Ebu Hamid El-Gazali

SHPTIM NGA LAJTHITJA

Mitrovic, m 1417/1996

Titulli i origjinalit: Ebu Hamid El-Gazali EL-MUNKIZ MIN ED-DALAL

Prktheu nga boshnjakishtja: Muhamed Ilijaz Dolaku Lektor: Mr. Mehdi Hyseni Recensent: Korrektore: Ajshe Hyseni Prpunimi kompjuterik: Gzim Dolaku

PARATHNIE
"Shptim nga lajthitja" sht me siguri vepra m e njohur dhe gjithsesi autobiografia shpirtrore m e rndsishme n letrsin islame. Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed El-Gazaliu sht prfaqsuesi m i shquar i shkencave islame dhe barts i titujve m t ndershm n botn islame, titullit garantues t Islamit dhe prtrits i religjionit islam. Titullin e par ai e ndan me disa dinjitoz t mendimit dhe praktiks islame, e sipas titullit t dyt i takon zinxhirit t personaliteteve n veprat dhe veprimtarit e t cilve, sipas fryms s hadithit t Muhammedit alejhiselam, n mnyr vitale caktohet shekulli apo epoka e egzistencs m t lart t Islamit. Gazaliu jetoi n pjesn e dyt t shekullit t pest dhe n vitet e para t shekullit t gjasht islam (450/1058-505/1111).Si shpirt i thell religjioz q ishte, frym jashtzakonisht kureshtare dhe e pavarur, mendimtar burimor dhe sistematik, shkenctar i gjithanshm dhe i disiplinuar, Gazaliu q nga mesi i dekads s katrt t jets s tij, si shkrimtar dhe si profesor i Universitetit t famshm Nizamije t Bagdadit, fiton famn e shkenctarit fetar avangard t asaj kohe. Veprat t cilat i shkroi n vitet m t vonshme, veanrisht "Ringjallja e shkencave fetare", ia kan rritur famn dhe e kan zgjeruar diapazonin e ndikimit shpirtror t tij, kshtu q emri i Gazaliut me koh sht identifikuar me apogjet e

shkencave religjioze t Islamit, duke i br ato edhe sot m t afrta dhe m t prcaktuara. Imam Gazaliu i dha kotribut t madh e origjonal jurispodencs, teologjis, filozofis dhe tesavvufit islam. N donjrin nga kto lmenj veprat e Gazaliut paraqesin prmbajtje t gjall t do arsimimi m t lart islam. Mirpo, pozit t veant n historin shpirtrore t Islamit, Gazaliu e z n rend t par me at q kto shkenca ose trajta t arsimimit shpirtror t msimit dhe t praktiks islame, i ka nnshtruar shqyrtimit fundamental, kritiks dhe vrojtimit reciprok nga pikpamja e pajtueshmris s brendshme t s vrtets s shpallur t ligjit fetar, zbulimit mistik dhe konceptit racional. Prpjekja e tij q ta bn "drejtbesimin mistik, misticizmin drejtbesim, e t dyja filozofike", sht gj q nuk ka ndodhur m par n Islam dhe me siguri sht tejet vshtir t gjendet shembull prkats n ndonj tjetr shpirtrore. Imam Gazaliu sht njkohsisht edhe njri nga figurat e arsimimit klasik t Islamit veprat e t cilve, me fuqin e shprehjes t gjithmbarshme shpirtrore, pr nj koh t shkurtr i kan kaluar kufijt religjioze dhe kulturore t veantis islame. Mendimi i tij sht i thurur n mendimin e shekullit t mesm dhe atij t ri, n teologjin dhe filozofin bebreje, n lvizjet shpirtrore t cilat kan mugulluar n trevat e hindustanit gjat ndeshjes me msimin islam dhe tradits religjioze-filozofike hinduse. sht i njohur dhe i muar ndikimi i veprave t Gazaliut n Masses Majmonidesin, Tom Akvinskin, Mjeshtrin Ekhart, kurse n koht m t reja gjithnj e m tepr shquhet, n baz t zbulimeve t pajtueshmris s thell,

mundsia se ai ka ndikuar edhe n Descartesin, Leibnizin, Kantin. Nga ana tjetr, vrehet afria e premisave kryesore t Gazaliut me mendimin bashkkohor. Gazali gjithashtu sht edhe msues i madh i bujaris. Veprat e veta ai i ka prmbushur me pasuri morale t jets s vet, e jeta e tij n t ciln sikur t ishte reflektuar bota islame t kohs s tij n t gjitha vlerat dhe aspiratat vitale fetare, intelektuale dhe morale, pengesave dhe mundsive, ka qen egzistenc konkrete personale e rrojtjes dhe e t vrtets islame. At q ka br don t thot lartsim metafizik q ndikon me fuqi t sinqeritetit t pastr, konsekuente dhe t denj t njerzimit t sotm. Njohsit e jets dhe veprave t Gazaliut, t vjetrit dhe bashkkohort, mysliman dhe jomysliman, pajtohen me at se ai sht njri ndr figurat m fisnike q ia ka dhn bota islame vargut t gjenive t vrtet t mbar njerzimit.

BISMIL-LAHIR-RAHMANIR-RAHIM N emr t Allahut, t Gjithmshirshmit, Mshirplotit!

I lavdruar qoft Zoti, me lavdrimin e t Cilit fillon do shqyrtim dhe do kuvendim, qoft i bekuar Muhammedi, i zgjedhuri, njeriu me ferrfim dhe pejgamberizm, t afrmit e tij dhe shokt e tij, t cilt largojn nga lajthitja. Krkove prej meje, o vlla pr nga feja, q t'i zbuloj qllimet dhe fshehtsit e shkencave, rreziqet dhe ambiset e shkollave t mendimeve, dhe t t rrfej gjith ka kam prjetuar duke nxjerr t vrtetn nga rrmuja e sekteve t lloj-llojshme, mnyra e veprimit dhe rrugt e t calve jan kundrshtuar, dhe far vendosmrie kam treguar duke u ngritur nga ultsira e imitimit n fe gjer tek lartsira e krkimit t shpjegimeve. Krkove q t'i parashtroj, nn nj, far dobie kam nxjerr nga shkenca e kelamit, nn dy, se si i urrejta rrugt e talimijeve, t cilt, n pasimin e imamit, jan t paaft ta kuptojn t vrtetn, nn tre, se si i kam prbuzur rrugt e filozofimeve, dhe s fundi, se si i jam afruar rrugs s tesavvufit. Do t doja ta zbuloja edhe esencn e s vrtets, e cila m sht shfaqur gjat hulumtimeve t mia t diturive njerzore, ajo q m kishte shptuar nga veprimtaria e ime msimdhnse n Bagdad, ku kam pasur shum nxns, pastaj cili ishte shkaku q prsri t kthehem n Nishapur, pas nj kohe mjaft

t gjat. Nxitova t'i jap satisfaksion krkess sate, pasi q e vrejta sinqeritetin e dshirs sate. Duke krkuar ndihm nga Zoti, duke u mbshtetur n T, duke u lutur q t m udhzoj dhe duke krkuar strehim tek Ai, them: Dije se - Zoti i Lartmadhrishm t udhzoft n rrugn e drejt dhe ta hapt zemrn pr t vrtetn! - divergjencat e njerzve n religjione dhe n besime, pastaj divergjenca e nj bashksie fetare n shkolla t mendimeve, me nj mori sektesh dhe rrugsh t prkundrta, sht det i thell n t cilin shumica jan prmbytur dhe nga i cili pak sish kan shptuar. do grupacion mendon se mu ai ka shptuar, "secili grup i entuziazmuar me at ka predikonte", dhe kjo sht ajo q na ka premtuar m i zgjedhur ndr Pejgambert, - Zoti e bekoft! - i sinqerti, premtimet e t cilit plotsohen, kur ka thn: "Bashksia (ummeti) ime do t ndahet n shtatdhjet e tre sekte, e vetm njri prej tyre do t jet i shptuar." E, tanim ka ndodhur ajo q ka premtuar se do t ndodh. Q nga rinia m e hershme dhe nga koha m e bukur e jets, q kur iu pata afruar pjekuris dhe para se ti mbushja t njzetat e gjer m tani, e i kam mbushur t pesdhjetat, gjithnj jam hudhur trimrisht n ambiset e atij deti t thell, kam shkelur n ujin e tij t thell vendosmrisht, e jo si ndonj qyqar apo si ndonj njeri i kujdesshm. Thellohesha n t gjitha vendet e paqarta, sulesha n t gjitha pyetjet e vshtira, trimrisht i ekspozohesha t gjitha rreziqeve, i hulumtoja besimet e t gjitha sekteve, i zbuloja

mendimet e fshehura t do grupacioni, n mnyr q ta ndaj t vrtetn nga gnjeshtra, traditn burimore nga novacionet heretike. Nuk e lshoja kurrnj batinije, e t mos dshiroja t njoftohesha me ezoterizmin e tij, as ndonj zahirije, e t mos nxitoja t kuptoj esencn e egzoterizmit t tij, as ndonj filozof, e t mos detyrohesha t hyja n thelbin e filozofis s tij, as ndonj mutekelim, e mos t angazhohesha t udhzohem n dialektikat dhe shqyrtimet e tij, as ndonj sufist e t mos gjakoja t zbuloj sekretin e misticizmit t tij, as ndonj shprestar e t mos tentosha t sodisja se si sht duke ndikuar n t devocioni i tij, as heretikun i cili refuzon Cilsit e Zotit, e mos t vshtroja fshehurazi prapavin e besimit t till, n mnyr q t'i diktoja shkaqet e mohimit t turpshm t tij t Cilsive t Zotit dhe shkaqet e herezis s tij. Etja pr t kuptuar thelbin e gjrave ishte cilsi e imja dhe zakon i imi q nga fillimi, q nga rinia m e hershme. Ishte ky instinkt pa zgjidhjen dhe pa prsiatjen time, gjithnj gjersa n mua nuk u dobsuan shtrngesat e imitimit n fe dhe nuk u thyen besimet e trashguara, ather kur iu afrova kohs rinore. Sepse, e shihja se fmijt e t krishter rriteshin kurdoher n krishterim, fmijt hebrenj rriteshin vetm n judaizm, e fmijt mysliman n islamizm. E kam dgjuar nj tradit mbi Pejgamberin e Zotit bekimi dhe paqja e Zotit qofshin mbi t! - n t ciln thuhet: "Secili q lind, lind i till far e ka krijuar Zoti, e prindrit e bjn at hebrej, ose t krishter, ose mazdej." Qenia ime e brendshme u dha n hulumtim t esencs t s vrtets burimore nga Zoti dhe esencs s besimit t modifikuar

10

duke i imituar prindrit dhe msuesit, dhe n hulumtimin e dallimeve mes besimeve t lindura nga imitimi. Parimet e tyre jan nxitse (stimuluese), ndrsa n dallimin e t vrtets nga gnjeshtra tek ata ekzistojn mospajtime. Dhe i thash vetes: "S pari, caku im sht t fitoj dijeni mbi esencn e gjrave. Domosdo, pra duhet ta hulumtoj esencn e gjrave! E 'sht ajo?" Mu b e qart se sht e sakt vetm ajo dijeni n t ciln zbulohet njohuria duke mos ln kurrfar dyshimi, dhe krahas s cils nuk ekziston mundsia e njimtimit dhe e gabimeve. E di t till intelekti yn nuk sht n gjendje t arrij. Sepse, siguria nga gabimet duhet t jet e krahasueshme me vrtetsin dhe t'i reziston argumentimit t prgnjeshtrimit, kshtu q, sikur dikush ta shndrronte gurin n ari e shkopin n gjarpr, kjo megjithat nuk do t shkaktonte as dyshim as mohim. Kshtu, un e di se dhjet sht m shum se tre, e nse dikush m thot: "Jo, tre sht m shum se dhjet, e si argument sht ajo se kt shkop do ta shndrroj n gjarpr", dhe para syve t mi ai me t vrtet e bn kt, megjithat, pr shkak t ksaj nuk do t dyshoj n at q e di; nga kjo do t rezultonte vetm ajo se do t mrekullohesha me nj fuqi t till, por assesi nuk do t dyshoja n at q e di. Pastaj, vrejta se do gj q nuk e di n kt mnyr, dhe n ka nuk jam i sigurt me at lloj vrtetsie, sht dijeni e luhatshme dhe e pasigurt, e kurrnj dijeni e pasigurt nuk sht dijeni e vrtet.

11

T ZHYTURIT N SKEPTICIZM DHE MOHIMI I DIJENIS

Pastaj rishqyrtova dijenin time dhe konstatova se, duke mnjanuar dhuntit ndijore, jam i privuar nga dijenit me veori t tilla. Andaj thash n vete: "Tani, pasi q u zhgnjeva, kam dshir t'i hulumtoj vetm dijenit e qarta. E kto jan dhuntit ndijore dhe domosdoshmrit e arsyes (mendjes). Andaj sht e paevitueshme, q s pari t arrij vrtetsin e besimit tim n dhuntit ndijore dhe vrtetsin e siguris nga lajthitja n domosdoshmrit e asrsyes; a jan ato sikurse sigurit e mia t mhershme t prfituara me imitim dhe nga siguria e shumics s njerzve n konceptimet mendore, apo kjo sht siguri e padyshimt, n t ciln nuk ka mashtrim e as rrezik?" Iu rreka me plot seriozitet vzhgimit t dhuntive ndijore dhe t domosdoshmrive t arsyes, pr t par se a ekziston mundsia q edhe vet un t dyshoj n to. Nj analiz e gjat e dyshimit m shpiu gjer aty q m nuk mund t besoja n besnikrin e dhuntive ndijore. Dyshimi n to m kaploi dhe sikur thoshte: "Prej nga ky besim n dhuntit ndijore? Shqisa m e fuqishme sht shqisa e t pamurit dhe kur t drejtohet kah hija, ajo sheh se hija qndron n nj vend dhe nuk lviz, andaj nxjerr prfundim se aty nuk ka lvizje. Pastaj, me an t eksperiencs dhe soditjes, nj or m von, kupton se hija lviz, por ajo nuk lviz prnjherit dhe aty pr aty, por suksesivisht dhe pak nga pak, kshtu

12

q kurr nuk sht n gjendje t palvizshme. Ajo shikon yllin n qiell dhe e sheh se ai sht i vogl, jo m i madh se moneta, ndrsa argumentet gjeometrike flasin se ai sht m i madh se Toka." N kt rast dhe n raste t ngjashme t perceptimeve shqisore, shqisa si gjykatse sjell gjykimin e vet, mirpo gjykatsi arsyeja e rrzon at dhe tregon sheshit pavrtetsin e gjykimit shqisor, i cili assesi nuk mund t mbrohet. Thash: "U shkatrrua besimi im edhe n dhuntit ndijore. Ndoshta sht e mundur t'u besohet dhuntive t arsyes, t cilat jan parim i par, sikurse deklarata e jon se dhjet sht m shum se tre, ose q nj gjsendi n t njjtn koh nuk mund t'i prshkruhet dhe t'i mohohet dika, ose q nj gjsend i njjt nuk mund t jet i krijuar dhe i pakrijuar, t ekzistoj dhe t mos ekzistoj, i domosdoshm dhe i pamundshm." Por, shqisat prgjigjen: "Prse je i sigurt se besimi yt n dhuntit e arsyes nuk sht i njjt sikurse ai n dhuntit ndijore; sepse, neve na pate besuar, por erdhi gjykatsi arsyeja dhe na prgnjeshtroj. Po t mos ishte gjykatsi arsyeja ti edhe m do t na konsideroshe si t vrteta. E, ndoshta mbrapa gjykatsit arsye ekziston ndonj gjykats tjetr i cili, po t paraqitej, do t tregonte sheshit mosvrtetsin e gjykimit t arsyes, si u paraqit gjykatsi arsyeja e tregoi sheshit tregoi mosvrtetsin e gjykimit t shqisave. Fakti se nj vrojtje e till nuk sht duke u paraqitur, nuk do t thot se ajo sht e pamundur."

13

Pak ngurroja me prgjigje, andaj dhuntit ndijore i rritn vshtirsit duke u thirrur n ndrra. "A nuk po e sheh", than ato, "se si n ndrr u beson disa gjrave dhe i imagjinon disa rrethana, beson se ato jan konstante dhe permanente dhe nuk dyshon n to prderisa je n gjendje t till? Pastaj zgjohesh dhe kupton se e tr ajo q ke imagjinuar dhe q ke besuar nuk ka baz e as vler. E, prse je i sigurt se e tr ajo q beson n gjendje t zgjuar, n baz t shqisava apo arsyes, sht e vrtet n raport me gjendjen n t ciln gjendesh? A nuk sht e mundur q t t godas nj gjendje e cila do t jet n raport me gjendjen e zgjuarsis sate sikurse gjendja jote e zgjuarsis n raport me gjendjen e ndrrimit tnd, e gjendja jote e zgjuarsis t jet sikurse ndrr? Nse arrin n gjendje t till, do t vrtetohesh se t gjitha ato q i ka konstatuar arsyeja e jote, n realitet jan vetm imagjinata t zbrazta." Ndoshta kjo gjendje sht vdekja, sepse Pejgamberi i Zotit bekimi dhe paqja e Zotit qofshin mbi t! - ka thn: "Njerzit jan duke fjetur, e kur vdesin - zgjohen!" Dhe ndoshta jeta e ksaj bote sht ndrr n raport me jetn e asaj bote. E, kur njeriu vdes, gjrat i paraqiten ndryshe nga ajo far i sheh tani, dhe i thuhet n at ast: "Ta kemi ngritur perden (e syve), dhe shikimi yt sot sht i mpreht." Pasi q m erdhn ksi mendimesh dhe u ngulitn n mua, u prpoqa q ksaj t'i gjej ila. Mirpo kjo nuk ishte leht, sepse mendimet e tilla i largon vetm argumenti, e argumenti nuk sht i

14

mundur t shtrohet pr pa iu rrekur diturive t para. Pasi q kjo nuk sht e lejuar, ather as q sht e mundur t sjellet argumenti. Kjo smundje e cila m mundonte shum, zgjati afro dy muaj, gjat t cilave isha skeptik, dhe at duke gjykuar sipas gjendjes sime t brendshme, e jo sipas biseds apo shprehjes, prderisa Zoti i Lartmadhrishm nuk m shroj nga kjo smundje, e mu kthye shndeti dhe barazpesha shpirtrore. Domosdoshmrit e arsyes prsri u bn t pranueshme dhe besova se jan t sigurta dhe t njmendta. Kjo nuk ndodhi pr shkak t parashtrimit t argumentit apo diskutimit t arsyeshm, por duke i falnderuar drits, t ciln Zoti i Lartmadhrishm e futi n shpirtin tim. Kjo drit sht els i shum konceptimeve. Ai i cili konsideron se zbulimi prehet n argumentet e shkruara, ai e kufizon mshirn e pakufishme t Zotit t Lartmadhrishm. Kur e kan pyetur Pejgamberin e Zotit - bekimi dhe paqja e Zotit qofshin mbi t! - prkitazi me shprehjen "t hapurit" dhe domethnien e saj n fjalt e Zotit t Lartmadhrishm: "At q don Allahu ta udhzoj ia hap zemrn e tij pr islamizm", ka thn: "Ajo sht drit, t ciln Zoti i Lartmadhrishm e fut n zemr." E ka sht shenj e saj?", kan pyetur pastaj. Ai sht prgjigjur: "T kthyerit nga vendbanimi i kotsis dhe t drejtuarit kah vendbanimi i prjetsis." Prkitazi me kt Muhammedi paqja e Zotit qoft mbi t! - ka thn: "Zoti i Lartmadhrishm i ka krijuar krijesat n errsir, pastaj i ka strmbushur me dritn e Vet." Nga kjo drit duhet krkuar t zbuluarit, e duke qen se kjo

15

drit rrezaton nga burimi i gjithmshirs s Zotit n disa aste, at drit duhet prgjuar - si ka thn Muhammedi - Zoti e bekoft! -: "N disa periudha t kohs tuaj, Zoti i juaj ka derdhje dashamirsie; e ju ekspozohuni asaj!" Domethnia e ktyre t thnave sht se gjurmimi duhet t realizohet gjat prsosmris s plot, derisa nuk na shpie gjer tek gjurmimi i asaj q nuk ka nevoj t gjurmohet. Parimet e para nuk ka nevoj t gjurmohen. E ajo q sht e pranishme, kur t krkohet, ik dhe zhduket. Ai i cili gjurmon at q nuk duhet gjurmuar, nuk mund t akuzohet pr paaftsi n gjurmim t asaj q gjurmohet.

LLOJET E GJURMUESVE
Pasi q Zoti i Lartmadhrishm me mshirn e Vet dhe me mbushullimin e fisnikris s Vet m shroi nga kjo smundje, para syve t mi llojet e gjurmuesve u reduktuan n katr grupe: 1. mutekelimt, t cilt e kan shpallur veten si njerz t mendimit dhe t spekulimit; 2. batinijt, t cilt deklarojn se jan pasues t msimin mbi doktrinn dhe se dallohen duke prfituar dijeni nga imamt e pagabueshm; 3. filozoft, t cilt e kan shpallur veten si njerz t logjiks dhe t argumentimit; 4. sufistt, t cilt konsiderojn se vetm ata jan t aft pr pranin e drejtprdrejt, pr t par dhe pr t zbuluar. Dhe i thash vetes:

16

"E vrteta nuk shtmang prej ktyre katr lloj gjurmuesish. Ata kan pasuar rrugn e krkimit t s vrtets, e nse e vrteta nuk do t ishte n mesin e tyre, ather nuk do t kishte shpres se ajo do t mund t konceptohet ndonjher. Sepse, nuk ka shpres n kthim n imitim t fes pasi q tani m ajo sht ngadhnjyer, pos me kusht q imituesi i imamit nuk e di se sht imitues. E kur ta kupton kt, ather thyhet ena e qelqt e imitimit t tij. Ajo thyhet copa-copa dhe nuk mund t mblidhet m, thrrmohet e nuk mund t bashkohet as me harrnim as me ngjitje, pos q thrrmijat t shkrihen n zjarr dhe nga ato t formohet nj prodhim i ri. Nxitova ta ndjek kt rrug dhe t hulumtoj thellsisht at q kan arritur kto katr grupe, duke filluar s pari nga mutekelimt, pastaj me rrugn e filozofve, pastaj me doktrinn e batinijeve dhe n fund me rrugn e sufijve.

SHKENCA E KELAMIT: CAKU DHE T ARRITURAT E SAJ

Ather fillova me shkencn e kelamit. E msova at dhe e kuptoja mjaft mir; i vzhgoja shkresat e themeluesve t saj, dhe edhe vet shkruajta pr t at q dshiroja t shkruaj. Dhe gjeta se ajo sht shkenc e cila e knaq qllimin e vet. Qllimi i saj sht ta ruaj besimin e ithtarve t Sunnetit dhe t'i mbroj ata nga trazirat e futsve t risive. Atyre t cilt i shrbejn Atij, Zoti i Lartmadhruar u ka dhn besim t vrtet prmes gojs s Pejgamberit t Vet; tek Ai

17

gjendet e mira e jets religjioze dhe profane e tyre, si sht thn pr t konceptuarit e Tij n Kur'an dhe n Hadith. Pastaj djalli ka sjellur, me inkoherencn e autorve t risive, gjra n kundrshtim me Sunnetin. Duke i preferuar ato, autort e risive gati sa nuk i patn ngatrruar ithtart e besimit t vrtet. Ather Zoti i Lartmadhrishm bri q t paraqiten mutekelimt, duke i nxitur ata, q me diskutime t rregulluar ta mbrojn Sunnetin dhe t'i demaskojn ithtart e risive n kundrshtimin e tyre t tradits pejgamberike. N kt sht lindur shkenca e kelamit dhe n kt jan rritur dijetart e saj. Dhe, me t vrtet, nj grup mutekelimsh n mnyr t zellshme e prmbushn detyrn e tyre, n t ciln i pat udhzuar Zoti i Lartmadhrishm; me sukses e ruajtn Sunnetin, e mbrojtn besimin e pranuar nga pejgamberizmi dhe i demaskuan risit e paraqitura. Por, n kt u orientuan sipas premisave t marrura nga kundrshtart e tyre, t cilat detyronin t rrzoheshin ato premisa duke u thirrur qoft n imitimin n fe qoft n mendimin e harmonizuar t bashksis s besimtarve ose madje edhe n disa rrfime nga Kur'an dhe Hadithi. Diskutimi i mutekelimve kshtu kryesisht rraskapitej n zbulimin e kontradiktave tek kundrshtart dhe n kritika pr shkak t pranimit t tyre. N kt ka shum pak dobi pr at q pranon vetm parimin e dhuntis s domosdoshme. Prandaj shkenca e kelamit nuk mundi ta knaq nevojn time pr t vrtetn e as ta shroj smundjen, nga e cila ankohesha.

18

Vrtet, kur u zhvillua shkathtsia e kelamit dhe kur shqyrtimet u bn t shumnumrta, pas nj kohe t gjat, mutekelimt shprehn dshir t madhe q t prpiqen ta mbrojn Sunnetin duke gjurmuar pr thelbin e gjrave; ndrmorn hulumtime m t thella t esencs, t dukurive dhe t dispozitave t tyre. Por, duke qen se kjo nuk ishte qllimi i shkencs s tyre, ajo q patn thn prkitazi me kt, nuk e arriti cakun e fundit, e as q zbulimi i tyre t'i ket shprndar n trsi errsirat e hutueshmris n mesin e njerzve. Nuk mohoj se kjo nuk sht arritur tek t tjert, e as q dyshoj n vlershmrin e zbulimit t tyre pr nj grup njerzish, por ky zbulim sht n lidhshmri me imitimin n gjrat t cilat nuk i takojn parimeve t para. E un tani kam ndrmend ta prshkruaj rastin tim, e jo t'i qortoj ata t cilt n shkencn e kalamit krkojn shrim. Ilaet dallojn prej smundjes n smundje; sa ka ilae q i ndihmojn nj t smuri e tjetrit i bjn dm!

FILOZOFIA
Pasi q mbarova me shkencn e kelamit, kalova n shkencn e filozofis. Tanim e disha me siguri se gabueshmrin e ndonj shkence mund ta shoh vetm ai i cili i arrin kufijt e saj skajore dhe nivelizohet me dijetart e saj m t mir, i tejkalon ata dhe arrin shkalln n t ciln u bhen t qarta ato thellsi dhe plasaritje n at

19

shkenc, t cilat nuk i shfaqen prfaqsuesve t saj. Vetm ather mund t jet e vrtet ajo q ai konfirmon pr gabueshmrin e asaj shkence. E, un nuk kam par kurrnj dijetar islamik t ket br prpjekje t shumta rreth filozofis. N librat e mutekelimve, n t cilt ata tentojn t'i prgnjeshtrojn filozoft, gjenden vetm deklarata t pandrlidhura dhe t paharmonizuara, kshtu q ato nuk mund ta mashtrojn as njeriun me maturi t rndomt e le m njeriun t udhzuar n hollsit e shkencs. Kuptova se t rzuarit e nj doktrine, para se ajo t kuptohet dhe t studiohet gjer n fund, sht gjuajtje me sy t mbyllur. Dhe bra prpjekje maksimale q, vetm duke lexuar dhe pa ndihmn e msuesve, gjer n fund ta zotroj shkencn e filozofis. Kt e bja n ort kur nuk isha i zn me ligjrimet e shkencave juridike, e ather isha i ngarkuar me msimin dhe aftsimin e rreth treqind studentve n Bagdad. Dhe, dha Zoti - i Lavdruari dhe i Lartsuari - q me vet lexim gjat atyre orve t grabitura, pr m pak se dy vjet, ti zbuloj trsisht t arriturat skajore t shkencs s filozofis. Mirpo, nuk u ndala me kaq, dhe, pasi q e kuptoja at, vazhdova ta prsias edhe m se nj vjet; prsri iu kthehesha dhe i hulumtoja thellsit dhe ambiset e saj, gjersa nuk mu sqarua n mnyr ku nuk mund t dyshohet, se sht n filozofi fanitje dhe mashtrim, e vrtet dhe e pavrtet. E, pra, dgjoje ligjrimin mbi filozofin dhe ligjrimin mbi koncizitetin e diturive t filozofve.

20

Vrejta se ka shum lloj filozofsh dhe se doktrinat e tyre jan t ndara. Megjithat, ata, gjith sa lloje ekzistojn, duhet konsideruar prgjegjs (fajtor) pr ceni t mosbesimit dhe t pafes, edhe pse t vjetrit e m t vjetrit, t mvonshmit e t mhershmit, dallojn shum n mes veti n afrimin e vrtetsis dhe n largimin nga ajo.

Llojet e filozofve t cilt duhet t konsiderohen mosbesimtar

Dije se filozoft, me gjith morin e sekteve t tyre dhe shkollave t ndryshme mendimesh, ndahen n tri grupe: materialistt natyralistt metafizikant Lloji i par - materialistt. Ata jan nj nga grupet m t vjetra. Ata mohojn Krijuesin, t Gjithdijshmin dhe Udhheqsin e Gjithfuqishm, pandehin se Bota, e till far edhe sht, ekziston pandrprer vetvetiu dhe pa Krijuesin, dhe se qeniet e gjalla lindin pandrprer nga fart, e fart nga qeniet e gjalla kshtu ka qen dhe kshtu do t jet pr jet t jetvet. Ata jan pabesimtar. Lloji i dyt - natyralistt. Ata e kan hulumtuar shum botn natyrore dhe mrekullit e mbretris bimore dhe shtazore, e

21

posarisht kan prparuar n shkencn mbi konstruksionin e organeve t shtazve. N kt ata shohin mrekullit e krijimtaris dhe frytet e menuris t Zotit t Lartmadhrishm, q i ka detyruar ta pranojn Krijuesin e Urt, t udhzuar n esencn dhe cakun e gjrave. Tek e mbramja, nuk sht e mundshme t zbulohet prbrja dhe prshtatshmria e mrekullueshme n efikasitetin e organeve, e t mos vihet tek dituria e domosdoshme mbi dispozicionin e mrekullueshm q u ka dhn Krijuesi kompozimeve trupore t shtazve, e posarisht t njeriut. Megjithkt, pr shkak t hulumtimeve t shumta t bots natyrore, ndr natyralistt sht prhapur besimi se proporcionaliteti i veorive trupore ndikon fuqishm n organizimin e aftsive t qenieve t gjalla. Ata konsideronin se edhe aftsia e njeriut njsoj mvaret nga veorit e tij trupore dhe se lind e shkatrrohet me zhdukjen e veorive trupore. E, pandehin se nuk mund t paramendohet kthimi i dikaje q nuk ekziston m. Dhe kan ardhur gjer aty q t konfirmojn se shpirti vdes e nuk kthehet kurr m. I bien hasha bots tjetr dhe e kontestojn parajsn dhe zjarrin e skterrs, ringjalljen dhe shpalljen, gjykimin dhe dhnien e llogarive, kshtu q, sipas mendimit t tyre, nuk ekzistojn shprblimet pr veprat e mira e as ndshkimet pr mkate. I kan humbur frert, dhe kshtu sikurse kafsha, jan zhytur n pasione. Edhe kta, gjithashtu, jan pabesimtar, sepse baza e fes sht t besohet n Zotin dhe n Dita e gjykimit, e ata, edhe pse e besojn Zotin dhe cilsit e Tij, e mohojn Ditn e gjykimit.

22

Lloji i tret - metafizikant. Ata, sikurse Sokrati, nxnsi i tij Platoni dhe nxnsi i Platonit Aristoteli, jan paraqitur m t fundit n mesin e filozofve. Aristoteli pr ta e ka mbarshtuar logjikn, i ka klasifikuar shkencat, ka shkruar at q nuk ka qen e shkruar, e ka sjellur gjer tek pjekuria at q n shkencat e tyre nuk ka qen e pjekur. Dhe t gjith ata i kan kundrshtuar dy llojet e para t filozofve, materialistt dhe natyralistt, duke i zbuluar t metat e tyre kshtu q t tjert nuk kan pasur nevoj ta bjn kt. "E Allahu i kursei besimtart nga lufta", nga prleshja me ta. Aristoteli, pastaj, aq pamshirshm i ka prgnjeshtruar Platonin, Sokratin dhe metafizikant t cilt i kan paraprir, sa q ka hequr dor prej t gjith atyre, edhe pse edhe vet nuk ishte liruar nga cenia e mosbesimit t tyre dhe risive t tjera. Prandaj duhet t konsiderohen pabesimtar edhe ata edhe vazhduesit e tyre nga mesi i filozofve mysliman, si jan ibn Sina, Farabi dhe t ngjashm me ta. Sepse, pr transmetimin e doktrins s Aristotelit nuk sht meritor kurrnj filozof musliman sikurse q jan kta dy njerz. Ajo q kan transmetuar t tjert nuk sht e privuar nga rregullimi dhe tollovia, n t cilat turbullohet intelekti i lexuesit, kshtu q ai nuk mund ta kuptoj kt. E si t kundrshtohet apo t pranohet di q nuk mund t kuptohet. E tr ajo burimore q kemi nga filozofia e Aristotelit, e q e kan transmetuar kta dy njerz, mund t reduktohet n tri pjes:

23

1. pjesa pr shkak t cils ajo domosdo duhet t konsiderohet mosbesimtare, 2. pjesa pr shkak t cils ajo domosdo duhet t konsiderohet risi n fe, dhe 3. pjesa pr shkak t cils ajo nuk sht e domosdoshme q parimisht t kundrshtohet, e kt do ta shqyrtojm.

Ndarja e shkencave filozofike

Dije se shkencat e tyre, duke pasur parasysh qllimin q pretendojm ne, ndahen n gjasht grupe: shkenca matematikore, logjike, natyrore, metafizike, politike dhe etike. 1. matematika ngrthen aritmetikn, gjeometrin dhe astronomin, dhe me asgj nuk ndrlidhet me gjrat e religjionit, qoft pr t'i kundrshtuar, qoft pr t'i afirmuar ato. Kjo sht shkenc pr gjrat t argumentueshme, t cilat n asnj mnyr nuk mund t mohohen, pasi q t konceptohen dhe t pranohen nj her nga ana e arsyes. Megjithat, nga kjo kanosen dy rreziqe. Rreziku i par sht se ai q hyn n brendin e saj, ai mrekullohet me saktsin e saj dhe me njmendsin e argumenteve t saj, e pr kt shkak prfiton mendim t mir mbi filozofin dhe mendon se t gjitha shkencat filozofike sipas qartsis dhe fuqis s argumenteve jan sikurse matematika. Pastaj dgjon se filozoft nuk besojn, se i mohojn cilsit e Zotit dhe i refuzojn ligjet e Zotit, dhe, duke i ndjekur kta, edhe vet fillon t

24

mos besoj, duke thn: "Po qe se religjioni do t ishte e vrteta, ather kjo nuk do t'u ikte njerzve, t cilt zotrojn me dituri t sakta far jan n kt shkenc!" Dhe kur nga bisedimet njoftohet me refuzimin dhe kundrshtimin e tyre t religjionit, konkludon se ky refuzim dhe kundrshtim i religjionit sht e vrteta. Sa e sa her kam par njerz q pr shkak t ksaj, dhe pa kurrfar shkaku tjetr, ka bredhur nga e vrteta! Njeriut t till mund t'i thuhet: "Dikush q sht i udhzuar n ndonj shkathtsi nuk do t thot se sht i udhzuar n do shkathtsi. Nuk sht e domosdoshme q dijetari i shkencs juridike dhe shkencs s kelamit t jet njsoj i shkatht edhe n shrimin e smundjeve, e as q paudhzimi n shkencat mendore domosdo do t thot edhe paudhzim n gramatik. N do dituri ekzistojn njerz t cilt n t kan arritur shkalln e lart t prsosmris dhe t zellit e q t mos jen liruar marrzis n fusha t tjera. Shqyrtimet e t Vjetrve jan bazuar n matematik me argumente, ndrsa n metafizik me supozime, dhe kt mund ta kuptoj vetm ai q sht sprovuar n kt dhe q sht thelluar n kt." Mirpo, kur kshtu i thuhet njeriu, i cili ka lejuar t jet i mashtruar me imitim t verbt, ai kt nuk do ta pranoj, por ende do t ket mendim t mir pr t gjitha shkencat filozofike, sepse at e udhheq dshira tejet e madhe, trimria e zbrazt dhe prirja q t bhet i menur. Ky sht rreziku i madh dhe sht nevoja q t'i trhiqet vrejtja pr kt donjrit q lshohet n kto shkenca. Edhe pse ato nuk jan n lidhje me gjrat religjioze, pr shkak t

25

parimeve t tyre njeriu leht mund t bjer n kob dhe n mynxyr, dhe pak kujt q sht lshuar n kto shkenca i ka shkuar pr dore t mos largohet nga religjioni dhe q nga koka t mos i bien frert e devotshmris. Rreziku i dyt vie nga njeriu i sinqert n Islam, por injorant. Ai mendon se religjionin duhet ndihmuar me kundrshtimin e do shkence e cila ka prejardhje nga filozofia, andaj i kundrshton t gjitha shkencat e saj ndrsa shkenctart e saj i shpall injorant. Ai n kt mnyr kundrshton edhe shpjegimin e tyre t znies s Diellit dhe t Hns, duke konsideruar se krejt ajo q thon ata sht n kundrshti me ligjin fetar. E kur pr kt dgjon dikush q t znt e ka konceptuar n baz t argumentit t qart, ai nuk do t dyshoj n argumentin e vet, por do t besoj se Islami sht i bazuar n mosdije dhe n kundrshtimin e argumenteve pakontestuese, e prej ktu do te zmadhon dashurin e vet ndaj filozofis dhe urrejtjen ndaj Islamit. Me t vrtet, ai i cili mendon se Islami ndihmohet duke kundrshtuar shkencn matematikore, bn krim t madh ndaj religjionit. Pejgamberi i Zotit - bekimi dhe paqja e Zotit qofshin mbi t! - ka thn: "Dielli dhe Hn jan me t vrtet dy shenja nga shenjat e Zotit t Lartmadhrishm, dhe nuk zihen (errsohen) pr shkak t vdekjes apo lindjes s dikujt. E kur ta shihni kt, krkoni mbshtetje n t prmendurit e Zotit t Lartmadhrishm dhe n namaz."

26

N kto fjal nuk ka mohim t matematiks, me ndihmn e s cils n mnyr t posame kuptohen orbita e Diellit dhe e Hns, konjuksioni i tyre dhe opozicioni i tyre. Pr sa i prket fjalve te Pejgamberit t Zotit - qoft i bekuar! -: "Kur Zoti i shfaqet dikaje, ajo i nnshtrohet Atij!", kjo sht shtes, e cila nuk gjendet n traditat burimore. Ky sht gjykimi mbi shkencn matematikore dhe rreziqet e saj. 2. Shkencat logjike, prsa i prket ktyre, n to gjithashtu asgj nuk sht n lidhje me religjionin, qoft mohuese, qoft afirmative. Ato jan prsiatje mbi mnyrat e argumentimeve dhe vlersimeve, mbi kushtet e premisave t argumentimit dhe kualitetit t prpilimit t tyre, mbi kushtet e prcaktorve t vyeshm dhe kualitetin e prejardhjes s tyre. Dituria paraqitet qoft si nocion, ather rruga e prfitimit t saj sht prcaktori, qoft si gjykim, e ather rruga e prfitimit t saj sht argumenti. Ktu nuk ka asgj q do t duhej t kundrshtohej. Prkundrazi, me kt gjat argumentimit jan shrbyer edhe mutekelimt dhe prfaqsuesit e mendimeve spekulative, prej t cilve logjicistt dallojn me cytjet dhe nocionet teknike, dhe me intenzitetin e hulumtimeve dhe klasifikimeve. Shembulli pr doktrinn e logjicistve sht deklarata e tyre: "Kur t argumentohet se do A sht B, domosdo pason se ndonj B sht A", ose: "Kur t argumentohet se do njeri sht qenie e gjall, domosdo rezulton se disa qenie t gjalla jan njerz". Ata e

27

shprehin kt edhe duke thn se deklarata universalo-afirmative kthehet n deklaratn partikularo-afirmative. E ku sht ktu lidhmria e tyre dhe e gjrave t rndsishme t fes, pr t'u refuzuar dhe kundrshtuar logjika? Nse kundrshtohet, prej ktu rezulton mendimi i keq i logjicistve, jo vetm pr mendjen e atij q kundrshton logjikn, por edhe pr religjionin e tij, sepse refuzuesi pandeh se religjioni mbshtetet n kt kundrshtim. Vrtet, n shkencn e tyre logjicientt nuk jan t liruar nga lajthitja e veant. Ata pr argumentim ndrlidhin konditat pr t cilat dihet se pa prjashtim shpiejn gjer tek dituria e besueshme. Por, kur m n fund arrijn tek caqet e religjionit, tregojn toleranc tejet t madhe dhe nuk ua mundsojn q vlern e vet t'a argumentojn me ndihmn e ktyre konditave. Ngandonjher mbi logjikn prsiat edhe ndokush q e njeh mir at dhe e sheh qartsin e saj dhe, duke menduar se premisat e mosbesimtarve prehen n argumente t njjta, ngarend me mosbesim edhe para se t ket arritur gjer tek shkencat metafizike. Ky rrezik gjithashtu shpie n mosbesim. 3. Shkencat natyrore, studiojn botn e qiellin, yjet q jan n qiell dhe truprat q gjenden nn t, ata t thjesht - si jan uji, ajri, toka dhe zjarri, dhe ata t ndrlikuar - si jan shtazt, bimt dhe mineralet, dhe ndrrimet, transformimet e przierjet e tyre. Kjo i prngjet studimit mjeksor t trupit t njeriut, organet kryesore dhe ndihmse t tij, dhe shkaqet e ndrrimit t langjeve t tij. Dhe,

28

sikurse kondita e religjionit nuk sht t kundrshtuarit e mjeksis, kondita e tij nuk sht as kundrshtimi i shkencs natyrore, pos n dis shtje t caktuara, t cilat i kemi prezentuar n librin "Inkoherenca e filozofve" , q n kt shkenc duhet t kundrshtohen. Gjat shqyrtimit m t afrt, na bhet e qart se t gjitha t tjerat reduktohen n t. Baza e ktyre kundrshtimeve sht se ata doktrinojn se natyra sht e nnshtruar Zotit t Lartmadhrishm; se ajo nuk sht vetvepruese dhe se i kryen veprimet e Krijuesit t vet. Edhe Dielli, edhe Hna, edhe yjet, edhe elementet natyrore jan t nnshtruar urdhrit t Tij. Asnjri prej tyre nuk vepron nga vetvetiu dhe prej vetvetiu. 4. Shkencave metafizike pr sa i prket, n kto qndrojn lajthitjet kryesore t filozofve. Ata nuk jan n gjendje t'i plotsojn konditat pr dshmi t cilat i vn vet n logjik, andaj n shkencat metafizike ekzistojn shum mospajtime mendimesh n mes tyre. Doktrina e Aristotelit, si e kan transmetuar Farabi dhe ibn Sini, sht m e afrt doktrins islame. Megjithat, e tr ajo n ka gabojn ata mund t reduktohet n njzet premisa. Tri prej tyre jan t atilla pr shkak t cilave metafizikant duhet t konsiderohen mosbesimtar, e pr shkak shtatmbdhjet t tjerave - futs t risive. N mnyr q t'i prgnjeshtroi doktrinat e tyre n kto njzet pyetje, kam shkruar librin "Inkoherenca e filozofve". Pr sa i

29

prket tri premisave me t cilat ata i kundrvihen t gjith myslimanve, ja se ka thon ata: a). Truprat nuk ringjallen; shprblimi dhe ndshkimi i takojn shpirtrave; shprblimi dhe ndshkimi sht shpirtror, e jo trupor. Duke konfirmuar shpirtroren, ata gjithsesi e flasin t vrtetn, sepse shpirtrorja gjithashtu sht ekzistente, mirpo gnjejn duke mohuar truporen, dhe me kt deklarat kundrshtojn ligjin fetar. b). Ata thon: "Zoti i Lartmadhrishm i di nocionet e prgjithshme, e nuk i di gjrat parciale." Ky sht mosbesim i hapt, sepse sht e vrtet se "Dituris s Tij nuk mund t'i shmanget as sa nj thrrmi, as n qiell as n Tok." c). Ata thon se Bota sht e pafillimt dhe e pambarimt, e kjo sht premis t ciln nuk e pason kurrnj mysliman. Prsa i prket gjrave t tjer: mohimit t tyre t cilsive t Zotit dhe konfirmimit t tyre se Zot di sipas qenies e jo sipas dijenis q i sht dhn qenies, dhe ngjashm me kt, doktrina e tyre sht e afrt me at t mu'etezilve, e mu'etezilt pr kt shkak nuk duhet t konsiderohen mosbesimtar. N librin "Peshoja pr dallimin e Islamit dhe herezis" kam sqaruar pasaktsin e mendimit t atij, i cili menjher e shpall si herezi tr at q nuk sht n pajtim me doktrinn e tij.

30

5. Shkencave politike pr sa i prket, i tr diskutimi i filozofve ktu reduktohet n rregulla t vyeshme pr gjrat profane (t ksaj bote) dhe pushtetit t mir, e edhe ata i marrin kto nga Librat e Zotit t shpallura Pejgamberve dhe nga sjelljet e trashguara nga Pejgambert e mhershm. 6. Shkencave etike pr sa i prket, diskutimet e filozofve ktu n trsi reduktohen n lidhshmrin e cilsive n karakterin e shpirtit, numrimin e gjinive dhe t llojeve t tyre, si dhe mnyrn e edukimit dhe vetprmbajtjes s tyre. Filozoft kt e kan marr nga kuvendimet e sufistve, njerzve t devotshm, t cilt qndrueshmrisht e prmendin Zotin e Lartmadhrishm, i kundrvihen pasioneve dhe ndjekin rrugn kah Zoti i Lartmadhrishm, duke u prmbajtur nga knaqsit e ksaj bote. N prpjekjet e tyre, sufistt e kan zbuluar karakterin e shpirtit, t metat e tij dhe rreziqet tek t cilat mund t shpiejn veprimet e tyre, dhe kt e kan publikuar, e filozoft kt e kan marr dhe e kan kyur n diskutimet e veta, n mnyr q me kt zbukurim t'i fshehin lajthitjet e veta personale dhe ta nxitojn prhapjen e tyre. N kohn e tyre, si dhe n do koh tjetr, kan ekzistuar grupe njerzish t devotshm, pa t cilt Zoti - i lavdruar qoft Ai nuk e l Botn kurr. Ata jan shtyllat e Toks, si transmetohet n traditn n t ciln Muhammedi - mshira dhe paqja e Zotit qofshin mbi t - thot: "Pr hir t tyre ju fitoni shiun; pr hir t tyre ju fitoni furnizimin; e nga mesi i tyre kan qen Shokt e Shpells."

31

Sipas asaj q flitet n Kur'an pr Shokt e Shpells, ata kan jetuar n koht e mhershme. Filozoft n librat e tyre i kan prfshir fjalt e Pejgamberve dhe t sufistve, dhe nga ky mendim rrjedhin dy rreziqe: - rreziku pr at q pranon kt, - rreziku pr at q kundrshton kt. Pr sa i prket rrezikut nga kundrshtimi, ky sht shum i madh. Sepse, njerzit me intelekt t dobt mendojn se kto fjal, pasi q jan shkruar n librat e filozofve dhe jan przier me mosvrtetsit e tyre, duhet t injorohen dhe mos t prmenden, aq m tepr, se duhet gjykuar secilin q i citon ato. Duke qen se pr t parn her kto fjal i kan dgjuar nga filozoft, pr shkak t dobsis t intelektit t tyre kan ardhur n prfundim se kto fjal nuk jan t vrteta, sepse sht gnjeshtar ai prej t cilit i kan dgjuar ato. Kjo i shmbllen qndrimit t njeriut, i cili ka dgjuar deklaratn e nj t krishteri: "Nuk ka zot tjetr pos Zotit; Isai sht i Drguari i Zotit!", e kt e kundrshton duke thn: "Kjo sht deklarat e t krishterit!" dhe nuk ndalet n at se prse i krishteri pr t sht mosbesimtar: pr shkak t ksaj deklarate apo pr shkak t mohimit t pejgamberizmit t Muhammedit - Zoti e bekoft! Nse i krishteri sht mosbesimtar vetm pr kt mohim, nuk duhet t'i kundrvihet n at q nuk sht mosbesimtar, e q sht e vrtet nga vetvetiu pa marr parasysh se a sht e vrtet edhe pr t krishterin. Por, ky sht zakon i njerzve me arsye t

32

dobt; ata e shquajn t vrtetn sipas njerzve, e jo njerzit sipas t vrtets. Njeriu i arsyeshm i ndjek fjalt e udhheqsit n mesin e imamve, Ali ibn Ebi Talibit - Zoti qoft i knaqur me t! - i cili ka thn: "Mos e shquaj t vrtetn sipas njerzve, por shquaje t vrtetn e do t'i shquash ata t cilt i prkasin asaj." Njeriu i arsyeshm e koncepton t vrtetn, pastaj thellohet n esencn e ndonj deklarate, e nse sht e vrtet, e pranon at duk mos marr parasysh se a rrjedh ajo nga gnjeshtari apo nga njeriu vrtetdashs. Aq m tepr, ai prpiqet ta gjen t vrtetn edhe n deklaratat e njerzve t lajthitur, duke e ditur se ari sht i fshehur n dheun e rndomt. Kmbyesi i t hollave, i cili sht i sigurt n aftsit e veta pr dallim, nuk do t jet n dm nse e fut dorn n thesin e falsifikatorit, sepse ai do ta ndaj arin e pastr nga falsifikati dhe t hollat e rrejshme. Megjithat, ai nuk ka guxim t'i kmben dika as mashtruesit fshatar para se ta vrtetoj at. Larg nga bregu i detit mbshtetju njeriut q nuk di not, e jo atij q di not; fmijs, e jo zbutsit t kafshve, i ndalohet ta prek gjarprin. Pasha jetn time, nse kjo sht e mundur, duhet q n trsi t pengohet leximi i librave t shkrimtarve t lajthitur - pr shkak se tek shumica e njerzve mbizotron mendimi pr vetveten e tyre si personalitete me aftsi t larta, me eksperienc t madhe, me arsye t prsosur n dallimin e t vrtets nga gnjeshtra, rrugs s drejt nga rruga e lajthitjes. E ata, madje edhe nse jan t sigurt

33

nga rreziqet pr t cilat folm m lart, nuk mund t'i ikin rrezikut, t cilin do ta parashtrojm tani. Nj grup njerzish pa mbshtetje t fort n fshehtsit e diturive, njerzish t cnuar (privuar) nga caqet skajore t msimit, m kan qortuar pr shkak t disa deklaratave n veprat e mia, n t cilat kam shkruar mbi fshehtsit e shkencave t religjionit, duke pandehur se ato deklarata i kam marr prej t Vjetrve, edhe pse disa prej tyre jan mendime t mia burimore - e nuk sht e pamundur q nj thundr t shkel n gjurmn e thundrs tjetr - t tjerat gjenden n veprat e ligjeve fetare, e shumica sipas domethnies rrjedhin nga librat e sufistve. T lejojm, megjithat, q kto deklarata t gjenden vetm n veprat e filozofve t vjetr. Nse ato jan t kuptueshme vetvetisht, nse jan t provuara me argumente dhe nse nuk jan n kundrshtim me Kur'anin dhe Sunnetin, ather prse duhet t refuzohen dhe t kontestohen." Po qe se ia hapim dern ksaj dhe refuzojm do t vrtet t ciln e prezenton para nesh njeriu t cilin nuk e trajtojm (respektojm), ather duhet t refuzojm shum ka t vrtet. Kshtu do t detyroheshim t'i refuzonim disa ajete kur'anore dhe tradita t Pejgamberit t Zotit, rrfimet e t parve dhe t thnat e dijetarve dhe sufistve, sepse shkrimtari i "Mesazh miqve Besnik" i citon n veprn e vet, n mnyr q me to t konfirmoj mosvrtetsin e vet dhe t ndihmoj ta pranojn zemrat e njerzve t pakuptueshm. E kjo do sillte at q njerzit e lajthitur ta marrin

34

t vrtetn nga duart tona dhe t disponojn t drejtn n t n shkresat e tyre. M s paku q mund t krkohet nga njeriu i dijshm sht q ai t dallon nga injoranti, dhe q t mos i grditet mjalti, madje edhe nse gjendet n enn e mbledhsit t gjakut, sepse ai e din mir se kjo en nuk e ndrron cilsin e mjaltit. T grditurit e zakonshm shpjegohet me mosdijen e njeriut i cili sht i mashtruar me at se ena sht e prodhuar pr mbledhjen e gjakut t papastr, andaj mendon se gjaku sht i papastr sipas ens, e nuk e di se papastrtia sht cilsi e vet gjakut. Pasi q mjalti nuk e ka at cilsi, as q do ta prfitoj edhe nse gjendet n at en, andaj nuk duhet ta konsiderojm t papastr. Kjo sht lajthitje e marr, por kjo mbretron tek shum njerz. fardo deklarate t sjellsh, po qe se ia prshkruan njeriut pr t cilin njerzit kan mendim t mir, ata do ta pranojn at madje edhe nse nuk sht e vrtet, e nse ia prshkruan personit t cilin e marrin pr t keq, do ta mohojn edhe nse ajo sht e vrtet. Ata gjithnj e shquajn t vrtetn sipas njeriut, e jo njeriun sipas t vrtets. Ja, ktu qndron rreziku i kundrshtimit. Rreziku nga pranimi: Nse dikush e sodit ndonj libr t filozofve, si sht "Mesazh Miqve besnik" etj., dhe sheh se n to jan vendosur menurit e lajmtarve t fes dhe fjalt e sufistve, ndoshta do t'i miratoj ato, do t'i pranoj dhe do t'u besoj atyre, dhe ngarend q t'i pranoj lajthitjet t cilat jan t prziera me ato (menuri), e tr

35

kt e bn pr shkak t mendimit t mir i cili ka rezultuar nga ajo q ka par dhe q ka miratuar. E kjo tanim sht zhytje suksesive n lajthitje. Pr tu siguruar nga ky rrezik sht e domosdoshme t pengohet t lexohen librat e tyre, sepse ato prmbajn pabesi dhe falsitete. Si sht nevoja q njeriu q nuk di not t mbahet larg brigjeve t rrshqitshme, po ashtu sht nevoja t mbrohen njerzit nga leximi i ktyre librave. Dhe si sht nevoja q fmija t mbahet larg gjarprit, po ashtu duhet q njerzit t mbrohen nga dgjimi i ktyre diskutimeve tepr t ngatrruara. Njeriu i dijshm duhet t jet porsi zbutsi i shkatht ather kur ky vet e merr gjarprin. Zbutsi e ndan kundrhelmin nga helmi, e nxjerr kundrhelmin dhe e shkatrron helmin. As njeriu i dijshm nuk duhet t'ia shkagon (ndal) kundrhelmin atij q i duhet ky. Ai duhet t jet edhe porsi kmbyesi mendjeholl i parave kur e fut dorn n thesin e falsifikatorit. Kmbyesi nxjerr prej aty arin e pastr dhe i mnjanon falsitetet dhe parat e rrejshme, dhe nuk duhet t koprracaoj duke u dhn atyre q i duhen. Njeriut t cilit i duhet kundrhelmi i gjarprit, e ndaj tij ndien grdi pasi q sht nxjerrur nga gjarpri i cili sekreton (kullon) helm, sht nevoja t'i sqarohet kjo. Varfanjakut t cilit domosdo i nevojiten t hollat e kundrshton t'i merr ato sepse vien nga thesi i falsifikatorit, sht nevoja t'i shpjegohet se refuzimi i tij sht pasoj e mosdijes s kulluar dhe shkak q po mbetet pa dobin t ciln po e krkon. N fund duhet t'i shpjegohet se edhe afrsia m e madhe ndrmjet t

36

hollave origjinale dhe t falsifikuara nuk mund t'i shndrroi ato origjinalet n falsifikat, sikurse q nuk mund ta bj t pavrtet t vrtet e as t vrtetn t pavrtet. Ja, kaq deshta t them prkitazi me rrezikun dhe kobin t cilat vijn nga filozofia.

DOKTRINA E TALIMIJVE DHE DMI I TYRE

Pasi q mbarova me shkencn e filozofis, me studimin e saj, t kuptuarit e saj dhe pasi q dallova se ka sht n t e rrejshme, kuptova se as ajo nuk plotson n trsi at q premton dhe se mendja nuk sht n gjendje t'i prfshij t gjitha pyetjet dhe ti zgjidh t gjitha enigmat. Ather u paraqitn talimijet m t spikatur dhe prhapn n mesin e njerzve prralln pr konceptimin e gjrave t cilat i jep imami i pagabueshm dhe i qndrueshm n t vrtetn. Dhe vendosa t'i gjurmoj t thnat e tyre n mnyr q t ndriohet se ka prmbajn shkrimet e tyre. Ndrkoh ndodhi q nga kalifi t m vij urdhri i prer q ta shkruaj nj vepr me t ciln do t zbulohej se ka sht n t vrtet doktrina e tyre. Ksaj nuk mund t'i ikja; cytja nga jasht iu shtua shtytjes sime t brendshme dhe fillova t'i studioj shkrimet e tyre dhe t'i mbledh t thnat e tyre. Tanim m kishin arritur disa t thna t talimive. Ato rezultonin nga prfaqsuesit bashkkohor t doktrins mbi t

37

msuarit nga imamt e pagabueshm dhe nuk i ishin besnik rrugs t ciln e prfaqsonin themeluesit e saj. I mblodha ato t thna, rivendosa mes tyre renditje t fort, i nnshtrova verifikimit me krahasime - dhe m n fund dhash prgjigje t plot n to. Atbot dis njerz nga rruga e t vrtets m qortuan se e kam tepruar duke i prforcuar argumentet e talimijeve. Ata thoshin: "Ke punuar pr ta! Ata kurr nuk do t mundnin t'i ndihmonin vetvetes para paqartsis s doktrins s tyre, sikur t mos e verifikoshe dhe rregulloshe ti." Ky protestim nuk sht i pabaz. Kur Ahmed ibn Hambeli e kishte qortuar Haris Muhasibiun - Zoti i mshiroft q t dy - pr shkak t shkrimit t tij kundr mu'etezilve, e Harisi i kishte thn: "Prgnjeshtrimi i risive sht obligimi m i rrept i fes!", Ahmedi ishte prgjigjur: "Gjithsesi! Por ti m s pari e ke parashtruar lajthitjen e tyre, e pastaj je prgjigjur n t. Si mund t jesh i sigurt se nuk do t paraqitet dyshimi tek ai, i cili kt e merr me mirkuptim, e nuk prqndrohet n prgjigjen tnde, ose mendohet pr prgjigjen tnde, por nuk arrin q ta kuptoj at n esenc?" Qortimi i ibn Hanbelit sht i arsyeshm, por - kur ka t bj me lajthitjen e cila nuk sht e prhapur. Ather, prgjigja n t sht e domosdoshme, e kjo sht e mundur vetm ather kur ajo parashtrohet. Nuk sht nevoja q dikush tjetr ta prpunoj lajthitjen e talimijeve t ciln vet ata nuk e kan parashtruar. Un kt nuk e kam br vet. Prkundrazi, kt lajthitje e kam dgjuar prej nj

38

miku, i cili ishte ndar prej meje pasi q u ishte bashkuar atyre dhe kishte filluar ta favorizonte doktrinn e tyre. Thoshte se talimijet jan duke i prqeshur shkrimtart e veprave n t cilat refuzohen msimet e tyre, sepse kta shkrimtar asgj nuk kuptonin nga argumentimet e tyre. Pastaj e parashtroj kt argumentim ashtu si e ekspozojn ata. Nuk dshiroja q ata t mendojn pr mua se edhe un nuk e kam prfillur argumentimin e tyre burimor, andaj edhe e kam parashtruar at, e q t mos mendojn se kam dgjuar por nuk kam kuptuar, e kam parashtruar n formn e tij origjinare. Qllimi im ishte q ta prezentoj lajthitjen e tyre sa sht e mundur, e pastaj n mnyr t qart t tregoj dmin e saj. Prej ktu edhe rezulton se ata asgj nuk ofrojn dhe se polemizimet e tyre nuk kan kurrfar vlere. Dhe me siguri se kjo risi, e dobt si sht, nuk do t prhapej gjer n at shkall pa ndihmn e njerzve vrtetdashs por injorant. Prudenca (zelli) e zjarrt e atyre q e prkrahin t vrtetn i ka shpjerr ata n kontestim jetgjat me talimijet mbi supozimet e msimeve t tyre, dhe n prgnjeshtrim t t gjitha atyre ka flitnin ata; kundrshtonin edhe argumentin mbi msimin dhe msuesin, e talimijet doktrinojn se nuk sht msim i vyeshm i nxn nga fardo msuesi, por vetm nga msuesi i pagabueshm. E gjat ktyre polemizimeve sht publikuar argumentimi i talimijve si dshmi e qart mbi msimin dhe msuesin, ndrsa t folurit e kundrshtarve t tyre sht treguar i dobt. Kjo i ka sjellur n lajthitje disa njerz t cilt ktu shihnin fuqin e msimit t talimijve dhe dobsin n msimin e atyre q i

39

prgnjeshtronin ata. Kta njerz nuk vrenin se kjo sht dobsi e mbrojtsve t s vrtets dhe mosnjohja e tyre e rrugs e cila shpien kah e vrteta. Sepse, sht e vrtet se kemi nevoj pr msues, dhe at pr msues t pagabueshm. Por, msuesi i yn sht Muhammedi - mshira dhe paqja e Zotit qofshin mbi t! Nse talimijet thon: " Ai sht i vdekur", do t prgjigjemi: "Msuesi i juaj sht i fshehur." Ata mund t thon: "Msuesi yn i ka msuar predikatort dhe i ka drguar npr vende, dhe ai e pret kthimin e tyre nse n mes tyre paraqiten mosmarrveshjet apo ballafaqohen me paqartsi." Ne do t prgjigjemi: "Msuesi yn gjithashtu i ka msuar predikatort dhe i ka drguar npr vende. Mirpo ai msimin e ka mbaruar, si ka thn Zoti i Lartmadhrishm: "...Sot ua prsosa dispozitat e fes suaj dhe ua plotsova dhuntin Time ndaj jush..." E prej momentit kur msimi ka prfunduar, vdekja e msuesit nuk shkakton dm, sikur q nuk shkakton dm as mosprezenca e tij." Mbetet pyetja e tyre: "Si do t gjykoni mbi at q nuk keni dgjuar prpara? Sipas tekstit, pr t cilin nuk keni dgjuar, apo sipas komentimit t lir, apo sipas mendimit tuaj personal, q sht burim i mosmarrveshjeve?" Do t prgjigjemi: "Do t veprojm ashtu si ka vepruar Muadhi, ather kur Pejgamberi i Zotit bekimi dhe paqja e Zotit qofshin mbi t! - e ka drguar n Jemen. Do t gjykojm sipas tekstit nse gjendet n tekst, e nse nuk gjendet, do t prpiqemi q gjer tek gjykimi t vijm sipas komentimit t lir. Pra, mu ashtu si bjn predikatort e tyre kur e

40

braktisin imamin e tyre dhe shkojn n vendet e largta dhe kur nuk jan n gjendje t gjykojn sipas tekstit. Tekstet e kufizuara nuk mund t prfshijn t gjitha rastet e panumrta, e pr do rast parcial nuk sht e mundur kthimi n qytet ku gjendet imami. Prve ksaj, nuk sht e pamundur q ai i cili e ka drguar predikatorin t vdes para se ta kaprcej at largsi e t kthehet, dhe kshtu t mos ket kurrfar dobie nga udhtimi. Nse dikush dyshon pr drejtimin e kthimit n namaz, i mbetet vetm t mbshtetet n gjykimin e lir. Nse ndrmerr udhtim n ndonj qytetin ku gjendet imami, pr t kuptuar se kah duhet t kthehet, do ta humbas kohn e namazit. Andaj sht e lejuar q njeriu n namaz t kthehet n drejtim kah nuk sht Kibla, por sht caktuar sipas gjykimit t lir personal." sht thn: Atij i cili gabon n gjykimin e vet personal i takon nj shprblim, ndrsa atij q ia qllon i takojn dy." T prmendim shembullin e domosdoshmris t dhnies s varfanjakut. sht e mundur q ai i cili jep, duke pasuar gjykimin e vet personal, konsideron se dikush sht i varfr, e ky n realitet sht pasanik i cili me kujdes e fsheh pasurin e vet. Dhnsi nuk do t jet i qortuar pr shkak se ka gabuar, sepse nuk i shihet pr t madhe ajo q sht rezultat i gjykimit t lir personal. Nse talimiu do t thoshte: "Mendimi i atij njeriu vlen sa edhe mendimi i kundrshtarit t tij", ne themi: "Ai sht i obligueshm t pason mendimin e vet personal, ashtu si sht i obligueshm edhe ai i cili gjykon pr drejtimin e kthimit n namaz

41

t pason gjykimin e vet personal madje edhe nse i kundrshton t tjert." Nse thot: "Imituesi e ndjek Ebu Hanifen ose Shafiun Zoti i mshiroft q t dy! - madje edhe t tjert", ne do t themi: "E si t veproj imituesi i cili dyshon n drejtimin e kthimit n namaz, kur prkitazi me kt nuk pajtohen as ata t cilt gjykojn pr t?" N kt ai mund t vren: "Imituesi ather ka t drejt n gjykimin personal duke u mbshtetur n dijenit e njohsve m t mir t shenjave pr kthimin e drejt n namaz; ai do t ndjek gjykimin e vet personal, dhe kshtu sht me t gjitha msimet." Mbshtetja e njerzve n gjykimin personal sht i detyrueshm, sepse edhe Pejgambert edhe imamt q kan dijeni ngandonjher gabojn. Pejgamberi i Zotit - Zoti e bekoft! - ka thn: "Un gjykoj sipas s dukshms, e Zoti qeveris me t padukshmn." Q don t thot, un gjykoj sipas mendimit mbretrues t marrur nga dshmitart, e sht e mundur q ata gabojn. As Pejgambert, pra, nuk kan mnyr q plotsisht t sigurohen nga gabimet n rastet kur krkohen gjykime personale, e ather si mund ta dshirojm ne kt!? Talimijet ather mund t'i parashtrojn dy pyetje. E para: "Nse gjykimi personal sht i vyeshm n t gjitha rastet t cilat krkojn gjykim, e nuk sht i vyeshm n rastet q kan t bjn me bazat e besimit, sepse ktu gabimi nuk sht i lejuar, si sht procedimi pr ksi rastesh?" Do t prgjigjemi: "Bazat e besimit jan t prmbajtura n Kur'an dhe n Sunnet. Ndrsa pr paragrafet kontestuese t cilat mbeten, shquarjen e s

42

vrtets e siguron peshimi i tyre me peshojn e drejt. Ky sht n realitet nj kompleks i kritereve q Zoti i Lartmadhrishm i jep n Librin e Vet. Jan gjithsej pes dhe i kam shpjeguar n veprn "Kriteri i drejt" Nse thot: "Kundrshtart e tu nuk pajtohen me ty mbi at kriter", do t them: "Nuk mund t paramendohet se dikush mund ta kuptoj kt kriter e pastaj t ndahet n mendime rreth tij, dhe nuk sht e mundur q me t t mos pajtohen talimijet, sepse e kam nxjerr nga Kur'ani dhe Kur'ani m ka msouar pr t. Me t jan t obliguar t pajtohen edhe logjicistt, sepse i knaq kushtet e mendimit logjik dhe nuk i kundrshtojn ato, e edhe mutekelimt, sepse pajtohet me msimin e tyre mbi argumentimin teorik me ndihmn e t cilit ata n polemizimet e tyre dialektike e shquajn t vrtetn." Nse bn vrejtje: "Nse posedon kriter t prshtatshm, prse ather nuk e mnjanon mospajtimin mes njerzve?", do t them: "Sikur t m dgjonin, do ta mnjanoja mospajtimin mes tyre. N veprn "Kriteri i drejt" kam parashtruar mnyrn e mbikalimit t mospajtimeve; prsiat pr t dhe do ta kuptosh se sht i vrtet dhe se i zhduk mospajtimet n trsi ather kur i mbshtetemi atij. Por, nuk iu kan mbshtetur t gjith. Nj grup m ka dgjuar, dhe i kam zhdukur mospajtimet n mes tyre. Ndrkaq, imami yt dshiron t'i ndrpres mospajtimet mes tyre edhe pse ata nuk e dgjojn. Prse gjer m tani nuk ka pasur sukses n kt? Prse nuk i ka zhdukur mospajtimet e Aliut - e bekoft Zoti i Lartmadhrishm! - e ai sht i pari prej imamve? A beson imami

43

yt se sht i aft t'i detyroj njerzit q ta dgjojn? Prse gjer me tani nuk i ka detyruar? Dhe gjer n ciln dit e ka shtyer afatin e ksaj? Dhe prgjithsisht, a ka arritur di me thirrjen e vet tek njerzit pos rritjes s mospajtimeve dhe shumzimin e kundrshtarve? Me t vrtet, duhet t friksohemi nga mospajtimet t cilat shkaktojn gjakderdhje, shkatrrimin e qyteteve, bonjakimin e fmijve, mbylljen e rrugve, plakitjen e pasurive! E, duke i falnderuar "ndrprerjes s bekuar t mosmarrveshjeve" tuaja, n bot ka ndodhur dika e padgjueshme gjer m tani." Nse talimiu thot: "Pohon se i mnjanon mospajtimet ndrmjet njerzve. Mirpo, njeriu i cili hamendet n mes msimeve kontestuese dhe dallimeve t ballafaquara nuk sht i obligueshm q t dgjoj ty m me andje se kundrshtarin tnd. Shumica e kundrshtarve nuk pajtohet me ty, e nuk ka dallim mes teje dhe kundrshtarve t tu." Kjo sht pyetja e dyt e tyre. Prgjigjem: "Kjo vrejtje para s gjithash kthehet kundr teje. Kur e thirr tek ti njeriun i cili hamendet t pranoj aspektin tnd, ai do t t thot: "Shumica e njerzve t dijshm nuk pajtohen me ty!" Do t doja t dija se far prgjigje do t'i jepshe! Nse prgjigjesh: "N imamin tim sht treguar n tekst!", kush do t t besoj n baz t tekstit t cilin nuk e ka dgjuar nga Pejgamberi i Zotit!? Aq m tepr kur ai do ta dgjoj thirrjen tnde n t njjtn koh kur edhe fjalt e dijetarve t cilt thon se ky sht trillimi yt dhe gnjeshtra yte.

44

T lejojm se ai njeri i pavendosur pajtohet me ty rreth tekstit, por hamendet rreth themelit t pejgamberizmit, e thot: "Lejoj q imami yt t prdor mrekullin e Isait gjat argumentimit t vet, e t thot: "Argument se e flas t vrtetn sht ai q do ta ngjalli babain tnd!", e pastaj e ngjall dhe thot se e ka plotsuar premtimin. Si ta di un se ajo q flet ai sht e vrtet? Shumica e njerzve n baz mrekullis s till nuk e kan shquar se Isai - Zoti e mshiroft - e ka folur t vrtetn. Aq m tepr, kjo sht nj pyetje tejet e vshtir e cila mund t zgjidhet vetm me spekulimin e hollsishm mendor. E, pr ty spekulimi mendor nuk sht i besueshm. Por t pranoj mrekullin si argument t s vrtets mundet vetm ai njeri i cili e njeh magjin dhe dallimin mes saj dhe mrekullibrjes pejgamberike, dhe i cili e di se Zoti n at moment nuk sht duke i mashtruar robt e Vet - e sht e njohur mir se sa vshtir sht t gjendet prgjigjja prkitazi me shpirjen n lajthitje.! Si do ta zgjidhish ti tr kt? Imami yt nuk sht n prparsi n raport me kundrshtarin e vet." Ai i kthehet argumentit spekulativ t cilin e ka mohuar dhe i cili e ofron kundrshtari i tij, por tani m qart; kjo vrejtje, pra, kthehet kundr tyre aq fuqishm sa q nuk do t mundnin t prgjigjen n t edhe sikur t tuboheshit q t gjith, prej t parit gjer tek i fundi. Turbullimi sht zgjeruar duke i falnderuar atyre mistrecve q i kan udhhequr diskutimet dhe kan dhn prgjigje, prderisa n intelektin e vet nuk i kan mbizotruar shtjet; kshtu q diskutimi vetm vazhdon e nuk nxit mirkuptimin dhe t heshturit e kundrshtarve. E nse thot: "Por

45

kjo pikrisht sht shtje e trazimit t shpirtit, e a ka prgjigje pr kt?", do ti them: "Po!" Prgjigjja sht se njeriut t turbulluar i cili deklaron se sht i hutuar e nuk e di se cila shtje e huton, thot se ai sht sikurse njeriu i smur i cili thot se sht i smur dhe krkon ila pr smundje, e nuk tregon se nga cila smundje n realitet rnkon. T tillit do ti thuhet se nuk ekziston ila pr smundje prgjithsisht, por vetm pr smundje t caktuar, si sht dhembja e koks, vshtirsit n stomak etj. Njsoj edhe njeriu i turbulluar duhet t prcaktoj 'sht ajo q e huton; e kur ta bn kt, do ta njoftoj me t vrtetn n nj nga pes mnyrat, t cilat askush nuk i ka kuptuar e t mos i konceptoj se donjra prej tyre sht kriter i t vrtets. Kush mbshtetet n peshim do ta kuptoj kriterin dhe vrtetsin e peshimit, sikur q studenti i matematiks njkohsisht kupton edhe aritmetikn dhe njohjen e drejt t msuesit t aritmetiks. Kt e kam parashtruar n veprn "Kriteri i drejt" n afro njzet faqe, e le ta shqyrtoj kt! Nuk kam pr qllim q tani t tregoj pshtjellimin e doktrins s tyre, sepse kt e kam br kaher: 1. n librin "El-Mustazhiri"; 2. n librin "Argumenti i t s vrtets", i cili ka njzet kaptina dhe prgjigjet n at q m ishte parashtruar n Hemedan; 3. n librin "Dallimi i hollsishm", i cili i ka dymbdhjet kaptina dhe prgjigjet n at q m ishte parashtruar n Hamedan; 4. n librin "Ngritja", n t ciln n form tabelare jan treguar fjalt e tyre m s paku t kuptuara q mi kan parashtruar n Tusi;

46

5. n librin "Kriteri i drejt", i cili sht i pavarur, e qllimi i tij sht t tregoj se si imami i pagabueshm sht panevojshm pr at q e pason. Qllimi im sht t tregoj se si talimijet assesi nuk posedoj ila pr shrim nga errsira e pikpamjeve t ndryshme. Ata nuk kan mundur ta mbajn argumentin mbi prshtatshmrin (qllimin, arsyen) e imamit, ather kur i patm pyetur mbi diturit q i kan msuar nga imamt e pagabueshm, pasi q ishim pajtuar me ta dhe kishim pranuar arsyen e tyre pr t msuar nga imami i pagabueshm ashtu si e caktojn ata. Ua patm parashtruar disa pyetje t caktuara, por ata as q i kuptonin e le m t'i sqaronin ato. T pafuqishm ata kt ia hudhn imamit t fshehur, duke thn: "Gjithsesi sht e domosdoshme t shkohet tek ai!" sht pr tu habitur se si ata tr jetn ia kushtojn krkimit t imamit dhe gzimit t takimit me t, por prej tij nuk msojn asgj. Ata i shmbllejn njeriut t prlyer i cili aq shum lodhet duke krkuar uj sa q kur e gjen at, nuk ka fuqi ta prdor dhe mbetet i lyer me ndyrsi. Disa prej tyre thirren n dituri e cila mund t gjendet n at q e kam parashtruar si filozofi t cekt t njrit nga filozoft e vjetr - Pitagors. Doktrina e tij sht m e dobta ndr doktrinat filozofike dhe Aristoteli e ka prgnjeshtruar at, duke treguar sheshit dobsin dhe prdheshmrin e saj. Pr t flitet ne "Libri i miqve besnik", dhe me t vrtet kjo sht nj filozofi pa prmbajtje autentike. E, a nuk sht vrtet e uditshme q dikush tr jetn t lodhet duke krkuar dituri, e n fund t knaqet me nj msim t

47

dobt e t paplleshm, e gjat ksaj t mendoj se i ka arritur synimet skajore t shkencs! Gjithashtu drejtprdrejt i kemi sprovuar dhe i kemi hulumtuar ato q i publikojn haptas dhe ato q i fshehin. Prpjekjet e tyre shpihen n at q ta mashtrojn botn e thejsht dhe njerzit me arsye (logjik) t dobt, duke shpallur nevojn pr msuesin dhe duke u kundrshtuar, me kuvendime t "fuqishme" dhe "bindse" me ata t cilt i mohojn shkaqet e msimit. E, kur m n fund dikush pranon argumentin e tyre mbi msuesin e thot: " Na jepni diturin e tij dhe na shprbleni me msimin e tij!", telamiu do t ndalet e do t thot: "Tani, pasi q je n pajtim me mua, krkoje vet; dshira ime ktu plotsohet." Sepse, talimiu e di se do t poshtrohej sikur t shkonte m tutje. Ai nuk i lejon vetes t'i afrohet problemeve t caktuara, sepse nuk mundet as ti kuptoj e le m t prgjigjet n to. Ja se far jan ata n t vrtet. Kur t njohen mir, njeriu ua merr mri. Ather kur i njoftova, i shkunda duart prej tyre.

RRUGT E SUFISTVE
Pasi q mbarova me ato shkenca, fillova t interesohem pr rrugn e sufistve. Kuptova se rruga e tyre sht e prbr fuqishm nga dituria dhe veprimi. Synimi i veprimtaris s tyre sht anulimi i pengesave personale dhe pastrimi i karakterit nga pasionet e kqija dhe cilsit e shmtuara, gjersa nuk arrihet q zemra t heq dor prej gjithkaje q nuk sht Zoti i Lartmadhrishm, dhe gjersa zemra nuk stoliset me prmendjen e Zotit.

48

Mirpo m leht e pata t mesoj se sa t veproj. Fillova t'i msoja msimet e tyre nga librat e tyre, si jan "Ushqimi i zemrave" nga Ebu Talib El-Mekije - Zoti e mshiroft! -, veprat e Haris Muhasibiut, traditat nga Xhunejdi, Shibliu, dhe Bajazid Bistamiut - Zoti i bekoft shpirtrat e tyre - dhe veprat e tjera nga shkenca e paris s tyre, gjersa nuk u njoftova me thelbin e aspiratave t tyre dhe me at q mundet t arrihet nga rruga e tyre me studime dhe dgjime. Ndrkaq, mu sqarua se veantia, pr ta m e karakterizuara nuk mund t arrihet me msime por me ngjrim (provim, shijim), me prjetimin e gjendjes dhe me ndrrimin e cilsive (vetive). Sa dallim i madh sht ndrmjet asaj q njeriu t dij prcaktimin e shndetit dhe ngopshmris, shkaqet dhe kushtet e tyre, nga nj an, dhe t jet i shndosh dhe i ngopur, n ann tjetr; t dij prcaktimin e t dehurit, e kjo shpjegohet me gjendjen e cila pason ather kur avullimet nga stomaku mbizotrojn me burimet e brendshme t mendimit, dhe t jesh i dehur!? I dehuri nuk e di prcaktimin e t dehurit dhe nuk mund ta shpjegoj at, por ai megjithat sht i dehur edhe pse nuk posedon aspak dijeni shpjeguese pr t dehurit. Njeriu i prkor e di prcaktimin e t dehurit dhe pjest prbrse themelore t saj, edhe pse vet nuk sht aspak i dehur. Njeriu i smur e di prcaktimin e shndetit, shkaqet e tij dhe ilaet, por - ai sht i privuar nga shndeti. I ktill sht dallimi ndrmjet asaj q ta njohish esencn e eremizmit, kushtet dhe shkaqet e tij, dhe t jesh n gjendjen e eremizmit dhe vetmohimit shoqror nga kjo bot.

49

M sht br krejtsisht e qart se: sufistt nuk jan aderues t t folurit por jan njerz t gjendjeve t prjetuara; un kam nxjerr at q mund t nxirret me an t studimit; ajo q mbetet nuk mund t arrihet me dgjim dhe me studim, por me prjetim dhe me mnyrn e jetess. Duke i falnderuar diturive me t cilat merresha dhe rrugs npr t ciln shkoja gjat gjurmimit t diturive t fes dhe t diturive t arsyes, arrita gjer tek besimi i patundshm n Zotin e Lartmadhrishm, n pejgamberizmin dhe n gjykimin e Fundit. Kto tri parime themelore t fes u shtypn thell n shpirtin tim duke i falnderuar shkaqeve, rrethanave dhe eksperiencave t cilat nuk sht e mundur t parashtrohen hollsisht, e jo si pasoj e tubimit t zellshm t argumenteve. Gjithashtu mu b e qart se nuk ka shpres n fatbardhsin e prhershme pos n devotshmri dhe abstenimin personal nga pasionet. M e rndsishmja n kt sht t ndrpriten lidhjet e zemrs me kt bot, shkputja nga fanitjet e ksaj bote, t drejtuarit vendbanimit t prhershm dhe kthimi piks m t lart t mallngjimit pr Zotin e Lartmadhrishm. E kjo krkon t hequrit dor nga nderimet dhe nga pasuria dhe ikje nga ajo q t kaplon dhe t lidh. Pastaj vshtrova (shqyrtova) gjendjen time; isha i lidhur me lidhjet e ksaj bote nga t gjitha ant. Iu ktheva veprimtarive t mia, prej t cilave m t mirat ishin ligjrimet dhe msimet, dhe vrejta se me to isha i lidhur n shkenca t zbrazta dhe t padobishme pr rrugn e prjetsis. Mendova mir pr shtytjen time n punn

50

ligjruese; ajo nuk ishte besnike ndaj Zotit t Lartmadhrishm, porse nxitjet e dhe iniciatort e saj ishin krkimet e nderit dhe namit. U binda me siguri t plot se qndroja n buz t gremins, dhe se, nse nuk ngritem nga kjo gjendje e rrezikshme, do t prmbysem n zjarr. Pr kt mendoja pandrprer, duke mbetur edhe m tej i pavendosur. Nj dit fuqishm vendosja ta braktis Bagdadin dhe ta ndrroj mnyrn e jetess s gjertanishme, mirpo t nesrmen e ndrroja vendimin. M nj kmb e bja nj ap prpara, por me tjetrn nj ap mbrapa. N mngjes e ndiesha dshirn e sinqert t gjurmoja pr prjetsin, prderisa at nuk e sulmonte ushtria e t gjitha pasioneve dhe n mbrmje ngadhnjente. Pasionet e ksaj bote m mbanin t robruar (farkuar) n vend, kurse ferrfyesi ka shpallur: "N rrug! N rrug! Jeta sht e shkurtr, e para teje sht rruga e gjat! E tr dijenia dhe t brat q posedon jan vetm halucinacion dhe shtirje! Nse q tani nuk je i prgatitur pr botn e ardhshme, ather kur do t jesh!?" Dh ather n mua prsri shfaqej inspirimi dhe vendosmria e fort q t ikja dhe t shptoja. Mirpo, shejtani kthehej prsri q t m thoshte: "Ajo gjendje sht tepr shum e rastsishme q t'i dorzohesh. Ajo do t kaloj shpejt, dhe, nse i bindesh, do t'i humbish nderimet e mdha, do ta shkatrrosh jetn e rregulluar mir me turbullira dhe me mundime, do ta prbyssh siguritetin n

51

polimizim t lshimeve. Dhe ndoshta kjo do ta thyej shpirtin tnd, por kthimi nuk do t jet i leht." Prafrsisht gjasht muaj nuk munda t bja kurrfar kthese n luftn ndrmjet pasioneve t ksaj bote dhe thirrjes s prjetsis. E, kjo ka filluar n muajin rexheb t vitit 488, gjat t cilit veprimtaria ime kishte kaluar kufirin i cili e ndan zgjedhjen e lir nga shtrngesa. Sepse, Zoti ma kishte lidhur gjuhn dhe m pengonte t ligjroj. Nj dit, shum t bukur pr zemrat ndryshe t disponuara se far ishte zemra ime, luftoja me ligjrim, por gjuha ime nuk mund ta shqiptonte asnj fjal t vetme, dhe assesi nuk mund ta bja t dgjueshme. Kjo e lidhur e gjuhs shkaktoi pikllim n zemrn time, ma rrmbeu aftsin e t treturit dhe t marrjes s ushqimit, buka nuk shkonte n fyt, dhu nuk mundja ta bluaj kurrfar ushqimi. Fuqia m tradhtoi dhe mjekt e patn humbur do shpres n shrimin tim. Ata thoshin: "Smundja t ka zbritur n zemr; nuk ka kurrfar ilai, pos t zbulohet fshehtsia e brengs e cila t ka sjellur n kt gjendje." Duke ndier pafuqin time, i paaft t vendosi, mbshtetesha n Zotin e Lartmadhrishm, ashtu si mbshtetet varfanjaku i pafuqishm. Dhe mu prgjigj "Ai, i Cili i vie n ndihm nevojtarit t ngusht kur i lutet Atij." Ia lehtsoi zemrs sime t'i braktis nderimet, pasurin, fmijt, shokt... E prhapa vendosmrin time q t shkoj n Mekke, gjersa, n realitet, n vetvete prgatitesha t shkoj n Siri. Friksohesha ti tregoja kalifit dhe shokve t mi qllimin tim q t vendosem n

52

Siri. Prdora dinakrin duke vajtur nga Bagdadi, pr shkak t qllimit q m kurr t mos kthehesha aty. Kshtu iu nnshtrova qortimeve t t parve t Irakut, prej t cilve asnjri nuk mund ta paramendonte se un jam n gjendje, pr shkaqe t besimit, t braktis at ka kam qen n Bagdad, sepse konsideronin se ajo sht lartsimi m i madh n Islam. "Kjo sht arritja e tyre kulminante n dijeni..." Pastaj, njerzit u przien n supozime; disa jasht Irakut mendonin se vajtjen time e kishte nxitur pushteti. Ndrsa ata q ishin t afrt me burrshtetasit dhe ishin dshmitar t prpjekjeve t tyre q t m ndalin dhe i besnikris s tyre, ata t cilt patn par se kisha refuzuar dhe nuk doja t ndiej pr thirrjen e pushtetit, thoshin: "Kjo sht goditje nga qielli, shikim i magjiosur i cili, pa kurrfar arsyeje, i ka goditur myslimant dhe dijetart." Pra, e braktisa Bagdadin duke ndar m par pasurin dhe duke mbajtur pr vete vetm gjrat e domosdoshme pr nevojat ditore dhe pr ushqimin e fmijve. I lejova kt vetes, sepse parat irakiane ishin t dedikuara pr t mirat e prbashkta t myslimanve, pr themelatat mirbrse fetare, e un nuk shihja ndonj mirsi tjetr m t mir n bot far do t mund ta bnte dijetari pr familjen e vet. Pastaj vajta n Siri, dhe aty i kalova gati dy vite n trheqje, n vetmi, n mundime shpirtrore dhe n luft me vetveten. Isha i okupuar me at q ta pastroj shpirtin, ta prsosi karakterin dhe ta strholloj (rafineroj) zemrn pr prmendjen e Zotit t Lartmadhrishm, ashtu si pata msuar nga sufistt. Ca koh

53

qndrova n xhami n Damask, duke kaluar dit t tra n minaren e saj, pasi q pas vetit e kyja dern. Prej aty vajta n Jerusalem, ku do dit e kaloja n Xhami n shkmb, gjithashtu duke e kuyr dern pas veti. Pastaj, duke prmbushur obligimin fetar, e kreva haxhxhin n muajin e bekuar n Mek dhe Medin, dhe e vizitova varrin e Pejgamberit t Zotit - bekimi dhe paqja e Zotit qofshin mbi t! - dhe pasi q e vizitova varrin e t Dashurit t Zotit - bekimi i Zotit qoft mbi t! - vajta n Hixhaz. Di m von, disa obligime dhe thirrjet e fmijve t mi m trhoqn n atdhe dhe un iu ktheva, ndrsa isha njeriu i fundit q do ta bnte kt. Mirpo, edhe m tej aspiroja t isha vetm dhe ta pastroja zemrn pr prmendjen e Zotit t Lartmadhrishm. Rrethanat e kohs e shtrembronin domethnien e dshirs sime dhe e rregullonin pastrtin e vetmis sime, andaj vetm koh pas kohe arrijsha n gjendje prkatse. Megjithat, pavarsisht nga kjo, nuk hiqja dor nga aspiratat pr t, dhe prkundr pengesave arrijsha tek ato (veimet). Dhe qndrova n kt dhjet vjet, gjat t cilave mu zbuluan gjrat, t cilat nuk sht e mundur t numrohen e as t tregohen gjer n fund. Ja tani po i parashtroj kto pr shkak t dobive prej tyre. Kuptova me siguritet t plot se sufistt jan ata t cilt vyeshm e pasojn rrugn e Zotit, dhe se karakteri i tyre sht m i virtytshmi. Dhe kur t'u shtohet arsyeja e t arsyeshmve, menuria e

54

t menurve, dituria e dijetarv, a do t bheshin m t mira veprimet dhe karakteri i tyre? Jo, nuk do t bheshin, sepse n kt mnyr do t ndrrohej ajo q ishte e mir n ta. do dije q sht n qetsi dhe q lviz n ta, pamja e jashtme dhe brendia e tyre, e tr kjo ndizet me flakn nga thellsia e pejgamberllkut. E, prve drits s pejgamberllkut, n faqen e Toks nuk ndrion drit tjetr. ka t thuhet pr rrugn n t ciln pastrimi prbhet n pastrimin e zemrs prej do gjje q nuk sht Zoti, pr rrugn e cila fillon me bashkimin e zemrave n prmendjen e Zotit n vend t kushtrimit me t cilin fillon namazi, pr rrugn e cila mbaron n zhdukjen e trsishme n Zotin. E, ky rezultat, vall, a nuk sht ky fillim n raport me lirin e zgjidhjes dhe dituris s fituar? Me t vrtet, ky sht fillimi i rrugs, e ajo q pason sht vetm hajati i saj. Q nga fillimi i rrugs fillojn zbulimet dhe t pamit. N gjendjen e zgjuar sufistt i shohin engjjt dhe shpirtrat e Pejgamberve, i dgjojn zret e tyre dhe i prdorin me dobi kshillat e tyre. Pastaj nga t pamit e fotografive dhe simboleve ngritet gjer tek shkallt pr t cilat korniza sht tejet e ngusht pr shprehjen, pasqyrimin e dikaje, kshtu q, nse dikush tenton t shpreh kt, doemos gabon n deklaratn e vet. Shkurtimisht, sufistt kshtu arrijn tek afrsia e cila pr disa mund t jet prmbajtje (brendi), pr t dytt bashkim, e pr t trett arritje. Mirpo, t tra kto mendime jan t gabueshme. N veprn "Qllimi m i lart" tanim e kemi sqaruar natyrn e ktij

55

gabimi. Atij q nuk e ka prjetuar kt gjendje duhet vetm t'i thuhet: "kado q t jet, kt nuk do ta them! Mendo se sht e mir, duke mos krkuar q t t thuhet. Me nj fjal, ai i cili kurrgj nga kjo nuk ka prjetuar, realitetin e pejgamberllkut e njeh vetm pr nga emri. E, mrekullit e njerzve t shenjt jan n realitet vetm paralajmrimet e Pejgamberve. E ktilla ka qen gjendja e par e Pejgamberit t Zotit - bekimi dhe paqja e Zotit qofshin mbi t! - kur vajti n malin Hira, q n vetmi t lidhet me Zotin e vet dhe t'i shrbej Atij, dhe kur arabt flisnin: "Muhammedi ndizet nga dshira e zjarrt pr Zotin." Kt gjendje e krkon ai i cili pason rrugn e sufistve. E, ai i cili kt nuk e ka perjetuar vet, mund t arrij dijeni origjinare mbi kt vetm nga prvoja dhe sjelljeve t buta t sufistve, nse shoqrohet me ta aq gjat prderisa nuk kupton se ajo n parashenjat e veta sht e vrtet. Duke marr pjes n ndejet e tyre, mund t nxjerr dobi nga besimi i tyre, e ata jan njerz t cilt nuk i sjellin t keqe bashkbiseduesve t tyre. Ndrkaq, ai i cili nuk ka mundur t shoqrohet me ta, le ta di se ajo sht gj e sigurt e cila bazohet n dshmit e argumentuara, q i kam treguar n kaptinn "Mrekullit e zemrs" t veprs "Ringjallja e shkencave fetare". Shkenca sht konstatim i t vrtets n baz t argumenteve. Sprova sht lidhshmria e ngusht me gjendje t till.

56

Besimi sht pranimi i dshmive gojore dhe i dshmive t eksperiencave me mendime t mira. T ktilla jan kto tri shkall, e "Zoti do t'i ngris n shkall t lart ata nga mesi i juaj t cilt besojn dhe t cilt pranojn dijeni." Mbrapa ktyre njerzve jan injorantt t cilt kt e mohojn q nga themeli, i uditen t folmes s till, pastaj prsri dgjojn, tallen dhe thon: "far udie! Si mund t flasin ata kshtu!?" Pr t tillt Zoti i Lartmadhrishm ka thn: "N mes tyre ka (edhe t atill) q t prgjojn ty, e posa t largohen prej teje, i pyesin ata t cilve u sht dhn dijenia: "'tha ai m par?!" dhe t cilt "i ka br t shurdhr dhe ua ka verbuar syt." N mesin e gjrave t cilat domosdo mu bn t qarta nga ushtrimi i rrugs s sufistve ishte vrtetsia e pejgamberizmit dhe partikularizmi i tij. Dhe sht e domosdoshme t trhiqet vrejtja n themelin e tij, sepse kjo sht nevoj e madhe e prhershme.

VRTETSIA E PEJGAMBERIZMIT DHE NEVOJA E T GJITH NJERZVE PR T

Dije se qensia e njeriut, n krijim e vet burimor nga Zoti, sht krijuar e pastr, e thjesht dhe pa dijeni mbi cilsit e Zotit t Lartmadhrishm. E, ekzistojn shum botra, dhe askush nuk mund t'i numroj ato prve Zotit t Lartmadhrishm, si sht

57

thn: "...Askush tjetr, prve Tij, nuk e di numrin e ushtris s Zotit tnd..." Njeriu e njeh botn prmes vrojtimit, e do vrojtim sht krijuar q njeriu me an t tij t kuptoj ndonj njmendsi rrojtse. Me botra nnkuptojm krijesa t llojllojshme. M s pari q krijohet tek njeriu sht shqisa e t prekurit. Me t njeriu vren krijesa t llojllojshme, si jan t nxehtit e t ftohtt, lagshtira dhe errsira, njomsia dhe vrazhdsia. Mirpo shqiss s t prekurit i ikn ngjyrat dhe tingujt; n njmendsin e saj ato nuk ekzistojn. Pastaj krijohet shqisa e t pamurit. Me t njeriu vren ngjyrat dhe format, dhe ajo m s shumti prfshin botra t perceptueshme. Pas ksaj n njeriun krijohet shqisa e t dgjuarit, me an t cils ai dgjon, i dgjon tingujt dhe ariet. M n fund krijohet shqisa e shijimit. Dhe kshtu ndodh gjersa njeriu nuk e tejkalon botn perceptuese dhe n t, rreth moshs shtat vje, zhvillohet aftsia e t dalluarit. Kjo sht shkalla e dyt e rrojtjes s tij, n t ciln i shquan gjrat t shtuara ndijimeve e t cilat nuk gjenden n botn e shqisave. Pastaj njeriu arrin n nj shkall t re. Krijohet arsyeja e tij dhe ai koncepton domosdoshmrit, mundsit dhe pamundsit, dhe gjrat t cilat nuk ekzistojn n shkallt e mhershme. Pas arsyes sht shkalla e re n t ciln ilen sy t tjer. Me to njeriu sheh t fshehtn, dhe at q do t ndodh n ardhmri, dhe

58

gjra t tjera t paarritshme pr arsyen, sikur q konceptimet e arsyes nuk i jan t arritshme aftsis s dallueshmris, dhe sikur q t arriturat e ksaj fuqie nuk jan t arritura pr shqisat e perceptimit. Po qe se njeriut i cili gjendet n shkalln e dallueshmris do t'i prezentoheshin konceptimet e arsyes, ai do ti refuzonte kto, duke i konsideruar si t pamundshme. Po ashtu, disa individ, t cilt gjenden n shkalln e arsyes refuzojn konceptimet e pejgamberizmit dhe i konsiderojn ato si t pamundshme. Kjo sht injoranc e kulluar, sepse e konsiderojn si t pabesueshme at q gjendet n shkalln t ciln nuk e kan arritur ata. Pasi q nuk sht e besueshme pr ta, e nuk sht e besueshme sepse nuk e kan arritur at, ai nuk ekziston edhe n njmendsi. Po qe se njeriut t verbt, i cili nga transmetimet dhe rrfimet e t tjerve nuk ka kuptuar asgj mbi ngjyrat dhe format, do t'i thuhej pr t parn her di rreth ksaj, ai kt nuk do ta kuptonte e as q do ta pranonte. Zoti i Lartmadhrishm ua ka lehtsuar krijesave t Veta q ta kuptojn kt duke i prirur ata me dika q sht e ngjashme me cilsin e pejgamberizmit, e kjo sht ndrra. ndrrimtari percepton at t fshehtn q do t ndodh, qoft n trajt t qart, qoft n ndonj trajt kuptimi i s cils kuptohet me an t komentimit. Mirpo, po qe se njeriut i cili nuk posedon kurrfar prvoje ndrruese do t'i thuhet: "Ekzistojn njerz t cilt, ngjashm me t vdekurit, e humbasin vetdijen, kujtesn, t dgjuarit dhe t pamurit, dhe t cilt perceptojn t padukshmn!", ai kt do ta refuzonte dhe do t tentonte t argumentoj se kjo

59

sht e pamundur, duke thn: "Aftsit ndijore jan shkajkor t perceptimit. Kush nuk i vren gjrat n pranin e tyre dhe me ndrmjetsimin e tyre, aq m tepr kt nuk mund ta bj kur ato dobsohen." Ky sht lloj i konkluzionit sipas analogjis pranin e s cils e vrteton vet realiteti dhe dshmit njerzore. Ashtu si sht arsyeja njra nga shkallt e njeriut n t ciln ekziston, "syri" q "sheh", kuptueshmrit e llojllojshme t cilat jan jasht pikmbrritjes s shqisave, po ashtu edhe pejgamberizmi sht prshkrim i shkalls n t ciln gjendet "syri" i prirur me ndriim n t ciln tregohet e padukshmja dhe bhen t dukshme gjrat t cilat arsyeja nuk i arrin. Dyshimi n pejgamberizm mund t'i prket vet mundsis, ose rrojtjes dhe domosdoshmris s tij, ose se sht serioze n nj person t caktuar. Se pejgamberizmi sht i mundur, sht argumentuar me at se ai gjallron. Gjallrimi i tij sht argumentuar me gjallrimin e konceptimeve n bot, t cilat nuk mund t prezentohen si t arritura t arsyes. Ky sht rast tek mjeksia dhe astronomia. Ai i cili me siguri sht thelluar n to e di se ato jan fituar duke i falnderuar frymzimit hyjnor dhe me ndihmesn e Zotit t Lartmadhrishm. Gjer tek ato nuk mund t arrihet me vrojtim. Ekzistojn ligjet astronomike t cilat bazohen n dukuri gjer t cilat ndodhin nj her n nj mij vjet. Dhe si do t mund t arrihej gjer tek ato me an t vrojtimit personal! Po ashtu sht edhe me cilsit e ilaeve.

60

N baz t ktij argumenti bhet e qart se sht e mundur t ekzistoj rruga pr perceptimin e ktyre gjrave, t cilat arsyeja nuk mund t'i arrij. Ky sht departamenti i pejgamberizmit, edhe pse nuk do t thot se pejgamberizmi sht vetm prezentim i tij. Perceptimi i asaj q arsyeja nuk mund ta arrij sht nj nga cilsit e pejgamberizmit. Ky posedon edhe shum cilsi t tjera, e kjo e prmendura sht vetm nj pik uji n det. Kt e parashtrova sepse ti njeh di t ngjashme, e kjo sht ajo q percepton n ndrr; posedon gjithashtu dijeni t llojit t ktill n mjeksi dhe n astronomi, e kto jan mrekullira t Pejgamberve gjer tek t cilat nuk mund t arrijn ata t cilt shrbehen me prpjekjet e arsyes. Cilsit tjera t pejgamberizmit konceptohen me prova, duke pasuar rrugn e tesavvufit, nse e ke kuptuar cilsin e prmendur duke i falnderuar ndrrs si di t ngjashme q t sht dhn, e sikur ajo t mos ekzistonte, nuk do t besoshe n kt cilsi. Sepse, sikur Pejgamberi t posedonte ndonj cilsi e cila nuk do t ishte assesi e ngjashme me at q posedon ti, dhe t ciln ti nuk e kupton n esencn e saj, ather si do t mund t besosh n t? Besimi vjen pas kuptimit. N kt rast duhet t qndrohet n rrugn e tesavvufit. Nj pjes e ksaj aftsie e mbiarsyes prfitohet me prov, e tjetra me nj lloj besimi n at q i ikn perceptimit sipas prgjasimit, dhe kjo cilsi e thjesht e pejgamberizmit ather sht e mjaftueshme q t'i besohet vet esencs s pejgamberizmit. Nse t paraqitet dyshimi n ndonj person t caktuar - se a sht pejgamber apo nuk sht - sigurin mund ta fitosh duke u

61

njoftuar, qoft me an t bindshmris, qoft me an t dgjimit dhe tradits s besueshme, se sht ai. Q nga momenti kur t t bhet e ditur se 'sht mjeksia dhe jurispodenca, q nga ai moment je n gjendje ta njohsh juristin dhe mjekun, duke u dshmuar n at se ka jan ata dhe duke u njoftuar me fjalt e tyre edhe pse ti personalisht nuk i njeh. Dhe kurrgj nuk t pengon t konceptosh, dhe at me konceptim t vrtet duke mos i pasuar t tjert, se Shafiu - Zoti e mshiroft - sht jurist, e Galeni mjek. Me t vrtet, mu pr shkak se din di mbi jurispodencn dhe mjeksin, dhe pr ka, sepse i ke studiuar librat dhe veorit e tyre, arrin gjer tek perceptimi i domosdoshm mbi at se ka jan ata n realitet. Po ashtu, kur t kuptosh domethnien e pejgamberizmit dhe t'i kushtosh shum koh deprtimit n Kur'an dhe n Hadith, do t kuptosh me siguritet t plot se Muhammedi - mshira dhe paqja e Zotit qofshin mbi t! - qndron n shkalln m t lart t pejgamberizmit. Do t dshmohesh pr kt hollsisht duke studiuar at se ka ka thn ai pr veprat hyjnore dhe influencn e tyre n pastrimin e zemrs kur ka thn t vrtetn: "Kush punon ka di, Atij Zoti i jep dijeni pr at q nuk di!", dhe ka pasur t drejt kur ka thn: "Mbi ndihmsin e dhunuesit Zoti i jep pushtet dhunuesit!", dhe se e vrteta sht n fjalt e tij: "Kush gdhin vetm me nj breng, Zoti i Lartmadhrishm do ta mbroj nga brengat edhe t ksaj edhe t asaj bote!" Kur t'i provosh kto fjal

62

nj mij her, dy mij her, shum mij her, do t fitosh dijeni t sigurt n t ciln nuk ka dyshim. Njmendsin e pejgamberizmit krkoje n kt mnyr, e jo n shndrrimin e shkopit n gjarpr dhe n arjen e Hns n dysh. Sepse, po qe se kt ngjarje do ta vshtrosh ndaras duke mos i prfill shum rrethana t cilat e prcjellin, sht e mundur q t mendosh se kto jan akte magjistare dhe fanitje, ose mashtrime nga Zoti, sepse Zoti sht Ai i Cili "...e shpie n humbje k t doj..." N kt mnyr pr ty do t zgjidhet problemi i mrekullive, e nse besimi yt sht i bazuar n gjykim t besueshm mbi mnyrn e paraqitjes s mrekullive, ather besimi yt do t'i mnjanoj vshtirsit n shqyrtimin e paqartsive t tyre dhe largon dyshimin n to. Shembulli i ktyre dukurive t jashtzakonshme mund t jet nj nga argumentet dhe momentet n gjykimin tnd t trsishm, ather kur arrin ndonj konceptim t sigurt, e nuk je n gjendje t prcaktosh themelin e saj konstruktiv. Kjo sht sikurse kur nj mori njerzish transmeton nj lajm t besueshm, e nuk sht e mundur t emrohet personi n fjal n t cilin bazohet siguria n autenticitetin e tij. Siguriteti nuk mund t nxirret nga trsia e zinxhirit t transmetuesve, e as q mund t ndrlidhet posarisht pr dik, por megjithat, ky sht besim i fort dhe i ditur. Eksperienca e drejtprdrejt, nga ana tjetr, sht sikurse vrojtimi i drejtprdrejt dhe kapja me dor, dhe gjendet vetm n rrugn e sufistve.

63

Kjo q parashtrova mbi vrtetsin e pejgamberizmit sht e mjaftueshme pr qllimin t cilin tani ia caktoj vetes. Dhe do t flas pr nevojn pr t.

SHKAKU I KTHIMIT PUNS LIGJRUESE PAS HEQJES DOR NGA AJO

M se dhjet vjet qndrova n trhiqje dhe n vetmi. Gjat ksaj kohe mu sqarua, domosdo dhe duke iu falnderua shkaqeve t cilat nuk sht e mundur t parashtrohen gjer n fund, nj her n mnyr t provs s drejtprdrejt, nj her n mnyr t njohuris shkencore, nj her n mnyr t pranimit fetar, se njeriu sht i krijuar nga trupi dhe zemra. Me zemr nnkuptoj njmendsin e fryms (intelektit) t tij, e cila sht qendr e konceptimit t Zotit, e jo gjaku dhe mishi, t cilat jan t prbashkta edhe pr t vdekurit edhe pr coftinat. Dhe mu zbulua se trupi mund t jet i shndosh, ku qndron fati i tij, dhe mund t jet i smur, ku qndron fatkeqsia tij, e edhe zemra mund t jet e shndosh dhe e qet e sht i shptuar "vetm ai i cili vie me zemr t pastr te Allahu..." - gjersa smundja e zemrs sht shkatrrimi i tij prgjithmon. Si ka thn i Lartmadhrishmi: "Zemrat e tyre jan t smura..." M tej mu zbulua se mosdija pr Zotin sht helm shkatrrues, mosbindja ndaj Zotit dhe ndjekja e pasioneve personale sht shkak i smundjes, ndrsa konceptimi i Zotit sht kundrhelm gjallrues, e bindja ndaj Tij dhe kundrshtimi i

64

pasioneve sht ila i cili shron. Dhe kuptova se pa ilae nuk ka mnyra q zemra t shrohet, q t zhduken smundjet e saj dhe q ajo t bhet e shndosh, sikurse q pa ilae nuk sht i mundur as shrimi i trupit. Ilaet t dedikuara pr trup sjellin shrimin e cilsive prkatse t cilat njerzit e arsyeshm nuk i konceptojn me mundime mendore por domosdo e ndjekin mjekun, t cilt kto dijeni i kan marr nga Pejgambert, e kta, duke i falnderuar cilsis pejgamberike, i kan publikuar cilsit e gjrave. Gjithashtu, n mnyr t domosdoshme, m sht br e qart influenca mjekuese e veprave t devotshmris, prcaktimi dhe dimensioni i t cilave vijn nga Pejgambert. Influencn e tyre njerzit e arsyeshm nuk mund ta arrijn me mendje, por domosdo duhet t'i ndjekin Pejgambert, t cilt kto cilsi i kan arritur nn dritn e pejgamberizmit, e jo duke i falnderuar mendjes. Ilaet jan prgatitur nga prbrset dhe sasirat e llojllojshme, kshtu q disa prbrse jan dy her m t rnda apo dy her m shum, e ky dallim n sasi nuk sht pa fshehtsi e cila i takon cilsis s veant. Ngjashm me kt, edhe veprat e devotshmris, t cilat jan ila kundr dobsis s zemrs, jan t prbra nga veprimet t cilat jan t ndryshme sipas llojit dhe sasis. Kshtu n namaz, pas nj prkuljeje vijn dy lshime n tok, e namazi i mngjesit sht sa gjysma e namazit t pasdreks. Dhe gjithsesi kjo sht fshehtsi e madhe e llojit t njjt sikurse edhe cilsit t cilat munden t perceptohen vetm nn dritn e pejgamberizmit.

65

N marrzi dhe injoranc t madhe bie ai i cili me an t arsyes dshiron t tregoj se kto radhitje jan t menura, ose nse prfytyron se jan t caktuara me prputhshmri t rastsishme, e jo q n vete prmbajn fshehtsin hyjnore, e cila krkon mnyr t veant, karakteristike vetm pr t, pr t'u thelluar n t. Sikurse q n ilae ekzistojn prbrset elementare dhe ato plotsuese, t cilat plotsojn dhe donjra ndikon n influencn e prbrseve elementare, gjithashtu edhe namazet vullnetare dhe namazet e caktuara me praktikn e t Drguarit t Zotit - bekimi dhe paqja e Zotit qofshin mbi t! - i plotsojn aktet themelore fetare pr kompletimin e influencs s tyre. Marr prgjithsisht, Pejgambert jan mjek pr shrimin e zemrave. Ndrsa dobia nga arsyeja dhe mundimi i saj i pavarur sht ajo q na sqaron dhe q, duke u bindur n vrtetsin e pejgamberizmit dhe n paaftsin e vet q ta arrin at q vrehet me "syrin" e pejgamberizmit, na kap pr dore dhe na dorzon udhheqjes pejgamberike ashtu sikur q t verbrit i dorzohen udhheqsve ndrsa t smurt e friksuar mjekve prdllimtar. Ktu sht kufiri i arsyes dhe ajo mund t arrij gjer ktu; arsye sht e ndar nga ajo q gjendet mbrapa, dhe asaj i takon vetm ta bn t kuptueshm at ka mjeku i prshkruan t smurit. Kto jan gjrat t cilat domosdo i konceptova rrjedhim t bindshmris s drejtprdrejt gjat viteve t trheqjes dhe t vetmis. Pastaj vrejta se sht dobsuar besimi n themelin e pejgamberizmit, n vrtetsin e pejgamberizmit dhe n sjelljen

66

sipas normave si i ka sqaruar pejgamberizmi. U binda n zgjerueshmrin e ksaj n mesin njerzve dhe i vzhgova shkaqet e dobsis njerzore dhe dobsimit t besimit t tyre. Gjeta se ekzistojn katr lloj njerzish prgjegjs pr kt gjendje: 1. ata q i jan lshuar (dorzuar) filozofis; 2. ata q i jan lshuar tesavvufit; 3. ata q kan pranuar thirrjen mbi t msuarit; 4. veprimet e atyre t cilt n syt e njerzve shquhen me dijeni. Nj koh i prcillja disa njerz, e studioja at q nuk i mbahej ligjit fetar dhe dyshimin e tij, dhe polemizoja pr besimin e tij dhe pr mendimin intim t tij. I thosha atij: "Prse nuk je konsekuent? Nse i beson bots s ardhshme, e nuk prgatitesh pr t, por e ndrron at me kt bot kaluese, kjo sht marrzi! Nse tanim nuk i ndrron dy pr nj, si mund ta ndrrosh jetn e amshueshme me dit t numruara? Nse megjithat nuk beson n t, ather ti je pabesimtar, dhe kthehu kah krkimi i besimit, shqyrtoje se ka sht shkaku i mosbesimit tnd t fsheht, e ky sht drejtimi yt i brendshm dhe shkaku i prepotencs sate t jashtme, edhe pse ti me t nuk pajtohesh, ke mendim t mir pr fen dhe shpreh respekt ndaj ligjit fetar." Njri do t prgjigjej: "Nse do t duhej q domosdo t'i prmbahemi ksaj, ather dijetart jan t part t cilt duhet t japin shembull t till. Mirpo, njri m i njohur nga mesi i t njohurve nuk e kryen namazin, i dyti pin ver, i treti shpenzon pasurin e themelatave mirbrse fetare dhe t bonjakve, i katrti

67

merr nga arka e shtetit dhe nuk ngurron nga gjrat e ndaluara, i pesti pranon mito pr gjykim dhe pr dshmi. E kshtu me radh, dhe t ngjashme me kt!" I dyti do t konfirmonte se aq shum ka prparuar n shkencn e tesavvufit, sa q gjendet n at shkall ku nuk nevojiten aktet e devocionit. I treti do t arsyetohej me dyshimin e huaj, respektivisht me dyshimin e pasuesve t drejtimit ibahije, e ata q t gjitha kan devijuar nga tesavvufi. I katrti, i cili sht shoqruar me talimijet, do t thoshte: "E vrteta sht kontestuese. Rruga gjer tek ajo sht e vshtir. Kurrnj drejtim nuk ka prparsi ndaj tjetrit. Argumentet e arsyes jan kontradiktore. Nuk mund t'u besohet mendimeve t mendimtarve spekulativ. Ndrsa pasuesit e t msuarit gjykojn pa pasur nevoj pr argument. N kto kushte, si t mos dyshohet n njmendshmri!?" I pesti thot: "Qndrimi im nuk sht t imituarit. Prkundrazi, un kam studiuar filozofin dhe e kam konceptuar vrtetsin e pejgamberizmit. Kam kuptuar se serioziteti i tij i kthen njerzit kah urtsia dhe vlera, dhe se synimi i besimit n pejgamberizm sht ta disiplinoj masn e gjer dhe ti pengoj njerzit t mbyten ndrmjet veti, q t mos grinden dhe t mos u lshohen pasioneve. E un nuk jam njri nga ata injorant t thjesht e q t duhej t'i nnshtrohem obligimeve t caktuara. Un jam nga mesi i njerzve t menur dhe duke i falnderuar ksaj shoh qart dhe nuk kam nevoj t'i pasoj t tjert."

68

Ky sht kulminacion i besimit t atij q ka studiuar doktrinn filozofike t metafizikanve dhe ka studiuar mbi kt me libra t ibn Sinait dhe Ebu Nasr Farabiut. Kta njerz dobsin e vet e fshehin me Islam. Ndoshta do ta shohsh dik prej tyre duke msuar Kur'anin, merr pjes n tubimet fetare dhe n namaze, e madhron me fjal ligjin fetar, e njkohsisht pin pandrpre, pastaj mkaton dhe vepron keq edhe n mnyra t tjera. Dhe kur i thuhet atij: "Prse e kryen namazin nse pejgamberizmi nuk sht i besueshm?". ndoshta do t prgjigjej: "Q ta ruaj shndetin trupor, t'i mbaj zakonet lokale, ta siguroj pasurin dhe fmijt." E ndoshta do t thoshte: "Ligji fetar sht autentik, e pejgamberizmi sht i vrtet." E kur t'i trhiqet vrejtja: "Prse ather pin ver?", do t prgjigjet: "Vera sht e ndaluar pr shkak se nxit dhunn dhe urrejtjen, e un, duke i falnderuar menuris sime, jam i mbrojtur nga kjo. Duke pir, vetm dshiroj ta nxis frymn time. Ndrkaq ibn Sina n testamentin e vet ka shkruar se i sht zotuar Zotit t Lartmadhrishm, prve tjerash, se do t'i madhron dispozitat e ligjit fetar dhe do t'i shpreh obligimet religjioze dhe se nuk do t pin ver nga dshira por vetm pr shkak t mjekimit dhe shrimit. E gjendja e tij m e lart ka qen n pastrtin e fes dhe n kryerjen e obligimeve religjioze, nse nuk merret parasysh pirja e vers." I ktill sht besimi i filozofve t cilt e rrfejn fen, dhe kta shumkndin e kan mashtruar. E mashtrimi ka qen edhe m i madh pr shkak t dobsis s vrejtjeve t atyre q u jan

69

kundrvuar, sepse u jan kundrvuar duke kundrshtuar gjeometrin, logjikn dhe shkencat e tjera t tyre, si tham edhe m par, t cilat nga pikpamja e arsyes jan domosdo t vrteta. Duke i njohur llojet e njerzve besimi i t cilve sht dobsuar nga shkaqet e prmendura, pash se detyra ime sht q ta tregoj sheshit kt lajthitje. E, t tregoj se far jan ata njerz n t vrtet, pr mua ishte m leht se sa ta pija nj gllnk uj, sepse shum her i kam shoshitur shkencat e tyre dhe rrugt e tyre mendoj n rrugt e "sufistve", "filozofve", "talimijve", dhe "dijetarve t shquar". M sht br e qart se ky sht obligim i pashtyeshm n kt koh. far thesari sht n trhiqje dhe n veim pasi q smundja sht gjithprfshirse (e gjithmbarshme), mjekt t smur e njerzit m autoritativ jan duke u shkatrruar!? Pastaj i thash vetes: "Kur do t vhesh n shprndarjen e ksaj errsire dhe n zhdukjen e ktij terri, gjersa sht koha e dobsirave dhe periudha e pavrtetsis!? Po qe se lshohesh n at q njerzit t'i largosh nga rrugt e tyre dhe t'i thrrasish kah e vrteta, t gjith bashkkohsit do t kthehen kundr teje. Po qe se u kundrvihesh, si do t mund t jetosh me ta? Kjo sht e mundur vetm n nj koh t volitshme dhe me ndihmn e sunduesit t devotshm dhe t paluhatshm." Dhe besoja se Zoti i Lartmadhrishm m lejonte t qndroja n vetmi, pr shkak se isha i pafuqishm ta publikoj t vrtetn duke e argumentuar at. Mirpo, Zoti i Lartmadhrishm e nxiti sunduesin e athershm q ai vet dhe pa kurrfar ndikimesh nga jasht t m urdhroj t shkoj n Nishapur pr ta eliminuar

70

kt turbullir. Urdhri ishte aq i rrept, sa q m krcnohej ndshikimi i rnd po qe se do ta shtyeja zbatimin e tij. Dhe m ra ndr mend se arsyetimi im pr veim tani ishte dobsuar, andaj i thash vetes: "Nuk sht e drejt q shtytja yte pr trhiqje t jet dembelia apo prirja pr t pushuar, krkim i namit personal apo ruajtja nga telashet njerzore. Sepse ti vetvetes nuk i ke dhn leje nga shkaku se e ke pasur vshtir." Zoti i Lartmadhrishm thot: "N emr t Allahut, t Gjithmshirshmit, Mshirplotit! Elif, Lam, Mim. A mendojn njerzit se do t lihen t qet nse thon: "Ne besojm" e q ata nuk do t vihen n sprov? E Ne i kemi sjell n sprov edhe ata q kan qen para tyre, q Allahu me siguri t tregoj pr ata q thon t vrtetn dhe pr ata q gnjejn." Dhe i Plotfuqishmi, i Lartmadhrishmi i thot Pejgamberit t Vet, e ai sht m i denji n mesin e krijesave t Tij: "Edhe para teje (o Muhammed) Pejgambert kan qen t prgnjeshtruar, e ata vuanin pr at q i prgnjeshtronin dhe q i mundonin prderisa nuk u vinte ndihma Jon, - e askush nuk mund t'i ndryshoj fjalt e Allahut -, dhe, padyshim, te ti kan arritur disa lajme pr Pejgambert." Dhe i Gjithfuqishmi, Shum i Larti: "N emr t Allahut, t Gjithmshirshmit, Mshirplotit! Ja Sin. Pasha Kur'anin plot urtsi, ti (o Muhammed) me t vrtet je Pejgamber, n rrugn e drejt, me shpalljen e Plotfuqishmit, Mshirplotit, q ta paralajmrosh popullin -

71

paraardhsit e t cilit nuk ishin t paralajmruar, prandaj (ata) kan qen indiferent! Me t vrtet u realizua Fjala ndaj shumics s tyre - e ata nuk besojn. Ne kemi br q t jen sikurse ata t cilve u kemi vr pranga (zinxhir) n qaf, e ato u arrijn deri nn mjekr, - andaj ata jan me kok prpjet, dhe sikurse ata prpara t cilve dhe mbrapa t cilve kemi vn parmak - andaj ata nuk shohin. Dhe pr ata sht njsoj i paralajmrove ti ose nuk i paralajmrove, ata nuk do t besojn. Paralajmrimi yt do t'i sjell dobi vetm atij q ndjek Kur'anin..." Prkitazi me kt u kshillova me shum njerz t udhzuar n shkencat e zemrs dhe me eksperienc t drejtprdrejt, dhe t gjith m porositn ta braktis veimin (vetmin) dhe t dal nga mbshtjellsi. Krahas ksaj, edhe shum njerz tjer t mir kan pasur ndrrime t besueshme t cilat dshmonin se vendimi i till, me prcaktimin e Zotit t Lartmadhrishm, sht fillimi i t mirs dhe kndellje n fillim t ktij shekulli. Sepse, Zoti i Lartmadhrishm ka premtuar se do ta ringjall fen e Vet n fillim t do shekulli. Duke i falnderuar ktyre dshmive, shpresa ime u forcua dhe mbizotroi mendimi i mir. Zoti i Lartmadhrishm ma lehtsoi t marr vendimin pr pranimin e detyrs n Nishapur n muajin dhul-kade t vitit 499. Duke qen se nga Bagdadi pata vajtur n dhul-kade t vitit 488, rrjedh se veimi im ka zgjatur plot njmbdhjet vjet.

72

Ky vendim sht prcaktim i Zotit t Lartmadhrishm, njri nga prcaktimet e Tij misterioze, n t ciln nuk kam ardhur me an t zemrs gjat trheqjes sime, sikurse q edhe nuk kam vendosur vetvetiu q t shkoj nga Bagdadi dhe ta braktis vendin tim t athershm. Zoti i Lartmadhrishm sht Ai i Cili i ndryshon zemrat dhe gjendjet, e "Zemra e besimtarit sht ndrmjet dy gishtrinjve t Zotit Mshirplot." Tani e di mir: po qe se do t'i kthehesha msimdhnies, n realitet, ky nuk do t ishte kthim. Kthimi sht kthim i asaj q ka qen, e n kohn kur jepsha msim, un e prhapja doktrinn me t ciln prfitohej nami. Dhe thirrja n t edhe me fjal edhe me vepr. I till ishte synimi im dhe qllimi im. Tani un thrras kah shkenca me ndihmn e s cils lihen namet dhe konceptohet parndsia e tyre. Ky sht synimi dhe qllimi im i tanishm, dhe Zoti e di se sht ashtu. Dshiroj q veten dhe t tjert t'i bj m t mir, por nuk e di se a do t m plotsohet dshira apo do ta prfundoj jetn duke mos e arritur qllimin tim. Megjithat besoj me besim t sigurt, t bazuar n argumentim, se "nuk ka fuqi as forc pos tek Zoti i Plotfuqishm dhe i Larmadhrishm", se un nuk lvizi, por Ai m lviz, se un nuk veproj, por Ai vepron me mua. Dhe e lus At q s pari mua t m bj m t mir e pastaj me ndihmn time ti prmirsoj t tjert, q mua t m udhheq e pastaj t m bj udhrrfyes t t tjerve, q t vrtetn t ma bj me t vrtet t dukshme dhe t m shprblej q ta pasoj at, q t ma tregoj lajthitjen dhe t m mundsoj ti iki asaj!

73

Tani do t'i kthehemi shkaqeve t dobsimit t besimit, duke akcentuar mnyrn se si njerzit t udhhiqen rrugs s drejt dhe t shptohen nga shkatrrimi. Pr sa u prket atyre t cilt shkaktojn turbullira pr shkak t asaj q kan dgjuar nga talimijet, ilai pr ta gjendet n librin ton "Kriteri i drejt", dhe mbi kt nuk sht nevoja t flasim m gjer n kt letr. Pr sa u prket atyre t cilt jan zhgnjyer me mashtrimet e ibahijeve, lajthitjet e tyre i kemi klasifikuar n shtat grupe dhe i kemi zbuluar n veprn "Alkimia e lumturis" Pr sa u prket atyre besimi i t cilve, duke qen se kan ndjekur filozofin, sht turbulluar gjer n ato prmasa sa q mohojn madje edhe vet themelin e pejgamberizmit, tanim kemi folur pr njmendsin e pejgamberizmit dhe rrojtjen e tij t domosdoshme, duke argumentuar kt me rrojtjen e shkencs mbi cilsit e ilaeve, yjeve etj. Kt studim paraprak e kemi renditur mu pr kt shkak. Jemi shrbyer me argumentin nga cilsit e veanta t mjeksis dhe astronomis, sepse ai sht karakteristik e vet esencs s ktyre shkencave. Mirpo, me shkathtsin e shkencave, si jan astronomia, mjeksia, shkencat natyrore, magjia, parashikimi i fatit, do shkenctari mund t'ia sqarojm argumentin e pejgamberizmit me shembull nga vet shkenca e tij. Ai i cili megjithat vetm me fjal pranon pejgamberizmin dhe i barazon dispozitat e ligjit fetar me menurin, ai, n realitet, seriozisht mohon pejgamberizmin. Ai i beson vetm fardo urtaku

74

t lindur nn shenjn e ndonj ylli i cili cakton q ta pasoj at. E ktu nuk ka asgj nga pejgamberizmi. Prkundrazi, besimi n pejgamberizm sht pranimi i njmendsis t nj niveli mbikuptimor n t cilin hapet syri me t cilin vrehet di e posame ndaj s cils arsyeja sht e pafuqishme ashtu sikurse q shqisa e t dgjuarit sht e pafuqishme pr vrejtjen e ngjyrave, t pamurit pr vrejtjen e tingujve, e t gjitha shqisat pr vrejtjen e gjrave q i prkasin mendjes. E, po qe se ai nuk lejon kt, ne parashtruam argumentin se ai nivel, jo vetm q sht i mundur, por se ai me t vrtet ekziston. E nse lejon kt, ather pranon se ktu ekzistojn gjra t cilat quhen t veanta dhe t cilat arsyeja, pr shkak se nuk sht n gjendje t'i prfshij kto n themelin e tyre, i shpall t rrejshme dhe gjykon se kto jan marrzira. Nj e gjashta e drahmit t opiumit sht helm vdekjeprurs, sepse pr shkak t ftohtsis s jashtzakonshme t tij e ngrin gjakun n damar. Pr at i cili i prmbahet shkencave natyrore, do trup i prbr bhet i ftoht pr shkak se sht i prbr nga uji dhe dhu si elemente t ftohta. Ndrkaq sht e njohur se ritla t tra t ujit dhe t dhut nuk mund t nxisin n trup ftohtsir t till. Po qe se i tregojm kt natyralistit, i cili kt nuk e ka provuar drejtprdrejt, do t thoshte: "Kjo sht e pamundur, e dshmia e pamundsis qndron n at se opiumi prmban zjarr dhe ajr, pra, elemente t cilat assesi nuk mund ta rrisin ftohtsirn. Aq m tepr, sikur t supozonim se do gj sht vetm uj e dh, as ather nuk do t mund t paraqitej ftohtsir aq e madhe.

75

Ather si sht e mundur q gjer tek kjo t sjellin dy elemente t ngrohta?" Dhe kt do ta konsideronte si argument. Shum argumente filozofike n shkencat natyrore dhe n metafizik i takojn ktij lloji. Filozoft i paraqesin gjrat sipas mass s zbulimeve dhe kuptimeve t veta, e at q me to nuk mund t pajtohen e konsiderojn si t pakuptimt. Sikur ndrra e vrtet t mos ishte aq e zakonshme, e sikur ndokush do t konfirmonte se e fshehta i zbulohet gjersa shqisat i jan t qeta, njerzit me arsye t till sigurisht do ta mohonin kt. Dhe sikur ti thuhej ndonjrit prej tyre: "A sht e mundur q n kt bot t ekzistoj nj send me madhsi t kokrrs, i cili, i ln n ndonj qytet, do ta glltiste tr at qytet dhe pastaj do ta hante vetveten, e q t mos mbetet asgj as nga qyteti as nga ajo q gjendet n t e as nga vetvetja e tij?", ai do t thoshte: "Kjo sht e pamundur, kjo sht nj mori fjalsh t pakuptimta!" E i ktill sht rasti me zjarrin, edhe pse kt e mohon ai i cili nuk e ka par kurr zjarrin kur ka dgjuar pr t. Shum mohime t mrekullive t bots s ardhshme i gjasojn mohimeve t ktilla. Prandaj do t'i themi natyralistit: "Ishe i detyruar t pranosh se si opiumi posedon veantin e ftohtsirs, edhe pse kjo nuk pajtohet me njohurit mendore mbi natyrn. Prse ather mos t jet e mundur q dispozitat e ligjit t fes t mos ken cilsi t shrimit dhe t pastrimit t zemrs, cilsi t cilat nuk mund t konceptohen me urtsin e arsyes e as q prgjithsisht mund vrehen, pos me syrin e pejgamberizmit?"

76

Aq m tepr, ata n librat e tyre lejojn cilsi edhe m t uditshme. E njra nga cilsit e tilla t uditshme sht edhe procedimi i ndihmess s gruas shtatzn e cila ka vshtirsira gjat lindjes. n dy copa plhure, t lagura me uj, shkruhet sa vijon:

DAL XHIM HA

TA HA ELIF

BA ZAL VAV

4 3 8

9 5 1

2 7 6

Lehona e ngul shikimin n to, i vn ato nn kmb, dhe foshnja nxiton s daluri. Ata kt e pranojn si t mundshme n librin "Cilsit e mrekullueshme". Ky vizatim i ka nnt katror ku gjenden numrat gjegjse shumat e t cilve n do rend, sht pesmbdhjet, edhe nse mbledhen horizontalisht, vertikalisht apo pjertazi. Do t dshiroja t dija se kush mund t besoj n kt, e q pastaj mendjen e vet t mos e prgatit t pranoj se n at q namazi i mngjesit i ka dy, i pasdreks katr dhe i mbrmjes tri prkulje, gjenden cilsit t cilat nuk mund t kuptohen me prsiatjet filozofike. Shkaku i ksaj sht ndryshueshmria e kohs s dits, e kto cilsi konceptohen me ndihmn e drits s pejgamberizmit. Mirpo, sht gj e uditshme; sikur ta ndryshonim mnyrn e komentimit e t shpreheshim n gjuhn e astrologut, ata do ta kuptonin ndryshueshmrin e kohs s dits. Mund t themi pr shembull: A nuk ndodh q horoskopi t ndrron sipas asaj q Dielli

77

gjendet n mes t qiellit, n lindje ose n perndim!? A mos vall n horoskopet e tyre ata nuk i marrin kto ndryshime si baz pr terapi t llojllojshme apo pr zgjatjen e jets dhe astin e vdekjes!? E nuk ka kurrfar dallimi n at se a sht Dielli i fshehur apo sht n zenit, a ka lindur apo sht duke pernduar! Ather a ekziston mundsia q dikush prej tyre t besoj n kt, e q kt t mos e ket dgjuar nga komentimi i astrologut, madje edhe nga ai i cili shum her e ka mashtruar, dhe t cilit ai gjithashtu nuk i beson prderisa astrologu mu atij nuk i thot: "Kur Dielli t jet n qendr t qiellit dhe n t do t shikoj ai dhe ai yll, ndrsa horoskopi yt sht nn shenjn e ktij dhe ktij hyllsie, dhe ti n at ast i vesh rrobat e reja, do t jesh i vrar mu n ato roba!" Ai me siguri nuk do t'i vesh ato rroba n at moment, edhe nse pson nga t ftohtt, edhe pse kt e ka dgjuar nga astrologu pr t cilin e di se tanim e ka mashtruar shum her. Do t dshiroja t dija se kush mundet ta bn arsyen e vet t gatitur q t'i pranoj kto gjera ekstravagante, dhe ta detyroj at q t'i konceptoj ato si cilsi konceptimi i t cilave, n realitet, sht aftsia e mrekullueshme e Pejgamberve; si mundet, pra, ai njeri t mohoj di t ngjashme q dgjon nga rrfimi i Pejgamberit, kryesit t vrtet t mrekullirave pr t cilin e di se kurr nuk ka gnjyer? Nse filozofi mohon mundsin e ktyre cilsive n numrin e pjesve prbrse t namazit, gjuajtjen e guralecve, numrin e pjesve prbrse t ceremonis s haxhxhit dhe t obligimeve t tjera fetare, ai nuk do t gjej kurrfar dallimesh esenciale ndrmjet tyre dhe cilsive t ilaeve dhe t yjeve.

78

Ai mund t thot: "Kam ngapak prvoj n gjrat e astronomis dhe t mjeksis, dhe pr disa elemente t shkencs kam konstatuar se jan t vrteta. Andaj besimi pr to n mua sht prforcuar dhe zemra ime ka humbur do prirje pr t'iu shmangur dhe t shikoj n to me mosbesim. Pejgamberizmin nuk e kam shijuar, e si ta dij un se ai ekziston dhe si t besoj se ai sht i vrtet?" Nse pranoj se kjo sht e mundur, do t them: "Ti, n t vrtet, nuk kundrshton t besosh n at q nuk e ke shijuar, sepse ti kt e ke dgjuar nga njerzit t cilt e kan shijuar kt, e ti i pason ata. Andaj dgjoji fjalt e Pejgamberve! Ata kan shijuar dhe jan bindur n vrtetsin e t gjithave q shpall ligji fetar. Pasoje rrugn e tyre, e edhe vet do t bindesh n di prej tr ksaj!" Krahas ksaj them: "Madje edhe nse nuk e shijon kt, arsyeja e jote gjykon se n kt domosdo duhet t besohet dhe se domosdo duhet t pasohet. T supozojm se ekziston ndonj njeri, i rritur dhe i arsyeshm, i cili nuk e ka shijuar smundjen dhe i cili smuret. T supozojm se ai ka babain, njohs t kujdesshm dhe prdllimtar t mjeksis, e q pr njohjen e tij n mjeksi ai ka dgjuar q nga fmijria. Babai ia prgatit ilain dhe i thot: "Ky sht i mir pr ty dhe do t t shroj nga smundja". ka do t krkonte ather arsyeja e tij nga ai, madje edhe nse ilai sht i hidht dhe i pashijshm? - Ta merr, apo ta refuzoj, e t thot: "Un nuk e kuptoj mjeksin e ktij ilai, ende kurr nuk e kam shijuar! Pa dyshim, sikur ai t vepronte kshtu, ti do ta konsideroshe at t

79

marr. E mu ashtu i marr dukesh edhe ti pr shkak mosbesimit tnd n syt e njerzve t cilt shohin qart." Nse thua: "Si ta konceptoj kujdesin, prdllimin dhe dijenin e Pejgamberit - bekimi dhe paqja e Zotit qofshin mbi t! duke i falnderuar ktij shembulli nga mjeksia?", do t prgjigjem: "Si e ke konceptuar kujdesin dhe prdllimin e babait tnd, duke qen se kjo nuk sht send i shqisave!? E ke konceptuar duke i ditur rrethanat e jets s tij dhe duke u bindur n trsin e veprimtaris s tij, dhe at me dijenin e domosdoshme dhe t pamohueshme." Ai i cili i ka studiuar fjalt e Pejgamberit - bekimi dhe paqja e Zotit qofshin mbi t! - dhe at q prezentohet n tradita mbi kujdesin e tij q t'i udhzoj njerzit, butsin e tij n udhheqjen e njerzve, t shprehur n veprime t shumllojshme e t buta, ndieshmrin me t ciln e mirsonte karakterin e tyre dhe i prmirsonte marrdhniet e tyre, dhe prgjithsisht t tr at q e bn m t mir religjionin e tyre dhe jetn e tyre n kt bot, ai njeri domosdo do t konceptoj se kujdesi i t Drguarit t Zotit ndaj ithtarve t vet sht m i madh se kujdesi i prindit ndaj fmijs s vet. Ather kur po ky njeri i shqyrton veprat e mrekullueshme, t cilat jan zbuluar n rastin e tij, mrekullit e padukshms t cilat prmes gojs s tij jan njmendsuar n Kur'an dhe n Hadith, pastaj rrfimet e tij mbi Ditn e fundit, s bashku me prmbushjen e atyre parashikimeve, ather ai domosdo do ta kuptoj se i Drguari i Zotit ka arritur nivelin prmbi arsyen, n t cilin atij iu sht elur syri me ndihmn e t cilit zbulohet e padukshmja, e q sht e

80

arritshme vetm pr njerzit e zgjedhur, dhe konceptimin e gjrave t paarritshme pr arsyen. Me kt arrihet dijenia e domosdoshme mbi sinqeritetin e t Drguarit t Zotit - bekimi dhe paqja e Zotit qofshin mbi t! Andaj prpiqu! Prsiate Kur'anin dhe studioje Hadithin, dhe kjo do t t bhet trsisht e qart! Ky sht sinjalizim i mjaftueshm pr t gjith ithtart e filozofimit. E parashtrova ktu duke konsideruar se kjo sht posarisht e nevojshme n kt koh. Prsa i prket shkakut t katrt t dobsimit t besimit, e kjo sht mnyra e keqe e jetess s dijetarve, shrimi nga kjo smundje krkon tri gjra: E para sht se duhet t'i thuash vetes se dijetari i fes, pr t cilin konsideron se e han t ndaluarn, e din se sht e ndaluar vera, mishi i derrit, kamata, aq m tepr, se sht e ndaluar prgojimi, rrena, shpifja. Edhe ti vet e din kt, e megjithat e bn kt, jo pse nuk beson se kjo sht mkat, por pr at se pasioni t ka ngadhnjyer. E pasioni i dijetarit t fes sht sikurse pasioni yt, e ka ngadhnjyer at njsoj sikurse edhe ty. Fakti se ai di edhe gjra t tjera pos ksaj, e dallon nga ti, por kjo nuk do t thot se ai duhet m tepr t prmbahet nga veprat e ndaluara. Shum njerz t cilt besojn n mjeksi nuk mund t ndalen nga ngrnia e pemve dhe nga pirja e ujit t ftoht, edhe pse kt ua ka ndaluar mjeku. Dhe askush nuk argumenton se kjo nuk sht e dmshme, ose q besimi n mjeksi nuk sht i vyeshm. Mkatimi i dijetarve t fes nuk ka shkak tjetr.

81

Gjja e dyt sht t'i thuhet njeriut t rndomt: "Duhet ta dish se dijetari i fes e merr dijenin e vet sikurse thesar pr botn e ardhshme, dhe mendon se dijenia e vet do ta shptoj dhe se do t'i bhet ndihms, aq m tepr, se pr shkak t vlers s dituris s vet do t jet i ndrmjetsuar pr veprat e kqija t tij. E, nse dijenia e vet mund t jet dshmi m tepr kundr tij, ajo gjithashtu mund ta ngrit n nivel m t lart. Kjo sht e mundur, dhe ai, po qe se i l pas dore veprat e veta, do t thirret n dijeni. E ka do t bsh ti si njeri i thjesht, nse e merr shembull at, e i l pas dore veprat tuaja, e nuk posedon dijeni!? Do t psosh pr shkak t veprimeve t kqija, e pr ty nuk do t ndrmjetsohet." Gjja e tret, e kjo sht e vrtet, se dijetari i vrtet i fes gabon vetm nga pakujdesia; ai assesi nuk ngulmon n mkat, sepse dituria e vrtet sht ajo e cila na mson se mkati sht helm i cili shkatrron, dhe se ajo bot sht m e mir se kjo bot. E, ai i cili e kupton kt, ai nuk e shet t mirn pr di m pak t vlefshme. Gjer tek kjo dituri nuk arrihet me asnj nga ato shkenca me t cilat mirren shumica e njerzve. Prandaj kta njerz dijenia e tyre i bn edhe me t guximshm kur gabojn ndaj Zotit t Lartmadhrishm. Pr sa i prket dituris s vrtet, tek ai i cili e posedon kt, ajo ia rrit drojn, frikrrespektin dhe shpresn, e kjo vhet ndrmjet tij dhe mkatit, pos n momentet e moskujdesit, t cilave njeriu koh pas kohe, nuk mund t'u ik. Mirpo, kjo nuk udhzon n dobsimin e besimit. Besimtari, kur gabon, pendohet. Larg asaj q ai n kt t ngulmoj apo ta madhroj kt.

82

Ja, kt desha ta paraqes si gjykim t filozofve dhe talimijve, mbi dmin i cili vjen nga ata dhe mbi dmin i cili vjen nga ata t cilt i kundrshtojn n mnyr t gabuar. E lus Zotin e Lartmadhrishm t na rendis n mesin e atyre t cilt i jan t dashur dhe t cilt Ai i ka dekoruar, t cilt shpien kah e vrteta, dhe t cilt i udhzon dhe i frymzon q ta thrrasin At gjithnj derisa nuk mund ta harrojn kurr m, t cilt i mbron nga e keqja n vetveten e tyre derisa nuk u bhet kurrgj m e dashur se Ai, t cilt i shpton n vetveten e tyre derisa nuk mund ta adhurojn ask tjetr prve Tij!

PRAN KTIJ PRKTHIMI

Prkthimi i veprs "Shptim nga lajthitja sht br sipas botimeve t origjinalit t cilat i kan mbarshtuar Mustafa Ebul-Ula dhe Muhammed Xhabir (El-munkiz min ed-dalal, Kajro, 1973) dhe Abdul-Halim Mahmud (El-munkiz min ed-dalal, Bejrut, 1979). Pr vendet kontestuese sht br barazimi i srishm me tekstin e origjinalit n redaksin e Xhemil Salibit dhe Kamil Ijadit (botimet: Xhemil Salib dhe Kamil Ijad, El-munkiz min ed-dalal, Bejrut, 1983, Ferid Xheber, El-munkiz min ed-dalal, origjinali arab dhe prkthimi frng, Bejrut, 1969). sht prdor prkthimi rus i A. V. Sagadejevit ( n librin: S. N. Grigorijan, Iz istorii filozofii Srednej Azii i Irana /VII-XII vv., Moskva, 1960) dhe prkthimi anglez i W. Montgomery Wattit (The Faith and Practice of Al-Gazali, Lahor, 1963).

83

84