T.C.

STANBUL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

MOLDOVADA ULUSAL AZINLIKLAR VE AGTN ROL: GAGAUZ RNE

Roman VELEV 2501030723

Tez Danman Do. Dr. Levent rer

STANBUL, 2007

z nsan Haklar, son zamanlarda dnyann her blgesinde ok konuulan ve ada medeniyetin bir paras olarak kabul edilen bir sosyal normlar dizisi olup devaml ve ok hzl bir geliim gstermektedir. Bireysel ve Kolektif olarak ikiye ayrlan insan haklarnn en tartlan da Self-Determinasyon hakkdr. Kolektif hak olan self-determinasyon hakkndan sz edildiinde, akla ilk gelen ey, bu hakk talep eden kendi devletine sahip olmayan halklar ve ulusal aznlklardr. Ulusal aznlklar neden self-determinasyon hakkn kullanmak isterler? Self-determinasyon hakkn kullanma istei, bir grup ve/veya grup yeleri olarak dier haklardan serbeste ve adil bir ekilde yararlanma ve bu haklar garanti altna alma isteinden gelmektedir. Onun iin self-determinasyon hakknn bir anlamda dier haklarn bir temeli, dayana ve koruyucusu olduunu sylemek mmkndr. Moldova Cumhuriyetinde yaayan Gagauzlar, says az olan, Trk kkenli bir halktr. lkenin toplam nfusundan % 4 civarnda olan Gagauzlar, doal olarak aznlk durumuna derler. Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szleme dahil, her trl aznlklarn korunmasna dair bir ok anlama imzalamasna ramen Moldova, Gagauz aznlnn haklarn ihlal edip, onlarn selfdeterminasyon hakkn aramalarna itmektedir. Moldovadaki Transdniyesterde yaayan ve Slavlardan oluan dier bir aznlk, SSCB dald zamandan itibaren ayrlk eilimine girmitir. Negatif Gagauz rnei, Transdniyesterlilerin Moldovaya dahil olmama isteini daha da derinletirip self-determinasyon haklarn kullanma isteklerinde kesin kararl olmalarna yol amtr. Bunun zerine 17 Eyll 2006da referandum dzenlenmitir. Referandumda % 97,1 gibi byk bir ounluun Moldovadan ayrlmaya kararl olmasna ramen, AGT ve dier uluslararas rgtler bu referandumu tanmamlardr. ine 56 devleti alan AGT, dnyada demokrasi prensiplerinin bayraktar ve insan haklar ilkesinin aktif bir savuncusu ve yaylmacs olarak bilinmektedir. Kklerini Souk Savan derinlerinden alan AGT, bar, demokrasi ve insan haklar gibi konularda birok baarl almalar yapmtr. Bu tezin amac, Moldovadaki Gagauzya ve Transdniyester sorunlarnda, ulusal aznlk haklarnn korunmasnda AGTin roln deerlendirmektir. iii

Abstract Human Rights, series of social norms, which has been discussed worldwide and accepted as a part of modern civilization, has shown very fast and continuous progress during recent years. The most disputable of human rights, which are separated on Personal and Collective, is the right of Self-Determination. The first thing, which is coming up to mind, when it is spoken about self-determination right, that is collective right, is National Minorities. Why do national minorities want to use self-determination right? The desire to use self-determination right comes from a wish of a group or members of a group, who wants free and fair usage of their other rights, to be guaranteed. Thats why it is possible to say, that self-determination right is a foundation, handhold and protector of other rights. Gagauzians are a people, whose number is small and roots are turkic. Gagauzians, who form aproximately 4 % of all Moldovas population, naturally become minority. Although, including Framework Convention on National Minorities Rights Protection, Moldova has signed a lot of agreements about protections of national minorities; infringing Gagauzians rights, Moldova made them demanding to use the right of self-determination. On the other hand, another minority group, that lives on the part of Moldova, which is called Transdniestria and who is composed of Slavs, from since USSR collapsed, has started separatist movement, and clearly seeing negative Gagauzian example, does not want to become a part of Moldova again and is resolute to use self-determination right. So in 17th of September 2006, a referendum was hold there. Despite having outnumbering majority like 97,1 %, who are determined to separate from Moldova, the OSCE and other international organizations did not recognized this referendum. The OSCE, which consists of 56 states, is known in the World as a standardbearer of democracy principles and is an active protector and distributor of the human rights element. The OSCE, which takes its roots from the depth of the Cold War, has many times succeeded in topics like peace, democracy and human rights. So, the main aim of this thesis is to appraise the role of the OSCE, concerning national minorities in Gagauzian and Transdniastrian cases in Moldova.

iv

nsz Tezin ilk blmnde aznlk nedir sorusu, aznl belirlemekte yaanan glkler, aznlk trleri ve ulusal aznlk, aznlk haklar ve ulusal azklklarn haklar ve nihayet self-determinasyon hakk ele alnmtr. Tezin ikinci blmnde ise, Avrupada geleneksel olarak bloklar arasnda diyalog platformu fonksyonu olan, ancak imdi fiilen daha ok her trl insan haklarnn savunucu, koruyucu ve gzetleyicisi haline gelen Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, onun tarihsel geliim sreci, yaps, ama ve ilkeleri, onun faaliyetleri ve ulusal aznlklarla ilgili yapt almalar ele alnmtr. nc blm Moldova Cumhuriyetinden ibarettir. Orada yaayan ulusal aznlklar etkilediinden dolay, Moldovann tarihi, konumu, ekonomisi, idari ve siyasi yaps anlatlmtr. Ancak bu blmde derin anlatma srecine girilmemitir, nk Moldovayla ilgili konular ayn zamanda Gagauz konusuna ilikindir, dolaysyla da Gagauzlar blmnde incelenmitir. Gagauzlar blm, ok ayrntl olup, Gagauzlarn eski tarihinden balanmtr. Buna gerek duyulmasnn sebebi, Gagauzlarn bir halk ya da etnik grup olduu ve Bucak topraklarnn geleneksel olarak onlara ait olup olmad gibi tartlan konularn Gagauzlarn hayatlarna yansmasdr. Bundan dolay da burada incelenen konu iin tarih sreci nem tamaktadr. Tarihe ksmndan sonra, Gagauz Yeri otonom blgesine ait bilgiler ksa ve net olarak verilip, Gagauz haklarna ilikin konuya geilmitir. Bu ksmda Moldovann nasl ve ne derecede Gagauz haklarn ihlal ettii, rnekler zerinden, ayrntl anlatlmtr. Tezin son blmnde Moldovadaki ulusal aznlklar alannda AGTin rol analiz edilmitir. Gagauzlar blmnde anlatlm ihlallerin rneklerinde AGTin nasl bir tutum sergiledii incelenmitir. Bu srete, hem Moldovann dier bir ulusal aznlk olarak, hem de Gagauz meselesine ilikin olduundan, Transdniyester sorununa da yakndan deinilmitir. AGTin rol analiz edilirken, Gagauz haklar ihlallerinden doan selfdeterminasyon hakk talebi, Gagauzlarn ve Transdniyesterlilerin bu hakk kullanma hakknn tarihsel, hukuki ve siyasi dayanaklar dikkatle incelenmitir.

Tezin anlatm ve analiz srecinde AGTin tutum, etki ve tepkileri daima gz nnde bulundurulmutur. laveten, AGTin rol blmnn son ksmnda AGTin ana amalar, faaliyetleri, tutumlar ve onlardan doan imaj tartlmtr. Tezin Sonu ksmnda ise, anlatlan ve incelenen tm konular toparlanarak, Gagauzlarn durumu ve AGTin Moldovadaki rol analiz edilip, deerlendirmeler yaplmtr. Bu alma esnasnda kitap, tez, makale, internet siteleri, dergi, resmi mektuplar, protokol, kontrat ve demeler gibi birok Trke, Rusa, Moldovanca (Romence) ve ngilizce kaynak aratrlp incelenmitir. Kaynak aramamda yardmc olan herkese, zellikle bana ok nemli evrak ve bilgileri sunan Gagauzya eski meclis bakan, siyaseti Mihail Kendigelene, Gagauzya Bucak Batalyonu askeri birliinin kurucusu ve komutan, siyaseti van Burgudjiye, Gagauzya adr-Lunga kentinin belediye bakan, siyaseti Mihail Formuzala, Kiinevdeki Moldova AGT misyonunun medya konumacs Dr. Claus Neukirche teekkr etmek istiyorum. Bu tezin konusunu belirlememde yardmc olan ve yazmmda bana danmanlk yapan Do. Dr. Levent rer hocama gnlden teekkr ediyorum. Tez yazm srecinde yardm ve manevi desteini esirgemeyen stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Uluslararas likiler Blm rencisi Sheilla aiaya minnettarlm ifade etmek istiyorum. Ayryetten beni alt yamdan lise sonuna kadar okutan ve bylece niversitede ve bu enstitde eitim almaya olanak salayan Annem ve Babama sonsuz sayg ve sevgiler sunmak istiyorum.

vi

NDEKLER z .........iii Abstract ........iv nsz ........v indekiler .......vii Ksaltmalar ........x Giri I. BLM ULUSAL AZINLIK HAKLARI 1. Aznlk Kavramnn Tanm ....................................................................................5 1.1. Tanm Sorunu .................................................................................................5 1.2. Aznlk Olmann artlar ................................................................................8 2. Aznlk Trleri ......................................................................................................12 2.1. Etnik Aznlklar ............................................................................................12 2.2. Dini Aznlklar .............................................................................................13 2.3. Dil Aznlklar ..............................................................................................14 2.4. Ulusal Aznlklar ..........................................................................................15 3. Aznlk Haklar ......................................................................................................19 3.1. Negatif ve Pozitif Haklar..............................................................................19 3.1.1. Bireysel Haklar ................................................................................20 3.1.2. Kolektif Haklar ................................................................................20 3.2. Self-Determinasyon Hakk ...........................................................................22 4. Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szleme ................................30 II. BLM AVRUPA GVENLK VE BRL TEKLATI 1. Tarihe ..................................................................................................................32 1.1. Konferans Fikrinin Douu ve nalmalar ..............................................32 1.2. Helsinki Zirvesi ve Helsinki Son Senedi .....................................................36 1.3. On lke .........................................................................................................37 1.4. Konferans ve Toplantlar .............................................................................38 1.4.1. Paris Zirvesi ncesi .........................................................................38 1.4.2. Paris art ve Sonraki Toplantlar ....................................................40 2. AGTin Hukuksal Yaps .....................................................................................46 2.1. AGT Belgelerinin Balaycl ..................................................................46 2.2. Uluslararas Antlamalar Olarak AGT Belgeleri ........................................47 2.3. AGT Belgeleri ve Ulusal Yetki ..................................................................50 2.4. AGT Srecinde Uzlatrma ve Hakemlik Yntemlerinin leyii ..............51 3. AGTin Siyasal Yapsnda Ulusal Aznlklara likin Konular ...........................54 3.1. AGTin Nitelikleri ......................................................................................54 vii

3.2. AGTin Siyasi lkelerinde Ulusal Aznlklara Verdii Yer ........................55 3.3. Ulusal Aznlklar Hakknda Uzmanlar Toplants ve Ulusal Aznlklar Yksek Komiserlii .....................................................................................57 4. AGTin rgtsel Yaps ......................................................................................60 4.1. AGT ve Birlemi Milletler ........................................................................60 4.2. AGT ve Avrupa Birlii ...............................................................................61 4.3. AGT ve Avrupa Konseyi ............................................................................62 5. Son Yllardaki AGTii Sorunlar: Finansman Meselesi ......................................63 III. BLM MOLDOVA 1. Tarihe ..................................................................................................................70 1.1. Eski Zamanlardan 90lara Kadar .................................................................70 1.2. 1990 Sonras .................................................................................................72 2. Genel Bilgi ve Veriler ...........................................................................................73 2.1. Corafi Bilgiler ............................................................................................73 2.2. Moldovann Demografik Veri ve Sorunlar ................................................75 2.2.1. Nfusla lgili Rakamlar ve Sorunlar ................................................75 2.2.2. Moldova Nfusundaki Etnik Gruplarn Dalm Veri ve Bilgileri ..77 2.2.3. Nfus Hareketleri: Dardaki iler ve Vatandalk Meseleleri.....81 2.3. Siyasi Yap ...................................................................................................84 2.3.1. Parlamento ve Cumhurbakan ........................................................84 2.3.2. Moldovann dari Yaps .................................................................85 2.3.3. Moldovann ye Olduu Uluslararas Birimler .............................86 2.4. Moldova Ekonomisi: Veriler ve Sorunlar ....................................................86 3. Moldovadaki Aznlk Haklar Konusunda Yetkili Olan Uluslararas Birimler ...92 3.1. Birlemi Milletler .......................................................................................92 3.2. Avrupa nsan Haklar Szlemesi ................................................................93 3.3. Avrupa Konseyi ...........................................................................................94 IV. BLM GAGAUZLAR 1. Tarihe ..................................................................................................................98 1.1. Gagauzlarn Etnogenesisi ve imdiki Topraklarna Yerlemeleri ...............98 1.1.1. Gagauzlarn Trk Olmad Grleri .............................................99 1.1.2. Gagauzlarn Trk Olduu Grleri ve Tarihsel Geliim Sreci ..101 1.1.3. lk Gagauz Devleti Olarak Uzi Eyalet ve Onun nemi .............107 1.1.4. Gagauzlarn G ve Yerlemeleri: Tarihsel Gerekler ..................110 1.2. Moldovadaki Gagauzlarn Siyasi Hareketleri ...........................................117 1.2.1. Gagauz Ulusal Bilincinin Douu .................................................117 1.2.2. 90lardaki Gelimeler: zerklik ....................................................122 2. Gagauzyann Corafi, Demografik ve Siyasi Yaps .........................................136 2.1. Gagauz Yeri Stats zerine .....................................................................136 viii

2.2. Gagauz Yeri Corafi Bilgileri ....................................................................138 2.3. Gagauzyann Siyasi Yaps .......................................................................139 3. Moldovann Gagauz Haklarnn hlallerinden Bazlar .....................................141 3.1. Ksaca Baz Meseleler ................................................................................141 3.2. Bte Meselesi ...........................................................................................149 3.3. Kendigelen ve Kroytor Meselesi ...............................................................151 3.3.1. 1999-2002 Yllar Aras Gagauzyann Gelimesi ..........................151 3.3.2. Venedik Komisyonunun Raporu ....................................................155 3.3.3. Yasad Darbe: Kroytorun Devrilmesi ........................................157 3.4. Burgudji Meselesi ......................................................................................165 3.5. Formuzal Meselesi .....................................................................................170 3.6. Tabunik Kiinev Adam? Bakan Seme Meselesi ...............................174 3.7. hlaller Sonucunda Moldovann inedii Szleme ve Kanunlar ..........179 V. BLM AGTN ROL 1. Gagauzlarn Self-Determinasyon Hakkn Kullanma Hakknn Dayanaklar .....182 1.1. Gagauzlarn Bir Etnik Grup Deil, Halk Olma Dayana ..................182 1.2. Gagauzya ve Transdniyesterin Tarihsel Dayana ...................................185 1.3. Molotov-Ribbentrop Pakt Meselesi Dayana ..........................................187 1.4. SSCBnin Dalma Sreci Dayana .........................................................188 1.5. Amerikan Bamszlk Deklarasyonu Dayana ........................................190 1.6. AGTten Beklenilen Admlar ...................................................................193 2. AGTin Ana Amalar, Davranlar ve Kazand maj ...................................194 2.1. Temel Amalar ...........................................................................................194 2.2. Moldovadaki AGT Misyonunun Yetkilileri ..........................................196 2.3. Kozak Plan ve Onun Reddi .......................................................................197 2.4. Kazanlan maj: ifte Standartlar Meselesi ...............................................204 3. Mevcut Durumun Dorultusunda AGTin Rolnn Deerlendirilmesi ............211 Sonu .........................................................................................................................215 Kaynaka ...................................................................................................................220 Ekler ..........................................................................................................................241

ix

KISALTMALAR AB ABD AGK AGT AGTPA AHM AHS AK AKKA BDT BM DEHB ESKHS GOSSC GSSC GUAM HCNM MF KDV KSHS MCKP ML MOSSC MSSC NATO NGO SSCB STK : Avrupa Birlii : Amerika Birliik Devletleri : Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans : Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat : Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat Parlamenter Asamblesi : Avrupa nsan Haklar Mahkemesi : Avrupa nsan Haklar Szlemesi : Avrupa Konseyi : Avrupa Konvansyonel Kuvvetler Szlemesi : Bamsz Devletler Topluluu : Birlemi Milletler : Demokratik Enstit ve nsan Haklar Brosu : Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi : Gagauz Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti : Gagauz Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti : Grcistan Ukrayna Azerbaycan Moldova rgt : Ulusal Aznlklar Yksek Komiserlii (High Comissariate for National Minorities) : Uluslararas Para Fonu (International Money Fond) : Katma Deer Vergisi : Kltrel ve Siyasi Haklar Szlemesi : Moldova Cumhuriyeti Komnist Partisi : Moldova Lei (para birimi) : Moldavya Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti : Moldavya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti : Kuzey Atlantik Anlamas rgt (North Atlantic Treaty Organization) : Hkmet D rgtler (Non-Goverment Organization) : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii : Sosyal Toplum Kurulular

Giri
Bir devlet hakknda, aznlklarna yapm olduu muamelesine gre hkm verilmeli. Mahatma Gandi.1 kinci Dnya savandan sonra dnyada hzla gelien insan haklar konusu ile paralel olarak aznlk haklar da yeni bir ereve kazanmtr. Dnya literatrnde aznlklarla ve aznlk haklaryla ilgili almalar hzl bir art sergilemitir. Ancak btn bu almalara ramen aznlklarla, onlarn bir paras olan ulusal aznlklarla ve bylece de onlara tannacak olan haklarla ilgili olan terminoloji oturmu deildir. Bu sre, hem insan haklar hukukular, hem de bizzat aznlkta olanlar rahatsz etmektedir. Bu rahatszln kukusuz nedeni, dnya devletlerinin hepsinin u ya da bu trden aznlklara sahip olmalarndan kaynaklanmaktadr. Aznlklar, ounluktan farkl kimlik tadklarndan dolay, eitli ayrcalk ve haklar talep etmektedirler. Bu ise, potansiyel olarak, bir devletin toplumu iinde blnme ve atmalara yol ama tehdidini tamaktadr. Toplum ii blnme olaslklarn nlemek amacyla, baz devletler aznlklarn tanmazken (rnein, Trkiyedeki Krt ve Ermeniler2), ki tanyacak olurlarsa onlara aznlk haklarn vermeleri gerekiyor; bazlar da sahip olduu aznlklarn varln kabul etmektedir (rnein, Romanyadaki Macar aznl3). Bunun iin aznlklar tanmlama srecinde farkllklar meydana gelmektedir. Sz konusu farkllklar ise, terminolojiyi zor durumda brakarak, tek bir standardn ve bylece de tek bir kurallar dizisinin ve hukuk prensiplerinin oluturulmasn imkanszlatrmaktadr.

Ravnopraviye i Terpimost: Fundamentalnye Printsip Yazkovh Prav Meninstv, Landom, (evirimii) http://www.iatp.md/ladom/rus/minorities/, 26 Kasm 2006 2 Baskin Oran, Trkiyede Aznlklar: Kavramlar, Lozan, Mevzuat, ctihat, Uygulama, Tesev Yaynlar, stanbul, Haziran 2004, b.a. 3 Joseph Raucek, Contemporary Roumania and Her Problems, Stanford, 1932, s. 63-65.; Stefan Pascu, Faurirea Statului National Unitar Roman, c. 2, Bucuresti, 1983, s. 78.

Bylece de aznlklarla, zellikle de ulusal aznlklarla ilgili olan konular, daha ok siyasi eilimler kazanarak, eitli siyasi artlar ve karlara gre farkl olarak yorumlanmaktadr. Yine de btn bu olumsuzluklara ramen, aznlklara ne tr bir muamele uygulanp uygulanamayacana dair bir ok uluslararas ortak szleme imzalanmtr. Onlarn temelinde rkln ve hogrszln nlenmesi ilkesi vardr. Buna bir rnek olarak, Avrupa Konseyi Irklk ve Hogrszle Kar Avrupa Komisyonu adl organ 2000 ylndan itibaren, aznlk hakk ihlallerini gitgide rklkla ayn kaba koymaya balamtr.4 Aznlklar ve ona bal olan ulusal aznlklarla ilgili konular ve almalar 90larda Dou Bloku lkelerinin dalmasyla daha da ok gndem kazanmtr. Ulusal aznlklarla ilgili en nemli gelimelerden bir tanesi, Avrupa Gvenlik ve birlii Konferansnn 1991 Cenevre Aznlk Uzmanlar Toplantsndan balayarak bugne kadar, ulusal aznlklar konularnn, artk ulusal yetkiye, yani dardan karma kabul etmeyecek biimde, yalnzca ilgili devlete karar verilebilecek saylan hususlar arasna girdiini kabul edilmemesidir. Bylece ulusal aznlklarla ilgili konular, uluslararas toplumun meru ilgi alan olmutur5, dolaysyla da uluslararas izlemeye konu olabilecekleri kabul edilmitir. 90larda szkonusu olan AGK (4-6 Aralk 1994 Budapete Zirvesinden sonra AGT) Birlemi Milletlerden sonra, en gl ve sorunlara mdahale etmede etkin konumda olan rgtlerden biri haline gelmitir. AGT srecinin kendisi, XXI. yzyla girerken, Avrupada ve Avrupann dnda gvenlik ve ibirliinin gelitirilmesi yolunda en nemli gelimelerden biri olarak saylmaktadr. AGT srecindeki 1975te Helsinkide imzalanan Nihayi Senet, insan haklar ve aznlklara ilikin konularda ne atlan byk bir adm olarak nitelendirmek kesinlikle doru olacaktr. Ondan sonraki gelimeler bu Nihayi Senedin zerinde ina edilmitir. Onlarn en nemli saylanlardan bazlar Yeni Avrupa in Paris

European Commission Against Racism and Intolerance, (Avrupa Irklk ve Hogrszlkle Mucadele Komisyonu), Council of Europe, (evirimii) http://www.ecri.coe.int, 26 Kasm 2006; Minorities, Council of Europe, (evirimii) www.humanrights.coe.int/minorities, 26 Kasm 2006 5 Sabahattin Acar, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, Dicle niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Hukuku Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Diyarbakr, 1996, s. 39.

art, Moskova ve Kopenhagtaki nsani Boyut almalar ve AGTi nihayi olarak kurumsallatran Budapete Zirvesidir.6 Ulusal aznlklarla ilgili en nemli gelimelerden biri olan Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szleme srecinde de AGTin rol tartlmazdr. Avrupa Konseyi almas olan, 1 ubat 1995 ylnda imzaya alan ereve Szleme, AGTin almalaryla Avrupa Konseyi yesi olmayan devletlerce de imzalanm oldu. Moldova Cumhuriyeti 22 Ekim 1996 tarihinden itibaren Szlemeye taraftr.7 Moldovann bu szlemeyi imzalamas, iinde bulunan Gagauzya iin byk nem tamaktadr. 80lerin sonunda, bir anlamda kendi kltrn koruma amacyla, bir anlamda da Moldova milliyetiliine kar kma amacyla Gagauz ulusal bilincinin dirilii ve Moldovann onu bastrmaya almas krize yol amtr. Nitekim ilk nce 12 Kasm 1989da Moldavya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti dahilinde Gagauz Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmutur, Moldova onu tanmaynca da, 19 Austos 1990da, SSCB dahilinde, ama Moldovadan artk ayr olarak, Gagauz Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ilan edilmitir.8 Moldova taraf Gagauz taleplerine kar, Gagauzlarn bir halk olmadn, sadece etnik aznlk olduunu, Moldova topraklarnda yabanc ve yeni gelenler statsnde olduunu bylece de, Moldova devletinin resmi ve tannm snrlar dahilinde, kendi kaderini tayin etme hakkna sahip olmadn savunuyordu. Gagauzlar ise hem tarihi, hem, siyasi, hem de hukuki tezlerini ne koyarak, Moldova tezlerinin yanl olduunu ve Gagauzlarn Moldovanlarla, kendi kaderini belirleme konusunda eit haklara sahip olduunu savunuyorlard. Gagauz krizine paralel olarak Transdniyester sorunu da patlak vermitir. 1994e kadar fiilen bamsz yaayan, ancak 23 Aralk 1994te Moldova parlamentosunun Gagauz Yeri kanununu kabulyle Moldovaya katlan9, ayrca da 90l gelimeler
6

Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, Trkiye Byk Millet Meclisi, (evirimii) http://www.tbmm.gov.tr/agitpa/sil3/osce/www.osce.at/osze/agit.html, 26 Kasm 2006 7 Moldova Cumhuriyeti 22.10.1996 1001-XIII Sayl Parlamento Karar. 8 Deklaratsiya Gagauzskogo Naroda o Nezavisimosti ot Respubliki Moldova, Gagauz Halk gazetesi No: 10 (73), Austos, 2006, s. 1-4. 9 Moldova Cumhuriyeti Gagauzyann zel Hukuk Stats Hakknda Gagauz Yeri 344-XIII, 23.12.1994 Sayl Kanunu.

srecinde sava atlatmay baarm olan Gagauzlardan farkl olarak, Transdniyester Moldovayla 1992de ksa ama ok kanl ve iddetli bir sava yaamtr ve hala da fiilen bamsz statsn srdrmeye devam etmektedir10. Gagauzyann durumunun ise, Moldovaya otonom blge statsnde11 katldktan sonra, daha iyi olduunu sylemek gtr. Bir aznlk olarak, statsnn ve haklarnn garantrln Moldova devletine devretmitir. Moldova ise, ilerideki blmlerde ayrntl olarak anlatlacak olan, hak ihlallerinde bulunmaktadr. Bu hak ihlallerine kar Gagauzyann danabilecei temel kurumlar Avrupa Konseyi ve AGTtir. Hem AK hem de AGT Gagauzyann, haklarn elde etme srecinde etkili konumlara sahiptir. Bunu birok defa gstermilerdir. Ancak AKden farkl olarak, AGTin yaptrm uygulamaya gc yoktur, bylece AGT daha ok siyasi aralar kullanmaktadr. Bu siyasi aralarn da, klen dnyada byk bir neme sahip olduunu gzard etmemek gerekiyor. Ancak ileride greceimiz gibi Gagauz ve Transdniyesterlilere gre AGT, hem Gagauz meselesinde, hem de Transdniyester meselesinde tarafsz konumundan uzaklaarak, Moldovann Gagauzlarn haklarn ihlallerine ve birok uluslararas szleme ve kanunlar inediine ilikin delillere ramen, gerektii lde tepki gstermemektedir. Gagauzlar, Moldova tarafndan kendileri iin olumsuz olarak deerlendirilebilecek muamele grerek, AGTin prensip ve ilkelerine, ana ama ve hedeflerine bakarak, hakl olarak AGTten bekledikleri kadar destek alamaynca, hayal krklna uramlardr. Bylece 1975teki Nihayi Senetle gelimeye balayan ve 90larn banda yaygnlk kazanan, AGTin Avrupadaki gvenlik yaplanmasnda, insan haklarnn korunmasnda, ulusal aznlklarn haklarnn savunulmasnda birincil rol stlenecei dncesi, Gagauzlar ve Transdniyesterliler iin bir yanlsamadan baka bir ey olmad ortaya kmtr. lerideki blmlerde ulusal aznlk haklarndan balayarak, AGTi, Moldova ve Gagauzlar teker teker ele alarak, bu grn yanl olup olmadn grmek amalanmaktadr.
Pridnestrovskiy Konflikt, Gagauz Halk gazetesi, No: 2 (72), Ocak 2003, s. 5. Moldova Cumhuriyeti Anayasas, Gagauzyann zel Hukuk Stats Hakknda Gagauz Yeri 344-XIII, 23.12.1994 Sayl Kanunu.
11 10

I. Blm ULUSAL AZINLIK HAKLARI

1. AZINLIK KAVRAMININ TANIMI. 1.1. Tanm Sorunu.

Ulus Devletlerin domaya balamasyla ezamanl ortaya kan "aznlk" kavramnn neyi ifade ettii konusunda nihai bir fikir birliinin var olduunu sylemek gtr. Bununla birlikte aznlk kavram iki adan ele alnabilir: sosyolojik ve hukuksal. Sosyolojik adan aznlk, bir toplulukta saysal bakmdan az olan, baat olmayan ve ounluktan farkl zelliklere sahip olan gruptur. Bu tanm geni bir yoruma yol amaktadr. Buna gre eitli etnik, dinsel gruplarn yan sra, ecinseller, transsekseller ve hatta bazen kadnlar da aznlk olabilirler. 12 Hukuksal adan bakldnda ise, konuya ilikin uluslararas belgelerde ak bir tanm olmadn grrz. Bunun nedeni, bir aznl tanmann duyarl bir konu olmas ve siyasal imalar tamasdr. Bu olumsuzlua ramen aznlklarn tanmlanabilmesi iin birtakm abalar sz konusu olmu ve en azndan bir ereve ortaya konabilmitir. Ama bu erevenin varl aznlk tanmnn herkese kabul edildii anlamna gelmez.13 Milletler Cemiyeti dneminde yaplan anlamalarda dorudan bir aznlk tanm yer almamasyla birlikte, "rk, dil, din balaryla bal insanlar" nitelenmesi yaplarak, aznlk kavram bir bakma kltrel kimlikle ilikilendirilerek uluslararas eylem alanna tanmtr. 1928'de Uluslararas Adalet Divan'nda grlen Yukar Silezya Aznlk Okullar Davasnda hukuku Mello Toscana aznlk kavramn "bir devletin nfusunun, topraklarnn belirli bir blmyle tarihsel olarak bal,
12 13

Baskin Oran, Kreselleme ve Aznlklar, maj Yaynevi, Ankara, Aralk 2001, s. 66. Erol Kuruba, Avrupa Birliinin Aznlklara Yaklam ve Avrupa Btnlemesine Etkileri, Liberal Dnce, yaz 2001, s. 15.

kendine zg bir kltre sahip, rk, dil ve din farkll nedeniyle devletin dier uyruklarnn ounluuyla kartrlmas imkansz, kalc paras" eklinde tanmlamtr. 1930'da Uluslararas Adalet Divan'nn nerdii ve daha sonraki tanmlara da kaynaklk edecek aznlk tanm ise yleydi: "Tarihsel olarak belirli bir lkede veya blgede yaayan, ayn rktan, dini ve dili bir, kendine zg gelenekleri olan, ortak dil, din , gelenek ve rk kimliiyle dayanma duygularyla birbirine bal, geleneklerini koruma, inanlarn ve ibadet etme biimlerini srdrme, ayn soydan olma ruhu ve geleneine uyumlu olarak ocuklarn eitme ve yetitirme haklarn gvence altna almak isteyen, karlkl yardmlama ruhuna sahip bir topluluktur.14 Birlemi Milletler Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas Alt Komisyonu 1945ten beri evrensel geerlilii olan bir aznlk tanm retilmesine ynelik almalarn ou iin bir forum niteliinde almaktadr. Nesnel ve znel sosyolojik ltlerin yan sra, ballk gsterisi gibi siyasi ifadelerle birok farkl tanm nerilmitir. Gerek politikaclar, gerekse uluslararas ilikiler rencilerinin byk blmnn kullanabilecei zl bir aznlk tanmna ynelik en kapsaml alma, zel Raportr Francesco Capotorti'nin Etnik, Dini, Dilsel Aznlklara Dahil Bireylerin Haklar zerine almasdr. Capotorti aznl yle tanmlar: Bir devletin nfusunun geri kalanna gre sayca aznlkta olan, ynetici konumlarda olmayan, bireyleri (devletin uyruklar olarak) nfusun geri kalanndan sahip olduklar etnik, dini veya dil gibi zellikleriyle farkllaan, gizli de olsa kltrlerini, geleneklerini, dinlerini ve dillerini korumaya ynelik dayanma gdleriyle hareket eden bir toplumsal gruptur.15 kinci tanm denemesi yine Alt Komisyon yesi olan Kanadal Jules Deschenesten geldi. Capotorti'nin tanmn esas alan Deschenes saysal olarak az olan ifadesinin olumsuz armlarn nlemek amacyla saysal olarak aznlk oluturan ifadesini kullanm ve yine dier tanmda geen st rtl de olsa

14 15

A.e., s. 15-16. Naz avuolu, Uluslararas nsan Haklar Hukukunda Aznlk Haklar, Su Yaynlar, stanbul, Nisan 2001, s. 35.

varolduu kabul edilen dayanma duygusunun amacna iaret ederek ounluk ile fiili ve hukuksal eitlik elde etmek olduunu belirtmitir.16 Yaplan bu denemeleri sonusuz kalm ve Birlemi Milletler Genel Kurulunun 18 Aralk 1992de 47/135 sayl karar ile kabul ettii Ulusal ya da Etnik, Dinsel ve Dilsel Aznlklara Mensup Kiilerin Haklarna likin Bildirgede aznlk tanmna yer verilmemitir. 47/135 sayl Birlemi Milletler Bildirgesi 27. maddede sralanan aznlklar listesine ulusal aznlklar eklemek dnda, tanma ilikin aklayc bir kural getirmemektedir.17 Avrupa Konseyi bnyesinde, Venedik Komisyonununca srdrlen almalarda ise iki belge; Konseyin danma organ niteliindeki Hukuk Yoluyla Demokrasi Komisyonunun Aznlklarn Korunmasna likin Avrupa Szlemesi nerisi ile Parlamenter Asamblenin hazrlad Ulusal Aznlklara Mensup Kiiler Hakknda nsan Haklar Avrupa Szlemesine Ek Protokol nerisi aznlk tanmna yer vermektedir.18 Venedik Komisyonu nerisine gre; Bu Szlemenin amalar bakmndan aznlk terimi, bir devletin nfusunun geri kalanndan sayca az olan, o devletin vatanda olan yeleri, nfusun geri kalanndan farkl etnik, dinsel, dilsel zelliklere sahip olan ve kltrlerini geleneklerini dinlerini ya da dillerini koruma isteiyle ynlenen bir grubu ifade eder.19 Ayn Venedik Komisyonunun bu tanmn unsurlarna uygun her gruba etnik, dinsel, dilsel aznlk olarak davranlacan belirlemektedir. Parlamenter Asamblenin Ek Protokol nerisinde daha ayrntl bir tanm dzenlenmitir. nerinin Tanm baln tayan birinci blmde ulusal aznlk yle tanmlanmaktadr: Bir devletin lkesinde ikamet eden ve bundan dolay o devletin vatanda olan, o devletle eskiden beri sregelen, sk ve srekli balarn koruyan; ayrt edici etnik, kltrel, dinsel, dilsel zellikler gsteren, o devletin ya da o devletin bir blgesinin geri kalan nfusundan sayca az olmasna ramen, yeterli derecede temsil edilen; kltrleri, gelenekleri, dinleri ya da dilleri dahil

16 17

Kuruba, Avrupa Birliinin Aznlklara Yaklam..., s. 16. avuolu, a.g.e., s. 37. 18 A.e., s. 38. 19 A.e.

olmak zere, ortak kimliklerini oluturan eleri hep birlikte koruma kaygsyla ynlenen kiiler grubudur.20 Protokol dilinde, Birlemi Milletler yaklamndan farkl olarak, aznlklar ulusal nitelemesiyle snrl kullanlmtr. Aklayc Notta bu kavramsal tercihin, nsan Haklar Avrupa ulusal Szlemesinin aznlk ifadesinin ayrmclk yasan dzenleyen kaynakland 14.maddesinde kullanlmasndan

belirtilmi; bununla birlikte, aznlk, etnik aznlk, halk, ulus ve benzeri ifadelerin Avrupann eitli blgelerinde ve dillerinde deiik anlamlar tad da vurgulanmtr.21 Burada incelenen Moldovadaki Gagauz meselesinde de bu konu nem kazanmtr. Gagauzlar nasl, ne olarak tanmlanacaklardr? Gagauzlar ulus mudur, halk mdr, etnik aznlk mdr, sadece dilsel aznlk mdr? Ve bylece de ne tr haklardan yararlanmalar mmkn? Bal olduu Moldova Cumhuriyetinden ne tr hak taleplerinde bulunabilir? Uluslararas kurululardan hangi alanlarda destek isteyebilir ve/veya bekleyebilir? Bu tr sorular cevaplamak iin, tanmlama ve tanmlamann ieriinin doldurulmas byk nem tamaktadr.

1.2. Aznlk Olmann artlar.

Tanmlar temelinde aznlk olmann ana elerini ortaya koymak mmkndr: Bunlardan birincisi, farkllktr. Aznlk, nfusun geri kalanndan rksal, etnik, dilsel, kltrel ya da dinsel adan farkl olmaldr. Irksal farkllk gnmzde anlamn byk oranda yitirse de, genel olarak farkllk olgusu nesnel bir lt olarak kabul edilebilir.22 kincisi, say unsurudur. Aznlk farkl zelliklerini koruyabilecek ve devam ettirebilecek yeterli sayya sahip olmal, ama nfusun geri kalanndan saysal adan az olmaldr. Nfusun corafi dalm burada nemli deildir. lke genelinde az olan bir grup, belli bir blgede younlaarak orada ounluk oluturmu olabilir (Moldovadaki Gagauzlar ya da spanyadaki Basklar yahut Katalanlar gibi). te yandan bu lt, saysal adan ounlukta olan, ama ezilen, haklar gasbedilen
20 21

A.e., s. 39. A.e., s. 40. 22 Kuruba, Avrupa Birliinin Aznlklara Yaklam..., s. 18.

gruplarnn aznlk olarak kabul edilmemesini de gerekli klar. nk bu durumlarda ortaya kan sorun, Gney Afrika'daki aparteid rejiminde olduu gibi, bir aznlk sorunu deil, kendi kaderini belirleme sorunudur.23 cncs, baat olmama kouludur. Bu gruplar, nfusun geri kalan ksmna kar egemen olmadklar anlamna gelir. Aparteid rejiminde olduu gibi Gney Afrika nfusunun % 20sini kadar oluturan Beyazlar, hibir biimde aznlk olarak kabul edilemezlerdi, nk onlar nfusun % 80ine hkmetmekteydiler; ya da amerikan mdahalesinden nce Iraktaki % 40 olan ii ksm iktidar elde tutmakta idi. Bu durumlarda az sayda olan egemen gruptan, ezilen ounluu korumak gerekebilir.24 Drdnc e, aznlklarn vatanda olmasdr. Bu durumda yabanclar, gmen iiler, uyruksuzlar ve mlteciler gibi sosyolojik adan aznlk olan gruplar hukuksal adan aznlk kapsam dndadrlar. Geri bu tartmal bir konudur, nk, mesela, Avrupa Konseyi Ulusal Aznlklarn Korunmas ereve Szlemesinde bu konuda ak bir hkm yer almam25, yine BM nsan Haklar Komitesinin Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesine ilikin yorumunda aka aznlk balamnda korunacak kimselerin vatanda olmalarnn gerekmedii belirtilmitir.26 Ama devletler genellikle Szlemedeki bu boluu, kanunun kendilerine braklmas olarak yorumlamlar ve uygulamada genellikle sadece vatandalarn aznlk olarak kabul etmilerdir. Ayrca, vatanda olmayan aznlk durumundaki gruplarn uluslararas hukukun genel hkmleri ile 1949da kabul edilen ve 1952de yrrle giren Gmen ilere likin Szlemesi, 1951 tarihli Mltecilerin Hukuki Statsne likin Cenevre Szlemesi, 1954 tarihli Vatansz Kiilerin Statsne likin Szlemesi, 1961 tarihli Vatanszln Azaltlmasna Dair Szleme, Mltecilerin Hukuki Statsne likin 1967 Protokol, 1990'da kabul edilen Tm Gmen ilerin ve Aile Fertlerinin Haklarnn Korunmas Uluslararas Szleme ve bunlarn gibi bir takm uluslararas belgelerle korunmas da, vatanda

A.e., s. 18. A.e. 25 Bkz.: Ek No. 1. 26 smail Soysal, Trkiyenin Uluslararas Siyasal Batlar, II. Cilt (1945-1990), (1966 Medeni ve Siyasal Haklara likin Uluslararas Szleme ve Ek Protokol), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991, s. 225-249.
24

23

olmayanlarn

aznlk

olarak

deerlendirilmemesi

gerektii

grn

glendirmektedir.27 Beincisi, aznlklar aznlk bilincine sahip olmaldrlar. Tanmlarda yer alan dayanma duygusu bunu korumaya istekli olduklarn gstermelidir. Aksi takdirde sz konusu grubun gnll asimile olmak istedii anlalr ve ona aznlk denemez.28 Ayrca yahudilerde olduu gibi, baz gruplarn aznlk statsn istememelerine karn, farkllklarn koruduklar grlmektedir. Bunun en nemli nedeni kimliklerinden dolay d saldrlara maruz kalacandan korkan grup yelerinin kendi aralarnda st rtl dayanma duygusunu ve dolaysyla kimliini devam ettirme isteidir. Ancak yine de bu aznlk olma artlar halen tartlr niteliine sahip bir konudur. Sz edilen zellikleri tayan gruplarn, aznlk olabilmek iin devlet tarafndan hukuksal adan tannmas zorunluluu tartmal bir konudur. Baz ulus devletler, zellikle de Fransa gibi kat niter-merkeziyeti yapya sahip olanlar, bir gruba aznlk stats tanmann, ulusun ve devletin birliine olas bir tehdit olduunu dnmektedir. Ayrca bir lkedeki aznlklarn, bir baka devlet tarafndan d politik arac olarak kullanlmas olasl da, devletleri ekingen davranmaya itmektedir. Bununla birlikte, tarih gstermitir ki, eitli tipteki farkl gruplara aznlk korumas zrh giydirilmeden, ne i bar ve ulusal gvenlik salanabilmekte, ne de bunlarn bir devletin d politika aracna dnmesi engellenebilmektedir. Aznlk korumasndan yararlanan gruplarn da belki yabanc devlet tarafndan kullanma olasl vardr, ama hi deilse bu olaslk aza indirilmektedir. Bundan tr gnmzde ulus devletler gnll veya gnlsz de olsa aznlklarn varln tanmak zorunda kalmaktadrlar. Fakat bu tanmada aznl belirleme yetkisinin kendisinde olmasn istemekte, bu nedenle de aznln ak bir tanmnn yaplmasna scak bakmamaktadrlar. Bu son cmleler, burada incelendii konu asndan byk bir nem tamaktadr. Onun iin onlar ksaca tekrarlamakta yarar var: Birincisi, aznlklar
27 28

Kuruba, Avrupa Birliinin Aznlklara Yaklam..., s. 18-19. A.e., s. 19.

10

(Gagauz Yeri ve Transdniyester otonom blgeleri) niter ulus devlet (Moldova) btnl iin potansiyel bir tehdit oluturmaktadrlar; kincisi, baka devletlerce (rnein, Rusya, Trkiye, Romanya), bulunduu devlete kar siyasi bir ara olarak kullanlabilmekteler; ncs, bu kullanmn yok etmek ya da en azndan aza indirmek iin, devletin, bulundurduu aznlklara hukuken gven altna alnm, talep ettikleri haklar vermesinde yarar vardr. Capotortinin tanm erevesine bakldnda ise aznlk olabilmek iin, devlet tanmasnn gereklemi olma zorunluluu bulunmamaktadr. Birlemi Milletler nsan Haklar Komitesi de ayn kanaattedir. Dolaysyla arlkl gr, devlet tansn veya tanmasn, bu pararafta sz konusu olan zellikleri tayan her aznln, aznlk statsne sokulmasa bile, kabul edilen haklardan yararlanabilecei ynndedir. Ama uygulamada, devletler ancak kendi tandklar aznlklara haklar vermektedirler.29 Burada bir de yerli halklarn durumundan da sz etmek gerekir. Bunlarn temel zellii, yaadklar blgenin eskiden beri o blgeden yaayanlar olmalar, devleti yneten gruplardan etnik, kltrel, dilsel adan farkl olular ve ounun baat olan kltre entegre olmasnn zor olmasdr. Mesela, Kanadadaki Eskimolar, ABDdeki Kzlderililer, Avustralyadaki Aborjinler ve sve ve Filandiyadaki Laplar v.s. gibi. Aznlk haklarna ilikin yaplan tm belgeler, asgari bir standart olarak ayn zamanda yerli halklar da kapsamaktadr. nk bunlar yaadklar devletin vatandalar olarak, sayca aznlk durumunda ve hibir zaman domine olmayan, farkllklara sahip olan gruplardr. Gagauz meselesi asndan bir nemli not daha: baz yerli halklar, ikinci snf vatandal artrd ve bir takm kolektif hakkn (self-determinasyon gibi) dlad iin, aznlk statlerine kar karlar ve halk statsn benimserler. Bu, onlarn aznlk haklarndan yararlanamamas anlamna gelmez. Nitekim Avrupa sistemi iinde yerli halklar aznlk statsyle korunmaktadrlar. Birlemi Milletler sistemi iinde ise sayca az olan halklar aznlk dnda da ayrca ele alnmaktadr. BM artndan yle bir alnt: Halklarn eit haklar ve kendi kaderlerinin tayin etmeleri ilkesine binaen, btn halklarn istedikleri zaman d mdahele olmakszn
29

A.e., s. 20.

11

i ya da d siyasi statlerini tam bir zgrlk iinde tayin etme ve istedikleri siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel gelimeyi arama hakkna her zaman sahiptirler.

2. AZINLIK TRLER.
Aznlk kavramnn alt trlerine ayrlmas, var olan tanm sorununu biraz daha karmaklatryor gibi grnmekle birlikte aratrmaclara ve bu tr konularla ilgilenenlere pratik kolaylklar salamaktadr. Tarih iinde ounluktan baz ynleriyle ayrlan gruplar, din, dil, etnik kken gibi balca farkllklar temel alnarak snflandrlmtr. Ancak aznlk kavramnn tanmnda karlalan glkler, kavramn alt trleri sz konusu olduunda da ortaya kmakta, buna bal olarak da eitli kaynaklarda farkl tasniflere rastlanmaktadr. Mesela, BM Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin 27.maddesinde aznlk trleri etnik aznlklar, dini aznlklar ve dil aznlklar olarak snflandrlm, ulusal aznlklar ise etnik aznlklar erevesinde ele alnmtr.30 Ancak bu almada ulusal aznlk ayr olarak sralanmtr.

2.1. Etnik Aznlklar.

Antik Yunancada halk anlamna gelen ethnos (aslnda daha yaygn ve bilinen kelime demostur) szcnden gelmi olan etnik sfat, en temel anlamyla ortak bir kkeni ifade etmek zere kullanlmakla birlikte, henz kapsaml ve genel geer bir tanma kavuamamtr. Bu durumun sebebi, etnisite kavramn belirleyen faktrlerin, tpk aznlk kavramnda olduu gibi, yere ve zamana bal olarak deimesidir. Mesela, zellikle Amerikan kkenli sosyologlar (belli olan nedenlerden dolay) etnik grubu, geni toplum iinde ortak bir gelenee ve kimlik duygusuna sahip bir alt grup olarak tanmlamakta ve bu kavram aznlkla e anlaml olarak deerlendirmektedirler.

30

Timothy Bainbridge, Anthony Teasdale, Minorities, The Penguen Companion to European Union, Penguen Books, y.y., 1995, s. 330-331.

12

Dier baz aratrmaclar ise etnik grubun illa aznlk tekil etmek zorunda olmadn savunmakta ve etnisiteyi, bir toplumu bir arada tutan deerler btn olarak tanmlamaktadrlar. Buna gre din, dil, ulusal kken gibi, bir insan grubunu bir arada tutan birka faktr bulunduunda, bunlarn hepsini birden ifade etmek iin etnisite terimi kullanlr. Etnisite kavramnda karmza kan bu belirsizlik doal olarak etnik aznlk kavramna ve kavramn hukuki boyutuna da yansmaktadr. BM Alt Komisyonunda 1950 ylnda rk kelimesinin etnik kelimesiyle ikamesine karar verilmesiyle birlikte, uluslararas hukuk literatrne giren sz konusu kavram, kimi hukukular tarafndan ortak dil, tarih, kader ve gelecek gibi zellikler araclyla tanmlarken, Capotorti tarih ve kltr zelliklerinin yan sra fiziksel zelliklerden de sz etmektedir.31 Bylece sonu olarak etnik aznlklar kavram, ortak kken ve kimlik bilinci temel alnacak ekilde geni bir erevede yorumlanmaktadr, onun iin de din ve dil aznlklar ayn zamanda birer etnik aznlk olarak yorumlamak mmkndr. Benzer biimde aada ayr bir balk altnda incelenecek olan ulusal aznnlklar da baz kaynaklarda etnik aznlklar bal altnda deerlenmektedir.32

2.2. Dini Aznlklar.

Dini aznlklarn nemi, tarihte aznlklarn korunmasnn Reformasyon dneminde bu aznlk tryle balam olmasndan ileri gelmektedir. Dini aznlklar, eski alarda uluslama olgusu henz ortaya kmadan, kimliin belirlenmesindeki en temel deikenin din olduu dnemde tek aznlk trn oluturmaktaydlar. Bu, rnein 24 Austos 1572 ylnda Pariste fransz katoliklerin tarafndan Saint Barthelemy gecesinde binlerce Fransz protestanlarn katledilmesi33, ya da arlk Rusyada XVII.-XVIII. asrlarda her ikisi de Rus ve
Otto Kimminich, Neuere Entwicklungen des Nationalitaten und Minderheitenrechts, Politik und Zeitdeschichte, Beilage zur Wochenzeitung: Das Parlament, 26.10.1985, s. 14. (Aktaran: Aye Fsun Arsava, Aznlk Haklarn Uluslararas Belgeler ve zellikle Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin 27.Maddesi Inda ncelenmesi, Ankara niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1993, s. 54.) 32 Aye Fsun Arsava, Aznlk Haklarn Uluslararas Belgeler ve zellikle Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin 27.Maddesi Inda ncelenmesi, Ankara niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1993, s. 55. 33 Religiozne Voyn v Evrope, storiya Srednih Vekov Tarih Ders Kitab, Moskva, 1989, s. 48.; D.Stolyarov, 24 Avgusta 1572 g. Proizola Varfolomeevskaya No,
31

13

ortodoks hristiyan olan staroobryadts (eski gelenekiler) ve novover (yenice inananlar) arasndaki gerilim gibi byk atmalara yol amaktayd.34 Zamanla ise, milliyetilik hareketlerinin etkisiyle, ortaya kan yeni aznlk trlerin, zellikle de etnik aznlklarn kapsamna girmitir. Ancak yine de milliyeti ayn olan topluluklarda dini farkllklara dayanan ufak ya da byk sorunlar mevcuttur. Bugnk dini aznlklarn baz rneklerini, Trkiyedeki alevi, Sriye ve Lbnandaki hristiyan, randaki atee tapan ksm v.s. olarak sralayabiliriz. Bu barl nitelendirebileceimiz rneklerin yansra, ayn dili konuan, fakat farkl din ve/veya mezhepten olanlarn arasndaki kanl rnekleri de vardr Iraktaki iiSunni ya da Kemirdeki mslman-hindu gibi. Ancak yine de bugn din lt bir aznla mensubiyeti belirlemekte genel bir ilke olarak pek de grlmemekle birlikte, dini aznlklarn korunmas Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin 27.Maddesi kapsamna girmektedir. Ona gre dini aznlklardan sz edebilmek iin, din ltnn grubu nesnel olarak toplumun ounluundan fark edilir biimde ayrmas ve dinin grup mensuplarnn yaam ve kltrn etkilemesi artlar aranr.35

2.3. Dil Aznlklar.

Yukarda da belirtildii gibi, milliyetilik hareketlerine paralel olarak, bir insan grubunu dierlerinden ayrmda temel faktr olan dinin yerini dil almtr. Bu durumun balca sebeplerinden biri Avrupada matbaa endstrisinin gelierek yaynclarn artk daha geni kitlelere ulamak amacyla Latincenin yan sra yerel dillerde de kitaplar basmaya ynelmeleri; bir dier sebebi de Reformasyon hareketidir. Bylelikle, bir yandan o zamana kadar Avrupada kimlik kavramnn temel belirleyicisi olan Hristiyanlk, Protestan mezheplerin ortaya kmasyla birletirici olma zelliini kaybetmi, te yandan Hristiyanlkta doktrin bakmndan yaanan bu paralanmaya paralel olarak Kilisenin resmi dili, eitim ve bilim dili ve
RF Ministry of Education: Social-Humanitarian and Political Education Site, (evirimii) http://www.humanities.edu.ru/db/msg/59195, 26 Kasm 2006 34 Rossiya v XVII-om Veke, storiya Rossii Tarih Ders Kitab, Moksva, 1993, s. 63.; Starobryadeskaya Knijno-Russkaya Traditsiya XVII v., Kulturno-storieskiy Server Nasledie, (evirimii) http://heritage.eunnet.net/oldbelief/main/ch2/2_2_1.htm, 26 Kasm 2006 35 Arsava, a.g.e., s. 57.

14

bylece btnletirici bir faktr olan Latince de yerini yerel dillere brakmaya balamtr. Dolaysyla, o dneme kadar lehe eitliliinden dolay, birletirici olma zelliinden yoksun olan yerel diller, bu lehelerden birinin n plana kmasyla standartlamaya balam ve zamanla birer ulusal dil halini alarak ileride oluacak ulusal kimliklerin ekirdeini oluturmutur. Ulusal kimliin ortak bir dil erevesinde gelimesi, ounluu oluturanlarla dier pek ok alanda ortak kltr unsurlarna sahip olsalar da, bu dili anadil olarak konumayanlarn kanlmaz olarak aznlk halini almalaryla sonulanmtr. Bylece ortaya kan dil aznlklar, zellikle I.Dnya Savana kadar bir gruba mensubiyetin en nemli unsuru olarak kabul edilmitir. Gnmzde dil aznlklar hukuki faktrlerden ok dilsel, sosyo-politik ve corafi faktrler araclyla belirlendiinden, dil aznl kavram tam olarak tanmlanmamtr. Bununla birlikte 27.Maddedeki aznlk mensuplar kendi dillerini kullanma hakkndan mahrum edilemezler ifadesi, dil aznl kavramnn uluslararas hukukta kabul grdn aka ortaya koymaktadr.36

2.4. Ulusal Aznlklar.

Yukarda belirtildii gibi, aznlk trleri arasnda kesin ayrmlardan sz etmek mmkn deildir, nk aznlk davranlar sergileyen bir insan grubu ayn anda rahatlkla birden fazla tre uyabilir. Bu durumun temel sebebi, burada aznlk trleri olarak ele alnan kavramlarn, aslnda aznlk kavramnn tarihin eitli dnemlerinde nem kazanan ve kimliin belirlenmesinde baat rol oynayan zelliklerini ifade etmesidir. Mesela, kimliin belirlenmesinde temel deikenin din olduu dnemde dini aznlklar ortaya km, ulus bilincinin ortak bir dil erevesinde olumaya balad dnemlerde de, bir insan grubunu dierlerinden ayran ve etnisiteyi belirleyen temel etken dil n plana kmtr. Ulus bilincinin yerlemesi ve ulus devlet olgusunun uluslararas alanda ideal model olarak yerlemesi sonucunda da nihayet ulusal aznlk kavram ortaya kmtr.37

36 37

A.e., s. 57. brahim Alper Arsoy, Avrupa Birlii ve Aznlklar, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir, 2002, s. 11.

15

I.Dnya Savandan sonra, ok-uluslu devletleri olan Osmanl, AvusturyaMacaristan (ve bir anlamda da arlk Rusya) mparatorluklarn dalmasyla, Woodrow Wilsonun 14 Noktas ile ortaya att Avrupadaki uluslarn kendi devletlerine sahip olma hakk teziyle, aznlklarla ilgili konular daha da ok nem ve gndem kazanmlardr. O zamanlardan beri aznlklarn korunmas amacyla yaplan dzenlemelerle devletler hukuku terminolojisine giren ulusal aznlk kavram, hem byk lde dier aznlk trlerinin zelliklerini de bnyesinde barndrdndan, hem de zaman zaman dorudan aznlk kavramn ifade etmek zere kullanldndan, tanm ve ierik bakmndan en az aznlk kavramnn kendisi kadar belirsizlik iermektedir. Halbuki ulusal aznlk kavram Avrupa Konseyi tarafndan benimsenirken, tam da bu konuda yaanan belirsizlii amak amalanyordu. nk milliyet, halk, etnik aznlk, dilsel aznlk gibi kavramlar zaman zaman birbirinin yerine kullanlmakta, zaman zaman da tercme esnasnda kavram kargaasna yol amaktadr. te yandan ulusal aznlk kavramnn temel belirleyicisi olan ulus kavram da herkese kabul grm net bir tanmnn bulunmamas, dolaysyla bir insan topluluunun hangi aamadan itibaren ulus olarak nitelendirilecei konusundaki belirsizlik, zellikle etnik ve ulusal aznlklar arasnda bir ayrm yaplmak istendiinde ciddi sorunlara yol amaktadr. Bylece bu durum karsnda u sonuca varmak mmkndr: Bir ulusu veya ulusal aznl tanmlamak iin, kullanlacak bir objektif ltler listesi oluturmaya ynelik btn abalar, ulus olmann znde, subjektif bir olgunun bulunmas sebebiyle bouna aba olmaktan te bir anlam tamazlar.38 Buna gre ulusal aznl oluturan temel faktrlerden ilki, aznln kendi ulus bilinci, ikincisi de ounluu temsil eden kesimin aznlk grubuna ilikin znel grdr. Dolaysyla kavram tm ynleriyle kapsayacak nesnel ve genel geer bir tanm son derece zordur. Bu duruma bal olarak ulusal aznlk kavramndan sz edilirken, bir tanma yer verilmek yerine ulusal aznlk ifadesiyle neyi kastedildiini aklanmakla yetinilir. Mesela, Will Kymlicka, sz konusu kavram kullanrken, tarih vatanlarnda tm kurumlaryla ileyen bir topluma sahipken, bir baka
38

Jannifer Jackson Preece, Ulusal Aznlklar Ve Avrupa Ulus-Devletler Sistemi, ev. Ayegl Demir, Donkiot Yaynlar, stanbul, 2001, s. 33.

16

devletin egemenlii altna giren gruplar kastettiini belirtirken, bunun kendi ahsi gr olduunu vurgulamaktadr.39 Yine de, zellikle Avrupa Konseyinin bu alandaki almalar temel alnarak objektif nitelikli tanm giriimlerinde bulunulmutur. Avrupa Konseyi, aznlklar konusundaki belirsizlii ve kavram kargaasn amak zere benimsedii ulusal aznlk kavramnn u zelliklerine iaret etmektedir: - aznlk grubunun bir devletin snrlar iinde, toplu ya da dank olarak geleneksel bir biimde yerlemi olmas, - bu devletin geriye kalan nfusundan sayca az olmas, - bu devletin vatanda olmas, - etnik, dilsel veya kltrel varlklarnn devletin dier vatandalarnn bu alandaki varlklarndan farkl olmas, - aznlk grubunun kendine has bu zelliklerini koruma isteine sahip olmas.40 Ayrca gmen iiler, mlteciler ve snmaclar gibi gruplarn ise ulusal aznlk kapsamna giremeceini belirtilmektedir. Bu tanma olduka benzer bir biimde Avrupa Konseyi Parlamenter Asamblesinin 1993 ylnda hazrlad Ulusal Aznlklara Mensup Kiiler Hakknda nsan Haklar Avrupa Szlemesine Ek Protokol nerisinde de ulusal aznlk tanm u zellikler erevesinde yaplmtr: - bir devletin lkesinde ikamet etmek ve bundan dolay o devletin vatanda olmak, - bu devletle uzun sreden beri devam eden sk ve srekli balara sahip olmak, - ayrt edici etnik, kltrel ya da dilsel zelliklere sahip olmak, - sz konusu devletin ya da devletin bir blgesinin geriye kalan nfusundan sayca az olmasna ramen yeterli dzeyde temsil edilmek, - ortak kimliklerini meydana getiren kltr, gelenekler, dil ve din gibi unsurlar koruma kaygs gtmek.41
39

Will Kymlicka, okkltrl Yurttalk Aznlk Haklarnn Liberal Teorisi, Oxford University Press, 1995, ev. Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1998, s. 187. 40 European Commission Against Racism and Intolerance, (Avrupa Irklk ve Hogrszlkle Mucadele Komisyonu), Council of Europe, (evirimii) http://www.ecri.coe.int, 26 Kasm 2006; Avrupa Konseyi Hakknda, Demokrasi ve nsan Haklar in Toplumsal birlii Projesi, (evirimii) http://insanca.kadikoy.bel.tr/tih_avrupa_konseyi_hakkinda.html, 26 Kasm 2006 41 Avrupa Konseyi Andlamalari, Avrupa Konseyi, (evirimii) http://www.avrupakonseyi.org.tr, 26 Kasm 2006; Proposal for an Addinional Protocol to the

17

Avrupa Konseyi bnyesinde ulusal aznlklara genel geer bir tanm getirmeye ynelik bu ve bunun gibi abalara karn, AK tarafndan 1995 ylnda imzaya alan Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szlemesinde ulusal aznlk tanmna yine yer verilmemitir. Aslnda Szleme metninin yazm srecinde tanm zerinde uzun sre dnen Uzmanlar Komitesi, bu amala eitli ltler zerinde tartm, ancak tartmalar sonusuz kalmtr.42 Tartmalarda zellikle aznlk-vatandalk ilikisi zerinde durulmu, gmen iilerin statsnn ne olaca zerinde bir mutabakata varlmaya allmtr. Dolaysyla, vatandalk hakkna sahip olmayan gmen iilerle mltecilerin ulusal aznlk kapsamna girip girmedii konusu hala tartlmaktadr.43 Yine Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szleme balamnda tartlan bir baka nokta da, ulusal aznlklarn baka bir ulusa etnik ba olan aznlklar anlamna gelip gelmediidir.44 (leride greceimiz baz Gagauz yneticiler de bu soruyu AGT yetkililerle grmelerinde gndeme getirmekte idiler.) Bu konudaki ana eilime gre, ulusal aznlk, bir devletin snrlar iinde aznlkta olmakla birlikte (Moldovadaki Ruslar, Ukraynallar ve Bulgarlar gibi), bir baka devlette egemen konumda bulunan ve bu ynyle etnik aznlklardan ve yerel halklardan ayrlan bir aznlk trdr. Buna gre, rnein Almanyada yaayan Slav kkenli Sorblar etnik aznlk olarak nitelendirilirken, ayn lkede bulunan Danimarkal aznlk ulusal aznlk kapsamna girmektedir. Fakat yukarda da belirtildii gibi, bu ayrm hukuki geerlilie sahip deildir. Nitekim Almanyann i hukukunda hem Sorblar, hem de Danimarkallar ulusal aznlk statsne sahiptir. Dolaysyla ulusal aznlk kapsamna kimlerin girecei konusunda henz uluslararas alanda standart bir gr ve uygulama yoktur. zerinde durulan Almanya, mesela, Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szlemesini imzalarken, bulunduu bildirmede Szlemenin ulusal aznlk kavramn tanmlamadna dikkati ekerek, Szleme ilkelerinin hangi gruplar iin

ECHR Concerning Persons Belonging to National Minorities, Human Rights Law Journal, 1 ubat 1993, s. 145-146. (Aktaran: avuolu, a.g.e., s. 38-39.) 42 Preece, a.g.e., s 32. 43 avuolu, a.g.e., s. 44-45. 44 A.e., s. 45.

18

uygulanacana kendisinin karar vereceini aklam ve yurttal, aznlk olmann bir n koulu olarak deerlendirmitir.45 Sonu itibariyle ulus ve ulus devlet kavramlaryla yakndan ilikili olan, aznlk kavram kuralszlk ve belirsizlikleri tamaktadr; ve bylece bu belirsizlik direk olarak ayn ekilde ulusal aznlk kavramna da yansmaktadr. Burada devletin kar, i ve d politikalar ve onlardan birisi olan anti-separatist (ayrlkla kar) nlemleri gz ard etmemek gerekiyor.46 Bylece bu durum, ulusal aznlk sorununun uluslararas platformlarda olduka esnek bir tutumla ele alnmasn gerektirmi ve zaman zaman tanmdan zellikle kanlmtr. Bu esneklik kavramsal dzeyde halen srmekte olan belirsizlii de beraberinde getirmitir. Srmekte olan belirsizlik ise gndemde devam eden sorunlarnn varolmasn tevik etmektedir.

3. AZINLIK HAKLARI. 3.1. Negatif ve Pozitif Haklar.

Aznlk haklar, bir lkede yaayan aznlk bireylerine devlet tarafndan tannan ve topluca, yani grup olarak, kullanlabilen zel insan haklardr. Bu haklarn uluslararas standartlar karlyor ya da karlamyor olmas direk olarak ilgili devletin demokratikleme dzeyine baldr. Haklar kendi ierisinde negatif ve pozitif haklar olarak ayrlabilirler. Negatif haklar, bir lkenin, aznlk mensubu olsun ya da olmasn, tm vatandalarna tanm olduu haklardr. Yani bunlar fert haklar, ya da ilgili literatrlerinde adlandrld gibi bireysel haklardr.47 Pozitif haklar ise tm vatandalara

45

Pamphlet No. 9 of the UN Guide for Minorities, United Nations; List of Declaration Made with Respect to Treaty No. 157 Framework Convention for the Protection of National Minorities, Council of Europe (Aktaran: Arsoy, a.g.e., s. 14-15.) 46 Sleyman Demirel, Foreign and Ethnic Minorities: Emerging Violence and The Media, The General Assembly Of The International Press Institute, Budapest, Hungary, 18 Mays 1992, s. 6-8. 47 Baskn Oran, Trkiyede Aznlklar: Kavramlar, Lozan, Mevzuat, ctihat, Uygulama, Tesev Yaynlar, stanbul, Haziran 2004, s. 22.

19

tannmaz, yalnzca aznla tannr. Aznlk bireyi bunlar kendi grubuyla birlikte kullanr, yani bunlar grup haklardr, ya da baka bir deile kolektif haklardr.48

3.1.1. Bireysel Haklar.

Bireysel haklar denildiinde, akla ilk gelebilecek ey rklar, deri renkleri, cinsiyetleri, dilleri, dinleri, siyasi grleri, milli kkenleri, mlkleri, sosyal tabakalar gibi unsurlar ne olursa olsun, tm insanlarn eitliidir. Herbir insann yaam, zgrlk, ahsi dokunulmazlk hakk bireysel haklarn ana prensipleridir. Yasa nnde eitlik, siyasal hak eitlii, dinini uygulama zgrl de birer bireysel hak rneidir. Dnyann tm devletlerin kabul etmi olduklar, Birlemi Milletler tarafndan 10 aralk 1948de yaynlanm olan nsan Haklar Evrensel Bildirgesine49 bireysel haklarn temelini oluturmaktadr. Bir de bunun yannda her bir devletin kendi iinde tm bireylere eit olarak vermi olduu haklar vardr. rnein, eitim, salk, alma v.s. haklar. Bylece bu noktada bireysel haklarla ne ifade edildii gayet ak olmaktadr.

3.1.2. Kolektif Haklar.

Kolektif haklar farkl anlamlarla ykl ve, yukarda belirtildii gibi, ok kez de grup haklar ile e anlaml kullanlmaktadr. Kolektif haklar bir anlamyla kiilerin ancak bakalaryla birlikte kullanabildii haklar olarak tanmlanrken, baka bir anlamda, kolektif bir yarar ya da topluluk iin bir yarar elde etme adna kullanlan haklar olarak grlmektedir. Kolektif haklar ou kez etnik, dilsel, dinsel ve ulusal aznlk gruplarnn haklar olarak deerlendirilmektedir. Bu anlamda kolektif haklarn amac, bir devletin toplumunun iinde, farkl bir varla ve kimlie sahip olan grubun fiziksel varln ve farkl kimliini korumaktr. Yani kolektif haklar, sz konusu olan grubun varolmasn, zelliklerinin korunmasn garanti ve gvence altna almak iin dzenlenmektedir.
48 49

A.e. avuolu, a.g.e., s. 2.

20

Kolektif haklar, aznlk dilinde ifade zgrl, aznlk grubuna ait onun dilinde isim ve soyisim kullanma ve bunlar resmi olarak tanma, tabela, yaz ve kamuya ak zel nitelikli dier aklamalarda aznlk dilini kullanma, geleneksel yerel adlar, sokak ve mahalle adlar ve kamuya ynelik dier toporafik iaretlerde aznlk dilini kullanma, eitim ve renim alannda aznlk kiilere eitlik tanma, aznlklarn ve/veya aznlklara mensup kiilerin kendi eitim ve retim kurumlarn kurma ve ynetme, aznlklara mensup bireylerin aznlk dilini renme ya da o dilde eitim grme, aka ibadet etme ve ibadet yerlerini ama, vakf ve dernek kurma, devletin yrtme ve yasama organlarnda temsil edilme hakk v.s. olarak rneklemek mmkndr. Kolektif haklar olarak, ulusal aznlklar haklar daha ayrntl olarak Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szleme pararafnda ele alnacaktr. Kolektif haklar, kiilerin ancak bakalaryla birlikte kullanabildii haklar tanmlanmakta olup, kolektif bir yarar, ya da topluluk iin bir yarar salamak zere kullanlan haklar olarak grlmektedir. Bireysel haklara gre, kolektif haklar kesin bir netlie sahip deiller, onlarn anlam ve kapsam konusunda tartmalar vardr. Kolektif haklarn anlam ve kapsam bakmndan yaanan belirsizlik ve tartmalarn yan sra uygulanmas halinde yol aabilecei baz sorunlara da dikkat ekilmektedir.50 Bu sorunlardan biri, kolektif haklar araclyla korunan kltrel deerlerin bireysel hak-kolektif hak atmasna yol amas ihtimali; dieri ise, kolektif haklarn uzun vadede yerel zerklikten ayrlkla kadar gidebilecek taleplere yol amas ihtimalidir.51 Bunu, spanyadaki Bask ve Katalan blgeleri, ya da Srbistandaki Kosova gibi rneklerinde gzetlemek mmkndr. Aznlklar ayrlkla tayabilecek ihtimali olan kolektif hakk nedir, kapsam ne, nasl iliyor? Bu sorular cevaplayabilmek iin, ulusal aznlklarn zellikle zerinde srarla durduklar ve en ok tartlan kolektif hakk olan self-determinasyon ya da kendi kaderini tayin etme hakknn zerinde durmakta yarar var.

50 51

Oran, Kreselleme ve Aznlklar, s. 84-88. avuolu, a.g.e., s. 57.

21

3.2. Self-Determinasyon Hakk.

eitli gelimeler sonucu, eer bamsz bir devlet kuruluyor oluyorsa, bu devlet meruluunu self-determinasyon ilkesinden almaktadr. XX. yzyl boyunca kurulan devletler hep bu ilkeyi temel almlardr. Ancak bu ilke farkl zamanlarda farkl anlamlar iermitir. Birlemi Milletler dneminde kurulan ou devletler, bamszla ynelmelerini, smrgelikten kurtulma ve yabanc igalini zerinden atma anlamna gelen self-determinasyon ilkesine dayandrmlardr. Bununla birlikte self-determinasyon kavram son zamanlarda daha geni bir ekilde yorumlanarak eitli aznlklar iin ayrlma hakk anlamnda kullanlmaya balanmtr. Ancak uluslararas belgelerde haklara tannm olan selfdeterminasyon hakknn, aznlklarn da kullanabilecei bir hak olup olmad halen tartlmaktadr ve aznlk haklarna ilikin en nemli sorunlarnn bir tanesini oluturmaktadr. nk, yukarda da bahsedildii gibi, netlik ve kesinlik, ortak gr ve fikir birliini kazanam olan aznlk ve ona bal olan ulusal ve/veya etnik aznlk, halk v.s. gibi kavramlar, belirsizlik ve bulanklklarn selfdeterminasyon ilkesine de atmaktadrlar. XVII. yzyldan itibaren, zellikle 1648deki Westphalia Baryla, Avupadaki katolik-protestan, yani dinsel temeline dayanan meruluklar, zaman iresinde yerlerini ulusal merulua brakmlardr. 1776 Amerikan Bamszlk Sava ve 1789 Fransz htilali bu srecin hem sonular, hem de katalizrleri olarak nitelendirilebilir. Bylece de XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren ulusuluk akmnn etkisiyle benimsenen ve her ulusun bamsz bir devlet kurma hakk olduuna iaret eden milliyetler ilkesi bir temel olarak grlmeye balanmtr. I.Dnya Savandan sonra ise ulus-devletin temel meruluk kayna olarak self-determinasyon ilkesi genel kabul grd. Bunu, Woodrow Wilsonun 14 Noktasndan ve V..Leninin notlarndan grebiliriz. Wilson, Polonya halknn ve de her bir ulusun kendi devletine sahip olma hakkn vurgularken; Lenin, tm uluslarn eit olduunu ve her bir ulusun, ezen ulustan siyasal bakmdan serbeste ayrlma ve kaderini tayin etme hakkna sahip olduunu vurguluyordu. Her ne kadar iki liderin self-determinasyon prensibinden bekledikleri sonular biraz farkllk tasalar da, uluslarn zgrlk ve bamszlk iin mcadele etme olgusuna

22

meruluk katma zellii ve uluslarn kendi kaderini tayin etme ilkesinin geliimine katklar gzard edilemez. 52 Yalnz, iki liderin grlerine ramen, self-determinasyon hakk I. Dnya Sava sonras uluslararas siyasetin bir ilkesi olmakla birlikte, Milletler Cemiyeti Misakna dahil olmamtr. Kendisinden sadece Polonya, Macaristan ve ekoslovakya yararlanabilmitir.53 Ancak Birlemi Milletler artnn 1(2). ve 55.maddelerinde halklar iin self-determinasyon ilkesi tanndnda, BM art ile uluslararas ilkesine dnlmtr.54 Bu sre, II.Dnya Sava sonras dekolonizasyon hareketleri iinde, Avrupal smrgeci devlertlere kar smrgelerin kendi kendilerini ynetme ve bamsz devlet kurma istekleriyle, smrgeli olan topraklar iin kendi kaderini tayin etme hakk olarak meydana kmtr. rnein, Tunus, Cezayir, Fas gibi lkeler bunu deerlendirerek bamszlklarna kavumulardr. Bylece de self-determinasyon ilkesi XX. yzyl boyunca devlet kurmann en nemli dayanan oluturdu ve de ayr bir devlet kurma olgusu bu son yzylda hukuksal meruluunu selfdeterminasyon ilkesinden almaktadr. Bylece self-determinasyon, Birlelmi Milletler Antlamasyla uluslararas hukuka girmi oldu. Antlamann 1.Maddesinde uluslar arasnda eit haklar ve halklarn self-determinasyon ilkesine sayg temelinde dostane ilikiler gelitirmekten sz edilmektedir. 55.Maddesinde de benzer ifadeler gemekte. Ancak yine de bu hkmler rgtn self-determinasyon ilkesini benimsediini gstermekle birlikte, bu ilkeye dayanarak hareket edecek halk konusunda, yukarda da bahsedildii gibi, ak deildir.55 1960 yl, BMnin benimsedii self-determinasyon ilkesi asndan bir dnm noktas olmutur. Genel Kurulun 14 Aralk 1960 tarih ve 1514 sayl Smrge Ynetimi Altndaki lkelere ve Halklara Bamszln Verilmesine likin Bildirgesinin 2. Maddesinde, btn halklarn self-determinasyon hakk vardr. Bu
Levent rer, Aznlklar ve Lozan, Derin Yaynlar, Temmuz 2003, s. 66. Erol Kuruba, Kuzey Irakta Bir Ayrlmann Meruluu ve Self-Determinasyon Sorunu Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi, (evirimii) http://www.politiks.ankara.edu.tr/dergi_makale.php?SonucSayfa=2&Yazar_ad=Erol&yazar_soyadi =Kuruba%FE&cilt=59&sayi=38yil=2004&makale_sira=55, 26 Kasm 2006 54 Arsoy, a.g.e., s. 34. 55 Kuruba, Kuzey Irakta..., a.y.
53 52

23

hak sayesinde siyasi statlerini zgrce belirler ve zgrce kendi ekonomik, toplumsal ve kltrel geliimlerini salamaya alrlar ifadesine yer verilmitir.56 Bunun yan sra bildirgenin 6. Maddesinde ise, bir lkenin ulusal birliini ve toprak btnln ksmen ya da tamamen bozmaya ynelik her trl giriimin BM Antlamasnn ama ve ilkeleriyle badamaz olduunu da vurgulanmtr.57 Burada self-determinasyonla herbir halkn siyasal, ekonomik ve kltrel haklarna sayg duyulacandan, ancak bamsz bir devlet kurma hakknn olmadndan bahsedilmektedir. BMin byle bir tavr son derece doaldr, nk selfdeterminasyon prensibi lke btnl prensibiyle akmaktadr. Dnyada var olan 200ye yakn devletlerin yan sra kendi kaderini belirleme olas isteine binlerce halk vardr. Self-determinasyon prensibine ar basan meruluu katmak, bu prensibine dayanarak kendi devletlerini kurmak isteyen halklarn ve iinde bulunduklar devlet arasnda atma alan ve savalar yaratmak demektir. Bunun iin lke btnl prensibi ar basmaktadr. Ondan alt sene sonra, 30 Kasm 1966da BM Genel Kurulu 2160 XXI nolu kararyla self-determinasyonu g kullanmamas ilkesine balamtr; yalnz ayn zamanda bu bildirge ile, selfdeterminasyon, sadece bir ilke olmaktan karak, bir hak haline getirilmitir.58 1966 ylnda ise Birlemi Milletlerce kabul edilen Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesinin (KSHS) ve Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesinin (ESKHS) ortak birinci maddelerinde self-determinasyon hakkn kastederek, Tm halklar kendi kaderlerini tayin etme hakkna sahiptir. Bu hak araclyla halklar kendi siyasal statlerini serbeste tayin edebilir ve ekonomik, siyasal ve sosyal gelimelerini serbeste srdrebilirler. Szlemeye taraf olan btn devletler kendi kaderini tayin hakknn gerekletirilmesi iin aba gsterirler diye sylenmitir59.

Soysal, a.g.e., s. 199-201.; Declaration on The Granting of Independence to Colonial Countries And Peoples. 14.12.1960 (Smrge Ynetimi Altndaki lkelere ve Halklara Bamszln Verilmesine likin Bildirgesi), United Nations, (evirimii) http://www.un.org/documents/ga/res/15/ares15.htm, 26 Kasm 2006 57 Arsava, a.g.e., s. 40. 58 Kuruba, Kuzey Irakta..., a.y.; Resolution Adopted by The General Assembly During its Twenty-First Session: Strict Observance of The Prohibition of The Threat or Use of Force in International Relations, And of The Right Peoples to Self-Determination, United Nations, (evirimii) http://www.un.org/documents/ga/res/21/ares21.htm, 26 Kasm 2006 59 Soysal, a.g.e., s. 214-225.

56

24

Bu szlemelerin 1976 ylnda yrrle girmesiyle self-determinasyon balayc bir devletler hukuku normu nitelii kazanmtr.60 BM Genel Kurulunun 24 Ekim 1970 ylnda 2625 sayl kararyla beyan ettii Devletler Arasnda Dosta likiler ve birlii ile ilgili Uluslararas Hukuk lkeleri Bildirgesi61 ise self-determinasyon hakkna uluslararas hukukun klasik ilkeleri arasnda yer vermektedir.62 Bununla birlikte, lke btnlnn korunmas artn vurgulayan Bildirgede, self-determinasyon hakknn, rk, inan ya da renk ayrm yapmakszn lkenin tm halkn temsil eden bir ynetime sahip, egemen ve bamsz devletlerin lke btnln ya da siyasi birliini ksmen ya da tamamen bozacak ekilde yorumlanamayaca kural getirilmitir; ve de bunun yan sra, selfdeterminasyon hakknn, ayrmc ve temsili nitelii olmayan hkmetlerinin varl halinde, lke btnlnn korunmas ilkesi karsnda stnlk kazanaca eklinde yorumlanmakla birlikte, ancak rk ayrmc rejimler (Gney Afrika Cumhuriyetindeki aparteid rejimi gibi) iin bu tr bir yorumun geerli olabilecei ileri srlmtr.63 Bunu dnyadaki dalmna devletlerde yle birok sebep ise bir ekilde deerlendirmek mmkn: o zamana kadar sahip scak ihtimal dekolonizasyon sreci nerdeyse bitmi saylmaktadr, self-determinasyon ilkesinin, devletinin etnik bakmndan homojen nfusuna olabilen self-determinasyon ilkesinin hakkna pek de olmadndan dolay, potansiyel bir tehdit oluturmaktadr. Onun iin devletlerin baklmamaktadr. Bunun yan sra rklk ve ayrmclk ilkelerine dayanan self-determinasyon ncelik kazanmaya verilmektedir. Eer bir devlette kendi kaderini tayin etme hakkn talep eden ksm bulunuyor ise, ona, bulunduu lke iinde zerklik, federe stats verilmeye tevik edilir, nk bir hedeften men edilen bir grup daha radikal hedeflere doru ynelebilir. Bylece de bu tr radikal ynelmeler kesilmi olur. rnein: 1996
60

Birlemi Milletler kiz Szlemeleri ve Self-Determination lkesi, Trk Hukuk Sitesi, (evirimii) http://www.turkhukuksitesi.com/makale_225.htm, 26 Kasm 2006 61 Declaration on Principles of International Law Concerning Friendly Relations And Cooperation Among States (Devletler Arasnda Dosta likiler ve birlii ile ilgili Uluslararas Hukuk lkeleri Bildirgesi), United Nations, (evirimii) http://www.un.org/documents/ga/res/25/ares25.htm, 26 Kasm 2006 62 Kuruba, Kuzey Irakta..., a.y. 63 Oran, Kreselleme ve Aznlklar, s. 108-112.

25

ylnda Kanadada, Quebecin ayrlmas meselesi ortaya knca, Yksek Mahkeme, lkenin ayrmclk yapmadan temsil eden bir ynetime, demokrasi ve hukuk stnl prensiplerine, aznlklara sayg ve federalizm ilkelerine dayanan bir anayasaya sahip olduunu, Quebeclilerin bunlardan rahata yararlanabildiini, devletin toprak btnlnn uluslararas topluluka tanndn ve tm bunlarn Kanadadan ayrlma hakkn ortadan kaldrdn ifade etmitir.64 Bylece self-determinasyon konseptinde bir ikilik ortaya kyor denilebilir. Bir i self-determinasyon, bir de d self-determinasyon. self-determinasyon kkn Fransz htilaline dayandrmaktadr. Fransz rneine bakarak, vatandalarn, onlar gerekten, tam anlamyla temsil etmeyen, haklarn korumayan, karlarn gtmeyen devlet ynetimini devirerek, talep ettii ynetim biimini seerek bir anlamda kendi kaderini tayin ettiklerini sylenebilir. Bir lke topluluunun bir ksm, i self-determinasyon hakkna dayanarak ynetim biimini seip uygulayabilir. Bu biim, devlet snrlar iinde, zerklik, federelik gibi, ayr haklar tanyan ve bu haklar kanunen gvence altna alan ynetim biimi olarak nitelendirilebilir. rnein: Nfusu sveli olan Aaland adalar Finlandiya zerk blgesinin bir paras olup Rusyann dahilinde idi. 1917de Finlandiyann Rusyadan ayrlmasn destekliyordu. Sonra da sve hkmetinin tevikleriyle Finlandiyadan ayrlmak istedi. Ayrlma talepleri uygun grlmedi, ancak self-determinasyon erevesi iinde Aalanda aznlk statsnde zerklik tannmtr.65 Quebec ve Aaland rneklerinde sorunlarn zerklik verilmesiyle ve bunun anayasaca gvence altna alnmasyla zme kavutuunu grebiliriz. Ancak bazen, bu tezin konusu olan Moldovadaki Gagauz ve Transdniyester blgelerinde olduu gibi, her nekadar sorunun zme ulatn gzkse de, her an deime zelliini tamaktadr. Bu, haklarn tek garantr olarak Devlet olduundan dolay ve aznlklarn bulunduu blgelerine verilmi olan zerklik statlerinin gvenceleri onlarn ellerinde olmadndan, kolaylkla hak ihlallerine yol aan durum sz konusudur. Bu durum aznlklar d self-determinasyon hakkn talep etme yoluna zorlar ve sorunun zmn zorlatrr.
64 65

Kuruba, Kuzey Irakta..., a.y. Oran, Kreselleme ve Aznlklar, s. 72-79.

26

D self-determinasyon ise, anlald gibi, tamamen ayrlma ve bamsz bir devlet olma anlamna gelir. Bu srecin smrgelikten ve yabanc igalden kurtulma durumu yukarda gsterilmitir. Bunun yan sra da birka durum daha vardr. Birincisi, devletin iki parasnn uzak olmasdr. Mesela, bamszln kazandktan sonra, aralarnda Hindistann olmasna ramen, Pakistan ile Banglade bir devlet idi. Zamanla self-determinasyon hakkn kullanarak, onlar iki ayr bamsz devlet haline gelmilerdir. Dier bir durumu taksim ya da blm olarak nitelendirmek mmkn. Mesela, Sriyenin Arap Birliinden (Msr ve Sriye arasndaki 19581961deki birlik) ayrlmas ya da Norvein sveten bamszlamasdr. Bir baka durum, ayn kkten (tarihsel, kltrel, dilsel, dinsel v.s.) olan iki devletin birlemesini ieriyor. rnein, Federal Alman Cumhuriyetinin Demokratik Alman Cumhuriyeti ile birlemesidir ya da yeni bamszln kazanm olan Moldova Cumhuriyetinin Romanya ile birleme abalardr. Dier bir durum acilen verilen self-determinasyon hakk. Burada devletin kendisi deil uluslararas topluluk tarafndan verilmektedir. Yani bir lkede aznlk krizi patlak verirse ve atmalara dnrse, BM ortak kararyla buna mdahale eder ve aznl, soykrmdan kurtarma amacyla korur. Eritre, Dou Timor buna rnek olabilir. Aslnda bu konu da ok esnektir, nk, rnein Rus-een meselesinde olduu gibi, devlet d mdahaleyi iilere karma olarak nitelendirebilir, ki iilerine karmama, lke btnl ve halklarn kendi kaderini tayin etme gibi, uluslararas kabul grm olan bir prensiptir (her ne kadar birok kez bir birine zt olsalar da) ve hem BM artlarnda, hem de AGKin Helsinki Son Senedin On lkesinde66 yer almaktadr. Son olarak ve burada incelenen konu asndan asl nemli olan durum aznlklarla ilgilidir. Aznlklarn d self-determinasyon talep etmelerinin ana sebepleri farkl olabilir. Bunlar, kendini tanmlama yani kimlik meselesinden doan talebi (spanyadaki Basklar gibi); ya da daha ok ekonomik bamszl isteinden doan talebi (ayn spanyadaki Katalan Blgesi gibi); ya da yukarda denildii gibi, bir devlet iinde bir aznln i self-determinasyonuna sayg gsterilmemesi sonucu ortaya kan talep olarak sralanabilir. Burada self-determinasyon hakk ayrlklk olarak nitelendirilmeye balyor, nk kavramlarn kesinlik kazanmam
66

Bkz.: Ek No. 2.

27

olmasndan dolay self-determinasyon ve blclk arasndaki izgiyi izmek gtr. Bylece okuluslu olan devletler, ki devletlerin ou kendi snrlar iinde birden fazla milliyet barndrmaktadr, self-determinasyonun standartlamasndan yana deillerdir ve her biri kendine uygun olarak onu yorumlamaktadr. Demokrasi, insan haklar, aznlk haklar gibi kavramlarla ilgili olan konular gnmzde ulusal yetki alanndan kartlarak meru uluslararas ilgi alanna sokulmu olduundan dolay, bir devlet kendi iinde barndrd aznlk grubuna i self-determinasyon hakkn vermeye raz olurken, baka bir devletin aznlnn d self-determinasyon hakk talebine iddetle kar kar. nk her hangi bir lkede bir ulusal aznlk self-determinasyon hakkn kullanabilmise, bu olay precedent yani numune ya da rnek yaratmaktadr. Mesela, Rusya Federasyonu, topraklarnda een sorunu varken, Trkiyedeki krtleri desteklemez, ayn ekilde de Trkiye, topraklarnda krt sorununu yaarken, een tarafn tutmaz. Her ne kadar perdearkas desteklemeler olmam deildir, resmi olarak asla. Bylece de her ne kadar self-determinasyon ilkesi nem kazandysa, gerek hayatta lke btnl ilkesi karsnda ar basamamaktadr. Sonu olarak, self-determinasyon hakknn devlet kurmann dayana haline getirildii XX. yzylda, devlet saylarnn hzla artt gzlendi. I. Dnya Sava ncesi, 1914 ylnda yaklak 50 olan devlet says, 1920de 60, 1974te 150, 2000de 200e yaklat.67 imdi ise Birlemi Milletlerdeki devlet says 192dir.68 II.Dnya Savandan sonra smrgelikten kurtulma srecinde bamszln kazanarak yeni devlet kurmay baaranlar, meruluklarn selfdeterminasyon hakkna dayandrdlar. Bununla birlikte smrgelikten kurtulma sreci dnda ayr devlet kurma olgular da yaanmtr. Geri egemen, bamsz bir siyasal birimden koparak, ayr bamsz devlet kurma anlamndaki ayrlma, uluslararas sistemde meydana gelen her yapsal deiim dnemlerinde grnen bir olgudur, ancak asl XX. yzyln balarnda imparatorluklarn kmesiyle, ortalarnda smrgeciliin sona ermesiyle ve sonunda sosyalist federasyonlarn zlmesiyle
67 68

birok

ayrlma

gereklemitir.

Self-determinasyon

ilkesine

Kuruba, Kuzey Irakta..., a.y. Doklad Tsyaaletiya, Predstavlenny Generalnm Sekretarem OON, United Nations, (evirimii) http://www.un.org/millennium/sg/report/russian/, 26 Kasm 2006

28

dayandrlan ve bu nedenle hakl grlen bu ayrlmalar sonucu doan devletler, byk oranda meruluk sorunuyla karlamadan uluslararas toplum tarafndan tannarak devletler topluluunun eit bir yesi haline gelmilerdir. Ama ayn srete, yine self-determinasyon ilkesine dayanarak, uzun yllar boyunca ayrlma iin aba harcayan, mcadele eden pek ok hareket de meru olarak saylmam ve kabul edilmemitir. Hatta bunlardan ayrlmay baaranlarn kurduklar fiilen bamsz devletler bile bazen uluslararas topluluk tarafndan tannmamtr. Yani, ayn ilkeye dayandklar halde baz ayrlmalar meru grlrken, bazlar meru grlmemitir. Bunun yannda baz ayrlklar demokratik ynetim, insan haklar ve aznlk haklar prensiplerine dayandrlan d destei grrken, bazlar ise gzard edilmektedir. Bu sre, uluslararas politikann, szleme ve kurala deil, halen byk oranda karlar ve gce dayal yrtldn ve d politika eylemlerin temelini byk oranda ayn g ve karlardan aldn sylemek yanl olmayacaktr. Hem bunun iin hem de ortak uluslararas kurallar olmad iin, zgrlk iin mcadele eden, baarl olup, ayrlmaya ve yeni bir bamsz devlet kurmaya gc yeten, tamamen hakl ve buna layk olarak grlmekteyken, gc yetmeyen ve bylece baarl olamayan ise bakaldrc, blc ve tamamen haksz olarak nitelendirilmektedir. rnein, Amerikan Bamszlk Sava baarsz olsayd, onlar, bakaldrc ayaklanmaclardan baka ne olurlard? Tabii ki, bu srete ok etken vardr. Bamsz olmay isteyen bir aznlk kendi gcn gerek olarak hesaplayabiliyorsa, mali kaynaklar ve iktisadi destek bulabiliyorsa, real politikadaki byk glerinin karlarn tanyorsa, onlar kendisi iin en verimli bir ekilde kullanabiliyorsa, g dengelerin zerinde oynayabiliyorsa ve nne kan frsatlar deerlendirebiliyorsa, demek ki gldr, onun iin de self-determinasyona hakkna layk saylr, selfdeterminasyon hakkn ister deil, alr, kendi kaderini tayin eder ve bamsz bir devlet kurar. Tm bunlar baaramayan ise self-determinasyon hakkn ister, ama alamaz. Yani her zaman olduu gibi, gl olan daima hakldr69. Bu tamamen

69

Niccolo Machiaveli, The Prince, Haz. Peter Bondanella, Oxford University Press, 2005, b.a.; Niccolo Machiaveli, Gosudar, Planeta Yay., Moskva, 1990, b.a.

29

machiavellici bir yaklam, ancak Yugoslavya savalarnda onun ne kadar geerli olduunu aka grmtk. Tabii ki, ayrlmaya ynelik ulusal aznlklarn ou hedeflerine ulaamaz, onun iin uluslararas anlamalarn koruma kapsam altna girer. Ulusal aznlk haklarnn korunmas konusunda en ayrntl saylan anlama ise Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szlemedir.

4. ULUSAL AZINLIKLARIN KORUNMASINA LKN EREVE SZLEME.

90l yllarn bandan itibaren Avrupa Konseyi nsan Haklar Ynetim Komitesi ve Uzmanlar Komitesinin aznlk haklarnn korunmasna ilikin srdrd almalar sonulanmaya balamtr. Bakanlar Komitesince 4 Kasm 1993te oluturulan Ulusal Aznlklarn Korunmas zerine ad hoc Komite, bu almalardan da yararlanarak, Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szleme taslan Ekim 1994te tamamlamtr. Bu metin 10 Kasm 1994te Bakanlar Komitesinin 95. oturumunda kabul edilerek, Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szleme 1 ubat 1995 ylnda imzaya almtr. ereve Szlemenin, Avrupa Konseyi yesi olmayan devletlerin de imzalamasna ak olmas, Konseye ye olmayan, AGKe katlmc devletlerin Szlemeye taraf olabilmelerini salamay amalamaktadr. AGK 6 Aralk 1994 Budapete Belgesinde de, Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szlemenin AGK standartlar zerine kurulduu belirtilerek, Avrupa Konseyi yesi olmayan AGK devletlerinin bu Szlemeye taraf olmay dnebilecekleri vurgulanmtr. ereve Szleme 1995 ylnn sonuna dek, Almanya, Arnavutluk, Avusturya, Birleik Krallk, ek Cumhuriyeti, Danimarka, Estoniya, Finlandiya, Hollanda, rlanda, sve, svire, talya, zlanda, Kbrs, Letonya, Liechtenstein, Litvanya, Luxembourg, Malta, Norve, Polonya, Portekiz, San Marino, Slovenya, Ukrayna tarafndan imzalanm, spanya, Macaristan, Romanya, Slovakya tarafndan da 30

onaylanmtr.70 Szlemeye katlanlan devletlerin arasnda, Moldova parlamentosu 1001-XIII Nolu kararyla, 22 Ekim 1996te Moldova Cumhuriyeti de yer almtr.71 Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin Szleme, genel olarak ulusal aznlklarn korunmasn konu alan hukuki balaycla sahip ok tarafl ilk belgedir. Ancak ereve szleme tekniinin benimsenmesi, Szleme hkmlerinin ounun, taraf devletlerin ulusal yasal dzenlemeler ve uygun hkmet politikalar yoluyla uygulamay taahht ettikleri ilkeleri belirleyen programatik nitelikte hkmlr eklinde dzenlenmesi sonucunu dourmutur. Bu nedenle, ereve Szleme hkmleri dorudan uygulanabilir olma zelliine sahip deildir; Szleme hkmlerinin uygulanmasnda, zel koullarn gznnde tutulabilmesi iin, devletlere geni takdir yetkisi braklmtr. Btn olarak Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szlemenin metni 1. Nolu ekte yer almtr.

70 71

avuolu, a.g.e., s. 4-5. Bazovy Doklad o Polojenii v Oblasti Prav eloveka v Respublike Moldova (Moldova Parlamento Komisyonu Raporu), Parlament-PRESS, Chiinau, 2001, s. 138.

31

II. Blm AVRUPA GVENLK VE BRL TEKLATI

1. TARHE. 1.1. Konferans Fikrinin Douu ve nalmalar.

Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, dnyadaki en byk uluslararas kurululardan biridir. nceden 'konferans' niteliini tayan AGT, zamanla kurumsallam ve u an ok birimli bir rgt haline gelmitir. ye devletlerin temsilcilerinden oluturulan Daimi Konsey ba yrtme organdr. Viyanada haftada bir toplanan Konsey AGT alannda yaanan gncel gelimeleri ele alr ve inceler ve ona gre kararlar verir. Daimi Konsey gibi, AGT Gvenlik Forumu haftada bir Viyana'da toplanmaktadr, Avrupa ortak gvenlik gibi askeri meseleleri grr ve kararlar alr. AGT Ekonomik Forumu senede bir defa olmak zere Prag'da toplanmaktadr ve ekonomi, ekoloji alanlarna ilikin konular ele almaktadr. Bunlarn yannda AGT siyasi yn, ama ve strateji ve rgt'n genel gelime ynn belirleyecek olan dnemsel olarak AGT Devlet ya da Hkmet Bakanlar Zirveleri yaplmaktadr. Yksek Zirvelerin arasnda ye devletler diplomatlar tarafndan grlen devlet hukuksal ykmllklerin gereklemesini, AGT btesini ve Zirvelerin gndemini belirleyecek ara konferanslar yaplmaktadr. Bu arada da Yksek Zirveleri niteliini tayan AGT Dileri Bakanlar Zirveleri yaplmaktadr. Dileri Bakanlar AGT Zirveleri'nde yllk grev yapmak zere AGT Genel Sekreterini semektedir. O'nun genel fonksyonu Fiili Bakan'na rgtsel destek salamaktr. Ayn anda da genel sekreterlik AGT misyon ve projelerinin gelitirmesine, sosyal toplum kurulularyla, uluslararas

32

rgtlerle, devlet hkmetlerle ilikilerine bakmaktadr. Medya ve informasyon, insan kaynaklar, idari ve finans departmanlar da genel sekreterlik denetimi altndadr.72 Pratikte AGTe bakanlk eden bir senelik grevi olan ve ye devletlerin Dileri Bakan olan Fiili Bakandr. O, AGT faaliyetlerinin genel koordinasyonunu gerekletirmekte ve AGT Dileri Bakanlar Zirvelerinde alnan kararlar hayata getirilmekten sorumluluunu stlenmektedir.73 Bir baka AGT kurumu ise ye devletler parlamento temsilicilerinden oluan 317 kiilik AGT Parlamenter Asamblesi. Parlamenter Asamblesi'nin ana amac parlamenter denetlemesi ve ve Avrupa lkeleri meclis yelerinin AGT faaliyetlerine katlmalarn salamasdr. AGTPA'nn ye devletlerinde yerel temsilcisi, lke iinde faaliyet gsteren ve gzetmenlik yapan, lkede insan haklar korunmasn izleyen Demokratik Enstit ve nsan Haklar Brosu'dur (DEHB). Bylece lke iindeki halini tesbit eden, sonrada Parlamenter Asamble ve Daimi Konsey'e rapor sunan, gerekirse lkeye ilk uyar yapan da DEHB'dir.74 AGT yaps ierisinde, insan haklar, aznlklar gibi konularla direk olarak ilgilenen, Haag'da bulunan Ulusal Aznlklar Yksek Komiserlii'ne dikkat ekmekte yarar var. Bu departman, Avrupa'daki bar, lkeleraras dostluk ve ibirliini tehdit edebilecek etnik atm nlemede, ulusal aznlk sorunlarn zmlemede v.s gibi konularda aktif ve ncl rol oynamaktadr.75 Grnd gibi AGT baya kurumsallam ve yapsallam, birok konuda deneyimi olan ve alan apnda etkin alabilecek niteliine sahip bir rgt'tr. Dnya karasal alannn yaklak te birini kapsayan AGT, 2006 temmuzundan itibaren Karada katlmyla aada sralanan 5676 ye devlete sahip: ABD, Almanya, Arnavutluk, Andorra, Avusturya, Azerbeycan, Belarus, Belika, Birleik Krallk, Bosna Hersek, Bulgaristan, ek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya,
72

Organization for Security and Cooperation in Europe, (evirimii) http://www.osce.org, 26 Kasm 2006; Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, Trkiye Byk Millet Meclisi, (evirimii) http://www.tbmm.gov.tr/agitpa/sil3/osce/www.osce.at/osze/agit.html, 26 Kasm 2006 73 A.y. 74 A.y. 75 A.y. 76 ernogoriyu Prinyali v OBSE, Pravda gazetesi, (evirimii) http://www.pravda.ru/news/world/22-06-2006/88456-0, 26 Kasm 2006

33

Ermenistan, Finlandiya, Fransa, Grcistan,

Hrvatistan, Hollanda, Macaristan,

spanya, sve, svire, zlanda, rlanda, talya, Kanada, Kazakistan, Kbrs, Krgzistan, Letonya, Liechtenstein, Litvanya, Lksemburg, Macaristan, Malta, Makedonya, Moldova, Monako, Norve, Polonya, Portekiz, Romanya, Rusya Federasyonu, San Marino, Slovakya, Slovenya, Srbistan, Tacikistan, Trkiye, Ukrayna, Vatikan, zbekistan, Yunanistan77 art Karada. Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, Birlemi Milletlerden sonra en gl ve sorunlara mdahale etmede etkin konumda olan rgtlerden biri haline geldi denilebilir. AGT sreci, XXI. yzyla girerken Avrupada ve giderek Dnyada gvenlik ve ibirliinin gelitirilmesi yolunda en nemli giriimlerden biridir. XX.yzyln ilk yarsnda iki Dnya Sava geiren Avrupa byk aclar yaad. Onun iin Avrupadaki topraklarda ve de tm dnyada bu tr aclarn tekrarlanmamas iin bir aray ieresine girildi. Bu aray, bar iinde bir arada yaama, daha sonraki aamalarda insan haklarnn gvence altna alnmas, aznlklarn ve ezilen uluslarn sorunlaryla ilgilenme, uluslararas hukuk ve szlemeleri uygulamak gibi abalara dnt. Bir Avrupa Konferans toplanmas yolundaki ilk neri Kore Savandan sonra ama Varova Pakt kurulmadan nce 1954te Sovyetler Birlii tarafndan dile getirilmiti. Sovyetler Birlii, btn Avrupa devletlerine ak, elli yl sreli genel bir saldrmazlk pakt niteliinde bir Avrupa Ortak Gvenlik Antlamas yaplmasn neriyordu.78 Bu giriimin sonusuz kalmas zerine ertesi yl Varova Pakt kuruldu ve 1965e kadar bu ynde herhangi bir yeni giriimde bulunulmad. Ancak Varova Pakt, Avrupada gvenlie ilikin sorunlarn tartlaca bir konferans yaplmas neresini 1965ten balayarak (Sovetler Birliinin ekoslovakyaya askeri mdahalede bulunduu 1968 yl hari) her yl yineledi.79 1966daki Bkre Toplantsnda kabul edilen Avrupada Bar ve Gvenliin Glendirilmesi Bildirgesinde askeri ittifaklarn datlmas ve bunlarn yerine

OSCE-Yearbook 1995/1996, Haz. IFSH ve Jonathan Dean, Baden-Baden, 1997, s. 519-533. Gken Alpkaya, AGK Srecinde nsan Haklar, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Uluslararas likiler Anabilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 1994, s. 7. (Gken Alpkaya, AGK Srecinden AGTe nsan Haklar, Kavram Yaynlar, stanbul, 1996) 79 Viktor Yves Ghebali, La Diplomatie de Detente: La CSCE dHelsinki a Viene, 1973-1989, Bruylant, Bruxelles, 1989, s. 4. (Aktaran: Alpkaya, a.g.e., s. 7.)
78

77

34

ABDyi darda brakan ortak bir Avrupa gvenlik sisteminin oluturulmas arsnda bulundu. Ertesi yl kabul edilen Budapete Bildirgesinde bu neri yineleniyor, ancak ABDyi darda brakma isteinden vazgeilebilecei hissettiriliyordu. te yandan, 1967de kabul edilen ve NATOnun yeni izgisini belirleyen Harmel Raporu, Dou ve Baty kar karya getiren temel siyasal sorunlarn zlmesine olanak tanyacak istikrarl ilikiler kurulmasn ngrerek yumuamaya katkda bulunuyordu.80 17 Mart 1969da yeni bir gvenlik konferans nerisinde bulunulmutur. Bu neri, 1966 nerisinden birka ynden farkldr. Birincisi, byle bir konferansn toplanabilmesi iin, Dou Alman rejiminin tannmas nkoulu kaldrlmtr. kincisi, byle bir konferansa ABD ile Kanadann katlmasnn her hengi bir saknca oluturmayaca aklanmtr. nc deiiklik ise, NATO ve Varova Paktnn sona erdirilmesini, konferansn toplanmas iin bir nkoul olarak grmemesiydi.81 ABD ve Kanadann katlmas 1970 tarihli Budapete Bildirgesi ile kabul edildi. Almanya ve Berlin sorununda somut gelimeler de Ostpolitik erevesinde 1971de Drtl Berlin Antlamasnn (Federal Almanya bakan Willy Brandtn Dou politikasn yrrle koymas ve bu erevede SSCB, Polonya, ekoslovakya ve Dou Almanya Cumhuriyetiyle imzalanan antlamadr) imzalanmasyla sonuland. Mays 1972 tarihi Sovyet-Amerikan zirvesinde Konvansiyonel glerde indirim konusunu ayr bir grme srecine konu olmas kabul edildi. Harmel Raporunun son tezi olan, kii, informasyon ve dncelerin dolam konusu ise uzun bir dnem boyunca en yakc grme konularndan birisi olarak kald. 82 Sonuta Mays 1972de SALT-1 Antlamalarnn imzalanmasnn hemen ardndan 30-31 Mays 1972de Bonnda toplanan Atlantik Konseyi, Avrupada bir gvenlik ve ibirlii konferansn hazrlamak iin ok tarafl grmelere balanmas kararn ald. Varova Paktnn yansra tarafsz ve balantsz devletler
80

Emmanuel Decaux, AGK, ev. G. Tunal Alkaya, letiim Yaynlar, stanbul, yaz 1993, s. 1314. 81 Emel Gey, Avrupada Gvenlik ve birlii Konferans Tarihesi ve Belgeler, y.y., Ankara, 1994, s. 4. 82 Alpkaya, a.g.e., s. 8.

35

de konferansn toplanmasn istediinden, grmelerin ayn yl iinde, 1969dan beri konferansa ev sahiplii yapma isteini bildiren Finlandiyann bakentinde balatlmas kararlatrld.83

1.2. Helsinki Zirvesi ve Helsinki Son Senedi.

Hazrlk almalarnn 22 Kasm 1972de balayan ilk aamas, 3-7 Temmuz 1973te yaplan D leri Bakanlar toplantsnda Helsinki Danmalar Son Tavsiyeleri adn tayan belgenin kabul edilmesiyle tamamland. Helsinki Danmalar ya da Mavi Kitap olarak anlan bu belge, konferansn hazrlk grmelerini, gndemini, alma yntemlerini ve mali boyutlarn belirliyordu. Helsinki Danmalar uyarnca yrtlen hazrlk grmeleri 18 Eyll 1973 - 21 Temmuz 1975 tarihleri arasnda Cenevrede yapld ve konferansn sonunda kabul edilecek metin hazrland. Bylece de Helsinkide devlet ve hkmet bakanlar dzeyinde 30 Temmuz 1975te balanan konferansta bu metin 35 devletin (33 Avrupa devleti, ABD ve Kanada) temsilcilerince 1 Austos 1975te Helsinki Sonu Belgesi trenle imzaland. Daha iyi uluslararas ilikilerin balamasnda bir ke ta olan ve Helsinki Son (ya da Nihai) Senedi olarak da anlan, Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans Nihai Senedi imzalanarak, bugn AGT olarak bilinen uluslararas organizasyonun temeli atlmtr.84 Son Senet ile, sava sonras dnemde devletler aras ilikilerin barl ilikilere dntrlmesine, Dou ve Bat arasndaki kartlklarn ve blnmelerin tedricen azaltlmasna ve bloklararas ibirlii temellerinin atlmasna olanak veren bir sre balamtr. Bunun yansra; Son Senet, Dou-Bat ilikilerine insan haklar ve temel zgrlkler kavramlarn katm ve bu kavramlar, katlmc lkeler iin meru ilgi alan haline getirmitir. Senedin ierii nemli balktan olumaktadr. Bunlara sepet de denilmektedir. Her sepet ayrca bnyesinde eitli balklar tamaktadr. Birinci sepet Avrupada gvenlie ilikin sorunlar ad alnda olarak ele alnmtr. Bu blmde nl On lke yer almaktadr. Ekonomi, Bilim, Teknoloji ve evre
83 84

A.e. smail Soysal, Trkiyenin Uluslararas Batlar, Cilt II. (1945-1990), Kesim A (ok Tarafl Batlar), Ankara, 1991, s. 759-761.

36

Alanlarnda Birlii baln tayan ikinci sepet oldu. sminden anlald gibi iktisadi, evre, bilim v.s. gibi konular ele almaktadr. nc sepet ise nsani ve teki Alanlarda birlii adl blm olmutur ve haberleme, eitim, kltr gibi konular ele almaktadr.85 imdi buradaki konuyla ilgili olan birinci sepetteki On lkeye deinmekte yarar var.

1.3. On lke.
On lke AGTin temelini oluturan Helsinki Sonu Belgesinde; katlmc devletlerin karlkl ilikilerinde izleyecekleri temel ilkelerdir. Bunlarn banda devletlerin egemen eitlii, snrlarn dokunulmazl, i ilerine karmama, toprak btnlne ve insan haklarna ve temel zgrlklere sayg yer almaktadr. 2 Nolu Ekte belirtilmi olan ilkelerin hepsi, asl neme haizdir. Buna istinaden her biri dierleri dikkate alnarak yorumlanmak suretiyle eit olarak ve kaytsz artsz bir ekilde uygulanacaktr. Katlan devletler, her bir katlan devlete bu ilkelerin herkes tarafndan uygulanmasndan ve onlara sayg gsterilmesinden doan faydalarn salanmas iin ibu Bildiride yer alan btn ilkelere her ynyle sayg gsterme, btn karlkl ilikilerinde ve karlkl ibirliinde onlar btnyle uygulama kararllklarn ifade ederler.86 Katlan devletler, yukardaki ilkelere zellikle onuncu ilkenin ilk cmlesi olan Uluslararas hukuktan doan ykmllklerin iyi niyetle yerine getirilmesi ifadesine gereken nemi vererek, bu Bildirinin, onlarn haklarn ve ykmllklerini etkilemedii gibi, bu hak ykmllklere tekabl eden anlamalar ve dier anlamalar ve dzenmeleri de etkilemediini not ederler. Avrupada Gvenlie likin Sorunlar bal altnda toplanan On lke, Yeni Bir Avrupa in Paris art Zirvesine kadar her belge ve zirvede yerini korumutur.

Soveyaniye po Bezopasnosti i Sotrudniestvu v Evrope: Zaklitelny Akt. Helsinki 1975, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/4044_ru.pdf.html, 26 Kasm 2006 86 A.y.; ngilizce versiyonu iin bkz.: CSCE Helsinki Dokument 1975: The Final Act, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/4041_en.pdf.html, 26 Kasm 2006

85

37

1.4. Konferans ve Toplantlar. 1.4.1. Paris Zirvesi ncesi.

Helsinki Toplantsndan sonra AGT diplomatik bir konferans olmaktan ileri gidememitir. AGK lk zleme Konferans (toplants) 4 Ekim 1977 ile 9 Mart 1978 tarihleri arasnda Belgradda yapld. Konferans uluslararas iklimin yeni gerilimlere sahne olmaya balad bir dnemde srd. Uzlamaya varlamamas nedeniyle, konferans baarszln saptanmasyla sonuland. Kapan Belgesi bunu, zellikle de insan haklarna ilikin kmaz belirtmekle yetindi. Sonuta, Sovyetlerin karmama ilkesine Batllarn Sonu Belgesine tamamyla uymay savunmasyla herkes kendi anlayn koymu oldu. Ancak baarszla ramen, ikinci izleme toplantsnn yeri ve tarihi yine de belirlenmitir.87 Birinci ve ikinci izleme toplantarn arasnda ara toplant yaplmtr. AGK srecinin ilk ara toplants 31 Ekim-11 Aralk 1978de Montreuxde yaplan Uyumazlklarn Bar zmne likin Uzmanlar Toplants oldu. Bunu 13 ubat-26 Mart 1979da Valetteda yaplan Akdenizde birlie likin Uzmanlar Toplants ve 18 ubat-9 Mart 1980de Hamburgda yaplan Bilimsel Forum izledi. Bu toplantlar birer raporun hazrlanmasyla sonulanmakla birlikte, somut bir baar elde edemediler,
88

ancak

katlan

devletler

arasndaki

grmelerin

srdrlmesini saladlar.

AGK kinci zleme Konferans Madridde 11 Kasm 1980 tarihinde balam ve yaklak yl sren sekiz toplant dnemi sonrasnda, 9 Eyll 1983 tarihinde bir Kapan Belgesinin kabul edilmesiyle son bulmutur. Toplantnn hazrlklar ve srmesi sk sk kesilirdi. Uluslararas ortam ok gergindi. lk nce Sovyetler Birlii Afganistana girdi, sonra da Polonyada sk ynetim ilan edildi. Bu olaylar, Avrupa fze krizi ve Gney Kore yolcu uann drlmesi meselesi izledi, ama yine de Madrid Toplants baarsz deildi. Madrid Kapan Belgesi, katlan devletlerin karlkl isteklerini yantlayan stlenimleri ieriyordu. Silahszlanma
87 88

Decaux, a.g.e., s. 14. Alpkaya, a.g.e., s. 9.

38

konunsu AGKin alma programna alnd. Sonu Belgesinin insan haklarna ve insani sorunlara ilkin stlenimleri gelitirdi ve bir dizi yeni grmenin takvimi saptand. Sz konusu srecin srekli izlenmesine ve yenilenmesine olanak salayacak bir mekanizma oluturulmutur.89 Madrid zleme Toplantsnn ardndan, 21 Mart-30 Nisan 1984te Atinada Uyumazlklarn Bar zmne likin Uzmanlar Toplants, 16-26 Ekim 1984te Venedikte Akdenizde Ekonomik, Bilimsel ve Kltrel birlii Semineri ve 7 Mays-17 Haziran 1985te Ottavada nsan Haklarnn lerletilmesine likin Uzmanlar Toplants yapld. Yine bu dnemde, Stokholmde 15 Ocak 1984te Avrupada Gven ve Gvenlik Artrc nlemler ve Silahszlanma Konferans ald. Konferans 19 Eyll 1986da Stokholm Belgesinin kabulyle sonuland.90 nc izleme toplants Viyanada 4 Kasm 1986da ald. Toplant, nceki izleme toplantlarndan ok daha olumlu koullar iinde yapld. Stokholm grmelerinin baars, Sovyet-Amerikan ilkilerinde Cenevre ve Reykjavik zirveleriyle belirginleen iyileme ve Sovyetler Birliinin i ve d politikasnda sihirli glastnost ve perestroyka szckleriyle simgelenen yeni ynelmeler Viyana zleme Toplantsnn baarsn salayan siyasal etkenlerin bana geliyordu. AGK srecinde ilk kez sarlar diyalounun yerini gerek bir iletiim ald toplant, birok adan bir dnm noktas oldu. zleme toplants 19 Ocak 1989da Viyana Kapan Belgesinin kabul edilmesiyle sonuland.91 Onun nemli bir zellii de AGK nsani Boyut Mekanizmas konusunun AGK sreci boyunca bu belgede etraflca ilenmi olmasdr. Belge, katlan devletler, Sonu Belgesinde ve dier AGK belgelerinde yer alan btn nsan Haklarna ve Temel zgrlklere sayg gstermeyi ve insani temaslar ve insani nitelikteki dier ilgili konunlar hakkndaki ykmllklerini hatrlayarak, AGK vaatlerinin uygulanmasnn ve bundan byle AGKin insani boyutu diye anlacak olan bu sahalardaki ibirliinin iyiletirilmesi ihtiyacn kabul ederek, Sonu Belgesinin ve dier AGK belgelerinin ilkelerini ve hkmlerini esas alarak uygulanacan vurguluyordu. Taraflar da Helsinki Sonu

89 90

Gey, a.g.e., s. 14. Alpkaya, a.g.e., s. 10. 91 A.e.

39

Belgesiyle dier AGK belgelerinin tm hkmlerini tek tarafl ve ok tarafl dzeylerde tmyle uygulayacaklarna ilkin kararlklarn teyid etmilerdir.92 nc izleme toplantsnn hemen ardndan 89-90 yllarnda yaplan ara toplantlar yeni somut gelimeler salayamadlar. te yandan, 1989 yl iinde Dou Avrupa lkelerinde sosyalist devletlerin birbiri ardnda kmesi, 1990 yl iinde Sovyetler Birliinin dalmann eiine gelmesi ve iki Almanyann birlemesi gibi son derece nemli gelimeler, AGK takviminde yeri olmayan Paris Zirvesi toplantsnn yaplmasn gndeme getirdi.93

1.4.2. Paris art ve Sonraki Toplantlar.

19-21 Kasm 1990 tarihleri arasnda 34 lkenin katlmyla yaplan zirve Yeni Bir Avrupa in Paris artnn imzalanmas ile sonulanmtr. Ayrca Paris Zirvesinde Avrupadaki silahl kuvvetler ve konvansiyonel silah kstlama, snrlama ve silahszlanma dair Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlamas (AKKA) da imzalanmtr. AKKA Dou ve Bat arasnkadiki snlan ilikilerinde somut adm olmutur. Antlamann sonucu olarak Avrupada tank, helikopter, sava uaklar, zrhl ara v.s. gibi 60 bine yakn ar askeri ara imha edilmirtir. Bu, iki kutup arasndaki gerginlie srkleebilecek nedenleri somut olarak azaltmtr. Bylece de AGK, Avrupadaki bar diyalog platformu zelliklerini ve nemini kantlam oldu.94 Zirve toplantsnda, Avrupada yaanan tarihi gelimeler karsnda, Helsinki Son Senedinin temel ilkelerinin teyidi, AGK srecinin tm boyutlaryla daha ileriye gtrlmesi, srece ivme ve kapsam kazandrlmas ve bunun iin gerekli mekanizmalarn oluturulmas salanmtr. Pariste iki ylda bir zirve yaplmas, dileri bakanlarnn ylda bir kez toplanmalar, bir st dzey grevliler komitesi, sekreterlik, atma nleme merkezi, serbest seimler ofisi ve AGK Parlamenter Asamblesi kurulmaya kararlatrlmtr. 95
Gey, a.g.e., s. 15. Alpkaya, a.g.e., s. 11. 94 Yazep Abzavat, emodan Bez Ruki, Analitieskiy Sayt Nashe Mnenie, (evirimii) http://www.nmnby.org/pub/120905/ocse.html, 26 Kasm 2006 95 Yeni Bir Avrupa in Paris art, Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl, Ankara, Aralk 1990, s. 1-11.
93 92

40

Paris artnn ilk paragrafnda The era of confrontation and division of Europe has ended96 cmlesiyle, Souk Savan ve Avrupann blnmlnn sona erdii ve Avrupada karlkl sayg ve ibirliine dayal yeni bir dnemin balad ilan edilerek, demokrasi, insan haklar, temel zgrlk ve hukukun stnl ilkesine ballk taahdnde bulunulmutur. Btn bunlar Helsinki Sonu Belgesinden daha geni ve daha kesin bir biimde yeniden teker-teker saylm ve kendilerine mutlak sayg ve ballk gerei bir defa daha vurgulanmtr ve artk insan haklar konusunda eskiden olduu gibi deiik yorumlar ve farkl deerlendirmeler sz konusu deildi. Btn insanlarn doutan sahip olduklar vazgeilmez haklar olarak nitelenen insan haklaryla, zgrlkleri korumann ve bunlara ilerlik kazandrmann, hkmetlerin balca sorumluluu olduu belirtilmektedir.97 Paris artndaki Gelecek in Klavuz bal altnda ilk gelen nsani Boyutu kknda Ulusal Aznlklar konusu yer almtr. Ona gre, katlan devletler, ulusal aznlklarn yaadklar toplumlarn yaamlarna zengin katklarn beslemeye kararl olarak, durumlarn iyiletirmeyi stleniyorlar. Katlan devletlerinin halklar arasndaki dosta ilikilerin yansra, bar, adalet, kararllk ve demokrasinin korunmas; ulusal aznlklarn etnik, kltrel, dilsel ve dinsel kimliklerinin korunmas; bu kimliklerin geliecei koullarn yaratlmasn gerektirdiine olan inanlarn yineliyorlar. Ulusal aznlklara ilikin sorunlarn ancak demokratik bir siyasal erevede doyurucu biimde zmlenebileceini ilan ediyorlar. Ayrca, ulusal aznlklardan olanlarn haklarnn, insan haklarnn bir paras olarak tam sayg grmesi gerektiini de kabul ediyorlar.98 nsani Boyut daha ayrntl olarak Viyana ve Paris Zirvesinden sonra iki sene iinde yaplan Moskova ve Kopenhag AGK ara toplantlarnda ele alnmtr. Viyana Toplants hakknda yukarda yazlmtr. 1990 Kopenhag nsani Boyut Konferansnda ise her alandaki insan haklar ve temel zgrlkler grlm ve

96

The CSCE Charter of Paris For a New Europe, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/4045_en.pdf.html, 26 Kasm 2006 97 Alpkaya, a.g.e., s. 89. 98 Parijskaya Hartiya Dlya Novoy Evrop, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/4045_ru.pdf.html, 26 Kasm 2006

41

konferans sonunda kabul edilen belgelerde insan haklar konusunda katlan devletlerde geerli olacak ortak insan haklar kriterileri tespit edilmitir.99 Konferansta oulcu demokrasi ve hukuk devletinin btn insan haklarna ve temel zgrlklere sayg gsterilmesinin salamasnda temel tekil ettii belirtilerek, insan haklar, demokrasi ve hukuk devleti ile Avrupada salanmak istenen gvenlik ve bar arasndaki sk iliki u ekilde vurgulanmtr: Katlan devletler, insan haklar ve temel zgrlklere tam saygnn, oulcu demokrasi ve hukuk devletine dayanan toplumlarn gelimesinin, Avrupada gerekletirmeye altklar bar, gvenlik, adalet ve ibirliine dayal kalc bir dzenin kurulmas ynnde ilerleme kaydedilmesi iin gerekli n koullar oluturduu inancn ifade ederler.100 Aznlk haklar, bata kendi anadillerini kullanma hakk olmak zere, eitim ve kltr alannda serbeste rgtlenme, dinlerinin gereklerini yerine getirme konular da ayrntl olarak dzenlenmitir. 1991 Moskova nsani Boyut Konferans Belgesinde ise ilk defa olarak insan haklarna, temel zgrlklere, demokrasiye ve hukukun stnlne ilikin sorunlarn sadece bir devletin i ileri sorunu olmad, bunlarn uluslararas ynnn olduu, nk bunlara sayg gstermenin uluslararas dzenin temellerinden birini tekil ettii aka vurgulanmtr.101 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin dalmasndan sonra ilk AGK toplants 9-10 Temmuz tarihleri arasnda Helsinkide gereklemitir ve Deiim Glkleri olarak adlandrlan 1992 Helsinki Belgesinin imzalamasyla sonulanmtr.102 Bu, 1992 ylnda yaplan Helsinki Zirvesi, 1975 Helsinki ilkelerini teyit etmitir, ancak AGKe deiimin iradesi grevini vermitir. Yeni bir diyalog, muzakere ve ibirlii forumu oluturulmutur. 5-6 Aralk 1994 tarihleri arasnda Budapetede dzenlenmi olan AGK izleme toplantsnda 1994 Budapete Belgesi imzalanmtr. Belgeye gre AGKin
99

Ayhan Dner, nsan Haklarnn Uluslararas Alanda Korunmas ve Avrupa Sistemi, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Hukuku Anabilim Dal, Yayanlanmam Doktora Tezi, Konya, 2002, s. 109-110. 100 A.e. 101 Third Conference on the Human Dimension of the CSCE , OSCE, Moscow, 3rd of October 1991 (evirimii) http://www.osce.org/docs/english/1990-1999/hd/mosc91e.htm, 26 Kasm 2006 102 CSCE Helsinki Dokument 1992: The Challanges of Change, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/4046_en.pdf.html, 26 Kasm 2006

42

kurumsallamasnda son aamas oluturulduu gibi, baz yeni kurumlarn da kurulmas kararlatrlmtr. Bylece de 1 Ocak 1995 tarihinden itibaren Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans (AGK), Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilatna (AGT) dntrlmtr. Davran lkeleri Rehberi ad altnda gvenliin siyasi ve askeri ynlerine ilikin bir belge de kabul edildi.103 2-3 Aralk 1996da Lizbon Zirvesinde Yrmibirinci Yzylda Avrupa in Ortak ve Geni Kapsaml Gvenilk Modeli zerine Lizbon Deklarasyonu imzalanmtr. Deklarasyona gre, gvenlik ve ibirlii iin forum gndeminin gelitirilmesi ve silahlarn kontrol iin almasnn nemi vurgulanm ve onaylanmtr. Ayrca 1998de yaplacak olan zirve toplantsnn plan yaplmtr, ancak Rusya Federasyonu ve ABDnin AGT iindeki yaklamlarnn yol at ayrlklar yznden 1999 ylna ertelenmitir.104 Yzyln son byk AGT zirve toplants 18-19 Ksm 1999 tarihinde 62 lkenin devlet ve hkmet bakanlarnn katlmyla stanbulda dzenlenmitir ve stanbul Zirve Bildirgesinin aklanmas ile sonulanmtr. Toplantda, bata eenistan olmak zere, blgesel sorunlar gndeme geldi. Liderler, Dalk Karaba, Kosova, Ortadou, Osetya ve Abhazya bar sreci konusunda gr alveriinde bulundular. Zirvedeki en nemli tartma konularndan biri, Avrupada yaanabilecek gvenlik sorunlar karsnda AGTin grev erevesini oluturan Avrupa Gvenlik art olmutur. Yani olas atmalarda, onlara mdahale etme grevi AGTin kapsam iinde midir yoksa devletin iilerine tabi olan bir mesele midir. Ancak eenisten krizi nedeniyle, Rusya Federasyonu bu ilkeye iddetle kar km ve sonu olarak stanbul Zirvesi eenistan harekatnn glgesinde kalmtr.105 Yeni yzyln ilk zirvesi 2000de Viyanada gereklemitir. Gney-Dou Avrupadaki AGTin rol hakknda Bildirgesiyle sonulanmtr. nsan ticareti ve gayri resmi silah yaylmas gibi faaliyetlerini nlemede dileri bakanlarnca

103

OSCE Hand Book (AGT El Kitab), Third Edition, Published by The Secretariate of OSCE, Viyana , Haziran 2000, s. 22. 104 OBSE: Lissabonskaya Vstrea na Vsem Urovne, 1996, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/4049_ru.pdf.html, 26 Kasm 2006 105 Yzyln Son Zirvesi Balyor, Cumhuriyet gazetesi, 18 Kasm 1999, s. 11.; AGT Gndemi ve Yzyln Zirvesi, Hrriyet gazetesi, 18 Kasm 1999, s. 3., s. 6.

43

kararllk vurgulanmtr.106 Onu seyreden ara toplant 2001de Bkrete geti. AGT Bukre Dileri Bakanlarnn Toplantsnda Kapan Belgesinde terrle mcadele ve barn korumas konusunda AGTin rolne deinmitir. Ayrca Grcistan, Moldova, Dalk Karaba, Gney-Dou Avrupa ve Orta Asya gibi blgesel sorunlar ele alnmtr.107 12 Haziran 2002de Lizbonda AGT Uluslararas Konferans dzenlenmitir. Konferanstaki en nemli konu terrle mcadele konusu olmutur. Kapan Belgesi de Terrle Mcadele ve Terrn nlemesi adn almtr.108 2003te Dsileri Bakanlar AGT ara toplants Maastrichtte gemitir. Askeri ve siyasi konularda, konvansyonel silah fazlalklarn imha etmesi ve tanabilir fze komplekslerinin daha sk denetim altna alnmas gibi kararlar alnmtr. Ancak Maastrichtte ABD devlet sekreteri Colin Powelln, Rusyann Grcistandan (Abhazya ve Osetya) ve Moldovadan (Transdniyester) askeri gcn ekmesi ve stanbul Anlamalarna uymas gerektiini vurgulamas zerine ve bu konularn Kapan Belgesine geecei fikri zerine Rusya Belgeyi engellemitir. 109 2003ten itibaren Rusya ve AGT devletlerinin ounun arasndaki anlamazlklarndan dolay hi Kapan Belgesi imzalanmamtr. 15 Ocak 2004 Daimi Konsey toplantsnda Rusya, baz devletlerin karlarnn arac olarak AGTe genel bak asnn deimesi gerektiini vurgulamtr. Ayrca tm Avrupay kapsayacak eklinde herkes iin eit kural ve prensiplerine gre ortak gvenlik alann yaratmasn teklif etmitir.110 Bu da, sonraki AGT iindeki reformlarnn gerektii konusuna temel olmutur.111

Accreditation Procedures for the OSCE Ministerial Council in Vienna 27-28 November, OSCE, (evirimii) http://osce.org/item/5517.html, 26 Kasm 2006 107 Past Ministerial Councils, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/mc/13016.html, 26 Kasm 2006 108 A.y. 109 Elena Rkovtseva, Rossiya Skandalit s OBSE. "Holodnaya Voyna?", Radio Svoboda, (evirimii) http://www.svoboda.org/programs/pr/2004/pr.121004.asp, 26 Kasm 2006 110 A Nujna Li Nam OBSE?, Russia Today, (evirimii) http://www.russia-today.ru/2004/no_24/24_panorama.htm, 26 Kasm 2006 111 Astana, 15 Sentyabr 2004, Obraseniye Stran-lenov SNG K Partnram Po OBSE, Commonwealth of Independent States: Executive Committee, (evirimii) http://www.cis.minsk.by/main.aspx?uid=2008, 26 Kasm 2006

106

44

2004 Sofya Dileri Bakanlar AGT ara toplants Ukraynadaki Turuncu htilali ile ayn zamanda olmutur. Kapan Belgesi yine imzalanmamtr.112 Lblyanadaki 2005 Dileri Bakanlar AGT ara toplants yine Kapan Belgesi imzalanmadan gereklemitir. Rusya ve AGT devletlerinin ou arasndaki ztlama devam etti. Devletler, Rusyann hkmet d kurulularnn sk konrolne dair kanunu eletirdi ve tekrar Transdniyesterden askeri birliklerini ekmesini istedi. Rusya ise son yllarda AGTin gstermi olduu faaliyetlerini eletirdi, zellikle BDTdeki monitoring* ve seim gzlemcilerle ilgili konularnda. Bunun zerine Rusya dileri bakan Sergey Lavrov, AGT srecinde, zellikle AGTin Demokratik Enstitler ve nsan Haklar Brosuna (DEHB) youn eletiriler ynleyerek, seim gzetleme konusunda, tek bir standardn olmadn vurgulayp AGTe AGT Reformlarnn Yol Haritas plann sunup, AGT iindeki reformlarn teklif etmitir.113 Lavrova gre BDTden ve AGTten olan seim gzlemcilerinin tarafndan tamamen bir birine zt deerlendirmeler yaplmtr.114 Ukrayna, Moldova, Krgzistan, Kazakistan, Beyaz Rusya ve Azerbaycan bunun rnekleridir. rnein, Belarustaki Lukaenkonun tekrar halkn % 54 oranyla cumhurbakan seilmesi115, AGTin temsilcilerine gre demokratik ilkelerine dayanmamken, Azerbaycandaki 2003 seimlerinde lham Aliyevin Bakdeki on bin muhalefet gstericilerin datmas ve % 76 oy toplayp cumhurbakan koltuuna oturmasna116 tepki ve eletiriler gelmemitir.117 Bylece AGT ii konfrantasyon ve olas szkonusu reformlar sonraki toplantlarda siyasi mcadele ve bylece byk ilgi uyandrc eklinde geeceini tahmin etmek yanl olmayacaktr.
Redin, Maksim, Rossiya i Zapad. Jizn v Raznh Mirah, Analiz Press Za Den: OBSE, SM, (evirimii) http://www.smi.ru/04/12/08/3108507.html, 26 Kasm 2006 * gzetleyicilik: bu cmlede monitoring kelimesi demokratik prensiplerinin ne derecede uygulandn gzetleme anlamna gelir. 113 Vladislav Vorobyev, Sergey Lavrov: K Reforme OBSE Doroga Otkrta, Rossiyskaya Gazeta gazetesi, (evirimii) http://www.rg.ru/2005/12/03/lavrov.html, 26 Kasm 2006 114 rina Lagunina, em Ne Ustraivayut Rossiyu Nabldateli OBSE, Radio Svoboda, (evirimii) http://www.svoboda.org/programs/tw/2005/tw.120705.asp, 26 Kasm 2006 115 Lukaenko Aleksandr Grigoriyevi, Lyudi, (evirimii) http://www.peoples.ru/state/king/belarus/lukashenko/, 26 Kasm 2006 116 lham Geydar Ogl Aliyev, Lyudi, (evirimii) http://www.peoples.ru/state/king/azerbaijan/aliev/index1.html, 26 Kasm 2006 117 Sderjannaya Otsenka Zapada Prezidentskih Viborov V Azerbaydjane, Eurasia, (evirimii) http://www.eurasianet.org/russian/departments/insight/articles/eav102003aru.shtml, 26 Kasm 2006
112

45

2. AGTN HUKUKSAL YAPISI. 2.1. AGT Belgelerinin Balaycl.

AGT Belgeleri, sonu bildirileri, hukuki nitelik bakmndan szleme veya antlama deildir. Dolaysyla, taraflara ynelik balayc gc yoktur. Bunu bir tr gzetilecek ilkeler ve hedefler bildirisi olarak tanmlamak mmkndr.118 Altnda devlet bakanlarnn ve babakanlarn imzalar bulunan uluslararas bir belge, en azndan, katlan devletlere siyasal ve moral bir takm ykmllkler getirir. Hatta bunun tesinde, hukuk ynnden de bir arl olduu sylenebilir. Helsinki Sonu Belgesi taraflara yeni ve dorudan doruya balayc hukuki ykmllkler getirmemekle birlikte var olan ykmllkleri teyid edici, onlar pekitirici bir nitelik tamaktadr, ve zellikle insan haklar alannda balayc gcn Birlemi Milletler Antlamasna ve nsan Haklar Szlemelerine gndermelerden almaktadr.119 Paris art, Helsinki Sonu Belgesi gibi, uluslararas antlama nitelii tamayan bir belgedir. Sz konusu olan bu iki belge, uluslararas antlamann balayclndan farkl bir balayclk karakterini tar.120 Byle bir belgenin imzalanmas baz nemli hukuksal etkileri meydana getirir. zellikle dier imzaclardan kaynaklanabilan hkmleri yerine getirme talepleri uluslararas hukukun cevap vermedii bir iilere karma tekil etmeyecektir. Belgeyi imza eden devlet, bundan byle Belgede yer alan konularn kendi mnhasr, ulusal yetki alanna girdiini ne srerek taleplere itiraz edemez. Dier yandan, bir baka nemli sonu olarak, belgede yer alan hususlar antlama normlarn tekil etmemekle birlikte, zaman iinde bir takm uluslararas rf ve adet kurallarnn olumasna yol aabilir, ya da mevcut bir rf ve adet normunun ieriine aklk getirebilir.121 Ancak en azndan siyasal ve moral dzeyde balayclk tarlar. Bylece AGT belgelerinin zorlayc deil ama balayc zelliklerine sahip olduunu ne srebiliriz. Taraflarn belli bir ynde davranmalarn gerektirirler. Bu
Mnci Kapani, nsan Haklarnn Uluslararas Boyutlar, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1991, s. 71. A.e., s. 75-76. 120 Melda Sur, Paris artnda nsan Haklar, (Prof. Bedri Grsoya Armaan), A SBF Dergisi, Cilt 47, Say: 3-4, Ankara, 1992, s. 302. 121 A.e., s. 303.
119 118

46

davranlar sorumluluk ve yaptrm yollaryla zorlanabilir olmamakla birlikte, iyiniyet ilkesi yoluyla taraflarn daha sonraki hukuksal ilem ve eylemleri zerinde etki gstermektedir. Devletler AGT belgelerine, rnein Paris artna dayanarak stlenimlere uymad gerekesiyle bir katlan devlete kar uluslararas mahkemelerde dava aamazlar. Dolaysyla, AGT belgelerine uymama uluslararas sorumluluk dourmaz ve yaptrma konu olamaz. Dier bir deyile, AGT stlenimlerine uymayan bir katlan devlet, bu stlenimlerin yerine getirmeye hukuksal yollardan zorlanamaz. Ancak bu, katlan devletlerin AGT belgelerine uymama zgrlnn bulunduu anlamna gelmemektedir. Aksine, bu durumda dier katlan devletler uluslararas hukukun meru sayd nlemlere ve zorlama yollarna bavurabilecekleri gibi AGT erevesinde oluturan denetim mekanizmalar da iletebilmektedir.122

2.2. Uluslararas Antlamalar Olarak AGT Belgeleri.

AGTin temeli olan Helsinki Sonu Belgesi hukuki nitelik bakmndan bir szleme veya antlama* deildir123. AGK belgelerin hukuksal doasnn incelenmesi, bu belgelerle ayn nitelikteki bir dizi belgenin hukuksal doasnn incelenmesini gerektirir. Bunlar batd birlikte ilemlerdir.124 Batd birlikte ilemler, ok genel olarak, devletler arasnda grmeler yoluyla hazrlanp kabul edilen ve antlama niteliini tamayan belgeler olarak tanmlanabilir; ancak bu geici bir tanmdr, nk bu belgelerin antlama nitelii tamadklar konusunda tam gr birlii bulunmamakla birlikte, bunlarn adlandrlmasndan tannmasna kadar byk gr farkllklar vardr. Gken Alpkaya, AGK Srecinde nsan Haklar, doktora tezinde bu belgeler iin balayc olamayan antlama terimi kullanmtr.
122

Alpkaya, a.g.e., s. 49 * Antlama, uluslararas huhukun kendilerine bu alanda yetki tand kiiler arasnda, uluslararas huhuka uygun bir biimde hak ve ykmllkler douran, bunlar deitiren ya da sona erdiren yazl irade uyumas anlalmaktadr. Antlama, verilen zel ad ne olursa olsun, devletler arasnda yazl ve uluslararas hukuk uyarnca yaplm istek birlemesi anlamna gelmektedir. Bilgi iin bkz.: Prof. Dr. Hseyn Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri, 1. Kitap, 4. Bask, Ankara, 1994, s. 103. 123 Kapani, a.g.e., s. 71. 124 Alpkaya, a.g.e., s. 25.

47

Devletler arasnda yalnzca siyasal dzeyde balayc olduu kabul edilen ve btn etkilerini bu alanda gsteren stlenimler ieren metinlerdir.125 Bunlara taraf olan devletler siyasal ve moral dzeyde balanmay kabul etmekte, ama uluslararas hukuk dzeninde balanma niyetini tamamaktadrlar. Bu niyetin yokluu ise sz konusu belgenin hukuksal etkisinin bulunmadn gsterir. Bu belgelerin antlama nitelii tamas ve antlamalar gibi uluslararas hukuka bal bulunmalar nedeniyle hukusal sonular dourmas gerekir.126 Byle belgelerin, Birlemi Milletler Antlamas hkmne gre tescile elverili olmamas, akit, taraf gibi szcklerini kullanlmamasnda zen gsterilmesi, antlamalar iin sz kunusu olan onaylama, yrrle girme, sre, ekilme gibi mudat hkmlerine yer verilmemesi ve benzeri hususlar yoktur. Yani, biraz daha aklanacak olursa, szlemelere has olan prosedrlerinden yoksun olan AGT belgeleri, uluslararas dzeyde imzalanm olmalarna ramen, uluslararas szleme niteliini tamamaktadr. Bu belgelerin bir antlama tekil etmemesinin nemli hukuki sonular vardr. Bu sonular tek genel bir formlle anlatmak gerekirse, antlamalar hukukuna tabi olmadklar sylenebilir. Bylece kaynak olarak antlama ile ayn hukuki deere ve balycla da sahip olamaz. Antlama hukukuna tabi olmamann baz sonularn aadaki ekilde sralayabiliriz127: - Szkonosu belgeler, BM Antlamas madde 102 gereince rgt sekreterliince yaynlanmak zere tescile tabi deildir; - Belgeler, devleti temsil eden yetkililerce imza edilmekle birlikte, ulusal mevzuatlar uyarnca kabul, tasdik veya onaylama gibi ilemlerden geerek i hukuklara dahil edilmez. Sz konusu ilemlerin ulusal mahkemelerde ne srlmesi de mmkn deildir. Bu ilemlerin basit usulle yaplan antlama olarak nitelendirilemeyeceine de iaret edilmelidir; - Bu tr ilem ve taahtler, hiyerarik bakmdan uluslararas antlamann altndadr. Dolaysyla bir antlama hkmlerini bu sretle deitirmek mmkn olamaz. Buna karlk yorumlayc, tamamlayc, boluk doldurucu ilevler grlebilmektedir;
125 126

Alpkaya, a.g.e., s. 25-26. Melda Sur, Paris artnn Hukuki Nitelii: Andlama Nitelii Tamayan ok Yanl lemler, (Prof. Muammer Aksoya Armaan), A SBF Dergisi, Cilt 46, Say: 2, Ankara, 1992, s. 403. 127 A.e., s. 403-404.

48

- En nemli olarak ise, bu belgelerde yer alan ykmllklere uymama, devletin uluslararas sorumlulua yol amayp bir yargsal bavuruya da konu olamayacaktr. Bununla birlikte, AGT erevesinde grld gibi kabul edilen ykmllklerin izlemesi ve denetlenmesini salayan etkili mekanizmalar da bulunabiliyor. AGK belgelerinin antlama niteliini tamadn gsteren bir baka veri, balangta bu belgelerden doan uyumazlklarn zm konusunda zm yollarnn ak olmamasdr. AGK srecinin balad dnemdeki koullar ve hazrlk almalar gznnde bulundurulduunda, katlan devletlerin Sonu Belgesini bir antlama olarak tasarlamadklar anlalmaktadr. Sonu Belgesinin bir antlama olmadna ilikin ak bir hkm iermesinin nerilmesi, katlan devletlerin bir antlama yapma niyeti tamadn gstermektedir. nk, yukarda denildii gibi, Birlemi Milletler Antlamas hkmne gre tescile elverili deil, akit, taraf gibi szcklerini kullanlmam ve antlamalar iin sz konusu olan onaylama, yrrle girme, sre, ekilme gibi mudat hkmlerine yer verilmemitir128. Helsinki Zirvesinde, katlan devletlerin devlet ve hkmet bakanlarnn yapt konumalar bir antlamann deil, siyasal ve moral deeri yksek bir davran yasasnn kabul edildii ynndedir. BM Genel Sekreteri de, konumasnda Sonu Belgesinin katlan devletleri hukuksal adan balamadn dile getirmitir. Bu durum, srecinin ilerdeki aamalarnda da devam etmi. AGKi kurumsallatran Paris artnn imzalanmas srasnda bile katlan devletlerin bu tutumu deimemitir. Katlan devletlerin ulusal hukuk dzenlerinde de AGK belgelerine uluslararas antlamalara tannan hukuksal deer tannmamaktadr. Bu belgeler antlamalarn onaylanmasna ilikin ulusal hukuk kurallarna bal klnmamtr. Katlan baz devletler Sonu Belgesini ulusal parlamentolarna sunmulardr. Ancak bunun uluslararas hukukun bir gerei deil, siyasal sorumluluk kaygsyla yapld belirtilmektedir. Ulusal yarg organlarnn AGK belgelerini antlama olarak deerlendirmemeleri, ulusal antlamalar deerleyen
128

Sabahattin Acar, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, Dicle niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Hukuku Anabilim Dal, Yannlanmam Yksek Lisans Tezi, Diyarbakr, 1996, s. 69-70.

49

yaynlarda bu belgelere yer verilmemesi gibi veriler de gznne alnrsa katlan devletlerin gerek uluslararas, gerekse ulusal dzeyde AGK belgelerinin antlama niteliini tamadn ortaya koyan bir tutum iinde olduklar sylenebilir.129 AGK belgeleri, balayc olmayan antlama130, hukuksal olmayan antlama131, centilmenler antlamas132, normatif unformel antlama133, esnek hukuk belgesi134, batd birlikte ilem135 gibi farkl isimlerle anlmakta ve hukuksal doanlar konusunda farkl grler ileri srlmektedir.136 Bylece sonu olarak AGK belgeleri birer antlama deil, birer batd birlikte ilemlerdir.

2.3. AGT Belgeleri ve Ulusal Yetki.

AGT belgeleri dzenledikleri konularda, katlan devletlerin ulusal yetki alan iddiasna bavurmasn geersiz klar. Bunun hukuksal sonucu AGK belgelerine aykr davranlar karsnda uluslararas hukuka meru saylan nlemlere ve zorlama yollarna bavurulmasnn iilerine karma saylmamasdr. Bunun gibi AGK ii denetim mekanizmalarnn iletilmesi de ilke olarak iilerine karma olarak grlemez. Bu etki, AGK belgeleri asndan byk nem tamaktadr. nk bu belgeler, katlan devletler bakmndan son derece geni bir alanda ayrntl olarak ulusal yetki alannda bulunan ve devletin i siyasal rgtlenmesine kadar varan konularda bile stlenimler getirerek ulusal yetki alan iyice daraltlmaktadr. Bununla birlikte belgelerin imzalanmas, baz nemli hukuksal etkileri de meydana getirir. zellikle dier imzaclardan kaynaklanabilen, hkmleri yerine
129 130

Alpkaya, a.g.e., s. 39. Oscar Schachter, The Twilight Existance of Nonbinding International Agreements, AJIL, 1977, s. 296. (Aktaran: Acar, a.g.e., s. 70.) 131 M. Bothe, Legal and Non-Legal Norms a Meaningful Distinction in International Relations, y.y., 1980, s. 73. (Aktaran: Acar, a.g.e., s. 70.) 132 P.M. Eisemann, Les Gentlemens Agreement Comme Source de Droit, JDI, 1979, s. 336. (Aktaran: Acar, a.g.e., s. 70.) 133 A.e. 134 Aye Fsun Arsava, Aznlk Haklarn Uluslararas Belgeler ve zellikle Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin 27.Maddesi Inda ncelenmesi, Ankara niversitesi, SBF Yaynlar, Ankara, 1993, s. 41. (Aktaran: Acar, a.g.e., s. 71.) 135 Gken Alpkaya, AGK Srecinden AGTe nsan Haklar, Kavram Yaynlar, stanbul, 1996, s. 25. (Aktaran: Acar, a.g.e., s. 71.) 136 Acar, a.g.e., s. 70-71.

50

getirme talepleri, uluslararas hukukun cevap vermedii bir iilere karma tekil etmeyecektir.137 Belgeyi imzalayan devlet, belgede yer alan konularn kendi mnhasr, ulusal yetki alanna girdiini ne srerek taleplere itiraz edemez. mzac devletler ise, belgede yer alan konularn ulusal yetki alanlarna girdiini ne srerek itirazda bulunamazlar. Ayn ekilde, imzac dier bir devletten kaynaklanabilecek hkmleri yerine getirme talepleri, uluslararas hukukun cevap vermedii bir i ilere karmay dosta olmayan bir davran tekil etmeyecektir. Bununla birlikte, zellikle insan haklarna ve insani sorunlara ilikin konularda stlenimlerine aykr davranan katlmc devletlerin sk sk ulusal yetki alan iddiasna bavurarak, dier katlan devletleri, iilerine karmakla sulad grlmektedir. 1999 stanbul AGT Zirvesinde Boris Yeltsinin, Bil Clintonun eenistan meselesini gndeme getirdiine gsterdii tepki bunun bir rneidir.138 Srecin balarnda karlkl sulamalara yol aan bu sorun ilerdeki aamalarda kesin zme kavuturulmu gzkse bile imdilik srekli karmza kmaktadr.

2.4. AGT Srecinde Uzlatrma ve Hakemlik Yntemlerinin leyii

Helsinki Sonu Belgesinde yazld gibi, katlan devlet iinde ya da devletler arasnda bir sorun ya da uyumazlk olduunda barl yollara bavurulacaktr. Barl yollardan her hangi biri araclyla zme varlamamas durumunda bir uyumazla taraf olanlar, uyumazl barl yolla zmek iin birlikte kabul edecekleri bir yol bulma abalarn srdrecektir.139 Katlan devletleri arasndaki uyumazln taraflar ve teki katlan devletler uluslararas bar ve gvenliin srdrlmesini tehlikeye drecek biimde durumu arlatrabilecek ve bylece uyumazln barl zmn daha da gletirecek her hangi bir davrantan kanlacaktr. Kurulan barl zm mekanizmasnn en temel zellii AGT ye devletleri arasndaki uyumazlklarn bir nc tarafn nne zorunlu olarak gtrlmesinin
137 138

Sur, Paris artnda nsan Haklar, s. 303. Sukin Sn, Hrriyet gazetesi, 19 Kasm 1999, s. 22.; AGTe een Glgesi, Hrriyet gazetesi, 19 Kasm 1999, s. 20. 139 Helsinskiy Zaklitelny Akt, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/4044_ru.pdf.html, 26 Kasm 2006

51

ngrlmesidir. Baka bir deyile barl zm mekanizmas bir nc tarafn mdahale edecei zorunlu bir yntemi oluturmaktadr. Mekanizmasnn ikinci zellii, kabul edilen yntemin yarg ya da hakemlik gibi kararlara balayc olan hukuksal yntemleri darda brakan retide diplomatik ya da siyasal yntem olarak deerlendirilen ve kararlar balayc olmayan bir organn, bu mdahale iin yetkilendirilmesidir. nc temel zellii yalnzca AGTe zg bir yntemin belirlendii ortaya karmaktadr.140 1992 Cenevre Szlemesine gore, uyumazlklarn zm iki deiik ynteme gre yaplacaktr. Bu iki yntem, uzlatrma ve hakemlik yollardr. 1992 Szlemesinin bu konudaki zgn yan, uzlatrma ynteminin btn szleme taraflar iin ilke olarak zorunlu bir yntemi oluturmasna karlk, hakemlik ynteminin yalnzca bu yntemi kabul ettiini aka bildiren szleme taraf devletleri balamasdr.141 Uzlatrma komisyonunun asl amac taraflarn uyumazlklarna uluslararas hukuk ve AGK stlenimleri erevesinde bir zm bulmalar iin yardmc olmaktr. Bu amala uzlatrma komisyonunun yardmlar ile taraflar bir zme varmlarsa, bu durum bir tutanakla saptanacak. Eer usul srerken byle bir sonuca ulalmamsa komisyon, nerilerini ieren bir rapor sunacaktr. Bu raporun taraflara bildiriminden sonra otuz gn iinde, taraflarn bir zme varamamas durumunda anlan rapor AGT Yksek Memurlar Komitesi araclyla AGT Bakanlar Konseyine sunulacaktr.142 Hakemlik yntemi de yine geleneksel hakemlik yntemlerinden nemli bir farkllk gstermemektedir. Szlemeye taraf devletler sreli ya da sresiz olarak szlemenin depozitrne yapacaklar bir bildirim ile ve karlkllk kouluyla Hakemlik Mahkemesinin yetkisini hi bir zel anlamaya gerek kalmadan kabul ettiklerini bildirebilecektir. Taraflar bu bildirimlerinde konu bakmndan hi bir snrlama koymayabilecekleri gibi, gerekli grrlerse bir ksm konular mahkemenin yetki alan dnda brakarak mahkemenin yetkisini tanyabilecektir.143
140

Hseyin Pazarc, AGK erevesinde Uyumazlklarn Bar zm Yollar, Deien Dnyada nsan, Hukuk ve Devlet, Engin Yaynclk, stanbul, 1995, s. 270-271. 141 A.e., s. 273. 142 A.e., s. 276-277. 143 A.e., s. 277-278.

52

Bir not olarak unu da vurgulamak gerekiyor, taraflar isterlerse baz konular hakemlik ynteminin uygulama alan dnda brakabilecektir. Bunlar: devletin lke btnl, ulusal savunmas, kara lkesi zerindeki egemenlik hakk ya da teki alanlar zerindeki yetkisine kart iddialarla ilgili uyumazlklar. Uzlatrma ynteminin kapsamnda alan Uzlatrma Komisyonu, uluslararas hukuk ve AGT stlenimleri erevesinde taraflarn bir zme varlmasna yardmc olmakla grevli olup, zme varlmas durumundan, bunu bir tutanakla saptamak, aksi taktirde nerilerini ieren bir raporu taraflara vermek zorundadr. Bylece komisyonun grevi tamamlanm olmaktadr. Szlemeye taraf devletler iin hakemlik ynteminin ileyebilmesi, iki deiik olanak bulmaktadr. Bu olanaklardan birincisi, bu devletlerin bir antlama yaparak uyumazlklarn hakemlie sunmalardr; ikinci olanak ise, szleme devletlerinin bir bildirim ile kurulacak bir hakemlik mahkemesinin yetkisini karllk kouluyla tek tarafl olarak tanmalardr. Bu son durumda ilgili devletler hakemlik yntemini sresiz ya da belirli bir sre iin kabul edebilecekleri gibi tm uyumazlklar bu yetkinin kapsam dnda brakmak sretiyle de kabul edebilecektir. Tek tarafl bir bildirim sonucu hakemlik yetkisinin kabulu durumunda, bu yntemin ileyebilmesi iin uyumazln uzlatrma yntemi erevesinde zlmemi olmas ve uzlatrma komisyonu raporunun Divan Kalemine bildirim anndan itibaren otuz gn gemi olmas gerekmektedir.144 Hakemlik Mahkemesinin kararlar kesin olup, taraflar balamaktadr. Ancak mahkemeden kararn bildirimini izleyen alt ay iinde taraflarca kararn yorumunun istenmesi olana vardr.145 AGT bar zm yollarnn genel olarak hukuksal yaptrm uygulanmasn salamaktan uzak nitelikleri karsnda retide beklentilerin karlanmad gr egemendir. Ancak siyasal gerekler gznnde tutulduu zaman, AGT erevesinde bar zm yollar konusunda nemli bir yol kat edildiini ve AGTin giderek artan kurumsallama ve hukuksallama sreci iinde zorunlu bar zm mekanizmalarn zaman iinde yerleeceini ve balayc karar alan mekanizmalarn etki alannn artacan dnmek hatal olmayacaktr. Sorun ilgili
144 145

A.e., s. 279-281. A.e., s. 282.

53

devletler iindeki ve/veya arasndaki uluslararas ibirlii ve dayanmann lsne bal olarak gelime gsterecektir.146

3. AGTN SYASAL YAPISI VE ULUSAL AZINLIKLARA LKN KONULAR. 3.1. AGTin Nitelikleri.
Avrupa Gvenlik ve birlii Konferanslar, hkmetler arasnda moral nitelikte bir ykmllk ortaya koyan, politik bir belge olduundan, parlamentolarn onayna sunulmam, imzaladklar gn yrrle girmitir. Bu yzden gerek Helsinki Sonu Belgesinin hkmleri, gerek daha sonra yaplan izleme toplantlarnda konsensus yntemiyle alnan kararlara sayg, hkmetlerin siyasal iradesine ve iyiniyetine bal kalmakta, bunlara saygszln riski ancak dnya kamuoyunun tepkisiyle grlmektedir.147 Yani, toplant sonu batlar, hkmetlerin uymalar beklenen bir davran tarz niteliindedir. AGT belgeleri, srecin her aamasn belirleyen, o aamada gelinen oydama noktalarn bildiren ve bir sonraki aamaya temel oluturan metinlerdir. Bu belgeler, katlan devletler arasnda yalnzca AGT erevesindeki ilikilerde deil, ikili ve dier oktarafl ilikilerde de bavurulan temel metinler olmutur. stelik bu belgeler zellikle insan haklar alannda katlan devletlerle bulunan yurttalar arasndaki ilikilerde de nemli bir ilev yerine getirmitir. Hatta bu belgelerin devletd rgtlerin katksyla AGT corafyasndaki btn bireylerle btn katlan devletler arasndaki ilikilerde temel bavuru kaynana dnt sylenebilir. Genel olarak batd birlikte ilemler gibi AGT belgelerinde iyiniyet ilkesine baldr. AGTe katlan ve AGT belgelerini kabul eden devletler, bu tutumuyla, gerek dier katlan devletlerde, gerekse nc devletlerde bu hkmlerine uygun davranacaklar yolunda bir beklenti yaratmaktadr. Dolaysyla, AGT belgeleri,

146 147

A.e., s. 285. Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, Trkiye Byk Millet Meclisi, (evirimii) http://www.tbmm.gov.tr/agitpa/sil3/osce/www.osce.at/osze/agit.html, 26 Kasm 2006

54

uluslararas mahkemeler nndeki bir davada, taraflarn iyiniyet ilkesine uygun davranp davranmadklarnn saptanmas bakmndan nem tamaktadr.148 Balangcndan bu yana, AGT srecinin temel ilkelerinden biri, AGT erevesindeki stlenimlerin sorumluluunun her trl rgt yeliinden bamsz olarak katlan devlete ait olmasdr.

3.2. AGTin Siyasi lkelerinde Ulusal Aznlklara Verdii Yer.

Bir btn olarak AGT srecinin ilk amac, katlan devletlerin ortaklaa kabul ettii bir iyi davran yasas saptamaktadr. AGT metinleri, devletleraras ilikilerde en bata insan haklar olmak zere, evre, silahszlanma, kltrel ilikiler gibi eitli konularn ortak ve global bir yaklamla bir btn tekil edecek ekilde ele alnmtr. Aslnda prensiplerin ou nceden BM metinlerinde yer alyordu. Bunlara tekrar gz atalm: - snrlarn dokunulmazl, - devletlerin lkesel btnl, - iilerine mdahale etmeme, - egemen eitlik, egemenliin doasnda sakl haklara sayg, - kuvvet kullanmna veya kuvvet kullanma tehdidine bavurmama, - uyumazlklarn barl zm, - devletler arasnda ibirlii, - halklarn hak eitlii ve kendi kaderini tayin etme hakk, - dnce, inan, din, ve vicdan zgrl dahil olmak zere insan haklarna ve temel zgrlklere sayg, - uluslararas hukuka uygun olarak stlenilen ykmllklerin iyiniyetle yerine getirilmesi. Bu prensiplerin kapsam ve AGT iindeki geliiminin deerlendirilmesi gerekir, nk bir ilkenin nerede bittii ve dier birinin nerede baladn sylemek bazen gtr. Bunu, bu almann konusuna ilikin olan kendi kaderini tayin etme, yani self-determinasyon dediimiz hakkyla rneklemek mmkndr.

148

A.y.

55

Bir tarafta

snrlarn dokunulmazl, devletlerin lkesel btnl ve

iilerine karmama ilkeleri var, dier tarafta ise halklarn hak eitlii ve kendi kaderini tayin etme hakk ilkesi vardr. En genel izgileriyle, self-determinasyon hakk, bir yandan bir halkn diledii ynetim biimini seme, dier yandan da bamsz bir devlet kurmak dahil, diledii devlete bal olmay seme hakkn belirtir. Bu balamda, AGT erevesinde bu hakk dzenleyen VIII. prensibin, bata Birlemi Milletler Antalamas ve 1970 Bildirgesi olmak zere, dier uluslararas belgelerden farkl ierie sahip olduu savunulmaktadr. Buna gre, BM uygulamasnda smrge ve yabanc igali altndaki halklara zg olan bu hakkn, katlan devletler arasndaki ilikileri dzenleyen ilkeler kapsamnda yer almas, AGT corafyasnda bunun smrge ve yabanc igali altndaki halklara deil, btn halklara tand gstermektedir. Yine BM uygulamasnn aksine, bu hak bir kez kullanlan hak deil, sregelen ve gelecekte de devam edecek bir hak olarak tannmaktadr.149 Gerek hayata bakacak olursak, elikili bir durumla kar karyayz. Buna bir rnek olarak tekrar 1999 stanbul AGT zirvesine glge dren een meselesini alabiliriz. Bir tarafta bombalanan een topraklar ve bamsz olmay ve kendi kaderini tayin etme hakkn kullanmak isteyen eenistan halk, dier bir tarafta ise snrlarn dokunulmazl, devletlerin lkesel btnl, iilerine karmama ilkelerine dayanan Rusya Federasyonu. Ya da baka bir rnek bir elde Kosovann bamszla doru kaymas ve Bat dnyasnn bunu desteklemesi, yahut en son gerek Karadan referandum sonucu Srbistandan ayrl ve yine Bat dnyasnn bunu desteklemesi, dier bir elde ise ayn Bat dnyasnn Grcistandaki Abhazyaya ve Gney Osetyaya ve Moldovadaki Transdniyestere separatist (ayrlk, blc) gzle bakmas ve bu eilimlerinin knanmasdr. Sz konusu olan blgeler ok benzeyen zellikler tamaktadr, ancak farkl muammele grmektedirler. Bylece de bundan karlabilecek sonu eitli politik nedenlerden dolay ifte standart (double standarts) uygulamalarndan sz edilebilir.
149

Antonio Cassese, Self-Determination of Peoples, Cambridge University Press, New York, 1995, s. 100-103. (Aktaran: Acar, a.g.e., s. 71.)

56

Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilatnda bu blgesel sorunlarla bizzat ilgilenen kurum Ulusal Aznlklar Yksek Komiserliidir.

3.3. Ulusal Aznlklar Hakknda Uzmanlar Toplants ve Ulusal Aznlklar Yksek Komiserlii
Ulusal Aznlklar Hakknda Uzmanlar Toplants Cenevrede 1 Temmuz 1991 ve 19 Temmuz 1991 tarihleri arasnda yaplmtr.150 Amac, deiik durumlara ve yasal, tarihi, politik ve ekonomik zemine gerekli dikkati gstererek, ulusal aznlklarn ve bu aznlklara mensup kiilerin haklar konusunda kapsaml mzakereler yapmak idi. Bu mzakereler birinci olarak zellikle ulusal yasalar, demokratik kurumlar ve uluslararas dzenlemelerle ilgili pratik tecrbeler ve dier muhtemel ibirlii hakknda gr al-veriini yapmtr ve ikinci olarak ilgili AGK ykmllklerini uygulamasn gelitirmeye matuf yeni nlemlerin gzden geirilmesini kapsamtr. Bir sonraki ylda ise, etnik gruplar arasndaki atmayla ilgilenen bir kurum ihtiyacn fark ederek, AGK yesi devletler, 1992 Helsinki Zirvesinde en erken aamadaki atma nleyici bir ara olarak Ulusal Aznlklar Yksek Komiserliini oluturdular.151 AGTe katlan hemen hemen tm devletlerin snrlar ierisinde bir ya da daha fazla ulusal aznlk grubu vardr. Ulusal Aznlklar Yksek Komiserlii (HCNM High Comissariate for National Minorities) uluslararas nitelikte olan ve devletleraras gerilime veya uluslararas silahl atmaya neden olmaya meyilli ulusal aznlklar ieren tartmalara odaklanr. Yksek Komiserlik, bu tartmalarn sonucunda lkeler arasnda yakn zamanda bar ve gvenliin, tehdit edileceini anlarsa uyar yapar ve gerilimi azaltmak iin faaliyetlerde bulunur. Yksek Komiserin ofisi AGT yesi olan 56 (55 eski ye art Karada) devletten her aznlk grubuna aktr.152
High Commissioner on National Minorities, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/hcnm/, 26 Kasm 2006 151 Danila Bokarev, Deystvuyuiye Struktur, nstitut i Bdjet OBSE, Krugosvet, (evirimii) http://www.krugosvet.ru/articles/107/1010705/1010705a2.htm, 26 Kasm 2006; Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, Trkiye Byk Millet Meclisi, (evirimii) http://www.tbmm.gov.tr/agitpa/sil3/osce/www.osce.at/osze/agit.html, 26 Kasm 2006 152 OSCE Hand Book / AGT El Kitab, Third Edition, Published by The Secretariate of OSCE, Viyana , Haziran 2000, s. 97.
150

57

Ulusal Aznlklar Yksek Komiserliinin ulusal aznlk kaynakl sorunlarn iddetlenebileceine ve devletler arasnda bar, gvenlik ve istikrar tehdit edebileceine inand durumlarda erken uyarda bulunmas ve gerilimi yattrmak iin harekete gemesi gerekir. Gerilim artarsa, yetkileri, katlmc devletlere iddetli atmann patlak vermesini nlemek iin gerekli nlemleri almasna yeterli zaman tanyan uyarda bulunmas gerekir.153 Ulusal Aznlklar Yksek Komiserliinin yaklam, temelde uluslararas insan haklar kanununa dayaldr. Yksek Komiser, devletlerin bir diyalog ve onun son nerileri iin bir ereve oluturmay kabul ettikleri uluslararas standartlara gvenir. AGT katlmcs tm devletler (svire hari), Birlemi Milletlerin de yesi olduklarndan ve drtte de Avrupa Konseyinin yesi olduklarndan, BM ve AK tarafndan kabul edilen eitli antlamalarn yansra ikili antlamalar ve politik adan balayc AGT taahhtleri ile yasal olarak baldrlar. Devletlerin gnll olarak kabul ettikleri mevcut insan haklarna gndermede bulunma, Yksek Komiseri keyfi sulamalarda veya ilerlemeyi gzetlemek iin kendi ltlerini yaratmaktan kurtarr. Ayrca standartlara gnderme yapmak, ifte standartlar uygulamakla sulanmamas iin, HCNMnin kendi deerlendirmelerinde ve pozisyonlarnda tutarl olmasn salar. HCNM, sk sk dil, eitim, politik katlm ve vatandalk alanlarnda ulusal aznlklara bal kiilerin haklarnn uluslararas standartlara uyup uymadn deerlendirir ve nerilerde bulunur. Bylece, HCNM bir eit deiik durumlarda normlarn ve standartlarn evirmeni olarak hareket ederek, hkmetlere uluslararas kurallar ve taahhtlere uymalarnda yardmc olur. Aznlklarn korunmas iin uluslararas standartlar bazen net deildir ve bu onlarn yoruma ak olmasna ve uygulamada tutarszlklara neden olur. Bu eksikliklere tepki olarak ve politika ve kanun yapclarna yardm etmek iin, HCNM durumda belirli alanlardaki aznlk haklarnn ieriini netletirmeleri ve uygun tavsiyelerde bulunmalar iin uluslararas dzeyde tannan uzmanlarn yardmn ister. Bu tavsiyeler Devlete, yarglama hakkna sahip olduu aznlklar iin eitim, dil ve sosyal hayata katlm konusunda politikalar oluturmada yol gsterir. Bunlar:
153

A.e., s. 98.

58

- Ulusal Aznlklarn Eitim Haklaryla ilgili Lahey Tavsiyeleri (1996);154 - Ulusal Aznlklarn Dilsel Haklaryla ilgili Oslo Tavsiyeleri (1998);155 - Ulusal Aznlklarn Sosyal Hayata Etkili Katlmyla ilgili Lund Tavsiyeleri (1999).156 Devletlerin, uluslararas ykmllklere sayg gstermesi beklenir, fakat AGTin daha geni ahlaki deer yarglar hkmetleri toplumlarndaki aznlklarn ve dierlerinin makul isteklerini yerine getirmede minimumun tesine gemeye zorlar. Buna uygun ekilde, HCNM sk sk hkmetleri, aznlklar tarafndan dile getirilen istekleri yerine getirmeleri iin tevik eder ve tm taraflara makul anlamalar bulmalar iin yardm eder. Ancak AGT Ulusal Aznlklar Yksek Komiserlii her ne kadar ifte standartlar uygulayan imajndan kanyor olsa da, yukarda Karada, Kosova, Moldovadaki Transdniyester ve Grcistandaki Abhazya ve Gney Osetya meselelerinden bahsedilirken bellirtildii gibi, yine de ifte standartlar uygulayan imaj mevcuttur. Ancak her ne kadar AGT Ulusal Aznlklar Yksek Komiserlii, devletlerin uluslararas standartlara uyumunu gzetlemede baarl oldu ya da olamad, belirli alardan Avrupa Birlii gibi Euro-Atlantic rgtlerine girme koullarn yerine getirmeye alan devletler iin bir eit kapc rol vardr. Ve bu pozitif saylabilecek bir etkidir. nk szkonusu olan Avrupa rgtleri belli standartlara uyan lkeleri kabul etmektedir. AGT ve onun Ulusal Aznlklar Yksek Komiserlii bir lkenin ulusal aznlklara davrand eklini anlatarak ve bylece de o lkenin demokrasi gelime dzeyini nitelendirerek, bir anlamda o lkenin imajn ve yapaca faaliyetleri izmektedir. rnein, Moldova Cumhuriyeti, Gagauz Yeri kanununu kabul ederek ve bylece de 23 Aralk 1994te157 szde (bu meseleye Gagauzlar blmnde deinilecektir) Gagauz sorununa son koyarak,
154

Lahey Recommendations, OCSE, (evirimii) http://www.osce.org/hcnm/documents/lahey.htm, 26 Kasm 2006 155 Oslo Recommendations, OCSE, (evirimii) http://www.osce.org/hcnm/documents/oslo.htm, 26 Kasm 2006 156 Lund Recommendations, OCSE, (evirimii) http://www.osce.org/hcnm/documents/lund.htm, 26 Kasm 2006 157 Bkz.: Gagauzyann zel Hukuk Stats Hakknda Gagauz Yeri M.C. Kanunu. Moldova Parlamentosu tarafndan No:344-XIII, 23.12.1994te sayl karar ile kabullenmitir.

59

ancak 13 Temmuz 1995te Avrupa Konseyine girebilmitir.158 Ya da Avrupa Birliine girmeye alan ve bu yolda eitli reformlar yapan Trkiye rneinde bunu aka grebiliriz. Sonu olarak Ulusal Aznlklar Yksek Komiserlii politik bir aratr ve devletlerin AGT ykmllklerine veya uluslararas kurallara uyup uymadklarn denetleme amac yoktur, aznlklar iin bir avukat veya ikayet takip memuru veya ulusal aznlklara bal kiilerin mracaat edecekleri kii olma fonksiyonu yoktur, belirli bir durumda her iki taraf veya btn taraflar tarafndan kabul edilmesi muhtemel ie yarar ve yapc bir zm bulmaya alr. Ksacas, politik olarak mmkn olana dayanan pratik zmler arar.

4. AGTN RGTSEL YAPISI. 4.1. AGT ve Birlemi Milletler.

Birlemi Milletler rgt, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilatndan farkl, blgesel deildir. yelik koullarn yerine getiren ve antlamada ngrlen ykmllkleri yerine getirme istek ve yeteneine sahip olan, bununla birlikte barl bir devlet politikasn izleyen her devlet ye olabilir. rgte Dnyann nezdinde her kara parasnda ye devletler vardr. Bu nedenle byk, btn devletler nezdinde saygn bir rgttr. Birlemi Milletlerde kararlar oy ounluu ile alnr. BMnin ye lkeleri hukuksal yaptrm uygulama yetkisi vardr. Organlar, ana organlar ve yan organlar olmak zere iki grupta toplanr. Ana organlar: Genel Kurul, Gvenlik Konseyi, Ekonomik ve Sosyal Konsey, Vesayet Konseyi, Uluslararas Adalet Divan ve Sekretarliktir. Bu organlar kklenmi, geni bir tekilat ve yrtme gcne sahip organlardr. Dnyada gelien olaylar ye lkeler arasndaki sorunlar nedeniyle eitli kararlar alp, uygularlar. Birlemi Milletlerin balayc kararlar alma yetkisi vardr. Birlemi Milletlerin temelinde bir antlama metni vardr. almalar bu metnin hkmleri dikkate alnarak yaplr.
Country-Spesific Information: Moldova, Council Of Europe, (evirimii) http://www.coe.int/t/F/Droits_de_l%27Homme/Minorites/Country_specific_eng.asp#TopOfPage, 26 Kasm 2006
158

60

Bu metin rgtn anayasas niteliindedir. BMnin ye lkelerinin says 192dur.159 Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, her ne kadar Avrupa yeleri dnda baka lkelere sahip olsa da, blgesel bir tekilattr. AGT her ne kadar tekilat adn almsa da, yukarda anlatld gibi, tamamyla belli bir antlama zerine ina edilmi bir rgt deildir; maddeler halinde sralanm bir antlama metni de yoktur. AGT belgeleri ve Sonu Belgesi, AGTin yapmak istedii esaslar ve ideali gstermektedir. AGT yelerinin oy ounluu ile karar alma yetkisi ve kurallar dzenleyen bir kurulu yasas yoktur. AGT ve BM daha ok ama ksmnda birlemektedirler. ki kuruluunda amac toplumsal bar, gvenlii, ekonomik kalknmay salamak, uluslararas ilikileri gelitirmek, lkelerin insan haklar ihlali fiillerine engel olmak, bu hak ve zgrlkleri gelitirmektir. Birlemi Milletler, atmalar nlemek iin ye devletlerin askeri glerinden oluan bir bar gcn oluturarak atma blgesinde bulundurma yetkisine sahiptir. Scak atmalarn yaand birok blgede bu bar glerini belli srelerle bulundurmaktadr.160 AGTin byle bir gc yok, ancak atmalar nleme, bar devaml klmak iin almalar srdrr ve temennilerde bulunur. Bu giriimleri Daimi Komite kanal ile yrtmeye alr.161

4.2. AGT ve Avrupa Birlii.

Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, her ne kadar Avrupa dndaki lkeleri yesi olarak kabul etmise de, Avrupa Birlii gibi blgesel dzeyde bir kurulutur. AGT ve AB alma esaslar ve amalar farkldr. ABye ye olmann nemli artlar vardr. Ancak bu koullar yerine getirildiinde veya bir devlet aranan vasflara sahip olduunda Birlie ye olabilir. AGTe ye olmak iin koullar daha esnek ve kolaydr.
Organizatsya Obyedinyonnh Natsy, United Nations, (evirimii) http://www.un.org/russian/basic/unbrief/index.html, 26 Kasm 2006 160 Birlemi Milletler, Siyaset, Ed. MumtazEr Trkne, Lotus Yaynevi, Ankara, Ekim 2006, s. 688-693. 161 Bokarev, Danila: Deystvuyuiye Struktur, nstitut i Bdjet OBSE, Krugosvet, (evirimii) http://www.krugosvet.ru/articles/107/1010705/1010705a2.htm, 26 Kasm 2006
159

61

AB temel amac gmrk birlii ve giderek ekonomik birlik kurmak. ABnin elde ettii sonularn son yllarda ayrca bir Siyasal Avrupa Birlii kurulmas amalanmtr ve imzalanan Avrupa Tek Senedi ile bu amaca ulalmtr. Bunun yansra Avrupa Birlii askeri kanad oluturmaya ynelik almalar da mevcuttur. Avrupa Birlii almalar ye lkeler tarafndan yaplmtr ve uyulaca taahht edilmi antlamalar hkmlerine bal klanarak yrtlmektedir.162 AGT belgeleri siyasal ve moral bir gc iermektedir. AGTin amalar AB ile karlatrldnda daha geni kapsamldr. Bunlar, BM ile karlatrrken belirtilmitir. Ancak AGT, almalarnda ye devletlere yaptrm uygulama yetkisine sahip deildir. AB ye devletlerin, taraflar arasnda imzalanan antlamalara uyulmamas halinde, ye devlete yaptrm yetkisine sahiptir.163 Avrupa Birliinin organlar: AB Konseyi, AB Komisyonu, Avrupa Parlamentosu, AB Adalet Divan, AB Ekonomik ve Sosyal Komitesidir. AGTin organlarna ise nceki pararafta deinilmiti. Grld gibi iki kuruluun sahip olduklar organlar da farkllklar tamaktadr.

4.3. AGT ve Avrupa Konseyi.

AB ile karlatrldnda olduu gibi, hem AGT hem de AK Avrupann blgesel kurululardr. Avrupa Konseyi bir stat ile kurulmutur. Bu stat ok tarafl bir szlemedir. Szlemeye taraf olan devletlere haklar salar ve ykmllkler getirir. Yukarda denildii gibi AGTin byle bir temeli yoktur. Avrupa Konseyinin amac, ye devletlerin ortak miras olan, ideallerin ve ilkelerin hayata geirilmesi ve muhafazas, iktisadi ve sosyal gelimeyi kolaylatrmak amacyla devletler arasnda daha byk bir btnlemenin salamasdr. Konseyin amalarnn gerekletirilmesi, Konsey organlarnn ortak sorunlar tartmas ile anlamalarla ve ekonomik, sosyal, kltrel, biimsel, hukuksal, idari konularda ve insan haklarnn ve temel hrriyetlerin korunmas ve daha ileri derecede gerekletirilmesi ortak hareket etmek suretiyle mmkn olur.
Avrupa Birlii, Siyaset, Ed. MumtazEr Trkne, Lotus Yaynevi, Ankara, Ekim 2006, s. 680688.; Institutions, European Union, (evirimii) http://europa.eu/institutions/index_en.htm, 26 Kasm 2006 163 Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, Trkiye Byk Millet Meclisi, (evirimii) http://www.tbmm.gov.tr/agitpa/sil3/osce/www.osce.at/osze/agit.html, 26 Kasm 2006
162

62

Avrupa Konseyi 46 ye devletten oluur. Avrupa Konseyinin, Bakanlar Komitesi ve Danma Meclisinden oluan iki temel organ vardr.164 Avrupa Konseyi ve Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, ama ve hedefleri konusunda biraz benzemektedirler. Ancak, bnyesinde daha fazla ye bulunduran ve Avrupa haricinde baka lkeleri de yesi yapan AGT, yalnz kendi yeleri olan taraf devletler arasnda deil, daha geni, kapsaml bir alan gzetleyerek, gvenlii, bar, ekonomik istikrar salamaya alr ve bunlarn yansra insan haklarn gelitirmeye ve onlarn ihlallerini nlemeye alr. Avrupa Konseyinin hedefleri ise daha dar ve daha ok kendi yeleri ile snrldr, denilebilir. Avrupa Konseyinin almalar, taraf devletler arasnda yaplan szleme hkmlerine dayand iin, yaptrm gcne sahip olup balaycdr. almalar, yaplan toplantlar sonucu alnan kararlarla yrtlr. Oysa AGT, yukarda grdmz gibi, byle bir mekanizmaya sahip deildir.

5. SON YILLARDAK AGT SORUNLAR: FNANSMAN MESELES

AGT uluslararas bir kurulutur. Faaliyet alan insan haklar korunmas, Avrupa iindeki (ve ona yakn olan blgelerde) silahlarn denetlenmesi, demokrasi prensiplerinin yaylmas ve g kazanmas, konferanslarn yrtmesi, gzetleyici misyonlarn ilgili alanlarda faaliyet gstermesi v.s. doal olarak finansman ister. AGT btesi, ye devletlerinin vermi olduklar maddi paylarndan oluturulmaktadr. Bu ok nemli bir nokta, nk bilindii gibi, doal olarak, para deyenin istediine gre sipariler verilir, yani baka bir deile daha byk maddi katkada bulunann sz ar basar. Her ne kadar AGTii kararlar konsensus, yani oybirlii prensibine dayanarak veriliyor olsa da, AGT kurumlarnda memurluk yapaca,
164

misyonlarnda

grev alaca, devletii

Avrupa Konseyi Organlar, Trkiye Avrupa Konseyi Ofisi Resmi Sitesi, (evirimii) http://www.avrupakonseyi.org.tr/, 26 Kasm 2006; Avrupa Konseyi ve nsan Haklar, Demokrasi ve nsan Haklar in Toplumsal birlii Projesi, (evirimii) http://insanca.kadikoy.bel.tr/tih_avrupa_konseyi_hakkinda.html, 26 Kasm 2006

63

monitoring uygulayaca, seimlerde gzlemcilik yapaca ve AGTe rapor vericei grevliler, bylece de siyasi endeksini belirleyenler, AGT btesine daha byk katkda bulunan lkelerinin temsilcileridir. u an AGTin ana kurumlarnda alan personel says 370tir, eitli blgeler ve misyonlarnda grevlilerin says, yerliler dahil, 3000dir.165 2006 yl AGT btesi ise 186,2 milyon euro olarak saptanmtr.166 AGT btesinin % 84 civar saha misyonlarna, yerel projelerine ve askeri ihtiyalarna harcanmaktadr.167 Avrupadaki 90lardan itibaren bu zamana kadar olan gelimelerden nce AGTin mali kaynaklarnn dalm yleydi:168 Devlet Amerika Birleik Devletleri SSCB Birleik Krallk Almanya Fransa talya Kanada Belika Hollanda sve spanya Polonya Avusturya Danimarka Norve svire Finlandiya Yzde 9,1 9,1 9,1 9,1 9,1 9,1 5,5 3,6 3,6 3,6 3,6 3,6 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1

Danila Bokarev, Deystvuyuiye Struktur, nstitut i Bdjet OBSE, Krugosvet, (evirimii) http://www.krugosvet.ru/articles/107/1010705/1010705a2.htm, 26 Kasm 2006 166 Bdjet OBSE na 2006 God, OCSE, (evirimii) http://osce.org/documents/html/pdftohtml/17583_ru.pdf.html, 26 Kasm 2006 167 Bokarev, a.y. 168 Acar, a.g.e., s. 40-41.

165

64

ekoslovakya Macaristan Yunanistan Trkiye Romanya Yugoslavya Bulgaristan Portekiz rlanda Lksemburg Kbrs Malta zlanda Lihtentayn San Marino Monako Vatikan

2,1 2,1 0,83 0,83 0,83 0,83 0,62 0,62 0,62 0,62 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2

Grld gibi nceden AGT iinde, dnya apnda aktel olan ztlamann taraflar, NATO ve Varova Pakt lkeleri bir birini dengeleyebiliyordu. 90lardaki btn gelimeler sonucu, AGT iindeki lke says 55e kt ve Karadan bamszlk referandumundan sonra nihayi say 56 oldu.169 lkelerin ou NATOnun yeleridir ve bir anlamda ayn hedefleri gtmektedirler. Byle durumda sperg imajn geri almaya, uluslararas otoriteyi tekrar kazanmaya ve bunun iin aktif siyaseti uygulamaya alan Rusya Federasyonu, birok konuda ulusal karlar dier AGT lkeleriyle rtmediinden dolay aznlkta kalmaktadr. Rusyaya gre AGT temel hedeflerinden uzaklamtr ve Bat Devletlerin karlarn gtmeyi merulatran arac haline gelmitir. Her ne kadar bu tartlabilir olan ya da olmayan bir konu olsa da, kesin olan AGT ortak hedefleri uygulamaya alan bir kurum olmaktan ok kendi siyasi hedefleri,

169

ernogoriyu Prinyali v OBSE, Pravda gazetesi, (evirimii) http://www.pravda.ru/news/world/22-06-2006/88456-0, 26 Kasm 2006

65

menfaatleri ve deerlerini savunan Rusya ve Bat (ABD ile AB) mcadele alan haline gelmitir. AGT, zellikle Moskova ve Kopenhag zirvelerinden sonra, insani boyut, insan haklar, aznlk haklar gibi konularla daha da ok ilgilenmeye balamtr. Bylece daha fazla faaliyet gsterdii blge Dou Avrupa ve BDT lkeleridir. Geleneksel olarak bu blge Moskovann nfuz alanlar idi, imdi ise hem Dou Avrupa lkeleri, hem eski SSCBnin Baltk lkeleri, hem BDTye ye olan ve GUAM oluturan Grcistan, Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova Batya dnklerdir. Hala Moskovann nfuz alannn ierisinde bulunduu saylanlar ise, AGT tarafndan, zellikle insan haklar konusunda youn olarak, eletirilen Lukaenko rejimi altndaki Beyaz Rusya ve Orta Asya lkeleridir. Yukarda da bahsedildii gibi, AGT ve Rusya arasndaki iki tarafl sulamalar sz konusudur. AGT Rusyay otoriter rejimi kurmaktan, sosyal toplum kurulularnn snrlamay ve devletin kontrol altna (zellikle STKlarnn mali kaynaklarn denetleme asndan) almay ngren kanunu karmaktan, bylece de demokrasiyi snrlamaktan, sulamaktadr.170 Rusya ise AGTi, misyonlarnda, gzetleyicilik merkezlerinde, seim denetiminde Rus temsilcilerine ve grevlilerine yer vermemekten; AGTin bted mali kaynaklarndan post-sovyet alannda, Rusyaya gre devletin iilerine karmama prensibini ihlal ederek, fazlasyla ve kontrolsz NGOlar finanse etmekten; insan haklar savunurken GUAM ve zellikle Baltk lkelerinde rus aznlklar haklarnn ihlallerine gz yummaktan ve hatta Baltk lkelerinde saha misyonlarn kapatmaktan; Moldovann, kendisine sunulan ve (Rusyaya gre) Transdniyester sorununu en adil bir ekilde zebilecek olan Kozak Plann inkarnda ba rol oynamaktan; Yugoslavya meselelerinde srp haklarnn ihlallerine gz kapatmaktan; btn bunlardan doan ifte standartlar uygulamaktan; ve Rusya Transdniyester, Abhazya ve Osetyada askeri birliklerini bulundurmaktan ve 1999 stanbul anlamalarn yerine getirmemekten

170

Elena Rkovtseva, Rossiya Skandalit s OBSE. "Holodnaya Voyna?", Radio Svoboda, (evirimii) http://www.svoboda.org/programs/pr/2004/pr.121004.asp, 26 Kasm 2006

66

tarafndan aktarlan mali kaynaklara gre AGT birimlerinde yeterinceye kadar temsil edilmemekten v.s. gibi noktalarndan sulamaktadr.171 Bunun zerine, yukarda da bahsedildii gibi, Rusya dileri bakan S.Lavrov tarafndan AGTe AGT Reformlarnn Yol Haritas ad altnda reform paketi sunulmutur. Bu plana gre Rusya, AGTin analitik, planlama ve strateji blmnde daha aktif, dier bat devletlerle eit bir rol oynamak, seimlerin gzetlenmesiyle ilgilenen Demokrasi Enstitler ve nsan Haklar Brosunda (DEHB) deiiklikler yapmak ve daha fazla rus temsilci-gzlemci katmak, AGT btesinin finansmann devletlerin gerek deyebilme prensibine (yani Birlemi Milletlerin finansman prensibi gibi) gre ayarlamak172, bted (vakfedilen) mali kaynaklar ak tutmak ve onlar harcama dzenini gelitirmek, AGTin faaliyet alannn byk blmn sadece Viyanann dousundaki blgeye deil, tm AGTin kapsad topraklara yaymak; AGTin askeri, iktisadi ve ekoloji, insani olan boyutundan, bir tek ncsne ncelik vermeden, yle de ayn arlkta ilgilenmek, uluslararas hukuk zneliini vermek v.s. gibi reformlar yapmaya teklif etmektedir.173 AGTin genel sekreteri Marc Perrin de Brichambaut ve bu sene bakan Karel de Guht gibi bat lkelerinin AGTteki st grev temsilcileri AGTii reformlarnn gerekli olduu dncesine katlmaktadrlar. Reformlarn yaplmas dncesi 2005 Lblyana Dileri Bakanlar AGT zirvesinde kabul grmtr, ancak o zamandan itibaren bu ynde hibir faaliyet gsterilmemitir.174

Maksim Redin, Rossiya i Zapad. Jizn v Raznh Mirah, (Analiz Press Za Den: OBSE), SM, (evirimii) http://www.smi.ru/04/12/08/3108507.html, 26 Kasm 2006 172 Rossiya Sitayet, to Uroven Vznosov v Bdjet OBSE Doljen Sootnositsya s Printsipom Platejesposobnosti Stran, Prime-TASS, (evirimii) http://www.prime-tass.ru/news/show.asp?id=600139&ct=news, 26 Kasm 2006 173 "OBSE Mojno Sravnit s Podmoskovnoy Daey 60-h!", Moskovskie Novosti gazetesi, (evirimii) http://www.mn.ru/issue.php?2006-23-11, 26 Kasm 2006; Redin, Maksim: Rossiya i Zapad. Jizn v Raznh Mirah, (Analiz Press Za Den: OBSE), SM, (evirimii) http://www.smi.ru/04/12/08/3108507.html, 26 Kasm 2006 174 Vladislav Vorobyev, Sergey Lavrov: K Reforme OBSE Doroga Otkrta, Rossiyskaya Gazeta gazetesi, (evirimii) http://www.rg.ru/2005/12/03/lavrov.html, 26 Kasm 2006; "OBSE Mojno Sravnit s Podmoskovnoy Daey 60-h!", Moskovskie Novosti, a.y.; Astana, 15 Sentyabr 2004, Obraseniye Stran-lenov SNG K Partnram Po OBSE, Commonwealth of Independent States: Executive Committee, (evirimii) http://www.cis.minsk.by/main.aspx?uid=2008, 26 Kasm 2006

171

67

Bunun zerine Rusya, reformlara ynelik zorlama arac olarak finansman kullanm ve 2005 AGT btesini yine engellemitir. (Buna cevap olarak ABD, aslnda Avrupa bar ve gvenlii iin nemli olan, ancak 1991den sonra eski Varova Pakt lkelerinin NATOya girmesiyle, Rusya asndan daha byk nem tayan, AKKA gelitirilmi versyonunun ratifikasyonu geciktirmektedir175) Ayn anda da reformlarn yaplmamas halinde AGTten tamamen kmas da szkonusu olabilir diye vurgulanmtr. Her ne kadar Rusya Federasyonunun AGTten kmasnn ihtimali pek de olas grnmemekle birlikte, finansmannda kstlamalar balanmtr. Bylece Rusya, 180 milyon euroluk civarnda deien yllk AGT btesine yaklak 17 milyon euro demiken, % 9,1 olan katksn nce % 6ya, sonra da % 3,6ya indirmitir ve zamanla bu rakam % 1,9ye indirmeye planlamaktadr;176 Tekilatn saha faaliyetlerine katksn ise % 3,79den % 2,5e indirecektir.177 Ukraynann AGTin btesine katks % 0,95; Beyaz Rusyann ise olmutur.
178

% 0,51

Bunlarn yannda Birleik Krallk, Almanya, Fransa ve talya % 9,1

olan katklarn % 9,35e ykselttiler; toplam Avrupa Birlii lkelerinin ise AGT btesine olan pay % 70 civarndadr. Kanadann pay % 5,45e hafif indirilirken, ABDnin AGT btesine % 9,1 olan katk % 11,5e kmtr; kuruluun saha faaliyetlerine pay ise % 14 olmutur.179 Bylece ABD, Kanada ve AB toplam olarak AGT btesine % 86,95lik katkda bulunmaktadrlar.

Sergey Lavrov Primet Uastiye v Zasedanii Soveta Ministrov nostrannh Del Stran-lenov OBSE v Lblyane, Representative Office of RF Foreign Affairs Ministry in Nizhniy Novgorod, (evirimii) http://gov.cap.ru/news.asp?govid=84&date=05.12.2005, 26 Kasm 2006 176 MD RF: Reformirovaniye OBSE Kl k Preodoleniy Problem Organizatsii, Security Council of Russian Federation, (evirimii) http://www.scrf.gov.ru/news/svodka/2006/06/20060618.htm, 26 Kasm 2006 177 Vladislav Vorobyev, Sergey Lavrov: K Reforme OBSE Doroga Otkrta, Rossiyskaya Gazeta gazetesi, (evirimii) http://www.rg.ru/2005/12/03/lavrov.html, 26 Kasm 2006 178 Kto Soderjit OBSE?, Belorusian Association of Journalists, (evirimii) http://baj.ru/Abajur/Abajur_22-24/a22_19.htm, 26 Kasm 2006 179 Rossiya Sokrasayet Vznos v OBSE, Lenta-News, (evirimii) http://pda.lenta.ru/news/2005/11/26/osce/, 26 Kasm 2006; The Financial Times: Moskva "Vzyala v Zalojniki" Bdjet OBSE i Paralizuyet Deyatelnost Organizatsii, Novosti Rossii, (evirimii) http://www.newsru.com/russia/10mar2005/osce.html, 26 Kasm 2006

175

68

Bu ok byk bir rakam, ok nemli ve gsterili. AGT kaynaklarnn, yukarda bahsedildii gibi, yaklak % 84 misyonlarna ve yerel projelerine harcandn gznnde bulundurarak, uluslararas camia sfatn alan Batnn Viyana dousunda, aktarm olduu kaynaklarna dayanarak, nfuz ve etkisi olduunu sylemek yanl olmaz. Bu tezde incelenen konu asndan da yukardaki bilgi ve sonular dndrc nitelik tamaktadr. Sonu olarak, 90lara kadar iki blok arasndaki mcadelede diyalog forumu ve Avrupadaki bar koruma platformu imajn koruyan ve de baarl olan AGT, sonraki zamanda askeri, ekonomi, ekololoji, bar koruma konularnda nceliini ve konumunu NATO ve ABye kaptrmtr. (Yugoslavya meselelerinde bu olgu kendisini gayet iyi gstermitir.) AGTin en etkili bir ekilde alaca alan, insan haklar ve demokrasi korunmas ve gelitiilmesi olmutur. Bu grevi yerine getirme sahas da byk ounlukla Dou Avrupa, Balkanlar ve post-sovyet lkeleri olmutur. Ancak, AGTe ye olan devletlerinin, hem byk bir alan kapsadndan (Orta Asya blgesi, Kafkaslar blgesi, Rusya, Avrupa ve ABD ile Kanada) ve bylece kltrler aras farkllndan (farkl kltrlere bal demokrasi anlay fakllklar), hem de onlarn karlarnn farkl olmasndan dolay, AGTin bu almalar elitirilmektedir. Biriler AGTi, kendi karlarn uluslararaslatrma ve merulatrma ve douyu ona pek de uymayan bat kalbna sokma arac olarak gryorlar ve buna kar kyorlar, dierler ise AGTi, demokrasi yayma ve gelitirme, insan ve aznlk haklar korumas gibi konularda yetersiz gryorlar ve onun iin Tekilat daha etkili ve kararl grmeyi istiyorlar. Kimin hakl, kimin haksz olduu tartlr bir konu, ancak kesin olan AGT, farkl karlar gden taraflarn siyasi ve diplomatik atma meydan haline gelmitir, bundan dolay da prestiji zedelenmektedir, etkin olma derecesi de azalmaktadr.

69

III. Blm MOLDOVA

1. TARHE. 1.1. Eski Zamanlardan 90lara Kadar.

imdiki Moldova Cumhuriyeti, Prut ve Dniyester nehirlerinin arasndaki topraklarn geleneksel ismi Besarabya olan alannda bulunmaktadr. Tarih kaytlarna gre Besarabyadaki ilk insan yerlemeleri paleolit anda olmutur. M.. VI. yzyldan itibaren oralarda Frakia (Trkede Trakya) kavimlerden Getler ve Daklar yaamaktaydlar. Onlarn yannda orada Skif ve Bastarnalarn nfuslar mevcuttu. Ayn zamanda da Karadenize ky olan Besarabyann Budjak Stepleri (ileride Bucak olarak yazlacaktr) parasnda Finike, sonra da Yunan koloniler de mevcuttu.180 Yani Besarabya topraklarnn, zellikle onlarn gney blmnn her hangi belli bir kavime has olduunu sylemek mmkn deildir. Tarihi boyunca Moldova topraklar sk sk igallere maruz kalmtr. Aslnda Besarabya demek daha doru olacaktr. Bu ad o topraklara verilen geleneksel isimdir. Moldova ise tarihsel olarak Prut nehrinin batsnda bulunan ve imdiki Romanyann kuzey-dou blgesinde bulunan topraklarnn ismidir. M.S. birinci asrda Roma mparatorluu tarafndan Kuzey-Dou Balkanlar blgesi igal edilmi ve Karpatlar blgesinde yaayan Moldovanlarn atalar birka asr iinde tamamen latinletirilmitir. Bylece de imdi Moldovallar latin kkenli olarak saylmaktadrlar. III-IV. asrlarda Hunlarn gleri altnda kalmtr. VI-VII. Asrlarda Balkanlara geip yerleen Slavlarn da bir blm blgedeki yerli halklara karp kalmtr.181 IX-XIII. yzyllarda oradaki topraklar, Kara Denizin kuzeyindeki steplerde gebe hayatn srdren ve zamanla Tuna nehrinin
180

Besarabya: storieskaya Spravka, Sayt Trkologii, (evirimii) http://turkolog.narod.ru/info/gag-5.htm, 26 Kasm 2006 181 A.y.

70

Deliorman, Dobruca, Bucak dolaylarna yerleen Ouz, Peenek, Kuman, Uz v.s. Trk kavimlerinin saldrlarna maruz kalmtr. XIII. ve XIV. yzyln ilk yarsnda Besarabya, zellikle de kuzey taraf, Byk Litvanya Prenslii hkmeti altndayd. Aadaki step ksmnda ise eitli Trk kavimler hakimdi.182 Moldova Prenslii 1359da Karpat Dalar blgesinde kurulmutur.183 Zamanla, XV. yzyln ilk yarsnda Moldova Prenslii genileyip Prut-Dniyester nehirleraras, Besarabyann kuzey ve merkezi blgelere hakimiyetini yaymtr. Moldovanlarn Besarabyaya sonradan gelilerinin kantlarndan birisi imdiki Moldova bakenti Kiinevin 1436da kurulmasdr.184 Byk Moldova Prenslii hakimiyeti altnda Valahya, Transilvanya, Olat, Bukovinann bir paras, Moldova ve Ordeal blgeleri vard.185 Besarabyann kuzeyi Byk Litvanya Prenslii altndayd, onun Bucak Stepleri ad olan kr ksmnda ise Krmllar, yani Tatarlarla Nogaylar hakimiyetlerini yaymakta idiler. XV. asrda blgede sperg konumuna gelen Osmanl mparatorluu ve onun vassal olan Krm Hanl tarafndan Moldova Prenslii ve Besarabya tamamen igal edilmitir.186 300 senden uzun bir dnem iin tm Moldova-Romen topraklar Osmanl egemenlii altnda kalmtr. 21 temmuz 1774te, Osmanl-Rus sava sonucu, Kk Kaynarca Bar Antlamasna gre Dniyester nehrine kadar, yani imdiki tannmam Transdniyester Moldova Cumhuriyetinin topraklarn kapsayan Krm Hanl Osmanldan bamsz kalyormu, ancak sonradan Krml ahin Giray Han tarafndan imzalanan protokole gre Rus mparatorluuna dahil edilmitir.187 Bylece, hala zlmemi bir sorun olan Transdniyester topraklar o zamandan beri Rusyaya ait olmutur. Bundan memnun olmayan Osmanl Devleti yine sava balatmtr (1787-1791 yllar arasda), ancak istedii sonuca ulaamamtr. 9 Ocak 1792de Ya Bar Antlamas imzalanmtr. Ona gre Dniyester nehri
Lev Gumilev, Lyudi i Priroda Velikoy Stepi, (evirimii) http://allbooks.com.ua/read_book.php?file_path=books/6/book02584.gz&page=0, 26 Kasm 2006 183 Hronika storii Moldov, E-Novosti (elektronik haberler), (evirimii) http://e-novosti.info/forumo/viewtopic.php?t=875, 26 Kasm 2006 184 Kiinev giriinde, ehrin kurulu yln simgeleyen heykel tarznda byk ta tabelas vardr. 185 Stefan Pascu, Faurirea Statului National Unitar Roman, c. 2, Bucuresti, 1983, s. 15. 186 storiya Moldov: Hronologieskaya Spravka, nformatsonno-Analitieskiy Portal "Moldova.Ru", (evirimii) http://www.moldova.ru/index.php?tabName=articles&owner=56&id=222, 26 Kasm 2006 187 Azov v Russko-Turetskih Voynah. Konets XVII-XVIII v.: Kk-Kaynardjinskiy Mirniy Dogovor, Azov History, (evirimii) http://museum.azov.ru/r2-2-6.htm, 26 Kasm 2006
182

71

Rusya ve Osmanl Devleti arasndaki snr olarak kesinletirilmitir.188 Bir sonraki Osmanl-Rus sava sonucunda, 28 Mays 1812de Bkre Bar Antlamas imzalanmtr. Bu antlamaya gre de Prut nehrine kadar topraklar, yani simdiki btn Moldova topraklar Rusyaya dahil edilmitir.189 Ve 1918 ylna kadar Rus mparatorluu'nun bir vilayeti olarak da kalmtr. 1918 ylnda Besarabya topraklar Romen Krall tarafndan Dniyester nehrine kadar istila edilmitir, SSCB ise bu igali tanmamtr ve Ukrayna SSC snrlar iinde Dniyesterin dousunda Transdniyester Moldavya Otonom Sovyet Soslyalist Cumhuriyetini kurmutur190. Bylece de Rusya Transdniyesterde hakimiyetini srdrmtr. 1940 Austos aynda Molotov-Ribbentrop Pakt gereince Besarabya topraklar Romanyadan geri alnmtr ve Transdniyester Moldavya Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyetiyle birletirilerek SSCB dahilinde onbeten biri olan Moldavya Sovyet Sosyalist Cumhuriyetini oluturmutur. II. Dnya Savanda drt yla yakn bir sre iin Romanya yine Moldavyay igal etmitir, ancak 1944te Kzl ordu Besarabyaya girip Romen ve Almanlar kovmutur. 1945ten itibaren MSSC SSCBnin iinde varln srdrmtr.191 1944te Stalin ve Kruev zamanlarnda snrlar yeniden dzenlendi ve Besarabyann kuzeydeki (Bukovina) ve gneydeki (Bucakn bir ksm) baz topraklar, Rusyann bir paras olan Krm yarmadas ve imdiki dou Ukrayna topraklar Ukraynaya verilmitir.

1.2. 90lardan Sonras.

1986'dan itibaren Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ilk ve son presidenti olan Mihail Gorbaov tarafndan uygulanan glastnost i perestroyka (aklk ve yeniden yaplanma) politikas ile birlikte ulusal ve kltrel bamszlk iin ura veren birok bamsz politik grup ortaya kmtr. 1990 ubat'nda Moldavya Cumhuriyeti Yksek Konseyi (Parlamento) seimlere gitmitir. Moldavya'nn bamszlk ve reformlara ynelik almalar
Fakt Mirovoy storii: Yasskiy Mirny Dogovor, Komi Republic History Site, (evirimii) http://www.emc.komi.com/01/28/012.htm, 26 Kasm 2006 189 Podpisan Buharestskiy Mirny Dogovor, World History, (evirimii) http://www.world-history.ru/events/1229.html, 26 Kasm 2006 190 Mircea Musat, Viata Politica n Romania 1918-1921, II. basm, Bucuresti, 1976, s. 77-78. 191 Pascu, a.g.e, s. 45.
188

72

artmtr. Serbest piyasa ekonomisine gei yolunda almalara balanmtr. 1990 ylnn ilkbaharnda yaplan seimlerde Moldavya Halk Cephesi Parlemento'da ounluu salam ve Anayasa'da bir dizi deiiklik yapmtr. 1990 Haziran aynda cumhuriyet egemenlii hakknda bildirge yaynlanmtr, 1991 Mays aynda ise MSSCnn Yksek Konseyi, Moldavya Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin ismini resmi olarak Moldova Cumhuriyeti olarak deitirmitir. Moskova'daki baarsz darbe giriimi sonucunda, SSCBnn dalmasyla Moldova Cumhuriyeti 27 austos 1991de bamszln kazanmtr. Ayn yl iinde Bamsz Devletler Topluluuna ye olmutur.192 Bamszln kazandktan sonra Moldovada iki sorun ortaya kt. kisi de Moldovada esen Romen milliyetilii rzgarlar yznden ortaya kmtr. Romence'nin resmi dil olarak kabul, Kiril alfabesinden Latin alfabesine geilmesi, Moldova'nn bamszlnn ilan edilmesi, lkenin adnn Moldova Cumhuriyeti olarak deitirilmesi ve Romanya bayrann bir deiiklikle Moldova bayra olarak kabul edilmesinin ardndan bu iki sorun ortaya kt. Bunlardan birisi Transdniyester sava, ikincisi de Gagauz meselesidir. 1994 yeni anayasasna gre Moldova dahilinde Transdniyester ve Gagauz blgelerine zerk cumhuriyet stats verilmitir.193 Ancak bu blgelerde sorunlar hala zlm deildir. lerideki blmde Moldovadaki 90larn gelimeleri ve Transdniyester ve Gagauz sorunlar daha ayrntl olarak ele alnacaktr.

2. GENEL BLG VE VERLER. 2.1. Corafi bilgiler.

Moldova Cumhuriyeti 29. dou meridyeni ile 47. kuzey paralelinin kesitii noktadadr. Dou Avrupa'da bulunan Moldova'nn denize kys yoktur. Ukrayna ve Romanya arasnda yer almaktadr. Toplam 1,389 km olan snrnn; 450 km'si
192

storiya Moldov: Hronologieskaya Spravka, nformatsonno-Analitieskiy Portal "Moldova.Ru", (evirimii) http://www.moldova.ru/index.php?tabName=articles&owner=56&id=222, 26 Kasm 2006 193 Konstitutsya Respubliki Moldova ot 29 yulya 1994 goda, Monitorul Oficial al Republici Moldova, Chiinau, 27 Austos 1994, s. 6.

73

Romanya ve 939 km'si de Ukrayna iledir. Toplam 33,843 km2 alan kaplayan lke arazisinin 472 km2si su alanlar (doal ve suni gller ve nehirler) olutururken, 33,371 km2si de kara yzeyi oluturur. lkenin en alak yeri 2 m. olan Dniyester Nehri kylar iken, en yksek yeri ise 429,5 m. olan Dealul Balanet Tepesidir.194 Moldova doal kaynaklar asndan zengin bir lke olarak saylmamaktadr. Doal kaynaklardan kire, ta, cam kumu, gips, granit talar, petrol ve gaz bulunur. Ancak petrolun ve gazn miktar ok az olduu ve onlarn yeralt havzasn Romanyayla paylat ve gerekli olan teknolojiden yoksun olduu gibi nedenlerden dolay Moldova bu kaynaklardan yararlanamamaktadr.195 Moldova ktasal iklim kuanda bulunmaktadr. Senelik yag seviyesi 560-340 mm. olarak deimektedir. Ortalama yllk scakl +9C, Temmuzun ortalama scakl +21C, ocakta ise 4C dir. Yazlar scak ve kuru, k ise yumuak ve ksa olmaktadr. Moldovann kuzeyi ve gneyi farkldr. Kuzey ksm daha yeil, biraz daha souk. En nemli nokta gney ksmnn daha kuru olmasdr. Onun iin, Gagauz Yeri zerk Gagauz Cumhuriyetinin bulunduu, Moldovann gney blgesi suni sulanmaya ihtiya duymaktadr.196 Moldovann en zengin doal kayna topraklardr. lke orman ve step eritlerinde bulunmaktadr. lkenin kuzeyi step-orman eridinde, merkezi orman eridinde (Kodru Dalar), gneyi ise step (Bucak Stepleri) eridinde bulunmaktadr. ok verimli kara topraklara (% 75) ve boz-kara topraklara sahiptir. Tm topraklarnn % 64,53 ilenmektedir. Geri kalan topraklarn ise bir ksm korunmakta olan doal ormanlar (ormanlar oran % 6 genellikle Moldovann ortasnda ve kuzeyinde bulunmaktadr), bir ksm gller ve nehirler, bir ksm da otlaklardr.197 Moldovann bulunmu olduu blgede nfusun younluk seviyesi ok yksek olduundan dolay, ilenmeyen topraklarn bir baka byk blm yerleim yerlerine ve yollara aittir. Ortalama nfus younluu 1 km2ye 130 kii decek ekildedir. Nfusun % 46s sehirlerde yaamaktadr. Toplam 61 ehir ve 1611 ky vardr. Moldovann bakenti Kiinevdir.198 Bu tezde Moldova
194

195

Geografieskoye Polojeniye, Geografiya Moldov, (Ders Kitab), y.y., Chiinau, 1996, s. 6-9. Poleznye skopayemye, Geografiya Moldov, (Ders Kitab), y.y., Chiinau, 1996, s. 24-27. 196 Prirodnye Usloviya, Geografiya Moldov, (Ders Kitab), y.y., Chiinau, 1996, s. 12-14. 197 A.e., s. 15. 198 Naseleniye, Geografiya Moldov, (Ders Kitab), y.y., Chiinau, 1996, s. 42-46.

74

hakkndaki bu bilgilerin yer almasnn amac, Moldovann konum, tabiyat ve doal kaynaklar asndan zengin olmadn, bylece ekonomisinin turizm ve sanayiden ok toprak ve tarma dayal olduunu gstermektir.

2.2. Moldovann Demografik Veri ve Sorunlar. 2.2.1. Nfusla lgili Rakamlar ve Sorunlar.
Moldova Cumhuriyetinin nfusu u an net ve kesinlii olmayan bir konudur. Tahminen toplam nfus says 4 milyon 300 bine kadardr. 1989 ylnda btn Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii apnda yaplan nfus saymnn gvenilebilir ve kesin verilere gre, Moldova Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin nfusu 4 milyon 337,4 bin kii idi.199 1991de SSCB daldktan sonra Moldova hkmeti raporuna gre toplam nfus 4 milyon 361,6 bin kii olmutur.200 Bu tezde incelenen konu asndan Moldova nfusu meselesi nem tamaktadr, nk 1991de Moldovann bamszln kazanmasyla, Moldovan olmayanlarn lkeyi terketme eilimine girmesiyle, Moldovanlarn oran bymeye balamtr; baka szlerle aznlk statsne girecek olanlarnn says azalmaya balamtr. Bir lkede bir aznln, haklar iin talepte bulunma olgusunda say unsuru phesiz nemli rol oynamaktadr. u ana kadar onbe sene iinde Moldovada ayn nfus byme eilimi seyredilmi ise, mantkl olarak Moldova nfusunun, onunla birlikte de Moldovanlarn oran bydn dnmek doru olurdu, ancak Moldova nfusunu ilgilendiren baka konular gznnde bulunduracak olursak farkl sonuca varlabilir. Birinci olarak, Moldova hkmetinin istatistik verilerine gre: 1975ten itibaren 1991e kadar, bin kii iin hesaplanan yllk doal nfus art oran 8-11 kii arasnda deimekte idi; sonra ise bu rakamlar 1995te 0,8e indi, 2004 ylnda ise doal nfus art -1,0 (eksi bir) olmutur.201 Buna ilave olarak Moldova nfusunu
199

Dannye Vsesoyuznoy Perepisi 1989 g., Komsomolskaya Pravda gazetesi, Kiinev, 8 Aralk 1989, s. 3. 200 Naselenie Respubliki Moldova: Fakt i Statistika, Parlament-PRESS, Chiinau, 2004, s. 3. 201 A.e., s. 5-6.

75

azaltm ve azaltmakta olan nedenlerini de sralamak lazm: 1992 Transdniyester Sava olmutur ve resmi (ancak sorgulanabilen) verilere gre savan srd iki ay iinde 15 bin kii hayatn kaybetmitir202; 1990larn bandan itibaren Yahudilerin byk bir ksm sraile, baz Ruslar ise Rusyaya gmtr; Kt ekonomik artlardan dolay, Moldova darya igc ihracatnda bulunmaktadr, bylece Latin kkenli olan Moldovanlar Portekiz, spanya ve talyaya, Trk kkenli Gagauzlar ise Trkiyeye, ve de, Rusay herkes bildii iin, kken farketmeksizin, birok kii Rusyaya almak iin gitmektedir; Romanya ve Bulgaristan ABye gireceklerinden dolay, Moldovanlar Romanya vatandaln, Bulgarlar ise Bulgaristan vatandaln alp (ki bu lkeler kankardelerine vatandalk almada kolaylk salamaktadr) Moldovay terketmektedirler; Bunlarn yannda komu lke olan Ukraynaya da g sz konusu vardr; Ve zellikle ubat 2006da Putinin teklifi zerine Rus parlamentosunun, eski SSCB cumhuriyetlerden gelenlerin Rusya vatandaln almasnda kolaylatrmaya dair kanunu karmasyla, birok Moldova vatanda (etnik kken farketmeksizin) Rusya Federasyonu vatanda olmaktadr.203 Bu tr eilimler sk kontrol altnda tutulamad iin nfus saysnn belirsizliine yansmaktadr. Bir de, her ne kadar de jure Moldovann paras olarak grnse de, de facto bamsz olan Transdniyester nfus verileri Moldova hkmeti raporlarnda yer alamamaktadr. Ancak szkonusu kaynaklarn gstergesi Transdniyester hari 2000 ylnda Moldova nfusu 3 milyon 643,5 bin kii, 2004 ylnda ise 3 milyon 606,8 bin kii204 olduunu, bylece Moldova nfusunun azalmakta olduunu ve en iyi ihtimalde nfusu toplam olarak 4 milyon 300 bin kiiye ulaabileceini sylemek yanl olmaz. Moldovann nfusunda, hem Sovyet zamanlarnda, hem de gemi onbe yl bamszlk zamannda, tm kaynaklara gre kadn oran erkek oranna gre % 4-5 olmak zere fazlaln korumutur: 2004 ylnn verilerinde erkek oran % 47,9, kadn oran ise % 52,1 dir. Moldova nfusu, genel Avrupa nfusuna gre daha gen olmakla birlikte, srekli olarak ihtiyarlanma eilimi iindedir. 100 kiiden ya 60
Pridnestrovskiy Konflikt, Gagauz Halk Gazetesi, No: 2, Ocak 2003, s. 5. Moldavskiye Gastarbayter, Gagauz Halk gazetesi, No: 1 (3), Mays 2005, s. 4. 204 Naselenie Respubliki Moldova: Fakt i Statistika, s. 11.
203 202

76

geenlerin says 1970te 9,7 olurken, her geen sene artmaktadr ve 2003 ylnda 13,9u bulmutur. Bir tek 2004te 13,8e inmitir. Ortalama mr 65 yl olmak zere, erkeklerde 62 yl, kadnlarda ise 69 yldr. Yine de btn bunlarn yannda, 014 ya aras olanlarn oran % 20dir, 15-64 ya aras olanlarn oran ise % 69,7dir.205 Bylece de Moldova, hem demografik adan iyi bir potansiyele sahip, hem de yeterince alabilen retken nfusa sahiptir.

2.2.2. Moldova Nfusunda Etnik Gruplarn Dalm Verileri ve Bilgileri.

Moldova Cumhuriyeti, yukarda da denildii gibi, anayasaca kaydedilmi, okuluslu (multi-national) bir devlettir.206 Moldovada, Moldovanlarn yannda, Ukraynallar, Ruslar, Gagauzlar, Bulgarlar, Yahudiler, ingeneler, Belaruslar, Ermeniler, Polonyallar, Rumlar, Azeriler, Almanlar, Krm Tatarlar v.s. gibi yze yakn etnik gruplarn temsilcilerini barndrmaktadr.207 Moldovada % 64,5 gibi bir oranla ounluu oluturan Moldovanlardr.208 Kimilerine gre Moldovanlar bir halk deildir, bir blm Romanyann kuzeydousunda, dieri ise Dniyester nehrine kadar Moldova Cumhuriyetini kapsayan topraklarn ayn geleneksel ismi olan Moldovada yaayan Romen halknn bir parasdr. Bu iddialar zerine, 90larn banda Moldovan dili, byle bir dilin olmad gerekesiyle, resmi olarak Romen dili ismini almtr. Moldovanlarn ou olmazsa da, farkedilir bir ksm kendilerini Romen olarak tanmlar. Romenler ise Moldovanlar kukusuz, tarihsel nedenlerden dolay ayr yaamak zorunda kalm, Romenler olarak grrler. Bunu, zerine her ne kadar eletiri gelmi olsa da, en iyi bir ekilde kantlayan Kasm 2005te Romanya Cumhurbakan Traian

205 206

A.e., s. 7-10. Konstitutsya Respubliki Moldova ot 29 yulya 1994 goda, Monitorul Oficial al Republici Moldova, Chiinau, 27 Austos 1994, s. 5. 207 M Raznye, no Prava u Nas Odinakovye (nformatsonny Gid v Oblasti Zait Prav Etnieskih Mennstv), Republic Moldova: Human Rights Centre, Kishinev, 2001, s. 2. 208 Dannye Vsesoyuznoy Perepisi 1989 g., Komsomolskaya Pravda gazetesi, Kiinev, 8 Aralk 1989, s. 3.

77

Basescunun sylemi olduu Romanya ve Moldovada ayn halk yaamaktadr Romenler cmlesi olmutur.209 Moldovann geri kalan % 35,5, gerek kendi etnik gruplar iinde, gerekse gruplararas diyaloglarnda Rus dilini kullanmaktadr. Moldovanlarn ou da Rusaya hakimdir. Birok Moldovan da kan usulne deil, dil usulne dayanarak kendini Rus olarak tanmlamaktadr. Bu olgu zellikle ehirlerde grnr. Moldovadaki % 13,8 oranda, yani yaklak 600 bin civarnda kii says olan, en byk aznlk Ukraynallardr. Moldova apnda 76 okulda Ukrayna dili dersi vardr, 7 okul ise Ukrayna okulu statsn stlenmektedir.210 Bunlar Ukraynallar iin doal olarak yeterli deildir, ancak, yukarda bahsedildii gibi: birinci olarak Ukraynallar, Ruslar ve Moldovanlarla kark yaamaktadrlar, ikinci olarak halklararas kullanlan dil Rusadr, onun iin birok Ukraynal, kendi dilini bilse de, kendini ya Rus olarak tanmlamakta, ya da hem Rus, hem de Ukraynal ift kimlik kullanmaktadr. unu da sylemek gerekiyor, ilgin bir veri olarak: Moldovadaki en yaygn kark evlenmeler Moldovan-Ukraynal evlenmeleridir. Byle ailelerde doal olarak aile ii dil Rusa olmaktatr. Ukraynallar yakndan takip eden, oran % 13 ve yaklak 560 bin kii says olan Rus aznl gelmektedir.211 Moldovada birok okul, lise, kolej, niversitenin ya oranl ya da tam eitim dili Rusadr. Bunlarn yannda da birok Rus dernek ve ktphane mevcuttur. Moldovanlarn dnda dier halklarn bireylerin Romence bilen says azdr, onun iin % 13 oranyla ikinci srada yer alan Rus aznl, pratikte, kan deil, dil esasna dayanlarak ve bylece bir anlamda tm aznlklar tamamen ya da ksmen iererek en byk ve etkili aznlk niteliini tamaktadr. Sze deer olan baka aznlklar Bulgarlar, Yahudiler ve ingenelerdir. Oran % 1,8 olan Bulgarlarn says 85 bin civarndadr.212 Bulgarlar, bu nemli nokta, Moldovann gneyinde youn olarak yaamaktadrlar. O blgede Bulgar okullar
209

Evro-Rumno-ntegratsya. T.Basescu - Moldove: Rasslabsya i poluay Udovolstviye Gagauz Halk gazetesi No: 8(71), Temmuz 2006, s. 3. 210 M Raznye, no Prava u Nas Odinakovye, s. 5. 211 A.e., s. 6. 212 A.e., s. 10.

78

almaktadr. Bulgarlarn ou kendi dilini bilmektedir, ancak Onu ilk dili olarak yaklak bete biri saymamaktadr. Yani burada da Romenceyi bilmemekten ve baka farkl etkenlerden dolay Rus dili faktor ilemektedir. 1989 ylndaki nfus saymna gre oran % 1,5 olup Yahudi says 66 bin idi, ancak bu zamana kadar birok Yahudi sraile gmtr. Bunun yannda da eski SSCBnin dier yerlerinden Yahudilerin Moldovaya yaamaya geme rnekleri vardr. u an toplam Yahudi says 50 bin civarndadr.213 Onlar, bata bakent Kiinev olmak zere ehirlerde yaamaktadr. Yahudilerin, dnyann her yerinde olduu gibi, iyi rgtlenmeleri vardr. Gazetelerini kartyorlar, radyo ve televizyonda programlar yapyorlar. Yahudiler kendi dillerinde eitim vermemektedirler, ancak birok okulda Yahudi tarihi, soykrmlarnn tarihi, kltr, rf ve adetleri gibi derin incelenen ve retilen dersler mevcuttur. Bunlarn yannda Yahudi Kltur Merkezi ve ona bal sekiz Pazar Okulu ve Ak srail niversitesi de mevcuttur. Dier aznlklara gre Romenceye hakim olan Yahudi oran ok daha yksektir. Ayn anda da Yuhadilerin hepsi Rusay anadili gibi konumaktadrlar. Says az olmasna ramen Yahudi diasporas gldr. Moldova hkmetiyle her hangi bir konuda ztlamalar yaamamaktadr. Moldovann resmi kaynaklarna gre lke snrlar iinde yaklak 12 bin ingene yaamaktadr. Ancak, ou kez olumsuz etki ekmemek isteinden ve bylece kendilerini Moldovan olarak tanmlamalarndan dolay, gerek says daha yksek denilebilir. Kuzeydeki birka ingene ky hari, ingeneler youn olarak deil, tm Moldovada dank (ancak gruplar halinde) yaamaktadr. Kendi iinde onlara has rgtlenmeler vardr. Gayriresmi kaynaklara gre Moldovadaki ingene bakan barondur. Baron ise Romanyada yaayan ingene kralna baldr. ingenelerle ilgili bata gelen sorun ocuklarn okullara gndermemeleridir. Resmi kaynaklara gre bunun zerinde almalar yaplmaktadr. ingenelerle ilgili bilenen tek yasal alma 1993 ingene Kltr Gelitirmesi Hakknda Moldova Cumhurbakan Tzdr.214 Gagauzlar hari, Moldovada sze deer baka byk aznlk bulunmamaktadr. Gagauzlar, Moldovadaki nc byk aznlktr. Oranlar % 3,5-4 arasnda olup,
213 214

A.e., s. 19. A.e., s. 20.

79

toplam says yaklak 165 bindir.215 Onlarn byk bir ounluu Moldovann gneyinde bulunan Gagauz Yeri zerk Gagauz Blgesinde youn olarak yaamaktadr. Gagauzlarn konum ve artlar Moldovadaki dier aznlklardan farkldr. Ukraynal ve Ruslar gibi dank deil, ok youn yaamaktadr, baz kylerde Gagauz oran % 98e ulamaktadr.216 ounlukla Romenceye hakim olan Yahudilerden farkl olarak, Gagauzlarn ou Romence bilmemektedir. Bazen olumsuz tepki ile karlamalarna ramen, ingeneler gibi kendilerini kesinlikle Moldovan olarak tanmlamamaktadrlar. Gagauzlara snr, yan yana yaayan (aynen youn bir ekilde) Bulgarlar, baka lkede ounluk olan devlete sahiplerdir (bu anlamda Ruslarn, Ukraynallarn ve Yahudilerin durumlar ayn). Gagauzlarn ise en fazla ve en youn yaadklar blge Moldovadaki Gagauzya Otonom Birimidir. Btn bunlara ramen Gagauzlarla ilgili birok sorun vard, var ve var olmaya devam edecek gibi grnyor. Gagauzlar konusu bir sonraki blmde daha ayrntl bir ekilde ele alnacaktr. Dini bakmndan Moldova ufak istisnalar hari homojen kalmaktadr. Nfusun % 97si Ortodoks Hristiyan mezhebine ait, Museviler iin yukarda geen % 1,5e kadar olan Yahudi oran burada da geerli, geri kalan yaklak % 1,5 ksmn ise Protestanlar; ok az sayda Roma Katolikleri; Dalk Karaba, eenistan, Arap lkeleri ve zellikle Filistin, Arnavutluk, Bosna Hersek ve Trkiyeden gelen mslmanlar; ve dier din, inan ve mezheplerin temsilcileri oluturmaktadr.217 Moldova din konusunda serbest bir lke saylmaktadr: Ortodoks kiliseleri, doal olarak, ok sayda bulunmaktadr, onlarn yan sra Protestan Kiliseler, Musevi Sinagoglar ve eitli mezheplerin dua evleri mevcuttur; ancak bunun yannda, her ne kadar son zamanda, zellikle Kiinevde, mslmanlarn says oalmsa da, hala tek bir camii bile yoktur. eitli mslman diasporalarnn varln gz nnde bulundurarak, finansmann sorun olduunu dnmek pek doru grnmemektedir, onun iin mslmanlarn camii, mescit ya da dua evlerinin olmamas, bu konuda soru iaretleri yaratmaktadr.
215

Respublika Moldova v Tsfrah, 1996, Etnosotsologieskie Oerki, Kiinev, 1997, s. 34-38. Naselenie Respubliki Moldova: Fakt i Statistika, s. 32. 217 Pravo na Veroispovedaniye, Bazovy Doklad o Polojenii v Oblasti Prav eloveka v Respublike Moldova, Haz. Parlament Respubliki Moldova, Programma Razvitiya OON v Moldove, 2003, s. 111-117.
216

80

Moldovada uluslar arasnda ve uluslarla devlet arasndaki diyalog srecini salamak ve gelitirmek iin, 1991 ylnn sonunda Moldova Cumhuriyeti Milliyetler likileri ve Dillerin Fonksiyonluu Departman kurulmutr. Departmann bnyesinde 50 civarnda dernek, vakf, kurultay, tekilat v.s. gibi milli kltrel birimler almaktadr. Onlarn amac kendi milli zelliklerinin, rf ve adetlerinin diriltilmesi, yaatlmas ve korunmasdr. Bunlarn yannda da Moldova ve szkonusu halk temsilcilerinin tarihsel vatanlar arasndaki dostluk ilikilerini gelitirmeye vesile olmak ve Moldova dnda yaayan vatandalar ile Moldova arasndaki iliki ve balantlarn gelitirmektir.218

2.2.3. Nfus Hareketleri: Dardaki iler ve Vatandalk Meseleleri.

Moldovadaki ekonomik artlar ok kt olarak nitelendirilebilir. Nfusunun yaklak % 80i yoksulluk izgisi altnda yaamaktadr.219 Bundan dolay birok Moldova vatanda ya almak iin, ya da tamamen tanmak amacyla baka lkelere gitmektedir. Romanya geleneksel olarak Moldovay kendisinin bir paras olarak grrken ve ilerki dnemlerde birlemeyi hedeflerken, Moldovan olan Moldova vatandalarna Romen vatandaln vermektedir. Onun iin birok Moldovan Romen vatandalna ya tamamen gemi ya da ift vatandala sahiptir. Bunun yannda Bulgaristan, Moldovada yaayan Bulgar ve Gagauzlara (Bulgaristan Gagauzlar trklemi Bulgar olarak tanmlamaktadr) Bulgar vatandaln vermektedir. Yeni vatandalklarn kazananlarn illa ki Moldovadan ayrlp, yeni lkelerinde yaamas szkonusu deildir, byk bir ksm ikinci vatandaln sadece salam olduu bir lkeye girebilme, seyahat etme, vize alma gibi haklardan yararlanmaktadr. rnein, bir tek Moldova vatandal olanlar Yunanistana portakal toplamaya gittiklerinde sadece ksa sreli turistik vizesini alabiliyorlar (ki bu da bir sorundur); vize sresi dolduktan sonra ya Yunanistan terkediyorlar ya da yasald bulunmaya devam ediyorlar (ou olarak);
218 219

M Raznye, no Prava u Nas Odinakovye, s. 14. 78,1% Naseleniya Respubliki Moldova Bedstvuet. 2003/07/08, nformatsonno-Analitieskiy Portal Moldova.Ru, (evirimii) http://www.moldova.ru/index.php?tabName=articles&owner=19&id=48, 26 Kasm 2006

81

yakalandklarnda hem para cezasn dyor hem snrd ediliyor ve bir daha artk bu lkeye giremiyorlar; bylece yurtdnda senelerce memlekete gitmeyen Moldova vatandalar mevcuttur.220 Yukarda deinildii gibi, darya gitmelerde etnik kkene bal eilimler var: Portekiz, spanya ve talyaya gidenlerin ou dillleri ayn latin kknden olduundan ve benzediinden dolay Moldovanlardr; Trkiyeye ve Yunanistana (ki Yunanistann kuzeyinde Trke ok konuuluyor) ise gidenlerin ou Gagauzlardr. Gagauz ailelerin beinin drdnde en az bir kii Trkiyede alp bulunmutur. spanya, Portekiz ve talya, orada alanlara alma izinleri verip durumlarn yasallatrmtr, bylece hem iverenleri hem de iileri denetim ve kontrol altna almtr. Salk sigortas, asgari maa, alma saatleri gibi haklar tannmtr alanlara. Bu srada da sigorta, ii ve saire gibi vergiler de denmeye balanmtr, ve de alanlarn evlerine gnderdikleri paralar hem denetlenmeye hem de vergilenmeye balanmtr. Trkiyede maalesef byle bir durum imdilik szkonusu deildir.221 Herkes Rusa bildii iin Rusya Federasyonununa da, etnik kken farketmeksizin youn olarak gidilmektedir. ubat 2006da V. Putinin teklifi zerine, parlamentonun alt kanad olan Duma, vatan soydalarnn Rus vatandaln almalarnda kolaylatrmalar hakkndaki kanun tasars grlmtr ve onaylamadan gemitir. Bylece Rusyaya gitmeyi tercih edenlerin says ykselmitir, orada kalp Rus vatandalna geenlerin says da artmtr. Moldova Cumhuriyeti statistikler Brosuna gre 273 bin Moldova vatanda yurtdndadr. Ancak Moldova Cumhuriyeti Sosyal-Demokrat Partisi bakan Eduard Muuka gre bu rakamlar gerei yanstmamaktadr, Ona gre yurtdnda bulunan Moldova vatandalarn says 500-700 bin arasndadr.222 Ayn rakam Cumhuriyet statistiksel Sosyoloji Departman genel mdr Vitali Valkovdan geldi. Ekim 2004te yaplan rprtajinda V.Valkov, verilere gre yurtdnda bulunan Moldova vatanda says 600 bin kiiyi gememektedir, diye sylemitir.
220 221

Moldavskiye Gastarbayter, Gagauz Halk gazetesi, No: 1(3), Mays 2005, s. 4. A.y. 222 Na Zarubejom. Moldavskiye Politiki Podderjat Trudovh Migrantov, MOLDPRESSObozreniye, (evirimii) http://press.try.md/view.php?id=74912&iddb=Society, 26 Kasm 2006

82

Darda alanlarn % 56,2 Rusyada, % 19,4 talyada, % 3,9 Romanyada, % 3,5 Trkiyede, % 3,4 Portekizde, % 3,1 spanyada, % 3 Ukraynadadr. Bylece yaklak 300 bin Moldova vatanda Rusyada bulunmaktadr. Geri kalan % 7,5 olan ksm bata Yunanistan, srail, Malta, Almanya, Hollanda olmak zere dnyann birok lkesinde almaktadr.223 Daha iyi, daha gvenilir, daha gzel hayat artlarn gren, darda alan bu aktif, gen ve dinamik iilerin Moldovaya geri dnmeleri, olumsuz cevabn ihtimalini tayan bir sorudur. RosStat Rus istatistikler brosunun verilerine gre 2002-2005 yllarnda Moldovadan Rusyaya gen insan says 25334tr: 2002de 7562, 2003te 6391, 2004te 4816, 2005te 6565tir. Bylece, grld gibi Moldovann asl nemli olan gen retken nfusu lkeyi terk ediyor. Dolaysyla Moldovann doru ve etkili bir demografik politika seyretmesi gerekiyor.224 Bunun yannda bir tek Moldovadan deil, her ne kadar ok daha az olsa, Moldovaya da gcen vardr. klim ve doa artlar iyi olduundan, Avrupaya snr olduundan, yeterince Rusa konuulduundan, dnyann dier taraflara gre lke olarak daha ucuz olduundan, serbest ticaret blgesi bulunduu ve yatrm artlarnn iyi olduundan Moldovaya gen muhacirler vardr. Trkiyeden gelen renci ve iadamlar; Arap lkelerden, zellikle Filistinden gelen yine renciler ve mlteciler; eskiden sraile gemi ve orada gvenilir hayat srdremediklerinden geri gelenler; eenistan, Karaba, Dastan atmalar sonucu gelenler; Rusyadan ve dier lkelerden geri dnenler Moldovaya yerlemektedir. statistikler Bakanl verilerine gre 2002-2005 yllarnda Moldovaya yerleen insan says 4314tr: 2002de 1385, 2003te 1234, 2004te 907, 2005te 788dir.225 Sonu olarak, Moldova u an demografik adan d yaamaktadr. Nfus en gen, dinamik, alabilen ve retken ksmn kaybetmektedir. Moldovay hem Moldovanlar, hem de Moldovan olmayanlar terketmektedir, ancak Moldovan olmayanlarn oran daha yksektir. Bylece Moldovadaki homojenlemeden sz

A.y. Mihail Tulskiy, Naseleniye SNG K Naalu 2006 goda: Nalinoye Naseleniye Moldov, Demoskop, (evirimii) http://www.demoscope.ru/weekly/2006/0237/analit08.php, 26 Kasm 2006 225 A.y.
224

223

83

edebilirdik, ancak Moldovaya gelenler bu homojenleme eilimini yok etmektedir, sonu olarak da Moldova etniklik asndan rengarenkliini korumaktadr.

2.3. Siyasi Yap. 2.3.1. Parlamento ve Cumhurbakan.

Devletin tam ismi Moldova Cumhuriyetidir. 1991de bamszln kazandktan sonra, ilk anayasa 29 Temmuz 1994te kmtr.226 Ona gre Moldova Cumhuriyeti niter bir devlettir. Sosyal, hukuk ve demokrasi devletidir. Anayasasnn bir baka maddesine gre de Moldova Cumhuriyeti ok uluslu (multinational) bir devlettir. Yukarda da ifade edildii gibi, byle bir kendini tantma ifadesi aznlklarn bulunduu gerei asndan byk bir nem tamaktadr. Moldova Cumhuriyetinde yar-parlamenter iktidar sistemi mevcuttur. Devlet bakan Cumhurbakandr. Moldova Cumhuriyeti'nde yasama organ meclistir (parlamento). Meclis 101 milletvekilinden olumaktadr. Parlementoda seimler drt yllk bir sre iin yaplmaktadr. lke genelinde % 6 seim baraj uygulamas vardr ve partiler seimlere ittifak yaparak girebilmektedir.227 5 Temmuz 2000 tarihinde Moldova Parlamentosu 101 yeden 90'nn olumlu oy ile anayasa deiikliini kabul etmitir. Yaplan anayasa deiiklii ile Moldova Cumhurbakannn meclis tarafndan seilmesi karara balanmtr.228 O zamanki ynetimin ifadelerine gre, bu deiiklik ile icra organnn daha da glendirilmesi sayesinde, Parlamenter Demokrasi yolunda byk bir adm atld kabul edilmektedir. Szkonusu anayasa deiiklii, nceleri halk oyu ile seilen Cumhurbakannn 3/5 oy okluu ile (61 miletvekili) meclis tarafndan seilmesini ngrmektedir.229 Moldova anayasa deiikliinin dier bir nemli yn de cezai kavuturma sisteminin ve Basavc atanmas grevinin cumhurbakan

Konstitutsya Respubliki Moldova ot 29 yulya 1994 goda, Monitorul Oficial al Republici Moldova, Chiinau, 27 Austos 1994, s. 1. 227 Parlament Respubliki Moldova: Kodeks o Vborah. No. 1381, ot 21.11.1997, Monitorul Oficial al Republici Moldova, Chiinau, 8 Aralk 1997, s. 54. 228 Prezident Respubliki Moldova, nformatsonno-Analitieskiy Portal Moldova.Ru, (evirimii) http://www.moldova.ru/index.php?tabName=pages&owner=34, 26 Kasm 2006 229 A.y.

226

84

yetkilerinden alnarak dorudan Adalet Bakanl'na balanmas deiikliinin iermesidir. Anayasa deiikliinden sonra 25 ubat 2001 meclis seimleri gereklemitir ve Moldova Komunist Partisi parlamentodaki 101 milletvekilinden 71ini elde etmi, Komunist Partisi Bakan Vladimir Voronin ise Cumhurbakanlna seilmi ve Vasile Tarlev de Babakanlk grevini stlenmitir.230 6 Mart 2005teki son parlamento seimlerinde de MCKP (Moldova Cumhuriyeti Komnist Partisi) 56 koltuk kazand ve meclisteki ounluunu koruyabildi. Mufalefet olanlar: merkezi sa bloku Bizim Moldova 23, mufahazakar-milliyeti Hristiyan Demokrat Halk Partisi 11, merkezi sol Moldova Demokrat Partisi 8, ve sa Sosyal Liberal Partisi 3 koltuk elde ettiler.231 Bylece Vladimir Voronin tekrar cumhurbakan seildi ve babakan koltuunu yine Vasile Tarleve verdi. Gelecek olan seimler 2009un ilkbaharnda olacak. Bylece de neredeyse on yl sreyle Moldovadaki tm iktidar Komnist Partisinin elinde olacaktr.

2.3.2. Moldovann dari Yaps.

Moldova Cumhuriyeti Judet ad verilen idari blgelere (vilayet veya valiliklere benzer bir idari yap) ayrlmtr ve bylece de 10 Judet, Transdniyester zerk blgesi ve Gagauz Yeri Gagauz zerk blgesinden olumaktayd. Kiinev kendisine bal olan Judet bulunmamas sebebiyle Munitsipiy (Bykehir) olarak tanmlanmaktadr. Judetlerin yrtme yetkileri Hkmet Temsilcisi Prefekt (Vali) tarafndan kullanlmaktadr. Prefektin yan sra seilmi belediye bakanlar da bulunmaktayd. Ancak 29 Ocak 2002 tarihinde resmi gazetede yaynlanan yeni kanuna gre Moldova'da Judet'ler iptal edilerek yeniden eski sovyet idari sistemi olan Rayon (il) sistemine dnlmtr. Yeni kanuna gre Gagauz Blgesi ve Transdniyester dnda kalan Moldova topraklarnda 3 munitsipiy, 32si rayon merkezi olmak zere

230

V Moldove Revolyutsonerov Net: Nakanune Parlamentskih Vborov, REGNUM, (evirimii) http://www.regnum.ru/news/394568.html, 26 Kasm 2006 231 Vbor 2005, DemocracyMD, (evirimii) http://www.alegeri2005.md/ru/info/, 26 Kasm 2006

85

toplam 1490 yerleim yeri bulunmaktadr. Bu kanunda Gagauz Yeri iin ayr bir blm alm ve 3 rayon merkezi olmak zere toplam 32 yerleim biriminden olumaktadr. Transdniyester ise bu kanunda zel zerklik ekil ve artlar verilebilecek Dniyester Nehrinin sol kysndaki idari birimler eklinde ifade edilmekte ve 10u rayon merkezi olmak zere toplam 147 yerleim biriminden olumaktadr.232

2.3.3. Moldovann ye Olduu Uluslararas Birimler.

Bamszln kazandktan sonra Moldova Cumhuriyetinin ye olduu ilk uluslararas kurulu Bamsz Devletler Topluluu olmutur. BDT Antlamas 21 Aralk 1991 tarihinde Almatda imzalanmtr. Sonra da 2 Mart 1992 tarihinde Birlemi Milletler Tekilatna ye olmutur.233 O zamandan bu yana kadar Moldova Cumhuriyeti uluslararas tzel kiiliine sahip olan bir zne olarak, bir ok uluslararas rgtlere ye olmutur234: Burada incelenen ulusal aznlklar konusuna ilikin, tm bu birimlerden bizi ilgilendiren BM, AK, AGT ve AHSdir. Moldova Cumhuriyeti Birlemi Milletlere, Avrupa Konseyine, bylece de otomatikman Avrupa nsan Haklar Szlemesine, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilatna ye olduu iin, bir takm antlamalar imzalamtr. Antlamalar bir devletin uluslararas hukuka bal olduunu en uygun ifade etme biimidir. Antlamalar belli kurallara uymay taahht eden ve szleme, art, protokol, mukavele, mutabakat ve akit gibi pek ok farkl isimlerle adlandrlan resmi bir uzlamadr. Bu antlama, koullarna uymay kabul eden devletler zerinde yasal olarak balayc zellie sahiptir, bylece de sz konusu olan rgtlerin kararlar Moldova zerinde balaycl vardr.

2.4. Moldova Ekonomisi: Veriler ve Sorunlar.

Yukarda ifade edildii gibi, Moldova Cumhuriyeti fakir, ekonomisi kt durumda olan bir lkedir. Nfusunun % 80i yoksulluk izgisi altnda yaamaktadr.
Moldova: Administrativnoe Ustroystvo, Official Site of Republic of Moldova, (evirimii) www.moldova.md, 26 Kasm 2006 233 Moldova: Hronologiya, nformatsonno-Analitieskiy Portal "Moldova.Ru", (evirimii) http://www.moldova.ru/index.php?tabName=articles&owner=56&id=222, 26 Kasm 2006 234 Bkz.: Ek No. 4.
232

86

Devlet btesinden finanse edilen kurulularda ortalama aylk cret 405 ML (Moldova Lei), yaklak 32 dolar, ve zel sektrde 634 ML, yaklak 50 dolar iken, ortalama emekli maa 102 ML, yaklak 8 dolar, asgari emeklilik creti ise 73 ML, yaklak 6 dolardr. Eitim sektrnde ortalama cret 310 ML, salk sektrnde ortalama cret 322 ML ve tarm sektrnde ortalama cret 303 ML, yaklak 24, 25 ve 23 dolardr. alma, Sosyal Gvenlik ve Aile Bakanlnn verilerine gre 1 Ekim 2001 tarihi itibariyle lkede 689 bin emekli kaytldr. te bu 689 bin olan emekli ayda ortalama 8 dolar ile geinmek zorundalar, doktorlar ve retmenler ise 25 dolar iledir. Ancak bu ufak maalar bile doru drst denmemektedir. 1 Eyll 2001 tarihi itibariyle cretlilere denmesi gereken birikmi bor toplam 420 milyon ML tutarndadr.235 Bunun yannda % 8e kadar isizlik oran szkonusudur.236 Yurtdnda yaklak 600 bin civarnda olan alanlar bu orann dndadrlar. Gayri resmi ancak matematiksel manta uygun verilere gre bu yurtdnda alanlarnn senelik memleketlerine gnderdikleri ve bylece de Moldova ekonomisine zerk ettikleri 720 milyon dolar civarnda olan mali katk toplam Moldova btesinden237 daha fazladr. Btn bunlar, Moldovann iinde bulunduu ekonomi durumunu yanstan rakamlardr. Bu durumu iyiletirmek iin uygulamaya konulan reformlarn tam anlamyla baarya ulatn sylemek bugn iin gtr. Moldova'nn daha tedbirli bir gei srecini ngrd, bu nedenle radikal ve hzl bir deiimden ziyade, yava ve yumuak bir gei ngren stratejiyi tercih ettii grlmektedir. lkede enerji ve doal kaynaklarn snrl olmas, ihtiyalarn ithalat yoluyla karlanmasn zorunlu klmaktadr. Moldova'nn doalgaz, kmr ve petrol ihtiyacnn nemli bir ksm, Rusya ve Ukrayna'dan salanmaktadr. Dier taraftan, SSCB'nin dalmas, bu ihtiyalarn uluslararas piyasalardan dviz ile karlanmas sonucunu dourmu ve bu durum Moldova'nn ithalat faturasn daha da arlatrmtr. Son dneme kadar Moldova'nn ihracatnn yaklak % 45'i Rusya'ya yaplmakta idi.238 Dolaysyla

Moldova: lke Raporu, TKA, Ankara, 2002, s. 12. A.e., s. 13. 237 E. Kolev, V Sekretariate Soyuza Kommunistieskih Partiy: V Podderjku Partii Kommunistov Respubliki Moldova, CPRF (Rusya Federasyonu Komnist Partisi Resmi nternet Sitesi), (evirimii) http://www.cprf.ru/news/analytics/processes/31352.html, 26 Kasm 2006 238 Moldova: lke Raporu, s. 16.
236

235

87

pazar eitlendirmesi olmadndan, Rusya'daki en kk ekonomik krizin Moldova'y derinden etkileyecei gzard edilmemelidir. Moldova'nn da almasyla birlikte, halkn artan ve eitlenen ihtiyalarn karlamak zere tketim mallar ithalatnda nemli artlar gereklemitir. SSCB dneminde Gosplan (SSCBnin Devlet Planlama Departman) kapsamnda Moldova'nn daha ok tarma dayal sanayilerde younlam olmas, tketim mal reten tesislerinin de pazar bulunmamas nedeniyle retimlerine ara vermeleri ya da tamamen durdurmalar, tketim mallarnn nemli bir ksmnn ithalatn zorunlu hale getirmitir. Moldova ekonomisinde sektrlerin dalm yledir: tarm sektr % 20,5; sanayi sektr % 23,9; hizmet sektr de % 55,6dr.239 Gelimi lkelerde bu oranlar tatmin edici saylrken, tarma ve ounlukla ona bal olan sanayiye dayanan Moldova ekonomisindeki bu oranlar, kafi olacak kadar tarm ve sanayi mallarnn retilmemesini, ve iktisadn dardan (krediler ve yurtdndaki alanlarn gndermeleri) salanm mali aktarmalarnn zerinde gelien bir hizmet sektr olduunu gstermektedir. Moldova Cumhuriyeti Ekonomi ve Reformlar Bakanl tarafndan hazrlanan Moldova Cumhuriyeti'nin 1999 Ylndaki Sosyo-Ekonomik Geliimi raporuna gre, Moldova, MFye 1992de girdikten sonra, kendisi ile eitli anlamalar imzalamtr. Onlardan ne gre Moldova 1992de 96,75 milyon, 1995te 230 milyon, 1996da da 195 milyon dolar kredi almtr. Alnan kredilere ramen bir sonraki 1997 ylnda i borlar 57 milyon dolar, d borlar ise 1 milyar 293 milyon dolar olmutur. Yeni bin seneye girdiinde, yani 2001 senesinde, Moldova Cumhuriyeti Milli Bankas'nn raporuna gre, bu rakamlar: i borlar 161,5 milyon dolar; d borlar 1 milyar 591 milyon dolar olarak saptanmtr. 2001 bte a ise 7,8 milyon dolar olmutur. Ayn rapora gre, 2001 ylnda toplam ihracat 349,9 milyon dolar, toplam ithalat ise 551,7 milyon dolar, bylece de toplam d ticaret dengesi eksi 201,8 milyon dolar olmutur.240 Ekim 2006ya gelince Moldovann d borcu, ayn yln Mart ayna

239 240

A.e., 15. Republic of Moldova and the IMF, IMF, (evirimii) http://www.imf.org/external/country/MDA/index.htm, 26 Kasm 2006

88

gre % 7,1 byme gsterip, 2 milyar 141 milyon dolar olmutur241. Bu rakamlar Moldova ekonomisinin ne tr eilimde olduunu ak bir gstergesidir. Moldovann balca rettii tarm sektr rnleri unlardr: tarm rnleri: buday, bulgur, msr, ayiei ekirdei, sebze, meyve, ttn; hayvansal rnleri: kesimlik canl hayvan (inek, sr, dana, ko, kei, koyun, kuzu, domuz, tavuk, horoz, pili), inek st, yumurta, yn, deri. Sanayi sektrnn balca rettii rnler de: hayvansal ya, ayiek ya, un, st mamulleri, ekmek ve unlu mamulleri, makarna mamulleri, zm arab, gazl araplar, ilenmi arap malzemesi, merubat, fermentasyonlu ttn, cam, kum, kire, tula, granit ta, kilim, ty yn ve deriye bal imalathane rnleri, ayakkab, mobilya, elektriktir.242 D ticarette de bu rnleri satmaya almakta olan Moldova balca BDT ve Avrupa lkeleriyle ticaret yapmaktadr. D ticaretindeki lke dalm yledir243: lkeler Rusya Federasyonu Ukrayna Beyaz Rusya Dier BDT lkeleri Romanya Almanya talya ABD Dier lkeler Bata Rusya hracat % 35,8 % 6,6 %6 % 14,3 % 10 % 7,3 % 13,9 % 4,6 % 1,5 Federasyonu olmak thalat % 19,8 % 24,9 % 2,4 % 18 % 9,3 % 8,7 % 7,5 % 0,9 % 8,5 zere, grld gibi, Moldova

Cumhuriyetinin ticareti yarsndan fazla BDT lkeleriyle yaplmaktadr. Bu da doaldr, nk satt rnler tarm sektr ve ona dayal sanayi sektrnn rnleridir. Avrupa lkeleri ise, kendi tarm sektrn koruma amacyla, ucuz maaliyetli olan Moldova rnlerine kota koymaktadr, BDT lkelerini ise Moldova rnlerinin kalite-fiyat oran tatmin etmektedir. Moldova ise satt youn igc
241

Vneniy Dolg Moldov Sostavlyaet 2 Milliarda 141 Million Dollarov, Komsomolskaya Pravda gazetesi, 4 Ekim 2006, (evirimii) http://www.kp.md/hotcolumn/247717/, 26 Kasm 2006 242 Moldova: lke Raporu, s. 18. 243 A.e., s. 11.

89

ve teknoloji az mallarnn karlna petrol ve petrol rnleri, gaz, kimyasal maddeler, hazr tketim rnleri, makineler ve dier teknoloji youn mallarn almaktadr. En nemli olanlar da enerji rnleri. Moldova, 2003 verilerine gre 2 milyar 942 milyon kilowatt elektrik retmitir, onlardan 300 milyon kW ihracat etmitir ayn zamanda kendisi 3 milyar 36 milyon kW tketmitir, 600 kW ise satn almtr. Yine 2003 ylnda, petrol ve petrol rnleri olarak gnde 37 bin barel ve ylda 2 milyar 380 milyon metre kb doal gaz tketimi gereklemitir, tmn de satn almtr.244 Bu kaynaklarn de Rusya ve Ukraynadan gelmektedir. Ekim 2003, Moldova tarafndan, Transdniyester sorununa noktay koyacak Kozak Plannn resmi imzalama treninin birka saat nce reddedilmesinden itibaren Moldova-Rusya ilikileri bozulmutur ve 2005in sonuna doru bu bozulma faaliyet alanna gemitir. Rusya, Moldovann kendisine ihracat ettii dana ve sr etine, arap, ampanya ve konyak gibi alkol rnlerine maratoriy, yani yasak, koymu, sonra da Moldovadan gelen tm yiyecek-iecek rnlerinin ihracatn durdurmutr. Yasaklar ve snrlamalar Moldovann Transdniyester blgesine uygulanmamtr. Aralk 2005te, Moldova Ekonomi Bakanl tarafndan bu yasak ve snrlamalarn uygulanmasndan kaynaklanan zarar hesaplanm ve Moldovann Rusyaya yaklak 250 milyon dolar olan ihracatn yaklak 150 milyon dolara inmesiyle, 100 milyon dolar olarak saptanmtr. u ana kadar iki devlet aras ticaret rejimi yeniden yaplandrlmamtr. Bundan sonra 2006 bandan itibaren Rusya Moldovaya satm olduu doal gazn fiyatn da ykseltmitir. Rus devleti doal gaz irketi GazProm 2005 ylnda Moldovaya yaklak 3 milyar metre kb, 80 dolara 1000 metre kb fiyatyla satmken, 2006 itibaren 160 dolara 1000 metre kb fiyatyla satacaktr. Karlatrma misali olarak Trkiye ve Avrupa lkeleri Rusyaya 1000 metre kb iin ortalama 230 dolar demektedirler. Bunun yannda Transdniyester, Moldova-Gaz Anonim irketindeki btn payn bor demesi olarak Gazproma devretmitir. Transdniyesterin yapm olduu bir baka sat,
244

Moldavskaya GRES Naala Postavlyat Elektroenergiyu v Rossiyu, REGNUM, (evirimii) http://www.regnum.ru/news/771273.html, 26 Kasm 2006; Postavki Gaza v Moldovu, GazProm, (evirimii) http://www.gazprom.ru/articles/article20154.shtml, 26 Kasm 2006; Gazprom Budet Postavlyat v Moldaviyu Gaz po Tsene 170$ za Tsyau Kubometrov, nformatsonno-Analitieskiy Portal Moldova.Ru, (evirimii) http://www.moldova.ru/index.php?tabName=articles&owner=19&id=1654, 26 Kasm 2006

90

Moldovann elektrik tketiminden % 54n karlayan Dniyester nehrindeki hidro-elektrik tesisinin % 100 hisselerini YeES Rossii Rus anonim irketine satmasdr.245 Bylece Moldova ekonomisi ile Rusya arasnda ok sk bir bamllk var ve bu bamllk tek tarafl olarak nitelendirilebilir. Dnya tarihsel tecrbe ve deneyimine baklacak olursa, byk alkantdan sonra enkaz halinde olan lke ekonomisi, ya devletin sk denetimi altnda bulunmas ya da byk yabanc mali aktarmalar araclyla ya da her ikisini de kullanlarak, iyileiyordu. Bunu, Birinci ve kinci Dnya Savalarndan sonra Almanya, Trkiye, SSCB, Japonya ve Avrupada 90lardaki tm gelimelerden sonra eski Yugoslavya lkeleri, Rusya, Baltk lkeleri v.s. rneklerinde grebiliriz. Ancak devletin ie kapanklk ve ekonomi zerindeki sk denetim prensibi, o lkenin doal kaynaklar zenginliine, sahip olduu teknoloji seviyesine, az baml olmasna ve zayf olmayacak devlet ideolojisine bal olduu srece iyi almaktadr. Moldova bunlardan hi birisine sahip deildir. stelik globalleme ve entegrasyon srecinde olan dnyada, zellikle de Avrupada bu kapanklk ve sk denetim mekanizmas mmkn deildir. kinci, kredi, mali destek, maddi yardm v.s. mekanizmas Moldova apnda daha iyi alr. Gl devlet ideolojisini gerektirmiyor, bamll bir anlamda atlatmaya yardmc oluyor, bir anlamda da, Moldova rneinde olduu gibi, devlet doal kaynaklar ve teknolojiden yoksun ise, krediler sanayi gelitirmesine deil, i borlarnn demesine, enerji kaynaklarnn salamasna ve retim aralarnn almasna harcanacaklardr, bylece de bu ikinci mekanizma daha derin bamlla yol aar. Moldova asndan en yararl olabilecek mekanizma blgeselleme art produktif d siyaset. Yani iindeki blgelere kendinden kalknma serbestlii verilmesi lazm, art ve koullarn liberalletirilmesi lazm, vergi indirilmesi ve kalknma iin eitli teviklerin gsterilmesi lazm, bunlarn yannda ite gvenliin salanmas lazm (ki SSCBnin dalmasndan onbe sene geince, zel mlkiyetin blme sreci bitmitir ve organize su rgtlerin sokaklarda srdrdkleri savalar da bitmilerdir, byle artlarda devletin gvenlii salamaya gc yetecektir) ve en nemli ve son d politikann iteki artlarn talebine gre srdrlmesi lazmdr.
245

Moldova za nedelyu: Moldaviya Nesyot Ubtki, REGNUM, (evirimii) www.regnum.ru/news/656284.html, 26 Kasm 2006

91

Moldova Cumhuriyeti, maalesef, bunlardan hi birisini uygulamamakta, hatta tam tersini yapmakta yani ite istikrar ve gveni salamamakta, dta ise iin talep ettii, uygun ve yararl artlar getirecek (en azndan ksa ve orta vadede) d politikay srdrememektedir. Blge ekonomilerine ilikin bu konu daha ayrntl olarak bir sonraki blmde ele alnacaktar.

3. MOLDOVADAK AZINLIK HAKLARI KONUSUNDA YETKL OLAN BRMLER. 3.1. Birlemi Milletler.
Birlemi ilgilenmekten Milletler, sorumlu gvenlik, pek ok ekonomi, ayr insanlk ve dier konularla bir
246

gruptan

oluan

uluslararas

organizasyondur. Moldova Cumhuriyeti BMye 2 Mart 1992 tarihinde ye oldu.

Birlemi Milletler art, rgtn bar ve gvenlii srdrmeyi, ekonomik, sosyal, kltrel ve insani ibirliini, insan haklarn destekleme ve tevik etmeyi ieren amalarn beyan eder. 1948 ylnda nsan Haklar Evrensel Bildirisi kabul edildiinden beri, ada uluslararas insan haklar hukukunda pek ok antlama ve bildirilerle ilaveler yaplm ve geniletilmitir. Her ne kadar belgelerin ounda aznlklarla ilgili endieler yer alsa da, zellikle aznlk grubuna dahil insanlar iin ara ve yntemler byk oranda getiimiz 15 yl iinde gelitirilmitir. Bu bir gerek tarih boyunca sk sk ounluk ve/veya Devlet ile aznlk gruplar arasnda gerginlikler olmutur. Birlemi Milletler aznlk haklarn ele almtr ve bu konuyla ilgili 1992 ylnda kabul edilen Ulusal veya Etnik, Dini ve Dilsel Aznlklarn Haklarna Dair Birlemi Milletler Bildirisiyle beraber aznlk haklarn arttrmtr. Ayn zamanda bu konuyla ilgelenecek olan organ da kurmutur. Bylece de aznlklara mensup bireylerin haklarnn daha etkili bir ekilde korunmasnn salanmas iin, nsan Haklarnn Gelitirilmesi ve
246

storiya Moldov: Hronologieskaya Spravka, nformatsonno-Analitieskiy Portal "Moldova.Ru", (evirimii) http://www.moldova.ru/index.php?tabName=articles&owner=56&id=222, 26 Kasm 2006

92

Korunmasyla lgili Alt Komisyon tarafndan, 1995 ylnda Aznlklarla ilgili alma Grubunu kurmutur. Bundan yola karak alma Grubu (ana hedefleri olarak) Aznlklar Bildirisinin gelitirilmesini ve pratikte uygulanmasn denetler, aznlklar ve hkmetler arasnda karlkl anlayn gelitirilmesi dahil, aznlklar ilgilendiren problemler iin uygun zmleri inceler ve ulusal veya etnik, dini ve dilsel aznlklara mensup kiilerin haklarn gelitirmek ve korumak iin uygun baka nlemleri tavsiye eder.247 Ayn zamanda her bir lkenin aznlklarla ilgili konular tartlyor; her bir lkenin zorunlu olan periyodik raporu inceleniyor, yorumlanyor ve eletiriliyor; ihlallerde de BM organlar tarafndan knamalar yaplyor. Ayn zamanda da uygulamalarn etkili klmak iin yeni prensip ve kurallar da gelitiriliyor. Btn bunlar da medya araclyla ayrntl bir ekilde halka duyuruluyor.248 BMnin bu ilevleri biraz genellik ve soyutluk zelliklerini tayor, bylece tekilat aralar bakmndan blgeselleiyor. Bylece de insan haklar arenasna AHS ile AK kyor. Moldovadaki olas hak ihlallerini Avrupa nsan Haklar Szlemesine dayal Avrupa nsan Haklar Mahkemesi inceler ve balayc olan kararlar alr. Ulusal Aznlklar Korunmas in ereve Szleme ve Blgesel ve Aznlk Dilleri Avrupa art gereince yine zaruri olan Moldovann dnemsel devlet raporlar Avrupa Konseyi Danma Komitesi tarafndan incelenir, bir rapor ve tavsiye nerileri hazrlanr ve Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesine sunulur, sonra da AK Bakanlar Komitesi sonuca varr ve kararlar alr.

3.2. Avrupa nsan Haklar Szlemesi.

Avrupa nsan Haklar Szlemesi, Avrupa blgesinde yaayan insanlarn yararna temel haklar belirten uluslararas bir antlamadr. Bu antlamaya taraf olan bir devlet tarafndan bu haklarn ihlalinin kurban olduunu iddia eden kiiler bu hakkn yerine getirilmesi iin Strasbourgdaki Avrupa nsan Haklar Mahkemesine bavurabilir. Szleme aznlklarla ilgili belirli artlar iermez, fakat eit muamele
247 248

Birlemi Milletler, Siyaset, Ed. MumtazEr Trkne, Lotus Yay., Ankara, 2006, s. 688-693. Oraganizatsya Obyedinyonnh Natsy: Osnovnye Svedeniya, United Nations, (evirimii) http://www.un.org/russian/basic/aboutun.htm, 26 Kasm 2006

93

ve ayrmclk yaplmamas haklar aznlklara olan ilgiyi yanstr. Szlemede belirtilen haklarn yerine getirilmesi konusundaki bavurular Mahkeme tarafndan dinlenir ve bunun sonucunda yasal olarak balayc olan kararlar alnr. Avrupa nsan Haklar ve Temel zgrlkler Szlemesi 1953 ylnda ilk blgesel insan haklar sistemini oluturarak yrrle girmitir. AHS bir dizi protokolle birka defa gzden geirilmitir. 1998 ylnda Avrupa nsan Haklar Mahkemesi dnyadaki ilk daimi insan haklar mahkemesi olmutur.249 AHMnin ye devletlerdeki uygulamalarna dayal aznlk haklar konusunda uzmanl vardr. Ulusal aznlk tanmlanmam olmasna ramen, herhangi bir kiiye, sivil toplum rgtne veya bireylerden oluan gruba listelenen nedenlerden birinden dolay, mantkl ve objektif bir neden olmakszn ayrmc bir ekilde davranmak Avrupa nsan Haklar Szlemesine aykrdr. Grld gibi AHS ve onun uygulama arac olan AHM ulusal aznlklardan ziyade ulusal aznlklara ait olan fertlerin haklarn savunur. Bir aznlk grubunun bavuraca ilk mahkeme olma olasl pek yoktur ve bir lkedeki aznlk haklarnn genel durumunu gremez. Avrupa nsan Haklar Szlemesi aznlk haklarn koruma yollarn gstermektedir, fakat bunun, Szlemenin temel grevi olmad unutulmamaldr. Birok adan Szleme olduka snrl sayda hakka deinmektedir. Eer bir aznlk grubu aznlk haklar iddiasnda bulunursa, bu iddiann Szlemenin alannn dnda olduu iin reddedilme ve bundan dolay aka kt hazrlanm olarak grlme riski vardr. Ayrca, bir ihlal olduu anlalsa bile, ilgili yasada deiiklik yapmak gibi areler bulmak yine de Devlete baldr. Moldova tarihinde byle bir misal bulunmamaktadr.

3.3. Avrupa Konseyi.

Avrupa Konseyi, insan haklarn, oulcu demokrasiyi ve hukuk dzenini korumak; Avrupann kltrel kimlii ve eitlilii konusunda bilinlilii artrmak ve bunlarn geliimini tevik etmek; aznlklara kar yaplan ayrm, yabanc
249

European Court for Human Rights (Avrupa nsan Haklar Mahkemesi), Council of Europe, (evirimii) http://www.echr.coe.int, 26 Kasm 2006; Avrupa Konseyinin Temel nsan Haklar Belgeleri ve Koruma Mekanizmalar, Demokrasi ve nsan Haklar iin Toplumsal birlii Projesi, (evirimii) http://insanca.kadikoy.bel.tr/tih_avrupa_konseyi_hakkinda.html, 26 Kasm 2006

94

dmanl veya korkusu, hogrszlk, evrenin korunmas, uyuturuculuk ve organize su gibi Avrupa toplumunun karlat problemlere zmler bulmak; politik, yasal ve yapsal reformlar destekleyerek Avrupada demokratik istikrarn salamlatrlmasna yardm etmek gibi amalar gden hkmetler aras bir rgttr. Avrupa Koseyi 46 lkeden oluuyor.250 Moldova Cumhuriyeti Avrupa Konseyine 13 Temmuz 1995 tarihinde ye olmutur.251 ncelediim konuya ilikin olan, Avrupa Konseyinin Ulusal Aznlklarn Korunmas in ereve Szlemesine deinmek istiyorum. Bu szlemenin amac aznlk haklarna adanm en geni kapsaml ok milletli szleme olma niteliindedir. Avrupa Konseyinin himayesinde kabul edilmi, devletlerin aznlklarn haklarn korumay amalayan politikalar gelitirmektir. Ulusal Aznlklarn Korunmas in ereve Szlemesi, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafndan 1994 ylnda kabul edilmitir ve 1998 ylnda yrrle girmitir.252 Aznlklarn korunmasna adanm yasal olarak balaycl olan ilk ok uluslu aratr ve imdiye kadar aznlk haklar alanndaki en geni kapsaml uluslararas standart olarak kabul edilir. Aznlklarn durumlar lkeden lkeye byk farkllklar gsterir ve, sonu olarak, farkl yaklamlar gerektirir. Bundan dolay, Szlemenin taslaklar, devletlerin aznlk nfuslarn korumalarnda ynlendirmesi gereken ilke ve amalar belirleyen programl artlar semitir. Bu nedenle, szleme byk oranda ulusal aznlklara bal insanlarn haklarnn ayrntl bir listesinden ok devletlerin uymas gereken bir dizi zorunluluk olarak hazrlanmtr. Bu ilkelerin ve amalarn gereklemesi zellikle yasalarn ve politikalarn kabulyle ulusal dzeyde olmaldr. Devletler, bir dereceye kadar, yasalar ve politikalar kendi durumlarna uygun olarak tasarlamada takdir haklarn kullanabilirler. Bylece de her ne kadar taraf devletleri szlemenin artlarn samimiyetle ve ulusal aznlklarn etkili bir ekilde korunmasyla sonulanacak ekilde yerine getirme
Avrupa Konseyine ye lkeler, Trkiye Avrupa Konseyi Ofisi Resmi Sitesi, (evirimii) http://www.avrupakonseyi.org.tr/, 26 Kasm 2006 251 Country-Specific Information: Moldova, Council Of Europe, (evirimii) http://www.coe.int/t/F/Droits_de_l%27Homme/Minorites/Country_specific_eng.asp#TopOfPage, 26 Kasm 2006 252 Framework Convention for the Protection of National Minorities, Council Of Europe, (evirimii) http://www.coe.int/Minorites/, 26 Kasm 2006
250

95

zorunda olduklar gzkse bile, yine de bir esneklik hissedilmektedir. Szleme ulusal aznln tanmn yapmaz, bundan dolay ncelikle szlemenin kime uygulandna karar verilmeli, nk her bir devlet ulusal aznlk tanmn kendisi yapar. Terim nasl tanmlanrsa tanmlansn, szleme, mesela, hem ulusal hem de etnik, dini ve dilsel aznlklar iin uygulanabilen 1992 Birlemi Milletler Aznlklara Mensup Kiilerin Haklarna Dair Bildirinin tersine, sadece ulusal aznlklar iin uygulanabilir. Bu ayrmn ne kadar fark oluturaca henz net deildir ancak yle gzkyor ki szlemenin kapsam kasti olarak Birlemi Milletler Bildirisinden daha dardr, bylece de kapsam ii ald alannda da daha etkili olur. 2001 Maysnda Ulusal Aznlklarn Korunmas in ereve Szlemesini 33 lke tarafndan onaylanmt. Moldova Cumhuriyeti de bu szlemeyi onaylayan lkelerin arasndadr. Ve szlemeyi onaylayan bir devlet olarak Moldova, kendi snrlar iinde yaayan ulusal aznlklarn kendi kltrlerini ve kimliklerini salamak ve gelitirmek iin gerekli artlar oluturmak (5.Madde), ayn blgede yaayan insanlar arasnda hogr, karlkl sayg ve anlay tevik etmek (6.Madde), toplant yapma, dernek kurma, ifade, dnce, vicdan ve din zgrl haklarnn korunmas garanti etmek (7, 8.ve 9.Maddeler), medyaya ulam kolaylatrmak ve aznlk medyasnn oluturulmasn ve kullanmn desteklemek (9.Madde), aznlk dilinin zel olarak veya halk iinde kullanm ve bilgiyi aznlk diline sunma hakkn tanmak (10 ve 11.Maddeler), aznlk dilindeki soyisimleri ve isimleri resmen tanmak (11.Madde), aznlk dilini ynetimdeki yetkililer nnde kullanma ve geleneksel olarak veya byk saylarda ulusal aznlklarn yaad alanlarda aznlk dilindeki iki dilli topografik belirtileri gsterme hakkn garanti etmek (10 ve 11.Maddeler), hem ounluun hem de aznln kltr, tarih, dil ve din bilgisinin gelimesine yardmc olmak (12. Madde), aznlklarn kendi eitim kurumlarn kurma ve ynetme ve kendi dillerini renme hakkn tanmak (13 ve 14.Maddeler), ulusal aznlklarn geleneksel olarak bulunduu alanlarda veya byk saylarda yaadklar yerlerde, aznlk dilinin retilmesi iin yeterince frsat olmasn garanti altna almak (14. Madde), ulusal aznlklara bal olan kiilerin kltrel, sosyal ve ekonomik hayata ve zellikle onlar ilgilendiren kamu

96

meselelerine etkili bir ekilde katlm iin gerekli artlar oluturmak (15.Madde), aznlklarn yaad yerlerde nfus orantlarn deitirecek nlemlerden kanmak (16.Madde) ve snrlararas ilikilerin devam ettirilmesi ve ulusal ve uluslararas sivil toplum rgtlerine katlma hakkn engellememek (17. Madde) gibi ykmllklerin altndadr.253 Moldovann belirli aralklarla incelenmek zere raporlar sunmas zorunludur. Raporlar inceleme konusunda nihai sorumluluk Avrupa Konseyinin Bakanlar Komitesinindir, bunun yansra uzmanlardan oluan Danman Komite, Bakanlar Komitesine yardm eder. Moldova raporu nce alm olduu nlemlerin yeterliliini deerlendiren ve rapor hakkndaki gr ve dncelerini belirten Danman Komite tarafndan incelenir. Bakanlar Komitesi Szlemenin uygulan konusunda kendi kararn vermeden nce srayla Devlet raporlarn ve Danman Komitenin dncelerini deerlendirir. Uygun olan yerde Komite tavsiyelerde de bulunabilir. Sonra da Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi kararlarn aklar. Moldovadaki aznlk haklar konusunda bir baka yetkili uluslararas birim olan AGT bir nceki blmnde ayrntl olarak incelenmitir.

253

Bkz.: Ek No. 1.

97

IV. Blm GAGAUZLAR

1. TARHE. 1.1. Gagauzlarn Etnogenesisi ve imdiki Topraklarna Yerlemesi.

Gagauzlar, Ortodoks Hristiyan dinine mesup olan, Trk kkenli bir halktr. Burada bir not drmekte yarar var. Trkede trk kelimesi iki farkl anlam iermektedir ve de bir alt, bir de st kimlii ifade etmektedir. rnein bir st kimlik olarak: Slav szc Ruslar, Ukraynallar, Srplar, ek, Slovak, Slovenleri v.s.; Latin szc ise talyanlar, Romenleri, spanyollar v.s. iermekte iken; hem Trkiyedeki Trklere Trk denilir, hem de Trk kkenli olan Gagauzlara, Tatarlara, Trkiyedeki Trklere, Trkmenlere, Azerilere v.s. gibi halklara bir st kimlik olarak Trk denilmektedir. Bir baka misal olarak: ngilizcede turks ve turkish Trkiye ile (eskiden de Osmanl ile) bal olurken, geni anlamda Trk kkenlilere turkic denilir, Rusada da tUrki kelimesi Trkiye (eskiden Osmanl) Trklerini ifade etmekteyken, trki kelimesi tm Trk kkenlilerini ifade etmektedir. Trkede ise, yukarda denildii gibi, her ikisi iin Trk kelimesi kullanlmaktadr. Onun iin ilerideki sayfalarda farkll gstermek amacyla st kimlii ifade eden Trkler szc iin byk harf, alt kimlii (Trkiye ve/veya Osmanl) ifade eden trkler szc iin ise kk harf kullanlacaktr. u an yaklak 250 bin Gagauz eski SSCB topraklarnda yerleiktir. Bunun dnda Romanya, Bulgaristan ve Yunanistan'da yaklak olarak 25 bin Gagauz yaamaktadr. Brezilyada da Gagauz nfusu mevcuttur, ancak says bilinmemektedir. Daha kk Gagauz nfusuna sahip olan Avustralya, Arjantin, Kanada ve ABDdeki Gagauz says da bilinmemektedir. Eski Sovyetler Birliinde nfuslar fark edilecek eklinde yerleim yerleri: Ukrayna Odesa, zmail, Nikolayev ve Herson illerinde 37 bine kadar; Rusyada Moskovada, Sibiryadaki 98

Tmen ilinde, Uzak Doudaki Habarovsk ilinde, Kafkaslardaki Kabartay-Balkar Cumhuriyetinde ve Belgorod ilinde olup, toplam 25 bin civarnda; Kazakistann orta ve kuzey eridinde ve zbekistann Takent yaknnda Gagauz kyleri bulunmakta toplam 15 bin civarndadr. Bunlarn dnda eski SSCBnin her bir cumhuriyetinde Gagauz nfusu bulunmaktadr.254 Gagauzlarn ou ise, 165 bin, Moldova Cumhuriyetinde yaamaktadr. Bu 165 binden yaklak 25 bini, Moldovann bakenti Kiinev bata olmak zere Moldova ve Transdniyesterin eitli ehir ve blgelerinde oturmaktadr.255 Byk bir ounluk ise lkenin gneyinde bulunan Gagauz Yeri Otonom Blgesinde yaamaktadrlar. Moldovadaki bu blge Ukraynadaki Gagauzlarn youn yaadklar blgeyle snrdr. Her ikisi de geleneksel ismi Budjak (ileride Bucak olarak yazlacaktr) Stepleri olan blgeyi oluturmaktadrlar. Ancak Stalin ve sonra da Kruev zamannda Kuzey Bukovina, Krm Yarmadas ve Bucakn yars Ukraynaya verilmitir. Bylece Gagauzlarn % 20si u an baka bir devlette yaamaktadr.256 Bunun gibi olumsuz meseleler Gagauzlarn tarihinde oktur. Onlardan birinicisi tarihlerin kesin olarak bilinmemesidir. Gagauzlarn kendi tarih yazarlar olmad iin, kesin tarih bilinmemektedir, sadece paralar halinde olarak baka lkelerin ariv belgelerinde gemektedir. Bylece Gagauzlarn etnik asl ve kkeni hala tartlr bir konu zelliini tar. Her devlete ve/veya tarih bilimcilere has, Gagauzlarn etnogenesis ve tarihine ynelik ahsi grler mevcuttur. Bu farkl grlerinin ana ayrm, Gagauzlarn kkeninin Trk olup olmaddr.

1.1.1. Gagauzlarn Trk Olmad Grleri.

Yunan rivayetlerine gre Gagauzlar aslen Rumdur. Bunun sebebi ortodoks hristiyan olup, ayinlerinin eskiden Yunanca yaplmasdr. Ayn rivayetlere gre de sonradan Trkeyi renerek Gagauz olmulardr. Geldikleri yer Kk Asya yarm adas Anatolia, yani Anadoludur. O zaman Osmanl zabitleri isyanc Rumlara Gagauz, gagan uz olsun: kaldrma gagan, kafan, burnunu isyan etme,
254 255

Dannye po Naseleniyu Gagauzii, Gagauz Halk gazetesi, No:2(65) Mart 2003, s. 3. A.y. 256 A.y.

99

isyanc olma. Kim gagauz olmazsa, Trke konumazsa, dilsiz kalacak derlermi ve eer bir Rum Anadoluda Rumca konuursa, zabitler onun dilini keserlermi.257 Bylece Anadolu Rumlar sadece Trke konuup anadillerini unutmulardr. te bu trklemi Rumlar zamanla Anadoludan Balkanlara geerek Gagauzlar oluturmutur. Bulgarlar tarafndan, Rumlarn yukardaki iddialarna benzer dier bir iddia ileri srlmtr. Bulgar rivayetlerine gre Gagauzlar trklemi Bulgarlardr. Ona gre, Osmanl padiah fermanlar Bulgarlara Bulgarca konumalarn yasaklam ve sadece Trke konumalarn emretmitir. Burada Rum versiyonu kopya edilerek, Osmanl zabitlerinin Bulgarlara, gaga uz ol, gagauz olasnz, trke konuasnz. Zira Sultandan byle bir izin geldi ki, bu yerlerde Bulgar dili iitilmesin, kim Bulgarca konuursa onun dili kesilecek demeleri ilave edilmitir.258 Bylece Rumlarda olduu gibi, Bulgarlar sadece Trke konuarak ve kendi dillerini unutarak, trkleip Gagauzlar meydana getirmilerdir. oan Stefanov vanovun yazd Rusyada ve Bulgaristanda Bulgarlar, Sofya 1894 adl kitabnda, Gagauzlarn Bulgar olduklarn, daha sonradan Bulgarcay unutarak Trke rendiklerini kaydetmektedir. Dier bir Bulgar yazar ov Titirov Bulgarlar Besarabyada, Sofya 1905 adl kitabnda, Gagauzlarn Bulgar olduklarn, Bulgar soyundan geldiklerini yazmaktadr. Brokhauz ve Efron Ansiklopedisinde de Gagauzlarn trklemi Bulgar olduklar yazldr.259 Ancak, Gagauzlarn Trk olmadklar gr tarihsel gereklerin ve farkl gr savunanlarn karsnda duramamaktadr. Birinci olarak: Hem Yunanistan hem de Bulgaristan byk bir trk aznlna sahip, bundan dolay, dini faktrn bir tarafa brakp, kan ve dil usulne dayandrlan olas siyasi trk-gagauz birliine pek de ho bakmamaktadrlar. kinci olarak: Yunan grne kar u tez ileri srlebilir: Eer Gagauzlar, Osmanl zulmnden Balkanlara gen trklemi Rumlar ise, o zaman 26 Austos 1071deki Malazgirt Savanda Bizans tarafndan Seluklularn tarafna geen Trkler (bu da tarihsel bir gerektir) kimdir?260 Ve de,
257

Mihail akr, Basarabyal Gagauzlarn Tarihi, Haz. Harun Gngr, Tungay Yaynlar, Nide, 1998, s. 21. 258 A.e., s. 22. 259 A.e., s. 4. 260 Malazgirt Sava (Malazgirt Zaferi), Trk Tarihi, (evirimii)

100

Bulgaristan rneinde, eer kat bir yasaa gre Bulgarca yasaklanm, Bulgarlar Trke konuarak, Bulgarcay unutup trklemi ise, neden byk bir ounluk unutmam, hala Bulgarca konumakta, Gagauzlar kk bir aznlk, Bulgarlar ise bir devlet oluturmaktadrlar? nc olarak: Tipik fizyoloji ve fizyonomi asndan Gagauzlar Rum ve Bulgarlara benzememektedir. Bunun yan sra Gagauz dilinde Yunan ve Bulgarlara urum (ki Yunan soydan gelenlere byle bir isim sadece Trk dillerinde verilmektedir) ve tukan (sadece Gagauz diline has Bulgarlara verilen isim) denilmektedir.261 Bylece manta uymayan rivayetler zelliinde olan, Yunan ve Bulgar tezleri bilimsel olarak dikkate alnamaz ve incelenecek olan tez Gagauzlarn Trk olduklardr.

1.1.2. Gagauzlarn Trk Olduu Grleri ve Tarihsel Geliim Sreci.

Trkoloji uzmanlar ve tarih bilimcilerinin byk bir ounluu, Gagauzlarn Trk olduklarn savunur, ancak kendi aralarnda, Gagauzlarn hangi Trk kavimlerden geldikleri konusunda tartrlar. Gagauzlarn Trk asll olduklarna dair farkl grler mevcuttur. Bu grleri ana hatlaryla yle snflandrmak mmkn: Gagauzlar, gebe Trk kavimlerinden olup, onuncu yzyln sonundan onnc yzyln ortalarna kadar Kara Deniz kuzey batsndaki Bucak stepleri, Tuna nehri kylar, Deliorman ve Dobrudja (ileride Dobruca olarak yazlacaktr) blgelerine yerlemi olan, a) Peenek, b) Kuman, c) Oguz ya da Uz, d) Karakalpak, e) ya da oncnc yzyln ilk yarsnda zzeddin Keykavus Bey ile Anadoludan gelen byk bir Seluklu grubunun torunlardr. Trklerin Batya ilerlemesi III. yzyldan XIII. yzyla kadar sren Byk Kavimler G srecinde gereklemitir. lk Trk dalgas, II-III.asrlarda,

http://www.dallog.com/savaslar/malazgirt.htm, 26 Kasm 2006 261 kizli Olga (Trk dilleri uzman) ile yaplan grme, 14 Mays 2006

101

Avrupann ortasna kadar giden ve orada Avrupa Hun Devletini kuran Atilla ile meydana gelmitir. kinci byk Trk dalgas, 650-700 yllarnda Asyadan Balkanlara gelen ve orada slavlaan ProtoBulgar (Bulgarlarn Trk atalar) dalgas olmutur.262 Gagauz konusunu ilgilendiren, X. yzylda balayan ve XIII. yzyln ortalarna kadar devam eden nc Trk dalgasdr. Bu Trk g dalgalar, Avrupa ve Balkanlara geerken Kara Deniz kuzey ve kuzey-bat steplerinden gemilerdir, bylece de o zamanlardan beri sz konusu olan blgelerde Trk unsuru mevcut idi. Ouz Hanla ilgili destanlara gre, tm Trk kavimlerinin atas Ouz Han saylr. Onun lmnden sonra, Hanl alt olunun 24 ocuu arasnda blnmtr.263 Bu sre de Trk kavimlerin balangc saylmaktadr. Kavimlerin hepsi gebe hayatn srdryormu. Onlardan Peenek, Kuman ve Uz kavimleri Batya gidip bir mddetliine Byk Hazar Hanlna katlmlardr.264 Hazar Hanl o zamanlarda, Byk Kr ismi altnda olan geni Avrasya Stepler kuanda blgesel sper g halinde idi. Gneyde Arap ve Fars, bat ve kuzeybatda Rus, gney-batda ise Bizans Devleti ve Rum kolonilerine saldrlarda bulunuyor idi. Ancak, kontrol ettii alan fazla geniledike, kavimlerin arasnda ekimeler ve devlet genelinde merkezka eilimler balamtr. Baz kavimler Araplardan slam, bazlar Rus prenslerinin tarafndan asker olarak kiralanp Ortodoks Hrisiyanl almlar, byk bir ksm da putperest olarak kalmtr. Hazar Devletinin st yneticileri ise musevi dinine mensub idi. Btn bunlardan dolay Hazar Devleti zayflam ve, 975te Rus prensi Svyatoslavn Don nehrinde bulunan Sarkel Kalesini almasyla, son bulmutur. 265 Rus trkolog Golubovskiye gre, sonradan Seluk Trkleri olarak anlan baz Trk kavimleri gneye, oradan da Anadoluya ynelmi, farkl siyasi kimliklere sahip olan dierleri ise Uz, Ouz, Peenek ve Kuman kavimleri, kendi aralarnda

Vyaeslav Rumyantsev, Gagauz, Istoricheskiy Sayt Hronos, (evirimii) http://www.hrono.ru/etnosy/gagauzy.html, 26 Kasm 2006 263 Atanas Manov, Gagauzlar, Varlk Neriyet, Ankara 1940, s. 8. 264 van Kirioglo, storiya Gagauzov, Moldova Today, (evirimii) http://www.moldovatoday.net/more_rus.php?id=14, 26 Kasm 2006 265 Lev Gumilev, Sosedi Hazar, (evirimii) http://gumilevica.kulichki.net/articles/Article38.htm 26 Kasm 2006

262

102

sava ederek, batya ynelmitir.266 Kumanlarn saldrsna urayan Uz ve Ouzlar, Volga ve Don nehirlerini geerek, daha da batya ekilmiler, ancak orada, kendilerinden nce oralara geen Peeneklerle savamak zorunda kalmlardr. 1036da Peeneklerin bir blm Ouzlara teslim olarak onlara karm, dier blm ise Kegen Hann liderliinde 1048de Tuna nehrini geip Dobrucada ve Bizansn dier blgelerinde yerlemitir. 267 Uz ve Ouzlar ise Kara Denizin kuzeyinde: douda Don nehrinden, batda Dniyepr nehrine kadar bir sre hakimiyetlerini srdrmlerdir. 1064te ise yine Kumanlarn saldrsna uradktan sonra Bucak, Dobruca ve Deliorman olmak zere Tunann kylarnda yerlemilerdir.268 Zamanla bir ksm Rus steplerine dnerek ve orada Rus hakimiyeti altna girerek Rus snrnda hayatlarn srdrmlerdir. Onlar Karakalpak (ya da baz Rus kaynaklarda getii gibi rnye Klobuki) olarak bilinmektedir. Onlar Ruslardan etkilenerek Hristiyan olmulardr. Kalanlar ise Bizanstan Hristiyanl almlardr. Karakalpaklar 1223te, Ruslarn MoolTatarlara malbiyetinden sonra tekrar Tunay geip Kavarna, Balk ve Varna kentleri etrafna yerlemilerdir.269 Bizansn kuzey snrnda yaayan ve Bizansn anl gcne ihtiyac olan bu Trk kavimlerinin sentez yerlemeleri Bizans ile kuzeyinde olan gler arasnda tampon gc zelliinde fiilen yar-baml nitelendirilebilecek statde yaamlardr.270 Uzlar Tuna nehrine kadar atmay baaran Kumanlar tm kuzey Kara Denizi kontrol altna almlar ve nerdeyse ikiyz seneye yakn zaman iin orada hakimiyetlerini srdrmlerdir. Rus snrlarn srekli tehdit altnda tutuyorlard. Rus tarihi kaynaklarnda Kumanlara Polovts denilmektedir. Ancak 31 Mays 1223 Kalka Nehri Savanda bu blgeye gelen Mool-Tatarlara ok ar yenildiler. 1237-1238 Rus prensliklerinin ounu kontrol altna geiren Mool-Tatarlar 1239da tekrar Kumanlar yendiler ve onlar batya g ettirdiler. Kumanlar ayn

266 267

Manov, a.g.e., s. 9. Kemal Karpat, Gagauzlarn Tarihi Menesi zerine ve Folklorundan Paralar, I.Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt 1., Ankara, 1976, s. 166. 268 akr, a.g.e., s. 9. 269 Karpat, a.g.e., s. 166. 270 Kirioglo, a.y.

103

Tuna nehrini geerek Macaristan, Makedonya ve Trakyaya yerlemilerdir. Rumlar, bugn bile mevcut olan, bu yerlerin bazlarna Kumanita, Kumanova, Kuman, Kumanistron adlarn vermilerdir.271 Bylece, XIII. yzyln ortasna kadar Balkanlarda, zellikle Bucaktan Tuna nehrini seyrederek Dobruca ve Deliorman blgelerinden geip, Makedonyaya kadar uzanan ve Kavarna, Dobri, Balk, Varna, Silistre kentlerinin bulunduu blgede artk Trk kavimlerinin karmndan oluan byk bir nfus bulunmakta idi. Bu srada buralara baka bir Trk dalgas gelmitir Seluk Trkleri. 1262 ylnda, youn Mool basksndan muhacir olup, Seluklu Sultan II. zzeddin Keykavus, Konstantinopole gelerek Bizans mparatoru VIII. Mihail Paleologdan, snmak ve yerlemek iin yer istemitir.272 Prof. Dr. Harun Gngr Gagauz Trkleri, Ankara 1991 adl kitabnda Keykavusun bu talebini yle ifade etmitir: Biz Trk bir topluluk. Biz yabanc bir ehirde duramayz (burada Konstantinopol kastedilmektedir), eer bunun dnda bizim iin bir yer varsa, biz oraya Anadoludan bize uyanlar getireceiz ve Trk devletini kuracaz!273 Ouznameye gre mparatorun izni zerine bir sonraki 1263 ylnda Keykavusun amcas Sar Saltuk ile birlikte 12 bin Seluklu ailesi Balk ve Kavarnaya gelmitir.274 Bundan byle o blgeye Bizans iinde otonomiye benzeyen bir stat verilmitir, ancak fiilen bu tamamen bamsz bir devlet idi. mparator Mihailin bunu, Trnovo merkezli olan Bulgaristan ar Konstantinin blgedeki gcn eitlendirmek amacyla yaptn yorumlamak mmkn. Ancak amac ne olursa olsun, blgedeki Trk unsuru daha da glenmi oldu. Ancak birka sene iinde Mihail Paleolog ile zeddin Keykavus arasndaki ilikiler bozulmu ve rivayetlere gre, imparatora darbe yapmay dnd sanlan zzeddin Keykavus, Mihail Paleolog tarafndan Enos kalesine hapsedilmitir. Bunun zerine Tatar ve Seluklulardan oluan askeri birlik Bizansa mdahale etmitir ve ondan sonra zeddin Seluklularn bir blmyle Krm Han Berkin

271 272

akr, a.g.e., s 15. Ayten Kl, The Gagauz: Past and Present, Bilkent University, Institute Of Economics And Social Sciences, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1997, s. 19. 273 Harun Gngr, Mustafa Arguna, Gagauz Trkleri, Ankara, 1993, s. 11. (Aktaran: Kl, a.g.e., s. 19) 274 akr, a.g.e., s. 2.

104

yanna gemitir.275 Seluklularn dier bir blm Dobrucada beylik kuran Sar Saltuk ile kalmtr.276 te btn bu Trk akmlar, Gagauzlarn atalar saylmaktadr. Gagauzlarn Keykavus Seluklularndan gelmi olma gr, Halil nack, Kemal Karpat, Faruk Smer gibi genellikle Trk tarihiler tarafndan savunulmaktadr. Onlara gre Trkler birok kez kavim ad olarak reis adn kullanmlardr ve de bir ok Trk lehelerinde k harfi g olarak sylenmektedir, bylece Keykavus Geygaus ve zamanla da Gagauza dnmtr.277 Georgi Balashchev, Ali Yazcolunun Seluknamesini inceleyerek ayn sonuca varmtr.278 Hammer de ayn gr savunup ona, zzeddinle Dobrucaya gelen Seluklularn Uzi ve Guzi adlarn tadn (ki Araplar Seluklulara byle dermi) ve onlarn ba olan Sar Saltukun mezarn hala Babadada (imdiki Romanya topraklarnda olan Dobruca ksmndaki kent) grmek mmkn olduunu ilave etmektedir.279 Ancak yukarda saydmz Trk tarihilere ait grlerin gerei yanstmad ne srlebilir, nk birinci olarak: Gagauzcada k yerine hibir zaman g kullanlmamakta ve Gagauzlar hem kyi, hem de gyi ok net olarak sylemektedirler.280 kinci ve en nemli olarak: Dobrucaya gelen Seluklularn dini slam idi. Hristiyan olanlarn mslman olmas rneklerinin tarih srecinde ok fazla olurken, tersinin olmas ok ok azdr, youn olarak ise bir toplumun, hem de dini unsurlarn gl olduu Orta ada, mslmanlktan hristiyanla gemesi mmkn grlmemektedir. Btn bunlardan dolay, Gagauz kannda Seluklularn pay olsa bile, onlar Gagauzlarn atalar saymak doru olmayacaktr. Prag niversitesi Profesr Dr. Konstantin reek 1878 ylnda yazd Bulgarlarn Tarihi adl eserinde Gagauzlarn Seluklulardan olmadklarn yazmaktadr. Buna devam ederken de Kumanlarn Uz ve Ouz isimlerini tadklarn, Peenekleri yenip 1066 ylnda 60 bin Kumann Tunay geerek

275 276

Karpat, a.g.e., s. 169. bni Bibi, Anadolu Seluki Devleti Tarihi, Ankara, 1941, s. 268. (Aktaran: Kl, a.g.e., s. 20.) 277 Harun Gngr, Mustafa Arguna, Dnden Bugne Gagauzlar, y.y., Ankara, 1993, s. 2-3. 278 Karpat, a.g.e., s. 172. 279 akr, a.g.e., s. 2. 280 kizli ile yaplan grme.

105

Balkanlara

yerletiklerini

ve

bylece

Gagauzlarn

onlardan

olduklarn

yazmaktadr.281 Romen Akademisi yesi ve Cernovti niversitesi Profesr on Nistor, Basarabyann Tarihi, Cernovti 1923 adl kitabnda Gagauzlarn hem Kuman hem de Peeneklerden olduunu yazmaktadr.282 Odessa niversitesi Profesr D.Grigorovi 1870 ylnda Novorosiyskiy Telegraf, No 39/40 gazetesinde yazd bir yazda Gagauzlarn Kumanlarn (Polovtslarn) evlatlar olduunu yazmaktadr. Ancak Gagauzlar Kumanlardan da deillerdir. nk, oryantalist Kera Kun, Akademik Dr. Wilhelm Radlov ve Rus trk-etnologu Vladimir Mokov, kaydettikleri gibi, Kumanlar, Tatarlar gibi Kpak soyundandr. Gagauzlar ise Ouz soyundandr. Dilleri benzese bile, byk farkllklara sahiplerdir.283 Gagauzlar inceleyen Bulgar bilimci Atanas Manovun yazd Gagauzlar, Ankara 1940 adl kitabnda, Gagauzlarn atalar Ouz kavimlerden kan Karakalpaklar olduklarn vurgulamaktadr.284 Gagauzlarn hakknda en geni bilgiyi Dobruca, Bulgaristan ve Besarabyada yirmi yl dolaarak, Gagauzlarn rf, adet ve geleneklerini, alg, masal ve her trl kltrel faaliyetlerini tespit eden Rus etnolog V.A. Mokov vermektedir. Bender Sancanda Gagauzlar, Moskova 1900 adl kitabnda Mokov, Gagauzlarn Uz ve Ouzlardan geldiini, dil ve corafyaya ait delillerle ortaya koyup spatlamaya almaktadr.285 Gagauz tarihisi Dionis Tanasoglo, Gagauzlarn Ouzlardan geldiini, slam kabul eden kavimlerden ayrlan, eski tanrlarn koruyan, onun iin kendilerine Hak-Ouz deyen kavimlerinden olduunu savunmaktadr.286 Prof. Dr. Harun Gngr ve Mustafa Argunaa gre de Gagauzlarn kk Ouzlara dayanmaktadr, ancak onlara gre gagauz kelimesi Gk-Ouzdan

281 282

akr, a.g.e., s. 3. A.e., s. 3. 283 A.e., s. 29. 284 Manov, a.g.e., s. 35. 285 akr, a.g.e., s. 5. 286 Dionis Tanasoglo, Byk Kr, Ana Sz, Kiinev, Austos 1991, s. 2.

106

gelmektedir ki tarihten Trklere ait Gk Ouz Devletinin var olduunu biliyoruz.287 Dier Trk tarihiler Akdes Nimet Kurat, Mstecib lksal, brahim Kafesolu ve Trk dil uzmanlar Vecihe Hatipolu, Ahmet Ercilasun, Mecit Doru; ve Gagauz tarihileri Mihail akr (eitim dzeyi yksek olan, tarihle ilgilenen ve Gagauz tarihini yazan ilk Gagauz, papazdr), Prof. Dr. Mihail Guboglo, Dionis Tanasoglo, van Kirioglo; Rus trkoloji uzmanlar Radlov ve Mokov, Gagauzlarn Uzlardan geldiklerini savunmaktadrlar. 288 Bylece btn bunlarn sonucunda Gagauzlarn, trklemi Bulgar ve/veya Rum olmadn vurgulamak doru olur. Bunun yannda, Gagauzlarn kkeni monoetnik (yani tek etnik) de deildir, iinde Peenek, Kuman, Karakalpak, Seluklu Trkleri karm olan, ancak ounlukla Uz, Ouz kavimlerden ibaret olduunu sylemek yanl olmayacaktr.

1.1.3. lk Gagauz Devleti Olarak Uzi Eyalet ve Onun nemi.

Tarihi kaynaklara gre Gagauzlarn ilk devleti imdiki Bulgaristann kuzey ve kuzey-dousundan, yani Deliorman ve Dobruca blgelerinin gney tarafndan, Tuna nehrini ve Kara Deniz kysn seyrederek, gnmzdeki Romanya topraklarnda bulunan tm Dobrucay iine alarak, Moldova ve Ukraynadaki Bucak Steplerini de kapsayacak ekilde Uzi Eyalet olarak bilinmektedir. Yukarda da bahsedildii gibi, 1263te Dobruca blgesinde Trk devleti kurulmutur. Her ne kadar ilk yllarnda resmi adan Bizansa bal saylsa bile, gerekte Bizanstan ayr ve bamsz idi. Banda Seluklulardan Sar Saltuk vard. Ancak ondan sonra bu, Balk, ya da birok literatrde kaydedildii gibi Karbuna, merkezli devletin bana Uzlardan Balk Bey gemi ve devletin ismi Uzi Eyalet olmutur.289 Oradaki Hristiyanl, Seluklularn slamna kar glendirmek ve onu Bulgar endeksinden kartmak, ayn anda da zerinde Bizans etkisini srdrmek amacyla, blgeye Konstantinopolden (stanbuldan) mparator tarafndan bir Bapiskopos
287 288

Gngr, Arguna, a.g.e., s. 9. Kl, a.g.e., s. 15. 289 Kirioglo, a.y.

107

gnderilmitir.290 Bu olay, Uzi Eyaletin kltrel ve dini anlamda Bizansa bal olduunu gstermektedir, hatta Bizansa deil de, orada bulunan Patrikhaneye. nk o zamanlarda uygarlk ve onun zellii olan eitim, gibi unsurlar Ortodoks Kilisesine bal idi. Ancak Mihail Paleologdan sonra tahta geen oan Paleologun, Uzi Eyaletin Balik Beyden, dmanlarna kar yardm istemesi (emretmesi deil) Uzi Eyaletin blgede otorite ve sz sahibi olmaya balayan bir devlet olduu sonucuna varlabilir. 1357 ylnda Uzi Eyaletin bana Dobroti gemitir. te onun ynetimi altnda Uzi Eyalet gelierek ve genileyerek glenmitir. Aadaki snr imdiki Bulgaristan Kara Deniz kysnn ortasndaki Emine burnuna kadar inmitir, kuzey snr da Tuna azn ve Bucak alacak eklinde Besarabyaya kadar kmtr.291 Gagauz meselesi asndan bu ok nemli bir noktadr, nk bir Gagauz Devleti olarak Uzi Eyalet, Gagauzlarn bugn yaadklar topraklarda Moldovadan nce hakimiyetini srmtr. Romenlerin ilk devleti olan Moldova Prenslii ise, Karpat dalar blgesinde 1359 ylnda kurulmutur ve Besarabya ile Bucak taraflarna doru sonradan genilemitir.292 Bylece Gagauzlarn bu topraklarda tarihsel hakk vardr. Her ne kadar bu tarihsel gerein ok tartlr olduundan dolay fazla arl olmazsa da, Gagauzlar Moldovaya iki yz sene nce geldiler ya da onlar buraya ait deiller veya onlarn, buradaki halis Moldova topraklarnda devlet kurmaya hi bir hakk yoktur Moldovan tezlerin karsnda bu sefer byk bir nem tamaktadr.293 Dobroti Bizanstan despot ve monark (bey, padiah gibi st yneticilere verilen nvan) nvann almtr.294 Byle bir ekilde hitap edilmesi, artk tm resmiyetiyle Uzi Eyaletin bamsz bir devlet olduunun bir simgesidir. Seluklulardan filolarn miras edinerek Dobroti ticareti gelitirerek Kara Deniz bat kysnda ar basmaya balamtr. Dobroti Bulgar ar van Aleksander ile birlikte, Bulgar arl ve Kara Deniz kysn fethetmek isteyen zamann orta
akr, a.g.e., s. 17, Stepan Bulgar, Gagauzskoe Srednevekovoe Gosudarstvo v Dobrudje, yaynlanmam makale. 292 Hronika storii Moldov, E-Novosti (elektronik haberler), (evirimii) http://e-novosti.info/forumo/viewtopic.php?t=875, 26 Kasm 2006 293 Gagauz Stranitsi storii, Moldova Noastra, (evirimii) http://www.mdn.md/ru/historical.php?rubr=1720, 26 Kasm 2006 294 Kratka storiya na Blgariya, Sofya, 1983, s. 101.
291 290

108

Avrupa blgesel gc olan Macar valyeler Kontu Amedey Savoya kar savamtr. Ayn zamanda Bulgaristan ve Bizans arasnda denge salamtr. Dobroti zamannda Kiliseler ina ediliyor, yollar yaplyor, tarm geliiyor ve yeni yerleim yerleri kuruluyordu.295 Despot Dobrotiin adna Uzi Eyelet devletine gayri resmi olarak Dobrotitza ya da Dobruca denilmeye balanmtr.296 Dobruca ismi halen o blgenin ismi olarak kullanlmaktadr. Dobrotiin 1385 ylndaki lmnden sonra devletin bana olu vanko gemitir. Ona vanko Dobriolu denilmekte idi. vanko devleti glendirmeye, aktif siyaset gtmeye ve bylece de devleti gelitirmeye devam etmitir. Onun zamannda eitli siyasi, askeri ve ticari anlamalar yaplmtr. Zamann nde gelen lkelerinden talyan Venedik ve Genova devletleriyle ticaret yaplmaya balamtr. Onlarn ticari gemileri sklkla o blgeyi ziyaret etmilerdir.297 Ancak zamanla Balkanlardaki kuvvetler dengesi bozulmutur. Kara Denizin kuzeydeki steplerde Tatar ve Nogaylar hakim olmaya balamlardr. nce Bucak sonra tm Besarabyay kontrol etmeye balamlardr. Gneyde ise Bizans mparatorluu zayflannca ncelii Osmanl Trklerine kaptrmtr. vanko, Osmanl Sultan Muradn vassallna girmek zorunda kalmtr. Osmanl tahtna geen Yldrm Beyazd, 1398da Uzi Eyalete saldrp onu igal etmitir.298 Prof. Dr. Harun Gngre gre, Yldrm Beyazdn emri zerine orada yaayan Seluklularn byk bir blm Krma, geri kalanlar Balkanlar ve Anadolunun eitli blgelerine yerletirilmitir. Gagauzlar ise, hristiyan olduklarndan dolay yerlerinde brakmtr.299 Gagauz tarihisi van Kiriogloya gre bundan sonra 1417ye kadar Uzi Eyalet tamamen Osmanlya katlp ortadan kaldrlmtr.300 Bylece, 1263 ylnda Seluklularn istei zerine ve Bizans mparatoru Mihail Paleolog yardmyla kurulan, banda direk olarak Konstantinopol Patrikhanesine bal olan, sonra da bamsz, blgesel gce sahip olan ilk Gagauz devleti Uzi Eyalet 150 sene civarnda varln srdrmtr.
295 296

A.e., s. 103-104. Manov, a.g.e., s. 25. 297 B. Beevliev, Basic Trends in Representing the Bulgarian Lands in Old Cartografik Documents Up to 1878, Etudes Balkaniques, No: 2, Sofya, 1980, s. 98. 298 Bulgar, Gagauzskoe Srednevekovoe Gosudarstvo v Dobrudje, a.y. 299 akr, a.g.e., s. 29. 300 Kirioglo, a.y.

109

1.1.4. Gagauzlarn G ve Yerlemeleri: Tarihsel Gerekler.

Osmanl ynetimi altndaki sre zarfnda Gagauzlarn tarihi az bilinmektedir. Gagauzlarn bir ksmnn slama getiini dnmekte pek yanl olmaz. Bunun yannda da Fatih Sultan Mehmet Konstantinopol fethedince, oradaki Yunan Patriki tm ortodoks hristiyanlarn ba olarak tanmtr. Bylece hristiyan olan Gagauzlar stanbuladaki Patrikhanenin denetimi altna girmilerdir. Etnik, dini ve eitim konularnda Gagauzlar Patrik idare etmitir. Gagauzlarn bir ksm Yunanca eitim alp, Yunan kltrn kabul etmitir. Bunun yannda Bulgarlarn da etkisi var olmutur. Kiliselerde de ayinler Yunanca, daha yakn dnemlerde ise Bulgarca yaplmtr. ok az sayda olan dini kitaplarda, Gagauzca ya da Trkeye evirildiinde, Yunan alfabesi kullanlmtr. Bunlarn, Gagauz saysnn azaltlmasnda ve imdiki zamanda Gagauzlarn Bulgar ya da Rumlardan gelmeleri tezlerinde, byk rol oynadn gzard etmemek gerekiyor. Ancak, btn bunlara ramen Gagauzlarn byk bir ksm kimliklerini asrlarca koruyabilmilerdir. XVIII. yzylda blgede g dengeleri deimitir. Scak denizlere kn elde etmeye alan Rus mparatorluu srekli olarak Osmanl ve onun vassal olan Krm Tatar Hanl ile savamtr. Bu savalarla ezamanl olarak Gagauzlarn Rusyaya gleri balamtr. Glerin nedenleri kesin olarak bilinmemektedir. Trk kaynaklarna gre, Gagauzlar ge iten Bulgarlarn basksdr; dier kaynaklara gre ise bask ve zulm Osmanl Trkleri tarafndan yaplyordu.301 kinci gr daha mantkl grnmektedir. Gagauz folklorunda Osmanl Trkleri ya da Krm Tatarlar tarafndan stanbulda satlmak zere krk Gagauz kzn zorla gemiye alnmas, ancak Kara Denizde onlarn suya atlayp intihar ettiine dair bir efsane mevcuttur.302 Bunun yannda da bir delil olarak, unu vurgulamak lazm Gagauzlarla birlikte g edip ayn yerlere Bulgarlar da yerleiyorlard. Gagauzlar blgedeki dier tm halklar gibi ortodoks hristiyan, Osmanllar ise mslmand. O zamanlarda da din faktr, dil faktrne gre ok daha ar basyordu. Osmanl Balkanlardaki hakimiyetini kaybediyor ve sk sk

Gagauzskiy Narod: Istoricheskaya Spravka, Informatsionnoe Agenstvo Gagauz-Press, (evirimii) http://www.gagauz-press.narod.ru/istoria.htm, 26 Kasm 2006 302 Kvilenkova, Elizaveta: Dobrudja storieskaya Rodina Gagauzov, Sayt Trkologii, (evirimii) http://turkolog.narod.ru/info/gag-4.htm, 26 Kasm 2006

301

110

isyanlarla karlayordu, bunun zerine de blgedeki basksn doal olarak artmas gerekiyor idi. Osmanl-Rus savalarnn cepheleri de Gagauzlarn topraklarna yakn blgelerde bulunmakta idi, bylece de byk sayda askerlerin getii yollar Gagauzlarn topraklarndan geiyordu. Bu da doal olarak orada yaayanlar u ya da bu ekilde etkilemitir. Bunun yannda da Rusyann savalardan kazand topraklar bo ve verimli olduklarndan dolay ekiciydiler. Bylece, mantkl dnmenin bir sonucu olarak, Gagauzlarn, srekli sava blgelerine yaknlndan, artan baskdan, gvensizlikten, din farkllklarndan ve uzaktaki verimli, gzel, bo ve sakin topraklarn olduundan dolay g etmeye baladklarn sylemekte yanl olmayacaktr. Uzi Eyalet zamannda Besarabyann gneyindeki Bucak Stepleri blgesi ve Tuna nehrinin aznn kuzeyi Uzi Eyalete dahil idi. Sonra ise Bucakta Tatar ve Nogaylar hakimiyetlerini srdrerek yerlemeye balamlardr. Onlarn Krm Hanl da Osmanl Devletinin bir parasn oluturmakta idi. G srecini daha iyi kavramak iin tarihi kronolojiye ve gelimelerine gz atmakta yarar var. 1768-1774 Osmanl-Rus savandan sonra Kk Kaynarca Bar Antlamas imzalanmtr. Antlamaya gre Krm Hanl Osmanl vassalndan kp bamsz oluyor.303 Bu arada Krm Giray Han lyor ve tahta olu ahin Giray geiyor, O da Rus yanls olarak bilinmekte idi, ve sonraki birka sene iinde Rus hakimiyetini kabul ederek Rusyann vassalna gemitir. Bylece (tezin konusuna ilikin olarak) 1774ten itibaren Krm Hanlna bal olan Transdniyester topraklar Rus nfuzunun altna girmitir. Krm Hanlnn bu durumundan honut kalmayan Osmanl, bir de Krm Tatarlarnn istei zerine Rusyaya sava amtr. 1787den 1791e kadar sren sava, 9 Ocak 1792 tarihli Ya Bar Antlamasyla sonulanmtr. Antlamaya gre Krm yarmadas tamamen Rusyaya dahil ediliyor, Rus Osmanl arasndaki snr Dniyester nehrinden geiyor, kendisine Dobruca blgesinin yars verilen

303

Hronika storii Moldov, E-Novosti (elektronik haberler), (evirimii) http://e-novosti.info/forumo/viewtopic.php?t=875, 26 Kasm 2006

111

Romanya Osmanl iinde otonomi statye sahip oluyor.304 Bylece bu tarihten itibaren Transdniyester blgesi tamamen Rusyann olmutur. 1806-1812 yllar arasnda meydana gelen bir sonraki Osmanl-Rus sava 28 Mays 1812 Bkre Antlamasyla sonulanmtr. Ona gre tm Besarabya ve Bucak artk Rus toprann paras oluyor, Romanya Osmanlnn iinde zerkliini kazanyor.305 Bylece imdiki Moldova Cumhuriyeti topraklar 1812den itibaren Rusyaya dahil olmutur. te Gagauzlarn g bu savalarn zamanlarnda yer almtr. Rus kaynaklardaki Gagauz kelimesi ite o zamanlardan sonra ortaya kmaya balamtr. Osmanl kaynaklar, bu kelimenin kullanlmasyla ilgili konuda sessiz kalmaktadr. Bizans kaynaklar da Gagauz kelimesini kullanmyorlard. Onun yerine anlalan siyasi nedenlerden dolay trke-konuan rumlar denilmesi tercih ediliyordu. Bylece, Gagauz kelimesi ilk defa, Rus kaynaklarnda muhacirleri kaydetmek amacyla yaplan 1817 blge nfus saymnda kullanlmtr. Ancak yine de Gagauz denilenler Rus kaytlarnda Trke konuan Bulgarlar olarak geiyordu. Sadece XIX. yzyln ortalarna doru idari evraklarda Gagauzlarn Bulgarlardan farkl olduklar kaydedilmitir, yani Gagauzlar etnik olarak Bulgarlardan ayrmlardr. Bunun nedeni, Bulgaristandan o zamanlarda gelen herkese Bulgar, onlara benzeyen, ama Trke konuan muhacirlere ise, onlar kayt eden Rus Devlet Departman mlteci ve onlarn yerlemelerinden sorumlu olanlar tarafndan trklemi Bulgar denilmesiyle izah edilebilir. Ancak muhacirleri daha yakndan tandktan sonra, Rus yetkilileri bu trklemi Bulgarlarn gerekte kim olduklaryla ilgilenmeye balamlardr. O zaman tarih bilimcileri Gagauz asllarna ve ismine dair eitli teoriler ne srerek ilk defa Gagauzlarn hakknda konuma ve tartmaya balamlardr. Gagauz isminin son hecesi uz hakkndaki nerdeyse tm gr ve fikirler aynyd. Sorunlu olan gagauz kelimesindeki gaga ilk iki heceleridir. Birok tarih bilimciler gagann nereden geldiini aratrmada ok zaman harcamlar ve hak-oguz,

304

Yasskiy Mirny Dogovor, Sinodalny Otdel Moskovskogo Patriarhata, (evirimii) http://www.pobeda.ru/jml/content/view/1917, 26 Kasm 2006 305 Podpisan Buharestskiy Mirny Dogovor, World History, (evirimii) http://www.world-history.ru/events/1229.html, 26 Kasm 2006

112

kagan-uz, gk-ouz, kaykavuz gibi hipotezleri ne srerek savunmulardr. Ancak halen sren tartmalarda gr birliine varlamamaktadr306. Gagauzlarn byk bir dalgas bugnk Moldova topraklarna, Dobruca ve etrafndan 1806-1812 Osmanl-Rus sava sras ve sonrasnda gelmilerdir. Ancak Yanev ve Volona gre g, aslnda ok daha erken 1750de kendiliinden balam olup 1846ya kadar devam etmitir. Rus hkmeti 1752de bundan haberdar olunca, g kontrol altna alnmtr. lk muhacirler Novorossiysk blgesine yerletirilmitir, ancak 1769da onlara kendi istekleri zerine yerleme izni verilmitir. kinci blm 1787-1791 Osmanl-Rus sava srasnda gelmitir. Bundan sonra da Gagauzlarn ak oalp hzlanmtr.307 Besarabyaya Gagauzlar ilk olarak 1770te gelmilerdir. Lapuna ilinde adr ve Orak isimli iki tane koloni kurmulardr ve orada, Tatar ve Nogaylarn tamamen Bucak terketmelerine kadar, 40 sene civarnda kalmlardr. Tatar ve Nogaylar blgeyi tamamen 1808de terk etmilerdir. Ve onlarn terkettikleri kylere en byk Gagauz g dalgasn oluturan grup yerlemitir. Bylece Gagauzlar bir anlamda, eskiden Uzi Eyalet devletlerine ait topraklarn Tatar ve Nogaylardan geri almlardr. Onlardan sonra 1818de Lapuna ilinde adr kyn kuranlar, Bucaka geip adr-Lungay, Orak kyn kuranlar ise ayn yere geip Avdarma kyn kurmulardr.308 Savan baland 1806 ylndan 1808 ylna kadar tm Nogay ve Tatarlarn Bucak terkedip Krma gemesiyle 1,5 milyon hektar verimli kara topraklar arazisi olan Bucak blgesi nerdeyse bo kalmtr. Ruslarn ana amac bu blgeyi sadk Rus vatandalaryla nfuslatrmak idi, ancak Rusyadaki serf sistemi kyllerin serbest hareket etmelerine msaade etmiyordu. Bylece Rusya, XVIII. asrn sonu XIX. asrn ba, zellikle de Osmanl ile sava srasnda gzel artlar teklif ederek Balkanlardan gelen g akn tevik ediyordu. Bunun yan sra da Balkanlardaki halklar iin Rusya, Osmanl yknden kurtarc imajn tayordu. Gn byk bir ksm 1806-1812 savan son ylnda ve 1812 Bkre Bar

306

kizli ile yaplan grme. Yanev: Volon, Gasgauz, Moskova, 1993, s. 37-38. 308 akr, a.g.e., s. 24-25.
307

113

Antlamas imzalandktan sonra gereklemitir. Antlamann artlarndan biri de olas gmen hareketlerinin zgrldr.309 Rus generaller Kutuzov ve Bagration bu olguya zellikle nem vermilerdir. 26 Nisan 1811 ylnda Kutuzov, hkmet adna muhacirlere vergi muafiyetleri gibi ayrcalklarn verileceine dair sz vermitir. Bylece Rus kaytlarna gre 1809 ylnda 4 bin gmen gelmiken, 1812de 25 bin kii gelmitir.310 Ancak 1812de Napoleonla sava baladndan dolay, Kutuzov blgeyi terketmek zorunda kalmtr. Brakm olduu idareciler yerleenlerin hayat ve sorunlarna az nem verirken, yerel yneticiler de eitli vergiler toplamaya balamlardr. Bu, baz gelenleri geri dnmesine ya da Rusyann ierisine doru ilerlemesine sebep olmustur. Bu durum alt sene devam etmitir. Blge genel idareciliine van nzovun gelmesi ve ar I. Aleksandrn 1819da blgeyi ziyaret etmesiyle durum deimitir. Bu ziyaretten sonra 29 Aralk 1819 tarihinde arn ukazyla (ferman ya da kararname) Bucaktaki gmenlerin nihayi statleri, yerleim, yaam ve gelime artlar nihayi olarak belirlenmitir. Ukaza gre muhacirlere zel kolonist stat verilecek, Bucakn batsna yerleecekler (yani gagauzlarn imdi yaadklar blge), arn idarecileri tarafndan kendilerine belli ltlerde toprak verilecek, birka sene zel taht demeleri yapmayacaklar, askerlikten muaf olacaklar ve vergi demeyecekler idi.311 Bu kadar iyi artlar ierisinde XIX. yzyln ortasna kadar Bucak blgesinde, baka hi bir Rus mparatorluunun topraklarnda grlmeyen, tarma dayal ekonomik byme kaydedilmitir.312 Mart 1821 tarihli ileri Bakanl raporunda gmenlerin yerletirilmi olduklar blgeler belirlenip aklanmtr. Ona gre muhacirlerin ou Prut, Kagul, zmail ve Bucak drt ile yerlemi, Gagauzlarn byk bir ounluu ise Bucaka yerlemitir.313 Bylece Gagauzlar o zamanda da zerk bir stat altnda yayorlard. Bu arada da 1861 ylnda Rusyada serflik sistemi kaldrlmtr ve kyller nceden bal olduklar topraklardan ayrlp istedikleri yerlere gitme
309

Bulgar, Gagauzskoe Srednevekovoe Gosudarstvo v Dobrudje, a.y. Kl, a.g.e., s. 33. 311 Bulgar, Gagauzskoe Srednevekovoe Gosudarstvo v Dobrudje, a.y. 312 A.y. 313 Yanev: Volon, s. 39.
310

114

zgrln elde etmilerdir. Bylece Rusya mparatorluunun orta eridi topraklarndan gneye doru yava ancak srekli olan Rus ak balamtr. 1878deki Osmanl-Rus savandan sonra Bucakn otonomi stats kaldrlmtr.314 XIX. yzyln sonu XX. yzyln banda Rusya, ite alkanmalarla kar karya gelmitir. Nitekim 1905te ihtilal meydana geldi ve kendiliinden tm Rus mparatorluunda isyan ve ihtilal dalgas gemitir. Gagauzlar da bamszlk rzgarna dahil edilerek ihtilal yapmlardr. 1906da Gagauzlarn youn yaadklar blge Bucakta, banda, Gagauz kyllerin arasndan kendi halk iin mcadele etmeye tevik eden, kendi rgtn kuran niversite rencisi Atmaca Pavli olu Andrey Galatsan tarafndan Komrat Cumhuriyeti ilan edilmitir.315 Cumhuriyet bir haftaya yakn bir sre ile var olmutur, sonra da ar birlikleri tarafndan bastrlmtr. Bu ihtilalin aktif bir taraftar olan Pavel Nikolayev 1917de Gagauz Bucak Cumhuriyetinin oluturulmasna dair almalar yapmtr, ancak 1918de Besarabya Romanya tarafndan igal edilince Rusyaya gemek zorunda kalmtr.316 Bu arada 1906 ihtilalinden sonra ktleen yaam artlarndan dolay 1909-1910 yllarnda Gagauzlarn bir grubu Orta Asyann Aktbinsk ve Turgay illerine gmtr, zaten 1908den I. Dnya Sava balangc 1914ne kadar kk gruplar halinde Gagauzlarn, Rus iktisat bakan Stolpin reformlarnn dorultusunda Kazakistan ve Kuzey Kafkaslarn Kabartay-Balkar blgesine getikleri kaydedilmitir.317 Ekim 1917 Rusyadaki Bolevik htilalinden sonra, Romanya tarihsel Vatan ile birleme sz altnda Mart 1918de Besarabyay ilhak etmi ve kendi snrlar dahilinde Moldova vilayetini kurmutur.318 Romanya ile SSCB arasndaki snr Dniyester nehrinden gemitir. Sovyetler Birlii bu igali tanmam ve bunun zerine Dniyesterin sol kysnda 12 Ekim 1924 tarihinde Ukrayna dahilinde
314 315

A.e. Stepan Bulgar, Can Pazar, Kiinev, 1988, s. 25. 316 Sfatul Tseriy, Bolaya Sovetskaya Entsklopediya, (evirimii) http://www.referatu.ru/1/76/677.htm, 26 Kasm 2006 317 Kl, a.g.e., s. 34-35. 318 Hronika storii Moldov, E-Novosti (elektronik haberler), (evirimii) http://e-novosti.info/forumo/viewtopic.php?t=875, 26 Kasm 2006

115

Moldavya Otonom Sovyet Sosyalit Cumhuriyetini kurmutur.319 Gagauzlar ise Romanya denetimi altna girmilerdir. 1925te Gagauzlarn bir ksm romenletirme politikas ve Romen basksna dayanmadan snr geip zbekistann bakenti Takent iline g etmilerdir.320 Ayn yl iresinde Gagauzlarn baka bir ksm Romanyadan Arjantin ve Brezilyaya g etmilerdir. Romanya ile Brezilya arasndaki antlamaya gre Brezilya topraklarna g etmek isteyenlere cretsiz gemi bileti, seyahat srasnda yemek ve Brezilyaya varldnda toprak verilecek idi. Btn bunlarn zerine binlerce Gagauz Brezilyaya g edip San-Paolo ehri etrafna yerlemitir.321 Bylece 1918den itibaren 1940 ylna kadar Besarabya Romanyann iinde yer almtr; ancak Molotov-Ribbetrop Pakt gereince SSCB Haziran 1940ta Besarabyay geri alm ve Ukraynadaki Moldavya Sovyet Sosyalist Otonom Cumhuriyeti ile birletirmitir.322 II. Dnya Sava srasnda 1941-1944 yllar arasnda Romanya yine Besarabyay ele geirmi, ancak Temmuz 1944te Kzl Ordu birlikleri Romen ve Almanlar yenerek Besarabyay tekrar geri almtr.323 II. Dnya Savandan sonra, 1946da Bucakta byk bir alk felaketi olmutur. Yamyamlk rnekleri bile mevcut idi. Bu zamanda binlerce Gagauz hayatn kaybetmitir.324 Bylece 1944ten itibaren, Gagauzlarn yaadklar Bucakn byk bir ksmn ieren Moldova Cumhuriyeti, Sovyetler Birliinin dald 1991 tarihine kadar SSCB dahilinde Moldavya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak varln srdrmtr.325 Sonu olarak zetlenecek olursa, bu paragrafta, tezin konusu asndan birka nemli noktay ksaca tekrarlamakta yarar var. Birinci olarak, Gagauzlarn bugn yaadklar Bucak blgesinde Moldovallardan ok nce devletleri vard Uzi
319 320

A.y. Kl, a.g.e., s. 34. 321 Gagauzlar Brazilyada, Sabaa Yldz, No: 2, 1997, s. 50. 322 Hronika storii Moldov, E-Novosti (elektronik haberler), (evirimii) http://e-novosti.info/forumo/viewtopic.php?t=875, 26 Kasm 2006 323 Stefan Pascu, Faurirea Statului National Unitar Roman, cilt No: 2, Bucuresti, 1983, s. 35. 324 Stepan Bulgar, Stalin i Gagauz, Kiinev, 1990, s. 14. 325 storiya Moldov: Hronologieskaya Spravka, nformatsonno-Analitieskiy Portal "Moldova.Ru", (evirimii) http://www.moldova.ru/index.php?tabName=articles&owner=56&id=222, 26 Kasm 2006

116

Eyalet; Osmanl onu fethedince ve Gagauzlar Bucaktan Tunann sa tarafna ekilince orada bir ka asr iin Tatarlar ve Nogaylar kalmtr. Bucak Rusyaya dahil olunca ve Tatarlarla Nogaylar Krma ve Kafkaslara ekilince Bucak ilk ve ounluk halinde nfuslatran Gagauzlar olmutur. Gagauzlarn Bucakta zerklii vard. O zamanki kaytlara gre Gagauzlar, Bulgarlara gre aznlk saylmsa, bu doru grlmemektedir, nk Gagauzlar ar idarecilerice Bulgar olarak kaydedilmilerdir, bunun ispat da bugnk Moldovada Gagauz ve Bulgar nfuslarnn saylardr. Moldovanlar Bucaka Rus ar izni zerine sonradan yerlemeye balamlardr; yerletikleri blgeler Kagul ve zmail illeridir. kinci olarak, Moldova devleti 1359da Karpat dalarnn blgesinde kurulmutur. Prut nehrini geerek Moldovanlarn Besarabyaya yerlemeleri XIV-XV. yzyllarn snrnda balamtr; bunun spatlarndan biri Moldova bakenti Kiinevin kurulu tarihi 1436 olmasdr. Moldovanlar her zaman Besarabyann orta ve kuzey orman eridi blgesinde yayorlard. Dniyester nehri Moldova iin daima doal bir snr halinde idi. Rusya Dniyester nehrine 1792de kmtr ve o andan itibaren 1991e kadar imdiki Transdniyester topraklar srekli Rus denetimi altndayd; imdiki Transdniyester topraklarnda Slav nfusu yaamaktayd, Moldovanlarn oraya yerlemeleri sonradan olmutur. Bu noktalara ilerideki sayfalarda tekrar dnlecektir.

1.2. Moldovadaki Gagauzlarn Siyasi Hareketleri. 1.2.1. Gagauz Ulusal Bilincinin Douu.
Gagauz kelimesi 1817 ylna kadar hibir resmi tarihi kaytta gememektedir. Yukarda da bahsedildii gibi, gagauz ismi ilk olarak, Rusyann 1817de gmenlerin arasnda yapm olduu saym esnasnda ortaya kmtr.326 Gten nce Gagauzlar geni kitlelerce bilinmi deillerdi. lk zamanlarda Rus kaytlarnda da trklemi Bulgarlar olarak geiyorlard. Yalnz gmenlerle yakn ilikilerinden sonra bu Trke konuanlar gerekte kimdir? sorusu doup tarihi ve etnologlar ilgilendirmeye balamtr. Bylece de aratrmalara balanmtr. eitli teorilerin
326

van Gradeliyev, Gagauzite, Dobri, 1994, s. 9.

117

ne karlma srecinde, Gagauzlar da kendi kken ve kimliklerine daha ok ilgi gstermeye balamlardr. Gagauzlarn ulusal bilincinin douunu salayan Gagauz papaz, profesr Mihail akrdr. Gagauz dilinde kitaplar yazan ilk O olmutur. Kitaplarndan en nemlisi de Besarabyal Gagauzlarn storyas (Besarabyal Gagauzlarn Tarihi, Kiinev, 1934).327 Kitap yazm dini kitaplarn evirilerinden balamtr. V. Mokovun ve H. Gngrn de Gagauzlarla ilgili yaptklar aratrmalarna gre, Gagauzlar 1944te komnist Sovyetlere girmeden nce dinlerine ok balydlar, yerletikleri yerlerde nce kilise ina ediyorlard.328 1904te Mihail akr ncilden baz sure ve ayetleri bunlarn yannda da baka dini paralar Gagauzcaya evirmitir. Ayn zamanda Bapiskopos Vladimire Gagauz dilinde kitaplarn baslmas iin Aziz Sinoda (Ortodoks Patrikhanesinin karar alma kurumu) bavurmasn ricada bulunmutur. 1907de Aziz Sinod Gagauz dilinde, kiril alfabesinin kullanlmas artyla, kitaplarn baslmasna izin vermitir. Bylece 1907de Psaltery, 1909da ise komple ncil kiril alfabesini kullanarak Gagauz dilinde baslmtr. Bunlarn dnda 1912de dini konulara ilikin daha tane kitap kmtr.329 Papaz Mihail akrn rol bu sayfalarda zellikle vurgulanmas gerekmektedir, nk O, Gagauzlara basit kk bir etnik grup olmadn bunun tersine bir Ulus olduunu syleyip bu dnceyi ekmitir. Bylece Mihail akr, Gagauzlara ulusal kimliini tanttran ve 1980lerin sonunda bamsz bir devlet talebine ve zerk cumhuriyet kurulmasna zemin salayan gelimelere ilk tan koymu oldu. Banda Andrey Galatsan olan, her ne kadar Gagauz komnistleri tarafndan ve bylece de ulusallktan ziyade komnist ve anti-emperyalist ilkelere dayandrlan 1906daki Gagauz ihtilalinin de nemi bykt. Komrat Cumhuriyetinin az bir sre iin ayakta durmasna ramen, Gagauzlara, kendi yaam ve kaderini belirleme istei dncesini ekmitir. Leninin, tm halk ve uluslarn emperyalizmden kurtulmas ve zgrlk dnceleri bir ara yaygnlk kazanmlardr. Gagauz kimliinin olumasnda aktif ve nemli rol oynayan bir baka ahs, Romanyadaki Trkiye Bykelisi Hamdullah Suphi Tanrverdir. Yukarda da
327 328

Kl, a.g.e., s. 36. Gngr, Arguna, a.g.e., s. 38. 329 akr, a.g.e., s. 36.

118

getii gibi, 1918den 1944de kadar (1940-1941 hari) Gagauzlarn yaad Bucak blgesi Romanya snrlar iindeydi. Bir ara Trk Ocaklar bakanln yapan Tanrver, kendisine Bkrein yannda Belgrad ve Kahire eli koltuu arz edilmesine ramen, Romanyaya gitmekte srar etmitir,330 nk biliyordu ki, aralarnda aktivitelerini devam edecei mslman ve hristiyan Trkler Romanyann Dobruca ve Besarabyada yayorlar. Tanrver Gagauzlara Trk olduklarn anlatm ve iki halk Gagauz ve Trk bir araya getirmek iin aba gstermitir. Bir misyoner gibi Dobruca ve Besarabya ok sayda Gagauz ky ve kasabalar gezmitir ve oralarda ahsen Gagauz evleri ziyaret ederek, Gagauzlarla ok zaman geirerek, onlara Trk olmann ne olduunu anlatmtr.331 Gagauz kylerinde Trk okullarn kurup, oraya Dobrucadaki Mecidiye Medresesiden retmen getirmi, istei zerine Ankara ve stanbulda toplanan kitaplar getirtmitir.332 Romanya hakimiyeti altndaki Gagauzlarn kendilerine ait birka okulu da vard. Trk-Romen anlamalarna gre Trk retmenler bir sayda orada eitim vereceklerdi. Gagauz yazs da artk Latin alfabesiyle yazlyordu. Mihail akrn yazm olduu Besarabyal Gagauzlarn storyas kitab da latin alfabesinde yazlmtr. Hamdullah Beyin yardmyla Mecidiye Medresesinden mezun olan 80 retmen 20 Gagauz kye, orada anaokullarda Trkeyi retmek zere, gnderilmitir.333 Ayn zamanda da davetiye zerine bir grup Gagauz renci Trkiyede eitim almak zere stanbula gitmitir. Eitimden sonra onlardan bazlar dnm, bazlar da Trkiyede kalmtr. Bununla yetinmeyip, Hamdullah Suphi Tanrver tm Gagauzlar Trkiyeye tamay ve orada yerletirmeyi planlamtr. Ona gre o zaman Trkiyenin topraa bal ve bu kadar alkan insanlara ihtiyac vard. Balkanlar ve Trklk, Ankara 1936 kitabn yazan Yaar Nabi, birok Gagauz kyn ziyaret ederek ve Gagauzlarla buluarak, onlarn Trkiyeye tanma isteklerinin var olduunu

330 331

Fethi Tevetolu, Hamdullah Suphi Tanrver, Ankara, 1986, s. 204-210. Mustafa Baydar, Hamdullah Suphi Tanrver ve Anlar, stanbul, 1968, s. 153. 332 Mstecib lksal, Dobruca ve Trkler, Ankara, 1966, s. 77. 333 Baydar, a.g.e., s. 160.

119

yazmtr. Ancak, II. Dnya Sava bu plann gerekletirmesine apraz koymutur.334 Bu retmen ve renci meselelerinin Trk ve Gagauz yaknlamasnda derin etkisi olmutur. Tanrverden nce iki halk arasnda yaknlk yoktu; yapm olduu aktivitelerinden sonra ise, Trkler Gagauzlar tanmlar, Gagauzlar ise Trk kltrn, Trk okullarnda okuma imkann yakalamlardr; bu sre de iki akraba halknn iyi ilikilerine zemin salam ve Gagauz ulusal kimliin uyanmasna vesile olmutur. Mihail akrdan nce, Gagauz ocuklar, Gagauzlarn farkl zamanlarda iinde yaadklar farkl milletlerin dillerinde eitim almak ve yazmak zorunda idi. Osmanl zamannda, Gagauzlar dahil tm hristiyanlar yunan kilise otoritesi altndayken, Gagauzlarn Bizans okullarna gitmek iin Yunanca renmeleri, bilmeleri gerekiyordu. Bulgaristanda yaarken, Gagauzlar okullarda bulgarcay ve Bulgar kitaplarn kullanmak zorunda idi. Bucaka yerleince, tekilerle ilikilerinde ve eitimde bu sefer Rusa ve Romenceyi (ki Moldovanlar Romence konuur) renmeleri gerekiyordu. Ancak Gagauzlar yutacak olan btn Yunan, Bulgar, Romen ve Rus asimilasyon giriimlerine ramen, onlar kar durmay, dil ve her trl rf ve adetlerini korumay baarmlardr. Bylece Gagauzlarn ulusal uyanmas ve ulusal kimliini kavramas srecine Mihail akr ve Hamdullah Suphi Tanrverin oynadklar rolleri hayati olarak nitelendirmek yanl olamayacaktr. akr, Gagauzlara kim olduklarn retmeye balam, Tanrver ise onlara Trk dnyasn ve Trk kimliklerini vermitir.335 1944ten itibaren ise durum deimitir. Blgeyi alan SSCB ulussuzlatrma ve ruslatrma politikalarnda 45 sene iinde, asrlarca yaplamayan yapmakta neredeyse baarl olmutur. Paradoks gibi gzkse de, Moldovanca (Ruslarn zamannda, ayn dil olmasna ramen, Romenlerden ayrmak iin Moldovanlarn Romencesine Moldovanca denilmekte idi) 1944te latin alfabesinden kiril alfabesine gemiken, Gagauzca 1957ye kadar latin alfabesini kullanmaya devam

334 335

Yaar Nabi, Balkanlar ve Trklk, Ankara, 1936, s. 112. Kl, a.g.e., s. 40.

120

etmitir.336 1957de MSSC Yksek Konseyi karar uyarnca kiril alfabesine geilmitir. Ayn sene iinde Bucakta eitim dili Gagauzca olan birka okul almtr, ancak 1961de eitim dili tamamen Rusa olmutur.337 1957den 1990a kadar Gagauz dilinde sadece 33 kitap baslmtr, onlarn tiraj da (zellikle 1987ye kadar olanlarn) ok kk olup 1000 civarnda idi.338 Gagauzlar ocuk yuvasndan niversiteye kadar eitim srecinde bir tek Rusay kullanmak zorunda idi. Bunun sebebi Rus basksnn yan sra, Gagauzlarn eitim seviyesinin dk olmasndan dolay retmenlerin ar basan ounluunun Rus olmasdr. niversitelerden mezun olan ve retime balayan Gagauz hocalar, eitim programlar Rusa olduundan, Gagauzcann edebi dili olmadndan ve bylece yetersiz kaldndan, kendileri de Rusa okuduktan sonra bir ekilde ruslatndan dolay, Gagauz ocuklarn Rus dilinde eitiyorlard. Rus kltr, uygarlk, teknoloji ve eitim dzeyi ok daha stn olduundan dolay Gagauzlar yok olmaya balamlardr. ehirlerde kylere gre bu sre daha hzl geliiyordu. Gagauz nfusunun ehirli oran daha yksek olsayd, nihai sonuun tamamen ruslatrma olacan sylemek yanl grlmemektedir. Ancak nfusun en byk ksm kyl olduundan dolay Gagauzlar kendi zn tamamen kaybetmemilerdir. Ulusal bilin asndan olumsuz Rus etkilerinin yannda tartlmaz byk pozitif katks da vardr. Eitim dzeyleri ok dk olan Gagauzlar SSCB zamannda eitim patlamasn yaamlardr. ok ihtiyar olanlarn dnda 1989a gelince 65 ya altndakilerde % 100 oranda okur yazarlk mevcut idi.339 Gagauzlarn tm en az 8 senelik eitimini tamamlam, byk bir blm ise ya meslek koleji ya da niversite mezunu olmutur. Bu sre de Gagauz intelligentsiyasnn (toplumun nde gelen, yksek eitim grm entelektel kesim) domasna neden olmutur. Onlar da Gagauzlarn kken, tarih gibi konularla ilgilenip aratrmaya balamlardr. Ancak yine de genele bakldnda Gagauzlar ruslama srecine iki ayakla girmilerdir. Bylece asrlarca korunmay baaran Gagauz halk, krk

Daria Fane, Moldova. Breaking Loose From Moscow, Nations and Politics in The Soviet Succesor States, Cambridge University Press, Cambridge, 1993, s. 337 Charles King, Gagauz Yeri and The Dilemmas of Self-Determination, Transition, Cambridge University Press, 20 October 1995, s. 22. 338 Kl, a.g.e., s. 47. 339 L. Ostapenko; . Subbotina, Russkiy Yazk v Sovremennoy Moldove, Kiinev, 2000, s. 12.

336

121

senede SSCB iinde zlmeye ve yok olmaya balamtr. 90larn gelimeleri Gagauzlar bu halde yakalamtr.

1.2.2. 90lardaki Gelimeler: zerklik.

Yukarda anlatlan youn ruslatrma politikalarndan sonra, Gorbaovun uygulamaya koymu olduu Glasnost ve Perestroyka (aklk ve yeniden yaplanma) politikasnn memnuniyetle karlanmas doaldr. Gagauz intiligentsiyas bu yeni artlarda Gagauz sesini duyurup bu politikann getirmi olduu zgrlklerden yararlanmak istemitir. 1988de Prof. Dr. Mariya Marunevi, gazeteci ve yazar Stepan Bulgar, ressam Dmitri Savastin, mhendis Andrey Bykl gibi entelektel kesimden olan Gagauzlar, Komratta toplanarak Gagauz Halk hareketini balatmlardr. Al konumasn Stepan Bulgar yapmt. Harekete de Gagauz Halk ismini O vermitir. Bu da, o zaman ki Moldavya gazetelerindeki Gagauzlar bir ulus deildir, onlar bir etnik grubudur cmlesine bir anlamda cevap niteliini tayordu.340 Balangta bir kulp niteliini tayan Gagauz Halk belli bir eye kurulu, kanun ya da ahsa kar tepki niteliinde deildi. Ana amac, kk Gagauz halknn gelimesini tevik etmek ve de doal hak olarak dnlen ulus olarak tannma, dilin dirilii ve kltrel hayat gibi istekleri Komnist Partinin nne koyup, gerekletirmesini talep etmektir. Kurulduktan sonra Ocak 1989da Halk gazetesi baslmaya balamtr. Komratta alan Gagauz Halkna paralel olarak, dier iki Gagauz kentinde ona benzeyen kurulular almtr: adr-Lungada Birlik, Vulkanete Vatan. 1989 Maystaki ilk Gagauz kongresinde de Gagauz Halk ad altnda birlemitir.341 Bir anlamda tm SSCBde yaanan gelimelere kendiliinden ayak uydurarak 10 ubat 1989 tarihinde Gagauz Halkdan alt kii: Bulgar, Novak, Savastin, Stomatov, Topal ve Sirkeli, Kiineve gitmilerdir. Orada Komnist Partinin ana binasnn nne geerek Da zdravstvuyet Gagauzskaya Avtonomnaya Sovetskaya Sotsialistieskaya
340

Respublika

(Yaa

Gagauz

Otonom

Sovyet

Sosyalist

Mihail Kendigelen (Siyaseti, eski Gagauzya Halk Topluu meclis bakan) ile yaplan grme, 27 Mays 2006 341 Vmesto Kommentariya, Gagauz Halk gazetesi, No: 11 (74), Eyll 2006, s. 5.

122

Cumhuriyeti) pankartn amlardr. Etraflarnda hemen byk bir kalabalk toplanmtr. Onun yan sra 150 polis de oraya gelmitir. Gagauzlar iin (en banda kltr anlamda olmak zere) otonomi talep eden grup bir saate yakn bir sreyle pankartla darda durduktan sonra ieriye alnmtr. saat youn tartmalardan sonra, Gagauzlar mahkemeye sevk edilmi ve onun tarafndan her birisi on ruble para cezasna arptrlmtr.342 Bu gelecekteki zerklik iin verilecek olan mcadelenin ilk adm olmutur. Bundan sonra, 21 Mays 1989da Gagauz Halk ilk kongresini dzenlemitir. Kongre sresinde, bakanlna Stepan Bulgar, bakan yardmclna ise Mariya Marunevi seilmitir. Onlarn yansrada 21 kiilik Merkezi Komite kurulmutur. Kongrede Gagauz Otonom Cumhuriyetinin Kurulmas Hakknda isimli beyanname hazrlanmtr. Bu beyanname ile birlikte 60 kiilik grup, o zaman Milletler Yksek Komitesinin bakan Anatoliy Lukyanovla grmek amacyla Moskovaya gitmitir. 1989 Mays aynda Rus parlamentosu Gagauz konusunu yirmi defa grmtr. Ayn yln austos aynda Gagauz heyeti yine Lukyanovla grmeye gitmitir. Grmenin sonucu, Gagauz meselesini batan trnaa inceleyip Gagauz halknn zerklik hakkna sahip olup olmadn deerlendirmek iin, aralarndan altm Gagauz olan, yz kiilik bir komisyonun kurulmas oldu. Komisyonun ana kolu vard: banda Kuroglo olan tarih kolu, banda Tavanc olan iktisat kolu va banda Bulgar olan hukuk kolu. 1989 Kasmna kadar alp nihayi kararn vermitir: Gagauz halknn zerk cumhuriyetini kurmaya hakk vardr.343 Bununla e zamanda ve zellikle de sonrasnda Moldavya gazetelerinde ounlukla Romanyayla birlemenin taraftarlar olan Moldovan milliyetileri antikampanya balatmlardr. Onlar, gemite Gagauz ulusu diye bir eyden sz konusu edilemediini ve bugn de byle bir eyin var olmadn savunmaktaydlar. Bu zamanda ite Gagauzlarn kim olduu ve kkenleri neye dayand konusu tekrar nem kazanmtr. Moldovan milliyetileri Gagauzlarn bu topraklara ait

342 343

Gagauzskiy Vopros, zvestiya gazetesi, 15 Kasm 1989, s. 5. Kl, a.g.e., s. 51.

123

olmadklarn, bu saf Moldovan topraklarna sonradan yerletiklerini, Gagauzlarn Moldova yzndeki bastrlmas gereken bir sivilce olduunu sylyorlard.344 Gagauz Halk liderleri, ayn Trk kkene sahip olduundan dolay, yardm talep etmek zere Azerbaycan ile sk ilikiler kurmaya balamlardr. Blge ii tansiyon ykselme eilimine girmitir. 1 Eyll 1989da Moldavya Yksek Konseyinin kararyla devletin resmi dilinin Moldovanca, (sonra da Romence olarak geecektir), alfabesinin de latince olacan ve tm devlet memurlarnn snavla resmi dilin yeterli bir ekilde bildiklerini spat etmeleri gerektii aklamasyla, tansiyon daha da ykselmitir. Bunun zerine hem Gagauzlarn, hem de Dniyester nehrinin solunda olan Slav ounluunun merkezka eilimi kuvvetlenmitir.345 Rus Komnist Partisi, Moskovadan ayrlmak isteyen cumhuriyetlerdeki ayrlk eilime giren blc hareketleri destekliyordu; ki, doal olarak, bu blc hareketler sz konusu cumhuriyetleri zayflatacakt. Bu sebeple SSCB Yksek Konseye ve Sovyetler Birlii Komnist Partisinin Merkezi Komiteye bal olan siyaset stratejiciler ve milliyetler uzmanlar 1989dan 1991e kadar Gagauz canlanmasn desteklemi ve Moldavyadaki bu ar milliyeti eilimleri protesto etmeye tevik etmilerdir. Ayn zamanda Gagauzlara, Byk Romanyaya dahil olacaklar, romenletirilecekleri, elindeki topraklarn alnacaklar, 1944ten nce olduu gibi Romen basks altnda yaayacaklar dncesi alanmtr. Romen hakimiyeti altndaki zor ve ezilen hayat hatralar Gagauzlarda hala ok nettir. Bylece, Moldavya ile bu sk ztlamalar, 1989 sonbaharnda Gagauz Halk hareketinde blnme yaratmtr. Bir grup komisyonun karar zerinde kanunen verilmi otonomi istiyordu, ikinci grup ise kendini-ilan-etme dncesini savunuyordu. Sonuta, 2 Kasm 1989da bu sorunu zmek zere bir kongrenin dzenlenmesi karar alnmtr. 12 Kasm 1989da kongre dzenlenmi ve Gagauz Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ilan edilmitir. Bir ay gemeden kongre bir defa daha toplanp devam etmi ve 3 Aralk 1989da Gagauz Otonomisinin ana hedefleri ve

R. Konoplev, ntervyu s vanom Burgudji: Posledniy Otryad Vizantii, Rossiyskiy Jurnal, Tiraspol, 12 Mays 2005, s. 17. 345 Gagauziya v Zerkale Mirovoy Press, Gagauz Halk gazetesi No: 9 (72), Austos 2006, s. 2.

344

124

zellikleri aklanmtr.346 Gagauz OSSC tm uluslar kltrlerinin serbest geliimlerini ve tm uluslarn dillerinin serbest kullanmn garanti ederek ve: - tm sosyalist mlkiyet formlarnn eit almasnn zerinde ekonomik gelimenin garantisini; - birleik sosyalist devleti iin siyasi bazn kurarak, tm yetkileri yerel Sovyetlere naklederek, cumhuriyet ii gerek ulusal otoritenin belirlenmesini; - anayasal demokrasi ilkelerine gre sosyalist otonom cumhuriyetinin kurulmasn; - cumhuriyette yaayan tm intelligentsiya, kyl, ii ve tm milletlerin bireylerinin zgr gelimesini salayacak eit artlarnn kurulmas, - Gagauz devlet srecinin siyasi ve hukuki formlarnn diriliini; sralayarak ana hedeflerini belirlemitir.347 Otonominin ilan edilmesinden sonra Gagauz Halk liderleri ok acilen Kiineve, Moldavya parlamentosunun acil oturumuna arlmlardr. O zamanki parlamento bakan olan Mira Snegur onlara, neden resmi komisyonun iznini beklemediklerini sormu ve kendi haklarn isteyen insanlarn taleplerine kar gelemedikleri ve gelmek istemediklerini cevabn almtr. Moldavya parlamentosu hemen bunu iptal etmitir.348 Mart 1990 seimlerinde Moldavyadaki iktidar Romanyayla birleme taraftar olan Milliyeti Halk Cephesine gemitir. Bu seimlerde Gagauzlar temsil edecek Gagauz Halkdan 8 milletvekili seilmitir. Onlar, artk var olan Otonomiyi tanmalarn isteyerek, dier tm Moldavya milletvekillerine kendi baklarn anlatmaya alyorlard. Ancak her zamanki hayr, bu uygun grnmemektedir cevabyla karlayorlard.349 22 temmuz 1990da Komratta kinci Gagauz Kongresi toplanmtr. Kongrede Gagauz otonomisi yeniden beyan edilmitir. Bunun yan sra bir devlet niversitesinin kurulmasna dair karar alnm ve devlet turas, mar ve bayra onaylanmtr. Gagauz bayra, ak mavi ortasnda beyaz bamsz

346

Alternativny Syezd Gagauzov Mira, Gagauz Halk gazetesi No: 9 (72), Austos 2006, s. 1. Dokument Prinyatye na Pervom i Vtorom Zasedanii rezvaynogo Syezda Polnomonh Predstaviteley Gagauzskogo Naroda, Haz. Gagauz Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yksek Konseyi, Komrat, 1989, s. 4. 348 Mihail Kendigelen ile yaplan grme. 349 Kl, a.g.e., s. 56.
347

125

yuvarlak iinde dz bakan kurt ba. Bu Gagauz bayra tm devlet binalarnn zerinde be seneye yakn bir sreyle dalgalanmtr.* Byle bir bayran kabul edilmesi Gagauz ulusal diriliinin ok nemli bir simgesidir, nk bu bayrak, o zamandaki Gagauzlarn kendilerini Byk Turan ve pan-Trkizme baladklar dncesini gstermektedir. Bu bayrakla, Gagauzlarn ulusal diriliinin resmi olarak ifade edilmesiyle zirveye ulatn, onlarn Trk olma bilincinin var olduunu ve Trk dnyasnda yer almak istediklerini, ifade edilmekte olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Bundan sonra Gagauzlar, Trk dnyasndaki birlik, dostluk, iyi iliki ve ibirliinin gelimesine dair eitli program ve aktivitelere katlmlardr. rnein, 29 Eyll 1990da dzenlenen Assambleya Narodov Vostoka (Dou Halklarn Kongresi) Trkistan, Bakurdistan, zbekistan, Krm, Ahska, Tataristan, Yakutistan, Kazakistandan v.s. heyetlerin katlmken, Gagauz Cumhuriyetinden de heyet katlmtr. 350 Gagauz kongresine ve 22 Temmuzda yeniden beyan edilen otonimilerine, Dniyester nehrinin sol tarafnda otonomi-destekli toplantlar elik etmitir. Gagauz otonomisi, Rus etkisinden kp Romanyayla birlemeyi hedefleyen Moldovanlara kar Moldavyada faaliyet gsteren Rus kurulularca da destekleniyordu. Bylece Gagauzlar ve Dniyesterin solundaki Slavlar doal olarak mttefik haline gelmilerdir. Durum daha da ktlemeye balamtr. Gagauz Halk ve Dniyester solundaki Rus ayrlklar blgelerin otonomi statlerinde srarla durmaya devam ederken, yeni seilen parlamento ve oluturulan hkmet Romanya ile birleme yolunda radikal admlar atyordu. Moldavya Yksek Konseyi, Romanyann krmz-sarmavi olan trikolor bayran Moldavya bayra olarak kabul etmi ve 1940taki SSCBnin Besarabyay igalini haksz olarak deerlendirerek Molotov-Ribbentrop Paktn kanunsuz ve geersiz olduunu beyan etmitir. Bu olayn zerinde ilerdeki sayfalarda tekrar durulacaktr. Nihayet Moldavya parlamentosu Austos 1990da tekrar Gagauz meselesini grmeye balamtr; ve tekrar 27 Temmuz kararlarn geersiz sayp iptal
* 1995te Gagauzya Bakan koltuuna Georgiy Tabunik gelmesiyle devlet sembolleri deitirilmitir. 350 Protokol: Koordinatsonny Sovet Assambley Narodov Vostoka (Kongre Beyannameleri Bror), Haz. Dou Halklarn Koordinasyon Konsei, Moskova, 30 Ekim 1990, s. 3.

126

etmitir. Yksek Konsey de parlamento komisyonunun raporuna atfta bulunarak, Gagauzlara, bir ulus gibi deil de bir etnik grup gibi davranlacaktr. Moldavya parlamentosunun Gagauz otonomisini tanmamasnda srarc tavrn protesto etmek amacyla, Gagauz milletvekilleri Stepan Topal, Mihail Kendigelen ve Mariya Marunevi parlamentoyu terk etmilerdir. Bundan sonra da tm Gagauz kylerinin temsilcileriyle Komratta toplanmlardr.351 Bylece 19 Austos 1990 ylnda Moldavyadan bamsz, SSCB dahilinde olan Gagauz Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ilan edilmitir.352 Kongrede, Gagauz parlamento seimlerinin Ekim aynda olaca kararlatrlmtr. Kongrenin bildirisi, Gagauzlarn, Sovyetler Birlii dahilinde, ancak Moldavyadan ayr bir cumhuriyet olarak kalmay amaladklarn ve bir Sovyet Cumhuriyeti olarak Soyuz (Birlik) antlamasn imzalamak istediklerini vurgulamtr.353 Bylece burada Gagauzlar Moldavyadan ayran Moldavyann ta kendisinin olduu sonucuna varlabilir. Ayn sre ierisinde Gagauz blgesinde kurulan dzeni Moldovanlarn olas olumsuz giriimlerinden korumak zere, Gagauz Halk kurucularndan biri olan van Burgudj tarafndan Gagauz istihbarat birimi ve ilk Gagauz askeri gc Bucak Batalyonu kurulmaya balamtr. 354 Gagauzlarn beyannamelerinden bir sonraki gn Moldavya Yksek Konseyi bir olaanst oturum dzenleyip, Gagauz Kongresinin tm kararlarn, yasal gc olmadndan anayasad olarak deerlendirerek iptal etmitir. Ayn zamanda Gagauz tarafn uyararak, bu srece devam edilecek olursa, bundan byle kasten kanuna aykr yaplan faaliyet olarak deerlendirileceini vurgulamtr. Bir sonraki gn ise Austos 22sinde Moldavya hkmeti, Gagauz Halkn kanund edip ve Ekim 1989 kaydn iptal ederek, Gagauz ulusal hareketini datmtr.355 Ancak bu mevcut sorunu sadece daha da derinletirmitir ve Gagauzlarn seim tarihi yaklatka, tansiyon git gide ykselmitir. Gagauzlar seimleri yapmaktan vaz geirmek iin Romanya yanls milliyetiler, Moldavya Babakan Mira

351

352

Mihail Kendigelen ile yaplan grme. 19 Avgusta 1990 Goda Nash Narod Sozdal Svoyo Gosudarstvo, Gagauz Halk gazetesi, No: 10 (13), s. 1. 353 A.y. 354 A.y. 355 Fane, a.g.e., s. 133-135.

127

Druk, Milliyeti Halk Cephesi bakan Yuri Roka Moldovan renci, ii ve tm nfusu kkrtp, ellerine silah almaya yneltmitir. Moldavya Parlamento binasnda kocaman pankartlar alm, zerinde: horoy gagauz mertvy gagauz (iyi Gagauz l olan Gagauzdur) ya da dadim gagauzam po dva metra zemli dlya mogil (Gagauzlara mezarlar iin ikier metre toprak verelim) gibi yazlar yer almtr.356 Bylece Ekim 1990da Gagauzlara saldrmak zere, aralarnda polisler ve Romanyadan gayri resmi ekilde gnderilmi askerler, 50 bin gnll toplanmtr.357 Ellerine silah verilerek hkmetin emri ile Gagauz kylerinin kuatlmas gerekletirilmitir. Bu gruba kar Gagauzlar, yaadklar ky ve kentlerde giri yollarna traktr ve buldozer gibi aralar koyarak barikat yaptlar ve onlarn yannda, dman arac yaklatnda hem onu hem de barikatn tmn atee tutmak amacyla birer byk mazot ya da benzin arabas koydular. Ukrayna zerinden Dniyesterin sol blgesinden Gagauzlara yardm etmek amacyla bol miktarda otomatik tfek bulundurarak 800 kiilik bir grup gelmitir. Blge resmen sava kapsna varmtr. Moskoviye kynde bir ocuun, Vulkanete ise iki kiinin lmyle sonulanan atmalar yaanmtr. Moldavya liderlerine Gagauz beyannamesini hazrlayan Gagauz hukuku lya Karaka, Siz burada ikinci Karaba yapmak istiyorsunuz, ancak buras bir Beyrut olacaktr, diye konutu.358 Bolgrad klasndan tanklar ve zrhl aralarla blgeye giren Rus ordusu, iki tarafn arasna girerek olaya mdahale edip sava nlemek istemitir. Ve gerekten sadece onlarn araya girmesi Gagauz-Moldovan savan durdurmutur. Bolgrad blk komutan Valeriy Vostrotin, Moldovan Cumhurbakan Snegura hitap ederek saldry durdurmasn istedi, ayn anda da Gagauzlarn ate noktalarn askerlerle ve askeri aralarla glendirmitir. Bundan sonra aralarnda ok sayda Romenin de bulunduu Moldovanlar ekilmilerdir.359 Snegur Gagauzlar,
356

Rezolyutsya Alternativnogo Syezda Gagauzov, Gagauz Halk gazetesi No: 8 (71), Temmuz, 2006, s. 2. 357 Gagauzskiy Narod: Istoricheskaya Spravka, nformatsonnoye Agenstvo Gagauz-Press, (evirimii) http://www.gagauz-press.narod.ru/istoria.htm, 26 Kasm 2006 358 van Burgudji (Siyaseti, Bamsz Politik-Analitik ve nformasyon Merkezi bakan, eski Bucak Batalyonu Gagauz askeri birliinin komutan) ile yaplan grme, 15 Mays 2006 359 Roman Konoplv, Posledniy Otryad Vizantii, Rossiyskiy Jurnal, (evirimii) http://old.russ.ru/culture/20050512_ivbur.html, 26 Kasm 2006

128

seimlerin yaplmamas iin uyard, ancak bunun aksine Gagauzlar daha erken oy vermeye balayp, Gagauz parlamentosunu ve Yksek Konsey bakan Stepan Topal semilerdir. Moldavyada olaanst durum ilan edilmi, tm umumi toplantlar iki ay sreyle yasaklanmtr. Bu gereklemeyen Moldovan saldrs, Gagauzlar asndan Moldavyann dman imajn aka gsterip, kendi cumhuriyet muhafzlar birliini glendirmek iin bir neden oluturmutur. Moskova ise Gagazularn kurtarcs olarak grnme ansn yakalamtr. Bu arada Gagauzlar kendi yerel ynetimlerini tamamlamaya devam etmilerdir. Moldavya Parlamentosu olaanst durumunu 6 Aralkta kaldrmtr ve SSCB birlikleri blgeyi terk etmilerdir. 12 Aralk 1990da Ekim aynda seilen Yksek Konsey ilk oturumunu gerekletirmitir. Oturumda Federal Baznda SSCB Dahilinde Egemenlik, Kuvvet ve yelik bildirgesi beyan edilmitir, ancak Gorbaov ne Gagauzlarn Sovyetler Birliine Cumhuriyet temelinde girme talebini, ne de Transdniyester ve Gagauzyann Moldavyadan ayrln nemsemi, ama ayn zamanda da SSCB kanunlarnn stnln reddeden Moldovan grn iptal eden kararnameyi vermitir.360 Gagauz ve Dniyester taraflar arasnda ok sk bir ibirlii vard. Kendi istek ve hedeflerini gtmelerin yannda, bir anlamda da Rus merkezi tarafndan manipule ediliyorlard. Bu hi de artc deildir, nk blgede bu kadar uzun bir zaman hakimiyetini srdren Rusya, Moldavya zerindeki kontroln kaybetmek istemiyordu, onun iin de Moldavya ierisindeki onu zayflatacak hareketleri destekliyordu. Sz konusu hareketler tamamen Sovyetler Birlii yanlsydlar, nk SSCB Moldavyann karsnda karlarnn koruyucusu niteliinde bulunuyordu. Moldavyann genelinde Komnist Partisi artk yetkisini neredeyse kaybetmi, onun iin Rusya, gcn Gagauz ve zellikle Dniyester blgesinde pekitirmitir. Mart aynda, Sovyetler dahilinde kalmak isteyip istemediine dair referandum yaplmtr. Moldavya referandumu dzenlemeyi reddetmiken, Gagauzya ve Transdniyester neredeyse oy birlii ile (Gagauzyada % 91den fazla) Sovyetler Birlii dahilinde kalmak istediklerini ifade etmilerdir. Onlara gre, Moldavya
360

Casandra Cavanaugh, Conflict in Moldova: The Gagauz Faktor, RFE/RL Research Report, Vol. 1, No: 32, 14 Austos 1992, s. 14.

129

paraya ayrlmalyd: Gagauzya, Transdniyester ve Moldova cumhuriyetleri; ve nn de Birlik iinde kalmalar gerekmekteydi. Gagauz Yksek Konseyi Bakan Stepan Topal, Biz Birlik dnda var olamayz, diye konumutur.361 Ve bu gerekten doruydu, nk srf tarm blgesi olan, gaz, benzin, elektrik, teknoloji, retim aralar v.s. olmayan Gagauz blgesi tek bana hayatta kalmay baaramayacan dnmek yanl olmazd. Btn bunlar iin, Austos 1991deki yksek ynetiminde darbe giriimi, SSCBdeki kargaaya son verecek ve genel bir dzen getirecek umuduyla Gagauz ve Dniyester liderleri tarafndan olumlu karlanmtr. Hatta Gagauz liderleri Stepan Topal ve Mihail Kendigelen Rusyadaki darbenin banda olan Olaanst Hal Komitesine kutlama telegrafn yollam, bundan dolay tevkif edilmilerdir. Liderlerinin tevkifi Gagauz illerinde protesto edilmitir. Gagauz Yksek Konseyi SSCB Halk Konseyine ve Birlemi Milletlere bavurup, onlardan Moldavyadaki insan haklar ihlallerinin aratrmalarn istemitir. Bundan sonra Topal ve Kendigelen serbest braklmlardr.362 Bu arada mzakereler, daha dorusu seyrek olan grmeler, devam etmitir. Mays 1991de daha lml Gagauz liderleri, Tavanc ve Dobrov tarafndan, Moldovan zel statl blge teklifi ve Gagauz bamsz cumhuriyet istei arasna den zerklik plan ne srlmtr. Gagauzya, Moldova (artk Moldavya deil) kanunlarna tabi olup, Moldovann paras olarak kalacak, ancak kendi siyasi ve idari kurumlarna sahip olacaktr. Seimler drt ylda bir yaplacak ve blge serbest ekonomik blge niteliinde olacaktr. Moldova planndan en byk farkllk ise Gagauzlarn kendi siyasetlerini uygulama zellii ve istediinde merkeze bal olmadan kendi kanunlarn karma zellii olmutur. Bu plan teklifini Moldova parlamentosuna sunmadan nce deerlendirmesi gereken Moldova Parlamentosu nsan Haklar Milletler-aras likiler ve Yerel Ynetimler Komisyonu bir sene oyalayp sonunda da reddetmitir.363 Bylece daha gl konumda olan Moldova taraf hem saldran, hem de kendisinden de facto bamsz olan Gagauzyann, otonomi temeli zerinde
361 362

Kl, a.g.e., s. 61-62. Cavanaugh, a.g.e., s. 14. 363 A.e.

130

Moldova snrlar iinde kalma isteini reddeden olmutur. Moldovann hi bir ekilde uzlamaya gitmek istemedii tavr zerine tepki ekmi ve 1 Aralk 1991 ylndaki referandum ve seimlerde Gagauzyann % 80den fazla bamsz Gagauz Cumhuriyetinden yana olmutur. Bunun yannda da Stepan Topal ilk Bakan seilmitir.364 Ayn sre Dniyester solunda oluyordu. Gagauz Cumhuriyetini tanmay reddeden seimlerinin Moldova, 1992nin banda Transdniyesterin tepki cumhurbakan Moldova dzenlenmesi zerine byk gstermitir.

cumhurbakan Snegur, olaanst hal ilan etmi ve Transdniyesterlilerden geri adm atmalarn ve silahlarn teslim etmelerini talep etmitir; aksi takdirde de silahl saldrya urayacaklarnn teminatn vermitir. Yazn ise Moldova ileri Bakan on Kostan Transdniyestere saldr emri zerine, Moldovan birlikleri Bender ehrini igal etmeye alp Transdniyester Savan balatmlardr.365 Gagauzya Snegurun szleri zerine kendi olaanst halini ilan etmitir. van Burgudjnn banda bulunduu Gagauz askeri gc Bucak Batalyonu ile Moldova Ulusal Gvenlik Bakanlna bal olan kuvvetler arasnda atmalar yaanmtr. 1992 Transdniyester Savanda Gagauz ve Dniyester arasnda her trl koordinasyon ve karlkl yardmlama olmutur. Gagauzlar Dniyester soluna yemek ve ilalar gnderirken, oradan silah geliini saladlar ve bylece de i glerinin tm donanmlarn ve hatta stoklamay yapmay baarmlardr. 366 Moldova ve ona bal olan her hangi bir polis ve/veya askeri birim ve/veya birey Gagauzyada ok az bir seviyede de olsa otoriteye sahip iken, Transdniyesterde ise Moldovann otoritesi sfr idi. Bir de Souk Savan miras olarak orada hala 14. Rus Ordusunun klas bulundurulmakta idi. Silahl atmalara ak bir ekilde katlm olmasa da Transdniyestere yardmlar tartlmazdr. Ancak buna ramen iki ay sren Transdniyester Savanda 20 bin

O Gagauzii, nformatsonnoye Agenstvo Gagauz-Press, (evirimii) http://www.gagauz-press.narod.ru/gagauz.htm, 26 Kasm 2006 365 Roman Konoplv, Posledniy Otryad Vizantii, Rossiyskiy Jurnal, (evirimii) http://old.russ.ru/culture/20050512_ivbur.html, 26 Kasm 2006 366 Vladimir Socor, Gagauz Autonomy in Moldova: A Precedent for Eastern Europe?, RFE/RL Research Report, Cilt. 3, No: 33, 1994, s. 22.

364

131

kii hayatn kaybetmitir. Burada bir not drmek doru olacak: Moldovann askerleri hayatlarn kaybederken, Transdniyesterin sivilleri lmekte idi. ok sayda sivillerin ldn gren 14. Rus ordusunun generali Aleksandr Lebed, Rusya Cumhurbakan Eltsinin karma yasan bovererek (ya da, daha mantkl olarak gizli bir emre uyarak), Kiineve nl ltimatomunu yapmtr: Hemen saldrnz kesin, Transdniyesterden ekilin, yoksa ben kahvaltm Tiraspolde yaparm, le yemeimi yolda yerim, akam yemeimi ise Kiinevde!367 Bylece Rusya tekrar blgede bir kurtarc imajn kazanm oldu. ki sorun arasnda kalan Moldova, bir sorunu kenara brakarak, onlar birer-birer halletmekte yarar olduu sonucuna varp, daha ufak olan Gagauz meselesinden balamtr. Bu arada SSCBnin dalmas, Moldova ve Ukraynann ortaya kmas, zamanla Moldovann Romanyayla birleecei kararllnn glenmesi, Trkiyenin blgede daha aktif bir siyaset izlemesinin ilk admlar gibi nedenler Gagauzlarn Moskovaya ynelik, komnist endeksli ynelmelerini deitirmeye balamtr. Bahar 1992de Gagauzlar alfabelerini kirilceden latinceye deitirmilerdir. Liderleri ise, artk Sovyetler Birlii diye bir ey kalmadn, bamsz bir devlet olarak Moldovann mevcut olduunu nihayet olarak Moldovanlarla mzakereler yapma kararna varmlardr. 1992nin sonuna doru Moldova hkmeti Gagauzlarn, niter ve tek bir Moldova erevesinde, yerel ynetime sahip ekonomik ve kltrel zerkliklere dair kanun tasarsn hazrlam ve Gagauz tarafna sunmu, ancak kendi parlamentosu onu onaylamamtr. Ayrlklarla grmeler yapmay reddeden ve bu yolda hibir ekilde taviz vermeyecek olan Romanyayla birleme taraftarlar Moldovan milliyetilerinin koymu olduu engellerinden dolay grmeler ini-klarla iki sene srmtr. 11 Mart 1993 tarihinde Transdniyester ve Gagauzya temsilcileri ortak bir bildirgeyle Moldova liderlerine, devletin eklini niterlikten federasyona evirerek, federe birimleri Moldova, Transdniyester ve Gagauzya Cumhuriyetleri olan, btn sorunlara son getirecek olan tasary teklif etmilerdir. Moldova liderleri bu teklifi reddetmilerdir. Yaz aylar 1993te ise Moldovann sorunu zme giriimi,
367

General Lebed. Vospominaniya, Soyuz Ofitserov gazetesi No: 8 (79), Moskva, Kasm 2001, s. 3.

132

Gagauzlar, Romanya ile Moldova birletikleri takdirde, d self-determinasyon hakkn kullanabileceklerinden dolay, parlamentodaki Romanya yanllar tarafndan engellenmilerdir. 368 Paradoks gibi gzkse de, bamsz bir devlet, uluslararas znelie sahip olan Moldovann d statsn koruyan, bir anlamda Gagauzlar olmulardr; ki Gagauz sorunu olmasayd Moldovann Romanyayla birleebileceini sylemek yanl olmayacaktr. Ancak birleme taraftarlarn says zamanla azalmtr ve 1994 ylnda durum deimeye balamtr. 27 ubat 1994 Moldova parlamento seimlerini bamsz Moldova taraftarlar kazanm ve seimlerden hemen sonra, Moldovann Romanyayla birlemesinin mmkn olmadn beyan etmilerdir.369 Bylece Moldova aznlklarnn telan uyandran ve anlama yolunda asl engel olan Romanya ile birlemesi dncesi ortadan kalkmaya balamtr. Moldova cumhurbakan Snegur, Gagauzlara hitapta bulunarak, ubattaki seimleri yine boykot etmeden dzenlemelerini istedi buna karlk olarak da yeni parlamentonun Gagauz zerklii hakkndaki kanun tasarsn onaynn teminatn vermitir. Burada ite Gagauzyann ve Transdniyesterin yollar ayrlm oldu. 17 ubat 1994te Gagauz ksek Topluu (Yksek Konsey) seimlere katlma karar almtr.370 Bylece seimlerden sonra grmeler tekrar balamtr. Yine Transdniyesterlilerin kat pozisyonundan farkl, Gagauzlarn pozisyonu daha esnekti; onlar Gagauzyann devlet stats zerinde srarla durmuyorlard. Gagauzlarn balca amalar: 1. self determinasyon hakk (burada kastedilen i self-determinasyon ve, Moldova Cumhuriyetinin devlet stats deitii takdirde, d self-determinasyon); 2. devlet alanlar iin uygulanan Romen dili testinin iptali ya da geciktirilmesi; 3. federalizasyon (ancak sonra zerklik statsyle tatmin edilmitir); 4. Gagauzlarn, ulus (halk) olarak resmen tannmas; olarak sralanmlardr.371

368 369

V Borbe za Avtonomiyu, Ana Sz gazetesi, Ocak 1994, s. 2. Moldova: Rezultat Parlamentskih Vborov 1994, Nezavisimaya Moldova gazetesi, Mart 1994, s. 3. 370 Gagauziya Primet Uastie v Parlamentskih Viborah, Ana Sz gazetesi, ubat 1994, s. 1. 371 Socor, Gagauz Autonomy in Moldova: A Precedent for Eastern Europe?, s. 23.

133

Gagauz Bakan Stepan Topal, 19 Nisan 1994te Gagauz Yeri otonom Gagauz blgesinin kurulmas projesiyle ilgili yapm olduu konumasnda, Moldova Cumhuriyetinin btnl ilkesini vurgulayarak, Gagauzlarn bu amalarnn zerinde durmutur. Burada Trkiyenin yardmn da unutmamak gerekiyor. Tam bu zamanda d siyasetinde aktif rol oynayan Trkiye cumhurbakan Sleyman Demirel Moldovaya bir resmi ziyarette bulunmutur. Ayn gn iinde Moldova cumhurbakanyla birlikte Gagauzyaya gidip, adr-Lunga kentinde Gagauz liderleriyle grmtr. Bu tarafl grme, Moldova-Gagauzya-Trkiye, Gagauzlar asndan byk nem tamtr. Maddi yardm, krediler, su tesislerinin kurulmas gibi ekomik destek dahil, genel anlamyla dardan destek hissedilmitir. nk geleneksel saylan, koruyucu Rusyadan ciddi bir ekilde destek ve yardm ne Gagauzyaya ne de Transdniyestere geliyordu. Uluslararas rgtler ise Gagauz liderlerden ziyade uluslararas hukuk znesi olan Moldova liderleriyle gryorlard. Bylece Trk desteyine sahip olan Gagauzya kendini daha gl hissetmitir. Bunun yannda, doal olarak, Trk kimliine daha da sk sarlmtr. 1994 baharnn sonuna doru byk engeller alm gibiydi, ancak tam bu zamanda, kanun tasarsn deitirme ve bozma iddias zerine, Gagauz liderlerinin Kiinevi sulamasyla mzakereler yine kilitlenmitir. Moldova hkmeti Gagauz sorununu Avrupa Konseyine gtrerek uluslararaslatrmtr. Orada Gagauz projesinin insan haklar prensibine aykr olduunu savunarak, Gagauzlara sadece kltrel zerkliinin verilmesi konusu zerinde srarla durmutur. Moldovann yapm olduu tm bu uluslararas aktivite ve faaliyetlerinde Gagauz gr dikkate alnmamtr, daha da kt ilk batan Gagauz tarafnn Avrupadaki Moldovan faaliyetlerinden haberi bile olmamtr.372 Buna cevap olarak, Gagauz taraf Moldovadan ayr olarak Avrupa Konseyine kendi temsilcilerini gndermitir. Nisan 1994te Dr. Mariya Marunevi ile bandaki Gagauz heyeti Strasbourga gidip, orada AKye kendi gr, istek, hak ve tekliflerine dair bildirisini sunmutur.373 Bundan sonra AK nsan Haklar
372

Doklad Professora Komratskogo Gosudarstvennogo Universiteta Doktora storieskih Nauk Marii Marunevi Narodnomu Sobraniyu Gagauzii, Ana Sz gazetesi, Kasm 1994, s. 4. 373 A.y.

134

Komisyonu iki defa Kiinevi ziyaret etmi, ancak Gagauzyann bulunduu gneye gitmemi ve grme talebinde de bulunmamtr. Gagauz taraf kendi insiyatifi zerine komisyona 75-sayfalk Gagauz tarihini, corafi ve ekonomisini, Gagauz ky ve kentlerin bulunduu haritalar ve Gagauz nfuslarnn yer ve yzdelerini anlatan ayrntl bir rapor sunmutur. Bu raporu inceledikten sonra AK komisyonu Gagauz gr, istek ve delillerini daha dikkate almaya balamtr. Bylece sorun kilitlenme noktasndan ayrlmtr. Temmuzun 4nde Moldova hkmeti, baz dzeltmeler yaparak, Gagauzyann, kendisine sunmu olduu Gagauz Yeri projesini geri gndermitir. Moldova tarafndan Gagauz halk terimi yerine Gagauz nfusu kullanlm, siyasi ve ekonomik bamszlnn garantisi cmlesi ise tamamen kaldrmtr.374 AK ise, Gagauzyada yaayan bireylerin insan haklarn Gagauzlardan baka kim savunacak, noktasna iaret ederek, buna itiraz etmitir. Bundan sonra, 5 Aralk 1994te Budapetede yaplacak olan AGK zirvesinden nce, 28 Temmuz 1994te Gagauzlarla ilgili olan kanun tasars ilk okumada hi dzeltme yaplmadan Moldova Parlamentosundan gemitir. Ancak kabul hemen yaplmamtr.375 Kasm 1994te Mariya Marunevi tekrar Strasbourga gidip, orada, Moldovan versiyonunda srar edilmeye devam edilirse, sorunun zlemeyeceini sert bir ekilde vurgulamtr.376 Bylece btn bunlardan sonra Gagauz Yeri kanun tasars 23 Aralk 1994te Moldova parlamentosu tarafndan kabul edilmi ve sonra Moldova cumhurbakan Mira Snegur tarafndan 13 Ocak 1995te imzalanp yaynlanmtr.377 Ve bundan sonra Moldovann bir paras olarak Gagauzya, tam resmiyeti ile varln devam ettirmitir.

374 375

Kl, a.g.e, s. 70. Novosti iz Gagauzii, ITAR-TASS NewsAgency (report in Russian), Moscow, 28 July 1994, s. 7. 376 Doklad Professora Komratskogo Gosudarstvennogo Universiteta Doktora storieskih Nauk Marii Marunevi Narodnomu Sobraniyu Gagauzii, a.y. 377 Zakon Ob Osobom Pravovom Statuse Gagauzii (Gagauz Yeri), Monitorul Oficial al Republici Moldova, Kiinev, 14 Ocak 1995, s. 3.

135

2. GAGAUZYANIN CORAF, DEMOGRAFK VE SYAS YAPISI. 2.1. Gagauz Yeri Stats zerine.
Bundan byle Gagauz blgesine, tm resmi ve medya kaynaklarnda devlet ismi gibi kulaa ho gelen ve Gagauz gururunu okayan Gagauzya ve Gagauz Yeri denilmeye balamtr. Moldova Cumhuriyeti kanunen otonomi gvenliinin garantr olmutur. Moldova Cumhuriyetinin Gagauz Yeri kanununa gre Gagauzlar, Moldova Cumhuriyetinin topraklarnda youn olarak yaayan ulustur ve Gagauzyann statsnn ana taycsdr.378 Yani buradan Gagauzlarn Bucakn yerli halk olduu yazlmam, sadece Moldova topraklarndaki yaayanlar olarak kaydedilmitir. Yine de bununla birlikte, Gagauzlar resmi olarak bir etnik grup deil, bir ulus ve halk olarak tannmtr, bylece bu konudaki uzun tartmalara nokta koyulmutur. Gagauzyann resmi stats zerk Ulusal-Karasal Birim (autonomous national-territorial unit) olarak nitelendirilmitir. Byle bir adlandrma bir anlamda Gagauzlarn yaadklar topraklarn eskiden beri onlara ait olduunu, yani bu topraklarda yerli statsnde bulunduklarn, gsteriyordu. Ancak Moldova zamanla tek tarafl olarak, daha nce teklif ettii ama Gagauzlarn reddettii, dari Karasal Birim (administrative territorial unite) sfatn resmiyete getirmitir.379 Gagauzyann Moldova snrlar iinde i self-determinasyon hakkna sahip olduu resmen gre380: Mad.1: Gagauz Yeri Moldova Cumhuriyeti dahilinde zerk bir birimdir. Mad.2: Moldova Cumhuriyeti, bamsz bir devlet ve Birlemi Milletler yesi olarak uluslararas hukuk statsn deitirecek olursa, Gagauzya otomatikman d self-determinasyon hakkna sahip olur ve ilerideki statsn kendi belirler.
A.e. Gagauzyann zel Hukuki Stats zerine Gagauz Yeri M.C. Kanunu, 23.12.1994te, 344XIII sayl karar ile Moldova Parlamentosu tarafndan kabullenmitir. 380 Zakon Ob Osobom Pravovom Statuse Gagauzii (Gagauz Yeri), s. 3-9.
379 378

kaydedilmitir.

Ancak,

ileride

greceimiz

gibi,

pratikte

bunun

uygulanabildiini sylemek gtr. Bylece Gagauz Yeri kanunun maddelerine

136

Mad.3: Gagauz Yerinin resmi dilleri Moldovanca (Romence), Gagauzca ve Rusadr. Mad.4: Moldova devlet sembolleriyle birlikte kullanmak artyla, Gagauzya kendi resmi sembollerini kullanabilir. Mad.5: Gagauzya, nfusu % 50den fazla Gagauz olan yerleim yerlerini iermektedir; ve Gagauz nfusu % 50den az oluturanlar ise, referandumla 2/3nn istei zerine Gagauzyaya katlabilir. Moldovann, 23 Aralk 1994 tarihinde Gagauz Yeri kanununu kabul ettikten sonra, ilk olarak yapmas gereken kendi anayasasna deiiklikler getirerek, onu Gagauz Yeri kanununa gre ayarlamas idi. Ancak bunu o zamandan itibaren bunu hala yapm deildir; ve artk neredeyse 12 sene gemitir. Bunun yannda Moldova parlamentosu Gagauz Yeri organik kanununu 3/5 bir ounluuyla deitirme zelliine sahiptir. Devlet stats deitii takdirde Gagauzlarn d selfdeterminasyonu kullanma hakkn vurgulayan madde de parlamentodaki yeterli olan say ile deitirilebilir ya da kaldrlabilir. Moldova taraf Romanyaya, aralarndaki snrlar nihayi bir ekilde belirleyecek olan snr deimezliine dair antlamay teklif etmitir, ancak Romanya hala bu anlamaya imza koymu deildir, Moldova ise bunda srar gstermemektedir. Resmi dili ile ilgili maddesine baklacak olursa Gagauzyann Moldovanca (Romence), Gagauzca ve Rusa resmi dillerin olduuna gre, Moldova-Gagauzya arasndaki resmi yazmalarnda, ne Gagauzca, ne de herkesin bildii Rusa, Romencenin kullanlmas kanunen doru grlmektedir, ancak Gagauzya nfusunun ou Romenceyi konumad gznnde bulundurulacak olursa, resmi evraklarn sadece bu dilde yazlmas bir hak ihlali olarak deerlendirilebilir. Bu sonuca, Ulusal Aznlk Haklar blmnde anlatlan ereve Szleme incelenerek de varlabilir. Bunlarn yannda, Gagauzyann Aralk 1994te resmi olarak meydana geldikten birka ay sonra genel seimler yaplmtr ve Moldova Komnist Partisinin maddi kaynaklarn kullanarak, yasama ve yrtme organlarn bana, MCKPye ye olan, Gagauzya iin nceden mcadele verenlerin arasnda hibir zaman yer almayan, Gagauzlar gelmilerdir. Bundan neredeyse hemen sonra Gagauz sembolleri, halka

137

sorulmadan deitirilmitir. Bylece eski kurt sembol tamamen kaldrlmtr. Gagauzya bayra, geni ak mavi eridinin zerinde altn yldz, altnda da ince beyaz ve krmz izgileri olarak deitirilmitir. Turas da, eski Sovyet Moldovan turasnn az deitirilmi hali olarak kullanlmaya balamtr. Bu, Gagauzlar Trk kknden uzaklatrlmas olarak deerlendirilebilir. Alan meselesine de baklacak olursa, mcadelenin banda Gagauzya 5 il kapsarken, iki ilin Moldovan ve Bulgar olduu gerekesiyle, 3 ilden ibaret olmutur. Dier ikisi de, sadece Moldova hkmeti tarafndan yaplm olan aratrma ve referandum sonucu Gagauzyaya katlmay reddetmilerdir. Bundan dolay Gagauzyann ilinden ikisi bir birine yapk, ncsyle arasnda ise Gagauzyaya girmeyen yerleim yerleri vardr ve bu yerleim yerleri Gagauzyay paralamaktadr.

2.2. Gagauz Yeri Corafi Bilgileri.

Gagauzyann snrlarn belirleyen tzk Haziran 1995te kmtr. Ona gre, toplam 1831 km2 olan Gagauz topraklarn zerinde toplam 32 yerleim yeri olmak zere: 29 ky ve 3 ehir bulunmaktadr: Komrat, adr-Lunga ve Vulkane. Gney ve batda Ukrayna ile, kuzey ve douda ise Moldovann baka illeriyle snrldr.381 Yukardaki Moldova blmnde bahsedildii gibi, Moldova nfusunun bata Rusya olmak zere dier lkelere g etmelerinden ya da alma amacyla yurtdnda olduundan dolay, Gagauzyann kesin nfus says bilinmemektedir. Bununla birlikte Gagauzyann nfusunu 172 bine kadar olduunu dnlebilir.382 Onlardan: Bulgar - % 5,2; Rus - % 4,4; Moldovan - % 4,1; Ukraynal - %3,2; Yahudi ve ingene bata olmak zere dierler - % 1,1; Gagauzlar ise nfusun % 82sini oluturmaktadrlar.383 Joltay, Gaydar, Bealma ve Kiriyet Lunga kylerinde Gagauzlarn oran % 98i amaktadr.384

O Gagauzii, nformatsonnoye Agenstvo Gagauz-Press, (evirimii) http://www.gagauz-press.narod.ru/gagauz.htm, 26 Kasm 2006 382 Respublika Moldova v Tsfrah, 1996, Etnosotsologieskie Oerki, Kiinev, 1997, s. 34-38. 383 Naseleniye Gagauzii: Tsfrovye Dannye, Ana Sz gazetesi, Temmuz 1994, s. 4. 384 Obraseniye Dum k Moldavskomu Pravitelstvu, zvestiya gazetesi, (evirimii) http://www.newizv.ru/news/2005-03-16/21335/, 26 Kasm 2006

381

138

Tm ky ve kentler arasnda karayollar mevcuttur. Toplam karayollarnn uzunluu 451,5 kmdir. Onlardan 219,8 km cumhuriyet karayollar niteliinde, 192 km ise yerel karayollardr. Karayollarnn % 86s asfaltldr, ancak Moldova genelinde de olduu gibi, ok kt durumdadr. Blgenin genel toprak fonunun 150.100 hektar tarm arazisidir. Topran verimlilii, suyun yeterli olmadndan dolay Moldova genelinde daha dk olup 71-82 derecededir. klim scak ve kuru saylmaktadr. Ylda 180-190 gn scaklk +10 zerindedir. Ortalama ya oran 350-370 mm., bu Moldova genelinden 1,5 kat daha dk. Bu nedenle blge sk sk kuraklktan olumsuz bir ekilde etkilenmektedir. Mineral ham madde kaynaklarndan, kiremit ve tula retiminde son derece kaliteli olan kil tahmini hacmi 23 milyon m3 dur; ve 18 milyon m3 akll kum yataklar vardr. Blgenin su stoklar genelde yer alt sularndan olumaktadr, onlarn tahmini hacmi 9 milyon m3.385 Yeryz sular olan kk dere ve gller kstldr ve mineralleme oran yksek olduu iin sulamada kullanlamaz. Btn bunlardan dolay, Gagauzyann su sorunun olduunu sylemek mantkl ve dorudur. 1994 Demirelin Moldovay ziyaretinden sonra Trkiye, Gagauzyada su tesislerin kurulmas iin 35 milyon dolarlk kredi amtr. Ancak Moldova hkmeti, Gagauz artlarna kararak bu kredinin sadece 15 milyonluk ksmn onaylamtr.386 Btn bunlardan Gagauzyann ne sanayi, ne de turizm blgesi olduunu aka grebiliriz. Gagauzya ekonomisinin de byk bir oranda tarm mallarn retimine dayal olduunu syleyebiliriz. Bunun yannda da ulatrma ve sulandrma sorunlarnn mevcut olduu bir gerektir. Art, bu sorunlar halletmekte Moldovaya bal olmas, Gagauzya ekonomisinde frenlendirici rol oynamaktadr.

2.3. Gagauzyann Siyasi Yaps.

Gagauzyada icraat makamnn banda olan st grevlisi Bakandr. Btn kamu organlar Bakana baldr. Gagauz Yeri Bakan drt ylda bir yaplan
Gagauz zerk Blgesi, Eurasia Forum, (evirimii) http://www.euroasiaforum.com/turk_dunyasi.php?id=4, 26 Kasm 2006 386 Gagauzya Meclis Bakan Stepan Esir: Su ierken sizi minnetle anyoruz, Hrriyet gazetesi, (evirimii) http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=324805&p=2, 26 Kasm 2006
385

139

seimlerle direk olarak halk tarafndan seilir. Gagauzya Bakan ayn zamanda Moldova Cumhurbakan'nn karar ile Moldova Cumhuriyetinin hkmet yesidir. Gagauzya'nn hkmet fonksiyonunu yapan daimi icraat organ craat Komitesidir. Gagauzya Bakan tarafndan nerilerek, Gagauz parlamentosu olan Halk Topluunca, drt yl bir sre iin tayin edilir. Bakan ve craat Komitesi yeleri, meclise yasa tasla gnderme veya o konuda yasa karlmasn isteme hakkna sahiptir. Bakan kanun tasarsn imzalama ve geri gnderme yetkisine sahiptir, ancak, meclis ikinci ihtimalde 2/3si olan ounluk ile Bakann kararn geersiz klabilir. Yine 2/3si bir ounluk ile meclis, Moldova Cumhuriyeti anayasas, Gagauzyann zerk stats Gagauz Yeri kanunu ve Gagauzyann kendi kanunlarn inedii, ya da meclisin kard kararlar uygulamada baarsz olarak nitelendirildii takdirde Bakan grevden alabilir.387 Gagauzya meclisinin ismi Halk Topluudur. Halk Topluundaki milletvekili says 35tir. Genel seimlerde be yl sre iin halk tarafndan seilirler. Her bir yerleim yerinden en az bir milletvekili seilmektedir ve bir milletvekili en fazla 5 bin semeni temsil edecek eklinde yerleim yerlerindeki milletvekili says belirlenmektedir. Yasama organ olan Halk Topluu, blge anayasas zelliini tayan, Moldova Gagauz Yeri kanunu zerinde kabul edilmi olan Gagauzya Temel Kanununa tam ye saysnn 2/3si ile deilikler yapabilir. Bakan ve bakanlar Halk Topluunda sz alp, rapor eklinde konumalar yaparlar. Gagauzya'nn bakanlar ve eitli daire bakanlar, ayn zamanda Moldova Cumhuriyeti'nin ilgili bakanlklarnn yeleridir. Gagauz Halk Topluu milletvekilleri Gagauz Yeri snrlar iinde dokunulmazlk hakkna sahiplerdir.388 Halk Topluu ve Bakan tarafndan 28 Mays 1995 ylnda dzenlenmi referandumda Gagauzyann % 55i Komrat ve adr-Lunga arasndan bakent olarak Komrat semitir.389 Ayn yl iinde Austos aynda Moldova hkmetinin komisyonu tarafndan, Gagauz askeri birimi olan Bucak Batalyonu silahszlandrlp datlmtr.390 Blgeye Moldova polisi ve askeri gleri hakim

387 388

Moldova Anayasas, Gagauz Yeri Kanunu, Maddeler 7-15 A.e. 389 King, a.g.e., s. 27. 390 Gagauzya v Mirovoy Politike, Gagauz Halk gazetesi No: 4 (67), Nisan 2006, s. 4

140

olmaya balamtr. Bylece Gagauz Yeri be yldan fazla olan mcadeleden sonra, tamamen Moldova Cumhuriyetinin kontrol altna girmitir. Blgede aktif rol oynamaya balayan AGT ve AK, Gagauz meselesinin rnek olacak ekilde zldn deerlendirmilerdir. Ancak Moldovann kununun gerektirdii gibi davranmamas, Gagauz sorununu hala ak tutmaktadr.

3. MOLDOVANIN GAGAUZ HAKLARI HLALLER. 3.1. Ksaca Baz Meseleler.

23 Aralk 1994te Gagauzya, Moldova Parlamentosu resmi kararyla Moldova Cumhuriyeti snrlar iinde zerk bir blge statsnde varln devam ettirmitir. Bu karar 13 Ocak 1995te yaynlanp yrrle girmitir. Ancak Moldova Cumhuriyeti Gagauzyay gelitirme ve koruma yerine Onun haklarn ihlal etmeye devam etmitir. Sonraki ilk drt sene iinde bu pek belli olmamtr, nk 1995 ylnda Gagauzyadaki seimleri, Gagauzlarn 1988den beri verdikleri mcadeleye hibir zaman yer almayan, Moldova Komnist Partisi yesi olan, partinin ve Moldova hkmetinin destei ile, Georgiy Tabunik kazanmtr. Tabunik Kiinev adam olarak nitelendirilmektedir. Bundan dolay seimleri kazand 11 Haziran 1995ten 1999nn sonbaharna kadar Moldovann Gagauzya haklarn ihlalleri pek duyulmamtr. Ancak bu, onlarn olmadna dair iaret tekil etmez. Bu paragrafta Moldova tarafndan yaplan baz Gagauzya hak ihlalleri sralanp anlatlacaktr. Moldova-Gagauzya atmalar zamannda Gagauzyadan Moldovan halkn geneline ynelmi hakaretlerde bulunmamken, Moldova ise Gagauzlara ok zaman hakaret etmitir. Tarih paragrafnda anlatld gibi, Kiinevde Moldova parlamento binas duvarlarnda Gagauzlar Moldovann yzndeki yok edilmesi gereken sivilcelerdir, yi Gagauz l olan Gagauzdur ve Gagauzlara, mezarlar iin ikier metre toprak verelim gibi sloganlar tayan onur krc byk pankartlar aslmtr. Bunlar iin ve sonra da Balarn emeyen Gagauzlar yok etmek amacyla dzenlenen silahl gnlllerin seferi iin Moldova hala resmi

141

olarak Gagauzyadan zr dilememitir. Bundan sulu olanlar ise ceza ekmedikleri gibi, hala Moldova yksek kurum ve makamlarnda grev almaktadrlar. lerdeki sayfalarda ele alnacak olan, bte meselesi: Gagauz Yeri kanununa gre Gagauzya kendi btesini toplad vergi ve demelerden kurmaktadr, ancak Tabunik zamannda vergilerin tmn Moldova topluyordu, Gagauzya btesini Moldova parlamentosu belirleyip kararlatryordu ve demeler eklinde Gagauzyaya aktarlyordu. Bu Gagauzyann temeli ve bir anlamda anayasa niteleinde olan, bu paragrafn banda sylendii gibi, Moldova tarafndan kabul edilen Gagauz Yeri kanununa aykrdr. Tabunik zamannda buna hi itiraz edilmemitir. 1999daki seimleriyle Gagauzya ynetimi deiince bte ve btn dier meselelerle ilgili sitemler Moldovaya sunulmu ve o zamana kadar verilmemi haklarn talep edilmitir. Bte meselesi, Moldova anayasasnn Gagauz Yeri kanununa gre ayarlanmadn gstermektedir. Moldova anayasas tartlrken ve nihayet 29 Temmuz 1994te kabul edilip 27 Austos 1994te yrrle girerken, Gagauzya de facto olarak Moldovaya tam anlamyla dahil deildi. Gagauz temsilcileri Moldova parlamentosunda mevcut deildi. Bylece Moldova Cumhuriyeti anayasas kabul edilirken, Gagauzlarn kar ve haklarn orada savunup temsil eden olmadndan391, Gagauz haklar yer almamtr. Bylece Gagauzya resmi olarak Gagauz Yeri kanunu temeli zerinde Moldovann bir paras olurken, Moldovann anayasasna, Gagauz Yeri kanununa gre ayarlanp deiiklikler yaplmas gerekmekte idi. Ancak bu da yaplmad ve bugn dahi yaplm deildir. Bylece Gagauz Yeri kanununun maddeleri Moldovann anayasa kanunlar ile uyumayp atmaktadr. Bu da, Moldova st, Gagauzya ise alt birim olduundan, Gagauzya asndan kendisinin hak ihlalleri olarak nitelendirmek kesinlikle doru olacaktr. nk bu sre, Moldovann yapmas gereken Gagauzya stats garantrln yapmadn ve Gagauzyann, Moldovann sradan bir il zelliindeki blgesine dntrldn iaret etmektedir. Gagauzlarn sonuta, 1994n sonunda Moldovanlarla anlaabilmesi, Moldovann Romanyayla birlemeyeceinin garantisi zerine yaplmtr.
391

Rezolyutsya Alternativnogo Syezda Gagauzov Mira, Gagauz Halk gazetesi No: 8 (71), Temmuz 2006, s. 2.

142

Gagauz Yeri kanununda, Moldova Cumhuriyeti bamsz devlet statsn deitirecek olursa, Gagauzya d self-determinasyon hakkndan yararlanabilecei paragraf yer almtr. Ancak Moldova anayasasnda buna gre deiiklikler yaplmamtr. Romanyaya, snrlar hakkndaki szlemeyi imzalamas iin teklif yaplm, ancak Romanya bu szleme altna hala imzasn atm deildir; Moldova taraf ise bu konuda srarl davranmamaktadr. Burada da Moldova, Gagauzya statsnn koruyucu ve garantr olarak, grevini yerine getirmemekte ve bylece Gagauzyann haklarn ihlal etmektedir. Moldova, sadece kendi anayasasn Gagauz Yeri kanununa gre ayarlamyor deil, bunun yannda da Gagauz tarafna danmadan, tek tarafl olarak, parlamentosunda Gagauz Yeri kanununda deiiklikler yapmaktadr. lk deiiklik direk olarak Gagauzya stats ile ilgilidir. 1994 anlamalarna gre Gagauzya Moldovann iinde bir Otonom Ulusal-Karasal Birimdir (Autonomous National-Territorial Unit), ancak bu isim Moldova tarafndan yine Tabunik zamannda dari Karasal Birim (Administrative Territorial Unit) olarak deitirilmitir. Yani u anki Gagauz Yeri kanununda Gagauzya dari Karasal Birim olarak ifade edilmektedir. Gagauzyann bu resmi ismi Otonom UlusalKarasal Birim olduunda, ierii Moldovann lke alannda kendine has olan, yani Anavatan topraklarnda, zerk ynetime sahip, yaayan bir halk olduunu gsterilmekte idi. Deitirildii ve dari Karasal Birim olarak adlandrldnda ise, ierii Moldova topraklar erevesinde, Moldova tarafndan verilmi, zel stat altndaki bu blgede yaayan bir topluluk olduunu ifade etmektedir. Bunu da, zamann Gagauz liderleri tarafndan kabullenmi olsa da, bir hak ihlali olarak nitelendirmek yanl olmayacaktr. Bunun yannda Gagauz Yeri kanunu, Gagauzlarn istedii gibi Moldova anayasa kanunu gibi deil, ok daha kolay deitirilebilecek zellie sahip organik kanun niteliindedir. Bylece Gagauzya haklar ve statsnn ileride Moldova tarafndan deitirilemeyeceinin garantisi yoktur. Bir baka deiiklik Gagauz sembollerinde olmutur. Gagauzlarn Trk kkeninin altn izen ve Gagauz sembol olan bozkurt bal ak-mavi renkli bayrak kaldrlmtr. Yeni bayrak ak-mavi kaln erit altnda bir beyaz bir de

143

krmz ince izgisi olan bayrakta altn yldz eklinde olmutur. Yeni tura ise eski Moldovan Sovyet turasnn deiik bir versiyonu olmutur. Aslnda devlet, ulus, halk simge ve sembolleri ile ilgili konular halka danp, referandum araclyla isteini renip uygulamak gerekir, ancak bu deiiklikler referandum yaplmadan kanunlatrlmtr. Byle deiiklikler, yukardakilerin de olduu gibi, Gagauzyaya yaplan hak ihlallerinden biridir. Tekrarlanmas gereken nokta: hem bu deiikliklerin getirmi olduu sonular birer hak ihlalidir, hem de deiikliklerin kendileri, yani tek tarafl olarak deiiklikler yapmak srecinin kendisi bir hak ihlalidir. Aslnda Moldovann Gagauzya haklarn ihlal etmesine bir anlamda sebep olan Gagauzlarn kendileridir, nk ihlallere kar kmyorlar ve Gagauz Yeri kanununda belirtilen haklarn talep edip savunmuyorlar. Bu gerein mantkl iki sebebi bulunabilir. lki Gagauzlarn byk lde siyasi anlamda tahsilli olmamalar, sosyal toplum kurululardan neredeyse yoksun olmalardr. kinci sebep ise Moldovann ve ona sadk olan Tabunik ynetiminin Gagauzya ii muhalefeti bastrmasdr. Zamannda Gagauzyay kuran aydnlar muhalefet olmutur. Gazete, radyo ve televizyonda kendi fikir ve grlerini ifade edemiyorlar. Gazeteler hkmet kontrol altndadr. Radyo ve televizyon yaynna kmak iin idari izin almak gerekmektedir. Seimlerde bile tm adaylara eit olarak TV ve radyo yaynlarna kma frsat verilmemektedir. Bunu ileride anlatlacak 2002 seimlerde Tabunik (ikinci defa Bakan olduunda) ve Formuzal arasndaki rekabette grmek mmknd. Bylece seimlerdeki imkan eitsizlii ve genelde her admda muhalefete eitli kstekler koymas muhalefetin ve sosyal toplum kurulularnn gelimemesine yol amaktadr, bylece de bu sre Gagauz halknn siyasi tahsilinin olmamasna sebep olmaktadr. Bu da, hem Gagauzya hak ihlalleri hem de genel anlamda insan haklar ihlalleridir. Bunlarn gerekletirilmesine, tm icra organlarnn balarnn Kiinev tarafndan atanmas sreci bir anlamda yardm etmektedir. Gagauzyadaki yarglar, savclar, polis departmanlarn st komserleri Kiinev tarafndan greve getirilmektedir. Birlemi Milletler nsan Haklar Gelitirme Program dorultusunda 2003te yaplan rapora gre: Haziran 2002de, Moldovadaki 330

144

yargtan 321 Moldovan idi, Gagauz yoktu; 723 savc ve aratrmac savclardan sadece 21 Gagauz idi; 1096 kiilik olan Moldova ileri Bakanlna bal tm kurumlarnda Gagauzlarn says 8 idi; Moldova Savunma Bakanlnda ise 111 Moldovann yannda sadece 1 Gagauz var idi.392 Bu gerek, Gagauzyann ve Moldovadaki tm ulusal aznlklarn Moldova Cumhuriyeti ynetim makamlarnda temsil edilme ilkesine son derece aykrdr. Asker ve istihbarat birimleri Merkezi iktidarn elinde olmalar gerekmekteyken ki orada da aznlklarn temsilcileri olmalar gerekmekte, savc, yarg gibi makamlar yerel ynetimine bal olmalar onlarn tarafndan atanmalar lazm, ki sadece o zaman gerek bir yerel ynetimden sz edilebilir. Bylece Gagauzya fiilen, Moldovann sradan bir ili durumuna dmektedir bu da resmen bir ihlaldir. Yasal olarak Moldova parlamentosunda buna kar sesini duyurma imkan o kadar kk ki, neredeyse hi yokmu gibi deerlendirmek pek de yanl olmayacaktr. Moldova parlamentosuna partilerce girilir. % 6 baraj var.393 Bylece Gagauzlar Moldova parlamentosunda gerektirdii gibi temsil edilememektedir. Gagauzyann ilinden biri olan adr-Lungann belediye bakan Mihail Formuzal Gagauzlarn temsil sorununu kaldrmak amacyla Gagauzya iin tekmanda sistemini nermi, ancak onun teklifi dikkate alnmamtr.394 Bylece burada Moldova yasama sisteminin kusursuz olmadn, Gagauzlarn temsil edilmelerinde engellerin mevcut olduunu ve yine Gagauzya haklarnn ihlal edildiini grmek mmkndr. Kendi btesine doru drst sahip olamayan Gagauzya, nfus yerlerine doal gaz ulatrmasn, su salamasn ve yol yapm ve onarm da yapamamaktadr. Gagauzyann aa hazinesi yok denecek kadar azdr, onun iin hi odun kullanmamaktadr. Kmrle gaz Rusya ve Ukraynadan gelmektedir. Gazn fiyat/yarar oran kmre gre daha avantajldr. Moldova geneline gre Gagauzyada gazifikasyon, yani gaz borularn deyip evlere datmas, oran

Bazovy Doklad o Polojenii v Oblasti Prav eloveka v Respublike Moldova, Haz. Parlament Respubliki Moldova, Programma Razvitiya OON v Moldove, Chiinau, 2003, s. 105-117. 393 Parlament Respubliki Moldova: Kodeks o Vborah. No. 1381, ot 21.11.1997 (Moldova Parlamentosu: 21.11.1997 tarihli, 1381 Nolu Seimler Kanunu), Monitorul Oficial al Republici Moldova, Chiinau, 8 Aralk 1997, s. 54. 394 Narod Gagauzii Dostoin Luey Jzni, Gagauz Halk gazetesi No: 11 (74), Eyll 2006, s. 3.

392

145

daha

dktr.

Bylece

Gagauzlarn

bir

blm

doal

gazdan

yararlanamamaktadr. Sovyet zamanlarndan sonra Gagauzyada neredeyse yol yaplmam, var olanlarn ou ise kt durumdadr. Buna ramen onlarn onarm da ok seyrek yaplmaktadr. Bunlar iin Moldova ne kendisi sponsorluk yapp, yaptrmakta, ne de Gagauzya btesine yeterince kaynak aktarp, Gagauzlarn yapmasn salamaktadr. Su meselesine gelince de yukarda Gagauz hava artlar anlatlrken, Gagauzyann kurak blgede olduu, fazla ya almadn, bylece su sorunun mevcut olduundan bahsedilmitir. 1994te Sleyman Demirel blgeyi ziyaret ettiinde su sorununu giderecek olan su tesislerinin kurulmas iin 35 milyon dollarlk kredi szn vermitir. Ancak Moldova sadece 15 milyon dolarlk ksmn onaylamtr.395 Bylece Moldova Cumhuriyeti ne kendisi Gagauzyay ekonomik ve refah asndan gelitiriyor, ne de onun kendiliinden gelimesine izin veriyor. Kltr asndan durum daha iyi deildir. Sovyet zamannda her bir yerleim yerinde kurulan, iinde folklor dans, tiyatro, santran, mzik v.s. gibi kulpleri olan Kltr Evleri, artk hibir kyde aktif vaziyette deiller, Komrat, adr-Lunga ve Vulkane olan Gagauzyann ehirde ise Kltr Evleri yarm kapasiteleri ile alabilmektedir. Onlarn yan sra Gagauzyada Gagauz dilinde hala bir eitim birimi bile yoktur. Yukarda sz geen rapora gre, 2002 eitim ylnda lisans ncesi (ilk, orta okul ve lise) eitim programlarndaki toplam 589508 Moldova rencilerinden, 464235inin eitim dili Romence idi, 124899unun eitim dili Rusa idi, 374 renci Ukraynca, 171 renci Bulgarca ve bunlarn yannda bir kii bile Gagauz dilinde eitim almamtr.396 Ayn sre devam etmektedir. Gagauzya nclerinden olan aydn lider Leonid Dobrovun eitim dili Gagauzca olan Gagauz niversitesini kurma yolunda almalar vard, ancak Moldova Cumhuriyeti eitim verme lisansn vermemitir.397 Bunun yan sra Moldova Gagauz dilinin gelimesine dair hi bir program ve/veya tevik yapmamaktadr. Moldova ynetiminin msaadesi olmadndan dolay Gagauzya, Moldova parlamentosundaki temsilinden, kendi iinde ciddi olarak faaliyet gsterebilen
395

Gagauzya Meclis Bakan Stepan Esir: Su ierken sizi minnetle anyoruz, Hrriyet gazetesi, (evirimii) http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=324805&p=2, 26 Kasm 2006 396 Bazovy Doklad o Polojenii v Oblasti Prav eloveka v Respublike Moldova, s. 112. 397 Alternativny Syezd Gagauzov Mira, Gagauz Halk gazetesi No: 9 (72), Austos 2006, s. 2.

146

muhalefetten, bamsz sosyal toplum kurulularndan, bylece de salkl sivil toplumdan yoksun olduu iin, kendisini etkileyebilecek Moldova d politika srecinde etkili olamamaktadr. Moldova Cumhuriyeti, silahszlanmasn* beyan ederek, tarafszlk ilkesini devlet siyasetinin prensibi olarak beyan etmitir. Moldovann tarafsz stats anayasada kaydedilmitir. u an iktidarda olan Komnist Parti 2001 ylnn ilk baharndaki seimlerinde kazand oylarnn bir ksmn NATOnun Yugoslavya faaliyetlerini eletirirerek kazanmtr. Komnist olduundan ve sk ekonomik, kltrel ve geleneksel balarndan dolay Rusya ile ok scak, dosta ilikileri vard. Ancak 2003 sonbaharnda Moldova, sonraki paragraflarda zerinde zellikle durulacak Transdniyester sorunuyla ilgili olan Kozak Plann reddetmi ve bundan sonra Rusyayla iyi olan ilikiler soumutur. Anayasaca tarafsz ve silahszlanm olan Moldova, nce NATO yesi olan Romanya ile sonra 4 Austos 2006da NATOya girmeye alan Ukrayna ile ve nihayet 11-29 Austos NATOnun kendisiyle askeri tatbikatlar yapmtr. Tatbikatn konusu da Etnik atma olmutur. Tatbikatlarn sonunda 29 Austos 2006da Moldova-NATO aras n szleme imzalanmtr.398 Byle faaliyetler Moldova anayasasna aykrdr, ancak gerek olan u ki tarafsz bir Moldovann NATOya girme ihtimali yksektir. NATOya kar her zaman negatif tutumu olan Moldova toplumunun buna tepkisi olmamtr. Bu da, sadece Gagauzyada deil, Moldovann genelinde sivil toplumun zayf olduunun spatdr. 2003n sonlarndan beri Rusyaya srtn dnen Moldova, doal olarak Rusyann tepkisini ekmitir. Rus tepkisinden direk olarak etkilenen Moldova toplumudur. Birincisi 2005 aralk aynda balayan srete Rusya, gaz fiyatlarn 80 dolardan 160 dolara karm ve ileride de gazn Moldovaya tamamen piyasa fiyatndan satacan vurgulamtr. Bunun yannda da 2006nn balamasyla, Rusya, Moldovadan nceden ithal ettii sebze, meyve, zm, sebze ve meyve konserveleri ve en nemlisi olan ielenmi ve ham arap rnlerinin lkeye
* Burada silahszlanma szc demilitarizasyon kavramnn karl olarak kullanlmtr. 398 Moldavskaya Armiya Perevoditsya na Standart NATO, Gagauz Halk gazetesi No: 11 (74), Eyll 2006, s. 6.

147

girilerini yasaklamtr.399 Gaz ve dier enerji kaynaklar pahallamtr; onlarn karln geleneksel olan, para yerine verilen Moldovann tarm mallar ise yasaklanmtr. Moldova enerji kaynaklar iin para, tarm mallar iin ise yeni piyasa sorunlaryla kar karya gelmitir. Moldova ekonomisinin anlatld blmde Moldovann d ticaretinin 1/3i gibi byk bir pay Rusyaya aittir. Bunun yannda Moldovann seyretmi olduu siyasetten dolay 2004ten itibaren Kasm 2006ya kadar Rusyaya olan ihracat % 75lik oranla azalmtr. Bunun yannda Rusyadan ithalat senede % 10-12 gibi bir byme gstermektedir. Bylece de 2004n sonuna doru Moldovann Rusyayla olan d ticaret dengesi +82,6 milyon dolar olmuken, 2006 ylnn Eyll ayna kadar 130,8 milyon dolar olmutur.400 Moldovann corafya ve ekonomisinin anlatld blmden, Moldovann byk bir ounlukla tarm mallar ihra ettiini grdk. Bu mallarn fiyatlar damping olduundan Avrupaya yeterli dzeyde gidememektedir, bylece onlarn Rusya tarafndan satn alnmas hayati nem tamaktadr. Bylece Rusyayla ilikileri gelitirmek Moldovann karnda olduunu sylemek kesinlikle doru olacaktr. Buna ramen, yukar anlatld gibi, Moldova mantkl davranmayarak Rusyayla olan ilikilerini zedelemektedir. Moldovann bu siyasi admlarndan en ok etkilenen Gagauzya olmutur, nk gaz meselesi tm Moldovay ayn seviyede etkilerken Moldova balarnn ouna sahip olan Gagauzya ve en byk alcs olan Rusyaya artk en bata arap olmak zere mallarn satamamaktadr. Bylece Moldova, Gagauz Yeri kanununun 12. madde, 3-b paragrafn ngrd, Gagauzyann Moldova d politika srecine katlmas artn yok saymakta ve Gagauzyay, kendisini etkileyecek olan d siyaset srecinin iine almamaktadr. Bunu da Gagauzya haklarnn ihlali olarak nitelendirebiliriz.401 Moldovann Gagauzya hak ihlallerinin genelini grdkten sonra birkann zerinde daha ayrntl durmakta yarar var.

Vino v Moldove Bole, em Vino, Gagauz Halk gazetesi No 4 (67), Nisan 2006, s. 1-3. Moldavskiy Eksport v Rossiyu Sokratilsya na 75 %, nformatsonno-Analitieskiy Portal "Moldova.Ru", (evirimii) http://www.moldova.ru/index.php?tabName=articles&owner=19&id=1580, 26 Kasm 2006 401 Moldova Anayasas, Gagauz Yeri Kanunu, Madde 12, pararaf 3-b
400

399

148

Bu arada unu da bellirtmek lazm: Gagauzya haklarnn garantrln stlenen Moldova, Trasdniyester sorununda Tiraspole (Transdniyesterin bakenti) Gagauz statsne benzeyen bir stat nermektedir. Ancak ok ak olan Gagauz durumu rneini gren Transdniyester, byle teklifleri, doal olarak, reddetmektedir, bylece de Transdniyester sorunu kilitlenmi durumdadr.

3.2. Bte Meselesi.

Bte meselesine yukardaki sayfalarda da deinilmitir, ancak burada bu konu zerinde daha ayrntl bir ekilde durulacaktr. lk olarak Moldovann Gagauz Yeri kanunu organik bir kanundur, bundan dolay Hukuk hiyerarisinde vergi ve finansman hukukun kanunlarna gre daha st bir konuma sahiptir. Gagauz Yeri kanunu 17. madde 1-f paragrafna gre Gagauzya btesi Gagauzya cra Komitesi tarafndan planlanp onaylanmak iin Halk Topluuna sunulmaktadr.402 Asl bte artlar bir sonraki, 18ci maddesinin 1. ve 2. paragraflarnda ifade edilmektedir. 18.-1e gre, Gagauzya btesi, Moldova hukuku erevesinde belirlenen vergi ve demelerin tmnden oluturulmaktadr. Yani vergi ve finansman hukuklarnda belirlenen vergi ve demelerin tm eitleri Gagauz btesini oluturmaktadr. 18.2de ise Gagauz Otonomi btesi ve Moldova devleti btesi arasndaki iliki, Moldova Cumhuriyeti bte yaplanma ve yllk devlet btesi kanununa gre, demeler ve vergilerin her trnden sabit demelerle yaplmaktadr.403 Kanunun 25. maddesinde ise, Moldovann, bu kanunun belirledii ekilde Gagauzyann haklarn gerekletirebileceine dair tam ve tartlmaz garantr olduu404, vurgulanmtr. 1995 ylnda Tabunik iktidara geldii andan itibaren Moldova ynetimi Gagauz btesini kendi isteine gre belirliyordu. Ayrlan bte yeterli deildi, ancak Gagauz st ynetimi bunu hi sorgulamadan kabul ediyordu. Bunun bir sonucu olarak, doktorlar, retmenler, polis ve dier devlet memurlar, emekliler bteye bal olanlarn tm, yani maalarn devletten alanlar doru dzgn maalarn almyorlard. Gagauzyann i borcu bymeye balamtr. 1999 ylnda iktidar
402 403

Moldova Anayasas, Gagauz Yeri Kanunu, Madde 17, pararaf 1-f Moldova Anayasas, Gagauz Yeri Kanunu, Madde 18 404 Moldova Anayasas, Gagauz Yeri Kanunu, Madde 25

149

deiene kadar durum hi iyilememitir, hatta tam tersine daha da ktye gitmi denilebilir. 1999da Gagauzyay kuranlar iktidara gelince, merkezle bte ve dier haklar iin mcadeleye balamlardr. Birok devlette KDV ve aksiz vergilerini toplamak merkezin grevidir. Moldova vergi hukukunda da ayn durum sz konusuydu. Ancak Gagauz liderlerine gre, yukarda belirtildii gibi, Gagauz Yeri kanunu organik bir kanun olduundan vergi hukuku kanunlarna gre daha stndr; ki Gagauzya kurulduunda ve Gagauz Yeri kanunu grldnde bu tr konular dnlmtr. Moldova taraf ise bu hakl olan taleplerle karlatnda, Gagauzlara ve durumu gzetlemek amacyla davet ettikleri AGT misyonu temsilcilerine 18.maddeyi reddetmediini sylyordu ve Gagauz btesine, her eit vergi ve demelerden pay transferi, Moldova tarafndan saptanm yllk Gagauz btesi onaylandktan sonra yaplaca fikrini suvunmakta idi. Yani baka bir deyile: Gagauzya btesini belirleyecek, Moldova bunu grp onayladktan sonra Gagauz btesine kaynaklar aktarlacaktr. Gagauzya buna, doal olarak, kar kmakta idi. Gagauz tarafna gre Gagauzya snrlar iinde her eit, KDV ve aksiz vergileri dahil, demelerin Gagauz btesine girmeleri gerekmektedir. Sonuta, Gagauz liderleri Gagauzya btesini ellerine almay baarabilmilerdir. Bylece ana yollar olarak, Gagauz btesine gelen paralar kendi kaynakl gelirler; direk ya da dz vergileri olan kurumlar vergisi, gelir vergisi, toprak vergisi, gayrimenkul vergisi; dolayl vergileri olan KDV, aksiz, yol vergisi, uluslararas ticaret ve d operasyonlar vergisi; vergi olmayan gelirler; zel gelirler; devlet btesinden transferler ve grantlardan gelmektedir. Tabunikten miras olarak kalan i borlar tamamen denmitir. lk defa Gagauz bte bilanosu pozitif sonu vermitir. Ancak bu uzun srmedi. 2002 ylnda darbe olarak nitelendirilebilecek olaylar sonucu Gagauzyadaki iktidar deimi ve baa tekrar Tabunik gelmitir. Bundan sonra Moldova yine kstlamalar getirmeye balamtr. Moldova parlamentosu halkla ilikiler ofisinin 28 ubat 2006da yapm olduu aklamasna gre, il ve zel blge btelerinin gelir ve giderlerini denetleyecek, rakamlarn tespit edecek, devlet ve yerel btelerin arasndaki ilikileri belirleyecek olan meclis komisyonu kurulacakt.

150

Komisyon kurulduktan sonra, Gagauz btesi dikkatlice gzden geirilmi olacak, ondan sonra Gagauzyann yllk giderleri tespit edilip Moldova parlamentosu tarafndan onaylandktan sonra transfer yaplacakt. Ancak Gagauz muhalefet liderlerinin gayretleri ksmen hedefe ulam oldu. Ve imdi Gagauzya btesi ksmen kendi iindeki vergi ve demelerinden, ksmen de merkezden transfer edilen kaynaklarndan oluturulmaktadr. Yanlz burada da eit ve adil dalm sz konusu deildir. rnein: Gagauzyann 2006 toplam btesi 141 milyon 8 bin ML (Moldova Lei) olarak hesaplanmtr.405 Yaklak olarak u an Gagauzyada bulunan vatandalarn saysna gre, bte/insan says oranndan, yllk kii bana den pay 940 ML olarak hesaplanmtr, bu da yaklak 73 dolardr. Toplam Gagauzya btesinin merkezden gelen transfer pay 24 milyon 540 bin MLdir. te burada adaletsizlik sz konusudur.406 Gagauzya ilden olumaktadr. Moldovann her bir ili Gagauz illerden daha fazla transfer kaynak almaktadr. Baz illerin transfer miktarlar ilden oluan Gagauzyann tm transferinden bir buuk kat daha byktr. Mesela, Kahul ilinin pay 34 milyon 40 bin ML, Kalaran pay 38 milyon 890 bin ML, imiliyann pay 39 milyon 630 bin MLdir.407 Gagauzyann ise, yukarda denildii gibi 24 milyon 540 bin MLdir. te bu rakamlar Moldovann Gagauzyaya bte konusunda yapt adaletsizlik ve hakszl yanstmaktadr. Bylece Gagauzlarn bte sahasndaki mcadeleleri devam etmektedir.

3.3. Kendigelen ve Kroytor Meselesi. 3.3.1. 1999-2002 Yllarnda Gagauzyann Gelimesi.

Mihail Kendigelen Gagauz Halk hareketinin kurucularndan birisidir. Gagauz liderleri arasnda aksakal (yani grm-bilmi, olgun) niteliindedir. nk 1988 ylndan beri, yani nerdeyse 20 seneye yakn bir sreyle Gagauzya iin mcadele

405

Gagauzya za Mesyats: Prinyat Bdjet Gagauzii, REGNUM, (evirimii) http://www.regnum.ru/news/582962.html, 26 Kasm 2006 406 A.y. 407 A.y.

151

vermektedir. Gagauzyann kendisi, Kendigelenin ve onun gibilerin rn saylabilir. 1994te Gagauzyann Aralk ayndan resmi olarak kurulmasndan sonra, 1995 Bakan seimleri sonucu iktidar deimitir. 1994-1999 yllar arasnda Gagauzya Tabunik ynetimi altndayd. Bu yllarda ekonomik, sosyal, siyasi durum ktletike, 1999 Bakan seimlerinde halk yzn yine Gagauzya vatansever takmna evirmitir. Otoritesiyle gen ve dinamik adr-Lunga belediye bakann Dmitriy Kroytor adayln destekleyen Mihail Kendigelen, Kroytor Gagauzya Bakan seilince Halk Topluunda meclis bakan olmutur. O andan itibaren Gagauzyadaki gelimeler hzla balamtr. lk mcadeleler bte meselesi iin balamtr. Kendigelen Moldova hkmetine, 1994te kabul edilen Gagauz Yeri kanununun ngrd ekilde btenin ayarlanmasn talep etmitir. Ancak Moldova hkmetince bu talepler cevapsz kalmlardr. O zaman Kendigelen ve Kroytor almalaryla, konusu blge-merkez aras bte ilikileri olan seminer dzenlenmitir. Kendigelen ve Kroytor gayretleriyle seminere AGT Moldova misyonu bakan William Hill, Sorbonna niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesinden Prof. Dr. Jerar Mark, Moldova Ekonomi ve Reformlar Bakan Kuku, Moldova parlamentosu milletvekili on Ungureanu katlmlardr.408 Kendigelen daha ok siyasi konulara odaklanarak, Moldova Cumhuriyeti ynetiminin, Moldova Anayasasnn Gagauz Yeri Kanununda ve onun zerinde kabullenmi olan Gagauzya Temel Kanununda yer alm haklarn kullanmakta zorlanmasna neden olduunu ve AGTin buna sessiz seyirci olarak kaldn vurgulayp, eletirilerde bulunmutur. Gagauzya Bakan Dmitriy Kroytor ise, eskiden adr-Lunga belediye bakan olarak, siyasetten ziyade idari ve iktisadi alanlarda daha fazla uzmanla sahip olduundan, net rnekler vererek, Gagauzyann iinde bulunduu ekonomik durumu, blge-merkez aras bte ilikilerin ne tr bir tarzda ayarlanmas gerektiini anlatarak, Gagauz uzmanlarnn hazrlam olduklar plan sunmutur.
408

Kiinev-Komrat: Anayasa Adaptasyonu, Devlet Mlkiyeti ve Vergi ve Bte Politikas Alanlarnda Merkezle Blge Arasndaki likiler adl seminerin tutanak bror, Kiinev, 11-12 Aralk 2000, s. 2.; Mihail Kendigelen ile yaplan grme.

152

Sonuta, seminerden ve sonraki almalar ardndan bte konusunda ortak noktalara varlm oldu. Bte konunsuna paralel olarak, hem yukarda anlatlan seminerde hem de Halk Topluunun yapm olduu almalarnda Moldova anayasas hakknda ortak strateji belirlenmitir. Moldova 1994te Gagauz Yeri kanununu kabul ettikten sonra, bte kanunu gibi dier kanunlarnda da be sene iinde gereken deiiklikleri yapmamtr. Yukarda bahsedildii gibi Moldova parlamentosunun kabul ettii Gagauz Yeri kanunu organik kanundur. Buna gre, kapsamna ilikin Moldovann sradan dier kanunlarndan stndr. Bylece de sz konusu kanunlarn Gagauz Yeri kanununa gre ayarlanmalar gerekmekte idi. Ancak bu konuda da Moldova hkmeti Gagauz taleplerini cevapsz brakmtr. Bunun zerine Gagauzya yasama organnn bakan olarak Mihail Kendigelen Moldova AGT misyonuna durumunu anlatan mektubu yazmtr. Mektubuna gre, Moldova parlamentosu Gagauz tarafna danmadan Gagauz Yeri kanununda tek tarafl olarak deiiklikler yapmaktadr. Gagauz teklifi olan, tarafsz uluslararas anayasa uzmanlarnn komisyonunu oluturma ars dikkate alnmamtr. Bu tr davranlarn, Moldova Cumhuriyetinin Gagauzya haklarn ihlal ettiini gstergesidir.409 Mektubunun sonunda ise Kendigelen AGT misyonundan Moldovaya etkili bir ekilden hitapta bulunmasn, Kiinev-Komrat arasnda arac olmasn, ortak ve uluslarars uzmanlarnn yer alaca komisyonun kurulmasna yardmc olmasn ve bu diyaloglarda nc gzetleyici ve denetleyici taraf olarak bulunmasn istemitir. Bunun yannda da AGT Parlamenter Asamblesi ve Ulusal Aznlklar Yksek Komserliine, Avrupa Konseyine mektuplar yazlmtr. Aznlklarla ilgilenen Venedik Komisyonu 1999un ilk yarsnda Moldovaya heyetini gndermitir. Komisyon almalar sonucu Venedik Komisyonu Kararlar raporu Moldovaya gndermitir. Buna ramen gelime yoktu. Gagauz tarafna sz konusu olan Kararlar raporu gsterilmemitir. Yalnz Avrupa ile yazmalar sonucu bu rapor Kiinevden alnabilmitir. Avrupa ile yazmalarn yan sra Trkiye ile de yazmalar balanmtr. 20 Ekim 2000de Mihail Kendigelen Trkiye Babakan Yardmcs Devlet Baheliye mektup
409

Gagauzya Meclis Bakan Mihail Kendigelen 20 Haziran 2000 tarihinde Moldova AGT Misyonu Bakan William Hille yazm olduu resmi mektup. (Evrak No.: 112)

153

yazmtr. Mektubunda, Trkiye Byk Millet Meclisinin Gagauzyaya bir gzlemci komisyonunun gnderilmesi talebinde bulunmutur.410 Ancak btn bu Kendigelenin almalar 2002 darbeden dolay sonusuz kalmtr. Bylece de Moldova kanunlarnda deiiklikler yaplm deildir. Bu siyasi mcadelerin yan sra, ekonomik alannda da gelimeler yaanmtr. Birinci olarak, bte konusu ayarlandktan sonra, emekli, retmen, doktor gibi bteden maa alanlarn bor maalar denmi oldu. 1994ten itibaren Gagauzya ekonomisinde ve btesindeki oran pozitif olmutur. Bu arada da yabanc irketlere Gagauzyada yatrm yapmalar iin arlarda bulunulmutur. Trkiye ile 90larn bandan geleneksel olarak iyi ilikileri olan Kendigelen 9 Ekim 2000de Trkiye Cumhuriyeti Babakan Blent Ecevite mektup yazmtr. Mektubunda, Gagauzyann ekonomik durumunun kt olduunu, isizlik orannn % 60 seviyesine kadar ktn, 1992den beri birok Trk iadamlarnn blgeyi ziyaret etmesine ramen hibir Trk-Gagauz ortak irketinin mevcut olmadn, Trkiyeye almak iin giden Gagauzlarn says 20 binden fazla olduunu yazmtr. Mektubunun sonunda ise, Bylece bu artlarda Biz Trkiye halknn yneticilerine, Trk irketlerini Gagauzyada yatrm yapmak amacyla tevik etmeleri iin hitap ediyoruz.411 Bunun zerine bir sonraki 2001 ylnda ilgili sektrlerinde Trk irketlerinin Gagauzyada yatrm yaparak fabrika kurup imalat balacana anlamalar balamtr. Anlamalar irket yneticilerle Bakan Kroytor arasnda imzalanmtr. lk anlama GrtA irketinin ynetim kurulu bakan Adem Baalma ile imzalanmtr.412 Bir sonraki anlama Birleim irketi ynetim kurulu bakan enol Ertan ile imzalanmtr.413 Bu iki anlamaya gre Gagauzyada konserve (meyve, sebze) fabrikas, deirmen, biskvi fabrikas, makarna fabrikas, ya fabrikas ve hayvan yemi fabrikas kurulacakt. Gagauz taraf toprak alan ve vergi
410

Gagauzya Meclis Bakan Mihail Kendigelenin 20 Ekim 2000 tarihinde Trkiye Cumhuriyeti Babakan Yardmcs Devlet Baheliye yazm olduu resmi mektup. (Evrak No.: yok) Bkz.: Ek No.: 5. 411 Gagauzya Meclis Bakan Mihail Kendigelenin 9 Ekim 2000 tarihinde Trkiye Cumhuriyeti Babakan Blent Ecevite yazm olduu resmi mektup. (Evrak No.: 192) 412 Gagauz Yeri Bakan Dmitriy Kroytor ile Grta naat Sanayii ve Ticaret A.. ynetim kurulu bakan Adem Baalma arasndaki 19 ubat 2001 tarihinde imzalanan anlama metni. 413 Gagauz Yeri Bakan Dmitriy Kroytor ile Birleim ve D Ticaret Ltd. ti. genel mdr enol Ertan arasndaki 9 Nisan 2006 tarihinde imzalanan anlama metni.

154

konusunda tevikler yapacana dair sz verirken, Trk taraf ise yatrm yaparak, fabrika kurup bir an nce retime balayacana sz vermitir. nc anlama ise 1 Temmuz 2001de Asena Tekstil Ltd. irketi genel mdr Ahmet ekercigler ile imzalanmtr.414 Bu anlamaya gre ise Gagauzya sz konunsu irkete 20 hektar toprak verecek, irket ise bu topra zerinde kendi kaynaklardan en az 1000 kiilik 4 tekstil fabrikas kuracakt. Ancak darbe sonucu bu almalar da yarda kalmtr. Bunlarn yannda Gagauzya, en byk alcs Rusya bata olmak zere Ukrayna, Beyaz Rusya, Kazakistan, Romanya, Fransa gibi devletlerle ticaret yapmaya balamtr. Sanayi rnlerinin cari fiyatlarla hacminin Ocak-Eyll 2001in OcakEyll 2000e gre deiim, kamu irketlerde % 109, zel irketlerde ise % 133 olarak hesaplanmtr.415 Bylece Gagauz Yeri 2002in Ocak ayna kadar Kiinev blgesi hari Moldova blgelerinden en gelimilerin arasna girmeyi baarmtr. Gelimesini durduran Moldovann yasad darbesi olmutur.

3.3.2. Venedik Komisyonunun Raporu.

Yukarda bahsedildii gibi, Venedik Komisyonunun Parlamenter Asambleye 1999un Mart aynda gndermi olduu memoranduma gre Komisyon temsilcisi Tori ve onun yannda Asamble Sekretaryasndan bir grup temsilci 22-26 Mays 1999da Moldovay ziyaret etmitir. Bu arada da Avrupa Yerel Ynetimler Kongresi heyeti de Moldovaya ziyarette bulunmutur. Gagauzyadaki durumu inceledikten ve Kongre ile Komisyon arasndaki bilgi al veriinden sonra Avusturya nsan Haklar Enstits tarafndan 21 Eyll 1999daki Venedik Komisyonunun 40. oturumuna Moldova raporu hazrlanmtr. Bu oturumdan sonra Moldovaya Venedik Komisyonu Kararlar raporu gnderilmitir.416

414

Gagauz Yeri Bakan Dmitriy Kroytor ile Asena Tekstil Ltd. ti. genel mdr Ahmet ekercigler arasndaki 1 Temmuz 2001 tarihinde imzalanan anlama metni. 415 ATO Gagauziya: Ekonomieskiye Dannye. 2001, Haz. Gagauzya Halk Topluu, Komrat, 2001, s. 2-9. 416 Functioning of democratic institutions in Moldova, Parlamenter Assambly, Council of Europe, http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/WorkingDocs/Doc02/EDOC9418.htm, 26 Kasom 2006

155

Moldova taraf Gagauz tarafna bu raporu uzun zamandr gsterip sunuyor olmamtr. Ancak Kendigelen-Kroytor zamannda Avrupa ile yaplan yazmalar sonucu, Moldova sz konusu olan raporu Gagauz tarafna sunmutur. Venedik Komisyonu Kararlar raporuna gre Gagauz Yeri kanununun dier Moldova kanunlaryla birok yerde eliiyor durumunda idi. Bir ka rnek417: 1) Gagauzya stats hakkndaki kanun, Moldova hukuku hiyerarisinde organik statye sahiptir, ancak onun yannda onunla elime olasl tayan dier organik kanunlar vardr ve/veya ileride palamenterce karlabilir. Bunun iin Gagauz Yeri kanununa zel organik kanunu, dier organik kanunlara ise sradan organik kanunlar gibi ayrp adlandrmakta yarar grlmektedir, ki bu olan ve olabilecek elikileri ortadan kaldracaktr. 2) Moldova anayasas 111. maddesinde, Gagauzyann temsili ve icra organlarnn mevcut olduunu sylenmektedir. lerdeki Otonomi ve Merkez arasndaki olas anlamzlklarn ortadan kaldrmak iin temsili kelimesini yasama kelimesiyle deitirmekte yarar vardr. Bunlarn yannda da, demokratik prensiplere uyulmas iin buraya yarg organlarn da ilave edilmesi gerekmektedir, nk Gagauz Yeri kanununa gre Blgenin yasama, yrtme ve yarg organlar vardr. 3) Moldova anayasas 111. maddesi, 3. paragrafndaki Gagauzyadaki Moldova anayasas ve kanunlarnn geerlii kontrol Moldova hkmetince salanmaktadr ifadesi kuku uyandrmaktadr. Bu fonksiyon hkmete deil anayasa mahkemesi ve yarg sistemine mahsustur. 4) Moldova Cumhuriyeti, bamsz bir devlet ve uluslararas hukuk znesi statsn deitirdiinde, Gagauzyann kanunun uygun grd ekilde selfdeterminasyon hakk vardr ve Gagauzya, ekonomik politik ve kltrel alanlarda kanunun uygun grd ekilde karar verme zelliine sahip olan, Moldova snrlar iinde zerk statl bir blgedir cmlelerdeki kanunun uygun grd ekilde ifadesi netsizlik tamaktadr, bylece bunu netletirmekte yarar grlmektedir. Bunun yan sra Moldovann bu tr kanunlarnn arl ve
417

Gagauzya zerk Karasal Blgesine ilikin Moldova Cumhuriyeti anayasasna yaplacak olan deiiklikler zerine kanun tasarsna Venedik Komisyonunun nerileri (Venedik Komisyonu Kararlar).

156

Gagauzyann garanti altnda olmas asndan, deitirilmeleri iin 3/5 yerine 2/3si olarak deitirmekte yarar vardr. 5) Moldova anayasas 111. maddesi, 3. paragrafndaki Gagauzyadaki topraklar, sular, flora ve fauna zenginlikleri Moldova Cumhuriyeti halknn mlkiyeti ve Gagauzyann ekonomik temelidir cmlesi Gagauz Yeri kanununa tamamen uymamaktadr. Tekrar organik meselesine atfta bulunarak deitirilmesi gerekmektedir. 6) Moldova ve Gagauzya arasndaki bte konusunda ilerdeki olas elikileri nlemek amacyla bteyi belirleyen kanunlarn ayn tarzda ayarlanmalar gerekmektedir. stelik Gagauzyann anayasal gvenlii iin Gagauzyann btesini belirleyen kanunu anayasa kanunu olarak kaydetmekte yarar vardr. 7) Gagauz Yeri kanununa deiiklik getirme fiili Gagauzyann onayna tabii olmas yararl grlmektedir. Mesela, Finlandyann Aaland Adalar zerk blgesi kanununa deiiklikler getirmek iin bir tek belirlenmi ounluk deil, onun yannda Aaland meclisinin de onaylamasna baldr. Bylece, bu dzenlemeler Gagauzyann anayasal garantilerini daha gl klacaktr. Venedik Komisyonu Kararlar raporu Gagauz liderlerinin ellerine getii zaman, Kendigelen ve Kroytor, Moldova hkmeti ve parlamentosuna, gerekli olan deiikliklerin yaplmas iin bask yapmaya balamlardr. Halk Topluuna, Moldova parlamentosu oturumunda sunulmak zere Moldova Cumhuriyeti Anayasasnda Yaplacak Deiiklikler ve Tamamlamalar Kanunu projesi teklifini yapmlardr. Bunun zerine kanun tasars hazrlanmtr. Halk Topluunca kabul edilen bu kanun tasarsnn maddeleri arasnda federalleme teklifi de vard. Ancak 2002 darbesi bu almalar da yarda brakmtr.

3.3.3. Yasad darbe: Kroytorun Devrilmesi.

Gagauz liderleri, Gagauzya haklarn elde etmek amacyla Moldova ile bu konudaki ibirliini salamak iin plan tasarlamasnda bulunmulardr. 2001 ylna kadar, Moldovadaki cumhurbakan Petru Luinski zamannda iyi-kt diyalog sreci srerken, 2001 ylnda Moldova Cumhuriyeti iktidarna Komnist Partisi

157

gelmesiyle418 diyalog sreci zorlanmtr. 2001 Parlamento seimlerinden sonra Gagauzlar byk bir hayal krklna uramlardr. Komnist parti bakan Vladimir Voronin Gagauzyaya gelip Halk Topluu ile resmi anlama imzalamtr. Anlamay Komnist Partisi adna imdiki Moldova Cumhurbakan olan Voronin, Gagauz tarafndan bata Halk Topluu bakan Mihail Kendigelen ve 25 Gagauz milletvekili imzalamtr.419 Anlamaya gre Gagauzya Halk Topluu, olacak parlamento seimlerinde Komnist Partisini destekleyecekti. Vladimir Voronin ise Komnist Partisi adna, Moldova Anayasasn Gagauz Yeri Kanununa gre ayarlanmasna, merkezi ve yerel yetkilerini Gagauz Yeri Kanununun ngrd ekilde ayarlayp, Gagauzlarn Moldova ynetiminde temsil edilmelerine, Moldovann BDT lkelerinin gmrk birliine girmesine, Moldovann Rusya-Beyaz Rusya birliine katlmasna, Gagauz dilinin korunma ve gelitirilmesine, Rus dilinin ikinci resmi devlet dili ilan edilmesine ve Transdniyester sorununun adil bir ekilde zlmesine dair konular parlamentoya sunup partisiyle destekleceine sz vermitir. Bylece Halk Topluu tarafndan komnistlerin Gagauzyada % 82 oy almalar salanmtr.420 (Burada bir not drmekte yarar vardr: Bir sonraki 2005 parlamento seimlerinde Komnist Partisinin Gagauzyada alm olduu oy oran % 82den % 31e dmtr.421 Bu sre, Komnist Partisinin sznde durmadnn bir kant ve bir anlamda Gagauzyadan gelen gvensizlik oyu olarak nitelendirmek yanl olmayacaktr.) Ancak iktidara geldikten sonra Voronin sz verdii eylerden hi birisini yapmamtr. Tam tersine, komnistlerin iktidara gelmesiyle, Gagauzyaya kar ilk yaptklar ey, btesine kstlamalar getirmek oldu. Bunun zerine Moldova maliye bakan Zinaida Greannaya Gagauz btesinin oluturulma srecinin Moldova
storiya Moldov: Hronologieskaya Spravka, nformatsonno-Analitieskiy Portal "Moldova.Ru", (evirimii) http://www.moldova.ru/index.php?tabName=articles&owner=56&id=222, 26 Kasm 2006 419 Moldova Parlamento seimlerine giden Moldova Cumhuriyeti Komnist Partisi'nin bakan Vladimir Voronin ile Gagauz Yeri Halk Topluu milletvekilleri arasndaki ubat 2001de imzalanan resmi anlama. (Evrak No.: yok) Bkz.: Ek No.: 9. 420 Petru Karaman, Fedor Angeli: Voronin Seyet Smutu Sredi Gagauzov, Gagauz Halk gazetesi No: 9 (72) Austos 2006, s. 4. 421 Gagauzskiy Vzrvatel Dlya Totalitarnoy Moldov, Gagauz Halk gazetesi No: 4 (67) Nisan 2006, s. 2.
418

158

bte kanunlarna uygun olmadn iaret etmi ve bunun kanuna uygun bir ekilde ayarlanmasn teklif etmitir. Yukarda denildii gibi, Gagauzya 2002in Ocak ayna kadar Moldovadaki illerinin gelime asndan en nde gelenlerin arasnda yer almtr. Paradoks, ama Gagauzlarn, aslnda merkezka eilimlerini zayflatabilecek gelime sreci Moldova ynetimindeki ve parlamentodaki komnist ve milliyetilerce olumlu karlanmamtr. Bunun yannda, bir nceki hkmetiyle balanan Moldova anayasasna yaplacak deiiklikler almalar kilitlenmitir. Mihail Kendigelen Moldova AGT misyonuna yazm olduu mektubunda, Moldova taraf, Moldova Cumhuriyeti parlamentosunun No: 146-XV, 10 Mays 2001 tarihli kararnamenin maddelerine uymamaktadr. incelememitir Kurulmu bile. olan komisyon, anayasa kendisine hukuku sunulmu uzmanlaryla Moldova ibirlii Anayasasna Yaplacak Deiiklik ve Tamamlamalar Hakknda Kanun tasarsn Uluslararas kurulmam ve sz konusu tasar ne ulusal ne de uluslararas uzman incelenmelerine tabi olmutur. Gagauz taraf Moldova tarafna, uluslararas anayasa hitaplar hukuku cevapsz uzmanlarnn, kalmtr. komisyonun Bylece bu almalarna gerek, katlmalarnn kendi salamasnn gerektiini srekli olarak iaret ediyordu, ancak Gagauz tarafnn bu Moldovann parlamentosunun karm olduu 10 Mays 2001 tarihli kararnameyi inediini iaret ederek, Moldova ve Gagauzya ilikilerini ktye uratmtr, diye vurgulamtr.422 Gagauz taraf, Moldovann AK yesi olarak, Venedik Komisyonunun tavsiyelerine uymas gerektiini bildii iin, Kiinev karsna hak sahibi konumunda kyordu, bundan dolay da Komrattaki ynetim Kiinevi honut etmiyordu. Komrat ynetimi bu srada d balantlarn glendirmeye alyordu. ncelik olarak Trkiye ve Rusya ile ilikiler geliiyordu, bunun dnda da Rusyadaki Tataristanla ve dier Trk cumhuriyetleriyle. laveten KroytorKendigelen ynetimi altnda, 90larn bandan beri geleneksel olarak Moldovan milliyetiliine kar bir mttefik olan tannmam Transdniyester Cumhuriyetiyle
422

Gagauzya Meclis Bakan Mihail Kendigelenin 14 Aralk 2001 tarihinde Moldova AGT Misyonu Bakan William Hille yazm olduu resmi mektup. (Evrak No.: yok) Bkz: Ek No.: 6.

159

yine sk ilikiler dzenlenmitir. Gagauzyann Transdniyester ile ilikiler sorumlusu van Burgudji idi. Bu ilikiler Moldovay doal olarak rahatsz ediyor durumdayd, nk Transdniyester Moldova gznde ayrlk konumdayd. Burada ikili bir durum sz kunusuydu: bir taraftan Gagauzya, de jure Moldovann bir paras olan Trasdniyesterle devletii ilikiler kurmaya serbest olduundan tamamen hakl konumdayd; dier taraftan ise Gagauzyann, Moldovann btnln tehdit eden Tiraspol rejimi ile ilikiler kurmas Moldova asndan tedirgin ediciydi. Gagauzya asndan ise, Moldovadan kendi haklarn alp kullanabilme ve Gagauzyann siyasi statsnn devamllnn garantisi asndan mttefik olan Transdniyester nem tayordu. Bylece Moldovann raz olup olmad nemsenmeyerek, 5 Temmuz 2000de Transdniyester Yksek Konseyi Bakan Georgiy Marakutsa ve Gagauzya Halk Topluu Bakan Mihail Kendigelen arasnda ibirlii anlamas imzalanmtr.423 Transdniyesterin yan sra Trkiyede de Gagauz temsilcilii almtr.424 Temsilciliin bana Gagauzyada birka senesini geiren Necdet Erturul gemitir. Gagauzya uluslararas hukuk znelie sahip olmad iin bu temsilcilik gayri resmiydi ve grevleri sadece ekonomik, kltrel, eitim alanlarndaki faaliyetlerini kapsamaktayd. Bu da aslnda Moldovann kanunlarna aykr deildi ve Gagauz Yeri kanununun ngrd ekilde dzenlenmi bulunmaktayd. Ancak temsilciliin Moldovann Trkiyedeki Bykeliliine bal olmadndan ve Gagauzyann, hakk olsa bile, tek tarafl olarak onu kurmas Moldovay rahatsz ediyordu. Bunun yannda, Voroninin parlamento seimlerinden nce imzalad anlamaya gre davranmadn ve verdii sz tutmadn gren Gagauzlar, Transdniyester Yksek Konseyine, Moldova ynetiminin anti-demokratik politikasna kar ortak bir strateji oluturmak amacyla iki yasama organnn

5 Temmuz 2000de Gagauzya Halk Topluu ile Transdniyester Yksek Konseyi arasnda imzalanan resmi anlama. 424 Gagauzya Meclis Bakan Mihail Kendigelenin 20 Ekim 2000 tarihinde Trkiye Cumhuriyeti Babakan Yardmcs Devlet Baheliye yazm olduu resmi mektup. A. y.

423

160

birleik bir oturum yapmak iin teklifte bulunmulardr.425 Bu da, Moldova ynetimini tedirgin klmtr. Kroytor bakanlnda Kendigelenin balantlar ve temsilcilik araclyla Gagauzya-Trkiye ilikileri geliiyordu. 2000 ylnn ubat aynda Kendigelen Trk hkmeti ile yapt grmesinde, 2000 Mart ay sonuna kadar 2 milyon, 2000 Aralk ay sonuna kadar 5 milyon dolar olup, toplam 7 milyon dolar stanbuldaki Gagauz Temsilcilii binas ve finansman iin, bunun yannda da Gagauzyadaki yatrmlar iin 20 milyon dolar olmak zere Trkiyeden kredi salanmas szn almtr. Bunlarn yannda Trkiyeden tarm blgesi olan Gagauzyaya tarm almalar iin 50 bin ton mazot gelecekti.426 Yukarda bahsedilen Kendigelenin 20 Ekim 2000de T.C. Babakan Yardmcs Devlet Baheliye yazm olduu mektubunda farkl konularn yan sra Trkiyenin balam olduu mazotun nasl kullanld detayl olarak rapor edilmitir.427 Moldova hkmeti ise mazot meselesine taklarak, Gagauz liderlerinin mazot aldklarn gereke olarak gstererek, Gagauzyadaki ynetimi gzden drme kampanyasna balamtr. Buna kanunen hakk olmad takdirde, Moldova parlamentosu, Gagauzya ynetiminin haberi olmadan, Gagauz yerleim yerlerine 40 milletvekili yollamtr. Kiinevin bu temsilcileri, Gagauz liderlerinin, Trkiyeden gelen mazotu ve dier yardmlar aldklarn, yanl siyaset uyguladklarn anlatarak ve her trl ktleyerek, halkn Gagauzya ynetimine gvenini sarsmaya almlardr.428 Ancak btn abalarna ramen bunda baarl olamamlardr. O zaman Kiinev, Halk Topluundaki Gagauz milletvekillerine bask yaparak, Bakan Kroytora gvensizlik oyu vermek iin zorlamaya balamtr. Buna paralel olarak Gagauzyada Bakan Kroytora gvensizlik oyu referandumunu dzenlemeye kalkmtr. Referandum ise, Gagauzya Halk Topluu onay olmadan

5 Temmuz 2000de Gagauzya Halk Topluu ile Transdniyester Yksek Konseyi arasnda imzalanan resmi anlama. Bkz: Ek No.: 11. 426 Gagauzya Meclis Bakan Mihail Kendigelenin 20 Ekim 2000 tarihinde Trkiye Cumhuriyeti Babakan Yardmcs Devlet Baheliye yazm olduu resmi mektup. A.y. 427 A.y. 428 Mihail Kendigelen ile yaplan grme.

425

161

yapmak yasaddr. Onun iin bata van Burgudji olup referandumu boykot etme kampanyas balatlmtr. Bu arada da istihbarat servisi araclyla Gagauz milletvekillerine para ve tehdit gibi aralarla bask uygulanmaya devam edilmitir. Bunun iin baz milletvekilleri Kiinev tarafna geip, Kroytora kar kmaya balamlardr. Bata van Kristioglo olan bir grup milletvekili Kroytora gvensizlik oyu vermeye altlar. van Kristioglo 31 Ocak 2002de Halk Topluunda Gagauzya bakann grevden alma fermann kartmaya almtr.429 Moldova Gagauz Yeri kanunu ve Gagauzya Temel Kanunun maddelerine gre bunun kesin ve net artlar ve kurallar vardr. Ancak Kiinevden atanan Gagauzya ba savc ve istihbaratclar arkasna alarak Kristioglo tm yetkilerini kanunsuz olarak stlenerek onu destekleyen bir grup milletvekiline dayanarak Kendigelen yerine Halk Topluunda bakanlk yapmaya balam ve Kroytoru grevden alma kararn vermitir. Milletvekililerin dier bir grubu Gagauz halk tarafndan seilmi olan Bakan Kroytoru destekleme arsnda bulunmulardr. Onlardan S.Dimoglo ve V.Balova radyo ve televizyona kp Gagauz halkna hitapta bulunmak istediklerinde, istihbarat grevlerinince engellenmilerdir. Kroytoru destekleyen milletvekilleri ve ky ve kent belediye bakanlar, banda cra Komitesinin bakan yardmcs N. Stoyanovla 5 ubat 2002de toplant yapmlardr. Stoyanov, toplantda referandum yapmamaya ve Bakan Kroytor ve Halk Topluu bakan Kendigeleni desteklemeye hitap etmitir.430 Mihail Kendigelen 18 ubat 2002de yazl bir demete Gagauzya tm yerleim yerlerinin belediye bakanlarna ve tm Gagauz halkna seslenerek ricada bulunmutur431: Halk Topluunun baz milletvekilleri, Gagauzya Temel Kanununun 55.maddesini ineyerek ve Halk Topluu kurallarn belirleyen 10. ve 11. maddelerine uymayarak, yasad bir ekilde Gagauzyadaki iktidarn ellerine
429

31 Ocak 2002 tarihinde Gagauzya Halk Topluunda bakanlk yapan milletvekili van Kristioglo tarafndan imzalanan resmi ferman. (Evrak No.: yok) Bkz: Ek No.: 7. 430 5 ubat 2002 tarihinde Gagauzya Halk Topluunda bakanlk yapan milletvekili N. Stoyanov tarafndan imzalanan ortak Gagauzya milletvekillerinin ve tm yerleim yerlerinin belediye bakanlarnn beyannamesi. (Evrak No.: yok) Bkz: Ek No.: 8. 431 Gagauzya meclis bakan Mihail Kendigelenin 18 ubat 2002 tarihinde meclis yelerine, belediye bakanlarna ve tm Gagauzya halkna yazm olduu resmi hitap mektubu. (Evrak No.: 29)

162

almlardr... ...Kendi grev snrlarn aarak, Moldova Komnist Partisi isteine gre yasal olmayan bir referandum dzenlemeye alyorlar. Bunu yapmak iin ne manevi, ne hukuki yetkileri vardr... ...Gagauz Yeri kanununa dayanan Gagauzya Temel Kanununa gre Gagauzya Bakann grevden almak iin ya da bu amacla referandum dzenlemek iin, birinci olarak ciddi ve kanunen spatlanm bir neden olmas lazm, ikinci olarak buna Halk Topluu milletvekillerinin 2/3sinin oyu olmas lazm, nc olarak Halk Topluu bakannn ya da onun yardmcsnn imzas olmas lazm. Bu artlardan hi birisi mevcut deildir... ...Tm milletvekillere hitap ediyorum: Gagauzyay felakete srkleyecek olan fiillerde bulunmayn... ...belediye bakanlarna hitap ediyorum: kendi yerleim yerlerinde yasad referandum yapmaya izin vermeyin... ...tm Gagauzya halkna hitap ediyorum: dikkatli ve sakin olmaya aln, provokasyona gelmeyin, kendinizi kandrmalarna izin vermeyin, bu kadar byk bir mcadele ile kazanm olduumuz Otonomimizi koruyun!.. Ancak referandum 24 ubat 2002de yine de yaplmtr. Ama Gagauzyann ky ve kentlerinin byk bir ounluunun belediye bakanlar Gagauzya ynetimini destekleyerek ve referandumun yasal olmadn anlayarak, Kiinev ynetiminin temsilcilerine ya yerleim yerlerinde referandum yapmaya msaade etmemi, ya da halkn arasnda aydnlatc haberler yaparak kitlelerin siyasi tuzaa dmelerini nlemilerdir. Sonuta referanduma tm Gagauzyadan sadece 18772 kii katlmtr.432 Bylece Kiinevin ve ona bal olan Gagauz milletvekillerinin Bakan gvensizlik oyu referandumu baarsz olmutur. Buna ramen sorun bitmemitir. Referandumdan sonra 7 Mart 2002de niformal olmayan silahl kiiler, kanunlar ineyerek, tm insani ve demokratik prensipleri yok sayarak, Gagauzya Halk Topluu binasndan van Burgudjiyi karp ve Kiineve gtrp hapsetmilerdir433. Bu olay da Kiinev tarafndan Burgudjinin referanduma mdahale ettii gerekesiyle, sradan tutuklanma olarak nitelendirilmitir. Dier Gagauz liderlerine de merkezden bask uygulanmtr.
432

24 ubat 2002 tarihli Gagauzya yerleim yerlerinin belediye bakanlarnn tarafndan Gagauzya Bakan Dmitriy Kroytora gnderilen referandum sonucu ortak raporu. 433 BDP/OBSE Prizvayet Pravitelstvo Moldov Rassmotret Sluay Zaderjaniya Politika iz Gagauzii, OSCE/ODIHR: Press Release, Varova, 7 Mart 2002

163

Kroytor, Kendigelen ve onlar destekleyenler, AGT ve AK kurumlarna, durumu aratrmak iin talepte bulunmulardr. Onlardan, Moldova ynetimine, yasad fiillerde bulunmamalar iin, bask yaplmasn istemilerdir. Ancak uluslararas rgtlerden gereken destek gelmemitir. AGT misyonu Gagauzyadaki olaylar knayp, Moldova hkmetine yasaya uygun davranma arsnda bulunmutur. Avrupa Konseyi ise Gagauzyadaki durumu aratrmak iin komisyon oluturmutur. Her ne kadar komisyonun almas pozitif olmusa, Moldova hkmeti, AGT tarafndan olduu gibi, knanp eletirilmise ve kendisinden 14-15 Kasm 2002de Strasbourgdaki AK Kongresinde Gagauzya ile alakal konularnda ayrnlt rapor verilmesini istenmise de434, Gagauzyadaki olaylarn sonucunu deitirememitir. Gagauzya Bakan Kroytor, 6 Temmuz 2002de son kararn yaynlamtr435: Halk Topluu milletvekilleri, Gagauzya Temel Kanununa ve Moldova Cumhuriyetinin Gagauz Yeri kanununa uymayarak, benim tm insiyatiflerimi nemsemeyerek, Gagauzya Bakan olarak, bana, bu koltua oturduumda Gagauz Halkna yemin ettiim gibi, grevlerimi drst bir ekilde yerine getirmemi engelledikleri iin, karar veriyorum: 1. Ben, yasal ve demokratik bir eklinde seilen Gagauzya Bakan, bu gnden itibaren grevimden istifa ediyorum. 2. Gagauzya Temel Kanunu 1. blm 71. madde ve Moldova Cumhuriyetinin Gagauz Yeri kanunu 2. blm 15. maddesinin ngrd gibi, 6 Temmuz 2002 tarihinden itibaren geici olarak Bakanlk grevini Gagauzya cra Komitesi Bakan Yardmcs Valeri Yanioglo yapacaktr. 3. Bu Kararn yrrle girdii andan sonraki ay iinde, Gagauzya Temel Kanunu 2. blm 71. madde, 12. blm 51. madde ve Moldova Cumhuriyetinin Gagauz Yeri kanununun 3. blm 15. maddesinin ngrd gibi, Gagauzya Halk Topluu Bakan seimlerini dzenleyecektir. 4. bu Karar imzaland gnden itibaren yrrle girmektedir. Gagauzya Bakan Dmitriy Kroytor.
Moldova Must Continue Dialogue to Resolve Difficulties, Congress Urges, Congress of Local and Regional Powers, Council of Europe, (evirimii) http://www.coe.int/NewsSearch/Default.asp?p=nwz&id=1399&lmLangue=1, 26 Kasm 2006 435 Gagauz Yeri Bakan Dmitriy Kroytorun 6 Haziran 2002 tarihli ferman (Evrak No.: 20)
434

164

3.4. Burgudji Meselesi.

van Burgudji Gagauzya Otonomisinin kurucularndan birisidir. 1988de bir kltr konuma kulb niteliinde kurulan ve 1989daki gelimeler srecinde siyasetleen, Gagauz aydnlarn ve zamanla tm Gagauz halkn kapsayan Gagauz Halk hareketinin birka yneticilerinden birisiydi. SSCB zamannda polis ve hukuk eitimi alan, sonra da kuvvet kurumlarnda alan Burgudji, Gagauzyada ulusal mcadele baladnda, sahip olduu tecrube ve otoriteden dolay, Gagauz kuvvet kurumlarn kurma grevini stlenmitir. 1989-1994 yllar arasnda Gagauzya snrlarnda ve i blgelerde Moldovann olas saldrlarna kar koruma ve gvenlii salayan nce geici gnll birliini sonra da Gagauz askeri gc olan Bucak Batalyonunu ve baarl bir faaliyet gsteren istihbarat servisini kurmutur. Bu kurumlar iin gerekli olan silah ve baka tehizat ve donanm salamtr. Transdniyesterdeki ayn zelliklerini tayan kurumlaryla ibirlii ilikilerini kurmutur. Bakanlk ettii bu Gagauz kuvvet kurumlar 5 sene boyunca tannmam Gagauz Cumhuriyetinin var olmasn salamlardr, ki onlar olmasayd Moldova kuvvet birliklerinin Gagauzyaya girmeleri uphe uyandrmayacak bir gerektir. Bylece, ateli ve devrimci karakterine ve siyasi otoriteye sahip olan Burgudji Moldova asndan tehdit ve engel olarak nitelenmekte idi; ki srekli kanunsuz karma ve yasad hapsetme olaylar buna birer kanaatidir. lk defa Burgudji, Gagauzlarn 1989un sonbaharnda sovyet komisyonun raporunu beklemeden MSSC snrlar dahilinde GOSSCnin ilan etmesi zamannda karlmtr.436 Silahl kiiler tarafndan arabasn durdurulup, camlar krlarak ve darya karldktan sonra sakl olarak Kiineve gtrlmtr. Kiinevde sorgularna, 1992da Moldovann Transdniyestere saldrsn resmi olarak emretmi ve bylece kanl sava balatm olan Moldova ileri Bakan on Kosta437 da katlmtr. O zaman Burgudjiden, Gagauz gnlller askeri birliinin durduklar startejik noktalardan ekmesi talep edilmitir. Burgudjinin karlmas olumsuz bir etki dourabileceinden, Moldovann henz Sovyetlere bal
Roman Konoplv, Posledniy Otryad Vizantii, Rossiyskiy Jurnal, (evirimii) http://old.russ.ru/culture/20050512_ivbur.html, 26 Kasm 2006 437 A.y.
436

165

olduundan, Gagauz meselesinin de henz tepeye kmadndan dolay serbest braklmtr. O olaydan sonra Bucak Batalyonu almalar hzlanmtr. kinci defa Burgudji birka ay sonra 1990un ilkbaharnda ie giderken karlmtr.438 Bu sefer uyar niteliini tayan dayaktan sonra braklmtr. Ancak ayn yl iinde, 19 Austos 1990 tarihinde Gagauzyann SSCB dahilinde MSSCden ayr ve bamsz bir cumhuriyetin ilan edilmesinden sonra, Burgudji yine karlmtr.439 Gece orman iinde kendisine idam gsterisi yaplmtr, yani onu soyup, kafas zerinde ate atlar. Ondan sonra da Kiinevdeki cezaevinde odadan geen bir su borusuna kelepelenerek alt ay tutulmutur. O zamanda hala hakim olan Sovet kanunlarna gre yarglar tarafndan aklanma davas sonucu serbest braklmtr. 1992de Burgudji Bucak Batalyonu oluturma ve donatma almalarn tamamlamtr. Moldovann, 1992de Transdniyestere saldrd gibi, Gagauzyaya saldrmamasnda bu askeri gcn roln gzard etmemek gerekiyor. Bucak Batalyonunun yannda Burgudji Gagauz istihbarat servisini de kurmutur. Bu istihbarat servisi Gagauzyada Moldovan ajan veya provokatr gruplarn yakalamakta baar gstermitir440. Bunlardan dolay Burgudji birka defa suikasta hedef olmutur. Onlardan birinin sonucunda vurulmu ve Moskova hastanesinde bir ay geirmek zorunda kalmt. Oradan kar kmaz ise tekrar karlmtr; kafasna uval geirilip, 64 gn bu ekilde hapiste tutulmutur. Bunlardan sonra ormana karlp idam edilecek iken, kamay baarp Komrata gelmitir. Orada bu olay zerine dava am, ancak bu dava hala sonuca varm deildir.441 23 Aralk 1994te Gagauzyann resmen kurulmasndan sonra Batalyon Bucak ve istihbarat servisi gibi tm Gagauz kuvvet kurumlar Moldova tarafndan datlm ve Moldova blgeyi tamamen kontrol altna almtr. 1995 Haziran ay seimleri sonucu Kiinev adam Tabunik Gagauzyadaki iktidara geldikten sonra, Burgudji dier Gagauz liderleriyle mufalefete gemitir. Moldova polisleri
438 439

A.y. A.y. 440 van Burgudji (Siyaseti, Bamsz Politik-Analitik ve nformasyon Merkezi bakan, eski Bucak Batalyonu Gagauz askeri birliinin komutan) ile yaplan grme, 15 Mays 2006 441 Geroy Naego Vremeni, Gagauz Halk gazetesi No: 10 (73), Austos 2006, s. 6

166

tehdit etme ve silah satma gerekesiyle tekrar hapsedilmitir. Hapis iin bahane olan bu silah satma konusu polislerce ele alnp aratrlmamtr bile, kendisinden sadece siyaset yapmamas taleb edilmitir. 1997de 6 seneye mahkum edilmitir. Ancak 1998de siyaset yapmayacana dair bir belge imzalayarak serbest braklmtr.442 Bu gerek, sulamalarn yalan olup, uydurmu olduunu, bylece de Moldova polis ve adalet birimleri tarafndan Gagauz insan haklarnn en arsz ekilde inendiini gstermektedir. 1999 Gagauzyadaki seimler sonucu iktidara Gagauz vatansever grubunun gelmesiyle, Burgudji craat Komitesi Adalet ve Protokol Departman bakanlna getirilmitir. Bu grevi srasnda Gagauz Yeri kanunu erevesinde Gagauzyann hakk olan haklarn elde etmesi mcadelesine tm gcyle katlmtr. Moldova hkmetinin 2002 Ocak aynda, Gagauz liderlerini gzden drme kampanyas dorultusunda Gagauzyada dzenlemek istedikleri Bakan grevden alma referandumunu yapmay engellemitir. Bunun iin 7 Mart 2002de tekrar karlmtr. nceki karmalar darda gerekleirken, bu sefer Moldova istihbarat grevlileri, hibir yasal evrak gstermeden, blgedeki gcn tekeline dayanarak, Gagauzya Bakanlk ve craat Komitesinin bulunduu binaya girerek, Burgudjiyi dverek ofisinden zorla karp yasad bir ekilde bal gzlerle Kiineve gtrmlerdir. Normalde, yasaya gre, Burgudji kanun ineyen faaliyetlerde bulunmu olsayd, ona Komrattaki savcla ya da yine Komrattaki polis ofisine gelme emri gelmesi gerekirdi. Karld anda i yerinde bulunmas saklanmadnn ak bir spatdr. Buna ramen istihbarat yetkilileri yasad aralar kullanarak Burgudjiyi Kiineve getirmilerdir. Orada kendisine hibir sulama ne srlmeden 10 saat tutulduktan sonra, karmay yasallatrmak amacyla, artk tutuklanma ardndan holiganlk yapt gerekesiyle tutuklama emri imzalanmtr.443 Moldovann Gagauzyada 2002de yapm olduu yasad darbeden sonra, tekrar seimler dzenlenmi ve iktidara tekrar Kiinev adam Tabunik getirilmitir. Seimler srecinde, Burgudjinin muhalif propagandasn nlemek
442 443

Konoplv, a.y. van Burgudjinin Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde am olduu dava, Dosya No: 28121/02, s. 4.

167

amacyla tutuklanmtr. Tutuklamay yasallatrmak amacyla sonradan alan davann gerekesi, Moldova hkmetinin referandum dzenlemesine engel olma olarak gsterilmitir. Ancak bu referandum yasad idi. Referanduma kar bir tek Burgudji deil, ona stn olan Gagauzya Bakan Dmitriy Kroytor da vardr. Buna ramen Kroytora hibir dava almamken ve hatta darbeden birka ay sonra kendisine Dnya Ticaret rgt (WTO) Moldova Temsilcisi ve sviredeki Moldova Bykelisi olarak tayini kmken444, Burgudji ayn faaliyette bulunduu iin, yani yasad referanduma engel olmaktan, yasad ekilde tutuklanmtr. 4-6 Haziran 2002 tarihli Avrupa Yerel ve Blgesel Ynetimleri Kongresi IX. oturumunda Moldovadaki meseleyi (No: 1102002) ele alp ayn sonuca varlmtr.445 AK Yerel ve Blgesel Ynetimleri Kongresi bakan yardmcs Yavuz Mildon, gazetecilere verdii demete, Moldovann Gagauzyada dzenlemek istedii referandumun anayasaya aykr olduunu vurgulayp, AK Bakanlar Komitesi Moldovann gneyinde olanlarla yakndan ilgilenmekte olduunu sylemitir.446 Bylece de Asamblenin 15 Kasm 2002 tarihli tavsiyeleri F-f paragrafnda Burgudjinin sebepsiz tutuklanp dava edildiini knanmtr.447 Moldovaya resmi uyar gitmi ve insan haklar prensiplerine dayanarak gereinin yaplmas arz edilmitir. Ancak Moldova hkmeti bu tavsiyelere uymam ve 6 Haziran 2003te hala tutuklu olan Burgudjiyi sulu bularak 3 sene hapis ve 5 sene memurluk yapma yasa cezasna mahkm etmitir.448 Bunun zerine Burgudji, Moldovadaki tm adalet ve yargsal seviyeleri geip tkettikten sonra Avrupa nsan Haklar
A.e., s. 26.; van Burgudji ile yaplan grme. 15 Kasm 2004 tarihli van Burgudjinin AK Yerel ve Blgesel Kongresi Bakanna, Moldova AGT Misyonu Bakanna, Moldova AB Genel Sekreteri Temsilcisine ve Moldovadaki ABD, Rusya Federasyonu, Trkiye, Almanya, Polonya, Fransa, Birleik Krallk ve Ukrayna bykeliliklerine gndermi olduu resmi ikayet mektubu. 446 President Vladimir Voronin Regards the Visit of the Vice President of the Congress of Local and Regional Powers Yavuz Mildon, as a "Private Trip" Rather Than Official One, Moldova AZ, (evirimii) http://www.azi.md/news?ID=17901, 26 Kasm 2006 447 Moldova: Recomendations, Haz. Congress of Lokal and Regional Authorities of Europe, (Council of Europe), 9. session, Strasbourg, 6 Haziran 2002, s. 8-9. 448 15 Kasm 2004 tarihli van Burgudjinin AK Yerel ve Blgesel Kongresi Bakanna, Moldova AGT Misyonu Bakanna, Moldova AB Genel Sekreteri Temsilcisine ve Moldovadaki ABD, Rusya Federasyonu, Trkiye, Almanya, Polonya, Fransa, Birleik Krallk ve Ukrayna bykeliliklerine gndermi olduu resmi ikayet mektubu.
445 444

168

Mahkemesine bavurmutur (dava No: 28121/2). AHMdeki Burgudji davas hala sonulanmam. Bunun yannda Kiinevde bulunan AGT misyonu ve AGTe bal olan nsan Haklar ve Demokratik Enstitler Brosu ofisi, 2002 Mart aynda basnda yaynlad demete, Burgudjinin hem tutuklanmasn hem de tutuklanma eklinin yasad olduu vurgulamtr. Sonra da Moldovann cezaevinde bir siyasi tutuklunun olduunu resmi ekilde aklam ve Moldova hkmetine demokrasi ve insan haklar prensiplerine uygun olan admlar atmay arz etmitir.449 Buna ramen 3 sene hapis cezasna arptrlan Burgudji ancak 2005 Mays aynda serbest braklmtr.450 Hak etmedii bir cezay sonuna kadar ekmesine ramen haklar hala inenmektedir. rnein, pasaport sresi dolan Burgudji, sresini uzattramyor, nk pasaport ofisinde kendisine, siz sulu bulunup ceza ekiyor durumundasnz, cevab verilmektedir.451 Bylece Moldova Cumhuriyeti, Burgudjinin, insan hakk olan, serbest dolam hakkn inemektedir. Bunun yannda, eitli kongre ve gazetelerde Moldova ynetimini eletiren Burgudji, lm tehlikesi altnda olduundan dolay, Transdniyestere tanmak zorunda kalm ve bundan dolay yllarca akraba ve anababasyla gremiyor durumdadr. 14 Haziran 2006da Burgudjinin oturduu Transdniyesterin bakenti Tiraspolde yerel gvenlik ve istihbarat grevlileri tarafndan be Moldova ajan tutuklanmtr.452 Transdniyester Devlet Gvenlii Bakan ve istihbarat servisi bakan Vladimir Atfeyevin gazetecilerle dzenledii basn toplantsnda resmi bir aklama yaparak, Transdniyester topraklarna Gagauzlarn siyasi lideri Burgudjiyi karmak amacyla gelen be Moldovan ajannn tutuklandn aklamtr. Kendilerinde silah, Burgudjinin yaad, alt adresleri, fotoraflar dolu flebellek

449

BDP/OBSE Prizvayet Pravitelstvo Moldov Rassmotret Sluay Zaderjaniya Politika iz Gagauzii, OSCE/ODIHR: Press Release, Varova, 7 Mart 2002 450 Konoplv, a.y. 451 7 Kasm 2005 tarihinde van Burgudjinin Moldova Adalet Bakanlna yazm olduu resmi dilekesi. 452 Proval: Fakt i Kommentarii, Gagauz Halk gazetesi No: 8 (71), Temmuz 2006, s. 6.; Spetslujb Moldov Gotovili Pokueniye ne vana Burgudji, Gagauz Halk gazetesi No: 8 (71), Temmuz 2006, s. 6.

169

bulunmutur. Aratrma yaplp gerek tespit edildikten sonra Moldoval polisler Moldova tarafna iade edilmilerdir.453 3 Aralk 2006da Gagauzya Bakan seimleri beklenmektedir, ki kanuna gre Bakann sresi dolduktan sonra en fazla ay iinde seimlerin gereklemesi gerekir. van Burgudji, bu seimlerde aday olabileceini aklamtr. Ancak Moldova kanunlarna gre, haklarnda dava alm olan kiiler hibir ekilde seime aday gsterilemiyor. Burgudjinin cezasn ekmesine ramen resmi olarak dava altnda olmasn bir siyasi sipar olarak nitelendirmek mmkndr. Bu da her insann anayasal hakk olan seme ve seilme hakkna aykrdr. Bylece 1989dan 2006nn sonbaharna kadar van Burgudji, tm Moldova cumhurbakanlar Mira Snegur, Petru Luinski ve Vladimir Voronin zamannda ok defa tutuklanm ve yedi defa ceza ekmek zere mahkm edilmitir.454 Bunlara ramen Gagauzya siyaset meydannda kararllkla aktif rol oynamaya devam etmektedir. Burgudji meselesi, Moldovann Gagauzya haklarn ihlallerinin en gsterili rneklerinden birisidir. nk Burgudji meselesinde Moldovann, insan haklar, ulusal aznlklara ait birey haklar ve ulusal aznlk haklar olmak zere tm insan haklarn inediini grmek mmkn, ki buradaki sayfalarda Burgudji meselesine ok az deinilmitir diyebiliriz.

3.5. Formuzal Meselesi.

Mihail Formuzal, karizmatik bir lider kiiliine sahip Gagauzyadaki 2006 Bakan seimlerinin favorisidir. 1999da Dmitriy Kroytorun Gagauzya Bakan seilip adr-Lunga belediye bakan koltuundan ayrlmasyla, bu greve Mihail Formuzal gelmitir. Seildikten sonra 1999dan 2002 ylna kadar bu grevini baarl bir ekilde yerine getirme srecinde adr-Lunga halk arasnda otorite kazanmtr. Bu otoriteye dayanarak 2002de Gagauzyadaki bakan devrilmesi olayndan sonra, onu izleyen Gagauzya Bakan seimlerine katlmtr. Seimlerin ikinci turuna geerek Tabunike malb olmutur. Baz kaynaklara gre 2002

453 454

A.y. Konoplev, a.y.

170

Bakan seimlerinde hile yaplmtr ve aslnda o seimleri kazanan Tabunik deil, Formuzal idi.455 Her ne kadar bu tezi spatlamak mmkn olmasa da, yine de Kroytor meselesini ve Gagauzyada o zamanki genel durumu gznnde bulundurarak byle bir ihtimale olanak vermek yanl olmayacaktr; nk, birinci olarak Moldova iktidarnda bulunan Komnist Partisi, aday olarak Tabuniki desteklemekteydi, ikinci olarak Merkezi Seim Komitesi tamamen Komnist Partisinin denetimi altnda ve seim oylarn saymak da onlarn elindeydi456, ncs de, Mihail Formuzaln Gagauz Halk gazetesine verdii rportaja gre, seim gnne iki hafta kalan sre zarfnda onun televizyon, radyo ve devlet gazetelerine kmas yasaklanmtr.457 Bir de Yedinaya Gagauzya sosyal-siyasi hareketi bakan olarak Formuzaln Moldova Cumhuriyetindeki Trkiye Bykelisi Fatma Topioluna yazm olduu resmi mektubunda Merkezi iktidarn Gagauzyadaki muhalefete bask yapp ve 2002 Bakan seimlerindeki sonularnda hile yapp, Gagauzyadaki seimlerin galibi Tabuniki ilan etmilerdir, belirtmitir.458 Bunun zerine Formuzal, Fatma Topiolundan Moldova Cumhuriyeti hkmetine Gagauzya haklarn ihlal etmemeleri, muhalefete bask yapmamalar, medya kaynaklarna eit ulalabilirlik salamalar ve adil davranmalar iin arda bulunmasn istemitir. Ek olarak Formuzal Gagauzyadaki 2006 Bakan seimlerinde, Trkiyede bulunan Gagauzlarn oy verebilmeleri iin seim sandklarn almasn ve trk gzlemcilerin Gagauzyaya gelmelerini arzetmitir.459 Ayn konular zerinde durup, Formuzal, 30 Mart 2006 ylnda Gagauzyaya gelen Ulusal Aznlklar Yksek Komseri Rolf Ekeusla grtnde, kendisinden de 2006 Gagauzya Bakan seimlerini yakndan izlemesini istemi ve genel anlamda Kiinev-Komrat ilikilerinin srecini adalet prensibi zerine kurulmasnn konusunu Ulusal Aznlklar Yksek Komiserliinin dikkatli gzlem altna almasn
455

M - Ne Rab, M - Gagauz, Gagauz Halk gazetesi No: 11 (74), Eyll 2006, s. 1.; Gagauzskiy Vzrvatel Dlya Totalitarnoy Moldov, Gagauz Halk gazetesi No: 4 (67), Nizan 2006, s. 2. 456 Mihail Kendilelen ile yaplan grme. 457 Narod Gagauzii Dostoyin Luey Jzni, Gagauz Halk gazetesi No: 11 (74), Eyll 2006, s. 3. 458 Yedinaya Gagauzya sosyo-politik hareketinin bakan Mihail Formuzaln Moldovadaki Trkiye Bykelisi Fatma Topuoluna resmi mektup. Bkz: Ek No.: 10. 459 A.y.; Mihail Formuzal (adr-Lunga belediye bakan) ile yaplan grme, 27 Mays 2006

171

arz etmitir.460 Gagauzya Bakan Tabunik ise Yksek Komser ile grmeyi reddetmitir.461 Grme srasnda Gagauzya sorunlarn anlatan Formuzal, Avrupann dousunda her an patlak verebilecek zelliklere sahip frozen conflict* (dondorulmu atma) olan Transdniyester sorununa deinerek, Maalesef Moldova hkmetlerin ve baz Gagauz liderlerinin yapm olduu hatalardan dolay, Gagauzya Transdniyester iin sorun zme srecinde iyi bir rnek olamad. Tam tersine, Biz, merkezin blgelere davranlmamas gereken eklinin, olumsuz bir rnei olduk!, diye konutu.462 Gzlemcilik talebinin yan sra Formuzal, hak ihlalleri, muhalefete bask ve muhalefetin medyaya kmada karlatklar engeller gibi konularda yardm istemitir. Bu ok gncel bir konundur. Yneticilerin arasnda Formuzaln da bulunduu sosyal-siyasi hareketi Yedinaya Gagauzyann ayn ismi tad gazetesi, Gagauzya meclisi olan Halk Topluuna, onun toplantlarnda kendi muhabir temsilcisini bulundurma talebinde bulunmutur. Ancak 5 Ocak 2006da meclis bakan Stepan Esirin imzasn tayan mektupta buna red cevab alnmtr.463 Mektupta, Gazetenizin, doru ve gerek olmayan bilgiler yaynladndan, ynetimi srekli ktlediinden, iinde sadece olumsuz bilgilerin yer aldndan ve btn bunlardan dolay Gagauz toplumu iinde ykc rol oynadndan dolay, Halk Topluunda temsilcinizi bulundurmanz uygun grlmemitir, diye yazlmtr. Novoe Vremya gazetesine gre Halk Topluunun Yedinaya Gagauzya gazetesine vermi olduu cevabn yaln olduunu, Moldova kanunlarnda bir gazetenin mecliste temsilci bulundurma standartlarn olmadn ve byle standartlarn zaten demokrasi devleti prensibine aykr olduunu, meclis bakan Esirin byle ifadelerde bulunmas iin kant ve mahkeme kararnn elinde

Mer adr-Lungi: Gagauzya Negativny Primer Dlya Reeniya Pridnestrovskoy Problem, REGNUM, (evirimii) http://www.regnum.ru/news/617846.html, 26 Kasm 2006 461 A.y. * Transdniyester, Dalk Karaba gibi sonuca varmayan atmal sorunlar iin ska kullanlan sfat. 462 A.y.; Mihail Formuzal ile yaplan grme. 463 Otkaz v Akreditatsyi Predstavitelya Opozitsonnoy Gazet pri Parlamente Gagauzii, REGNUM, (evirimii) http://www.regnum.ru/news/582962.html, 26 Kasm 2006

460

172

olmasnn gerektiini ve bylece Gagauzyadaki medyann ne derecede zgr olduunu, daha dorusu olmadn yanstmaktadr vurgulamtr.464 Gagauzya Bakan seimleri yaklarken bu tr meseleler daha da ok nem kazanmaktadr. Genel grlere gre Mihail Formuzal bu seimleri kazanma ihtimali en yksek olan adaylardan biridir. Nika-Press haber ajans, RusyaTransdniyester nformasyon Analitik Merkezi tarafndan dzenlemi olduu kamuoyu yoklamas anket almalar bilgilerine dayanarak, Georgiy Tabunik - % 6,1 ve Mihail Formuzal - % 16,8 oranla desteklendiini yazmtr.465 Formuzaln grne gre Gagauzyadaki seimler yine adil ve drst olmayacaktr, tpk drt sene nce olduu gibi.466 Moldova Komnist Partisinin destei olmayan adaylara bask yaplmaktadr, ki 2002 seimlerinden beri Tabunik ynetimine muhalif olan ve Kiinev ynetiminin insan haklar ihlallerini, d politika ve i siyasetini eletiren Formuzal bunu bizzat yaamaktadr. Drt sene iinde savclk ona kar birka defa soruturma balatm, onlarn zerine de dava almtr. Cezalar 8-15 yl aras hapis467 gibi ar olmasayd, bu davalar gln olarak nitelendirmek mmkn olurdu468. Davalarndan biri rnein: 90larda komnist sistemi daldktan sonra, tm eski SSCB devletleri kapitalizm srecine girince zelletirmeler balamtr. zelletirilmeden nce bir Kolhozun adr-Lunga ehrine borcu olduu iin, bor yerine sahip olduu adr-Lunga merkezinde bulunan, almayan, camlar ve kaplar olmayan 1960 yl yapm iki katl eski ocuk yuva binas devredilmitir. Belediye bakan Formuzaln emri zerine, adr-Lunga sanayi ve ticaret odas araclyla bu bina mzayede ile satlmtr. Bu satm bahane olarak gsterilerek, 24 Haziran 2005te Gagauzya Savcl, dosya numaras 20051988042 olan, dava amtr. Bu davaya gre Formuzaln emri zerine binayla birlikte yasad olarak tahtadan yaplm 17 yllk it de satlmtr. Normalde, zel anlama olmad zaman bir binann fiyatna onu etraflayan itin doal olarak dahil olmas gerekir.
A.y. Analiz Obestvennogo Mneniya Pered vborami v Avtonomii, REGNUM, (evirimii) http://www.regnum.ru/news/703618.html, 26 Kasm 2006 466 Narod Gagauzii Dostoin Luey Jzni, Gagauz Halk gazetesi No: 11 (74), Eyll 2006, s. 3.; Mihail Formuzal ile yaplan grme. 467 Prokuror v Zakone, Gagauz Halk gazetesi No: 2, Temmuz 2005, s. 3. 468 Mihail Formuzal ile yaplan grme.
465 464

173

itin fiyat 9008 ML olup, yaklak 700 dolardr. Buna kar binay satn alan iadam 2 milyonluk ML yatrm yaparak, orada elence merkezi am ve bu elence merkezinin ald andan itibaren ehir btesine vergi olarak 100 bin MLden fazla deme yapmtr. Bunun salam temeli yokken, Komrat savcs yargtan sana 30 gn hapis istemitir. Yarg da temelin olmadn nemsemeyerek savcnn isteini yerine getirmitir. Bu fiil hem Moldova anayasasna hem de uluslararas anlamalara aykrdr. Sonra da ehir dna ckmamak artyla Formuzal geici olarak serbest braklmtr.469 Bu davann yerli adr-Lunga savcl yerine, Komrattaki Gagauzya Savcl bakan Leyu tarafndan yrtlmesi, dava kendisinin anlamszl, tutuklamalarn yasa koruyucu organlar tarafndan yasad ekilde yaplmas, Burgudji meselesinde olduu gibi, Kiinevden gelen siyasi sipar olduuna iaret etmektedir. Btn bunlarn sebebi, Formuzaln, Gagauzyann Moldovadan haklarn alamamas, NATO ile sk ilikiler kurulmasnn yannda Rusyadan tamamen dnmesi, hkmetin halktan uzak olmas, Gagauzlarn ynetim organlarnda temsil edilmemesi, Moldovann tarafsz statsnden uzaklamas, Transdniyester sorununun hak temeli zerinde zlmemesi gibi konularda Moldova ynetimini eletirerek, aktif muhalefet yapmasdr. Bunun yan sra da, gen karizmatik bir lider zelliklerini tayan Formuzal, gelecek seimlerin favorisi konumundadr. Banda bulunduu Yedinaya Gagauzya sosyal-siyasi hareketi ise, 90larn banda Gagauz Halk hareketinin tad zelliklere sahiptir ve u anki Gagauzyada tm muhalefet glerini birletirip pekitirme kapasitesindedir. Ancak, Burgudji meselesinde de olduu gibi, Merkez, davalarn kullanarak, Formuzaln Gagauzya 2006 Bakan seimlerine katlmasn nleyebilir.

3.6. Tabunik Kiinev Adam? Bakan Seme Meselesi.

nceki sayfalarda Georgiy Tabunik hakknda bir ok bilgi verilmitir. Bu ksmda ilaveler yaplarak, ksaca bir zet geilecektir.

469

Prokuror v Zakone, a.y.

174

Georgiy Tabunik Gagauz muhalefet kaynaklarnda Kiinev adam olarak nitelendirilmektedir. Tabunikin iki bakanlk dneminde yaptklar ve yapmadklar analiz edilecek olursa, muhalefetin byle bir eletirisel tutumunu anlalr ekilde nitelendirmek mmkn olacaktr. Tabunikin ilk bakanlk dneminden balanlacak olursa, Onun, 1988de balam olan Gagauzya iin mcadelede yer almadn, Moldovann nihayet Gagauz Yeri kanununu kabul etme srecine katlmadn, hatta o zamanlarda Gagauzyada bulunmadn bile sylemek gerekmektedir. Gagauzya resmiyetini, Moldovann 23 Aralk 1994te Gagauz Yeri kanunun kabul ile kazanmtr. Moldova-Gagauzya arasndaki anlamaya gre Moldova bir ay iinde anayasasna Gagauz Yeri kanununa gre deilikler getirecek idi. Tabunik iktidara 11 Haziran 1994te gelmitir. Bir bakann yapmas gereken ilk ey devletinin statsn salamlatrmas gerektiini dnmek doru olacaktr. Tabunik bunu yapmam ve yapmaya da gayret gstermemitir. Tam tersine, Onun ilk bakanlnda Gagauzya dari Karasal Birim olarak tanmlanmtr, yani Gagauzlarn Bucaka, Bucak da Gagauzlara hukuken kaydedilmi olan aidiyetin deitirilmesine gz yummutur. Sonra da Gagauzlarn sembolleri deitirilmitir. Bte Kiinev tarafndan belirleniyordu, Tabunik de buna mdahale etmeye almamtr. Bunun iin de Gagauzyaya yeterli derecede kaynak gelmiyordu. Sovyet sisteminden kalan miras tm toplumun devlet iisi olmasdr. Herkesin de bylece devletten, yani btesinden para almas gerekmekte idi. Tabunik ynetimi altnda Gagauzyadaki insanlar aylarca maalarn alamyordu. Elektrikler sk sk kesiliyordu. Baz kylerde elektrikler gnde iki saat verilirdi. Bir de Tabunik ynetimi altnda Gagauzlar Trkiye ve Rusyaya almak iin gitmeye balamlardr. Gagauzyadaki tm topraklar, yine Sovyet sisteminden kalan bir miras olarak, kolhozlara (devlet kolektif iftlikleri) aitti; kolhozlar da devlete aitti. Kolhozlarn alanlara maa borlar vard (yukarda denildii gibi, aylarca maa verilmiyordu, verilmi olduunda ise maalarn byk bir blm mal olarak veriliyordu). Bu borlar demeyip silmek ve ayn anda da bteye para geliini salamak amacyla, kolhoz topraklar zelletirilmitir. Ancak bir taraftan, topraklarn bir blm devlet

175

denetimi altnda kalmtr; dier taraftan ise, topraklarn dier blmne sahip olanlar ou zaman traktrleri olmadndan topraklarn ileyemiyordu. Gagauzyann d ilikileri de zedelenmi oldu. Moldova ile zerklik iin mcadele srecinde geleneksel mttefii olan Transdniyester ile ilikiler Kiinevin ngrd seviyeye indirilmi oldu. 1994e kadar Trkiye ile olan dostluk ilikileri biraz somutur. Rusya ile olan ilikiler ise scak olmakla birlikte, gzle grlebilir bir yarar getirmemekte idi. Bylece Tabunikin ilk bakanlk dnemi bittiinde Gagauzya stats bir adm gerilemi, Moldova kanunlar Gagauz Yeri kanununa gre ayarlanmam, bte botu, btecilere, yani emekli, doktor, retmenler v.s. maalarn alamyor durumdayd, 25 bin hektar toprana saban srlemiyordu. Objektif olarak, Tabunik, Gagauzyann ok kt bir durumda olduundan sorumlu deildi; Moldovann genelinde durum ayn idi. Ancak bunu deitirmek iin aktif siyasi, sosyal ve ekonomik politikalar uygulam deildi; bylece de Gagauzya fiilen Moldovann sradan bir il statsnde idi. 1999da Kroytor-Kendigelen takm iktidara geldiinde durum deimeye balamtr. Maa borlar denmitir, elektrik sorunu ortadan kalkmtr, topraklarn % 100 ilenmeye balanmtr, Moldova ile bte ve deiiklikler hakknda diyalog sreci balanmtr, Rusya, Trkiye, Transdniyester ve Avrupa lkeleriyle ilikiler gelimeye balamtr, Gagauzyaya yatrmlar yaplmaya balanmtr v.s. 2002de darbe sonucu Kroytor grevini braktktan sonra, seimler dzenlenmitir. Gagauzya muhalefet kaynaklarna gre 2002 Bakan seimlerini Formuzal kazanmtr, ancak buna ramen Gagauzyadaki iktidarna Komnist Partisi tarafndan Tabunik getirilmitir. ktidara geince Moldova ile olan bte tartmalar bitmi, deiikliklerin yaplmasna ilikin konular artk gndemden dmtr. Trkiyeden gelen destek ve yardmlar azalmaya balamtr. Transdniyester ile ilikiler kesilmitir. kinci bakanlnn nc senesine gelince, yine saban ekilmeyen ve ilenmeyen topraklar ortaya kmtr. Moldova d politikasnda etkili olma abalar kesilmitir. Gagauzya tarm blgesidir, rettii tarm mallarnn ounu Rusyaya satmaktadr. Voroninin uygulamaya koyduu

176

d siyaset ilk olarak Gagauzyaya yanstmaktadr. Ancak Tabunikten bununla ilgili Voronine hi bir eletiri ya da teklif gelmemitir. Tabunikin, Vesti Gagauzii gazetesine Gagauzyann drt sene iinde yaad gelimeler hakknda vermi olduu demecinin ekonomi ile ilgili ksmnda, Kongaz kyndeki bin kiilik tekstil ve ham petrol ileme fabrikasndan sz edilmitir. Ancak szkonusu olan tekstil fabrikas anlamasn Kroytor imzalamtr, ham petrol ileme fabrikas da Sovyet zamanlarnda da vard ve o zamanlarda alm olduu kapasitede hala alamamaktadr, Gagauz ekonomisiyle ilgili geri kalan herey artk yaplacak olarak ifade ediliyordu.470 Yani ikinci bakanlk bitmek zere, ama Tabunik ynetimi bir ey yapm deildir. Sosyal etkinlikleri asndan, Tabunik 2006 Austos aynda Dnya Gagauzlar Kongresini dzenlediini sylemitir. Ancak aslen bu fikir Mihail Kendigelene aitti ve Kroytor meselesi olmam olsayd Kendigelen, Gagauzlar Moldovadan bamszlklarn ilk defa 19 Austos 1990da ilan ettiklerinden dolay, Dnya Gagauzlar Kongresini 19 Austos 2002de dzenlemeyi planlyordu.471 Tabunikin Kiinev adam olduunun bir delili olarak, Dnya Gagauz Kongresinde, 1988-1994 yllar arasnda Gagauzyay aktif kurucularndan hi kimsenin olmadn, bunun yannda da ...Ben bir numaral Gagauzum!.. diyen Moldova Cumhuriyeti cumhurbakan Vladimir Voroninin472 bulunduunu iaret etmek gerekmektedir. Zamannda Gagauz Halk hareketinin bakan olan Stepan Bulgar, ayn hareketin kurucularndan Kendigelen, Budjak Batalyonu kurucusu ve komutan Burgudji, ilk Gagauzya Bakan Stepan Topal, Komrat eski belediye bakan Tavanc, 10 ubat 1989da Moldova parlamento binas nnde Yaa Gagauz Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti pankartn aan dier drt kii Novak, Savastin, Stomatov ve Sirkeli ve dier bir ok Gagauz aydnlar Tabunikin dzenlemi olduu kongreye katlmamtr. Bu isimlerin nerdeyse hepsi, Gagauz liderlerinden biri Leonid Dobrovun dzenlemi olduu Dnya Gagauzlar

470

"Vragi Naroda" Meayut Bakanu i Predsedatelyu NSG Sozdat "Ray" v Avtonomii, Gagauz Halk gazetesi, No: 9, Aralk 2005, s. 4. 471 Poslednyaya Poptka Spasti Avtonomiyu?, Gagauz Halk gazetesi, No: 8 (71), Temmuz 2006, s. 3. 472 Rezolyutsya Alternativnogo Syezda Gagauzov Mira, Gagauz Halk gazetesi, No: 8 (71), Temmuz 2006, s. 2.

177

Alternatif Kongresine katlmlardr.473 Bu Alternatif Kongrede Gagauzyann iinde bulunduu durum konuulmutur. Bunu gidermek iin, nelerin yaplmas gerekli olduu hakknda bir takm kararlara varlmaya ve stratejiler belirlenmeye allmtr. Sonuta da ortak bildirge hazrlanmtr. 2005in Austos aynda Halk Topluunun yapt oturumda, Gagauzya Temel Kanununa deiiklik getirerek ve Moldovann Gagauz Yeri kanununa deiiklik yaplmasn teklif ederek, Gagauzya bakann halk seimiyle deil de Halk Topluu tarafndan seilmesi konusu tartlmaya balamtr.474 Tabunikin Bakan olduu iki dnem, ard ardna gelen dnemler deil idi, onun iin kanunen onun 2006daki seimlerinde seilmeye hakk vardr. Ancak Tabunikin halk tarafndan tekrar seilmek ihtimali ok azdr, onun iin Bakan seme usuln deitirme meselesini meydana getirmitir. Ancak ortaya atlan bu fikir 2005 Austos aynda Gagauzya halk arasnda byk tepkiler uyandrmtr. Gagauzyann ilinde Halk Topluundan milletvekillerini grevlerinden almaya dair imzalar toplanmaya balanmtr. Bundan dolay, durumu daha ktletirmemek amacyla, o fikirden geri adm atlmtr.475 Moldova cumhurbakan Voronin bu sorunun referanduma karlmas gerektiini vurgulamtr. Sonu olarak Bakan seme usul Halk Topluunca deitirilmemitir. Bunun yannda Tabunik referandum yapmay reddetmitir. nk referandumda Gagauz halknn bu fikrine kar kma ihtimali ok yksekti, dolaysyla da, Tabunik manevi olarak istifa etmek zorunda kalrd. Tabunik seim kampanyasn balatm saylmaktadr. Gagauz muhalefetine bask artmtr. Bakan aday olanlarn hakknda aratrma ya da davalar almaktadr. Gazeteler, radyo ve televizyon sk denetim altndadr. Yani demokrasi ilkeleri almyor durumda. Devlet gazetelerinde seimlerde Tabunike rakip olabilecek olanlar zenle karalanmaya balanmtr. zellikle de adr-Lunga belediye bakan Mihail Formuzal. Yedinaya Gagauzya gazetesinin yazdna gre, Moldova Cumhurbakan Voronin bir televizyon demecinde, Bakan Georgiy Tabunikten bana gelen mesaja gre, Mihail Formuzaln insan ticaretiyle

473 474

Poslednyaya Poptka Spasti Avtonomiyu?, a.y. "Vragi Naroda" Meayut Bakanu i Predsedatelyu NSG Sozdat "Ray" v Avtonomii, a.y. 475 A.y.

178

ilikisi

vardr,

diye

konumutur.476

van

Burgudji

ise

terorist olarak

gsterilmektedir (ki bir defa artk Moldova istihbarat grevlileri onu silah satyor bahanesiyle hapse atmlardr). Ya da dier bir Bakan aday olan Komrat belediye bakan N. Dudoglo hakkndaki Tabunikin ifadesi yle olmutur, mitlerimizi Onun genlik ve enerjisine balyorduk ve de ondan iyi bir ynetici yapabileceimizi umuyorduk, ancak bir etapta deiiklikler oldu ve o kaygan bir yola gemitir.477 Bylece, btn bunlardan grld gibi, Tabunikin, Gagauzyaya hi bir yarar getirmedii aka anlalmaktadr. Hatta bunun aksine Tabunik bakanlndan Gagauzyaya zarar gelmektedir. Formuzal ve Yedinaya Gagauzya sosyal-siyasi hareketinin, 23 Aralkta Gagauzyann resmi douunun 11. yl vesilesiyle, 17 Aralk 2005 tarihinde dzenlemi olduu Karlm Olan Frsatlarn Onbir Senesi ismili konferansnda Gagauzyann iinde bulunduu durum konuulmutur.478 Konferansta, Gagauzyann 11 sene iinde gelime yolunda ileriye adm atamad ve bunun sulusu Gagauz ynetiminin olduu vurgulanmtr. Sz konusu olan ynetim ise Tabunik ynetimidir.

3.7. hlaller Pararafnn Sonucu: Moldovann inedii Kanunlar.

Yukardaki pararaflardan grld gibi Moldova Cumhuriyeti, bir tzel kii olarak Gagauz Yeri zerk Blgesinin haklarn, Gagauzlarn haklarn ve genel insan haklarn ihlal etmektedir. Bylece Moldova, insan haklar korumas ve dier alanlardaki uluslararas antlamalarn ve kendi kanunlarn inemektedir. inemi olduu szlemeler demokrasi prensiplerinin temeli zelliini tamaktadrlar. Moldova tarafndan inenen, taraf olduu uluslararas szlemeler ve kendi kanunlar bu ekilde sralanabilir479:

476

Otvet V. Dimitrova iz Edinaya Gagauziya . Dimitrovu iz Vesti Gagauzii, Edinaya Gagauzya gazetesi No: 16 (90), 21 Nisan 2006, s. 2. 477 "Vragi Naroda" Meayut Bakanu i Predsedatelyu NSG Sozdat "Ray" v Avtonomii, a.y. 478 17 Aralk 2005 tarihinde adr-Lunga kentinde yer alm Karlm Olan Frsatlarn Onbir Senesi adl konferansnn tutana. 479 Mejdunarodnye Dokument v Oblasti Prav eloveka, Bazovy Doklad o Polojenii v Oblasti Prav eloveka v Respublike Moldova, Haz. Parlament Respubliki Moldova, Programma Razvitiya OON v Moldove, Chiinau, 2003, s. 133-140;

179

1. Evrensel nsan Haklar Deklarasyonu (Parlamento karar ile kabul edilmitir, No: 217-XII, 28.07.1990), 2. Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesi (Parlamento karar ile kabul edilmitir, No: 217-XII, 28.07.1990), 3. Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi (Parlamento karar ile kabul edilmitir, No: 217-XII, 28.07.1990), 4. Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szleme (Parlamento karar ile kabul edilmitir, No: 1001-XIII, 22.10.1996), 5. Avrupa Yerel Ynetimler Szlemesi (Parlamento karar ile kabul edilmitir, No:--- 1997), 6. Hertrl nsanlkd ve Onurkrc Muamele, Ceza ve kencelere Kar Szleme (Parlamento karar ile kabul edilmitir, No: 473-XIII, 31.05.1995), 7. nsan Haklar ve Temel zgrlklerin Korunmasna likin Avrupa Szlemesi (Parlamento karar ile kabul edilmitir, No: 1298-XIII, 24.07.1997), 8. Avrupa nsan Haklar ve Temel zgrlkleri Szlemesi (Parlamento karar ile kabul edilmitir, No:--- 12.09.1997), 9. kence ve nsanlkd ya da Onur Krc Muamele ve Ceza nleme Avrupa Szlemesi (Parlamento karar ile kabul edilmitir, No: 1238-XIII, 9.07.1997), 10. nsan Temel Hak ve zgrlkler Hakknda Birleik Devletler Topluluu Szlemesi (Parlamento karar ile kabul edilmitir, No:--- 26.05.1995), 11. Ulusal Aznlklara Ait Olan Kiilerin Haklar Salamas Hakknda Szlemesi (Parlamento karar ile kabul edilmitir, No:--- 21.10.1994), 12. Gagauzyann zel Hukuk Stats Hakknda M.C. Kanunu (Gagauz Yeri) (Parlamento karar ile kabul edilmitir, No: 344-XIII, 23.12.1994), 13. Ulusal Aznlklara Ait Kiilerin Haklar ve Onlarn Kurumlarnn Hukuksal Statleri Hakknda Kanun (Parlamento karar ile kabul edilmitir, No: 382-XV, 19.07.2001), 14. Tutuklama Hakknda Kanun (Parlamento karar ile kabul edilmitir, No: 1226, 26.06.1997);
Natsonalnoye Zakonodatelstvo v Oblasti Prav eloveka, Bazovy Doklad o Polojenii v Oblasti Prav eloveka v Respublike Moldova, Haz. Parlament Respubliki Moldova, Programma Razvitiya OON v Moldove, Chiinau, 2003, s. 140-153.

180

Bu szleme ve kanunlarn yannda tavsiye nitelikli anlamalar da vardr: 15. Ulusal ya da Etnik, Din ve Dil Aznlklara Mensup Kiilerin Haklar BM Deklarasyonu BM Genel Asamble Karar No: 47/135, 18.12.1992, 16. Tutuklulara Yaplacak Muamelenin Temel Prensipleri BM Genel Asamble Karar No: 45/111, 14.12.1990, 17. Tutuklanan veya Hapsedilen Tm Kiilerin Korumann lkeler Toplam BM Genel Asamble Karar No: 43/173, 9.12.1988, 18. AGT Kopenhag Konferans nsani Boyut Evraklar (Parlamento karar ile kabul edilmitir, No: 707-XII, 10.09.1991). Tavsiye nitelikli antlasmalar, hukuki balayclndan yoksun olmalarna ramen, siyasi nem tamaktadrlar. hlaller pararafnda anlatlm olan ihlal rneklerinden yola karak, Moldovann, yukardaki tm anlamalarn madde ve artlarn yerine getirmediini ve bylece Gagauzya haklarn ok ciddi bir ekilde ihlal ettiini sylemek yanl olmayacaktr.

181

V. Blm AGTN ROL

1. GAGAUZLARIN SELF-DETERMNASYON HAKKINI KULLANMA HAKKININ DAYANAKLARI. 1.1. Gagauzlarn Bir Etnik Grup Deil, Halk Olma Dayana.
Self-determinasyon hakkndan yararlanmak iin balca var olmas gereken art toplumun ulus (ya da halk) olmasdr. Ulusal Aznlk Haklar blmnde de ifade edildii gibi ulus kavram herkese objektif bir ekilde kabul grm, net bir tanma sahip deildir. Bundan dolay Gagauzya ve Moldova arasndaki, Gagauzlarn ulus ya da sadece etnik grup olduklar hakkndaki tartmalar uzun srmtr. Bu nokta ok nemlidir, nk stlenen kimlik ve tanlan ve/veya tannan kimlik yararlanabilecei haklar belirlemektedir. rnein, de facto bamsz bir devlet olan Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti, Tayvan ya da Transdniyester, de jure tannm bamsz bir devlet kimliine sahip olmadndan, bamsz devlet kimliinin vermi olduu hukuk znelii hakkndan yararlanamamaktadr. Burada ise, Gagauzlar, bir ulus ya da halk olarak tannmam ve bu kimliini tanttrmam olsalar idi, ve tam tersine Moldova tarafndan kendilerine etnik grup sfat ile tatmin olmu olsalar idi, o zaman sadece d deil, i self-determinasyon hakkndan yararlanmalar zor hatta nerdeyse imkansz olurdu. nk, bir ulus ya da bir halk kimlii altnda selfdeterminasyon hakkndan yararlanma hakk ve ihtimali ve uluslararas alanda bu olgunun rnekleri ve bir anlamda meruiyeti varken, etnik grup kimlii altnda ise en fazla bir tek kltrlerini koruma, dillerinde serbest konuma ve kendini ifade etme zgrl gibi haklardan yararlanabilirlerdi. Onun iin Gagauzlarn halk olma tezlerine tekrar daha ayrntl bakmakta yarar var.

182

Bilindii gibi halk, ulus, etnik grup, dil aznlk v.s. kavramlarnn net tanmlar olmad iin, bu soruna, u ana kadar yukarda anlatlanlar gz nnde tutarak, karlatrma yntemiyle yaklamakta yarar olacaktr. 1. Tarih bilimcilerinin ouna gre Gagauzlar, etnogenesisleri daha ge tamamlanan, asrlardan beri oturduklar blgelerde yaam olan Trk kavimlerinin ocuklardr. Yukardaki blmlerde ayrntl anlatld gibi, farkl gr savunanlarn birka hari, tarih bilimcilerin ou, Gagauzlarn Peenek, Ouz, Kuman, Uz Trk kavimlerinden geldiini dnmektedir. Bylece her bir halkn olduu gibi, Gagauzlar da kendilerine has sosyo-tarihsel kkene sahiptirler. 2. Kara Deniz kys, Tuna nehri etraf, Dobruca, Deliorman blgelerinin yan sra, onlara snr olan Bucak topraklarnda, Nogay ve Tatarlarn hakimiyeti hari, devaml olarak ya gebe, ya da yerleik halde oturmulardr. Bylece, yine her bir halkn olduu gibi, Gagauzlar da kendilerine has tarihsel corafik konuma sahiplerdir. 3. kinci ktan doabilecek tarihsel tartmalar nlemek amacyla, Nogay ve Tatarlarn Bucak zerinde yz seneden fazla sren hakimiyetleri ardndan, blgeyi tamamen terk etmelerinden sonra, Bucak bo kaldndan kimsesiz saylabilir (Rusya snrlar iinde) ve bu kimsesiz topraklarnda ilk ve ounlukta yerleenler Gagauzlar olmutur. Bu gerek ise topran zerine haklarn douruyor (2. kla birlikte ise kvvetlendiriyor). Ve tekrar, bir halka has olarak, Gagauzlarn corafi konumuna sahipliini gsteriyor. Moldovann grlerine gre Gagauzlara has olan blge Dobrucadr ve Moldovada onlar yeni gelenlerdir. Ancak, byle olsa bile, geldikleri zaman, Bucakta ne Moldova vard ne de Moldovanlar ve bu da bir gerektir. Bylece bu, Gagauzlarn kendilerine has corafi konumu tekrar belirlemektedir. 4. Bu k Anavatan kk olarak nitelendirilebilir. imdiki Moldovann tarihsel nedenlerden dolay hakim olduu Bucakn bir ksmnda oturan Gagauzlar, hem bu blgenin ar basan bir ounluu oluturmaktadr, hem de dnyadaki Gagauz saysnn ounluu oluturmaktadr. Moldovadaki dier btn milliyetler bu konuda Gagauzlardan farkllk tamaktadr. rnein, Bucaktaki Bulgarlar, Bulgaristan Bulgarlarnn bir paras, ya da Bucaktaki Ruslar, Rusya Ruslarnn bir

183

paras olup, Moldova topraklarnda yaayan birer etnik ve/veya ulusal aznlk grubu olarak deerlendirilebilir. Ayn ey de Karaba meselesinden sonra Moldovaya gelen Azerbaycanllar ve een savalarnn sresinde gelen eenler ya da XIX. yzyldan beri Bucakta yaayan Yahudiler iin de sylenebilir. Onlar, kendi Anavatanlarna sahip olan halklarn birer kk paras olup Moldovada oturduundan; Moldova iinde yaayan birer etnik grup, etnik aznlk, dini aznlk, ulusal aznlk olarak tanmlanabilirler, nk onlarn Anavatanlar ve halklarnn ar basan ounluklar baka yerlere aittir. Gagauzlar ise bu konuda onlardan ayrmaktadrlar. Dnyadaki Gagauzlarn ou Bucakta yaar ve dolaysyla bu topraklar Gagauzlar iin Anavatan niteliindedir. Yukarda corafi konusundan bahsederken, bu sre anlatlmtr. Bylece btn bunlar zetlenecek olursa, bugnk Moldova topraklarnda yaayan Gagauzlar, kendilerine has bir kkene, kendilerine has bir corafi konuma, kendilerine has bir Anavatana sahipler. Bu unsurlar, bir halk bir etnik gruptan ayran unsurlardr ve Gagauzlar onlara sahip olduklarndan dolay bir halk olarak nitelenmesi ve tannmas gerekmektedir. Bundan byle bir halk olduuna gre, Gagauzlarn, bu sfat stlendikleri iin, bu sfatn getirmi olduu haklardan yararlanma hakk olmas gerekir. Bunun yan sra, I. Blmde yazld gibi, bir devlet nfusunun geneline gre sayca daha kk olan yerel halklar, ulusal aznlk sfat altna girsinler ya da girmesinler, ulusal aznlklara tannan haklardan yararlanabilmektedirler, yeter ki u ulusal aznlk zelliklerine sahip olsunlar: - bir devletin lkesinde ikamet etmek ve bundan dolay o devletin vatanda olmak, - bu devletle uzun sreden beri devam eden sk ve srekli balara sahip olmak, - ayrt edici etnik, kltrel ya da dilsel zelliklere sahip olmak, - sz konusu devletin ya da devletin bir blgesinin geriye kalan nfusundan sayca az olmasna ramen yeterli dzeyde temsil edilmek, - ortak kimliklerini meydana getiren kltr, gelenekler, dil ve din gibi unsurlar koruma kaygs gtmek. Bylece Gagauzlar hem halk sfat, hem de ulusal aznlk sfatnn kapsam iine girebilirler; dolaysyla da Gagauzlarn, hem ulusal aznlk sfatnn getirmi

184

olduu haklarndan yararlanma hakk var, hem de halk sfatnn getirmi olduu haklardan yararlanma hakk vardr. Halk sfatnn getirmi olduu ana hakk ise self-determinasyon hakkdr. KSHS ve ESKHS szlemeler 1976 ylnda yrrle girmesiyle, Btn halklar kendi geleceklerini belirleme hakkna sahiptirler. Buna gre halklar, kendi siyasal statlerini zgrce olutururlar ve ekonomik, sosyal ve kltrel gelimelerini zgrce yrtrler480 ve Btn halklar kendi geleceklerini belirleme hakkna sahiptirler. Bu hak uyarnca halklar kendi siyasal statlerini zgrce olutururlar ve ekonomik, sosyal ve kltrel gelimelerini zgrce salarlar481 metinlerle self-determinasyon hakk devletler hukuku normu nitelii kazanmtr.482 Bylece bu sre Gagauzlarn selfdeterminasyon hakkndan yararlanma hakkn meru klmaktadr. Burada bir not drmekte yarar var: Gagauzlarn kendi kaderini tayin etme hakkndan yararlanma istei, Moldovann kendilerine yapm olduu hak ihlallerinden domaktadr.

1.2. Gagauzya ve Transdniyesterin Tarihsel Dayana.

Gagauzyann ve Transdniyesterin self-determinasyon hakkn kullanma hakknn tarihsel dayana vardr. Burada, yukarda tarihle ilgili ksmnda anlatlanlar gz nnde tutarak, bu dayanak analiz edilecektir. lk olarak Transdniyester ile balanacak olursa, hemen, Moldovann tarih srecinde hibir zaman Transdniyesterin imdiki topraklarnda hakimiyetini srm olmadn sylemek lazm. Orta ada Dniyester nehrinin kuzey blgesinde Ruslar, gney blgesinde Trk kavimleri vard. Sonra ise blge, Tatar ve Nogaylarn Krm Hanlna dahil olmutur. Dniyester nehri zerindeki Krm Tatarlarn kaleleri hala mevcuttur: Herson (Akkerman), Bender, ve Soroka. 8-9 Ocak 1654deki Ukraynann Rusya mparatorluuna kendi istei zerine katlmasyla483, sonra da Osmanl-Rus
480

Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklara likin Uluslararas Szleme, Blm 1, Madde 1. (Bilgi iin bkz.: smail Soysal, Trkiyenin Uluslararas Batlar, Cilt No: 2. (1945-1990), Kesim A (ok Tarafl Batlar), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991, s. 214.) 481 Medeni ve Siyasal Haklara likin Uluslararas Szleme, Blm 1., Madde 1. (Bilgi iin bkz.: Soysal, a.g.e., s. 225.) 482 Birlemi Milletler, kiz Szlemeleri ve Self-Determinasyon lkesi, Trk Hukuk Sitesi, (evirimii) http://www.turkhukuksitesi.com/makale_225.htm, 26 Kasm 2006 483 Prisoyedineniye Ukrain k Rossii, Komi Republic History Site, (evirimii)

185

savalar sonucunda Rusya Dniyester nehrinin kylarna kmtr. Tarih pararafnda belirtildii gibi Kk Kaynarca Bar Antlamas sonucuyla, 21 Temmuz 1774te Krm Hanl Osmanl vassalndan kp, bamsz olduktan sonra, ahin Girey Han imzasyla Rusyaya katlm, bir sonraki Osmanl-Rus sava sonucu ise 9 Ocak 1792de Ya Antlamasyla bunu onaylam ve Rusyayla Osmanl arasndaki snr Dniyester nehrinden getiini kararlatrmtr. Bylece Rusya 200 sene iinde blgedeki hakimiyetini elden hi brakmamtr. Tarih boyunca Dniyesterin solunda hibir zaman Moldova devleti yoktu. 1924te, 1918deki Romanyann Besarabyay igalinin yasalln tanmayarak, SSCB Dniyester solunda, oradaki ufak bir Moldovan nfusunun mevcudiyetini temel olarak kallanarak, Ukrayna dahilinde kendi karar zerine Moldavya Otonom SSCyi kurmutur. Besarabyay Romanyadan geri aldktan sonra ise kurmu olduu MOSSC Besarabyayla birletirmesiyle MSSC kurmutur. Onun iin Moldovann Transdniyester zerinde hibir tarihsel hakk yoktur. Gagauzlarla ilgili konuda ise tekrar Uzi Eyalete gz atlmas gerekir. Ayrntl olarak yukarda anlatld iin, burada sadece net noktalar deinilecektir. Gagauz atalarnn 1262de Bizansn yardmyla Dobrucada kurmu olduklar Uzi Eyalet devleti zamanla Kara Deniz tm kuzey-batsna yaylp, Gagauz liderleri Dobroti (liderlik dnemi 1357-1385) ve olu vanko zamannda tm Deliorman, Dobruca ve Bucak steplerini iine almtr. Bylece tarih srecinde Gagauzlar bu blgede Moldovanlardan ok daha once hem var idi hem de ok daha once bir devlete sahipler idi. Sra Moldovaya gelince tarih paragrafnda getii gibi, devlet olarak Karpat Dalar blgesinde 1359da kurulmutur. Moldova Prenslii Besarabyaya XV. yzyln ilk yarsnda ulamtr (yani oradaki gney blgesi olan Bucakta oktan artk Gagauz atalarnn yerleim yerleri hatta devletleri varken). rnein Kiinev kurulu tarihi 1436dr. O zamanda ve sonra da ayn ekilde, Moldovann kapsad ve Moldovanlarn yaadklar blge Besarabyann kuzeyi ve ortasndaki Kodru Dalarnn blgesidir. Direk Osmanlya bal olan ve stanbuldan gnderilen Yunan-Fanariyotlarca ynetilen dier Romen prensliklerden farkl
http://www.emc.komi.com/01/15/203.html, 26 Kasm 2006

186

olarak Besarabya, ayn XV. yzylda Bodan Vilayetinin bir paras olarak Osmanl mparatorluu vassal olan Krm Hanl hakimiyeti altna girmitir. Bylece buradan Bucak nfuslatran Nogay ve Tatarlarn olduunu grebiliriz. Moldovanlarn Bucaktaki yerlemeler ise ok sonradan Rus izinleri zerine yaplmtr; ve bu yerlemeler Gagauz ve Bulgar yerlemelerinden sonra olmutur. 1918-1940 ve 1941-1944 dnemleri hari, Besarabya, 28 Mays 1812 Bukre Bar Antlamasndan itibaren 1991e kadar Rusya (arlk ve SSCB dnemleri olarak) hakimiyeti altnda olmutur. Burada nemli bir not drmekte gerek duyulmaktadr: Moldova SSCBye, Azerbaycan, Ukrayna, Grcistan v.s. gibi, kendi istei zerine bamsz bir devlet niteliinde girmemitir. Yani Birlik anlamasn imzalamamtr. Tam tersine SSCB dahilinde, SSCB karar zerine, SSCB tarafndan kurulmutur, yani Moldovaya hukuk znelii SSCB tarafndan, Molotov-Ribbentrop Pakt gereince verilmitir. Bundan once Besarabyadaki Moldovann hibir zaman hukuk znelii var olmamtr. Bylece tarih sreci bu topraklarda yaayan hem Gagauzlarn, hem Transdniyesterlilerin en az Moldovanlarn olduu kadar self-determinasyon hakkndan yararlanma hakknn var olduunu gstermektedir.

1.3. Molotov-Ribbentrop Pakt Meselesi Dayana.

23 Austos 1939da Sovyet-Nazi Saldrmazlk Antlamas ve onun yannda gizli bir ek imzalanmtr. Bu pakt Molotov-Ribbentrop Pakt olarak bilinmektedir. Onun zerine Rus askeri birlikleri 28 Haziran 1940ta, 1918den beri Romanya hakimiyeti altnda bulunan Besarabyaya girmilerdir. 2 Austos 1940ta ise orada SSCB tarafndan Moldavya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmutur.484 Yukarda belirtildii gibi, 23 Temmuz 1990 tarihinde Moldavya Parlamentosu, Moldovaya hukuk zneliini salayan ve Moldovann var olmasnn hukuksal temelini oluturan, Molotov-Ribbentrop Paktn resmi olarak yasad ve geersiz sayp iptal etmitir. Bylece Moldavya Parlamentosu devlet olarak hukuk temelini
Prof. Dr. Fahir Armaolu, 20. Yzyln Siyasi Tarihi, (Sava Yl: 1939, G- Rus-Alman Saldrmazlk Pakt, G-Savan kmas), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Tisa Matbaas, Ankara, 1988, s. 287-304.; Pakt Molotova-Ribbentropa, Pereplet, (evirimii) http://www.pereplet.ru/history/Russia/USSR/1936-1941/molrib.htm, 26 Kasm 2006
484

187

yok etmitir. Bu kararyla hukuki olarak Moldova, kendini 1918 Romen igali kararlarnn (Sfatul Tarii kararlar) getirmi olduklar Romanya iindeki bir velayet stats haline getirmitir. Bylece Moldova, Molotov-Ribbentrop Paktn iptal etmesiyle, hukuki olarak Romanyann Besarabya zerinde hakkn hukuken geerli klmtr. Romanya ise Helsinkide 1975te Avrupa snrlarnn deimezliine dair szleme imzalam ve bylece, kendini hukuken Romanyann bir paras olarak kldran Moldovann zerinde hukuki hakkndan feragat etmitir. Bylece sadece hukuki adan baklacak olursa, de jure Moldova diye bir ey yoktu ortada; ve bylece, yine hukuki olarak, var olmayan bir devletin halklar (Moldovanlar ve Gagauzlar eit olarak) kendi kaderini tayin etme hakkna sahipler. Tabii, de jure ve de facto olan durumlar bazen ok byk farkllklar tamaktadr. Snrlarn deimezliine dair szlemesini imzalayan birok devlet 90larn banda snrlarn deitirmitir. Romanya ve Moldova iin bunlardan en gzel rnek iki Almanyann birlemesidir. Bundan dolay Romanya, Moldovann teklifi olan snrlarn hakkndaki szlemeyi imzalamaya acele etmemektedir. Moldova ise bu konuda pek de srarc davranmamaktadr.

1.4. SSCB Dalma Meselesi Dayana.

90larn artlarn, Moldavyann Gagauz Otonomisine hayr demesini ve Romanyaya katlma isteini hesaba katarak, uluslararas hukuk normlarna ve o zamanda yrklkte olan SSCB kanunlarna uygun olarak, Gagauz Kongresi 19 Austos 1990 tarihinde Gagauz halknn Moldavyadan bamsz ve zgr olduuna ve SSCB dahilinde Gagauz Cumhuriyetinin kurulmasna dair deklarasyonu beyan etmitir. Kongrenin bu karar, Gagauzlarn youn yaadklar blgede yaplan referandumda tam destek ve kabul grmtr. Bunun yan sra Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii dalma srecinde ve Bamsz Devletler Topluluu kurulduunda, eski SSCB halklarnn, kendi kaderini tayin etme haklarnn gerekletirme kurallar ve dzeni hukuken nceden belirlenmemitir; yani eski SSCBden sonra ka tane bamsz devlet kurulacana dair hibir antlama ve szleme gibi hukuk nitelikli akit imzalanmamtr. Bunun

188

yannda da SSCB Deklarasyonu ve SSCB Anayasasnda, tm halklarn kendi kaderini tayin etme hakk var olduu vurgulanmaktadr. Yukarda denildii gibi, dier cumhuriyetler farkl olarak, Moldova SSCBye bamsz bir devlet statsnde girmemi ve Birlik anlamasn imzalamamtr. Cumhuriyet olarak SSCBnin iindeki iki idari blgelerin (birincisi Romanyadan geri alnan Besarabya, ikincisi Ukrayna iindeki SSCB tarafndan kurulmu olan MOSSC) SSCB karar zerine birletirilmesi sonucu kurulmutur. Onun iin, Besarabya SSCBye dahil edildii zamanda Moldova Cumhuriyeti diye birey olmadndan dolay, Moldovan ynetiminin, Moldova lke alannn btnl ve snrlarn korunmas hakkndaki demeci kanuni temelden yoksundur. Btn bunlardan dolay, 19 Austos 1990daki Gagauzyann ve 2 Eyll 1990daki Transdniyesterin kendi kaderini tayin etme haklarn tanmamak iin hi bir hukuki temel mevcut deildir. Moldovan halk ise, 27 Austos 1991de, Gagauzyann ve Transdniyesterin artk bir sene var olduktan sonra, self-determinasyon hakkn gerekletirmitir. Bylece SSCB dalma srecinin siyasi ve hukuki erevesi net ve kusursuz olmadndan, SSCBnin tm halklar kendi kaderini tayin etme hakkna sahip olurken, bu hakk gerekletiren, gerekletirmeyen ve gerekletiremeyenler olmutur. Bunun yannda self-determinasyon hakkna eit olarak sahip olduklarndan dolay, eski SSCBnin hibir halkna, bu hakk elde etme abalar erevesinde, ayrlk sfatn kullanlmasnn hibir hukuki ve kanuni temeli yoktur. Bylece Gagauzlarn kendi kaderini tayin etme hakkn kullanma hakk hukuki adan hakl ve yasal olarak grnmektedir. Ancak yukarda denildii gibi hukuken ve fiilen durumlarnn arasnda ou kez byk farkllklar vardr. 23 Aralk 1994teki Gagauzya ve Moldova arasndaki antlamaya gre Gagauzya Moldova Cumhuriyeti dahilinde kalmtr. Moldova Cumhuriyeti Gagauzyann statsnn garantr olmutur. Ancak Gagauzyann garantrln yapmayan, yapamayan ya da yapmak istemeyen, stelik de, nceki paragraflarda anlatlm olan ihlallerde bulunan Moldova, Gagauzlarn self-determinasyon

189

hakkn kullanma isteini dourmaktadr. Tarihte bunun birok rnei vardr. En mehur olan da Amerikallarn bamszlk beyannamesidir.

1.5. Amerikan Bamszlk Deklarasyonu Dayana.

Dnya tarihinde self-determinasyon hakkn kllanma olaylardan en ok bilinen Amerikadaki 13 eyaletinin Bamszlk bildirgesidir. O, kendi kaderini tayin etme hakknn klasii olarak nitelendirilebilir. Amerikann o zamanlarda selfdeterminasyon hakkn kullanma isteini ve en nemlisi de meruluunu neye dayandrd nem tamaktadr. Bu paragrafta 4 Temmuz 1774 tarihinde yazlan ve imzalanp dnya kamuoyuna sunulan Amerikan Bamszlk Deklarasyonu ele alnp Gagauz durumuyla karlatrma yaplacaktr. ...nsanl ilgilendiren olaylarn ak iinde, bir ulus, kendini bir baka ulusa balayan siyasal balar koparmak ve doa yasalarnn ve Tanrnn ona dnya devletleri arasnda balad bamsz ve eit yeri almak gereini duyduu zaman, insanln yargsna duyduu o yerinde sayg, o ulusu bu ayrlmaya zorlayan nedenleri aklamakla ykml klar. Aada gerekler bizim iin gayet aktr: Tm insanlar eit yaratlmlardr; Yaradanlar tarafndan balanm, belli baz vazgeilemez haklara sahiptirler; yaam, zgrlk ve mutlulua erime haklar da bunlarn arasndadr. Bu haklar gvence altna almak amacyla, insanlar kendi aralarnda ynetimler kurarlar; bu ynetimler gerek glerini, ynetilenlerin onamasndan alrlar; herhangi bir ynetim biimi, bu hedeflere ulamada kstekleyici olmaya baladnda, bu ynetimi deitirmek ya da dnmek, yeni bir ynetim kurmak ve bu yeni ynetimin yetkilerini ve dayand temelleri, gvenlik ve mutluluklarn salayacana en ok inandklar bir biimde dzenlemek ve kurmak, halkn hakkdr. Aslnda sagr, uzun bir gemii olan ynetimlerin sudan ve geici nedenlerle deitirilmemesini buyurur; bu yzden insanlarn durumlarn dzeltmek amacyla allagelen ynetim biimlerini deitirmek yerine, ktlklere katlanmay yelediklerini deneyimler gstermitir; ancak srekli ayn amaca ynelik, uzun bir yolsuzluklar ve zorbalklar silsilesi, ulusu, mutlak bir despotizme srklemek

190

niyetini aa vurursa, o zaman byle bir ynetimi ykmak ve gelecekteki gvenlikleri iin yeni koruyucular semek, o ulusun hakk ve grevidir...485 lk cmlede bir ulusun bal olduu dier bir ulusun denetiminden kopmak istediinde, bu isteini merulatracak dnya nedenlerin kamuoyuna olmas gerektiinden olduklar bahsedilmektedir. Amerikallar sunmu

Deklarasyonlar ile, sonuta isyan olan eylemlerini merulatrmak istemilerdir. Gagauzlarn durumu Amerikallarnkine ok benzemektedir. Farkl olan Gagauzlar hukuken bal olduklar bir birime isyan halinde deillerdir, kanunen kaydedilmi statsnn getirmi olduu haklardan yararlanmak istiyorlar sadece. Bylece meruluk asndan Amerikallara gre, Gagauzlarn pozisyonu daha salam olarak nitelendirmek yanl olmayacaktr. kinci cmledeki, zamannda yeni bir dnce olan ...insanlar eit yaratlmlar... ve ...yaam, zgrlk ve mutlulua erime haklar fikirleri, bugnk hayatn temelleri haline gelmilerdir. Onun iin bugn bu ilkelere uymak daha nemli ve zorunludur. Eer bu tr temel haklar ihlal ediliyorsa (bir nceki blmde anlatlan Gagauzyadaki haklarn ihlal edildi gibi), var olan durumu deitirme hakk, gemi zamanlara gre, daha gl ve yasal olduunu sylemek doru olur. nc cmle gayet aktr. Bir halkn, gelimek ve haklarn korumak amacyla, kendisinin onad ynetimi kurmak ve/veya semek, gerekirse deitirmek hakkna sahiptir. Burada nemli olan nokta, ynetimi kurmak, deitirmek, datp yeniden dzenlemek gibi fiilleri yapmak halkn hakkdr; bu tr fiillerin meru olup olmad nemli deildir, nemli olan halkn bar iinde yaamas ve haklarn garanti altna alnmasdr. Yani burada insan haklar ynetim ve/veya devlet srecinden daha st konuma getirilmitir. Drdnc cmleden, bazen meydana gelen ufak olumsuzluklardan dolay selfdeterminasyon hakkna bavurmak doru, ho ve yararl birey olmad, ancak bunlar (Gagauzya hak ihlalleri rneklerinde olduu gibi) sistematik bir ekilde tekrar ediliyorsa, mevcut olan durumu deitirmek halkn hakkdr. Burada halkn hakk ifadesi, arkasnda vurgulanan ve grevi ilavesini ekerek, mutlaklatrlp
485

ABD Bamszlk Bildirisi. 4 Temmuz 1776., (evirimii) http://www.canaktan.org/hukuk/insan_haklari/magna-carta/abd_bagimsizlik.htm, 26 Kasm 2006

191

merulatrlmaktadr. Bylece bir kez daha nsan Haklar ar basma zelliini kazanmakta ve onun uruna, artlar ne olursa olsun, self-determinasyon hakkn kullanma hakk merulua sahiptir. Bamszlk Bildirgesinin bu gzel giriinin ilk cmlelerinden sonra, asl gerekler aktarlmaktadr. Amarikan ve Gagauz gereklerinin bazlar zamandan, ynetim ekillerinden, mesafe ve konumlardan dolay farkllklar tamaktadr, ancak nitelik asndan benzerlikler tartlmazdr. Deklarasyonun ana metninin ilk cmlesinde, kt olan durum ve artlarn sistematik bir ekilde tekrarlandndan dolay deitirilmeye karar verildiinden bahsedilmektedir. Gagauzya da ayn sistematik olan hakszlklarla karlamaktadr. ...ngiltere Kral... gerekli olan yasalar onaylamay reddetmitir... Gagauzya rneinde Moldova, bunu yapmaya hukuken mecbur olmasna ramen, kendi anayasasn Gagauz Yeri kanununa gre deitirmemektedir (Bte meselesi bunun en gerek misalidir); ya da Gagauz ve Transdniyester sorunlarna son getirebilecek, ileride zerinde durulacak olan, Kozak Plann reddetmitir. ngiltere Kral, Valilerini yasa karmaktan ...men etmi iken, Moldovada ise Gagauzya bana Kiineve sadk olacak ynetim getirilmektedir. ABD meselesinde yasama organ toplantlar ok uzak veya uygun olmayan yerlerde yaplrken, parlamentoda yeterinceye kadar temsil edilmezken, Moldovada tm resmi yazmalarn yan sra yasama toplantlar da Gagauzlarn konumad Moldovan dilinde (Romencede) yaplmaktadr. Parlamentodaki temsil partilere baldr, onun iin Gagauzlarn Moldova Parlamentosunda temsil edildiini sylemek gtr. Bylece Amerikan ve Gagauz durumlar ayn. Bunun yannda her ikisinin yerli anayasalarna (Gagauzya rneinde Gagauz Yeri kanununa) ters decek artyla, Merkezlerin tek tarafl olarak, yani yerli ynetime danmadan, deiiklikler yapm olduklar grlmtr. laveten Moldova, 12 senden fazla bir dnem iinde hala anayasasn Gagauz Yeri kanununa gre ayarlamamtr. ...Milletvekili yarkurullarn bir ok kez datmtr... Gagauzyada ise Kiineve sadk olmayan ynetim yasad bir ekilde devrilmitir. Yani bunda bile, 1774 Amerikann ve imdiki Gagauzyann arasnda farkllk yoktur.

192

Hem Kolonilerde hem de Gagauzyada yargy yapacak olanlar merkezi atamalarla belirleniyor. Bunun yannda jandarma, polis ve askeri gibi glere her iki rneklerde sadece Merkez sahiptir. ...Dnyann her yeriyle yaptmz ticareti kstekler Moldovada ise Gagauzyann ticaretini ve genel olarak ekonomisini zedeleyecek bir d siyaset sreci seyredilmekte ve genel anlamda Gagauz d ticari ilikileri Merkezin sk kontrol altndadr. Kolonilerde kendilerin rzas olmadan vergi toplanrken, Moldovada ise toplanan vergilerin ou Merkeze gider, sonra da Oradaki kararna gre Gagauzya btesine pay verilir. Kolonilerde Bizi ilemediimiz crmlerden dolay yarglar ve usul ve nizama uygun bir yarglamadan geme hakkmz elimizden alr meseleleri varken, Gagauzyada da Burgudji meselelerinde aynsnn var olduunu grmek mmkn. Bylece ABDnin bamszln beyan etmeye zorlayan artlar, Gagauzyann iinde bulunduu artlarna benzemektedir; dolaysyla da Amerika Birleik Devletlerinin Bamszlk Bildirgesini, Gagauzyann kendi kaderini tayin etme hakkn kullanma hakknn bir dayana olarak nitelendirmek mmkndr.

1.6. AGTten Beklenilen Admlar.

Btn bunlardan dolay, Moldovann Gagauzya statsnn ve haklarnn koruyucusu ve garantr olamadn, Onun haklarn ihlal ettiini, Gagauzyann kendi kaderini tayin etme hakkn kullanmaya hakknn hakl ve meru olduuna dair dayanaklarn, Moldovann Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesi, Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi, Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szleme ve Avrupa Yerel Ynetimler Szlemesinin maddelerini yerine getirmediini gznnde bulundurarak, AGTin, demokrasi presip ve standartlar korumaya, yaymaya ve gelitirmeye alan bir rgt olarak, doal olarak, Gagauzyay ve de Transdniyesteri kendi haklarn elde etme srecinde desteklemesi gerekmektedir. Bu, AGTten beklenen, AGT iin dnlebilen en uygun bir admdr. Bundan farkl bir faaliyet ise AGTin temel presiplerine aykr

193

olduundan dolay, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat zerine glge drebilir niteliktedir.

2. AGTN ANA AMACI VE MAJI. 2.1. Temel Amalar.

AGT blmnde anlatld gibi, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilati, hkmetler arasnda sadece moral nitelikte bir ykmllk ortaya koymaktadr. AGTin ana amalar, atmalar nlemek ve onlarn nlenmesi konusunda yeni mekanizmalar oluturmak, ye lkelerde demokratik kurumlarn glendirilmesine destek olmak olarak ifade edilebilir. Bu amalarn gerekletirmek iin onun tarafndan, ye lkelerde yaplan seimlere davet zerine gzlemci ye gnderilir, ye lkeler arasndaki ya da iindeki belli bal sorunlarla ilgili raporlar hazrlanr. Alnan kararlar tavsiye niteliindedir. Uluslararas kamuoyunu bilgilendirerek, o lke zerinde kamuoyu basks oluturmay hedefler.486 Belgelerinin politik nitelikte olduundan, ye devlet meclislerinin onayna sunulmadan, imzaladklar andan itibaren yrrle girmektedir. Bu yzden alnan kararlara sayg gstermek, hkmetlerin siyasal iradesi ve iyiniyetine kalmaktadr. Olas saygszln cezas yalnz dnya kamuoyunun tepkisi olarak nitelendirmekte yanl olmayacaktr. Yani, AGT karar ve belgeleri, hkmetlerin uymalar beklenen bir davran tarz zelliinde olup, hukuken zorlayc zelliklerini tamamaktadr. AGTin ilevleri sepete ayrlmaktadr: gvenlik; ekonomi ve evre; insani boyut. Eskiden iki blok arasnda bir diyalog platformu zelliini tayan AGT, sepetlerin nde de etkili olmakta idi. Ancak u anki gereklere baklacak olursa, AGTin, bir kere yaptrm gc olmadndan, netlik, kurallk ve yaptrma ihtiya duyan gvenlik ve iktisadi konular, AGTin nceliinden km niteliindedir.

486

Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, Trkiye Byk Millet Meclisi, (evirimii) http://www.tbmm.gov.tr/agitpa/sil3/osce/www.osce.at/osze/agit.html, 26 Kasm 2006

194

Ve gerekten, objektif bir gzle bakldnda, yle bir analiz yapmak mmkn: AGT, Kanada, ABD, Avrupa lkeleri, Trkiye ve tm eski SSCB cumhuriyetleri toplam 56 devletten olumaktadr. Bu devletlerin ou ya NATO bloun yeleri, ya da NATO ile antlamalar vardr.487 Bunun iin gvenlik ve askeri konularda AGT fiilen NATOya ncln kaptrmtr. Yukarda denildii gibi, gvenlik meselesi daha ok kural, kanun ve yaptrmdan ibarettir; eski bloklararas diyaloga ihtiyac kalmaynca, yaptrm uygulamaya etkisi olmayan AGTin bu konuda nemi de azalmtr. rnein, Rusya 1999 stanbul AGT Zirvesindeki Transdniyesterden asker birliini ekme szn hala tumu deildir. kinci sepet, bata ekonomi olmak zere, bilim, teknoloji ve evre konulardan olumaktadr. Bu sepetteki de AGTin rol azalm oldu. zellikle Avrupa Birlii srecinin gelimesiyle, bnyesinde eitli sosyal toplum rgtlerinin tarafndan dzenlemi olduklar bilim, tp, tanma ve tantma, evre, kaynama v.s. sosyal programlarn yaplmasyla, buna yeterinceye kadar maddi kaynaklar olmayan AGT, ikinci sepetteki eski nem ve ncln kaybetmitir. Bylece AGT, daha ok szellie dayanan, insani boyut olan nc sepette nemini korumutur. Ve, tabii olarak da, u an en ok ona odaklanm bulunmaktadr. Bylece, dier alanlardaki eski neminden yoksun kalan AGTin fiilen ana amac, her trl insan haklar, demokrasi gelitirme ve uygulama gibi konular olmutur. Ve u an demokrasi ve insan haklarna bal olan konularda bir anlamda uzman ve standart tayc imajn almtr. Bu dnyaca kabul edilen imajna dayanarak, Varovada bulunan bir alt kurumu olan Demokratik Enstitler ve nsan Haklar Brosu yardmyla, fert haklar, aznlk haklar, seimler, uzlama diyalog sreleri gibi konularda ncln koruyup, youn faaliyet gstermektedir. Her ne kadar yaptrm etkisinden yoksun olsa da, denildii gibi, demokrasi bayraktar imajn tadndan dolay, u ya da bu ekilde uluslararas kamuoyunu oynatmaya zelliine sahiptir. Uluslararas kamuoyu da, entegrasyon ve globalleme srecinde olan klen dnyada nemli niteliktedir. Yani daha basit bir deile, bir devletin, yaptrm gc olmayan, ama

Member States, NATO, (evirimii) http://www.nato.int/structur/countries.htm, 26 Kasm 2006; Partner States, NATO, (evirimii) http://www.nato.int/pfp/eapc-cnt.htm, 26 Kasm 2006

487

195

demokrasi meselelerde uzman saylan AGTten iyi not almas, lke imajn pozitifletirmektedir.

2.2. Moldovadaki AGT Misyonunun Yetkilileri.

Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans Moldovadaki misyonunu 1992 ylnda amtr.488 Aldndan beri Moldova AGT misyonunda ne Avrupal, ne Trk, ne Rus temsilcileri yer almlardr. 14 sene iinde Moldova AGT misyonu bakanlnda sadece Amerikan diplomatlar bulunmutur. 1993-1999 yllar aras Moldova AGK misyonu ilk bakanl Amerikan diplomat T.A.Williams yapmtr.489 Aldnda AGK misyonu daha ok sava yeni biten Transdniyester sorununa odaklanmtr. Bu da doaldr, nk Transdniyesterde sava yeni bitmi saylmaktadr. stelik de 1994n sonunda Gagauz sorunu zlm durumda idi. 1995-1999 yllar arasnda Tabunik ynetimi altnda, yukarda anlatlm olan nedenlerden dolay, doal olarak Moldova ve Gagauzya arasnda sorun yaanmamtr. Onun iin T.A. Williams ile Gagauz liderleri arasnda fazla ilikiler olmamtr. 1999da ise Gagauzyada Kroytor-Kendigelen takm iktidara geince Moldova hkmetiyle haklar iin mcadeleler balamtr. Ayn 1999da T.A.Williamsn yerine dier bir Amerikan diplomat William Hill gemitir.490 Gagauzyadaki nemli faaliyetler, AGT misyonu bakan William Hill dneminde olmutur. 19992002 yllar aras Gagauz liderleri William Hill ile youn olarak almlardr. 2002den sonra, Tabunikin tekrar iktidara gelmesiyle, William Hill ile daha ok muhalefete den Gagauz liderleri alyor olmulardr. 21 temmuz 2006 tarihinde Moldovadaki AGT misyonu bakan deimistir. 1999dan itibaren bu grevi Amerikal diplomat William Hillin yerine nc

488

12 Kasm 1993 tarihli Moldova AGK Misyonu Bakan T.A.Williamsn Vyana AGK Sekreteri sve Bykelisi Bjern Elmara resmi raporu. (Rapor No.: 13) 489 A.y.; Dr. Claus Neukirch (Moldova AGT Misyonu medya sorumlusu) ile yaplan grme, 23 Mays 2006 490 Kiinevde geen 11-12 Aralk 2000 tarihli Kiinev-Komrat: Anayasa Adaptasyonu, Devlet Mlkiyeti ve Vergi-Bte Politikas Alanlarnda Merkezle Blge Arasndaki likiler adl seminerde Moldova AGT Misyonu Bakan William Hillin konumas. seminerin tutanak bror, Kiinev, Aralk 2000, s 20.

196

Amerikan diplomat Louis F. ONeill gemitir.491 ONeill, Standford niversitesi Slav Dilleri ve Edebiyatndan mezun olup, Rusyadaki Hukuk Reformu Projesi erevesinde dorultusunda almtr. Beyaz Sonrasnda White House Fellows program AGT Sarayn temsilciliini yapmtr. ONeill

dorultusunda ilk defa Dalk Karabada grev almtr. Orada ABD eksperliini yapmtr. 2005ten itibaren ABD Devlet Departman Politik Planlama Ofisine bal olarak, Rusya, Ukrayna, Moldova, Beyaz Rusya ve Kafkaslarla ilgili uzundnem siyaset sorumlusu olarak almtr.492 Dnyadaki siyasi gelimeleri, AGT blmnde anlatlan son zamanlarda yaanan AGT sorunlar ve Moldova Cumhuriyetinin d siyaset sreci gznnde bulundurulacak olursa, byle bir st dzey Amerikan diplomatnn Moldova AGT misyonu bakanlna gemesi dsndrc olarak nitelendirilebilir. nk kendiliinden, doal olarak, AGT imajn ilgilendiren, ok ilgin bir soru domaktadr ilk nce Williams, sonra Hill, imdi de ONeill bandaki, Moldovadaki AGT misyonunun faaliyet ve projelerin siyasi endeksi ne tr dorultusunda olacaktr.

2.3. Kozak Plan ve Onun Reddi.

Bilindii gibi Moldovann iki temel sorunu vardr: Transdniyester sorunu ve Gagauzya. eitli gelimeler sonucu, Gagauz sorunu 1994te halledilmi gzkyordu. Transdniyester ise Moldova ile ksa ama ok ar sava yaamtr. Savatan nce ve zellikle de sonra de jure olmazsa da, fiilen bamszln kazanmtr. Bylece 1990dan itibaren tamamen ayr bir devlet olarak varln srdrmektedir. Transdniyester sorununu, Moldova lke btnl prensibi zerinde zmeye dair birok denemeler olmutur. 1996da Moldova Cumhuriyeti ikinci cumhurbakan Petru Luinski ynetimi altnda, zellikle de 1996-1997de sorunu zme yolunda birka adm atlmtr.493

Na Postu Glav Missii OBSE v Moldavii Odin Amerikanets Smenil Drugogo, REGNUM, (evirimii) www.regnum.ru/news/677572.html, 26 Kasm 2006 492 A.y. 493 Massovye Narueniya Prav eloveka: Praktika Primeneniya Dvoynh Standartov, Gagauz Halk gazetesi No: 3 (66), Nisan 2006, s. 5.

491

197

11 Mart 1996da Kiinev ve Tiraspol arasnda zerine Anlald Sorularn Protokol imzalamtr. Protokoln 6. fkrasna gre Transdniyester, bilim, kltr, teknoloji ve ekonomi alanlarnda kendi bana gre, yani Kiineve danmakszn, d ilikilerini kurabilir.494 Bunun zerine Transdniyester d ticaretini yasal olarak srdryor durumunda idi. Bu Protokoln zerinde Moldova cumhurbakan Luinski ve Transdniyester lideri gor Smirnovun imzalar vardr. 8 Mays 1997de Protokoln geerliliini tekrar onaylayan ve sorunu zme gayretlerini kaydeden 1997 Memorandumu imzalanmtr.495 Ancak ondan sonra sre ileri gidememitir. Buna ramen hem Protokol, hem de Memorandum hukuken hala geerliliini korumaktadr. 2000in sonunda Luinskinin cumhurbakanlk grevi bitmitir ve dzenlenen seimlerde 4 Nisan 2001de Vladimir Voronin Moldovann cumhurbakan olmutur. Voroninin seim programnda Transdniyester sorununu zme meselesine byk yer verilmitir. ki taraf arasnda diyalog arac grevini stlenen Rusya, Moldova ve Transdniyestere zerinde alt plann sunmutur. Rusya Federasyonu cumhurbakan ofisi bakan yardmcs Dmitriy Kozak tarafndan hazrlanan, daha ok Kozak Plan olarak bilinen, Birleik Devlet Yapsnn Temel Prensipleri Hakknda Memorandum program Moldovaya sunulmutur.496 Kozak Plan byk bir almadr, ancak ana hatlar olarak, en nemli klar ksaca ve basitletirilerek yle sralanabilir497: 1. Moldova ve Transdniyester birleeceklerdir. 2. Uluslararas hukuk znesi Moldova Cumhuriyeti olacaktr. 3. Moldova federal bir devlet olacaktr. 4. Federal Moldova Cumhuriyetinin yeni anayasas yaplacaktr. 5. Federal Moldova Cumhuriyeti, egemen, demokratik, sosyal, hukuk devleti olmakla birlikte, tarafsz ve demilitarizasyonlam (silahszlanm) bir devlet olacaktr, yani srekli askeri birlii olmayacaktr.
494 495

A.y. A.y. 496 Rusya Federasyonu cumhurbakan ofisi bakan yardmcs Dmitriy Kozak tarafndan Moldova Cumhurbakan Vladimir Voronine resmi olarak sunulan Birleik Devlet Yapsnn Temel Prensipleri Hakknda Memorandum (Memorandum ob Osnovnh Printspah Gosudarstvennogo Ustroystva Obyedinnnogo Gosudarstva) adl Transdniyester sorununu zme plan. (Kozak Plan) 497 A.y.

198

6. Moldova Federasyonu snrlar iinde insan, mal, hizmet, sermayelerin hareket serbestlii garanti altna alnacaktr. 7. Transdniyester, Moldova Federasyonunun bir znesi olacaktr. 8. Onun kendi yasama (Trasndniyester Yksek Konseyi), icra (Transdniyester Bakan ve hkmeti) ve yarg organlar olacaktr. 9. Transdniyesterin kendi anayasas, kendi huhuk sistemi, kendi devlet mlkiyeti, kendi btesi, kendi vergi sistemi ve kendi devlet sembolleri olacaktr. 10. Otonom Karasal Birim Gagauzya, Moldova Federasyonunun bir znesidir. 11. Gagauzyann kendi yasama (Gagauzya Halk Topluu), icra (Gagauzya Bakan ve cra Komitesi) ve yarg organlar olacaktr. 12. Gagauzyann kendi anayasas, kendi huhuk sistemi, kendi devlet mlkiyeti, kendi btesi, kendi vergi sistemi ve kendi devlet sembolleri olacaktr. 13. Federasyon znelerinin anayasas, stats ve snrlar onlarn istei olmadan deitirilemeyecektir. 14. Federasyon, snrlar iinde yaayan herkese kendi dilini konumaya ve gelitirmeye garanti edecektir. 15. Federasyon zneleri uluslararas znelii gerektirmeyen uluslararas rgtlerine ye olabileceklerdir. 16. Federasyon anayasas, Federasyon yetkilerini, Federasyon znelerinin yetkilerini ve ortak yetkilerini belirleyecektir. 17. Para birimleri; hava, su, kara ve demir yollar denetimi; d siyaset, d ticaret, uluslararas antlamalar; sava-bar meseleleri; vatandalk ve migrasyon; narkotik ve zihirli maddeler ve silah yapm, alm-satm ve denetim; stat belirleme; kara, su ve hava sunrlar koruma; zaman saym, jeodezya, harita ve standartlar belirleme; istatistikler; eref madalyalar ve devlet takdirler Federasyon denetimi altnda olacaktr. 18. nsan ve ulusal aznlklarn hak ve zgrlkleri; gmrkleme ve Merkez Banka faaliyetleri; enerji sistemleri, boru hatlar ve telefon balantlar; yarg sistemi, dzeni koruyan organlarn kurulu ve faaliyetleri; ceza hukuku, idari hukuk, medeni hukuk, i hukuku, entelektel hak hukuku, aflar ve notercilik; doa kaynak ve zenginliklerinin kullanm; kamu mallarnn federal ve federe ayrm;

199

federal bte, federal vergi ve demeler; fiyatlar belirleme ve anti-tekelcilik dzenlemeler; ekoloji ve doay, tarih ve kltr eserleri koruma; sosyal gvenlik ve eitim temel prensipleri; felaket ve epidemilere mdahale; zel ve tzel kiilerin d iktisadi faaliyetlerin temel prensipleri; seim haklar ortak denetim altnda olacaktr. 19. Yerel ynetimi kurma; yerel ynetimin faaliyetlerine ilikin idari hukuk; vatandalarn yerel ynetimi kurma ve koruma; aile ve ev hukuku; salk koruma; avukatlk; federenin mlkiyeti ve kullanm; devlet anayasas msaade verdii ekilde kendi kaynaklaryla d ekonomi faaliyetlerinde bulunma; bte belirleme ve kullanma; sanat ve kltr; yerel niteliindeki tarih ve kltr eserleri koruma; fizik kltr ve spor; mimarlk ve ehir planlama; federenin onur nvanlar ve takdirleri; kendi kaynaklarndan ek sosyal gvenlik projeleri; ortak ve federasyonun kapsam dnda bulunan dier meseleleri federasyon zneleri denetimi altnda olacaktr. 20. Federal yasama organ federal parlamento olacaktr. Federal parlamento iki kanattan oluacaktr: biri Senato; dieri ise Temsilcilerin Meclisi. Senato 26 senatrden oluacaktr. Senatrler 5 sene iin seileceklerdir. Onlardan 4n Gagauzya Halk Topluu, 9unu Transdniyester Yksek Konseyi; 13n de Temsilciler Meclisi seecektir. Temsilciler Meclisi ise genel seimlerin sonucu 4 yl sresi olan 71 milletvekillerden oluacaktr. 21. Sradan federal kanunlar basit bir ounlukla Temsilciler Meclisince kartlacak ve Senatoya sunulacak, Senatonun basit ounluunun onayndan sonra da cumhurbakan tarafndan onaylanacak. Sradan federal kanununa Senato ya da cumhurbakann vetosu Temsilciler Meclisinin 2/3si ile alabilir. 22. Organik federal kanunlar basit bir ounlukla Temsilciler Meclisince kartlacak ve Senatoya sunulacak, Senato basit ounluunun onayndan sonra da cumhurbakan tarafndan onaylanacak, Senato onaylamazsa, kanun alnmam olacaktr. 22. Federal anayasa kanun ve maddeleri ise Temsilciler Meclisinin 2/3si bir ounlukla alnacak, Senatonun 4/5 ile onaylanacak. Senato byle bir ounlukla onaylamazsa, kanun ya da deiiklik alnmam olacaktr.

200

23. Federasyon Cumhurbakan 5 yl sre iin genel halk seimleriyle seilecektir. 24. Federasyonun yrtme organ federal hkmettir. Hkmet yeleri, cumhurbakan teklifi zerine Senato tarafndan onaylanmalar gerekecektir. 25. Federasyonda, ilk duruma mahkemeleri, dava mahkemeleri, Federal Yksek Mahkemesi ve Anayasa Mahkemesi kurulacaklardr. Yksek Mahkemesini Senato kuracaktr. 26. Federasyon znelerdeki ilk duruma mahkemelerin ve dava mahkemelerin yarglar federasyon znelerin federe kanunlarna gre atanacaklardr. 27. Yksek Mahkeme Senato tarafndan kurulacaktr. 28. Anayasa Mahkemesi 11 yargtan oluacaktr. Onlardan 1ini Gagauzya Halk Topluu, 4n Transdniyester Yksek Konseyi, 6sn da Temsilciler Meclisi seecek, sonra da Senato onlar onaylamas gerekecektir. Bu anahatlarn dnda, her bir konu ayrntl olarak anlatlmtr. Devlet yapsalln yan sra ona nasl ulaacana dair, yani geici reformlarn nasl yaplacana dair plan da vard Kozak Plannda. Yukardaki maddeler ve temsilcilerin kken say ve atama artlar incelenecek olursa, Kozak Plann mantkl, demokrasi ve insan haklar prensiplerine uygun, herkesin haklar gze alnm eklinde ayarlandn deerlendirmek mmkn. Hem Moldovanlarn, hem Gagauzlarn, hem de Transdniyesterlilerin haklar koruma ve garanti altndadr. Ve en nemlisi de bu garantiler de her bir tarafn kendi ellerindedir. nk, Hak hlalleri pararafnda grlebildii gibi, Gagauzyada tm haklarn garantr Moldova olduu zaman, Gagauzya ve Gagauzlarn haklar srekli olarak ihlal edilmektedir. Transdniyester ise tannmam olsa da, haklar asndan ok daha avantajldr: hem Transdniyester hem de Transdniyesterlilerin haklar korunmaktadr, nk haklarnn garantrleri kendileridir. te Kozak Plannda haklar ve haklarn garantrl Moldovann aznlklarna verilmitir. Bunun yannda da Moldova, artk i sorular Gagauzya ve Transdniyester olmayan, demokratik prensiplerinin zerinde kurulmu olan, tek ve btn, salam bir temele sahip bir devlet niteliini kazanm olurdu. Bunlar da, AGTin ana amalar olarak sralanm ilkelerdir. Ve aslnda AGTten byle bir sorun zme yolunu desteklemesini beklemek son derece doal olurdu.

201

Ancak Kozak Plan reddedilmitir.498 Bahane olarak, Transdniyesterin geici olan ilk dneminde, fazlalk olarak nitelendirilen, veto hakk ve Rus askeri birliklerin ilk senelerde blgede kalmas gsterilmitir. Fazlalk olarak nitelendirilen Transdniyesterin veto hakk tartlr bir konudur, nk Kozak Planna gre 2015 ylna kadar federal organik kanunlar Senatonun 3/4 ile kartlacak, anayasa mahkeme kararlar da en az 9 kiinin ortak bir oyla alnacak idi. Hatrlayalm, Transdniyesterin de 26 kiilik Senatodaki kii says 9, anayasa mahkemesindeki says da 4tr; Gagauzyann Senatodaki says 4, anayasa mahkemesindeki says da 1dir. Yani Gagauzya ile Transdniyester birlikte, istedikleri gibi Senatoda davranamaz olurdu, Moldova taraf da Senatoda tek bana istediini yapamazd. Bylece bunlar, uygulanmaya konulacak plann demokratik usullerin zerinde ina edileceini garanti altna alnmas amacyla ngrlen artlar olarak nitelendirmek ok daha doru olacaktr. Transdniyesterin ilk yllarda byle garantilere sahip olmas da doal olarak deerlendirmek lazm, nk 1992de Transdniyestere ilk saldran Moldova, Ona ve Gagauzyaya haklarn vermek istemeyen de Moldova, onun iin bu tr fiillerin her hangi bir olasln ortadan tamamen kaldrmak iin, ilk yllardaki Senatonun yetkisini kesinlikle fazlalk olarak deerlendirmemek gerekiyor. Transdniyesterdeki 2 bin kiilik Rus askeri birliinin bulunmas 499 meselesine gelince, ayn sz konunsu tez karmza kmaktadr gvenlik. nk 2 bin askeri birlii ile Transdniyester hi bir ekilde Moldovaya zarar getirmeyecek, bunun yannda ise olas Moldovan saldrsndan yeterli bir dzeyde korunmu olacaktr. Dmitriy Kozakn Rus Kommersant gazetesine vermi olduu reportaja gre, Moldova Cumhurbakan Vladimir Voronin, Rusyann, Transdniyesterin istei zerine, 49 yl sresiyle blgede askeri birliini bulundurmasna evet demitir; hatta 14 Kasm 2003te nanlama olarak bunu kendi eliyle imzalamtr.500 Ancak sonra, Moldova parlamentosundaki milliyetilerin olas tepkisini azaltmak dncesiyle, Rus askerlerin blgede bulunma sresini 2020ye kadar olarak
498

Voronin Prosil Proeniya Nazval Sebya Obmanikom, Gagauz Halk gazetesi No: 9 (63), Aralk 2005, s. 7. 499 ntervyu Dmitriya Kozaka o Vstree s Voroninm, Kommersant gazetesi, (evirimii) http://www.kommersant.ru/doc-y.html?docId=629697&issueId=23570, 26 Kasm 2006 500 A.y.

202

deitirilmesini talep etmitir. Kozak, Transdniyesterlileri buna katlandrdktan sonra, Voronine deitirilmi versiyonu sunmutur. Voronin de bunu 24 Kasm 2003te tekrar imzalamtr, ancak bu nanlamaya imzasn attktan 12 saat sonra, 25 Kasm 2003te resmi olarak Kozak Plann reddetmitir.501 Gagauz Halk gazetesine gre, 24 Kasm 2003te nantlamay imzaladktan sonra, Voronin, daha nce NATO genel sekreteri olan, u an ise AB d siyaset ve gvenlik sorumlusu Javier Solana tarafndan aranm ve 12 saat sonra antlamaya red cevab gelmitir.502 Analitik olarak dnlecek olursa, bu mantkl grnmektedir. Kasmn 25inde Transdniyester sorununa son verecek olan resmi imzalama trenine Rusya devlet bakan Vladimir Putin de gelecekti.503 Bu sre, eenistan savandan sonra, Rusyan prestijini ykseltecek idi, bat medyasnda ise, demokrasi prensiplerine aykr otoriter rejimi ina eden olarak gsterilen Putin, 11 yllk Transdniyester sorununu demokratik ve insan haklar ilkeleri zerinde zen, Moldovay btnletiren Rus lideri imajn kazanm olurdu. Uluslararas arenada bu sre ok nemlidir; ve Rusyann Transdniyester sorununa demokratik temel zerinde son vermesi ok baarl bir faaliyet olarak deerlendirilecek idi. Bunun yannda da NATOnun Yugoslavya ve Iraktaki baarszlklar daha da keskin grnecek, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilatnn da, nc olan demokratik uzlatrc imaj glgelenecek idi. Dmitriy Kozakn Kommersant gazetesindeki reportajna gre, Rus askeri birlii meselesi znden AGT tarafndan Voronine bask yaplmtr.504 AGT medya demelerinde ise, Haag-Kiinev. 24 Kasm 2003. AGT Genel Sekreteri, Hollanda Dileri Bakan Jaap de Hoop Scheffer Voronine, Rusyann MoldovaTransdniyester sorununu zm teklifi destekleyemiyoruz, nk ye devletlerin arasnda konsensus yoktur, diye yazlmtr.505 Bu da bir bahane olarak grnmektedir, nk bu konuda konsensusun ihtimali imkansz olarak sfatlandrlmazsa da, yok denilecek kadar azdr, nk a priori Romanya buna
501 502

A.y. Gagauzya v Mirovoy Politike: Pravo na Samoopredelenie, Gagauz Halk gazetesi No: 4 (67), Nisan 2006, s. 4. 503 Voronin Prosil Proeniya i Nazval Sebya Obmanikom, Gagauz Halk gazetesi, a.y. 504 A.y. 505 OSCE Does Not Endorse Russian Plan on Moldova, OCSE, (evirimii) http://www.osce.org/item/7932.html, 26 Kasm 2006; Dr. Claus Neukirch ile yaplan grme.

203

her zaman kar olacaktr. Kozak Plannn ngrd ekilde Transdniyester sorununu zm olan Moldova Romanyayla artk birleemez olacak, bu ise Romanyann d siyasetinin ana hedeflerinden birisidir. Yukarda bahsedilmi olan Romanya cumhurbakan Trayan Basescunun, biz bir milletiz deyii ve birlemi bir devlet olarak Avrupa Birliine girme teklifi, bunun ak bir kantdr.506 Sonu olarak Kozak Plan, her ne kadar insan haklarna saygn ve demokratik usullerin zerinde yaplm olsa da, demokratik ilkelerinin taycs olan AGT tarafndan desteklenmemitir ve Moldova tarafndan reddedilmitir. Bunun yannda AGTin, Transdniyester ve, bu kadar keskin olmayan ancak mevcudiyetini koruyan, Gagauzya sorunlarn zmeyi ngren ve taraflarn nn de kabul edecei, baarl olarak deerlendirilebilecek, teklifi mevcut deildir.

2.4. Kazanlan maj: ifte standartlar Meselesi.

Kozak Plann reddedildikten sonra, Moldovann siyasi ncelikler ve ynelmeler hzla deimeye balamtr. Bu doaldr, nk Kozak Planndan nce ok scak olan Moldova-Rusya ilikileri, plann reddedilmesinden sonra soumutur. Voronin yzn Batya evirmitir.507 Bunu grsel olarak resmiyetletirmek amacyla, Dileri Bakanlnn ismi Dileri ve Avrupa Entegrasyonu Bakanl olarak deitirilmitir. Devlet d politikas Avrupa Birlii ynne yolunu almsa da, insan haklar ve demokrasi konusunda i politika ayn kalmtr. Gagauzyadaki insan ve aznlk haklar ihlalleri yukardaki pararaflarda anlatlmtr. lgin olan nokta u ki, Kiinevdeki AGT misyonu bunlara fazla kulak veriyor deildir. 2002in bandaki Gagauzyadaki darbe, Burgudjinin yasad tutuklanmas ve hapsedilmesi, Bakan seimlerinde hile yaplmasyla Kiinevin Tabuniki Bakan koltuuna getirmesi
508

v.s.

AGT

tarafndan

tela

uyandrc

olarak

nitelendirilmitir.

AGT Burgudjinin yasad hapsedilmesinden ancak bir buuk

sene sonra Moldovada bir siyasi tutuklunun var olduunu resmi olarak kabul
Nedobili? Zagolosuem!, Gagauz Halk gazetesi No: 12 (75), Eyll 2006, s. 2. Gagauzskiy Vzrvatel Dlya Totalitarnoy Moldov, Gagauz Halk gazetesi No: 4 (67) Nisan 2006, s. 2. 508 BDP/OBSE Prizvayet Pravitelstvo Moldov Rassmotret Sluay Zaderjaniya Politika iz Gagauzii, OSCE/ODIHR: Press Release, Varova, 7 Mart 2002
507 506

204

etmitir. Bunun yannda Beyaz Rusyadaki 2006 cumhurbakan seimlerinden sonra Lukaenkonun tekrar seilmesini protesto eden bir grup muhalefetinin datlmasn ve muhalefet liderin Minskte karklk yaratt ve olaylar kkrtt gerekesiyle gnlne tutuklanmasn, ciddi insan haklar ihlali ve demokratik ilkelerini yok sayma olarak deerlendirmitir.509 Transdniyester meselesine tekrar dnlecek olursa, Moldovann diyalog srecinden uzaklatn ve zorlama yoluna bavurduunu grmek mmkn olacaktr. Moldova cumhurbakan Vladimir Voronin Rus Nezavisimaya Gazeta gazetesine 7 Nisan 2006da verdii demecinde, Moldova ynetiminin 11 Mart 1996daki Protokol ve onun tekrar onay olan 8 Mays 1997deki Memorandumun maddelerini hi kuku altna almadn ve bu szlemelerin geerliliini kabul ettiini sylemitir. Yukarda bahsedildii gibi, bu belgelere gre Transdniyesterin Kiineve danmadan istedii ekilde d ticareti yapma zgrl vardr. Buna ramen Moldova, zellikle turuncu ihtilalinden sonra Rusya kar politikasn izleyen Ukraynadan Transdniyestere ihracat ambargosunun uygulanmasn istemitir. GUAM dorultusunda lider konumunu muhafaza etmeye alan ve Rusyayla doal gaz savandan sonra Ukrayna, Rusyann destekledii Transdniyestere ambargo uygulamaya balamtr. Yaplan ambargoya gre, Transdniyesterden mallarn darya karan irketlerin Kiinevden kayt ve izin belgesi bulundurmalar gerekmektedir.510 Bu, Moldovann 1996da imzalad Protokole ve 1997 Memorandumuna aykrdr. Uluslararas hukukunda da bu tr resmi kaytlar hakknda bir madde yoktur. rnein, tannmam Tayvann mallarn satn alan lkelerin (Avrupa lkeleri ve ABD dahil) hi birisi inin kayt belgesini istememektedir. Moldovadaki AGT misyonu bu uygulamay desteklemitir ve Transdniyesterli iadamlar ve irketleri Kiinevde kayt yapma arsnda bulunmutur.511 Yani her hangi bir sorunda tarafsz ve uzlatrc olmas gereken

509

Lukaenko Aleksandr Grigoriyevi, Lyudi, (evirimii) http://www.peoples.ru/state/king/belarus/lukashenko/, 26 Kasm 2006 510 Joint Declaration of the Ukrainian and Moldovan Prime Ministers From 30 December 2005, OSCE Mission To Moldova: Press Release, Kiinev, 6 Mart 2006 511 Dr. Claus Neukirch ile yaplan grme.

205

AGT, resmen Moldova tarafn desteklemi oldu ve bir anlamda Moldovay, imzalad antlamalara uymamay tevik etmitir. Transdniyester daha ok sanayi blgesidir. Fabrikalarn sahibi devlettir. Ve devlet ekonomisi ihracata dayanmaktadr. Bu ambargolar yznden, d ticaret yaplamayacak, mal satlamayacak, devlet gelir elde edemeyecek ve alanlara maalarn deyemeyecektir. Sonuta parasz kalp ve yoksullaan sradan insanlardr. Ve demokrasi bayraktar olan AGT bunu desteklemektedir. Bylece Transdniyester ekonomik olarak ablukaya alnmtr. Ablukann amac: Transdniyesterlileri mevcut ynetimlerini desteksiz brakmaya ve Transdniyester liderlerini siyasi alanda geri adm atmaya zorlamaktr. Ancak sonu tam tersine olmutur. Transdniyester toplumu d zorlamalara kar pekitirmitir. 17 Eyll 2006 referandumu ise bunu gayet ak bir ekilde gstermitir.512 Referandumun sebepleri zetlenecek olursa: Kozak Plan reddedilmitir ve AGT reddedilmesini desteklemi, hatta tevik etmitir denilebilir. Bunun yan sra Transdniyestere, kendi haklarnn garantr Moldova anayasas olacak ekilde, Moldovayla birleme plan teklif edilmektedir. Transdniyester Gagauzya rneinde, haklarn ne tr bir garanti altnda olduunu gayet ak bir ekilde grmektedir. Voroninin antlamalara uymadn ve AGTin bunu desteklediini gren Transdniyesterin Karada rneine dayanarak referandum dzenlemesi doal bir sonu olarak karmza kmaktadr. Transdniyester, referandumu dzenleyeceine dair ilann beyan ettiinde AGT, bu referandumu ve onun sonucunu tanmayaca haberini vermitir. AGTe gre, insan haklar ve basn zgrl gibi demokratik zelliklerinden yoksun olan Transdniyesterde gerekten halk iradesi olan referandum olamaz. Karada rneine atfta bulunulduu zaman, AGT grevlileri demelerinde, Karada rnei ve artlarnn Transdniyester rnei ve artlarndan farkl olduunu vurguluyorlard.513
512

Za Nezavisimost Pridnestrovya Progolosovalo Bolee 97 %, REGNUM, (evirimii) http://www.regnum.ru/news/district-abroad/moldova/706476.html, 26 Kasm 2006 513 Dr. Claus Neukirch ile yaplan grme.; OBSE ne Priznaet Referendum v Pridnestrovye, Korrespondent gazetesi, (evirimii) http://www.korrespondent.net/main/159431, 26 Kasm 2006; OBSE Sovetuyet Pridnestrovyu Zabt Pro Kosovo i ernogoriyu, Lenta-News, (evirimii) http://lenta.ru/news/2006/06/01/pridnestr/, 26 Kasm 2006

206

Bylece imdi Karada ve Transdniyester referandumlarn ve AGT tutumunu, rakamlar da gznnde bulundurarak, analiz etmekte yarar var. Birinci olarak, Karadala karlatrldnda Transdniyesterin en zayf noktas, Srbistandan farkl olarak, Moldovann referanduma kar kmasdr. Ancak Yugoslavya rnei bu konuda batan farkldr, nk, eitli nedenlerden dolay, gl olan NATO ve AB devletleri karsnda Srbistan bandan beri tamamen yalnz ve destekten yoksun idi; onun iin Srbistan, yine NATO ve AB lkeleri tarafndan desteklenen Karadan isteine kar duramaz halde idi. Transdniyester ise hem Moldova isteine kar duracak gce sahip hem de Rusya desteinden yararlanmaktadr. Transdniyester lideri gor Smirnov hakknda, narkotik ve silah ticaretiyle urat, mafya ile balantlar olduu denilmektedir. Ancak iddialar spatlanm deildir. Bunun yannda Karada cumhurbakan M. Djukanovi hakknda talyada organize su polis departman tarafndan aratrma yaplmaktadr. Djukanovii, Amerikan ttn irketlerinden byk miktarlarda vergisiz sigara alp, talyadaki organize su gruplar araclyla yasad, vergisiz olarak Avrupa piyasasna srmekle suluyorlar.514 Bunun yan sra Madlen Allbright tarafndan kendisine demokrat ve reformator sfatlar verilen Djukanovi, srd ekonomide salad progressten (gelimeden) dolay vnmtr.515 Bu progres de aslnda doaldr, nk Karada btesinin te birini ABD yardmlar oluturmaktadr.516 Bunun karsnda byle byk ekonomik yardmlardan yoksun olan Transdniyesterde gor Smirnov, kt artlara ve ambargolara ramen 16 sene lkeyi idare etmektedir. Her iki liderin hakkndaki iddialar doru olsa bile, onlara olan yaklam hi ayn deildir. Tarih srecine baklacak olursa, Karada Prensliinin ilk nce Srbistanla birlikte Osmanl denetimi, sonra da Avusutrya-Macaristan nfuz alannda olduunu grebiliriz. Sonra da yllarca Srbistan, daha dorusu Yugoslavya devletinin parasyd. Objektiflik prensiplerine dayanarak, Karadan Yugoslavyann iinde
Viktor Silenko, Referendum V ernogorii: Prodoljeniye Politiki Demontaja Yugoslavii, Ortodox Ukraine Site, (evirimii) http://www.otechestvo.org.ua/main/20065/2310.htm, 26 Kasm 2006 515 A.y. 516 A.y.
514

207

bulunmasnn sebebi igal gsterilmektedir. Transdniyester topraklar ise tarihte hibir zaman Moldovann paras deildi. Osmanl vassal olan Krm Hanlnn parasyd. 1774te Kk Kaynarca Bar Antlamas sonucu Krm bamsz klnmtr, sonra da Sahin Girey ferman zerine Rusyaya katlmtr. Bir sonraki Osmanl-Rus sava sonucu, 9 Ocak 1792 Ya Antlamasna gre Dniyester nehri iki devlet arasndaki snr olarak kesinletirilmitir.517 Bylece o zamandan beri Transdniyester ikiyz sene akn bir sreyle Rusya devleti iinde yer almtr. SSCB zamannda, Moskovann istei zerine Besarabyayla birletirilmitir. Moldova devlet stats, 1940ta imzalanm Molotov-Ribbentrop Paktna dayanmaktadr. Moldovann 23 Temmuz 1990da bu Paktn yasal olmadn ve hukuk geerliliinden yoksun olarak beyan etmesi, kendi hukuk temelini yok etmitir; sonra 23 Austos 1990da Gagauzya, 2 Eyll 1990de ise Transdniyester kendi cumhuriyetlerini ilan etmitir; Moldova ise bunu ancak 27 Austos 1991de yapmtr bylece de hukuk asndan Moldovann ne Transdniyester ne de Gagauzya topraklarna hakk vardr, nk hukuken kimsesiz olan topraklarda kendi kaderini tayin etme hakkn en son kullanmtr. Nisan ay 1992de Karadadaki referandumuna gre % 95,98 Karadallarn Srbistan devleti dahilinde kalmalar iin olumlu oy vermilerdir.518 Ayn 1992 ylnda Moldova ve Transdniyester arasnda ok kanl bir sava vard.519 Demografik ve dilsel adan da durum yle: Nfusu 220 bin civarnda olan Karadada yaklak % 30 Srp yaamaktadr. Karadallarn ve Srplarn dilleri ok benzemektedir, hatta baz Srplara gre, Karadallar Karada blgesinde yaayan ve oradaki leheyi konuan Srplardr. Karadallarn Srp olup olmad ok tartlr bir konu, ancak iki toplumun arasndaki farkn az olduu kesindir. Tarnsdniyestere bakldnda, orada da % 30 civarnda Moldovanlarn olduu grlecektir.520 Ancak birileri Slav, dierleri Latin kkenli olduundan dolay, dil arasndaki fark daha byk klmaktadr.
517

Hronika storii Moldov, E-Novosti (elektronik haberler), (evirimii) http://e-novosti.info/forumo/viewtopic.php?t=875, 26 Kasm 2006 518 Viktor Silenko, Referendum v ernogorii: Prodoljeniye Politiki Demontaja Yugoslavii, a.y. 519 Vladimir Socor, Russian Forces in Moldova, RFE/RL Research Report, Cilt.1, No: 34, 1992, s. 29-34. 520 Naselenie PMR, Pridnestrovskaya Moldavskaya Respublika (Transdniestrian Moldavian Republic), (evirimii) www.tiraspol.ru/aboutpmr/pmrpopulation/, 26 Kasm 2006

208

Referandumun kendisi ele alndnda, veriler yle: Karadan bamsz olmas iin oy verenlerin % 55i evet demeleri gerekmekte idi. Olumlu oy verenlerin oran % 55,4 olmutur. Bu, Srbistandan ayrlmak istemeyenlerin oran ok byk olduunu gstermektedir.521 Karadan nfusundan sadece % 30 Srp olduunu hatrlanacak olursa, bir tek Srplar deil Karadallar da Srbistanda kalmay istediklerini sonucuna varmak yanl olmayacaktr. Transdniyester referandumu ele alndnda, ok daha arpc rakamlar grmek mmkndr. Transdniyesterde oy verenlerin % 97,1i olumlu, % 2,3 ise olumsuz oy kullanmtr.522 Burada da Transdniyesterin % 30 civarnda Moldovanlarn olduunu hatrlanacak olursa, dier milletlerin yannda Moldovanlar da Moldovaya dahil olmak istememitir. AGT, AK, AB gzlemcilerine gre Karada referandumu demokratik usullerine uygun bir ekilde gemitir.523 Uluslararas resmi rgtlerin gzlemcileri Transdniyester referandumuna katlmamlardr, ancak referandumun Avrupa standartlarna uygun olduunu tm gzlemciler ortak bir beyannameyle ifade etmilerdir.524 Beyannameleri subjektif olarak deerlendirilebilen Gagauzya, Abhazya, Osetya ve Rusyadan gelen bir ok temsilcilerin yan sra, dier lkelerin ve dier lkelerin sosyal toplum kurulularn temsilcileri de vard525: Almanya Orta Avrupa Siyaset Monitoring Grubundan Tatjana Reznik, srail Uluslarars Uzman Seim Sistemler Merkezinden Alexander Gerand, Uluslararas Seim Gzlem rgtnden Alex Koetkov,
Okrlyonnye Svobodoy ernogorskiye Separatist Prazdnuyut Pobedu, Rossiyskaya Gazeta gazetesi, (evirimii) http://www.rg.ru/2006/05/23/chernogoria.html, 26 Kasm 2006 522 Timur Teplenin, Pridnestrovye Progolosovalo za Rossiyu, Utro-News, (evirimii) http://www.utro.ru/2006/09/18/peredovica/, 26 Kasm 2006 523 Chairman-in-Office: OSCE Will Not Recognize Transdniestrian Independence Referendum, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/item/6627.html, 26 Kasm 2006; OBSE ne Priznaet Referendum v Pridnestrovye, Korrespondent gazetesi, (evirimii) http://www.korrespondent.net/main/159431, 26 Kasm 2006; Referendum v ernogorii Signal k Naalu Voyn, Ukraine Daily, (evirimii) http://www.uadaily.net/?view=5720, 26 Kasm 2006; Otego Drojat Koleni u Voronina?, Olvia-PRESS, (evirimii) http://www.olvia.idknet.com/ol132-07-06.htm, 26 Kasm 2006; Pridnestrovskiy Referendum Forma Torpedirovaniya Reintegratsii Moldov, REGNUM, (evirimii) http://www.regnum.ru/news/district-abroad/moldova/706940.html, 26 Kasm 2006; 524 Zaklyueniye Grupp Mejdunarodnh Nablyudateley po Rezultatam Monitoringa Respublikanskogo Referenduma v Pridnestrovskoy Moldavskoy Respublike 17.09.2006, Gagauz Halk gazetesi No: 12 (75), Eyll 2006, s. 5. 525 A.y.
521

209

Eurasia Movement Hareketinden Stephano Vernole, Fransa Demokrasi Destekleme Hareketinden Jean-Pierre Vandersimmsen, Fransa PCN-NCP rgtnden Fabrice Beaur, De Golle Avrupa Srp Hareketinden Mila Nikoli, Agiuta Cives Adalet rgtnden Andrej Lukiean Avrupa Bilinci Dergisinden Avrupa Parlamentosu Milletvekili Luk Michel, Ukrayna Progresif Sosyalist Partisinden Natali Vetrenko. Toplam olarak Transdniyesterdeki referanduma 170 uluslararas gzlemci katlm ve onlarn ifadelerine gre, hi bir ciddi uyumazlk ya da kural d faaliyet, insanlara bask, zorlama, oylarn saymnda hile v.s. gibi olaylar meydana gelmemitir.526 Avrupa Parlamentosu milletvekili, Avrupa Kommuniter Partisi bakan ve Avrupa Bilinci dergisinin ba redaktr Luk Michel, Transdniyasterdeki referandumunda grdklerim Avrupann en yksek standartlarna eittir... ...Oylama mekanizmas bizi kesinlikle tatmin etmitir... ...Benim ahsen kardm sonu eer uluslararas toplum bu referandumu tanyacak olmazsa, demekki tand ey tam olarak demokrasi deildir, diye konutu.527 Btn bunlar gznnde bulundurarak, Karada ve Transdniyester artlarnn farkl olduunu kabul edilebilir, ancak gerek olarak fark u ki Transdniyesterin, Karadaa gre, byle bir referandum dzenlemeye hakk daha fazladr. Bylece Karadan referandumunu tanyan ve en az ayn seviyede byle bir referandum yapmaya hakk olan Transdniyesterin referandumunu tanmayan AGTin, ifte standartlar uygulad gayet ak bir ekilde ortadadr.

526 527

A.y.; Timur Teplenin, Pridnestrovye Progolosovalo za Rossiyu, Utro-News, (evirimii) http://www.utro.ru/2006/09/18/peredovica/, 26 Kasm 2006

210

3. MEVCUT OLAN DURUMUN DORULTUSUNDA AGT ROLNN DEERLENDRLMES.

Moldova-Transdniyester-Gagauzya geninin erevesindeki AGTin imdiki roln deerlendirmek iin, AGT rolnn tm srecini hatrlamak gerekmektedir. Aslnda buraya kadar bu konu hakknda herey anlatlmtr, onun iin bu pararafta tekrar ok ksa olarak hatrlatarak, deerlendirme yaplacaktr. AGT Moldovadaki misyonunu 1993te kurmutur. 1988den beri haklar iin mcadele veren Gagauzya, daha ok Avrupa Konseyi ile irtibat iinde idi. Ayn zamanda da, unutmamak gerekiyor ki, AGT o zamanda bir konferans niteliindeydi ve imdi olduu gibi kurumsalla sahip deildi. AGTin konferanstan tekilata dntrlmesi 4-6 Aralk 1994te Budapete Zirvesinde gereklemitir. Ancak, henz konferans halindeyken, AGKin Ulusal Aznlklar Yksek Komserlii vard ve Gagauz sorunu ile az olsa da ilgileniyor durumda idi. Az nk temsilcileri Gagauzyay bir defa bile ziyaret etmemiler, bylece de Gagauzya sorunlarnn tam olarak ne olduu nasl anlamalar mmkn deildir; ilgileniyorlard Mihail Kendigelenin AGK Ulusal Aznlklar Yksek Komsere yazm olduu resmi mektuplar buna iaret etmektedir.528 Yine de Gagauzyann formasyonunda AGTten daha ok Avrupa Konseyi rol oynamtr. Bu da doaldr, nk birinci olarak AGTten farkl olarak, AKnin yaptrm gc var, ikinci olarak ise AKye girmeye alan Moldova (1995te girmitir) asndan Gagauz rneinde aznlk sorunlarn zebildiini gstermek nem tayordu. Bylece 1994n aralk aynda Gagauzya, AK desteiyle ve kendi abalaryla resmi olarak kurulmu, AGT ise tekilat olup kurumsallatrmtr. Birka ay sonra da Gagauzyadaki Bakan seimleri olmu ve Tabunik iktidara gelmitir. Moldova ise Avrupa Konseyi yesi olmutur. 1995-1999 yllar aras Kiinev adam Tabunik Bakanlnda, Komrat ve Kiinev arasnda sorun yaanmadndan, Gagauzya-AGT almalar nerdeyse olmamtr. Tam anlamyla gelimi olmayan muhalefetin de AGTle ilikileri sz
528

Gagauzya Meclis Bakan Mihail Kendigelenin Aralk 1994 tarihinde AGK Ulusal Aznlklar Yksek Komseri Van Der Stoula yazm olduu resmi mektup. (Evrak No.: 32)

211

konusu olmamtr. O zamanki durumunu en iyi bir ekilde ifade eden, 1999-2006 yllar aras AGT misyonu bakanln yapan William Hillin 11-12 Aralk 2000deki Kiinev-Komrat: kanunlarn adaptasyonu, devlet kamu mallar ve bte-vergi politikas alanlardaki, merkez ve blge arasndaki ilikiler konulu seminerin konumasndan bir paradr, Hatrlyorum, Moldovaya, AGT misyonu bakan olarak gelmeden nce, Vaington Moldova Cumhuriyeti Bykeliliinde bir grmem vard. Bu grmede, benim anladm kadar Gagauzya sorunu zlm vaziyette olduunu iaret etmitim. Ancak konutuum kii bana durumun yle olmadn sylemiti. Ve gerekten, Moldovaya geldiim zaman, sorunun sonuna kadar zlm olmadn bizzat kendim grmtm.529 Yani William Hillin bu szleri, sorunsuz Tabunik zamanlarnda AGTin ne resmi liderlerle, ne de muhalefetle ciddi anlamda almalarnn olduuna iaret etmektedir. 1999da Gagauzyada Bakan olarak Kroytor seilince ve Halk Topluu bakan Kendigelen olunca, durum deimitir. Gagauzyann Gagauz Yeri kanununda kaydedildii gibi haklar verilmesi talebine, Moldova tarafnn isteksiz davranmas Gagauzya-AGT ilikilerini younlatrmtr. Bunlar daha ayrntl olarak yukarda anlatlmtr. Her ne kadar AGTin bu konuda ok fazla bir ey yapt sylemek g olsa da, Gagauzyann bte gibi, baz haklarn elde etmesinde nemli rol oynad tartlmazdr. Bir kere arada AGTin bulunmas Kiinevi Gagauz sorunlarn grmeye zorlamtr. Bunun yannda da AGT temsilcilerinin bulunduu toplant, seminer ve konferanslarda, Kiinev demokratik usullere uygun bir ekilde davranmas gerekmekte idi. Ancak 2002 ve sonrasnda AGTin roln pasif, bazen de olumsuz olarak deerlendirmek kesinlikle yanl olmayacaktr. 2002 Gagauzyadaki darbe sonucu Bakan Kroytorun grevinden istifa etme zorunda kalmasna ok pasif bir tepki gsterip, bu olay sadece tela uyandrc olarak nitelendirmitir. Burgudjinin siyasi bir tutuklu olarak, ancak adamn bir buuk seneye yakn susuz olarak hapiste bulunmasndan sonra, sadece kabul etmitir. Olaylarla ilgili halk aydnlatmasn isteyen dier muhalefetilerin
529

11-12 Aralk 2000 tarhli, Kiinev-Komrat: kanunlarn adaptasyonu, devlet kamu mallar ve bte-vergi politikas alanlardaki, merkez ve blge arasndaki ilikiler adl seminerdeki Moldova AGT Misyonu Bakan William Hillin konumas, seminerin tutanak bror, Kiinev, Aralk 2000, s 20.

212

televizyon ve radyo yayna kmalarna yasaklanmas, AGT tarafndan sessizlikle karlanmtr. 2002 Bakan seimlerinde Formuzaln kazanmasna ramen Kiinevin hileyle Tabuniki Bakan koltuuna getirmesine, AGTin cevab, medyadaki demecinde iki ksa pararaf olmutur. Gagauzyadaki insan haklar ihlalleri, Tabunik tarafndan Moldova araclyla siyasi muhalefete bask yaplmas ve onlara eitli davalarn almas, AGTte gerekli olan tepkiyi uyandrmamtr. AGTin, uluslararas arenada Moldovaya youn eletiriler yapmas yerine, bu kadar pasif kalmas son derece dndrcdr. AGTi ve faaliyetlerini deerlendirme srecinde, AGTin siyasiletiini ve bir ok kez taraf tutup tarafsz ve objektif olmadn sylemek kesinlikle yans olmayacaktr. Bunu, Transdniyester meselesinde grmek mmkndr. Demokratik usullerine dayanan, tm taraflar tatmin edecek olan ve bylece, en nemlisi, soruna nokta koyacak olan Kozak Plann 2003te desteklememesi, hatta ona kar kmas bunun yannda, Kozak Plannn baznda bir program nermemesi, AGTin eitli politik nedenlerden dolay Moldova tarafn tuttuunu ve bylece de tarafszlk ilkesine aykr davrandn sylenebilir. Ondan sonra da, yukarda anlatlan Gagauzya ve Transdniyesterin self-determinasyon hakkn kullanma haklarnn dayanaklarn gznnde bulundurarak ve Karadala Transdniyester artlarn karlatrarak, AGTin objektif olmad ak bir ekilde karmza kmaktadr. Gagauzyadaki hak ihlallerine pasif bir ekilde kar kmas ya da hi nemsememesi, Gagauz ve Transdniyesterlilerin haklarn koruyacak olan federalizasyon fikrine scak bakmamas, AGTe glge drmektedir. Bunlar hepsi AGTin ifte standartlar tezini uyguladnn birer kantdr. Bunun yannda, bir taraftan NATO yeleri olan ABD ve dier Bat lkelerinin Karada srecini desteklemesi, dier taraftan ise NATOya ve Avrupa Birliine ynelmi olan Moldovaya kar kan ve Rusya tarafndan desteklenen Transdniyester srecini desteklememesi, ou olarak da NATOya ya ye, ya girme yolunda olan, ya da ortaklk anlamas olan lkelerden oluan AGTin Transdniyestere kar olan tutum AGTin siyasetletiini gstermektedir. ifte standartlar da bundan kaynaklanmaktadr. Bylece temel olarak, insan haklar, ifade

213

zgrl ve demokrasi usullerine szde dayanan AGT, Batnn istek ve karlar savunan arac haline geldiini sylemek mmkndr. Bylece sonu olarak, Gagauzya ve Transdniyester meselelerde AGTin gerek demokratik znden uzaklam, Bat lkelerinin politik yn ve karlarn gtme arac bir rgt haline geldiini sylemek mmkndr; Moldovadaki aznlk haklarnn savunmasn yapabildii derecede yapmamakta, bazen de bir anlamda Moldovann aznlklarnn haklarn ihlal etmesini tevik etmektedir.

214

SONU ncelenenlerin nda, bugn gelinen noktada Gagauzya ve Transdniyester konusunda uygulanan somut politikann, Moldovann aznlk kavram ve haklar konusundaki resmi grnden ok daha kstlayc nitelikte olduu sonucuna varlmtr. Her ne kadar Gagauzyann Moldova anayasasnda belirtilmi olan zerk blge stats olsa da, uygulamada, Gagauz Yeri Kanununun Moldovann dier kanunlaryla akt veya hi ilemedii meselelerde, Gagauzyann, kanunen sahip olduu statsnn getirmi olduu haklardan yararlanamadn grebiliriz. Btn bunlardan haberdar olan AGTin ise temeli olan ilkelere gre davranmad sonucuna varlmtr. Self-determinasyon hakkn kullanma hakknn dayanaklarndan bahsedildii blmde, hem Gagauzyann, hem de Transdniyesterin yeterli dzeyden fazla self-determinasyon hakkn kullanma haklarnn var olduu gsterilmitir. Ancak Gagauzya ve Transdniyesterin, ayrlk olarak nitelendirilen talepleri, baarya uluacaklar durumda, dnyadaki baka ulusal aznlklar tarafndan bir rnek olarak kullanlabilir. rnein, Abhazyann ve Gney Osetyann Grcistandan olas kopuu, ya da bu rnekler zerinden giden Kuzey Iraktaki bir Krt devletinin kurulmas. Bylece bu sre lke btnl ilkesini zedeleme kapasitesindedir. Dolaysyla, bazlarca zgrlk iin self-determinasyon hakkn kullanma olarak adlandrlan, bazlarca da ayrlk olarak adlandrlan dnyadaki bu eilimlerin desteklenmemesi gayet doal grnmektedir. Bunun yan sra, her ne kadar ikili protektorat* (ya da protektorya) altnda yaayan lkelerin rnekleri mevcut olsa bile (rnein spanya ve Fransann ikili protektorat altnda yaam olan Andorra gibi),530 Gagauzyann, sanayileme dzeyi ok daha stn olan Transdniyesterden farkl olarak, tek bana bamsz bir devlet statsnde varln srdrmesi ok zor grnmektedir.

* Gl bir (ya da daha fazla) devletin korumas altnda 530 Leonid Dobrov, Obrasenie k Bakanu i Narodnomu Sobraniyu Gagauzii, Gagauz Halk gazetesi No: 9 (72), Austos 2006, s. 1.

215

Dolaysyla da dnyadaki ayrlk eilimlere rnek olup pandora kutusunu amamak iin, bunun yannda da varlklarn daha kolay bir biimde srdrmek amacyla, Gagauzyann ve Transdniyesterin, Moldovann dahilinde kalmalarnn yarar yok deildir. Ancak haklar iin mcadele gsteren bir aznln lke btnl uruna olas bamszlktan vaz gemesi durumunda, devlet tarafndan haklarnn ihlal edilmesi ihtimali vardr. Gagauzya 23 Aralk 1994te fiili bamszlndan vaz geerek, szkonusu durumun gayet ak bir misali olmutur. Gagauzyann bu rnei Transdniyesteri Moldovadan bamsz olarak varln srdrmeye tevik etmektedir. Btn bunlar incelendikten sonra AGTin temel prensiplerine uymayan tutumu karmza kmaktadr. AGT bir taraftan, yukarda anlatlan ve bir anlamda hakl olarak nitelendirilebilen sebeplerden dolay, Transdniyesterin ve Gagauzyann eilimlerini eletirip, Moldovadan olas kopuunu takdir etmemektedir. Bunun yannda da Transdniyesterin ayrlkln sert bir tutumla karlad gibi, Moldovann Gagauzya ve Transdniyester haklarn ihlal etmesini ayn sert tutumla karlamamaktadr. Moldovann Dier taraftan ise, Transdniyester ve Gagauzyann srecini iinde kalmasn salayabilecek federalleme

desteklememekte ve bylece de Transdniyesterin ve Gagauzyann olas kopuunu bir anlamda tevik etmektedir. Moldova ise, doal olarak, aznlk olan Gagauzya ve Transdniyesterle ne i siyasetteki, ne de d siyasetteki tekelini paylama niyetinde deildir. Bylece burada AGTin Moldovann karlarn desteklemekte olduunu grebiliriz. Tekilatn Moldovaya vermi olduu bu destein mantkl olarak grnen nedenleri u ekilde yorumlanabilir: Olas federal Moldovada Transdniyesterdeki Slavlar ve Gagauzyadaki Gagauzlar, devletin d politika srecinde etkili olacaklardr. Onlarn araclyla Moldovada birinci olarak Rus nfuzu, ikinci olarak da Trk nfuzu artacaktr. Geni jeopolitik adan bakldnda Moldovada NATOnun da karlar mevcuttur. Bunun yannda NATO asndan, Avrupa Birliine girmeye alan ve NATO yesi olan Trkiyenin blgede artacak nfuzu ok da sakncal grnmemektedir. NATO ve AB yesi olan Romanya ile NATOya girme eiliminde olan Ukrayna arasnda,

216

Moldovadaki olas federasyona dayanan bir Rus nfuzunu yaratmak ise sakncal olarak deerlendirilebilir. AGT devletlerinin ar basan bir ounluunun NATO yesi ya da orta olduu gz nnde bulundurulursa, AGTin byle bir tutumu anlalr olacaktr. Bylece eskiden AGT, NATO lkeleriyle Varova Pakt lkeleri arasndaki diyalog platformu zelliini tarken, Varova Pakt ve SSCB dalnca, NATOnun karlarn savunma arac zelliklerini almaya balamtr. Bunu, Karadala Transdniyester karlatrldnda grmek mmkndr. Karadaa bamszlk eliminde tevik; artlar benzeyen, hatta daha ar basan Transdniyestere knama; Gagauzya ve Transdniyester sorunlarna son getirebilecek zelliklere sahip olan Kozak Planna red stteki tmdengelimin kantlar niteliindedir. 26 Eyll 2006daki ABD Savunma Bakan Donald Ramsfeldin konumasn, bunun bir delili olarak grmek mmkn. Ramsfeld, Karadan NATOya girme isteiyle doru bir yn semi olduunu iaret ederek, NATOnun Karada iine almaya hazr ve bundan memnun olacan mesajn vermitir.531 Bunlarn yannda bir sonu olarak Moldova-Gagauzya-Transdniyetsr genini ve bu balamda AGTin tutumunu teorik adan tekrar ele almakta yarar var. Bir devletteki aznln ve/veya aznla mensup olan bireyin iki kimlii vardr: devletin vatandaln simgeleyen bir st kimlik; ve aznln ve/veya aznla mensup olan bireyin milliyetini simgeleyen bir alt kimlik. Devlet asndan aznln ve/veya aznla mensup olan bireyin en iyi davran biimi alt kimliini reddedip, st kimliini kabul etmektir. Bu durumda devletin memnuniyetle karlad, gnll asimilasyon ve ulusal aznln kendi aznlk haklarndan istifa etmesi sz konusu olmaktadr. Bunun yan sra iki farkl durum daha var. Onlardan birincisi: aznlk ve/veya aznla mensup olan kii, doal hakk olan kendi ulusal kimliinde srar eder, st kimlii olan, bulunduu devletin vatandaln da reddeder. (Transdniyesterdeki 17 Eyll 2006 referandumunda bamszlk iin % 97,1 orannda evet diyen halk bunun rneidir.532 Bu durum, Gagauzya ve Transdniyester haklarnn ihlal
Glava Pentagona Podderjal deyu Prisoedineniya ernogorii k NATO, ITAR-TASS, (evirimii) http://www.itar-tass.com/level2.html?NewsID=10828544&PageNum=0, 26 Kasm 2006 532 Timur Teplenin, Pridnestrovye Progolosovalo za Rossiyu, Utro-News, (evirimii) http://www.utro.ru/2006/09/18/peredovica/, 26 Kasm 2006
531

217

edildiinden ve Kozak Plannn reddedildiinden dolay meydana gelmitir. AGT ise hak ihlallerine gereken tepkiyi gstermemi, ayn zamanda Kozak Plann da reddetmitir.) Aznln ve/veya aznla mensup olan kiinin byle bir tercihi, devletin sert tepkisiyle karlayor ve meydana ya katliam (Transdniyester sava ya da 1990 Gagauzyada savaa bir adm kala durum), ya da ayrlma (Transdniyesterin 17 Eyll referandumu) gelmektedir. Bylece ilk durum olan gnll asimilasyondan hem devlet, hem de aznlk ve/veya aznla mensup olan birey memnun kalyor. Ancak aznln, gnll olarak olsa da, yok olmas ihtimali meydana gelmektedir. Bunun yannda da gnll asimilasyon ok sk rastlanan bir durum deil, ve de bir aznlk grubunun davranndan ziyade, bir ferdin olas bir davran biimidir. kinci durum sz konusu olduunda aznlk ve/veya aznla mensup olan birey st kimliini reddederek onun yerine kendi alt kimliini getirmektedir. Burada atma szkonusu oluyor ve bunun sonucunda her iki taraf zarar gryor. Bu noktadan sonra blnme var: devlet ya aznln ban ediriyor ve, yukarda getii gibi, bu durumda soykrm ve ar hak ihlalleri meydana geliyor; ya da aznlk devletten ayrlyor, burada da devletin btnl zedeleniyor, aznlk ise, dnya aznlklar iin bir numune yaratarak ve pandora kutusunu aarak, bamsz oluyor. Bylece ikinci durum da herkesi memnun edecek zelliklere sahip deildir. nc ve son durum: aznlk ve veya aznla mensup olan birey, hem st kimlii olan devlet vatandaln kabul ediyor, hem de kendi ulusal kimliinde srar ediyor. (Gagauzya'nn durumu bunun rneini tekil eder.) Burada artk devlet tutumu ikileiyor. Birinci olaslk: Devlet asimilasyon yapmaya devam ediyor (Moldovann Gagauz haklarn ihlalleriyle yapt ey) ve yine olas atmalara yol ayor. (1994te Gagauzlar bu yoldan gittiler ve Moldovann bu tavryla karlatlar. Burada da AGTten gerekli olan tepki gelmemitir.) kinci olasl ise aznlk-devlet arasndaki ilikilerde en ideali olarak nitelendirmek mmkndr. Yani aznlk st kimliini kabul ederek, alt kimliinde srar etmekte; devlet ise aznlnn alt kimliine sayg gstererek onu korumaktadr. Bu durumdaki sonu gelien uyum ortamdr.

218

nceki blmlerden grld gibi, haklar ihlal eden Moldovann, aznlklara saygyla davrandn sylemek gtr. Devletin aznlklara olan saygs ne zaman gelir? Aznlk haklarnn ve bylece de ona gsterilen saygnn garantr aznln kendisi olduu zaman gelir. Aznlk haklarnn garanti altnda olmas, federalleme ya da ona benzeyen, aznlk haklarnn geni olan, aznlklarn yeterli dzeyde karar srecine katld, devletin i ve d siyasetinde sz sahibi olduu bir ynetim biiminine iaret etmektedir. Bylece Kozak Planna kar kan AGT kendi prensiplerine uymuyor halindedir. Bun ve Karada meselesi, tezin metninde sz edilen AGTin ifte standartlar uyguladn gstermektedir. Dolaysyla bu tezin sonucunda varlan nokta: Moldovada aznlklar konusunda AGTin rol pasif, hatta bazen olumsuz, olarak nitelendirilmi, AGTin kendisi de objektif davranmayarak, savunmamaktadr. Bunlarn yan sra genel olarak, uluslararas alanda aznlklarla ilgili yaplan dzenlemelerde, gerek terminoloji ve tanmlarn zayfllndan, gerekse aznln potansiyel olarak tad ayrlk zelliklerden dolay, aznlk grubu haklarndan ziyade, aznla mensup bir fert haklar savunmasndan sz edilmektedir. Tezin birinci nolu ekte yer alan Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szleme incelenecek olursa, orada ulusal aznlklar yerine ulusal aznla mensup olan kii gibi ifadeler yer almtr, byle ifadelere bu tr kanun ve szlemelerin ounda rastlanmaktadr. Bylece dnya tarihi gelimelerinden yola karak, bir aznln, haklarn elde etmesi, nihayi olarak o aznln kendisine bal olduunu sylemek kesinlikle yanl olmayacaktr. aznlklar gerektii kadar korumamakta, haklarn da

219

KAYNAKA Kitaplar: - Alpkaya, Gken: AGK Srecinden AGTe nsan Haklar, Kavram Yaynlar, stanbul, 1996 - Armaolu, Prof. Dr. Fahir: 20. Yzyln Siyasi Tarihi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Tisa Matbaas, Ankara, 1988 - Arsava, Aye Fsun: Aznlk Haklarn Uluslararas Belgeler ve zellikle Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin 27.Maddesi Inda ncelenmesi, Ankara niversitesi, SBF Yaynlar, Ankara, 1993 - ATO Gagauziya: Ekonomieskiye Dannye. 2001, Haz. Gagauzya Halk Topluu, Komrat, 2001 - Baydar, Mustafa: Hamdullah Suphi Tanrver ve Anlar, y.y., stanbul, 1968 - Bazovy Doklad o Polojenii v Oblasti Prav eloveka v Respublike Moldova, Haz. Parlament Respubliki Moldova, Programma Razvitiya OON v Moldove, Chiinau, 2003 - Brlmann, C.; Lefeber, R.: Peoples and Minorities in International Law, Martinus Nijhoff Publishers, Dordrecht, 1993 - Bulgar, Stepan: Can Pazar, y.y., Kiinev, 1988 - ____________, Stalin i Gagauz, y.y., Komrat, Nisan 1991 - akr, Mihail: Basarabyal Gagauzlarn Tarihi, Haz. Harun Gngr, Tungay Yaynlar, Nide, 1998 - avuolu, Naz: Uluslararas nsan Haklar Hukukunda Aznlk Haklar, Su Yaynlar, stanbul, Nisan 2001 - Decaux, Emmanuel: AGK, ev. G. Tunal Alpkaya, letiim Yaynlar, stanbul, 1993 - Demirel, Suleyman: Foreign and Ethnic Minorities: Emerging Violence and the Media, The General Assembly Of The International Press Institute, Budapest, Hungary, 18 Mays 1992 - Dokument Prinyatye na Pervom i Vtorom Zasedanii rezvaynogo Syezda Polnomonh Predstaviteley Gagauzskogo Naroda, Haz. Gagauz Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yksek Konseyi, Komrat, 1989 220

- Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity, Haz. Dinah L. Sheldon, Thomson Gale, USA, 2005 - Environmental Performace Reviews: Republic of Moldova, Economic Commission for Europe, United Nations Press, New York and Geneva, 1998 - Gagauzskaya Avtonomiya: Granits Vozmojnogo i Neobhodimogo, Haz. Parlamentskaya Kommisiya Gagauzii, Komrat, 1994 - Geografiya Moldov, Ders Kitab, y.y., Chiinau, 1996 - Gey, Emel: Avrupada Gvenlik ve birlii Konferans Tarihesi ve Belgeler, y.y., Ankara, 1994 - Gradeliyev, van: Gagauzite, y.y., Dobri, 1994 - Gngr, Harun; Arguna, Mustafa: Dnden Bugne Gagauzlar, y.y., Ankara, 1993 - Jonson, Lena; Archer, Clive: Peacekeeping and the Role of Russia in Eurasia, Westview Press, USA, 1996 - Kapani, Mnci: nsan Haklarnn Uluslararas Boyutlar, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1991 - Kratka storiya na Blgariya, y.y., Sofya, 1983 - Kuruba, Erol: Asimilasyondan Tannmaya: Uluslararas Alanda Aznlk Sorunlar ve Avrupa Yaklam, Asil Yayn Datm, Ankara, 2004 - Kymlicka,Will: okkltrl Yurttalk Aznlk Haklarnn Liberal Teorisi, Oxford University Press, 1995, ev. Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1998 - Lapidoth, Ruth: Autonomy: Flexible Solutions to Ethnic Conflicts, Institute Of Peace Press, Washington, 1996 - Machiaveli, Niccolo: Gosudar, Planeta Yay., Moskva, 1990 - ________________: The Prince, Haz. Peter Bondanella, Oxford University Press, 2005 - Manov, Atanas: Gagauzlar, Varlk Neriyeti, Ankara 1940 - M Raznye, no Prava u Nas Odinakovye (nformatsonny Gid v Oblasti Zait Prav Etnieskih Mennstv), Republic Moldova: Human Rights Centre, Kishinev, 2001 221

- Moldova: Economic Review, Haz. International Monetary Fund, Washington D.C., USA, 1992 - Moldova: lke Raporu, Haz. TKA, Ankara, 2002 - Musat, Mircea: Viata Politica n Romania 1918-1921, 2. basm, Bucuresti, 1976 - Nabi, Yaar: Balkanlar ve Trklk, y.y., Ankara, 1936 - Naselenie Respubliki Moldova: Fakt i Statistika, Parlament-PRESS, Chiinau, 2004 - Oran, Baskn: Kreselleme ve Aznlklar, maj Yaynevi, Ankara, Aralk 2001 - __________, Trkiyede Aznlklar: Kavramlar, Lozan, Mevzuat, ctihat, Uygulama, Tesev Yaynlar, stanbul, Haziran 2004 - OSCE-Yearbook 1995/1996, Haz. Jonathan Dean ve IFSH, Baden-Baden, 1997 - OSCE Hand Book / AGT El Kitab, Third Edition, Published by The Secretariate of OSCE, Viyana , Haziran 2000 - Ostapenko, L.; Subbotina, .: Russkiy Yazk v Sovremennoy Moldove, Kiinev, 2000 - Pascu, Stefan: Faurirea Statului National Unitar Roman, cilt No: 2, Bucuresti, 1983 - Pazarc, Prof. Dr. Hseyn: Uluslararas Hukuk Dersleri, 1.Kitap, 4.Bask, Ankara, 1994 - Preece, Jannifer Jackson: Ulusal Aznlklar ve Avrupa Ulus-Devletler Sistemi, ev. Ayegl Demir, Donkiot Yaynlar, stanbul, 2001 - Protokol: Koordinatsonny Sovet Assambley Narodov Vostoka (Kongre Beyannameleri Bror), Haz. Dou Halklarn Koordinasyon Konseyi, Moskova, 30 Ekim 1990 - Raucek, Joseph: Contemporary Roumania and Her Problems, Stanford, 1932 - Soysal, smail: Trkiyenin Uluslararas Batlar, Cilt No: 2. (1945-1990), Kesim A (ok Tarafl Batlar), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991 - Tanasoglo, Dionis: Byk Kr, Ana Sz, Kiinev, Austos 1991 - Tevetolu, Fethi: Hamdullah Suphi Tanrver, y.y., Ankara, 1986

222

- Tikov, Valeriy: Etninost, Natsonalizm i Konflikt v Sovetskom Soyuze i Posle Ego Raspada, Eksmo Press, Moskva, 1998 - lksal, Mstacib: Dobruca ve Trkler, y.y., Ankara, 1966 - rer, Levent: Aznlklar ve Lozan Tartmalar, Derin Yaynlar, stanbul, Temmuz 2003 - Yanev; Volon: Gagauz, y.y., Moskva, 1993 - Yeni Bir Avrupa in Paris art, Basn ve Enformasyon Genel Mdrl, Ankara, Aralk 1990 Makaleler: - Alpkaya, Gken: Uluslararas nsan Haklar Hukuku Balamnda Aznlklara likin Baz Gelimeler, nsan Haklar Yll, Cilt 14, Ankara, 1992, s. 147-176. - Avrupa Birlii, Siyaset, Ed. MumtazEr Trkne, Lotus Yaynevi, Ankara, Ekim 2006, s. 680-688. - Beevliyev, B.: Basic Trends in Representing The Bulgarian Lands in Old Cartografik Documents Up To 1878, Etudes Balkaniques, No: 2, Sofya, 1980, s. 24-33. - BDP/OBSE Prizvayet Pravitelstvo Moldov Rassmotret Sluay Zaderjaniya Politika iz Gagauzii, OSCE/ODIHR: Press Release, Varova, 7 Mart 2002 - Birlemi Milletler, Siyaset, Ed. MumtazEr Trkne, Lotus Yaynevi, Ankara, Ekim 2006, s. 688-693. - Bainbridge, Timothy; Teasdale, Anthony: Minorities, The Penguen Companion to European Union, Penguen Books, y.y., 1995, s. 327-339. - Bulgar, Stepan: Gagauzskoe Srednevekovoe Gosudarstvo v Dobrudje, yaynlanmam makale. - Cavanaugh, Casandra: Conflict in Moldova: The Gagauz Faktor, RFE/RL Research Report, Vol. 1, No: 32, 14 Austos 1992, s. 11-17. - Fane, Daria: Moldova. Breaking Loose From Moscow, Nations and Politics in The Soviet Succesor States, Cambridge University Press, Cambridge, 1993, s. 133-135. - Gagauzya 2001 Ekonomi Tablosu, Gagauzya Halk Topluu yay., (bror), Komrat, 2001 223

- Joint Declaration of the Ukrainian and Moldovan Prime Ministers From 30 December 2005, OSCE Mission To Moldova: Press Release, Kiinev, 6 Mart 2006 - Karpat, Kemal: Gagauzlarn Tarihi Menesi zerine ve Folklorundan Paralar, I.Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt 1., Ankara, 1976, s. 163177. - King, Charles: Gagauz Yeri and The Dilemmas of Self-Determination, Transition, Cambridge University Press, 20 October 1995, s. 21-25. - Konoplev, R.: ntervyu s vanom Burgudji: Posledniy Otryad Vizantii, Rossiyskiy Jurnal, Tiraspol, 12 Mays 2005, s. 15-18. - Kuruba, Erol: Avrupa Birliinin Aznlklara Yaklam ve Avrupa Btnlemesine Etkileri, Liberal Dnce, yaz 2001, s. 15-21. - Ktk, M. Akif: Uluslararas Hukukta Self-Determinasyon Hakk ve Trk Cumhuriyetleri, Seluk niversitesi SBF Dergisi, Cilt 37, Say: 9, Konya, 2003, s. 259-275. - Moldova: Recomendations, Haz. Congress of Local and Regional Authorities of Europe, (Council of Europe), 9. session, Strasbourg, 6 Haziran 2002, (bror) - Montenegro Referendum Overall in Line With International Standards, OSCE/ODIHR: Press Release, Podgorica, 22 Mays 2006 - Novosti iz Gagauzii, ITAR-TASS News Agency (report in Russian), Moscow, 28 July 1994, s. 7. - Parlament Respubliki Moldova: Kodeks o Vborah. No. 1381, ot 21.11.1997, Monitorul Oficial al Republici Moldova, Chiinau, 8 Aralk 1997, s. 54. - Pazarc, Hseyin: AGK erevesinde Uyumazlklarn Bar zm Yollar, Deien Dnyada nsan, Hukuk ve Devlet, Engin Yaynclk, stanbul, 1995, s. 264-285. - Religioznye Voyn v Evrope, storiya Srednih Vekov, Tarih Ders Kitab, Moskva, 1989, s. 48. - Respublika Moldova v Tsfrah, 1996, Etnosotsologieskie Oerki, Kiinev, 1997, s. 34-38. - Rossiya v XVII-om Veke, storiya Rossii, Tarih Ders Kitab, Moksva, 1993, s. 63.

224

- Rukovodstvo Gagauzskoy Avtonomii Pod Udarom, OSCE Mission to Moldova: Press Release, Kiinev, 5 ubat 2002 - Socor, Vladimir: Russian Forces in Moldova, RFE/RL Research Report, Cilt.1, No: 34, 1992, s. 29-34. - _____________, Gagauz Autonomy in Moldova: A Precedent for Eastern Europe?, RFE/RL Research Report, Cilt. 3, No: 33, 1994, s. 19-24. - Sur, Melda: Paris artnda nsan Haklar, (Prof. Bedri Grsoya Armaan), A SBF Dergisi, Cilt 47, Say: 3-4, Ankara, 1992, s. 299-307. - _________, Paris artnn Hukuki Nitelii: Andlama Nitelii Tamayan ok Yanl lemler, (Prof. Muammer Aksoya Armaan), A SBF Dergisi, Cilt 46, Say: 2, Ankara, 1992, s. 395-406. - Tark, Ali: NATOnun Balkan Seferi, der. Ali Tark, Evrenin Efendileri? NATOnun Balkan Seferi, ev. Alogan Yavuz, Om Ekonomi-Politik, stanbul, 2001, s. 467-489. - Zakon ob Osobom Pravovom Statuse Gagauzii (Gagauz Yeri), Monitorul Oficial al Republici Moldova, Kiinev, 14 Ocak 1995, s. 3-9. - Zelenuk, V.: Natsonalnoye Vozrojdeniye i Problem Etnieskoy dentinosti, Etnosotsologieskie Oerki, Kiinev, 1999, s. 140-144. Tezler: - Acar, Sabahattin: Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, Dicle niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Hukuku Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Diyarbakr, 1996 - Alpkaya, Gken: AGK Srecinde nsan Haklar, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Uluslararas likiler Anabilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 1994 - Arsoy, brahim Alper: Avrupa Birlii ve Aznlklar, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir, 2002 - Dederov, Aleksandr: Rusya Ulusal Gvenlik Konsepti ve Rus-Amerikan likilerine Etkisi: 1991den Gnmze, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Uluslararas likiler Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2003

225

- Dner, Ayhan: nsan Haklarnn Uluslararas Alanda Korunmas ve Avrupa Sistemi, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Hukuku Anabilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, Konya, 2002 - Kaptan, Eyp: Lozan Konferansnda Aznlklar Sorunu, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Atatrk lke ve nkilaplar Tarihi Anabilim Dal, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul, 1997 - Kayran, Didem: 21.Yzylda Avrupa Gvenlik Sisteminde nsan Haklarnn Yeri ve AGT, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Uluslararas likiler Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2001 - Kl, Ayten: The Gagauz: Past and Present, Bilkent University, Institute of Economics and Social Sciences, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1997 - Memmedov, Behruz: The Concept of Self-Determination and the Conflict of Nagorno Karabakh, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2003 - Orbay, A. Serdar: Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat Srecinin nsani Boyutu, Dicle niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Hukuku Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi , Diyarbakr, 2002 - rer, Levent: Ulusal ve Uluslararas Dzeylerde Etnik Gruplar ve Devlet, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul, 1995 - Yulchurin, Salavat: Military Operations in the CIS: Peacekeeping or Restoration of Regional Hegemony?, Bilkent University, Institute Of Economics And Social Sciences, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, Haziran 1994 Gazete Kaynaklar: - ABD Hegemonyas Yeniden Oluturulurken Balkanlar, Cumhuriyet gazetesi, Strateji eki, Say 57, Temmuz 2003, s. 12-13. - AGTe een Glgesi, Hrriyet gazetesi, 19 Kasm 1999, s. 20. - AGT Gndemi, Hrriyet gazetesi, 18 Kasm 1999, s. 3. - Alternativny Syezd Gagauzov Mira, Gagauz Halk gazetesi No: 9 (72), Austos 2006, s. 1.

226

- Doklad Professora Komratskogo Gosudarstvennogo Universiteta Doktora storieskih Nauk Marii Marunevi Narodnomu Sobraniyu Gagauzii, Ana Sz gazetesi, Kasm 1994, s. 4. - Gagauziya Primet Uastie v Parlamentskih Viborah, Ana Sz gazetesi, ubat 1994, s. 1. - Gagauziya v Mirovoy Politike, Gagauz Halk gazetesi No: 4 (67), Nisan 2006, s. 4 - Gagauziya v Zerkale Mirovoy Press, Gagauz Halk gazetesi No: 9 (72), Austos 2006, s. 2. - Gagauzlar Brazilyada, Sabaa Yldz, No: 2, 1997, s. 50. - Gagauzlar Dostluk Kprs, Zaman gazetesi 2 Haziran 1994, s. 3. - Gagauzskiy Vopros, zvestiya gazetesi, 15 Kasm 1989, s. 5. - Gagauzskiy Vzrvatel Dlya Totalitarnoy Moldov, Gagauz Halk gazetesi No: 4 (67) Nisan 2006, s. 2. - General Lebed. Vospominayiya, Soyuz Ofitserov gazetesi No: 8 (79), Moskva, Kasm 2001 - Geroy Naego Vremeni, Gagauz Halk gazetesi No: 10 (73), Austos 2006, s. 6 - Dannye Po Naseleniyu Gagauzii, Gagauz Halk gazetesi, No: 2 (65), Mart 2003, s. 3. - Dannye Vsesoyuznoy Perepisi 1989 g., Komsomolskaya Pravda gazetesi, Kiinev, 8 Aralk 1989, s. 3. - Deklaratsiya Gagauzskogo Naroda O Nezavisimosti Ot Respubliki Moldova, Gagauz Halk gazetesi, No: 10 (73), Austos, 2006, s. 1-4 - Demirel Gagauzlara Politik Gemiini Anlatt, Cumhuriyet gazetesi, 3 Haziran 1994, s. 4. - Dobrov, Leonid: Obraseniye k Bakanu i Narodnomu Sobraniyu Gagauzii, Gagauz Halk gazetesi No: 9 (72), Austos 2006, s. 1. - Karaman, Petru: Fedor Angeli: Voronin Seyet Smutu Sredi Gagauzov, Gagauz Halk gazetesi No: 9 (72) Austos 2006, s. 4. - M Ne Rab, M Gagauz, Gagauz Halk gazetesi No: 11 (74), Eyll 2006, s. 1. 227

- Moldova: Rezultat Parlamentskih Vborov 1994, Nezavisimaya Moldova gazetesi, Mart 1994, s. 3. - Moldavskiye Gastarbayter, Gagauz Halk gazetesi, No:1(3), Mays 2005, s. 4. - Narod Gagauzii Dostoin Luey Jzni, Gagauz Halk gazetesi No: 11 (74), Eyll 2006, s. 3. - Naseleniye Gagauzii: Tsfrovye Dannye, Ana Sz gazetesi, Temmuz 1994, s. 4. - Odin Narod Dve Sudb: Kak Nas Razvodit Kiinev. Vmesto Kommentariya, Gagauz Halk gazetesi No: 9 (72), Austos 2006, s. 2. - Otvet V. Dimitrova z Edinaya Gagauziya . Dimitrovu z Vesti Gagauzii, Edinaya Gagauzya gazetesi No: 16 (90), 21 Nisan 2006, s. 2. - Poslednyaya Poptka Spasti Avtonomiyu?, Gagauz Halk gazetesi No: 8 (71), Temmuz 2006, s. 3. - Pridnestrovskiy Konflikt, Gagauz Halk gazetesi, No: 2 (72), Ocak 2003, s. 5. - Prokuror v Zakone, Gagauz Halk gazetesi No: 2, Temmuz 2005, s. 3. - Proval: Fakt i Kommentarii ve Spetslujb Moldov Gotovili Pokueniye na vana Burgudji, Gagauz Halk gazetesi No: 8 (71), Temmuz 2006, s. 6. - Rezolyutsya Alternativnogo Syezda Gagauzov Mira, Gagauz Halk gazetesi No: 8 (71), Temmuz 2006, s. 2. - Sukin Sn, Hrriyet gazetesi, 19 Kasm 1999, s. 22. - Trkiye Gagauzlarn Yannda, Zaman gazetesi, 3 Haziran 1994, s. 2. - V Borbe za Avtonomiyu, Ana Sz gazetesi, Ocak 1994, s. 3. - Vmesto Kommentariya, Gagauz Halk gazetesi, No: 11 (74), Eyll 2006, s. 5. - Voronin Prosil Proeniya i Nazval Sebya Obmanikom, Gagauz Halk gazetesi No: 9 (63), Aralk 2005, s. 7. - "Vragi Naroda" Meayut Bakanu i Predsedatelyu Narodnogo Sobraniya Gagauzii Sozdat "Ray" v Avtonomii, Gagauz Halk gazetesi No: 9, Aralk 2005, s. 4. - Yzyln Son Zirvesi Balyor, Cumhuriyet gazetesi, 18 Kasm 1999, s. 11.

228

- Yzyln Zirvesi, Hrriyet gazetesi, 18 Kasm 1999, s. 6 - Zaklyueniye Grupp Mejdunarodnh Nablyudateley Po Rezultatam Monitoringa Respublikanskogo Referenduma V Pridnestrovskoy Moldavskoy Respublike 17.09.2006, Gagauz Halk gazetesi No: 12 (75), Eyll 2006, s. 5. - 19 Avgusta 1990 Goda Nash Narod Sozdal Svoyo Gosudarstvo, Gagauz Halk gazetesi, No: 10(13), s. 1.

Resmi Evraklar, Kontratlar ve Yazmalar: - Gagauz Yeri Bakan Dmitriy Kroytor ile Grta naat Sanayii ve Ticaret A.. ynetim kurulu bakan Adem Baalma arasndaki 19 ubat 2001 tarihinde imzalanan anlama metni. - Gagauz Yeri Bakan Dmitriy Kroytor ile Birleim ve D Ticaret Ltd. ti. genel mdr enol Ertan arasndaki 9 Nisan 2006 tarihinde imzalanan anlama metni. - Gagauz Yeri Bakan Dmitriy Kroytor ile Asena Tekstil Ltd. ti. genel mdr Ahmet ekercigler arasndaki 1 Temmuz 2001 tarihinde imzalanan anlama metni. - Gagauz Yeri Bakan Dmitriy Kroytorun 6 Haziran 2002 tarihli ferman (Evrak No.: 20) - Gagauzya Meclis Bakan Mihail Kendigelenin 20 Ekim 2000 tarihinde Trkiye Cumhuriyeti Babakan Yardmcs Devlet Baheliye yazm olduu resmi mektup. (Evrak No.: yok) Bkz: Ek No.: 5. - Gagauzya Meclis Bakan Mihail Kendigelen 20 Haziran 2000 tarihinde Moldova AGT Misyonu Bakan William Hille yazm olduu resmi mektup. (Evrak No.: 112) - Gagauzya Meclis Bakan Mihail Kendigelenin 9 Ekim 2000 tarihinde Trkiye Cumhuriyeti Babakan Blent Ecevite yazm olduu resmi mektup. (Evrak No.: 192) - Gagauzya Meclis Bakan Mihail Kendigelenin 18 ubat 2002 tarihinde meclis yelerine, belediye bakanlarna ve tm Gagauzya halkna yazm olduu resmi hitap mektubu. (Evrak No.: 29) - Gagauzya Meclis Bakan Mihail Kendigelenin Aralk 1994 tarihinde AGK Ulusal Aznlklar Yksek Komseri Van Der Stoula yazm olduu resmi mektup. (Evrak No.: 32)

229

- Gagauzya Meclis Bakan Mihail Kendigelenin 14 Aralk 2001 tarihinde Moldova AGT Misyonu Bakan William Hille yazm olduu resmi mektup. (Evrak No.: yok) Bkz: Ek No.: 6. - Gagauzya Halk Topluunda 31 Ocak 2002 tarihinde bakanlk yapan milletvekili van Kristioglo tarafndan imzalanan resmi ferman. (Evrak No.: yok) Bkz: Ek No.: 7. - Gagauzya Halk Topluunda 5 ubat 2002 tarihinde bakanlk yapan milletvekili N. Stoyanov tarafndan imzalanan ortak Gagauzya milletvekillerinin ve tm yerleim yerlerinin belediye bakanlarnn beyannamesi. (Evrak No.: yok) Bkz: Ek No: 8. - Gagauzyann zel Hukuki Stats zerine Gagauz Yeri M.C. Kanunu, 23.12.1994te, 344-XIII sayl karar ile Moldova Parlamentosu tarafndan kabullenmitir. - Gagauzya zerk Karasal Blgesine ilikin Moldova Cumhuriyeti anayasasna yaplacak olan deiiklikler zerine kanun tasarsna Venedik Komisyonunun nerileri (Venedik Komisyonu Kararlar). - van Burgudjinin Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde am olduu dava, Dosya No: 28121/02 - Kiinev-Komrat: Anayasa Adaptasyonu, Devlet Mlkiyeti ve Vergi-Bte Politikas Alanlarnda Merkezle Blge Arasndaki likiler adl seminerin tutanak bror, Kiinev, 11-12 Aralk 2000 - Moldova Parlamento seimlerine giden Moldova Cumhuriyeti Komnist Partisi'nin bakan Vladimir Voronin ile Gagauz Yeri Halk Topluu milletvekilleri arasndaki ubat 2001de imzalanan resmi anlama. (Evrak No.: yok) Bkz: Ek No.: 9. - Rusya Federasyonu cumhurbakan ofisi bakan yardmcs Dmitriy Kozak tarafndan Moldova Cumhurbakan Vladimir Voronine resmi olarak sunulan Birleik Devlet Yapsnn Temel Prensipleri Hakknda Memorandum (Memorandum ob Osnovnh Printspah Gosudarstvennogo Ustroystva Obyedinnnogo Gosudarstva) adl Transdniyester sorununu zme plan. (Kozak Plan) - Yedinaya Gagauzya sosyal siyasi hareketinin bakan, adr-Lunga belediye bakan Mihail Formuzaln Moldovadaki Trkiye Bykelisi Fatma Topuoluna resmi mektup. Bkz: Ek No.: 10. - 19 Austos 1990 tarihli (tannmam) Gagauz Cumhuriyeti milletvekilleri ve belediye bakanlar ortak komisyonunun Gagauzya Yksek Konseyine Raporu.

230

- 12 Kasm 1993 tarihli Moldova AGK Misyonu Bakan T.A.Williamsn Viyana AGK Sekreteri sve Bykelisi Bjern Elmara resmi raporu. (Rapor No.: 13) - 5 Temmuz 2000de Gagauzya Halk Topluu ile Transdniyester Yksek Konseyi arasnda imzalanan resmi anlama. (Evrak No.: yok) Bkz: Ek No.: 11. - 11-12 Aralk 2000 tarhli, Kiinev-Komrat: Kanunlarn Adaptasyonu, Devlet Kamu Mallar ve Bte-Vergi Politikas Alanlardaki, Merkez ve Blge Arasndaki likiler adl seminerdeki Moldova AGT Misyonu Bakan William Hillin konumas. - 24 ubat 2002 tarihli Gagauzya yerleim yerlerinin belediye bakanlarnn tarafndan Gagauzya Bakan Dmitriy Kroytora gnderilen referandum sonucu ortak raporu. - 15 Kasm 2004 tarihli van Burgudjinin AK Yerel ve Blgesel Kongresi Bakanna, Moldova AGT Misyonu Bakanna, Moldova AB Genel Sekreteri Temsilcisine ve Moldovadaki ABD, Rusya Federasyonu, Trkiye, Almanya, Polonya, Fransa, Birleik Krallk ve Ukrayna bykeliliklerine gndermi olduu resmi ikayet mektubu. - 7 Kasm 2005 tarihinde van Burgudjinin Moldova Adalet Bakanlna yazm olduu resmi dilekesi. - 17 Aralk 2005 tarihinde adr-Lunga kentinde yer alm Karlm Olan Frsatlarn Onbir Senesi adl konferansnn tutana.

Yaplan Grmeler: - Burgudji van (Siyaseti, Bamsz Politik-Analitik ve nformasyon Merkezi bakan, eski Bucak Batalyonu Gagauz askeri birliinin komutan) ile yaplan grme, 15 Mays 2006 - Formuzal Mihail (Siyaseti, adr-Lunga belediye bakan, 2007 Gagauzya Bakan Seimleri Aday) ile yaplan grme, 27 Mays 2006 - kizli Olga (Trk dilleri uzman) ile yaplan yaplan grme, 14 Mays 2006 - Kendigelen Mihail (Siyaseti, eski Gagauzya Halk Topluu meclis bakan) ile yaplan grme, 27 Mays 2006 - Neukirch Claus, Dr. (Moldova AGT Misyonu halkla ilikiler ve medya sorumlusu) ile yaplan grme, 23 Mays 2006

231

nternet Kaynaklar: - A Nujna Li Nam OBSE?, Russia Today, (evirimii) http://www.russia-today.ru/2004/no_24/24_panorama.htm, 26 Kasm 2006 - ABD Bamszlk Bildirisi. 4 Temmuz 1776., Canaktan-WEB, (evirimii) http://www.canaktan.org/hukuk/insan_haklari/magna-carta/abd_bagimsizlik.htm, 26 Kasm 2006 - Abzavat, Yazep: emodan Bez Ruki, Analitieskiy Sayt Nashe Mnenie, (evirimii) http://www.nmnby.org/pub/120905/ocse.html, 26 Kasm 2006 - Accreditation Procedures for the OSCE Ministerial Council in Vienna 27-28 November, OSCE, (evirimii) http://osce.org/item/5517.html, 26 Kasm 2006 - Astana, 15 Sentyabr 2004, Obraseniye Stran-lenov SNG K Partnram Po OBSE, Commonwealth of Independent States: Executive Committee, (evirimii) http://www.cis.minsk.by/main.aspx?uid=2008, 26 Kasm 2006 - Avrupa Birliinin Kurumlar, T.C. Bakanlk AB Genel Sekreterlii, (evirimii) http://www.abgs.gov.tr/indextr.html, 26 Kasm 2006 - Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat, Trkiye Byk Millet Meclisi, (evirimii) http://www.tbmm.gov.tr/agitpa/sil3/osce/www.osce.at/osze/agit.html, 26 Kasm 2006 - Avrupa Konseyi Andlamalar, Avrupa Konseyi, (evirimii) http://www.avrupakonseyi.org.tr, 26 Kasm 2006 - Azov v Russko-Turetskih Voynah. Konets XVII-XVIII v: Kk-Kaynardjinskiy Mirniy Dogovor, Azov History, (evirimii) http://museum.azov.ru/r2-2-6.htm, 26 Kasm 2006 - Bokarev, Danila: Deystvuyuiye Struktur, nstitut i Bdjet OBSE, Krugosvet, (evirimii) http://www.krugosvet.ru/articles/107/1010705/1010705a2.htm, 26 Kasm 2006 - Bdjet OBSE Mene, em Tsena Konfliktov, Kotorye Ona Predotvrasayet, Russian International Relations and Politics Site, (evirimii) http://www.mezhdunarodnik.ru/digest/1595.html, 26 Kasm 2006 - ernogoriyu Prinyali v OBSE, Pravda gazetesi, (evirimii) http://www.pravda.ru/news/world/22-06-2006/88456-0, 26 Kasm 2006 - Chairman-in-Office Urges Restart of Negotiations in Moldova, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/item/6627.html, 26 Kasm 2006

232

- Country-Specific Information: Moldova, Council Of Europe, (evirimii) http://www.coe.int/t/F/Droits_de_l%27Homme/Minorites/Country_specific_eng.as p#TopOfPage, 26 Kasm 2006 - CSCE Helsinki Dokument 1992: The Challanges Of Change, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/4046_en.pdf.html, 26 Kasm 2006 - Declaration On The Granting Of Independence To Colonial Countries And Peoples. 14.12.1960 (Smrge Ynetimi Altndaki lkelere ve Halklara Bamszln Verilmesine likin Bildirgesi), United Nations, (evirimii) http://www.un.org/documents/ga/res/15/ares15.htm, 26 Kasm 2006 - Declaration on Principles of International Law Concerning Friendly Relations And Cooperation Among States (Devletler Arasnda Dosta likiler ve birlii ile ilgili Uluslararas Hukuk lkeleri Bildirgesi), United Nations, (evirimii) http://www.un.org/documents/ga/res/25/ares25.htm, 26 Kasm 2006 - Dlya Gagauzii Nastupaet as ""!, REGNUM, (evirimii) http://www.regnum.ru/news/703618.html, 26 Kasm 2006 - Dmitriy Kozak: On Prosil Proseniya i Nazval Sebya Obmanikom, Kommersant gazetesi, (evirimii) http://www.kommersant.ru/doc-y.html?docId=629697&issueId=23570, 26 Kasm 2006 - Doklad Tsyaaletiya, Predstavlenny Generalnm Sekretarem OON, United Nations, (evirimii) http://www.un.org/millennium/sg/report/russian/, 26 Kasm 2006 - Elections in Moldova's Gagauz Region Meet International Standards But With Deficiencies, Says OSCE Mission, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/item/7953.html, 26 Kasm 2006 - European Commission Against Racism and Intolerance, (Avrupa Irklk ve Hogrszlkle Mucadele Komisyonu), Council Of Europe, (evirimii) http://www.ecri.coe.int, 26 Kasm 2006 - Fakt Mirovoy storii: Yasskiy Mirny Dogovor, Komi Republic History Site, (evirimii) http://www.emc.komi.com/01/28/012.htm, 26 Kasm 2006 - Gagauz zerk Blgesi, Eurasia Forum, (evirimii) http://www.euroasiaforum.com/turk_dunyasi.php?id=4, 26 Kasm 2006 Gagauz Stranitsi storii, Moldova Noastra, (evirimii) http://www.mdn.md/ru/historical.php?rubr=1720, 26 Kasm 2006

233

- Gagauzia za Mesyats: Otkaz v Akreditatsyi Predstavitelya Opozitsonnoy Gazet Pri Parlamente Gagauzii, REGNUM, (evirimii) http://www.regnum.ru/news/582962.html, 26 Kasm 2006 - Gagauzskiy Narod: Istoricheskaya Spravka, nformatsonnoye Agenstvo Gagauz-Press, (evirimii) http://www.gagauz-press.narod.ru/istoria.htm, 26 Kasm 2006 - Gagauzya Meclis Bakan Stepan Esir: Su ierken sizi minnetle anyoruz, Hrriyet gazetesi, (evirimii) http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=324805&p=2, 26 Kasm 2006 - Glava Pentagona Podderjal deyu Prisoedineniya ernogorii k NATO, ITAR-TASS, (evirimii) http://www.itar-tass.com/level2.html?NewsID=10828544&PageNum=0, 26 Kasm 2006 - Gumilev, Lev: Lyudi i Priroda Velikoy Stepi, (evirimii) http://allbooks.com.ua/read_book.php?file_path=books/6/book02584.gz&page=0, 26 Kasm 2006 - ___________: Sosedi Hazar, (evirimii) http://gumilevica.kulichki.net/articles/Article38.htm 26 Kasm 2006 - High Commissioner on National Minorities, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/hcnm/, 26 Kasm 2006 - High Commissioner on National Minorities on Moldova: "Resolving Ethnic Issues Not a Zero Sum Game", OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/item/6651.html, 26 Kasm 2006 - Hronika storii Moldov, E-Novosti (elektronik haberler), (evirimii) http://e-novosti.info/forumo/viewtopic.php?t=875, 26 Kasm 2006 - Institutions, European Union, (evirimii) http://europa.eu/institutions/index_en.htm, 26 Kasm 2006 - lham Geydar Ogl Aliyev, Lyudi, (evirimii) http://www.peoples.ru/state/king/azerbaijan/aliev/index1.html, 26 Kasm 2006 - storiya Moldov: Hronologieskaya Spravka, nformatsonno-Analitieskiy Portal "Moldova.Ru", (evirimii) http://www.moldova.ru/index.php?tabName=articles&owner=56&id=222, 26 Kasm 2006 - Kirioglo, van: storiya Gagauzov, Moldova Today, (evirimii) http://www.moldovatoday.net/more_rus.php?id=14, 26 Kasm 2006 234

- Kolev, E.: V Sekretariate Soyuza Kommunistieskih Partiy: V Podderjku Partii Kommunistov Respubliki Moldova, CPRF (Rusya Federasyonu Komnist Partisi Resmi nternet Sitesi), (evirimii) http://www.cprf.ru/news/analytics/processes/31352.html, 26 Kasm 2006 - Konoplv, Roman: Posledniy Otryad Vizantii, Rossiyskiy Jurnal, (evirimii) http://old.russ.ru/culture/20050512_ivbur.html, 26 Kasm 2006 - Kto Soderjit OBSE?, Belorusian Association of Journalists, (evirimii) http://baj.ru/Abajur/Abajur_22-24/a22_19.htm, 26 Kasm 2006 - Kuruba, Erol: Kuzey Irakta Bir Ayrlmann Meruluu ve Self-Determinasyon Sorunu, A SBF Dergisi, (evirimii) http://www.politiks.ankara.edu.tr/dergi_makale.php?SonucSayfa=2&Yazar_ad=Er ol&yazar_soyadi=Kuruba%FE&cilt=59&sayi=38yil=2004&makale_sira=55, 26 Kasm 2006 - Kvilenkova, Elizaveta: Dobrudja storieskaya Rodina Gagauzov, Sayt Trkologii, (evirimii) http://turkolog.narod.ru/info/gag-4.htm, 26 Kasm 2006 - Lahey Recommendations, OCSE, (evirimii) http://www.osce.org/hcnm/documents/lahey.htm, 26 Kasm 2006 - Lagunina, rina: em Ne Ustraivayut Rossiyu Nabldateli OBSE, Radio Svoboda, (evirimii) http://www.svoboda.org/programs/tw/2005/tw.120705.asp, 26 Kasm 2006 - Lukaenko Aleksandr Grigoriyevi, Lyudi, (evirimii) http://www.peoples.ru/state/king/belarus/lukashenko/, 26 Kasm 2006 - Lund Recommendations, OCSE, (evirimii) http://www.osce.org/hcnm/documents/lund.htm, 26 Kasm 2006 - Malazgirt Sava (Malazgirt Zaferi), Trk Tarihi, (evirimii) http://www.dallog.com/savaslar/malazgirt.htm, 26 Kasm 2006 - Member States, NATO, (evirimii) http://www.nato.int/structur/countries.htm, 26 Kasm 2006 - MD RF: Reformirovaniye OBSE Kl k Preodoleniy Problem Organizatsii, Security Council of Russian Federation, (evirimii) http://www.scrf.gov.ru/news/svodka/2006/06/20060618.htm, 26 Kasm 2006 - Moldaviya Nesyot Ubtki, REGNUM, (evirimii) www.regnum.ru/news/656284.html, 26 Kasm 2006

235

- Moldaviya za Nedelyu: Moldaviya-NATO: Partnerstvo Radi ego?, REGNUM, (evirimii) http://www.regnum.ru/news/703618.html, 26 Kasm 2006 - Moldova Map, Maps, (evirimii) http://www.maps.com/reference/phypol/atlas/phy/europe.html, 26 Kasm 2006 - Moldova Must Continue Dialogue to Resolve Difficulties, Congress Urges, Congress of Local and Regional Powers, Council of Europe, (evirimii) http://www.coe.int/NewsSearch/Default.asp?p=nwz&id=1399&lmLangue=1, 26 Kasm 2006 - Moldova and the Council of Europe, Council Of Europe, (evirimii) http://www.coe.int/T/E/Com/About_Coe/Member_states/e_mo.asp#TopOfPage, 26 Kasm 2006 - Na Zarubejom. Moldavskiye Politiki Podderjat Trudovh Migrantov, MOLDPRESS-Obozreniye, (evirimii) http://press.try.md/view.php?id=74912&iddb=Society, 26 Kasm 2006 - O Gagauzii, nformatsonnoye Agenstvo Gagauz-Press, (evirimii) http://www.gagauz-press.narod.ru/gagauz.htm, 26 Kasm 2006 - Obraseniye Dum k Moldavskomu Pravcitelstvu, zvestiya gazetesi, (evirimii) http://www.newizv.ru/news/2005-03-16/21335/, 26 Kasm 2006 - OBSE: Lissabonskaya Vstrea na Vsem Urovne, 1996, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/4049_ru.pdf.html, 26 Kasm 2006 - OBSE Mojno Sravnit s Podmoskovnoy Daey 60-h, Moskovskie Novosti gazetesi, (evirimii) http://www.mn.ru/issue.php?2006-23-11, 26 Kasm 2006 - OBSE ne Priznaet Referendum v Pridnestrovye, Korrespondent gazetesi, (evirimii) http://www.korrespondent.net/main/159431, 26 Kasm 2006 - Okrlyonnye Svobodoy ernogorskiye Separatist Prazdnuyut Pobedu, Rossiyskaya Gazeta gazetesi, (evirimii) http://www.rg.ru/2006/05/23/chernogoria.html, 26 Kasm 2006 - Oraganizatsya Obyedinyonnh Natsy: Osnovnye Svedeniya, United Nations, (evirimii) http://www.un.org/russian/basic/aboutun.htm, 26 Kasm 2006 - OSCE: Discussion on Transdniestrian Region, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/item/8553.html, 26 Kasm 2006 - OSCE does not endorse Russian plan on Moldova, OCSE, (evirimii) http://www.osce.org/item/7932.html, 26 Kasm 2006

236

- OSCE Chairmanship Worried About Tensions In Transdniestrian Region, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/item/8559.html, 26 Kasm 2006 - OSCE Chairman-in-Office Visits Moldova, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/item/6623.html, 26 Kasm 2006 - OSCE Mission Concerned Over Shortcomings During Elections in Moldova's Gagauz Region, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/item/7913.html, 26 Kasm 2006 - OSCE Mission to Moldova: Human Rights And Democratization, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/moldova/13428.html, 26 Kasm 2006 - OSCE Mission to Moldova Says, Gagauzia Elections Orderly, But Some Concerns, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/item/7039.html, 26 Kasm 2006 - OSCE Mission Hands out Reflectors to Schoolchildren in Moldova, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/item/8745.html, 26 Kasm 2006 - OSCE Moldova Mission Reports Gagauzia Voting "Calm" But Serious Concerns Remain, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/item/7069.html, 26 Kasm 2006 - OSCE/ODIHR Urges Moldovan Government to Investigate Apprehension of Gagauz Politician, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/item/6591.html, 26 Kasm 2006 - Oslo Recommendations, OCSE, (evirimii) http://www.osce.org/hcnm/documents/oslo.htm, 26 Kasm 2006 - Otego Drojat Koleni u Voronina?, Olvia-PRESS, (evirimii) http://www.olvia.idknet.com/ol132-07-06.htm, 26 Kasm 2006 - Partner States, NATO, (evirimii) http://www.nato.int/pfp/eapc-cnt.htm, 26 Kasm 2006 - Past Ministerial Councils, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/mc/13016.html, 26 Kasm 2006 - Pismo s Yuga: Moldavskie Gagauz Prosyat Vladimira Putina Prinyat h v Rossiyu, zvestiya gazetesi, (evirimii) http://www.newizv.ru/news/2005-03-16/21335/, 26 Kasm 2006 - Podpisan Buharestskiy Mirny Dogovor, World History, (evirimii) http://www.world-history.ru/events/1229.html, 26 Kasm 2006

237

- Population Pyramid Summary for Moldova, Census Bureau, (evirimii) http://www.census.gov/ipc/www/idbpyr.html, 26 Kasm 2006 - Postavki Gaza v Moldovu, GazProm, (evirimii) http://www.gazprom.ru/articles/article20154.shtml, 26 Kasm 2006 - Prezident Respubliki Moldova, nformatsonno-Analitieskiy Portal Moldova.Ru, (evirimii) http://www.moldova.ru/index.php?tabName=pages&owner=34, 26 Kasm 2006 - President Vladimir Voronin Regards the Visit of the Vice President of the Congress of Local and Regional Powers Yavuz Mildon, as a "Private Trip" Rather Than Official One, MoldovaAZ, (evirimii) http://www.azi.md/news?ID=17901, 26 Kasm 2006 - Pridnestrovskiy Referendum Forma Torpedirovaniya Reintegratsii Moldov, REGNUM, (evirimii) http://www.regnum.ru/news/district-abroad/moldova/706940.html, 26 Kasm 2006 - Prisoyedineniye Ukrain k Rossii, Komi Republic History Site, (evirimii) http://www.emc.komi.com/01/15/203.html, 26 Kasm 2006 - Ravnopraviye i Terpimost: Fundamentalnye Printsip Yazkovh Prav Natsonalnh Meninstv, Landom, (evirimii) http://www.iatp.md/ladom/rus/minorities/, 26 Kasm 2006 - Redin, Maksim: Rossiya i Zapad. Jizn v Raznh Mirah, (Analiz Press Za Den: OBSE), SM, (evirimii) http://www.smi.ru/04/12/08/3108507.html, 26 Kasm 2006 - Referendum in Montenegro, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/item/19143.html, 26 Kasm 2006 - Referendum v ernogorii Signal k Naalu Voyn, Ukraine Daily, (evirimii) http://www.uadaily.net/?view=5720, 26 Kasm 2006 - Republic of Moldova and the IMF, IMF, (evirimii) http://www.imf.org/external/country/MDA/index.htm, 26 Kasm 2006 - Resolution Adopted by The General Assembly During its Twenty-First Session, United Nations, (evirimii) http://www.un.org/documents/ga/res/21/ares21.htm, 26 Kasm 2006 - Rkovtseva, Elena: Rossiya Skandalit s OBSE. "Holodnaya Voyna?", Radio Svoboda, (evirimii) http://www.svoboda.org/programs/pr/2004/pr.121004.asp, 26 Kasm 2006

238

- Rossiya Sitayet, to Uroven Vznosov v Bdjet OBSE Doljen Sootnositsya s Printsipom Platejesposobnosti Stran, Prime-TASS, (evirimii) http://www.prime-tass.ru/news/show.asp?id=600139&ct=news, 26 Kasm 2006 - Rossiya Sokrasayet Vznos v OBSE, Lenta-News, (evirimii) http://pda.lenta.ru/news/2005/11/26/osce/, 26 Kasm 2006 - Rumyantsev, Vyaeslav: Gagauz, storieskiy Sayt Hronos, (evirimii) http://www.hrono.ru/etnosy/gagauzy.html, 26 Kasm 2006 - Sderjannaya Otsenka Zapada Prezidentskih Viborov v Azerbaydjane, Eurasia, (evirimii) http://www.eurasianet.org/russian/departments/insight/articles/eav102003aru.shtml, 26 Kasm 2006 - Sergey Lavrov Primet Uastiye v Zasedanii Soveta Ministrov nostrannh Del Stran-lenov OBSE v Lblyane, Representative Office of Russian Federation Foreign Affairs Ministry in Nizhniy Novgorod, (evirimii) http://gov.cap.ru/news.asp?govid=84&date=05.12.2005, 26 Kasm 2006 - Sfatul Tseriy, Bolaya Sovetskaya Entsklopediya, (evirimii) http://www.referatu.ru/1/76/677.htm, 26 Kasm 2006 - Silenko, Viktor: Referendum v ernogorii: Prodoljeniye Politiki Demontaja Yugoslavii, Ortodox Ukraine Site, (evirimii) http://www.otechestvo.org.ua/main/20065/2310.htm, 26 Kasm 2006 - Soveyaniye po Bezopasnosti i Sotrudniestvu v Evrope: Parijskaya Hartiya Dlya Novoy Evrop, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/4045_ru.pdf.html, 26 Kasm 2006 - Soveyaniye po Bezopasnosti i Sotrudniestvu v Evrope: Zaklitelny Akt. Helsinki 1975, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/4044_ru.pdf.html, 26 Kasm 2006 - Starobryadcheskaya Knijno-Russkaya Traditsiya XVII v., Kulturno-storieskiy Server Nasledie, (evirimii) http://heritage.eunnet.net/oldbelief/main/ch2/2_2_1.htm, 26 Kasm 2006 - Stolyarov, D.: 24 Avgusta 1572 g. Proizola Varfolomeevskaya No, RF Ministry of Education: Social-Humanitarian and Political Education Site, (evirimii) http://www.humanities.edu.ru/db/msg/59195, 26 Kasm 2006 - Teplenin, Timur: Pridnestrovye Progolosovalo za Rossiyu, Utro-News, (evirimii) http://www.utro.ru/2006/09/18/peredovica/, 26 Kasm 2006

239

- Third Conference on The Human Dimension of The CSCE, Moscow, 3rd of October 1991, OSCE, (evirimii) http://www.osce.org/docs/english/1990-1999/hd/mosc91e.htm, 26 Kasm 2006 - The Financial Times: Moskva "Vzyala v Zalojniki" Bdjet OBSE i Paralizuyet Deyatelnost Organizatsii, Novosti Rossii, (evirimii) http://www.newsru.com/russia/10mar2005/osce.html, 26 Kasm 2006 - Tulskiy, Mihail: Naseleniye SNG k Naalu 2006 goda: Nalinoye Naseleniye Moldov, Demoskop, (evirimii) http://www.demoscope.ru/weekly/2006/0237/analit08.php, 26 Kasm 2006 - Uastiye Respubliki Belarus v Deyatelnnosti OBSE, Belarus Embassies, (evirimii) http://www.byembassy.at/OSCE/RB_OSZE.ru.htm, 26 Kasm 2006 - V Moldove Revolyutsonerov Net: Nakanune Parlamentskih Vborov, REGNUM, (evirimii) http://www.regnum.ru/news/394568.html, 26 Kasm 2006 - Vbor 2005, DemocracyMD, (evirimii) http://www.alegeri2005.md/ru/info/, 26 Kasm 2006 - Vneniy Dolg Moldov Sostavlyaet 2 Milliarda 141 Million Dollarov, Komsomolskaya Pravda gazetesi, 4 Ekim 2006, (evirimii) http://www.kp.md/hotcolumn/247717/, 26 Kasm 2006 - Vorobyev, Vladislav: Sergey Lavrov: K Reforme OBSE Doroga Otkrta, Rossiyskaya Gazeta gazetesi, (evirimii) http://www.rg.ru/2005/12/03/lavrov.html, 26 Kasm 2006 - Yasskiy Mirny Dogovor, Sinodalny Otdel Moskovskogo Patriarhata, (evirimii) http://www.pobeda.ru/jml/content/view/1917, 26 Kasm 2006 - Za Nezavisimost Pridnestrovya Progolosovalo Bolee 97 %, REGNUM, (evirimii) http://www.regnum.ru/news/district-abroad/moldova/706476.html, 26 Kasm 2006 - Zdankevi, Aleksandr: Gagauzia Kak Arena Borb Za Vlast, Moldova Today, (evirimii) http://www.moldovatoday.net/more_rus.php?id=61, 26 Kasm 2006 - 78,1% Naseleniya Respubliki Moldova Bedstvuet. 2003/07/08, nformatsonno-Analitieskiy Portal Moldova.Ru, (evirimii) http://www.moldova.ru/index.php?tabName=articles&owner=19&id=48, 26 Kasm 2006

240

EKLER Ek: 1 Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szleme Bu ereve Szlemeyi imzalayan Avrupa Konseyi yesi Devletler ve dier Devletler, Avrupa Konseyinin hedefinin, onlarn ortak mirasn olan ideal ve ilkeleri koruma ve gerekletirme amacyla yeleri arasnda daha sk bir birlii kurmak olduunu gznnde tutarak; Bu hedef dorultusunda izlenecek yntemlerden birinin insan haklar ve temel zgrlklerin korunmas ve daha ileri dzeyde gerekletirilmesi olduunu gznnde tutarak; Avrupa Konseyi yesi Devletlerin Devlet ve Hkmet Bakanlarnn 9 Ekim 1993te Viyanada kabul ettikleri Bildirgenin gereini yerine getirmeyi dileyerek; Kendi lke snrlar iinde ulusal aznlklarn varln korumakta kesin kararl olarak; Avrupa tarihindeki altst olularn, ulusal aznlklarn korunmasnn, bu ktada istikrar, demokratik givenlik ve bar iin vazgeilmez olduunu gsterdiini gznnde tutarak; oulcu ve gerekten demokratik bir toplumun, ulusal aznla mensup her kiinin yalnzca etnik, kltrel, dilsel ve dinsel kimliine sayg gstermekle kalmayp, onlarn bu kimlii ifade etme, koruma ve gelitirmelerini salayan uygun koullar da yaratmas gerektiini gznnde tutarak;

241

Kltrel farkllamann, her toplum iin bir blnme deil, zenginlik kayna ve esi olabilmesini salamak iin, bir hogr ve diyalog ikliminin yaratlmasnn gerekli olduunu gznnde tutarak; Hogrl ve mreffeh bir Avrupann gerekletirilmesinin yalnzca devletleraras ibirliine dayanmadn ve ayrca her Devletin anayasasn ve lke btnln ihlal etmemek kaydyla, yerel ve blgesel ynetimler arasnda snrtesi ibirliini gznnde tutarak; nsan Haklar ve Temel zgrlklerin Korunmasna likin Szleme ve Ek Protokollerini dikkate alarak; Birlemi Milletler szlemeleri ve bildirgeleri ile Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans belgeleri, zellikle 29 Haziran 1990 tarihli Kopenhag Belgesindeki ulusal aznlklar korunmasna ilikin taahhtleri dikkate alarak; ye Devletlerde ve bu belgeye taraf olacak dier Devletlerde, hukukun stnl iinde, devletlerin lke btnlne ve ulusal egemenliine sayg gstererek, ulusal aznlklarn ve bu aznlklara mensup kiilerin hak ve zgrlklerinin etkili korunmasn salamak iin sayg gsterilmesi gereken ilkeleri ve bu ilkelerden kaynaklanan ykmllkleri tanmlamakta kararl olarak; Bu ereve Szlemede dzenlenen ilkeleri ulusal yasal dzenlemeler ve uygun hkmet politikalar yoluyla uygulamakta kararl olarak; Aadaki hususlarda anlamlardr: Blm I Madde 1 Ulusal aznlklarn ve bu aznlklara mensup kiilerin hak ve zgrlklerinin korunmas, insan haklarnn uluslararas korunmasnn ayrlmaz bir paras oluturur ve bu bakmndan uluslararas ibirlii alan iindedir.

242

Madde 2 Bu ereve Szleme hkmleri, iyi niyetle, anlay ve hogr ruhu iinde ve Devletler arasnda iyi komuluk, dosta ilikiler ve ibirlii ilkelerine uygun olarak uygulanr. Madde 3 1. Ulusal aznla mensup her kii, kendisine bu aznln yesi olarak davranlmasn serbeste seme hakkna sahiptir ve bu seimi veya bu seimiyle balantl haklarn kullanm herhangi bir olumsuzlua neden olamaz. 2. Ulusal aznlklara mensup kiiler, hem bireysel olarak hem de bakalaryla birlikte, topluca bu ereve Szlemede yer alan ilkelerden kaynaklanan haklar kullanabilir ve zgrlklerden yararlanabilirler. Blm II Madde 4 1. Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin, kanun nnde eitlik ve kanunla eit korunma hakkn gvence altna almay taahht ederler. Bu konuda ulusal aznla mensubiyete dayal herhangi bir diskriminasyon yasaklanmtr. 2. Taraflar, gerektiinde, ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel yaamn her alannda, ulusal aznla mensup kiilerle ounlua mensup olanlar arasnda tam ve etkili eitlii gelitirmek iin yeterli nlemleri almay taahht ederler. Bu konuda, ulusal aznlklara mensup kiilerin zgl koullarn dikkate alrlar. 3. Pararaf 2 uyarnca alnan nlemler diskriminasyon oluturan bir ilem saylmaz. Madde 5 1. Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin, kendi kltrlerini yaatmalar ve gelitirmeleri ve kimliklerinin asli unsurlarn, yani din, dil, gelenek ve kltrel miras korumalar iin gerekli koullar salamay taahht ederler. 2. Genel btnleme politikalar dorultusunda alnan nlemler sakl kalmak kaydyla, Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin kendi iradelerine ramen

243

asimilasyonunu amalayan politika ve uygulamalardan kanrlar ve bu kiileri byle bir asimilasyonu amalayan herhangi bir eyleme kar lorurlar. Madde 6 1. Taraflar, hogr ruhunu ve kltrleraras diyaloutevik eder ve lkeleri zerinde yaayan btn kiiler arasnda, bu kiilerin etnik, kltrel, dilsel ya da dinsel kimliinden bamsz olarak, zellikle de eitim, kltr ve kitle iletiim alanlarnda, karlkl sayg ve anlay ve ibirliinin gelitirilmesi iin etkili nlemleri alrlar. 2. Taraflar, etnik, kltrel, dilsel ya da dinsel kimlikleri nedeniyle diskriminasyon, dmanlk veya iddet tehdidi ya da eylemine urayabilecek kiileri korumak iin uygun nlemleri almay taahht ederler. Madde 7 Taraflar, ulusal aznla mensup her kiinin, barl amala toplanma zgrl, rgtlenme zgrl, ifade zgrl ve dnce, vicdan ve din zgrl hakkna saygy salarlar. Madde 8 Taraflar, ulusal aznla mensup her kiinin, dinini ya da inancn aklama ve dini kurumlar, rgtler ve dernekler kurma hakkna sahip olduunu tanmay taahht ederler. Madde 9 1. Taraflar, ulusal aznla mensup her kiinin, ifade zgrlne hakknn, kamu makamlarnn mdahalesi olmakszn ve lke snrlaryla kaytsz, aznlk dilinde gr edinme ve haber ve fiki alma ve verme zgrln ierdiini tanmay taahht ederler. Taraflar, yasal dzenleri erevesinde, ulusal aznla mensup kiilerin kitle iletiim aralarna ulamalarnda diskriminasyona tabi tutulmamalarn salarlar.

244

2. Paragraf 1, Taraflarn, radyo ve televizyon yayncln ya da sinema iletmeciliini, diskriminasyon gzetmeden ve nesnel ltlere dayanan bir izin sistemine bal klmalarna engel deildir. 3. Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin, yazl kitle iletiim aralarn kurmalarn ve kullanmalarn engelleyemezler. Radyo ve televizyon yaynclnn yasal erevesi iinde, mmkn olduu lde ve 1.paragraf hkmlerini dikkate alarak, ulusal aznlklara mensup kiilerin kendi iletiim aralarn kurma ve kullanma imkanna sahip olmalarn salarlar. 4. Kendi yasal dzenleri erevesinde, Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin, kitle iletiim aralarna ulamasn kolaylatrmak iin ve hogr gelitirerek kltrel uulculua imkan salamak iin yeterli nlemleri alrlar. Madde 10 1. Taraflar, ulusal aznlklara mensup her kiinin, kendi dilini zel ve kamusal alanlarda ve yazl olarak serbeste ve mdahale edilmeksizin kullanma hakkna sahip olduunu tanmay taahht ederler. 2. Ulusal aznlklara mensup kiilerin, geleneksel olarak ya da nemli sayda yaadklar blgelerde, bu kiiler talep ederlerse ve byle bir talebin gerek bir ihtiyaca karlk dt durumlarda, Taraflar, bu kiilerle idari makamlar arasndaki ilikilerde aznlk dilinin kullanlmasna imkan verecek koullar, mmkn olduu lde, salamaya gayret ederler. 3. Taraflar, ulusal aznla mensup her kiinin, tutuklanma nedenlerinin, hakkndaki sulamann nitelii ve gerekesinin anlad dilde en ksa srede kendisine bildirilme ve kendisini bu dilde, gerekirse bir evirmenin parasz yardmyla savunma hakkn gvence altna almay taahht ederler. Madde 11 1. Taraflar, ulusal aznla mensup her kiinin, aznlk dilinde isim ve soyisim kullanma hakkna ve bunlarn resmi olarak tannma hakkna sahip olduunu, kendi yasal dzenlerinin ngrd usuller uyarnca tanmay taahht ederler.

245

2. Taraflar, ulusal aznla mensup her kiinin, tabela, yaz ve kamuya ak zel nitelikli dier aklamalarda aznlk dilini kullanma hakkna sahip olduunu tanmay taahht ederler. 3. Ulusal aznla mensup nemli sayda kiinin, geleneksel olarak yaad blgelerde, Taraflar, gerektiinde dier Devleterle yaptklar anlamalar da dahil olmak zere, kendi yasal dzenleri erevesinde ve zgl koullarn dikkate alarak, bu tr iaretler iin yeterli talep olmas durumunda, geleneksel yerel adlar, sokak adlar ve kamuya ynelik dier toporafik iaretlerde aznlk dilinin de kullanlmasna gayret ederler. Madde 12 1. Taraflar, gerektiinde, kendi ulusal aznlklarnn ve ounluunun kltr, tarih, dil ve din bilgisini gelitirmek iin eitim ve aratrma alanlarnda nlemler alrlar. 2. Bu erevede, Taraflar, inter alia retmen eitimi iin ve ders kitaplarna ulamada, yeterli frsatlar salar ve farkl topluluklarn renci ve retmenleri arasnda ilikileri kolaylatrrlar. 3. Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin, her dzeyde eitime ulamasnda frsat eitliini gelitirmeyi taahht ederler. Madde 13 1. Taraflar, eitim dzenleri erevesinde, ulusal aznla mensup kiilerin, kendi zel eitim ve retim kurumlarn kurma ve ynetme hakkna sahip olduunu tanrlar. 2. Bu hakkn kullanm Taraflara herhangi bir mali ykmllk getirmez. Madde 14 1. Taraflar, ulusal aznla mensup her kiinin, kendi aznlk dilini renme hakkna sahip olduunu tanmay taahht ederler. 2. Ulusal aznlklara mensup kiilerin, geleneksel olarak ya da nemli sayda yaadklar blgelerde, yeterli talep varsa, Taraflar, mmkn olduu lde ve kendi eitim dzenleri erevesinde, bu aznlklara mensup kiilerin aznlk dilinin

246

retilmesi ya da bu dilde eitim grmeleri iin yeterli frsatlara sahip olmasn salamaya gayret ederler. 3. Bu maddenin 2.paragraf, resmi dilin renilmesi ya da dilde eitim yaplmas sakl tutularak uygulanr. Madde 15 Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin, kltrel, sosyal ve ekonomik yaama ve zellikle de onlar ilgilendiren kamusal ilere etkili katlm iin gerekli koullar yaratrlar. Madde 16 Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin, yaadklar blgelerde nfus oranlar deitiren ve bu ereve Szlemede yer alan ilkelerden kaynaklanan hak ve zgrlkleri snrlamay amalayan nlemlerden kanrlar. Madde 17 1. Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin, dier Devletlerde yasal olarak yaayan kiilerle, zellikle de etnik, kltrel, dilsel ya da dinsel kimlik ya da ortak bir kltrel miras paylatklar kiilerle snrtesi serbest ve barl ilikiler kurma ve yaatma hakkna mdahale etmemeyi taahht ederler. 2. Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin, hem ulusal, hem de uluslararas dzeyde hkmet d kurulularn faaliyetlerine katlma hakkna mdahale etmemeyi taahht ederler. Madde 18 1. Taraflar, gerektiinde, dier Devletlerle, zellikle de komu Devletlerle, ilgili ulusal aznlklara mensup kiilerin korunmasn salamak iin iki tarafl ve ok tarafl anlamalar yapmaya gayret ederler. 2. Gerektiinde, Taraflar, snrtesi ibirliini tevik edici nlemleri alrlar.

247

Madde 19 Taraflar, bu ereve Szlemede yer alan ilkelere sayg gstermeyi ve bu ilkeleri, gerektiinde, bu ilkelerden kaynaklanan hak ve zgrlklerle ilgili olduu takdirde, sadece uluslararas hukuk belgelerinde, zellikle de nsan Haklar ve Temel zgrlklerin Korunmasna likin Szlemede ngrlen kaytlamalar, snrlamalar ve aykr nlemleri kullanarak uygulamay taahht ederler. Blm III Madde 20 Bu ereve Szlemede yer alan ilkelerden kaynaklanan hak ve zgrlklerin kullanmnda, ulusal aznla mensup her kii, ulusal yasal dzenlemelere ve bakalarnn haklarna, zellikle de ounlua ya da dier ulusal aznlklara mensup kiilerin haklarna sayg gsterir. Madde 21 Bu ereve Szlemenin hibir hkm, uluslararas hukukun temel ilkelerine ve zellikle de Devletlerin egemen eitlii, lkesel btnl ve siyasi bamszlna aykr herhangi bir faaliyete girime ya da herhangi bir eylemde bulunma hakkn ierir ekilde yorumlanamaz. Madde 22 Bu ereve Szlemenin hibir hkm, herhangi bir Szlemeci Tarafn kanunlar ya da Taraf olduu baka bir anlama ile tannan insan haklar ve temel zgrlklerin herhangi birini kaytlar ya da ona aykr der ekilde yorumlanamaz. Madde 23 Bu ereve Szlemede yer alan ilkelerden kaynaklanan hak ve zgrlkler, nsan Haklar ve temel zgrlklerin Korunmasna likin Szleme ve Ek Protokollerinde karlk bir hkmn konusu takdirde, bu hkmlere uygun olacak ekilde anlalr.

248

Blm IV Madde 24 1. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, bu ereve Szlemenin Szlemeci Taraflarca uygulanmasn izler. 2. Avrupa Konseyi yesi olmayan Taraflar, kararlatrlacak usuller uyarnca uygulama mekanizmasna katlrlar.

Madde 25 1. Bir Szlemeci Taraf, kendisi bakmndan bu ereve Szlemenin yrrle girmesini izleyen bir yllk sre iinde, bu ereve Szlemede dzenlenen ilkeleri uygulamaya geirmek iin ald yasama nlemleri ve dier nlemlerle ilgili tm bilgileri Avrupa Konseyi Genel Sekreterine iletir. 2. Daha sonra, her Taraf, dnemsel olarak ve Bakanlar Komitesi talep ettiinde, bu ereve Szlemenin uygulanmas ile ilgili her trl ek bilgiyi Genel Sekretere iletir. 3. Genel Sekreter, bu madde uyarnca, iletilen bilgileri Bakanlar Komitesinin nne getirir. Madde 26 1. Bu ereve Szlemede dzenlenen ilkeleri uygulamaya geirmek iin Taraflarca alnan nlemlerin uygunluunu deerlendirmede, Bakanlar Komitesi, yeleri ulusal aznlklarn korunmas alannda uzmanlklar ile tannm bir danma komitesinin yardmndan yararlanr. 2. Bu danma komitesinin kuruluu ve alma usulleri, bu ereve Szlemenin yrrle girmesini izleyen bir yllk sre iinde Bakanlar Komitesince belirlenir. Blm V Madde 27 Bu ereve Szleme, Avrupa Konseyi yesi Devletlerin imzasna aktr. Szleme yrrle girecei tarihine kadar, Bakanlar Komitesince davet edilen

249

dier Devletlerin imzasna da aktr. Szleme, onay, kabul ya da uygun bulmaya tabidir. Onay, kabul ya da uygun bulma belgeleri Avrupa Konseyi Genel Sekreterine verilir. Madde 28 1. Bu ereve Szleme, oniki Avrupa konseyi yesi Devletin 27.madde hkmlerine gre Szleme ile balandklarna dair rzalarn bildirdikleri tarihten itibaren aylk bir srenin bitimini izleyen ayn ilk gn yrrle girer. 2. Szleme ile balandna dair rzasn daha sonra bildiren bir ye Devlet bakmndan, ereve Szleme, onay, kabul ya da uygun bulma belgesinin verildii tarihten itibaren, aylk bir srenin bitimini izleyen ayn ilk gn yrrle girer. Madde 29 1. Bu ereve Szlemenin yrrle girmesinden sonra ve Szlemeci Taraflara dantktan sonra, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, Avrupa Konseyi Stats 20.d maddesinde ngrlen ounlukla ald kararla, 27.madde hkmlerine gre, Szlemeyi imzaya davet edilen, ancak henzz imzalamam bulunan Avrupa konseyi yesi olmayan bir Devlet ya da Konsey yesi olmayan baka herhangi bir Devlet, Szlemeye katlmaya davet edilebilir. 2. Katlmc bir Devlet bakmndan, ereve Szleme, katlma belgesinin Avrupa Konseyi Genel Sekreterine verildii tarihten itibaren aylk bir srenin bitimini izleyen ayn ilk gn yrrle girer. Madde 30 1. Her Devlet, imza srasnda veya onay, kabul, uygun bulma ya da katlma belgesini verirken, bu ereve Szlemenin uygulanaca uluslararas ilikilerinden sorumlu olduu lke ya da lkeleri belirtebilir. 2. Her Devlet, daha sonraki bir tarihte, Avrupa Konseyi Genel Sekretarine gnderecei bir bildirimle, bu ereve Szlemenin uygulanmasn bildirimde belirtilen baka herhangi birlke iin geerli klabilir. Bu lke bakmndan ereve

250

Szleme, bildirimin Genel Sekreterce aln tarihinden itibaren aylk bir srenin bitimini izleyen ayn ilk gn yrrle girer. 3. nceki iki paragraf uyarnca, yaplan bir bildirim, bu bildirimde belirtilen hehangi bir lke bakmndan Genel Sekretere gnderilecek bir duyuru ile geri alnabilir. Geri alma, Genel Sekreterin bu duyuruyu ald tarihten itibaren aylk bir srenin bitimini izleyen ayn ilk gn geerlilik kazanr. Madde 31 1. Her taraf, herhangi bir zamanda, Avrupa Konseyi Genel Sekreterine gnderecei bir duyuru yoluyla bu ereve Szlemeyi feshedebilir. 2. Bu fesh ilemi, Genel Sekreterin duyuru ald tarihten itibaren alt aylk bir srenin bitimini izleyen ayn ilk gn geerlilik kazanr. Madde 32 Avrupa Konseyi Genel Sekreteri, Konsey yesi Devletlere, dier imzac Devletlere ve bu ereve Szlemeye katlan herhangi bir Devlete Her imzalamay; Her onay, kabul, uygun bulma ya da katlma belgesinin veriliini; Madde 28, 29 ve 30a gre, bu ereve Szlemenin yrrle giri tarihini; Bu ereve Szlemeye ilikin baka herhangi bir ilem, duyuru ya da bilgiyi bildirir.

251

Ek: 2 Helsinki Sonu Belgesinde On lke 1.lke Egemen Eitlik, Egemenliin znde Olan Haklara Sayg: Katlan devletler, karlkl olarak, birbirlerinin kesin egemenliklerine ve bamszlklarna sayg duyarlar. Ayn ekilde egemenliklerinden ayrlmaz ve bu egemenlik ile btnlemi haklar, zellikle her devletin hukuki eitlik hakkn, toprak btnl hakkn, zgrlk hakkn ve siyasi bamszlk hakkn tanrlar. Btn katlan devletlerin, milletleraras hukuk erevesinde eit hak ve ykmllkleri vardr. Her birinin dier devletlerle ilikilerini milletleraras hukuka ve ibu Bildirinin ruhuna uygun ekilde saptama ve yrtme hakkna sayg gstereceklerdir. 2.lke Kuvvet Kullanma Tehdidinde Bulunmaktan veya Kuvvet Kullanmaktan Kanma: Katlan devletler, genel olarak milletleraras ilikilerinde olduu gibi karlkl ilikilerinde de her hangi bir devletin toprak btnlne ve siyasi bamszlna kar veya Birlemi Milletler amalaryla ve ibu Bildiri ile badamayan bir tarzda kuvvet kullanma tehdidinden veya kuvvet kullanmaktan kanacaklardr. Hibir mlahaza bu ilkeyi ihlal etmek suretiyle kuvvet kullanma tehdidine veya kuvvet kullanmaya bavurmay hakl gstermek iin ileri srlemez. Aralarndaki anlamazlklarn ya da anlamazlklara yol amas ihtimali olan sorunlarn zm vastas olarak bu gibi tehdit veya kuvvet kullanma yoluna hibir suretle gidilmeyecektir. 3.lke Snrlarn Dokunulmazl: Katlan devletler, hibiri dierinin snrlarn olduu gibi Avrupadaki btn devletlerin snrlarn da ihlal edilmez diye telakki edeler ve bu nedenle imdiden gelecekte bu snrlara saldrmaktan kanacaklardr. Buna gre, her hangi katlan bir devletin topraklarnn bir ksmna ya da tamamna el koyma ve gasp etme talebinden ya da eyleminden kanacaklardr. 4.lke Devletlerin Toprak (lke) Btnl: Katlan devletler, dier katlan devletlerin her birinin toprak btnlne sayg gstereceklerdir. Buna gre, her hangi katlan bir devletin toprak btnlne, siyasi bamszlna ya da birlie kar Bilemi Milletler artnn amalar ve ilkeleri ile badamayan her hangi bir hareketi yapmaktan ve bilhassa kuvvet kullanma tehdidinden ya da kuvvet

252

kullanma tekil eden byle bir davrantan kanacaktr. Katlan devletler, ayn ekilde milletleraras hukuka aykr olarak ya dierinin topraklarn askeri igalin, ya da dier bir dorudan veya dolayl kuvvet kullanma tedbirinin konusu yapmaktan veya bu gibi tedbirlerle veya bu gibi tedbirlerin tehdidiyle iktisap konusu yapmaktan kanacaklardr. Bylesi hibir igal veya iktisap, hukuki olarak tannmayacaktr. 5.lke Anlamazlklarn Bar Yollarla zmlenmesi: Katlan devletler, aralarndaki anlamazlklar milletleraras bar ve gvenlii ve adaleti tehlikeye drmeyecek ekilde bar yollardan zeceklerdir. Milletleraras hukuk zemininde iyi niyet ve ibirlii ruhu ile abuk ve adil bir zm arayacaklardr. Bu amala grme, soruturma, arabuluculuk, uzlatrma, hakemlik, yapsal zm veya taraf oldukalr anlamazlklarn kmasnda nce zerine mutabk zm usulleri de dahil olmak zere kendilerinin setikleri dier bar yollar kullanacaklardr. 6.lke ielerine Karmama: Katlan devletler, karlkl ilikilerinin dzeyi ne olursa olsun dier bir katlan devletin milli yetkisine dahil olan i veya d ilerini, dorudan veya dolayl, tek bana veya kollektif olarak, her trl mdahaleden kanacaklardr. Ayn ekilde her art altnda dier bir katlan devletin egemenliin sakl olan haklarnn kullanlmasna kendi menfaatlerine tabi hale getirmeyi ve bylece her hangi bir avantaj elde etmeyi amalayan, her hangi bir askeri, siyasi, ekonomik harekete veya baka bir zorlamaya tevessl etmekten kanacaklardr. Buna gre, dierleri yannda terr faaliyetlerine ya da dier katlan devletin rejimini iddetle devirmeyi amalayan ykc ve dier faaliyetlere dorudan ya da dolayl olarak yardmda bulunmaktan kanacaklardr. 7.lke Dnce, Vicdan, Din ve nan zgrlklerini de Kapsamak zere, nsan Haklarna ve Temel zgrlklerine Sayg: Katlan devletler, dnce, vicdan, din veya inan zgrl de dahil, rk, cinsiyet, dil veya din ayrm yapmakszn, herkesin insan haklarna ve temel zgrlklerine sayg gstereceklerdir. Btnyle insann doal onurundan, kaynaklanan ve insann serbestee ve eksiksiz bir ekilde gelimesi iin elzem olan medeni, siyasi, ekonomik, sosyal, kltrel ve dier haklarn ve zgrlklerin etkin bir ekilde kullanmn iyiletirecek ve tevik

253

edeceklerdir. lkerinde ulusal aznlklar bulunan katlan devletler, bu aznlklara mensup olan kiilerin kanun nnde eit olma haklarna sayg gsterecekler; onlarn insan haklarn ve temel zgrlklerini fiilen bu alandaki meru karlarn koruyacaklardr. Katilan devletler, insan haklarnn ve temel zgrlklerin evrensel nemini tanmaktadrlar. Katlan devletler, insan haklar ve temel zgrlkler alannda Birlemi Milletler artnn ve nsan Haklar Evrensel Bildirisinin amalarna ve ilkelerine uygun ekilde hareket edeceklerdir. Dierleri yannda, bal bulunabilecekleri Uluslararas nsan Haklar Szlemeleri de dahil olmak zere bu alandaki uluslararas bildiriler ve anlamalarda belirtilmi ykmllklerini de yerine getireceklerdir. 8.lke Halklarn Hak Eitlii ve Kendi Kaderini Tayin Etme Hakk (SelfDeterminasyon): Katlan devletler, her zaman Birlemi Milletler artnn amalarna ve ilkelerine ve devletlerin toprak btnl de dahil uluslararas hukukun ilgili normlarna uygun ekilde hareket ederek, halklarn eit haklarna ve kaderlerini kendilerinin tayin etmeleri hakkna sayg gstereceklerdir. Halklarn eit haklar ve kendi kaderlerinin tayin etmeleri ilkesine binaen, btn halklarn istedikleri zaman d mdahele olmakszn i ya da d siyasi statlerini tam bir zgrlk iinde tayin etme ve istedikleri siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel gelimeyi arama hakkna her zaman sahiptirler. Katlan devletler, halklarn eit haklar ve kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmelerine sayg gsterilmesi ve bunlarn etkin bir ekilde yerine getirilmesinin btn devletler arasnda olduu gibi kendi aralarnda da dostane ilikilerin gelimesi iin tekil ettii evrensel nemini yeniden teyid ederler; ayrca bu ilkenin her hangi bir ekilde ihlalinin ortadan kaldrlmasnn nemini hatrlarlar. 9.lke Devletler Arasnda birlii: Katlan devletler kendi aralarnda ve btn devletlerle btn sahalarda, Birlemi Milletler artnn amalarna ve ilkelerine uygun ekilde gelitireceklerdir. Katlan devletler ibirliini gelitirirken Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans erevesinde belirtilmi olan alanlara, her biri kendi katksn tamamen eit artlarda yapmak zere, zel bir nem vereceklerdir. Eitler olarak, ibirliini gelitirirken, aralarnda karlkl anlay ve gvene, dosta ve iyi komuluk ilikilerini, uluslararas bar, gvenlii ve adaleti gelitirmeye

254

aba gstereceklerdir. Bu belirtilen ibirliini arttrrken, halklarn yarar iin, kendi aralarnda, iyiletirilmi ve daha salam bir temel zerinde daha yakn ilikiler gelitirmeye gayret edeceklerdir. 10.lke Uluslararas Hukuk Uyarnca stlenilmi Ykmllklerin yi Niyetle Yerine Getirilmesi: Katlan devletler, uluslararas hukuktan kaynaklanan ykmllklerini, yani hem uluslararas hukukun genel olarak kabul edilen ilke ve kurallardan doan ykmllklerini, hem de uluslararas hukuka uygun olarak taraf olduklar antlama ve dier antlamalardan kaynaklanan ykmllklerini iyi niyetle yerine getireceklerdir. Kanunlarn ve dzenlemelerini tayin etme hakk da dahil olmak zere, egemen haklarn kullanrken uluslararas hukuktan doan hukuksal ykmllklerine uygun davranacaklardr; bunun dnda Avrupa Gvenlik ve birlii Konferansnn Sonu Belgesindeki hkmlere gereken nemi verecekler ve onlar uygulayacaklardr. Katlan devletler Birlemi Milletler yelerinin, BM artndan doan ykmllklerinin ve dier her hangi bir antlama ya da uluslararas antlamadan doan ykmllkleri ile atmas durumunda, BM artnn 103.maddesine gre arttan doan ykmllklerine ncelik verileceini teyit ederler.

255

Ek: 3 Moldova Haritas

256

Ek: 4 Moldovann ye Olduu Uluslararas rgtler ACCT, BIS (Uluslararas mar Bankas), BSEC (Karadeniz Ekonomik birlii), CCC (Gmrk birlii Konseyi), CE (Avrupa Konseyi), CEI (Orta Avrupa Giriimi), CIS (Bamsz Devletlerin Topluluu), EAPC (Avrupa - Atlantik Ortaklk Konseyi), EBRD (Avrupa Yatrm ve Kalknma Bankas), ECE (Birlemi Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu), ECHR (Avrupa nsan Haklar Szlemesi), FAO (Gda ve Tarm rgt), GUAM (Grcistan, Ukrayna, Azerbaycan, Moldova Antlamas) IAEA (Uluslararas Atom Enerjisi Ajans), IBRD (Uluslararas mar ve Kalknma Bankas), ICAO (Uluslararas Sivil Havaclk rgt), ICFTU (Uluslararas Serbest Ticaret Birlikleri Konfederasyonu), IDA (Uluslararas Kalknma Birlii), IFAD (Uluslararas Tarmsal Kalknma Fonu), IFC (Uluslararas Finansman Kurumu), ILO (Uluslararas alma rgt), IMF (Uluslararas Para Fonu), Intelsat, Interpol (Uluslararas Polis Tekilat), IOC (Uluslararas Olimpiyat Komitesi), IOM (Uluslararas Gmen Tekilat), ISO (Uluslararas Standartlar rgt), ITU (Uluslararas Haberleme Birlii),

257

OPCW (Kimyasal Silahlar Yasaklama Organizasyonu), OSCE (Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat), PFP (Bar iin Ortaklk), UN (Birlemi Milletler), UNCTAD (Birlemi Milletler Ticaret ve Kalknma Konferans), UNESCO (Birlimi Milletler Eitim Bilim ve Kltr rgt), UNIDO (Endstriyel Kalknma rgt), UPU (Dnya Posta Birlii), WHO (Dnya Salk rgt), WIPO (Dnya Fikri Mlkiyet Tekilat), WMO (Dnya Meteoroloji rgt), WToO (Dnya Turizm rgt), WTrO (Dnya Ticaret rgt).

258