu tch cc
158

hn i vi cch xy dng n thuc mi ny, chng hn nh u tin l c tay ngh v c knh trng Sau nh tr liu yu cu bnh nhn ca mnh ng vai tr ny trong vng mt hay hai tun, tt c cc ngy, hng ngy vi mi ngi! Thng th cc bnh nhn cm thy lm vic ny kh n gin, thm ch cn th v. i khi h quay tr li v ni vi nh tr liu rng, lm iu ny tht tuyt v by gi h ang tr thnh con ngi mi m h ang ng vai ny. Sau , nh tr liu c th a cho h mt bn phc tho vai tr c nh khc, bn phc tho ny c th c mt vi nhn t tiu cc. Mc ch y khng phi l nh tr liu mun ni vi bnh nhn rng h s l ngi nh th no, m nh tr liu mun cho bnh nhn thy rng, h c th la chn, v h t do trong la chn ca mnh. Hy so snh iu ny vi cc mc tiu ca qung co. i thoi Mt kha cnh khc ca vic gy nh hng t nhin l s tn trng qua li, n cho php "ngun gc" (ngi ni) v "mc tiu" (ngi nghe) bt u mt cuc i thoi vi nhau. Trn thc t ci g to nn "ngun gc" v ci g l "mc tiu" c v khng c r rng, v cc gio vin hay cc nh tr liu thng cho rng bn thn mnh hc c nhiu t s tng tc nh (hay nhiu hn) vi sinh vin hay bnh nhn ca h. V d Carl Rogers cho rng c ba th m mt nh tr liu phi cho bnh nhn thy bnh nhn nng cao s thnh tht, s thu cm v ci nhn lc quan v iu kin. S thnh tht[19] c ngha l trung thc - khng phng th v khng li cun; bit c cm gic ca bn thn mnh v c th trao i vi nhng cm gic . S thu cm[20] c ngha l hiu bit, ci m vi ngi khc, c gng nhn mi vic t cch nhn ca h. Ci nhn lc quan v iu kin[21] c ngha l tn trng, mt loi tnh yu thng hay s nng m dnh cho mt ngi m khng cn quan tm n vic ngi c d chu hay khng. By gi, thm ch vi t cch l ngi bnh, ti c th ni khi no mt ngi l thnh tht, khi no khng: Khi ai ang tht ln "Ti khng tc u!", ti bit ngi ang tc gin, nhng
159

h khng thnh tht. Thnh tht l thng thn t nhin hay cn bng vi n. Ti c th cm nhn c n. V khi mt ngi thnh tht lng nghe mt cch chm ch v yu cu ti thanh minh cho bn thn khi h khng tun theo (mt ngi thnh tht khng e ngi vic a ra yu cu), th ti cm thy hiu. V khi ti thy ai ang c gng hiu ti, ti cm thy cm kch v trn trng. By gi, khi ti cm nhn c s thnh tht, thu cm v tn trng ca nh tr liu, ti cm thy t b e da v t cn s bo v hn. Ti c th trung thc v thnh tht hn -- ti ni iu ti mun ni ch khng phi iu ti ngh s gy n tng vi bn. V khi ti cm thy thnh tht hn, ti c th ci m hn. Nh tr liu khng cn l k th na. Ti c th lng nghe v c gng hiu nhng iu m nh tr liu ni nh mt ngi bn. Ti c th tr nn thu cm hn. V khi ti nhn s vt bng con mt ca nh tr liu, ti c th bt u cm thy tn trng nh tr liu. Ti c th tng nh tr liu ci nhn lc quan v iu kin m nh tr liu tng cho ti. Ni cch khc, bt u bng mt s thnh tht, thu cm v tn trng con ngi, chng ta c th kt thc vi hai bn u thnh tht. V ngi bnh nhn trung thc, thu hiu v tn trng by gi cho nh tr liu thy v gip ngc li nh tr liu nng cao s thnh tht, thu hiu v tn trng ca anh ta -- c ngha l liu php iu tr l php cha bnh cho nh tr liu. Rogers ni thm rng: 3 phm cht ny l cn thit v gip . Bn phi khin h gip ngi khc, nhng h l tt c nhng g bn cn. Khng g hn. Bi vy, khi bn trung thc, thu hiu v tn trng ngi khc, bn chc chn gip h v gip bn thn mnh. Tnh thng ny sinh ra tnh thng. S nhn thc[22] Mt im cui cng: Chng ta c th tr thnh con ngi tt hn nu chng ta hc cch ci m hn vi th gii xung quanh chng ta -- c bit l ci m vi nhng ngi khc. Thng th chng ta nhn ci m chng ta mun nhn ch khng phi nhn ci thc s c . Chng ta c tt c cc loi nh kin, thin kin, v bn cht bo th t nhin ca mnh, nhng th ny dn
160

chng ta n vic tha nhn khi no chng ta c th, v pht l i nhng thng tin mu thun khi nhng nh kin ny tht bi. Ti chc l bn cn nh cuc tho lun ca chng ta v s cn bng cc hc thuyt v nh kin. tr nn ci m hn, chng ta cn lm hai vic: u tin, chng ta cn phi bit nhng thnh kin ca mnh. Chng ta phi nhn vo nhng tha nhn m chng ta a ra, nhng s t ti c th thc y chng ta... Chng ta cng phi nhn vo nn vn ha v s gio dc ca mnh: iu g chng ta mc nhin coi l chn l m khng cn bng chng hay chng c chng minh? iu th hai m chng ta cn phi lm l m rng tm tri nghim. Hy hiu nhng ngi khc. Kt bn vi nhng ngi khc gii, ngi c xu hng tnh dc khc bn, ln tui hn bn, nh tui hn bn, c sc tc khc bn, quc tch khc bn, c tng lp x hi khc bn, c quan im chnh tr v tn gio khc bn, vng t hay mi trng khc bn. Hy c nhng cun sch vn hc v lch s. Hy hc nhng ngn ng khc, c nhng tc phm vn hc khc. i du lch, thm him, giao thip. Nu bn thch thc nhng hn ch trong hiu bit ca mnh, thm ch iu ny c th lm bn b tn thng cht t, th bn s nhn c phn thng thch ng. Nhn thc[23], tnh thng[24], t do[25], ngha[26] -- l nhng iu dn n mt cuc sng c cht lng cao hn cho bn thn bn, cho nhng ngi xung quanh bn v cui cng l cho mi ngi.

[1] expertness [2] Trustworthiness [3] Liking [4] Commitment [5] "pro choice" [6] "pro life" [7] Self-esteem [8] Prior experience [9] the creation of associations [10] recognition factor [11] effect of context [12] creat needs
161

[13] distraction [14] Physical fatigue [15] Uncertain environment [16] Stripped self-esteem [17] Self-betrayal [18] "struggle" [19] congruence [20] empathy [21] unconditional positive [22] Awareness [23] awareness [24] compassion [25] freedom [26] meaningfulness

162