12 Eyll Darbesi

GR
12 Eyll Darbesini aratrmak amacyla kurulan Alt Komisyon, almalar sresince 12 Eyll darbesine giden srecin ok ynl olarak aa kavuturulmas, darbeye giden srecin dinamiklerinin ve bu dinamiklere etki eden unsurlarn ortaya karlmaya allmas, 12 Eyll darbesinin ne ekilde gerekletirildiinin ortaya konulmas, 12 Eyll darbesi sonras gerekletirilen uygulamalarn belirlenmesi, 12 Eyll darbesinin kii, toplum, kurumlar ve devlet baznda yaratt maliyetlerin tm ynleriyle aydnlatlmasn amalayan bir alma gerekletirmitir. Bu erevede darbeye giden sreteki ve sonrasndaki; Siyasi gelimeler, Ekonomik gelimeler, Uluslararas ilikiler ve d politika alanndaki gelimeler, alma hayat ve endstri ilikileri alanndaki gelimeler, Sivil toplum alanndaki gelimeler, gvenlik alanndaki gelimeler, terr ve iddet olaylar, Hukuki gelimeler, niversitelerdeki durum, nsan haklar alanndaki durum, Toplumsal ve sosyo kltrel durum, Psikolojik durum

Analiz edilmeye allarak demokrasi, hukukun stnl ve insan haklar asndan deerlendirilmesi odakl bir alma yrtlmeye allmtr. Komisyon, almalar srasnda darbe ncesi ve sonras srecin analizini yapmaya alarak belli koullarn bir araya gelmesi halinde darbe olaca ynnde bir yaklam

deil, demokrasi d gr ve anlaylarn ne gibi ortamlarda yeerebileceine dair ipularn bulmay hedeflemitir. Bu aratrma srasnda darbeye giden srecin, darbenin ve darbe sonras ara rejimin bu srelerden sonraya ve hatta gnmze kadar uzanacak ekilde sebep olduu kiisel ve toplumsal maliyetin neler olduu konusunda kapsaml ve ok ynl bir bakn ortaya konulmas hedeflenmitir.Bu maliyetler ok ynl dinamiklerin gelitirdii srelerin sonucu olduu iin sonular itibaryla da toplumsal, siyasal, ekonomik ve hukuki ok ynl alanlara yaylan bir tarzda gereklemitir. Szkonusu maliyetlerin tm akl ve ayrntsyla ortaya konulabilmesi, bu alanda nemli bir farkndalk yaratlmasna sebep olabilecei gibi, bu farkndalk phesiz bir daha bu maliyetlerin denmek istenmemesi ve bundan sonrasnn bu gzle yorumlanmas ynnde bir bilin de yaratacaktr. Aratrma srasnda TBMMnde grubu bulunan AK Parti, CHP, MHP ve BDPnin ortak ynde irade gstererek verdikleri nergeler ile Aratrma Komisyonunun kurulduu da gz nne alnarak, her trl siyasi mlahaza ve deerlendirmenin zerinde bir bak asyla siyasi sistemimizin temelini oluturan egemenliin kaytsz artsz millete ait olduu ilkesi nda ve hakkaniyet ls ierisinde aratrma yaplmasna azami zen gsterilmitir. Bu erevede 12 Eyll 1980 darbesinin aratrlmas amacyla oluturulan Alt Komisyonun almalarnn her aamasnda Alt Komisyon yesi her partiden milletvekilinin gr, neri ve deerlendirmelerinin alnmasna ve yanstlmasna zel nem verilmitir. Gerek Alt Komisyonun odaklanaca nemli olay ve cinayetlerin, gerek komisyona davet edilecek konuklarn seiminde ve gerekse de raporun genel atsnnn oluturulmasnda bu anlay hakim olmutur. Alt Komisyonun almalar ve aratrmas sonucunda lkemizde demokrasi kalite ve tasnn ykseltilmesi ynnde lkemizde demokrasiye mdahalelerin ve darbelerin bir daha yaanmamas dorultusunda ne gibi admlarn atlmasnda fayda olduu ynnde neriler gelitirilmeye allarak rapor ekillendirilmeye allmtr.

I.

BLM: 12 EYLL NCES DNEMDE SYAS

PARTLER, SYAS LKLER VE SYAS DNAMKLER

Siyasi partiler, demokrasinin vazgeilmez unsurlar olarak siyaset sahnesinin en nemli aktrlerinden biridirler. 12 Eyll Darbesine giden srecin incelenmesinde ve dnemdeki siyasi dinamiklerin ortaya konulmasnda phesiz bu dnemdeki siyasi partilerin ana unsurlaryla incelenmesi nemlidir. Raporun bu blmnde 12 Mart 1971 Muhtras sonrasndan 12 Eyll 1980 ncesi dneme kadar Trk siyasi hayatna etki eden be parti; Adalet Partisi, Cumhu riyet Halk Partisi, Milliyeti Hareket Partisi, Milli Selamet Partisi, Trkiye i Partisi incelenmitir. Bu srete parti programlarndan, seim beyannamelerinden, liderlerin demelerinden ve dnemi inceleyen makale, tez ve kitaplardan yararlanlmtr. Daha sonra da bu dneme etki eden siyasi ilikiler ve siyasi dinamiklere deinilmeye allacak ve bu sayede 12 Eylle giden srecin siyasi ke talar ortaya konulmaya allacaktr. 1. Adalet Partisi

Adalet Partisi (AP), 1973 ylnda yaynlad seim beyannamesinin giri blmnde 1961den balayarak iktidar dneminde yapt hizmetleri ve 1969dan 12 Marta kadar srdrd almalar anlatmtr. Beyannamede 1971 Muhtras ile karlald vurgulanm, hr dnyann hibir yerinde meru siyasi iktidar olmak iin veya iktidarda kalmak iin parlamento dndaki evrelerin gcne bavurulmaz denilmitir. Yine AP beyannamede hrriyet, kalknma ve yenilik iin APde birleilmesini istemitir (Kaya, 2009). APnin 12 Mart sonras dnemde zgrlklerle ilgili sylemi genel vaatleri iermektedir. Bu balamda AP, Demokratik dzeni, siyasi partileri hr basn, hr sendika, hr ve zerk niversite, hr teebbs, hr ve bamsz yarg organlar ve hr vicdan ile glendirip yerletirmeyi temel hedefleri arasnda grmtr (Kuru, 1986). AP bir yandan zgrlklerin gvence altna alnmasna deinirken, te yandan ise zgrlklerin ktye kullanlmas korkusu ile ilgili ekincelerini belirtmitir. Toplumdaki

sosyal ve ekonomik gelimenin tabii sonucu olarak yeni fikir cereyanlar ve bunlarn tezahrleri olacaktr. Hrriyetlerin kullanlmasn teminat altnda tutmak devletin grevidir. Ancak, yok etme hrriyeti, tahrik hrriyeti ne bizim Anayasamzda ne de bir baka Anayasada mevcuttur. Bu gibi tezahrler hrriyetin istimali deil, suiistimalidir. Siyasi haklarn iadesi meselesine olduka kapal ifadelerle deinilmi, sorunun tmyle ortadan kaldrlaca vadedilmitir (Kaya, 2009). AP, zgrlk anlaynda daha ok liberal demokrasilerin zgrlk anlayna yaklamaktadr. Sosyal, ekonomik felsefesi itibariyle de AP, geirilmi baz tecrbeler ve sarsntlar sonucu, reformizme belli ller iinde yer veren bir parti olmak istemektedir (Daver, 1973). AP, 1970lerin ortalarna kadar zgrlkler konusunda bu yaklamn srdrmtr. Adalet Partisi ykselen sola kar politika gelitirmi, rejim sorunu ekseninde dini ve milliyeti duygulara ynelik bir sylem gelitirmitir. AP bu evrede 7. Byk Kongresini 1974 ylnda toplamtr. Kongrede kabul edilen raporda daha nce de olduu gibi milli irade zerinde durulmu ve Adalet Partisi lkeyi zgrlk iinde kalkndrmaya kararl, insan haklarna dayal ve hukuk stnlne saygl bir devlet yaps kurabilmek iin g birlii edenlerin yuvas olarak tanmlanmtr. Demirel her ne kadar ekonomik grlerinin gnn artlarna gre belirleneceini pragmatik bir yaklamla ifade etse de1 APnin izlemeyi vadettii ekonomi politikasnda liberal bir yaklam sergilenmi, Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) ile ortak politika vurgusu yaplm, gelecekte bir AET yesi olunaca varsaymyla serbest giriim, verimlilik, rekabet, istihdam kabiliyeti ve zellikle sanayi rnleri ihracatnn artrlmas hedeflenmitir. zel sektrn demokratik adan kanlmaz olduu, toplumsal refah iin zel sektr faaliyetlerinin azami seviyeye karlmas ve kamu sektrnn zel sektrn bittii yerde balamas gerektii belirtilmitir. Mali mevzuat brokratik bir yn olarak nitelendirilmi, zl ve basit bir mevzuatn getirilecei belirtilmitir. Yine i ticarette kullanlan kredilerin retim ve yatrmlarda kullanlmas, tketim mallarnn standardizasyonu ve aa uygun bir pazarlama organizasyonu kurulmas ekonomi politikalar arasnda gsterilmitir. APnin 8. Byk Kongresi ise 1976 ylnda yaplmtr. Kongre raporunda siyasi hayatn vazgeilmez unsuru saylan partilerin, Anayasann ngrd temel hak ve hrriyetleri, rejim tartmalarnn arac yapmamalar vurgulanmtr. Rapora gre bu hak
1

Liberalizm ve kapitalizm dahil btn izmlere karyz. ktisadi grmz gnn artlarna gre olutururuz. (Ahmad, 1996)

ve zgrlkler, memlekete daha iyi hizmet gtrebilme yarnn vastalar gibi kullanlmaya baland gn, Trk demokrasi yerine oturacaktr. Ayrca kongrenin sonu raporunda sosyal haklarn geniletilmesindeki kararllk, cret dzenlemeleri, sosyal gvenlik, sosyal adalet, kylnn kalkndrlmas konular zerinde durulmutur. Gittike artan iddet olaylarnn glgesinde 1977 seimlerine gelindiinde AP, Seim Beyannamesinde btn milliyetilerin APde birlemesinin gerei zerinde durmu, rejimin istikrara muhta olduuna dikkat ekmi ve CHP dnemi ile ilgili baarszlklara vurgu yapmtr. Tarih sorununu canl tutmak ve yeni nesiller Trk tarihinin ilham kayna milli lkleri alamak iin kltr, refah ve oturulan blge farkllklarn sratle gidererek Trkiyeyi birbirini seven gpta ile vatandalar lkesi yapacaz denilen beyannamede Tek mit ve tek k AP ve onun savunduu Trk milliyetiliidir. Ayn davaya inananlarn, ayn gayeyi paylaanlarn inan birlii iinde olanlarn, milliyeti davalarn zaferi iin APde birlemesi ve btnlemesi kanlmazdr ifadesi dikkat ekmektedir. Yine beyannamede: Meseleleri hrriyeti demokrasi iinde zmenin yolu mutlaka istikrardan geer. stikrarszlk ba mesele haline gelirse, devlet ve rejim zaafa urar. Bu itibarla istikrara kavuabilmek iin, bugn taraflam siyaset ierisinde btn milliyetilerin inan birlii, azim ve kararllkla vatan iin el ele vermesi ve Adalet Partisinde birlemesi zarurettir (Tercman, 1977). Demirel, dnce sulularnn affn eletirerek CHPnin 7,5 aylk iktidarnn 4 ayn anarist ve komnistlerin aff ile geirmi denilmitir. Demirel Samsunda yapt konumasnda da Komnizmi Trk demokrasisi iin ve Trkiye Cumhuriyeti iin byk bir tehlike sayyoruz. Onu tehlike saymayanlar vardr. Halk Partisi hem komnizmi tehlike saymyor. Hem de zgrlk gereidir diye komnizmin serbeste faaliyetini istiyor. Bunu byk bir gaflet telakki ediyoruz (Cumhuriyet, 1977) diyerek seim kampanyasndaki sol vurgusunu pekitirmitir. Yine kiisel hak ve zgrlklerden olan vicdan ve ibadet zgrlnn nemine vurgu yaplm, bu zgrlk ada demokratik devletin bir gerei olarak benimsenmitir. Beyannamede konuyla ilgili din ve vicdan hrriyeti, btn vatandalarmzn doutan var olan kutsal ve medeni haklar olarak grlr. Bu haklar Anayasamzn teminat altndadr. Din ve vicdan hrriyetinin tehlike sebebi gsterilemeyecei zerinde durulduu gibi laik prensibi, vatandan dini ihtiyacnn karlanmasndan bir bask vastas deil, bir teminat olarak grlmelidir. ifadesi yer almtr (Kuru, 1986). Seimlerin sonucunda AP nceki seimlere gre % 7.05 artla %36.87 oy alarak ikinci olmu ve 189 milletvekili kazanmtr.

Seimde birinci parti olmasna ramen tek bana iktidara yetecek ounluu elde edemeyen CHPnin gvenoyu alamad hkmetinin ardndan, Demirelin nclnde II. Milliyeti Cephe iktidarnn kurulmas gndeme gelmitir. 1 Austos 1977de gvenoyu alan II. MC Hkmeti yaklak 4,5 ay iktidarda kalmtr. Bu dnemdeki parti politikalarna k tutmas bakmndan Hkmet Program incelendiinde ilk olarak APnin bir nceki programnda olduu gibi bu programda da sosyal ve ekonomik zgrlklere son derece genel ereveler iinde yaklat grlmektedir. Bu zgrlkler kalknma hedefleri ile ilikilendirilmi ve bu hedeflere vatandalarn Anayasada yer alan temel hak ve hrriyetlerine, sosyal adalet ve sosyal gvenlie saygl olmakla ulalacana inanyoruz denilmitir. Hkmet Programnda geni hrriyetlerin baz ideolojilerce ktye kullanlmas ekincesi ve bunlara kar tedbir baskn bir ekilde belirtilmi, bunun yannda din ve vicdan zgrl konusu zerinde nemle durulmutur. Din ve vicdan hrriyeti kiinin kutsal, vazgeilmez ve dokunulmaz hakk olarak kalacaktr denilerek, din ve vicdan hrriyetinin tam ve kmil manada kullanlmasn temin edecek btn tedbirler alnaca vaat edilmitir alma yaam ile ilgili hak ve zgrlklere ise deinilmemitir (TBMM, 1988b). II. MC iktidar srasnda yaplan yerel seimlerde CHPnin % 41,4 ile birinci parti olmas, koalisyon iindeki atmalar artmtr. Bu ortam ierisinde APden milletvekillerin istifasyla, hkmet ounluunu yitirmi ve de CHPnin gensorusuyla 1978 ylnn Ocak aynda drlmtr. Den hkmetin ardndan Ecevit hkmeti kurulmutur. 1979 yl Ekim aynda yaplan Ksmi Senato ve Milletvekili Yenileme Seimlerinde AP oylarn artrarak 5 milletvekilliinin 5 ini de kazannca CHP hkmeti istifasn verdi. Yeni bir MC hkmetinin cazip karlanmayacandan hareketle Demirel, MHP ve MSPye hkmette yer vermedi ancak her iki partinin de desteini salayarak gvenoyu almay baard. Bu nedenle, yeni hkmetin kaderi pamuk ipliine bal olduunu ve hkmeti kerhen desteklediini aklayan MSP lideri Erbakann kadayfn altnn henz kzarmad n belirten imalar mehurdu. Demirel, gsz de olsa byle bir hkmete ans verilmesi gerektiini belirterek IMF ve Dnya Bankas uzmanlarnn ibirlii ile, ekonomiye nefes aldracak yeni bir istikrar program hazrlklarna giriirken, dier yandan da sokaklarda hkm sren kaosu sona erdirmek iin devlete demokratik otorite kazandrarak yeni bir yasa paketi hazrlam, skynetim komutanlar tarafndan zellikle skynetim koordinasyon kurulu

toplantlarnda dile getirilen devletin cezalandrc gcn artrmay amalayan, gvenlik glerinin yetkilerini artrmaya ynelik dzenlemelerle yarg srecini hzlandrmay hedefleyen dzenlemeler ngrmt. Demirelin sa partilerden destek salayarak kurduu hkmet, 12 Eyll Darbesine kadar iktidarda kalmtr. Hkmet Programnda, demokratik rejimin vazgeilmez gerei olan dnce, inan ve ibadet zgrlklerine, Anayasann teminat altnda bulunan btn temel hak ve zgrlklere saygl olunaca belirtilmitir. Ayrca Trkiyenin fakirlikten, isizlikten, cehaletten kurtulup kalknmas hedefi, Trk vatandann nsan Haklar Evrensel Beyannamesindeki btn haklara ve hrriyetlere sahip klnmas ile ilikilendirilmitir. Yine Hkmet Programnda Anayasa referans gsterilerek, bir takm yasaklamalar gndeme getirilmitir. Demirel lkenin 21 nemli meselesi arasna Derneklerin gaye dna kan faaliyetlerinin nlenmesini de almtr. karlacak kanunlar arasnda unlar sralanmtr: Sendika ve derneklerin politika ile uramalar, blclk yapmalar, manevi destek salamlar nlenecektir. Sosyal ve kltrel amal derneklerin politika yapmalar ve yelerine maddi yardmda bulunmalar nlenecektir. Toplant ve gsteri hakknda kamu dzenini ihlal veya gnlk hayat felce uratmas nlenecektir. Devletin demokratik otoritesini glendirmek bakmndan Devlet Gvenlik Mahkemeleri, Ceza Kanunu ve ilgili usul kanunlar, Sendika ve Dernekler Kanunlar ve Toplant ve Gsteri Yryleri Kanunlarnda deiiklikler ngrlmtr (TBMM, 1988b). 12 Eyll 1980 ncesinin son hkmeti olan Demirel aznlk hkmeti, 24 Ocak kararlar ile gndeme gelen ekonomik paket, terr olaylar, cumhurbakanl seilememesi ve siyasi bunalmlar ile sonlanmtr. 12 Eyll 1980 Darbesi ile kapatlan Adalet Partisi, Trk siyasi hayatnn yaklak 20 yllk bir dneminin siyasi, sosyal ve ekonomik anlamda ba aktrlerinden biri olmu, hatta bugnk siyasal yaam dahi yapsal ve fonksiyonel zellikleri ile etkilemitir. 2. Cumhuriyet Halk Partisi 1960larn ikinci yarsndan itibaren Ortann Solu almyla deiim eksenine giren Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), 12 Mart 1971de askeri muhtra ile ynetime son verildiinde iki ana aksa ayrlmtr. Muhtra, dnemin genel sekreteri Ecevit ile genel bakan nn arasnda gr ayrl getirmitir. nn, muhtrann hemen akabinde mdahalenin parlamento hayatnn ilemesine engel olduu ve demokratik rejimi

savunduklarn belirtmi; fakat kurulacak olan partiler st hkmetin babakannn Nihat Erim olmasna destek vermitir. Ecevit ise nnnn bu konudaki kararna kar kmtr. Ecevit muhtradan dokuz gn sonra 21 Mart 1971 tarihinde parti genel sekreterlii grevinden istifa etmitir. Ecevitin istifasnn ardndan partinin merkez ynetim kurulu da grevlerinden ayrlmtr. Bu durumun en nemli nedeni Ecevitin muhtray demokratik anlayla ve bandan beri savunduklar ortann solu hareketiyle badatramam olmasdr. Ayrca Ecevit, muhtradan sonra kurulmas planlanan Erim hkmetine CHPden ye verilmesinin uygun olmadn da belirterek nn ile gr ayrl yaad noktalar giderek artmtr. Blent Ecevit, 21 Mart 1971 tarihinde yaplacak olan CHP Cumhuriyet Senatosu ve Millet Meclisi grup genel kurullarnn Erim hkmetine katlp katlmama konusunda karar vermek zere toplanmasndan nce partinin genel sekreterlik grevinden istifa ettiini basn toplants yoluyla kamuoyuna bildirmitir (Gezg, 2011). 1972 ylnda yaplan kurultayda Ecevitin genel bakan seilmesiyle birlikte CHPde deiim hareketi hzlanm, parti kendini yeniden tanmlamak iin yeni bir siyasi kimlik olan demokratik sol kavramn kullanmaya balamtr.2 CHPnin 1973 seimleri ncesi genel sylemi ve Ak Gnlere adl seim bildirgesi incelendiinde dzen deiimi yaklam ve zgrlkler sylemi dikkat ekmektedir. Kalknma ve sosyal adalet dzen deiiklii syleminin nemli bir yndr. CHPye gre gerek ve geerli kalknma tm halkn zgrce ve haka kalknmasdr. Ayrca Ecevit, mevcut dzende sosyal adalet olmadn ifade ederken, kuracaklar dzende adalet ve zgrln tam anlamyla mevcut olaca vaadinde bulunmutur (Kaya, 2009). CHPnin ortaya koyduu yaklamda ne kan ekonomik politikalar, daha ok kk sanayi ve halk sektrnn desteklenmesi, esnaf ve ky kooperatifiliinin yaygnlatrlmas ile kykent uygulamalarnn temelde retim aralar zerindeki zel mlkiyetin toplumun geni kesimlerine yaygnlatrlmas ve toplumsal adaletsizliklerin bu yolla azaltlmas anlayna dayanmtr. zgrlkler asndan bakldnda 1973 seim bildirgesi gerek kii zgrlkleri gerekse de sosyal ve ekonomik zgrlklerin erevesi olduka geni tutulmutur. Ayrca 12 Mart srecinde Anayasada yaplan zgrlk kstlamalarnn kaldrlmas vaadinde bulunulmutur. zellikle alma hayatnda memurlara sendika haklarnn yeniden tannmas, grev, toplu szleme ve dier sendikal haklar konusundaki kstlamalar bu
2

Ecevit, lkemizde sosyal demokrasinin tarihsel temelinde Marksizm bulunmad gerekesiyle Marksist kkenlere sahip bu kavramn yerine demokratik sol kimliini kullanmay tercih etmitir. (Gezg, 2011)

vaatlerin merkezinde yer almtr. CHP, liberalizmin ekonomik zgrlklerine kar olmamakla birlikte, bunlarn, siyasal ve sosyal zgrlkleri dengelemesinin, toplumsal fayda iin zaruret olduu dncesindedir. Bu yaklam Beyannamede u ekilde yer almtr: Giriim zgrl de mlkiyet ve miras haklar da, hi kukusuz, Bat rnei demokrasinin ayrlmaz unsurlardr. Fakat giriim zgrlyle, mlkiyet ve miras haklarnn baz kimselere, snrl zmrelere ister istemez kazandraca byk g ve arlk karsnda, dnce ve anlatm zgrl, toplant, birleme ve rgtlenme zgrl ve baz sosyal ve ekonomik haklar ve zgrlkler de yeterli lde salanmazsa, toplumda ciddi dengesizlikler ortaya kar; toplum yarar korunamaz, hereksin insanca yaama hakk gerekletirilemez olur. Seim Bildirgesinde yasalarmzdan, dnce ve anlatm zgrln, rnek aldmz zgrlk demokrasi uygulamalaryla badamayacak biimde ve lde snrlayc btn hkmler karlacak, zellikle siyasal, sosyal, ekonomik konularda dnce ve anlatm zgrl snrsz olacaktr denilmi ve dnce sularn ieren af kanunu karacaklar vaat edilmitir. Ecevit ayrca Anarik eylemleri deil siyasi dnce sularn affedeceiz aklamasnda bulunmutur (Gezg, 2011). CHPnin 1973 bildirgesini 1969 seim bildirgesi ve daha ncekilerden ayran en nemli farklardan biri 1973 seim bildirgesinin nemli bir zellii olarak inan zgrl konusuna pragmatist bir ekilde vurgu yaplm, dnce zgrl kadar vazgeilmez bir unsur olduu belirtilmi olmasdr. Seimlerin sonucunda birinci parti olan CHP % 33.29 oy oran ile 185 milletvekili elde ederek nceki seimlere gre oy orann % 5.93, sandalye saysn ise 42 artrmtr. 1973 Seiminde partiler tek bana iktidar olacak milletvekili saysna ulaamamtr. Bu durum koalisyonlar kanlmaz klmtr. CHP ile MSP arasnda uzun sren grmelerin ardndan I. Ecevit Hkmeti 26.01.1974te kurulmu ve 17.11.1974e kadar srmtr. 10 aylk ksa koalisyonda iki nemli siyasal gelime yaanmtr. Birincisi Adadaki Trklerin haklarn korumak iin gerekletirilen Kbrs Bar Harekt, ikincisi ise Genel Aftr. Koalisyon ortaklar arasndaki uyumsuzluk, genel af ilan edilme srecinde daha grnr hale gelmitir. Siyasi sulularn af kapsam dnda tutulmasn isteyen MSP, gerekli destei APden almtr. Bylece sa partilerin darda brakt TCKnn 141. ve 142. Maddeler kapsamnda ierde bulunan siyasi sulular, CHPnin Anayasa Mahkemesine itiraz zerine af kapsamna alnmtr (Kaya, 2009).

Blent Ecevit, Yeni Cumhuriyet Halk Partisi ve Sosyalist Sol olarak da nitelenen bu yaklamyla dnemin ruhuna ok uygun den, eitlik, zgrlk, sosyal adalet kavramlarn partinin klasik izgisiyle eklemleyerek, CHPnin brokrat/devlet partisi grntsnden uzaklaarak halkn partisine dnmesi gerektiini ifade ediyordu. CHP mirasn reddetmeden, deien toplumsal koullara uygun olarak partiyi yeni yrngesine oturtmak Ecevitin hedefiydi. Dnemin sosyalistlerinin kulland sloganlar kullanmakta saknca grmeyen Blent Ecevitin sylemi, gerekte nerdiklerinden ok daha sol bir izgideydi. Ecevit, lkede, aa ve tefecinin hakim olduu bir smr dzeni olduundan bahsederek dzen deimelidir, toprak ileyenin su kullanandr diye konuuyor, o dnemde eitli yrelerde meydana gelen toprak igallerini halkn kendiliinden giritii, Anayasa dorultusundaki devrimci eylemler olarak nitelendiriyordu. Atatrk devrimlerinin bir styap devrimi olarak kaldndan bahseden Ecevit, Trkiyenin bir gerek devrim olan altyap devrimine ihtiyac olduunu da vurguluyordu. (Ecevit, 1970:18, 61-3) Yine Ecevite gre, Atatrk srekli devrimcilik isteyen bir nderdi. Btn bunlar sylenirken, Ecevit bir yandan da teebbs ve mlkiyet zgrl olmadan demokrasinin de olamayacan ifade ederek, ortann solunun insanlk anlaynn snf ayrlklarn, demokratik bar ve halk yollardan eritmeyi amaladn belirtiyordu. Ecevitin bu tutumunun gerisinde ykselen sol dalgay CHP bnyesinde toplamak gayesinin olduu aktr. Dier taraftan bu ayn zamanda, kulland kelimelerin ne anlama geldiinin farknda olmayan ya da bunu yeterince nemsemeyen bir siyaseti portresine de iaret etmektedir. Yine ayn ekilde, btn toplum kesimlerini ayn anda memnun etme varsaymyla yola kan programn gerekilii konusunda da soru iaretleri uyanmaktayd. rnein 1973 Bildirgesi, toprak reformununun gerekletirileceini, Ky-Kent projesi yoluyla Kent-Kr ikiliinin ortadan kalkacan, kamu ve zel sektrn yannda bir de halk sektrnn oluturulacan, zel sektr iinde de sosyal adalet salanacan sylyordu (CHP, 1973) Siyasal hayatta mesajn ieriinden ok, mesajn semenler tarafndan nasl alglandnn daha nemli olduu ortadadr.Ecevitin hitabet yetenei, genlii ve karizmas sylediklerinin gerekilii veya uygulanabilirlii sorununu ikinci plana itmitir. APyi iinde dindar gericiler ve banaz milliyetileri de barndran taral ve kyl partisi olarak alglad gibi, nn liderliindeki CHPyi de fazla brokratik ve kendini yenileyememi/halka alamam bir brokrat partisi olarak alglayan ehirli

10

kesimler ve zellikle burada yaayan retmenler, memurlar, doktor ve avukat gibi serbest meslek sahipleri iin Ecevit batl (dolaysyla medeni) ve klasik CHPli ceberrut siyaseti portresinden uzak yeni bir yz, yeni bir balangc ifade ediyordu. Ksaca kentlileen orta snflar iin Ecevit bir midin temsilcisi hviyetindeydi. (Demirel, 1998: 204-5) CHP, 1977 seimlerinde stanbulda % 58.2, zmirde % 52.7, Ankarada ise %51.3 oy almtr. APnin her ildeki oy oran ise srasyla % 28.4, % 39.7 ve %30.9dur. Bu anlamda CHP byk kentlerde APyi nemli oranda geride brakmtr. Buna dair deerlendirmelerde ilke tahlil CHPnin, Ecevitin sola doru alm sayesinde, genlere gecekondululara ve iilere de hitap edebilmesindeki baar erevesinde yaplmaktadr (zbudun, 1977). i kesimi ve gecekondulularn nceleri CHPye srtn eviren bir ksm irili ufakl sosyalist partilere oy vermektense, CHP gibi iktidar ans olan bir partiye oy vermenin belli bir rasyonalitesini de gz nne alarak onda birlemeye balyorlard. Bu grup Ecevit zerinde etkili olmaya almann daha aklc olduunu dnyordu. Dier taraftan zel sektrn, sektrn uzun dnemli menfaatlerini de dnebilen ve sosyal adaleti sylemin bu kapsamdaki belli kesimlerin de CHPye scak bakmasna sebep olduu da sylenebilir. Daha da nemlisi, Belki de Ecevitin liderliiyle birlikte CHP iinde meydana gelen en nemli deiiklik laiklik ilkesinin klasik izgiden farkl bir biimde yorumlanmasyd. nn liderliindeki CHP iin laiklik ilkesi dinin tamamen birey ile kul arasnda kalmasn veya dinin kamusal alandan tamamen dlanmasn gerektiriyordu. Bu konuda verilecek en ufak bir taviz, Cumhuriyeti tehdit eden en byk glerden biri olan irticay tevik anlamna gelebilirdi. Bylece, CHP dinin kamusal alanda en ufak bir tezahrn eriatlk/gericilik olarak nitelendirerek teyakkuz haline geebildii gibi, dindarlar an gerisinde kalm, adam edilmesi gereken bir topluluk olarak algladn da gizlemekte zorlanyordu. Dinin modernlemeyle birlikte etkisi azalacak/yok olacak (ve olmas gereken) bir olgu olarak gren hakim paradigmann iinde kalmakla birlikte, Blent Ecevitin yaklam meseleyi asayi ve gvenlik zaviyesinden gren yaklamdan farkllayordu. Ecevit, iinde yaadklar toplumsal dinamikleri dikkate almadan dindarlar sulamann yanl olduunu, bozuk toplumsal dzen nedeniyle gelecee ilikin umudu kalmayan aresiz kitlelerin dine sarldklarn belirtiyordu. (Ecevit, 1974: 95).

11

CHPde bu gelimeler devam ederken, 12 Mart darbesinden nemli lde etkilenen solda nemli deiimler gzlemlenmeye balamt. 1971 ylnda Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatlan TP, 1975te yeniden almtr. Sosyalist solda blnmeler ve fikir atmalarnn temeli iki temel sorudaki farkl tutum allarla ilikilendirilebilir. Bunlardan birincisi, devrimin parlamenter/yasal yollardan m yoksa yoksa silahl mcadele ile mi yaplacadr. kinci mesele Trkiyenin sosyalist bir devrime mi yoksa feodal kalntlar temizleyecek ve brokrasi ve milli burjuvazinin de katlaca ve sosyalist devrimle tamamlanacak Milli Demokratik Bir Devrime mi ihtiyac olduudur (Bkz: ener, 2010) Bu iki soru etrafnda daha farkl ayrmlar devrimin nclnn ii snfnda m yoksa Kyl snfnda m olaca, Kemalizme kar nasl bir tutum alnaca, SSCB mi yoksa in izgisine mi yakn olunaca, kurulacak sosyalizmin ne trl bir sosyalizm olaca vb- da ortaya kmtr. Blnmeyi tetikleyen faktrler arasnda kiisel (liderlik) atmalar, kk olsun benim olsun dncesi, doru izginin bir tek olduu fikri, yeraltnda alma zorunlululuundan kaynaklanan gizlilik ve onun getirdii lidere rgte tapnma ve eletirel dnce eksiklii, temsil edildii sylenen ii ve kyl snfndan uzak kalma olgular saylabilir. Hatta, bu eilimin teorik farkllama abalarna ivme kattn sylemek gerekir nk tekilerden farklln vurgulamak isteyen her grup, kendi partisini/fraksiyonunu merulatracak tezler retme zorunluluunu hissetmektedir. (Samim, 1987) Sonuta bu yndeki gelimeler ve tartmalar 1977 seimlerine 6 sosyalist parti katlmasna kadar varmtr. CHPnin zgrlkleri nemli lde vurgulayan sylemi, 1976daki Parti Program ile 1977 Seimine nemli lde yansmtr. 1977lere gelindiinde dnce ve siyasal rgtlenme zgrlnn nndeki snrlamalarn kaldrlmas savunulmutur. Dnceyi yasaklayan maddelerin kaldrlaca, geni kesimleri ilgilendiren sosyoekonomik zgrlklerin de daha da geniletilecei vaatlerinde bulunulmutur. CHP, 1977yi tek bana iktidara gelme ve uzun yllardr temellendirdii politikalarn hayata geirme umudunu ykselttii bir yl olarak grmtr. Blent Ecevitin Umut YILI 1977 adl yapt bu balamda deerlendirildiinde hedeflenen iktidar dzeni ve bu dzendeki zgrlk anlay ile ilgili nemli saptamalar gze arpmaktadr. CHP, bireyin kiilik geliiminde ve kendini gerekletirmesinde zgrln nemini belirtilmi, ayrca zgrlk demokrasilerde olduu gibi dnce, ifade ve rgtlenme zgrl

12

zerindeki btn snrlamalarn kalkaca da nemle vurgulanmtr. Dnce, anlatm ve rgtlenme zgrl nndeki engellerin kaldrlaca vadedilmitir (Kaya, 2009). CHP, ekonomik kalknmay da zgrlk demokrasi ile yakndan ilikilendirmitir. Ecevit, biz, zgrlkle badamayan kalknma ve sosyal adalet salama yollarn benimsemeyiz demitir. Ayrca Ecevit, Antalya ve Ispartada dzen deiikliini anlatrken, kuracaklar dzende hem somunu daha hzl byteceiz ve bltreceiz. Hem de en ileri lde zgrlk demokrasiyi gerekletireceiz aklamasnda bulunmutur. Yine CHP, btn kylleri kapsayan yaygn ve demokratik bir kooperatifilik hareketini balatacaz. Bu kooperatifilikle balantl olarak kyller bugn iilerin yararlanmakta olduu btn sosyal gvenlikler, btn sosyal sigortalar, yani yallk sigortas, hastalk sigortas, kaza ve sakatlk sigortas onun yan sra ev kredisi, analk sigortasbunlarn hepsini tanyacaz diyerek ekonomik kalknmada kylye byk vurgu yapmtr (Kaya, 2009). 1977 seimleri sonucunda birinci parti olan CHP oy orann % 8.09 artrarak % 41.38 oy ve 213 milletvekili kazanmtr. Ancak bu oy oran iktidar olmak iin yeterli olmamtr. Seimlerde birinci parti olan CHPnin kurduu aznlk hkmetinin parlamentoda gvenoyu alamamasnn ardndan yerine AP-MSP-MHP koalisyonuyla oluan II. MC hkmeti kurulmutur. II. MC de ok uzun mrl olamamtr. 1978 ylnn Ocak aynda Cumhuriyet tarihinde gensoru ile drlen ilk hkmet olmutur. II. MC hkmeti gensoru ile drldkten sonra CHP arlkl III. Ecevit Hkmeti kurulmutur. Blent Ecevit liderliindeki CHPnin varl bir oklar iin yine de bir umudu temsil ettii ve mitsizliin derinlemesi ve karamsarln u noktalara varmasnn 1978 yl banda iktidara gelen CHP hkmetinin de yaanan skntlara are olamayaca fikrinin yaygnlamasyla olduu fikrini savunanlar bulunmaktadr (Demirel, 1998: 301). Bu gre gre sorun, lkenin kt ynetilmesinden kaynaklanyordu. MC hkmetleri gidip halk yararna almaya niyetli CHP hkmeti gelecek, kt ynetim de ortadan kalkaca iin Trkiyenin n alacakt. 1977 seim kampanyasnda dalara yazlan umudumuz Ecevit sloganlar, Ecevit iin bestelenen arklar, CHP iktidar iin byk bir zveri ile alan kesimlerin varl Ecevitin yaratt umut dalgasnn boyutlar hakknda bilgi vermekteydi. Oysa 1978-1979da CHP hkmeti siyasal iddetle mcadele srecinde zgrlkleri genileterek terr yenmek fikrini benimsemi olmas yannda CHP hkmetinin gvenlik gleri ve yargy hem partizanlktan uzak ve etkin bir biimde

13

iler hale getirebilme konusunda da yetersiz kalmasna sa ve sol kaynakl iddetin artarak devam etmesi de eklenince sre skynetim ilanna kadar gitmiti. CHP hkmetinin en byk destekilerinden gazeteci Abdi pekinin ldrlmesi ykselen iddetin nemli bir gstergesi oluyor, ekonomik krize paralel Sleyman Demirelin sert muhalefeti, Demirelin Ecevite hi bir zaman babakan olarak hitap etmeyip, hkmetin ba diye hitap etmesi sreci hzlandryordu. IMF ve uluslararas bankalar Trkiyeye kredi verilmesi iin ac reeteye uyulmasn istiyorlar hkmet ise buna direnmeye alyordu. (Berksoy, 1982: 164) Fiyat kontrolleri gibi nlemlerle mal ve hizmetlerin piyasa fiyatn indirmeyi deneyen hkmet, karaborsacln artmasnn nne geemezken, ekonominin acil sorunlarn bir nebze olsun rahatlatacak nlemleri ise alamyordu. Ecevit yurtdnda kredi ararken, Enerji ve Tabii Kaynaklar bakan Deniz Baykaln Ata rafinerisinin milliletirileceini aklamas, Ticaret Bakan ile Maliye Bakan, Maliye Bakan ile Merkez Bankas bakan arasndaki gazetelere yansyan atmalar koordinasyonsuzluun en nemli belirtilerindendi. (Hrriyet, 26 Nisan 1978) Bylece, ekonomi cephesinde de durum parlak olmad. Enflasyon ykselirken, dviz yetersizlii nedeniyle bir ok kritik maln ithalatnn yaplamamas, hem petrol ktlna sebep oluyor hem de Trkiyede retilen bir ok aramalnn da retilemesine yol ayordu. Benzin, tpgaz, fuel oil, ya, ay, ila yedek para, kat ve ampl gibi bir ok ihtiya maddeleri buna devam eden elektirik kesintilerini de eklemek gerekirbulunamad gibi, Trkiye diplomatlarn maalarn demekte zorlanyordu. Ykselen enflasyon ve temel ihtiya maddelerinin bulunamamas hkmete kar byyen bir honutsuzluk yaratt. Odalar Birliinin nclnde, Trk Esnaf ve sanatkarlar Konfederasyonu, Ziraat Odalar Birlii, Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu ve TSADn katklaryla oluturulan Hr Teebbs Konseyi Ecevit hkmetine sert eletiriler ynelttiler. zellikle TSADn gazete ilanlaryla hkmeti protesto ederek isitfaya armas, Trk siyasal hayatnda bir ilk oldu. Bu hkmet dneminde ekonomik bunalm ok ciddi bir sorun olmutur. Ezamanl olarak sa-sol atmalar nlenemez duruma gelmitir. Bu durumu ekonomik iddetin ortaya k takip etmitir. ubat 1979da Sleyman Demirel Cumhurbakan Fahri Korutrke hitaben yazd mektubunda Ecevit hkmetini bata Mara olaylar olmak zere lkedeki anari ve terr ortamn kontrol altna alamamakla ve skynetimi ilevsel bir ekilde uygulayamamas neticesinde Trk Silahl Kuvvetlerinin grev

14

yapmasna engel olmak ve anarinin kkne inilmesini engellemekle sulamtr.3 1979 yl sonunda yaplan ara seimde be milletvekilinin tamamn AP kazannca Ecevit istifa etmi; bu defa AP hkmet kurup i bana gelmitir (Gezg, 2011). 1971 Muhtrasndan 1980 Darbesine kadar olan dnemde Ecevit sylem ve politikalaryla nnnn CHPsinin devlet, toplum ve siyaset tahayyln yeniden kurgulam, CHPyi devletin partisi algsndan kurtarm ve toplumsal dinamiklere daha duyarl bir parti olmasn salamtr. Bu durum st ste seim baarlarn getirmitir (Ete, 2010). Ancak 12 Mart Muhtrasna kar olunmasna ramen uygulamada asker-sivil ilikilerine dokunulmam, kontrgerillann zerine gidilmemi ve dindarlarn, Krtlerin, Alevilerin ve aznlklarn demokratikleme talepleri dikkate alnmamtr (vr, 2011). 3. Milliyeti Hareket Partisi Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP)nin 8 ubat 1969da yaplan Adana Kongresi Milliyeti Hareket asndan bir dnm noktas olmutur. Partinin ad Milliyeti Hareket Partisi (MHP) olarak deitirilmi, hazrlanan yeni bir tzkle merkez organlarnn ve zellikle Trkein rgt zerindeki yetkilerinin son derece artran hiyerarik bir ileyi kurumlatrlmtr. Yalmana gre souk Sava dneminin en youn yaand yllarda kurulan MHP, ald oylardan daha ok, temsil ettii misyon ve taknd tavrlarla tartlan bir parti olmutur (Yalman, 2009). Temel ideolojisini, Alparslan Trkein kaleme ald Dokuz Ik Doktrininden alan MHP, yeni bir devlet dzeni fikriyle ortaya kmtr. Bu dzen, kapitalizmden ve komnizmden ayr olan lkc yol olarak adlandrlmaktadr. Bu yol, Her ey Trk Milleti iin, Trke doru ve Trke gre ilkelerini benimseyerek, Trk milletini ksa srede glendirecek bir yol olarak tantlmaktadr (Trke, 1991). lkc hareketin geliim srecinde sahip olduu yadsnamaz etkiyle beraber kimi grlere gre Dokuz Ikn lkc hareketin tabannda ieriksel olarak scakl olmam, sadece lafzen benimsenmi, ancak en nemli ilevi liderin devlet tecrbesinin ve bilgi birikiminin simgesi olarak alglanmas ve Trkein otoritesine katks olmutur (Turan, 2000). Akna gre; MHP ilk zamanlarnda slam d bir Trklk anlay ieren bir ideolojiyi benimsemise de, daha sonra bu ideolojiyi terk etmitir. 1970ler, entelektel dzeyde Trk-slam tezi balamnda millete alma imkn bulduu bir dnem olarak dikkat ekmektedir. Milleti ve millet kltrn nceleyen; Trk bedenine slam ruhunun hayat verdii vurgusunu yapan bir doktrine vurgu yapan milliyetilik, zellikle
3

Cumhurbakanl Genel Sekreterliinden TBMM Darbeleri Aratrma Komisyonuna gnderilen evrak

15

Anadoluda muhafazakr genler arasnda yaylma imkn bulmutur (Akn, 2010). Parti, sre ierisinde -zellikle 1970lerin ikinci yarsnda- kendisini daha ok karsndakilere gre tanmlayarak konumlandrmtr. Hem anti-kapitalist hem de anti-komnist bir sylem benimseyen Milliyeti Hareket, mili devlet kavramna akn bir anlam yklemitir. MHP, ounlukla merkezi, gl bir devlet fikrini iselletirmi ve zaman zaman kendisini bu akn devlet kavramyla zdeletirmitir. Dier bir ifadeyle, MHP daha ok devleti bir milliyetilik anlayn benimsemitir (Yalman, 2009). Trkiyede Milliyeti Hareketin seimlere katld ilk tarih 1965 olarak kabul edilebilir. Bu dnemde Osman Blkba liderliindeki Millet Partisi ve Alparslan Trke liderliindeki Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP) arasnda oylar blnmtr. 1970lere gelindiinde ise bu ikili sistem sona ermi ve Milliyeti Hareket Partisi ile devam edilmitir. 1980 ncesi dnemde MHPnin katld seimler deerlendirildiinde 1973 genel ve yerel seimlerinde istenilen baar yakalanamad grlmektedir. MHP genel seimlerde % 3,4 il genel meclisi seimlerinde ise % 1,3 orannda bir oy almtr. 1977 genel seimlerinde ise % 6.4 oy oran ile grece bir baar yakalanmtr. MHP %6,4 orannda oy alarak 16 milletvekiliyle parlamentoya girmitir. Trke, Sleyman Demirel bakanlndaki koalisyon hkmetinde yer alarak be bakanlk elde etmitir (Yalman, 2009). Milliyeti Hareketi yalnzca seimlerde ald oy oran-semen says gibi niceliksel deerlendirmeler yerine, siyasal ve toplumsal bir analizle de okumak gerekmektedir. Trkneye gre, MHPyi siyasi partiler yelpazesinin sa kenarna yakn blmne yerletirmekle ve dier partilerle mukayese etmekle yetinenler, toplumun derinlerinde ileyen birok farkl krlma hattn da gzden karm olurlar (Trkne, 2008). alka gre MHP hareketi 1950lerde hzlanan sosyo-kltrel ve politik deime srecinde, yerleik sosyo-kltrel yapdaki muhtelif sembol, deer ve davran kodlarnn reaksiyonel bir ideolojik politizasyonla buluarak eyleme dnmesidir. MHP hareketi genel anlamda Trk toplumundaki anti-komnizm, dini ve kltrel temellerden g ald kadar, sosyolojik bir tepki olarak deerlendirilebilir (alk, 1995). Yukarda da belirtildii gibi 1970 sonras Milliyeti Hareket daha ok reaksiyonel bir nitelikte olmutur. Aaoullarna gre 1970 sonras MHP ideolojisinde zel bir anlam ve nem atfedilen unsurlardan biri de devlet ve milliyetilik kavramdr. MHPnin rgtlenmesinde ve siyasal duruunda nemli bir yer tutan milliyeti sylem, ortaya

16

koyduu yksek ve ihtirasl hedeflerle umutsuzluk iindeki kitleler iin bir umut olmu ve bu kitleler hzla partiye katlmlardr. Parti, 1980 Darbesi ncesi dnem propagandalarnda Trk milletinin lider ve efendi millet olduu tezini ilerken, sklkla yeniden Byk Trk Devletinin kuruluundan sz etmektedir (Aaoullar, 1983). MHPnin 80 Darbesi ncesi sylemlerinde ciddi bir anti-komnist ve Ecevit kart vurgu dikkat ekmektedir. rnein Mays 1980 ylnda urad silahl saldr sonrasnda Gmrk ve Tekel Bakan Gn Sazakn hayatn kaybetmesi sonucu Alparslan Trke: "Gn Sazak, Trk Milletinin dmanlar, komnist ve blc cinayet eteleri tarafndan ehit edilmitir... Ecevit yle bir politikacdr ki, siyasi hayat boyunca yalancl, iftiracl, kkrtcl kendisine meslek edinmitir. Yalan ve iftira savurmak, masum insanlar cani olarak ilan edip, onlar kamuoyunda hedef haline getirmek Ecevit'in inatla srdrd bir tutumdur. Ecevit ne zaman MHP hakknda, MHP'liler aleyhinde Trk Milliyetileri ile ilgili olarak yalan ve iftiralar savurmusa, mutlaka ardndan ok sayda MHP'li ve lkc ehit edilmitir. Ecevit'in kkrtmalar sonunda dn lkdamz Gn Sazak ehit edilmitir. Ecevit ldrlen btn MHP'li vatandalarmzn manevi katilidir. Memleketimizde dklen kanlarn sorumlusu Ecevit'tir. Komnist ve blc cinayet etelerinin ektii her tetiin ardnda mutlaka onun manevi mesuliyeti vardr. Yllarca komnist ve blcleri himaye eden, onlara kanat geren, onlarla eylem ve cephe birlii kuran Ecevit'tir. Ecevit, anarinin ba sorumlusu ve cinayetlerin kkrtcsdr... Trkiye'de bir i sava balatmak isteyenlerin oyununu sabrla ve itidalle bozmalyz. MHP'lileri, Trk Milliyetilerini, lkcleri uyaryorum: Komnist ve blclerin oyunlarn bozmalyz." (Birlie ar Dergisi: Haziran 1980) eklinde ar bir aklamada bulunmutur. Yalmana gre lkenin ciddi manada ikiye ayrld bir dnem olan 1970lerde (zellikle 70lerin ikinci yarsnda) devleti komnizmden kurtarma hedefiyle sokaa inen lkcler kendilerini devletle zdeletirmi ve komnizme kar mcadelenin n saflarnda yer almaya balamlardr. Bu tutum, Milliyeti Hareketin her geen gn toplumcu milliyetilikten uzaklamasna ve devleti bir karaktere brnmesine neden olmutur (Yalman, 2009). Bu yap 1980 Darbesine kadar srm, ancak 1980 sonras hareket zeletiri yapabilmi ve merkeze daha yaklaan bir hviyet kazanmtr. 4. Milli Selamet Partisi Trkiyede Milli Gr Hareketinin ikinci partisi olan Milli Selamet Partisi (MSP), kuruluu olan 1972 tarihinden itibaren Milli Nizam Partisinden gelen izgiyi

17

devam ettirmi, Milli Grn savunduu temel programlarla uyumlu, maddi ve manevi kalknmaya ynelik politikalar izlemitir. Topraka gre, APnin ehir merkezlerindeki byk sanayici ve i adamlarnn temsilcisi olmakla taradaki kk ve orta boy sermayedarn temsilcisi olmak konusunda tercihini birincisinden yana yapmas neticesinde parti iindeki snfsal blnmenin bir uzants olan MSPnin snfsal taban esnaftan, zanaatkrlardan, ehirlerde yeni yeni olumaya balayan kk ve orta boy iletmelerden olumaktayd (Toprak, 2009). MSP ile Trkiyenin kapitalistleme srecinde dindar kesim kendi sosyoekonomik tabanyla ilk kez meclise girebilmitir. Bu sayede devlet desteiyle byyen bir sanayici ve i adam kesimine kar o dnemde kk bir sermaye birikimine sahip olsa da ikinci bir sanayileen kesim ortaya kmtr. Bu anlamda MSP geleneksel kitlelerin siyasete katlmasnn; bu kitlelerin kimlik krizini zmesinin; sanayilemenin dourduu sosyoekonomik yoksunluk duygularn gidermenin bunlarn tesinde slami siyasal ideolojiye sekler sistem iinde meruluk kazandrmann arac olmutur. (Sarbay, 1985). Necmettin Erbakan liderliindeki Milli Selamet Partisi ise, batllama/adalama adna slamiyetin aydnlndan uzaklamann Trkiyenin meselelerin kaynanda yatan asli faktr olduu tezini ilemitir. Sarbaya gre MSP anlayna gre yzyllar boyunca, slami kurallara uygun bir devlet ve toplum nizam kurmu olan Osmanllar, geriliklerinin sebebine doru tehi koymakta zorlanmlar ve Tanzimat dneminden itibaren Hristiyan batnn usullerini almaya kalkmlar, bat taklitiliini kurtulu reetesi olarak grmlerdir. Cumhuriyetle birlikte bu eilim doruk noktasna ulam, laiklik ad altnda slamiyet dmanl yaplmtr. Oysa gerek kurtulu reetesi, taklitilikten syrlmak, CHP tarafndan temsil edilen sol veya AP tarafndan temsil edilen liberal grlere kar bir alternatif olarak gelitirilen, Milli Gr benimsemektir (Sarbay, 1985). MSPnin insan haklar syleminde devlet; adaleti salayan, toplumsal ilikileri denetleyen ba aktrdr. Devletin balca rol insan haklarn gvence altna alacak ahlak nizamn salamaktr. zellikle devlet, eitim yoluyla dini ve ahlaki deerleri ocuklara ve genlere reterek toplumsal ahlak salamakla ykmldr. Bu tasarmda ekonomik ilikilerde ortaya kan eitsizlikler toplumsal dzenin korunmas iin bir gerekliliktir. Zenginin yoksula verecei zekt, sadaka gibi yardmlar sosyal gvence mekanizmas saylmaktadr. Servet dalmndaki eitsizliin kayna kiilerin alma derecesi, yetenei ve isteine balanmaktadr. Toplumsal snflar arasndaki gelir farkll atma

18

deil toplumsal uyumun gereklilii olarak savunulmaktadr. MSPnin parti programnda maddi gelimenin nkoulu olarak manevi kalknma grlm ve taklitilik eletirilmitir: Ahlak ve fazilete dayal cemiyet nizam zaruretini kabul eden maneviyat ve ahlak grn esas alnmasleri bir medeniyetin kurulmas iin byk ve anl tarihimizle iftihar eden; taklitilikten uzak durulmas gerekmektedir. Yine MSP programnda din ve dnce zgrl en temel insan hakk saylmaktadr. Buna gre, Din eitimine gerek en aydnlatlmann yaplmas ve yurttalarn dini ahlaki hasletlerle tehizi iin gereken imknlarn salanmasna ehemmiyet verilecektir. Din grevlilerinin maddi ve manevi artlar slah edilecek itimaci mevkileri yeniden tanzim ve tayin olunacaktr. MSPnin parti programnda Anayasada belirtilen temel hak ve zgrlkler kabul edilmi ve bu haklarn parti asndan ne anlama geldii de aklanmtr. rnein, basn ve neir hrriyetine milli, manevi ve ahlaki deerlere saygl olmak kayt ve artyla basn hrdr erhi konulmutur. MSPnin programnda ii-iveren arasndaki iliki, atmaya deil karlkl sevgi ve sayg esasna dayandrlr. Kadn ve ocuk iilerin durumlaryla mtenasip ilerde altrlmas elzemdir. Yine MSP programnda din ve dnce zgrl en temel insan hakk saylmtr (MSP, 1973). MSP, slam dininin vaz ettii (veya vaz ettiine inanlan) kurallarn toplum ve siyaset hayatna yn veren asli unsurlar olmasn amalayan bir parti olduu ynnde grler olduu gibi slamcln daha ok 1980lerden sonra yaygnlaacan belirtip MSPnin slamclnn da su gtrd fikrini savunanlar da vardr (Mardin, 1991: 35). MSPnin ahlk ve maneviyat diyen yn yannda slam evrenselcilii ile badatrlmas kolay olmayan bir milliyetilik vurgusunun gzlemlendii, MSPnin kendi ideolojisini milli gr olarak nitelendirdii Trkiyeyi kurtarmay, Trkiyeyi mslman alemi iinde layk olduu liderlik pozisyonuna oturtmay arzulayan milliyetilik dozu yksek bir hareket olduu, Trkiyenin sanayiilemesi (veya ar sanayii hamlesi) asli hedeflerden biri hviyetinde olduu, bir Hristiyan birlii olarak grd Ortak Pazara onlar ortak biz Pazar slogan ile kar kt, sosyalizmi de kapitalist sistemi de serte eletirdii grleri yannda, Sarbaya gre manevi kalknma olmadan maddi kalknmann eksik kalaca batdaki gibi- grn dile getirirken, bir yandan da manevi kalknma olmadan olamayacan da vurgulamtr (Sarbay, 1985). MSP maddi kalknma balamnda sanayilemeyi devletin grevi sayan anlay benimsemitir. Bu balamda en byk projesi ar sanayi hamlesidir. Manevi kalknma maddi kalknmann mmkn

19

konusunda ise, mam-Hatip okullarnn yaygnlamasn ve laik okullarda ders programlarna ahlak dersleri konulmas konusuna arlk vermitir (Toprak, 2009). MSP, 1973 ylndaki genel seimlerde drdnc parti olmu, % 11,80 oy oran ile 48 milletvekili, senato seimlerinde ise senatr karmtr. MSP yeil komnist, komnist ibirlikisi olmakla itham edilmesine karlk 1974 ylnda Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ile koalisyon kurmutur. CHP ile koalisyon, Milli Gr Hareketini ilk kez hkmetin bir paras olma konumuna getirmitir. MSP, yeniden kapatlma endiesinin ar basmas nedeniyle komnist, anarist, dinsiz olmakla eletirdii CHP ile koalisyon oluturmay kabul etmitir (Toprak, 2009). CHP ile kurduu koalisyonun dalmas zerine MSP, 1975te APnin nclnde Birinci Milliyeti Cephe (I. MC) koalisyonunda Milliyeti Harek et Partisi (MHP) ve Cumhuriyeti Gven Partisi (CGP) ile birlikte yer almtr. Bu koalisyonda MSPnin ald eletirilerin banda kadrolama gelmektedir. Ayrca MSPnin ar sanayi hamlesine ynelik almalar tek bana iktidar olma isteinin bir paras olarak grlmektedir. Bununla birlikte, MSPnin uygulamaya koymaya alt projeler, AP MSP arasnda gerilime neden olmutur. Bu gerilimde MSPnin uygulamaya alt projelerdeki kadrolama ve bte skntsnn pay vard. Sonunda AP, 1977 yl nda koalisyonu bozmu ve erken seime gidilmitir (Sarbay, 2004). 1977deki genel seimlerden CHP birinci parti olarak kmasna ramen tek bana iktidar olabilecek sayda oy alamamtr. Ald % 8,56 oy oran ile 24 milletvekili karabilen MSP, yine AP ve MHP ile birlikte kinci Milliyeti Cephe (II. MC) koalisyonunu kurmutur ve kurulan bu hkmette de AP-MSP arasndaki srtme devam etmitir. 4. Be Yllk Kalknma Planna MSPnin manevi kalknma konusunda blm eklenmesi konusundaki istei srtmeyi artrmtr. MSPnin maddi ve manevi kalknmann birlikte gereklemesine ynelik bu ideolojik tutumu, 1978 mali ylnda btenin kabul edilirken koalisyon ortaklar arasndaki atmay artrmtr. Taraflar birbirlerine verdikleri tavizlerden honutsuz olmu ve hkmet hakknda verilen bir gensoru ile II. MC Koalisyonu dalmtr (Sarbay, 2004). Trkiye 1980de 12 Eyll srecine doru giderken Konyada dzenlenen Kuds Kurtarma ve Genlik Mitingi MSPnin kapatlmasnn gerekesi olmutur. 6 Eyllde yaplan miting srasnda snfsz ve snrsz slam devleti ve ya eriat ya lm gibi atlan sloganlar ayn zamanda 12 Eyll 1980 Darbesinin szde gerekelerinden biri olarak gsterilmektedir (Toprak, 2009).

20

5. Trkiye i Partisi 12 Mart 1971 Muhtrasyla kapatlan ve 1975 ylnda Behice Boran nderliinde yeniden rgtlenen Trkiye i Partisi (TP), 1975 yaplan ilk seimlere seim yasasnn siyasi partilerin rgtlenmesi konusundaki artn yerine getiremediinden dolay katlamamtr ancak seim srecini deerlendirmitir (TP, 1975). Seimler yaklarken MCye hayr kampanyas dzenlemi, MC ve AP oylar karsnda CHP oy verilmesinden yana olmutur. TP, MC hkmetin politikalarn hem 1975 seimlerinden sonra hem de 1977 seimlerinde eletirmitir. TPin eletirileri genel olarak kapitalizm, emperyalizm ve faizm dorultusunda olmutur (akr, 2011):
Milliyeti Cephe ve uygulad faist dzenler tek bana deerlendiremez. Kapitalizmin sonular ile balantldr. Milliyeti cephenin iktidardan drlmesi ve faizmle mcadelenin daha kapsaml hale gelmesi gerekir. Faizmin arkasnda emperyalizm, byk sermayedarlar ve byk toprak sahipleri vardr. Milliyeti Cephe iktidar toplumun ezici ounluunun karlarn, geriye kalan ve emper yalizmle btnlemi bir yn karlar gzetilerek ayaklar altna almay amalamaktadr. Yalnz ii snfnn, ky emekilerinin, memurlarn ve zanaatkrlarn deil, kk ve orta sermayedarlarn, byk toprak sahipleri dndaki tm kyllerin kar ve zlemleri, belli llerde, Milliyeti Cephenin program ve icraat ile elimektedir. Milliyeti Cepheye ve tm olarak anti - demokratik, faist bask ve planlara g veren rgtl olma ve birleebilme zellikleri, asl demokrasi saflarnda hzla gelitiri lmesi gereken zelliklerdir. Milliyeti cephe partilerinin kurmu bulunduklar koalisyonun dalmas durumunda, MCnin yerini mutlaka daha demokratik nitelikler tayan bir hkmetin alacann varsaylmas son derece sakncaldr. Emperyalizmin ve byk burjuvazinin Milliyeti cephe araclyla att admlara kar birleik ve kitlesel bir direni gereklemezse faizm trmanna devam edecektir. Demokratik gler arasnda birlik ve dayanmann salanmas ve gerici, smrclerin karsna klmas, iinde bulunduumuz gnlerin btn zellikleriyle faist bir iktidarn hazrlk dnemini engelleyecek tek yntemdir. (TP, 1977)

TPin sz konusu dnemdeki emperyalizm vurgusuna 1974 Kbrs Harekt ve zmlenemeyen Kbrs sorunu zerine grleri rnek verilebilir:
Kbrs sorunu hala ABDnin dmen suyunda ve onun arabuluculuuyla ve onun dayatt bir plana gre zlmek istenmektedir. Bu plan grnrde, szde Kbrsn bamszln, toprak btnln, tarafszln koruyan federatif devlet tezidir. Hlbuki yle bir federatif devlet ngrlmektedir ki, bu aslnda kat zerinde kalacak birleik bir federatif veya konfederatif devlet grnm altnda, Adann fiilen taksimi ve iki kesimin birisi Trkiye ile dierinin Yunanistanla btnlemesi sonucunu verecek bir plandr ve bu zm neticede Trkiyeyi emperyalizme, NATOya, ABDye daha baml klacak bir plandr (Boran, 1977).

21

Kbrs sorununa ek olarak yine bu dnemde de NATO, Ortak Pazar ve IMF Trkiye ilikilerinde de kapitalizm ve emperyalizm vurgusu yaplmtr: MF, dnya bankas, NATO ve Ortak Pazar Trkiyeyi emperyalizme bal hale getirdi. Ve Trkiyenin asl sknts bu bamllktr. Sermaye ve emperyalizm ile kopmaz kar balar vardr (TP Seim Bildirisi, 1979). TPin 1977 ve 1979 seimlerinde ald oy oran ok dk seviyede kalm (1977 genel seimlerinde % 0,58 1977 yerel seimlerinde % 0,51 ve 1979 genel seimlerinde %0,58) (Yksek Seim Kurulu, 2012) ve bu baarszlk sonras sosyalist partilerin birlik kurmas ve demokratik bir cephe oluturulmas tartmalar tekrar almtr. Bu tartmalar srerken 12 Eyll Darbesi gerekletirilmi ve TP kapatlmtr. 6. 12 Eylle Giden Srete Partiler Aras likiler 1970li yllarda siyasi partilerin varlklarnn seim baars ve iktidarda kalmalarna bal olduklarn dnmeleri, seimleri lm kalm savana evirmelerine yol am, seimleri kazanmak iin her yola bavurmay olaan karlamalarna neden olmutur (Turan, 1986). Siyasal kutuplamay tevik eden beyanlar ve muhalefete ynelik zgrlkleri kstlama giriimleri var olan gerilimi daha da trmandrmtr. 1973 yl sonlarnda ortaya kan petrol sorunu ve dnyadaki bunalm Trkiyeyi de ekonomik olarak krize sokmu, artan iddet olaylar glgesinde yaanan siyasi kutuplama toplumda da ayn lde ayrmay artrmtr. 12 Mart Muhtrasyla iktidardan uzaklatrlan Sleyman Demirel, kendi liderliine ynelik eletirilere ramen AP liderliini srdrmtr. Ancak bu 1969 ylnda balayan san blnmesi srecinin geriye dndrlmesi anlamna gelmiyordu. Necmettin Erbakann liderliinde 1969 ylnda kurulan ve ara rejim dneminde kapatlan Milli Nizam Partisi, Milli Selamet Partisi adyla yeniden siyaset sahnesindeki yerini almtr. APden kopan milletvekillerinin kurduu Demokratik Parti faaliyetini srdrmekteydi. Buna birde Alparslan Trke liderliindeki Milliyeti Hareket Partisi eklendiinde, sa semene oynayan farkl partinin sz konusu olduunu grlmekteydi. 1970lerin bana kadar, san tm renklerini bnyesinde barndran AP, 1980 darbesine doru giden srete bu niteliini artk yitirmiti (Demirel, 2004: 67 vd). Sa siyasetteki bu eitlenmenin nemli sebeplerinden birisi olarak, 27 Mays gerekletiren ittifakn zlme srecine girmesi olduu ynnde grler vardr. Bu gr 1970lerin banda, 27 Mays dneminde tekrar hayatiyet kazanan batllamac izginin zayflad belirlemesine dayanmaktadr. CHPde Ecevit izgisinin g

22

kazanmas, renci evresi ve fikir adamlar zmresinin sosyalizme kay 1960 ncesi tarz klasik batllama savunucularnn gsz kalmas anlamna gelmekteydi. Bu nedenle sol/sosyalist cephenin batllamac mantn doal ve beklenir bir sonucu olduu fikri, san laik/batllamac zmre kartlndan sosyalizm kartlna geiini kolaylatrd (Demirel, 2009: 423-4). Bu fikre gre; batllama kartl yerini sosyalizm kartlna brakmaya balaynca, din ve manevi deerler vurgusuna devlet, bayrak ve vatan vurgusu da eklendi. Komnizm karsnda milliyetilik, devlet ve dzen koruyuculuu ne karld. Bylece sac olmak, dinsizlik, ahlkszlk, milli manevi deerlere yabanclk ve ezeli dman Rusya hakimiyeti altna girmeyi arzulamak olarak anlalan solculua kar olmak ile tanmlanr oldu (Demirel, 2009: 432-7) Demokratik Partinin APden kopuunu, derin ideolojik/snfsal ayrmlar neticesinde olmayp, daha ok liderlik kavgasnn bir sonucu olarak grenler vardr. Bu gre gre 1964 ylnda Sleyman Demirele kar parti liderliini kaybeden Sadet tin Bilgi, partide bir ikinci adama tahamml olmayan Demirel tarafndan dlanmt. Celal Bayarn ban ektii eski DPliler de, emaneti olarak grdkleri Demirelin kalc olma niyetini grnce muhalefete baladlar. Ayrca, Demirele ynelik ideolojik nitelikte olmayan eletiriler de bunlar arasnda tek adamlk ve Demirele yakn olanlarn yapt nfuz ticaretine engel olunamamas, parti ve hkmette liyakate gre deil sadakate gre grev datm yaplmas da vard- siyasetin ahlaki boyutunu ne kardn iddia eden farkl bir grubu da, DPye iten faktrlerden biri oldu. Sonuta DP ortaya kt ve 1973 seimlerinde 11.9 oy ald. DPnin 1977 seimlerinde yok olmas ve Sadettin Bilgi ve arkadalarnn APye geri dnmeleri DPnin ortaya kna sosyolojik aklamalar aramann doru olmadn gsteren bir dier kant oldu. (Demirel, 2004: 57-8) MNP/MSP ve MHP ise AP ideolojisinden dikkate deer bir biimde farkllatklar gibi, hem de kendilerine semen taban bulabilme/yaratabilme konusunda da baarl oldular ve bu ynleriyle DPden ayrldlar. Komnizm kartl, milliyetilik ve devlet savunusunun en belirgin olduu parti, Milliyeti Hareket Partisi (MHP) idi. Aaoullarna gre; son bamsz Trk devletinin komnistlere ve zellikle Byk Trk dnyasn bask ile elinde tutan beynelmilel komnizmin lideri Rusyaya kar korunmas, partinin varlk sebebi olarak grlmtr. Mezhep ya da etnik temelli blclk de komnistlerin sinsi emellerine varmak iin kulland silahlardan birisidir dolaysyla balbana bir tehdit olmaktan ok, asl byk tehdide eklemlenmitir (Bkz: Aaoullar, 1987).

23

Tanel Demirele gre; her partinin ortaya knda, btn kesimlere hitap etme iddiasn tayan APnin inandrclndan ok eyler kaybetmi olmasnn etkisi olduu, kk esnaf ve zanaatkarlarn AP hkmetlerine ynelik sanayici ve byk iadamlarna ncelik verildii eletirilerinin DP ve MSPnin ykseliinde dikkate alnmas gereken bir olgu olduu, MSP ve MHPnin ayrlmasnn, APye ynelik gericilik/islamclk, ve/veya ar-milliyetilik sulamalarnn azalmasna yol at, buna karn sola kar olan tm gleri eskiden olduu gibi bnyesinde toplama hedefi gden APnin, zellikle milliyeti sylemin dozunu artrarak MHP izgisine yaknlamaktan da kendisini alamad, APnin dindar kitleyle ilikilerini fazla scak bulan bu kesimler Turhan Feyziolunun liderliini yapt Cumhuriyeti Gven Partisi (CGP) evresinde topland, taban dzeyinde ayrmlarn net olmamas nedeniyle 1973 sonrasnda MHP ile AP arasndaki ilikiler uyumlu ve atmadan uzak bir seyir izledii, MHPnin daha gen, daha aktif ve militan eilimlere hitap ederken, APnin ise oturmu, olgun saduyulu kesimlerin partisi hviyetine soyunduu, Babann APde olun ise MHPde siyaset yapmas eklinde zetlenen bir sre yaand, milliyetiliin her iki partinin de ortak paydas hviyetinde olduu ve 70li yllarn ortalarndan itibaren, MHPnin deimesinden ok APnin MHP izgisine yaknlamas eklinde gelimenin yaand grlmektedir (Demirel, 2004: 689). Buna karn AP ile MSP arasndaki ilikiler ise gerilimli bir seyir izlemitir. MSPnin ABD (veya bat) emperyalizmden, kapitalist smr mekanizmalarndan bahsetmesi, sosyal adaleti bir syleme yakn olmas ve nihayet milli devlet (ve komnizm tehdidi) konusunda AP-MHP tarz bir hassasiyeti gstermekten uzak kalmas ideolojik sebeplerdendir. mmetilii vurgulayan MSP izgisi, bir ok APli iin Trk milliyetiliinin inkar anlamna gelmektedir. stelik MSP, solun/komnizmin ekmeine ya srecek bir biimde sosyo-ekonomik dzeni eletirmektedir. Hatta, MSPlilere Yeil Komnistler diyen APliler olmutur. Oysa zaman devleti ve dzeni eletirme zaman deil, savunma vaktidir. MSPye gre AP ise, batllamac (dolaysyla takliti) renksiz bir burjuva liberal partisidir. Dindar grnme abalarna ramen, destek ald yahudimason ittifakna kar gerekli direnci gsterebilmesi mmkn deildir (Demirel, 1998: 225-7). CHPnin yeni profili ve APnin blnmesi sa/sol veya solculuk/milliyetilik eklinde ifade edilen yeni bir siyasal kutuplamann belirginlemesine yol at (zbudun, 1981: 232)

24

1960a kadar bir ucunda CHP, dier ucunda ise DPnin bulunduu iki siyasi grup aras atmalar, 1970lerde sol/sa ayrmas biiminde ifade edilmeye baland. 70lerin sa/sol kutuplamas DP-Kemalist elit atmasnn basit bir tekrar deildi. Ancak saclarn bir biimde eski DP izgisinden, solcularn da Kemalist kamptan geldikleri/etkilendikleri gerei gzden karlmamaldr (Demirel, 2009). Kendisini sol olarak tanmlayan gler iin ise sa; dinsel gericilik (veya irtica), zgrlk sisteme kartlk anlamnda otoriterlik, kapitalizm (smr dzeni) savunuculuu ile zdeletiriyordu. Sol da, klasik CHP izgisi ile dnemin solcular arasnda balant kuran sa gibi, DP izgisi ile dnemin sa artasnda balant kuruyor; aradaki devamllk ilikisine dikkat ekiyordu. Dini-geleneksel hayatn restorasyonu talebiyle ortaya km olan san, zgrlk olmas mmkn deildi, nk kendi hayatnn nihai analizde akn-tanrsal bir g tarafndan belirlendiine inanan kii gerek anlamda zgr olamazd. Bylece otoriter/paternalist bir milliyetilie neden sempatiyle yaklald daha iyi anlalabiliyordu. Aydnlanma deerlerini sorgulayan, akn bir gten medet uman kesimlerin akln ve ilerlemenin son raddesi olan sosyalist sisteme kar kmalar (veya kanlarn elinde oyuncak olmalar) da normaldi. Dahas, bu gler kapitalist sistemin devamndan yana olanlarca kullanldklarnn farknda da deillerdi. Karl Marksn da syledii gibi, din kitlelerin afyonu olmaya devam ediyordu (Demirel, 2009). Blent Ecevit liderliindeki CHPnin, 1973 seimlerinden itibaren, dozu giderek artan bir biimde sol sylemi kullanmas sa/sol kutuplamasn besleyen bir dier nemli faktrler oldu Ecevit, dzen deiikliinden, emperyalizmden, smrden, haka bir dzen kurulmasndan bahsetmekle kalmyor, faist ve gerici olarak niteledii AP-MHP ittifakndan ve bu ittifakn ilerici glere kar saldrya getiinden de olduka provakatif bir dil kullanarak yaknyordu. (Demirel, 1998: 228 vd). Tpk CHP gibi, APde, stratejik sebeblerle, sol/komnizm tehdidini abartma eilimi iine girmiti (Demirel, 2004: 73-5). Parti sistemindeki blnmlk, alnan her oyun veya kazanlan her milletvekilliinin iktidara gelinip gelinmeyecei konusunda kritik neme sahip hale gelmesi gerek AP gerekse CHPyi gerekte olduklarndan daha sada veya solda olduklar mesajn vermeye iten bir faktr oldu (Sayar, 1978: 49).

25

12 Eyll ncesi partiler aras ilikileri incelemede nemli bir parametre ise partiler aras koalisyonlarn ve Milliyeti Cephe (MC) hkmetlerinin incelenmesi olarak grlebilir. Belirtilen siyasi platform zerinde yaplan 1973 Seimlerinde hibir parti tek bana iktidara gelecek ounluu salayamad. CHP % 33.3, AP, % 29.8, DP % 11.9, MSP % 11.8 ve MHP % 3.4 orannda oy ald. Bu sonular, Trkiyede koalisyonlar devrinin yeniden almas anlamna geldi. Sleyman Demirel, halkn kendilerine muhalefet etme devini verdiini syleyip herhangi bir koalisyona girmeyeceini ifade edince, CHP nderliinde bir hkmet kurulmasndan baka bir yol kalmamt. Sonuta CHP ile MSP hkmet kurdular. CHPnin geleneksel laiklik anlayn eletiren Ecevit, bu koalisyonla tarihsel yanlgnn dzeltilme yoluna girdiini belirtirken, bir ok CHP sempatizan her iki partinin de ezilenlere hitap ettii, ekonomi politikalarnn da benzetii iddialarn ne kararak koalisyonu mtereddit CHPlilere kabul ettirmeye almlard. Hkmet olmann avantajlarndan sonuna kadar yaralanmaya kararl olan MSP iin ise, bu koalisyon her eyden nce partinin devlet nezdinde meruluunun kabul edilmesi anlamna geliyordu. Uyumlu bir alma gsteremeyen hkmetin mr sadece alt ay srd. CHPnin hkmet etme konusundaki tecrbesizlik ve yetersizlikleri ortaya karken, zellikle MSPli bakanlar, hkmet politikasna/koalisyon protokolne bal kalmay/bal kalyor grnts vermeyi zul addedmekteydiler. Babakan yardmcs Necmettin Erbakan 100 bin tank yapmaktan, slam lkeleri ortak pazar kurmaktan bahsediyor, pek ok temel atma trenleriyle ar sanayii hamlesinin balatldn ilan ediyordu. Cumhuriyetin 50. yl dolaysyla karlan genel affa Komnist propaganda ve rgtlenmeyi su sayan 141 ve 142. maddeden hkm giymi tutuklularn da eklenmesine kar kan MSP, kontrol ettii bakanlklarda da kapsaml bir partizanlk sergiliyordu. Koalisyon hkmetinin en nemli icraat, Kbrs karmas olmutu. Trkiye, Kbrs Cumhuriyetini kuran 1960 tarihli Londra Antlamasnn kendisine verdii garantr devlet sfatna dayanarak, Kbrsa bir askeri harekat dzenledi. Kbrsta Yunanistanla btnlemeyi savunan EOKA rgt bir darbe yaparak iktidar ele geirmi ve Yunanistan ile birleme ENOSIS- idealini hayata geirmek iin adadaki Trkleri iddet vastasyla yldrma ve adadan uzaklatrma politikalarna hz vermiti. TSKnn adann yarya yakn bir ksmn kontrol altna almasyla sonulanan harekat, Blent Ecevitin prestijini doruk noktasna karmt. Bu nedenle genel seimlere

26

giderek daha baarl gelecei dncesiyle koalisyon hkmetinin istifasn sunan Ecevit, CHPnin milletvekili says erken seim karar almaya yetmemesi sebebiyle seim karar alnmaynca koalisyon pazarlklarna geri dnld (Demirel, 1998: 211-2). CHP, MSP ile tekrar bir koalisyon kuramayaca iin, koalisyon AP nderliinde gereklemesinden baka seenek kalmyordu. Fakat aritmetik olarak APnin MSP, MHP ve Cumhuriyeti Gven Partisinin (CGP) desteini almas yetmiyordu. DPnin de destei gerekiyor, ancak DP nderleri Demirele bu destei vermeye yanamyorlard. Demirel, uzun uralardan sonra, 9 milletvekilinin DPden istifas sonucunda hkmeti kurdu. Milliyeti Cephe ad da verilen koalisyon hkmetinin kurulduu Nisan 1975 tarihine kadar geen 4.5 aylk srede, Trkiye gvenoyu alamam Sadi Irmak hkmetiyle idare edilmiti. 12 Mart sonrasnda siyasi hayatnn bittiine inanlan Sleyman Demirelin yeniden babakan olmas kendisinin siyasi becerilerinin bir gsterdesiydi ve dnemin etkili haftalk dergisi Yank, Demireli bu erevede yln adam semiti. Ancak Milliyeti Cephe hkmetleri, bir yandan siyasi kutuplamay hzlandrrken, dier yandan da 12 Eyll 1980 darbesine giden rejimin dejenerasyonu srecinde bir dnm noktas da oluturdu. (Demirel, 1998: 216) MC koalisyonu petrol bunalm nedeniyle neredeyse 4 kat artan petrol faturasnn bedelini yksek fazili borlanma yoluyla demeye alt. Bir ok lkede hkmetler byme hedeflerini kltrlerken, koalisyonu oluturan partiler byle bir yola gitmeyi siyaseten uygun bulmadlar. Ne de kamu maliyesinde iyilemelere yol aacak istikrar tedbirleri alnabildi. Hkmetin ekonomik sorunlarn zerine gitmek yerine topu sonraki hkmetlere atmay ngren bu politikas vaktinde tedbir alnabilseydi belki de kolaylkla savuturulabilecek olan 1978-80 krizinin ok iddetli bir biimde yaanmasna yol aan faktrlerden biri oldu (Boratav, 1989: 115). Bu dnemde, bat dnyas ile ilikilerde de genel bir sertleme olduu yorumu yaplabilir. Kbrs kartmasndan sonra Trkiyeye silah ambargosu uygulayan ABDye karlk, hkmet Ortak Savunma ve birlii Anlamas (OSA) nn fesh edildiini ilan ederek, Trkiyedeki ABD slerinin kullanmn durdurdu. AET ile ilikileri de askya ald. Milliyeti Cephe hkmetlerinin bir dier ayrdedici vasf partizanlk olarak ifade edenler vardr (Dodd, 1990: 47). zellikle MSP ve MHP sahip olduklar bakanlklara bal kurulularda o gne dek pek rastlanmadk lde partizanla bavurdular. Bu sre Onlar ortak biz Pazar sloganyla AET kartln vurgulayan MSPnin de katksyla hkmet, 1976 ylnda

27

zarfnda, Eitim Enstitlerine retmen aday alnmasndan, KTlere ii alnmasna kadar partizanlk her yere srad bir ortamda hkmeti destekleyen Tercman gazetesi yazar Nazl Ilcak partizanlktan ikayet eder halde olduu grlmektedir. (Tercman, 16 Kasm 1976, Milliyeti Cephe Koalisyonu) ok partili hayata geildiinden itibaren, DP-AP hkmetlerinin partizanlk yapt ikayetleri dile getirilmitir. Bu ikayetlerin bir ksm, siyasi iktidarn brokrasi zerinde hi bir etkisi olmamas gerektiini dnen kimselerce dile getirildii iin abartldr. Ancak, bu partilerin, gleri yettiinde, liyakat kurallarn ihmal ettikleri, partiye yaknln en nemli lt haline geldii de bir gerekliktir. Partizanlk Trkiyeye zg bir olgu deildir; ancak Trkiyede, brokrasinin siyasi ideoloji olarak, DP-AP izgisine uzak olmas aradaki atmaya ideolojik bir renk de vererek brokrasinin siyasi iktidar kabul etmesini zorlatrm bu da siyasi partileri brokrasiye kar daha bilenmi bir hale getirmitir. Bu dnemde MSP ve MHPnin hkmetin genel gidiat zerinde, oy oranlarn aan bir ekilde etkili olmay baardklar sylenebilir. MHPnin Mecliste 3 milletvekiline sahip olmasna ramen, biri Alparslan Trkein babakan yardmcl olmak zere 2 bakanla sahip olmas bunun gstergesi saylabilir. Bu ortamda CHP de hkmete ynelik eletirilerin dozunu artrmaktayd. Blent Ecevit, artan iddet olaylar nedeniyle hkmeti sulamakla kalmyor; Trkein babakan yardmcs olarak grev ald bir hkmetin asla katilleri bulamayacan belirtiyordu. nk Ecevite gre, sulular ve katiller zaten hkmetteydiler. (Hrriyet, 24 Haziran 1975) Demireli babakan olmak iin eytanla bile ibirliini gze alan bir siyaseti (Hrriyet, 7 Eyll 1975) olarak nitelendiren Ecevit, Demireli sadece hkmetin ba deil, ekiyann da ba (22 Mart 1976, Hrriyet) olduunu sylemekten de geri kalmyordu. Hkmetin elinin kanl olduu da Ecevit tarafndan bu dnemde ska sylenilen szlerden biri olmutur. Demirel ise, Eceviti Castro taklitisi, Akgnler yalancs ve siyaset cambaz olarak nitelendirerek (Hrriyet, 15 Eyll 1975) deli tehisi koymann abartl olmayacan belirtiyordu (Hrriyet, 5 Ekim 1975). CHP ile ibirlii yapm olmalar halinde eytanla ibirlii yapm olacaklarn belirten Demirele gre, sokaklarda, fabrikalarda ve niversitelerde huzursuzluun balca nedeni ya biz iktidara geliriz ya da bu lkeyi ynettirmeyiz diyen CHP idi (Demirel, 1975: 11). CHP iileri ve genleri

28

kkrtarak, bu lkeyi kendisinden baka hi kimsenin ynetemeyeceini gstermeye alyordu. Bu dzeyde trmanan gerginlik ortamnda 1977 ylna gelindiinde CHPnin hesabn grmedike bu millet bar ve huzur bulmamas bile ifade edilebiliyordu (Hrriyet, 1 ubat 1977). Siyasi partilerin birbirlerini en ar szlerle sulamaktan hi kanmad byle bir ortamda, kutuplamann toplumsal dzeye yansmas ve dolaysyla iddetin artmas da srpriz bir olgu olmayacakt. nceleri yksek retim kurumlarnda gzlemlenen atmalar, liselere dahi sramaya balad. Ayrca, partililere, parti binalar ve siyasi toplantlara ynelik saldrlar da artt. Bir ok yerleim yerinde sokaklarn ve mahallelerin siyasi grlere ayrtrlmas olgusu da bu dnem ile 12 Eyll 1980 aras yaanan bir husus olmutu. Bu olgunun bir dier yansmas ise illegal alanlara taan faaliyetler ve bu faaliyetler vastasyla iddet yoluyla dzeni deitirme hedefini benimseyen rgtlerin saysnn ve faaliyetlerinin artmaya balamasyla yaanmtr. 1977 Seimlerine giden dneme geri dndmzde siyasi kutuplama ve tansiyonun artn belki de bu dnemden balatlabilecei bile ifade edilebilir. CHP genel sekreteri seimlerin faistlerle faizme kar olanlara arasnda olduunu s ylerken, parti genel bakan Ecevit, partisinin Niksar mitinginde ortaya kan karmaadan hkmeti sorumlu tutarak, kendisinin Demirel gibi ekiyaya deil devlete sndn sylyordu. (Hrriyet, 1 Mays 1977). 1 Mays kutlamalarnda meydana gelen olaylar ve ortaya kan trajik tablo, Ecevitin Babakan Demirel tarafndan kendisine yazlm olan suikasta urayabilirsiniz, biz elimizden geleni yapyoruz ancak siz de dikkatli olun mealindeki mektubunu aklayarak kendisinin hi bir eyden korkmadn belirtmesi gerilimin artmasna sebep olmutu. AP ise, CHPnin iktidara gelmesi halinde, lkenin solcularn eline geecei ve bylece komnizme kapnn alacan ileri srerek, din, namus, bayrak ve vatann tehlike olduu temasn iliyordu. Siyasi partiler arasndaki bitmek bilmez sert atmann sonular demokratik rejimin gelecei asndan tahripkr oldu. (Demirel, 2003: 257-8) Taraflarn birbirlerini sulamakla geirdikleri her gn, anlama/uzlama olasln daha da azaltmaktayd. Bylece her iki siyasi parti de birbirleriyle konuacak hi bir eyleri olmayan dmanlar grntsne brnd. Savunulan pozisyonlar, zerinde geri adm atlmas mmkn olmayan mutlak pozisyonlar haline geldi. Demokratik siyaset

29

olgusunun can damar olan iletiim kanallar koparld gibi, haline dnt (Demirel, 1998: 388-9).

siyaset, taraflarn

birbirlerini dinlemedii ortak noktann aranmad farkllklarn abartld bir krd 1977 seimlerinde CHP % 41.4 oy alarak birinci parti oldu ancak tek bana hkmet kuracak ounluk olan 226 milletvekilliine ulaamamt. % 36.9 oy alan AP ve % 6.4 oy alan MHP seimden kazanl karken, MSP ise oy kaybetmiti. DP ise bu seimle tamamen silindi. Hkmeti kurma grevi Ecevite verildi, ancak Ecevit hkmeti gvenoyu alamad ve ikinci milliyeti cephe hkmetinin n ald. mr sadece 7 ay srecek olan ikinci Milliyeti Cephe hkmeti, Demirelin liderliinde kuruldu. CHP hkmetine milletin sola vermedii iktidar her kim sola verirse her iki cihan da vebal altnda kalacaktr gryle kar kan Demirel, APnin hkmet olma sorumluluundan kaamayacan sylyordu. Oysa o dnemdeki medya incelendiinde pskok gazetede AP seim kampanyasnda, MSPnin milli grn ne id belirsiz laf salatas olarak nitelendirirken, MSP lideri Erbakan ise, APnin burjuvazinin trafik polisi olduunu sylyor, ABD bakan Cartera meydan okuduunu syleyen Demirel ile dalga geerek Demirelin koca gvdesiyle Cartern nnde takla atmaya gittii nitelemesinde bile bulunuyordu. kinci MC hkmetinin de birincisi gibi, CHPyi iktidardan uzak tutma dnda gze dokunur bir icraata imza atamad, brokratik yozlama ve ekonomide krize doru gidi hzlanmaktayd. Bunun yannda bir takm gelimeler de aleyhe bir durum yaratyordu. Ykselen petrol fiyatlarnn yaratt demeler dengesi aklar eklenince krizin ciddiyeti artt. Trk ekonomisini vuran sadece petrol krizi de deildi. Kbrs mdahalesi sonrasnda gelen ambargo ve demeler dengesinin ak vermesini nleyen ii dvizlerinin de Avrupadaki bunalma paralel olarak azalmas ekonomik skntlar artrmaktayd. MC hkmeti ise nlemler almak bir yana, yksek tarmsal taban fiyatlar, yksek cretler ve kamu yatrmlar yoluyla bymeci politikalara devam etti. Bu politikalarn finansman kayna olarak da, hem d borlanma hem de enflasyonist para politikalar kullanld. 1973 ylndan bu yana srekli dile getirilen AP-CHP byk koalisyonunun kurulmas ise hi de kolay deildi. Her iki partinin farkl iki ayr tezi ifade ettiini dile getiren Sleyman Demirel byle bir koalisyonun eyann doasna aykr olduunu vurgulad (Cumhuriyet, 29 Temmuz 1977). Demirele gre, iddetin nasl nlenecei, ekonomi de ne gibi nlemler alnaca konusunda her iki partinin uzlamas ok zordu.

30

nk her iki partinin de olaylara koyduu tehisler ve nerdikleri zmler farklyd. CHPyi anarinin kayna olmakla sulayan ve bata Blent Ecevit olmak zere CHPlilerce faist olarak nitelenen APnin, CHP ile anlamas zordu. Demirele gre, bu iki parti ancak sava halinde bir araya gelebilirdi ki, u anda byle bir durum sz konusu deildi (Cumhuriyet, 29Temmuz 1977). Blent Ecevit ise, koalisyon taleplerini Demirel gibi kategorik bir biimde reddetmemekteydi ancak Ecevitin samimiyeti konusunda pheler vard. Ecevit, sadece CHPnin iktidara tek bana gelemeyeceinin anlald dnemlerde koalisyondan bahsediyor, CHPnin AP olmadan bir iktidar ans olduunda sert muhalefete dnerek koalisyon veya koalisyon dnda ibirlii yaplmas arlarn unutuyordu 1950li yllarda sk sk gndeme gelen nn-Menderes yaknlamalar ve bahar havalar 70li yllarda hi grlmemiti (Demirel, 1998: 343-5). 7. 12 Eyll ncesine Etki Eden Siyasi Dinamikler 12 Eylle giden sreteki siyasi dinamikleri anlayabilmek iin en azndan 12 Marttan balayan bir tahlil yapmak zorunludur. 12 Mart dnemi anayasa deiikliklerinin temel dorultusu, yrtmenin glendirilmesi, yarg bamszlnn snrlandrlmas, temel hak ve hrri yetlerin snrlandrlmasnn kolaylatrlmas ve Trk Silahl Kuvvetlerinin Anayasal sistem iindeki ayrcalkl pozisyonunun salamlatrlmas (rnein, asker kiilerle ilgili idari eylem ve ilemlerin yarg denetiminin askeri yksek idare mahkemesine verilmesi gibi) ynndeydi (Bkz. Tanr, 1986: 39-60). Bu anlamda 12 Mart dnemi, 12 Eyll dneminin ufak bir provas gibidir. Dorultu olarak her iki hareket de Anayasa ile tannan zgrlklerin devlet otoritesini gsz kld, bunun da istikrarszla yol at felsefesinden yola kmlardr. Farkllk ise, 12 Eylln, 12 Mart ile kyaslandnda, bu ynde ok daha kapsaml bir yenidenyaplanmay hedeflemesidir. 12 Mart darbesi ve zellikle ara rejim dneminde yaananlar ortaya kard sonularla nemli bir dnm noktasna iaret eder. Bunlarn banda devleti bir metodla kalknma ile birlikte, ABD izgisinden daha zerk bir d politika ve uzun sreli askeri rejimi ngren subay kanadnn tasfiye edilmesi gelir. 12 Martla birlikte TSK, kapitali st ekonomik rejim ve ABD izgisindeki d politikay sorgulayan eilimlere bnyesinde yer vermeyeceini aka gstermitir (Demirel, 2004: 66-7).

31

Bu kanadn tasfiyesine paralel olarak, umutlarn askeri rejime balayan ve kendilerini ilerici olarak tanmlayan gruplar ve CHP ile ordu arasnda 27 Maysla birlikte pekitirilen ban da sonu gelmitir. 12 Mart ncesinde ilerici bir askeri ynetim beklentisi iinde olanlar, gelen darbenin kendilerini cezalandrmasyla tabiri caizsebyk bir aknlk iine girmilerdir. Genlik ve dier milli unsurlarla ibirlii yapmas beklenen askerlerin, tam tersi ynde hareket ederek kendilerini cezalandrmaya ynelmesi Kemalist solun nemli bir kesiminde ciddi bir travmaya yol amtr. 12 Mart sonras dnem, TSK ile dier siyasi partiler arasndaki ilikilerde de bir arpc gelimelere yol amtr. Blent Ecevitin CHP liderliine gelmesi, CHPyi belli bir dnm sreci iine sokmutur. Ecevit, askeri darbelerin demokratikleme srecine sekte vurduu, hi bir sorunu zmedii tezlerini dile getirdii gibi, 12 Mart darbesinin kendisine kar yapldn ileri srerek istifa etmitir. Bu noktada Ecevitin muhtrann verildii anda deil, Nihat Erimin babakan olarak atand 17 Mart tarihinde istifa ettii ve Ecevitin 12 Mart muhtrasna kar k ilkesel olmaktan ok, 12 Martn beklenen rotaya girmemesi ile balantl olduuna dair grler de vardr (Demirel, 1998: 189-190). Siyasi dinamikler asndan bakldnda lkemizde 12 Eyll 1980 darbesine kadar kadar 1960l yllardan balayan gelenein devamyla sosyalizm esintili fikirlerin siyasal tartma gndeminde nemli bir yer ettii grlmektedir. Bu dnem entelektel olmann solcu olmakla zdeletirildii, sol fikirleri dile getirmeyenlerin ad kalm bir aznlk gibi yorumlayanlarn nemli hale geldii zaman dilimini ifade eden bir dnem olarak ifade edilebilir. Bu dnemde tartma gndemini sol belirliyor, sola kar kanlar bile kendilerini ona gre konumlandrmak ve tam da bu sebeple ziyadesiyle savunmac bir pozisyon almak durumunda kalyorlard. Sosyalist olduunu anlalabilir sebeplerle ekingen bir biimde ifade eden Trkiyenin ilk yasal sosyalist partisi, -Trkiye i Partisi (TP)- de 1960larn banda kuruldu ve faaliyetleriyle ses getirmeye balad (nsal, 2002). Siyasi hareket olarak sosyalizm kendi arzulad biimde siyasal hayat zerinde etkili olamad. Ancak sosyalizmin hayaleti (spectre of socialism) hep hissedildi, hayali ya da gerek bu tehdide kar, ordu ve dier siyasi gler kendi tutumlarn belirlemek lzumunu hissettiler (Samim, 1987). 1961 sonrasnda Trk devletinin sosyalizme kar nispeten daha toleransl bir tavr taknmasnn nedenleri ki Cemal Grsel kt niyetlere sahip olmamak artyla Trkiyede de sosyalist partilerin kurulabileceini ilan etmiti (Ahmad, 1977: 221)-

32

eitlidir. YN hareketinin kurucularndan Mmtaz Soysal ve Doan Avcolu, Kurucu Mecliste ye olarak grev yapan isimlerdendir. Sol fikirlerin bu denli yaygnlamasn kolaylatran bir dier neden ise, sol fikirlerin Kemalizmin an gereklerine uyarlanm doal ve mantksal bir uzants olarak sunulmu olmasdr. Sosyalist dalga, siyasi partilerin yannda partiler d rgtlenmeler kanalyla siyaset yapma eilimini de krkledi. Demokratik Kitle rgtleri vastasyla katlmn, hem ksa dnemli taleplerin karlanmasna hizmet edecei hem de kitlenin uzun soluklu bilinlenme srecininin nemli bir ke tan oluturaca fikri yank buldu. Taban fiyatlarn protesto iin miting dzenleyen kyller, niversitede reform iin dersleri boykot eden renciler, lke sorunlarnn hararetle tartld platformlara dnen meslek odalar toplantlar bu hareketlilie verilebilecek baz rneklerdendi. (Bianchi, 1984: 163-4). Bu dalgann devam eklinde gelien renci hareketlerine, ii ve iveren rgtlenmelerine, dernekleme ve sivil toplum hereketleri konusundaki gelimelere ilerde 12 Eyll Darbesi ncesi ve Sonras Dnemin Demokratik Deerlendirmesi blmnde deinilecektir. Siyasi dinamikler asndan 1971 sonras APnin 3 temel eilimi yanstan 3 paraya blnmesi ve bir yanda MHP dier yanda MSPnin ortaya karak 12 Eylle giden srete giderek nem ve g kazanmalar de resmi tamamlayan tablo olarak ifade edilebilir. MHP, gelien sol fikirler karsnda lkeyi kominizme gtrlmesine engel olacak milliyeti muhafazakar taban bulacak bir yap olarak gelimi, MSP ise ahlaki ve milli gerek kalknmay vadeden geliimiyle sada bir dier nemli unsur hale gelmiti. Sonu itibaryla; Demokratik rejimin mrn uzatabilecek en nemli seenek olarak alglanan APCHP koalisyonu 1980 Temmuzunda bir kez daha gndeme getirilmi fakat gerekletirilememitir. Anayasaya gre seimler en ge 1981 yl iinde yaplmak zorundayd. Dier taraftan her iki partinin de kendine gre hesaplar vard. AP, erken genel seime gitmek eer bu yaplamyorsa, aznlk hkmetiyle devam etmek istemektedir. APnin Cumhurbakanl seimlerinde CHP ile uzlama aramamasnn sebeplerinden biri de budur. CHP ise, oylarnn dt bir srada bir erken seime gitmeyi dnmemektedir.

33

ki byk siyasi partinin siyasi miyoplukla malul olduklar, gelmekte olan darbeye kar bu nedenle nlem alamadklar gr sorgulanmaldr. Bugnden geriye doru bakan aratrmac, darbe ncesindeki her olay darbeye gidiin kilometre talar imi gibi okuma eilimi iine girebilmekle beraber o dnemde aktrler ayn olaylar bu ekilde alglamam ve yorumlamam olabileceklerini akldan uzak tutmamak gerekmektedir. Darbe sylentileri duyulmakla birlikte, dnemin havasnn daha dikkatli bir gzle incelenmesi, ne siyasi elit arasnda ne de basnda darbe geliyor dncesinin en azndan 27 Mays ve 12 Mart ile kyaslandnda ok yksek olmad ynnde bir hava olduu, hissedilen eyin, umutsuzluk, kanksama, bezginlik ve ne olacaksa olsun hali olduu ifade edilmekle birlikte aslnda sorunun vizyon ve ngr sahibi gl siyasal kadrolarn 1970ler Trkiyesinde olmad, bu tarz dntrc siyasi liderliin yerleik demokrasilerde bile nadiren grldn de gzden uzak tutmamak gerektii de belirtilen grler arasndadr (Demirel, 1998: 393-4). Blent Ecevitin, APnin en az iki yz bin kiiyi silahlandrd ve Trkiyenin bir faist veya nazi igaline doru gittiini syledii, Demirelin Eceviti felaket tellallyla sulad bir ortamda DSK bakan Kemal Trkler, MHP milletvekili Gn Sazak ve 12 Mart dnemi babakanlarndan Nihat Erim 1980 yl iinde ldrld, zmirdeki TAR fabrikasnda iiler, polis ve jandarmayla att, orumda da 33 kiinin hayatn kaybettii atmalar meydana gelirken darbe tarihinin bir kez daha ertelenmesine yol aabilecek tek ey, bir erken seim karar alnabilmesi olduu ifade edilebilir (Demirel, 2003: 273). 1980lere doru giden dnemde Trk siyasetinde gze arpan en nemli olgunun, siyasal glerin ayrmas, eitlenmesi ve faaliyet biimlerindeki farkllamas olduu, siyasetin iki kutuplu olmaktan kt, san her trl renginin kristalleme frsatn bulduu, bata ii ve iveren rgtlenmeleri olmak zere bask gruplarnn hem saylarnda hem de faaliyetlerinde nemli artlar grld, niversitelerin ve genliin nemli bir unsur olduu, brokrasinin siyaset ile i ie geen bir kamplamay yanstt, gelien toplumsal dinamikler ile kitlesel eylemlerin yaplabildii, iletiim ve ulam alanndaki gelimelein her alana etki ettii, 2000li yllara kadar etkili olmaya devam eden Sleyman Demirel, Blent Ecevit, Necmettin Erbakan, Alparslan Trke, Deniz Baykal gibi bir ok siyaseti, Turgut zal, Hasan Celal Gzel gibi daha sonra brokrasiden siyasete geen pekok nemli isim, Attila lhan, Yaar Kemal, Adalet Aaolu gibi edebiyat ve Vehbi Ko, Sakp Sabanc gibi i dnyasnn nde gelen figrlerin bu

34

devrenin ne kan insanlar olduu, 12 Eyll darbesinin bu yeni oluan saflama dneminde rejimin kurallarnn ne olaca zerinde anlalamadnn bir sonucu olduu, bu anlamazlk ortamnda kendisini rejimin gerek savunucusu olarak gren ordunun darbe ile ynetime el koyduu eklinde bir zetleme yaplabilir.

35

II.

BLM:

12

EYLL

DARBES

NCES

VE

SONRASINDA EKONOM VE EKONOMK DNAMKLER

12 Eyll ncesi ve sonrasn tam anlamyla deerlendirebilmek iin yaplmas gerekenlerden birisinin ekonomik ortamn ve ekonomiye ilikin dinamiklerin temel parametreler nda incelenmesi olduu deerlendirilmitir. Bu nedenle bu blmde, 12 Eyll 1980 darbesi ncesi ve sonras ekonominin genel gidiat ortaya konulmaya allarak bir yandan ekonomik durumun darbe ile ilikilerine dier yandan da darbenin Trkiye ekonomisine olan etkileri ve bu ynde ortaya kard maliyetlere k tutulmaya allacaktr. Bu balamda 1977-1983 yllar arasndaki dnem incelenerek, darbe ncesi ve sonrasndaki ekonomik durum ve koullar incelenecektir. ncelikle 12 Eyll darbesi ncesindeki ekonomik ortam 1977-1980 yllar arasndaki dnemi kapsayacak ekilde incelenecek, sonrasnda ise darbeyi izleyen 1981-1983 yllar arasndaki dnem ele alnacaktr. Son olarak, sz konusu dnemler arasnda kyaslama yaplarak darbenin ekonomiye olan etkileri analiz edilmeye allacaktr. Bu analize ekonomik gstergeler yannda ilgisi olduu oranda siyasi ve sosyal olaylar da dhil edilecektir. 1. Darbe ncesi Dnemde Ekonomik Ortam (1977-1980) 1973 yl sonundaki 1. Dnya Petrol Krizi sonucu petrol fiyatlarnn ykseliinin yan sra, 1974-1975 yllarnda dnyada enflasyon, durgunluk ve d ticaret hadlerinin aleyhte seyri eklindeki ekonomik gelimelerle ortaya kan dsal oklar tm gelimekte olan lkeler gibi Trkiyeyi de olumsuz etkilemitir. OPEC, ham petrol fiyatlarn 1974 ylnn banda be katn zerinde artrm ve bu durum lkedeki girdi ve enerji maliyetlerini ykseltmitir. 1974ten itibaren Trkiyenin ihracat ve ithalat fiyatlar ters ynde geliirken, d ticaret hadleri byk oranda bozulmu ve d ticaret a ykselmitir. 1. Petrol Krizine bal olarak ortaya kan bu olumsuz etkiler karsnda hibir nlem alnmam; ithalata snrlamalar getirilmemi ve sbvansiyon uygulamas sonucunda bteye yk getirilmitir. thalat talepleri ise nce dviz rezervlerinin

36

kullanlmas, sonrasnda da ksa vadeli d borlanma politikas ile karlanmaya allmtr (Aydn, 1984: 32). Bu tr d borlarn en nemlisi Dvize evrilebilir Mevduat (DM) hesaplar olmutur. 1970lerin ikinci yarsndan itibaren kamu gelir ve giderleri arasndaki ak borlanmayla karlanmaya balam, bu dnemde ortaya kan enerji ve dviz darboaz sanayi kesiminde retimin dmesine yol amtr (Karluk, 2005: 405). Bu bunalm dnemini derinletiren d etmenlerden biri de Kbrs Bar Harekt olmutur. Bu olay savunma harcamalarn artrrken, savunma alannda d yardmlarn azalmas sonucunu dourmutur (Kepenek ve Yentrk, 2005: 194). Trkiye ekonomisini derinden etkileyen bu olumsuz konjonktr dneminde ekonomiyi ynetenler bunlar deerlendirip kkl tedbirler almak yerine, kullanlabilir tm i ve d kaynaklar kullanarak ekonomik bunalm erteleme yoluna gitmilerdir (ahin, 1997: 161). 1969 yl itibariyle batl lkelerden balayarak tm lke ekonomilerini ciddi biimde etkisi altna alan ekonomik krizin Trkiye ekonomisini 1977 ylna kadar o denli etkilememi olmas nemlidir. 1974 sonrasnda petrol fiyatlarndaki sramaya paralel olarak kriz ortamna srklenen dnya ekonomisine karn Trkiye srekli bir seim konjonktr iinde, ksa dnemli borlanma kanallarn sonuna kadar kullanp zorlayarak ve de ithalat ve milli gelirdeki byme hzlarn srdrmeye alarak tepki verme yoluna gitmitir (Boratav, 2003: 140). Bunun sonucu olarak planl ve aklc politikalarla daha hafif bir biimde atlatlabilecek olan ekonomik kriz, 1977 ylnda yani yllk bir gecikmeyle ve fakat tm iddetiyle kendini gstermitir. 1977 ylndan itibaren d ticaret gstergeleri hzla bozulmaya balam, ihracatn ithalat karlama oran derken, d ticaret a 4 milyar dolar civarnda gereklemitir (Akaln, 2004: 95). Bu dnemde daha nceki yllarda da kullanlan Dvize evrilebilir Mevduat (DM)ler tekrar gndeme gelmitir. Yetkili bankalarn, yurt iinde ve dnda oturan gerek ve tzel kiilerin (yurda getirmeleri zorunlu olmayan) konvertibl dvizleri karlnda atklar hesaplar olan DM hesaplarnn ileyiinde, yetkili bankalar bu dvizleri T.C. Merkez Bankasna devreder; buna karlk hesap sahibi isterse kendisine TL ile kredi verir, isterse dviz olarak ekerdi (Kazgan, 2005: 183). Yani sz konusu

37

gerek ve tzel kiiler isterlerse yatrdklar dvizin karn dar transfer edebilir ya da isterlerse bu paralar ekebilirlerdi. Burada en nemli noktalardan biri devletin bu hesaplara kur garantisi salam olmasdr. Bu durum, sre ierisinde kur deimelerinden doabilecek tm risklerin devlete ait olduu anlamna gelmektedir. te byle bir dnemde ksa dnemli, yksek faizli DMler, banker borlar ve ticari krediler yoluyla milli haslann % 5e yaklaan bir oranda bymesine imkn verilmi ve fakat bu zorlama, ylsonu geldiinde btn kredi kanallarnn tkanmasyla sonulanarak petrol dhil tm ithalatn pein demeyle yaplmas zorunluluunu dourmutur (Boratav, 2003: 140). Daha akas kur garantisinin getirdii gvenceyle ithalat finansmannda kullanlan DM hesaplar sz konusu dnemde Trkiyenin bana byk sorunlar almasna neden olmutur. Bunun iin ekonomik kriz koullarnn fiyat kontrolleri biiminde atlatlmas yolunda politikalar uygulanm, ancak doal olarak baarl olunamam ve sonuta zellikle temel mallarda ktlk, karaborsa ve kuyruklar olumu, mal fiyatlar da hzla ykselmeye balamtr (Akaln, 2004: 96). Genel fiyat dzeyi 1978 ylnda % 53, 1979da % 62 dzeylerine ykselmi ve ayrca Demirel Hkmeti tarafndan 1977 yl sonunda 17,50 TLden 19,25 TLye karlm olan dolarn resmi kuru, Ec evit Hkmetince 1978 ubatnda 25 TLye ve 1979 Hazirannda 47 TLye karlmtr (Boratav, 2003:141). nceki yllarda (1946, 1958 ve 1970) sadece zorunlu grlen durumlarda yaplan devalasyon uygulamas, 1977 ylndan itibaren ekonomide srekli olarak kullanlan hatta bazen ylda birka kez bavurulan bir ayarlama haline gelmitir. Burada ele alnabilecek bir dier nokta da Avrupadaki Trk iilerin gnderdii dvizlerle ilgilidir. 1960l yllardan sonra ulalan yksek dviz rezervinde nemli bir rol oynayan ii dvizleri, zellikle 1970lerin ikinci yarsndan itibaren yaplan devalasyonlar sonucunda, TL karl olarak daha da bym, bu sebeple ii aile ve yaknlarna denirken byk bir parasal bask kaynana dnmtr (Gevgilili, 1981: 596). 1977-1980 yllar arasndaki dnem, d ticaret ann 4 milyar dolar, d borcun 10 milyar dolar at, d bor anapara ve faiz demelerinin 1,5 milyar dolara yaklat

38

bir dnemde Demirelin Trkiye 70 sente muhtatr szlerini syledii ve ayrca enflasyonun yannda bte ve KT aklarnn da ok yksek rakamlara ulat, karaborsann balad; tuz, ya, ampul, sigara gibi temel tketim mallarnn piyasadan kalkt, tp gaz ve benzinin bulunamaz hale geldii derin bir kriz dnemi olarak karmza kmaktadr (Oran, 2002: 668). Ortalama reel GSYH byme hznn % 0.95lere kadar geriledii 1977-1980 dneminde, byme hznda meydana gelen bu yavalamann nedenleri olarak sz konusu dnemdeki enflasyonist ortam, d borcu, dviz darboazn, d kaynak salama imknlarnn kapanmasn, ithalattaki durgunluu ve yaanan enerji skntsn gstermek mmkndr (Akaln, 2002: 83). Tm bunlara paralel olarak dnemin hkmetleri var olan sorunlar gidermek, daha akas d bor krizini amaya yarayacak d kaynak salayabilmek iin 1978 ve 1979 yllarnda IMF ile iki ayr szleme imzalam ve istikrar programlarn yrrle koymulardr. Sz konusu istikrar tedbirlerine bakldnda, IMFnin geleneksel politikalarn yanstt grlmektedir. Bunlar u ekilde zetlenebilir: (ahin, 1997: 170). Devalasyon, KT rnlerine zam ve cret-maa artlarn snrlandrlmas, Harcamalarn kslmas ve KT zararlarnn azaltlmas yoluyla kamu thalatn kslmas, ihracatn arttrlmas ve bu yolla cari ilemler ann Faizlerin ykseltilip tasarruflarn zendirilmesi, Yatrmlarn azaltlmas, DM uygulamasna son verilmesi.

aklarnn kapatlmas, azaltlmas,

Alnan bu kararlarn bir ksm uygulanm, bir ksm ise uygulanamamtr. Bununla birlikte, 1980 ylna kadar uygulanan tm bu politikalar ekonominin kt gidiatn durdurmam, aksine lkenin temel ekonomik gstergelerindeki olumsuz durum devam etmitir. Enflasyon ykseliini srdrm, yaplan devalasyonlarla TLnin deeri giderek andrlmtr. Ekonomideki bu olumsuz gidiata sosyal ve siyasal kargaa da elik etmitir. 1978 ve 1979 yllar, sokak atmalarnn ve niversitelerde sergilenen atmalarn artt, siyasal partiler arasndaki gerilimlerin trmand ve bunlara paralel

39

olarak salkl kararlarn alnmad ya da alnan kararlarn yrtlemedii bir dnem olarak aklanmaktadr (Kazgan, 2005: 192). Sonu olarak gerek ekonomik gerekse siyasal ve toplumsal adan olduka kt ve sonular asndan da son derece ar bir dnem geiren Trkiyede, sz konusu olumsuz konjonktrn ekonomik ayana zm getirmek iin 24 Ocak 1980 kararlar yrrle konmutur. 1.1. 24 Ocak Kararlar 24 Ocak Kararlar Cumhuriyet Tarihinin en kapsaml istikrar politika paketidir. IMF ile yaplan stand-by anlamas erevesinde uygulamaya giren bu ekonomik program iki ana eksen zerinde tasarlanmtr. Bunlardan birincisi ksa dnemli makroekonomik istikrar programlar, ikincisi ise sonular daha uzun srede grlecek olan yapsal uyum reformlardr (Doruel, 2005: 194). 24 Ocak 1980 kararlaryla ncelikle hzla ykselen enflasyonu kontrol altna almak, d kaynak an kapatmak, retimi engelleyen girdi ktlklarn ve mal arzndaki tkanklklar gidermek ve ekonomiyi yeniden iler hale getirmek, k aynak tahsislerinin ekonomik kriterlere gre uygun olarak daha verimli bir ekilde yaplmasn ve kamu finansmannn disiplin altna alnmasn salamak amacyla temel politika deiikliklerine gidilmitir (Kalknma Bakanl, 2012: 4). 24 Ocak Kararlarnn amalar ana hatlaryla yle sralanabilir: (Akaln, 2004: 107-108). Fiyat istikrarnn salanmas, demeler dengesinin yeniden kurulmas, Piyasa ekonomisine ilerlik kazandrlmas, Ekonominin da almas ve bu ynde sanayileme stratejilerinin Kamu kesiminin ekonomi ierisindeki yerinin azaltlmas.

gelitirilmesi,

Bu amalarn gerekletirilmesi iin 24 Ocak Kararlar kapsamnda Trkiye'nin IMFye vermi olduu niyet mektubu unlar taahht etmektedir: (Kazgan, 2005: 200201).

40

Enflasyonu durdurmak ve fiyat istikrarn salamak iin sk para politikas Akaryakt fiyatlar, tarm rnlerinin taban fiyatlar ve KT rnlerine ait Kamu harcamalar kslacak, ancak enerji yatrmlar bundan Faiz oranlar arttrlacak, cret anlamazlklar konusuna zm getirilmeye allacak, Dviz kuru deiken olacak ve bu yolla Trkiye'nin rekabet gc Bor ynetimine zen gsterilecek, lke ekonomisi giderek daha fazla serbest piyasa ekonomisine dnecek, Hkmet alnacak ekonomik nlemler konusunda srekli olarak IMFye

uygulanacak, fiyatlar enflasyonu nleyecek biimde ayarlanacak,

etkilenmeyecek,

salanmaya allacak,

danacaktr. Makroekonomik stikrar ve Yapsal Uyum Program olarak da adlandrlan 24 Ocak kararlaryla ithal ikameci sanayileme politikas terkedilmi ve ihracata ynelik sanayileme politikalar benimsenmitir. Gmrk duvarlar aa ekilmi, devalasyon yaplm, ihracat tevik tedbirleri uygulamaya konulmu ve igc maliyetleri kamu mdahalesiyle aa ekilmitir. Temel strateji, ekonomide devletin roln asgari dzeye indirmek ve serbest piyasa ekonomisini yerletirmek olarak belirlenmitir. Bu dorultuda fiyatlarn idari kararlarla tespiti esas terk edilmi, kamu mdahalesi konusu olan temel mal ve hizmet kapsam daraltlm; bu kapsam dnda kalan rn fiyatlarnn piyasa artlarna ve maliyetlere gre kurulular tarafndan gerektii zaman tespit edilmesi ilkesi getirilerek ikili fiyat sistemi nlenmitir. D borlanmaya gidilerek mal ktlklar giderilmitir. Daraltc para politikas uygulamas balatlm, kamuya ak finansman ile kaynak salama yolu terkedilmi ve kamu istihdam hacminin artmamasna allmtr (Kalknma Bakanl, 2012: 4). Yurtii talebi snrlayarak enflasyonist basklar gidermeye ynelmenin yan sra retim yapsnda salanacak deiikliklere paralel olarak tedricen d talebi ikame etmek ve bylece dviz kazancn artrmak amacyla esnek kur politikas uygulanm, ayrca dviz kazandrc ilemleri bu ynde tevik eden eitli politika aralar gelitirilmitir. Tasarruflarn artrlmas, normal finansman kanallarna ve verimli yatrmlara

41

ynlendirilmesi amacyla Temmuz 1980de yrrle konan Faiz Kararnamesi ile kredi ve mevduat faiz oranlar serbest braklmtr. D kaynaklardan daha youn olarak faydalanmak amacyla 6224 sayl Yabanc Sermayeyi Tevik Kanununun uygulanmas ile ilgili yeni dzenlemeler yaplm, petrol aramalar ve garantisiz ticari borlarn tasfiyesi ile ilgili olarak alnan kararlarla yabanc sermaye girii zendirilmitir (Kalknma Bakanl, 2012: 5). Katma deer vergisinin uygulanmas; mali sektrn gelimesini kolaylatrc reformlarla ekonomik bymeye gerekli finansman kaynaklarnn salanmas; sermaye piyasas kanununun gncelletirilmesi; menkul kymetler piyasasna ilerlik kazandrlmas; bankalar yasasnn uluslararas standartlara gre yeniden dzenlenmesi; para piyasasna yeni kurumlar kazandrlmas yapsal deiimin nemli aamalarn oluturmutur. Bylece finansal aralar eitlenmi, mali sistem bym ve ekonomi politikalarnn etki alan genilemitir. Bunlarn sonucunda, 1981-1987 dneminde istikrarl byme salanabilmi, ekonomik beklentiler olumluya dnm; zel sektr arlkl teknoloji yatrmlaryla sanayinin milli gelir iindeki pay artmtr. Mali sektrde ve reel sektrde meydana gelen bu olumlu deimeler, her ne kadar ekonomik bymenin ilerideki yllarda bymesine yardm eden temel alt yapy oluturmu ise de, kamu kesimi dengelerinin bozulmas nedeniyle, ekonomide istikrar korunamamtr (TSAD, 1995: 13). 24 Ocak Kararlar ile ilgili genel bir ereve iinde ynl deerlendirme yapanlar bulunmaktadr. lk olarak 24 Ocak programnda yer alan boyutlaryla devalasyon, KT zamlar ve fiyat denetimlerinin kaldrlmas gibi ok tedavisi geleri, IMFnin yldr Trkiye Cumhuriyeti hkmetlerinden istedii nicel boyutlar fazlasyla am, yani istenenden fazlas verilmitir. kincisi bu kararlar sadece bir istikrar program nitelii tamamaktadr. Uluslararas sermayenin zellikle Dnya Bankas araclyla pazarlad ve ite ve da kar piyasa serbestlii ile uluslararas ve yerli sermayenin emee kar glendirilmesi gibi iki yn de vardr. Programn bu boyutu zaman iinde daha da n plana kmaktadr. Son olarak, Demirel Hkmeti bu program, zaln ve sermaye evrelerinin istekleri dorultusunda yani sistemli ve srekli olarak emek aleyhtar bir dorultuda uygulayabilmenin ve gelitirebilmenin aralarndan yoksundur. te 12 Eyll 1980de gerekleen rejim deiiklii, 24 Ocak programnn nndeki bu nemli engeli ortadan kaldracaktr (Boratav, 2003: 148).

42

Tablo 3: Trkiyede 1977-1980 Dnemine likin Temel Ekonomik Gstergeler

1977 GSYH Byme Hz(1987 Sabit Fiyatlaryla) Kii Bana Milli Gelir (Dolar) Enflasyon Oran(%) hracat (f.o.b. Milyon Dolar) thalat (f.o.b. Milyon Dolar) Cari lemler Dengesi/GSMH(%) Kamu Kesimi Borlanma Gerei/GSMH(%)
Kaynak: TUK, Kalknma Bakanl.

1978 1,5 2.089 53,3 2.288 -4.369 -1,89 3,2

1979 -0,6 2.500 62,0 2.261 -4.815 -1,73 7,2

1980 -2,4 2.041 101,4 2.910 -7.513 -4,98 8,8

3,4 1.950 22,5 1.753 -5.506 -5,13 8,2

Tablo 3de 1977-1980 arasndaki dnemde Trkiye ekonomisine ilikin temel gstergelere yer verilmitir. Tabloda grld zere, ekonomik byme oran 1977 ylndan 1980 ylna dek devaml klen bir seyir izlemitir. 1979 ylndaki ekonomik krizi takiben yrrle konan 24 Ocak kararlarna ramen, 1980 ylnda da ekonomik daralma devam etmi ve % -2,4 dzeyinde gereklemitir. Kii bana milli gelir ise 1977-1979 arasndaki dnemde ykselen bir seyir izlemekle beraber, 1980 yl sonunda 1979 ylndaki 2.500 dolar seviyesinden 2.041 dolar seviyesine gerilemitir. Ayn dnemde srekli art gsteren enflasyon (toptan eya fiyat endeksi art hz) 1980 ylnda % 101,4 olmutur. Sz konusu dnem boyunca srekli ak veren cari ilemler dengesi ise 1980 ylnda GSMHnin % -5i olarak gereklemitir. 1980 ylnda ihracatn 2.910 milyon dolar dzeyine ykselmesine karn, ithalatn 7.513 milyon dolar seviyesine frlamas, d ticaret ann da artna sebep olmutur. Kamu kesimi borlanma gereinin milli haslaya oran ise, 1980 ylnda GSMHnin % 8,8i dzeyine ulamtr. 2. Darbe Sonras Dnemde Ekonomik Ortam (1981-1983) Dnya ekonomilerindeki durgunlua ve buna bal bal olarak d ticaret alannda ortaya kan olumsuz gelimelere ramen, uygulanan politikalar sayesinde hem enflasyon kontrol altna alnm, hem de ekonomi 1981-1983 dneminde byme srecine girmitir. Bu dnemde retimdeki artta askeri ynetimin grev ve lokavtlar ertelemesinin de etkisi olmutur (Kalknma Bakanl, 2012: 5,10). Tablo 4de grld zere, 1980 ylnda % -2,4 orannda daralan yurtii hsla, 1981 ylnda % 4,9, 1982de % 3,6 ve 1983 ylnda % 5 orannda bymtr. Kii bana

43

milli gelir ise 1981 ylnda nceki yldaki seviyesini korumakla birlikte, sonraki 2 ylda giderek azalm ve 1983 ylnda 1695 dolar olarak gereklemitir. 1980 yl sonunda %101 seviyesine ykselmi olan enflasyon oran, 1981-1983 yllar arasndaki dnemde de geerek, yzde 30lar seviyesinde istikrar kazanmtr. Kamu kesimi borlanma gereinin milli haslaya oran 1979 ylnda % 7,2, 1980 ylnda ise % 8,8 dzeyinde gerekleirken, 1981-1983 dneminde ortalama % 4 seviyelerinde gereklemitir.
Tablo 4: Trkiyede 1977-1983 Dnemine likin Temel Ekonomik Gstergeler

1977 GSYH Byme Hz(1987 Sabit Fiyatlaryla) Kii Bana Milli Gelir (Dolar) Enflasyon Oran (%) hracat (f.o.b. Milyon Dolar) thalat (f.o.b. Milyon Dolar) Cari lemler Dengesi/GSMH (%) Kamu Kesimi Borlanma Gerei(%)
Kaynak: TUK, Kalknma Bakanl.

1978 1,5 2.089 53,3 2.288 -4.369 -1,89 3,2

1979 -0,6 2.500 62,0 2.261 -4.815 -1,73 7,2

1980 -2,4 2.041 101,4 2.910 -7.513 -4,98 8,8

1981 4,9 2.078 34,0 4.703 -8.567 -2,71 4

1982 3,6 1.828 28,4 5.890

1983 5,0 1.695 31,4 5.905

3,4 1.950 22,5 1.753 -5.506 -5,13 8,2

-8.518 -8.895 -1,48 3,5 -3,18 4,9

1980 sonras dnemde ihracat tevik politikalar, ihracata ynelik faaliyetlere hz kazandrarak ekonomide yapsal deiiklii balatmtr. Geleneksel ihracat yaplan rnlerin yannda sanayi rn ihracat miktar ve eit olarak hzla artmtr. 1979 ylnda 2,28 milyar dolar olan ihracat, 1981 ylnda 4,7 milyar dolara ulamtr. Gelimi lkelerdeki durgunlua ve ABD dolarnn deer kazanmasna bal olarak zellikle tarmsal rnlerin ihra fiyatlarnda ortaya kan gerilemelere ramen 1982 ylnda ihracat % 25,2 artarak 5,9 milyar dolar olarak gereklemitir. 1983 ylnda ise Irak ve Libyaya ynelen ihracatn azalmas ve Ortak Pazar lkelerinin korumac tutumlar ihracat artn yavalatm ve toplam ihracat bir nceki yl seviyesinde kalmtr (Kalknma Bakanl, 2012: 6). thalat da benzeri bir art gzlenmi ve 1979 ylnda 4,8 milyar dolar olan ithalat hzl bir art gstererek 1980 ylnda 7,5 milyar dolar seviyesine, 1983 ylnda ise 8,9 milyar dzeyine ykselmitir. Cari ilemler ann milli haslaya oran, 1977 ylnda %5,1 iken, 1983 ylnda % 3,18 dzeyine gerilemitir.

44

Tablo 5: Konsolide Bte Dengesi, Gelir ve Giderlerinin GSYHye Oran (%)

Bte Giderleri Personel Giderleri Faiz Harcamalar Yatrm Harcamalar Bte Gelirleri Vergi Gelirleri Bte Dengesi

1977 15,9 5,5 0,4 3,6 12,7 11,4 -3,2

1978 15,3 5,4 0,3 3,1 14,1 11,2 -1,1

1979 15,6 5,6 0,5 2,6 13,2 10,6 -2,4

1980 15,3 4,9 0,4 2,6 13 10,7 -2,4

1981 14,3 3,7 0,7 2,9 13,1 11,2 -1,2

1982 11,4 3,1 0,6 2,4 10,2 9,3 -1,1

1983 14 3,6 1,1 2,5 12,3 10,3 -1,7

Kaynak: Kalknma Bakanl, Hazine Mstearl, TCMB.

Tablo 5te 1977-1983 yllar arasndaki konsolide bte dengesi, gelir ve giderlerinin yurtii haslaya oranlar gsterilmektedir. Buna gre, konsolide bte giderlerinin yurtii haslaya oran 1979 ylndan itibaren de gemi, % 15,6 seviyesinden 1982 ylnda % 11,4 seviyesine kadar gerilemitir. 1983 ylnda ise bu oran % 14 olarak gereklemitir. Bu dte 1980 ylndan itibaren uygulanan istikrar politikalarna bal olarak maa ve cret artlarnn dk dzeyde tutulmas etkili olmutur. Konsolide bte gelirlerinin yurtii haslaya oran 1979 ylnda % 13,2 dzeyinde gereklemi ve bu oran 1981 ylna dek korunmutur. Ancak bu oran 1982 ylnda %10,2ye gerilerken, 1983 ylnda % 12,3 dzeyine ykselmitir. 1982 ve 1983 yllarnda gerekleen bu dlerde ithalat damga vergisinin % 25ten % 1e drlm olmasnn etkisinin byk olduu sylenebilir. thalatta serbestleme amacyla yaplan bu dzenleme ile d ticaret vergi gelirleri nemli miktarda azalmtr. Konsolide bte dengesinin yurtii haslaya oran, 1977-1983 yllar arasndaki dnemde dalgal bir seyir izlemekle beraber, 1981-1983 yllar arasndaki oranlarn ncesine kyasla daha dk olduu grlmektedir. Bu gelimeyi salayan en nemli faktrn, 24 Ocak istikrar programnn getirdii kstlamalar dolaysyla personel giderlerinde ve yatrm harcamalarnda gerekleen dler olduu sylenebilir. 1977-1983 yllar arasndaki isizlik oranlarn gsteren Tablo 6 incelendiinde, 1977-1980 arasndaki dnemde isizlik oranlarnn giderek dt ve 1980 ylnda yzde 8,5 dzeyinde gerekletii grlmektedir. 1980 yln izleyen dnemde de isizlik oranndaki d seyri devam etmi ve 1982 ylnda yzde 7,4 seviyesine kadar

45

gerilemitir. sizlik oran 1983 ylnda ise art gstererek yzde 8,1 olarak gereklemitir.
Tablo 6: 1977-1983 Yllar Arasnda sizlik Oran (%)

1977 sizlik Oran (%) 10,1

Kaynak: Kalknma Bakanl.

1978 10,2

1979 9

1980 8,5

1981 7,5

1982 7,4

1983 8,1

Darbeyi takiben 1981-1983 yllar arasndaki dnemde temel ekonomik gstergeler, konsolide bte gstergeleri ve isizlik oranlar incelendiinde 1983 ylna ilikin deerlerin byme hz dnda her gsterge trnde 1981 ve 1982 ylna kyasla ktye gitmi olduu nemli bir tespit olarak gze arpmaktadr. 2.1. Bankerler Krizi 1981-1983 yllar arasndaki dnemde parasal alanda enflasyonla mcadele ynnde nispi baar salanm olmakla birlikte finans sektrnde yeni sorunlar kmtr. talebe dnk olarak kurulmu, srekli koruma tedbirlerinin salad rantlara alm, yksek oranda iletme d kaynak kullanan iletmeler, da alma, ihracata ynelik tevik tedbirlerinden yararlanma ve z kaynaklar takviye etme yoluyla nispi fiyat deiikliklerine adapte olmakta yeterli lde esneklik gsterememilerdir. Bunun yan sra, iletmelerin hzla artan istihdam hacmine bal olarak iletme kredisi ihtiyalar, kredi talebini hzla artrmtr. Dk mevduat faizinin yan sra ortaya kan mevduat an Merkez Bankas paras ile kapatan bankaclk sistemi, sermaye yapsndan, itirak ilikilerinden dolay toplam riskini artrmay gze alarak bu talebi karlamaya ynelmitir (Kalknma Bakanl, 2012: 12). 24 Ocak Kararlar ile finansal sistemde serbestleme, 1980 Temmuzunda vadeli mevduat ve kredi faizlerinin serbest braklmasyla balamtr. Sermaye piyasasn dzenleyen bir yasann olmad bir ortamda ortaya kan Bankerler ikincil piyasada tahvil ve mevduat sertifikalarn pozitif faizle satarak, halkn tasarruflarn ekmeyi ve bankalar amay baarmlardr. Zamanla kk bankalar ve oalan bankerler arasnda bir faiz yar balamtr. Bankerler mevduat sertifikalarn ve holding tahvillerini kendi bor senetleriyle birlikte pazarlayarak sadece kasaya giren yeni parayla eski taahhtlerini karlamak zorunda kalmlardr. Banka-Banker rekabeti sonucu ksa vadeyle para

46

toplayp uzun vadeli yatrmlara paralar aktaran bankerler zor durumda kalmtr. Bu kez riski ok yksek alanlara para aktarmaya girimilerdir (Tokgz, 2009: 205-206). Bankaclk sisteminin bu salksz geliimi karsnda nlem olarak 28.07.1981de 2499 sayl Sermaye Piyasas Kanunu karlmtr. Sermaye Piyasas Yasasnn konusu, amac ve kapsam resmi gazetede yle belirlenmitir: Bu kanunun konusu, tasarruflarn menkul kymetlere yatrlarak halkn iktisadi kalknmaya etkin ve yaygn biimde katlmasn salamak amacyla; sermaye piyasasnn gven, aklk ve kararllk iinde almasn, tasarruf sahiplerinin hak ve yararlarnn korunmasn dzenlemek ve denetlemektir (Resmi Gazete, 30.07.1981: 17416). Bankaclk sistemindeki sorunlar amak amacyla alnan bir dier nlem, Kasm 1981de bankalarn mevduat sertifikalarn faiz kuponlu olarak dzenleyemeyeceklerine ve ihra edemeyeceklerine dair yaplan dzenlemedir. Bununla birlikte bankerlik kurulular arasndaki faiz yar, bir sre sonra bankerleri bor alnan paralarn faizinin denmesi iin, daha yksek faiz ile borlanma sarmalna ekmitir. Finans piyasasnn bu salksz yaps uzun sre devam edememi ve 1982 ylnda Bankerler Krizi olarak adlandrlan olay gereklemitir. Bu dnemde serbest faiz politikasnn ve banker iflaslarnn, bireysel bankalarn uygulamalar ile ynetim tarzlarnn birlemesinin bir sonucu olarak, ok sayda bankann mali bnyesinde sorunlar yaanmtr (Kalknma Bakanl, 2012: 12). Bankerler krizinin ardndan, bankerlikle ilgili faaliyetlerin yeniden dzenlenmesi amacyla Milli Gvenlik Konseyi Eyll 1983te 2279 sayl dn Para Verme Yasasnda Deiiklik ngren Yasay kabul etmitir. Bunun yan sra, Ekim 1983te stanbul Bankas TA, Hisarbank A ve Ortadou ktisat Bankas Anin mali bnyelerinin glendirilmesine imkn bulunmadndan btn aktif ve pasifleri ile Ziraat Bankasna devredilmesine karar verilmitir. Bankerler krizinin lke ekonomisine faturas ar olmutur. Faizler kontrolden km, bankalara el konulmu, on binlerce kk tasarruf sahibi tasarruflarn kaybederek madur olmulardr. Kontrol edilemeyen yksek faiz uygulamasnn yol at facia ve kamuoyunun basks karsnda Milli Gvenlik Konseyi Maliye Bakan Kaya Erdemin

47

istifasn istemitir. Bu istifa talebini takiben ani bir kararla Turgut zal da Temmuz 1982de grevinden istifa etmitir. Sonu itibaryla; 1973 ylnda Dnya Petrol Krizinin etkileri ile lkenin artk uluslararas ekonomik ortamda da ilemez hale gelen ithal ikameci yaps birleince dviz dar boaz yaanm, sonrasnda ise ciddi bir ekonomik krize girilmitir. Ayrca bu krize girilmesinde Trkiyenin 1971 muhtras sonras serbest seimlerle i bana gelen 11 ayr koalisyon hkmetinin kuruluuna sahne olmas da etkili olmutur. nk bu ortamda politikaclar uzun vadeli ve etkili ekonomik zm araylarna girerek partilerine oy kaybettirmek istememiler, kkl tedbirler almak yerine, kullanlabilir tm i ve d kaynaklar kullanarak ekonomik bunalm erteleme yoluna gitmilerdir. Ekonomik kriz srecinde ekonomik destek iin bavurulan uluslararas kurulular bunun iin serbestletirilme srecinin balatlmasn ve ekonomide reforma gidilmesi koulunu ne srmlerdir. ve d koullarda ortaya kan bu gelimeler geleneksel ekonomi politikalarnn terkedilerek, yeni politikalarn uygulamaya konulmasn salamtr. Sonunda iinde bulunulan krizden kmak iin dier tedbirlere gre daha kapsaml ve kkl olan 24 Ocak Kararlar aklanmtr. 24 Ocak Kararlarnn alnndan yaklak dokuz ay sonra Trk Silahl Kuvvetleri lkedeki ekonomik ve sosyal ortamdaki bu kargaaya son vermek gerekesiyle 12 Eyll 1980 tarihinde lke ynetimine el koymutur. lkede can gvenliinin kalmamas ve ekonomik sorunlarn artmas lke iinde askeri mdahalenin olumsuz tepki almamas iin elverili bir ortam yaratmtr. TSK, lkedeki demokratik kurumlar ortadan kaldrp siyasileri uzaklatrrken, sadece Turgut zal ve ekibinin grevine devam etmesi karar alnmtr. Dolaysyla Trk Silahl Kuvvetleri askeri mdahale ncesi uygulanan ekonomi politikalarnn uygulanmasndan yana tavr koymutur. Askeri rejimin birinci ylnda 24 Ocak Kararlarnn ilk olumlu yansmalar grlmeye balamtr. 1981 ve 1982 yllarnda zellikle ihracatn artrlmas, ihracata dnk sanayileme, enflasyon hznn drlmesi ve byme hznn arttrlmas gibi

48

konularda ilerleme kaydedilmitir. Ancak 1983 ylnda nemli bir ekonomik gsterge olan ihracatn azalmas bata olmak zere pek ok ekonomik gsterge olumsuz seyretmitir. Ekonomik gstergeler nda askeri rejim dnemi grece baarlym gibi gzkse de, yine bu dnemde bankerler krizi ve hayali ihracatlar gibi kolay ve haksz yoldan para kazanmak isteyen bir kesim ortaya km, bu nedenle ekonomiye ciddi zararlar verilmitir. Bu dneme ait dier gze arpan olumsuzluklar ise maa ve cretlerdeki dklk, KTlerin sorunlarnn zm iin etkili politikalar izlenmemesi ve vergi sisteminin dzeltilememesidir. 24 Ocak Kararlar trndeki ekonomik istikrar programlarnn baar ansn, zellikle demokratik lkelerde snrlayan balca unsurlardan birinin bu programlarn popler olmamas, yani halkn desteini salayamamas olduu dnlmektedir. nk bu programlarn baars halkn yaygn bir kesiminin gerek cretlerinin ve hayat standardnn dmesine, isizliin yeni rekorlara ulamasna, i sahibi ve iftinin zor gnler yaamasna baldr. Bu konuyla ilgili olarak 24 Ocak Kararlarnn ancak 12 Eyll darbesinden sonra btn gerekleriyle uygulanabildiini ifade edenler olmutur. rnein 24 Ocak Kararlarnn en belirgin amalarndan biri olan cretler ve maalar kontrol altna alnmas, 12 Eyll askeri mdahalesi ile uygulanma imkn bulmutur. zellikle bu srete sendikal faaliyetlerin askya alnmas, DSK yneticilerinin yarglanmas, iilerin grev haklarnn yasaklanmas ve de cret belirlenmesi konusunun toplu szleme dzeninden Yksek Hakem Kuruluna kaydrlmas gibi uygulamalarn sz konusu amacn yerine getirilebilmesine ynelik uygulamalar olduu aka grlmektedir. Bu uygulamalarla birlikte ii cretlerindeki anmalar garanti altna alnm olup, bunlara ek olarak ayn durum memur maalar konusunda da kendini gstermitir. Komisyonda konuk olarak dinlenen Bilsay KURU, 1970li yllarda ekonomide hzl ve yapsal deiiklikler olduunu, bunun toplumsal etkileri de olduunu, ekonomide hzl deimelerin krize yol atn, toplumda tabiri caizse dikilerin attn, dnyadaki hzl deimeler karsnda Trk ekonomisinin krize gittiini, krize kar 24 Ocak kararlarnn alndn, 24 Ocak kararlar ile bu ilanlarn benzerliine dikkat ekilmesi zerine de aslnda 12 Eylln 15 Mays 1979daki TSADn Hkmete muhtra saylabilecek ilanlar ve hatta 1970in Genelkurmay Bakan Memduh TAMAn Trkiyede sosyal gelime ekonomik gelimeyi amtr ve durdurulmaldr sznden

49

balatlabileceini ifade etmitir. 12 Eyll darbesinin ekonomik maliyeti konusunda ise 12 Eylln zdeletii en nemli noktalardan birisinin reel cret dzeyinin dmesi olduunu, bunun maliyetleri olumlu etkilediini, buna paralel olarak da Trk lirasnn deerinin 1989a kadar dtn, bu srete Trkiyenin hem daha ucuz bir lke hem de cretliyseniz geinmesi daha zor bir lke hline geldiini, bu dnemde sermaye kesimi ile yabanc lkelerin krl ktn, o dnemde sz konusu olan cari akta bu a deyenlerin en yoksul kesim olduunu belirtmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 16.10.2012). Yine Alt Komisyonda dnemin DSK Bakan olmas sfatyla dinlenen stanbul Milletvekili Sleyman ELEB, hem 1971 Muhtrasnn hem de 12 Eyll darbesinin znde ekonomik gerekelerle yapldn, anari ve terrn kullanldn, Trkiye'nin ekonomisini dizayn etmek isteyen kreselleme ve sermayenin birikimlerinin byk rol aldn, btn bu darbelerin sonunda en ok etkisini gsteren ve en ok etkilenen, en ok bunun bedelini deyen kesimin ise, bu lkenin madurlar olan lkenin dar gelirli yurttalar ve alanlar olduunu belirtmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 17.10.2012). Alt Komisyonda konuk olarak dinlenen Hasan Celal Gzel, darbenin ekonomik maliyeti konusunda bir deerlendirme yaparak; Gerekletirdii ekonomik zmlemeler erevesinde, Trkiyenin darbe srelerine muhatap olmamas durumunda gnmzde kii bana den Gayri Safi Milli Hasla dzeyinin 30.000 $ dzeyinde olacan ngrdn, Askeri darbenin yalnzca kii zgrl ve liberal demokrasiyi ilgilendiren siyasal bir sorun olmadn, bu mdahale srecinin ayn zamanda ekonomik olumsuzluklara da yol atn, bu anlamda darbe dnemlerinin ekonomik ykm dnemleri olarak nitelenebileceini, 12 Eyll rejiminin, 24 Ocak 1980 ekonomik kararlarnn olumlu ktlarn harcadn, genelde darbe dnemlerinin kendilerinden nceki ekonomik gelime srelerinin kazanmlarn yok ettiini Belirten bir deerlendirmede bulunmutur (Alt Komisyon Tutanaklar:13.06.2012).

50

Darbelerin ekonomik maliyetlerini hesaplayabilme konusunda yaplabilecek almalarn kurgusal olma riski bulunmakla beraber, darbe ynetimlerinin aldklar ekonomik kararlar ve ynlendirdikleri ekonomik politikalarn ekonomik rasyonalite kriterleri gz nne alnarak gelitirilmedii kolaylkla sylenebilir. Bu anlamda zaten esasnda demokratik hesap verme ihtiyacn kendisinde hissetmeyen bu tarz ynetimlerin yaratt ekonomik maliyetleri ok da fazla gz nnde bulundurduklar da sylenemez.

51

III. BLM: ALIMA HAYATI, ENDSTR LKLER VE SVL TOPLUM AISINDAN 12 EYLL DARBESNE GDEN SRECN VE 12 EYLL SONRASINDAK DNEMN NCELENMES
12 Eyll Darbesi ncesi ve sonrasnda incelenmesi gereken nemli bir alan da alma hayat ve endstri ilikileri alandr. Daha nce de belirtildii gibi Alt Komisyon alma dnemini snrlarken balang tarihi olarak bu alann nemli olaylarndan 1 Mays 1977 olaylarn esas alarak almalarn yrtmtr. Bu blmde nce 1977den 12 Eyll 1980 Askeri Darbesine gelene kadarki alma ilikilerine ilikin genel bilgiler sunulacak ardndan ara rejimin alma hayatna ilikin dzenlemeleri aktarlacaktr. 1 Mays 1977 gn kan olaylarn ele alnaca bir sonraki blm takip eden blmde ise toplu szlemelere ilikin uygulamalar darbe ncesi ve sonras olmak zere ele alnacaktr. Son blmde ise ii ve iveren temsilcilerinin darbeye giden srete ve darbe sonrasndaki dnemdeki karar ve aklamalarna yer verilecektir. 1. Dnemin Ekonomisine ve alma likilerine Genel Bak Bilindii gibi alma hayat ve endstri ilikileri ile ilgili parametreler dorudan ekonomi ile ilgili ve balantldr. Bu nedenle bu alandaki gelimeleri ekonomi alanndaki gelimelerin nda irdelemek gerekmektedir. 1970li yllarda ortaya kan Petrol krizlerinin gelimekte olan lkelere eitli yansmalar olmutur. Sz konusu etkiler Trkiye ekonomisinde de hissedilmi ve bu srete 1977 1980 yllar arasnda 3 farkl hkmet dneminde 5 adet istikrar program hazrlanmtr (laan, 1984: 7-8). Bunlar srasyla yledir;
1) 1977 yl Austos aynda Sleyman Demirelin Babakanlndaki kinci Milliyeti Cephe Hkmeti tarafndan uygulamaya konulan Enflasyona Kar Mcadele Paketi 2) 1978 yl Mart aynda Blent Ecevit hkmetinin Yapsal Deiim Program 3) 1978 yl Eyll aynda Blent Ecevit hkmeti tarafndan yrrle konulan Para Kredi Tedbirleri Paketi 4) 1979 yl Mart aynda Blent Ecevit hkmeti tarafndan aklanan Ekonomiyi Glendirme Program 5) 1980 yl Ocak aynda Sleyman Demirel hkmeti tarafndan alnan 24 Ocak Kararlar

Sralanan programlar arasnda en kati ekilde uygulanan ve en uzun mrl olan 24 Ocak Kararlar olmutur. Sz konusu programlarn ortak zellii, yaanan ekonomik

52

bunalm hafifletmeye, dviz skntsn azaltarak i ve d kaynaklar bulmaya dnk politikalar iermeleridir (Tekerek, 2012: 70). 24 Ocak kararlarnn en genel ifade ile hedefi liberal ekonomiye geitir. Bu sayede iktisadi kararlarn piyasa erevesinde alnmas salanmak istenmitir. Ne var ki sz konusu kararlar, sekiz ay sonrasnda askeri ynetimin de bu kararlara sahip kmas ile birlikte alma yaamnda skntlar da beraberinde gelmitir.4 Bu alandaki temel parametrelerden birisi reel cret seviyesi olagelmitir. 24 Ocak kararlarnn ve 12 Eyll darbesinin kamu ve zel sektr alanlarnn gerek cretlerine ve dolaysyla alma yaamna yansmalarn gstermek amacyla darbe ncesindeki yl olan 1979 yl ile darbe hkmetinin son yl olan 1983 ylndaki gerek cret verileri Tablo 1de aada gsterilmitir. Tablo 1e gre darbe ncesindeki gerek cret rakamlar gerek kamu kesiminde gerekse de zel kesimde gerekse de toplam olarak darbe hkmetinin son yl olan 1983 ylna gre daha iyi bir dzeydedir. Tablo 1, 24 Ocak kararlarnn gerek cret dzeyine yansmalarn gstermesi asndan nemlidir.
Tablo 7: 1979-1983 Yllar Arasnda Gnlk Gerek cretler

Yllar 1979 1980 1981 1983

Kamu Kesimi 462.1 383.2 407.3 391.2

zel Kesim 345.7 268.0 326.1 299.1

Toplam 389.9 311.5 253.3 328.5

Kaynak: (Petrol-, 1991: 173; Olga, 2006: 58)

24 Ocak kararlar ve sonrasnda 1983 Genel Seimlerine gelene kadar ki srete askeri darbe hkmetinin alma hayatnda meydana getirdii temel deiiklikler u ekilde zetlenebilir; MGKnn 12.9.1980 tarih ve 17103 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 7 numaral bildirisi ile Kamu dzeni ve genel asayi gerei olarak (DSK, MSK ve bunlara bal) sendikalarn faaliyetleri durdurulmutur. Bu kurulularn alnmtr. 14 Eyll 1980 tarih ve 17105 sayl Resmi Gazetede yaymlanan MGKnn 3 Nolu Karar ile Tm grev ve lokavtlar ikinci bir karara kadar ertelenmitir. MGKnn 15.9.1980 tarih ve 17108 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 8 numaral karar ile ise; yneticileri Trk Silahl Kuvvetlerinin gvencesi altna

14 Eyll 1980 tarih ve 17105 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 5 numaral MGK Karar ile nceki dnemde uygulanan ekonomi politikalarnn srdrlecei u ekilde ifade edilmitir; lkemizin ekonomik durumunu dzenlemek ve daha iyiye gtrmek maksadyla yrrle konulan ekonomik program ile yaplan anlamalarn ve protokollerin uygulanmasna devam edilecektir.

53

1-DSK, MSK ve Hak- ile bunlara bal sendikalarn mevduat ilgili bankalar tarafndan bloke edilecek ve ikinci bir emre kadar bunlardan deme yaplmayacaktr. Bankalar kendilerinde bulunan bu tr hesapla ilgili bilgileri ve bunlarda meydana gelecek artlar bir hafta iinde Maliye Bakanlna bildireceklerdir. 2-DSK, MSK ve Hak- ile bunlara bal sendikalara yelik aidatlarm imdiye kadar, bankadaki hesaplarna deil de bizzat temsilcilerine deyen iverenler bundan sonra bu aidat ilgili sendika adna milli bir bankada atracaklar hesaba tevdi edeceklerdir. Bu paralara da ayn ekilde ilem yaplacaktr. 3- DSK, MSK ve Hak- ile bunlara bal sendikalarn genel merkezlerindeki, merkezlerindeki ve ubelerindeki para, kymetli evrak' ve her trl malzeme Skynetim Komutanlklar tarafndan bir heyetle ve tutanakla tesbit edilecektir. Bunlardan: a. Para ile kymetli evrak ve kymetli malzeme milli bir bakada muhafaza edilecek; buna ait bilgi bankalar tarafndan bir hafta iinde Maliye Bakanlna bildirilecektir. b. Su delili olan evrak, dokman ve malzeme Skynetim Askeri Savclklarna intikal ettirilecektir. c. Dier evrak ve malzeme bulunduklar yerde muhafaza altna alnacaktr. 21 Eyll 1980 tarih ve 17112 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 2301 sayl 1402 Sayl Skynetim Kanununun Baz Hkmlerinin Deitirilmesine ve Baz Hkmler Eklenmesine Dair Kanun ile 1402 sayl Kanunun 3. maddesinin f bendi deitirilerek Skynetim Komutanna Skynetim Blgesinde grev ve lokavt yalnzca sreli olarak deil srekli5 olarak durdurmak ve izne balamak yetkisi verilmitir.

11 Ekim 1980 tarih ve 17132 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 2316 sayl 1402 Sayl Skynetim Kanununun Baz Hkmlerinin Deitirilmesine ve Baz Hkmler Eklenmesine Dair Kanun ile faaliyeti durdurulmu ii sendika, federasyon ve konfederasyonlarna kayym atanmasna hkmedilmitir.

MGKnn 19 ubat 1981 tarih ve 17256 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 45 sayl karar ile Hak - Konfederasyonu ve bunlara bal sendikalara ait Mill Gvenlik Konseyi'nin 8 numaral Karar ile bloke edilen, bankalardaki para, kymetli evrak ve muhafaza altna alnan malzemeler serbest braklmtr.

Fkrann deitirilmeden nceki halinde bu ifade sreli olarak durdurmak ve izne balamak eklinde yer almaktayd.

54

 2821 sayl Sendikalar Kanunu ve 2822 sayl Toplu Szlemesi, Grev ve Lokavt Kanunu 07.05.1983 tarih ve 18040 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir6.

2. 1 Mays 1977 i Bayram 1 Mays 1977 olaylarna ilerde gvenlik ile ilgili blmde de deinilecek olmakla birlikte alma hayat asndan nem atfetmesi nedeniyle burada da deinmekte fayda vardr. 1 Mays Bayram, 1976da Taksim Meydannda DSKin nclnde gerekletirilmi olmakla birlikte baz Trk-e bal sendikalar da kutlamalara katlmtr. Sz konusu yl 1 Mays Mitingi bir enlik havas iinde cereyan etmi olmasna karn, 1977 ylna gelindiinde hava ok daha farkl olmutur. Ksa sre sonra Kemal Trklerin yapaca ksa konumann ardndan miting dalacak olmasna ve saat 19.00a yaklamasna karn insanlar kutlama alanna girmeye devam etmi mitinge katlan kii saysnn 500.000i bulduu ifade edilmitir (Aknc, 2010: 60; Avc, 2004: 25). Akncya gre, ilk silah sesleri Tarlabann alana alan giriinden duyulmutur. 1 Mays kutlamas tam bitecekken provokasyon vuku bulmutur. Trklerin konumas srasnda balayan silah seslerine karn, Trkler soukkanlln koruyarak kitleyi sakin olmaya armay denemitir. Ne var ki ilk silah seslerinin ardndan otomatik tabanca ve tfek sesleri alan kaplamtr. Kitleler, alandaki kurun yamurundan kaarken nceden yerletirildii tahmin edilen barikatlarda skm, onlarca insan ezilerek feci biimde can vermitir. Taksim Meydanna; Sraselvilerden Taksime alan noktadaki beyaz bir aratan, sular idaresinin zerinden ve ntercontinental Otelinin alana bakan baz odalarndan seri halde kurun yamtr. Olaylar sona erdikten sonra 40 kiinin ld belirlenmitir. Yarallar ise saylamayacak kadar oktur (Aknc, 2010: 60-61). Olaylardan sonra 276 erkek, 45 bayan olmak zere toplam 321 kii polis tarafndan gzaltna alnmtr (Tercman, 1977). 3. Toplu Szlemeler, Grevler ve Lokavtlar 3.1. 12 Eyll 1980 ncesi Dnem 1978 ylnda kamu kesimi iverenleri ile Trk- yesi sendika ve konfederasyonlar arasnda yaklak 600 bin ii adna 16 ikolunda 38 toplu i szlemesi grmeleri yapld. 19 Temmuz tarihinde dnemin Babakan Blent Ecevit ile Trk- Genel Bakan Halil Tun tarafndan kamu kesimi toplu i szlemeleri ve daha genel erevede ise kamu kesiminde ii-iveren ilikilerine ilikin bir metin olan toplumsal anlama imzaland (Ko, 1982: 50-51). Sz konusu anlama metninde:

Bu kanunlar o dnemde pek eletirilmemi olsa da darbe dnemi sonrasnda sendikaclar tarafndan youn bir ekilde eletirilmitir. Bkz. (Ko, 1989: 73-77))

55

Hkmetle Trk- zel kesimde salkl ii-iveren ilikileri kurulmasnn ve ar kar heveslilerinden ve alkanlndan kurtulmasnn da, topluma huzur getirici, refah yaygnlatrc, gelimeyi hzlandrc bir demokratik gelir-fiyat politikas bakmndan zorunlu olduu grndedirler... Ayn anlayla Trk- fiyat artlarnn kslmas abalarnda da Hkmete yardmc olacaktr. te yandan Hkmet, alanlarn haklarn yaygnlatrma amacyla, ii-memur ayrmnn saptanmas ve tarm iilerinin haklarnn yasal bir dzenlemeye balanmas ynndeki almalar hzlandracaktr... Hkmet, iilerin sendika seme zgrln engelleyici davranlardan tm kamu kurulularnn kanmasn, demokratik alma anlaynn kesin gerei sayd gibi, bu Anlamann, ii kurulular arasnda haksz rekabete yol amamasna da zen gsterecektir... (Trk-, 1995: 331-335)

fadelerine yer verilmi ve Hkmet ile Trk- alma ilikileri alannda eitli ilkelerin benimsenmesi gerektii hususunda mutabakata varmlardr. Sz konusu anlamaya gre iilerin gerek gelirlerinin 1976 dzeyinde tutulmas kararlatrlm; buna karlk sendika ve iilerin bir lde ynetime ve sorumlulua katlmas, retimin artrlmasna katkda bulunmas beklenmitir. 1978 ylnda imzalanm olan sz konusu Toplumsal Anlama, birikmi olan toplu i szlemelerinin grevsiz bir ekilde sonulandrlmasna katkda bulunduundan olduka nemli bir metindir. Zira 1980 yl Ocak aynda kamu kesimi iyerlerinde 718 bini Trk-, 72 bini DSKe bal sendikalara ve 70 bini de bamsz sendikalara ye toplam 860 bin iinin toplu szlemeleri gndeme geldiinde, Hkmet 5 Mart 1980 tarihinde yaynlad bir Genelge ile bu tarihten itibaren toplu szleme ile ilgili ilkeleri belirlemek zere toplu szleme koordinasyon kurulunun oluturulduunu bildirmiti (Ko, 1982: 51-52). Sz konusu uygulama her ne kadar nceki dnemde imzalanan toplu i szlemeleri ile elien bir uygulama gibi grnse de Demirel hkmetinin aklam olduu 24 Ocak Kararlar perspektifinden bakldnda, bu uygulamann 24 Ocak kararlar anlaynn alma ilikilerine bir yansmas olarak deerlendirilebilir. 1980 ylnn bandaki toplu szleme grmeleri sonusuz kalm ve 1980 ylnn Eyll ayna gelindiinde Trk- ynetimi de toplu szlemenin yaplacana dair umudunu yitirmeye balamtr (Ko, 1982: 63). 12 Eyll askeri mdahalesi, bu anlamda toplu szleme grmelerinin tkand bir noktada gereklemitir.
Tablo 8: Yllara Gre Grev, Greve Katlan i ve Kaybolan gnnn Kesimlere Gre Dalm
Faaliyet Kolu 1977 i Kaybolan Says gn Says 18.379 41.510 59.889 1.316.326 4.461.879 5.778.205 1978 i Kaybolan Says gn Says 3006 24.202 27.208 153.478 1.445.427 1.598.905 1979 i Kaybolan Says gn Says 21.857 18.044 39.901 714.425 1.502.922 2.217.347 1980 i Kaybolan Says gn Says 11.652 34.564 46.216 1.354.594 4.054.024 5.408.618

Grev Says 29 138 167

Grev Says 27 148 175

Grev Says 46 144 190

Grev Says 30 197 227

Kamu Kesimi zel Kesim Toplam

Kaynak: alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl

Tablo 8de 1977-1980 dnemindeki grev verilerine bakldnda kamu kesimi ve zel kesimdeki grev saylarndaki art dikkat ekicidir. 1977 ylnda 167 grev yaplmken 1980 ylnda bu say 227 olmutur. Kaybolan ign says ise 1978den

56

itibaren dzenli bir ekilde artm ve 5,5 milyona yaklamtr.1977 ile 1980 arasnda yaplan toplam 759 grevde toplam 15.003.075 ign kayb yaanmtr. Tablo 9da ise sz konusu yllar itibaryla lokavt uygulamalarna ilikin bilgiler aktarlmaktadr. Tablo 9 deerlendirildiinde; 1977 ylnda 13 lokavtta lokavt nedeniyle 126.467 ign kayb olmuken bu rakam 1980 ylnda 21 lokavtta 682.843 ign kaybna km, Tablo 8 ve Tablo 9 birlikte deerlendirildiinde, gerek lokavtta geen toplam sre ve lokavt nedeniyle kaybolan ign says asndan gerekse de grev verileri asndan bakldnda 1980 yl alma ilikileri asndan ii-iveren kesimlerinin sorunlarnn zlemedii ve alma hayatndaki tansiyonun giderek ykseldii bir yl olduu sylenebilecektir.
Tablo 9: Yllar tibaryla Lokavt Uygulamalar

1977 Lokavt Says Lokavtta Geen Toplam Sre Lokavta Urayan i Says Lokavt Nedeniyle Kaybolan gn Says 13 491 596 126.467

1978 33 1.806 7.591 521.454

1979 15 1.260 968 141.848

1980 21 9.551 1.064 682.843

Kaynak: alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl

3.2. 12 Eyll 1980 Sonras Dnem 12 Eyll Askeri Darbesi ile birlikte sendikalarn faaliyetleri durdurulmu veya ertelenmi olduundan toplu szleme grmeleri, imzalanmas da durdurulmutur. Sresi sona eren toplu i szlemelerinin akbeti konusunda ise 27.12.1980 tarihli R.Gde yaymlanarak yrrle giren Sresi Sona Eren Toplu Szlemelerinin Sosyal Zorunluluk Hallerinde Yeniden Yrrle Konulmas Hakknda Kanun hkmlerine bavurulmasna hkmedildi. Ne var ki bu kanun yalnzca 12 Eyll tarihinden nce yaplm olan veya uyumazlk srecinin eitli aamalarnda kalm olan toplu i szlemelerinin kapsamndaki yaklak 1,5 milyon iiyi kapsamakta, geriye kalan 3 milyon civarndaki iinin toplu szleme haklar konusunda herhangi bir dzenleme iermemekteydi. Bu iiler asndan ise iki zm kalmt; Bakanlar Kurulunun yaplan toplu szlemeleri genele temil etmesi veya asgari cretin artrlmas (Ko, 1982: 72-73). Bu dnemde karlan 2364 sayl Kanuna gre iilerin alma koullarn belirlenmesinde muhatap sendikalar deil; Yksek Hakem Kurulu(YHK) olmakta ve sresi biten toplu szlemelerden YHK tarafndan onaylananlar yenilenen toplu szleme olarak tannmaktadr. Kanunda YHK ya, yeniden yrrle konulan toplu i szlemelerinde, szleme sreci iinde gerekli grd hallerde deiiklik yapabilme hakk; kararlarnn kesin olmas ve yargya tanamamas gibi nemli yetkiler vermektedir. Ne var ki bu tannan yetkilere ramen deitirilen toplu szlemelerin uygulanmasnda bir takm sorunlar ortaya kt. Zira YHKnn toplu i szlemelerinin uygulanmas noktasnda bir yaptrm gc bulunmamaktayd (Ko, 1982: 74-79).7

27.08.1981 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde YHK Bakan sfat ile konuan Naci Varlk: yerlerinde toplu i szlemelerinin uygulanmadna dair ok sayda bavuru olduunu; ancak bu konuda bir yetkilerinin olmadn ifade etmekteydi.

57

2364 sayl Kanuna yneltilen eletirilerden bir dieri de sz konusu kanunun iileri sendikaszlamaya tevik ettii ynndedir. Bu noktada iki eletiri ne kmaktadr. lk olarak daha nce yrrlkte olan 275 sayl Toplu Szlemesi, Grev ve Lokavt Kanununa gre ancak bir ikolunda alan iilerin ounluu iin batlanm olan bir szleme ikolundaki dier iilere temil edilebiliyordu. Ancak 2364 sayl Kanun bu koulu kaldrm ve Bakanlar Kuruluna herhangi bir sendikann ikolu yetkisini alamad ikollarnda da btn ikolunu kapsayan uygulamalara gidebileceini hkme balamtr. kinci husus ise dayanma aidatna ilikindir. Buna gre 275 sayl Kanuna gre bir toplu i szlemesinin genele temilinde de dayanma aidat ngrlmekteyken, 2364 sayl Kanun bu zorunluluu kaldrm, iilere hibir sendikaya ye olmadan da herhangi bir toplu szlemeden faydalanma imkn getirmitir (Ko, 1982: 82-83). 4. 12 Eyll ncesi ve Sonras Dnemde i ve veren Temsilcilerinin

Yaklamlar 1970li yllarda ii sendikalar arasnda faal olan sendikalarn banda DSK, Trk- ve Hak- gelmektedir. veren temsilcileri asndan bakldnda ise TSK ve TSAD ne kmaktadr. Bu blmde 12 Eylle giden srete ve 12 Eyll Darbesi sonrasnda sz konusu sendika ve kurulularn grlerine yer verilecektir. 4.1. i Sendikalarnn Sylemleri 4.1.1. Trk- 1952 ylnda kurulan Trk-in 1977-1980 yllar arasndaki dnemdeki nemli admlarndan biri 1978 ylndan Trk- Genel Bakan ile Babakan arasnda imzalanan Toplumsal Anlamadr. Bu anlama karlkl temel ilkelerin ortaya konmas asndan nem arz etmektedir. Bu anlama Trk-in tekilat ve kamuoyu nazarnda itibarn artran bir gelime olarak kayda gemitir (Ko, 1986: 78). Trk-in 16-22 Nisan 1979 tarihinde yapt Genel Kurul ile Genel Bakanla brahim Denizcier, Genel Sekreterlie Sadk ide ve Genel Eitim Sekreterliine Kaya zdemir seilmitir. Bu Genel Kuruldan ksa bir sre sonra ara seimler yaplm ve hkmet deimitir. Artan saldrlar ve can gvenlii tehlikesi karsnda Trk-ten sistematik bir hareketin gelmemesi ancak aklamalar ile yetinilmesi eletiri konusu olmutur. Bir dier eletiri ise Trk-in, DSKin 1980 ylnn banda yapt ortak eylem arsna olumsuz yant vermesinedir (Ko, 1986: 80-81). Trk- ynetiminin 24 Ocak Kararlarna da uzunca bir sre kar kmad grlmektedir. Buna rnek olarak 1982 ylnda Genel Bakan brahim Denizcierin yapt u konuma emsal gsterilmektedir (Trk-, 1982: 4): Bu lke yararna yaplan her eyi iyi karlam ve desteklemiizdir.
Hatrlarsnz 12 Eyll ncesi alnm olan 24 Ocak 1980 ekonomik nlemlerini, gnn koullar iinde kanlmaz bulduumuz iin olumlu karlam, ancak bu tedbirlerin teker teker adn vererek nerdiimiz sosyal nlemler ile desteklenmedike baarya ulamayacan da ak yreklilikle dile getirmitik...

12 Eyll Darbesi sonrasndaki dnemde Trk-in darbeyi gerekli gren tavr da ok tartlmtr. Bu erevede bata en yetkili organlar olmak zere ynetimin pek ok

58

dzeyinde darbeye duyulan sempati ifade edilmitir. Bu sempati Trk- Genel Bakan brahim Denizcierin 12 Eylln hemen ardndan gnderdii mesajn u son satrlarnda da grlmektedir (Trk-, 1980: 1): Milletin barndan kan ordumuzun tam bir btnlk iinde milletimize huzur ve gven veren bu davrannn milletimiz ve memleketimiz iin hayrl olmasn temenni ile Trk- topluluu adna sayglarm arz ederim. Trk- Ynetim Kurulunun tavr da benzer ekildedir (Trk-, 1981: 8): Milli Gvenlik Konseyi adna Sayn Devlet Bakannn ifade ettii gibi, lkemizde devlet otoritesini yeniden hakim klabilmek, lkeyi yaanr hale getirmek, can ve mal gvenliini korumak ve Trk demokrasisini gerek ve salam temeller zerine oturtmak hi phesiz byk vatanda topluluunun da ciddi zlemi haline gelmitir. Trk- Ynetim Kurulu... 12 Eyllden sonra, yurdumuzun en byk ii kuruluu olarak Milli Gvenlik Konseyine yardmc ve destek olmay bir vatanperverlik saymaktadr. Trk- Genel Eitim Sekreteri Kaya zdemirin farkl zamanlarda yapt, darbeyi destekleyen aklamalar ise u ekildedir: Hepimiz Trk Silahl Kuvvetlerine yardmla mkellefiz (Trk-, 1980: 29) 12 Eyll lzumluydu, gerekliydi ve zamannda gerekletirildi. Trk milletinin barndan kan Trk Silahl Kuvvetlerinin kendi emir ve kumanda zinciri altnda ve emirle gerekletirdii 12 Eyll hareketi sorumsuz politikaclara olduu kadar, snr tanmayan, l kavramn bilmeyen, davranlarn Trkiyenin gereklerine gre ayarlayamayan sendikaclara da bir derstir. (zdemir, 1980: s. 4) Trkiyenin ksa srede demokrasiye dnmesini istemek, yeniden 11 Eylle dnmesini istemektir... ok abuk, ok acele etmek demek yanlmak demektir. (Gnaydn, 1981) Trk- Genel Bakan Denizcier 1982 ylnda yaplan ILO Genel Konferansnda u aklamalarda bulunmutur (Trk-, 1982: 13): 12 Eyll 1980 tarihinde Trkiyede olan ey bir darbe deildir; lkenin anayasasnda belirtildii gibi, Trk Silahl Kuvvetlerinin normal komuta zinciri ierisinde ve btnyle birlikte, lkedeki demokrasiyi korumak iin meru biimde mdahale etmesidir. Trk- Genel Sekreteri Sadk ide, 12 Eyll Darbesi sonras kurulan hkmette Sosyal Gvenlik Bakan olarak grev yapmtr. Yukardaki aklamalarla birlikte deerlendirildiinde 1979 ylnda Trk- Genel Sekreterliine seilmi olan Sadk idenin darbe sonrasnda kurulan Ulusu Hkmetinde Sosyal Gvenlik Bakan olarak grev yapmas Trk-in bu dnemde izledii genel politika ile uyumludur. Dier yandan ide, bakan olma teklifinin Trk-e nasl geldiini aklarken hkmete girmek iin 10

59

Eyll gn teklif aldn ve bu teklifi cra Kuruluna sunduunu ileri srmektedir (Trk, 1983: 294). Sadk idenin bakan oluunun Trk- cra Kurulunda sert tartmalara yol atna ilikin bir haber de Kurul tarafndan yalanlanmtr. Buna gre yaplan aklamada (Trk-, 1982: 334): Ynetim Kurulumuz, tam bir btnlk iinde, Sayn idenin Sosyal Gvenlik Bakan olarak hkmette grev almasnn ii haklar ve karlar ynnden tad nemi iyi bilmekte ve kendisini tam bir dayanma ile desteklemektedir. Trk- Dergisinin Ocak 1981 saysnda da bu konuda u deerlendirmelere yer verilmektedir (Trk-, 1981: 3-4): ...Milli Gvenlik Konseyinin kurduu sivil hkmette Trk- Genel Sekreteri olan deerli arkadamzn da bakan olarak grevlendirilmesi, yasal dzenlemeler asndan nemli bir frsatn Trk- tarafndan deerlendirilmesine vesile olacaktr. ide, takip eden dnemde 1982 ve 1983 yllarnda yaplan Trk- Genel Kurullarnda da yeniden Genel Sekreterlik grevine seilmitir. 1986 ylnda yaplan Genel Kurulda ise aday olmasna ramen seilemeyerek grevi brakmtr (Ko, 2010: 12). Bir dier ilgin gelime ise 1982 Anayasasnn oylanaca dnemde Trk - cra Kurulunun yapt aklamadr. Bu aklama (Trk-, 1982: 25): Trk milleti 7 Kasm 1982 gn mutlaka sandk bana gitmelidir. Trkiye Cumhuriyeti Anayasas sandk banda deerlendirilirken...12 Eyll 1980 ncesinin ileli gnlerine yeniden dnlmemesi hedefini gtt... dikkatlerden uzak tutulmamaldr. eklinde ifade edilmi ve Kurulun bu tavrnn, Anayasa referandumunda Evet oyu kullanlmas anlamna geldii ileri srlmtr (Ko, 2003: 117). Bu genel yaklama karn, Trk-in 12.Genel Kurulunda Salk- Sendikas delegesi Hasan Hseyin Ko, parlamentoya sahip kan daha ihtiyatl bir konuma yapmtr. Ko, konumasnda (Ko, 1989: 37-38): Eer, olup biten her eyde sadece parlamento sorumlu tutulursa, o zaman yeniden demokrasiye dn istemek, 12 Eyll ncesi kargaa ortamn tekrar davet etmek anlamna gelmez mi? lkenin ve ekonominin kmaza girmesinde sendikalar tek bana sorumlu tutan iveren dnceleri ne kadar yanl ve tutarsz ise, memleketi 12 Eylle srkleyen olaylarn tek sorumlusu olarak parlamentoyu, parlamenterleri gstermek de o kadar yanl ve tutarszdr. Trk-in darbeye ilikin olumlu tavr 1986 ylnda yaplan Genel Kurula kadar srmtr (Ko, 1989: 72). 4.1.2. DSK DSK, Trk- ierisinde yaanan gr ayrlklar neticesinde, Trk- tarafndan temsil edildii ifade edilen partiler st politikann kart olarak 1967 ylnda

60

kurulmutur. DSK iilerin snfsal bir eylem iine girmelerinin ancak kendi siyasal rgtleri ile mmkn olabilecei dncesinden hareketle kurulmutur (Olga, 2006: 27). 12 Eyll Darbesine gelen srece bakldnda gze arpan bir not 1976, 1977 ve 1978 yllarndaki ii hareketlerinin te ikisinin DSK tarafndan gerekletirilmi olmasdr (DSK, 1980:129). 1979 yl direnilerinin konfederasyonlara dalmna bakldnda da benzer bir tablo gze arpmaktadr. Tablo 10da grlebilecei zere 1979 ylnda DSK 50.000 ii ile grev gerekletirirken, Trk- toplam 35.000 iinin katld grev yapmtr.
Tablo 10: 1979 Yl Direnilerinin Konfederasyonlara Gre Dalm

Konfederasyon DSK Trk- Bamsz MSK lke- Sendikasz TOPLAM

yeri Says 54 22 7 1 1 71 156

i Says 50.000 35.000 2.700 25 230 51.963 139.91

Kaynak: 7. Genel Kurul alma Raporu, stanbul 1980:129

DSKin yukarda anlan politik tavr siyasi partilerle ilikilerine de yansmtr. 2 Ekim 1975 ylnda alnan Ynetim Kurulu Kararna benzer bir ekilde, 21 -22 ubat 1977 gnlerinde yaplan toplantda da, Ynetim Kurulu 5 Haziran 1977 genel seimlerinde CHPnin desteklenmesine karar verdi. Bu kararda yer alan ifade zetle u ekildedir: Bugn lkemizde iktidara en gl aday durumunda bulunan tek ilerici ve demokrasiden yana rgt olan CHPyi 1977 genel seimlerinde DSKin V.Genel Kurulu 33.nolu karar dorultusunda ve ileri ve demokratik bir dzenin kurulmasnn n art olarak desteklemeyi... 12 Eylle giden srete DSK bnyesinde TKP izgisine yakn siyasi gr ifade edenler bulunsa da8 DSK ynetiminin genel politikas CHPyi fazla karya almadan, sol ierisinde TKP dndaki rgt ve hareketlerin nemli bir blmyle iyi ilikiler kurmaktr (Akaln, 1995:181). Bu noktada 14 Ekim 1979 seimleri ncesinde DSKin yapt aadaki aklama, zihin karkln ortaya koymaktadr (Ko, 2003: 148): 1. Tabann (gvdesinin) ilerici, demokrat unsurlardan olumas nedeniyle, faizme kar mcadelede nemli grevler yapabilecek olan CHPye oy verilerek desteklenmesini, 2. i snfmz, emeki halkmz kucaklayan siyasal rgtlenmenin henz var olmadnn bilincinde olarak, sosyalist, ilerici, tm partilerin adaylarna da oy verilerek g katlmasnn faizmle mcadele ilkesine ters dmeyecei...

Fehmi Iklar, Mehmet Karaca ve Kemal Trklerin nclndeki Yrtme Kurulu yeleri bu izgiyi savunurlarken dier Yrtme Kurulu yelerinden Mehmet Kln, Rza Gven nclndeki yeler ise bu izgiye kar ktlar.

61

12 Eyll 1980 tarihinde yaplan MGKnn 12.9.1980 tarih ve 17103 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 7 numaral bildirisi ile Kamu dzeni ve genel asayi gerei olarak (DSK, MSK ve bunlara bal) sendikalarn faaliyetleri durdurulmutur. Bu kurulularn yneticileri Trk Silahl Kuvvetlerinin gvencesi altna alnmtr. MGKnn 8 nolu karar ile de bu sendikalarn malvarlklarna el koyulmutur. Bu durumdan etkilenmeyen tek konfederasyon Trk- olurken; DSK, Hak- ve MSK gibi sendikalarn faaliyetleri durdurulmutur. stanbul Skynetim Komutanlnn yapt teslim ol arsnn ardndan DSKe bal sendikalarn yneticilerinden pek ou teslim olmak iin Selimiye Klas nnde sraya girmitir. Teslim olan DSKe bal sendika yneticilerinden 67si tutuklanrken; DSK ve bal sendikalarn davas 1986 ylnda sonulanmtr. DSKin yarglanma sreci sonunda, 264 DSK ynetici ve yesine, 2053 yl 5 ay 20 gn ceza verilmitir. Darbe sonrasndaki dnemde Ceza Kanununun 141. ve 142. maddelerinin iptal edilmesi zerine Askeri Yargtayn 16 Temmuz 1991 tarihinde verdii beraat karar sonrasnda yaplan Genel Kurul ile yaklak 12 yl aradan sonra DSK yeniden faaliyete balamtr (Olga, 2006: 52-53, 79; Ko, 2003: 118). Dier yandan DSKin sendikal mcadelesi, 12 Eyll sonrasndaki dnemde dahi Trk- tarafndan sklkla eletirilmitir. Trk-in 1982 tarihinde yapt genel kurulda u ifadelere yer verilmitir: 12 Eyll ncesi dnemde DSK, yapt sorumsuz ve kanunsuz eylemlerine, Trk- topluluunu da ekmek istemitir. (Trk-, 1982: 23). DSKin 12 Eyllden evvel Taksim meydanlarnda yaptklar kepazelikleri herhalde tamamen unutmak mmkn deil... (Trk-, 1982: 56). Trk- yneticileri 1982 yl Aralk aynda dahi DSKe destek vermemi ve DSK yneticilerinin sendikal faaliyetlerden dolay deil, baka nedenlerden yarglandklarn ileri srmlerdir (Cumhuriyet, 1982). 1979-1986 yllar arasnda bir yandan Trk- Genel Sekreteri olarak grev yapan bir yandan da 12 Eyll sonrasnn Blent Ulusu Hkmetinde Sosyal Gvenlik Bakan olarak grev yapan Sadk ide de 1986 yl Mart aynda yapt bir aklamada, Bakan olduu dnemde gerekleen ii haklar kayplar hakknda konuurken u ifadeleri kullanmtr: DSKin 12 Eyll ncesi yapt eylemler, bu maddelerin Anayasaya konulmasna neden oldu... (Cumhuriyet, 1986). 4.1.3. Hak- 22 Ekim 1976 tarihinde Ankarada 7 sendikann bir araya gelmesiyle Hak i Sendikalar Konfederasyonu (Hak-) kurulmutur. Hak-, 1976 ylnda kurulduunda o dnemde slami izgide faaliyette bulunan Milli Selamet Partisinin (MSP) bir uzants gibi deerlendirildi (Acar, 2007, s. 64, 154). Hak- yneticileri 1980 ncesinde MSPye scak baktklarn kabul etmekle birlikte bu yaknln ayniyet izgisine indirgenmesini kabul etmemilerdir (Hak-: 1995). Bununla birlikte hangi toplumsal ve siyasal artlar MSPyi ortaya karmsa Hak-i de ayn artlarn ortaya karldn belirtmilerdir. (Acar, 2007: 154). Bu erevede deerlendirildiinde Hak-in DSKten ziyade Trk-in tavrna benzer bir tavr benimsedii grlmektedir. Hak-, hibir siyasi partiyle organik baa

62

sahip olmadn belirttikten sonra btn partilerle emekten yana olmalar halinde iliki kurabileceklerini ifade etmektedir (Acar, 2007: 147). 12 Eyll Askeri Darbesi sonrasnda MGKnn 15 Eyll 1980 tarih ve 17108 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 8 no.lu karar ile aralarnda Hak-in de bulunduu konfederasyonlarn mal varlklarna el koyulduuna nceki balklarda deinilmiti. Bu kararn ardndan Hak- ve ye sendikalarn yneticileri Ankara Skynetim Komutanl araclyla MGKya bavurularda bulunarak 12 Eyll ncesi anari faaliyetlerinde yer almadklarn belirterek faaliyete gemelerine izin verilmesini talep etmiler, MGK da 18 ubat 1981 gn ve 45 no.lu karar ile Hak- ve bal sendikalarn faaliyetlerine izin vermitir (Ko, 2010: 14-15). Takip eden srete ise Hak- eitli defalarda askeri ynetime olan desteini beyan etmitir. 19-20 Aralk 1981 tarihinde yaplan Hak-in 3.Olaan Genel Kurulunun al konumasn yapan Hak- Genel Bakan Aziz Ylmaz konumasnda u ifadelere yer vermitir (Ko, 2003: 119): 12 Eyll ynetiminin gerek lkemiz iinde ve gerekse uluslararas mnasebetlerdeki keskin ve kararl tavrn gnlden destekliyoruz. Hak-in 3.Olaan Genel Kuruluna sunulan alma raporunda ise u ifadelere yer verilmekteydi (Ko, 2010: 14): 12 Eyll ncesi gnlerde, iller, ileler, kyler, mahalleler igal edilmi, rahata Enternasyonal Mar sylenmi, Komnizm iddet derecesine varmt. Sanayi tesisleri, fabrikalar alamaz hale gelmi, yabanc ideolojiye bal ii teekklleri ve bundan yararlanan sendika aalar tremiti. Bu ii rgtleri byk ehirlerde kanl meydanlar oluturmular ve baz politikaclar bile hareketlere katlmlardr. Bu durumlar karsnda TRK ordusu lke ynetimine tmyle el koymu, 12 Eyll 1980 tarihi yeni bir dnemin balangc olmutur... Harektn ilk gnnde yaymlanan Milli Gvenlik Konseyi'nin 7 No.lu bildirisiyle anariyi krkleyen, iileri karanlk emelleri uruna ve kendi menfaatleri dorultusunda ynlendiren sendika ve Konfederasyonlar faaliyetten men edildiler." 24 Aralk 1983 tarihinden yaplan 4.Olaan Genel Kurulda askeri ynetimden sivil ynetime gei sresinin ksal vlrken yukardakilere benzer ifadelere yer verilmitir (Hak-, 1984: 3): Hemen hemen dnyann hibir yerinde bu kadar ksa bir zaman iinde askeri ynetimden, sivil idareye gei vaki olmamtr. Huzurlarnzda salanm bulunan huzurlu ortamdan, ksa bir zaman zarfnda sivil iradeye geilmi bulunmasndan... dolay Trk Silahl Kuvvetlerine minnet ve kranlarmz sunuyor... Hak-in 1986 ylnda toplanan 5.Genel Kuruluna sunulan alma raporunda da u ifadelere yer verilmitir (Ko, 2003: 119): 12 Eyll harekt ne denli hakl bulunmu ise, getirdikleri de o denli tartma konusudur. Hak-in 12 Eylle kar tavr almaya balad zaman 6.Genel Kurulunun yapld 1989 tarihine rastlar. 6. Genel Kurula sunulan alma raporunda (Ko, 2003: 119):

63

Hak-in 12 Eyll ile yldz bir trl barmad. nk her eyden nce Hak- 12 Eylln gerekelerine katlmyor, ayrca askeri idarelerin demokratik haklar geriye gtrc ama tadn bilerek her frsatta kayglarn dile getiriyordu. Sonrasndaki dnemde yaplan aklamalarda 6.Genel Kurulda ifade edilen grleri destekleyen aklamalarn yapld grlmektedir. rnein, 2007 ylnda Hak Genel Bakan Salim Uslu, Hak- Konfederasyonunun 12 Eyll darbesi ile birlikte tm darbelerin karsnda olduu aklamtr (Acar, 2007, s. 170). 2012 ylnda Hak- Genel Bakanln yapmakta olan Mahmut Arslan da benzer ekilde 12 Eylln sradan bir darbe olmadn belirtirken unlar sylemitir (Deirmenci, 2011: 116): 12 Eyll sradan bir darbe deil, toplumun tm kesimlerini zellikle de alan kesimlerin uzun mcadeleler sonucu elde ettikleri temel kazanmlar yok eden bir sretir... Hak- toplumun demokratik yryn kesintiye uratan, siyasi, sosyal, ekonomik ynden tkezleten, nn karartan srelere kar doru duruunu bozmam ve hibir maniplasyonun yrngesine girmemitir. 4.2. veren Temsilcilerinin Sylemleri TSK ve TSAD gerek 12 Eylle giden srete gerekse 12 Eyll sonrasnda takndklar tavr ile ii hareketlerine kar iveren kesimin tepkilerini ekillendiren kurulular olmulardr. Bu blmde iveren temsilcilerinin darbeye ilikin tavrlar ele alnacaktr. 4.2.1. TSK TSKin 1972, 1974, 1976, 1978 ve 1980 yllarnda yaplan genel kurullarna sunulan alma raporlarnda yer alan isteklerinin en nemlileri u ekilde sralanmaktadr; asgari cret, yan demeler de hesaba katlarak, blgelere ve sektrlere gre ayr ayr saptansn; cret zamlar verimlilie balansn; herkese eit cret zamm yerine, retime katkya gre farkl cret zamm sistemi yaygnlatrlsn; genel tatil ve cretli izinler azaltlsn; emekli aylklar drlsn; cret artlar snrlandrlsn; sendikalar, devletin idari ve mali denetimine ak olsun; sendikalarla siyasi partiler arasndaki iliki snrlansn; greve kan iilerin cretleri sendikalarnca densin; grev ertelemelerinin kapsam geniletilsin. (Ko, 2010: 18-19; Trk-, 1994: 8-11). Yukardaki taleplerin sahibi TSKin 1980 yl Nisan aynda yaplan 13.Genel Kurulu ncesi Genel Sekreter Rafet brahimolu yapt basn aklamasnda, grevlerin iyerlerinden ok topluma zarar vermeye baladn belirterek belli ve makul sreyi aan grevlerin amacn aan grevler olarak deerlendirilerek durdurulmasn talep etmitir (Ko, 1982: 26). Benzer ekilde 24 Ocak kararlar ile birlikte iverenlerin hkmetten aldklar destekle birlikte ii sendikalarnn denetlenmesine ynelik istekleri artmtr. Rafet brahimolu bu konuda (Ko, 1982: 26): Birok sendikann gerekli idari denetimin bulunmamasnn verdii rahatlk iinde yasad olaylarda tahrikilik ve tevikilik yapt birok kez kantlanmtr

64

Diyerek ii sendikalarnn denetlenmesi konusundaki tavrlarn net bir biimde ortaya koymutur. Sermaye kesimlerinin alma hayatna ilikin en belirgin taleplerinden biri, toplu szlemelere ilikin dzenlemelerdi. TSK ve MESS, grup szlemesi (tek szleme) talebinde bulunmu ve bunda srarc olmulard. zellikle, iveren sendikaclnn canlanmas ve bylece iverenlerin birlikte hareket etmesi talebi, daha ok snf-ii stratejinin bir paras gibi grnse de, aslnda isi snf mcadelesine kar gelitirilmi bir stratejiydi ve toplu szlemelerde sermaye snfnn tek szleme/grup szlemesindeki srar ile de yakndan ilikiliydi (Aytekin, 2010: 188). Bu nedenledir ki 1978 ylnda imzalanm olan; ii sendikalar -bata Trk- asndan olmak zere- ve hkmet asndan baar olarak sunulan Toplu Anlama srecine TSK, srete yer almam olmasndan dolay tepki gstermi ve benzer nitelikteki almalara iveren rgtlerinin de arlmas gerektiini ifade etmitir. Bununla birlikte dier bir gre gre 1978 ylnda kamu kesimi toplu szlemelerinin Toplumsal Anlama ile zmlenebilmi olmasnn nedenlerinden biri olarak TSKin bu grmelerin dnda tutulmu olmas gsterilmektedir (Ko, 1982: 62). Darbe sonrasnda 1982 yl Nisan aynda yaplan 9. TSK Genel Kuruluna sunulan alma raporunda nceki yllarda yaplan genel kurullarda dile getiren taleplere ek olarak u talepler dile getirilmitir; toplu szleme uygulamasnda sendikal-sendikasz ii ayrmna son verilsin; sendikalarn siyasi partilerin toplant, gsteri ve yrylerine katlmasna izin verilmesin; iyerlerindeki her eit sendikal alma yasaklansn; ertelenen grevler YHK tarafndan karara balansn (Ko, 1982: 20-25). TSK Bakan Halit Narin 22 ubat 1983 tarihli Ynetim Kurulu toplantsnda, alma yaamna ilikin yasa tasarlar grlrken, tasarda grev hakknn kstlanmasna ilikin bir soru zerine verdii cevapta srecin en simgesel aklamalarndan birini yapmtr (Cumhuriyet, 1983): 20 yldr biz aladk, onlar gld. Dengenin bozulduu bir ortamda 12 Eylle gelen olaylar yaand. Grev hakk ekonomik ve milli snrlar at takdirde snrlandrlmaldr. Sendikalar, yalnzca sendikal faaliyet iinde kalmaldr. 4.2.2. TSAD Bir sendika deil ama Dernek statsnde olan TSAD da bu balkta incelemekte fayda vardr. 1979 ylna geldiimizde TSADda sz sahibi olan sermaye sahiplerinin sklkla gazetelerde aklamalar grlmektedir. rnein Rahmi Ko, 22 Temmuz 1979 tarihli Milliyet gazetesine Trkiyeye doru bir hkmet ve yeni liderler gerek derken zmir Ticaret Borsas Bakan ise Ekonomi gvensizlik iinde eklinde aklamalarda bulunmaktadrlar (Milliyet, 1979; Gne, 1978). Benzer ekilde iadamlarnn ekonomiden ve hkmetten yaknan Ekonomi kurallarna uygun ynetilmiyor ve Devlet elden gidiyor kabilinden demeleri gazetelere sk sk manet olmaya balamlardr (Cumhuriyet, 1979; Trkiye, 1978). Takip eden dnemde, 14 Ekim 1979 ara seimlerinde Adalet Partisi zafer kazandktan bir gn sonra, 15 Ekim 1979 tarihinde, stanbul Hilton Otelinin terasnda Amerikal iadamlar onuruna verilen len yemeinde iadamlar bir araya gelmitir. Ecevitin hkmetten ayrlm olmasnn bu denli sevin havas yaratmasnn nedenini soran dnemin Cumhuriyet Gazetesi ekonomi yazar Osman Ulagaya baz iadamlar,

65

Ecevitin halk sylemi karsnda Bir gn fabrikalarmza el koyar m? korkusunu bile duyduklarn ifade etmilerdir (Ulagay, 1987: 33-34). TSAD lke ekonomisinin toplam % 43,2sini temsil etmesiyle ve rgtlenme yapsyla kaynaklar asndan gl olduunun farkndadr, dolaysyla kapsaml bir deiimi balatma ve srdrebilme olanaklarna sahiptir. Bu erevede kendi lehine olan bu kaynak asimetrisini, deiimi balatma ve srdrmede zorlayc bir unsur olarak kullanmtr. Bu durumda TSADn deiim ynnde daha geni kesimleri harekete geirebilmek iin, topluma, kendi yelerine ve dier sermaye gruplarna, sermaye birikimi asndan artk snrlarna gelmi mevcut sistemin rehavet ortamndan neden vazgemeleri gerektiini anlatmas gerekmitir. 1979 ylnda gazetelere verilen ilanlarn byle bir kararn sonucu olabilecei dnlmektedir. Hkmete kar bir muhtra olarak nitelenen ilanlar, kamuoyunda yaratt iddetli tartmalarn yan sra sermaye iinde de tartmalara neden olmutur (Glba, 2007: 156). TSK, TOBB, Ege Blgesi Sanayi Odas, Hr Teebbs Konseyi gibi nemli sermaye gruplar TSAD bu ilanlarda yalnz brakmam, ar eletirileriyle kampanyaya katlmlardr (Boratav, 2005: 73). TSAD ilanlarnn Tablo 11den grlecei zere 1979 ylnda gazetelere verilen drt farkl ilan bal eklinde olduu grlmektedir. TSADn 1979 yl Mays aynda tirajl gazete ve dergilerde ayn anda yayna giren ve tam sayfa olarak kan ilanlar, drt farkl balk ve ierikle yaynlanmtr. Daha srecei duyurulan ilanlar, dnemin Babakannn iddetli tepkisi ve savcla su duyurusu ile vaktinden nce kesilmek zorunda kalmtr. lanlardan birincisi Gereki k Yolu, dierleri yaynlan srasna gre Ulus Bekliyor, Yokluu Paylamak m? Bolluu Salamak m?, Refahn ve Hrriyetlerin Dman: Enflasyon balklarn tamaktadr (Glba, 2007: 158). Bu ilanlarn ieriine baktmzda u ierikte olduklar grlmektedir; Siyasi kudretin mutlak sahibi devlet, ekonomik faaliyetlerin de mutlak sahibi olmaya ynelirse, giderek btn hrriyetler kaybolur (Milliyet, 1979). Ekonomimizi bir yasak "mevzuat a" iinde boan, kiinin teebbs evkini kran, kiiyi yanl ynlere sevk eden ar mdahaleci ve gven sarsc zihniyet, bunalmn asl sebebidir (Gnaydn, 1979; Milliyet, 1979). Uygulanan ekonomi politikalar ve sendikalarn davranlar, Trkiye'de, isizlik sorununu, giderek daha da arlatrmaktadr (Gnaydn, 1979). Hr teebbsn zayflamas hrriyeti demokrasinin zayflamasdr. Hr teebbsn yok olmas ise, politik, ekonomik, sendikal, dnsel, btn hrriyetlerle birlikte, hrriyeti demokrasinin de yok olmasdr (Gnaydn, Gereki k Yolu, 1979).
Tablo 11: TSAD'n 1979'da Dnemin Hkmetini Eletirmek in Verdii lanlar

Gazete

Tarih

lan 66

Gnaydn Cumhuriyet Milliyet Cumhuriyet Milliyet Cumhuriyet Milliyet Cumhuriyet

15.5.1979 16.5.1979 16.5.1979 23.5.1979 29.5.1979 30.5.1979 12.6.1979 13.6.1979

Gereki k Yolu Gereki k Yolu Ulus Bekliyor Ulus Bekliyor Yokluu paylamak m? Bolluu Salamak m? Yokluu paylamak m? Bolluu Salamak m? Refahn ve Hrriyetin Dman: Enflasyon Refahn ve Hrriyetin Dman: Enflasyon

Trkiye ekonomisinde radikal nlemlerin alnd 24 Ocak tarihi TSAD iin de nemli bir gndr. Zira ekonomik Kaynak : (Glba, 2007: 267) nlemler paketinin ald 24 Ocak 1980 gn, TSAD yeleri Trkiye Ekonomisi zerine konumak zere toplanmlar ve sz konusu kararlarn en gl savunucularndan biri olarak bilinen Ali Koman o gece bakanlk grevine getirmilerdir (Ulagay, 1987: 51). Koman, takip eden dnemde 24 Ocak kararlar hakknda yapt aklamada: 1946'dan bu yana ilk kez gerekten zel sektre dayal bir ekonomi politikas izlemek isteyen bir hkmetin, oyunun kurallarna uygun olarak dzenledii bu nlemler paketi desteklenmelidir. Szleriyle 24 Ocak kararlarnn desteklenmesini talep etmitir (Glba, 2007: 129130). Benzer ekilde 24 Ocak kararlarnn ikinci yldnmnde de Rahmi Ko ve SO bakan brahim Bodur, Cumhuriyet gazetesine kararlar deerlendirirlerken hem 24 Ocak, hem de 12 Eylln fevkalade isabetli olduunu belirtmilerdir (Cumhuriyet, 1982). 5. Sendikalar Darbe sonrasnda baz sendikalar silahl kuvvetler vakflarna para yardmlar yaptlar. Sendikalar tarafndan silahl kuvvetler vakflarna yaplan balara bir rnek, 1980 ylnda Trk-e bal TRK METAL tarafndan Kara Kuvvetleri Vakfna yaplan 1,5 milyon lira tutarndaki batr (Trk-, 1980: 33). Trkiye Tekstil, rme ve Giyim Sanayii ileri Sendikas (TEKSF) Bnyan ubesi de 1981 yl Ocak aynda Trk Hava Kuvvetleri Glendirme Vakfna 650.450 lira bata bulunmutur. Yaplan bu batan bir sre sonra, Hava Kuvvetleri Komutan ve Trk Hava Kuvvetlerini Glendirme Vakf Ynetim Kurulu Bakan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Teksif Bnyan ubesi Bakan Necati Zora bir teekkr mesaj gndermitir (Trk-, 1981: 30). Darbe Sonrasnda Silahl Kuvvetler Vakflarna Yardm Yapan

67

Benzer bir ba yine Teksif Sendikasnn bu kez Karaman ubesi tarafndan 1981 ylnn ubat aynda bu sefer Trk Karar Kuvvetlerini Glendirme Vakfna 307.500 lira olarak yaplmtr (Trk-, 1981: 28). 1 Mays i Bayramnda Taksimde meydana gelen olaylar 12 Eylle giden srete nemli bir milat olmu, bu olay hem yitirilen yaamlar hem de bu olaylar bahanesiyle sendikal faaliyetlere yaplacak olumsuz mdahaleler ile alma hayatnda nemli kayplarn balangc olmutur. 1977-1980 arasnda 3 hkmet dneminde 5 istikrar paketi uygulanmaya allm, 12 Eyll ncesi ii iveren ilikileri ve sendikal faaliyetler genelde lkede yaanan kutuplamadan etkilenir bir seyir izlemitir. Grevler ve lokavtlar nedeniyle yaanan i gn kayplaryla ekonominin kayplar tm topluma yansmtr. Uygulanan programlarda temel yaklam reel cret seviyelerinin dmesi olmu, 24 Ocak Kararlar sonrasnda da bu eilim devam etmi, bu dnemde Trk- hari sendikalar kapatlm sendikal faaliyetler durdurulmu, grev ve lokavtlar ertelenmi, YHK uygulamalar ve toplu i szlemeleri uygulamalarnn demokrasiden uzak grnm yannda 2821 sayl Sendikalar Kanunu ve 2822 sayl Toplu Szlemesi, Grev ve Lokavt Kanunu bu dnemde kmtr. 12 Eyll sonras dnem alma hayat ve endstriyel ilikilerin 24 Ocak kararlar nda dar bir fanusa alnarak kontrol altnda tutulduu bir dnem olmutur. Bu ynyle bu alana maliyeti olduka nemli olmutur. veren kesiminin uygulanan politikalar itibaryla genelde darbe ynetimiyle sorun yaamad ve iilere gre daha az maduriyet yaad ifade edilebilir.

68

IV. BLM: 12 EYLL DARBESNE GDEN SRECN SOSYOLOJK ANALZ VE DARBENN TOPLUMSAL MALYET
12 Eyll darbesine giden sreteki sosyolojik dinamiklerin kaba hatlaryla incelenmesi, darbeye giden srecin analizinde olduka faydal ipular verebilecektir. Bu sosyolojik analiz, sosyo-kltrel yelpazeye geniletilerek ve tarihsel geliim iinde oturduu yeri de belirtilerek yaplmas halinde darbe sonrasnda darbenin yaratt maliyetlerin sosyolojik alanda da grnr ve ortaya konulabilir hale gelmesi noktasnda da nem arz edecektir. 1. 12 Eyll Darbesine Giderken Sosyolojik Dinamikler Sosyolojik adan bakldnda, 1961-1980 dnemi kyden kente g olgusunun toplumsal yapnn ekillenmesinde nem tad, bunda klasik g teorisinde de belirtildii gibi tici, ekici ve letici unsurlarn nem tad yllar olarak grlmektedir. zellikle iletiim ve ulam olanaklarndaki gelimelerin iletici zellii ivme kazanarak devam etmitir. Nfusun artmas ve makineleme nedeniyle, ky topraklarnn yetersiz hale gelmesi, kk lekte kalacak ekilde blnmesi ve bunu yaratt kente iticilik yannda, ehrin gidilebilir ve yaanabilir bir yer olarak alglanmas ynndeki kente ekici unsurlar da kente gn nde gelen sebepleri arasnda yer almtr. Ayn sebepler, bir yandan Trkiye iinde i g tetikleyerek kyden kente doru bir ge sebep olurken dier yandan da bata Federal Almanya olmak zere yurtdna ii gn de nemli bir olgu haline getirmitir. 1960 ylnda nfusun % 68i kylerde yaarken, bu oran 1970de % 61e, 1980de ise % 56ya inmitir. Bu konuda kaydedilmesi gereken nemli bir husus ise 12 Eyll darbesini izleyen 5 ylda yani 1980-1985 aralnda kentleme hznn nemli bir gelime kaydederek ve bu dnemde kentlerde yaayanlarn krsal alanda yaayanlar ilk kez geerek kentlerde yaayan nfusun tm lke nfusu iindeki orannn bu aralkta % 44den % 53e ykselmesidir (Demir ve abuk, 2010: 205). G arlkl olarak stanbul, Ankara, zmir gibi byk ehirlere ynelirken, Bursa, Kocaeli, Adana gibi yrelerde gten nasibini almtr. stanbul nfusu 1970 ylnda 2.132.407 iken 1975te 2.547.364e 1980de 2.772.708e ykselmitir. stanbul nfusu 1980-1985 aralnda ise yine nemli bir srama gstererek % 97yi aan bir artla

69

1985te 5.475.982ye ulamtr. Ankarada durum farkl deildir. Ankara nfusu 1970te 1.236.152 iken 1975te 1.701.004e, 1980de ise 1.877.755e ulamtr. 1980-1985 aralnda Ankara nfusu % 19luk artla 2.235.035e ulamtr. Ayn dnemde kentlemenin metropol kentlere doru gme anlamna geldii ve dolaysyla aslnda bir metropollemenin de yaand sylenebilir. nk metropol nfusun kentsel nfusa oran 1975 ylnda % 25,43 iken bu oran 1980de % 27,84e ve 1985te ise % 35,39a ykselmitir (Demir ve abuk, 2010: 206). G olgusu kadar gle gelen kitlenin ehirlerde bulunduklar durumu irdelemek de nem tamaktadr. Bu dnemde kyden kente g edenler byk kentlerin etrafnda ounlukla informel sektrde alan, gecekondu denilen altyap hizmetlerinden yoksun derme atma konutlarda yaayan byk bir kitle ortaya kmtr. yleki, gecekonduda yaayan nfusun kent nfusuna oran 1960da % 16 civarnda iken 1980de % 26ya ykselecektir. Ruen Kelein deerlendirmesine gre, 1970lerin sonuna yani 1980lere gelindiinde Ankara nfusunun % 65i, stanbul nfusunun ise % 45i gecekondularda yaamaktadr. (Kele, 1993: 383) Yeni kentli gmen nfusun kendisini gerek yaam artlar gerekse de sosyal stat olarak kentlerde rahat hissetmedii sylenebilir. Bu anlamda kendisini horgren ehir ve ehirliyle baa kma metodlar arasnda hemehrilik dayanmas ve siyasi faaliyet nemli bir yer tutmutur. Hemehrilerinin yardmyla ve yol gstericilii ile kente gelen gmen, onlarn yardmyla i buluyor, yine onlarn ayn mahallede bir gecekondu kiralyor veya kendisi ina ediyordu. ehre daha nce gelmi olanlar, sonrakilere bata resmi kurumlar ve dier hemehri gruplaryla ilikiler olmak zere her konuda yardm ediyorlard. Bu dayanma, gelinen yerdeki, alg ve davran biimlerinin byk bir ksmnn kentte de srdrlmesi anlamna geldii gibi, hem yerleik kentlilerden hem de kyllerden farkl ve fakat her ikisinden de unsurlar tayan ve kentliler tarafndan pejoratif bir biimde arabesk olarak nitelendirilen- bir kltrn ortaya kna da yol amtr (Karpat, 1975: 91; Kray; 1973: 347-8) . Gecekondulu sahip olduu rey in ehirde tutunabilmek iin ne kadar faydal olduunu anlamakta da gecikmedi (Karpat, 1975: 96). Oy ver hizmet al anlayn byk bir maharetle uygulamaktayd. Partiyi destekleyen mahallelerin altyaps hzl tamamlanr, sk sk gecekondu aflar karlrken, partiler kamu sektrnde i bulabilmek iin de devreye sokulan birer ara olarak alglanmaktaydlar.

70

Devam eden ge paralel olarak dnem boyunca, hem karayollar yapmna arlk verilirken, kylere elektrik ve su salanmasnda da mesafe kat edildii grlmektedir. Bylece ky ile kent arasndaki ilikiler kolaylar, ky kente yaknlarken (veya nereden bakldna bal olarak kent kyleirken) ky ve kylnn dnm de hzlanmtr. stisnalar dnda, 1970lerin ky, 1940larn hatta 1950lerin darya kapal, ulalmas kolay olmayan kynden, bata etrafnda olup bitenlerden haberdar olma olmak zere, dikkate deer llerde farkllamtr. 1950lerde sadece ky kahvelerinde bulunan radyolar artk her eve girmitir. 1970lerin sonuna gelindiinde kylerde bile televizyonun yaygn hale gelmeye balamtr. Bu erevede tespiti yaplmas gereken nemli olgulardan birisi de Kentleme ile Kentlileme arasndaki fark olarak ifade edilebilir. Kente g eden kitlelerin siyasal davran biimleri de dahil olmak zere kentli gibi davranmas kentte g ettikleri yere ve o kentle btnlemelerine gre deiebilmektedir. Bu dnemde kente g eden kiilerin ilk etapta yaamak durumunda olduklar yerler, kentte yaptklar iler, kent kltr ile adapte olabilmeleri noktasnda yapabildikleri aktiviteler noktasnda kentlileme srecine hemen giremedikleri sylenebilir. 2. 12 Eyll Askeri Darbesinin Oluumunu Salayan Toplumsal Sorunlarn ve Neo-Liberal Zihniyet Dnmnn Oluturmak in Yapay Kaos Toplumu nun Ortaya k Toplumlarda kltrel zihniyet dnmn salayan ve yeni sistem kurucu her sosyal, ekonomik, siyasal olay ve olgu parametresi deimesinin bir arka plan bulunmaktadr. Bundan dolay 12 Eyll 1980 askeri darbesi, Trkiyenin sosyo-ekonomik, sosyo-politik ve sosyo-kltrel alannda meydana getirdii deiimin 1977-1980 arasnda grlen ekonomik, siyasi, mezhepsel sorunlardan m kaynaklanmaktadr, yoksa bu olaylarn arka plannda, o an iin toplum kesiminde aktan grlemeyen ne tr bir araya zemin tekil etmek iin belirdiine mi baklmaldr? Bu blmde 12 Eyll 1980 askeri darbesinin uygulayclar olan cunta ve cuntann elemanlarnca ortaya konan zmlemelerin, alnan kararlarn zellikle 1977-1980 arasnda meydana gelen ok ynl olaylar zme kavuturmak iin mi yoksa bunlar bahane edilerek, yeni bir sisteme geisin salanmasna ynelik mi olumutur? sorusuna cevap aranmaktadr. Bu erevede buna zemin hazrlayan bir kaos toplumu mu yaratlmak

71

istenmiti hususu irdelenmeye allmtr. Bundan dolay bu blmde 12 Eyll darbesinin, iktisadi yap deiimi zerinden kalkarak, bir anlamda yeniden ina edilen toplumsal sistem dnmnn sosyolojisi incelenmektedir. 1977-1983 aras dnem esas alnmakla beraber konuya nokta tarih itibariyle yaklamn derinlikli bir analize gtremeyecei dikkate alnarak Trk toplumunun zellikle son iki yzyllk tarihi, kltrel, ekonomik gelimesi, modernleme olgusu, Trk modernlemesi ve medeniyet kavramn zihinsel rgsnn mktesebatyla ok faktrl ve disiplinler aras bir ereveden yaklalmas icap ettii oranda genilik kazandrlmtr. Trkiyede darbelerin oluum kkenlerinin ortak bir taraf bulunduu ynnde fikirler bulunmaktadr. Bu fikirlere gre bu ortak taraf liberal ekonominin, liberal dnce yapsnn giderek daha genileyen biimde Trkiyeye yaylmasn salamak iin darbelerin yapld eklindedir. Buna gre bata liberal ekonomi uygulamalarnn ve bu faaliyetleri toplumun genelinde meru gsteren liberal dnce yapsnn gelimesini isteyen taraflar, bu genilemeyi salamak adna devletin jakobenik gc sivil ve asker brokrasini darbeler yoluyla kullanarak, toplumu bu ynde dizayn etmek istemilerdir. Bundan dolay Trkiyede devlet dzeni, seimle gelen Cumhuriyet hkmetinin 27 Mays 1960 darbesiyle vastasyla rayndan karld grlmektedir. 27 Mays 1960dan sonraki btn gayretler sadece geici dengeler salam ve bu yzden de sonunda 12 Eyll 1980 harekt buna bal olarak zorunlu olarak ortaya kmtr (Dilligil 1983: 22). 12 Eyll 1980 Darbesi, 1980 Eyll aynn 11. gecesini 12. gnne balayan saatlerde Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanununa dayanarak: Cumhuriyeti koruma ve kollama harektna girierek, devletin ynetimine tamamen hkim olmutur (Dilligil 1983: 1). 12 Eyll srecine gelinene dein ncesi dnemde toplumda eitli kurumlarda bnyesel bozulmalar, politize olmalar ortaya kmtr. Bunlardan ilk politize olmu olanlar, niversiteler ve yksekretim kurumlar olduu grlmektedir. nk niversiteler bir yandan genliin hareket merkezi te yandan da hangi inan veya ideoloji isteniyorsa ona gre kltrlendirilmenin gerekletirildii kurumlardr. Bu kurumlarda politik kar bilim adamlndan daha ne kan, siyasi partilere ve yabanc ideolojilere balanm bir retim grevlileri ve bilim insan pozisyonundaki kitlenin nemli bir manevi tahribat bulunmaktadr. Bundan sonra ise ii sendikalarnda, brokraside, derneklerde, odalarda, polisler ve retmelerde hatta spor kulplerinde dahi bu politize

72

olmuluk bir kaos toplumu oluturma olarak belirmitir. Bu duruma bal olarak toplumda can ve mal gvenlii ortadan kalkm, alma bar buna bal olarak snf kavgasna dnmtr. Hayat pahall ar bir ekilde artm, devletin maliyesi ise ktlk ve isizlie bal olarak yetmi cente muhta hale gelmitir. (Dilligil 1983: 14). Bu sre, inceleme aralmz olan 1977-1983 arasnda ele alndnda, 1977 ylnn ortalarndan sonra hzlanan enflasyon, mteakip yllarda yzde yze yaklaan oranlara ykselmi ve Cumhuriyet dneminde ilk defa olarak kalknma hzmz nfus art hzmz karlayamaz seviyeye dmtr (Ulusu 1982: 70). Devlet bu noktada oluan sosyo-ekonomik, sosyo-politik ve sosyo-kltr temelli sorunlarn almasnda aciz kalm, terre, anariye, sabotajlara ve mal ktlna teslim olmutur. Toplum; kurtarlm blgeler, mezhep atmas ile ideolojik kamplamalarla ayrlmaya itilmitir. Btn bu gelimelere kar hkmetler ise aciz kalm ya da bundan daha doru bir ifade ile aciz braktrlm tr (Dilligil 1983:15). Bu sayede toplumsal olarak bir kaos toplumu yaratlm bu kaos ortamnda anari ve terr olaylarnda pek ok insan lp yaralanr, kaaklk, karaborsaclk artm, siyaset ise bu sorunlara zm retemedii gibi kendi iinde ayr bir kaosa srklenmiti. Darbe ncesinde anarik olaylardaki gnlk ortalama lm says zellikle 12 Eyllden nceki bir yllk dnemde gnde 22ye kmtr (Ulusu 1982: 72). Anarik olaylar, enflasyon, dviz darboaz, isizlik, mezhep atmalar, hayat pahall, ktlklar, iyeri anlamazlklar, grevler ve brokratik kurumlarn politize olmasna bal olarak oluan bu karmak yapda, toplum nezdinde bir kurtarc olarak 12 Eyll darbesinin ortaya kt analizi yaplabilir. 12 Eyll 1980 darbesi, toplumu; grnrdeki var olan kaos toplumunu oluturan ekonomik, sosyal, siyasi sorunlarn hibirine zm bulamayan iflas etmi parlamenter rejiminin hakl alternatifi olarak grmek zorunda brakmtr. Bu nedenle, darbeye bir direni olmad gibi, byk ounluk, darbe liderlerini, lkenin yeni liderleri olarak ksa srede benimsemitir. Darbe hkmetinin babakan Blent Ulusu 21 Eyll 1980de greve balamtr. Babakan Blent Ulusu 12 Eyll harektnn ana amalarn; milli birlii korumak, anari ve terr nleyerek, can ve mal gvenliini tesis etmek, devlet otoritesini hkim klmak, kamu idaresinde tarafszl tam anlamyla tesis etmek, sosyal adalet dengeli bir ekilde gerekletirmek, vatandalarmzn hak ve zgrlklerini en mkemmel bir ekilde teminat altna almak olarak aklamtr. Ksaca laik ve sosyal bir hukuk devleti olan

73

Trkiye Cumhuriyeti Devletine tam bir ilerlik kazandrmak (Ulusu, 1982: 71) amacyla, bu darbenin gerekletirildiini belirtmitir. 12 Eyll darbesi ve darbe ynetiminin ie dnk kapal bir ekonomiye sahip olan Trkiyeyi olumlu ve olumsuz tm ynleri ile neo-liberal iktisat politikas zihniyetinde kresel ekonominin bir paras haline getiren gelimeleri sistemsel balamda gelitirmenin yolunu at ve devamnda da 1983 ylndaki genel seimde Turgut zaln Babakan olmas ile bu srecin devam ettii, kreselleme ve zelletirme ad altnda uygulamaya koyduu yeni liberal politikalar iin gereken istikrar ortamn salamay amaladn savunanlar bulunmaktadr. Bu dnce daha da ileri gtrlerek 12 Eyll darbesinin Tanzimattan balayan Trkiyenin Batllatrlmas, ekonomiden balayan ama orada durmayan Trk toplumunun sosyal, kltrel zihniyet dnyasn Bat medeniyetine tam balama ynyle deerlendirilebilecei ve hatta 12 Eyll darbesinin dier btn darbelerden daha etkili, daha kapsaml ve daha sistem kurucu bir yn bulunduu da ileri srlmektedir (www.onlinekutuphanem.com). 3. 12 Eyll Askeri Darbesi ncesinin Toplumsal artlarnn Analizi 12 Eyll Darbesi Trk siyasal hayatnda nemli olaylardan biridir. Bir darbenin ortaya kmas, sadece darbeye katlanlarn, darbe yapmaya karar vermi olanlarn tutum ve davranlaryla aklanacak bir olay deildir. Darbe yapmaya karar verenler ve darbe yapanlar dahi bu davranlarn, iinde bulunduklar kltrden, kurumsal yaplardan daha geni olarak da toplumsal artlardan kardklar, edindikleri tecrbe, bilgi ve motivasyonlardan aldklaryla yaparlar. O halde, bir darbeyi analiz ederken, baklmas gereken birok yer, ele alnmas gereken birok faktr bulunmaktadr. Bu faktrler, tek tek sralanp, ele alnp tasvir edildiinde ortaya olay hakknda fikir verici bir tablo kabilir; fakat yaplmas gereken tasvir edici deil, aklayc biimde meseleyi ortaya koymaksa, olay hazrlayan muht elif sre ve faktrler arasndaki ilikiler, dinamik bir ekilde analiz edilmek durumundadr. Trkiyede askeri mdahale ve darbelerin anlalmas asndan zerinde durulmas gereken ilk husus, devletle toplum arasndaki ilikilerin rettii siyasal kltrdr. Siyasal kltrn belli bir tarihsellik iinde ortaya kt dnlrse, darbelerin hangi tarihsel zemine dayandn anlamak nemli hale gelecektir.

74

Tarihsel olarak bakldnda, Trk toplumunun tarihsel siyasi bakmdan Anadoluda baz aamalardan getiini belirlemek, toplumsal evrimin siyasetle ilikileri asndan nemli olabilir. Bu durumda, baz tarihsel aamalar yle sralayabiliriz: Birincisi, Seluklu Dnemine tekabl eden kabilesel-segmanter yaplara dayanan toplumsal ve siyasi dnemdir. kincisi, Fatihle balayan Osmanl zamanndaki imparatorluun merkeziyeti siyasal bir yapya dnmyle balayan dnemdir. ncs ise, batllama hareketleri sonras, sultanlarn g kaybna uramas ve nihayet brokrasinin iktidar alann ele geirmesiyle balayan, cumhuriyet dneminde de devam eden bir sre. Gnmzde bir drdncsnden bahsetmek gerekirse, sivil toplumun glenmesiyle siyaset alannn yeniden sivil unsurlarn kontrolne getii bir dnem olarak belirlemek mmkndr. Meselenin tarihsel boyutunu bir tarafa brakrken, sadece unun vurgulanmas yeterli ve faydal olabilir: Seluklu ve Osmanl birikimi, Osmanl mparatorluunun belli merkez ka unsurlara kar, merkezin glenmesine yol aan bir srece sokmutur. Bu merkezileme srecinde brokrasi ve onun iinde askeri unsurlar, siyasal konumlar itibariyle arlk kazanmlardr. kincisi ise, devlet topluma kar nispi zerklii olan bir konuma ykselmitir. Burada yaygn gre sebep olan ekonomik artlarn belirleyiciliinden ziyade, devletin fetihi karakterinin ve orta zaman Anadolu corafyasnn ehirlere dayanan yapsnn rol n plana kmaktadr. Bu tarihsel-siyasal srecin nemli politik neticeleri zerinde durmak gerekirse: 1Osmanl toplumsal-siyasal yapsnda devlet iinde rgtlenmi gl bir siyasal zmre olarak brokrasinin balangta idari giderek siyasi bir gcnden bahsetmek gerekmektedir. 2Brokrasi siyasi gcn, ancak sultann vesayetinde kullanabilmektedir. Bu vesayetten kld durumlarda, brokrasi kendisi iin hareket eden bir siyasal gce dnebilir. 3Devlet ve toplum ilikileri bakmndan, devlet egemen bir toplumsal, siyasal yap ve anlay sz konusudur. Ksaca, devletin siyasal zne, toplumun adeta siyasal bakmdan pasif, etkisiz kald bir siyaset geleneinin, devletin gcn kullanan brokrasiyi ayrcalkl bir zmre haline dntrmesi, anlalabilir bir durumdur.

75

Cumhuriyet dneminde, devlet toplum ilikilerinde, devletin siyasi zne olarak konumu ve brokrasinin giderek kuvvetlendii grlmektedir. Cumhuriyet dnemi, bilhassa imparatorluun kendi andaki ekonomik durumla mukayese edilemez olumsuz artlara sahip olduu bilinmektedir. mparatorluun ne dnya ticaretindeki roln, ne retim yapsn, ne ehirli unsurlarn gelime dzeyini, ne de geleneksel meslek yaplarnn gelime seviyesini 20. yzyln bandaki Trkiyeyle mukayese etmek mmkn deildir. Cumhuriyet kentlerin deil kylerin, en geri teknik ve ekonomik artlarda tarmsal faaliyetlerin bulunduu bir toplumsal yapda kurulmutur. Eitimsiz, mesleksiz, retim bilgisine ve tekniine sahip olmayan, sermaye birikimi bulunmayan byle bir toplumsal ilikiler dzeninde devlet iinde rgtlenmi sivil brokratlar-askeri brokratlar ayrcalkl bir konuma sahip olmulardr. Milletin efendisi adeta onlardr. Romanc Yakup Kadri Bey, Ankara ve Panoroma romanlarnda cumhuriyetin ilk yllarnda bakent Ankarada bile halkn aresiz ve yoksul, brokratlarn zengin ve sefahat iinde olduklarn anlatr. Cumhuriyet ideallerine inanan roman kahramanlarnn hayal krklklarn, romanlarnn nemli bir unsuru haline getirir. O halde, imparatorluk brokrasisinin ynetim geleneindeki arl, cumhuriyet dneminde giderek artm, bilhassa batllama politikalarnn uygulanma misyonu erevesinde halka ramen reformlar yapmay bir yntem haline getiren bir siyasi kltr ortaya kmtr. Bu siyasi kltr iinde, hareket eden iki nemli toplumsal aktrden bahsedebiliriz. Bunlardan ilki, askeri ve sivil brokrasinin ynetici kadrolar, dieri ise, bata devletin bilim ve eitim kurumlarnda olmak zere eitli basn ve yayn faaliyetlerinde yer alan aydnlardr. Bu gruplar iinde, sivil brokrasiyle askeri brokrasi arasndaki ilikiler ilgintir. Bu ilginlik imparatorluktan cumhuriyete fazla deimemitir. Askerlerin fiilen ynetimi ele geirdii darbe dnemlerinde, sivil brokrasinin yeni iktidar grubuna gre hemen uyum salad grlr. Darbe ncesi veya normal dnemlerde ise, askerler ve sivil brokratlar arasnda farkllam bir iliki ve i blm vardr.

76

1908-1913 yllarnda imparatorlukta yaanan darbelerden sonra, brokrasi ierisinde arln askerlere getii ve giderek militarist bir ynetim yaplanmasnn (Birinci Dnya Sava artlarnn da etkisi ile) kurulduu grlmektedir. Cumhuriyet dneminde ise, brokrasinin i ilikilerinde 27 Mays Darbesine kadar, sivil brokrasinin siyasi arlndan bahsetmek mmkndr. 27 Mays bir anlamda, kinci Dnya Sava sonras dnya konjonktrnn sunduu imknlarn, Trkiyeyi ok partili hayata tamas karsnda, brokrasi ierisinde iktidarn yeniden militer unsurlara gemesine dnk bir harekettir. 27 Maysn Trk siyasi hayatnda ok nemli bir dnm noktas olmasn yle aklamak mmkndr: 1Trk tarihinin ilk demokrasi tecrbesi olan, ok partili hayata geiin ve

halkn oylaryla iktidara gelen ilk partisinin, Demokrat Partinin iktidardan uzaklatrd bir darbe olmas, 2Bu darbeyle, Anadolu Trk tarihinde ilk defa siyasi zne olma durumundaki halka, siyasi bir deer tamayan tercih yapt sylenerek, gerek siyasi znenin kimler olduu gsterilmi, militer unsurlar siyaseti belirlemitir. 3Bu darbeyle askerler, sadece iktidara el koymamlar, cumhuriyeti ve Kemalizmi yeniden yorumlayarak, militarist bir ideolojik anlay devlete hkim klmlardr. 4Bu militarist ideoloji, yeni bir anayasa yaparak, devletin iindeki kurumlar 27 Maystan sonra kurulan siyasi dzen, militarist ideolojiye gre, ordunun militarist ilkelere gre yeniden dzenlemitir. 5vesayeti altnda devam etmesi ngrlen bir dzendir. Demokrasi, partiler, seimler btnyle 27 Mays rejiminin anayasal meruiyet anlay ve ideolojik hegemonyas altnda varlklarn koruyabileceklerdir. Ksaca sylenebilir ki, Trkiyede 27 Maystan sonra yaplan seimlerle balayan sre artk militarizmin etkisi ve denetimi altndadr. Vesayet rejimi denilende budur. Bu bakmdan DPnin yerine kurulup, siyaset yapan partilerin bu seimlere katlmas balangta ngrlmemitir. Buna ramen, o izgide rgtlenen partilerin bu vesayet dzeni ierisinde hareket etmesi kanlmazdr ve bu onlarn bu dzeni benimsemeleri anlamna gelmektedir. Nitekim Adalet Partisi ve Genel Bakan Sleyman Demirel, siyasi

77

faaliyetlerini hep bu snrlar ierisinde kalarak merulatrma abas iinde olmann elikilerini yaamlardr. Trkiye 1970 ylna girerken bu ideolojik ve politik artlar altndadr. 3.1.1970li Yllarn Trkiyesi 27 Mays Darbesinden sonra Trk siyasi hayatnda Adalet Partisinin dnemi balar. nce koalisyon orta olarak, 1965 seimlerinden sonra ise, APnin tek bana iktidar olduu yllar yaanmtr. 1969 seimlerinin de, Adalet Partisinin tek bana iktidarnn devamn salayacak biimde sonuland bilinmektedir. Politik ve ideolojik olarak, 27 Mays rejimi altnda iktidar olan Adalet Partisi, 1950lerden bu tarafa talep edilen kalknma anlay ve toplumsal gelime politikalarn srdrmekten yanadr ve uygulamalarda bu yndedir. Bu ynyle, siyasal rejimin (27 Mays Rejimi) toplumsal ve ekonomik alanda meydana gelen deimelerle mcadele etmeye niyeti var mdr bilinmez ama gc yoktur. Bir baka ifadeyle, bu alan topluma, toplumun deime dinamiklerine ve bunlarla btnletii mddete de seilmi hkmete braklmtr. 1970lerin bandaki Trkiye, tarmsal toplum yapsndan, kyllkten uzaklamak isteyen bir Trkiyedir. Bu yllarda hem aydnlarn, hem siyasetilerin en ok zerinde durduklar konularn banda sanayileme davas gelmektedir. Ali Gevgilliye gre, Gen Trk Devleti 1923te kurulduu zaman, sanayi adna elinde bulunan hi denecek kadar az bir varlkt. 1923te sanayi iyerlerinin says geri 386y buluyordu ama bunlarn hemen tm el emei ya da ilkel tezghlarla alan cce kurululard. Birinci Dnya Sava balarnda 13 bin olan ii ve usta says, 1921de ancak 76 bin kii olarak grnyordu. Cumhuriyet yalnz yklm bir yurt deil, tarmn tesine gememi bir geri ekonomiyle de kar karyayd. Sleyman Demirelin APsi, bir ynyle tarmdan sanayi toplumuna geiin artlarn arayan bir partidir. Sanayileme politikalar takip edilen ekonomik politikalarn amac haline gelmitir. Bu politikalar, ithal ikamesi stratejisini srdrmek isteyen politikalardr.

78

Trkiyenin kalknmasnda tarmdan sanayi toplumuna gei iin, takip edilen ekonomik politikalarn etkisi kadar, Trkiyenin d dnyayla, blge lkeleriyle olan ilikilerinin de etkisi olaca aktr. Bilhassa 1950 sonras, Marshall plan erevesinde sava sonras, Avrupay Destekleme Fonundan Trkiyenin de yararlanmasnn salanmasnn bu aamada rol byktr. Tarmda makinalama, karayollarnn geliimi dikkate alndnda ve Trkiyenin petrol, doalgaz gibi enerji kaynaklarndan mahrum olduu hesaba katldnda bu d kaynaklarn kalknmadaki nemi daha iyi anlalacaktr. Ayrca, kalknmak, sanayilemek iin tarmsal bir lkenin, yatrm mallarna, retim teknolojilerine ve yabanc sermayeye duyduu ihtiya gz nnde bulundurulduunda, d dnyayla pozitif ilikilerin kurulmasnn rolnn vazgeilmez olduu grlecektir. Btn bunlar dikkate aldmz zaman, 12 Eyll 1980 Darbesine doru giderken, Trkiyenin ekonomik ve toplumsal artlarnn siyasete yansyan gelimelerini ele almak, bunlar zerinde durmak bir anlamda 12 Eylln sosyolojik analizini yapmak iin zorunludur. 3.2. 1970li Yllarda Toplumsal Yap ve Deime Eilimleri 1970li yllarn bandaki Trkiyeye, ky ve ehir dengeleri asndan bakldnda, Amerikal ktisat Rostowun kavramlatrmasyla manzara tamda harekete geme aamasndaki bir toplum manzarasdr. Bir toplumun harekete gemesinin belli artlar vardr. Bunlar olmadan tarmsal bir toplumun yapsn deitirmek, sanayiye doru adm atmak mmkn deildir. Bu artlardan biri, imalat sanayinin kurulmas, dieri tarmda belli bir retim yapsnn deimesini salayacak alt yapnn gelimesi, bir dieri ise, yatrmlarn ve tasarruflarn art hznn ykselmesidir. 1940-1950 yllar arasnda ehirleme oran, sadece % 18den % 18,5e karken, 1950-1960 yllar arasnda ciddi bir art sz konusudur. 1960ta oran % 25,1e kmtr. Aka grlecei gibi, hareket iin hazrlanma sresi olduka uzundur. Ama bir defa ortaya ktktan sonra giderek hz kazanr. 1960-70 yllarnda tarmsal yapda meydana gelen deimeler etkisini gstermi, kentleme orannda hzl bir srama yaanmtr. Oran, 1960taki seviyesi olan % 25,1den, 1970te % 33,3e ulamtr. 1980de ise, bu oran % 45,4tr.

79

ehirleme oranlar toplumun hareketliliinin kaba gstergeleri olarak grlebilir; fakat toplumsal yap hakknda en ak ipularn barndran verilerdir. Nitekim 1927de %16.4 olan ehirleme oran, 1950de % 18,5 dzeyine ulap 23 ylda sadece % 2,1lik bir art gstermiken, 1950 sonras adeta her on ylda bir % 10luk artlar gstermesi, zerinde durulmas gerekecek bir konudur. Bu sebeple tarmsal bir toplumun, dnmn izlenmesi bakmndan ehirlemeyle ilgili gstergeleri olduka anlamldr. ehirleme oranlarnn artmas, sadece mekn organizasyonundaki deiimden, deiimi gstermez, daha fazla eyi ifade eder. Bunlardan bahsetmek gerekirse: 1Tarmda bir deiim balamtr. Bu deiim, tarm teknolojisinin

modernize olmas, tarmsal igc fazlasnn aa kmasna yol aar. Tarmda artan emek verimliliinin retim fazlasna yol amas ve bu sebeple tarmsal rn fiyatlarnn nispi olarak dmesine ve tarmsal igcnn tarm dna g etmesine yol amaktadr. 2Tarmsal rn fiyatlarnn nispi olarak dmesi, sanayi rnleri karsnda gerilemesi demektir. Bu durum nemli sonular yaratr. Bunlardan birincisi, i ticaret hadlerinde tarmdan tarm dna deer transferinin ortaya kmasdr. kinci nemli sonusa, gtr. lki tarmdan tarm dna ekonomik bir transfer ortaya karr ki, bu sermayenin ihtiya duyduu birikime katk yapmas demektir. Dieri ise, tarmsal rn fiyatlar dt iin, ehirde yaayanlar asndan beslenme daha kolaylam, gda fiyatlar daha uygun bir seviyeye inmi olur. Bylece ehirde yaamak daha kolaylar. Bu iki gelimenin dnda bir ncs ise, tarm d sektrlerin nispi olarak rettii rnlerin deerlendirilmesi, kentsel sektrlerin ekim gcn artrr ve bu sektrlerin gerilerinde kentsel kazanlar ve kentsel rantlar ortaya kar. 3Nispi olarak, kentsel kazanlarla tarmsal gelirler arasndaki farkllama ehre doru hareketlenmeyi artrr. Bu ise, kanlmaz bir ekilde, ehirlerde sanayi iin i gc artn salayarak cretler zerinde sanayinin avantajna olacak bir de sebebiyet verir. 1970li yllar bir anlamda kent ve kr arasndaki ilikilerin, kente, ehirli mesleklere ve sektrlere doru, onlarn lehinde dnme urad, yap deimelerinin imknlarnn ortaya kt yllardr. Bu yllar, bir ynyle Anadolu corafyasndaki

80

binlerce yllk tarmsal dzeninin byk bir sarsntyla, endstriye doru dnm yllardr. Bu yap deiiminin yaratt sarsntnn kendisini birok alanda birok sorun ierisinde ifade etmesi, ngrlebilecek bir durumdur. Sanayinin muhtelif sektrlerinde byme srerken, igcnn talepten fazla art gstermesi, genel cret seviyesini drecek etkiler yaratt gibi, isizliin ve yoksulluun artmasna sebep olacaktr. Bu durum 1970li yllarn ehir yapsnda bir taraftan mekanda yoksullama olarak ortaya kan, yoksulluk mahalleleri olan gecekondu patlamasna yol aarken, hemen onun yannda i piyasasnda marjinal iler denilen alma ve kk ticaret faaliyetlerinin genilemesine sebep olmutur. 1950lerde balayan fakat esas hzland dnem, 1970ler olan gecekondulama olay o yllarn toplumsal yap deimelerinin en nemli sonularndan biridir. Trkiye tarmdan endstriye gei srecinde gecekondu mahallerine ve marjinal iler sektrne tampon kurumlar olarak bakmak mmknse de esas itibariyle bunlarn ortaya kard toplumsal sorunlar deerlendirmeden gememek gerekir. Gei aamasnda bu sorunlarn oynad tampon roln fonksiyonlarn grmek ve bilmek baka, bu mahalle ve sektrn sreklilik kazanmasyla ortaya kan problemleri grmek ve ele almak baka bir eydir. Byk ehirlerin etrafnda oluan gecekondularn kamu topraklarnda, hazine arazilerinde nce kaak yaplar olarak kurulmas daha sonra seim srelerinde belli llerde alt yap ve belediye hizmetlerinin sunulmasyla, ehrin bir paras haline getirilmesi, bu salksz meknlarn devamllk gstermesine yol amtr. in banda, homojen kyl kltrnn dayanmasyla kurulan bu yerleim yerlerinde, hemerilik, mezhep, etnik hususiyetler etrafnda bir iliki kurulduu bilinmektedir. Balangta bu homojen zelliklere sahip olmu olsalar da, gecekondu mahallelerinin zaman ierisinde yeni gelen gler, mahallelere eklenen yeni yaplar ve ehir ii hareketliliklerle bu zellikleri byk bir deiime urad tahmin edilebilir. Gecekonduya giren ilk nesiller, geleneksel kltr ve dayanma biimlerini ehirlerin bu meknlarnda muhafaza edip, kye gre nispi olarak daha iyi yaam frsat, gelir ve sosyal imknlarda bulunmu olmaktan dolay, daha da nemlisi, daha ok frsat ve imkn kma beklentisi ve gelecek midiyle kentin varolarnda iyimser bir tutuma sahip olmulardr.

81

kinci nesilden itibaren, gecekondu mahallelerinde yaayanlar, artk kendi konumlarn ky yaantsyla deil, kentin dier mahallelerinde oturanlarla mukayese eder hale gelip, daha ok hayata kar memnuniyetsiz duran bir tutum taknarak bakmaktadrlar. Kltrel olarak ise, arabesk diyebileceimiz bir davran biiminin bu psikoloji zerinde ykseldiini sylemek mmkndr. Zaman iinde bu memnuniyetsizliin, eletiriye ve reaksiyonel bir politik tavra yeni bir dayanma aray olarak ideolojilere ve politik eilimlere yneldii grlecektir. Demek ki, ehirlerin varolarnda aamal bir tutum deimesi sz konusudur. Birinci aamada, ehirden mitli ve pozitif bir tutum, ikinci aamada, mitlerin yerini belirsizlik, karamsarlk, memnuniyetsizlik ifade eden bir ie kapanma, nc aamada ise, bu memnuniyetsizlii politik ve ideolojik bir reaksiyoner harekete katlarak ortaya koyma eilimi sz konusu olmutur. Bugn yaadmz srete, bu tutumunda geride kaldn, yeni bir aamaya geildiini ayrca belirtmek gerekir. 1970li yllarn toplumsal yap deimelerinin kr-kent ekseninin meknsal ilikilerin tesinde yaad nemli bir olay ise toplumsal farkllamalarn artmasyla ilgilidir. Trk toplumu o zamana kadar kapal ky ekonomisinin hkim olduu, snrl pazar ilikilerinin bulunduu, gelenein kurallarnn toplumsal ilikileri dzenlemeye yettii homojen bir toplumdur. 1970li yllarda hzlanan deiimin, toplumsal yapda rettii davran biimlerinin etkileri bu kurallar deitirdii gibi, homojen karakterini de etkileyip deitirmeye balam, toplumsal farkllamalarn alann geniletmitir. Bunlar yle tespit edebiliriz: 1Eitim sreciyle ilgili gelimeler ki bunlar Trk toplumunun insan Mesleki yapyla ilgili deimeler. Bunlarn mesleksiz bir toplumu

kaynann eitlenmesine ve zenginlemesine yol amtr. 2farkllatrarak, muhtelif retici mesleklere dntrmesinin kazanmlarn yarattn syleyebiliriz. 3retim srecinde yaanan deimeler. Bu srete tarmsal bir toplumun Snfsal yapda yaanan farkllamalar. Kapal zmreler toplumunun veya Politik araylarda ve ideolojilerde yaanan deimeler. retim zihniyeti ve tarzndan modern bir topluma geiin artlar ortaya kmtr. 4cemaatinin snfl bir yapya dnm sz konusu olmutur. 5-

82

6-

Bireyselleme ve yeniden toplumsallama srelerinin harekete gemesi.

Yukarda bahsedilen her bir dzeyde ortaya kan deimeleri, ayr ayr analiz etmek toplumdaki yeni eilimlere nfuz etmek asndan gereklidir. 1970li yllarn bandaki kyl Trkiyede insanlar kylerinde ilkokul varsa gidip okurlar ve byk lde ilkokul dnda bir okula gitme ans bulamazlard. Bulanlar ise, hali vakti yerinde olan az sayda ailenin ocuklarn kasaba ya da ehre gtrp ortaokulda okutmas ve nadiren de liseye kaydetmesiyle mmkn olurdu. 1970ler boyunca yaanan byk hareketlilik, ehirleme seviyesiyle birlikte, ocuklarn byk ve kk ehirlerde orta eitimle tanma ansn artrm, orta eitimde okullama oran arttka da yksekokul ve niversite eitimi talebi ykselmeye balamtr. Dolaysyla Trkiyenin ehirleme oranyla her dzeyde eitim talebinin art arasnda olumlu bir ilikiden bahsetmek mmkndr. ehirleme dzeyi, sanayileme ve ekonomik gelimeyle birlikte ykseldike, refahn byk ehirlerden kylere doru etkisi hissedilmeye balam, eitim politikalar her kye bir okul gtrme, eklinde somut hedeflere ynelmi, bilhassa yol ve elektrik alt yapsnn gelimesi, bu sreci hzlandrmtr. Mesleksel farkllamay, eitim kurulularndan mezun olup, belli formasyonlar kazanm bulunanlar zerinden takip etmek mmkn olduu gibi, istihdamn sektrel dalmndan da, i iinde edinilmi mesleklerden de izlemek mmkndr.
Tablo 12: stihdamn Sektrel Dalm

Sektr Tarm Sanayi Hizmetler

1927 81,6 6,0 12,8

1945 80,3 7,3 12,3

1962 77,1 8,3 13,9

1972 65,0 11,3 22,7

1976 59,4 12,6 14,1

retim srecinde ok nemli deimeler yaanmtr. 1970li yllarda sektrlere arasnda yaanan deimeler, retim yapsnn ehir ve sanayi ynnde gelitiini ortaya koyduu gibi sektrlerinin kendi iinde farkllamalarn nasl seyrettiini de sektrel verilerden takip etmek mmkndr.

83

Tablo 13: retim Sektrlere Gre Dalm

Sektr Tarm Sanayi Hizmetler

1963 41,2 16,8 42,0

1972 28 23 49

1977 23 27 50

1987 16 34 50

1995 12 37 51

Mesela, kapitalist kesim ierisinde balangta ticaret sermayesinin egemenlii sz konusu iken, 1970li yllardan itibaren sanayi sermayesi lehinde bir gelime yaanmtr. Bunun yan sra byk sermaye gruplaryla kk ve orta lekli gruplar arasnda ilk farkllamalarn meydana geldii byk sermayenin holding tipi rgtlenmelere gittii yllarda bu dneme tekabl eder. Sanayi sektrnn gelimesinin en nemli iareti, bu sektr iindeki imalat sanayinin payndaki artta ortaya kmtr. Prof. Dr. Haydar Kazgann hesaplamalarna gre, 1938deki Trk sanayinin, 7-8 milyarlk milli gelir iindeki pay ancak 685 milyon lira kadardr. 1970lerin banda sanayinin milli gelir iindeki pay % 20 civarndadr. kinci plan dneminde, milli gelirdeki % 34,3lk artn, % 38,6sn ise, imalat sanayinin karlad bilinmektedir. Uygulanan ithal ikamesi modeli sonucunda da olsa, Trkiyede 1970li yllarn banda retim yapsndaki tablo ilgintir.
Tablo 14: Toplumun retim Yaps

Tketim Mal retimi Ham ve lenmi Mal retimi retim Mal retimi

% 75 % 15 % 10

Trkiyenin yaad deiimin ortaya kard nemli olaylardan biri de snfsal farkllamalarda grlebilir. Cumhuriyetin balangcnda adeta snfsz, imtiyazsz, kaynam bir kitle olan homojen yap 1970li yllardan itibaren bu zelliini kaybetmeye balamtr. Snflama sreci, toplumsal farkllamalarn sanayileme srecinde rettii yeni bir iliki biimini ifade etmektedir.

84

Trk toplumsal sisteminde kapitalizmin gelimesi incelendiinde, sanayileme ve kapitalizm ekseninde snfsal farkllamalarn nitelii daha iyi grlebilir. Trk kapitalizminin nemli kaynandan bahsedilebilir. Bunlardan ilki, tarm ve ticaret sermayesinin oluum yoluyla kapitalist gruplarn ortaya kmas ve bunlarn d ticaretle eklemlenerek gelimesidir. kincisi, geleneksel retim yaplar iinde ortaya kan birikim ve bu zanaat retim yapsndan kapitalist iletmeye geile olumutur. ncs ve arlkl olan ise, devletin muhtelif biimlerde desteiyle yaratlan mteebbislerin bir ekilde devleti kapitalist formda ortaya kmasyla ilgilidir. Bugn Trkiye kapitalizminin iinde, artk byk sermaye diye anlan, devleti-kapitalizm politikalarnn oluturduu bu yapnn, 1970li yllarda biimlenmeye balad sylenebilir. 1970li yllarda takip edilen ekonomik politikalarnn kapitalizmin oluumunda; Trk parasnn deerini koruma, zel ithalat izni uygulamalar, dviz tahsisi, yksek koruma duvarlar, KT mamullerinin tahsisi gibi eitli iktisat politikas aralar ile rant aktarmasna dayanan muhtelif biimlerdeki uygulamalaryla devletin nemli bir rol olduunu grmek mmkndr. Byk sermayenin farkllama srecinde, zellikle Odalar Birlii etrafnda rgtlenmi kk giriimciler, Trkiye sanayiletike snfsz kaynam kitleden kopup, farkllap, kapitalistleenler karsnda bir konumda kalmlardr. Trkiyenin snflama gstergelerinden bir dieri ise, cretli saysnn artmas ve iileme olaydr. Trkiyenin sanayileme srecinde ortaya kan toplumsal farkllamalar, eitli dzeylerde kapitalist giriimciler yaratt gibi, iileme srecini de hzlandracak etkiler yaratmtr. 1962de toplam igcnn iinde cretlilerin oran % 19 iken, bu oran 1977de % 32ye kmtr. ileme oran ve sendikalama oran arasnda ilgin bir iliki grlmektedir. ileme orannn artmasyla birlikte 1970li yllarda, Trk ii hareketinin sendikal haklar konusunda olduka duyarl bir dnem yaad grlmektedir. Hem sendikalama oranlarnn ykseklii, hem sendikal mcadeleler, hem de grev ve lokavt saysnda 70li yllarn sonuna doru belirgin bir art gzlenmitir.

85

Tablo 15: cretliler ve Sendikalama

Yllar 1963 1967 1971 1975

Sendikalaabilir cretliler Says 2.754.000 3.310.000 4.055.000 4.200.000

Sendikal i Says 296.000 613.000 1.200.000 1.800.000

Sendikalama Oran 10,8 18.5 29.6 42,8

1970li yllarda mesleksel farkllamalarn, snfsal farkllamalarla birlikte ilerledii grlr. Bu dnemde Trk toplumunun esas itibariyle, homojen bir kitleden farkllaarak yaad snflama olaynn, henz orta snflama eiliminden uzak olduu sylenebilir. Toplumsal snflarn hayat tarzlaryla, ekonomik ve toplumsal fonksiyonlaryla oulculama eilimini yanstan orta snflama olay daha ok sanayi toplumlarnda grlen bir eilimdir. 1970li yllarda yaanan ise, henz snflama olay yeni balad iin, kutuplama eilimi yksektir. Henz snflarn yeni olutuu dnemde de, oulculuu besleyen mekanizmalardan bahsetmek mmkn deildir. Trkiyenin bu yllarda yaad toplumsal deiimin ortaya kard bir yer eilimi ise yeniden cemaatleme olayyla ilgilidir. Eski toplumsal yapda devlet brokrasisi ve onlarn ideolojik meruiyet erevesini oluturan resmi ideoloji veya Kemalizmin dayand zemin deimeye balad iin, yaanan hareketliliin ortaya kard ok nemli sonular bulunmaktadr. Bunlardan biri, eitli geleneksel dini grup ve tarikatlarn, yeni toplumsal durum ierisinde kendileri iin yeni ilikiler oluturma arayna girmeleri, yeni toplumsal duruma uyma giriimleridir. Bir dieri ise, 1970li yllarda daha fazla grnrlk kazanan, sa ve sol ideolojik akmlarn kendi ilerinde farkl gruplar halinde rgtlenmeleridir. Bu ideolojik ve dini gruplar arasnda en nemli fark, dini gruplarn daha ok szsel ilikiye, iknaya, diyaloga dayanan, hayatn rutini iinde insanlara dini mesajlar vermeleri ve inan zerinden yeni iliki biimleri kurarak, yeni dayanma zeminleri oluturmalar iken, ideolojik politik gruplarn, mevcut toplumsal ilikilerin rutin alann yok sayan ideolojik projelerine, soyut ve toplum mhendislii eseri modellerine gre kat, mcadeleci, atmac bir anlay benimsemi olmalardr.

86

Bu dinsel ve ideolojik gruplar arasnda temel benzerlik ise, bireye deil gruba vurgu yapmalar, kendi topluluklarn tarihsel bir zne olarak grme eilimde olmalardr. Hatrlamak gerekir ki, burada slamc ideolojik gruplar, tarikatler ve dini topluluklarla kartrmamak gerekmektedir. Burada yaanan elikiye tekrar dnersek, yaanan toplumsal deime sreci bir taraftan farkllamalar yaratarak insanlara snfsal, mesleki, eitimsel, meknsal yeni imknlar sunarken, onlar ehir ortamnda tamamen yeni durumun ve hzl deimelerin yaratt sarsntlarla kar karya brakm, eski toplumsallklarndan karp, bir anlamda yalnzlatrm olmaktadr. Deimeden en ok etkilenen, bata kente yeni gelenler olmak zere, kentin deimesiyle ortaya kan, btn eski iliki yaplarnn da dalmas sonucunda aslnda kentte yaayan btn insanlar olmaktadr. Yeniden cemaatleme dediimiz olay, hem krkent dengesinin bozulmas sebebiyle btn toplumsal sistemde yeni bir dayanma birimi olarak yaygnlk kazanmakla birlikte, hzl deimeye ak, byyen ehirlerin yeni insanlar arasnda daha youn bir biimde yaanmaktadr. Toplumsal deiimin ve farkllamalarn yaratt, 1970li yllarda zayfta olsa giderek glenme eilimi gsterecek olan bireyleme sreci ise, bu tr kolektif hareketlere ramen varln koruyacak ve giderek kendisini daha ok gsterecei 2000li yllar bekleyecektir. 3.3. 1970ledeki Toplumsal Yap ve Deiim Eilimlerinin Deerlendirilmesi 12 Eyll rejiminin kaynaklarnn banda, bir zihniyet ve siyasal kltrn geldiini sylemek doru olacaktr. Bu siyasal kltr, imparatorluun batllama geleneinden beslendii gibi, yine imparatorluun son dneminde ortaya kan 1908 ve 1913 Askeri Mdahalelerinin kurumsal olarak ordu ierisinde yaratt ordunun misyonunu siyasal srece balayan anlaya kadar uzanmaktadr. Bilhassa, cumhuriyet dneminde tek parti rejiminin arkasndan gelen demokrasiye gei srecinin, hem batllama projelerini otoriter bir biimde srdrm brokrasi zerindeki olumsuz etkisi, hem de brokrasi iinde ordunun, bu sreci kendi misyonuna ve konumuna kar olarak alglamasnn darbeci zihniyetin yeermesinde nemli bir rol vardr.

87

27 Mays Askeri Darbesi, bir anlamda kendi halkna kar batllama politikalarn her trl devlet gcn kullanarak zorla gerekletiren otoriter ynetim geleneinin, demokrasi tarafndan kesintiye uratlmasna verilmi bir cevap gibidir. Esas sorun, 27 Maysn siyasal rejimi btnyle militarize etmi olmasndan ortaya kmaktadr. Burada devlet, bata anayasa olmak zere, iindeki btn kurumlar militarizm ekseninde rgtlenmi, dolaysyla bu ideolojinin militer brokrasiye salad iktidar fiili-aktel bir durum yaratmtr. Bunun anlam aktr: Ordu iinde byle bir anlay tarafndan yetimi, militarist devlet yapsn korumaya ynelik bir anlay, darbe yapmaya ak bir tutum ierisindedir. 12 Eylln kaynaklarndan biri, yukarda bahsettiimiz siyasal kltrn rettii tutum ise, bir dier kaynak da bu anlayn kapsamna smayan ve onun tarafndan denetlenemeyecek olan, toplumsal deime eilimlerinin yaratt oulculuktur. Yukarda analiz ettiimiz, Trkiyenin deiimini ortaya kard yeni toplumsal gruplar, tabakalar, zmreler ve snflar btnyle modernleme srecinin oluum halindeki aktrleridir. Militer unsurlar ise, eski yapnn imparatorluktan bu tarafa sren, politik gelenein iktidar unsurlarndan biridir. Bu iki yap arasndaki eliki, deime sreleri hzland zaman, bir atmaya dnme potansiyeli tamaktadr. 70li yllarda toplumsal deime srelerinin meydana getirdii farkllamalar, geleneksel yap iindeki btn konumlar, statleri, sylem ve anlay biimlerini etkisizletirip, yeni bir toplumsal ilikiler dzenine doru harekete geirdike, sorunlar derinlemeye balamtr. Ortaya kan ilk sorun, eski toplumsal yaps ierisinde bir karl olmayan yeni kavram ve ideolojik araylarn gndeme gelmesiyle ilgilidir. Sa ve sol eklinde iddetli atmalara dnecek kutuplama, aslnda deiim srecinde eski stat ve konumlarn kaybetmi olan bata bykehirler olmak zere, yeni ehirleen insanlarn kendilerine kimlik arama, yeni durumlarn izah edecek bir gre sahip olma araylarna karlk gelmitir. deolojik ve siyasi gruplar bir ekilde bu yeni durumdaki yalnz insanlarn dayanma ortamlarn olutururken, onlar yeniden toplumsallatrrken, bu gruplar zerinden sahip olduklar dzeyler ne olursa olsun, sa ve sol fikirlerde yeni durum iinde hayat anlama ve grme araylar olmutur.

88

Bu srecin atmaya dnmesini yneten eitli unsurlar, Souk Savan artlarnda bata istihbarat rgtleri olmak zere birok faktrden bahsetmek mmkndr. Fakat bu deiimi kendi iktidarlarn yeniden retmek iin veya tahkim etmek iin, ynetmeye hazr en organize grup militer unsurlardr ki, 12 Eyllde de bu olmutur. Bir anlamda 12 Eyll, bu deiim srecinin sorunlarn iktidar frsat olarak kullanan militer brokrasinin eseridir. 4. 12 Eyll Darbesinin Toplumsal Maliyeti Osman MEK, Komisyona sunduu raporda 12 Eyll darbesinin toplumsal maliyetini ve bu konudaki derinlemesine deerlendirmelerini u ekilde ifade etmitir; 12 Eyll 1980 ncesinde Trkiyede anari, sokak atmalar, bombalamalar, silahl atmalar had safhaya kmtr. Toplum ise; huzursuz, gvenlik kaygs iinde, kk ve orta ap esnaf iyerini tehdit altnda gren bir ruh hali ierisindedir. Devlet kurumunda alan brokratlarn blnmesiyle ve eitli blgelerde skynetim ilan ve bata polis olmak zere ikiye ayrlm bir brokrasiye kar bir gvensizlik olumutur. Halk ise bir yandan geim derdinde kuyruklara altrlm korku-umutsuzluk ekseninde bir yaam biimi, te yandan ise insanlar canlarn, mallarn ve ocuklarn koruma konusundaki acziyetlik ierine sokularak sindirilmilik benimsetilmitir. 11 Eylldeki bu kaoscu sosyal hadislerin, kendi doas iinde olmad, kurgu ile bu durumun yaratld ve 12 Eyllde nemli lde kesildii ynnde fikre sahip kiiler iin bunu sosyoloji bilimi ile aklamak zordur. Rasyonalite lleri ierisinde sosyoloji biliminin toplum okumasna ynelik teorileri bu aklanmay zora sokmaktadr. 12 Eyll 1980 darbesi ortaya koyduu etkiler itibariyle; Gelenekselci Trkiyeden daha Bat liberal-kapitalizmine balayc takliti, sekler bir Trkiyeye geiin inasn gerekletirmitir. Tutumlu olmann, israf haramdr anlayna rabet etmenin bir vasf olduu toplum anlayndan, tketmenin toplumsal prestij salayc bir nitelik tad toplum anlayna geiin yaplmasn salamtr. Dayanmac Trk insan tipinden ke dnc ve bencil bir insan tipinin oluumu salanmtr

89

 Trk aile yaps ie dnk muhafazakr gelere dayal btnlemeci bir anlaya sahip iken neo-liberal toplum yapsnn ahlak retisi etkisini giderek benimsemesi sonucu daha ekonomik zihniyet merkezli faydac dnen egoistik bir aile yaps glenmitir. Liberal-kapitalizmci devlet aklna sahip olan brokrasinin iktidar alann glendirmitir. Sonu itibariyle 12 Eyll darbesinin arlkl olarak idamlar ve ikenceler ile anlarak insan haklar asndan yaratt maliyetlerle sorgulanmasna ynelik yaklamn yetersiz olduu gz ard edilmemelidir. Trkiyeyi uzun vadede, Bat liberal-kapitalist medeniyetin toplum anlayna balayan 12 Eyll darbesinin soyut gibi grnse de toplumsal etkilerinin de dikkate almak gerekmektedir. Bu ahlaki kltrel, metafizik alg ieren soyut deerlerin tahribi, gnmze dein medeniyetimizi ve lkemizi olduka zor srelerle soktuu da savunulan bir grtr (www.ozgunsosyaldusunce.com). Toplumsal maliyetler yapt etkinin alan ve kapsam itibaryla da dier baz maliyetlerden daha dikkatle deerlendirilmesi gerekmektedir. Kiisel maliyetler sadece kiileri etkilerken toplumsal maliyetler toplumlarn hayatnda genel etkileri itibaryla daha ok iz brakc etki yaparlar. Bu anlamda 12 Eyll darbesinin yaratt toplumsal maliyetleri dier maliyetler kadar gz nne almak kapsaml bir 12 Eyll analizinin de bir gereidir. Cumhuriyetin kuruluundan sonra, devletin liberal-kapitalist ekonomi-toplum deerlerinin kabul; kendi yol haritasn laiklik, seklerleme, bilimselci grnen jakobenizm (imek 2012: 56) ile birlikte yrtmesine ramen, Trk toplumunun Trkslam medeniyet deerlerine olan ballnn younluk dzeyi, lkede 1960,1971, 1980 srelerde tam bir liberal-kapitalistlemeyi ortaya karamamtr. Peki liberal demokrasi olgusu eitli dzeylerde bulunsa da, Trkiyede darbeleri nlemede yetersiz kalm bir parametre olarak karmza ktna gre(darbe ve muhtra 1960,1971 ve1980 demokratik yollardan i bana gelen hkmetlere yaplmtr, eer liberal demokrasi darbe yapmay engelleyecek yetkin bir olgu ise, darbeciler bunda baarl olmamalar gerekirdi, o zaman liberal demokrasinin Trk toplumunda darbeleri engelleyici yn kendisine atfedilen gcn olduka altnda gzkt anlalmaktadr), darbe hangi saiklerden hareket ederek olumaktadr. Darbeyi harekete geiren ana damar ne olabilmektedir? Bu sorunun cevabn 12 Eyll 1980 darbesinin ortaya kan sonularndan hareketle deerlendirdiimizde yle bir tablo ile karlalr:

90

12 Eyll 1980 darbesiyle; Trkiyenin tam bir Pazar oluu, ekonomik, siyasal, kltrel dnm neo-liberal sisteme geii sivil-asker aydn brokrat yoluyla gereklemitir. Sokak olaylar, anari, ktlk, darboaz, enflasyon bunun d dnya da gze grnen bir konumunda yer almtr. Bundan dolay .S. alayangilin yukarda vurgulad gibi demokrasinin darbeleri engellemedeki rolnn dk, buna karn darbeler, 1- Asker, 2- niversite 3- Sosyal sekler sermaye kesiminin egdmne bal olumaktadr. i- Asker, harp okulu(yksek retim dzeyi) ve harp akademisi(uzmanlk eitimin verildii ) mezunu durumundaki toplumun aydn eitimini kendi alannda temerkz ettii gc ile, ii-niversite ise, Trk toplumun zgn sosyal bilim anlayna ters salt Bat materyalist felsefesinin grne gre toplumun aydnn yetitirilmesi sonucu bu aydnn Bat hayranlk zaaf iine girmesini salama fonksiyonu tamaktadr. Aydnn, fikir retmede, devlet iindeki bir grevde bu grevin icra ediliinde, toplumu tanmada, insan idrak etmede ve sosyal kurum algsnn oluturulmasnda niversite kurumunda pozitivist bilgi ile donatlm retim yeleri rehberliinde tek tarafl bir bilgi ile ve bunu tam bir kabul ile Batl sosyo-ekonomik/politik/kltrel bilgilere ak hale gelmesi sonucunda darbeci fikirlere potansiyel uyum tar hale getirilmi aydn-niversite ibirlii, iii- laiki grne, laisizmci, jakoben zihniyetle ibirlii iinde bulunan sosyal seklerci sermaye kesimin itici, toplumu ynlendirici aktrl bu darbe geleneini aktif olarak tamaktadr. Bundan dolay Trkiyede darbe konusuna; aydn brokrat, bilim adam ve sermaye kesiminin l etkisi balamnda bakma gerei bulunmaktadr. Bylece liberal demokrasi olgusu, bu l yapnn Trkiye aktif egdmll erevesinde darbeleri nleme yeterliliin bulunmad gereinin bulunduu sylenebilir. Trkiyedeki darbeleri gerekletiren bu l yapnn zihniyet arka plan; pozitivist, rasyonalist Bat felsefi deerlerinden retilen liberal-kapitalist, seklerlikten olumaktadr. Liberal demokrasi ise, Batdaki bu ilkelerin temelinden hareket ederek kendi grn oluturduundan, bizatihi liberal demokrasini kendisi Trkiyede jakoben merkezli uygulamalarda darbelerin varln korumann gvencesini oluturduu sylenebilir. Bundan dolay yukarda da vurguland gibi Trkiyede darbeleri ortadan kaldrmak iin

91

liberal demokrasi zerinde younlamak, meselenin znden uzaklamay ifade etmektedir. Btn bu aklamalara gre Trkiyedeki darbelerin oluumun ana damarn; toplumun eitli kurumlarn, organlarnda grev yapan Bat felsefesinin pozitivist, liberalkapitalist zihniyet temelli eitimini kendi uzmanlk alanlarnda alan ve bunlara gre bir dnya tasavvurunu Trkiye zerinde gerekletirmeye alan aydn gzken kesim oluturmaktadr. Bu zihniyete sahip aydn kesimi, modernlemeci toplumlarn fikirlerine, onlarla ak olarak grlen ya da ak olarak grlemeyen dostluklarna rabet ederek, bunlarn grlerini Trk toplum yapsn ekillendiren devlet, sermaye ve bilgi alanlarna tayarak, Bat medeniyetine entegre olmu bir Trkiyenin olumasn salamaktadr. Sz konusu bu aydn! kesim, bunu ak yollardan, seimle salayamaynca da darbelere zemin hazrlayan uralar iine girmektedir. Buna karn darbeleri engellemede Trk toplumunun zgn kltrne mensup, toplumun kendisine ait sosyal bilim anlay ile yetitirdii aydn-sivil, asker brokrat vastasyla darbelerin nlenecei sylenebilir. Yine pozitivist mahreli liberal demokrasi yerine halka hizmet Hakka hizmet anlay erevesinden hareketle medeniyet deerlerimizin zgn yorumundan retilen toplumcu, dayanmac ve adalet merkezli bir Trk demokrasisi modeli gelitirilerek anti-darbeci, toplum deerleri zerinden dnen, toplumla bark bilim adam ve nce kendi kltr ve medeniyet deerlerini nceleyen milli ve manevi btnsellikten yola kan giriimci tipini ina eden yeni bir siyaset anlaynn oluu, Trkiyede darbe sorununu kkten zme yeterliliini ortaya koyabilir. Elbette bu deerlendirmeler darbe-demokrasi ilikisini aklama ynndeki nice grlerden birisidir. 12 Eyll Darbesine giden srecin toplumsal zmlemesi ve 12 Eyll darbesinin etkisiyle yaanan toplumsal deiim ve gelimelerin birbiriyle balantl ve btnsel deerlendirilmesi ve darbenin neden olduu toplumsal maliyetler bu dneme etki eden tm toplumsal dinamiklerin analiziyle daha da belirgin bir biimde ortaya kmaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken bir husus da toplumsal gelimelerin ekonomik, siyasal ve kltrel gelimelerden ayr deerlendirilemeyecei hepsinin birbirine etki eden ynleriyle ortak platformda deerlendirilmesi gerekliliidir. Bu anlamda 12 Eyll darbesi gerek yzyle bir maliyetler manzumesi olarak karmza kmaktadr.

92

V.

BLM:

12

EYLLN

SOSYAL

PSKOLOJK

KKENLER, DDET KLTR, DARBEC PSKOLOJ VE ANLAYI, DARBENN YARATTII TRAVMA VE PSKOLOJK MALYET
Ulus-devletler a, Batnn modernleme ad verilen, ekonomik, toplumsal, zihinsel alanda devasa deiimler, dnmler ieren, yllar sren boazlamalarnn ardndan, kan deryasnn ve zifiri karanln iinden kt geldi. Onun modernlemeyle paralellikler ieren treninin vagonlarna baz uluslar ge atlad. Her ne kadar milli mcadelemizin biricik, hatta ilk ve mazlum milletlere rnek tekil edecek ekilde olduunu syleyip dursak da biz hem modernleme hem de modern manada uluslama asndan ge kalm olanlardanz. Yaadmz sorunlarn, ektiimiz birok skntnn kkeninde bu gecikmilik olgusu yatyor. Ge modernlemenin ve bunun doal sonucu olarak ulus-devletini gecikerek kurmann sorunlaryla bouurken, daha biz bamz kaldramadan bu kez deien dnya konjonktr boazmza yapyor. ki yz yl nce modernleme olarak bize meydan okuyan, yz yl nce, ulus-devlet olarak bizi resimdeki yerimizi almaya davet eden dnya tablosu, bugn bizi demokrasi, zgrlk ve insan haklarnn belirledii yeni manzaradaki yerimize aryor. Yeni dnyada yerimizi laykyla alabilmek iin cumhuriyetimizin siyasi tarihi zerine yeniden dnmek, demokrasimizin nndeki en byk engel olan vesayeti ve bunun pek doal neticesi olarak darbeci zihniyet yapsn iyi tanmak durumundayz. 1.Vesayeti-Darbeci Zihniyetin Kkenleri Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Osmanl mparatorluunun bakiyesi bir corafyada, yine imparatorluk bakiyesi bir toplum tarafndan kuruldu. Trk ad verilen hr ve eit yurttalardan kurulu imtiyazsz, snfsz bir toplum olma hedefine yneldi. Trk ad, hem kahir ekseriyetin Trk etnisitesine dayanmas, hem de tarihsel sre iinde Trk ve Mslman adn zde hale gelmesi nedeniyle kurucular ve bir lde de toplum nezdinde byk bir mutabakatla kabul edilmiti. Kurucular ve toplum, ada dnyadan kopmama ve dini adan yurttalarna eit mesafede olan bir hukuk sistemi konusunda da nemli lde mutabktlar.

93

Viyana Bozgunundan balayarak Osmanlnn son dnemlerinde ivme kazanan ve gnmze kadar sren g dalgalarnda milyonlarca Mslmann bugnk Trkiye topraklarna snp yurt edinmesi srecini aratran Kemal Karpat, mparatorluk'tan Trk Ulusuna olan sre iin, Bu kadar farkl dil gruplarna ayrlm, iklim ve corafya bakmndan olduu kadar sosyal yap bakmndan da birbirinden ok farkl blgelerden olan bu insanlar Osmanl devletine ve bugnk Trkiye Cumhuriyetine eken g ne olabilir? diye sorar ve ilave eder: Bunun tesinde daha nemli olan soru udur: Bu kadar farkl etnik gruplara ve dil gruplarna ayrlm bu insanlar bir arada yaatan, aralarnda anlama ve tesant (dayanma) salayan g neydi ve nedir? Bu soru gerekten de ok nemlidir zira dorudan doruya cumhuriyetimizi kuran ve devlet imizi merulatran iradeyi tespite ynelir. Kemal Karpat'a gre ilk bakta bu sorunun cevab tartmasz biimde Mslmanlk olarak grnse de bu ekim gcn yalnzca din faktryle aklamaya almak yetersiz ve yanltcdr. yle olmu olsayd Asya ve Afrikann birok yerinde oturan ve 19. Yzylda devletlerini kurmam Mslmanlarn da Osmanl devletine snmalar lazm gelirdi. yle olmad gibi fiilen olduka geni yerel otonomiye sahip yerlerde, bilhassa Arapa konuulan baz blgelerde ayrlk eilimler ok gl biimde hissedilmitir. Mslmanln bu insanlara ortak bir kimlik vermesine ramen, onlarn bir arada yaamalarn salayan asl g, Osmanl devletinin tebaas olarak Osmanl siyasi kltrn benimsemeleri ve ortak bir hukuk dzenini ve bu dzenin yaratt ortak deerleri ve tutumlar paylamalardr. Bu dzenin ortaya knda ortak aile hukuku birinci srada yer alr Ortak bir aile yapsna ve hukukuna sahip olmak, gmenlerle, Anadoluda yaayan halkn birbirine kaynamasn kolaylatrmtr. Gerekten de ortak bir aile anlay, bir Bonan bir Trkle, erkezin Krtle, Giridinin (ou Rumdan dnme) Lazla, Poman Arnavutla evlenmelerine imkn vermitir. Doan ocuklar babalarnn kkenini unutmamlar; bununla beraber ilk kuak, kendisini MslmanOsmanl, ikincisi Mslman-Trk ve nihayet ncs Trk olarak grmtr Ortak din ve sosyal kurulular, ortak Osmanl siyasi kltr ve Osmanl otoritesi ve bu otoritenin tek bir merkezde (stanbul) toplanmas ve sultann ahsnda soyutlanmas, Kafkasya, Rumeli ve Anadoluda yaayan Mslmanlara kendilerine mahsus etnik bir kimlik vermitir. Bu kimliin ismi Osmanllk ve Trklktr Osmanl devleti ve kltr, kendine zg davranlar, tutumlar ve psikolojik yaps olan bir toplum ve kii yaratmtr. Alt yzyl iinde oluan bu kltr, Osmanl devleti ortadan kalktktan sonra da gnmze kadar

94

gelmitir. te Trkiyede insanlar birbirine balayan ve dier toplumlardan ayran, bu ortak tutum, davran ve psikolojik yapdr ki, onu Trklk olarak adlandryoruz. Kemal Karpat, Mslmanlk, Osmanllk ve Trklk arasndaki geii ok kolay klan analizine, Trk adnn tarihsel olarak Rumelide ve Avrupada Mslman anlamna gelmesini ve Osmanl dneminden itibaren Trkenin bir lingua franca olmasn da eklemitir: Trke, modernlemenin arac olduu kadar sosyo-politik deiimlerin yaratt tepkilerin, yani deimekte olan toplumun d ve i kimliklerin szcs olmutur Bylece toplumun gr ve zlemlerinin, yeni edebiyatn ifade arac olan dil btnlemeyi ve millilemeyi hzlandrm ve yeni toplumsal Trk kimliinin ifadesi olmutur. Buradaki Trk ne Orta Asya Trk ne Osmanl dneminde 1830lara kadar hor grlen kyl Trktr, glerin ve sosyo-ekonomik, kltrel deiimlerin kaynamasndan doan yeni bir Trk yani bugnk Trkleri oluturan Krmllar, Kafkasllar, Balkanllar, Krtler, Lazlar vs. yannda kyden ehre g edenlerin karmndan ortaya kan insandr. Sonu olarak 1923'te farkl etnisitelerden, farkl din ve mezheplerden olsalar da o gnk dnyann talep ettii bir ulus-devlet ats bir araya gelebilecek insanlar vard, Trkiye Cumhuriyeti'nin yurtta olmak hemen herkesin ortak arzusuydu. Kemal Karpat'n tespitleri cumhuriyetimizin meruiyetini sadece uluslararas konjonktrden deil, ayrca tarihsel ve toplumsal gereklikten saladn ok ak biimde ortaya koymaktadr. Lakin cumhuriyetimizin meru bir tarihsel, toplumsal zemine dayal olarak kurulduu gerei, ortada bir sorun olmadn sylemek iin yeterli deildir. Dikkatli bakldnda cumhuriyetimizin meruiyetini tartmasz klan mutabakat zemininin, aslnda ilk anda fark edilemeyen muazzam bir amazn zerine bina olduu grlecektir. Amaz, "imtiyazsz snfsz" bir toplum yaratma hlyasndan kaynaklanmyordu, onun olmadn ve olmayacan zaten herkes biliyordu. Amaz, cumhuriyetimizin millet egemenliini kullanma adna yapmak istediklerinin, toplumsal durumla, toplumun talepleriyle, cumhuriyet fikri dndan hemen hibir alanda rtmemesinden kaynaklanyordu. Bir yandan bu kadar hzl ve karmak olan srecin hem millet egemenliine dayandn ileri srlyor bir yandan da vesayeti bir sistem ngrlyor, cumhuriyetin ancak asker-sivil brokratik vsiler araclyla srdrlmesinin zorunluluu kaziye olarak kabul ediliyordu. Trkiye Cumhuriyeti meru olmasna meruydu ama onu meru klan tarihsel-toplumsal zeminin taleplerine

95

(demokrasiye) deil de kurucularn muhayyillerindeki toplumun, kurucularn nderliiyle (vasiliiyle) bu toplumsal zeminde ina edilmesine dayandrlmak isteniyordu. Geleneksel Mslman bir mparatorluk bakiyesi toplumdan muhayyel bir toplumsal kurguya dayal cumhuriyete gei, ancak birtakm vasilerle korunabilirdi. Birok kimse bu muazzam amazn farkndayd ama yeni devletin vasiler (asker, sivil brokrasi) tarafndan ynetilmesi, biimlendirilmesi gerektiini kendilerince aklamaya alyorlard. Onlara gre, toplumun vasiler haricinde yetimi bir insan yoktu; cumhuriyetin milletin egemenlii idealinin temeli olacak bir sivil toplum ok zayft vs. En nihayetinde cumhuriyetimiz hem millet egemenliini hem vesayetilii ayn anda kabul eden bu muazzam amaz zerine kuruldu. Vasilerin bir ksmnn vesayet sisteminin gidilecek en doru yol olduuna inanmalar, srecin bundan sonra millet egemenliine, demokrasiye doru ilerlemesinin nndeki en byk engeldi. Vesayet sistemi, toplumsal talepleri neredeyse tamamen gz ard etmesinin yan sra vasiler imtiyazsz, snfsz bir toplum yaratacaz derken kendi, tahayyllerinin dnda kalan tm kimlikleri bastrmaya mecbur kalyorlard. Topluma artk senin adna hkm veren bir payitaht yok, senin egemenliin esas ama senin iin neyin iyi olacana ben karar vereceim deniyor, bununla da kalnmyor, benim senin adna ngrdm kimlik dnda tarihten ve gelenekten getirdiin tm kimlik yaplarn terk edecek, sadece bildiklerini deil, kim olduunu da unutacaksn diye emrolunuyordu. ok dilli, ok etnisiteli, farkl inan alglamalar olan geleneksel Mslman bir toplumdan cumhuriyet ideallerini gerekletirecek ada bir Trk ulusu yapabilmek iin Trk adnn dndaki etnik, Snni-Hanefi slam dndaki dini kimlikler bastrld. Trkiye Cumhuriyeti'nin maalesef bir vesayet sistemi olarak kurulmasndaki bir baka sosyopsikolojik unsuru Yasin Aktay Korku ve ktidar almasnda yle ifade eder: Modern deerlerle kurulmu olan Trkiye Cumhuriyeti ayn zamanda Osmanl mparatorluu'nun tasfiyesinin akabinde kurulmutur. Bir tasfiyenin ve yenilginin sonucu olmas onun kuruluundaki sonuna kadar belirleyici olmutur. Osmanl mparatorluu'nun zlmesi belli bir pakt ile bir arada tuttuu farkl unsurlarn ayrlna dayanmtr. Bu yzden Cumhuriyete intikal eden yeni toplumsal hafzann en duyarl olduu konulardan birisi 'blnme' olmutur. Blnme korkusu, elde kalan tek toprak olan Anadolu'daki yeni ynetimin btn komplo retiminin en nemli kaynaklarndan birisi olmutur. Bu yzden Osmanl'nn farkllklar idare etme biimi Cumhuriyet Trkiye'sinde bambaka bir rotaya girmi, daha Batl bir model, paradoksal

96

olarak Trkiye'nin blnmesini nlemek zere toplumun trdelemesine fazlaca vurgu yapmtr... Cumhuriyet dneminde yaratlan komnizm, blclk ve irtica komplolar ile toplumda nasl bir otoriter ve baskc rejimin ayakta tutulmaya alld bilinmiyor. Her birinden dolay gl bir devlet denetimi ve dlayclna mazeret retilen bu tehdit sylemlerinde esas unsur 'korku' olmutur. Korkulanlarn hibirinin devlete ciddi bir zarar verebilecek hali yoktur. Ama onlardan korkmak sayesinde devlet iktidar tam bir sreklilik kazanabilmi ve pekimitir. Dikkat edilecek olursa, hem cumhuriyetimizin vesayet sistemi olarak kurulduundan hem de ancak vasilerin bir ksmnn gerekten vesayeti sistemletirmek istediinden bahsediyoruz. Bu ayrm noktas ok nemlidir. Evet, tarihsel koullarn getirdii zorunluluklar ileri srerek hemen tm kurucular, millete vasilik etmek gerektiinde hem fikirdiler ama halkn taleplerini duymazdan gelmeye, tarihsel-geleneksel kimlikleri redde dayal vesayet sisteminin kapsam ve ne zamana kadar devam edecei konusunda kurucular arasna ciddi gr ayrlklar vard. Bazlar iin vesayet sistemi sonsuza kadar srecek onlar hep retmen millet de talebe olarak kalacakt; onlarn millet egemenliinden anladklar hibir ekilde demokrasi ve zgrlkler deildi. Bunla r koullar imdilik byle gerektiriyor vs. diye aklamaya bile gerek duymuyor apak vesayeti bir sistemi savunuyorlard. Atatrkn ki yol vardr. Biri bu milletin Hulasa-i Amal ve efkrna gre yrmek, dieri bizim fikirlerimize gre yrmektir. ahsi kanaate gre deil, milletin kanaatini ve efkr ve hissiyatn yoklayarak yrmelidir. szlerini hi anlam grnmyorlard. nemli bir kesim ise vesayet sisteminin sonsuza kadar devam edemeyeceini, gn geldiinde yerini millet egemenliinin gerek ynetim ekli olan demokrasiye brakacan, brakmas gerektiini gryorlard. demokrasiye hibir zaman inanmayan bu ilk kesimde bulunanlard. Bazlar da kurulu dneminde stlendikleri nemli rollerin etkisiyle kendilerine bitikleri misyon nedeniyle, millet egemenliine dayal asl kurucu fikirlerden uzaklaarak vesayetiler arasnda yerlerini aldlar. Son tahlilde demokrasi demek olan millet egemenliine inananlarn aksine salksz vesayeti kafadan ok ksa srede ve ok kolayca sekinci bir zihniyet, bir iktidar narsisizmi remi, asker-sivil-aydn zmreyi, yani kendilerini tm ulusun boyun eerek izlemesi gereken mmtaz rnekleri olarak grmeye balamlard. ktidarda olmann hkmranl, iktidar tutkusuna dnm, onlar ok ksa bir sre iinde milletin hadimi olmaktan karm, stn, eriilmez, yol gstericiler Gerek vesayetiler,

97

haline getirmiti. Cumhuriyetin ok-partili sisteme geilene kadar sren kurulu dneminde vesayeti zihniyet ar basm grnmesine ramen, gidiin demokrasiye doru olmas gerektiine inananlar daima var oldu. Bu iki kesim arasndaki mcadele hep sregeldi. Demokrasiden yana olanlar, okpartili sistem ve toplumun ada bir dnyann icaplarna uygun ileri bir demokrasi iin abalarken, gerek bir vesayet sisteminden yana olanlar toplumumuzun demokrasi mcadelesi yol aldka vesayetiliklerini darbecilie evirmekte bir beis grmediler. Darbecilik, cumhuriyeti kendilerinin kurduklarn sanan ve onlarn nderlikleri, vasilikleri olmazsa cumhuriyetin de yok olaca zehabna kaplan bu gerek vesayeti zihinlerin kolayca kvrlverecekleri bir kavakt yalnzca; bu zihinlerde geliip kkleti. 2. Darbeci, Sistemine Hakikaten nanm Vesayetidir Son zamanlara kadar cumhuriyetimiz zerinde bina olduu muazzam amaz ile yani hem milletin egemenliine hem vasilere ayn anda dayanma tuhaflyla birlikte yaad. Cumhuriyet bnyesinde srdrlen demokrasi mcadelesi boyunca, dardan bakanlarn kolayca anlayamayacaklar grntler ortaya kt. rnein hem vesayet sistemi sryor, vasilerin ngrleri dorultusunda toplumsal inay tamamlamak iin baz kimlikler bastrlyor hem de adaln gerektirdii demokratik admlar atma grevi (!) yerine getiriliyordu. Birbirinden tamamen farkl bu iki durumu ayn anda var klan, bize zg toplumsal dinamiklerimizden bakas deildi. Uluslararas konjonktrn gereklerini de hesaba katarak toplumsal dinamiklerimiz, deiik ynetme biimlerinin ortaya kmasna neden oluyordu. Toplumsal dinamikler, toplumun talepleri gibi kavramlar, vesayeti zihniyetin tahamml edemedii gerekliklere tekabl ediyorlard ve siyasal dzeni belirleyecek gce ulayorlard. Egemenliin millet de olduunu kabul etmekle birlikte, aslnda hibir zaman milletin buna layk olmadn ancak vasiler araclyla bu hakkn kullanabileceini sanan vesayetilerin hesaba katmad toplum, kendisini gstermeye balaynca, vesayeti zihniyet de olmas gereken mecraya, darbecilie srklendi. Vesayetilik ve darbecilik zaten birbirinin mtemmim czleriydi. Vesayetilerin hesaplarnn tutmad ilk konu, halkn onlarn sand gibi sessiz kuzu deil, kanl-canl, insan haysiyetine, kollektif kimliklere dayal bir psikolojik varlk olmasyla ilgiliydi. Vesayetiler, halkn her zaman cumhuriyeti kuran kadrola ra gveneceini, onlarn gsterdii yoldan gideceini sanyorlard.

98

lk srpriz buradan geldi, halk ok-partili sistemle birlikte sesini duyurma frsat yakaladnda ve demokrasiyi sindirmeye ve yaamna geirmeye baladnda, her seimde artan bir ounlukla vesayet sistemini ve vasileri istemediini belli ediyordu. yle bir noktaya gelindi ki, vasiler, vesayet hakknn ellerinden gideceinden korkarak Bu kadar demokrasi yeter, hatta ok bile! derken, halk da Sonuna kadar demokrasi! diye haykryor, ok farkl siyasal idealleri olduunu ok farkl partilerde rgtlenerek ortaya koyuyordu. Bu olanlar srpriz deildi aslnda, bunun byle olaca, halkn ispat - rt ettike vasileri istemeyecei, asker-sivil brokrasinin de vasilikten vazgemeye yanamayaca tahmin edilebilirdi. Halkn ok-partili dneme geiten itibaren daha ok demokrasi istemesinde alacak bir ey yoktu. Halkn demokrasi isteinin temsilcileriyle, oligarik brokratik vasilerin temsilcileri arasnda byk bir gerilim olaca belliydi. ki byk darbe, bu gerilim nedeniyle olmu, vesayeti zihniyet iktidarn elde tutabilmek iin darbecilie evrilmiti. Nasl vesayeti sistemin kurulmas ve srdrlmesi kimliklerin bastrlmas sayesinde mmkn olmusa, toplumsal dinamiklerin eninde sonunda farkl siyasal dncelerin yan sra farkl kimlik taleplerini dile getirmesi de kanlmazd. Kurulu yllarndan balayarak cumhuriyetin zerine bina olduu adalk, Trklk ve Mslmanlk deerlerinden neler anlalmas gerektii vsiler tarafndan tanmlanm; zinhar bu tanmlarn dna klmamas gerektii halka sk sk tembihlenmiti. Ama bu muazzam amazla nereye kadar gidilebilecekti? Cumhuriyet projesinin gcn ald mutabakat zemini yaratc bir yenilemeye tabi tutulmazsa, vesayetilie ve kimliklerin bastrlmasna dayal yntemiyle ne zamana kadar dayanabilirdi? Demokrasi tarihimizdeki ikinci byk srpriz, tahmin edilebilecei gibi, bastrlm kimliklerden geldi: zellikle 1980'lerden itibaren tm dnyada etkisini gstermeye balayan post-modern siyasetin kimlikler zerinde yrtlmesine dayal konjonktr, kendisini Trkiyede de hissettirdi. Toplumsal psikolojinin yasalar, Trkiyede de iliyor, bastrlm olan geri geliyordu. Kemal Karpatn bir toplumsal tarihi olarak cumhuriyetin kimlikleri bastrmadan yoluna devam etmesini mmkn gren szleri olanlar daha iyi farketmemizi salayabilir. Karpat'a gre krlma noktas 1932'dir; bu tarihten balayarak tarihe ve gelenee dayal hars temel kltr olarak savunmaktan vazgeilmi, millet anlay tarihsel-kltrel ekseninden kartlm, Tk kimliindeki ierik ve sreklilik bozulmutur: Kimlik ve millet konularn yeni bir ekilde ele alarak bunlar d modellere gre ayarlama yolunu tutmutur Bu millilik tarihin akna ve toplumun deiimine uymaz, esasna

99

kaydrlmasna uygun der. Milli gelime ile asla badamaz. Ona gre 1932de bu yola girilmemeliydi. Aslnda yaplacak i, glerin etkisini doru deerlendirmek, II. Abdlhamid modernlemesinin ve II. Merutiyetin at demokratikleme srelerini, sosyo-kltrel, ekonomik bir ereve iinde geni olarak deerlendirmek, bundan sonra Milli Mcadelenin getirdii milli ve snrlar belli bir Trkiyenin ondan evvelki gelimelerin bir sonucu olduunu anlatmaktr. Bunun iin Trklemeyi, Osmanllamay, i kimlie ve toplumsal kltrel deimeye balamak gerekmektedir. Ama vesayetidarbeci zihniyet srecin bu olmas gereken ekilde, hayatn akna mdahale etmeyen, topluma gvenen yoldan ilerlemesine izin vermedi. Her neyse, olanlar olmu, Cumhuriyetin resmi ideolojisi, kendi ngrd tek biimli ulus anlaynn dnda kalan etnik ve dini tm kolektif kimlikleri bastrma yoluna girmiti. Bununla bir sre idare edildi ama 1980'lerden sonraki dnya artk eski dnya deildi. Kreselleme zamanlarnda siyaset artk eski sosyoekonomiye dayal dilini terk etmi kimlik siyaseti haline dnmt. Cumhuriyet tarihi boyunca bastrlan kimlikler, 12 Eyll darbesinin baskc rts kalkar kalkmaz, siyasetin kimlik siyasetine dnt gnlerde tm arenay dolduruverdiler. Gerek cumhuriyet tarihi boyunca sren halkn demokrasi mcadelesi, gerek post-modern dnya koullar ve kimlik siyasetleri, darbeleri neredeyse imknsz hale getirmiti. Vesayet sistemine kar demokrasi mcadelesinde vasilere kar halkn yannda yer alan aktrler bile yeni siyasete takat yetiremediler, kimlik siyasetine uygun bir dil retemediler. Yeni dnyann post-modern siyasetine yeni siyasi aktrlerle katlnma durumunda kalnd. Nasl yeni dnemde siyaset ve siyasi aktrler deimise, darbe tarz da deimi, darbeler de 28 ubat rneinde olduu gibi post-modern olmutu. Ama halkn ykselen demokrasi bilinci karsnda post-modern bir apkayla saklanmaya alan darbeci kafann da kendisini gizleyebilmesi mmkn deildi. 3. Darbelerle Yzlemek lkemizde ok-partili sisteme geeli, nispeten serbest ve adil bir seim sistemine sahip olal 60 yl akn sre oldu. Serbest ve adil seim artnn demokrasi iin yeterli olmadn, ortada bir vesayet rejimi varsa bunun demokrasi klnda da varln srdrebileceini, ak darbeciliin vesayetiliin somut zalimlik olarak rgtlenmesinden ibaret geici bir hal olduunu toplumumuz yaayarak rendi. zellikle 12 Eyll 2010 Referandumuyla birlikte iyice anlald ki, toplum kendisinin zerinde srekli hak talep

100

eden vesayeti-darbeci zihniyetle ynetilmeyi istemiyor; bu zihniyetle yzlemek, hesaplamak istiyor. Demokrasinin yalnzca grnte kalmasn isteyen, aslnda bu halkn demokrasiyi henz hak etmediini, her alanda vasilere ihtiya duyduunu savunan vesayetilerin her zaman darbecilik aday olduklarn artk iyi biliyoruz. Kim ki sz, yetki ve kararn millette olmasndan korkuyor, halk szne itibar edilmeyecek cahiller yn olarak gryorsa, serbest ve adil seim sistemini savunup savunmamas bir ey ifade etmez; o vesayetinin ta kendisidir. Demokrasinin neye yarad ve korku ve iktidar zerine olan almalar, zgrlkleri gvence altna almayan, hukuk ve insan haklar temelinde ilerlemeyen sonularn pek de demokratik diye nitelenemeyeceini gstermi durumdadr. Kiisel, toplumsal ve kamusal zgrlkleri de mutlaka ieren insan haklar anlay, bu haklarn gereklemesini olanakl klacak demokratik kurumlarn oluturulmas ve aslna uygun ileyii ile bunlar gvenceye alacak, yani insan haklar ilkelerinden tretilmi hukuk sayesinde korkudan ve yoksunluktan kurtulmu, barn ve adaletin hkm srd bir lke (dnya) zlemi gereklie dnme imkn bulabilir. Bu yzden vesayeti zihniyet ortadan kaldrlana, halktan baka kimsede sz, yetki ve kararn olmamas gerektii ayan beyan ortaya kana kadar lkemizde demokrasi mcadelesi srecektir. Evet, Trkiye bir sredir darbeci-vesayeti zihniyetle yzleiyor. Yzlemek ne demek? Yzlemeyi tam manasyla anlarsak, yukardaki ngrler dnda yaplmas gerekenleri daha kolayca grebiliriz. Yzleme, esasen psikolojik bilimlerde, psikoterapide kullanlan bir kavramdr. nsann kendi davranlarnn sonularn, karsndakinde nasl bir etki braktn gsterebilmek iin uygulanan teknie denir. Vesayeti-darbeci zihniyetle yzlemenin ilk art, bu zihniyete sahip olan kafa yapsn iyi tanmaktr. Bunun iin de darbeciler ne dnr de darbe giriiminde bulunur? Darbecinin ruh dnyas nedir? sorularna cevap verilmesi gerekir. Bu sorulara verilen cevaplar bir bakma, vakti zamannda darbecilere boyun emi, hatta darbecilere alk tutmu kitleleri de ilerindeki despotik zihniyetle kar karya brakmak, onlarn zihinlerinin demokratik dnmne hizmet etmektir. nemli olan darbeci zihniyeti ve kiilii tanmaktr zira darbeci zihniyet her zaman tm toplumlar da yle ya da byle vardr ama toplum demokrasi konusunda bilinli ve kendisine gvenli olduu iin onlarn iktidar olmasna izin vermez. zellikle ekonomik krizler ve savalar srasnda darbecilere frsat doabilir, gc ele geirdiklerinde toplum

101

dmanlklarn uygulamaya koyabilirler. 1929 bunalmndan sonra hemen tm Avrupada darbeci zihniyet iktidara geldi, Nazi ve faist iktidarlar, demokrasiyle i bana gelmi gibi grnmelerine ramen uygulamalar darbeci zihniyetin rnyd. Avrupada Nazi igalleri srasnda deiik lkelerdeki ibirliki iktidarlar, darbeciydiler Uzun lafn ksas, darbecilik tehlikesi her zaman vardr ve farkl klklarda her zaman karmza kabilir; tehlikenin farknda olmal darbeci zihniyeti iyi tanmalyz Darbeci zihniyeti tanrsak, onlarn olaan demokratik bir ileyite havsalalarn alamayaca faaliyetleri nasl icra etme hevesi ve cesareti bulduklarn da kolayca grebiliriz. Darbeci, hepimizin yakndan bildii, gndelik hayatta rneini oka grdmz bir kiilie sahiptir. En ne kan zellii, her eyi kendisinin bildiini, toplumun gdlmesi gereken bir sr olduunu dnmesidir. Darbeciler, lkenin nasl kurtulacann yegne reetesinin kendi kafalarnn iinde olduu samalna inanacak kadar kendilerine ve gce tapnrlar. Bu her eyi ben bilirimcilikleri, toplumu kmseyen tavrlar onlar sevimsiz, ruhsuz bir ehreye brndrr. Darbecilerin ikinci zellikleri, pheci ve vicdansz olulardr: Herkesten kendilerine kar olduklar konusunda phelenirler ki aslnda hakldrlar, kimse onlar gerekte sevmemektedir- ve phelerini yattrmak iin olmadk zulmlere bavururlar ve yaptklarndan asla sululuk ve vicdan azab duymazlar, zulmlerini hep meru grrler. Zihniyet dnyalarndaki benzerliin yan sra bu ruhsal yap tm darbeciler silsilesinde grlr. Darbeci kiiliin kendine ve gce tapnan ben bilirimcilii, phecilii ve despotluu, tm darbeciler iin sz konusudur. Hepsi de toplumu kmseme, aalama, ocuk olarak alglama konusunda hemfikirdirler. Darbecilerin tamam, dar kafal, demokrasi ve toplum dman ideolojik fanatiklerdir. Byle bir zihniyet dnyasna ve ruhsal yapsna sahip kimselerin darbe koullarn hazrlamak iin toplumu kendini ynetmekten aciz, fitne fesat yuvas; demokratik yollardan seilmi halkn temsilcilerini kiisel karlar iin her eye yeltenecek koltuk sevdallar olarak gstermek iin ellerinden geleni yapacaklar aktr. Eer darbe planlar iin genlerin provokasyonlarla birbirlerini ldrmeleri gerekiyorsa bunda da bir beis grlmeyecektir. 12 Eyll 1980 darbesi ncesi lke manzarasna bakmamz, onlarn yapabileceklerini grmek asndan yeterlidir: lke sa ve sol diye birbirini dman olarak gren iki byk kutba ayrlm, tam bir kaos haline srkleniyordu. Sokaklar kan glne dnm,

102

srekli provokatif eylemlerle genlik gruplar birbirine kar kkrtlyordu. Gazeteler, her gn lm eteleleri yaynlyordu. Gnlk l says 20yi bulmutu. 1980in ilk sekiz ayndaki cinayetlerde ldrlen insan says da yaklak 1600d. Siyasi partilerin liderleri, bu manzaray grmezden gelmek ve lke iin bir araya gelememekle sulanyor, aresiz ve komik duruma drlyorlard. 11 Eyll 1980 Perembe gn Bakent Ankara bomba sesleriyle dolu bir gn yayordu. Bata Kzlay olmak zere, Ankarann en ilek yerlerine aslan bombal pankartlar srekli patlyor, halkn huzursuzluu ve tedirginlii daha da artyordu. Anari ve terr 11 Eyll gn de olanca hzyla srp gidiyordu. Ve 12 Eyll Saat 04.00te beklenen mdahale geldi. Darbeciler lkenin tm sorunlarnn, Atatrklkten sapmaktan kaynaklandna inanmaktayd. Bu sapn nedenleri onlara gre, muhteris politikaclarn evirdii dolaplar ile yabanc ideolojilerin yurda szmasyd. Siyasi liderler, TSK gvencesi altnda geici ikamete alndlar ya da tutuklandlar. Milli Gvenlik Kurulu, yaynlad bildirilerle gvenlik ve kamu dzenine ilikin olarak ald nlem ve kararlar aklamaya balad. Bu kararlarla skynetim askeri mahkemeleri kurmak ve bunlara gerekli atamalar yapmak yetkisini kuand gibi, kendi varlna; bildiri, emir ve kararlarna kar ilenecek sulara da bu mahkemelerde baklacan belirtti. Yasama ve yrtme yetkilerini stlenen MGK, devlet ve hukuk dzenini ilgilendiren nemli kararlar da almaktayd. Askeri rejim ve MGK, parlamentoyu ve ona dayal meru hkmeti datmt. Ama parlamenter tre ve trenlere srt evirmi de deildi. Mdahaleden 6 gn sonra MGK yeleri milletin kaytsz artsz egemenliine, demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine dayal yeni bir anayasa dzeni vaadini de ieren bir metinle ant itiler. Ant ime treni TBMM binasnda yapld. MGK karar, yasa ve bildirileri ve skynetim komutanlklar kararlar eliyle kamu zgrlkleri ve temel haklar ksntya uratld. Basn yayn zgrl tamamen rafa kaldrld. Toplant ve gsteri yryleri izne baland. Dernek faaliyetlerine nemli kstlamalar getirildi. i haklar ve zellikle sendikal faaliyet zgrl ile grev hakk, hemen tamamen yok edildi. Yaama hakk ve kii dokunulmazl bata olmak zere kiisel haklardan bahsetme imkn kalmad. dam cezalar, yargsz infazlar, ikence iddialar ve olgular gndemi doldurdu. Yarg yoluna bavuru haklar kstland, 3 yldan az hapis cezalar iin temyiz haklar kaldrld; hak arama zgrl ile adil yarglanma ilkelerinden uzaklald, hak ihlalleri yaptrmsz kald. Yarg karar olmadan ve skynetim komutanlarnn kararlaryla bir daha kamu hizmetlerinde altrlmamak

103

zere grevlerine son verilen kamu personeli says on binin stne ulat. Halkn siyasi katlmn kstlayan, yetkiyi merkeziletirmeyi amalayan pek ok yasal ve kurumsal dzenleme uygulamaya konuldu. niversitelerin eitimini ve ynetsel faaliyetlerini denetlemek iin kurulan YK veya skynetim tarafndan en az 2000 retim yesi grevden alnd ya da istifaya zorland. 7 Kasm 1982de vesayet sistemini perinleme ve zgrlkleri kstlama esasna dayal yeni anayasa referanduma sunuldu. lm gsterip stmaya raz edilen halkn resmi rakamlara gre % 91,4 Kabul oyu verdi ve Milli Gvenlik Konseyinin Bakan Kenan Evren, dorudan Cumhurbakan oldu. 6 Kasm 1983te yaplan genel seimlere sadece partinin katlmasna izin verildi. Darbecilerin bunlardan birini aka desteklemesine ramen Anavatan Partisi (ANAP) %45,2 oy olarak iktidar oldu. Toplum, darbecilere ve vesayet sistemine Hayr; Dnce hrriyeti, din ve vicdan hrriyeti, demokrasi asndan vazgeilemez insan hak ve zgrlkleridir. Din ve vicdan hrriyeti ayn zamanda temel bir toplumsal ama olan hogr iin de gerekli ve zorunludur. Teebbs hrriyeti ise ekonomik zgrlklerden birisi ve en nemlisidir fikirlerine Evet dedi. Demokrasi mcadelesi, vesayeti zihniyetin ve darbeci istibdatn penesinde birok travmaya uradktan sonra yeniden start ald. 12 Eyll Darbesinin ksa hikyesi byledir. Lakin darbelerin bir toplumda, hele hele bizim gibi ska darbelere maruz kalm bir toplumda nasl hayata geirildiini iyi anlayabilmek iin sadece darbecilerin bavurduklar provokasyonlara bakmak yetmez, darbeciliin zerinde ykseldii sosyal psikolojik zemin zerinde de kafa yormamz gerekir. 4. iddet Kltr Darbecilii Besler Saldrganlk, her canlnn olduu gibi insann da yaamas, hayatta kalabilmesi iin potansiyel olarak iinde tadna inandmz bir drtdr. Saldrganlk, baz hallerde iddet boyutuna varr ve yaamlarmz zehir eder. iddet konusunda konuurken yapmamz gereken ilk saptama budur. iddetin bireysel ve toplumsal birok nedeni vardr ve phesiz bu ikisi birbiriyle ok balantldr. iddetin bireysel nedenleri arasnda, ilk gze arpanlar unlardr: Kendisini kurban olarak grme, otoriteye ksme, ocuklukta kt muamele ve yoksunluk, evde efkat ve ilgi azl, erken ana-baba kayb, keyfi ve haksz olarak grlen

104

engellenme, alay edilme ve dalga geilme gibi provokatif davranlar, saldrgan rneklere maruz kalma (medya etkisi dhil) iddetin toplumsal nedenleri arasnda ise ekonomik yoksunluk ve toplumsal huzursuzlua verilen tepkiler en bata sralanr. lgin olan, toplumsal ve siyasal alanlarda belli bir ilerlemenin ardndan gelen kriz dnemlerinde ihtiyalarn bir anda karlanamamasna bal olarak siyasal iddetin artmasdr. iddet olaylar, toplumsal destek sistemlerinin yetersiz olduu veya tamamyla kt toplumlarda oalr. Enflasyon hz ve evlenme ve boanma hzlar arasndaki oranlar, toplumsal ve ailevi stresin bir ls olarak kullanan Landau, 12 lkeden 11'inde bu toplumsal ve ailevi bozukluk gstergeleriyle iddet suu oranlar arasnda anlaml bir balant bulmutur . Bu aratrmada aradaki balantnn gsterilemedii tek istisnai lke Japonya olmutur. Landau, bunu Japonya'da aile dnda da ok gl davransal kontrol sistemlerinin (rnein okul, iyeri gibi) olmasyla aklamtr. Nispeten iddetten uzak genlerin kalabalk iinde veya genlik etelerinde saldrgan davranlar sergileyebilmeleri, iddetin toplumsal nedenlerine bakarken ok nemsenmesi gereken bir bulgudur. nsanlar ait olduklar topluluktan farkl grnmekten holanmazlar. nsann kendisinden farkl insanlardan holanmamas ve onlara pheyle bakmas eilimi, grup iddetini arttran nemli bir nedendir. Bu durum, Japonya gibi homojen toplumlarda Amerika gibi heterojen toplumlara gre iddetin neden daha az olduunu aklar. Yine kalabalk iinde kii bireyselliini yitirir, davranlarndan daha az sorumlu hale gelir. Topluluk iinde adsz birisi olmak, anonimlik, yalnz halimize gre saldrganlmz daha rahat da vurmamz kolaylatrr. iddeti besleyen, dllendiren evresel-kltrel koullar, toplumsal nedenler arasnda en nemli etkendir ve bizim yaam kltrmz bu adan olumlu bir grnm arz etmektedir. Yaam kltrmz, iddetin beslenmesi asndan sorgulandnda olduka olumsuz bir manzara ile karlayoruz. Zira yaam kltrmzde sorunlar diyalog, anlama, anlama yolu ile zmek yerine savaarak karndakini alt-etme anlay baskndr. Devletini, ordusunu, dilini, ocuk yetitirme pratiklerini, gndelik iliki an savalk zerine kuran bir toplumun, modernlikle karlar karlamaz bu zelliklerinden bir anda vazgemi olduu dnlemez. Grup davranmzn temel bileenlerinden olan savalk ve sava zihniyet, bugn de dimdik ayakta duruyor. Kahramanlarmz hala savalardan seiyoruz. Bylesine debdebeli asker uurlama

105

trenleri dnyann baka hibir yerinde yaplmyor. Kltrmzde savalkla erkeklik zdetir. Sava ruh, baklara, bedenin hareketlerine ve pozlarna bile sinmitir. Toplum, erkek hatta kz ocuklarnda sava zihniyetin ve erkeklik olarak alglanan yiitlik, cesaret gibi deerlerin yerlemesini desteklemektedir. Er-lik ve delikanllk, cinsel kimlii deil, hem erkeklerde hem kzlarda saval belirten ifadelerdir. Erkek gibi kadn sz, belki yalnzca Trklerin kltrel corafyasnda vg olarak kullanlmaktadr. Erkek Fatma, ofr Nebahat gibi film adlar, baka kltrlerde cinsel kimlikle ilgili bambaka armlar yaparken, kltrmzde yiitlik, cesaret gibi olumlu armlar uyandrr. Savalk ve sava zihin, bireysel ve toplumsal sorunlarn zmnde fiziksel g; kardaki insan, rakibi, muarz fiziksel olarak alt-etmeye duyulan gven zerine bina olan bir ba etme tarzdr. Bu ba etme tarznn gnmzde nerelerde uygulandna baktmzda, grdklerimizin her alandaki yaygnl aknlk verecektir. Sadece ordularmzn muhabere gcne gvenip kendimizi ordu-millet olarak grmyoruz ayn zamanda bar zamannda, olaan gndelik yaamlarmzda da evde, ite, trafikte, sokakta, okulda, Meclis'te ve her yerde sorunlarn sava yoluyla halledilecei dncesine sahibiz. lkemizde bir sorunun szl tartmalarla, ikna yntemiyle halledilmesinin, zr dileyerek bir hatadan geri dnlmesinin rneklerini grmek pek mmkn deildir. En kk, basit insani sorunlar bile birdenbire iddetli bir atmaya dnme potansiyeli tayor. Televizyonda yllarca tartma program ynetmi bir sunucu, imdiye kadar bir tartmacnn dierini hakl bulduunu grmediini rahatlkla syleyebilir. ocuklarn sokak kavgalar bile bir anda slaleler-mahalleler aras kavgaya dnebilir. Sava zihniyetin izleri, Trkenin sz varlnda da kendini belli eder: Dersini vermek, haddini bildirmek, paasn aa almak, dnyay zindan etmek gibi ok sayda sz, davranlarmz ynlendirir. deolojik genlik gruplarnn kana kan, intikam diye bararak saldrya geebilmeleri an meselesidir. Bizler, spor msabakalarna bile savaa gider gibi gideriz. Sonu olarak, Trkiyede erkein kadna, kadnn ocua, byn ke, retmenin renciye eitli amalarla iddet uygulayabildii bir ortamda yayoruz. Bunu bilimsel almalar da gsteriyor. Bunun iin Trkiye leinde iki almann sonularna gz atmak yeterlidir: Aile Aratrma Kurumu Bakanl, aile iinde ve toplumsal alanda iddetin sebep ve sonularnn belirlenmesi amacyla Trkiye genelini kapsayan iki ayr sosyal aratrma

106

yaptrd: Aile i iddetin Sebep ve Sonular ve Aile inde ve Toplumsal Alanda iddet aratrmalar Trkiye'de aile iinde ve toplumsal alanda iddetin yaygnlk dzeyi, grlme biimi ve skl, uygulayc ve madurlarnn iddet kavramndan ne anladklar ortaya konmaya allyor; aile iinde ve toplumsal alanndaki baz deikenlerle bireylerin iddet ieren davranlar ve iddet eilimleri arasnda bir iliki olup olmad, eer varsa nicelik ve nitelii aratrlyordu. Aratrma bulgular, iddet eiliminin olduka yksek olduuna iaret ediyordu. iddet, daha ziyade bir erkek problemi olarak grnyor, gen erkekler en nemli risk grubunu oluturuyordu. Aratrma sonularna gre, ailelerin % 34'nde fiziksel iddete, % 53'nde ise szl iddete rastlanyordu. ocuklara ynelik fiziksel iddete rastlanma oran da % 46 idi. Aile bydke, iddet artyordu. Hamilelik dneminde bile fiziksel ve szl iddetin srd, sklnn da azalmad anlalyordu. Ailelerde cinsel iddet ve tacize rastlanma oran %9 idi. iddete maruz kalanlarn % 80'i yapacak fazla bir ey olmadna inanyorlard. Elerin daha iyi eitim grm olmas bile, aile iindeki iddeti belirgin olarak azaltmyordu. ocuklu ailelerin, ocuklarnn yaramazlklar iin uyguladklar yntemler arasnda "aklama ve ikna etme" yksek oranlarda olmasna ramen, onu "azarlama, utandrma", "cezalandrma ve yoksun brakma" ve "korkutma" izliyordu. Aratrmann genel bulgularndan biri de, iddetin, sorun zme biimi olarak kuaktan kuaa aktarld ve yaam pratikleri ierisinde pekitirilmesiyle iddet davrannn hem devamnn hem de alannn genilemesinin salandyd. lgin bir biimde, evde ocuklar daha ok dvenin anneler olduu grlyordu. iddete maruz kalnan bir ocukluk yaamak, sonraki yaamda ailede ve toplumsal alanda iddet uygulaycs olma ihtimalini artryor ve byk olaslkla, tm bu alanlardaki iddet zincirinin temel ve balatc halkasn oluturuyordu. Dikkat edilecek olursa drt drtlk bir iddet kltrne sahip olduumuzu gsteren saylan tm bu zelliklerimiz, darbecilerin arayp da bulamadklar bir darbe zemini oluturmaktadr. Bu nedenle darbelere kar mcadele mutlaka iddet kltrmz rehabilite etme amacna da ynelik olmak zorundadr. iddete kar mcadelemize lkemizde iddetin bireysel ve toplumsal nedenlerini iyice gzle nne seren aratrmalar oaltarak, buna gre gerekirse yasal yollara bavurmaktan ekinmeden her trl nlemi alarak devam etmeliyiz. Hepimizin iddete kar mcadelede tan altna elimizi koymamz, ncelikle tarihsel psikolojimizden kaynaklanan sava zihniyetimizi bar bir dnme tabii tutarak ie balamamz

107

gerekiyor. Yine ayn ekilde iddet davrann srekli besleyen, iddet sarmaln ulaabildiimiz her yerden krmaya almalyz. phesiz bu aba srecinin en banda da iddet dilinin, zellikle rol modeli olan toplum nderleri ve medya taraf ndan kesinlikle terk edilmesi geliyor. 5. Bir Toplumsal Travma Olarak Darbe ve Onarlmas Darbelerle yzlemek, iin onlar tanmann dnda baka yaplmas gerekenler de vardr: Bunlarn banda darbelerin neden olduu toplumsal travmay anlamak gelir. nsann ve toplumun yaamnda olaan saylabilecek birok olumsuz deneyim bulunur ama bunlar travma kapsamnda deerlendirilmez. Yaadmz her glk deil ama bazlar ruhumuza hi yaramyor, actmakla kalmyor, mr boyu etkisinde kalacamz izler brakyor, her hatrladmzda iimizi yakt yetmiyormu gibi kimliimizi bile biimlendiriyor. te bu berbat yaantlara travma diyoruz. Travmatik olay sradan olumsuz yaantlardan farkl klan kiinin yaamna ya da beden btnlne ynelik bir tehlike bulunmas ve katastrofik bir tepkiye neden olmasdr. Toplumsal travma da tpk bireysel travma gibi iler, tek fark tm toplumu kaplamasdr. Olaan snrlar iindeki olumsuz yaantlarn travmadan ayrlmasndaki en nemli lt, insann ve toplumun onlarla bir biimde ba edebilmeleridir. Travmatik olaylarda ba etme becerileri hibir ie yaramadklar gibi felce urar. Travmatik olay, bireyi ve toplumu kar koyamayaca bir g karsnda aresiz brakr ve genellikle insann kavrama snrlarnn dna taar. Travmatik yaant sonras birey, yaad dnya, kendisi, dier insanlar ve gelecekle ilgili kavraylarn yeniden gzden geirmek zorunda kalr. Travma ile yaamn olaan ak sekteye urar, bellein nceki kayt sistemi ve ierii ok nemli deiikliklere urar, kimi zaman bellek neredeyse tamamen silinir, sanki bireysel tarih hatta bireyin zihnine kaydolmu somut haliyle tm toplumsal bellek sfrlanr. Ulalmak istenen hedefler anlamszlar, gelecek bilinmezlie gmlr. Doal afetler, kazalar gibi olaylarn yan sra sava, ikence, tecavz, g yaants, hastalk ve sevilen yaknn kayb balca travmatik olaylar iinde deerlendirilir. Doal felaketlerdeki kayplar ne kadar byk olursa olsun insan rn olan travmalarn ruh salmz zerindeki etkisi ok daha olumsuzdur. nsan eliyle olmayan yaray sarmak, kadere rza gstermek nispeten daha kolaydr ama bamza gelen felaketin sorumlusu insan kardeimizse, hele hele dost bildiklerimizse, yaramz durmakszn kanar.

108

Travma sonras stres bozukluu, travmatik olay takiben bir kiinin bana gelebilecek en ar ruhsal durumdur, kronikletiinde tedavisi pek zor bir rahatszlk tablosudur. Bireyin olay sonras yaantsnn adeta srekli olarak travmay, uykuda bile srekli hatrlayacak ekilde bozulduu bu hastalkta hayat eskisi gibi srdrme imkan kalmaz. Ancak bu rahatszlk ortaya kmasa bile travmatik olayn bireyin ruhsal yaam zerinde sarsc ve rseleyici etkileri olabilir. Travma sonrasnda hemen herkes aresizlik, yetersizlik, acizlik, gszlk ve fke hisseder. Birey benlik saygsn zedeleyen travmatik yaanty kiisel tarihi iine kabul etmek istemez, buna direnir. Bu direni srecinde travmatik olay tekrar tekrar yaayarak kendi denetimine almaya alr. Bu tahmin etmesi olduka zor, uzun ve yorucu bir mcadeledir. Travmatik olaya verilen tepki, eitli deikenlerden etkilenir. Kiinin ya, cinsiyeti, eitimi, kiilii, travmann nitelii, iddeti, beklenebilir ve kestirilebilirlii, kiinin travmay anlamlandrmas, olay sonras evresel, ekonomik ve toplumsal destek bunlardan en belirgin olanlardr. Kadnlar, ocuklar, gszler, aresizler, ruhsal adan gariban durumda olanlar travmadan ok daha fazla hasarla karlar, kabilirlerse. iddet iin sz konusu olan fasit daire, travma iin de aynen geerlidir. Ar travmaya urayanlarn ocuklar da duygusal istismar ve ihmal bata olmak zere ailesel travmaya maruz kalrlar ve ruhsal rahatszlanma riskleri ok yksektir. Kendisi travma maduru olan kimsenin ocuklarnda da yksek oranda stres belirtileri saptanmtr. ocukluk anda yaanan stresin beyin geliimi ve nrobiyolojisi zerine olumsuz etkileri bildirilmekte, ocuklukta uzun sreli travmatik yaantlara maruz kalmann kiilik oluumunu negatif biimde etkiledii ileri srlmektedir. Travmann nesiller boyu sren etkisi, savalar, gler, soykrmlar, etnik katliamlar ve darbe ortamlar gibi topluca maruz kalnan travmalar da hemen herkesi ve onlardan reyecek nesilleri kapsayacak kadar artar. Bunun nedeni, insann yeryznn en byk kan dkcs, fitnecisi olma gereiyle yzlememiz, insanlmzdan utanmamz, insan soyundan firar etmek istememiz deildir sadece Topluca maruz kalnan travmalar, kusup insanlmz dar atmay isteyecek kadar bizi insan yapan tm hissiyatmz parampara eder. Bize topluca reva grlen travmatik eziyetin acsnn, zalimin aalayc tkrklerinin, ikencede fkran kanmzn yan sra insanln dna atlmay arzulayan kendi kusmuumuz da kimliimize yapr. nsana da insanla da gvenimiz kalmaz, elimizden geldiince bizimkilere yaprz. Travma, kimlikleri hasara uratmakla yetinmez, nesillere aktarldka kendisi bizatihi toplumsal kimliin ana nvesini oluturur.

109

Travmatik kimlik, toplumsal travmann nesiller boyu aktarlacak asl ve en byk komplikasyonudur. Toplumsal kimlik kodlar, bireyleri birbirlerini hi grmemi ve grmeyecek olsalar da aralarnda bir ba oluturarak bir arada tutar; bizlik duygusunun kaynan oluturur. Toplumsal kimliin oluturduu, ieriyi ve dary belirleyen bu psikolojik snr, bireylerin ilkel varolu kayglarna ve korkularna kar koruyucu bir kalkandr. Ayn zamanda dardan gelecek tehdide kar grubu bir arada tutarak hayatta kalma mcadelesinde nemli rol oynar. Tpk bireysel kimliini koruyan kiiler gibi kolektif kimlik gruplar da z-sayglarn korumaya ve kendilerini en olumlu imajlarla sunmaya alrlar. Bir aksi koul sz konusu olmad srece her birey, hep kendi kolektif kimlik grubu lehine davranma eilimindedir. Grubunun baarlarn grubun kalitesiyle, baarszlklarn ise anszlk ve benzeri d etkenlerle aklar. Savalar, gler, soykrm ve etnik katliamlardakinin yan sra 12 Eyll Darbesi gibi provokasyonlarla toplumsal gruplarn birbirine krdrld ve insanlarn toplu halde ikenceye ve yldrmaya mahkum edildii darbe ortamlarndaki travma, kiinin bu toplumsal kimliini can evinden vurur ve toplumsal kimlii paralanm insanlarn yaralarn sarmak amacyla can havliyle bir araya gelmelerine sebep olur. Fakat yine byle zamanlarda yaanan aclarla ba edebilmek iin toplumsal psikolojide fanatizmin temelleri atlr. Toplumsal kimlik, bireysel kimliin nne geer; biz, beni siler. Toplum fanatikletike psikolojisi salkl ileyiini yitirir, adeta ocuklar, geriler. Grup, gerileme iine girdiinde, yapc dinamikler deil ykc olanlar n plana gemeye balar. Gemile imdi arasndaki uzun zaman dilimi bir anda ortadan kalkar; gemi, imdi haline gelir, zaman kmesi ortaya kar. Zaman kmesinde, olay sanki dn yaanm, zaman gemiten gelip imdinin zerine km gibi, toplum iinde ok canl duygularn yaanmasna neden olur. Bundan sonra gruptaki bireylerin toplumsal kimlikleri daha da canlanr, grubu simgeleyen semboller ve lidere ballk nem kazanr. Grup, gncel olaylar gemiin glgesinde alglar. Dolaysyla gerei olduu gibi grebilme yetisini kaybeder; tarihindeki seilmi travmalar kimliinin ba tac yapar. Toplumsal travma, yaanan bir olayn, ekonomik, siyasi etkilerinin yan sra hemen tm toplumun psikolojisinde derin ve olumsuz izler brakmasdr. Mesela Balkan Sava, Osmanl devletinin siyasal ve ekonomik bnyesinde ok ar yaralar amasnn yannda toplumumuz iin hala etkilendiimiz, belki daha nesiller boyu etkileneceimiz byk bir toplumsal travmadr.

110

6. Darbeci ve Darbe Travmasnn Yaratt Maliyetler Darbeci, kafasndaki tehlikeleri bertaraf etmek iin tehlike oda olarak grd insanlara her trl zulm reva grerek, toplumu da kendisiyle ayn dnmesini salamak iin senaryolara ve baskya maruz brakarak travmaya uratr. Ancak darbelerin toplumsal travma olma nedeni, sanld gibi sadece toplumun zellikle baz kesimlerine ynelik zalimane uygulamalar deildir; darbeciler toplumun tm varln da adeta esir almlar, onu kendisine vasi gereken bir ocuk ya da akl hastas yerine koymulardr. Asl travma budur: nsan yerine konulmamak... Darbecilik, kelimenin gerek anlamyla toplum dmanldr. Darbeler, toplumsal dinamiklerin kendiliinden aknn nne set ekerler ve toplumu adeta ocuklatrrlar. Darbelerin toplumlarn aknda yol at engelleme ve gerilemeyi yle bir rnekle aklayabiliriz: imdi tm genleri, yetikinleri, eli aya tutan herkesi, bir kararla sadece emekleyerek yrmeye zorlasak, toplumsal hayatta nasl bir kemeke ve gerileme olursa, darbe dnemleri de aslnda toplumsal dinamikleri ve toplumsal psikolojiyi o hale getirir ve bu durumdan kurtulmak yllar ama yllar alr. Darbeciler ellerinde g ve despotizm balyozuyla toplumun karsna geer ve kendilerini onlar tm dertlerinden kurtaracak kurtarclar olarak sunarlar. Zaten darbeyi hazrlayan zorlu koullardan iyice bunalm olan toplum, ylesine keye skmtr ki, bu kymeti kendinden menkul kurtarclara boyun emekten baka are bulamaz. Bilmez ki, kurtarc sandklarnn elindeki g ve despotizm balyozu, onunda kafasna inecek ve toplumu oluturan her birey, toplumun cra bir kesine savrulacaktr. nsan, onu g haline getiren toplum olma zelliini, dayanma ruhunu yitirdike, darbecilerin onu insan yerine koymadn anlamakta da gecikecek, ya ka olursa olsun bakma muhta bir ocuk gibi ortalkta kalakalacaktr. Darbenin neden olduu travmann hi ummadk alanlarda insanl zaafa uratan etkileri vardr. rnein 1960 darbesini yaayanlar, niye siyasi liderlerinin idam edililerine sessiz kaldklarnn; 12 Eyll yaayanlar niye referandumda evet dediklerinin acsn, kimseye syleyemeseler bile hayatlar boyunca yaarlar. Yine rnein gznn nnde yaplan hukuksuz, adaletsiz despotik uygulamalara ses karamamak, insan yerine konulmama tutumlarna kar sesini ykseltememek insanlmzdan ok ey alp gtrr. Darbelerle yzleebilmek, darbecilerin akl bali olarak grmedikleri toplumun bu nedenle yaad travmay anlamay, onarmaya almay gerektirir.

111

Darbe, birok bakmdan insanlk-d unsurlar ierir. Bunlarn banda kendilerini kurtarc sanan baz komutanlarn olanca gleriyle toplumun tm dokularn balyozla ezme ya da bombardmana tutma gelir. Bundan daha ac olan ise, darbeye zemin hazrlayabilmek iin toplumu, genleri, siyasal farkllamalardan yararlanarak ve yzlerce provokasyon tezgahlayarak birbirine dman haline getirmesidir. Darbe, ne toplum brakr ne de siyaset rnein 12 Eyll 1980 darbesi, etkisi hala sren, imdiki siyasal ve toplumsal durumumuzu ekillendiren tam bir milattr. 12 Eyll 1980 darbesi Trk siyasal sisteminin zerinden silindir gibi gemi sadece siyaseti deil, btn toplumsal dokuyu ortadan kaldrmtr. 12 Eyllclerin darbelerine gereke hazrlamak iin birok provokasyonla genleri birbirlerine krdrmalar, toplumu lm gsterip stmaya raz etmelerinin dehetengiz psikolojik etkisi, 12 Eyll Anayasas referandum sonularna da yansm, halk darbecilerin elinden zorla ald ksmi demokratik gnlere bir an nce dnebilmek iin ok yksek oranda evetle anayasay onaylamtr. 12 Eyll Anayasas referandum sonular, halkn bir nevi celladna glmsemesidir. Halk, darbecilerin anayasasna byk ounlukla evet vermitir ama aslnda ortada kararn toplumsal szgelerden, geribildirim kanallarndan geirerek oluturmu halk da yoktur. Sinmi, rkm kitlelerin karar, demokratik bir iletiim ortamnda deil, dehet psikolojisi atmosferinde sadece ka-kurtul hedefine ynelmitir. Toplumsal adna ne varsa acmadan trpanlayan 12 Eyll darbesinin sosyopsikolojik yapmzda hala sren etkisi, toplumumuzu siyasi bir formasyon olmaktan karp adeta pelteletirmesidir. Siyasetle, kendini ynetme biimiyle ilgilenmeyen, sadece gnlk maiet derdine den bir toplum; doal yapsnda var olan, yani zel bir aba gerektirmeksizin, gndelik hayatn iinde kendiliinden oluan beklemeleri bile korkarak yapan ama bunun dnda rgtlenemeyen, karar alma srelerine katlamayan bir toplum... Bununla da yetinilmeyerek insannn zihninde tm toplum darmadan olsa bile bizi dnen ve bizi bekleyen ordu diye dimdik bir yap vardr dncesi dndaki fikirlere meruiyet hakk tannmayan bir toplum... Byle bir toplumun darbeler sona ermi olsa bile kendine gelebilmesinin ok uzun zaman alaca aikrdr. Darbeciler, toplumun yalnzca imdisini deil geleceini de muhasara altna almlardr. Travma zellikle toplumsal olanlar bizi de, toplumsal kimliimizi de ar biimde yaralyor. Peki, travmann bylesine olumsuz etkilerine kar yaplacak bir ey yok mu, elimizden bir ey gelmez mi? Travmaya uram bireylerle yaplan almalarn sonular,

112

toplumsal travmalar karsnda yaplmas gerekenler konusunda da bir ipucu verebilir: Travmatik yaanty baka insanlarla paylamak dnyay anlaml hissetmenin nkouludur. Bu srete kii, yalnz yakn evresinden deil iinde bulunduu toplumdan da destek beklentisi iindedir. Toplumun kiinin travmaya uradn onaylamas ve bu zarardan sorumluluk duyarak onarmaya almas travmann etkilerinin silinmesinde ok nemlidir. Travmatize olmu kiinin hukuksal dzeydeki abalarnn adaletin salanmas ile sonulanmas travmann onarmnda olduka etkilidir. Demek ki toplumsal travmalar rtmek yerine alabildiine konumak, ama tek tarafl deil diyalog halinde konumak, yalnzca zalimin zulmnn deil insani hikyelerin de bilinmesini salamaktr ilk yaplmas gereken. Bunu dertleri paylamak ve adil bir zmn ne olabileceini yksek sesle dnmek izlemelidir. Peki, toplumsal travmalarn kimliklerin bir paras haline geldiini ve bu yolla nesillere aktarldn, bu durumda gruplarn kimliklerine yapm fke ve nefretleri nasl ortadan kaldrlabilir? ok zor elbette ama imknsz deil. Kimliklerin bireyler ve topluluklar iin vazgeilmez nemi, topluluklarn kendilerini ne karma eklindeki nyarglar anlalabilirse kimlik fanatizminin rehabilitasyonu salanabilir. Kimlikler eninde sonunda ina edilen srelerdir, var olan kimlikler de uzun srede pekl deiebilir. tekine atfettiimiz zelliklerin deiebileceini, nyarg ve stereotipilerin yumuayabileceini gsteren sosyal psikolojik almalar bar iin umut vericidir. Ancak tm bunlar iin etnik ve dini kimlik farkllklarna sayg gsteren bir bar ortam ve her kimlie kar adil olduundan emin bulunduumuz bir hukuk devletinin gvenli emsiyesi gereklidir. Darbelerle yzleebilmek, darbelerin yol at travmalar onarabilmek iin darbecilerin ve onlara destek verenlerin cezalandrlmas, hi kimsenin yaptnn yanna kar kalmamas, maduriyetlerin elden geldiince giderilmesi, toplumu kandrmak amacyla oluturulan senaryolarn aa karlmas iin bir hukuki srecin balatlmas gelir. Darbecilikle mcadelenin gerek bir yzleme salayarak baarl bir ekilde yaplabilmesi iin maduriyetlerin makul llerde giderilebilmesi gerekir. Diyelim ki 28 ubatlar darbecilik sularndan ar cezalar aldlar ama o dnem onlara aktan destek veren evrelere hibir ey olmad, zeletiri bile yapmadlar, yine beyliklerini srdryorlar, o zaman maduriyetler giderilmi olamaz.

113

VI. BLM: 12 EYLL DARBES NCES VE SONRASI SREC ETKLEYEN ULUSLARARASI LKLER VE DI POLTKA GELME VE DNAMKLER

12 Eyll Darbesi ile ilgili yaplan deerlendirmelerde kukusuz d politika ve uluslararas ilikiler dzleminde yaananlarn etkisinin deerlendirilmesi olmazsa olmaz unsurlardan birisidir. Bu anlamda darbeye giden srete bu alanda ne gibi gelimelerin olduu, bu gelimelerin i siyasete yansmalar, darbelerde d glerin etkisi ve varsa bu etkinin derinliinin aratrlmas, d dnyadaki gelimelerin lkedeki ideolojik, ilmi, fikri ve siyasi dzlemlere yansmalar, 12 Eyll darbesi sonras Trkiyenin d politika ynelimindeki deimeler ve 12 Eyll Darbesinin uluslararas ilikiler boyutunda lkemize yaatt maliyetler bu blmdeki balklar ele alnrken temel bak as olacaktr. 1. Yeni Kresel Ekonomik Yaplanma, Neoliberalizm ve 12 Eyll Darbesi Arasndaki liki Darbelerin neden olduuna dair farkl yaklamlar vardr. Bunlar arasnda silahl kuvvetlerin sahip olduu kurumsal kltr, toplumlarn sorun zme yetenek ve kapasitelerinin gelimemi olmas, iddetin toplumsal sorunlar zmenin meru bir arac olarak kabullenilmesi, toplumsal ve siyasal krizlerin zm iin silahl kuvvetler gibi etkin ve rgtl bir gcn dorudan mdahale etmesi gibi etkenlerden bahsedilir. Bunlarn hepsinin darbe sreleriyle bir ekilde ilgisi vardr. Fakat darbeleri yalnzca kurumsal kimlik, gelenek ve kltrde aramak yeterli deildir ve tersine bu tr bir yorum darbelerin gerek nedenlerinin ortaya kmasna neden olabilir. Darbelerin bir daha yaanmamas iin, onlarn ortaya kmasna neden olan i siyasal, kltrel, toplumsal etkenler kadar uluslararas balam, siyasal, blgesel konjonktr ve iktisadi faktrlerin de aydnlanmas gerekir. Bu balamda, Trkiye kamuoyunda ve hatta siyasal ve akademik evrelerinde yaygn olan, bir darbenin gereklemesinin sonraki darbelerin yolunu at eklindeki yaygn inan da tartmaldr. Darbeler tek bana birbirlerinin nedeni ya da sonucu deildir. yle olsayd, rnein Yunanistanda 1967 darbesinden sonra baka darbelerin bunu takip etmesi gerekirdi.

114

Askeri darbeler toplumsal, ekonomik, kurumsal yaplar kadar uluslararas politikann, jeopolitiin, belli uluslararas iktisadi karlarn ve ideolojik, stratejik mlahazalarn sonucu olarak ve bunlarn kesitii noktalarda yaanmaktadr. Btn bu faktrlerden bamsz, tekil, silahl kuvvetler iinden kendince vatan kurtarma amal darbe giriimlerinin olmas da mmkndr. lkemizde 1962-1963 Aydemir ve spanyada 1981 Tejeronun darbe giriimlerinde grld gibi baarya ulamad ve hatta teebbs edenlerin hayatna mal olduu bilinmektedir. Darbeler yerel koullar kadar uluslararas politikann getirdii bamllk ilikileriyle de balantldr. Trkiye gibi Bat sistemindeki lkelerde tarihsel olarak, yaanan darbelerle izlenen ekonomik politikalar arasndaki balant dikkat ekicidir. Her ne kadar Trkiye dhil, baz Latin Amerika lkeleri, Filipinler, Gney Kore gibi lkeler birbirinden ayr corafyalarda yer alsalar da, yeni uygulanmaya balayan ekonomik modeller, ekonomik politikalar ya darbelerden nce ya da darbeleri takiben uygulamaya konmutur. Bat blou iinde yer alan bu lkeler zaman zaman Trkiye ile benzeri ekonomik, siyasal ve toplumsal krizler iine girmiler, askeri darbelere maruz kalmlar, bazlarnda darbe ynetimleri uzun sreli askeri rejimlere dnm, ordularn klasna ekildii lkelerde ise askerlerin eitli ara ve kurumsal mekanizmalarla hukuki ve fiili olarak siyaset zerindeki etkileri srmtr. Ekonomik ve siyasal krizler darbelerin iin gereke olarak kullanlmakta ve darbe yapanlar bu siyasal ve ekonomik krizleri zme amacn tadklarn iddia etmektedirler. Oysa darbeler, deil var olan krizleri zmek, aslnda bizatihi kendileri siyasal krizlerin en younlam halidir ve darbe ynetimi sona erdiinde, siyasetin kendisi bu kriz durumunu amaya almakta, onun yaratt olumsuz etki, travma ve sorunlarla uramaktadr. Dolaysyla, darbelerin siyasal sorunlar zme deil, kendisi bir olaanst durum olarak ekonomiye, siyasete yeni yeni bir yn verme arac olduunu sylemek mmkndr. 1.1.Dnyada Neoliberal Dnm ve Darbeler Trkiye ve ili de dhil baz Latin Amerika lkelerinde askeri darbeler ile neoliberalizm olarak da adlandrlan serbest piyasa odakl iktisadi modele gei arasnda bir iliki grlmekle birlikte, bu ikisi arasndaki ba yalnzca neoliberalizmle snrl deildir. rnein, lkemizde devletilii ne karan ve teknik olarak ithal ikamecilik olarak tanmlanan ekonomik modele 27 Mays 1960 darbesi ve onun kurduu siyasal ve hukuksal dzenle geilmitir.

115

Yine bu balamda, ekonomik krizler ve darbe arasndaki ilikiye bakldnda Trkiye rneinden gidildiinde bu trend kendisini 1960, 1971 ve 1980 darbelerinde gstermektedir. 1958 ekonomik devalasyonundan 2 yl, 1970 devalasyonundan 1 yl, 1980 devalasyonundan ise 6 ay sonra darbe gereklemitir. Burada bir noktaya dikkat ekmekte yarar vardr. Piyasa mantna dayanan bu modelin ekonomik byme ve toplumlara refah salayp salamadna dair politik ve ideolojik bir tartma gerekli deildir. Dnya grne bal olarak her iki pozisyonu savunan kabilir. Sorun hangi ekonomik modelin daha iyi ve baarl olduunu lmek deil, belli bir ekonomik modelin uygulanmas ve buna elik eden toplumsal, siyasal yaplarn kurulmas amacyla askeri darbe gibi bir mekanizmann devreye sokulmasdr. Bu uyary yapmakla birlikte 1970ler ve 1980lere uzanan ve evre lkelerde grlen askeri darbelerle yeni bir iktisadi model olarak uygulamaya konulan neoliberal ekonomiler arasnda ba dikkat ekicidir. Ksaca tanmlamak gerekirse, neoliberalizm hem Batl lkelerde hem de Bat sistemi iinde ve evre lkeler olarak da adlandrlan lkelerde genel olarak 1970lerin sonunda yaanan ekonomik bunalmn stesinden gelmek iin gelitirilen bir ekonomik modeldir. Temelleri Hayek gibi liberal dnrlerin almalarna kadar giden bu iktisadi model, 1970lerden itibaren kresel sistemde giderek yaygnlaan ve ngiltere Babakan Thatcherin deyiiyle alternatifi olmayan bir politika olarak sunulmutur. Fikri planda bu iktisadi anlay ABDde Chicago niversitesinde Milton Friedman ve ekibi tarafnda gelitirilmi ve Chicago Okulu olarak anlmtr. Bir nceki dneminde ABDde New Deal Avrupada Keynescilik, Trkiye, Latin Amerika ve Gney Kore dhil baz Uzak Dou lkelerinde ise ithal ikameci sanayileme olarak tanmlanan ekonomik modelin yerine gelitirilmitir. Bu model devletin ekonomideki yeri ve mdahalesinin mmkn olduunca daraltlmasn, kamulatrlm ve kamu giriimiyle kurulmu tesis ve iletmelerin zelletirilmesini, ithalat kstlamalarnn kaldrlarak d ticaretin serbestletirilmesini, sermaye hareketlerinin nndeki engellerin kaldrlmasn iermekte, bir nceki dnemdeki iktisadi uygulamalarn tersine arz yanls ve kamu harcamalarnn kslarak enflasyonla mcadeleye odakl bir iktisat mantna dayanyordu. Yalnzca evre lkelerde deil, Batnn gelimi merkez lkelerinde de ngiltere ve ABDden balayarak bu nemler hayata geirilmeye balanmtr. Sendikalarn gl olduu ve alanlarn haklar konusunda daha hassas olduu Kta Avrupasnda ise

116

neoliberal ilkelerin hayata geirilmesi daha aamal gereklemi, bu lkelerde alanlar, refah devleti dneminden gelen kazanmlar konusunda daha direnli olmulardr. Neoliberal piyasa ilkelerinin Trkiye gibi lkelerde uygulanabilmesi iinse daha sk ve toplumsal/siyasal kontrole dayal bir ynetime ihtiya duyulmutur. Bunun en nemli nedeni, bir nceki dnemde uygulanan ve talep ynl, yani alanlarn gelirlerini, dolaysyla yaam dzeyini yksek tutarak bymeyi artrmaya dayal ekonomik modelin, bir bakma tersine evrilmesiydi. Trkiye gibi lkelerin artk tkanma noktasna gelmi devleti ve ithal ikameci modelden, ihracata dayal ekonomik bymeye gemeleri ve dorudan yabanc yatrmlarn gelmesi iin zellikle iilik maliyetlerinin drlmesi gerekiyordu. Uluslararas rekabete yeni giren aktrlerin tutunabilmesi iin bu trden maliyetlerin basklanmas zorunlu grld. Bunun yannda faiz oranlarnn artmas, sermaye hareketlerinin serbestletirilmesi (dviz giri knn serbest braklmas ki 1989da gereklemitir), ihracatn artrlmas iin yksek devalasyona gidilmesi gibi, etkileri dolayl olan dzenlemelerin uygulanmas da bu programn bir parasyd. Bunun uygulanabilmesi, daha sonraki rnekleri Dou Blokunun dalmasndan sonra greceimiz bir ok terapi eklinde devam ettirilebilmesi demokratik ynetim altnda mmkn olmayabilirdi. 1961 Anayasasyla getirilen sendikal haklar, toplu szleme ve grev haklar, siyasal rgtlenme alann geni tutan bir anlayla bu ekonomik programn uygulanabilmesi, dolaysyla hzl, istikrarl byme, ihracat art, biriken d borlarn denmesi gibi srelerin gereklemesi zordu. Bunun yannda uluslararas siyasal konjonktr, jeopolitik gelimeler de bazen bu iktisadi srelerle kesitiinde darbelerin etkisi daha belirgin olmakta, insan haklar ihlalleri daha yaygn olarak yaanmaktadr. Bu srete iki nemli rnek ne kmaktadr. Bunlardan biri daha nce gerekleen ilide 1973teki Pinochet darbesi, dieri ise lkemizdeki 12 Eyll darbesidir. ilideki darbe, dier Latin Amerika lkelerine rnek olmas asndan risk yaratan ve iktidara seimle gelen sosyalist bir hkmetin devrilmesiyle gerekleirken, Trkiye iin siyasal balam ise randa ubat 1979da Humeyni nclnde ABD mttefiki ahn devrilmesi, Sovyetler Birliinin Aralk 1979da Afganistan igal etmesi ve NATOnun askeri kanadnn dnda olan Yunanistanda ise sosyalist olan ve lkeyi NATOdan karmaktan sz eden Andreas Papandreunun iktidara gelme olasl ve Trkiyenin bu konudaki vetosunu srarla devam ettirmesiydi.

117

Latin Amerika balamnda ili, blge dndaki lkeler iin de bir rnek, bir nc test alan olmas asndan nem tamaktadr. Mesela bu lkede darbe ncesinde Trkiyedeki gibi youn bir ekonomik kriz yoktur. Dolaysyla, orada darbeyle bir yandan sosyalist hkmet devrilirken, te yandan iktisadi olarak neoliberal ilkelerin uygulanmasna geilerek iki ama birden gerekletirilmitir. ilide darbeyle birlikte Chicago niversitesinden uzmanlar, ekonomiyi neoliberal ilkeler dorultusunda dzenlemek iin gnderilmilerdir. Hatta bu modelin kurucularndan saylan Milton Friedman da, bu dnm yerinde grmek amacyla iliyi ziyaret etmitir. Bu uygulamalar sonucunda bata zelletirme, eitim gibi parasz salanan kamu hizmetlerinin paral hale getirilmesi gibi yeni dzenlemelere gidilmitir. Yine, benzer bir ekilde Arjantindeki 1976 darbesinden sonra Haziran 1977 mali reformlara geilirken, Bolivyada ise reformlar 1978de balam ve darbe 1980de gelmitir. Trkiye baz benzerlikler ama temelde kendisine zg farkllklar tayan bir darbe sreci geirmitir. ncelikle, Trkiyede ili rneinden farkl olarak neoliberalizme gei karar nce alnm, darbe bir sre sonra gereklemitir. 1.2.Neoliberal Dnmler, Trkiye ve 12 Eyll Darbesi Bu dnemde Trkiye ekonomisinin ciddi bir sknt iinde olduu aktr. Gerek Komisyonumuzun dnemin Babakanlk Mstear Yardmcs Sayn Hasan Celal Gzel ile yaplan grme, gerekse o dneme dair eitli almalar tabloyu aka ortaya koymaktadr. Darbe sreciyle yakndan ilikili olan dikkat ekici nemli husus vardr: Bunlardan birincisi, 24 Ocak kararlarnn Turgut zal ve ona yakn kk bir ekip tarafndan IMF yetkililerin danmanl altnda hazrlanm olmasdr. Hatta IMF yetkililerinin yaplacak devalasyonda Dolarn 50 lira olmas nerisine kar zal 70 lira olmasn nererek bu yetkilileri artmtr. Hatta kararlar aklandnda baz bakanlar kurulu yeleri, bu kararlar kendilerinin grmemi olmalarndan dolay rahatszlklarn belirtmilerdir ve zellikle nlemlerin bu lde radikal nitelik tamasna tepki gstermilerdir. kinci olarak, iktidarda bulunan Demirel aznlk hkmetinin ve zellikle Turgut zaln btn abalarna karn gerek IMF, Dnya Bankas, OECD gibi uluslararas kurulularn, gerekse ABD ve Almanya gibi lkelerin, ok iddetli bir dviz ihtiyac iinde olmasna ramen 24 Ocak kararlar ncesinde mali yardm konusunda isteksiz

118

olmalardr. lgin bir biimde 24 Ocak kararlar aklandktan sonra da bu kurulu ve lkeler yardm konusunda zaln beklentilerini karlamaktan uzak kalm, sz konusu mali destek ancak 12 Eyll darbesinden sonra gelmeye balamtr. Bunun anlam sz konusu lke ve onlarn fiili denetimindeki uluslararas kurulularn, ekonomik istikrar tedbirlerinin aznlk hkmeti tarafndan uygulanabileceine kukuyla yaklamalardr. Bata Demirel hkmeti ve zal gibi bu program hzla hayata geirme iradesine sahip bir aktrler olsa da, Batl lkelerin, Trkiyenin o dnemki siyasal, hukuksal ve toplumsal dzeni iinde bu geiin yaanabileceine dair bir inanca sahip olmadklar anlalmaktadr. nc olarak, yine ilgin bir ekilde Turgut zal hazrlad ekonomik program 8 Ocak 1980de Genelkurmaya gidip komuta heyetine ayrntl bir ekilde sunmu ve onlarn takdirini kazanmtr. Hem Sayn Hasan Celal Gzelin Komisyonumuza verdii beyanda, hem de dneme ilikin baz kitaplarda bu noktaya deinilmektedir. Hatta, zal kararlar aklandktan sonra da Mart 1980de Genelkurmayda bir brifing daha vermi ve bu kez alnan nemleri ayrntlaryla anlatm ve yine takdir toplamtr. Darbeler asndan buradan karacamz birinci nokta, zaln hkmet yesi bakanlar istikrar program hakknda bilgilendirmezken Genelkurmay iki kez bilgilendirmek iin kendisinin giriimde bulunmas ve kabul grmesidir. Bu srete zal, 12 Eyll darbesinin gl isimlerinden dnemin Milli Gvenlik Konseyi Genel Sekreteri Haydar Saltk araclyla balant kurmutur. Bylece, daha en bandan askerlerin bu nlemler konusunda destei salanmtr. Bir dier nokta ise askerlerin hem istikrar nemlerinden haberdar olduklar, hem de ekonominin geneli hakknda bilgi sahibi olduklardr. Dier bir deyile, ordunun komuta kademesi iktidara el koyduunda nasl bir ekonomik program uygulanacan, bu programn uygulanmas srecinde kiminle almas gerektiini renmitir. Yoksa devalasyon, faiz hadleri, ithalatn serbestletirilmesi gibi hususlar iktisadi adan, tm lkeyi ilgilendirdii gibi askerleri de etkiler ve ilgilendirir ama bakanlar kurulunun bile tam olarak bilmedii bir programn iki kez Genelkurmayda sunulup tartlm olmas dikkat ekicidir. Neoliberalizme gei Batnn ekonomik olarak gelimi lke ve kurulularnn yukardan empoze etmesiyle gereklememektedir. Tpk darbelerin yalnzca askerlerin istekleriyle gereklemeyecei gibi. Bu sre rnein ABDden Trkiyeye, IMFden TC

119

Merkez Bankasna, Bat sermaye gruplarnn Trkiyede i dnyasna onlarn hilafna ramen dayatlm deildir. ncelikle, Trkiye ekonomisinin Bat ekonomisiyle daha fazla btnlemesini, igcnn denetim ve bask altna alnmasn, yabanc sermaye giriini isteyen bir i dnyas vardr. thal ikameci sanayileme, kotalarn stanbul kkenli byk sermayeye tahsis edilmesi, devlet imknlarnn kullanlmas, yerli irketlerin d rekabete kar korunmas ve dolaysyla tketicinin son derece aleyhine ileyen bir fiyat/kalite oran gibi hususlar nedeniyle aslnda i dnyas tarafndan desteklenmitir. Fakat bu model tkanma noktasna gelmi ve artk bu kesimler ihracata ynelmek istemiler ve bu nedenle hem 24 Ocak kararlarn hem de 12 Eyll darbesini olumlu karlamlardr. Hatta Trkiyedeki sermaye gruplar iinde en by olan Vehbi Ko, darbe ynetimine yazd mektupta baz hatalarna ramen Turgut zaln kollanmas ve ondan faydalanlmasn istemitir. Benzeri bir telkinin, darbe ynetimi siyasete katlacak isimleri veto ederken, Turgut zal veto etmemesi iin ABDli yetkililerden geldiini, zellikle Wall Street gazetesinin zal ile ilgili olarak olumlu haber yapt hatrlanmaldr. Dolaysyla, hem iteki siyaset, brokrasi, i dnyasnn iinden nemli gruplar, hem de uluslararas ve blgesel gelimelerden kayg duyan bata ABD gibi kresel aktrler Trkiyenin iktisadi bir dnm geirmesi konusunda hemfikirdir. Sorun bu ac reetenin hayata geirilmesidir ve bunu mmkn klan ortam 12 Eyll darbesi salamtr. 2. 12 Eyll Darbesinde ABDnin Rol ABDnin 12 Eyll 1980de gerekleen darbenin neresinde olduu bilmecesi, ilk gnden itibaren darbenin tartld her platformda tekrarlanan soru listesinin en st sralarnda yer almaktadr. Aradan geen uzun zaman dilimi boyunca ok konuulmasna ramen, ne Washington zerindeki pheleri datacak ne de ABDnin darbeyi dorudan desteklediini kesinlikle ispatlayacak somut veriler ortaya konulamamtr. Bugnden baktmzda, 12 Eyll ABD ile balantlandran argmanlar dizisini kabaca l bir tasnife tabi tutmak mmkndr. Bunlardan ilki, ABDnin darbeyle ilikisini tanklklar gibi somut delillere dayandrmaya alan tezlerdir. Dieri, ABDnin Trkiyede bir askeri darbeyi desteklemesinin ulusal karlarna uygun olduunu, nitekim ayn dnemde dnyann muhtelif blgelerinde benzer politikalar izlediini anlatarak darbede Amerikan parma arayan yaklamlardr. nc srada ise, bu dnemde Amerikan d politikasn otoriter ynetimlere yumuak bakmaya sevk eden fikirleri/dnya alglamalarn da gereke gstererek Washingtonun Ankarada iktidar

120

darbe yoluyla deitirmek istemesinin pekl mmkn olduunu syleyenlerin iddialar yer almaktadr. 2.1. Bizim ocuklar Yapt ABDnin 12 Eyll darbesiyle dorudan ilikisi bulunduu tezini destekleyen en somut kantlardan biri olarak, o dnemde CIAnin Ankara istasyon efi olan Paul Henzenin lkesine darbeyi, our boys did it szleriyle duyurduu iddias gsterilmektedir. Bu ifade, darbeci generallerin 12 Eyll harekatn ABDnin bilgisi dhilinde ve muhtemelen koordinasyon iinde gerekletirdikleri kanaatini desteklemektedir. Henze, Trk kamuoyunun Mehmet Ali Birandn kitabyla (Birand, 1984: 36) haberdar olduu bu iddiay, 2003te CNN Trkn kendisiyle yapt mlakatta yalanlad. Ancak daha sonra Birand, 1997de Henze ile yaplan bir syleiyi yaynlad. Henzenin 97de syledikleri, Birandn kitabnda anlatlanlar ksmen destekler mahiyettedir: Birand: ncelikle CIA ve Pentagonun darbeden nceden haberi var myd? Henze: Sanmyorum. Ben de darbeden (12 Eyll 1980) o akam haberdar oldum. Ulusal Gvenlik Konseyinden bir telefon geldi. Bakan Carter, Kennedy Centerdayd. Ben hemen kendisine bu mesajn ulatrlmas gerektiini syledim. Bir telefon grmesi yaptm. Carter bulunduu yeri terk etmedi. Sonuta bu ok olumlu bir gelimeydi. Ve ertesi gn Washingtonda hakim olan hava bir rahatlamayd. Generaller iin bana gemiti. Aka grlyordu ki bu ii bar ve etkin bir ekilde yapmlard. Zaten grevleri terristleri ortadan kaldrmak ve bunu etkin bir biimde yapmakt. Birand: Bakan Cartera sizin mesajnz ne oldu? Henze: Tam olarak ne sylediini hatrlamyorum. Ama hatrladm kadar ile Ulusal Gvenlik Konseyinde o srada grev banda olan kii beni aradnda una benzer bir ey syledi: Ankaradaki ocuklar bu ii yapt... Bu, generallerin harekete getii anlamna geliyordu. Zaten hikye de bundan ibaretti. Her ey ok yumuak bir ekilde gereklemiti. Aka grlyordu ki her ey son derece dikkatlice planlanmt. ( Balta, 2003) Henze mlakattaki szleriyle bizim ocuklar ifadesini dorulamakta, ancak darbeyle ilgileri olduu iddiasn yalanlamaktadr. Henzenin beyanlarna gre; darbeden

121

ancak meydana gelirken haberdar olan ABD, generallerin iktidar ele almalarndan memnun olmutu. imdiye kadar ABDnin 12 Eyll darbesiyle dorudan ilikisinin delili olarak gsterilen olaylarn, bilinen anekdot ve ahitliklerin en mehuru bu hadisedir. Ancak bizim ocuklar tezini destekleyen baka iddialar da vardr. Bunlara gre, darbeye giden srete ABDde Ecevit hkmeti hakknda yaplan analizlere istikrar vurgusu hkimdir. Birand kitabnda, Trkiyede istikrarn ancak askerlerin mdahale etmesiyle kurulabileceine dair deerlendirmelerin yer ald ABD raporlarndan bahsetmektedir. Birandn aktard bir anekdot zellikle dikkat ekicidir. Dnemin NATO Trk Askeri Temsilcisi Korgeneral Sreyya Yksel, bir toplantda Trkiyedeki alkantlar hususunda ordunun hkmete ramen inisiyatif alacandan bahsetmi, NATO Kuvvetleri Bakomutan General Haig de Bravo ite komutan byle olur ve istikrar byle kurulur demitir. Washingtondaki bu havann ve siyas- asker evrelerden gelen dier sinyallerin eitli kanallardan Silahl Kuvvetlere iletildiini dnmememiz iin hibir sebep mevcut deildir (Birand, 1984: 92-106). Henzenin szleri ve bu trden anekdotlar bize aradmz kesin delilleri vermese de, darbenin Amerikan ynetimi tarafndan memnuniyetle karlandn belirterek dikkatlerimizi ikinci argman dizisine ekmektedir. 2.2.12 Eyll ve Amerikan karlar ABDnin 12 Eyll darbesinin arkasnda olduu tezinin bir dier nemli dayana, darbe ve sonrasnda izlenen politikalarla Amerikan karlar arasnda gzlemlenen uyumdur. Buna gre, darbe ncesi dnemde Trkiyenin ABD nezdindeki jeopolitik nemi baz gelimeler sebebiyle anszn artmtr. Sz konusu gelimelerden ilki, ran Devrimidir. ahn devrilmesinin ardndan ABD, blgedeki nemli mttefiklerinden birini kaybetmitir. Bu durum, ABDnin Trkiyeye duyduu ihtiyac daha fazla arttrmtr. rann yitirilmesiyle Sovyetlere kar yrtlen istihbarat vb. faaliyetler darbe yemitir. Ayrca, ran devriminin dier Mslman lkelere yaylma riskinin ortaya k da durumu ABD iin daha vahim hale getirmitir. Bu dnemde Camp David Anlamasn imzalad iin Arap dnyasnda yalnzlaan Msra Trkiyenin destek olmasnn beklenmesi, Ankarann Washington nezdinde artan neminin bir baka sebebidir. Ayrca bu tezi savunanlara gre; lkedeki istikrarszln Trkiyeyi Bat ittifak dna itecek bir siyasi dnme yol amas yahut daha uzun ve derin bir karmaaya

122

srkleyerek NATOnun cephe lkesini g dengesi dna itme riski de mevcuttu. Sovyetlerin Afganistan igali sonras oluan ortamda evik Kuvvete souk yaklalmas, Yunanistann NATOya dnne ynelik veto gibi meseleler ABDnin kayglarn arttryordu. stelik Trkiye, ekonomik sistemini yaad istikrarszlk ortam iinde ABDnin ok nemsedii liberalleme yoluna da sokamazd. Askeri bir darbenin yarataca istikrar ortam sz konusu tm sorunlarn zm iin uygun bir zemin salayabilirdi. ABDnin 12 Eyllden sonra darbeci generallerle ok kolay ibirlii yapmas, baz baka detaylarla da beslenen bu dnme biimini desteklemektedir. 12 Eyll hakknda retilen sol literatrde liberalizasyon politikalarnn alt en az ABDnin jeopolitik kar beklentileri kadar kaln biimde izilmektedir. Dier almalarda ise Amerikann stratejik karlar daha n plandadr. 12 Eyll darbesini Amerikann yaptrd iddiasn desteklemek iin ABDnin 70lerin ikinci yars ve 80li yllarn banda nc dnya lkelerinde gerekleen darbelerle ilikisine de dikkat ekilmektedir. Gerekten de Amerikay eitli lkelerde darbeler organize etmekle itham eden geni bir uluslararas literatr bulunmaktadr.9 rnein, 1970li yllarn balarnda ilide iktidara gelen sosyalist Salvador Allendenin, 11 Eyll 1973de General Augusto Pinochet tarafndan yaplan darbe sonucu devrilmesine kadar geen dnemde ABD bu lkede nemli psikolojik harektlar ve istihbarat faaliyetleri yrtmtr. zellikle Kissengern, ilideki halk ayaklanmalarn ve grevleri bizzat organize ettiine dair gl iddialar vardr (Sneh, 2008: 50). ABDnin Mart 1976da Arjantinde gerekletirilen askeri darbede de ad gemektedir. 1975ten itibaren bu lkedeki istihbarat faaliyetlerini arttran ABD, medyann da etkin ekilde kullanm ile darbe iin zemin hazrlamakla sulanmaktadr. Baka somut kantlarla birlikte, Arjantin Silahl Kuvvetleri ynetimi devraldnda n plana kan iki generalin biyografileri de madurlar tarafndan darbedeki muhtemel Amerikan parmann delili saylmaktadr (Sheinin, 2006:162). Arjantin darbesinin ardnda ABDnin olduunu savunanlar, darbe ncesinde Arjantinde faaliyet gsteren Good-Year ve Pepsi gibi Amerikan firmalarna saldrlarn arttna, Buenos Airesdeki Amerikan bykeliliinin Arjantin polisi tarafndan youn koruma altna alndna dikkat ekmektedirler. Ardndan 12 Eyll darbesi hakknda
9

ABDnin kinci Dnya Savandan 2000li yllara kadar olan dnemde gerekletirdii mdahaleler hakknda geni bilgi iin bkz Blum, 1995.

123

Trkiye solunun savunageldiine benzer bir sonuca varmaktadrlar. Buna gre, Arjantindeki sol eilimli hareketlerin gittike glenmesi bu lkedeki Amerikan menfaatlerine byk zararlar vermeye balam, ABD de zm kendine yakn generallere darbe yaptrmakta bulmutur (Sheinin, 2006:160). Askeri ynetim ibana geldikten sonra ise tpk Trkiyede olduu gibi Washington tarafndan kolayca tannmtr. Arjantinde, darbecilerin ikenceden ldrmeye kadar trl yollarla halk ezdii bir Kirli Sava dnemi yaanmtr. Tam da bu iddet dalgasnn ortasna denk den Ekim 1976da, Amerikan Dileri Bakan Kissenger ve Amerikan Bakan Gerald Ford, Arjantin Dileri Bakan Cesar Augusto Guzzettiye ziyarette bulunmulardr. Bu ziyarette, lkede yaanan iddet ve insan haklar konusunda herhangi bir eletirel aklama yaplmad gibi, lkede ldrlen binlerce kiiden askeri ynetimin sorumlu olmad ifade edilmitir (Sheinin, 2006:163). Darbeden sonra Trkiyedekine benzer biimde gerekleen liberalizasyon iki lke arasndaki ticaret rakamlarna da hemen yansmtr. Darbe ncesi Arjantinin ABDden ithalat yaklak 775 milyon dolar iken sonrasnda bu rakamn nce 1.89 milyar dolara, 1980 ylnda ise 2.37 milyar dolara kt grlmektedir (Sheinin, 2006: 64). 1977de Pakistanda General Muhammed Ziya-l Hak tarafndan gerekletirilen darbede de ABDnin pay olduu ileri srlmektedir. Gereke olarak ise, 1976 yln da Bhuttonun babakanl srasnda Fransayla Nkleer Silah Gelitirme Program kapsamnda kurulan ilikiler gsterilmektedir. Fransayla imzalanan anlamann ertesinde, Austos 1977de, Amerikan Dileri Bakan Henry Kissenger Pakistana yaptklar ekonomik ve askeri yardmlarn sona erdiini aklamtr. ABD, bir adm daha ileriye giderek Pakistan Bykelisi George Vesti de geri armtr. 5 Temmuz 1977deki darbeye giden srete, bu ve benzeri basklarla birlikte Pakistanda ba gsteren ekonomik skntlar da Bhutto hkmetini iyiden iyiye zora sokmutur. Hkmetin devrilmesiyle ABD arasnda ba kuranlar ayrca; askerlerin, Trkiyedekine benzer biimde, muhtemel bir darbeye ABDnin scak bakacan bilmelerinin bile ok ciddi destek saylmas gerektiine iaret etmektedirler (Amin, 2007: 48-51). ABDnin bu dnemde adnn kart bir baka darbe, Uzakdouda gereklemitir. 12 Ekim 1979da Gney Kore Bakan Park Chung Lee bir suikast sonucu ldrlmtr. Suikast sonrasnda askerler darbe yaparak ynetimi ele geirmilerdir. 12 Ekim Darbesi olarak adlandrlan bu darbe sonrasnda lkede 4. Cumhuriyet yklm ve 5. Cumhuriyet dnemi balamtr. Darbe gerekletii srada

124

ABDnin bu lkedeki nfuzu st dzeydeydi. 1977 yl itibariyle Gney Korede yaklak yz bin Amerikan askeri ile ok sayda nkleer ve konvansiyonel silah vard. Gney Kore, Vietnam ve srailden sonra ABDnin en fazla askeri yardm yapt lkeydi (Kim, 1980: 232). Fotoraf tamamlamak iin Bolivyay da unutmamamz gerekiyor. Trkiyedeki darbeyle ayn yl gerekleen Luis Garcia Meza Tejedann Kokain Darbesi ile Bolivyada ynetim devrilmitir. Demokratik bir seim sonrasnda iktidara gelen Siles Zuozay deviren Tejeda, daha sonra enflasyonla mcadele iin Yeni Ekonomi Programn kabul etmi ve lkenin dolarizasyonu hz kazanmtr. Bu srete lkeye kayda deer miktarda ABD yardmnn yapld da grlmektedir (Hawdon, 2011: 9798). 2.3. Otoriterler ve Totaliterler: Askeri Ynetimlere Verilen Destein Merulatrlma Biimi ABD ynetiminin yukarda ksaca deindiimiz rneklerde sergiledii tavrlar merulatrma ihtiyac, d politika kararlarn alan evrelere yakn isimlerin savunduu baz tezler zerinden karlanmaya allmtr. Bunlarn en nls, Kirkpatrick doktrini olarak adlandrlmaktadr. Kirkpatrickin 1979da yaynlanan Diktatrlkler ve ifte Standartlar balkl makalesi (Kirkpatrick, 1979: 34-45) ve daha sonra konu hakknda yazd kitab (Kirkpatrick, 1982) nc Dnyadaki komnist kart diktatrlklerin desteklenmesi iin kullanlmtr. Yazdklar, Kirkpatrickin nce Reagana danman, ardndan da ABDnin BM nezdindeki bykelisi olmasn salamtr. Yani Kirkpatrickin tezi, devlet politikalar deerlendirilirken dikkate alnmas gereken organik nitelikler tamaktadr. almalarnda, Bat yanls otoriter rejimlerin, Sovyet taraftar totaliter rejimlere kar desteklenmesi iin gerekeler sunan Kirkpatrick, nce totaliter rejimlerle otoriterleri kyaslar. Ona gre geleneksel otokratlar, i ve bo zamana ilikin geleneksel ritimleri bozmazlar, geleneksel yaam alanlarna, aile ve kiisel ilikilere dokunmazlar. Yalnzca davranlar deitirmeye alrlar. Devrimci komnist rejimler ise toplumun tm hayat zerinde hkimiyet kurmak istemektedirler. selletirilmi deer ve alkanlklar da deitirmeye almaktadrlar. Beyin ykama, yeniden eitim, yaygn ispiyon a ve dnceleri de hedef alan kitlesel bask rejiminin unsurlardrlar. Nazi Almanyas ve Sovyetler Birlii totaliter rejimlerin baat rnekleri arasnda gsterilmektedir

125

Bu tespitlerden Kirkpatrick u sonuca ulamaktadr. Daha nce otoriter bir ynetime sahip olan corafyalarn demokratiklemesi, totaliter tecrbeye sahip olanlara gre daha kolaydr. nc Dnyada ABD, demokrasiyi yaymak adna otoriter rejimleri istikrarszlatrdnda ise Sovyet yanls gruplar iktidar ele geirmekte ve bu rejimlere totaliter bir kimlik kazandrmaktadrlar. Bu yzden, gelecekte demokrasinin daha iyi yeerebilmesi iin, Bat yanls otoriter rejimler desteklenmelidir. Bu argman dizisi, zellikle Amerikan kamuoyunun demokrasinin darda desteklenmesini isteyen kesimlerini, Souk Savan stratejik gzlkleri ile bakmaya ikna etmek iin kullanlmtr. Kirkpatrick ve benzerlerinin dncelerinin grd hsn kabul, 12 Eyll darbesine giden srete ve hemen sonrasnda Amerikadaki etkili evrelerin dnyadaki gelimeleri nasl okuduklarn gstermesi bakmndan nemlidir. Bu dnemde temel ncelii Sovyetlerle ve komnizmle mcadele olan ABD, dnyaya gvenlik merkezli bir pencereden bakmakta, istikrar d politikasnda nemsemekteydi. Dolaysyla ABD, 12 Eyll darbesine de pekl Kirkpatrick doktrininin merceinden bakabilirdi. Buna gre Trkiye, Sovyetler Birliinin destekledii gruplar eliyle istikrarszlatrlmaktayd. Bat kampndan kp, totaliter bloun parasna dnmesindense, otoriter bir ynetim eliyle lkede istikrarn salanmas demokrasinin uzun vadeli karlar bakmndan daha uygundu. ABDnin 12 Eyll darbesi ile ilikisi hakknda imdiye kadar ortaya atlan iddialar ve bunlar destekleyen kantlar incelendiinde karmza yle bir manzara kmaktadr. ABDnin darbeyi dorudan yaptrdna ilikin kesin kantlar bulunmamaktadr. Ancak, birok kanaldan Trkiyede yaplacak bir darbenin Washingtonda tepki yaratmayacana dair dorudan ya da dolayl iaretlerin gnderildii anlalmaktadr. Ayrca darbeci generaller, ABDnin destei sayesinde uluslararas alanda fazla zorlanmadan projelerini hayata geirebilmilerdir. Amerikann ayn dnemde dnyann deiik yerlerinde izledii siyaset, karar alc evrelerde popler olan fikirler ve d politika vizyonuyla birlikte dikkate alndnda Trkiyede darbenin desteklenmi olmas ihtimali artmaktadr. nmzdeki dnemde bu konuyla ilgili yeni bilgi ve belgelere ulalmas ihtimal dhilindedir. zellikle ABD arivleri, aratrmaclar tarafndan bu gzle henz taranmamtr. ABDde bilgi edinme yasas gibi yeni dzenlemeler, daha nce eriilemeyen kaynaklar daha ak hale getirmitir. Bu alanda yaplacak yeni almalarn teviki, acil bir ihtiya olarak karmzda durmaktadr.

126

12 Eyll deneyiminden ABD balamnda gelecee dnk olarak karlacak dersler bulunmaktadr. Bunlardan en nemlisi, lkemizde demokrasinin garantr olarak herhangi bir yabanc lke/lke grubu/ittifak sistemini grmenin ne kadar yanl olduudur. Demokrasilerin birbirleriyle yakn ibirlii yapmalar, demokratik rejimlerin kklemesi bakmndan nemlidir. Rejimlerin karakteriyle, sosyalletikleri evreleri arasnda nemli bir etkileim ilikisi olduu dorudur. Ancak bu etkileim deerlendirilirken, g ilikilerinin doas da hesaba katlmaldr. Demokrasinin garantr olarak uluslararas sisteme zerlerinden balandmz ittifak ilikilerini grmek, bizi bu ilikiyi salayan anahtar lke ve aktrlere baml hale getirmektedir. 12 Eyll, sz konusu aktrlerin askeri/stratejik vb. karlar gerektirdiinde, aradaki ittifakn var olu sebebi olan demokrasiyi bile rafa kaldrtabilecek admlar atabileceklerini gstermitir. Hr dnyann paras olarak lkesinde demokrasiyi gelitirme taahhdnde bulunan Trkiye, bal olduu bloun stratejik karlar gerektirdiinde, bizzat kendisinden demokrasi taahhd alan glerin destei/teviki/onay ile demokrasisinden olmutur. Trkiye, gelecekte gvenlik brokrasisinin iinde yer ald ittifak mekanizmalaryla ilikisini dzenlerken bu gerei hatrda tutmak durumundadr. Demokrasinin stn bir ulusal kar olarak iselletirilmesi, ancak demokrasimizin gerektiinde uluslararas alanda demokrasi havarilii yapan g ve odaklara kar da korunmas gerekebileceinin fark edilmesiyle mmkn olacaktr. 3. Etkileri ran slm Devrimi gerekletiinde tm gzlemciler laik, batl, ahn ve ABDnin mttefiki Trkiye ile rann yeni rejiminin ilikilerinin kt olacan tahmin etmilerdir. Ancak bu tahmin pek gereki deildir. yle ki ilikiler, zellikle de ekonomik alanda ah dneminden daha ileriye gitmitir. nk Trkiye, bandan itibaren yeni rejimi kabul etmi, resmen tanm ve meseleye dorudan mdahil olmamay tercih etmitir. Aslnda o dnemde iktidar olan Ecevit hkmeti, d politikada farkl bir eilimi temsil etmektedir. rnein hkmet, ah rejimine olumsuz bakmakla birlikte, ilke olarak CENTOya da kardr. 1979 ve sonrasndaki gelimelerde ran lehine olan dengenin ortadan kalktn, Trkiyenin stratejik neminin arttn ve Trkiye-ABD ilikilerinin dzeldiini grmek mmkndr. Btn bu etkenler, Trkiyenin ilk bata ran slm Devrimini olumlu ran slam Devriminin 12 Eyll ncesi Dneme ve Trk D Politikasna

127

karlamasna neden olmutur. Ancak ilerleyen srete durum deimi ve Trkiye ile ran ciddi bir atmann eiine gelmitir. zellikle de rejim ihrac sorunu ve laiklik kayglar, iki lke ilikilerini olumsuz ynde etkilemitir. ABD ile rann yaad gerginliin iinde Trkiyenin de ran rejimine tavr almas ve laiklik problemi, Trkiyenin yeniden ABD ile yaknlamasna neden olmutur. Bu yzden Trkiyenin ran tehdidine karn ABDden gvence almas, Trkiye ile ran arasn daha da amtr. Bu aratrmada uygulanan yntem konusuna gelince, konu, daha ok sre analizine dair bir yntemle ele alnmtr. Dolaysyla geleneksel hadise naklinin yerine, daha ok analitik tarih ikame edilmeye allmtr. Bu yntemle, Trkiyedeki darbe srecine etki eden ran Devriminin ne olduuna ve bu devrimin, 12 Eyll darbesiyle olabilecek ilikilerine baklmtr. 3.1.ran slm Devrimi ve Blgeye Etkileri Humeyninin rana dnmesi ile birlikte randaki devlet aygt dalm, ordu ve i gvenlik birimleri yeniden yaplandrlmtr. Bunun yan sra ekonomik unsurlar tamamen km, siyasette ise sol cenahtan ar saa kadar tm rgtler iktidar kavgasna dmlerdir. zellikle laik ve din gler arasndaki mcadele, 1982 ylna kadar srmtr. Aslnda bu dneme kadar birbirine rakip olan g merkezleri, mcadele alann geni tutmularsa da zellikle devrimci rgtlerin ortaya kmasyla birlikte bu karklk 1982 ylna kadar devam etmitir. zellikle ilk yllarndaki karmaann temel konusu, ran toplumunun gelecei ile ilgili olmutur. Buna gre randa din bir teokrasi mi olaca, yoksa Bazargan vb. lml reformcularn ynetiminde anayasal bir rejim mi olaca belirlenememitir. Bu belirsizlii zebilmek iin yaanan tartmalar ise binlerce insann yaamna mal olmu ve toplumsal atma bir trl azalmamtr (Cleveland, 2008: 475). Esasnda randa yaanan toplumsal bask, ah 16 Ocak 1979 tarihinde lkeyi terk etmeye zorlamtr. gn sonra Tahranda 4 milyon kiinin katld bir gsteri yaplm ve Ayetullah Humeyninin rana dnmesi istenmitir. Bu srada ran ordusu, nemli bir grev stlenmitir. zellikle ahn randan ayrlmasyla birlikte ordu, lider olabilecek konumdaki Bahtiyar yalnz brakm ve lml kanattaki kadrolar desteklememitir. Bu yzden ahn lkeyi terk etmesi ve ordunun lmllar desteklememesi, randaki ayaklanmann kesin zaferi olarak grlmtr. Kald ki bu durum, tm lkede bayram gibi kutlanmasna da neden olmutur (Armaolu, 2002: 754). Bylece randaki birok g merkezi, Humeyninin eline gemitir. randa gcn el

128

deitirdii bir srada, yllarca ibirlii yapan ABD ile ngiltere, ah yalnz brakmlardr. Bahtiyarn randa liderlik yapma frsatn yakalamaynca, babakanlk grevine getirilmitir. Ne var ki randa Bahtiyarn babakanla getirilmesi, Humeyniyi kzdrmtr (Cleveland, 2008: 475). Nitekim ksa bir sre sonra iki otorite birbirine rakip olmu ve randa merkezi otorite kurulamamtr. zellikle ahn atad kiileri muhatap alanlarn slma ihanet etmi olacan ifade eden Humeyni, Babakan Bahtiyar 1979da istifaya zorlamtr (Cleveland, 2008: 475). Bunun zerine Humeyni, babakanla Mehdi Bazargan atamtr. Bazargann grevi, idar dzeni ve ekonomik istikrar salamakla grevlendirilmitir. Bunun yan sra Bazargan ve kabinesini oluturan lml laikler, devrimci rgtleri frenlemeye ve idar kurumlarn laik olmasn desteklemeye almlardr (Cleveland, 2008: 475). Ancak Bazargan hkmetinin yetki alan, slm Cumhuriyeti Konseyi (slm Devrim Konseyi) olarak adlandrlan bir yapyla snrl tutulmutur. ounluu ulemadan oluan ve Humeyni tarafndan ynlendirilen Konsey, lkenin en st idar ve yasa koyucu durumuna gelmitir. zellikle Konsey, yasa karma ve Bazargan hkmetinin nerdii politikalar veto etme yetkisine sahiptir. Konseyin ok geni olan yetkileri, Bazargann programn uygulamasna imkn vermediinden Bazargan ve kabinesi, Kasm 1979da istifa etmek zorunda kalmtr. Bunun zerine Humeyni de mevcut hkmeti meru saymam ve 13 Ocakta slm Devrim Konseyinin kurulduunu ilan etmitir. Bylece lkede iki ayr hkmet kurulmu oldu. Bu nedenle Mehdi Bazargan, Humeyni ve Bahtiyar arasnda arabuluculuk yapmaya balamtr. Hatta bu srete Bazargan, ordu ile Humeyni arasnda da arabuluculuk yapmak zorunda kalmtr (Armaolu, 2002: 754). Aslnda ahn gidii, en ok orduyu etkilemitir. nk ordu, genelde aha baldr. Hatta denebilir ki ordu, Bahtiyar pek sevmemitir. Bu nedenle birok komutan, ordudan ayrlmay tercih etmi, bir blm muhalefete katlm, bir blm de lkeyi terk etmek zorunda kalmtr. u bir gerek ki, ahn lkeden ayrlmasndan sonra ordunun tavr ok nemli olmutur. Zira ordunun, randa mdahale edecei dnlmtr. Ancak ordu, mevcut duruma mdahale etmedii gibi, Humeyni tarafn da desteklememitir. Bu durum, randa devrimin sonucunu belirleyecek sokak atmalarnn yaanmasna neden olmutur. zellikle 9 ubatta Tahrann dousundaki hava ssndeki atmalar srasnda buradaki silahlar halka datlm ve silahl halk kitlesi, Mcahidin ve Fedayin gerillalar ile beraber polis merkezlerine, hapishanelere ve SAVAK brolarna saldrmaya

129

balamlardr (Ar, 2004:345). Bahtiyar, Bazargan hkmetini tanmaynca, iki hkmetin taraftarlar arasnda atmalar balamtr. Ancak bu atma ortam, ksa bir sre sonra yattrlabilmitir. 9 ubat 1979 tarihinde ordunun byk ounluunun katld bir hareket ile Bahtiyar hkmeti ve ah ynetimi kesin olarak ortadan kaldrlmtr. nk ordu komutanlar, 11 ubatta tarafszlklarn ilan etmiler ve kendilerine bal askerleri klalarna geri ekmilerdir. Aslnda ordunun geri ekilmesi, Bahtiyarn btn umutlarn sndrmtr. zellikle bu srete basz kalan ve moral olarak tamamen km olan ordu, 11 ubatta tarafszln ilan ederek tavrn netletirmitir. Ayn gn devrim yanllar, Tahran tamamen denetim altna almlardr. Bundan sonra randa Humeyni rejimi hkm srmeye balamtr. Aslnda Humeyni, 1 ubat 1979 tarihinde zel bir uakla Paristen Tahrana gemitir. milyon kiiyle karlanan Humeyni, rana dnmesiyle birlikte, Pehlevi hanedanl sona ermitir. ahn kandan sonra Humeyni, randa halk hareketinin lideri olmutur (Fekri, 2011: 179). Ardndan Mart 1979da ah idama mahkm etmitir. Bu srada Fransaya kaan Bahtiyarn yerini Bazargan almtr. Bylece ran ordusu, dini lider Ayetullah Humeyninin denetimine gemitir. Ardnda Humeyni, Mehdi Bazargan Bahtiyarn yerini alacak ekilde geici hkmetin kurulmasyla grevlendirmitir (Fekri, 2011: 183). Humeyni, kurduu slm Devrim Konseyi ile Mehdi Bazargan geici hkmetin bakanlna getirmitir. Bu srada Humeyni de slm Devrim Konseyinin bana gemitir. Aslnda btn bunlar, ran blgede ve slm dnyasnda nde gelen bir dini ve devrimci bir g yapmtr (Fekri, 2011: 180). ran ordusunun, zellikle radikal bir ynetimin eline gemesi, ABDde beklenmedik bir olay olarak grlmtr. zellikle ran ordusunun Basra Krfezinde etkili olmas halinde, Bat dnyasnn ihtiya duyaca petrol aknn engellenebilecei deerlendirmelerinin yaplmasna neden olmutur. Zira petrol aknn engellenmesi halinde, tm Bat dnyas ve bu lkelerde yatrmlar olan ABD iin nemli bir risk ortaya karacaktr. Bu dnceden hareketle randa yaanan gelimeler, ABDnin blgede aktif tedbir almasna neden olmutur (Fekri, 2011: 180). Bu sra da Bazargan hkmeti, Haziran 1979da slam deerlerine sahip bir devlet kurulacan ve ilkenin din mahreli olacan aklamtr. Ancak Bazargan hkmeti, din kurumuna zel idar ve adl yetki vermeyen bir anayasa tasla hazrlamtr. Bu tas lak, halka seilmi ve ounluu ulemadan oluan Uzmanlar Meclisine gnderilmitir. Humeyni, mecliste yapt bir konumada, anayasann yzde yz slamiyete dayanmas

130

gerektiini (Taflolu, 2010: 248) belirtmitir. Tartmalarda Uzmanlar Meclisi, hkmetin zgn metnini tamamen deitirerek rann tm yasa ve kararnamelerinin slam kurallara ve standartlara uygun olmasn gerektiren bir anayasa hazrlamtr. Aslnda bu art, ulemann devlet ilerinde hakim rol almasna ve idarede yetkili olmasna yol amtr. Aslnda btn bunlar, randa siyas, hukuk ve sosyal dzlemde slamlamasna neden olmutur. Bu da ahn devrilmesi kadar devrimci bir gelime olarak grlmtr (Taflolu, 2010: 248-249). Bu srete Humeyni, ABDyi slm adna kutsal sava vermek zorunda olduklar ba dman (Hamurcu, 2010: 286) olarak gstermitir. Eyll 1979da Humeyni, Kum ehrinde yapt bir konumada ABDyi Byk eytan olarak tanmlamtr. Bunun yan sra Msr lideri Enver Sedat ile Irak lideri Saddam Hseyini ABDnin uaklar ve ajanlar olmakla sulamtr (Hamurcu, 2010:286). zellikle Sedat, srail ile anlama yapmakla, Saddam ise ran ile savaarak ABDnin iini kolaylatrmakla itham etmitir (Hamurcu, 2010: 286). Aslnda randa slamc gruplarla, dier muhalif gruplarn birbirinden ayrlmas, devrimden hemen sonra olmutur. rnein Fedayin rgt, geici Bazargan hkmetinin hazrlad anayasa taslana kar karken, u grleri dile getirmitir: Hazrlanan anayasann kapitalizme yol aacan, ordunun emperyalist grlere teslim olacan ve Amerikal askeri danmanlarn etkinliini artracan ifade ederek kar kmlardr. Mcahidin grubu ise mevcut orduyu datmad ve emperyalist anlamalar feshetmedii iin hkmeti eletirmektedir. SSCB ile ilikilerini dzeltmek isteyen yeni ran ynetimi, komnist ideolojiye sahip ran Kitlelerinin Partisine (TUDEH) ilk bata ses karmamtr. TUDEH ise dier solcu rgtlerin etkisinin azalmasyla birlikte ibirliine ihtiya duyulacan dnerek, slamc hareketi bandan beri desteklemitir. TUDEHin bu durumundan faydalanan dinci gruplar ise bunlarn hareketlerini 1983 ylna kadar serbest brakmlardr. Ancak hkmet, bu tarihten sonra TUDEHin ran-Irak savan durdurma ve Afganistan igalini destekleme ynndeki isteklerinden rahatsz olduundan, bu partinin faaliyetlerini kstlam ve bunlarn yetmiten fazla st dzey yneticisini tutuklamtr. Bylelikle TUDEH, ortadan kaldrlm ve liderleri hapsedilmitir (Behrooz, 2007:219). Oysa TUDEH, Mcahidinden farkl olarak Humeyniye kar kmam, antiemperyalist niteliini gz nne alarak slm Devrimini desteklemitir. Mcahidin gerillalar ise

131

ynetime kar suikastlar dzenlemilerdir. 1983 sonuna gelindiinde ise randa slam Cumhuriyet Partisi dndaki tm partiler ve gruplar yasaklanmtr (Behrooz, 2007: 221). Bu srada rann Irakla olan mnasebeti nem tamaktadr. Zira ran, Irak corafyasnda ayrlk Krt liderlerinden olan Mesut Barzani ve Cell Talabani gibi gruplar desteklemektedir. Ancak ran, Irakta ayrlk Krt gruplarn desteklerken, lkesindeki Krt gruplarla mcadele halindedir. Aslnda randaki yeni rejim, muhalif gruplarn yan sra devrimin ilk gnlerinden itibaren etnik gruplarn muhalefetiyle de uramak zorunda kalmtr (Ar, 2004: 350). zellikle randaki etnik gruplarn banda, saylar 11 ila 15 milyon olduu tahmin edilen Azer Trkleri ile 3-4 milyon kadar olduu dnlen Krtler ile Kuzistan Araplar bulunmaktadr (Armaolu, 2002: 756). Bundan dolay Mart 1979da Kmbet-i Kavutsada Trkmenlerin, Pakistan snrna yakn Balucistanda ve daha yukarda olan Sistan blgesinde ise ayaklanmalar grlmtr. Esasnda randaki etnik unsurlarn ayaklandklar tarihin, Humeyninin 30-31 Marttaki referandumuna denk gelmesi rastlant deildir (Armaolu, 2002: 757). Zira lkedeki etnik gruplar, yeni rejimden zerklik istemektedirler. Bununla ilgili olarak ilk talep Krt gruplarndan gelmitir. 1978in sonbaharnda ahn otoritesi azalmaya baladnda Snni Krtler, Mehabad blgesinde bamsz bir devlet kurmulardr. Bu yzden Snni Krtler, Humeyni iktidara geldiinde kararnamelerini kabul etmemilerdir. Hal byle olunca Devrim Muhafzlar ile Krtler arasnda silahl atmalar yaanmtr. Bu sre 1979 ylnn sonbahar aylarna kadar srmtr. 1980 ylnn Nisan ve Mays aylarnda ise atmann en iddetli safhas yaanmtr. Bunun zerine Beni Sadr, 14 Mays 1980 tarihinde Krtlere zerklik veren bir plan ilke olarak kabul ettiini aklamtr. Ancak bu aklama da atmalar durduramamtr. Mevcut atmalar, ran-Irak Savann Eyll 1980de kmas ile sona ermitir. Aslnda ayrlk Krt ayaklanmalarnn daha ileriye gidememesinin iki nedeni vardr. Bunlardan birincisi Krtlerin kendi aralarnda blnm olmasdr. rnein Krtlerin bir blm, Abdurrrahman Kasmlu (Kasmolo) liderliindeki Krdistan Demokratik Partisini desteklerken, dier bir blm ise Snni lider eyh zzeddin Hseyniyi desteklemitir. kinci neden ise Trkiye ve Irakn Krt ayaklanmalarn dikkatle izlemesidir (Armaolu, 2002: 757). 1975 ncesi ran ah, Krtleri Iraka kar kullanrken, Irak bunu rana kar kullanmamtr. Dolaysyla Trkiyenin ve Irakn bu davran, rann iini kolaylatran bir unsur olarak grlmtr. Irak, her ne kadar Krtlere yardmda

132

bulunmamsa da snra yakn ve zellikle rann petrol blgesi olan Kuzistandaki Araplar Humeyniye kar kkrtmtr. Kald ki Eyll 1980de ran -Irak Savann balamasnda Kuzistan sorunu nemli bir rol oynad bilinmektedir. Humeyni, randaki slm Devriminin ncelikle komu lkelere yaylmasna, bir baka deyile devrim ihracnn kendi misyonu olduuna inanm, hatta ve hatta bunun zorunlu bir grev olduuna kanaat getirmitir. Kald ki Humeyni, komu lkeleri slam usullere uygun devlet olarak grmediinden, bunlarn da randaki devrime benzer bir devrim yaamasn istemektedir. Bundan dolaydr ki, ran devriminin hemen sonrasnda, ran d politikasnda radikal sylemler dile getirilmitir. rnein devrimin ilk yllarnda d politika sylemleri: Savan zaferle sonulanncaya dek srmesi, savan kutsall, eytan glerin devrilmesi, slm Devriminin ihrac ve ne Dou ne Bat sloganlar kullanlmtr (Ylmaz, 2004: 230-231). Pek tabi ki bu durum, rann her iki kamptan da uzaklamasna ve zamanla dman kazanmasna neden olmutur (Ylmaz, 2004: 231). Ayrca ran-Irak Savayla birlikte ABD ile yaanan sorunlar ve bu lke tarafndan uygulanan kuatma politikas ile ran ekonomisi sarslm olmasn da ifade etmek gerekmektedir. Bu durum, halkn biriken ve arlaan sorunlarn zemeyen hkmete kar honutsuzluunun artmasna da neden olmutur. eride arad siyas ve ekonomik istikrar salayamayan ran ynetimi ise d politikada amalad izgiye ulaamamtr. Amacnn bir slam Dnya Dzeni kurmak olduunu syleyen Humeyni, mevcut sistemin en son aamada bunu gerekletireceini ve ahir zaman gelecek Mehdinin (on ikinci imam) yapaca greve hazrlk nitelii tadn sylemitir. Buna gre on ikinci imam gelene kadar slm devletleri fakihlerce ynetilecektir. Humeyniye gre ran devrimi, yalnzca i toplumlara ve Mslman lkelere ynelik deildir. Buna gre bu devrim, ezilen ve bask altndaki tm toplumlar hedeflemektedir. Bundan dolay devrimin tm halklarca kabul edilebilecei ve kolayca yaylaca tahmin edilmitir. Adeta bu devrim, dnyadaki btn yoksul ve ezilen uluslar iin bir kurtulu reetesi olmutur (Ar, 2004: 402). 3.2.ran D Politikasndaki Deiim randaki yeni rejimin ve amacnn evrensel oluu, aslnda btn komu lkelerini tedirgin etmitir. zellikle krfez lkelerinin monariyle ynetilmesi, olduka kalabalk i toplumlarnn yan sra, bu lkelerin belli oranlarda ran uyruklu nfusu iermesi ve baz etnik sorunlarla kar karya kalmas, bu lkeleri buna rejime kar duyarl klmtr (Ar, 2004: 357-358). Kald ki devrim ihracn, rann blgedeki karlar iin gerekli

133

gren Humeyninin temel amacnn Basra Krfezi bata olmak zere Afganistan, Lbnan, Orta Asya ve Kafkasya olduu da iddia edilmitir. zellikle Rus corafyasnda Azerbaycan ve Trkmenistan, krfezde ise Irak, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Bahreyn zel hedefleri olduu bilinmektedir (Ar, 2005: 534). Kald ki krfez devletlerindeki i halklar, mevcut ran rejimince srama tahtas olarak grlmlerdir. Bu nedenle kendini tehdit altnda gren devletlerin banda Bahreyn, Kuveyt, BAE ve Suudi Arabistan gelmektedir. Aslnda btn bunlar gstermektedir ki, rann bu dnemde ksa, orta ve uzun vadeli olmak zere temel amac vardr. Ksa vadede slm Cumhuriyetinin savunulmas ve rejimin korunmas, orta vadede rann blgesel gvenliinin salanmas, uzun vadede ise slam deerlerin egemen olaca bir dnya dzeninin kurulmasdr. Bu nedenle bata krfezi lkeleri olmak zere Suudi Arabistan gibi muhafazakr ve monariyle ynetilen lkeler ve halknn ounluu Snn olan Irak, Humeyninin i devletini endie ile izlemektedirler. Aslnda endienin temel kayna, randa monarinin yklmas ve bunun, ad geen lkelerde de rnek olabileceidir. Bir dier neden ise bata Irakta olmak zere bu lkelerde ciddi miktarda i nfusunun olmasdr. Dolaysyla randaki devrim ihrac ilgili almalar, ubat 1979da Humeyninin iktidara gelmesinden sonra balam denebilir (Ar, 2005: 534). randaki gelimelerden endie duyan Suudi Arabistan Dileri Bakan Prens Suud El Faysal ise Austos 1978deki bir aklamasnda, bu gelimelerin tm dnyaya dn k bir tehlike olduunu belirtmesi bouna deildir. Bunun yan sra Veliaht Prens Fahd, 16 Ocak 1979 tarihinde El-Cezire gazetesine verdii demete, randaki durumun hem slm dnyas hem de Ortadounun istikrar iin tehlike oluturduunu sylemitir. Esasnda Suudi Arabistandaki ilk i gsterisi, Kasm 1979da 90.000 kiinin katld bir miting ile balamtr. kinci byk gsteri ise Humeyninin rana dnnn yldnmne rastlamtr ki, ubat 1980de gerekleen gsterinin gstermelik amac, petrol satndan elde edilen gelirin artmasna karn ilerin durumlarnn dzelmediini protesto etmektir. Ancak Suud yetkililere gre tm bu olaylarn ardnda ran rejimi bulunmaktadr. Aslnda randa Bazargann babakan oluuyla birlikte ilk i olarak ABDnin doal mttefiklii konumuna son verilmi ve ilikilerin bundan byle eitlik ilkesine gre yrtlecei belirtilmitir. Bazargana gre rann yeni d politikasnda balantszlk esastr. Bu anlamda yeni rejimin takip edecei d politika, Musaddkn politikasna da

134

benzemektedir. Zira Musaddkn randaki ngiliz egemenliine son vermeyi hedefledii gibi Bazargan da ayn biimde ABDnin randaki egemenliine son vermek istemektedir (Gndoan, 2010: 266). Ayrca bu dnemde, rann CENTOdan da ayrlma fikri gndeme gelmitir. 1980 ubatnda Humeyninin yeni rejimi egemen olmakla birlikte ran, CENTOdan ayrlma yolunda bir karar almamtr. Ancak ksa bir sre sonra Bazargan da rann CENTOdan ekildiini aklamaktr. Bunun dnda 3 Kasm 1979 tarihinde bir aklama yapan ran, 1959 tarihli ABD-ran Savunma Antlamasn feshetmi, ardndan da 1921 tarihli SSCBran Dostluk Antlamasnn 5. ve 6. maddelerini tek tarafl olarak iptal ettiini aklamtr (Gndoan, 2010: 266-267). Ancak SSCB, bunu kabul etmediini ve anlamann kendisine tek tarafl olarak gerektiinde rana mdahale hakk verdiini beyan etmitir. Ayn eyi daha nce 1935 ylnda Rza ah ve 1958 -59da olu Rza Pehlevi yapmak istemise de SSCB, bu gr reddettii iin baarl olamamlardr. Ancak bu kez ran kararldr ve bunda da baarl olmutur. Esasnda rann CENTOda ayrldn aklamasndan sonra sadece Trkiye ve ngiltere ye lke olarak kalacandan, CENTO Daimi Konseyi, rgtn feshedilmesini istemitir. Bylece ran devrimiyle birlikte CENTO tamamen ortadan kalkmtr. Aslnda CENTOnun ortadan kalkmas ile Foster Dullesn gerekletirmeye alt Containment politikasnn son halkas da yok olmu ve bylece Balkan Pakt da ortadan kalkmtr (Oran, 2004: 805). zellikle jeopolitik nedenlerle rann olmad bir CENTOnun anlamsz olacandan 12 Martta Pakistan ve 16 Martta da Trkiye CENTOdan ayrlmtr. Bylece rgt dorudan kendini lavedilmitir. Esasnda bu durum, Trkiyeyi ok d a rahatsz etmemitir. nk Trkiye iin esas nemli olan ranla asker deil, ekonomik ibirliidir. Kald ki CENTOdan ayrlan ran, Kalknma in Blgesel birlii (Regional Cooperation for Development: RCD) yeliinden ayrlmayacan aklamtr. Bu durum da Trkiyeyi tatmin etmitir. Dolaysyla Trkiye, sonradan fikrini deitirse de, nceleri ran slm Cumhuriyetinin ilann olumlu karlamtr (Oran, 2004: 804). Hatta Nisanda cumhuriyetin resmen ilan edilmesinden nce 13 ubat 1979 tarihinde yeni rejimi resmen tanmtr. Trkiyenin bu olumlu yaklamnn ardnda Muhammed Rza ah dneminde yaanan sorunlarn zlecei beklentisi bulunmaktadr. zellikle ahn Ortadoudaki Krtlerle ilgili politikasndan rahatsz olan Trkiye iin Pehlevi ynetiminin ve ran d

135

politikasnda milliyeti ideolojinin ortadan kalkmas rahatlatc bir durumdur. Ayrca Trkiyede iktidarda olan CHP ve lideri Blent Ecevit de randa ahn demokrasi ve insan haklaryla uyumayan ynetiminden rahatszlk duymaktadr. Bu nedenle daha farkl dnenlerin gelitirdii bir dnce daha vardr. Buna gre Trkiyede bir baka parti iktidarda olmu olsayd, rnein AP gibi bir siyasal parti iktidarnda bulunsayd, ABDnin sadk mttefiki ve katksz bir antikomnist olan ahn halk hareketiyle devrilmesi, bu kadar ho karlanmayabilecektir. 3.3. Trkiyede ran Devrimine Bak Trkiye, ilk bata randaki Bat kart rejime scak bakmtr. Haziran 1979da Dileri Bakan Gndz kn, rana resmi bir ziyaret iin gitmitir. Bu ziyarette petrol alm ile ilgili bir anlama imzalanmtr. Bu ziyaretin en nemli taraf, slm Devriminin karizmatik lideri Ayetullah Humeyninin kn kabul etmesidir (Oran, 2004: 805). knn ziyaretinin bir dier nemli noktas ise randa rejime muhalif olan ve yandalarnn hemen hemen tamam Azerilerden oluan dini bir grubu ve onun lideri konumundaki Ayetullah eriatmedariyi ziyaret etmesidir. Aslnda bu grme Trkiye ran ilikilerinin sonraki dnemlerinde Trkiyenin Azerilerin desteklediine dair phelerinin artmasna neden olmutur. Bunun yan sra aha kar sokaklarda mcadele devam ederken Trkiyenin verebilecei ran Azerbaycanndaki ekinen etkisinden ve zellikle Tebriz eriatmedariye destekten Humeyni, yandalar,

bakonsolosluuna saldrmlar ve kundaklama teebbsnde bulunmulardr. Bu yzden iyi balayan ilikiler, bir yl bile gemeden Kasm 1979da bozulmutur. Bu srada Trkiyede CHP iktidar, yerini APye ve lideri Sleyman Demirele brakmtr. randa ise ABD Bykelilii ranllarca igal edilmitir. ABD vatandalar ve bykelilik personeli ou niversite rencisi olan eylemcilerce rehin alnm ve 444 gn srecek olan rehineler krizi balamtr. zellikle Humeyni yanls renciler, 4 Kasm 1979 tarihinde Tahrandaki ABD Bykeliliini basmlar ve elilik alan 63 kiiyi rehin almlardr. Daha sonra rehinlerden 10u kadn ve Afro-Amerikal olduklarndan serbest braklmlardr. Bunun dnda renciler, dier rehineleri serbest brakabilmek iin o dnemde kanser tedavisi grmek amacyla ABDye giden ahn, rana teslim edilmesini istemilerdir. ABD ise bunu kabul etmeyip reddetmitir. Ksacas rehineler meselesi, ABDyi zor durumda brakmtr (DeFronzo, 2007:304). Bylece ABD ile ran arasnda ciddi bir kriz ortaya kmaya balamtr. Aslnda rehine krizi, ABD -ran ilikileri ktletii iin deil, aksine iyilemeye balad iin ba gstermitir. Zira lml

136

ran Babakan Mehdi Bazargan ile ABD Ulusal Gvenlik Danman Zbigniew Brezinski, Cezayir hkmetinin himayesinde bir toplant yapmlar ve toplant srasnda el skarak fotoraf ektirmilerdir. ekilen fotoraf, iki lke arasnda uzlamann olabileceine dair beklentileri artrmtr. Ne var ki bu yaklam, radikal unsurlarca tehdit olarak alglanmtr. Bu yzden radikal unsurlar, gelecekteki diyalog umudunu ortadan kaldrabilmek iin ABD eliliini basmlar ve diplomatlar rehin almlardr (Pehlivanolu, 2004: 85). Bu olay, ABDnin randaki karlarn olumsuz etkilemitir. Zira ABDnin, stratejik ve politik kayb dnda, randa byk miktarda yatrm vardr. Ayrca rana her yl milyarlarca dolarlk silah satlmakta ve oradan da buday ihra etmektedir. Bunun yan sra 41.000 ABD vatanda eitli nedenlerle randa yaamaktadr. Aslnda btn bu verilir, ABD iin ran corafyasnn nemini ortaya koymaktadr. rnein 9-19 ubat 1979 tarihinde blgeye giden ABD Savunma Bakan Harold Brown, ABDnin krfez petrolne ynelik hayat karlarn, gerekirse asker g kullanarak savunacan beyan etmitir (Ar, 2004:352). Brown, ayrca ABDnin Umman, Somali ve Kenya ile asker kolaylklar ieren baz anlamalar yaptn, ok sayda sava gemisinin Hint Okyanusu ve Arap Denizine doru gittiini ve krfezde petrol naklinin gvenliini salamak iin blgedeki ABD glerinin arttrlacan aklamtr (Ar, 2004: 352). 3.4. Deien Kresel Dengeler inde Trk-ran likileri Trkiye, 1970li yllarn sonunda Avrupa devletleri ile anlamazlklar yaamaktadr. Ancak Trkiyenin jeopolitik nemi de giderek artmaktadr. zellikle ABDye gre Trkiyenin jeopolitik nemi, SSCBnin Afganistan igali ve randa meydana gelen slm devrim nedeniyle belirgin bir hal almtr. ABD, Trkiye ile Savunma ve Ekonomik birlii Antlamas imzalamtr. Trkiye ise 12 Eyll 1980 darbesiyle kurulan asker ynetim ile Yunanistann NATOnun asker kanadna dnn salayan Rogers Plann kabul etmitir. Bu dnemde ABD, Trkiyenin dousundaki hava slerini modernletirmeye balam ve 1978-1981 yllar arasnda yapt yardm 4 katna kararak, 1985 ylnda en yksek dzeye ulamasn salamtr. Aslnda Afganistann igali, ran slm Devrimi ve ran-Irak Sava gibi gelimelerden sonra Ortadou ve Trkiye, stratejik bir nem kazanmtr. Ancak Trkiye, Ortadouda meydana gelen gelimelere mdahil olmakta temkinli davranm ve zmn daha ok NATO erevesinde aranmasna gayret sarf etmitir. Ne var ki Trkiye,

137

ABDnin krfez blgesinin gvenlii iin kurduu evik Kuvvet gcne katlmaya kar kmtr (Pehlivanolu, 2004: 86-87). Bununla birlikte Trkiye, ran slm Cumhuriyetinin kurulu dneminde ran ile ilikilerinde tarafsz, yapc ve bar kalmaya almtr. Ancak Trkiyenin bu abalar sonusuz kalmtr. 1980lere kadar iilerine karmamak ve karlkl egemenlik haklarna sayg erevesinde oluturulan dengeli ve istikrarl Trkiye -ran ilikileri, randa Ayetullah ynetiminin kurulmas ve daha sonra SSCBnin dalmasndan sonra kark bir hale gelmitir. Trkiyenin ulusal, rann ise dinsel temelli egemenlik anlaylarndan kaynaklanan ideolojik eliki, ikili ilikilerin bozulmasnda neden olmutur. Aslnda ah dneminde de iktidarn kayna ve meruiyeti asndan Trkiye ve ran arasnda bir eliki bir durum bulunmaktadr. Ancak milliyetilik, her ikisinde de ortak payda olarak dikkat ekmektedir (Clevaland, 2008: 482). ran slm Cumhuriyeti kurulduktan sonra modern Fars milliyetilii braklm ve yeni bir sylem gelitirilmitir. Ar Batclk ve slm kartlna bir tepki olarak geleneksel Fars milliyetilii ortaya kmtr. Bu dnce, Bat kart ve ran mill kimliini ilik olarak kabul eden bir milliyetilik olmutur. Yeni yneticiler, ran iliin merkezi, kendilerini de ilerin kutsal lideri olarak grmeye balamlardr. Dolaysyla din ve siyas otorite, ayn elde birlemitir. Bu yzden eski ran tarihi kmsenmi, ran tarihi ile slm tarihi zdeletirilmitir. Modern Fars milliyetilerinin tm siyas, kltrel ve tarih simgeleri ortadan kaldrlm, ilik temelli yeni bir Fars milliyetilii ve ran ulusu tanmlanmaya allmtr (Keskin, 2007:4). Bu yzdendir ki Trkiye ve ran, iki farkl kltrel havza tanmlamas yaparak, Ortadou, Orta Asya ve Kafkasya politikasn belirlemeye almlardr. Bu kltrel farkllk, siyas sistemde temsil ettikleri deerler asndan iki lke kar karya getirmitir. Dolaysyla 1979 ylndaki ran slm Devriminden sonra iki lke ilikilerinin durumu bu minvalde gelimitir. zellikle bu dnemde i kimlii siyasallatrlmtr (Keskin, 2007: 4). randa iliin siyasallamasyla evre lkelerin tedirginlii giderek artm ve yeni tehdit alglarnn gelimesine neden olmutur. 3.5. Dneme Etki Eden Trkiye ve ran Arasndaki Anlamazlk Konular Uzun sreden beri Trkiye ve ran arasnda srekli bir rejim sorunu yaanmtr. Bu sorun, 1924 ylndan sonra monari-cumhuriyet rejimleri farkllna gre belirlenmitir. Rejim farkll, 1979 ylndaki ran slm Devriminden sonra tam anlamyla birbirine zt rejimlerin komu olmasna neden olmutur. ran, slmn i

138

yorumuna gre eriat devleti kurmutur. slm (ilik) bu devletin temel ve belirleyici unsuru olmutur. Trkiye ise laik bir devlet kurmu ve laiklii, siyas sistemin vazgeilmez unsuru olarak grmeyi srdrmektedir. Ayrca Trkiye, kendini Batl grmekte ve Bat kltr iinde tanmlamaktadr. ran ise Baty ktln kayna olarak deerlendirmektedir. ran, kendini slm dnyas iinde grrken, kendini Bat kltr iinde gren Trkiyeyi kart olarak deerlendirmitir. ran slm Cumhuriyetinin ders kitaplarnda ve propaganda mekanizmas iinde yer alan Atatrk dmanl bu kartln bir gstergesi olmutur. Dolaysyla iki siyas sistemin varlk nedenleri, birbirine taban tabana zttr. Bu srete Demirel, bykelilik igalini tarihte az rastlanan insanlk d bir olay olarak deerlendirmitir. Humeyni ise Ankara hkmetinin tpk devrik ah gibi sng yardmyla iktidarda kalabildiini belirtmitir (Oran, 2004: 806). Bu sayede Trkiye-ran ilikilerinde, dneme damgasn vuracak sz dellosu balamtr. Aslnda Trkiye asndan Trkiye-ran ilikilerini bozulmasnn nedeni, CHP ile AP arasnda ran rejimine baktaki farkllk deildir. Esas neden, Trkiyenin slm Devrimi ile ortaya kan umutlarn yeni rejimin karlama niyetinde olmamasdr. Ancak petrol krizi varken Trkiye, rana dnk ekonomik beklentilerinden umudunu kesmi deildir. Bu yzden randaki yeni rejimle kurduu kpr ban kaybetmek istemeyen AP hkmeti, Trkiyedeki ABD slerinin rana mdahale iin kullanlmayacan ve ABDnin rana uygulad ambargoya katlmayacan aklamtr. Ancak 1980 ylna geldiinde, iki lkede bozulan i istikrarlarn yeniden salama abalar gndemin ilk srasn almtr (Oran, 2004:806). zellikle ran iin Trkiyedeki 12 Eyll darbesi Trkran ilikileri temelinden bozacak niteliktedir. Zira darbenin ardnda CIAnn olduuna inanan ran ynetimi, Atatrkle vurgu yapan asker darbeye ok souk bakmtr. Ancak Trk-ran ilikiler, 12 Eyll sonras bozulacana daha da gelimitir. nk 12 Eyll tarihinden sadece 10 gn sonra Irak, rana saldrmtr. Bylece Irak, uzun srecei belli olan bir ypratma savana balamtr. Ekim aynda Trkiye, mevcut savata tarafszln ilan etmitir. Ne var ki bu sava, zellikle 24 Ocak kararlar ile yeni ihra alanlar arayan Trkiye iin byk bir frsat olmutur (Oran, 2004: 806). ran slm Devriminden sonra balayan ve devam eden konulardan biri de iki lke rejimleri arasndaki ideolojik ztlamann yaanmasdr. Bu ztlama, bir yandan iktidar ve muhalefetteki siyasilerce eitli deme ve davranlarla ifade edilirken, dier yandan ok sk tekrarlanan basn/medya savalar ile gndeme gelmitir. Bu sembolik Souk Sava,

139

genelde Atatrk, Humeyni, Antkabir, barts vb. gibi semboller erevesinde yaanmtr. Bu konuda yaanan bir baka nokta ise Trkiyenin randan rejim ihrac endiesi ve bu amala rann Trkiyedeki baz slamc rgtlerle ilikisinin olduu veya maddi adan destekledii dncesidir. Buna karn ran da Trkiyenin ranl rejim muhaliflerine yardm ettiini ileri srm ve bu konuyu pazarlk konusu haline getirmitir. Hal byle olunca ran da yeni bir strateji gelitirmi ve Humeyni ile balatt slm Devrimini, laik Irak dahil tm slm dnyasna yaymakta srarc olduunu aklamtr. Aslnda bu durum, laik ve demokratik dzeni benimsemi ve nfusunun byk bir ounluu Mslman olan devletleri tehdit etmitir. Bylece ran, Bat kart ve anti-laik sylemleri ve slm devrimini yayma giriimleri ile blgede bir tehdit olarak grlmeye balanmtr. ran, zellikle Mslman topluluklarn bulunduu lkelerdeki i nfus zerinde slmn savunuculuunu yapmaya almtr. zellikle Trkiyede laik ve Bat kart eilimleri destekleyerek, Trk halk iinde kutuplamay yaratmak istemitir. Bu yzden de radikal slam eilimleri desteklemeye almtr. Trkiye ise slm Devrimini izleyen dnemlerde lkedeki slam radikal kutuplamay engellemeye almtr. Trkiyenin randan kaynaklanan bu tehdit alglamas, rann radikal slam gruplar ile PKK ve Kuzey Iraktaki Krt gruplar destekleyen politikalar ile yeni bir boyut kazanmtr. zellikle 1979daki ideoloji farkllna karn ran, Trkiyedeki blc ve ykc terr gruplarn desteklemitir. Ancak 12 Eyll 1980 tarihinde Trkiyede ordunun ynetime el koymas, asker ynetimin Kemalizmi en azndan grnte glendirmeye almas ve bununla birlikte 1979 ran slm Devriminin eriat dzenini gndeme getirmesi, her iki lke arasndaki ideolojik elikiyi, ideolojik atmaya, bazen de krize dntrmtr. zellikle her iki rejim, bu dnemde birbirlerini antitez olarak deerlendirmilerdir. Bu yzden her iki devlet de dierini rejim ihra etmekle sulamtr. Her iki lke arasndaki ideolojik atma, daha ok u semboller zerinden yaplmtr. zellikle bu sava, her iki tarafta Mustafa Kemal Atatrk ile Ayetullah Humeyninin aleyhindeki yazlarla srdrlmtr. Bunun dnda ran, Trkiyedeki trban yasan eletirmitir. Trkiyeye gelen ranl liderler, Antkabiri ziyaret etmekten zenle kanmtr. Bunun dnda ran basn, Trkiyeyi eytann ua olarak deerlendirmitir. Trk basnnda ise ran rejimi irtica yuvas olarak deerlendirilmitir. (Oran, 2004: 806). Buna benzer birok sylem, bu dnemde grlmtr. Ancak her iki tarafn siyasetileri ve diplomatlar, karlkl karlar n plana

140

karm ve ilikilerin ztlamalarla kopmasna engel olmulardr. eitli nedenlerle kopma noktasna gelen ilikiler, her zaman st dzey ziyaretlerle veya grmelerle ksa zamanda dzeltmitir. Ancak 12 Eyll srecine bakld zaman bu durum, iki lke arasndaki sorunlarn, Trkiyeyi ABDye yaklatrd bir srecin yaand dneme denk gelmesi ilgintir. Trkiye bu dnemde uzun sredir tartt NATOdan ayrlma fikrinden vazgemitir (Hale, 2003: 170). Yukarda da bahsedildii gibi iki lke arasnda yaanan rejim sorunu ve Trkiyenin laiklik balamnda bir tavr ortaya koymas, ran ile ilikilerinde sorun yaratmtr. Aslnda bu durum, Trkiyenin bu konudaki kayglarna hassasiyet gsteren ABD ile ilikilerinin dzelmesine neden olmutur. Dolaysyla Trkiyenin ABD ile yaknlamas, gerek i atmas, gerekse komusundan alglad rejim tehdidi nedeniyle, Trkiyeyi zmszle itmitir. Bu zmszlk ise Trkiyeyi bir yardm arayna sevk etmi ve yaanan skntlar zebilmek iin bir gce ihtiya duymutur. randa devrimin meydana geldii sre, Trkiyenin ok ciddi siyas ve ekonomik problemler iinde bulunduu dneme denk gelmitir. Gerek lke iindeki kaos ortam, gerek ABD ambargosundan kaynakl ekonomik sorunlar Trkiyeyi istikrara kavuma konusunda zorlamtr. Bunca sorunun zerine bir de snr komusundan rejimine ynelik bir tehdit algs ortaya knca Trkiye areyi istikrar ve huzuru nasl kazanacan aramakta bulmutur. Trkiyenin sorun yaad dnemlere bakldnda ABD ile ilikilerinin uzak olduu dneme denk gelmitir. Hatta kimi evrelere gre bu sorunlar Trkiyenin ABDye kar mesafeli duruunun bir sonucudur. Sebep her ne olursa olsun lke iindeki gerilimin ran Devrimi ile birlikte giderek trmanmas Trkiyeyi zm noktasnda bir adm atmaya sevk etmitir. 12 Eyll hazrlayan koullar ierisinde bu noktada ran Devriminin de nemli bir rol olduunun sylenmesi yanl olmayacaktr. Anti-laik Ortadouya kar, laik Batnn destei Trkiye iin daha faydal ve gerekli grlmtr. zellikle kaos ortamnda ABD ile buzlar eriten Trkiye, 12 Eyll ile birlikte iinde bulunduu ve bir an nce son bulmasn istedii kaos ortamndan kabileceine inanmtr. 4. SSCBnin Afganistan gali ve 12 Eyll Darbesine Etkisi SSCBnin 1979 ylnda Afganistan igal etmesi, o dnemde silahszlanma konusunda verilen abalarn tamamen tersine evirmitir. Dnyann yeni bir gven

141

arayna girdii bu dnemde SSCBnin bu tavr, Souk Sava dneminin halen daha devam ettiine ynelik nemli bir mesajdr. gal ile birlikte gelien gvensizlik ortamndan en ok etkilenen lkelerin banda ise Trkiye gelmektedir. ABDnin igale kar verdii sert tepki Trkiyeyi dorudan etkilemi ve Trkiye, ABDye paralel bir ekilde SSCBye kar sert bir tepki gstermitir. ABDnin blgesel gvenlii salayabilmek asndan Trkiyeye olan ihtiyac ve 1974 Kbrs Bar Harekatndan sonra ABDnin uygulad ambargo ile birlikte savunma politikalarnda olduka skntl gnler yaayan Trkiyenin yeniden toparlanabilmek adna yapt btn abalar, igal sonrasnda bu iki lkeyi yeniden yaknlatrmaya balamtr. zellikle Trkiyede yaanan i karklklardan ve terr olaylarndan SSCBnin sorumlu tutulmas, Trkiyeyi ABDye byk lde yaklatrm ve terr olaylarnn sonlandrlabilmesi iin ABD, bir seenek olarak gndeme gelmeye balamtr. Bu aratrmada uygulanan yntem konusuna gelince, konu, daha ok sre analizine dair bir yntemle ele alnmtr. Dolaysyla geleneksel hadise naklinin yerine, daha ok analitik tarih ikame edilmeye allmtr. Bu yntemle, Trkiyedeki darbe srecine etki eden Afganistan igalinin ne olduuna ve bu igalin, 12 Eyll darbesiyle olabilecek ilikilerine baklacaktr. 4.1.SSCBnin Afganistan gali SSCBnin Afganistan igali, iki lke arasndaki ilikilerin ok tesinde, dnemin uluslararas dengeleri dikkate alnarak SSCBnin yeniden ben de varm diyebilmesi asndan nem tamaktadr. Bundan hareketle Ahmet Han, SSCBnin Afganistan igal etmesini, dneminin uluslararas dengeleri asndan u ekilde deerlendirmektedir: Bir dneme nitelii tayan 1970lerin sonunda, 1989da Berlin Duvarnn yklmasyla son bulacak olan Souk Sava, yoku aa diye nitelenebilecek sratli bir dngye girmiti. Ocak 1979da ah Muhammed Rza Pehlevinin terk ettii ran, 1 Nisan 1979da yaplan referandumla slam Cumhuriyetine dnmt. randaki bu gelime tam da Afganistanda Afganistan Demokratik Halk Partisinin (ADHP) ynetime el koymasnn ardndan, Souk Savan dengeleri asndan rekabet odana, Avrupa-Atlantik blgesine, yakn ve baka nedenlerle birlikte esas olarak sahip olduu hidrokarbon kaynaklaryla merkezdeki g mcadelesinin dengelerine dorudan etkili olma potansiyeli bulunan bir lkede

142

gerekleiyordu.

Ayn

dnemde,

ABD

iin

Vietnam

Savann

baarszlnn utancnn, bunun getirdii grece gvensizliin ve i blnmelerin ok taze olduu da hatrda tutulmaldr. Tahran ve slamabattaki ABD eliliklerine yaplan saldrlar, ABDde mevcut, d politikada srekli prestij ve zemin kaybetme hissini krklemitir. Bu gelimelerin ardndan gelen Afganistann igali, ABD karar alclarnda derin kayg yaratmtr. Bu durum, ABDde mevcut bulunan SSCB karsnda pasif kalnd hissini krklemitir. Hatta ABD d politikas zerinde etkili yorumcularn bir blm, SSCBnin asker mdahaleyi bir opsiyon olarak rahata kullandn, bunun nemli nedeninin ise ABDnin pasif kalacana dair duyduu gven ile ilgili olduunu belirterek, SSCBnin bu meydan okumasnn asker tehditle karlanmas gerektii ynnde kanaat beyan etmilerdir(Han, 2011: 60). Aslnda Afganistan, Souk Sava dnemi boyunca i problemleri ile dnya gndeminde yerini koruyan bir lke konumundadr. II. Dnya Savandan sonra Afganistann geleceinin belirlenmesindeki en nemli aktr Muhammed Zahir ahtr. 1973 ylna kadar monari ile ynetilen Afganistan, saltanat ailesinden olmasna ramen Cumhuriyeti ilan ederek hanedanlk ynetimini deitirmitir. zellikle bu durum, daha sonraki yllarda Davud Han tarafndan komnist bir devrim yaplmasna ve Sovyet igaline giden yolun almasna neden olmutur. Aslnda Sovyetler Birliini lkesinden uzak tutma abasndaki Muhammed Nadir ahn olu olan Muhammed Zahir ahn (1933-1973) krall dneminde onun kuzeni ve kaynbiraderi olarak babakanlk yapan Davud Han, Kral Emanullahtan sonra Sovyetlere Afganistann yaklamasna, hatta adm adm Sovyetlerin Afganistan igal edebilmek iin yrtt almalara zemin hazrlanmasna sebep olmutur (Armaolu, 2002: 763). Geri 1950lilerdeki Amerikan politikasnn da Afganistan Sovyetlere yaklatrd sylenebilir. Zira Afganistann bekledii yardmlar, bata ABD olmak zere evre lkelerden alamaynca, ekonomik, sosyal ve siyasal olarak Sovyetlerin kontrolne girmitir (Armaolu, 2002: 764). Sovyetler Birlii ise ilerideki emellerine uygun olarak bu dnemi iyi deerlendirmi, kredi ve yardmlarn kendi karlarna uygun olarak dzenlemitir. zellikle Sovyet snrna yakn yerlerin imar, yollarn geniletilmesi, Kabilin kuzeyindeki Bagram Hava ss gibi slerin yaplmas ve gizli planlarn hayata

143

geirilmesi olarak ifade edilebilecek yatrmlar yaplmtr. Ayrca eitilmeleri iin binlerce Afgan subay ekoslovakyaya gnderilmi ve Sovyetler ideolojilerine hizmet edebilecek askerler yetitirilmitir. Kald ki bu askerlerin pek ou, KGB ajan olarak da yetitirilmilerdir.10 Ancak bu dnemde ABDde bo durmam ve birtakm lkelerin Sovyetlemesini engellemeye almtr. Fakat ABD, Afganistann Sovyetlemesine veya Sovyetlerin etki alannda kalmasna engel olamamtr. Aslnda bunda, ksmen olsa da Trkiyenin etkisinin olduunu sylemek mmkndr. Zira Trkiyenin ABD ile ilikilerinde yaanan gerginliin var olduu bir dnemde, Afganistanda anayasa ilan edilmi (1964) ve Afganistanda Marksistlerin n iyice almtr. zellikle Muhammet Tarakinin Halk, Babrak Karmaln ise Perem gazetelerinin Afganistandaki sosyalist eilimin giderek artmasna neden olmutur. Ksa bir sre sonra Afganistanda Marksistlerin iktidara gelmesiyle birlikte balayan sre, Sovyetlerin uydusu haline gelmesinde byk rol oynamtr (Armaolu, 2002: 764-767). Trkiye ise 1950lerde Sovyetleme tehdidine kar uyard Afganistann giderek Sovyet etkisi altna girmesine sessiz kalmtr. Zaten Trkiyenin yapabilecei pek de bir ey yoktur. Ne var ki Trkiyenin mesafeli duruundan rahatsz olan ABD, Trkiyenin daha etkin bir rol stlenmesini istemektedir. zellikle Sovyetlerin Afganistan igal etmesine kadar geen sre zarfnda inili-kl bir grnm sergileyen Trkiye-ABD ilikileri 1979da farkl bir boyut kazanmtr. Ayn yl iin de hem randa devrim gereklemi, hem de Sovyetler Afganistan igal etmilerdir. Bu ise ABD asndan nemli bir gvenlik endiesi oluturmutur. Trkiyenin bu noktadaki rol ise kilit nemdedir ve yeniden kazanlmas gereken bir lke konumundadr. Bunun iin de ABD iki yola bavurmutur. Bunlardan birincisi Savunma, Ekonomik ve birlii Antlamasn imzalamtr. Dieri ise Trkiyenin SSCBye yeniden dman edilebilmesi iin i siyasal problemlerinin ve terrn kaynann SSCB olarak gsterilmeye allmtr (Can, 2008: 633). Afganistandaki durum ise daha farkldr. Davud Han dnemi ile birlikte lkede birbiri ile atan iki ayr grubun varlndan sz etmek mmkndr. Bunlardan birincisi, gvenlik kayglar nedeniyle SSCBye yaknlama istei duyan yneticilerdir. Bunlara gre SSCB ile ne denli yakn iliki kurulursa, lke iinde de o lde istikrar yakalamak mmkn olacaktr (Armaolu, 2002: 764). Hlbuki Afganistann toplumsal yapsn
10

Bununla ilgili olarak bkz http://www.uhim.org/images/tarihte/13292273 08.pdf, 09.08.2012.

144

kabileler oluturmakta ve kabileler aras ilikiler, Afganistan i siyasetini dorudan belirlemektedir. Bu dzensizliin nne geebilmek iin de yneticiler SSCBnin desteini alma gereini hissetmilerdir. Bulunduklar konumu koruyabilmek ve lkede uzun soluklu bir ynetim tecrbesi yaatabilmek iin bu adeta bir zorunluluk halini almtr. kincisi ise SSCBye ciddi ekilde tepki duyan ve bu lkeden tehdit alglayan halktr. SSCB, kurulduu gnden itibaren dine kar gelitirdii uygulamalarla, gerek Hristiyan, gerekse Mslman toplumlarn tepkisini ekmitir (Armaolu, 2002: 762). Ateizme ynelik devlet destekli faaliyetler ise SSCBye kar her frsatta bir koz olarak kullanlm ve Souk Sava dnemi boyunca SSCBye kar din merkezli bir operasyon yrtlmtr. SSCBnin dine kar olan bu tavr, Mslman bir toplum olan Afgan halknn ciddi ekilde tepki duymasna neden olmutur. Bu yzden Afganistandaki yneticilerin SSCB ile yakn ilikiler iinde olmas, halk ile yneticiler arasnda belirgin bir ekilde almasna yol amtr. Buna ramen lkede Davud Han liderliinde Cumhuriyet ilan edilmi (1973) ve Anayasa, 1977de kabul edilmitir. Davud Han, devlet bakan sfatyla kendi aile evresinden, yaknlarndan, devrik kraliyet ailesinin yelerinden kurulu bir hkmeti i bana getirmitir. Bunun zerine 10 yldr ayr alan iki sol grup, Halk ve Bayrak partileri, Davud Hana kar ibirliine gitmilerdir. Halk kanad lideri Hafzullah Aminin dzenledii bir darbeyle Davud Han devrilmi, kendisi ve aile yelerinin pek ou ldrlmtr. Davud Han ar hrsndan ve uygulamalarndan tr grevden uzaklatran Kral Zahir ah, 1964 ylnda lkede yeni bir demokrasi program ilan etmitir. Bunun sonucu 1 Ocak 1965 tarihinde Afganistan Demokratik Halk Partisi kurulmutur. zellikle igal ncesi yaplan komnist devrim ve igal sresince lke kaderinde etkili olmu olan pek ok skntlar ve katliamlar, bu parti yetkililerince gerekletirilmitir. Geri bu parti kurulduktan sonra Halk (Taraki ve Emin) ve Param (Karmel) olmak zere iki fraksiyona ayrlan komnist oluum, kendi arasndaki ihtilaftan tr lkenin igale uramasnda da etkili olmutur (Armaolu, 2002:764). Partinin genel sekreteri olan Nurmuhammed Taraki, 1978 devriminden sonra Afganistann ilk cumhurbakan olurken, halk Sovyetletirme hareketleri en ok onun dneminde yaanmtr. Komnist bir ynetici olmas kadar entelektel kiilii ile de tannan Taraki, 1952 ylnda hkmet tarafndan basn ataesi olarak Washingtona gnderilmitir. Partinin ikinci lideri ve ayn zamanda Tarakinin sadk rencisi (agirdi Vefedar) olarak

145

tannan Hafzullah Emin ise olduka ateli bir rencilik geirmi ve pek ok Afganl rencinin komnizmi benimsemesinde etkili olmutur. 1965 ylnda Kabil niversitesindeki retim yeliini srdren Emin, Tarakiye olan ball ile tannmtr. Ancak lkenin ikinci cumhurbakan olarak yerini aldnda, Tarakinin lmnden sorumlu tutulmutur. Halk Partisinin bir dier nc lideri ve Afganistann Sovyet igalindeki en nemli ismi ise Babrak Karmeldir. 1960lardan itibaren Sovyet elilii ile yakn ilikileri olan Karmel, 1965 ylnda milletvekili olarak parlamentoya girmitir. Bu dnemde KGB ajan olduu sonradan renilen Karmel, lkenin nc cumhurbakan olurken, ayn zamanda igalcileri lkesine davet eden lider olarak Afganistan tarihinde yerini almtr. Taraki, Emin ve Karmele gre ad daha geride kalan Dr. Necibullah ise zellikle Karmelin ynetimi srasnda Afgan gizli haber alma rgt KHADn mdr olarak tannmtr. Komnist Afganistann drdnc ve son cumhurbakan ldrlmtr. 10 yllk babakanlk grevinin ardndan ynetime tekrar gelebilmenin aray iindeki Davud Han, demokratikleme hareketlerinin istenilen dzeyde gitmemesi ve Zahir ahn uygulamalarn beenmeyen subaylarn yardm ile 1973 ylnda Zahir ahn talyada olmasndan istifade ederek, lke ynetimine el koymu, cumhuriyeti ilan ederek Afganistan yeni bir dneme srklemitir. Kendisi de bir kraliyet mensubu olmasna ramen kraliyet ailesini yerden yere vurarak balad 17 Temmuz Devriminde en byk destei, komnistlerin Param kanadndan alan Davud Handan almtr. lk yllarnda Sovyet ve komnist bir izgiye uygun admlar atsa da daha sonra ran ve Pakistan ile ilikileri dzeltmitir. Bu yzden de Paramlar giderek kendinden uzaklatrarak, Afganistann Sovyet etkisinden uzaklap Bat blouna yaklamasn salamtr. Ancak bu uygulamalar Sovyetlerin Davudu devirme almalarn hzlandrmasna neden olmutur (Rasuli, 2008: 10). Davud ynetimindeki lkede, ekonomik ve siyas anlamda bir istikrar yaanmazken, zellikle 1977 ylnda iilerin grevinin silah gcyle datlmas, Burhaneddin Rabbani liderliindeki Mslmanlara yaplan basknlarn artmas ve 1978 ubatnda solcu bakanlarn grevlerinden uzaklatrlmas, Davud hkmetine kar yaplacak olan devrimin nn amtr. ki fraksiyona ayrlan Halk Partisi de Sovyetlerin istei ile birleirken ordudaki solcu subaylar da devrim iin tatbikatlara balamlardr. Ancak tm bunlarn nn aan olay, Komnist Parti ileri gelenlerinden olan Necibullah ise 1996 ylnda Taliban tarafndan aslarak

146

Mir Ekber Hayberin ldrlmesidir.11 1978 ylnda meydana gelen bu olayla birlikte kaldrlan cenaze, tam anlamyla gvde gsterisine dnm, bu gsteriden tedirgin olan Davud Han panie kaplarak Komnist Parti liderlerinin tutuklanma emrini vermitir. Bunun zerine Taraki ve Karmel, hemen tutuklanmtr. Ancak Eminin tutuklanma srecinin biraz daha uzamas nedeniyle ordudaki solcu subaylarn hareketlenmesi salanmtr. 27 Nisan 1978 tarihinde balayan hareket ile Davudun kk bombalanm, Taraki ve komnist liderler hapisten karlm ve lkede iktidarn, artk halkn eline getii radyolardan duyurulmutur. Nitekim Nisan aynda yaplan devrim nklb- Savr olarak anlmtr. Ancak bu devrimin yaplmas halkn iktidar ya da zaferi olmasndan te, devrimde Sovyet askerlerinin kullanlm olmas daha ok dikkati ekmitir. Sovyet destei ile gerekletii belirtilen devrimde, Taraki yeni lider ilan edilirken, onun liderlii glgede kalm, tm yetkiler Eminin elinde toplanmtr. Dnyaya Afgan halknn istei olarak lanse edilen ve artk tarafsz bir politika izleneceine dair olumlu mesajlar verilerek izilen imaj, ksa sre sonra Sovyet etkisinin artmas ile silinmitir. Zira Afganistanda kendi halknn komnistlemesi iin halk karsna alan ya kabul edecekler, ya da mecbur olacaklar anlay iin btn seyrini deitirmitir. Bu yzden en kanl dnemin Tarakinin iktidar olduu bilinmektedir. zellikle bu dnemde, yaklak 200.000e yakn kii ldrlmtr. Kald ki lkenin ismini, Afganistan Demokratik Cumhuriyeti olarak deitiren hkmet, bayrak olarak Sovyetlerinkine benzer kzl bir bayra tercih etmitir. Halkn inanlar ve alkanlklar yok saylrken, ateistletirme almalar hz kazanm, siyas anlamda da tasfiye hareketleri hzla srmtr. Bu yzden Paramiler ve bata Karmel olmak zere grevlerinden uzaklatrlmlardr. Tarakinin halk arasndaki nefret uyandran ve Kabil niversitesinden balayan slam hareketin daha da kuvvetlenmesini salayan almalar, Sovyetlerin dikkatinden kamamtr. Emin eliyle gerekletirilen ve halk arasnda giderek kamplamalara yol aan bu durum, Sovyetleri endielendirdii iin Emini gzden karmlardr. Durumun farkna varan Emin, Sovyet destei ile kendisinden kurtulmak isteyen Tarakiyi kendine bal gler ile ortadan kaldrrken, Sovyetlerin tepkisini eken bu iktidar deiiklii karsnda yalnz olduunu anlamtr. Bunun zerine Emin, halkn desteini almak ve Amerikaya yakn olmak iin aba sarf etmitir. Ancak bekledii destek ne halktan, ne de
11

Bununla ilgili olarak bkz http://www.uhim.org/images/tarihte/1329227308.pdf, 09.08.2012.

147

Amerikadan gelmitir. 1979 Aralk ayna kadar sren iktidarnda herhangi bir devrim hareketine kar son derece dikkatli davranan ve lke iinde giderek artan isyanlara kar sert nlemler alan Emin, Sovyetlerin, istifa etmesi ya da Sovyet ordusunu lkesine davet etmesi ynndeki basklarna kar direnmitir. Ancak Emin dneminde ksa sreli de olsa sinsi bir bekleyi iine giren Sovyetler, artan isyanlar bahane ederek 24 Aralk 1979 gecesi igal hareketine (Frtna 333) resmen balamtr (Rasuli, 2008: 12). Sovyetlerin 1979un son gnlerinde balatt fiil igal, Tarakinin de tercihi olmutur. Zira Tarakinin, Emin iktidarlarndaki gibi benzer kukla rejimlerden ziyade igali tercih etmesinin altndaki asl neden, lke iinde artan slam gruplarn direnii artrmalar olmutur. Bunu dorulayan birtakm yaynlara gre Politbroyu harekete geiren, Afganistanda Mslman devrimin baarl olmas halinde, Sovyetler Birliinin bu lkeden tamamen srlmesiydi. Prestijimize indirilecek byle bir darbenin yanklarn nceden kestirmek mmkn deildi. Sovyetler Birlii byle bir tehlikeyi gze alamazd. Politbro Sovyetler Birliinin itilip kaklmayacan btn dost lkelere gsterme karar ald12 diyerek Sovyetlerin stratejisini dile getirmitir. 1978 yaznda Nuristan blgesinde ilk ayaklanmalar patlak vermi ve egdmsz de olsa tm lkeye yaylmtr. 5 Aralk 1978 tarihinde Sovyetler Birlii ile Afganistan arasnda Dostluk, yi Komuluk ve birlii Antlamas imzalanmtr. Bu antlamann imzalanmasndan ksa bir sre sonra Afganistanda Sovyet yanls iktidara kar ulusal direni hareketi balamtr. Ayaklanmalar karsnda Afgan ordusu gsz kalnca, iktidarda bulunan Afgan ynetimi, SSCB ile imzalanm olan Dostluk ve birlii Antlamasna dayanarak Sovyetlerden yardm talep etmitir. Bu talep zerine Afganistana ok sayda Sovyet uzman ve asker gelmitir. Sovyetler, 27 Aralk 1979 tarihinde lkeyi fiilen igal etmilerdir. Devlet bakan Hafzullah Amin ldrlm ve yerine Babrak Karmal getirilmitir (Armaolu, 2002:767). Sovyetlerin igal hareketi, ok sayda Afganlnn Pakistan ve rana snmasna neden olmutur. Pakistan, bu durum zerine BMye ve slam Konferans rgtne bavurarak, Afganistandaki gelimelerin nlenmesini ve Sovyet askerlerinin ekilmesini istemitir. Ancak bu giriimlerden pek bir sonu alnamamtr (Armaolu, 2002:768). Ancak lkenin igali, Amerikan destekli mcahitlerin direniine yol amtr. Afganistanda 1969 senesinden itibaren niversite merkezli balayan slam hareketler, Msrdaki Mslman Kardelerle balantl olarak Cevanan- Mselman adyla
12

Bununla ilgili olarak bkz http://www.uhim.org/images/tarihte/1329227308.pdf, 09.08.2012.

148

tekilatlanmtr. Ne var ki 1973 ylnda Davud Han tarafndan yasaklanan tekilatn, Hikmetyar adnda nderleri vardr ve taraftarlarn byk bir ounluu hapse atlmlardr. Daha sonra hapisten kan tekilat liderleri Hikmetyar ve lahiyat Fakltesi retim yesi Rabbani, Pakistana giderek igal srasnda kendilerine bal birlikler ile direni gstermilerdir. Aslnda 1979 igalinde, Hikmetyarn dierlerinden yolunu ayrarak yeni bir oluumun iine girmesi, birtakm yeni oluumlarn ortaya kmasyla aklanabilir Buna gre oluan dier cepheler ve komutanlar u ekilde sralanabilirler: Hizb-i slam Afganistan / Mhendis Glbeddin Hikmetyar Cemiyet-i slam Afganistan / Prof. Dr. Burhaneddin Rabbani Mehaz- Milli slam Afganistan / Seyyid Ahmed Gilani Cephe-i Milli slam Afganistan / Sbgatullah Mceddidi Hareket-i nklbi slam / Mevlevi Muhammed Nebi Muhammedi Hizb-i slam / Mevlevi Yunus Halis ttihad- slam Bara-i slam Afganistan / Abdurrab Resul Sayyaf13

1980 ylnda ise lke iindeki baz gruplar Sovyet igaline kar birlemilerdir. Mcahit olarak adlandrlan glerin silahl direnii, 1984 ylnda younlamtr. Bu direni hareketi karsnda zamanla zlmeye balayan Sovyet ordusu dalmaya balam ve Sovyetlerin 1988 ylndan sonraki ekilme hareketinde bu gruplarn etkisi byk olmutur. Aslnda Afgan mcahitleri, Sovyetlere byk kayplar verdirmilerdir. Bu dnemde, zellikle Mcahitlere yaplan Amerikan yardm belirginlemitir. Hatta denebilir ki Trkiyenin o dnemde sahip olmad pek ok modern silah, zellikle helikopterlere ynelik kullanlan omuzdan atlan Stinger fzeleri, mcahitlere bol miktarda verilmitir (Muhtat, 2011: 33-34). 4.2. ABDnin SSCBnin Afganistan gali Karsndaki Tutumu SSCBnin bylesine kritik bir dnemdeki bu hamlesi, bata ABD olmak zere tm Batl lkelerin tepkisini ekmitir. Zira 1970li yllarn sonu tm dnyada silahszlanma abalarnn younlat bir dnemdir. Bu uurda yaplan almalarn en dikkat ekeni, SALT-II anlamasnn imzalanmasdr. Aslnda bu anlama, Kta Avrupas merkezli silahszlanma almalarnn bir rndr. Souk Sava dneminin beraberinde getirdii silahlanma yarnn olumsuz sonularn giderebilmek ve dnya genelinde bir bar ortam salayabilmek iin balatlan

13

Bununla ilgili olarak bkz http://www.uhim.org/ima ges/tarihte/1329227308.pdf, 09.08.2012.

149

silahszlanma sreci, SSCBnin Afganistan igali ile birlikte nemli bir darbe almtr (Armaolu, 2002: 768). SSCBnin bu hamlesinin Souk Sava dnemi artlar dikkate alndnda, ABDnin blgedeki faaliyetlerine kar bir cevap nitelii tadn da sylemek mmkndr. nk ABD, II. Dnya Savandan bu yana Ortadou corafyasnda etkin bir konumdadr ve bu etkinliini, SSCBnin etkin olduu corafyalara dnk olarak geniletmek istemektedir. nk Sovyetler, mparatorluk dneminden bu yana scak denizlere ve Ortadou corafyasna inmek suretiyle etkinlik alann geniletmek istemektedirler. Dier bir nemli gelime de randa Humeyni nclnde yaanan devrimdir. ah dneminin ABD ile ilikileri olduka iyi olan rann yerine Batyla nemli lde mesafeli, din eksenli bir d politika kurgulayan, ABD ve srail gibi devletleri kendi varlna tehdit olarak alglayan bir ran gelmitir. ran Devrimi ile birlikte ABD, blgede nemli bir mttefikini kaybetmi ve bu sebeple blgedeki karlarnn tehlikeye girdiini dnmeye balamtr. SSCBnin Afganistan igalinin tam bu srete gereklemesi ise ABDnin kayglarnn daha da artmasna sebep olmutur. Afganistan ele geiren bir SSCB, Pakistan da hedef alabilir ve ABDnin blgedeki etkinliine ciddi bir darbe vurabilirdi. ABD, buna karlk Ortadoudaki en sadk mttefiklerinden Suudi Arabistan yanna almak suretiyle Pakistan da devreye sokarak Afgan mcahitlerine nemli lde finansal ve asker destek vermitir (nal, 2010: 43). Taliban ve El-Kaide gibi bugn kresel lekte faaliyet gsteren rgtlerin temellerinin bu srete atldn sylemek yanl olmayacaktr. Mcahitlerin direnii, evre lkeler ve Bat dnyasn da harekete geirmitir nk Afganistann Sovyet kontrolne girmesi, onlarn, Hint Okyanusuna, keza ran zerinden Basra Krfezine kmalarna imkn vermektedir. Bu durum, Bat lkelerini olduu kadar ran, in ve Pakistan gibi evre lkelerini de tehdit eden bir durum yaratmtr. Keza, dnyann dier sper gc ABD, bu gelimelerden en ok endie duyan lkeler arasnda ba ekmektedir. ABD, Sovyetlerin bu teebbs zerine SALT-II Antlamasn onaylamaktan vazgemi ve 5 Ocak 1980 tarihinde bu lkeye yapt tahl ihracatn da durdurmutur. Ayrca Sovyet igaline tepki olarak ABD ve 70e yakn lke, Moskovada katlmamlardr.14 dzenlenen 1980 Yaz Olimpiyatlarn da protesto ederek

14

Bununla ilgili olarak bkz http://www.uhim.org/images/tarihte/1329227308.pdf, 09.08.2012.

150

Trkiyenin tavr bu noktada ABD asndan olduka kilit bir nem tamaktadr. Zira Trkiye ile ilikileri o dnemde olduka sorunlu olan ABD asndan yeniden bir ibirlii ortamnn salanmas gerekmektedir. Trkiyenin de o dnem SSCB ile yaad yaknlama ABDyi byk lde rahatsz etmektedir. SSCB, ABDnin ambargo koyduu en kritik dnemlerde Trkiyenin yannda olmu ve ikili ilikilerin dzelmesine nemli katk salamtr. ABD ise bu durumu tam tersine evirmek istemektedir. Bu yzden Trkiyede sol rgtler vastasyla bir i karklk yaanmas ve bunun sorumlusu olarak da SSCB gsterilmesi gerekmitir (Can, 2008: 615). Aslnda bu kurguya gre lkedeki tm sorunlarn ve yaanan anari ortamnn Sovyetlerden kaynakland gsterilmi yeniden bir dzen kurabilmek iin ABDnin desteine ihtiya duyulduu gsterilmek istenmitir. Buna gre Trkiye, bir NATO yesi olarak ABD ile arasndaki mesafeyi bir an nce ortadan kaldracak ve ABDyi her alanda tek kurtarc olarak grecek bir atmosfer oluturulmak istenmitir. Ancak bu dnemde Trkiyede 1970li yllarn sonunda artan terr olaylar ve yaanan kaos, bu srecin baarya ulamas iin atlm nemli bir adm olarak grlmektedir. 4.3. Dnemin Trk D Politikas ve gale Kar Trkiyenin Tavr 1974 Kbrs Harektn takip eden dnemde Trk-Amerikan ilikilerinde bir durgunluu yaanmtr. likilerdeki durgunluun zerine balayan ambargo sreci de bu durumun daha da keskin bir hal almasna neden olmutur. Ekonomik olarak olduka skntl gnler yaayan Trkiye, siyasal anlamda da i istikrarszlklara gebe bir lke haline gelmitir. Blent Ecevit ve Sleyman Demirelin ban ektii koalisyonlardan oluan ikili yap, lkenin o dnem yaad skntlara zm retmekte yetersiz kalm ve bu istikrarszlk, gn getike daha da artmtr. Sol tandansl ve sa eilimli gruplarn lke iindeki huzursuzluu artran faaliyetlerde bulunmalar da bir dier nemli faktr olmutur. 70li yllar, Trkiyede solun, silahl mcadele ile tant ve kurulan birtakm silahl yaplanmalarla kendi ideolojileri dorultusunda zm aradklar bir dnemdir. THKO, THKP-C ve TKKO benzeri yaplanmalara bakld zaman bu durum daha somut bir ekilde ortaya kacaktr. lke iinde sa-sol ayrmnn giderek daha da keskinlemesi ve pek ok siyas yapnn silahlanmak suretiyle bir i atmaya doru evrilmesi, var olan gerilimi daha da trmandrmtr. Bunun yan sra sol fraksiyonlarn kendi iinde yaad mcadele ise bu durumu daha karmak bir hale getirmeye balamtr.

151

Gerek ekonomik skntlar ve siyas istikrarszlklar, gerekse lkedeki i atmann ba gstermesi, lkede zm arayna gidilmesini zorunlu klmtr. Buna ramen Trkiyede 70li yllarn d politik karakteri, ABD ile ilikilerin sorgulanmas zerine kurgulanmtr. 27 Mays sonrasnn gelien politik ortamnda gerek ABD ile ilikiler, gerekse NATOyla olan yelik her daim sorgulanmaya ve tartmaya ak konular haline gelmitir. Babakan Blent Ecevitin, SALT II Anlamas gerei Moskovay denetleyecek olan U-2 uaklarnn ancak Moskovann onay ile devreye gireceini aklamas, haha ekiminin yasa ve Kbrs Harektndan sonra ABDye ve NATOya kar verilen tepkinin bir sonucudur (Bostanolu, 1999:465-466). Trk-Amerikan ilikilerinde meydana gelen durgunlua kar SSCB ile ilikilerin gelitii grlmtr. Kbrs Harektnn ardndan uygulanan ambargo ile birlikte Trkiye, ulusal gvenlik balamnda bir kayg hissetmeye balamtr. Amerikan desteinin ekilmesinin Trkiyeyi SSCB ile kar karya getirecei dnlmtr. Aslnda bu durum, 70li yllarn genel karakteri ile elien bir durumu ifade etmektedir. Zira lkede bir yandan siyas cenahn da dhil olduu geni bir kitle ABDyi sorgularken, bir yandan da SSCBye ynelik tehdit algsna da dikkat ekilmitir. Bu tehdit algsna kar SSCB, tam aksine Trkiye ile ilikilerini gelitirme yolunda nemli admlar atmtr. Gerek siyas, gerek ekonomik alanda Trkiye ile kurduu ilikiler, SSCB ile bir gven tazeleme dnemini de beraberinde getirmitir. 1972 ylnda imzalanan yi Komuluk likileri Bildirgesi ile birlikte, ardndan ikili ilikilerin siyas boyutunda nemli bir mesafe kaydedilmitir. Bunun yan sra SSCBnin Trkiyenin ar sanayi altyapsna verdii destek hzla devam etmi ve SSCBnin lkedeki faaliyetleri Trkiyenin ekonomik anlamda kalknmasna hz vermitir. Bunun yan sra SSCBnin Kbrs konusundaki itidalli yaklam, iki lke ilikilerinde olas bir gerginlii nemli lde engellemitir. Buna karn Sovyetlerin 24 Aralk 1979 tarihindeki Afganistan maceras, yz binlerce insann hayatna mal olmu ve geride yklm bir devlet brakmas asndan kt bir sonula bitmitir. Neticede ngiliz mparatorluu gibi Sovyetlerin yklmasnda Afganistann kmsenemez paynn olduu da syleyebilir. Aslnda Sovyetlerin Afganistanda hezimete uramasndaki en nemli faktr, Afgan halknn direnii olmutur. Trkiye ise Afganistandaki Sovyet askerlerinin varlndan duyduu kaygy srekli olarak dile getirmitir. Ankara, zellikle birliklerin igal altndaki topraklardan geri ekilmesini istemitir. Hatta Ankara hkmeti, Sovyetler Birliine sava esirlerinin

152

lkelerine geri dnmesi iin yardm edebileceini belirtmitir. Ayrca Trk hkmeti, 1982 ylnda Pakistana snan Afganistann Trk kkenli 4500 gmeni Trkiyeye getirmi ve bu kiilere, vatandalk hakkn tanmtr (Rasuli, 2008: 14). 4.4. galden Sonra Trk-Amerikan likilerindeki Deiim ve 12 Eylle Giden Yol SSCBnin Afganistan igali ile iki lke arasnda yaanan dostluk ortamna nemli bir darbe vurmutur. Trkiye, Afganistann igaline en sert tepki veren lkeler arasna girmitir. Trk-Afgan ilikilerinin Cumhuriyetin kurulduu ilk yllardan itibaren gelitii ortam dikkate alnrsa, Trkiye her ne kadar Souk Sava dnemi boyunca gsteremese de Afganistan konusunda olduka hassastr. Gerek bu hassasiyet, gerekse SSCBnin igali ile birlikte artan gvenlik kayglar da had safhaya ulamtr. Devletin yneticilerinin NATOdan ayrlmay tartt bu dnemde, SSCBnin Afganistan igali Trkiyeye adeta bir uyar niteliinde olmutur. SSCBnin yapt hamle, ABDnin bu balamda lehine olmu ve Trkiye, NATOdan ayrlrsa nasl bir durum ile kar karya kalabileceini fark etmitir. Bu durum, Trkiyenin yeniden ABD ile ilikilerini gelitirmesini salamtr. Bu yzden 12 Eylle giden sre, TrkAmerikan ilikilerinde yeniden yaknlama ve ibirliine neden olmutur (Hale, 2003:170). nce randa, sonra da Afganistanda meydana gelen gelimeler, kresel lekte yaanan deiimin Trkiyenin yakn corafyasndaki yansmasdr. Bu deiimden Trkiye de bir ekilde nasibini alm ve deiime ayak uydurmak durumunda kalmtr. Her eyden nce komularndan alglad tehdidin yeniden ortaya k ile birlikte ibrenin ABD lehine dnmesi, her ne kadar bir huzur ve istikrar aray olsa da lke iindeki muhalif kanatlarca var olan bu deiimde Trkiyenin daha zor ve skntl bir srece doru srklendii ifade edilmitir. rnein Cumhuriyet gazetesi yazar Uur Mumcu, o dnemde yaanan gelimeleri kesine tayan bir gazeteci olarak bu sreci u ekilde yorumlamtr: Dnyamz 1980 ylna girerken, Ortadounun Mslman lkelerinde yeni kargaalar, yeni yeni uluslararas sorunlar yaanyor. ran ve Afganistan halklarnn karlatklar bu kargaann, bu lkelerin snrlarn ve boyutlarn amas, yeni savalara, yeni ihtilallere ve mdahalelere yol amas kanlmaz gibi grnyor.

153

Byle bir dnyada i ve d gler lkemize nasl bir yer biiyor, nasl bir rol veriyorlar? Yaanan olaylar, belki byk bir depremin ilk sarsntlardr; belki dipten gelen dalgalar Ortadouda olduu gibi lkemizi de derinden sarsacaktr. Darda ve ieride, hi kukunuz olmasn, bu sarsntnn hesab eylem ve boylamlar oktan saptanmtr. Trkiye teden beri ABDnin bir n karakoludur. Bu n karakolun stratejik nemi, ran ve Afganistan olaylarndan sonra bin kat daha artmtr. Bu siyasal rejimin, bu ekonomik bunalma, bu dengesizliklere ve bu ba dndrc enflasyona dayanmas ok gtr. Bunlarn zerine uluslararas nemdeki ran ve Afganistan olaylarn koyarsanz, Trkiyenin i ve d glerce Gney Amerika modeli bir diktatrle doru srklendiini gzlerinizle grrsnz (Mumcu, 1979). Kbrs Harektnda sonra gerilen Trk-Amerikan ilikileri, 70li yllarn ikinci yarsnda bu niteliini korumutur. Gerek iktidar gerekse muhalefet, ABDye kar her zaman belli bir mesafede durabilmilerdir. Ancak bata ekonomik ambargo olmak zere sa-sol atmas vb. pek ok sorun, Trkiyedeki istikrar ve i huzuru nemli lde bozmutur. Bu arada SSCB ile kurulan ilikilerin Trkiyeye nemli katklar olsa dahi iki lke arasndaki ilikilerde tam bir dostluk ve gven ortamnn yaratldn sylemek mmkn deildir. SSCB ile gelien yaknlama dneminde meydana gelen ran Devrimi, Trk d politikasnda tehdit unsurunu bir kez daha n plana karmtr. ran Devriminin hemen ardndan SSCBnin Afganistan igal etmesi, Trkiyenin gvenlik kayglarnn en st noktaya kmasna sebep olmu ve ABD ile yaanan mesafeli iliki, yerini sessiz bir ibirliine brakmtr. Dengelerin ABD lehine dnmeye balamas, Trkiyedeki yneticilerin tavr bakmndan ABDye avantaj salasa da halkn ABDye olan tepkisinde nemli bir deiiklik olmam ve ABD emperyalizmine kar mcadele lke iinde tm hzyla devam etmitir. Ne var ki lkede bu mcadelenin kanl atmalara dnmesi nlenenmi, bu zmszlk ve aresizlik ortam, insanlarn ve yneticilerin aklndaki zmn nitelii konusundaki tm kriterleri ortadan kaldrmtr. Bu durum da 12 Eylle zemin hazrlam ve 12 Eyll bu beklentilerin karlanmasnda nemli bir cevap olmutur.

154

5. Arjantin Askeri Darbesi ve 12 Eyll 1816 ylnda bamszln ilan eden Arjantin ok gemeden politik ve ekonomik bir atma ortamna girmitir.15 Temel olarak grup, bu politik ve ekonomik atmada aktr olarak yer almtr. Birinci grup olan niter yap savunucular Buenos Aires limannn milliletirilmesini, ticaretin nnde engel oluturan ehrin zerk yapsnn kaldrlmasn ve sonrasnda lkenin tmyle uluslararas ticarete almasn ne srmlerdir. kinci grup olan federal yap savunucular, Buenos Airesin milliletirilmesini ve elden edilen gelirin tm vilayetlere datlmasn isterken vilayetlerin zerk statlerinin ve yerel sanayilerin korunmasna ynelik vilayetler arasndaki tarifelerin devam ettirilmesini savunmulardr. Federal yapdan yana olanlarn farkl bir tr olarak adlandrlabilecek nc grup ise Buenos Aires limannn ve ehrinin milliletirilmesine kar km ve serbest ticaret talep etmitir. nk bu grubun Buenos Airesin gmrk gelirleri zerinde bir tekel hkimiyeti sz konusudur. grup arasndaki sorunlar 1830 ve 1840lar boyunca Arjantinde atmalara sebebiyet vermitir. Gl ve mreffeh bir Buenos Aires ile bu ehirden farkl artlarda bulunan krsal ve kentsel kesim arasndaki sorunlar tm 20nci yzyl boyunca Arjantinin en gze arpan zellii olmutur. Arjantin ordunun siyasete mdahalesi ve istikrarszlk bakmndan kt bir ne sahiptir. Arjantinliler son elli yldr sivil ve asker idare arasnda gidip gelmitir. Farkl rejimler ve hkmet biimleri birbirini takip etmi, kurumsal ve politik yapy zayflatc, toplumsal dzene zararl bir dng olumutur (Peruzzotti, 2004). Bu elli yllk sre iinde ordu, tedrici olarak, siyasete srekli mdahale eden kktenci bir aktr olmaktan karak asker otoriterizm olarak adlandrlabilecek yeni ve srdrebilecei bir yapya gemitir. 1983te demokrasiye dnldnde, Arjantin siyaseti kurumsal manada istikrarszl geride brakmtr. te bu yzden, Arjantinin otoriter ynetim tecrbesi asker mdahalelerin siyaset ve demokrasi zerinde brakt kalc izleri anlamak bakmndan nemlidir. Bundan sonraki ksmda bu balamda Arjantin darbeler tarihine deinilecek olup, daha sonra ise karlatrmal bir analiz sunulacaktr.
15

International Relations Internet Sitesi, TheStruggleforDemocracy: ChileandArgentina, http://www.international-relations.com/WbLatinAmerica/Lec9.htm

155

5.1.Latin Amerika ve Arjantinin Darbeler Tarihi 1960dan 1980l yllara dein asker ynetimler Latin Amerikada hi olmadndan daha fazla iktidarda kalmtr. Brezilya 21 yl (1964 1985), Arjantin 14 yl (1966 1973) (1976 1983), ili 15 yl (1973 1989), Peru 12 yl (1968 1980) ve Uruguay 12 yl (1973 1985) asker ynetim altnda kalmtr (Maniruzzaman, 1992:749). Asker ynetimler her ne kadar birbirinin ayns olmasa da hepsinin sahip olduu birtakm ortak zellikler mevcuttur (Philip, 1984: 1): Tm bu asker rejimler; baskc, ekonomik adan geleneksel ve siyaseti yeniden yaplandrma asndan olduka hrsl olmulardr. Gney Amerikada yaanan bu darbeleri aklayan drt hipotez mevcuttur. Birinci gre gre ekonomik yap ve deiiklikler darbelerin olumasnda temel rol oynamtr. thal ikameci sanayilemeden da eilimli pazar ekonomisine geiin yaratt sosyal adaletsizliin bu sonular dourduu sylenmektedir (Philips, 1984: 3). kinci gr siyas kurumlarn zayfl zerinde durmaktadr. Bu gre gre ekonomik gelimenin yaratt sosyal mobilizasyonu siyas kurumlar karlayamamaktadr (Philips, 1984: 5). Bir dier nc gre gre ise asker rejimler devlet aygtnn krizlere korporatist bir yantdr (Philips, 1984: 6). Asker rejimin btncl ve gl yaps iileri, kylleri ve yoksullar kontrol altna alabilmitir. ne srlen drdnce ve son hipoteze gre askeriyenin gnn koullarna gre deien yapsnn darbelere neden olduunu savunmaktadr (Philips, 1984:7). Kba Devriminin asker ynetimlerin de devrilebileceini gstermesi ile Gney Amerikadaki asker ynetimler daha sert tavr taknmaya balamtr. zellikle Arjantinde 1930 ylndan bu yana hibir sivil idare 6 seneden fazla iktidarda kalamamtr. 1819 ylndan bu yana 46 devlet bakanndan sadece ikisi, asker darbesiz seimle grevini devir-teslim etmitir. Aslnda Amerika Birleik Devletlerinin gneyinde yer alan Arjantin iklim ve doal kaynaklar bakmndan olduka zengin bir lke konumundadr. Arjantin, nfusunun byk ounluu Avrupadan genlerin torunlar olup, okuma yazma orannn yksek, yoksulluun dk ve rksal ayrmlarn neredeyse olmad bir lkedir (Schumacher: 1072). kinci Dnya Sava sonlarna kadar da gelimilik bakmndan Avusturalya ve Kanada ile neredeyse ayn seviyelerdedir.

156

kinci Dnya Savana kadar Arjantin, ngilterenin spanyolca konuan bir uzantsyd (Schumacher: 1072). ngilizler Arjantini modern demiryollar ile deyip, ticareti canlandrarak kendi ekonomileri iin uygun bir konuma getirmeye altlar. XIX. yzyldan 1930lara kadar Arjantin ynetimi ngilizlere et, yn ve tahl arz etmi olup bu durum endstri sektrnn Arjantinde gelimesinin nne gemitir. Dengeli bir ekonomik bymeden ziyade tarm sektrnn arl bu dnemde olduka fazla olmutur (Schumacher: 1072). Bu problemlere ek olarak, demiryolu tamacl ile Buenos Aires Latin Amerikann merkezi konumuna gelmi olup, Arjantinin toplam nfusunun te birinden fazlasna ev sahiplii yapmaya balamtr. Modern Arjantinin bugnk formunu almas Avrupadan olan glerle balamtr. 1869 ylnda 1,8 milyon olan nfus 1895 ylnda ikiye katlanm olup, 1914de tekrar ikiye katlanmtr (Schumacher: 1073). Gmenler Fransa, Almanya, spanya ve byk ounlukla talyadan gelmitir. Modern siyaset ise 1890l yllarda Radical Civic Unionn kurulmas ile balamtr. Bu parti ounlukla g eden orta snfn temsilcisi konumunda olup, erkekler genel oy hakk iin savamtr. Bu hakk kazandktan sonra ise 1916da Hiplito Yrigoyen bakanl altnda seimleri kazanmlardr (Schumacher: 1073). Fakat radikaller, ynetimde kald 14 yl boyunca, kendi i anlamazlklarndan tr hibir kkl yasa karamamlardr. Devam eden siyas kmaz dnemi 1930 ylnda yaplan ilk asker darbe iin ortam hazrlamtr (Schumacher: 1073). Sonraki 13 yl boyunca Arjantin asker ynetim altnda kalmtr. Asker ynetim iktidarn muhafazakrlar ve anti-radikallerle birlikte srdrmtr. Oligari yanllar ve orta snf arasnda farkllar yeni bir snfn domasyla yok olmaya balamtr. Bu snf hzla byyen ii snf olmutur. Bu yeni atma ortamnda doan lider ise Juan Pern olmutur (Schumacher: 1073). Pern, 1943 ylnda glenen milliyeti, anti-ngiliz albaylar grubunun bir yesidir. Pern ii snfnn ykselen gcn fark ederek onlarn temsilcisi olmaya karar verdikten sonra 1946da yaplan seimlerde oylarn %56sn almay baarmtr. Pern, lkeyi 9 yl boyunca ynetmitir. Ynetimi boyunca zaman iinde politikalarnda deiiklik meydana gelen Pern, sahip olduu yetkileri baskc bir ekilde kullanmaya balamtr. Birok siyas gruba sansr ve bask uygulam, niversitelerin i ilerine

157

karm, gizli bir polis tekilat kurmu ve anayasay deitirmitir (Schuman:1074). Yaplan anayasal deiiklikler ile 1952de yaplan seimleri de bir ekilde kazanan Pern, huzursuzluk ortamnn bymesine engel olamam ve ordu zerindeki kontroln kaybetmitir. Bylece 1955 yl Arjantin iin yine bir darbe yl olmutur. 1955 ile 1966 yllar arasndaki dnem, Peronistlerin otoriter ynetimlerce dlanmasna dayal siyas sistemi yeniden ina srecidir (Peruzzotti, 2004:101). Peronistlerin siyasetten uzaklatrma sreci, siyasetin ak aralaryla yaplmtr. rnein Peronism kararnamelerle yasaklanrken, seim kanunlar yeniden dzenlenmitir (Peruzzotti, 2004:101). Peronistler iktidardan darbe yoluyla uzaklatrlnca, ksa bir sre sonra skntlar da balamtr. Anti-peronistler, kendi iinde blnrken ayn zamanda ekonomik krizlerle de mcadele etmek durumunda kalmlardr (Peruzzotti, 2004:101). 1966 ile 1983 arasndaki dnem ise Peruzzotti (2004) tarafndan aralkl asker mdahale dneminden aralksz asker mdahale dnemine gei olarak nitelendirilmektedir. Bu dnemde Peronistler ve anti-Peronistlerden baka farkl bir fraksiyon daha ortaya kmtr. Sosyalist ve muhafazakr partiler dahi kendi iinde blnmeler yaamtr. 1966da yaplan darbeyle baa gelen asker lider Ongana ile lkedeki atmosfer bir nebze rahatlama da gstermitir. O dnemde yaplan kamuoyu yoklamalar %66 orannda halkn darbeyi desteklediini gstermektedir (Peruzzotti, 2004:105). Asker ynetime kar ortaya kan bu olumlu tavr, bir anlamda yllardr sregelen i karklarn bir an nce sona ermesine yneliktir (Peruzzotti, 2004:105). Fakat asker ynetimler bir trl i karklklar nleme konusunda baarl olmamtr. Birbiri ard sra gelen asker ynetimler huzursuzluklar ve lke iindeki siyas blnmelerin nne geememitir. Radikal eilimlerin ne asker, ne de geleneksel liderlerde kontrol altna alnma umudu kalmad iin asker ynetim eski dmanna, yani Perna bavurmak durumunda kalmtr (Peruzzotti, 2004:108). Umut edilen ey Peronist hareketin devrimci gruplar kendi iine alabilmesidir. Bylece 1973 ylnda Peronist hareket, oylarn %49unu alarak seimleri kazanmtr (Peruzzotti, 2004:109). Uzun yllar seimlerden men edilen Pern, 18 yllk srgnden sonra 77 yanda tekrar seimleri kazanmtr. Peronismin etkileri zellikleri ii birliklerinde komnist ve sosyalistlerin tasviyesinde grlmtr Bundan daha nemlisi, Peronism lkenin siyas iskeletini de baltalamtr. Son asker bakan General Alejandro A. Lanusse ykselen

158

iddet ve bask altnda 1973 seimlerinde Peronistlerin yarmasna izin vermek zorunda kalmtr. Fakat seimlerin kazanlmasna ramen iddet azalmam, aksine bymtr. Sol ve sa grl Peronistler arasndaki anlamazlklar silahl atmaya dnmtr. Ancak Pern seimleri kazandktan 9 ay sonra lm ve onun lmnden sonra baa kars ve bakan yardmcs Isabel gemitir. Terr, Pernun lmnden sonra da ykselmeye devam etmitir. Bu srada yzlerce insan ldrlm ve Arjantin ekonomisi, kme noktasna gelmitir. Ynetim ile sendikalar arasndaki mcadele gerilla hareketleri ile daha da bymtr. lkede adeta bir kargaa ortam olumu ve sonucunda Arjantin tekrar bir darbeyle yz yze kalmtr. Bayan Pernun hkmeti, 1930 ylndan sonra seilen yalnzca 6. sivil hkmet olduu grlmtr. Ancak bu hkmetin mr de uzun olamamtr. 23 Mart 1976da Isabel Pern hkmetini deviren General Jorge Videla asker cuntas, temel hususlarda seleflerinden farkl bir greve sahiptir. Bir defa darbe tabiat itibariyle olduka tepkiseldir. 1970li yllarda ortaya kan Montoneros hareketi Arjantin tarihinde ilk kez ordunun geleneksel hkimiyetine ciddi biimde meydan okumutur (Pion-Berlin, 1985:57). Ordu bu tehdidin ortadan kaldrlmas iin kararl ve tek vcut olmutur. Dier bir deyile baka bir isyanc oluumu en bandan nlemek iin kolektif liderlii srdrmek hususunda dikkatli davranmtr. Videla asker idaresi yereldeki komutanlar zerinde ok az yetkiye sahip olmu, bu da alan kontrolnn tamamen yereldeki kuvvetlerde olmasna ve sorumluluun genilemesine, bylelikle sorumsuzluun artmasna yol amtr. Ayrca bu yap, yerelde bask dzeyinin ykselmesini ve sivillerin bireysel olarak intikam duygularyla hareket etmesi endiesini beraberinde getirmitir (Philip, 1984:12). Ksacas 1976 ile 1983 yllar arasnda asker cunta lkedeki frenlenemeyen kargaa srecini toplumu kar uygulanan iddet ve bask politikalar ile zmeye almtr. Ordu 24 Mart 1976 tarihinde Ulusal Yeniden rgtlenme Plann aklayarak rejim tarafndan takip edilecek siyas, sosyal ve ekonomik hedefleri ve stratejileri ortaya koymutur (Pion-Berlin, 1985). Arjantinde Proceso olarak adlandrlan bu planda ekonomik program ncelikli bir konuma gemitir. Serbest piyasada karar klan ordu cunta ynetimi Peronist programdan vazgemi, ekonomik durgunluk ve sosyal huzursuzlua yol aan cret-fiyat kontrol politika yerine dk enflasyonu hedefleyen liberal yaklam benimsemitir (Pion-Berlin, 1985:58). Ancak Arjantinin en nemli

159

bankalarnn kt 1980 yl cunta ynetimi iin bir dnm noktas olmutur. 1977 tarihli kriz nedeniyle skntya den ve bankalara borlarn deyemeyen sanayi irketleri, bankalar nemli miktarda denmeyen borla kar karya brakmtr. Finans sektrnde panie yol aan bu gelimeler sonucunda mudiler bankalardan paralarn ekmi ve dviz almtr. Her ne kadar ekonomi bakan problemin byk olmad ynnde aklamalar yapmsa da bu dnce silahl kuvvetlerin tm tarafndan paylalmamtr. Ayrca asker ynetimin tutarl liberal politikalar uygulamadaki baarszlnn en nemli nedenlerinden biri Peronist hareketin varl olarak grmtr (Philip, 1984: 14). Ordu ayn zamanda bu dnemde terrizmi nlemek amacyla birok insan tutuklam ve hapse atmtr. 240dan fazla gizli sorgulama merkezleri ve hapishaneler lke genelinde faaliyet gstermeye balamtr. Elektrik oku, dayak, tecavz ve boma gibi ikence metotlarnn da yaygn olarak uyguland bu dnemde ldrlen kii says tahminen 6,000 ile 10,000 arasnda deimektedir (Schumacher: 1076). Arjantinde darbeyle lkeyi yneten subaylar, insan haklarnn korunmas hususuna nem atfetmemilerdir. Habeas Corpus olarak bilinen anayasal gvence altndaki temel hak ve zgrlkler yasal olmayan ekilde tutuklananlardan sadece kk bir aznlk iin iletilmitir. Asker ynetim bu dnemde medyay da byk bir bask altna almtr. Birok gazete, dergi, radyo ve televizyon kanal olaylara ya ilgisiz kald ya da asker ynetimi destekler bir tavr sergilemitir. Yalnzca birka basn ve yayn organ darbe dneminde yaanan insan haklarn ihlallerini protesto etmitir (Bustos, Webband Fairbairn: 155). Asker ynetim boyunca yazarla, mzisyenler, retmenler, avukatlar baskc bir rejim altnda 1930lu yllarn Nazi ynetiminde olduu gibi srekli eitli bask metotlaryla susturulmulardr (Bustos, Webband Fairbairn: 156). 400e yakn gazeteci lkeyi terk ederken en az 84 gazeteci bu ka srasnda ldrlmtr (Bustos, Webband Fairbairn: 156). Gerek u ki, demokratik rejim 1983de yeniden tesis edilmi olsa da gemi dnemin otoriter ynetiminin izleri kolay kolay silinmemi ve gazetecilere uygulanan bask ve tehditler, diktatrln son bulmasyla sona ermi deildir (Bustos, Webband Fairbairn: 156). Aralk 1981de bir saray darbesiyle General Viola yerine General Lieutenant Leopoldo F. Galtieri baa gemitir. Ekonomik k bylece kontrol altna alnm olsa da bu sefer de demokrasiye dn iin bakaldrlar olumaya balamtr.

160

Asker ynetim bu dnemde uzun zamandr ngiltere ve Arjantin arasnda sorun tekil eden Falkland Adalarn igal etmitir. Bu sava durumu bir anlamda lkede ulusal birlii salam olsa da Arjantinin bu sava kaybetmesiyle Haziran 1982 ylnda asker ynetim seimlerin yaplmasn ilan ederek ynetimden ekilmek durumunda kalmtr.

5.2.

Arjantindeki

Darbeler

ile

Trkiyede

Yaanan

Darbelerin

Karlatrmal Analizi lk bakta Latin Amerika lkeleri ile Trkiyeyi karlatrmak olduka zor gzkmektedir. Okyanuslarn ayrd bu iki yer kltr bakmndan da olduka farkldr. Biri Osmanl mparatorluunun torunlar iken dieri spanyol ve Portekizlerin torunlardrlar. nan gerei biri Mslman, dieri ise Katoliktir. Biri Avrupa ile Asyann kesitii noktada yer alrken, dieri batda Amerikann gneyinde yer almaktadr (Pion Berlin, 2011: 293). Fakat buna ramen Latin Amerika ve Trkiyenin sivil asker ilikileri bu farkllklar arasnda bile benzerlikler gstermektedir (Pion Berlin, 2011: 293). 5.2.1. Benzerlikler

Hem Latin Amerika hem de Trkiye demokrasileri tarih boyunca asker mdahalelere sahne olmutur. Askerin bu mdahalesi iki blgede de ortak savlarla yaplmtr. Bu savlar, asker glerin milletin koruyucusu olduu ve yalnzca onlarn milletin temel deer ve karlarnn ne zaman tehlikede olduunu bildii gibi savlardr (Pion Berlin, 2011:293). Latin Amerika lkeleri ile Trkiyenin gemileri incelendiinde bamszlklarn bu iki blgeye farkl zamanda geldii grlmektedir. Latin Amerika lkeleri bamszlklar 1820lerde elde ederken, Trkiye bamszln 1923de kazanmtr. Latin Amerika lkeleri bamszlklarn elde ettikten sonra bir tr anari ortamnda kalm, merkez ynetimlerin kurulmas on yllar bulmutur. Trkiyede ise Atatrk bamszlktan ksa sre sonra gcn pekitirerek merkez bir ynetim oluturabilmitir. te bu farkl tarihi gemiler sivil asker ilikilerin farkl yrngelerde ilerlemesine sebep olmutur (Pion Berlin, 2011: 294). Latin Amerikada yaanan boluklar ynetime siyasasker patronlar diye tabir edilen caudilloslarn gelmesine sebep olmutur. Trkiyede

161

ise bamszln kazanlmasndan hemen sonra siyaset askerden arndrlmtr (Pion Berlin, 2011:294). Ancak asker, bamsz siyas bir g olmaktan karken, ayn zamanda rejimin devamn salayan nemli bir aktr olmutur. Gerekten de 1935 yl Trk Silahl Kuvvetler Hizmet Kanununun 35. maddesi yledir: Silahl Kuvvetlerin vazifesi, Trk yurdunu ve Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumaktr. Pek ok Trk asker bu maddeyi geni biimde yorumlayarak lke iin en iyisinin ne olduuna ve bunu nasl salayacaklarna kendilerinin karar verebileceini dnmtr (Pion Berlin, 2011:295). Askerin koruma ve kollama anlay hem Latin Amerika, hem de Trkiye iin nemlidir. Trk asker uzun zaman boyunca kendini mill birlik ve beraberliin, toprak btnlnn ve Kemalist fikirlerin koruyucusu olarak konumlandrmtr (Pion Berlin, 2011: 295). Benzer ekilde, Latin Amerikada da asker kendini mill deer ve karlarn koruyucusu olarak grmtr. Bu durum kriz zamanlarnda, ekonomik klerde ve ykselen iddet dnemlerinde, siyas aktrlerin baarszla urad dnemlerde aka belirtilmitir (Pion Berlin, 2011:296). 1973 ylnda darbeyi gerekletiren ili asker ynetimi u szleri bu durumun ak ifadesidir: Artk gayri meru ve ahlksz hkmetler, mill duygularn temsilcisi deildirler (Lovemanand Davies, 1997:182). Darbeler ayn zamanda asker ynetimler iin yalnzca siyas gc ele geirme asndan deil, yasal deiikler yapabilme bakmndan da frsatlar iermektedirler. Trkiyede 1960 ve 1980 darbelerinden sonra anayasa, asker tarafndan deitirilmitir. Latin Amerika lkeleri de glerini arttrmak iin darbeyi kullanmlardr. Ancak asker ynetimlerin ok az, Latin Amerika lkelerinde anayasa deiiklii yapmamlardr (Pion Berlin, 2011:296). Bu durum u ekilde aklanabilir: Trkiyede asker ynetimler ksa mrl olmutur. Dzen ve istikrar bir kez salandktan sonra ordu ynetimden ekilmekte aceleci olmutur. Fakat bunu yaparken, salanan dzen ve istikrarn devam etmesini garanti altna almak istemilerdir. Buna karn Latin Amerika darbeleri, olduka uzun srm ve asker, ynetimden hemen ekilmemitir. Brezilya asker rejimi 25 yl ve Peru asker rejimi 12 yl srmtr. Bu yzden asker ynetimler kendilerinden sonra oluacak dzen ve istikrar iin endie duymamlardr (Pion Berlin, 2011:296 297). Trkiye ve Latin Amerikadaki askerlerin demokrasi ile ilikileri olduka mulaktr. Trk askeri, siyasetilerin profesyonellikten uzak olduunu dnrken kendi kurumunu olduka profesyonel olarak deerlendirmektedir (Pion Berlin, 2011: 297).

162

lgintir ki, hem Trk ordusu, hem de Latin Amerika lkelerinin ordusunun eitim sistemi ayn kaynaktan yararlanmtr: Alman asker teorisyen Colmarvon der Goltz bu uurda nemli bir kaynak olmutur (Pion Berlin, 2011:298). Goltz, asker eitim sisteminin en iyi sistem olduu grnn yaylmasnda olduka etkili olmutur. Alman okulunun etkisinin en ok ilide hissedilmitir. Ayrca Goltz, Arjantinde Yksek Sava Okulunun almasnda da etkili olmutur. Bu profesyonel eitim sistemleri ile imaj ykselen askerler, itmitir. Bu mantn ters etkileri de olmutur. Tekrarlanan asker darbeler, demokratik kurum ve liderlerin varln devam ettirebileceklerine dair halk inancn azaltmtr. Yaplan her darbe, bir sonraki darbenin kabul edilmesini kolaylatrmtr (Pion Berlin, 2011:298). Bu benzerlie ramen Trk askeri, sivil hkmetlerden daha farkl bir ekilde yararlanmtr. Trk askeri, olaylar sahne arkasndan maniple etmeyi tercih etmitir (Sargil, 2011). G ele geirilip, darbe yapldnda ise siyas kontrol ve bask kendileri tarafndan daha az uygulanmtr. Bu durum ok fazla kan dklen Latin Amerika darbe ve diktatrlklerinden farkldr (Pion Berlin, 2011:299). Buna ramen Latin Amerikada da halk ya darbeyi desteklemi, ya da kar kmamtr. 1964de Brezilya, 1968de Peru, 1973de ili ve 1976daki Arjantin darbesi bunlara rnek verilebilir. Askerler, her zaman dikkatli ve stratejik davranmalar bu hususta nem arz etmektedir. Asker, huzursuzluun, kargaann ve krizlerin en yksee kt anda mdahale etmitir. Zira asker, her zaman kamuoyunun desteini almak istemitir (Pion Berlin, 2011:299). devlet ilerini siyaslerden daha iyi halledebileceklerini dnmeye balamlardr (Pion Berlin, 2011:298). Bu dnce onlar devlet ilerine karmaya

5.2.2.

Farkllklar

Latin Amerika lkeleri ile Trkiyede yaanan darbeler arasnda var olan paralelliklerin yan sra birtakm mevcut farkllklar da gze arpmaktadr. almann bundan sonraki ksmnda bu farkllklara deinilecektir. Arjantinde yaanan darbelerden demokratik rejime geri dn genellikle piyasann byk durgunluk, k yaad ve yksek enflasyonun hkim olduu dnemlere denk gelmitir. Trkiyede yaanan dnm ise bu balamda ekonomik krizlerden ziyade siyas talep ve basklarla olumutur (Haggardand Kaufman, 1997:269). Trkiyede

163

otoriter ynetimler ulusal ve uluslararas siyas basklar altnda ynetimden ekilmek zorunda kalrken, Arjantinde yaanan ar ekonomik kriz otoriter ynetimi ekilmek zorunda brakmtr. ili ve Tayland bu bakmdan Trkiye ile benzerlik gstermektedir. Trkiyede 12 Eyll darbesinden demokratik ynetime gei asker ynetimin hazrlad anayasa ile olurken; Arjantin, Bolivya, Uruguay, Brezilya gibi lkelerde demokrasiye geilerde muhalefetin gc daha fazla hissedilmitir (Haggardand Kaufman, 1997:270). Asker ynetimden sivil ynetime geie, Trkiye gibi ekonomik kriz d olaylarn neden olduu lkelerde eitli siyas gruplarn sistem d braklmas parti yasaklamalarndan zekice planlanm seim kanunu deiikliklerine kadar eitli mekanizmalarla gerekletirilmitir. Ekonomik nedenlerle geiin kolaylat Arjantin gibi lkelerde ise Trkiyenin aksine sendikalarn ve siyas gruplarn eski haklarn kazanmas daha kolay olmutur (Haggardand Kaufman, 1997:273). ili, Kore ve Trkiye gibi lkelerde otoriter elitler nispeten daha kk ideolojik siyas gruplarn frsatlarn bu gruplar koalisyona zorlayarak kstlamaya almtr. Ekonomik krizle geilerin yaand dier grup lkelerde ise muhalifler demokrasinin yeniden inasnda daha fazla bask uygulayarak istedikleri yasalarn gemesini salayabilmilerdir (Haggardand Kaufman, 1997:273). rnein Bolivyada 1970lerin sonunda yetmi yeni parti kurulmutur (Haggardand Kaufman, 1997:273). Trkiyede darbe sonras yaplan seimde asker ynetimin destekledii lider seilmemi olsa da seilen siyas lider Turgut zal asker ynetimin ekonomik politikalarnn uygulaycs olmutur (Haggardand Kaufman, 1997:274). Taylanda da ayn ekilde kurulan tm siyas partiler, asker ynetimle balantlarn devam ettirmilerdir. Asker ynetimle benzer gre sahip partilerin seimlerle baa gelmesi, ekonomik krizlerle geilerin yaand Arjantin, Bolivya, Uruguay, Brezilya gibi lkelerde daha az grlmektedir. Bolivya, Peru, Brezilya ve Uruguayda sosyalist ve Marksist ideolojilere sahip siyas gruplar darbe sonras ynetimlerde yeniden ortaya kmlardr. Uruguay ve Peruda sosyalist koalisyonun sahip olduu koltuk oran %14den %30a karak, muhafazakr rakiplerini gemitir (Haggardand Kaufman, 1997:275). Arjantinde asker ynetimin ekonomik projelerini destekleyen sa grl partiler ise ok az oy alabilmilerdir (Haggardand Kaufman, 1997:274).

164

Arjantin, Filipinler, Bolivya ve Uruguayda yeni seilen demokratik ynetimlerce, askerin gcn datmak iin atlan admlar asker tarafndan ters tepkiye sebep olmu ve yeni demokratik rejimin gcn azaltmtr (Haggardand Kaufman, 1997:277). Tam tersi olarak ekonomik kriz d olaylarn geie sebep olduu Trkiye gibi lkelerde ise demokratik olmayan ynetimler siyas protestolarn devam etmesine sebep olmu ve zaman iinde asker ynetimin izlerini tayan siyas partilerin gc azalmtr (Haggardand Kaufman, 1997:277). Ekonomik kriz tabanl geilerin yaand Arjantin, Bolivya, Brezilya ve Peruda asker ynetim sonras ilk demokratik ynetimler, yksek enflasyonla mcadele etmek durumunda kalmlardr. Buna ramen ekonomik kriz d nedenlerle geiin yaand lkelerde ekonomi nispeten daha iyi durumdadr. Ancak unu unutmamak gerekir ki, ekonomik adan en baarl asker ynetim bile gelir adaletsizlii, yoksulluk gibi demokratik ynetimleri zorda sokacak sorunlar arkasnda brakp gitmitir (Haggardand Kaufman, 1997:278).
Tablo 16: Demokratik Geilerin Siyasal Ekonomisi

Stun1

Ekonomik Kriz Tabanl Geiler Arjantin, Bolivya, Uruguay, Filipinler, Brezilya, Peru Siyas talepler; i adamlarnn kayglaryla, ekonomik sebeplerle oluan kitlesel protestolarla ve kaynak dalm zerine oluan hkmet ii blnmelerle rtmektedir. Gl muhalefet etkisi grlmektedir Otoriter ynetimin etkisinin silinmesi ve asker ayrcalklarn azaltlmas Siyasete katlma getirilen limitler, hogrl semen ve parti kayt yasalar Zayf asker rejim yanl partiler, blnm ve kutuplam parti sistemleri

Ekonomik Kriz D Geiler

lkeler

ili, Kore, Tayland, Trkiye

Otoriter Rejime Kar Oluan Siyas tirazlar Anayasal Reform Sreci Seilmilerin Faaliyetleri Siyasete Giriin nndeki Engeller Siyas Blnmeler ve Gruplar

Liberalleme ynl siyas talepler Var olan otoriter ynetimin etkisi ar basmaktadr Otoriter ynetim etkisinin ve asker ayrcalklarn devam etmesi Baz siyas gruplar zerinde devam eden engeller, kstlayc semen ve parti kayt yasalar Gl asker rejim yanl partiler ve merkezci parti sistemleri

Kaynak: (Haggardand Kaufman, 1997:269)

165

Sonu olarak; Gerek Latin Amerika olsun, gerekse Trkiye olsun yaanan asker rejimlerin lkelerin demokrasi tarihlerine bir darbe vurduu gerei unutulmamaldr. ki farkl corafya ve kltrde yaanan bu asker mdahalelerin gsterdii benzerlikler ve farkllklar, darbeler tarihini anlamak ve doru yorumlayabilmek asndan olduka nemlidir. Bugn iki corafyada da asker ynetimlerden demokratik ynetimlere dnlm olup, asker ynetimlerin izleri azalmtr. Bugn siyasetiler, askerin siyas ve ekonomik gcn azaltmakta, demokratik ynetime geile oy verenlerin nceliklerine (i yaratma, yoksulluk ve alkla mcadele, salk sistemlerinin iyiletirilmesi vb.) nem vermektedir (Pion Berlin, 2011:301). Artk asker, siyasiler tarafndan ayrcalkl kar grubu olarak grlmemekte ve demokrasi n planda tutulmaktadr. Ksacas bugn artk g dengesi asker kuvvetlerden demokratik glere doru kaymtr (Pion Berlin, 2011: 301).

6.

12 Eyll 1980 Darbesi ve Kbrs Meselesi

Kbrs meselesi, genel olarak Trkiyenin hayat ve mill bir meselesi olarak anlmtr. Bu yzden Kbrs, Trk d politikasn etkileyen en nemli meselelerden birisi olarak ortaya kmtr. zellikle de Trk d politikasnn son krk ylna damgasn vurmutur. Bu sebeple Kbrs meselesi, Trkiyenin Amerika, Rusya, Avrupa ve Orta Douyla olan mnasebetinde belirleyici rol oynamtr. Ancak 1970lerden sonra zellikle Trk-Yunan ilikilerinde mihenk ta (Armaolu, 1989: 783), Kbrs meselesi olmutur. Daha sonraki dnemlerde ise bu mesele, Trkiyenin AB ile olan ilikilerini etkilemitir. Meseleye bu ynden bakld zaman Kbrs meselesinin 1974-1983 yllar arasnda ciddi krlmalarn olduu ve bunun iyi tahlil edilmesi gerektii gerei ile kar karya kaldmz grmekteyiz. Zira bu yllar arasda Trkiyede 12 Eyll 1980 darbesi olmu, siyasal ve toplumsal hayatta ciddi krlmalar yaanm, demokrasiye ara verilmi ve sosyal katmanlarda ciddi deiimler ortaya kmtr. Trkiyede bu ciddi krlma ve deiim neticesinde d politika enstrmannda deiiklikler yaanmtr. Bunlar arasnda KKTCnin ilan ve Rogers Plannn kabul gibi iki nemli olay zikretme yerinde olacaktr.

166

Aslnda bugn dahi bu iki olay hakknda derinlemesine herhangi bir bilgiye haiz deiliz. Zira 12 Eyll darbesinin sisli ve Trk siyasasnn bulank olduu bir dnemde gereklere ulamann ne kadar zor olduunu ifade etmek gereksizdir. zellikle Mill Gvenlik Konseyinin, darbe yneticilerinin veya siyasal karar alclarn hangi pazarlkla ve ne gibi saikle byle bir karar aldklarna dair bilgilere ulam deiliz.16 Bu amala yaplan aratrmada, TBMMnin darbeleri aratrma komisyonuna 17 ulaan verilere veya eski Babakan Blend Ulusu gibi kiilerinin szl ifadelerinden anlaldna gre bu durum tam olarak anlalm deildir. Bu durum, ancak yaplan yorumlarla tanmlanabilmektedir. Bu aratrmada uygulanan yntem konusuna gelince, konu, daha ok sre analizine dair bir yntemle ele alnmtr. Dolaysyla geleneksel hadise naklinin yerine, daha ok analitik tarih ikame edilmeye allmtr. Bu yntemle, Trkiyedeki darbe srecinde younluk kazanan Kbrs meselesinin ne olduuna ve KKTCnin ilann sivil iradeye braklmama gerekesine baklacaktr. 6.1. karn, 1956 Ylna Kadar Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr hkmetleri, 1955 ylnn ortalarna kadar meseleyi Kbrs meselesinin, Trk kamuoyunda 1947 ylndan itibaren gndemde olmasna cumhuriyet iselletirememiler, adeta yok saymaya almlardr. Aslnda bu tavrn, iki nemli sebebi vardr: Birinci sebebi, 12 Ocak 1952 tarihine kadar Trkiye, SSCBnin youn basks altnda kalm
18

ve

Sovyet

emperyalizmin

nefesini

ensesinde

hissetmesinden

kaynaklanmtr.

kincisi ise 12 ubat 1952 tarihinden 1954 ylna kadar Bat savunma blounda mttefiki olan Yunanistann Kbrs adasn birok kez kendisine balanmasn istemesi, buna karn
19

ngilterenin,

adann

mevcut

statsnn

asla

deitiremeyeceini

belirtmesinden dolaydr ki cumhuriyeti hkmetleri, Kbrs meselesinde ilgisiz kalmlardr.

16

MGKdan bu konuda alnan bilgiler yeterli deildir. Sadece alnan kararlarla ilgili bilgilere ulalmtr. Ancak yasa gerei kurulun tutanaklarna ulalamamtr. Dolaysyla bu konunun aydnlatlmas iin ciddi bir kaynaktan mahrum olduumuzu sylemek mmkndr. 17 Bu komisyonun tam ad lkemizde Demokrasiye Mdahale Eden Tm Darbe ve Muhtralar ile Demokrasiyi levsiz Klan Dier Btn Giriim ve Srelerin Tm Boyutlar ile Aratrlarak Alnmas Gereken nlemlerin Belirlenmesi Amacyla Kurulan Meclis Aratrma Komisyonu eklindedir. 18 Trkiye, bu yakn tehdidi ancak 1952 ylnda NATOya giderek byk lde bertaraf etmitir. 19 Yunanistan, Trkiyenin bu ilgisizlii yznden, birok kez istifade etmesini bilmitir. Bunun iin bkz Armaolu, 1973:814.

167

ngiltere, kilisenin dzenledii 1950 plebisitini bertaraf edebilmek iin 1954 ylnda adaya yeniden muhtariyet verilmesi fikrini ortaya atmtr. Fakat bunun hibir surette adann el deitirecei manasna gelmeyeceini srarla vurgulamtr. Bu durumda Kbrsl Rumlar, adann el deitirmeyeceini anlaynca, Kbrs meselesini, Birlemi Milletlere gtrmeye almlardr. Bylece Yunanistan, 16 Austos 1954 tarihinde Birlemi Milletlere resmen bavurup, ngiltereyi ikyet etmi ve ada halkn selfdeterminasyon, yani kendi mukadderatn kendisinin tayin hakknn verilmesini istemitir.
20

Bylece Kbrs meselesi, BMin gndemine gelmi ve bu andan itibaren

Kbrs meselesi, uluslararaslatrlmtr. Aslnda Yunanistann Kbrs meselesini BMnin bnyesine getirmesi, Trkiyeyi ister istemez bu meselenin iine girmesine neden olmutur. Ancak Trkiyenin bu meseleye girmesi, kendi haklarn ve grlerini mdafaa etmekten ok, bu meselenin hemen kapanmas ve adann mevcut statsnn deimemesini, eskiden olduu gibi ngilterenin elinde kalmasna ynelik olduu grlmtr. Bar yollarla ENOSSin gereklemesi mmkn olamayacan anlayan Yunanistan, 1952 ylnda aslen Kbrsl bir Rum olan Albay Grivas, sonradan EOKA adn alan, gizli tedhi tekiltn kurmakla grevlendirmitir. 1955 ylnda Grivas tarafndan vcut bulan ve ngilizlere kar Kbrsta balatlan EOKA tedhi faaliyeti, Kbrs Cumhuriyetinin ilnna kadar srmse de esas gayenin ENOSS olmasndan dolay, cumhuriyet idaresi bir merhale olarak grlmtr (Alasya, 1987:22). Bylece 19551974 yllar arasnda yer alan EOKA saldrlar neticesinde, 103 Trk ky yaklm, 30 bin Kbrsl Trk gmen olmu, yzlercesi kaybolmu veya binlercesi yaralanmtr (Serter, 1983:2071). ngiliz hkmeti 1956 ylnda adaya muhtariyet vermeyi teklif etmise de Trkiye ve Yunanistan, bunu kendi tezlerine uymad gerekesi ile kabul etmemilerdir.21 Rum tedhiinin youn olduu bir srada, ngiltere bu faaliyetleri bertaraf edebilmek iin Lord Radcliffee, Kbrs iin bir muhtariyet anayasas58 hazrlatm ve ngiltere Smrgeler
20

Dikkat ekici olaylardan biri de Trkiyenin byk nem verdii, 9 Austos 1954 tarihinde kurulan Balkan ttifaknn sarslmamas iin Kbrs meselesini hasralt ettii bir srada, bu ittifaka ye Yunanistann 16 Austos 1954 tarihinde Kbrsa self -determinasyon hakknn verilmesi iin Birlemi Milletlere resmen bavurmas dikkat ekicidir. Bylece Yunanistan, adadaki Rum nfusunun fazlaln kullanarak, Kbrs Yunanistana ilhk etmenin meru zeminini hazrlamaya almtr. Bunun iin bkz Armaolu, 1973:814; Alasya, 1987:12. 21 Bu hadise, Trk tezine ters den bir durumdur. zellikle 1956 ylnda Trkiye, bir oldu -bittiye getirilerek, muhtariyet prensibi desteklenmi ve ngiltereye muhtariyet rejimi iinde Kbrsl Trklerin hrriyet ve yaama haklarn garanti altna alacak tekliflerde bulunmutur. Bkz Armaolu, 1973:816 817.

168

Bakan Lennox Boyd 19 Aralk 1956 tarihinde Avam Kamarasnda yapt konumada ngiltere hkmeti, Kbrstaki gibi gayet kark bir ahali iin self-determinasyon hakknn tatbiki iin muhtelif hl areleri arasna, adann taksimi hususun da dahil edilmesi gerektiini kabul ettiini (Armaolu, 1973:817) bizzat aklamtr. Bylece ngiltere, Trklerin taksim tezi iin zmnen olsa da destek vermitir. Bu vesileyle Trk hkmeti, meselenin niha zm iin bu noktann nemli bir basamak olacan ifade etmi ve Taksim tezine skca sarlmtr. Hl byle olunca Trkiye hkmeti, 1956 ylnn sonlarndan itibaren ite Trk kamuoyuna, dta ise ngiltere ve Yunanistana bu tezini kabul ettirmeye almtr. Trk hkm eti, 1958 ylndan itibaren bu tezini kendi kamuoyuna benimsetmi olmasndan tr, btn Trkiye ta taksim, ya lm ! parolas ile yekvcut olmutur. 6.2. 1956-1967 Yllar Arasnda Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr ngiltere tarafndan, 19 Haziran 1958 tarihinde, MacMillan Pln adnda yeni bir pln hazrlanmtr. MacMillan Pln, adadaki cemaatler ile meseleye taraf olan ngiltere, Yunanistan ve Trkiye arasnda, yeni bir ortaklk kurulmasna dayanmaktadr.22 Ancak Rum liderlii derhal, Yunan hkmeti ise ksa bir sre sonra MacMillan Plnn reddederek, self-determinasyon ilkesinde srar ettiklerini aklamlardr. Trkiyenin ve ngilterenin, pln tatbike koymaya kararl olmalar, Kbrsl Rumlar ve Yunan hkmetini telalandrd gibi, gerek ngiliz Parlamentosunda, gerekse BMde eitli faaliyetlerde bulunarak, MacMillan Plnnn tatbikini engellemeye almlardr. Lakin ngiltere, bu pln resmen tatbike koyacan aklamasyla, Rum ve Yunan ikilisinin faaliyetlerine set ekmitir (Alasya, 1987: 18). Bu vesileyle Trkiyenin temsilcisi Burhan Il (Alasya, 1987: 23) adaya gelip, fiilen greve balamtr. Aslnda bu hadise, Trkiyenin Kbrs zerindeki meru hakknn tannmas ve Kbrsn idaresine, Trkiyenin de fiilen katlmasn beraberinde getirmitir (Alasya, 1987: 18). Bundan dolaydr ki, RumYunan cephesi, Kbrsn ikiye blneceini, bir baka deyile adann taksimine (Alasya, 1983:2058) yol aacan dnerek, daha msait bir zaman beklemek iin Kbrsn bamszlk prensibini kabul etmilerdir.
23

Aslnda Kbrs meselesinde umduunu bulamayan Yunanistan, bu meseleyi grmeler yoluyla halletmeyi dnm ve Zrih Antlamasnn yolu amtr.
22

24

Otonomi, Yunancada autos (kendi, z) ve nomos (yasa) kelimelerinden olumakla birlikte Trkede zerlik anlamna gelmektedir. Bkz Trke Szlk, 1981:62; Alasya, 1987:17. 23 Alasya, 1987:23; Alasya, 1983:2058. Trk tarihilerinin yan sra bu gr, Dr. P.N. Vanezis (1972:133-135) ve Nancy Crawshow da (1978:294-299) savunmaktadrlar.

169

Bu vesileyle 511 ubat 1959 tarihleri arasnda Trk ve Yunan Babakanlar Adnan Menderes ve Karamanlis Zrihte toplanm ve Kbrsa bamszlk veren anlamay imzalamlardr.
25

Bu anlamann akabinde ngiltere, Trkiye, Yunanistan ile adadaki her iki toplum liderlerinin de imzalayaca yeni bir anlama daha kaleme alnmtr. 19 ubat 1959 tarihinde Londra Antlamas olarak anlan bu anlamaya gre Kbrs Cumhuriyetinin esaslar belirlenmitir. Buna gre 16 Austos 1960 tarihinde bamsz ve balantsz Kbrs Cumhuriyeti iln edilmitir. Esasnda bu cumhuriyet, nevi ahsna mnhasr ve hibir benzeri bulunmayan bir anayasaya ile mcehhez klnm bir devlettir (Alasya, 1983:2058). Anlamalardan ve Anayasadan anlalaca zere bir nevi fonksiyonel veya cemiyet federasyonu halinde ortaya km, coraf esasa dayanmayan, fakat iki toplum arasndaki ortaklk ve ibirlii esasn gz nnde bulunduran bir sistem kurulmutur (Serter, 1983:2073; Tamelik, 2009: 79-80). Zrih ve Londra Antlamalar, bamsz Kbrs ile Trkiye, ngiltere ve Yunanistan arasnda, organik mnasebetler ve balar kurmutur (Armaolu, 1973:818). Bilindii gibi bu anlamalardan biri, Garanti Antlamasdr. Zira Kbrs Cumhuriyeti Anayasasnn ayrlmaz bir paras olan bu anlamaya gre Kbrs Cumhuriyetinin anayasal dzenini btn ayrntlar ile korumay taahht altna almtr (Armaolu, 1973:818). Bu maddeyle, mevcut anayasal dzeni bozucu, herhangi bir durum karsnda alnacak tedbirler hususunda Trkiye, ngiltere ve Yunanistan, birbirlerine dayanarak, ortak hareket edeceklerdir. Ortak hareket etme hususunda uzlama olmaz ise devletten herhangi biri anayasal dzeni yeniden yerletirmek zere tek bana mdahale hakkna sahip olacaktr (Armaolu, 1973:818). Ancak unutmamak gerekir ki, 27 Mays 1960 darbesi ile Trkiyedeki rejim deiiklii Kbrs meselesine kar bakn deitirmitir. zellikle asker ynetim, Trkiyedeki i alkantlarla uramak zorunda kaldndan Kbrsta devam eden TMT yaplanmasna pek scak bakmam, hatta dizginlemeye almtr. Zira adaya asker
24

18 Aralk 1958 tarihinde yaplan bu toplantda, yldan beri ilk kez ilgili taraflarn temsilcilerinin ayn masada oturup konumalar dikkat ekicidir. 25 1958 ylnda ykc Rum faaliyetlerinin bariz bir ekilde artt bir srada, Trk Yunan ve Yunan ngiliz mnasebetlerinin bozulmasna neden olmutur. Dou Akdenizde, zellikle de NATOnun gneydou kanad sarsnt geirmesi zerine ABD devreye girerek, Trk ve Yunan Babakanlarnn, uzlac olmalar iin bask yapm ve Zrihte toplanmalarna neden olmutur. Bkz Armaolu, 1973:818.

170

kkenli bykeli olarak gnderilen Emin Drvana, adadaki milliyeti kadrolara kar taknd tavr byk rahatszlk uyandrmtr. Aslnda Ankara hkmetinin tavrn yanstan Drvana, Kbrsta kurulan mevcut cumhuriyetin yaamas iin talimat ald ve bunu engelleyecek Kbrs Trk liderlerini sindirmeye alt grlmtr. zellikle 1960-1963 yllar arasnda devam eden bu durum, ihtilal hkmetinin Kbrs meselesi gibi bir meseleyle uramak istememesinden kaynaklanmaktadr. Ancak darbe hkmetinin idam cezas ile yarglad ve sonradan ast Adnan Menderes ve Fatin Rt Zorlunun savunduu ve daha sonra Trkiyenin her daim dile getirdii Garanti Antlamasn kabul etmesi olduka ilgintir. zellikle 1960tan sonra Trkiye Cumhuriyeti hkmetlerinin savunduu ana ilke ve tezler, 1959-1960 anlamalar ile kayda gemitir. Ancak 1960 ihtilalinde bu durum alglanamamtr. Hatta daha da ileri Yassadada okunan iddianamede vatan hainlii ile sulanmlardr. Yaplan savunmalarda ise devletin li menfaatleri gerei bu konuya temas edilmedii grlmtr (Tamelik, 2012: 49-106). Bunun yan sra 1960-1963 yllar arasndaki dnemde Kbrsta organize edilen TMT faaliyetleri sekteye uram ve Trkiyeden yaplan lojistik ve asker destek byk lde kesintiye uramtr. Aslnda bu durum, 21 Aralk 1963 Kanl Noelin hadiselerinin yaanmasna da ksmen neden olmutur. zellikle Trkiyedeki muhalif kadrolarn Menderes hkmetinin adadaki faaliyetlerinden ve yaplan yardmlardan haberdar olmad iin Demokrat Parti yanllarnn muhaliflere kar silahlandrdndan phelenmektedirler. Ne var ki bu durum, doru olmasa da gazete haberlerinde ve mahkeme tutanaklarnda sulayc bir faktr olarak grmek mmkndr. Bunun yan sra Kbrs Cumhuriyeti, Trk ve Rum halklarndan, yani iki ana etnik gruptan meydana gelmitir.26 zellikle bu cumhuriyetin kurulmas iin Trk halk, ada sathnda yaylm olarak yerlemi olduundan self-determinasyon hakkn Kbrs Cumhuriyeti lehine kullanm ve bylece Cumhuriyetin kurucu orta olmutur (Tamelik, 2008:84). Dolaysyla Kbrs Cumhuriyetinin anayasal dzeninden u sonucu karmak mmkndr. Trk halk, kendini bir aznlk olarak kabul etmemi ve foksiyonel federatif sistemin kurucu orta olarak siyas tavrn ortaya koymutur (Alasya, 1987: 24). Zrih ve Londra Antlamalarnn imzalanmasndan sonra Kbrs Rum toplumu lideri Makarios ise bu anlamay bask altnda imzaladn bahane ederek, bu anlamaya sayg gstermeyeceini, anayasay tatbik etme niyetinde olmadn ve cumhu riyeti, ENOSS iin bir srama tahtas olarak kullanacan belirtmitir (Serter, 1983:2074). Ne
26

Ayrntl bilgi iin bkz Tamelik, 2010:11.

171

var ki Zrih ve Londra Antlamalaryla Kbrs Cumhuriyeti iin ENOSS ve TAKSM tezleri yasaklanmtr (Armaolu, 1973:819). Ksa bir sre sonra, yani 16 Austos 1960 tarihinde kurulan Kbrs Cumhuriyeti, 21 Aralk 1963 tarihinde Kanl Noel baskn ile birlikte sona ermitir. yl gibi ok ksa bir sre hayatiyetini srdrebilen cumhuriyet, Trkleri iin mcadele devri olmutur. Trkiyenin tek tarafl mdahale karar alp, bunu itina ile uygulamas, ngiltereyi endielendirmi, adadaki Trk ve Yunan alaylarna mensup askerleri, ngiliz Tmgeneral Youngun emir ve komutasna vermesine neden olmutur.27 Ardnda Lefkoa kuzey ve gney diye ikiye blnmtr. Bunun zerine Makarios, 1 Ocak 1964 tarihinde Trkiye, ngiltere ve Yunanistan ile imzalad Garanti ve ttifak Antlamalarn, tek tarafl olarak feshettiini, dnya kamuoyuna duyurmutur (Sarca vd., 1975:55-123; Alasya, 1987:35; Armaolu, 1989:788). 1963 olaylar nedeniyle, mterek idareden ekilen Trk toplumu, kendi blgesinde yeni bir siyas tekilatlanmaya gitmek zorunda kalm ve Genel Komite ad ile bir Yksek Kurul oluturmutur. Bu vesileyle Trkiye, Kbrsta federal bir sistem kurulmasn ve Trk toplumunun Rumlardan bamsz olarak kendi kendini idare etmesini (Armaolu, 1989:787), ilk kez teklif etmitir. Ancak Rumlar saldrlarn kesmedikleri iin TBMM, 15 ubat 1964 tarihinde Kbrsa mdahale etmesi iin Trk hkmetine yetki vermitir. TBMMden mdahale etme yetkisini alan Trk hkmeti, bu uurdaki faaliyetlerini hzlandrm ve silahl kuvvetlerini, adaya karmaya almtr. te tam bu srada ABD Bakan Johnson, Babakan smet nnye 5 Haziran 1964 tarihinde sert ve ar bir dille yazlm olduu tehdit mektubunu gndermitir.
28

ABD Bakan Johnson tarafndan Trk hkmetine verilen bu mektup, Trk d politikas tarihinde Johnson mektubu olarak gemitir. Byle Trkiye, Kbrs meselesinde tek bir lkeye veya bloa gvenmemesi gerektiini ac bir tecrbeyle renmi oldu.
27

27 Aralk 1963 tarihinde Tmgeneral Young, resmi grevine balamtr. Bunun iin bkz Alasya, 1983:2061; Alasya, 1987:23. 28 Kbrs meselesinin neden olduu Trk-Yunan gerginlii, Trk-ABD mnasebetlerinde de mahiyet deiikliine yol amtr. 1964 Hazirannda Johnson mektubunun verilmesinde dolay, 12 Mart 1947 Truman Doktrinince salanan dostane ilikilerin, byk bir sarsnt geirmesine neden olmutur. Bu da 1945 ylndan beri mnasebetlerin gayet souk olduu SSCBye yaklamamza yol amtr. Bunun en arpc rnei SSCB ile ekonomik alanda birden bire meydana gelen gelimelerdir. Bkz Sarca vd., 1975:394-397; Erim, 1975:304-309; Alasya, 1987:38; Armaolu, 1989:617-618, 788.

172

Aslnda 1963-1964 Kbrs buhrannn Trkiye bakmndan en nemli etkisi, Johnson mektubuyla Amerikaya kar gvenin sarslmas olmutur. Bunun zerine Trkiye, Sovyetlerle olan mnasebetlerini dzeltme yoluna gitmitir. Bakan Johnsonn mektubu ile Trkiyenin adaya asker karmamasndan cesaret alan General Grivas, 15 Kasm 1967 tarihinde Geitkale ve Boazii kylerine saldrya gemitir. Bunun zerine Trk hkmeti, Garanti Antlamasnn IV. maddesine dayanarak TBMMye bavurmu ve Trk Silahl Kuvvetlerinin Kbrsa mdahale etmesini tekrardan istemitir (Armaolu, 1989:798-799). Trkiye 17 Kasm 1967 tarihinde adaya karma yapacan, ilgili devletlere bildirerek, tedhi lideri Grivasn derhal adadan geri ekilmesini ve 12 bin kiilik Yunan askerinin adadan gnderilmesini istemitir (Armaolu, 1989:798-799). Aslnda 1967 Kbrs buhran, Trk-Yunan mnasebetleri iin yeni bir darbe olmutur. Bundan dolay Yunanistanda meydana gelen siyas buhran, ksa bir srede i atmaya dnm ve 1967 ylnda hkmet darbesine yol aan yeni bir hadise vuku bulmutur.29 Ayn zaman srecinde Trkiye, Yunanistana gre ok daha farkl bir durum ortaya kmtr. rnein smet nn hkmetleri, koalisyon destei ile ayakta kalmasna ramen, 1965 Ekim seimlerinde Adalet Partisinin, TBMMnde byk ounluu elde ederek tek bana iktidara gelmesi, Kbrsl Rumlar, Makariosu ve Yunanistan ihtiyatl hareket etmeye zorlamtr. Zira Makarios ve Yunanistan, Kbrs meselesindeki pozisyonlarn, Trkiyedeki i siyas istikrarszla gre ayarlama almlardr (Armaolu, 1989:794). Bu arada Bat Trakyadaki Trk halknn, Yunanistan tarafndan ar basklara maruz kald grlmtr. Bunun sebebi Yunan d politikasndaki yeni bir denge unsurunun oluturulmas olarak gsterilebilir. Kbrsa kar yeni bir tehdit unsuru olarak

29

20-21 Nisan 1967 gecesi General Pattakos ve Albay Marekozes nderliinde hkmet darbesi yaplmtr. Siyas iktidar, Yunan ordusunun albaylar (cunta) ele geirmitir. Bu arada Kral Konstantinos II., lkeyi terketmek zorunda kalmtr. Diktatrlk sistemi, tm lkeye hakim olduu bir srada, muhalefet partileri yasaklanarak bask, siyas srgnler, sansr ve ikence olaylar youn bir ekilde yaanmtr. zellikle cunta ynetiminin, Kbrs konusundaki aklamalar, ENOSS yolunda aznlklara (Trklere) hak vermekten sz etmeleri dikkat ekicidir. Bkz Klolu, 1979:854; Klolu, 1981:1874; Armaolu, 1989:785.

173

Bat Trakyay kullanmaya alan Yunanistan,30 bu yolla Kbrs meselesini kendi lehine dengelemeye almtr. Yunanllarn dengeleme siyasetine karn, farkl bir hamle yapan Kbrsl Trkler, 28 Aralk 1967 tarihinde Kbrs Cumhuriyeti Anayasann btn kurallar uygulanncaya kadar Kbrs Geici Trk Ynetimini kurmulardr (Armaolu, 1989:799). 6.3. 1967-1974 Yllar Arasnda Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr 2 Aralk 1967 tarihindeki mutabakat sayesinde Trkiye ve Yunanistan, yumuama dnemine girmilerdir. Bu iki lkenin mnasebetlerinde, meydana gelen yumuama, tabiat itibaryla Kbrsa da yansmtr. Bu vesileyle BM Genel Sekreteri U-Thant, 13 Mart 1968 tarihinde taraflar, dorudan doruya mzakereye armtr. Orta Dou ve zellikle iki NATO lkesinin, arasnda sava kmasn istemeyen dier mttefik devletler de araya girmi ve ikili grmeler, ilk olarak 3 Haziran 1968 tarihinde Trk Cemaat Meclisi Bakan Rauf R. Denkta ile Rum Cemaati Temsilciler Meclisi Bakan Glafkos Klerides arasnda, Lefkoada balamtr. Hemen ardndan 3 Haziran 1968 tarihinde Beyrutta, 24 Haziran 1968 tarihinde ise Lefkoada yaplm ve toplumlararas grmeler, eitli aralklarla gnmze kadar sregelmitir (Alasya, 1987: 41; Alasya, 1983:2066; Armaolu, 1989:800). Toplumlararas grlerin ilkinde, Rumlarn Trklere verilen haklar tanmak istememesi nedeniyle baarszlkla sonulanmtr. 1967 Kbrs buhrannn belirgin bir ekilde ortaya kt bir srada Trk taraf, adann federal devletler olarak ikiye ayrlmas (Armaolu, 1989:801) grn savunmutur. Toplumlararas grmeler sreci iinde Trk hkmeti, federal devlet politikasnda deiiklik yaparak, blge muhtariyet esasna dayanan, niter devlet grn (Armaolu, 1989:801) benimsemitir. Bir eit Kanton Sistemi olarak karmza kan bu grte, Kbrsta tek bir devlet olmasn, buna karn birka blgede toplanm olan Trklerin, kendi blgelerinin idaresinde muhtariyete sahip olmasn ve kendi ilerini kendileri grecek siyas bir yapya kavumasn istemilerdir (Armaolu, 1989:801). Trkiye, Ekim 1973 seimlerinden sonra Blent Ecevit Babakanlnda kurulan Cumhuriyeti Halk Partisi (CHP) Mill Selamet Partisi (MSP) koalisyon hkmeti ise fonksiyonel federatif sistem (Armaolu, 1989:801) tezini savunmutur. Bu sistem de
30

Yunanllarn mehur lks, Megali deann bir gayesi olan Bizans mparatorluunun yeniden ihyas sebebiyle, 1966 ylnda Amerikada stanbulu Kurtarma Cemiyeti kuruldu. Bu uurda milyonlarca ba topland. Dolaysyla Kbrsl Trklerin, Trkiyenin ileri bir karakol olduunu gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Bkz Alasya, 1969:796; Armaolu, 1989:795.

174

topraklarn paylalmas sz konusu olmayacak, tek bir devlet iinde grev ve yetkilerin iki toplum arasnda paylalmas salanacaktr (Armaolu, 1989:801). 1968 ylnda balayan toplumlararas grmeler, 1974 ylna kadar aralklarla srmse de taraflarn bir trl anlaamamalar sebebiyle, 1974 Nisan aynda mzakereler kesilmitir.31 Geici Kbrs Trk Ynetimi Meclisi, 13 Mays 1970 tarihinde kendini feshedip 21 Nisan 1971 tarihinde yapt toplantda Geici szcn kaldrm ve Kbrs Trk Ynetimi adn almtr. Akabinde 15 Temmuz 1974 darbesinden sonra Kbrsl Trkler bir adm daha ileri atarak, Geici Kbrs Trk Ynetimi yerine, 1 Ekim 1974 tarihinde Otonom Kbrs Trk Ynetimi eklini alacak, yeni bir siyas yaplanmaya gitmitir (Armaolu, 1989:799). Bylece adada ikiliin ve ayrln temelleri yava yava ekillenmeye balamtr. Kbrsn Yunanistana ilhk iin yaplan giriimler ve tertiplenen saldrlar, baarya ulaamaynca, Atinadaki Cunta ynetimi ile Makarios arasnda gr ayrlklarnn domasna neden olmutur. Aslnda bu gr farkll, Yunanistandaki cuntann bir an nce ENOSSi gerekletirerek, lkedeki durumunu glendirmek istemi olmasndan, Makariosun ise uzun vadeli mcadele yolunu seerek, bu suretle niha hedefe ulaacan dnmesinden dolay kaynaklanmaktadr (Armaolu, 1989:799; Alasya, 1987: 43). Dolaysyla cunta, Kbrsn Yunanistana ilhknn, Makarios tarafndan nlendiini ileri srerek, Bapiskoposu cumhurbakanl makamndan indirmek iin bir dizi pln hazrlamtr. Bu plna gre ...sorumsuz bir ahsn ENOSSi iln etmesi ve cunta ile Makariosun bu fiili durumu szde istemeyerek kabul etmesini ngrmektedir (Alasya, 1987: 43). Bunu fark eden Makarios, 4 Temmuz 1974 tarihinde Yunan Cumhurbakan Fedon Kizikise bir mektup gndererek, ona ithamlarda bulunmu ve ben bir vali deil, seimle gelen bir liderim (Armaolu, 1989:802) deme ihtiyac hissetmitir. Gelien hadiseler karsnda, 15 Temmuz 1974 tarihinde Yunanl subaylar tarafndan Makariosa kar bir darbe yaplmtr. Darbeden hemen sonra Makariosun

31

Roma toplantsnda yaplan mzakereler srasnda, Trk tarafn temsil eden Rauf Denkta, Makariosun, Kbrs Trklerini elinde siyas rehin olarak grdn ve Trkiyenin mdahalesini nlemek iin mdahale edersen elindekileri topyekun yok ederim szleri ile antaja bavurduunu aklaynca Rum temsilcisi Klerides: Ak konualmMakarios bunu sylemitir ve hakldr... Bir Trk mdahalesi gerekleecek olursa, bizim iin Kbrs iin her Kbrsl Trk, bir tehlike tekil eder ve Kbrsl Trklerin emniyetimiz asndan ntralize edilmesi, emniyetimizin gereidir. Bu ynde gereken tedbirleri almak, halkmza kar grevimizdir demitir. Bunun iin bkz Alasya, 1987:42.

175

ldrld iln edilmi ise de ngilizlere snan Makarios, adadan kamay baarmtr. Bu vesileyle mehur Trk dman ve azl EOKAc Nikos Sampsonun, cumhurbakanl koltuuna oturarak KIBRIS ELEN CUMHURYETni iln etmitir. Aslnda bu durum, rastlant deildir. Ancak Makarios, Kbrstan katktan sonra BM Gvenlik Konseyinde 19 Temmuz 1974 tarihinde yapt konumada: Yunanllar Kbrs igal etmilerdir ve Trklerden ok daha tehlikededirler. (...) Bu igal hareketi, Kbrsn bamszl ve toprak btnln tamamen ortadan kaldrmtr. Bugn Trk toplumu da tehlike iindedir203 Demesiyle, Kbrs buhran yeni bir boyut kazanmtr. Bu srada BMde Makariostan sonra sz alan Trk delegasyonu, Kbrstaki deiiklii kabul etmemize imkn yoktur. Mdahale hakkmz ortaya kmtr (Alasya, 1983:2064) demekle, kurulan gayr resmi Kbrs Hkmetini tanmadklarn dille getirmitir. Trkiye zaman geirme politikas gtmeden, Kbrsta yaan olaylar nlemek ve anayasal nizam yeniden tesis etmek iin dier bir garantr devlet olan ngiltereye, mterek mdahale etme teklifinde bulunmutur. Ancak ngiliz hkmeti, mdahaleye kesinkes kar olduunu grlmtr (Armaolu, 1989:802). Bu durum karsnda Trkiye, Garanti Antlamasnn IV. maddesine gre 20 Temmuz 1974 sabah, Kbrs Bar Harektn balatmtr.32 20 Temmuz sabah Trk askerleri Girne plajna karken, ayn zamanda Lefkoa Girne yolu zerinde ve Lefkoa yaknlarndaki Gnyeliye de havadan asker indirmeye balamtr. 2022 Temmuz 1974 tarihleri arasnda, Trk Silahl Kuvvetleri, Kbrsta kk bir sahann kontroln ele geirmilerdir. BM Gvenlik Konseyinin karar ile taraflar arasnda, 22 Temmuz 1974 gn saat 17.00de atekes ilan edilmitir (Alasya, 1983:2064; Alasya, 1987: 47; Armaolu, 1989:803). 22 Temmuz akam, atekesin yrrle girmesi ile Trk Silahl Kuvvetleri, GirneLefkoa yolunu kontrol altna almlar ve Girne kylarnda da genileme harektn baar ile tamamlamlardr. Ancak BM Gvenlik Konseyi, 15 Temmuz 1974 Yunan mdahalesine byk bir tepki gstermedii halde, Trkiyenin meru mdahalesine kar tepki gsterdii tespit edilmitir. Bar Harektnn daha ilk gn, Gvenlik Konseyinin ald 353 sayl
32

Daha ayrntl bilgi iin bkz Tamelik, 2011c:391 -424.

176

kararla, taraflar atekese ve adadaki btn yabanc kuvvetlerin ekilmesine ve btn lkeleri, Kbrsn egemenlik, bamszlk ve toprak btnlne saygya davet etmitir.33 Bar Harekt nedeniyle ortaya kan Kbrs buhran, TrkYunan ilikilerine byk darbe vurmu, iki lke adeta sava eiine gelmitir. General Ioannides Bat Trakyadaki Yunan kuvvetlerini Trkiyeye kar saldrya geirmek istemise de bu teebbs, Cuntann dier yeleri tarafndan nlenmitir (Armaolu, 1989:803). Aslnda Kbrs Trk Bar Harektnn baarya ulamasndan sonra iki nemli sonu ortaya kmtr. Birincisi, 23 Temmuz 1974 tarihinde Nikos Sampson, cumhurbakanlndan indirilip, yerine Glafkos Klerides gemi, ikincisi de birincinin sonucuna bal olarak Kbrsta giriilen hkmet darbesi ile baarszla urayan Yunanistandaki asker cunta, 1974 Temmuzunda iktidar, sivillere brakarak hkmetten ekilmitir. Fransada srgnde bulunan Konstantin Karamanlis, Milli Birlik Hkmetini kurmak zere Yunanistana gelmitir (Armaolu, 1989:803). I. Cenevre Konferans sonunda imzalanan 30 Temmuz 1974 tarihli Protokolde, Kbrs Rum ve Trk temsilcilerinin de katlmas ile II. Cenevre Konferansnn 8 Austos 1974 tarihinde toplanmas kararlatrlmtr. Ancak Trkiye temsilcisi, 5 Austos 1974 tarihinde yapt bir aklamada RumYunan cephesinin, protokol hkmlerine riayet etmediini belirtmitir. Bu konferansta, Trk taraf coraf esasa dayal federatif sistemi34 teklif etmise de Rum taraf kabul etmemitir. zellikle Yunan Dileri Bakan Yorgo Mavros, Yunan takviye birliklerinin Kbrsa intikalinin yaplmas ve Trk Silahl Kuvvetlerine kar harekete hazr duruma gelmesi iin zaman kazanmak maksadyla, 36 saatlik sre talep ederek, konferansta geciktirme taktiini uygulanma almas, II. Bar Harektn balamasna neden olmutur. Girne blgesinde kk bir sahaya skm bulunan Trk Silahl Kuvvetlerinin hareket zgrln elde etmesi ve bu hassasiyetinin, bertaraf edilmesi iin emniyet sahasna ihtiyac vardr. Trkiye Cumhuriyeti hkmeti, bu durumu takdir ettiinden 14 Austos 1974 tarihinde kuvvetlerini yeniden harekete geirmitir.

33

Bu konu iin bkz Sarca vd., 1975:195-196; Armaolu, 1989:803. Ayrca Trkiye, bu vesileyle BM Gvenlik Konseyinin 353 sayl kararn 22 Temmuz 1974 gn saat 17.00da kabul etmek zorunda kalmtr. 34 Bu sistem, kantonlara dayal bir federatif sistem de olabilecektir.

177

Bir tarafta Mausa, dier tarafta Lefke istikmetinde ileri harekta geen Trk Silahl Kuvvetleri, 16 Austos 1974 akam saat 19.00dan itibaren Trkiyenin BM Gvenlik Konseyinin ayn gn ve 360 sayl kararna uyarak, atekesi (Sarca vd., 1975:209; Alasya, 1983:2065; Alasya, 1987:50; Armaolu, 1989:806) ilan etmi ve ileride KKTCnin emniyetine ve ekonomik ihtiyalarna cevap verecek sahay alarak, bugnk hudutlar izmitir. 6.4. 1974-1983 Yllar Arasnda Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr Aslnda Trkiye tarafndan gerekletirilen bu harektn, siyas alandaki neticeleri, bugn itibaryla ok byk olmutur. Her eyden nce II. Bar Harekt, birincinin aksine, dnya kamuoyunda, Trkiyenin aleyhine bir havann domasna neden olmutur. Uluslararas kamuoyu tarafndan I. Bar Harekt, hakl ve hukuk bir mdahale mahiyetinde telakki edilirken, II. Bar Harekt ise bir toprak istirdad ve bir igal (Armaolu, 1989:806) olarak yorumlanmtr. Rum milislerinin yapt ve BM Bar Gc nezaretinde, birok yabanc gazetecilerin gz nnde alan mezarlarla orta kan Atllar, Murataa ve Sandallardaki katliamn, II. Bar Harektnn yaplmasn zarur bir ihtiya olduunu gstermesi asndan nemlidir. Trkiyenin 14 Austos 1974 tarihinde II. Bar Harektna balamas ile Yunanistan, NATOnun gneydou asker kanadndan ekildiini aklamtr. Bu durum, NATO ittifak asndan ok nemli bir sonu yaratmtr (Akta and Tamelik, 2010:70; Tamelik, 2011a:11). Zira Kbrs buhran Yunanistann NATOnun asker kanadndan ekilmesine yol amtr. Ancak Rogers Plan ile tekrar Yunanistan bu ittifaka girerken, Trkiyenin karlnda ne ald bugn dahi tartlmaktadr. Aslnda 20 Temmuz 1974 Mutlu Bar Harektnn getirdii yeni artlar gerei, adada birtakm idar deiiklikler olmutur. Her eyden nce adada, idar sistemde yeni bir atlm yapma zarureti ortaya km ve bu gaye ile Kbrsl Trkler, 13 ubat 1975 tarihinde Kbrs Trk Federe Devleti(KTFD)ni iln etmilerdir. zellikle KTFDnin ilan, Rum-Yunan cephesinin 1960 Kbrs Cumhuriyeti Anayasasna ilevlik kazandrmak istemesine kar, iki coraf blgeye dayal yeni bir idar anlayn getirilmek istenmesiyle

178

dengelenmeye allmtr. Ksa srede bunun faydas grlm ve toplumlararas grmeleri balamasna neden olmutur.
35

Toplumlararas grmelerin nc safhasnda, Rum taraf iki blgeli bir federasyonu ve bununla ilgili bir harita kabul etmi ve gneyde kalan Trklerle, kuzeyde kalm olan Rumlarn gnll olarak yer deitirilmeleri hususunda, anlamaya varldn aklamtr. Bylece Kbrs Trk halk, ada tarihinde ilk kez kendi nfus blgesinde mtecanis bir nfusa sahip olmutur. Ksa bir sre sonra Denktan nerisi ile 12 ubat 1977 tarihinde Makarios ile Denkta zirvesi yaplm ve bu zirvede, 4 maddelik bir anlama paketi imzalanmtr. Bu anlamaya gre iki temel unsur dikkat ekicidir. Bunlardan biri iki topluma dayal federal bir cumhuriyet esas, dieri toprak dzenlemesinin, ekonomik yeterlilik veya verimlilik ile toprak mlkiyeti prensiplerine gre yaplacadr (Armaolu, 1989:815). Ne var ki 1978 Temmuzunda Trkiye Cumhuriyeti hkmeti Babakan Blent Ecevit, Kbrs hususunda mhim bir taviz verdii grlmtr. zellikle KTFD Bakan Denkta, buna istinaden 20 Temmuz 1978 tarihinde yapt aklamada toplumlararas grmeler balar balamaz ve gelecekteki stat hakkndaki her trl haklarn sakl tutmak art ile Kbrsn Mara blgesine 35 bin Rum gmeni kabul edebilecei ve geici bir idare kurulabilecei (Armaolu, 1989:815) grlmtr. Bunun zerine Denkta ile Kyprianou, 19 Mays 1979 tarihinde bir araya gelerek, toplumlararas grmelere egemen olacak temel prensipleri belirleyen bir anlama imzalamlardr. 10 maddelik bir anlama metnine gre toplumlararas grmeler, BMnin gzetimi altnda balayaca ve 1977 DenktaMakarios zirvesinin sonucuna ve BMnin Kbrsla ilgili kararlar erevesinde yrtlecei kararlatrlmtr. Aslnda bundan sonraki btn toplumlararas grmeler, BM Genel Sekreterinin gzetiminde yaplmas kararlatrlmtr. Ancak bu grmelerden bir sonu alnamamtr. zellikle bu dnemde bir sonu alnamamasnn balca sebebi 12 Eyll 1980 tarihinde Trkiyede yaanan rejim deiikliinden kaynaklanmaktadr (Armaolu, 1989:817). Kbrs Trk toplumu, toplumlararas tkankl giderebilmek iin 5 Austos 1981 tarihinde bir neri paketini hazrlamtr (Alasya, 1987:64; Armaolu, 1989:817). Ancak bu neri paketi, Rum lideri Kiprianou tarafndan reddedilmitir. Aslnda Trkiyedeki
35

BM Gvenlik Konseyi 12 Mart 1975 tarihli ve 367 sayl kararyla, Kbrs Trk Federe Devletinin ilnn iddetle knad. Bunun iin bkz Armaolu, 1989:815.

179

rejimin tkanklndan istifade eden Rum taraf, Kbrs meselesini uluslararas platformlara gtrerek, kendi lehlerine kararlar almaya alt grlmtr. Yunanistanda zellikle Sosyalist PASOK Partisinin baa gelmesi ve Babakann Andreas Papandreunun olmas, bu husustaki eilimi daha da hzlandrmtr. Trkiyenin rejim olarak kmazda olmas ve Papandreunun uzlamaz tutumu nedeniyle Trk tarafnn Kbrs tezi skntya girmi ve toplumlararas ikili grmelerin kmaza girmesine neden olmutur.36 6.5. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin ln ve Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr Rum-Yunan tarafnn grmeleri kesmekle, meseleye kalc bir zm bulunamayaca anlalmtr. Gerekte bu tutum, Trkiyedeki darbe hkmetini ciddi ve tehlikeli bir srece sokmutur. Zira RumYunan ikilisinin ortaya koyduu tavrla, BM Genel Kurulunda 13 Mays 1983 tarihli kararn kmasna neden olmutur. Bu karara gre Kbrs Cumhuriyeti, halknn tamam ve toprann btn ile tabi kaynaklar zerinde tam ve etkili egemenlik hakkna sahiptir. Kbrs Cumhuriyeti Hkmetinin bu haklarn, kullanlmasn salamak iin btn hkmetleri destek salamaya ve yardm etmeye arr (Alasya, 1987: 67) eklindeki ifadesi Kbrsl Trklerin kurduu KTFDnin ortadan kaldrlmasna ynelik olduu anlalmtr. Aslnda bu karar, Trkiyedeki demokrasinin askya alnmasndan ve sivil irade boluundan istifade edilmek iin ortaya atlm ciddi bir eylemdir. Bu eylem gerei, asker ynetimin bir ey yapamayaca ve toplumlararas grmelere ekilerek, taviz kopartlaca ve bu yntemle Kbrsta kalc bir bar salanabilecei dnlmtr. Zira asker ynetimden, Trk kamuoyunda byk bask olmadan gerekli tavizlerin kopartlabilecei hesaplanmtr. Aslnda bu bile darbe ynetimlerinin veya demokrasiye ara verilmenin ortaya koyduu tehlikeyi gstermesi asndan nemlidir. Bunun zerine KTFD, varln korumak iin siyasal bir refleks vermi ve bunun iin de ilk adm olarak Federe Meclisin 5 Kasm 1976 tarihinde alm olduu iki blgeli, iki toplumlu, bamsz, balantsz, Federal Kbrs Cumhuriyetinin kurulmas hakkndaki kararn kaldrmtr. Ayrca Kbrs Trk halkna self-determinasyon imkn veren,37 17

36

Bu pakette Kbrs Trk Federe Devletinin snrlarn gsteren bir harita, Marala ilgil i bir harita, anayasa tasla, gvenlik ve garantiler konusunda bilgiler yer almaktadr. Ayrntlar iin bkz Alasya, 1987: 64. 37 BM Anayasasnn 1. maddesinde Meden ve Siyas Haklarla lgili Milletleraras Szlemenin 1. fkrasna siyas statlerini serbeste belirleyebildikleri ekonomik, sosyal ve kltrel gelimeleri

180

Haziran 1983 tarihli yeni bir karar almasna yol amtr (Alasya, 1987: 78). Aslnda bu karar, Ankaradaki darbe hkmeti ile istiare edilerek alndn tahmin etmek hi de zor deildir. Zira Ankaradaki darbe hkmeti, gelecek tepkileri karlayamayacan dnd iin bu tepkiyi Lefkoa mahreli yapmaya ve buna uluslararas hukuk normlarndan self-determinasyon ilkesi ile glendirmeye alld grlmtr. Aslnda RumYunan ikilisinin KTFDnin ortadan kaldrlmas iin BMden kartt 13 Mays 1983 tarihli karar, bir nevi barda taran son damla olmutur. Zira bu karar, KTFDnin ilga edilmesini ve Kbrs Trk halknn niter bir Rum idaresinde, aznlk durumuna drmesini hedeflemitir. Dolaysyla bu durumu nlemek iin Federe Meclis, 15 Kasm 1983 tarihinde Bamszlk Kararn38 oy birlii almtr (Alasya, 1987: 78-79). Ardndan KKTC, 15 Kasm 1983 tarihinde Trkiye tarafndan resmen tannmtr. Bunun zerine 17 Nisan 1984 tarihinde Trkiye Bykelisi nal Batu ve KKTC Bykelisi Peker Turgut karlkl olarak cumhurbakanlarna itimatnamelerini takdim etmilerdir (Alasya, 1987: 79). 15 Kasm 1983 tarihinde KKTCnin iln edilmesi zerine Rum ynetimi, BM Gvenlik Konseyine ikayette bulunmu ve BM Gvenlik Konseyi, tekilt hukukuna aykr bulduu ve bu ilan, 541 sayl kararla onaylamam ve Trk tarafnn, bamszlk bildirisini (Alasya, 1987: 80) geri almasn istemitir.39 6.6. Gelimeler KKTCnin iln, Rum ve Yunan siyasilerini arttysa da asl hedeflerinden amayacaklarn resmi azlardan aklanmlardr. 1983 yl Noel Yortusu ile Yunanistan Cumhurbakan Karamanlis, Yunan Babakan Papandreu ve Kbrs Rum Ynetimi Bakan S. Kyprianounu verdikleri demelerde, Kbrs Hellenizm iindeki mill bir dava olarak grdklerini, ENOSSi gerekletirmek iin her trl areye bavuracaklarn aklamlardr (Alasya, 1987: 71).
zgrce takip ettikleri takdirde, btn halklar self-determinasyon hakkna sahiptirler demektedir. Bunun iin bkz Alasya, 1987:70, 78. 38 Federe Meclisinde, 15 Kasm 1983 tarihinde Bakan R. Denktan, KKTCnin kurulmas ile ilgili konumasnda unlar sylyor : () Kbrs Trk halknn meru ve nne geilmesi imknsz istek ve iradesine tercman olarak Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin bamsz bir devlet olarak kurulduunu dnya ve tarih nnde iln ediyoruz (). Bunun iin bkz Alasya, 1987:108. 39 ABD, Bamszlk Bildirgesinin geri alnmas iin Trk tarafna bask yapm ve dier lkelerin, KKTCyi tanmamas iin yardmlar kesme tehdidinde bulunarak nlemeye almtr. Daha ayrntl bilgi iin bkz Tamelik, 2011b:169-183.

KKTCnin

Kurulmasndan

Sonra

Uluslararas

Kamuoyundaki

181

Yunanistan ise KKTCnin kurulmasna siyas kanaldan byk reaksiyon gstermi, hatta daha da ileri giderek btn yedeklerini askere arp, teyakkuz durumuna geirmitir. Bylece Kbrs meselesinde yeni ve kontrolsz bir kriz kartlm ve taraflar daha radikal pozisyon almalarna yol amtr. Bu vesile ile MGK ve darbe hkmetinin hangi saikle veya hangi pazarlk sonucu bunu yaptklar tam olarak belirlenememitir. Zira sivil idareye ksa bir sre sonra devredilecei belli olan bir durumda veya sivil hkmetin almas gerektiren bir karar, giderayak asker idarenin almas dikkat ekicidir. Geri bu kararn sivil hkmete alnamayaca dnldnden bu kararn asker hkmete alnmas uygun grlmtr. Aslnda bu kararn bir dier nemi ise asker hkmetin son eylem tarz olarak tarihe gemesi ve Trk kamuoyuna ho grnmesi asndan da deerlendirmesine neden olmutur. Ne var ki bu kararn uluslararas yansmas, i dinamiklerden ok daha te olmutur. Kald ki bu tepkilerin karlanmas, bir ay kadar sonra devredilecek sivil hkmete braklmas da ciddi bir handikap olarak deerlendirilebilir. Ancak yeni atanan sivil hkmetin bu eyleme kar ciddi bir diren gstermesini beklemek pek doru bir yaklam deildir. zellikle RumYunan ikilisi, bamszlk ilnnn geri alnmas iin BM Gvenlik Konseyine bavurmu ve 17 Kasm 1983 tarihinde 541 sayl kararla, KKTCnin ilnnn hukuken geersiz olduunu ve bamszlk bildirisinin geri alnmas arsnda bulunmasn salamtr. Ancak bu karar, Trkiye ve KKTC hkmetleri tanmadklar gibi Kurucu Meclis tarafndan hazrlanm bulunan anayasa, 12 Mart 1985 tarihinde kabul edilerek yrrle girmesine neden olmutur (Alasya, 1987: 81). Ankaradaki sivillemi yeni hkmet, bu tepkileri yumuatabilmek iin ister istemez taviz ierikli neri paketleri hazrlamak zorunda kalmtr. Bu amala KKTCnin yeni cumhuriyet hkmeti, iyi niyet gstergesi olarak 2 Ocak 1984 tarihinde Rumlara neri Paketi sunmutur. Ancak Rum ynetimi, mevcut konjonktr gerei bu neri paketini reddetmitir. Ardndan BM Genel Sekreteri Perez de Cuellarn New Yorkta Odalararas kili Grmeler sonucunda hazrlad Taslak Anlamasn, 21 Ocak 1988 tarihinde Rum tarafnda sunmusa da uluslararas kamuoyunu arkasna alan Kiprianu bu teklifi de reddetmitir (Alasya, 1987: 83). Trkiyenin 12 Eyll darbesinden sonra Kbrs meselesinde ciddi bir politika deitirmesi ve bu politikann olumsuz yansmalarn dengeleyebilmesi iin olduka aba harcamak zorunda kalmtr. Ankara hkmeti, zellikle bu dengeleme ilemini ancak

182

1990 ylndan sonra yapabilmitir. Sivil idareye devredildikten sonra Kbrs meselesinde birok alma gitmek zorunda kalan Trk hkmetleri, en sonunda 649/90 sayl BM Gvenlik Konseyi kararn kartmay baarmtr. Kbrs Trk toplumu iin olduka nemli olan bu karara gre adada Trk ve Rum toplumlarndan oluan, iki farkl toplumun var olduunu, her trl alanda birbirlerine eit statde yer aldn aklamas dikkat ekicidir. Bylece 649/90 sayl BM Gvenlik Konseyi kararna dayanarak oluturulan raporda, adadaki toplumlarn siyas eitliini ve ortakln kesin bir ekilde teyit edilmi oldu (Denkta, 1991: 25). Sonu olarak; Kbrsta kurulmas dnlen federal devlet, adadaki iki etnik grubun uzlatrlmas amacyla domu ve alver ilkesinin uygulanmasyla gelimi, dn vermeye dayal bir ynetim sistemi olarak ortaya kmtr.40 Zaten Kbrsta olduu gibi federasyonlarda dne raz olmadan, federal bir at oluturulmas mmkn de deildir. Ancak bu tavizin karlkl denge iinde yaplmas zorunludur. Ancak 12 Eyll gibi siyasal travmalarn yaand bir dnemde Trkiyenin dengeli bir tavr sergilemesi mmkn olmamtr. Zira darbe hkmetinin kendi rtn uluslararas kamuoyunda ispat edebilmesi iin birtakm tavizlere giriebilecei ve bununla ilgili i kamuoyunun desteine veya muhalefetin ikna edilmesine gerek yoktur. En azndan destein az olaca ve toplumsal muhalefetin susturulduu bir dnemde buna da ihtiya olmayaca ortadadr. Bundan dolaydr ki 12 Eyll darbe hkmetinin yapt ilk aklamalardan birisi de Trkiyenin uluslararas mkellefiyetlerinin aynen geerli olduunu ve zellikle Bat blou ile imzalanan siyas, asker ve ticar anlamalara aynen riayet edeceini belirtmesi de bundandr. Trkiye, zellikle Rogers Plannda olduu gibi hangi saikle karar ald bilinmeden veya karlnda ne ald tam olarak grlmeden Yunanistann NATOnun asker kanadna geri dnmesine izin verdii anlalamamtr. Hi kuku yok ki, sivil hkmet olsa bu plana oy vermesi olduka zor olaca dnlmektedir. Kald ki bu kadar byk bir kozu hoyrata harcamas ve karlnda tam olarak ne alndnn bilinmeden bu karara destek verilmesi, hele hele Kenan Evrenin Asker sz verildi! demesiyle d diplomasinin yrtlmesi hi doru bir yaklam deildir. Dolaysyla Kbrsta federal devlet ats altnda devlet aygtna bal nitelerin veya tm kurulularn, karlkl ibirlii, anlay ve hogrs, eitlik ilkesine saygs, bu
40

Daha ayrntl bilgi iin bkz Gaziolu, 1987:251.

183

evrimsel gelimenin kanlmaz eleri olarak belirmesi olduka zor olaca dnlmektedir.

7.

12 Eyll Darbesi ve NATO

4 Nisan 1949'da Washington Antlamas ile kurulan Kuzey Atlantik Antlamas rgtnn (NATO) temel amac, siyasi ve askeri mekanizmalar kullanarak yelerinin gvenliini ve bamszln salamaktr. Avrupa ve Kuzey Amerikadan 28 lkeyi bir araya getiren NATO, yelerinin gvenlii ve savunmas alanlarnda danmanlk ve egdm salayan bir oluumdur. Kuruluu sonrasnda politik ortamda pek ok deiiklik yaanmasna karn NATO, bu ngrlemez jeopolitik ortamda dahi mttefikleri iin benzeri bulunmayan bir istikrar kayna olarak kalmay baarmtr (www.nato.int). Atlantik tarafndaki NATO oluumuna karlk, 1955'te Federal Almanya'nn NATO'ya alnmas zerine SSCB ve Dou Blou lkeleri kendi savunmalarn salamak amacyla Varova Pakt'n kurmulard. Trkiyenin 1952 ylnda dhil olduu NATOnun temel grevi bulunmaktadr: Toplu savunma, Kriz ynetimi ve birliine dayal mterek gvenlik.

Bu grevler, Washington Antlamasnn zellikle nc, drdnc ve beinci maddelerinde ele alnmtr. ye lkeler, bu maddelerde, ortak savunma iin yeteneklerini gelitirmeyi, herhangi bir yenin toprak btnl, siyas bamszlk ve gvenlii tehlikede olduunda bir araya gelmeyi ve herhangi birine saldrldnda bu saldry hepsine kar yaplm bir saldr olarak kabul etmeyi taahht etmilerdir. Dier taraftan, NATO'nun grev sahasn belirleyen ve literatrde "alan-dlk" kavramyla anlan 6. maddeye gre, NATO sadece snrlar antlamada aka tarif edilen Kuzey Atlantik blgesinde meydana gelen saldrlara kar ilevseldir. Ancak, Souk Sava'n sona ermesinden sonra "esnek yorum" yntemiyle ierii geniletilen bu madde, zellikle Afganistan mdahalesiyle tamamen ilevsiz klnmtr. ye lke dileri bakanlar, ktalararas sistemdeki varolan istikrar bozabilecek durumlara kar NATOnun 1979 ylndaki toplantsnda eitli kararlar almtr. Birincisi, NATOnun esnek karlk stratejisinin gvenilir olmas iin yeni gelimelere karlk somut admlar atmas gerekmektedir. kincisi, Mttefiklerin tmnn karnda

184

olabilecek silahlarn kontrol ve BNGlerin modernizasyonun paralel bir ekilde yrtlmesidir. BNGlerin modernizasyonu kapsamnda, fzelerin seilmi lkelere konulandrlmasn ve masraflarnn NATO fonundan karlanmasn ieren bir programn balatlmas kararlatrlmtr. Bat ve Dou Bloku arasnda daha istikrarl askeri ilikilerin olumas amacyla yaplmas ngrlen silahlarn kontrol altnda tutulmas, ABD ve SSCB arasnda 18 Haziran 1979 tarihinde SALT II (Stratejik Silahlarn Snrlandrlmas) Antlamasnn imzalanmasyla gerekletirilmitir. Bylelikle Antlama, taraflar arasnda nkleer glerin dengelenmesi, NATOnun ye lkeler iin benimsedii temel politikalar dorultusunda istikrar salamas hususunda katkda bulunmutur (www.nato.int). 7.1. NATO, Gladyo, zel Harp Dairesi

NATO'nun etkinlii d gvenlik ile snrl kalmad ve NATO Eski Genel Sekreteri ve Bilderberg Grubu Bakan Lord Carrington 21 Nisan 1986da Newsweeke verdii Gladio oluumuna deinen (www.wikipedia.org)41; NATOnun 1949daki ilk anlama metninde gizli bir madde yer alyordu. Bu gizli maddeye gre ye olan devlet, komnizme kar mcadele edecek devlet kuruluunu oluturmak zorundayd. Bu rgtte yer alacak kadrolar gizli tutulacakt, gizlilik iinde alacakt. Demeci esas alnarak; Glge ordu olarak adlandrlan Gladio benzeri rgtlerin, CIAnn bnyesinde ve NATO denetiminde olmasna karar verildii, Temmuz 1947de Ulusal Gvenlik Yasas ile kurulan CIAnin, ABD dnda rtl saylabilecek eylemler yapmak zere rgtlenen bir kurulu olduu, rgtn, ABD tarafndan idare ya da finanse edilen ancak resmi yetkisi olmayan insanlar tarafndan oluturularak ABD ve emperyalizm yanda yabanc lkeler ya da gruplara destek vermeyi hedefledii, rgtn bu hedefinin, ABD hkmetinin herhangi bir sorumluluk tadna kant brakmayacak derecede iyi planlanm ve yerine getirilmi rtl faaliyetlerde bulunarak gerekletirdii, bu erevede baz taktikler arasnda; sabotaj, propaganda, ekonomik sava, yer alt direni hareketleri, gerilla ve mlteci gibi bamszlk gruplarna destek salamak, zgr dnyann komnizm tehdidi altndaki lkelerde bulunan yerli antikomnist elere yardm

41

Gazeteci John Barrynin NATO Genel Sekreteri Lord Carringtonla yapt roprtaj, Remedies and Retaliation, Newsweek, 21 Nisan 1986dan nakledemitir.

185

etmek, onlarla birlikte almak, dman devletlere kar ykc faaliyetlerde bulunmak olduu, Bu gizli rgtlenmenin, Avrupa lkelerinde, talyada Gladyo, Danimarkada Absalon, Norvete ROC ve Belikada SDRAB gibi farkl isimler altnda faaliyet gsterdii, eylem planlarnn ABDde hazrland, rgtn eitim ve istihdam sorunlar ise NATO Avrupa Mttefik Kuvvetleri Yksek Karargh Koordinasyon ve Planlama Komitesi (SHAPE) ynetimi altnda baz Avrupa lkelerinde zmlenmekte olduu, ye lke halklar ve meclislerinin durumdan habersiz olmakla birlikte savunma bakanlar, babakanlar, bakanlar ve iileri bakanlar durumun bilgisine sahip olduu, Eski NATO Genel Sekreteri Manfred Wrner ve ABD Ulusal Gvenlik Konsey Bakan Oliver Northun da bu faaliyetleri doruladklar eklinde yorumlar da yaplmaktadr (www.evrensel.net). Alt Komisyonun dinledii konuklar arasnda bir soru zerine bu konuya deinen konuklardan Hilmi ZKK, Trkiyede Gladyo tipi bir rgtlenme olmadn, zel Harp Dairesi oluturulduunu, bunun ileri srldnn aksine Gladyoya karlk gelmediini, zel Harp Dairesinin souk sava dneminin bir gereklilii ve rn olduunu, resmi ve gizli bir yn bulunmayan bir birim olduunu, darbe planlamalarnda da bir rol olduuna ilikin herhangi bir iliki grmediini belirtmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 04.10.2012). Hasan Fehmi GNE ise; bu kapsamda bir NATO yesi olan Trkiyede gemi darbelerin sadece yerli mal olmadn, NATOdaki yaplanmann bizde de geerli olduunu, ancak isminin Gladyo yerine zel Harp Dairesi olduunu, ite bu gereklikten hareket edilerek darbelerle ilgili btn balantlarn aydnlatlmas ve demokrasiye kar ilenen sularn aklanmas gerektiini, kamuoyunun beklentisinin de bu ynde olduunu belirtmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 04.10.2012). 7.2. 12 Eylle Yaklarken ve Sonrasnda NATOnun Ald Kararlar

1977 ile 1983 arasnda NATO resmi belgelerinin hi birisinde Trkiye ile ilgili bir karara ve ibareye rastlanmamaktadr. 12 Eyll 1980 ylnda Trkiyede gerekleen askeri darbeye ilikin NATO ilk aklamasnda da, Trkiye ile ilgili herhangi bir konuya deinmemi; nkleer silahlar ve Sovyetler Birlii ve Varova Paktnn bu yndeki kapasitesine ilikin odak noktasn srdrmtr. 12 Eyll Darbesi sonrasnda 1980 ylnda imzalanan "Savunma ve Ekonomik birlii Anlamas" ise 12 askeri ssn NATO

186

adna ABD tarafndan 5 yllk kullanlmasna karar verilmitir. Bu anlama, ABD'nin talebi dorultusunda halen yrrlkte bulunmaktadr. 1980li yllarda NATOnun ye devletlerinin Bakanlaryla yaplan toplantlarda, eitli nemli bildirgeler (Communiques) yaynlamtr. Bunlardan birincisi, 13-14 Kasm 1980 tarihinde Bakanlk dzeyinde gerekletirilen 28. NATO Bakanlar Konseyi Toplantsnda; mevcut nkleer glerin durumlarna, silahlanmaya ilikin stratejik politika ve planlamasna, SALT Antlamasna, ngilterenin nkleer glerine, BNGlerin modernizasyonuna, Uzun Vadeli Savunma Programnn uygulanmasna, NATO kriz ynetimi almalarna ilikin konular tartlmtr. 10 Aralk 1981 tarihinde NATO, spanyann NATOya Alnmasna ilikin Protokol imzalamtr. Ayn gn yaynlanan bildirgede odaklanlan konular ise silahlarn snrlandrlmasna, nkleer silahlarn caydrc rolne, SSCBnin istikrar bozucu faaliyetlerine, SSCBnin Afganistan igali ve dk dzeyli silahlarda askeri dengeye ilikin hususlardr. 1-2 Ocak 1983 tarihindeki Bakanlar Konseyi Toplantsnda, dier toplantlarda da benzer olarak deinilen SSCBnin nkleer gc ile blgedeki nfuzuna ilikin konular ele alnmtr. 10 Ocak 1982 tarihinde Almanya Bonn ehrinde dzenlenen NATO Devlet Bakanlar Konseyinde 16 ye lke temsilcileri bir beyanatta bulunmulardr. Bu beyanatta; transatlantik ortakln ortak deerleri ve ideallerine olan ballklarn, yeter dzeyde askeri g ve politik dayanma sayesinde oluabilecek saldrlara kar caydrc g oluturarak bar pekitireceklerini, Polonya krizi ve Afganistan gibi gelimelerde Sovyetler Birliinin snrlar tesinde tehdit edici, g kullanan ve bu dorultuda askeri oluumu gelitiren bir unsur olarak karmza kt, Bat-Dou ilikilerinde diyaloa, ibirliine ve mzakereye dayal daha yapc ilikilerin oluturulmas iin azimle ura verdiklerini, amalarnn NATO blgesinin gvenliini salamak ve bu kapsamda konvansiyonel ve nkleer silahlar yoluyla dardan gelen saldr ve tehditleri caydrmak olduunu, ayn zamanda Varova Pakt ye lkelerin Batnn askeri teknolojisine ulamasn engelleyen admlar atlaca, silahlanmann kontrolne ve azaltlmasna ilikin Sovyetler Birlii ile Amerika Birleik Devletlerinin mzakerelerini destekledii, Bat ve Dou Almanyann birlemesi, dolaysyla Almanyann gvenlii ve bamszl iin gsterilen abalar desteklemeyi srdreceklerini dile getirilmitir. Ayrca, NATO, btn lkelerin egemenliine sayg duyulmas, lkelerin karlarna karlk insan haklarnn feda edilmemesi, dnce zgrl, kiilerin serbest

187

dolam, Helsinki Nihai Antlamasndaki prensiplerin ve hkmlerin uygulanmas gibi hususlarn gerekliliinin alt izilmitir. Yukarda bahsedilen konulara ek olarak, az gelimilik, yoksulluk, alk gibi istikrar bozucu durumlarn giderilerek dnya apnda barn getirilmesinin hedeflerinin olduu; enflasyonun drlmesi, srdrlebilir bymenin ve yksek seviyede istihdamn salanmas; bu erevede Varova Pakt ye lkeleriyle ekonomik, ticari ve finansal ilikilerin gelitirilmesi deinilen hususlar arasndadr (www.nato.int). 7.3. Trkiye-NATO likilerinde Kbrs Sorunu

1980li yllarda nemli uluslararas gelimeler arasnda 14 Austos 1974 tarihinde Trkiyenin Kbrsta ikinci harekt balatmasdr. Yunanistan, NATO mttefiki iki lke arasndaki atmay NATO'nun durduramad gerekesiyle NATO'dan ayrldn aklamtr. Yunanistann NATOya tekrar yelii 1980 ylnda, Avrupa Birliine yelii ise 1981 ylnda gereklemitir. Trkiyenin 1974 yl Kbrs Harekt sonras Yunanistan ile olan ilikilerinde genel olarak, zellikle Yunanistann NATO yelii odanda yaanan siyasal atmosferde dnldnde, gerginlik ve karlkl gvensizliin hkim olduu grlmektedir. Trkiye, Yunanistann NATO askeri kanadna dnmesini olumlu karlamakla birlikte, dnn 1974 ncesi koullarla olmamasnda direnmesi ve Ege Denizindeki NATO deniz ve hava komuta kontrol sorumluluk blgelerinin yeniden paylalmasnda srar etmesi; Yunanistanda Trkiyenin yaylmac isteklerini yeniden gndeme getirdiine ilikin kukular ortaya karmtr. Dolaysyla, Yunanistann NATOya dnmesi asndan hala iki lke arasnda bir gr birliinin salanamam olmas, karlkl sulamalarn srmesine yol amtr. Trkiye ve Yunanistan arasndaki ilikiler konusunda dnemin Dileri Bakan Erkmenin aklamas u ekildedir: Yunanistann NATOnun askeri kanadna dnnn yararl olacana inanyoruz. Ancak, dn yeni ayarlamalar da gerekli klmaktadr. 1974den nceki artlarla dn konusu yoktur tabii. Zaten 1974den nceki artlarn yasal temeli yoktur. Bir de facto durumdur. Biz de facto durumun kaldrlmasn ve onun yerine bir de jurenin uygulanmasn istiyoruz. Denizin zerinde olduu kadar, hava sahasnda da ynetim konusu vardr; btn bunlarn ayarlanmas gerektiine inanyoruz... Ege, ortak bir denizdir Komuyuz. Aramzda bir deniz var. Denizden her ikimiz de belirli

188

ereve iinde olmak zere yararlanmalyz. Adil temeller zerinde adil zmler aramalyz. Ancak bunu Yunanllar da arzu etmelidirler (www.turkishgreek.org).42 Erkmenin aklamalar, Yunanistanda baz basn organlarnn geni yer alm; Trkiyenin tutumunu tehditkar olarak nitelenerek eletirmitir (www.turkishgreek.org).43 Yunanistann NATO askeri kanadna geri dnmesi Yunanistanda farkl grlerin ortaya kmasna neden olmu ve zellikle muhalefet NATOya geri dne sert eletiriler yneltmitir. Bu grlerde genel olarak, Trkiyenin halen Yunanistan topraklar zerinde yaylma isteklerinin olduu, Kbrsn Trkiye tarafndan igalinde NATOnun aciz kald, bu nedenle, Yunanistann NATOya katlm lke gururunu incittii ynnde deerlendirmeler bulunmaktadr (www.turkishgreek.org). 1979 ylnda NATO bakomutanlna getirilen General Rogers, Ege Denizi hakknda yeni bir anlama tasla hazrlad. Bu tasla kabul eden taraflar Ege Denizi'nin blnmln ortadan kaldryordu ve Ege Denizi tekrar sivil havacla alm oluyordu. Bu anlamayla birlikte Trkiye vetosunu kaldrnca Yunanistan 20 Ekim 1980'de NATO'nun askeri kanadna tekrar dnm oldu. Yunanistann NATOya geri dnn kolaylatran ve Yunanistann Trkiye ile imzalam olduu Rogers Anlamas uygulamada Yunanistann Trkiye karsnda duymu olduu gvensizlii azaltp iki lke arasndaki diyalogu hzlandracana tam tersine, iki lke arasndaki ilikilerin yeniden sertlemesine yol aabilecek gelimelere neden olmutur. Trkiye, Yunanistan'la Kbrs ve Ege meseleleri nedeniyle, sava gemileriyle birbirlerinin karasularn ihlal edecek kadar, birok defa kar karya gelmesine ramen NATO iki lke arasndaki sorunlarn zm adna hibir almada bulunmamtr. Bu nedenle 1980 - 1983 yllar arasnda Trkiye'deki askeri ynetim NATO'yla pek iliki kurmak istememitir (www.milliyet.com.tr). Ek olarak, 1981 yl ierisinde Yunanistanda genel seimler dneminde Trkiye ve Yunanistan arasndaki ilikilerin sk sk gndeme gelmi, Yunanistann ABD ile ilikilerinde Trkiyeden kaynaklanan kukularn azaltmak iin kimi garantiler istemesine yol am, bu durum Trkiyenin tepkisini ekerken Trk-Yunan yaknlamasn sekteye uratmtr (www.milliyet.com.tr).44 Bu istekler Yunanistann, ABDnin Trkiye ve
42 43

Milliyet, Aralk 1979dan nakledilmitir. Kiryakatiki Eleftherotipia, 5 Mart 1980den nakledilmitir. 44 1976 ylnda, o zaman Yunan Dileri Bakan olan D. Biciosa Egenin gvenlik konusu ile ilgili olarak verilen gvencelerin yenilenmesini istemektedir. O zaman bu konudaki gvence, ABD Dileri Bakan

189

Yunanistana vermekte olduu yardmlarda 7ye 10 orannn korunmasnda srar etmesi ve ile devam etmitir. Ancak bu istek, iki lkenin NATO ats altnda ortak savunma iin ibirlii yapt bir durumda kabul edilebilir bir neri olmamas gerekesiyle Trkiye tarafndan tepkiyle karlanmtr (www.milliyet.com.). Trkiye ve Yunanistan arasndaki ilikiler, 1981 yl sonunda yaplan Yunan seimlerinde Papandreou liderliindeki PASOKun iktidara gelmesiyle yeni bir sre ierisine girmitir. ktidara geldikten sonra, seim konumalar srasnda NATOnun ya da ABDnin Yunanistann dou snrlarn garanti altna almas gerektiini ileri sren Papandreou garanti konusunu tekrar gndeme getirmi ve bu konudaki grlerini ABD ile yaplan grmelerde ve NATO toplantlarnda dile getirmitir

(www.turkishgreek.org). Bu erevede, 12 Eyll Darbesi ncesi ve sonras Trkiye-NATO ilikileri daha ok Trkiye-Yunanistan-Kbrs-ABD eksenli gelimeler iinde ekillendii sylenebilir. Bu konulara ise ayr blmler halinde rapor iinde deinildiinden burada ayrca deinilmemitir.

8.

12 Eyll Asker Darbesi ve Uluslararas Toplumun Tepkisi

12 Eyll 1980 tarihinde Trk Silahl Kuvvetleri ynetime el koymu, demokrasi d bir yolla Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) lavedilmitir. 28 Ekim 1980 tarihli Anayasa Dzeni Hakknda Kanun45 ile 1961 Anayasasnn baz maddeleri deitirilmi ve TBMMnin yetkileri de Milli Gvenlik Konseyine devredilmitir. Bylece Trkiye, yaklak 3 sene 3 ay srecek olan darbe rejimine girmitir. Darbenin aktrlerine gre darbenin sebebi lke iinde vuku bulan dzensizlik ve terr ortamna son vermekti; yani meruluk altyaps dzeni salama sylemine dayanmaktadr. Aslnda darbe pratii, 1970li yllarda dnya zerinde yaygn olan bir eylemdir.46 Bu yzden 1980 darbesine kar uluslararas toplumun ve kurulularn tepkisini deerlendirirken, o dnemin halini ve artlarn iyi anlamak gerekmektedir. zellikle darbenin gerekletii dnemde iki kutuplu bir Souk Savan devam ettiini, Bat cephesinde neo-liberal politikalarn hz kazand ve Bat cephesinde yer alan Trkiyenin
Kissinger tarafndan verilmiti ve yle idi; Egede hangi taraf aktif bir biimde askeri giriimde bulunursa, ABD buna kar kacak, bu tr hareketlerin nlenmesine gayret edilecektir. ; Kathimerini, 12 Mart 1981den nakledilmitir. 45 Bunun iin bkz Resmi Gazete, Say 17145, 28.10.1980, Kanun no: 2324. 46 rnek vermek gerekirse Yunanistan, 1967; Irak, 1968; Libya, 1969; Umman, 1970; ili, 1973; Arjantin, 1976; Pakistan, 1978.

190

de bu rzgrdan etkilendiini unutmamak gerekmektedir. yle ki 24 Ocak kararlar olarak bilinen ve yeni dnya dzenine Trkiyenin eklemlenmesini salayacak olan tedbirler, ABD ve ngilterenin gdmnde alnmtr (Kazgan, 2005:196). 1980 ylnda gerekletirilen darbenin d politika asndan temelde iki zellii olduu belirtilmektedir. Bunlardan ilki geiciliktir. Silahl kuvvetler lkede hkm sren kargaa ortamn ortadan kaldrdktan sonra ynetimi sivillere brakacan beyan etmitir. kinci ve daha nemli olan husus ise srekliliktir (aran, 2008:738-741). Dnemin Devlet Bakan sfatyla Kenan Evren, yapt aklamalarda Trkiyenin d politikasnn deimeyeceini, yaplan antlamalara uyulacan; NATO, ABD, AET ve Avrupa Konseyi ile ibirliinin sreceini vurgulamtr. Yani Trkiyenin Bat cephesindeki konumu deimeyecektir. zellikle darbe kadrosu ile ABD arasndaki iyi ilikiler, Trkiyenin neo-liberal politika rzgr iinde yer almas, darbeye kar uluslararas toplumun tepkisini ilk dnemlerde clz brakmtr. Yine de unu belirtmek gerekir ki, asker ynetim, ekonomi alannda uluslararas kurulularla istikrara ynelik ibirlii ierisine girmitir. IMF (Uluslararas Para Fonu) ile 1980-1983 dnemini kapsayacak stand-by antlamas imzalanm, Dnya Bankas ile 1980-1984 yllarna ilikin yapsal uyum kredilerine ynelik anlamalar yaplmtr (zelik, 2011:78). 12 Eyll rejimi ile balantl olarak Amerikada Carter ynetimi, demokrasiye geiin nemini vurgulasa da dorudan asker ynetime eletiri getirmekten kanmtr. Ancak ABDnin aksine, Avrupann tavr daha eletirel olmutur (Hale, 1994:250-251). Avrupa Konseyi, Avrupa Parlamentosu, Uluslararas Af rgt ve eitli insan haklar rgtleri insan haklar ihlallerine ve zellikle ikence ve doal olmayan yollardan gerekleen lmlere kar eletirel yaklamlar getirmilerdir. Bu kurumlar, eitli raporlarla durumu renmeye ve gstermeye almlardr. Hatta darbeden ksa bir sre sonra Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisinden Trk delegasyonu karlm ve sivil ynetim gelinceye kadar delegasyonun temsili tekrar kabul edilmemitir. Yani Trkiye, Konseyden karlmam, fakat temsil yetkisi snrlandrlmtr. Aslnda ABD ve Avrupann tavrlar arasndaki fark, ABDnin hegemon konumu dolaysyla olaya stratejik adan yaklamasndan kaynaklanmaktadr. Darbeden bir yl nce randa slam bir devrim olmu ve ran, ABD ekseninden kaymtr. Bunun yan sra SSCB, Afganistan igal etmi ve bu igalle Orta Douya ve Gney Asyaya biraz daha yaklamtr. Dolaysyla bu durum, ABD asndan blgede salam bir ortak bulma ihtiyac dourmutur (Uzgel, 2010: 38). Pek tabi ki bu ortak, blge bakmndan Trkiye

191

olmutur. Hal byle olunca Trkiye, ABDnin etkisiyle darbe sonras NATO ile ilikileri pek bozulmamtr. Trkiye ile Avrupa Topluluklar (AT) arasnda darbeden sonra oluan duruma gelince, darbenin en banda ATn net bir tavr olmamtr. Ancak AT lkeleri iinde Trkiyede yaananlarla ilgili olarak farkl grler ortaya kmtr. Fransa, Hollanda ve Danimarka Trkiye ile ilikilerin askya alnmas gerektiini aklamtr. Almanya ile ngilterenin grleri ise ilikilerin devam ynnde olmutur (Erhan ve Arat, 2010: 84). Darbeden hemen sonra AT Bakanlar Konseyi, demokrasiye geiin nemini vurgulam, fakat dorudan asker ynetime kar kmamtr. Benzer bir durum ise Avrupa Parlamentosunda yaanmtr. Ama bu greceli ve olumlu hava, pek de uzun srmemitir. 1981 ylnda hukuken deilse de fiilen ilikiler askya alnmtr. nk AT, bte grmelerinde mal protokol askya alm ve Trkiyeye verilmesi planlanan kredi verilmemitir. 8.1. Darbenin lk Dnemindeki Uluslararas Tepkiler Genel balamda darbenin ilk zamanlarnda uluslararas toplumun dorudan bir tavr al ve mdahalesi olmamtr. kili ilikilere btnlkl bir adan bakld zaman ayn eyi sylemek mmkndr. Sadece baz skandinav lkeleri, darbeden sonra verdii yardmlar kesmitir (Dzgit ve Grsoy, 2008: 16). Darbenin ilk zamanlarnda NATO ile ilikiler, ABDnin etkisiyle herhangi bir alkantya girmemitir. NATO szcs asker mdahalenin bir i meseleden kaynaklandn, istikrarl ve iddetten arnm bir Trkiyenin, NATO iin ok nemli olduunu belirtmitir (Dzgit ve Grsoy, 2008:21). zellikle o dnemde Yunanistann NATO kanadna dnmesi byk nem tamaktadr. Kenan Evren de yapt aklamalarda bu dn iin Trkiyenin istekli olduunu aklamtr. Asker ynetimin bu tavr da NATO ile ilikilerin bozulmamasn salamtr. Karlatrldnda Avrupann tavrnn, ABD-NATO tavrndan farkl olmasnn nemli bir sebebi vardr. Zira Yunanistanda 1967 ylnda kurulan ve 1974e kadar sren Albaylar cuntasnn etkileri byk olmutur. 1980 darbesinde Trkiyeye sert bir biimde kar kan Avrupa lkeleri ayn biimde Albaylar cuntasna da kar kmlardr. rnein Yunanistan, kendi aleyhine bir karar kmadan nce, kendi rzasyla, 1969 ylnda Avrupa Konseyinden ayrlmtr. Bu yzden Yunanistan tecrbesinin ve cuntann 7 yl srmesinin Trkiyedeki darbe bakmndan Avrupa lkelerini etkilemesi muhakkaktr.

192

8.2.

Trkiyenin Avrupa nsan Haklar Divanna (AHD) ikyet Edilmesi

12 Eyll rejimi ile ilgili olarak darbeye kar uluslararas tepkiyi inceleyen bir yazda, darbeden iki yl sonra be Avrupal devletin Trkiyeyi dava etmeleri hadisesinden de sz etmek gerekmektedir. 1 Temmuz 1982 tarihinde Fransa, Norve, Danimarka, sve ve Hollanda, Avrupa nsan Haklar Szlemesi bakmndan Trkiye aleyhine dava amlardr.47 Avrupa nsan Haklar Komisyonu taraflarn yazl ve szl aklamalarn aldktan sonra 6 Aralk 1983 tarihinde bavuru hakknda kabul edilebilirlik karar vermitir. Bu bavuru 12 Eyll rejiminin Avrupa mahkemesinde yarglanmasnn da nn amtr (Doru, 2012). Komisyon, 1985 ylnda taraflarn dostane zmde uzlamalar neticesinde durumu anlatan bir karar almtr. Aslnda her ne kadar dava kapansa da bu konuda yaplan tespitler nem tamaktadr. Her eyden nce davaclarn ikyetleri, 12 Eyll 1980den, bavuru tarihi olan 1 Temmuz 1982 tarihleri arasndaki dnemle ilgilidir. Davaclar, Anayasa Dzeni Hakknda Kanun (1980) ile anayasal gvencelerin ortadan kaldrldn sylemektedirler. Aslnda bu durum, darbe szcn kullanmadan, darbe yapldnn beyan edilmesi anlamna gelmektedir. Trkiyeyi dava eden lkeler, balk altnda Avrupa nsan Haklar Szlemesinin ihlal edildiini iddia etmektedirler. Birinci balk altnda tutuklularn, Szlemenin 3. maddesini ihlal eder biimde ikenceye ve gayri insan muameleye maruz kaldklar belirtilmitir. kinci balkta ise tutuklamalarn ve yarglamalarn, Szlemenin 5. ve 6. maddelerini ihlal ettiini ileri srlmtr. Son balkta ise siyasal partilere ve basna kar getirilen kstlamalarn Szlemenin 9. 10. ve 11. maddelerine aykr olduu iddia edilmitir. Trkiye ise iddialara kar darbeden nceki durumda kamusal dzenin bozulduunu, ulusun varln tehdit edebilecek olaylarn yaandn ileri srerek, Szlemenin 15. maddesindeki ykmllklerini askya alma aracn kullanmak istemitir. Ayrca daval Trkiye, asker mdahalenin gerek demokrasiye dnmek zere yapldn, ikence ve gayri insan muamelelerin bir pratik haline gelmediini, bu tip eylemleri yapanlarn ise cezalandrldn belirtmitir. Yarglama devam ederken Komisyonun grevlendirdii delegasyon, ilk elden bilgi almak iin Trkiyeye gelmitir. Adalet Bakan ve Meclis yeleri ile grmeler
47

Komisyonun 1985 ylndaki karar iin bkz http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/Pages/search.aspx#{"kpdate":["1985-12-07T00:00:00.0Z","198512-08T00:00:00.0Z"]}.

193

yaplm, ayrca Diyarbakr Cezaevi, stanbulda Metris ve Samalclar Cezaevi ile Ankarada Mamak Cezaevinde incelemeler yaplm ve baz mahkm ve tutuklular ile grlmtr. Taraflar arasndaki grmeler sonucunda 1985 ylnda bar zme ulald Komisyona bildirilmitir. Bylece dava kapanm olsa da Trkiyenin Szlemeden doan sorumluluklar gndeme getirilmi ve insan haklar ihlalleri konusunda bir uluslararas bask meydana getirilmitir. zellikle ikence iddialar bakmndan tarihe bir not dlm ve Avrupa kaynakl bir uluslararas tepki dile getirilmitir. 8.3. Uluslararas Sivil Toplum rgtlerinin 12 Eyll Darbesine Tepkisi 12 Eyll rejimine kar uluslararas toplumun tepkisi bakmndan belki de devletler ve hkmetler aras kurululardan ok, uluslararas sivil toplum rgtlerinin davranlar daha tarafsz bir erevede deerlendirilebilir. Bu bakmdan Uluslararas Af rgtnn raporlar, bir anlamda nem tamaktadrlar. Uluslararas Af rgtnn 1981 ylndaki raporunda, her zamanki gibi, Trkiyeye de bir balk ayrlmtr. Ancak rapordaki balk bile farkl bir anlam tamaktadr. nk Trkiyede asker rejime geilmi ve ikence olaylar, ana temay tekil etmeye balad belirtilmitir. yle ki raporda ikencenin, infazlarn ve lm cezasnn Trkiye iin ana konular olduu belirtilmitir.48 Bu bakmndan raporda yer alan baz ifadeler aynen yledir: Kasm 1978de Trkiyenin 67 vilayetinin 13nde yrrle sokulan Skynetim Kanunu, iki aylk faslayla yenilenmiti ve 20 vilayeti kapsar hale gelmiti; fakat Trkiyenin asker liderlerinin parlamentoyu lavedip tm yurtta skynetimi ilan ettikleri 12 Eyll 1980 itibariyle sa ve soldan kayplar 5000i bulmaktayd. Meclis yelerini, siyas parti mensuplarn ve sendikaclar kapsayan binlerce kii tutukland. Skynetim Kanunu uyarnca bir sulama olmadan yaplan tutuklama sreleri 15 gnden 30a ve sonra Kasm 1980de 90 gne karld. Tm siyas parti ve sendika faaliyetleri yasakland ve soldan Aydnlk ve Demokrat, sadan Hergn adl gazete kapatld. Mays 1980de Uluslararas Af rgtnn grevlileri siyas tutuklularn ikenceye maruz kald ynnde artan iddialar soruturmak zere Trkiyeyi ziyaret etmitir. Grevliler ikenceye maruz kalanlarla mlakatlar yapmlar ve avukatlar, doktorlar, siyas parti yeleri, sendikac ve gazetecilerle konumulard. Bulumalardan ve salk raporlarn ieren dokmanlardan elde edilen veriler, temelinde Uluslararas Af rgt 9 Haziran 1980 tarihinde ikencenin yaygn ve sistematik hale geldiini, polis ve skynetim otoriteleri tutuklanan insanlarn
48

Bunun iin bkz... Amnesty International Report 1981, Londra, ss. http://www.amnesty.org/en/library/asset/POL10/001/1981/en/5e4bdcf6-0f75-4ec4-be19ea619d7a229b/POL100011981eng.pdf.

322 -326,

194

ounun ikenceye maruz kaldn ki bunlarn bazlarnn lmle sonulandnn iddia edildiini ieren bir rapor yaynlamtr Yine raporda tutulanlarn saysnn yz bini getii ve kendilerine ulaan ikence iddialar saylarnn art belirtilmitir. Ayrca terrist faaliyetler dolaysyla baz Krt gruplarn yarglanmakta olduu da ifade edilmitir. Uluslararas Af rgtnn 1982 ylndaki raporuna49 gre ise yaklak 30.000 kii, siyasal sular nedeniyle hapiste bulunduunu zikretmitir. Baz Krt avukatlar ise mesleklerini icra ettikleri iin ve baz Krtler ise kltrel aktivitelere katldklar iin tutuklandklarn da iddia edilmitir. Ayrca raporda ikence ve ikenceden kaynakl lm olaylarnn rgtn bilgisine ulat da belirtilmitir. rgt ise yetkililerden, gzaltnda len baz isimlerin soruturulmas hakknda bilgi istemitir. Ayrca darbeden beri lm cezalarnn infazlarnn 10a ulat da belirtilmitir. Darbeye kar devletlerin ve hkmetler aras rgtlerin yaklamlarnn aksine Uluslararas Af rgtnn tavr ok daha ak olmu ve insan haklar ihlallerine kar sert eletiriler getirilmitir. Sonu olarak; Darbeler, meru ynetimleri devirdii iin halka ve halk iradesine kar yaplmaktadrlar. Bu sebeple demokrasi kart harekettirler. Ayn zamanda darbeler, hukuka ve hukukun stnlne de saygszlktr. Bugn dnyann birok yerinde yapt gibi ABD, Avrupaya nazaran, daha yumuak ve anlayl bir ekilde 12 Eyll darbesini karlamtr. Dolaysyla Trk demokrasisinin kesintiye uratlmas ABDyi, Avrupa kadar, rahatsz etmemitir. Avrupa lkeleri ve rgtleri, 12 Eyll darbesine daha eletirel yaklamlardr. Avrupa Konseyi ve Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi (AKPM) bu konudaki en nemli rnekleri ortaya koymulardr. Nitekim Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi (AKPM), Trk delegasyonunu kararak, tepkisini en sert biimiyle gstermitir. O zamanki adyla Avrupa Topluluklar (AT), 12 Eyll darbesine kar birleik ve net tavr gsterememitir. Bunda ngiltere ve Almanyann bu darbeye anlayl baklar etkili olmutur. Buna karn Albaylar Cuntas, Franko ve Salazar diktatrlklerini yaam olan ve bilen Avrupa Topluluklar (AT), 12 Eyll darbesi konusunda sessiz kalmamtr.
49

Bunun iin bkz... Amnesty International Report 1982, Londra, ss. http://www.amnesty.org/en/library/asset/POL10/004/1982/en/cc4aa2e6-ba5b-43b7-82454a63a7bb91b3/POL100041982eng.pdf.

294 -296,

195

Trkiyedeki darbecilerle ilikileri askya almtr. Avrupa Topluluklar (AT), bunu en somut ekilde, mal protokol askya alp, parasal destei keserek gstermitir. 12 Eyll darbesi karsnda Trkiye ile ikili ilikileri gzden geiren ok az sayda devlet olmutur. Bu kapsamda skandinav lkeleri ne km ve bu darbeyi knamlardr. skandinav lkelerinin ierisinde yer ald be devlet, Trkiyeyi, o dnemdeki adyla, Avrupa nsan Haklar Divanna (AHD) ikyet etmilerdir (devlet bavurusu). Bu ikyet, 12 Eyll darbesine en net tavr olmutur. 1985deki dosta zm, darbenin meru olmadn tescillemitir. Uluslararas rgtlerin tavr daha az politik olmu, bu sebeple 12 Eyll darbesini ak, net ve sert biimde eletirmilerdir. Bu erevedeki en nemli rnei Uluslararas Af rgt (Amnesty International) oluturmutur. Grld zere Souk Savan devam ettii bir zamanda, 12 Eyll darbesi, baz devletler tarafndan ve baz gerekelerle, fazla eletirilmemitir. Bu onlara ait bir utantr. Ancak demokrasiden ve hukuktan yana olan ok saydaki devlet ve rgt, 12 Eyll darbesine kar tavr alm, tepki gstermi ve mal ve hukuk nitelikli admlar atmlardr.

196

VII. BLM: 12 EYLL DARBES NCES VE SONRASI DNEMN DEMOKRATK DEERLENDRMES

12 Eyll Darbesinin yaratt en byk maliyet kukusuz Trk Demokrasisine vurduu darbe suretiyle hissedilmi ve demokrasi alannda yaanmtr. Egemenliin kaytsz artsz millete ait olduu ilkesiyle yeeren ve gelien Trk demokrasisi daha nce 1960 ihtilalini ve 1971 muhtrasn yaamt. Ancak demokratik dzenin bir daha kesintiye urama ihtimalinin olmadn dnenler, demokratik dzen iinde 12 Eyll ncesi ortaya kan sorunlarn zlmesini bekleyenler 12 Eyll darbesi ile bir kez daha yanldklarn anlam oldular. Demokratik dzenin bir paras gibi hareket etmesi beklenen ve gereken askerler, rejimi koruma ve kollama yetkilerinin olduunu ileri srdkleri bir meruiyeti kendilerine atfederek demokrasiye ve demokratik sisteme mdahalede bulunmulardr. Bulunduklar mdahalenin etkisi; bata demokrasinin beii olan ve Kurtulu Savanda dahi ak olan ve bu sava idare eden TBMMni feshederek, demokratik sistemin vazgeilmez unsurlar siyasi partileri kapatarak, demokratik rgtlenme biimleri olan sendika ve konfederasyonlar kapatp malvarlklarna el koyarak, basn ve yayn kurulularnn faaliyetlerine yn vererek ok ynl ve boyutlu olarak gereklemitir. 12 Eyll Darbesinin demokrasimizde yaratt tahribat kapsaml irdeleyebilmek iin hem 12 Eyll ncesinin hem de 12 Eyll sonrasnn deerlendirilmesinde fayda vardr. 1. Darbe ncesi Ortamn Demokratik Deerlendirilmesi Trkiyede 12 Eyll 1980e yaklaan dnemde 1977 ylndan itibaren yaanan sre genel siyasal yaps bakmndan ele alndnda aslnda bu dnemin, 1970lerin ilk yarsnda balayan siyasal, sosyal ve ekonomik gelimelerin ekillendirdii daha uzun bir srecin devam olduu grlmektedir. Yine bu sre, sadece Trkiyenin i koullaryla aklanamayacak kadar karmak ve evresel unsurlarla etkileim iinde olumu bir yap arz etmektedir. 5 Haziran 1977de yaplan genel seimlerin galibi Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) olmutur. 7 Haziranda aklanan seim sonularna gre; CHP 213, Adalet Partisi (AP) 189, Milli Selamet Partisi (MSP) 26, Milliyeti Hareket Partisi (MHP) 16, Cumhuriyeti Gven Partisi (CGP) 3, Demokratik Parti (DP) 1 ve bamszlar 4 milletvekili karmtr. Bu sonular zerine iktidarda bulunan Milliyeti Cephe koalisyon hkmetinin Babakan olan Sleyman Demirel 13 Haziranda istifa etmitir. Cumhurbakan tarafndan hkmeti kurmakla grevlendirilen CHP Genel Bakan Blent Ecevit hkmeti kurmu ve

197

Cumhurbakan Korutrk yeni hkmeti onaylamtr. Ancak, Ecevit Hkmeti 3 Temmuzda Meclisten gvenoyu alamaynca bu kez hkmeti kurma grevi AP lideri Sleyman Demirele verilmitir. AP Genel Bakan Demirel, MSP ve MHP ile anlaarak 21 Temmuz 1977 tarihinde, siyasal hayatmza II. Milliyeti Cephe Hkmeti olarak geen koalisyon hkmetini kurmutur. Milliyeti Cephe Hkmetinin ite ve dta gvenlii salayamad, cephecilik anlayyla milli btnl sarst, halk fakirletirdii, devletin ileyiini anayasadan uzaklatrd gerekeleriyle CHP tarafndan verilen gensoru sonucunda drlmesinin ardndan hkmeti kurma grevi Blent Ecevite verilmitir. CHP Genel Bakan Blent Ecevit Adalet Partisinden ayrlan 11 bamsz milletvekilinin destei ile 5 Ocak 1978de 42. Hkmeti kurmutur. ki yla yakn bir sre iktidarda kalan CHP Hkmetinin sonu ara seim sonularyla belirlenmitir. 14 Ekim 1979 tarihinde yaplan ara seimlerin galibi AP olunca bu kez Ecevit istifa etmitir. Bu gelime zerine de 12 Kasm 1979 tarihinde Demirel AP aznlk hkmetini kurmu ve hkmet 25 Kasmda gvenoyu alarak greve balamtr. 12 Eyll askeri mdahalesine kadar 43. Hkmet ibanda kalmtr. 1977 baharnda yaplan erken genel seim ncesinde kampanya dnemi siyasi kutuplamay daha keskin hele getirmitir. CHPlilerin en ok kulland argman faizm ve ekyalk, AP lideri ve koalisyonun dier ortaklar da CHPnin seimi kazanmas halinde komnizmin gelecei korkusunu ne srmlerdir. Bu dnemde Demirelin izledii strateji, CHPyi komnizm ve eitli sol akmlarla ilikili gstermek olmutur (Ahmad, 1994: 416). 1977 genel seimleri gl ve istikrarl bir hkmet karmam, Trkiye tarihinin ilk aznlk hkmetini kuran CHP gvenoyu alamam, sonrasnda 2. Milliyeti Cephe Hkmeti kurulmutur. stikrarn salanamad lkede kutuplama derinlemitir. Aralk aynda yaplan yerel seimler uzun mrl olamayan koalisyonun sonunu hazrlamtr. Bundan sonra kurulan CHP Hkmeti de aslnda fiili bir CHP-AP koalisyonu gibi olmutur. Zira hkmetin bamsz ortaklar APden ayrlan 10 milletvekilidir. Bu yapdaki bir hkmetin, CHPnin kendi parti programn uygulamas zerinde snrlayc etkisi aslnda batan bellidir. Siyaset iyice kutuplam ve gergin bir yapdadr. 15 Ocak gn Ecevit program okumak iin Meclis krssne doru ilerlerken, Meclis salonunda

198

balayan kavga oturuma ara verilmesine yol amtr. 1978 ylnn ilk on be gnnde 30 siyasi cinayet ilenmi ve 200den fazla kii yaralanmtr (Ahmad, 1994: 418-419). 1977 ylndan itibaren 12 Eylle ulaan srete be ayr hkmetin greve geldii, hkmetlerin koalisyon veya aznlk hkmeti olma zellii tad, parlamentoda arlkl bir ounluk olumad grlmektedir. 1970lerin bandan itibaren lkede hkim olan siyasal istikrarszlk 70lerin son periyodunda daha belirgin olarak yaanmtr. Genel siyasal tablonun byle bir grnt sergiledii Trkiyede o dnemin olaylarndan bazlarna ksaca gz atldnda yle bir liste karmza kmaktadr: 1977 yl Nisan aynda, CHP lideri Blent Ecevit'in seim otobs Niksar'da kurunlanm, saldrda 10 kii yaralanmtr. Yine Ecevit Gmhane'nin iran lesinde saldrya uramtr. Mays aynda, stanbul Taksim'deki 1 Mays mitingi srasnda kan olaylarda 37 kii lm, yzlerce kii yaralanm; CHP'nin Malatya mitingi srasnda patlama olmu ve 4 kii yaralanm, halk yattran Ecevit "Malatyallar, ben ayaktaym, patlayan Demirelin demokrasisidir" demitir. TB-DER genel merkezi bombalanmtr. Demirel, Sivasl'da slogan atan CHP'lilere "Trkiye de faizm olsa byle baramazsnz, burnunu srterler adamn" demitir. skenderun'da Trke'in konuaca alanda saatli bomba patlamtr. Aralk aynda, yerel seimler srasnda kan olaylarda 13 kii ldrlm, 87 kii yaralanm; Sultanahmetteki stanbul ktisadi ve Ticari limler Akademisi yaklm; Prof. Yaln Sanalan'n vurulmas zerine Hacettepe niversitesi bir yl sreyle kapatlm; stanbul Teknik niversitesi 10 saat igal edilmi, niversite ynetimi okulu 2 Ocaa kadar tatil etmitir. 1978 yl Haziran aynda POL-DER Genel Merkezi tekrar yaklm; Anayasa Mahkemesi binasna bomba atlmtr. Austos aynda, Demirel, 215 gnlk CHP Hkmeti dneminde 508 kiinin ldn aklamtr. Eyll aynda, Gaziantep Cezaevi'ni basan 4 kii, iki gardiyanla bir jandarmay ldrm ve 4 siyasi tutukluyu karmtr. Aralk aynda, 100'den fazla insann yaamn yitirdii Kahramanmara olaylar meydana gelmi; ayrca 6 ilde 11 kii ldrlm; 13 ilde skynetim ilan TBMM'de kabul edilmitir. 1979 yl Austos aynda, Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren bir mesaj yaynlayarak "Trk Silahl Kuvvetlerinin, kendi karlarn lke btnlnn stnde

199

grenleri bir anda yok edebilecek gce sahip olduunu" belirtmi; Hopada MSP otobs taa tutulmu, MSP lideri Erbakan konuma yapamamtr. Dnem iinde yaanan olaylardan grld gibi genel gvenlik ve asayiin ciddi lde bozulduu lkede, bamsz milletvekillerinin katlmyla kurulan 42. Hkmet dneminde, nceki dnemden beri srmekte olan ekonomik skntlar daha da arlam, adeta yokluklar dnemine girilmitir. lkedeki petrol sknts btn sektrleri derinden etkilemitir. Bu ortamda skynetim ilan edilmi olmakla birlikte, skynetim yine de demokratik sistemin bu tr olaylarn nlenmesi ve olmas halinde gerekli mdahalelerin yaplabilmesi anlamnda demokratik rejimin kendi iinde bulduu anayasal bir ynetim tarz olarak ifade edilebilir. Ancak nemli olan ilan edildii sre iinde beklenen amac gerekletirebilmesidir. 12 Eyll ncesinde bu beklenen olmam ve skynetim uygulamas bu olaylarn nlenmesine sebep olamamtr. Dnemin Maliye Bakan Ziya Mezzinolu'nun aklamalarna gre lkenin d temsilciliklerinin maalarnn denmesinde zorluk ekilmekte, Merkez Bankas'nn deme emirlerine uyulmamakta, zaman zaman Trkiye'nin gemilerine ya da Trk Hava Yollarnn uaklarna el konulmas gndeme gelmektedir (Birand, Bila, Akar, 2010: 9394). Hkmetin d yardmn salanabilmesi iin Uluslararas Para Fonunun ne srd koullar kabul etmemesi scak para teminini daha da zora sokmu, bu nedenle Trkiye, silolarnda bulunan btn tarm rnlerini 150.000.000 Dolarlk kredi karl, Wells Fargo adl Amerikan bankasna ipotek etmek gibi ayn zamanda onur krc bir yola girmek zorunda kalmtr (Birand, Bila, Akar, 2010: 93-94). 12 Eyll ncesi dnemde, lkedeki iddet olaylar gnden gne artarak devam etmitir. 19-26 Aralk 1978 tarihleri arasnda meydana gelen Kahramanmara olaylarndan sonra 13 ilde skynetim ilan edilmi, ancak olaylarn nlenmesi salanamamtr. Daha sonra kurulan AP aznlk hkmeti dneminde de iddet olaylar varln srdrmtr. Gvenlik sorunlarna paralel ekilde ekonomi de knt ierisindedir. 1980 ylna gelindiinde genel duruma bakldnda, halkn huzursuzluu en st seviyeye ulam, can ve mal gvenlii ortadan kalkm, yasa d terr rgtlerinin eylemlerinin nlenemedii, toplumsal barn yok olduu, vatandalarn Devlete olan gven duygularnn azald, temel tketim mallarnn piyasada bulunamad bir ortam hkim olmutur.

200

Siyasal partilerin genel olarak izledikleri yaklam ise kutuplamay tevik eden aklamalar yapmak, siyasal gerilimi trmandrmak eklinde olmutur. Toplumdaki ayrma ve gerilim, bir yandan ekonomik bunalm, bir yandan da artan iddet olaylar ve beraberinde yaanan siyasal kutuplama ile trmanmtr. Siyasi dinamikler asndan bakldnda ise 1980e kadar sosyalizm esintili fikirler siyasal tartma gndeminden hi dmemitir. Entelektel olmann solcu olmakla zdeletirildii, sol fikirleri dile getirmeyenlerin ad kalm bir aznlk gibi grldkleri bir dnemdir bu. Sosyalist olduunu anlalabilir sebeplerle ekingen bir biimde ifade eden Trkiyenin ilk yasal sosyalist partisi, -Trkiye i Partisi (TP)- de bu dnemde kurulmu ve faaliyetleriyle ses getirmeye balamtr (nsal, 2002). Dnemin Trk edebiyat da sosyalizm rzgarndan nasibini almtr. Yaar Kemal, Mahmut Makal, Fakir Baykurt gibi sosyalist-gerekilik akm iinde dnlebilecek yazarlar, ky ve kylnn hayatn sosyalist bir perspektiften betimlemeye girimiler ve eitliki fikirlerin yaygnlamasna katkda bulunmulardr. Siyasi hareket olarak sosyalizm lkede kendi istedii biimde siyasal hayat zerinde etkili olamam, ancak sosyalizmin hayaleti hep hissedilmi, hayali ya da gerek bu tehdide kar, ordu ve dier siyasi gler-sosyopolitik konumlarna gre-kendi tutumlarn belirlemek gereini duymulardr (Samim, 1987). 1961 sonrasnda Trk devletinin sosyalizme kar nispeten daha toleransl bir tavr taknmasnn nedenleri -Devlet Bakan Cemal Grsel kt niyetlere sahip olmamak artyla Trkiyede de sosyalist partilerin kurulabileceini ilan etmiti (Ahmad, 1977: 221)- eitlidir. YN hareketinin kurucularndan Mmtaz Soysal ve Doan Avcolu, Kurucu Mecliste ye olarak grev yapan isimlerdendir. Sol fikirlerin bu denli yaygnlamasn kolaylatran bir dier neden ise, sol fikirlerin Kemalizmin an gereklerine uyarlanm doal ve mantksal bir uzants olarak sunulmu olmas olsa gerektir. Bylece, sol c olmaktan karlp, yaasayd kurucu nderin de onay verecei meru bir ideoloji olarak kendisini kabul ettirebilme yolunda admlar atmtr. 1961 sonras ykselen sosyalist dalga, siyasi partilerin yannda partiler d rgtlenmeler kanalyla siyaset yapma eilimini de krklemitir. Demokratik Kitle rgtleri vastasyla katlmn, hem ksa dnemli taleplerin karlanmasna hizmet edecei, hem de kitlenin uzun soluklu bilinlenme srecininin nemli bir ke tan oluturaca fikri yank bulmutur. Taban fiyatlarn protesto iin miting dzenleyen kyller, niversitede reform iin dersleri boykot eden renciler, lke sorunlarnn

201

hararetle tartld platformlara dnen meslek odalar toplantlar bu hareketlilie verilebilecek baz rneklerdendir (Bianchi, 1984: 163-164). Bu noktada renci ve ii hareketlerine zel bir yer ayrmak gerekir. Toplumu modern bilimin nda modernletirme sylemini kullanan Kemalist elitin, modern bilimi rendii varsaylan rencileri, kendilerinin doal mttefikleri olarak grmesi beklenebilir bir eydir. Kemalist milliyeti ruh iinde yetien renci gruplar ise kendilerine biilen bu misyonu tamaya zaten gnllydler (Mardin, 1978). Siyasal iktidar mcadelesinde renci gruplarnn arl 1950lerin ikinci yarsndan itibaren hissedilmeye balanmtr. niversite kontenjanlarnn artrlmas, eitimle ilgili eitli sorunlarn arlamas, mezunlarn i bulmaya ilikin kayglar renci hareketliliini besleyen unsurlar arasndayd ancak, bu renci hareketleri sadece eitime ynelik taleplerden beslenen hareketler olarak grlmemelidir. DP iktidarna kar direnen ve 27 Maysn oluumunda nemli roller oynayan en grnr grup olarak rencilerin hem kendilerine gvenleri hem de kamuoyunu oluturan gler zerindeki prestijleri en st noktaya ulamt. Ordusuyla birlikte milleti gerici/despot bir iktidardan kurtaran (Mustafa Kemalin bitii role uygun davranan) genlik imaj dnemin byk ehirlerinde hakim olan havay yanstmaktayd (Szyliowicz, 1970: 158). renciler kendilerini hakim iktidar blokunun bir paras olarak gryorlard. Dahas bu rol, askeri/sivil brokrasi tarafndan da kabul edilmi gibi grnyor, renciler MBK yelerine kolayca ulaabiliyor taleplerini dile getirebiliyorlard. Bu abartl kendine gven hissi iinde bata Siyasal Bilgiler Fakltesi (SBF) ve ODT de olmak zere bir ok renci derneinin kurulduunu gryoruz. Bunlar arasnda en etkilisi SBF rencilerin kurduu Fikir Kulpleri Federasyonuydu (FKF). FKF, sekin bir renci grubunun Kemalizmin genlie bitii rolden kopmadan hem kendilerini daha iyi yetitirmeye hem de lke meselelerini gerektiinde resmi tezleri sorgulayarak tartmaya yorumlamaya/dntrmeye katkda bulunmay amalayan kltrel politik bir hareketi hviyetindeydi. Dier renci dernekleri de benzeri bir misyon stlenmilerdi. 1968 ylnda btn dnyay saran renci hareketlerinden de esinlenen renciler, genliin fikir dzleminden -burada artk iktidarn nasl ele geirilecei meselesi dnda tartlacak fazla bir ey kalmamt- eylem dzlemine gemesi gerektiini ifade ederek ilk admlar attlar.

202

1960l yllarn sonlarna doru renci dernekleri, renci sorunlarndan ziyade, sosyalist devrimin nasl gerekletirileceine ilikin tartmalarla birlikte eylem planlarnn hazrland platformlara dntler. FKFnin 1968 ylnda DEV-GEN (bu Devrimci Genlikin ksaltmas idi) adn almas bu deiimi simgeleyen arpc bir rnektir. renciler, her trl yasal sosyalist rgtlenmenin iinde yer aldklar gibi, yasa d sosyalist hareketin nc kadrosunu da kendi bnyelerinden kardlar. 1960l yllarn ortalarna kadar pek bir etkinlik gsteremeyen sol kart renci rgtlenmeleri de, giderek glenmeye baladlar. Resmi Atatrklk izgisinde bir dernek olan Milli Trk Talebe Birlii (MTTB) 1965-7 yllarndan itibaren, milliyetimuhafazakr kitlenin temsiline soyundu. Sre iinde, boykot, igal, gsteri gibi nispeten yumuak eylemlerden sopal bakl (daha sonra silahl) kavgalara gei zor olmad gibi, niversitelerde kart renci gruplar arasnda devam eden iddetin sokaa tamas da kolay oldu. Bylece renciler, hem 12 Mart, hem de 12 Eyll darbelerinin en nemli gerekesi olarak gsterilen iddet olaylarnn nde gelen aktrleri oldular (Mardin, 1978). i hareketi de, hem 1961 sonrasnn sosyalist fikirlere ak ortamndan hem de yeni dzenlemelerle kazand sendikal rgtlenme haklarndan g alarak, siyasal alandaki yerini ald. Kente gn ivme kazanmas ki bu kent yoksullarnn saysnn artmas anlamna da geldi- ve sanayi iilerinin saylarnn artmas sreci besleyen faktrler oldu. Bunlarn nemli bir ksm 1961 sonras siyasal dzeninin geniletilmi ii haklarn koruyan iklimi sayesinde sendikalarda rgtlendi. Sendikalar sadece ekonomik karlar savunmakla kalmadlar, siyasal srecin de etkin aktrleri konumuna geldiler. ilerin sosyo-ekonomik nitelikli taleplerini partilerst bir anlayla dile getirme amac gden Trk- sendikacl da bu dnemde eletirilmeye baland. zellikle 1967 ylnda Trk-ten ayrlan sendikaclarn DSKi kurmalar, sendikal hareketin sosyalist fikirlerle tanmasnda bir doruk noktas oldu. DSK sendikacl ii taleplerinin salanmas hedefinden sosyalist devrime giden yolda ii snfna bilin kazandrmak olarak yorumlad. Bylece, iileri ancak dolayl bir biimde ilgilendirebilecek siyasi herhangi bir konuda, DSK harekete gemeye alt (Slker, 1976: 147). Daha sonralar sa eilimli sendikalar da ortaya kt. trenlerindeki gvde gstergelerindendi. Ve nihayet sermaye birikimi srecinin hzlanmasyla gelien i evreleri de rgtlenme yoluna gittiler. adamlar, dnemin sosyalist iklimi iinde kendi gsterileri Artan grevler, kitlesel ii protestolar, 1 Mays ykselen ii hareketliinin en nemli

203

meruiyetlerini savunma ihtiyacn kavradlar. Doaldr ki, bu rgtlenmenin gerisindeki tek saik deildi. adamlar sosyo-ekonomik karlarnn kamusal platformda rgtl bir biimde savunulmas ihtiyacn herzamankinden daha fazla hissetmeye baladlar. Kendine gveni artan burjuvazinin, yar-resmi nitelik tayan Odalar ve Borsalar Birlii dnda rgtlenme abalar ve 1971 ylnda Trk Sanayici ve adamlar Dernei (TSAD)n kuruluu bu ihtiyacn bir sonucu olarak grlebilir. Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonunun (TSK) kurulmas (1962) da bu dneme rastlar. Kentte dayanmay ve rgtlenmeyi kuvvetlendirme gayesiyle yola kan Hemehri dernekleriyle, Cami Yaptrma Dernekleri, Kuran Kursuna Yardm Dernekleri gibi dini amal rgtlenmelerin saylarndaki dikkate deer art da, rgtlenme eilimine verilebilecek dier rnekler olarak okumak abartl olmasa gerektir. Dnemin gze arpan bir dier zellii, d politikaya ilikin meselelerin kamuoyu tarafndan tartlmaya balanmas ve i politikadaki siyasi ayrmlar besleyen nemli bir faktr haline gelmesidir. Amerikan aleyhtarl sol hareketleri besleyen verimli bir kaynak olurken, Trk-Amerikan ilikileri dnem boyunca siyasi gndemin en scak tartma konularndan birisi olmaya devam edecektir. Keza, o zamanki adyla Avrupa Ekonomi Topluluu (AET) ile ilikiler de i politika gndeminde yer ald gibi, Kbrs sorunu da Trk kamuoyunun gndeminden hi dmeyecektir. 1980 ncesi dnemde sk hkmet deiiklikleri ile kendini gsteren siyasal istikrarszlk, ekonomik knt ve gelir dalmndaki bozukluk siyasal ayrmalar krklemi, iddet olaylarna kar etkili bir duru sergilemesi gereken devlet kurumlar ise gerek siyasal kutuplamadan etkilenerek ar siyasallamalar, gerekse yetersizlikleri nedeniyle olaylar karsnda baarl olamamtr. Souk sava dneminde tm dnyada meydana gelen ideolojik kutuplamalar Trkiyede de yansmasn bulmu, ABD ve SSCB merkezli ortaya kan ikili kutuplamada Trkiye ABD ve Bat Bloku iinde yer alm, ama sosyalist akmn da geni lde etkisinde kalmtr. Bylece en bata renci hareketlerinin ekillendirdii ideolojik olarak bir kamplama gereklemi, bu da siyasal iddet hareketleriyle sokaa tamtr (Avc, 2004: 17-18). Bu atmosfer iinde lkede siyasal istikrar bozulmu ve devlet gc etkililiini yitirmitir. Bu i ie gemi etki mekanizmas iinde ortadan kaybolan devlet otoritesi iddet olaylarnn daha da artmasna yol amtr. Ayrca, uluslararas silah ve uyutur ucu madde kaaklarnn faaliyetlerini st noktaya tadklar, ykc giriimleri

204

destekledikleri, devlet gcnn bunu nlemede de yetersiz kald grlmektedir (Avc, 2004: 18). Toplumun yaps ile iddet arasnda doru orantl bir iliki bulunduu belirtilmektedir. Siyasal iddet olgusunu yalnzca i ve d koullarla aklamak ok snrl bir anlam tayacaktr. Toplumun sosyoekonomik ve kltrel yaps burada byk neme sahiptir. Trkiyede 1980 ncesi dnemde siyasal iddet eylemlerinin trmann Ruen Kele daha ok i dinamiklerle aklamaktadr. Trkiyenin iinde bulunduu blgenin uluslararas konjonktr, sper glerin ekimeleri, etnik ve mezhep gruplar zerindeki kkrtmalar, egemen glerle uyanan gler arasndaki amansz mcadele, devlet organlarnn ve siyasal partilerin zerlerine den ilevi yerine getirememeleri siyasal iddet olaylarnn lke genelinde yaygn olarak grlmesinde ok nemli paya sahiptir. Ancak, btn bu nedenler Trkiyede grlen durumu tam olarak aklamada yeterli olmamaktadr. Toplumdaki kn asl nedeni, toplumsal kkenli unsurlardr (Avc, 2004: 19). Mardin, geleneksel kltrden kopamayan yeni kentli toplumun kltr bunalmna, Trkiyede 1950lerde artan sosyolojik hareketlilik neticesi gerekli nlemlerin alnamamas zerine oluan yetersiz eitim ve salksz kentlemeye dikkat ekmi, 1980 ncesindeki iddet olaylarn bu ekilde toplumsal temele oturtmutur.(Mardin,1978). 1970lerin ikinci yarsndaki renci olaylarn sadece nfus art, eitim sistemi, toplumun sosyoekonomik koullar asndan ele almak mmkn deildir. Durumu aklamak iin kltr yaps, Trkiyedeki brokratik deerler de gz nne alnmaldr (Avc, 2004: 19-20). Dou Ergile gre ise, toplumsal deime atmalarn bozduu bir dengeden baka bir dengeye doru yol almaktr. Trkiyede o dnemde yaanan da aslnda budur. Ekonomik yap hzla deimektedir. Ulusal gelir bymektedir. Sektrler arasnda arlk ve retkenlik deimektedir. Tketimin hacmi kadar sosyal alan da hzla yaylmaktadr. Krdan kente, tarmdan dier alanlara hzl bir gei vardr. Eski sosyal yap yeni ekonomik grevlere uyan bir yapya doru deimektedir. Ama hzl ekonomik deime hzl ekonomik gelime ile paralel gitmemektedir. Trkiyede toplumdaki sosyal deime son derece hzl olurken ekonomik gelime geriden gelmitir. Nfus hzla artarak ve kentlileerek kendine yeterliliini yitirmi ve bu nfusa yeterli i olana salanamamtr. Tarm greceli olarak modernlemi, ama tarmsal mlkiyet ilikileri kkl bir sanayi

205

hamlesini besleyecek sermaye birikimine imkn vermemitir. Sanayi tam olarak gelimemi ve hibir alanda uluslararas rekabet edilememitir (Ergil, 1980: 57). Trkiyede 1980 ncesi dnemde lkeye yaylan siyasal iddet olaylarnn birden ok nedeni bulunduunu sylemek gerekir. Siyasal istikrarszlk, siyasallama, devlet otoritesinin zayflamas, ideolojik blnmeler, Trkiyenin jeopolitik konumu, dinsel ve etnik ayrmclk zerine oynanan oyunlar, yaanan ekonomik ve toplumsal dnm, hzl nfus art ile younlaan isizlik, hzl i g, eitim eksiklii siyasal iddet ortamn oluturan balca unsurlardr (Avc, 2004: 21). Genel siyasal tabloda, en byk drt parti olan AP, CHP, MSP ve MHP merkezli kutuplama, topluma da yaylarak keskin bir kamplamann domasna yol amtr. Siyasal partiler tarafndan uzla, karlkl diyalog ve hogr yerine sulama, inatlama, uzlamadan kanma eklinde davranlar sergilenmitir. Byle bir ortamda demokrasi kltrnn henz yerlememi olduu toplumda oluan reaksiyon kat kat daha fazla olmu, gerginlik daha ileri dzeye tanmtr. Emre Kongara gre de bir demokraside iki tr yanl yaplabilir: Birinci yanl, iktidara gelen gten baka dncelere sahip olanlarn varlklarn yok saymaktr. kinci yanl ise, demokratik mekanizmalar yok edici zmlere ve eylemlere kar kendisini koruyamamasdr. Trkiyede bu iki yanln ikisi de yaplmtr. Birinci yanla tipik rnek 1950-1960 arasdr. 1960-1980 aras ise demokrasi kendisini korumasn bilemedi. Aslnda kendini koruma iki adan da baarszla urad. Birinci olarak, iddet eylemlerine yol aan gelimeler engellenemedi, hatta bir dnem bu eylemler adeta dzenin bir paras haline geldi. kinci olarak, demokratik mekanizmalar, lkenin sorunlarna en uygun zmleri bulacak biimde iletilmedi. Yani, demokrasi hem ileyi, hem de koruma hatas yapt. Zaten iyi ileyen bir demokrasi zel korumaya da pek gereksinme duymazd. (Kongar, 1983) Sabah Gazetesinde 4 Aralk 1998 tarihinde Karaolann Zor Yllar bal ile yaynlanan Ecevitin anlarnda yer alan u blm, aslnda 12 Eyll ncesi dnemin siyasal havasn gereki biimde yanstmaktadr. (Sabah, 1998: 18) Ecevit, 1979da yaplan Cumhuriyet Senatosu ksmi yenileme ve milletvekili ara seimlerinde CHPnin ar yenilgiye uramas zerine hkmetin istifasn sunmak iin ziyaret ettii Cumhurbakan Korutrke u neride bulunmutu: Sanyorum Sayn Sleyman Demirele grev vereceksiniz. Kendisini rahatsz etmeyecek ok makul

206

koullarda kuraca aznlk hkmetini destekleriz. Partimde ciddi sorunlar olmasna ramen, riski gze alarak bunu garanti ediyorum. Korutrk, Demirele hkmeti kurma grevini verirken, Ecevitin bu garantisini de aktard. Ancak Demirel, MSP ve MHPnin desteini saladktan sonra, formalite olarak Ecevitle de grmt. Ecevit o grmede Demirele, Size bir nerim vard, ulamad m? diye sormu, ulat yantn veren Demirel, arkasndan unlar eklemiti: Size, hkmette iken ok ar eletiriler yneltmitim. imdi sizden destek istemem k olmaz. Demirelin kurduu aznlk hkmeti grevde iken, Trkiyenin 6. Cumhurbakan Fahri Korutrkn grev sresi 6 Nisan 1980de doluyordu. Yeni Cumhurbakan seimi iin 25 Martta balayan turlar uzadka uzuyor, bir trl sonu alnamyordu. Cumhurbakan vekili hsan Sabri alayangil, Demirel ve Eceviti ankaya Kknde yemee davet etti. ki byk partinin ibirlii yapmasn istiyordu. Demirel, Biz ancak sava halinde bir araya gelebiliriz deyince, Ecevitin yant u oldu: Bir bakma savatan beter bir durum var Sayn Demirel. 12 Eyll ncesinin bu gerilimli siyasal atmosferi iinde zaman zaman muhalefet partilerinin liderlerinin, iktidar partisinin uygulamalarndan yaknmalarn dile getiren mektuplar yazarak bunlar Cumhurbakanna sunduklar grlmektedir. Mektuplar incelendiinde, genel yaknma konularnn gvenlik ve asayiin salanamamas, iddet olaylarnn nlenememesi, hkmetin yanl uygulamalar olduu anlalmaktadr. Kullanlan ifadeler ve dil sulayc bir tondadr. Kke gnderilen mektuplar o gnlerde siyasal partiler arasndaki gvensizlik, uzladan uzak hava ve gerilimin izlerini tamaktadr. Bu mektuplara rnek olarak, CHP Hkmeti dnemde Demirel tarafndan Cumhurbakanna gnderilen 21 ubat 1979 ve 10 Austos 1979; Trke tarafndan gnderilen 12 Temmuz 1979; Milli Selamet Partisi Genel Sekreteri Ouzhan Asiltrk tarafndan gnderilen 6 Eyll 1979 tarihli mektuplar gsterilebilir. Yine iktidarda bulunan siyasal parti lideri de babakan olarak zaman zaman iktidara ynelik ileri srlen iddialara sert ve sulayc ekilde karlk vermitir. Blent Ecevitin 3 Haziran 1979 tarihli APye ynelik aklamalar buna rnek tekil etmektedir (Cumhurbakanl Arivi). Cneyt Arcayrek 12 Eyll ncesi dnemin ortamn u tespitleriyle aktarmaktadr (Arcayrek, 1985: 64-65): u strab gen kuaklarn ekmesini hi istemem: Parlamenter rejimin srp gittii srada srekli bir darbe beklemek! Bizim yamzdakiler 1955ten balayarak 1985lere dek hep bu korkuyla yaad 1975ten sonra srekli gn saymaya baladk.

207

Hkmet mi dt, darbe! Anari mi kprdand, darbe! ABDnin istediini vermiyoruz diye ilikiler bozuldu mu, darbe! Gnler gnleri kovalarken aklmzda hep darbe olu darbe! () bu yola bavurmadan nce niin Babakana bir mektup yazp bu isteklerinizi gerekeleriyle sralamyor, alacanz yanta gre davranmyorsunuz dedim Demirele. Souk bir sesle, Biz Eceviti Babakan kabul etmiyoruz ki, muhatap almyoruz ki bu konuda yantn verdi. 2. 12 Eylle Giden Srete Uyar Mektubu Siyasi tarihimize Uyar Mektubu olarak geen ve 27 Aralk 1979 tarihinde Cumhurbakan Fahri Korutrke Babakan ve teki siyasi parti liderlerine iletilmek zere verilen, Genelkurmay Bakan Kenan Evren, Kara Kuvvetleri Komutan Nurettin Ersin, Deniz Kuvvetleri Komutan Blend Ulusu, Hava Kuvvetleri Komutan Tahsin ahinkaya ile Jandarma Genel Komutan Sedat Celasunun imzalarn tayan mektup 12 Eylle giden srete nemli bir kilometre tan oluturmaktadr. lkede yaanan siyasal gerginlik, iddet olaylar ve toplumsal bunalm ile ilgili olarak Trk Silahl Kuvvetlerinin grn ieren bu mektup bir takdim yazs ekinde Cumhurbakanna teslim edilmitir. Aslnda bu mektubun bir hazrlk almas srecinin sonunda kaleme alnd, Temmuz 1979dan itibaren bu yndeki almalarn balatld birok kaynakta ileri srlmektedir. Bu grlere gre, Genelkurmay Bakan Kenan Evrenin belirtilen tarihte kuvvet komutanlaryla yapt grme sonrasnda Genelkurmay 2. Bakan Haydar Saltk bakanlnda bir alma grubu oluturulmu, askeri mdahaleye ilikin hazrlk almalar bu grup tarafndan srdrlmtr. Yine bununla balantl olarak, pek ok kaynakta askerlerin darbe yapma fikrini 12 Eyll 1980den ok nce, ite bu alma grubunun oluturulmasyla paralel olarak Temmuz 1979 gibi ok erken bir tarihte oluturduklar belirtilmektedir. Ayn hususlara, Ankara Cumhuriyet Basavcl tarafndan 2011/246 Soruturma, 2012/2 Esas ve ddianame No ile Ankara Ar Ceza Mahkemesinde alan 12 Eyll Davas olarak bilinen davann iddianamesinde de geni olarak yer verilmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 35). Bu gelimeler yaanrken 21 Aralk 1979 tarihinde Genelkurmay Bakan Evren, Kuvvet Komutanlar, Harp Akademileri Komutan, Ordu ve Kolordu Komutanlarnn katlmlaryla toplantlar yapm, sonuta 26 Aralk 1979 tarihinde Babakan ve dier siyasi parti liderlerine uyar mektubu verilmesi ynnde karar alnmtr.

208

Uyar mektubunu alan Cumhurbakan, 1 Ocakta ankaya kknde Kenan Evren ve kuvvet komutanlaryla bir grme yapm; 2 Ocakta ise, Babakan ve AP Genel Bakan Sleyman Demirel ile CHP Genel Bakan Blent Eceviti Kke davet etmi ve kendilerine "Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr" balkl uyar mektubunun rneini vermitir. Cumhurbakan Korutrk, uyar mektubunun bir rneini de ayn tarihte Millet Meclisi Bakan Cahit Karaka, Cumhuriyet Senatosu Bakan hsan Sabri alayangil, Cumhuriyet Senatosu Milli Birlik Grubu Bakan Fahri zdilek, Cumhuriyet Senatosu Kontenjan Grubu Bakan Zeyyat Baykara ile Milli Selamet Partisi Genel Bakan Necmettin Erbakan, Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakan Alparslan Trke, Cumhuriyeti Gven Partisi Genel Bakan Turhan Feyziolu ve Demokratik Parti Genel Bakan Vekili Faruk Skana gndermitir. Mektup, Cumhurbakanna u takdim yazs ile sunulmutur: "Sayn Cumhurbakanm, lkemizin iinde bulunduu ortamda Devletimizin bekas, milli birliin salanmas, halkn mal ve can gvenliinin temini iin; anari, terr ve blcle kar parlamenter demokratik rejim ierisinde anayasal kurulularn ve zellikle siyasi partilerin, Atatrk milli bir grle mtereken tedbirler ve areler aramalar kanlmaz bir zorunluk olarak grlmektedir. Milli Gvenlik Kurulunun muhtelif toplantlarnda bu konuda alnan kararlarn muhalefete mensup siyasi partilerin ksr tutum ve davranlar yznden olumlu sonulara gtrlemedii yksek malumlardr. Kuvvet Komutanlar ile beraber yaptm son gezilerimde Ordu ve Kolordu Komutam seviyesindeki general ve amirallerle grmelerimde milli birlik ve beraberlie en ok ihtiya duyduumuz bu dnemde sratle bir sonuca ulaabilmek iin gerekli tedbirlerin mtereken tespiti amac ile tm anayasal kurulular ve siyasi partilerin bir kere daha uyarlmas btn komutanlarca mtereken dile getirildi. Bu karar nda Trk Silahl Kuvvetlerinin grlerini, Milli Gvenlik Kurulu Bakan olarak zatlilerine sunuyorum. Gereini yksek takdirlerine arz ederim. Sayglarmla." Uyar mektubu olarak bilinen siyasi parti liderlerine verilmesi istenen Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr balkl metin ise yledir:

209

"lkemizin iinde bulunduu son derece nemli siyasi, ekonomik ve sosyal ortamda her geen gn hzn biraz daha artran anari, terr ve blcle kar milli birlik ve beraberliin salanabilmesi iin; Trk Silahl Kuvvetleri, lke ynetiminde etkili ve sorumlu anayasal kurulular ve zellikle siyasi partileri greve davet etmek mecburiyetinde kalmtr. Kahramanmara olaylarnn yldnmnde henz ilk ve orta-retim andaki evlatlarmzn rgtl eylemciler tarafndan zorla srklendikleri anarik olaylar ibretle mahede edilmektedir. Anayasamzn getirdii geni hrriyetleri ktye kullanarak stiklal Marmz yerine komnist enternasyonali syleyenlere, eriat dzeni davetilerine, demokratik rejim yerine her trl faizmi getirmek isteyenlere, anariye, ykcla ve blcle milletimizin tahamml kalmamtr. ktidar olan siyasi partilerin btn devlet kademelerini kendi siyasi grleri dorultusunda hareket edecek kiilerle doldurmas, kamu grevlilerinin ve vatandalarn blnmesini zorunlu hale getirmektedir. Siyasi partilerce yaratlan bu blnme giderek anari ve blcl destekleyen i kaynaklarn ekillenmesine, himayesine; polis, retmen ve dier birok kurulularn birbirine dman kamplara ayrlmalarna neden olmaktadr. Trk Silahl Kuvvetleri; lkemizin siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlarna bir zm getiremeyen, anari ve blcln lke btnln tehdit eden boyutlara varmasn nleyemeyen, blc ve ykc guruplara tavizler veren ve ksr siyasi ekimeler nedeni ile uzlamaz tutumlarm srdren siyasi partileri uyarmaya karar vermitir. Blgemizdeki gelimeler Ortadouda her an scak bir atmaya dnebilecek durumdadr. te anarist ve blcler yurt sathnda genel bir ayaklanmann provalarn yapmaktadrlar. lkede birlik ve beraberliin, vatandan can ve mal gvenliinin sratle salanabilmesi iin gerekli ksa ve uzun vadeli tedbirlerin Yce Meclislerimizde en ksa zamanda kararlatrlmas bugnk ortam iinde hayati bir nem tamaktadr. Dier yandan Meclislerin alndan bir buuk ay sonra komisyonlarn ancak tekil edilebilmesi ve lkenin acilen zm bekleyen konularn mzakere iin bugne kadar mterek bir gndemin saptanamamas znt ile izlenmektedir. Atatrk milliyetiliinden alnan ilham ve hzla vatandalarmz kaderde, kvanta ve tasada

210

ortak, blnmez bir btn halinde milli uur ve lkler etrafnda toplamann; i bar ve huzurun salanmasnda temel unsur olduu apak bir gerektir. lkenin iinde bulunduu bu durumdan bir an evvel kurtulmas hkmetler kadar dier siyasi partilerimizin de grevleri arasndadr. Trk Silahl Kuvvetleri; Hizmet Yasas ile kendisine verilen grev ve sorumluluun idraki iinde lkemizin bugnk hayati sorunlar karsnda siyasi partilerimizin bir an nce milli menfaatlerimizi n plana alarak, Anayasamzn ilkeleri dorultusunda ve Atatrk bir grle bir araya gelerek anari, terr ve blclk gibi Devleti kertmeye ynelik her trl hareketlere kar btn nlemleri mtereken almalarn ve dier anayasal kurulularn da bu ynde yardmc olmalarn srarla istemektedir." Cumhurbakanl arivinde bulunan Uyar Mektubunun Sayn Cumhurbakanm hitabyla balayan Genelkurmay Bakan Kenan Evren imzal takdim sayfasnn altna, 27.12.1979, Komutanlarla birlikte grmek ve ondan sonra harekete gemeyi uygun gryorum. 1 Ocakta onlarla greceim derkenar notu dld grlmektedir. (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/10-15, Fihrist No: 7347). Yine Cumhurbakanl Arivinde Sayn Cumhurbakanmzn Sayn Demirel ve Sayn Ecevit ile grmesinden sonra, gerekirse kamuoyuna yapabilecekleri aklama tasla balkl bir metin bulunmaktadr. Cumhurbakannn 2 Ocakta iki liderle grt bilinmektedir, ancak bu grme sonrasnda yaplan bir aklama ya da kaleme alnm bir tutanaa ulalamamtr. Aratrma Komisyonumuza Cumhurbakanlndan gnderilen ariv kaytlarndan, arivde sadece anlan aklama taslann yer ald dnlmtr. Taslakta, lkenin zor bir dnemden gemekte olduu, anari ve terre kar temel hak ve zgrlkleri zedelemeden yasalarda, toplum hayatndaki yeni gelimelere uygun olarak baz dzenlemeler yaplmas ve etkin ekilde iletilmesinin son derece nemli bir sorun olduu, bu sorunun zm iin siyasal gerginliin azaltlmas gerektii, siyasal parti ve kurulularn da bir sre kendi politikalarndan fedakrlk etmelerinin beklenildii, bunun bar ve kardelik ortamnn olumasna katk salayaca ifade edilmektedir. Demokratik sisteme inan ve gvenlerini kantlam olan iki byk siyasi partinin liderleriyle ayr ayr grme yaptn dile getiren Cumhurbakan, her iki liderin lkenin iinde bulunduu sorunlarn zm konusunda yakn duygu ve dncelere sahip olduklarn tespit ettiini ve bu dorultuda ortak bir tavr oluturma noktasnda her trl abay gsterecekleri umudunu verdiklerini, kendisinin de bu etin

211

dnemin alacana inandn taslakta belirtmitir (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/1-14, Fihrist No: 731). Ankara Cumhuriyet Basavcl tarafndan 2011/246 Soruturma, 2012/2 Esas ve ddianame No ile Ankara Ar Ceza Mahkemesinde alan 12 Eyll Davas olarak bilinen davann iddianamesinde, Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlarnn gnderdikleri uyar mektubunun Babakan ve dier siyasal parti liderlerine verilmekle birlikte ayn zaman da Cumhurbakanna da verilmi olduu tespiti yaplm ve mektup demokratik sistem iin bir tehdit ve muhtra olarak deerlendirilmi, bu muhtray verenlerin Anayasay ve Trkiye Byk Millet Meclisini ortadan kaldrmaya ve grevini yapmasn engellemeye teebbs suunu ilediklerini, dolaysyla bu gerekelerle cezalandrlmalar gerektii ifade edilmitir. Sz edilen iddianamenin ilgili blmlerinde u deerlendirmeler yaplmtr (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 38, 111-113): () Anayasal demokratik sistem ierisinde sivil otoriteye bal ve onun emrinde olan Trk Silahl Kuvvetleri ve onun komuta kademesinin ierisinde bal olduklar Babakann da bulunduu siyasi parti liderlerine gndermi olduu mektupta kulland, "Trk Silahl Kuvvetleri;... uzlamaz tutumlarn srdren siyasi partileri uyarmaya karar vermitir." eklinde stelikte mektubun devamnda Cumhuriyet tarihimiz boyunca askeri darbe gerekesi olarak kullanlan Hizmet Kanununu da hatrlatarak uyarmas demokratik rejim asndan tehdittir. () () lgili blmde ayrntsyla anlatld zere 27 Aralk 1979 tarihinde verilen uyar mektubu asndan durum deerlendirildiinde, pheliler 27 Aralk 1979 tarihinde Cumhurbakan araclyla hkmetteki siyasi partilerle dier tm siyesi parti liderlerine TSK Hizmet Kanununu hatrlatarak muhtra niteliinde uyar mektubu vermilerdir. Bu mektup 2 Ocak 1980 tarihinde Cumhurbakan tarafndan Babakan Sleyman Demirel ve CHP lideri Blent Ecevite iletilmitir. Verilen muhtra dorudan siyasi parti mensuplarna verilmitir. Ancak dolayl olarak Cumhurbakanna verilmi muhtra olarak kabul etmek gerekir. Demokratik sistemin ba olan Cumhurbakann altndaki Babakana verilmi muhtra ayn zamanda Cumhurbakanna verilmi bir muhtradr. nk askeri darbe yapldnda Cumhurbakannn grevde kalma garantisi yoktur. Anayasal demokratik sistem ierisinde, Trk Silahl Kuvvetlerinin, bal olduu Babakann da ierisinde bulunduu, siyasi parti liderlerine gndermi olduu mektupta

212

kulland, "Trk Silahl Kuvvetleri;... uzlamaz tutumlarn srdren siyasi partileri uyarmaya karar vermitir." eklinde, stelik de mektubun devamnda Cumhuriyet tarihimiz boyunca askeri darbe gerekesi olarak kullanlan Hizmet Kanununu da hatrlatarak uyarmas demokratik rejim asndan kabul edilemez bir tehdit ve sutur. Askeri darbeye teebbs suu ancak bu ekilde ilenebilir. Aksi halde Silahl Kuvvetleri elinde bulunan silahlarla harekete getikten sonra engelleme imkn yoktur. Dolaysyla pheliler 27.12.1979 tarihinde vermi olduklar ve 02.01.1980 tarihinde Babakana ulaan muhtra ile ayrca Anayasay ortadan kaldrmaya ve Trkiye Byk Millet Meclisini ortadan kaldrmaya ve grevini yapmasn engellemeye teebbs suunu ilemilerdir. Eylem 765 sayl TCKnn 146. maddesinin ihlali niteliindedir. Maddede cebren denilmitir. Buradaki cebir unsurunu mutlaka maddi cebir olarak anlamamak gerekmektedir. Cebir hem maddi hem manevi olabilir. Elinde, devlet ierisinde baka bir kurumca kar konulamayacak bir g bulunan Silahl Kuvvetlerin, Anayasal demokratik sistem ierisinde hiyerarik olarak bal olduu, Babakan ve tm siyasi partileri dorudan, bunlarn temsil edildii TBMMsi ile Cumhurbakann dolayl olarak, stelik Trkiye Cumhuriyet tarihi ierisinde darbe gerekesi olarak kullanlan TSK Hizmet Kanununun 35. maddesini ima ederek uyar mektubu gndermesi, tehdit niteliindedir. Ayn zamanda bu tehdit manevi cebir niteliindedir. Dolaysyla nitelii belirtilen uyar mektubuyla 146. madde ihlal edilmitir. Ancak pheliler 02.01.1980 tarihindeki suu, 12 Eyll 1980 tarihi ve devamnda ilemi olduklar Anayasay ihlal (askeri darbe) suunun icras kapsamnda ilediklerinden haklarnda 765 sayl Trk Ceza Kanununun 80. maddesindeki zincirleme su hkmleri uygulanmaldr. pheliler ve vekilleri savunmalarnda askeri darbenin Trk Silahl Kuvvetleri Hizmetler Kanunu 35. maddesindeki yetkiye dayanarak yapldn belirtmi iseler de, 211 sayl Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanunu 35. maddesindeki dzenlemenin "Silahl Kuvvetlerin vazifesi; Trk yurdunu Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumak" eklinde olduu, Anayasa ile kurulmu bir devlet olan Trkiye Cumhuriyeti'nde yasal dzenlemeler arasnda bir hiyerari olduu, bunlardan en yukarda Anayasann yer ald, kanunlarn ise Anayasann hiyerarik olarak altnda yer ald, dolaysyla kanunlarn Anayasaya aykr olamayacaklar temel hukuki kurallardandr. Bu nedenle, kanunlar Anayasaya aykr olamayacaklar gibi, kanunla verilen bir yetkinin Anayasay ortadan kaldrmak amacyla kullanlmas da mmkn

213

deildir. Dolaysyla sz konusu hkm, Anayasal dzeni, Anayasa ile kurulmu devlet dzeninin temel kurumlarndan olan Trkiye Byk Millet Meclisi ile hkmeti ve tm hak ve zgrlkleri ortadan kaldrmak amacyla kullanlamaz. Her ne kadar Trkiye Cumhuriyeti tarihinde sz konusu Hizmet Kanununun 35. maddesi askeri darbe gerekesi olarak ileri srlm ise de, bu durum hukuka aykrla klf bulma gayretinden teye gitmemektedir. Kald ki, askeri darbeyi yapan pheliler kendilerinin darbe ve sonras eylemlerinden dolay yarglanacaklarn ve eylemlerinin su olduunu bildiklerinden 1982 Anayasasnn geici 15. maddesindeki "12 Eyll 1980 tarihinden, ilk genel seimler sonucu toplanacak Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk Divann oluturuncaya kadar geecek sre iinde, yasama ve yrtme yetkilerini Trk milleti adna kullanan, 2356 sayl Kanunla kurulu Milli Gvenlik Konseyinin, bu Konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmetlerin, 2485 sayl Kurucu Meclis Hakknda Kanunla grev ifa eden Danma Meclisinin her trl karar ve tasarruflarndan dolay haklarnda cezai, mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri srlemez ve bu maksatla herhangi bir yarg merciine bavurulamaz." koyma ihtiyac hissetmilerdir. Ayrca, Hizmet Kanununun 35. maddesinin askeri darbe yapma yetkisi verdiinin kabul edilmesi halinde, bu eylemlerin su olarak dzenlendii 765 sayl Trk Ceza Kanununun 146 ve 147. maddelerinin bir anlam kalmayacaktr. Hatta sz konusu 35. madde hiyerarik olarak Anayasann da zerinde kabul edilmi olacaktr ki, bu durumun dnlmesi bile mmkn deildir. Kanunlar Anayasaya uygun olmak zorundadr. Sonu olarak, Hizmet Kanununun 35. maddesi hi kimseye demokratik dzeni ortadan kaldrarak, diktatrlk kurmaya yol aacak bir askeri darbe yapma yetkisi vermemektedir. Gerekten de Uyar Mektubu siyasal rejime ak bir muhtra nitelii tamaktadr. Sadece iktidar partisine deil, btn siyasal parti liderlerine ve hatta Cumhurbakanna yaplan bir uyar sz konusudur. Burada Cumhurbakan sadece mektubu siyasilere ulatracak bir arac pozisyonunda deerlendirilemez. Aslnda, siyasal sistemin geneline yaplm olan bu uyarda, parlamenter rejimin yrtme organnn cumhurbakan kanad da uyarlmtr. Mektupta Hizmet Kanununun 35. maddesi ak biimde anlmak suretiyle aslnda yaplan net bir darbe uyarsdr da denilebilir. dzenlemeyi

214

Demokratik adan bakldnda, anayasal dzen iinde yrtmenin emri ve otoritesi altnda yurt savunmas grevini gerekletirmekle grevli olan silahl kuvvetlerin, lkenin iinde bulunduu koullar gereke gstererek siyasal otoriteyi uyarma gibi bir tutum ve davran gstermesi elbette ki son derece antidemokratik bir duruma iaret etmektedir. Burada askerlerin, her zaman darbelerin yasal gerekesi olarak sunduklar 35. maddenin hkmne dayanarak, adeta lke gvenliini salama ve Cumhuriyeti koruma ve kollama misyonuna akn bir anlam ykleyerek bunu anayasann ve demokratik hukuk devleti ilkelerinin stnde deerlendirmeleri sz konusudur. Uyar Mektubunun takdim yazsnda dikkat eken bir nokta, Milli Gvenlik Kurlu toplantlarnda terr ve blcln nlenmesine ilikin alnan kararlarn muhalefete mensup siyasi partilerin ksr tutum ve davranlar yznden olumlu sonulara gtrlemedii eklinde bir tespitin ifade edilmesidir. fadeden aka, iktidar parti/partilerinden ziyade muhalefetin tavr yaknma konusunu oluturmaktadr. 1977 ylndan itibaren lkedeki drt byk siyasal partinin hem iktidarda, hem muhalefette olduklar bilindiinden anlan ifade ile bu partilerin tamam hedef alnmt r denilebilir. Takdim yazsnda vurgu yaplan bir dier nokta da gerekli tedbirlerin mtereken tespiti amac ile tm anayasal kurulular ve siyasi partilerin bir kere daha uyarlmasnn btn komutanlarca mtereken dile getirilmesidir. Burada, bir kere daha uyarlmas ibaresi, daha nce yaplm uyarlara iaret etmektedir. Bunlarn da muhtemelen Milli Gvenlik Kurulu toplantlarnda yaplan konumalar olduu dnlmektedir. 12 Eyll ncesi dnemde 1977den itibaren yaanan sre gz nne alndnda askeri komuta kademelerinin yaklamlarnn genel olarak ayn olduu anlalmaktadr. Bu yaklam 1960 darbesi ve 1971 muhtrasndakinden farkl deildir. Uyar Mektubu olaynn ardndan Ecevit, CHP Genel Ynetim Kurulu toplantsnda 5 Ocak 1980de yapt konumada, lkedeki sorunlarn giderek byd bir dnemden geildiini, Trk Silahl Kuvvetlerinin de son gnlerdeki duyarllnn bu ortamda geni ekilde yaplm bir deerlendirme olabileceini, ancak bu ar sorunlara ramen silahl kuvvetlerin de demokrasi kurallar dnda bir yntem dndne inanmadn, Babakann ise yapt aklamada mektup olaynn nedenini yasalarn gecikmesine balayarak ok dar bir bak as ortaya koyduunu ifade etmitir (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/10-15, Fihrist No: 7349). Ecevit, 7 Ocak 1980de Meclis ortak grup toplantsnda ise u grleri dile getirmitir: ktidar, mektubun kendisine deil CHPye ynelik olarak verildiine kendini

215

inandrmtr ve eski kaygsz tutumunu srdrmektedir. lkedeki bunalm grmek iin byle bir mektup almaya da gerek yoktur. Zaten mektup o bunalmn bir parasdr. lke iinde olduu gibi uluslararas alanda da ok ciddi sorunlarla kar karyayz. te bu zor dnemde, silahl kuvvetlerin ierideki skntlardan kurtulup daha ok da kar yurt savunmas grevini rahat bir ortamda yapabilme isteini bu mektupla dile getirdiini dnyoruz. Mektup olay daha ok bunu ifade etmektedir. Silahl kuvvetleri ieride baz komplolara srklemek isteyenler olabilir. Ancak, onlarn demokrasi d bir zme yneleceklerini dnmyorum (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/10-15, Fihrist No: 7350). CHP Genel Bakan Ecevit, Cumhurbakan Korutrkn istei zerine kendisini 9 Ocak 1980 tarihinde ziyaret etmi ve yaplan grmeye ilikin basna yapt aklamada, lkenin ar bir bunalm yaad, ekonominin ok kt durumda olduu, iddet olaylarnn durdurulamad ve btn bu sorunlar birka i gvenlik yasasn karmakla zme dncesinin dar bir gr olduu, asl sorunun hkmetin kurulma biimi ile tavr ve yaklamndan kaynakland, kendileri tarafndan yaplan birlikte hareket etme, temel konularda birlik iinde olma tekliflerinin AP tarafndan deerlendirilmedii, ancak hkmetin istei halinde ibirliine hazr olduklarn dile getirmitir. Ecevit, kendisine yneltilen sorular zerine AP ile bir koalisyona da ak kap brakm, uyar mektubunun lkedeki soruna yeni boyutlar kattn, ancak mektubun da lkedeki bunalmn bir rn olduu belirtmitir (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/7-32, Fihrist No: 4987). 3. Bayrak Harekt Demokratik dzene darbe yoluyla mdahaleye giden srete uyar mektubunun bir adm tesi olarak nitelenebilecek bir dier nemli gelime Bayrak Harekt olmutur. Genelkurmay 2. Bakan Haydar Saltk tarafndan hazrlanan ve darbe plan olan bu plan Genelkurmay Bakan Evrene sunulmu, "Bayrak Harekt" ad verilen bu plan, 17 Haziran 1980 tarihinde yaplan 6. Skynetim Toplantsndan sonra Kuvvet Komutanlar, Skynetim Komutanlar ve 2. Bakann katlmyla yaplan toplantda deerlendirilmitir. Buna gre darbe gn olarak 11 veya 12 Temmuz belirlenmitir. Tarihin belirlenmesinde iki faktrn belirleyici olduu ifade edilmektedir. Birincisi, CHP ve MHP tarafndan 3 Temmuz'da hkmeti drmek amacyla verilecek olan gensoru nergesi, ikincisi de 8-10 Temmuz arasnda devlet borlarnn ertelenmesi konulu Pariste yaplacak olan toplant. Yaplan deerlendirmelere gre, askerler hkmetin gvenoyu alamayarak decei ngrsnde bulunmular ve hkmetin dt istikrarsz bir ortamda yaplan

216

darbenin tepki alacan dnmlerdir. Yine, daha erken yaplacak bir darbenin bor ertelemesini engelleyebilecei, bunun da ekonomide ciddi sknt douraca deerlendirilmitir. Yaplan bu alma sonucunda Bayrak Harekt Plan 3 Temmuzda askeri kuryelerle askeri birliklere datlmtr. Ancak, genel beklentinin aksine Demirel Hkmeti MSPnin desteini tekrar gstermesiyle gvenoyu almay baarm, ayrca bor erteleme toplants da 22 Temmuz tarihine ertelenmitir. Planlanmayan bu iki gelime nedeniyle darbe emri geri alnm, datlan plan toplatlmtr. Askerlerin, gven tazelemi bir hkmete kar darbe yapmak durumunda kalmamak iin bu yolu setikleri genel kanaattir. Komuta kademesi tarafndan yaplan yeni deerlendirme sonucunda 12 Eyll, harekt gn olarak tespit edilmi, Bayrak Harekt Plan Skynetim Komutanlarna tekrar 28 Austostan itibaren datlmtr. Bu ilk datmda darbe gn ve saati ak olarak belirtilmemi, 5 Eyllde tarih ve saat ayrca kuryelerle duyurulmutur. 4. 12 Eyll 12 Eyll gn saat 04:00te radyo yayn stiklal Mar ile aldktan sonra bunu Harbiye Mar izlemi ve ardndan Genelkurmay ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan Evren imzasyla yaynlanan Milli Gvenlik Konseyi'nin bir numaral bildirisi yaynlanmtr: "Yce Trk Milleti; Byk Atatrkn bize emanet ettii lkesi ve milletiyle bir btn olan, Trkiye Cumhuriyeti Devleti, son yllarda, izlediiniz gibi d ve i dmanlarn tahriki ile, varlna, rejimine ve bamszlna ynelik fikri ve fiziki haince saldrlar iindedir. Devlet, balca organlaryla ilemez duruma getirilmi, anayasal kurulular tezat veya suskunlua brnm, siyasi partiler ksr ekimeler ve uzlamaz tutumlaryla devleti kurtaracak birlik ve beraberlii salayamamlar ve lzumlu tedbirleri almamlardr. Bylece ykc ve blc mihraklar faaliyetlerini alabildiine arttrmlar ve vatandalarn can ve mal gvenlii tehlikeye drlmtr. Atatrklk yerine irticai ve dier sapk ideolojik fikirler retilerek, sistemli bir ekilde ve haince, ilkokullardan niversitelere kadar eitim kurulular, idare sistemi, yarg organlar, i gvenlik tekilat, ii kurulular, siyasi partiler ve nihayet yurdumuzun en masum kelerindeki yurttalarmz dahi saldr ve bask altnda tutularak blnme ve i harbin eiine getirilmilerdir. Ksaca devlet gsz braklm ve acze drlmtr.

217

Aziz Trk Milleti: te bu ortam iinde Trk Silahl Kuvvetleri, Hizmet Kanununun verdii Trkiye Cumhuriyeti'ni kollama ve koruma grevini yce Trk Milleti adna emir ve komuta zinciri iinde ve emirle yerine getirme kararn alm ve lke ynetimine btnyle el koymutur. Giriilen harektn amac, lke btnln korumak, milli birlik ve beraberlii salamak, muhtemel bir i sava ve karde kavgasn nlemek, devlet otoritesini ve varln yeniden tesis etmek ve demokratik dzenin ilemesine mani olan sebepleri ortadan kaldrmaktr. Parlamento ve Hkmet feshedilmitir. Parlamento yelerinin dokunulmazl kaldrlmtr. Btn yurtta skynetim ilan edilmitir. Yurt dna klar yasaklanmtr. Vatandalarn can ve mal gvenliini sratle salamak bakmndan saat 05den itibaren ikinci bir emre kadar sokaa kma yasa konulmutur. Bu kollama ve koruma harekt hakknda teferruatl aklama bugn saat 13.00deki Trkiye Radyolar ve Televizyonun haber blteninde tarafmdan yaplacaktr. Vatandalarn sknet iinde radyo ve televizyonlar banda yaynlanacak bildirileri izlemelerini ve bunlara tam uymalarn ve barndan kan Trk Silahl Kuvvetlerine gvenmelerini beklerim." (Resmi Gazete, 12.09.1980). Yaynlanan bildiriyle birlikte Trk Silahl Kuvvetleri emir komuta zinciri ierisinde lke ynetimine el koyarak, parlamento ve hkmeti feshetmi, btn yurtta skynetim ilan edilmi, yurtdna klar yasaklanmtr. Ayn gn saat 13:00'te Kenan Evren Genelkurmay Bakan ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan sfatyla radyo ve televizyondan yapt konumada lke ynetimine neden el koyduklarn aklamtr (Resmi Gazete, 12.09.1980). ki numaral bildiride, Skynetim Komutanlklarna kimlerin atand, skynetim komutanlarnn gerekli bulduklar her trl tedbiri almaya yetkili klndklar ve Skynetim Komutanlklarnn ald ve alaca kararlara, tedbirlere ve yaynlanacak bildirilere uyulaca belirtilmitir. 3 numaral bildiride gda ve salkla ilgili nlemler aklanmtr (Resmi Gazete, 12.09.1980). 4 numaral bildiride Milli Gvenlik Konseyinin, bakan Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren, yeler ise Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan

218

Oramiral Nejat Tmer, Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat Celasun'dan olutuu, Milli Gvenlik Konseyi Sekreterliine ise Orgeneral Haydar Saltk'n atand belirtilmitir (Resmi Gazete, 12.09.1980). Milli Gvenlik Konseyi kard 12.12.1980 tarih ve 2356 sayl Milli Gvenlik Konseyi Hakkndaki Kanun ile Milli Gvenlik Konseyinin oluumunu dzenlemi; 2324 sayl ve 27.10.1980 tarih Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 2. maddesindeki Anayasada Trkiye Byk Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren geici olarak Milli Gvenlik Konseyince ve Cumhurbakanna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler de Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakannca yerine getirilir ve kullanlr. eklindeki dzenlemelerle Trkiye Byk Millet Meclisine, Cumhuriyet Senatosuna ve Cumhurbakanna ait yetkiler Milli Gvenlik Konseyi ve Bakanna devredilmitir. Milli Gvenlik Konseyinin 7 numaral bildirisiyle siyasi parti faaliyetleri yasaklanm, DSK, MSK ve bunlara bal sendikalarn faaliyetleri durdurulmu; Trk Hava Kurumu, ocuk Esirgeme Kurumu ve Kzlay hari dier btn derneklerin faaliyetleri de ayn ekilde durdurulmutur. 8 numaral bildiriyle kamu kurulularyla kitlerde ve zerk devlet kurulularnda alan grevlilerin emeklilik, istifa ve iten ayrlmalar ikinci bir emre kadar durdurulmu; 9 numaral bildiriyle Emniyet Genel Mdrl tm tekilat ile birlikte 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren Jandarma Genel Komutanlnn emrine verilmitir. 16 Ekim 1981 tarihinde karlan 2533 sayl Kanunla btn siyasal partiler kapatlarak tanr tanmaz btn mallar hazineye devredilmitir (Resmi Gazete, 16.10.1981). 12 Eyllde Trk Silahl Kuvvetleri, komuta kademe ve zinciri iinde ve emirle harekt gerekletirerek lke ynetimine el koymutur. Trk Silahl Kuvvetleri ynetime el koyma ilemini; lkenin btnln ve devlet otoritesini, kanun ve nizam hkimiyetini salamak, demokratik dzenin ilemesine engel olan nedenleri ortadan kaldrmak eklinde gerekelendirmitir. 1960 darbesinin gelenek haline getirdii Parlamento ve Hkmeti feshetme eklindeki uygulama burada da ilk tedbir olarak gerekletirilmitir. Yaplan ilk uygulama, Meclisi datmak, hkmeti feshetmek ve parlamenterlerin dokunulmazln kaldrarak, temel hak ve zgrlkleri askya almak suretiyle btn lkede skynetim iln etmek olmutur. 6 Kasm 1983e kadar yldan

219

fazla bir sre devam eden bu ara dnemde, Parlamento feshedilmi ve TBMMnin grev ve yetkileri MGK tarafndan, Cumhurbakannn grev ve yetkileri de MGK Bakan olan Devlet Bakan tarafndan yerine getirilmitir (Kurnaz, 2007: 139-140). 12 Eyll 1980 asker darbesinin gerekeleri ve nedenleri zerinde birok gr ileri srlmtr. Bunlarn ieriine bakldnda aslnda temel olarak iki kar gr bulunduu sylenebilir: Siyasal partilerin ve askerlerin grleri. Ancak, bunlar arasnda bir ayrm yapmadan genel olarak 12 Eylln gerekeleri olarak ileri srlen hususlarn arasnda lkede yaygnlaan terr ve iddet hareketleri, toplumsal olaylar, skynetime ramen salanamayan huzur ve gvenlik, lkede yaanan ciddi gvenlik sorunu, siyasi cinayetler, 6 Eyll gn Konya'da Necmettin Erbakan nderliinde yaplan ve darbe liderlerinin eriat amal bir kalkma giriimi olarak niteledii Kuds Mitingi, ekonomik olarak lkenin iinde bulunduu zor koullar, d ticaret andaki art, dviz darboaz, isizlik ve yokluklar ile d politik unsurlar yer almaktadr. 5. 12 Eyll ncesi Dnemde Asker-Hkmet likileri Tanel Demirele gre, Trk Silahl Kuvvetleri, nceden beri siyasetin merkezi aktrlerinden biridir. Bu, sanldnn tersine 1960 darbesi ile balam deildir. Osmanl Devletinde Yenieri Ocann kaldrlmas ve Tanzimat dneminin gl sivil brokratlar nedeniyle sistem iindeki g ve etkileri azalan askerlerin, siyasal sistem iindeki arl, II. Merutiyetin ilan birlikte kendini tekrar hissettirmeye balam ve 1913 Bb- li baskn ile en st seviyeye kmtr. Daha sonraki dnemlerde askerler lkede belirleyici kararlara imza atmtr. smet nnnn, Milli Mcadele esasen bir ordu ihtilali idi sz bu durumun tespitidir. Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte askerlerin siyasetteki rol, lkeyi yok olmaktan kurtaran asl gcn ordu olduu sylemi ve ada uygarlk dzeyine lkeyi tama misyonu ile ayakta tutulmu, hatta daha da glendirilmitir. Tanel Demirel, asker-sivil ilikileri asndan esas dnm noktasnn 1960 darbesi olduunu belirtmektedir. Bu tarihten sonra ordu, ya darbelerle dorudan lke ynetimine el koyarak ya da etkisini dolayl yollarla hissettirerek, siyasal arenann iinde yer almtr. Bu etkinin dozu dnemden dneme farkllamakla birlikte demokratik denetim evrensel standartlara uygun olarak gerekleememitir (Demirel, 2010: 4-5). 12 Eyll 1980 ncesi dnemde, 1977 ylndan itibaren gelien olaylar gz nne alndnda siyasal ortam kt ekonomik koullar ve yaygn iddet olaylarnn hkim olduu lkede sorunlara zm retemeyen siyasal partilerin tutumlaryla gergin,

220

bunalml, karlkl inatlama boyutlarna ulam, karlkl sulayc aklamalarla krizi daha da trmandrdklar, umutlarn tkenmekte olduu bir tablo eklinde zetlemek mmkn olabilir. Be ayr hkmetin grev stlendii bu dnemde, eklen demokratik kurallar ilemekte, anayasal sre izlenmekte, seimler yaplmakta, hkmetler kurulmakta, istifalar yaanmakta, seim mitingleri yaplmakta, sivil toplum kurulular faaliye tlerini srdrmekte; ksaca grnrde lkede demokrasi hkim olmaktadr. 27 Aralk 1979 tarihinde verilen uyar mektubuna gelinceye kadar siyasal sisteme silahl kuvvetlerden de herhangi bir ak mdahale olmamtr. Her ne kadar, askerlerin lkedeki giderek trmanan iddet olaylarnn nlenememesi bata olmak zere siyasal partilerin tutum ve davranlarndan honutsuzluk duyduu, bu konuda askeri ynetim kademesinin Milli Gvenlik Kurulu toplantlarnda gr ve isteklerini ifade ettii bilinmektedir. Ancak, askerlerin siyasal sistemin ileyii, daha ziyade siyasal partilerin karlkl uzlamaz tutumlarndan duyduklar bu rahatszlk bilinmekle birlikte, sisteme mdahale kabul edilebilecek bir giriimleri olmamtr. Fakat genel tabloya bakldnda, lkedeki siyasal ortamn demokratik bir lkede olmas gerekenden ok uzak olduu sylenebilir. 1980 ncesi dnemde, siyasal sistem salkl olarak ilememekte, demokrasi ise daha ok ekli bir zellik tamaktadr. Silahl Kuvvetlerin ak olarak sisteme mdahalede bulunmamasn da tek lt olarak kabul etmek yanltc olabilecektir. Zira 1980 ncesi siyasal hayatmzn neredeyse tamamnda dorudan veya dolayl olarak ordunun sisteme etkisinden sz etmek daha doru olacaktr. 25 Mart 1980 tarihinde Genelkurmay Bakan Evren imzasyla askeri birliklere yaynlanan bir bildiri bu noktada nem tamaktadr. Bildiride, terr ve iddet eylemlerini yrten vatan hainlerinin silahl kuvvetler mensuplarn da hedef aldklar belirtildikten sonra; Bugne kadar Trk Yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumak grevini en iyi bir ekilde yapm olan Trk Silahl Kuvvetleri, byk bir fedakrlk ve grev bilinci ierisinde, bu mcadeleden de baarl bir ekilde behemehl galip kacaktr. u hususu herkes ak ve kati olarak bilmelidir ki, bu hainler yaptklar menfur hareketlerin bedelini ar bir ekilde deyeceklerdir. Denilmektedir. Bildiride, askerlerin kendilerini konumlandrdklar pozisyon lkeyi ve devleti kollamak ve korumak ile anlam kazanmaktadr. Bu ibarelerin Hizmet Kanununun 35. maddesinde yer alan ve darbelerin yasal dayana saylan hkmden

221

alnmas da dikkat ekicidir. mal ekilde de olsa, uyar mektubundan yaklak ay sonra bu bildiride de komuta heyeti ayn vurguyu yapmtr. 12 Eyll ncesi dnemde asker-hkmet ilikilerine bakldnda genel olarak askeri st ynetim kademesinin hkmetlerle ilikilerinin formel dzeyde gerekletii izlenimi edinilmektedir. ki taraf arasnda yasal erevede bir iliki biimi dzeyli olarak hkimdir denilebilir. Bu balamda, hem Ecevit hem de Demirelin Genel Kurmay ile olan ilikilerini sorunsuz, hatta iyi olarak tanmladklar, zellikle Ecevitin demokrasi d bir hareket beklemedii ynnde ok sayda aklamalar bulunmaktadr. Bu grnen manzarann arka tarafnda ise lkedeki genel havadan rahatszlk duyan bir askeri komuta heyeti bulunmaktadr. Sre iinde, bu rahatszlk giderek artm, zellikle 1979un sonlarndan itibaren siyaset cephesinde de askerlerin sisteme demokrasi d bir mdahalede bulunaca dncesi dillendirilmeye balamtr. En azndan bu ynde bir kanaat olumutur. Buna bir rnek oluturmas bakmndan muhalefet lideri Ecevitin stanbulda 6 Eyll 1980 gn Petrol- Sendikas Genel Kurulunda yapt konumada yer alan u ifadeler dikkat ekmektedir: Siyasi partiler, politikaclar sahada. Ama iilerin de aralarnda bulunduu halk, tribnlerde. Sahada kavga, dv var. Bu bir gn irkin bir oyuna dnr. Biri kar, oyun bitti der ve ddk alar, demokrasi de son bulur. Asker-hkmet ilikilerinde en belirgin noktalardan biri, iddet olaylarnn nlenememesi, hkmetlerin bu konuda mesafe alamamalar, olaylarn giderek yaygnlamas ve lke genelinde adeta i sava andran toplu lmlere yol aan olaylarn ba gstermesi, buna karlk siyasal alanda gerginliin artmas, siyaset kurumunun ise bu sorunlara bir zm bulamam olmasna askerlerden gelen eletirilerdir. Bu eletirilerle birlikte baz neri ve talepler de askerler tarafndan dile getirilmitir. Daha ok Milli Gvenlik Kurulu toplantlarnda ifade edilen bu hususlar 12 Eyll mdahalesinin gerekeleri arasnda da saylacaktr. Silahl Kuvvetlerin hkmet kanadndan taleplerinin karlanmam olmas askerler tarafndan zellikle skynetim uygulamalarnn baarszlnn gerisindeki en nemli nedenlerden biri olarak gsterilmitir. Bu erevede, dnemim Milli Gvenlik Kurulu Kararlarna deinmekte fayda vardr Keza Milli Gvenlik Kurulu asker ve sivillerin demokratik anayasal z eminde bir araya gelerek milli gvenlie ilikin konular deerlendirdikleri nemli bir platformdur. Bu kurulun 12 Eyll ncesi etkin almas, tpk skynetim messesinin etkin almas ile sorunlarn demokratik zeminde ve platformlarda zlmesi asndan nem arzetmektedir.

222

Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliinden Komisyonumuza ulaan Milli Gvenlik Kurulunun kararlar incelendiinde, baz kararlarda iddet olaylar ve terrizmin nlenmesi almalarnn daha etkili olarak gerekletirilebilmesi iin eitli nlemlerin alnmas hkmete tavsiye edilmitir. 25.01.1977 tarih ve 229 sayl karara ekli tedbirler listesinde; Gvenlikle lgili tedbirler blmnde, Polis tekilatn glendirmek iin meclis gndeminde bulunan EM-ROMO tasarsnn kanunlamasnn salanmas, acil hallerde kiilerin st ve zel eyalarnn aranabilmesi iin Polis Vazife Salahiyet Kanununda deiiklik yapan tasarnn kanunlamas, polis koruma grevini rahatlatacak kurulularda zel koruma tekilat kurulmas kanun tasarsnn kanunlamas, silah kaakln nlemede etkili olacak olan sahil gvenlik kanun tasarsnn kanunlamas, Kimlik Bildirme Kanununun uygulanabilmesi iin gerekli mali imknn salanmas, acil hallerde gazete ve dergilerin toplatlabilmesi iin yetkili klnacak mercii belirten bir kanun karlmas, dernek ve mesleki kurulularn sadece ileri Bakanlnca deil, ilgisine gre dier bakanlk ve kurulularca da denetlenmesi; Milli Eitimle ilgili tedbirler blmnde, niversitelerin ncelikle i bnyelerinde gerekli dzen ve disiplini salamalar, niversite zerkliinin ak bir tarifinin yaplmas; Yargya ilikin tedbirler blmnde, hazrlk soruturmalarnda savclarn polise yardmc olmalar veya bizzat kendileri yapmalar, devlet gvenlik mahkemelerinin grevinin sona ermesi nedeniyle meydana gelen boluu kapatmak iin byk illerdeki ar ceza ve asliye ceza mahkemelerinden ayrlacak olanlara devlet ve rejime kar sulara ilikin davalarn baklmasn salayc dzenleme yaplarak bu davalarda yarg hz arttrlmal, 28.04.1978 tarih ve 234 sayl kararnda; Kamu kurulular arasnda daha hzl ve etkili istihbarat akn salamak zere Emniyet Genel Mdrl istihbarat tekilatnn dier istihbarat kurulular personeli ile geici olarak takviye edilmesi ve bu birimin kendi iinde ve dier istihbarat kurulular ile olan irtibatnn etkinletirilmesi, haber aknn emir ve komuta ulamndaki kanuni ve hiyerarik zorunluluklar bertaraf etmek iin Hkmete kanun hkmnde kararname karma yetkisi verilmesi; Gvenlik kuvvetlerinin etkinliini arttrmak zere, polis derneklerinin kapatlmas, terhis olacak komando erlerin dorudan polis kadrosuna alnmas, zor alm silahlardan uygun olanlarn polise tahsis edilmesi, gmrklerdeki aralarn tahsisinde Emniyete

223

ncelik tannmas, ara gere yenileme ve alm iin dviz tahsis edilmesi, Jandarma tekilatnda komando blk saysnn arttrlmas, Jandarma birlikleri er kadrolarnn kademeli olarak arttrlmas, l daresi Kanununda valilere verilmi olan yetkilere ilerlik kazandrlmas; Yarg organlarna etkinlik kazandrmak zere, devlete ve topluma kar ilenen sularn sratle cezalandrlmas iin ihtisas mahkemelerinin kurulmas, kadro ve ara gere ihtiyalarnn karlanmas; 28.06.1978 tarih ve 235 sayl kararnda; stihbaratn koordine edilmesi amacyla Genelkurmay Bakanl, ileri Bakanl, MGK Genel Sekreterlii ve MT Mstearl yetkililerinden oluan bir Merkezi stihbarat Koordinasyon Kurulu ile illerde ayn grevi yapacak ve ayn kurulularn ildeki temsilcilerinden oluacak nitelerin oluturulmas, Jandarmann subay, astsubay ve er eksikliinin sratle giderilmesi, Anayasann 123. maddesinde belirtilen olaanst halin tanmnn yaplmas suretiyle 5442 sayl Kanunda mlki amirlere verilen yetkilerin arttrlmas; 23.02.1979 tarih ve 239 sayl kararnda; Skynetimin iki aylk uygulamalar ile amacna ulamas bakmndan nemli admlar atld, birok eylem ve olaylarn kontrol altna alnd grnde birleildii , skynetimin anayasa ve yasaya tam uygunluk iinde ve kesin tarafszlkla iledii, halkn skynetime her bakmdan destek ve yardmc olmasnn da bunu kantlad; 30.05.1979 tarih ve 242 sayl kararn ekinde yer alan neriler blmnde; Trk Silahl Kuvvetlerinin acil denek ihtiyacna ilikin talebi ifade edilmitir. Buna gre, Silahl Kuvvetlerin 1977 mali yl ihtiyacnn % 23,2sinin, 1978 yl ihtiyacnn ise % 14,9unun karlanabildii, 1979 ylnda ihtiyacn 1977 ve 1978 yllarnda denmeyen borlar ve karlanamayan ihtiyalarla birlikte 1 milyar 959,6 milyon dolar bulduunun belirtildii; lkenin ekonomik durumu gz nnde bulundurularak yaplan ksntlar sonucunda ihtiya 588,7 milyon dolara drld ifade edildii; son yllarda yeterli dvizin tahsis edilmemesi nedeniyle kritik bir seviyeye gelen stok ve yedeklerin tkenmekte olduu ve belirtilen dviz miktarnn ivedilikle tahsisinin gerektii; 16.08.1979 tarih ve 244 sayl kararnda; Blclk olaylarnn hissedilir derecede kontrol altna alndn, kaaklkla mcadelede daha etkili olunmaya balanld, gvenlik kuvvetlerinin operasyonlarnn

224

baarsnn giderek artt belirtildikten sonra, skynetimin ok uygarca ve adilane biimde ve idari makamlarla skynetim makamlarnn tam dayanmas ve ibirlii iinde yrtld, bu nedenle her geen gn daha baarl olunduu; 21.11.1979 tarih ve 246 sayl kararnda; lkede anarinin ok byk boyutlara ulat, sabotaj ve soygunlarn birbirini takip ettii, Cumhuriyet tarihinde grlmemi olaylarn vuku bulduu, toplum huzurunun olaanst bir ekilde bozulduu, anari ve blclkle mcadeleden baarl sonular alabilmek iin btn kurum ve kurulularn, yarg organlarnn, idarenin, gvenlik kuvvetlerinin ve tm ile anayasal kurulularn ahenkli ve hassasiyetle almalarnn gerekli olduu, Anari ve kanun d eylemlere kar mevcut yasalarn gzden geirilmesi ve gerekli olanlarn deitirilmesi, htiya duyulacak yeni yasa tasarlarnn sratle hazrlanmas ve Hkmete sevk edilmesi, Hususlar zerinde alma yapmak zere bir Devlet Bakan bakanlnda Genelkurmay Bakanl, Adalet, Milli Savunma, ileri Bakanlar ile MGK Genel Sekreteri ve MT Mstearnn katlmyla bir komisyon oluturulmas; 19.02.1980 tarih ve 249 sayl kararnda; Yurtta devam eden kanun d olaylarn alnan gvenlik nlemleri ve rgtlere ynelen planl operasyonlara ramen olaylarn geniletilmesi amacyla skynetim blgelerinden baz dier illere kaydnn tespit edildii, MGKnn bu durumu olaanst bir hal olarak deerlendirmekte olduu ve olaanst hal yasasnn bir an nce karlmasn gerekli bulduu belirtilmektedir. Milli Gvenlik Kurulunun aada belirtilen 1979 ylnda ald iki kararnda ise askerlerin 12 Eyll ncesi dnemde genel olarak hkmetlere kar ileri srdkleri bilinen grlerin tersine skynetim uygulamalarnn etkili olarak srdrldne ilikin ibarelerin yer ald grlmektedir. 23.02.1979 tarih ve 239 sayl kararda; Skynetimin iki aylk uygulamalar ile amacna ulamas bakmndan nemli admlar atld, birok eylem ve olaylarn kontrol altna alnd grnde birleildii, skynetimin anayasa ve yasaya tam uygunluk iinde ve kesin tarafszlkla iledii, halkn skynetime her bakmdan destek ve yardmc olmasnn da bunu kantlad; 16.08.1979 tarih ve 244 sayl kararda da;

225

Blclk olaylarnn hissedilir derecede kontrol altna alnd, kaaklkla mcadelede daha etkili olunmaya balanld, gvenlik kuvvetlerinin operasyonlarnn baarsnn giderek artt belirtildikten sonra, skynetimin ok uygarca ve adilane biimde ve idari makamlarla skynetim makamlarnn tam dayanmas ve ibirlii iinde yrtld, bu nedenle her geen gn daha baarl olunduu belirtilmektedir. 1979 ylnn ubat ve Austos aylarnda alnan bu iki karardaki yukarda zetlenen blmlerin yer almas, silahl kuvvetlerin daha sonra 12 Eylln ardndan belirttikleri grlerle elimektedir. Ayrca, askeri komuta kademesinin 1979 ylnn ortalarndan sonra mdahalede bulunma fikrini oluturduu gr doru kabul edildiinde de yine Austos aynda alnm olan 244 sayl MGK Kararndaki ifadeler ayn elikiye iaret etmektedir. Bunun da tesinde, Austos ayndan sadece drt ay sonra ayn askeri komuta heyetinin uyar mektubu verme gibi bir yolu semesi de bu anlamda bir baka eliki olarak durmaktadr. Zira Austos aynda alnan 244 sayl kararda olaylarn kontrol altna alnd, operasyonlarn giderek daha baarl hale geldii, skynetimin de uygar ve adil ekilde idari ve askeri makamlarn tam dayanma ve ibirlii iinde uyguland ifade edilmektedir. Bu durum ya askerlerin gerek grlerini anayasal zemin olan Milli Gvenlik Kurulunda yanstmadklarn ya da gerek grlerini yanstmakla beraber dier yandan darbe ile ilgili hazrlklar yaparak darbe srecini ilettiklerini gstermektedir. 12 Eylle muhatap olan siyasilerin ordu komuta heyetine ynelttikleri en temel sulama, kamuoyunda darbenin meru grlmesini salayan koullarn askerler tarafndan bilerek, planlanarak oluturulduuna ilikindir. Bu sava gre, askeri darbenin yaplabilmesi iin o dnemde ba gsteren terr ve anari askerler tarafndan yeterli aba gsterilmeyerek planl olarak nlenmemitir. Bu ekilde lkenin kt koullarndan yaknan, iddet olaylaryla sokaa kamayacak hale gelen halk adeta ordunun darbe yaparak ynetimi ele almasn ister hale gelmitir. lkenin iinde bulunduu sorunlara demokratik parlamenter sistem iinde are bulunamayaca inanc kamuo yunda oluturulmutur. Kenen Evren de 12 Eyll sonrasnda yapt bir konumada bu konuda halkn bak asn ayn ekilde ortaya koymutur: Artk vatanda yle bir hale gelecekti ki, <lanet olsun, ne gelirse gelsin, yeter ki sokaa rahat kalm, rahat gezelim, rahat ticaret yapalm.> diyecekti. (Yetkin, 1995: 168-169).

226

Siyaset cephesinin darbenin merulatrma gerekesi olarak ileri srd bu grn karsnda ise askerlerin darbe yapma gerekeleri olarak ifade ettikleri neden bulunmaktadr. 12 Eyll darbesini gerekletirenlere gre demokratik parlamenter sistem lkedeki anari ve terr sorununu zememitir, hatta bundan sorumludur. Bu gr, 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren Kenen Evren tarafndan srekli olarak tekrarlanmtr. 12 Eyll gn Evren radyo ve televizyonda yaynlanan konumasnda halka yle seslenmektedir: () Siyasi partiler bu kritik dnemde milletin zlemle bekledii nlemleri almak yerine; i gerilimi devaml artrarak, ykc ve blc mihraklar bsbtn kkrtarak, onlara cret ve cesaret verecek beyan ve eylemleri ile adeta yarrcasna seim yatrmlar iin zemin yaratma yollarn tercih etmilerdir (Yetkin, 1995: 169) Aslnda 12 Eyll darbesi ile ilgili siyaset ve asker cephesi tarafndan ne srlen en bilinen iki kart gr bunlardr. Her iki gr destekleyen elbette ok sayda baka savlar da ileri srlmektedir. etin Yetkin bu savlarda kim haklyd diye sormakta ve yle devam etmektedir: Siyasal partiler ve liderlerini sulayan 12 Eyllcler mi, yoksa darbecilerin 12 Eylle yol aan ortam kendilerinin hazrladklarn ne sren siyasal parti liderleri mi? nsan dnp 12 Eyll ncesine baktnda gerekten de dnemin siyasal partilerinin Kenan Evrene hak verdirecek davranlar iinde bulunduunu grr. Ancak bu durum, Kenan Evren ve arkadalarnn da ayn dnemde neler yaptklarn ya da gerektii halde neleri yapmadklarn gz ard etmemiz iin bir neden olmad gibi, dahas bu durumun yol at anari ve terr ortadan kaldrmak iin iktidara el konduktan sonra ulusa yaadmz ve etkileri hala sren karanlk gnleri unutturamaz ve unutturmamaldr da! (Yetkin, 1995: 170) Konuya byle bir bak asyla yaklaan Yetkin, 12 Eyll ncesi askerlerin tutumlarna ilikin olarak Demirel ve Ecevitin baz aklamalarn hatrlatmaktadr. (Yetkin, 1995: 171-174) Demirel yle konumaktadr: Komuta heyeti, bir taraftan sureti haktan grnp, dier taraftan tertip ierisinde olmutur. Bu tertibi de iyi kamufle etmitir Silahl Kuvvetlerimizin deil, yalnzca be kiilik komuta heyetinin kanla besledii Darbe Plannn irkin yzn ve kirli belgelerini biz demedik. Ne yaptnz? Ne devralp ne braktnz? Elinizdeki yetkileri kullanp devleti koruma ve kollama grevi yerine, devletin dibine dinamit koyanlarn akttklar kanlar ikbalinizin merdivenlerine basamak yaptnz.

227

Memleket elden gidiyor gelin kurtaralm diyenlere kem baktnz. Bal alp ac sattnz. Anariyi, terr, vurgunu, soygunu nleme arlarna kulanz tkayp yangn seyre daldnz. Kap aralarnda gezip, mektuplar yazdnz. Akan kanlar, yanan canlar, gl olan yalar karsnda darbenize meru zemin yarattnz Yine bir baka aklamasnda Demirel: Sayn Evren unun hesabn vermek zorundadr: 13 Eyll gn duran kan, 11 Eyll gn niye akyordu? Hayr efendim verdii cevaplar kurtaramaz kendisini. Kendileri daha iyi biliyor niye durmadn o kanlarn. Kanlar akyordu, nk Sayn Evrenin ankayaya kmas gerekiyordu. Bu ithamla kar karyadr. demektedir. Yetkin, Demirelin, darbecilerin 12 Eyll halkn gznde meru klacak ortam nasl hazrladklarn kantlayacak ok sayda somut olaydan sz ettiini de belirtmektedir. Ayrca Ecevitin u aklamasna iaret etmektedir: rnein, ben Orta Anadolunun o srada Hilal diye anlan baz illerini sac terristlerin harekt merkezi durumuna getirmeleri ve fiili ynetimleri altna almaya balamalar zerine, srarla o illerde de skynetim istedim. Fakat Genelkurmay Bakan Evren, <Elimizdeki kuvvetler daha ok ilde skynetime elvermez, buna gcmz yetmez> gerekesiyle benim bu isteklerime kar kt Fakat 1979da benim birka Orta, Dou Anadolu ilinde de skynetim istememe kar kan Evren, nasl olduysa 12 Eyll 1980den itibaren Silahl Kuvvetlerin gcnn 67 ilde de skynetime yetecei kansna vard. Arcayrek, 1979 ylnda Genelkurmay Bakan ve Cumhurbakannn 30 Austos dolaysyla yaynladklar mesajlarn ieriine dikkat ekmektedir. Ayn konuda, Faruk Skann da Babakan Eceviti uyardn aktaran Arcayrek, Babakan Yardmcs Skann mesajlardaki baz imalara iaret ettiini yazmaktadr. Buna gre, Cumhurbakan mesajnda gen Harbiyelilerin sesine kulak verilmesini istemiti ve bu nemli bir ayrntyd. Her iki mesaj da kamuoyunda ok farkl bir etki oluturmamakla birlikte bir mdahale olabileceini iaret etmekteydi. Ancak, Babakan Ecevit byle bir ihtimali ngrmemektedir. Arcayreke gre ise, siyasal ve ekonomik ortamn dzelecei yerde daha karmak biime dnmesi, anarinin yok edilmesi bir yana durdurulmasnn bile sz konusu olmadnn anlalmas mdahale olasln glendiriyordu ve ordu st dzeyinin, blclk eylemleri younlatndan beri deerlendirmelerini sklatrd duyuluyordu (Arcayrek, 1985: 154).

228

12 Eyll ncesi dnemde Cumhurbakanl Genel Sekreterlii grevini yrten Haluk Baylken ile yapt bir rportaj aktaran Arcayrek, Baylkenin hkmetlerin olaylar nlemek iin gayret gsterdiini, ancak alnan nlemlerin sonularnn yetersiz kaldn, nlem paketlerinin hazrlandn, fakat bir tarafn hazrlad pakete dier tarafn gvenemediini, bir tarafta Cumhurbakan ve Silahl Kuvvetler, dier tarafta siyasal partiler, herkesin isteinin ayn ynde olduunu, ama bir sonu alnamadn, bu baarszln nedeninin ise partiler arasnda baz konulardaki yaklam farklar olduunu belirttiini ifade etmektedir. Yine Baylken, Genelkurmay Bakannn bir grmede yasalarda yaplmas gereken deiiklikleri ifade etiini, Cumhurbakanndan bu hususu takip etmesini istediini, ancak bu yasalarn kmadn dile getirmektedir (Arcayrek, 1985: 183) Arcayrekin Faruk Skandan aktardna gre 1979 ylnn Temmuz aynda yaplan Milli Gvenlik Kurulu toplantsnda Kuvvet Komutanlarnn sz alarak yaptklar gezilerden edindikleri izlenim ve deerlendirmelerini ifade etmiler, devlet otoritesinin yokluundan, brokrasinin almadndan, eylemlerin giderek boyutlandndan yaknmlardr. Askerler nlem alnmas gereini vurgularken Babakan Ecevit susmakta ve not almaktadr. Skana gre komutanlar ilk defa gezi dn sonras konumaktadrlar. Skana gre, askerlerin 1979 Austosuna kadar ynetime el koymaya niyetleri yoktu. Meclis ve hkmetin ynetime egemen olmasn istiyorlard (Arcayrek, 1985: 195-196). 12 Eyll ncesi dnemde askerlerin bir baka talebi de AP ve CHPnin ibirlii yaparak lke sorunlarnn zm iin birlikte hareket etmeleri olmutur. Arcayrek, daha nce eitli ekillerde dile getirilen bu talebin 14 Ekim 1979 ara seimlerinden sonra gndeme gelmediini, bunun da askerlerin yeni bir sre iine girerek ynetime el koymaya karar verdiklerini gsterdiini belirtmektedir. Arcayrek, yllar sonra Ecevitin kendisine Eer biz CHP-AP hkmetini kurabilseydik, cumhurbakann seebilseydik mdahale gelmeyebilirdi dediini aktarmakta, bu grn 14 Ekime kadar olan dnem iin geerli olduunu, oysa daha sonras iin Ordudan iki partinin ortak hkmeti ynnde bir talep gelmediini, bu nedenle artk mdahaleye doru gidildiini sylemektedir. Mdahale aama aama gelecekti. nce uyar mektubu gelecek, ardndan 12 Eyll. Kararlatrlan mdahale durmayacakt. Nedenlerin bir kapansa dieri ar basacakt (Arcayrek, 1985: 296-298).

229

Eyll 1979a gelindiinde belli evrelerde darbe yaplacana ilikin bilgiler dolamaktayd. Arcayrekin Cokun Krcadan aktardna gre de askerler 14 Eylldeki Milli Gvenlik Kurulu sonrasnda toplanmlar ve CHP-AP ibirliinden vazgemilerdi (Arcayrek, 1985: 281). Blent Ecevit de 17-18 Eyll 1979 gnleri Faruk Skan ve baz Demokratik Partililerin kendisine gelerek, 12 Mart ncesine benzer gnler yaandn, skynetime ramen anarinin trmandn, mutlaka bir eyler olacan ve kendilerinin bir eyler olurken bu ykn altnda kalmak istemediklerini syleyerek Skann hkmetten ayrlma kararn bildirmesi karsnda durumdan phe duyduunu ve tedirgin olduunu dile getirmitir (Arcayrek, 1985: 381). Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanununun 35. maddesindeki Silahl Kuvvetlerin vazifesi; Trk yurdunu ve Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumaktr. hkmnn, ordunun i siyasete mdahale etme hakk saladn ileri srmek hukuki adan mmkn deildir. Darbeleri gerekletirenlerin sndklar bu yasal klf, ayn zamanda bakalar tarafndan da zaman zaman dile getirilmitir. Oysa yasa koyucu, ayn Kanunun 43. maddesine koyduu u hkmle orduyu siyaset dnda tutmay amalam, farkl davranta bulunmay yasaklamtr (zdemir, 1989: 215-218): Trk Silahl Kuvvetleri her trl siyasi tesir ve dncelerin dnda ve stndedir. Bundan tr Silahl Kuvvetler mensuplarnn siyasi parti veya derneklere girmeleri bunlarn siyasi faaliyetleri ile mnasebette bulunmalar, her trl siyasi gsteri, toplant ilerine karmalar ve bu maksatla nutuk ve beyanat vermeleri ve yaz yazmalar yasaktr. Modern demokrasilerde ordu dier kar gruplarndan daha te bir anlam tamaz. Askeri komuta heyeti sivil demokratik kurumlara itaat ettiinden tek grevlerinin gerektiinde savamak olduunu bilir, hkmete ballk konusunda ise tereddt yaamaz. Ordu siyasal srece dorudan katlamaz, sadece edilgen bir rol oynar (Ertun, 2005: 398). Askeri otoritenin sivil otoriteye mdahalesi genellikle az gelimi lkelerde grlen bir olgudur. Azgelimi lkelerde toplumun yaps askeri bir mdahaleye kar koyup direnecek rgtlenme dzeyine ve bilincine ulamamtr. te azgelimi lkelerde ekonomik gelime ve siyasal istikrar yeterince salanamaynca toplumda iddet ortam domakta, bu da askeri ynetimi davet eden bir ortam oluturmaktadr. Ordunun siyasete mdahale etmesinin nedenleri eitli olmakla birlikte, toplumda sorunlarn zmnde

230

seeneklerin olmad ve zmn ordudan beklendii durumlarda darbe sreci hzlanmaktadr. Ayrca, ordunun harekete gemesinde asl etken, ordunun gl olmas deil, sivil siyasi kurumlarn zayf olmasdr denilebilir (Ertun, 2005: 399-400). Ordunun siyasete mdahale etmesini meru hale getiren ve buna gereke oluturan en bilinen sebep ise sivil otoritenin lke sorunlarna zm retememesidir. 12 Eyll darbesini yapanlar tarafndan da benzeri sylem darbenin gerekesi olarak kullanlmtr. Kenan Evrene gre, darbenin baarl olmamas demek, bir i sava sonucu lkenin paralanmas, bin seneye yakn bizim olan topraklarn baka ellere gemesi, Trkln ve Trklerin Asyadaki dier Trklerin durumuna dmesi demektir (Ertun, 2005: 413-414). Ertun, Ordu, lke artlar ktletii iin mi mdahale etmekte; yoksa sivil otoriteye mdahale edebilmek iin mdahaleyi merulatrc bir konuma m girmektedir? diye sormakta ve eer ordu ynetimi ele geirmek iin koullarn olumasn bizzat salyor veya tevik ediyorsa, bunu gizleyecek nlemleri de titizlikle alyordur demektedir. Bu yzden ileri srlen iddialar kantlamak zordur, byle kantlar bulunsa da kesinlik tamayabilir. Askerlerin mdahaleyi kolaylatracak koullar hazrladna veya kolaylatrdna ilikin hem darbeyi yapanlarn arasndan hem de st dzey siyasetiler tarafndan dile getirilen birok iddia bulunmaktadr. Bu yndeki en gl delil ise skynetime ramen durmayan terrn darbeyle birlikte durmu olmasdr (Ertun, 2005: 413-414). Ancak, gl kabul edilebilen bu iddiaya kar, askeri ynetim dneminde de iddet olaylarnn birdenbire nlenemedii, kademeli bir azalma ve kontrol altna alma sreci yaand eklinde cevap verilmektedir. Yine ayn ekilde, skynetimin olaylar nleyememesinin nedeninin, alnan tedbirlerin sadece skynetim uygulanan belirli saydaki ille snrl kalmas, lke genelinde topyekn etkili bir mcadele ortaya konulamamas olduu belirtilmektedir. Mdahale koullarnn hazrland tezinin dile getiricileri arasnda askeri cepheden isimler de olmutur. Bunlardan biri 12 Eyll generallerinden Bedrettin Demireldir. Demirel yle konumaktadr: 1979 Temmuzunda da mdahaleyi gerektiren sebepler vard ve mdahale karar da vard, ama biz biraz daha olgunlasn, itiraz edilmesin diye o zaman mdahaleyi yapmadk. (Ertun, 2005: 414-415). Meclis Darbeleri Aratrma Komisyonunu tarafndan 07.06.2012 tarihinde dinlenen 9. Cumhurbakan Sleyman Demirel unlar dile getirmitir (Komisyon Tutanaklar: 07.06.2012).

231

Yani darbe olmu, ondan sonra yaplan seimde halkn sandk bana gitmeyecei veya halkn bir ksmnn diyelim, sandk bana gitmeyecei, bir reaksiyon gsterecei referandumlarda da- dnlrken yle olmam nk bu lkenin vatanda, saduyu sahibi vatanda geride durmaktansa undan bir an evvel kurtulup yine eski yolumuz a gidelim. gibi bir yolu tutmu, yle gitmi ve neticede arka arkaya darbeler gelmi, bu darbeleri gslemi Trkiye ve bu darbeler Trkiyeye byk zarar vermi. Eer Trkiye bir darbe lkesi olmasayd bugnk durumdan daha iyi olurdu her ey, ok daha iyi olurdu. Darbeyi alklayanlar dhil veya darbeyi tevik edenler dhil veya darbeden memnun olanlar dhil, olmayanlar, olanlar, hepsi zarar grm. Bunun idraki iinde olunmazsa, bundan sonra Trkiyeyi ileriye gtrmekte zorluk olur. Onun iin, birinci mesele halkn skntlarnn zmn olaanst birtakm reetelerde, olaanst birtakm kurallarda, olaanst ynetim ekillerinde deil, kendi hr iradesiyle setii idarelerde aramas lazm ve eer halk kendi hr iradesiyle setii idarelerden memnun deilse, bekleyecek, yani o idarenin deime zaman gelinceye kadar bekleyecek. Deime zaman sandktr. Sandk gelene kadar bekleyecek ve orada kendi iradesini kendisi ortaya koyacak. Bunu yerletiremedike Trkiyede huzuru, sknu salamakta skntlarmz zor geer, ne kadar urasak zor geer. Yani unu sylemek istiyorum: Trk vatanda birbiriyle olan meselesini darbe yoluyla halletmeye kalkmamal, bir. ki, kendi meselesine yine darbe yoluyla zm aramaya kalkmamal, bunlarn hepsini, meruiyetten uzaklamamal, meru yollardan giderek neyi aryorsa onu bulmal. imdi, buraya gelmeden nce, unlar sylemek istiyorum: Burada, her devlet kendi gvenliini, kendi ynetimini dnrken bir sistem koymu orta yere. yle koymu sistemi: Hangi ii, devletin hangi kurumu yapacak ve bu kurumlar nasl ileyecek, kim kime bal ileyecek ve direktifi nereden alacak? Sorumlu kim olacak? Bizim sistemimizde, bunu ok nemsiyorum, Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra, cumhuriyeti kuranlarn en nemli sorunu bu cumhuriyetin yaayabilmesi meselesi olmutur nk imparatorluk kmtr. mparatorlukla beraber ok byk nfus hareketi olmutur. mparatorlukta yaayan pek ok insan Anadoluya gelmek durumunda olmutur. ok byk straplar ekilmitir. Gerek Anadolunun yerli halk gerekse darndan gelen insanlarn hepsi byk fedakrlklarda bulunmulardr. Neredeyse erkek nfus, i grebilecek nfusun byk bir ksm krlmtr. Bir daha sava da olmasn ama Devletimiz ayakta dursun Cumhuriyeti kuranlar da, Byk Atatrk bata, cumhuriyetin ayakta durabilmesini bir yerden sonra her eyin nne almtr. imdi,

232

zaman zaman, bugnlerde veya bugnlere gelmeden nce eletiriyoruz, bugnlerden sonra da eletireceiz tabii. Acaba, Trkiye Cumhuriyeti devletinin security dediimiz gvenlik meselesi neden her eyden nce geliyor? Bunun sebebi tarihidir. Devleti kuranlar, bir sre sonra gelmilerdir Biz bu devleti kurduk ama bu devlet ieriden, dardan birtakm tehditlere maruz kalrsa bunu kim karlayacak? Geri, bugnk Anayasamz bunu Trk vatandana brakyor ama Trk vatanda bunu nasl yapacak? Yani bu gvenlii, dnmler, tanmlar ve Trkiye Cumhuriyeti ve Trkiye topraklar Silahl Kuvvetlere emanettir gibi bir formle getirmiler. Buradan korumak ve kollamak km. Yani Trkiye Cumhuriyetinde devletin gvenlii meselesini kim yrtecek? Devletin silahl gc. Yani kimseye sormadan m bunu yrtecek? te, burada nemli hadise geliyor. Kimseye sormadan m yrtecek? Sonradan, 1960 Anayasasnda bu u ekli alm: Bir Mill Gvenlik Kurulu kurulacak, bu Mill Gvenlik Kurulu Trkiye'nin muhatap olabilecei tehditleri karacak, bunlar hkmete syleyecek, yle tehditlerle devlet kar karyadr. diyecek ve Hkmet onlar gzden geirecek ve diyecek ki Hkmet Evet, bu tehditlerin ortadan kaldrlmas lazmdr. Bunu kim yapacak? Bunu gayet tabii devletin silahl gc yapacak ama silahl gcne Yap denecek. Yani kendiliinden devlete el koyup yapmaya kalkmayacak, Yap denecek. te, Trkiyede olmayan bu. Yani devletin silahl gc silah kullanabilmek iin siyasi direktifi beklemeden silah kullanmaya kalkp devlete el koyuyor, tehdidi ortadan kaldrmak yerine, devleti ortadan kaldryor aa yukar. Yani devletin anayasasn kaldryor, Meclisini kaldryor, hkmetini kaldryor, onu kaldryor. imdi bu husus, mehur 35inci madde ve Hizmet Kanunuyla da ayrca pekitirilmitir 1960ta. Eer bundan sonra darbe olmasn istiyorsak, mutlaka silahl gcn Anayasadaki yerini iyi tayin etmemiz, nereden, kimden direktif alacan iyi tayin etmemiz ve mill irade stnln, Anayasa stnln mutlaka tesis etmemiz lazm. Onun iin, bu 35nci maddeyi kaldrmak veya tadil etmek hangi ekil olursa olsun, netice itibaryla yine aslnda devletin birden fazla silahl gc olmayacana gre, mnhasran silahl g devlete ait olduuna gre, yani devletten bakasnn silahl g kurmaya kalkmas felaket. Yani o ihtiya duyulup o felaket, yle bir ey olmamas lazm. Ne olmas lazm? Devletin silahl gc devletin emrinde dediimiz zaman, mill iradenin karar yeri olan Meclisinden ve onun ondan gvenoyu alm hkmetinden mutlaka direktif almas lazm ve o zaman, o direktifle, o direktife dayanarak hizmetini grmesi lazm. Bunlar neyle yapyor? te, skynetim budur aslnda, olaanst hl budur ama bizim burada konutuumuz ne skynetimdir

233

ne olaanst hldir. Skynetimle, olaanst hlle baarlamayan birtakm ilerin, ne yapalm baarlamyor, o zaman devlet ilemiyor, devlete el koyalm ve devleti iletelim gibi bir eyin iine girmelerinden bu durum meydana geliyor. Ondan sonra gryoruz, asker devletine el koyduktan sonra da birok skntlar oluyor nk darbe, aslnda filin zcaciye dkknna girmesidir. Yani girdii zaman, krmadk, dkmedik bir ey brakmaz, krar dker, yi yapyorum diye yapar, Kt yapyorum diye yapmaz veya yani kabiliyetsizliinden yle yapar veya onun ii deildir, yanl bir iin iine girmitir ama zarar verir lkeye neticede ve ondan sonra yeniden byle eylerle karlamayalm diye uramak gayet doaldr. Yani bir milletin askeri onun emrinde olacak. Zaten asker sivil idarenin emrinde deilse, ona demokrasi demek de mmkn deildir. Yalnz, hibir memleket kolaylkla buraya gelmemi. Byk Frederickin bir sz var, ok enteresan bir sz: Bizim durumumuz army of the state deil yani devletin ordusu deil- state of the army ordunun devleti. Ordunun devleti noktasndan birok lke gemi. Yani ordu var, devlet de var ama esas g sahibi, sz sahibi ordu. Bu safhann almas lazm ve esasl bir ekilde almas lazm. Yani kanunlarn, nizamlarn buna gre tayin edilmesi lazm. Ayrca da rejimin halka mal edilmesi lazm. Halka anlatlmas lazm rejimin, iyi anlatlmas lazm. Rejimin halka anlatlmasnda siyasi partilerin ok byk nemi var, siyasi partilerin ileyiinin ok byk nemi var, seim sisteminin ok byk nemi var ki Trkiye bunlar grd. Trkiyede yle zaman oldu ki seim yapld, yzde 40 oy alan parti yzde 10 milletvekili kard, yzde 60 oy alan parti yzde 90 milletvekili kard. Bu, tek partiden ok partiye getiimiz zamanlarda, 50li ylardayd. Yani byle de olmaz. Temsil sistemi bence hakkn vererek iletmek lazm. Temsil sistemde yaplabilecek, gerekten halkn daha iyi temsil edilebilmesi iin, daha memnun bir ynetime gidilmesi iin birtakm deiikliklerin yeniden yaplmas lazm. Yani bunlar zaman ierisinde olacak eyler var ama ben isterim ki Trkiyede nispi seimin yannda, nispi seim deil de dar blge ekseriyet seimi olsun, yani kii setii adamla yakn irtibat kurabilsin. Bir yerden 5 tane milletvekili seiliyor, o milletvekili orann bir kesine bakyor, bir kesine bakamyor. () imdi, Sayn Ecevit 6 Eyllde o beyan yapt. 12 Eyllde ihtilal olduuna gre, bizim iktidar ve muhalefet olarak bir araya gelmemiz, o gnk problemin hibirisini halletmezdi. O gnk problem anariydi ve anariye kar alnacak devlet tedbiri skynetimdi, skynetim de vard. Skynetim 1978 senesinin Eyllnden itibaren, Mara hadisesinden sonra Sayn Ecevit Hkmet Bakan iken ilan edilmiti ve

234

skynetime ramen, anari durdurulamamt. Esasen, uyar mektubu diye verdikleri mektupta, ylbanda verdikleri mektupta da asker Biz bu ii yapamyoruz, yani biz uratk, didindik ama olmuyor yani, bir trl kan dklmesini nleyemiyoruz. mealinde ve siyasi partilere Siz bir olun, beraber olun, bir ey yapn. diyor. Bizim baka bir ordumuz, baka bir gvenlik tekilatmz yok ki. yle diyor. Bunu neden byle diyorsunuz? diye sorduum zaman, Biz bir senedir urayoruz, bunun altndan kamadk. diyor ve o gnk tarih itibaryla, 1980 Eyll itibaryla askerin kafasnda, daha sonra anlalyor ki bu i oktan teekkl etmi. Bu i aslnda 79da teekkl etmi. Ben, aslnda havanda dvdm. Ben yle dndm: 1979 senesinin 14 Ekimde yaplan seimlerde Adalet Partisi 50 senatrn 33n, 5 milletvekilinin 5ini alnca Sayn Ecevit kke gitti, dedi ki Ben istifa ediyorum. 16 Ekim. Halk Adalet Partisini istiyor. O zaman, benim eyim yok ki kuvvem yok ki. Aznlk hkmeti kur, biz destekleyelim. dedi arkadalarmz, Necmettin Bey ve Trke Bey. Biz destekleyelim. O zaman, aznlk hkmetini kurmak mecburiyetinde biz kaldk. Bizim kurduumuz Hkmet 1979 senesinin 12 Kasmndadr. 1 Ocakta da uyar mektubu geliyor. Ben sordum askerlere Biz bir buuk aydr i bandayz. Bu neyin nesi? Size deil. dediler. Kime bu? Btn herkese. Bizim yapmak istediimiz ey, benim o zaman dediim Bak, burada 1980in iki tane nemli ii var. Bir tanesi anari, bir tanesi ktlklar. Bu anari iini, ben sivil adamm, baka eyim yok, baka silahl gcm yok, olsa da kullanmam zaten. Yani silahl gcn tekliine inanmmdr. Devlette silahl g tek olmaldr. Sivil gce silah vermek yanltr. Bizim baka bir eyimiz yok. Sensin bunu yapacak olan. Ne istiyorsunuz, syle, verelim. Kanun, para, ne istersen. Deitir bu dzenin kumandanlarn. Kardeim, bunu yapn, bunu yapn. Biz byle bir yk aldk. kincisi, ktlklar. Biz bunu yz gnde hallederiz. Biz ktlklar yz gnde hallettik. Mart 1980e geldiiniz zaman, Trkiyede hibir eyin yokluu sz konusu deildi ama bir trl br ey yrmedi, kan ii olmad. Yani kimsenin gnahn almak istemiyorum nk benim dmda zaten syleniyor, oluyor ve biz, 11 Eyll gn saat bee kadar, akamzeri bee kadar devlet iiyle meguldk. Saat bete, Kenan Evren hsan Sabri Beyi ziyarete gitti, hsan Sabri Cumhurbakan vekiliydi. hsan Sabri Bey bana dedi ki Ben ona syledim. Sen bir konu bakalm. Bu ne demek istiyor? Kesinlikle en ufak bir eyi szdrmyor. dedi. Sivereke asker gidecek, alt aydr ben urayorum Sivereke asker gnderin diye. Siverekte her devirde asker olmu, imdi yok, kar dan eteinden kimseyi geirmiyorlar. Nurettin Paa Kara Kuvvetleri Kumandan. Bugn gnderiyoruz, yarn gnderiyoruz. Ben saat bete aryorum. Dedi

235

ki gn zarfnda gnderiyoruz askeri. Ertesi gn gece yars darbe oldu. Burada birtakm eyler var ki altna inemiyorsunuz, altna o kadar rahat inemiyorsunuz ve onun iindir ki bizim bir araya gelmemiz, hep bu sylenir, bir araya gelmemiz, arkada, yaplabilecek bir ise benim Sayn Ecevit mni olduundan dolay yapmadm i deil. Sayn Ecevitin ekleyecei gle yaplacak bir i de deil. Benim iim askerle ve ben askere de inanyorum, onu da syleyeyim sana. Askerin ters bir ey yapacana, devlete sknt karacana inanmyorum. nancm bu benim. Neticede, o yle gider ey bakmndan. 12 Eyll darbesine Babakan olarak muhatap olan Sleyman Demirel, darbelerin yaanmamas iin ne yaplmal sorusuna, ncelikle silahl kuvvetlerin vatan koruyup kollama misyonunun akla kavuturulmas, anayasal dzlemde ordunun yerinin ak olarak belirlenmesi ve ordunun sivil otoriteye tabi klnmas gerei zerinde durmu, Hizmet Kanununun 35. maddesinin de kaldrlmas veya deitirilmesinin bu noktada nem tadn ifade etmitir. Darbeye giden srete CHP ile birlik olmann bir eyi deitireceine inanmadn, zira muhalefetin bir engellemede bulunmadn, asl aksamann anari ve terrn nlenmesi noktasnda yaandn, bu sorunun skynetimle de zlemediini ve aslnda uyar mektubu ile askerlerin bu sorunu zemediklerini ifade etmi olduklarn, askerin darbe yapma dncesini 1979da oluturmu olduunu belirtmi, bu grlerle aslnda silahl kuvvetlerin sorunun zmnde gerekli abay gstermedii anlamn tayan bir yaklam sergilemitir. Meclis Darbeleri Aratrma Komisyonu 12 Eyll Darbesi Alt Komisyonu tarafndan 14.06.2012 tarihinde dinlenen 12 Eyll dneminin Babakan Blent Ulusu 12 Eylle nasl gelindii ve uyar mektubunun verilmesinin nedeni konularnda unlar ifade etmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 14.06.2012). () Benim zerinde bilhassa durmak istediim bu vesileyle istikrar. imdi, ben, ifade ettim seneye yakn Mill Savunma Bakanl Mstearl yaptm. Bu sre zarfnda 5 bakanla altm, 5 bakanla ve hepsinden ok faydalandm. Ama bir taraftan da zldm. Bu kadar sre iinde 5 bakanla almak demek, alt ayda bir hkmet deiiklii, alt ayda bir ynetim deiiklii. () imdi ben geliyorum tekrar bize. Byle alt ay grev yapnca bu hizmetler herhangi Ben sene ay da Babakanlk yaptm. Hibir zaman A parti, B parti, C parti diye azmdan kelime kmamtr nk btn siyasi partiler ellerinden geldii

236

kadar hizmet etmek zere ne mmknse yapyorlar bu memlekete. Neden bu bamza geliyor? Bamza devamllk olmad iin geliyor. Alt ayda bir, be ayda bir, yedi ayda bir koalisyondu, ite uydu buydu filan bunlarla ey edince i yrmyor. O bakmdan bir tarafta bu devamllk ve istikrar, bir tarafta bizim bu durumumuzu ifade etmek istiyorum. () O mektupta arz edilen hususlar devaml Mill Gvenlik Kuruluna getiriliyor. A hkmeti zamannda getiriliyor, Bde, Cde. Fakat demin ifade ettiim gibi, devamllk olmad ve istikrar olmad iin bunlarn diyebilirim ki yzde 80inden yzde 100 diyemiyorum- bir sonu alnamad. Neydi bunlar? te demin saydm. Dernekler, mahkemeler, birok daha talepler var orada. Meclisin almas, yalnz Meclis deil btn siyasi organlarn i birlii hlinde bulunmas, daha birok konular var byle. Bunlardan sonu alnamaynca Mill Gvenlik Kurulunun Bakan da Cumhurbakan. O zaman dendi ki en iyisi biz onu Cumhurbakanna verelim. nk yalnz o zamanki Hkmetin problemi deildi. nk Hkmet altm yahut yetmi gnlk bir hkmetti. O Hkmet altm gnde, yetmi gnde ne yapacak? Ama bu byle zincirleme gelen problem ve yalnz Hkmetin ii de deil, Meclis var, daha birok anayasal organlar var. O bakmdan Cumhurbakanna bu fikirlerimizi takdim edelim dendi. O mektubun metni budur. Yani bir sradan vatanda da Cumhurbakanna bu fikirlerini takdim edebilir. Askerler de kendi grlerini bu ekilde Cumhurbakanna ifade etmilerdir. () Hazrlk aamas olarak hibir zaman dnmemiimdir. Bu, tamamen Cumhurbakannn bu anayasal organlar toplayp yani kim bunlar? Meclis Bakan, Hkmet Bakan, ite u bu. Anayasal organlarn bakanlarn toplayp bunun hlli iin ne lazm? Bunu icra yoluna sokmak. Fakat Allah rahmet eylesin Cumhurbakan bunu byle yapmad, onu ona, onu ona verdi. Hibir sonu da alnamad. Bu, tabii, dnlenle netice arasnda ok byk bir fark oldu. Eer dnlen olsayd memleket ok daha farkl duruma gelirdi. () Btn mesele, yani zerinde durmamz gereken neden oluyor bunlar? Durup dururken 12 Mart, bilmem ne, u bu neden oluyor, onun zerinde durmamz lazm. te benim ifadem Bakn, istikrar diyorum, yalnz istikrar. zerinde duruyorum bunun. stikrar salarsak memlekette Nasl salarz? Bakanlkla m salarz, unla m salarz bunla m, neyle salarsak salayalm devamllk olsun, bu istikrar sayesinde ekonomi de gidiyor. Her zaman tabii Babacanlar bilmem neler bulunmaz ama bu istikrar salanrsa bunlarn hepsi salanr. Devlet rahatlar. Vatandan devlete kar olan itimad

237

sarslmaz. Silahl kuvvetlerin, gvenlik glerinin devlete kar olan bak sarslmaz. Benim btn zerinde durmak istediim devamllk, istikrar. Bunu salarsak bamza hibir ey gelmez. Ben o kanaatteyim. () O istikrar bozmutur ama onun da nedeni: te o birtakm byle eydir yani o duruma memleketin getirilmemesi lazmdr, o da gene istikrarn bozulmasndan dolay olmutur. Yani darbeler hibir zaman iyi olmamtr ve istikrarn bozulmasna neden olmutur. Ama istikrar zaten bozuk olduu iin yani birtakm eyler bamza gelmitir; birincisi bu. 12 Eyll askeri ynetimi dneminde babakan olarak grev yapan Blent Ulusu, istikrar ve devamllk unsurlar zerinde durmu, 12 Eyll ncesinde grev yapan hkmetlerin baarl olmak iin ellerinden geleni yaptn, asl sorunun, yani lkede huzurun salanamamasnn, istikrar ve devamllk eksikliinden kaynaklandn dile getirmitir. stikrarn olmamas lkenin iinde bulunduu durumun nedenidir ve darbe bu srecin sonunda kanlmaz olmutur. Uyar mektubunun amac ise sadece hkmeti deil, Cumhurbakannn btn anayasal organlar harekete geirmesini salamaktr, ancak Cumhurbakan bu ynde etkili bir giriimde bulunmamtr. Ayrca mektup darbeye bir n hazrlk amac da tamamaktadr. 6. Darbe Sonras Ortamn Demokratik Deerlendirilmesi Askeri darbeyi gerekletiren Silahl Kuvvetlerin komuta heyeti Milli Gvenlik Konseyi (MGK) adn kullanmtr. Genelkurmay Bakan, kuvvet komutan ile Jandarma Genel Komutanndan oluan bu yeni ynetim kurumu, 27 Mays 1960 ara rejiminden farkl olarak TSKnn en st dzeyde yer alan komuta heyeti yelerinden olumutur. Devlet Bakanl ve Konsey Bakanl grev ve yetkilerini Genelkurmay Bakan Kenan Evren stlenmitir. MGK, kendilerine yardmc olmak zere Genel Sekreterlik kurumunu oluturmutur. Genel Sekreterlik, Konseyin uygulamalarn kanun, tzk, ynetmelik, bildiri ve kararlar adyla numaralandrp yaynlama faaliyetini yrtmtr (Kurnaz, 2007: 141). MGK 12 Aralk 1980 tarih ve 2356 sayl Milli Gvenlik Konseyi Hakknda Kanunun 1. maddesiyle hukuki bir temele oturtulmutur. Askeri ynetim yasama ve yrtme yetkisini dorudan kullanm ve serbeste kurup kaldrd ya da yelerini deitirdii skynetim askeri mahkemeleri eliyle yarg alann da dzenlemitir. Anayasa Mahkemesi ile Dantay ise yetkileri kslmak suretiyle varlklarn devam ettirmitir (Kurnaz, 2007: 142).

238

12 Eyll askeri darbesi sonrasnda lke ynetiminin tamamyla MGK tarafndan ekillendirildii, yrtme ve yasama organlarnn grev ve yetkileri dorudan doruya Konsey tarafndan kullanld grlmektedir. Yarg alannda da yine askeri ynetimin arlk ve etkisi kendini gstermitir. MGK, varlk sebebini, iddet olaylarn ve siyasi kutuplamay sona erdirecek, istikrarl hkmetlerin kurulmasn tevik edecek, parlamenter sistemin ileyiini kolaylatracak, bylece anan devlet otoritesini yeniden glendirecek kkl bir hukuk dzeni ve siyaseti yaplandrmay yeniden gerekletirmek olarak belirlemitir. Devlet Bakan ve MGK Bakan sfatyla Kenen Evrenin yapt birok aklamada, askeri ynetimin asl hedefinin lkede huzurun salanmas ve tekrar parlamenter demokrasiye dnlmesi olarak belirtilmitir. Hatta askeri ynetimin kalc olmad, nihai amacn seimleri yapp demokrasiye dnmek olduu konusunda hassas davranmtr. MGK, yasama yetkisini kulland yl boyunca yeni bir Anayasayla bu anayasaya uygun siyasi partiler ve seim kanunlarnn yannda 535 kanun ve 133 adet kanun hkmnde kararnameyi (KHK) de yrrle koymutur (Kurnaz, 2007: 143). 29 Haziran 1981de yaymlanan 2485 sayl Kanun ile Kurucu Meclis kurulmas, bu ekilde yasama faaliyetinin alt yapsnn oluturulmas ngrlmtr. Bu Kanuna gre, Kurucu Meclisin grevleri; yeni Anayasay ve Anayasann halkoyuna sunuluuna dair kanunu hazrlamak; halkoyuna sunulan ve kabul edilince kesinleerek geici hkmlere gre yrrle girecek olan Anayasann ilkelerine uygun Siyasi Partiler Kanununu hazrlamak; yeni Anayasann ile Siyasi Partiler Kanununun hkmlerini gz nnde tutarak Seim Kanununu hazrlamak; MGK tarafndan kararlatrlacak tarihte yaplacak genel seimlerle TBMM kurulup fiilen greve balayncaya kadar, yasama grevlerini yerine getirmek olarak belirlenmitir. ki kanatl bir yapya sahip olan Kurucu Meclis MGK ile Danma Meclisinden oluturulmutur. Ancak, iki kanat arasnda eit bir iliki ve durum yoktur. liki astlk-stlk eklindedir (Kurnaz, 2007: 144). Kurucu Meclis ye seimi iin, her ilde bir ye kontenjan ayrldktan sonra, kalan ye says illerin nfuslarna gre datlmtr. MGK ile DM hi birleik toplant yapmamtr. DM ve MGK ayr ayr olarak yasama faaliyetlerini yerine getirmitir. Her iki kurum da kendi itzklerini yapmtr. Kurucu Meclis iinde MGKnn yetkisi, DMye gre daha geni tutulmutur. Kurucu Meclisin ilemleri zerinde son sz syleme yetkisi MGKda olduu gibi, gerekli grlen hallerde, MGK yasama yetkisini, DMnin katks olmadan da tek bana kullanabilmitir (Kurnaz, 2007: 144-145).

239

6 Kasm 1983te genel seimlerin yaplmas ve yeni parlamentonun greve balamas ile birlikte, DM ve MGKdan oluan Kurucu Meclis hi birleik toplant yapmadan ilevini tamamlayarak son bulmutur. 1982 Anayasasnn Geici 2nci maddesi gereince, TBMM toplanp greve baladktan sonra, MGK, alt yllk bir sre iin Cumhurbakanl Konseyi haline dnm ve MGK yeleri, Cumhurbakanl Konseyi yesi sfatn almlardr. Cumhurbakanl Konseyi yeleri, ayn zamanda, Anayasada TBMM yelerinin haiz bulunduklar zlk haklar ile dokunulmazla da sahip klnmlardr (Kurnaz, 2007: 145). Darbeyle sivil ynetimi tasfiye eden, Anayasay ortadan kaldran askeri ynetim yaptklarndan dolay sorumluluk tamamak iin de gerekli dzenlemeleri yapmtr. 2324 sayl Anayasa Dzeni Hakknda Kanun bu anlamda nem tamaktadr. Buna gre, Milli Gvenlik Konseyince kabul edilerek yaynlanan bildiri ve karar hkmleri ile yaynlanan ve yaynlanacak olan yasalarn 1961 Anayasasna aykrl iddiasnn ileri srlemeyecei, Milli Gvenlik Konseyinin bildiri ve kararlarnda yer alan ve yer alacak olan hkmlerle 12 Eyll 1980 sonras kan ve karlacak olan Bakanlar Kurulu kararnamelerinin yrtlmesinin durdurulmas ve iptali isteminin ileri srlemeyecei, 12 Eyll 1980den sonra bakanlar ile bakanlarn yetki verdii grevlilerce kamu personeli hakknda uygulanan ve uygulanacak olan ilemlerin ve alnan kararlarn yrtlmesi durdurulmas isteminin ileri srlemeyecei hkme balanmtr. Ayrca, yeni Anayasaya konulan geici hkme gre de 2356 sayl Kanunla kurulan Milli Gvenlik Konseyinin ve bu konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmetlerin her trl karar ve tasarruflarndan dolay haklarnda cezai, mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri srlemeyecek, bu amala yarg yoluna gidilemeyecektir (Ertun, 2005: 428-429). DM yelerinin belirlenmesi, gerek anlamda bir seim ilemi ile gereklememitir. Kanunun seim diye tanmlad aslnda MGK tarafndan yaplan bir atamadr. Mekanizmann ileyiinin hibir aamasnda seim bulunmamaktadr. Valiler kendilerine yaplan bavurular arasndan, objektif hibir kritere bal kalmadan tek bana bir temsilci iin aday seerek MGKya teklif etmi ve MGK da kendisine teklif edilen kiiden birini atamtr. DM yelerinin tamam seimle deil atamayla belirlenmitir. DM yeleri temsilci deil, birer danman konumundan ileri gidememilerdir (Kurnaz, 2007: 146). DMnin oluum biimi ve yaps, toplumun btn kesimlerini temsil edecek nitelikte de deildir. DM yelerinin zellii dikkati ekmektedir: Bunlardan biri, 11

240

Eyll 1980de herhangi bir siyasi partiye ye olmamalar; ikincisi, byk bir blmnn brokrasiden gelmesi; ncs de, 160 yeden 3 dnda tm yelerin yksekrenim grm kiiler olmasdr (Kurnaz, 2007: 147). Darbenin zerinden geen yl ierisinde nemli kanunlarn byk blm deitirilmi, asker ynetimin belirledii Danma Meclisi tarafndan hazrlanan Anayasa, 1982 ylnda yaplan ve aleyhte konumann ve propaganda yapmann yasak olduu referandumda, yzde 92nin stnde "Evet" oyu ile kabul edilmitir. Halk oylamasnda kabul oylarnn bu lde yksek oranda kmasnda, elbette oylamann demokratik bir ortamda gerekletirilmemesinin pay byktr. rnein, propaganda yapmann yasak olmas, kullanlan zarflarn effaf olmas vatandalar zerinde ciddi bir tedirginlik oluturmutur. Ancak, bu tr bask unsurlarnn yan sra, 12 Eyll ncesi iddet olaylar nedeniyle vatandalarn kendi hayatlarndan endie edecek boyutta yaanan olaylardan etkilenmi olmalar da evet oylarnn yksekliinin bir baka nedenidir denilebilir. Ayn halk oylamas sonucuna gre, Kenan Evren de Cumhurbakan seilmitir. Kabul edilen Anayasa'da, asker ynetim yelerinin mr boyu yarglanmasn engelleyen geici 15. madde, 2010 ylna gelinceye kadar kaldrlmam ve 12 Eyll liderlerinin dokunulmazl srmtr. Yine ayn madde ile 12 Eyll' gerekletiren Mill Gvenlik Konseyi ile bu Konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmet ve Kurucu Meclis yeleri hakknda dava almas engellenmitir. 12 Eyll sonrasnda demokratik adan deinilerek eletirilmesi gereken bir husus da seilmi belediye bakanlarnn grevden alnarak belediye bakanlklarnn vali, kaymakam, asker ve atanm brokratlar tarafndan 26 Mart 1984 ylnda yaplan yerel seimlere kadar yrtlmesi uygulamas olmutur. 21.09.1980 tarih ve 17112 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren ve 1402 sayl Skynetim Kanununun 2. Maddesine eklemeler yapan 2301 sayl Kanun ile skynetim komutanlarnn blgelerinde genel gvenlik asayi ve kamu dzeni asndan almalar sakncal grlen veya hizmetleri yararl olmayan kamu personelinin statlerine gre atanmas veya iine son verilmesi yannda yerel ynetimde alanlarn grevden uzaklatrlmas veya ilerine son verilmesi istemlerinin ilgili kurum ve organlarca derhal yerine getirilecei dzenlenmitir. Ankara Belediye Bakan Ali Diner 12 Eyllde grevden alnarak 15.09.1980 tarihinde Ankara Belediye Bakanlna Emekli Tugeneral Sleyman nder, stanbul Belediye Bakan Aytekin Kotil grevden alnarak ayn gn 4. Ordu Komutan smail

241

Hakk Akansel atanm, Akansel bu grevi 30 Austos 1981e kadar tarihleri arasnda yrtm, Belediye Bakanl grevinden sonra Harp Akademileri, 2. Ordu ve Ege Ordusu komutanlklar da yapmtr. Akanselden sonra stanbul Belediye Bakanlna bu kez Harp Akademileri Komutan Yardmcs Ecmel Kutay atanm, Belediye Bakanln yaklak bir yl srdrdkten sonra grevi 1984 ylna kadar srdrecek olan emekli general Abdullah Trtla devretmitir. Bu uygulama ile yerel demokrasi de darbe yemi ve seilmi belediye bakanlar grevden alnarak Skynetim Komutanlar tarafndan atanm belediye bakanlar grev yapm, birok belediye bakan da gzaltna alnmtr. 1983 Nisan aynda siyasi parti kurma yasa kaldrlm, ancak kurulacak partilerin kurucu listesinin Milli Gvenlik Konseyi onayndan gemesi gerektiinden yeni partilerin kurulu sreci tamamen Konseyin inisiyatifinde gelimitir. 6 Kasm 1983 tarihinde yaplan milletvekili seimlerinden nce partiler milletvekili adaylarn da Milli Gvenlik Kurulunun onayndan geirmek zorunda kalm, parti kurucularnda olduu gibi milletvekili listelerinin bir ksm da veto edilmitir. 12 Eyll askeri ynetimi dnemi 6 Kasm 1983 seimlerine kadar MGK ynetimi altnda, darbe ynetiminin belirledii darbe hukukuna uygun olarak ynetilmitir. Darbe hukuku, darbe ynetiminin kendi gr ve anlayna gre, kendi gcyle oluturduu hukuktur. Anayasann askya alnd, Anayasal kurumlardan devlet ynetimini oluturan yasama ve yrtmeye ilikin olanlarn feshedildii yeni dzen iinde geerli tek kural, ite bu hukuk olmutur. Evrensel hukuk kurallarnn iletilmedii, demokrasi ilke ve geleneklerinin bertaraf edildii bu ynetimde darbe hukukuna uygun olarak yasal dzenlemeler yaplm, yeni anayasa hazrlanm, yasama ve yrtme fonksiyonlar darbe ynetiminin belirledii usule gre icra edilmitir. Bu erevede, Kurucu Meclisin yaps ve fonksiyonunun da demokratik olmaktan son derece uzak olduu sylenebilir. Zira, Kurucu Meclis iinde arlkl olarak sz hakkna sahip kanadn yine MGKnn kendisi olduu, Danma Meclisinin ise danma ilevi grmekle kald bilinmektedir. Bu snrl fonksiyonuna ramen, Danma Meclisinin temsil gc olan ve demokratik nitelik tayan bir usulle seilmesi bile ngrlmemitir. Genel yaps bu ekilde beliren askeri darbe dneminin uygulamalarna bakldnda ise lkede skynetim ilan edilmesiyle birlikte sivil ynetimin yerini askeri ynetimin ald grlmektedir. 12 Eyll ara rejimi dnemi, skynetim komutanlklarnn, skynetim mahkemelerinin ve askeri cezaevlerinin demokrasi d,

242

insan haklar ihlali boyutu yksek uygulamalar ile tartlmaktadr. Dnemin karakteristik zelliinin bu olduu ifade edilebilir. 12 Eyll 1980 darbesi lkede askeri vesayetin kurumsallamasnn doruk noktasn oluturmutur. Darbe ile siyasal sistem yeniden yaplandrlm, bir daha askeri mdahaleye gerek kalmayacak, TSK tarafndan tanmlanan dar snrlar iinde var olabilecek kstl bir demokrasi kurmak amacna ynelik dzenlemeler yaplmtr. (Demirel, 2010: 5). Feroz Ahmada gre 1980 askeri mdahalesinin amalarndan biri de btn toplumu depolitize ederek uzun vadeli bir siyasal istikrar oluturacak yeni bir siyasi yaplanma oluturmaktr. Cumhurbakanl seiminin sonulandrlamamas bu ihtiyac daha belirgin hale getirmitir. Bunun stne Konyada yaplan Kuds Kurtarma mitingi sreci hzlandrmtr (Ahmad, 1994: 428-429). 12 Eyll sonrasnda depolitize tavr sergileme birok ortamda hissedilen bir olguydu. Bunda siyasetin 12 Eyll ncesi olaylarla mcadelede baarsz bir performans sergiledii ynnde yaratlan genel kannn etkisi olduu da sylenebilir. Siyaset ve demokratik ileyi lke sorunlarn zemediine gre darbe ynetiminin bu anlamda kabul edilebilir bir yan olabilecekti. etin Yetkin, 12 Eyll darbesinin yol at demokrasi, hukuk ve insan haklar ihlallerine rnek oluturan uzun bir liste vermektedir: 15 Ekim 1981de tm siyasal partiler kapatld. Blent Ecevit yazlar ve demeleri nedeniyle birka kez tutukland, hapse mahkm edildi 23.700 dernein almalar durduruldu (Yetkin, 1995: 208-209). Yetkin Murat Belgeden de u alnty aktarmaktadr (Yetkin, 1995: 209-210): Btn otoriter devletler, uysal bir toplumu ve halk n gerektirir. 12 Eyll Trkiyede bunu salamak iin elinden geleni yapt. Uysal olmamakta direnen bir ksm insan dorudan doruya fiziksel olarak imha etti, ortadan kaldrd. Binlerce insann kapatld hapishaneleri ayrca kiilik ezmenin, insanlar manen, gerekiyorsa da maddeten yok etmenin kurumlar haline getirdi. Ayrca, eitim sisteminde ve toplumda ideolojik kanallarn ileyiinde ald tedbirlerle, zgr ve zgn dnceyi tkamak iin elinden geleni yapt. Ksacas iin znde, bireysellii yok ederek Trkiyenin halkn bir sr haline getirmeye alt. 12 Eyll mdahalesi sivil hayat zerine son derece kstlayc, demokrasi ilkeleriyle badamayan, sivil toplumu dar kalplar iine hapseden uygulamalar

243

getirmitir. Derneklerin kuruluu ve ye olma konusunda kstlamalar getirilmi; sendika ve dier meslek kuruluu yneticilerinin milletvekili olmalar engellenmi; retim yeleri, niversite rencileri, hkim, savc ve yksek yarg organ mensuplarnn siyasal partilere girmesi; kapatlan partilerin yneticilerinin, eski milletvekillerinin yeni bir partinin kurucusu ve yneticisi olmalar yasaklanm; memurlarn sendikal haklar kaldrlm; siyasal partilerin yurt dnda rgtlenmeleri, etkinlikte bulunmalar, kadn kolu, genlik kolu gibi yan kurulular oluturmalar yasaklanmtr (Ertun, 2005: 430). Demokrasiyi kesintiye uratan askeri darbelerin beklenilenin aksine lkede aydn olarak bilinen kesimlerden ve basndan nemli lde destek grd bilinmektedir. elikili bir duruma iaret eden bu tutum 12 Eyll mdahalesinde de yaanmtr. Baz niversitelerin darbecilere akademik unvan vermesi de bu kapsamda deerlendirilebilir. stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi, Kenan Evrene 1982 ylnda fahri hukuk doktoru diplomas, stanbul niversitesi Senatosu ise fahri profesrlk diplomas vermitir. Basn kurulularndan ve nemli kalemlerden de ayn tutum iinde olanlar vardr. Hatta basnda darbe ynetiminin szcl boyutuna tanan istekli bir destek sz konusudur. (Ertun, 2005: 432-434). Bunun yan sra siyaset dnyasndan da darbe ynetimine, darbe ncesi ve sonrasnda destek verenler olmutur. Blent Ecevit de bir rportajnda bu hususu yaknarak iaret etmitir: () siyasal evrelerden srekli kkrtmalar geldiini de gryordum. Hatta baz bakanlarn, askerlerle ortak toplantlarda, kkrtc konumalar yapmalarndan tedirgin oluyor ve kendilerini srekli uyaryordum. Askerlerin bulunduu toplantlarda kkrtc konumalar yapmay adet haline getirenler arasnda, maalesef baz yakn arkadalarm zellikle yer alyordu. Nitekim 12 Eyllden sonra resmen akland ki, muhtelif partilerden parlamento yeleri, bakanlar ikide bir Genelkurmaya gidip askerleri mdahaleye tevik edici grmeler yapyorlarm... Emre Kongar, toplumlarn ulatklar olumlu veya olumsuz sonular tek bir nedene balamann doru olmadn ifade etmektedir. 12 Eylle yol aan gelimeler asndan da tek bir sorumlu aramak yanltr. () Sulu sada ve solda tetik eken katillerle birlikte, dardan Trkiyeye silah sokanlar, karlar gerei lkenin glenmesini istemeyenler, Anadoluyu blmek isteyenler, cinayet ebekelerine maddi ve manevi destek salayanlar, terr ve anariye yeterince bakaldrmayanlar, gerekli nlemleri almayan ve aldrmayanlardr diyebiliriz. Szn ksas, sulu tm toplumdur. Ancak, tm toplum da sulunun ancak yarsdr, nk

244

teki yar d dnyadadr. Trkiyenin 12 Eyll 1980de vard nokta herkesin az ya da ok ortak sorumluluk tad bir noktadr (Kongar, 1987: 155-156). Askeri mdahalenin tek nedeni olarak ekonomik skntlarn olduunu sylemek gereki olmayacaktr. nk ekonomik sorunlar her zaman var olmutur. Ordunun ynetime el koymasnn temel nedeni sivillerin rejimin esas kurallar zerindeki anlamazldr (Kongar, 1987: 162). Kongar, ordunun lkede otorite boluu bulunduu zaman mdahale ettiini, otorite boluunun ise rejim anlamazlndan doduunu; 1960, 1971 ve 1980deki mdahalelerin hepsinde grlen ortak zelliin rejim anlamazlnn lkenin en nemli sorunu haline gelmi olmas olduunu belirtmektedir. 1980 ylnda Trkiyede siyasetilerin bir blmnn de taraf olduu bir i sava yaanmaktayd. Her olayda da birinci derecede sorumlu olan siyasal iktidardr. Kongara gre, rejim zerinde anlamazlk yaanmasnn arkasnda yatan ise demokrasiyi iimize sindirememi olmamzdr. Muhalefet, demokrasiyi savunur, ancak iktidara geince bunu terk eder. Demokrasiden ayrlnca da en gl rgt olan ordunun ynetime el koymasnn n alm olur. Her mdahale ncesinde de siyasal iktidarn gc ve otoritesi tkenmitir. Her olayda halk ordunun mdahalesini beklemitir. Ekonomik sorunlar had safhaya ulamtr. Her mdahale ncesinde de baz ekonomik istikrar kararlar alnm ve bu nemler mdahale sonrasnda sonu vermitir. Btn mdahaleler Amerika Birleik Devletleri ve NATO tarafndan desteklenmitir (Kongar, 1987: 163-165). 12 Eyll darbesinin demokrasiye verdii zararn hala srd, bunun da pek ok deiiklik yaplmasna ramen halen yrrlkte olan 1982 Anayasasnn ve o dnemde kan Siyasi Partiler Kanunu ve Seim Kanunu bata olmak zere birok kanun vesilesiyle devam ettii genel bir kanaat olarak belirtilebilir. 12 Eyll darbe ynetimi ve uygulamalarnn, toplumsal kesimlerin nerme gcn engelleyici, meru siyasetin iine girerek kendilerini ifade etme kabiliyetleri ve mekanizmalarn yok edici tavrnn yaratt ortamda demokrasinin btn kurum ve kurallaryla ilemesine en nemli darbeyi vurduu aktr.

245

VIII. BLM: DEMOKRATK, SYASAL VE HUKUKSAL BOYUTLARI LE 1982 ANAYASASININ HAZIRLANMA SREC
12 Eyll ncesi dnemde 1971 muhtra sonras deiikliklere ramen 1961 Anayasasnn deimesi gerektii, 1980lere yaklaan srete meydana gelen olaylarn temel sebeplerinden birisinin bu anayasa olduu ve Anayasann deitirilmesi ya da yeni bir anayasa yaplmasna ilikin dnceler olduunu gryoruz. Bu almalar aslnda 12 Eyll ncesinin belki de fazlaca deinilmeyen bir yn olarak incelenmeye deerdir. Dier taraftan 12 Eyll Darbesi sonras lkede ynetime el koyan askerlerin balatt Anayasa sreci ve Anayasann bu srete nasl ekillendii de siyasal ve hukuksal boyutlaryla deerlendirilmesi gereken bir konudur. 1. 12 Eyll Darbesi ncesinde Yeni Anayasa almalar 12 Eyll askeri darbesine uzanan srete, darbeyi nceleyen bunalm rntlerinden birisi de Anayasa balamnda ortaya kmtr. 1961 Anayasasnn yetersizlii ve devlet faaliyetlerinin kilitlenmesine yol at tezleri eliinde gelien Anayasa deiiklii tartmalar, bu dnemin gndemini igal eden balca konulardan birisi olmutur. Sz konusu tartmalarn yapld ve kendileri de bizzat yeni tartmalarn kayna olan belli bal Anayasa almalar unlard: 19 Nisan 1980de Tercman gazetesinin Tarabya Otelinde dzenledii Siyasi Rejimin ler Hale Getirilmesi, Anayasa ve Seim Sistemimiz Semineri 10 Mays 1980de stanbul Belediye Saray Meclis Salonunda stanbul Barosu ve .. Siyasal Bilimler Fakltesinin ortaklaa dzenledikleri Demokratik Anayasal Dzenin lerlii, Anayasal Hak ve zgrlklerin Yaama Geirilmesi Semineri Yeni Forum dergisinin 15 Mays 1980 tarihli saysna ek olarak verdii Rejim ve Anayasamzda Reform nerisi metni Sz konusu anayasa almalarna kout gerekleen siyasal gelimelerin seyri ana hatlar ile ele alndnda karmza yle bir tablo kmaktadr (Balcgil, 1982):

246

30.1.1980 tarihli Cumhuriyet Gazetesi haberine gre, Blent Ecevit, Demirel ile gerekletirdii grmede, Demirelin olaanst hl kavramn ve tanmn geniletici bir anayasa tasla verdiini belirtmitir (Balcgil,1982: 19). Dnemin bir dier temel tartma konusu olan Cumhurbakannn seimi balamnda, AP Millet Meclisi Grup Bakanvekili Ouz Aygn, Cumhurbakannn tek dereceli seimle halk tarafndan belirlenmesi yntemini savunmakta; bu yndeki bir anayasa deiikliine kout olarak Cumhurbakannn yetkilerinin de artrlmas gerektiine iaret etmekteydi (Cumhuriyet, 11.2.1980) 50 (Balcgil, 1982: 21). Ayn srete Nazl Ilcak, 17.2.1980 tarihli Tercman gazetesinde, anayasal sistem ile ilgili nerilerini u temel noktalarda belirlemekteydi (Balcgil, 1982: 22): a. Gl iktidar oluturma amac dorultusunda bakanlk sistemine gei b. Siyasal sistemin tkanma srelerinde erken seime gitmeyi kolaylatrma ynnde Cumhurbakanna meclisi fesih ve seimleri yenileme yetkisinin verilmesi. Dnemin temel tartma konularndan birisi, Olaanst Hl Kanununun yeniden dzenlenmesi olmutur. Bu erevede, Demirel, Normal ynetimle skynetim arasnda bir ynetim ekline ihtiya vardr. Bir fevkalde hal kanununa ihtiya vardr. Anayasa deiiklii lzmdr demekte; devletin otoritesinin zedelenmesi halinde, bu otorite boluunu devlet d glerin dolduracandan hareketle olaanst hal kanunun bir an nce byk bir uzlama salanarak parlamentodan gemesi gerekliliini vurgulamaktayd (Balcgil, 1982: 23). Bu erevede Demirelin, partisindeki asker kkenli parlamenterlerden olaanst ynetim uygulamasna ilikin neriler talep ettii dnemin basn-yayn organlarnda dile getirilmekteydi51 (Balcgil, 1982: 25). Bu dnemde anayasa deiiklii istemleri ile olaanst hal konusunda yaplacak bir dzenlemeye ilikin istemlerin birlikte gndeme geldii grlmektedir. Zira iddet olaylarnn yaygnlamas gerekesi ile olaanst hal ilanna olanak salayacak bir yasal dzenlemenin Anayasann 123nc maddesine aykr olaca tartma konusu olmaktadr. Dnemin Devlet Bakan Kksal Toptan, bu yndeki grlerini bu dnemde aka ifade etmitir (Balcgil, 1982: 30-1). Cumhurbakanl seimi noktasndaki belirsizlik, bu tartmann siyasal bir kriz rntsne dnm ile sonulanmtr.

50

Kaynakada yer verilmeyen gazete yazlarna ilikin atflar, aksi belirtilmemi ise, (Balcgil, 1982)den aktarlmtr. 51 Olaanst Hal Kanunu ile ilgili istemler, sonucunu 12 Eyll darbesi ile balayan ara rejim dneminde vermi ve 2935 sayl Olaanst Hal Kanunu 25.10.1983te kabul edilmitir.

247

Bir anayasa deiiklik tasla hazrlamaya dnk ilk giriimlerden biri, herhangi bir siyasal parti ve gruptan bamsz olarak bireysel boyutta Kontenjan Senatr Adnan Baer Kafaolu ve Bykeli Cokun Krcadan gelmi grnmektedir. Mart aynn sonlarnda ortaya kan bu giriime gre, Anayasada yaplmas tasarlanan deiikliklerin ana hatlar unlard (Balcgil, 1982: 32): Cumhurbakannn yetkilerini geni lde artrma ve Cumhurbakanna gerekli grdnde meclisi feshetme yetkisi tanma, Anayasa Mahkemesinin statsn deitirerek Meclislerden kan yasalar iptal yetkisini kaldrma; yasa kmadan nce Cumhurbakannn Anayasa Divanna tasary inceletmesi, daha sonra tasarnn Meclislerden gemesi usulnn benimsenmesi, Dantayn kesin hkmet tasarruflar ile ilgili olarak yrtmeyi durdurma karar verememesi; gemesi, niversitelerde sadece bilimsel zerkliin korunmas, yarglara tannan trden gvencelerin niversiteler iin geerli olmamas, ki meclisin tek meclise indirilmesi (Senatonun kaldrlmas). Milli Birlik ve Kontenjan yelerinin Cumhurbakan onayndan geerek sz konusu tek bal Meclise girmesi. Dikkat ekici bir olgu olarak, 25.3.1980 tarihli Cumhuriyet gazetesinde Kafaolu ve Krcann hazrladklar Anayasa deiiklik tasla ile ilgili olarak grlerini aklayan CHP zmir Milletvekili Sleyman Gen, Anayasa deiiklii hazrl, silahl kuvve tleri rejime mdahale ettirmeyi amalamaktadr demekte, Krca ve Kafaolu gibi Trkiye demokrasisine engel olmak isteyen pek ok unsur vardr, bu tip tertipilerin oyunlarna parlamentomuz iltifat etmeyecektir. eklinde bir deerlendirmede bulunmaktayd (Balcgil, 1982: 38). Bu ortamda, Tercman gazetesi, 19 Nisan 1980de, Tarabya Otelinde Siyasi Rejimin ler Hale Getirilmesi, Anayasa ve Seim Sistemimiz Seminerini dzenlemitir. Seminerde, daha sonra 1982 Anayasasnn mimar olacak Prof. Orhan Aldkatnn konumac olarak yer almas dikkat ekicidir. Aldkat, buradaki konumasnda 1961 Anayasasnn kurduu sistemde yasamann bir yetki olarak ele alnrken yrtmenin bir grev olarak nitelenmesinin yrtmenin gszlnde etkili olduunu belirtmektedir (Balcgil, 1982: 58-59): yarg atamalarnn Cumhurbakan onayndan

248

yrtme organnn, yasama organnn kabul ettii kanunlar uygulamaktan

baka bir faaliyet imkn yoktur. Yrtme kuvveti hkmet tasarrufu denilen tasarruflarda bulunamaz, kanunlarla nceden grlmeyen durumlarda, olaanst hallerde, dzenleyici bir karar almaya yetkili deildir. [Bakanlar Kurulunu] yrtme yetkisini kullanan bir organ haline dntrebilmek iin Anayasann deitirilmesi ve devlet faaliyetlerinin beyni olmas icab eden Bakanlar Kurulunun daha fazla yetkili klnmas gerekir.

Aldkatdan sonra sz alan Prof. Yaar Karayaln ve Prof. Turhan Feyziolu da yrtmenin gszl tartmas temelinde zmlemeler gelitirmilerdir. Bu konumalarda Feyziolunun anayasa deiiklii konusundaki ihtiyatl tutumu ve anayasa deiikliinden nce belli bir siyasal ortamn salanmas gerekliliine iaret eden szleri dikkat ekicidir (Balcgil, 1982: 64): Trkiyenin bugnk krizden kurtulabilmesi iin, nasl uygulanaca ve nasl sonular verecei pheli, acele tasarlanm, teferruatl birok anayasa deiiklii yerine baz kilit noktalarda ok iyi dnlm zorunlu hukuk deiiklikleri ile yetinilmelidir. Buna gre, bavurulmas gereken asl reete, anayasa deiikliinden nce, Atatrk bir mill beraberlik ortamnn salanmasdr. Prof. Karayaln, konumasnda iki k yolu nermektedir. Bunlardan birincisi, parlamentoya dayal hkmet sistemini iler hle getirmek, yrtme ve ynetimi glendirmek; ounluk sistemine dnerek parlamentoda ve hkmette siyasal istikrar salamaktr (Balcgil, 1982: 63). Karayalnn nerdii dier k yolu ise, Bakanlk sistemini benimseyerek Cumhurbakannn dorudan doruya seilmesini kabul etmek, yrtme gcn grev hlinden kartarak egemen Trk milletinden alnan ak yetkiye dayandrmaktr (Balcgil, 1982:101). Yeni Forum dergisinin Cumhurbakannn yetkileri balamndaki nerileri ise, 1982 Anayasasnda ifadesini bulan geni yetkili cumhurbakanl modelinin ilk iaretlerini verir niteliktedir. Buradaki modele yn veren temel anlay, Forum yazarlarnca u ekilde belirlenmitir (Balcgil, 1982: 105-6): Trkiyede kanaatimizce, devlet bakanlna devleti ve kollamak ve korumak
iin ok geni yetkiler verilmek lzmdr. () ok kuvvetli yetkilere sahip klnm bir Cumhurbakannn bu yetkilerini kullanrken yeterli kudrete ve itibara sahip olabilmesi de, ancak halk tarafndan seilmesiyle mmkn olabileceine gre Cumhurbakannn grevlerini yerine getirirken taraf tutmakla itham edilmemesi iin, ona verilecek yetkilerin esas itibariyle devleti kollamak ve korumak ilevine ynelik olmasna dikkat etmek zarureti vardr.

249

Yeni Forum yazarlarnn, Cumhurbakannn olaan yetki alan erevesinde deerlendirilmesini istedikleri dikkat ekici baz unsurlar yle belirlenebilir (Balcgil, 1982:106-108): 1- Kanun tasar ve tekliflerinin son eklini alan metinlerini, gerekli grrse halkoyuna arz etmek; Anayasa Divannn ksmen veya tamamen Anayasaya aykr bulduu kanun tasar ve tekliflerini gerekli grrse halkoyuna arz etmek, 2- Kanun hkmnde kararnameleri, Hkmetin teklifi zerine yapmak ve yaynlamak, 3- Genel ve katma bte kanunlarnn Parlamentodan zamannda kmamas hlinde, hkmet tarafndan sevk edilen veya esas komisyonda kabul edilen metni, sz konusu kanunlar yrrle girinceye dein, geici bte hlinde yrrle koymak ve yaynlamak, 4- Parlamentoya mesaj gndermek, 5- Bakan yardmclklarn kurmak ve kaldrmak, 6- Hakknda verilen meclis soruturmas nergesi zerinde ilemlerin devam ettii hkmet yesini grevinde askya almak. 7- Devlet radyo ve televizyonunun ynetimini gzetlemek ve denetlemek 8- Merkezi idaredeki yksek askeri ve sivil grevlere tayinleri, bu grevlilerin ykselmeleri, disiplin ileri, grevden alnmalar, haklarnda ceza kovuturmas almasna izin verilmesi ve sair zlk ilemlerini kararnameyle yapmak; ayn ilemleri, bu yetkiyi babakana devretmedii takdirde, dier askeri ve sivil kamu grevlileri hakknda yapmak, 9- Gerekli grd zaman Yksek niversiteleraras Kurula, Yksek dare rasna, Bakanlar Kuruluna, Yksek Hkimler Kuruluna bakanlk etmek, 10- Hkimlerin tayinlerini, ykselmelerini, disiplin ilerini, grevden alnmalarn, haklarnda ceza kovuturmasna izin verilmesini ve sair zlk ilemlerini -hkmet yelerinin imzalamakla ykml olacaklarkararnamelerle, Yksek Hkimler Kurulunun veya Anayasada gsterilen bir dier yetkili kurulun teklifi zerine yapmak, 11- Devlet Gvenlik Mahkemesine ceza veya kapatma davas atrmak iin Mahkeme Basavcsna emir vermek (Balcgil, 1982: 108). Yeni Forum yazarlar, Cumhurbakannn olaan yetkileri arasnda yer almasn nerdikleri yetkileri bu biimde sayarken olaanst yetkiler balamnda Fransa 1958 Anayasasnn 16. maddesine atfla u yetkinin tannmasn nermekteydiler (Balcgil, 1982: 109):

250

Cumhuriyetin kendisi veya devlet organlarndan biri yahut milli devletin bamszl veya lkesi ve milletiyle blnmez btnl yahut Anayasada yazl temel hak ve hrriyetlere ve hukuk devleti ilkesine dayanan demokratik dzen yahut Cumhuriyetin laiklik nitelii veya Anayasada yazl Atatrk Devrimlerinden biri, ciddi bir tehditle karlayorsa ve meru kamu kurumlarnn anayasa kaidelerine uygun dzenli ileyii bozulmusa, Byk Millet Meclisi Bakanna, Cumhuriyet Divan Bakanna, Milli Gvenlik Kuruluna dantktan sonra, Cumhurbakan, artlarn herhangi bir anda gerektiini takdir eyledii her tedbiri -tek bana- emirnameyle alma yetkisini kullanmay kararlatrabilir. Cumhurbakan, bu kararn, -tek banaemirnameyle alr ve durumu bir mesajla millete ve Byk Millet Meclisine bildirir.

Yeni Forum yazarlar yarg erki balamnda, Devlet Gvenlik Mahkemesi kurulmasnn ve bu mahkemenin hkmlerinin kesinlik tamasnn, kovuturmada abukluu salamak ve cezann etkinliini artrmak iin kanlmaz olduunu ileri srmekteydiler. Buna gre, Devlet Gvenlik Mahkemeleri, Devlete ve demokratik rejime kar ilenen sularla, derneklerin, ii ve iveren sendikalarnn, vakflarn ve irketlerin ayn nitelikteki sularndan tr temelli kapatlmasyla; siyasal partilerin yarglanmas ile grevli olacakt. Bu mahkeme, yksek dereceli asker ve sivil hkimlerden kurulacak, ad geenler Yksek Hkimler Kurulu, Yksek Askeri ura, Milli Gvenlik Kurulu ve Bakanlar Kuruluna dantktan sonra, Cumhurbakan tarafndan tek bana tayin edileceklerdir (Balcgil, 1982: 143). Tercman gazetesinin dzenledii seminerde52 ve Yeni Forumda genel eilim 1961 Anayasasnn deitirilmesi ynnde iken, stanbul Barosu ve .. Siyasal Bilimler Fakltesinin ortaklaa dzenledikleri Demokratik Anayasal Dzenin lerlii, Anayasal Hak ve zgrlklerin Yaama Geirilmesi Seminerindeki egemen anlay, 1961 Anayasasnn korunmasna dnkt. Bu seminerde, arlkl olarak, Anayasa deiiklii ynndeki nerilerin otoriter araylar yanstt ve bunlarn temel hak ve zgrlklerin kstlanmas sonucunu douraca gr ilenmekteydi (Balcgil, 1982: 177-182). Ayn gr paylaan CHP ynetimi adna Blent Ecevit, Tercman gazetesinin dzenledii seminerin ardndan Sakaryada ak hava toplantsnda yapt konumada unlar sylemekteydi:
Anayasa deiiklii isteklerinin tam bu sralarda younlamas bir rastlant deildir. APnin teden beri istedii, imdi daha da ounu ister grnd, Anayasa deiiklikleri iktidarn ve byk sermaye evrelerinin gcn arttracak, halkn, alanlarn gcn, hak arama olanaklarn ise, ksacak nitelikte deiikliklerdir.

52

Bu seminere ilikin haberlere TRTde geni yer verilmesi, sol eilimli basn organlarnda geni apl tartmalara yol am ve TRTnin tarafszl sorgulanmtr (TRT Ynetim Kurulund a yer alan Fahir Armaolu ve Mukbil zyrk, ayn zamanda Tercman gazetesi yazarlarydlar.) (bkz. 182 -183).

251

Cumhurbakan seiminin btn iyiniyetli giriimlerimize karn srncemede braklmasndan da amacn, kurulu anayasa rejimini ilemez duruma getirmek ve (ite gryorsunuz, bu Anayasa ile bir cumhurbakan seilemiyor) deyip, Anayasa deiikliklerini zorlamak olduu artk anlalmtr. stedikleri Anayasa deiikliklerini mer zeminler zerinde gerekletiremeyeceklerini anlayanlar, belli ki imdi birtakm oyunlar ve zorlamalarla amalarna ulamak istiyorlar. Meru zeminleri yozlatrarak amalarna ulamak istiyorlar. O ynde siyaset d evrelerden de zorlamalar gelmesi iin deta vesileler oluturmaya urayor, deta ar karyorlar. (Milliyet, 21.04.1980)

Yine, Ecevit, Uur Mumcu ile gerekletirdii bir syleide Sakaryadaki grlerini gelitirerek yinelemekteydi. Ecevit53, cumhurbakan seimindeki bunalm, AP ve 1961 Anayasasndan rahatsz olan dier evrelerin geni apl bir anayasa deiiklii iin gerekli zemini oluturma abalar olarak deerlendirmekteydi (Balcgil, 1982:196; ayrca bkz. 223-224):
() Bilindii gibi biz, Cumhurbakan seimi srecine girilmeden bir hayli zaman nce, ubat balarndan itibaren, zellikle iki byk parti arasnda diyalog kurularak Cumhurbakan seiminin kolaylatrlmas iin giriimlerde bulunduk. Fakat AP, bu giriimlerimize hibir olumlu yant vermedi ve kayg duyduumuz gibi, Cumhurbakan seimi bir ay akn bir sredir srncemede kalm bulunuyor. Cumhurbakan seimini srncemede brakmak eiliminin de, bu Anayasa ile sorunlarn zlemeyeceini kantlama hevesinden kaynaklanyor olabileceini dnyorduk, byle bir kayg besliyorduk. Nitekim son gnlerde bunun baz belirtileri ortaya kt. rnein, APnin bir grup bakanvekili TRTde yaplan bir ak oturumda, Cumhurbakan seiminin gecikebileceini ve bu durumda Anayasada bir sistem deiikliiyle tek dereceli cumhurbakan seimine ve bakanlk sistemine geilebileceini belirtti. Ertesi gn Sayn Demirel, Cumhurbakan Vekilinin yanndan ayrlrken, basnla yapt konumada, rtl olarak da olsa, bu gr desteklediini belirten szler syledi. Ondan iki gn sonra da, bilindii gibi, Tercman gazetesinin dzenledii bir sempozyumda, sistem deiiklii boyutlarnda bir anayasa deiiklii konusu ele alnd ve TRT buna, Anayasa ve yasa gerei olan tarafszlyla ve imdiye kadar uygulad ltlerle badatrlmayacak kadar geni yer ayrd. (Cumhuriyet, 04.05.1980)

Bu grlere paralel olarak, Cumhuriyet Senatosundaki Milli Birlik Grubu yeleri, yaynladklar bir bildiri ile grlerini u ekilde aklamaktaydlar (Balcgil, 1982:174): Srdrlen Anayasa deiiklii hazrlklar, mevcut anayasa dzenini ortadan kaldrp, yerine bir dikta rejimi getirmeyi amalamaktadr. Srdrlen bu giriimlerle Anayasa, ihll olgusuna getirilmitir. () [Tercman Gazetesi seminerini kastla] Mevcut Anayasaya sadakat yemini etmi bulunan Cumhurbakan Vekilinin, Millet Meclisi Bakannn ve Senato Bakan Vekilinin seminere gnderdikleri baar telgraf ibret verici olmutur. (Tercman / Cumhuriyet, 23.04.1980)
53

14.06.1980 tarihli Milliyet gazetesine gre Ecevit, CHPnin 1980 Haziran aynda AP Hkmeti aleyhine verdii gensoru grmeleri ncesinde, Austosa kadar hkmet dmezse Orduda byk tahribat yaplacana ilikin planlar duydum demitir (Milliyet, 14.06.1980). Ecevit sonradan 15.06.1980 tarihli Milliyet gazetesine yapt aklamada bu trden planlar duyduu ynnde gazetelerde kan haber leri yalanlamtr (Milliyet, 15.06.1980).

252

zetle anayasa tartmalar balamnda, sivil toplum ve siyasal elitler iindeki siyasal ayrmada AP, merkez sa eilimli basn ve i evrelerinin54, 1961 Anayasasnn deitirilmesini ana gndem olarak belirledii; bunun karsnda CHP, sol eilimli aydnlar ve basn organlarnn ise, 1961 Anayasasnn savunusunu ekseninde cephe ald grlmektedir. Bu erevede, 12 Eyll darbesine uzanan srete, daha sonra ara rejimin rn olacak 1982 Anayasasnn ke talarnn byk lde denmi olduu grlmektedir. yle ki, anayasa deiikliinden yana olan siyasal evreler, 1961 Anayasasnn -esas ald siyasal sistem bakmndan- ilemezlii tezini ne karrken bir yandan da gl yrtme ngren bir anayasa hazrl ynndeki iradelerini ortaya koyarak 1982 Anayasasnda somutlaan gl yrtmeye dayal sistemin ilk iaretlerini vermilerdir. Ksacas sivil toplum ve siyasal elitlerin bir blm; devlet-toplum-birey ilikileri anda devleti nceleyen, gl yrtmeyi esas alan, Devlet Gvenlik Mahkemeleri ve olaanst hal gibi rejimler ile temel haklarn kstlanmasna olanak salayan bir anayasal ereveye darbe ncesi srete byk lde hazrlanm grnmektedir. 1982 Anayasasnn halkoylamasnda byk bir ounlukla kabul edilmesinde bu etmen de gz ard edilmemelidir. Kukusuz brokrasi iindeki siyasal ayrmann devleti ilemez hale getirmesi, Mecliste gl ounluu bulunan bir hkmetin kurulamamas ve iddet olaylarnn toplumun tahamml edemeyecei boyutlara ulamas gibi etmenler de yeni Anayasa aray ynndeki sreci besleyen unsurlar olmulardr. 2. 1982 Anayasasnn Hazrlk almalar ve Kabul, Danma Meclisi, Milli Gvenlik Konseyi ve Halkoylamas 1982 Anayasas, bir halkoylamas ile kabul edilmi olsa dahi, byk lde 12 Eyll 1980 darbesi ile balayan ara rejimin ve bu rejimin temel organ olan Milli Gvenlik Konseyinin (MGK) rn olma zellii tamaktadr. MGKnin 27 Ekim 1980de kabul ettii 2324 sayl Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 2nci maddesine gre, Anayasada Trkiye Byk Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait olduu
54

Blent Tanrn belirlemesine gre, 1982 Anayasasnn MGKye sunulan tasla, yrtmenin ve devlet otoritesinin glendirilmesi noktalarnda Adalet Partisinin ve Trkiye verenler Sendikasnn (TSK) nerileriyle ak bir paralellik iinde olup hatta APnin anayasa deiiklik isteklerinin olduka ilerisine gitmekteydi. alma yaam ve sendikal dzenle ilgili konularda da TSK nerileri besleyici kayna oluturmutur. Tanre gre, bu etki Anayasa Komisyonunun hazrlad ilk taslakta ok daha akt; taslan bu blm zaten TSK Genel Sekreteri ve Anayasa Komisyonu yesi Rafet brahimolu tarafndan hazrlanmt. Bu hkmlerden en anti-sosyal olanlarnn bir ksm, daha sonra MGK aamasnda trplenmitir (bkz. Tanr, 1994: 108-9; ayrca, TSKin Danma Meclisi Anayasa Komisyonuna sunduu gr metni iin bkz. Grbz, 1982: 233-253).

253

belirtilmi bulunan grev ve yetkilerin 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren geici olarak Milli Gvenlik Konseyince ve Cumhurbakanna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkilerin de Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakannca yerine getirilecei ve kullanlaca hkme balanmaktayd (RG, 17145, 28.10.1980). Ayn Kanunun 1inci maddesi, dier maddelerde belirtilen istisnalar sakl kalmak zere, yeni bir Anayasa kabul edilip yrrle girinceye kadar 1961 Anayasasnn yrrlkte olduunu belirtmi olmakla beraber, Kanunun dier maddeleri, sz konusu geici dnem iinde MGKnin kurucu iktidara, yani Anayasay deitirme yetkisine de sahip olduunu aka gstermekteydi (zbudun, 2005: 50). Nitekim 6nc madde, Mill Gvenlik Konseyinin bildiri ve kararlarnda yer alan ve alacak olan hkmlerle Konseyce kabul edilerek yaymlanan ve yaymlanacak olan kanunlarn 9 Temmuz 1961 tarihli ve 334 sayl Anayasa hkmlerine uymayanlar Anayasa deiiklii olarak ve yrrlkteki kanunlara uymayanlar da kanun deiiklii olarak yaymlandklar tarihte veya metinlerinde gsterilen tarihlerde yrrle girer hkmne yer vermekteydi. Bu temel zerinde, MGKnin 29 Haziran 1981 tarihinde kabul ettii 2485 sayl Kurucu Meclis Hakknda Kanun ile yeni Anayasann yapm sreci balamtr. Bu Kanunun 1inci maddesine gre Kurucu Meclis, Milli Gvenlik Konseyi ile kurulu, grev ve yetkileri bu kanunda belirtilen Danma Meclisinden oluacakt (RG Mkerrer, 17386, 30.06.1981). Kanunun 2nci maddesine gre, Kurucu Meclisin grevleri, a. Yeni Anayasay ve Anayasann Halkoyuna Sunulu Kanununu hazrlamak, b. Halkoyuna sunulan ve millete kabul edilince kesinleerek, geici hkmlerine gre yrrle girecek olan Anayasann ilkelerine uygun Siyas Partiler Kanununu hazrlamak, c. Yeni Anayasann ve Siyas Partiler Kanununun hkmlerini gz nnde tutarak Seim Kanununu hazrlamak, d. Mill Gvenlik Konseyince kararlatrlacak tarihte yaplacak genel seimlerle Trkiye Byk Millet Meclisi kurulup fiilen greve balayncaya kadar, kanun koyma, deitirme ve kaldrma suretiyle yasama grevlerini yerine getirmektir. Kanunun 3. maddesine gre, Danma Meclisi, her ilin tespit ve teklif ettii adaylar arasndan MGK tarafndan seilen 120 ye ile MGK tarafndan dorudan seilen 40 ye olmak zere, 160 yeden olumaktadr. llerin teklif edecei adaylarn belirlenme yntemi, Kanunun 7nci maddesinde aklanmtr. Buna gre vali, Kanunda aklanm seilme koullarn tayan adaylar hakknda il snrlar iinde adalet, gvenlik ve eitli

254

kurulu ve meslek yeleri ile mmkn olan genilikte yapaca kiisel iletiimlerde edindii bilgileri deerlendirmekte ve evrede iyi tannd ve sevildiine dair izlenim edindii adaylar arasndan, o ilden Danma Meclisine seilecek ye saysnn kat kadar aday MGKye bildirmektedir. Danma Meclisinin yaps ile ye seim ynteminin en dikkat ekici yn, bu srelerin herhangi bir siyasal temsil temeli bulunmayan MGKnin iradesince belirleniyor olmasdr. Bunun yan sra, bir dier ilgin nokta, Kanunun 4. maddesinin 1. fkrasnn g bendinde, Danma Meclisine seilme koullar arasnda, 11 Eyll 1980 tarihinde herhangi bir siyasi partinin yesi olmamak koulunun da saylm olmasdr. Bu temeller zerinde kurulan Danma Meclisi, deyim yerinde ise, siyasetten arndrlm bir grnm sergilemektedir. Siyasal kuram asndan bu dnemde devlet, Bonapart devlet biimini andran bir grnmle, sivil toplumdan ve siyasetten adeta bamszlam; anayasal ve ynetsel sreler, brokratik ve teknik kararlarn nesnesi hline indirgenmitir. Bu ynelim, Danma Meclisinin yapsnda aka grlmektedir. yle ki, z bakmndan siyasal olan Anayasann grmeleri dahi, bu dnemde, siyasal parti yesi olmayan ve valiler ile MGKnin iradesi tarafndan seilen yelerce gerekletirilmitir. Siyasal tartmalarn konusu olmas gereken anayasal konular, Danma Meclisinde, salt hukuk tekniine ikin konular gibi ele alnmtr55 (Seyit, 2010: 84). Esasen, seimle gelmi bir temsil organ ortada bulunmad iin, 1980-1982 dneminde Anayasa yapan g iin kullanlan Kurucu Meclis ve Danma Meclisi terimlerindeki Meclis szckleri de zorlama niteliinde grnmektedir. Daha da dikkat ekici olan 1982 Anayasasnn balang blmndeki (bkz. RG, 17844, 20.10.1982) Trk Milletinin meru temsilcileri olan Danma Meclisi ibaresinin hukuk bilimi ve demokratik temsil teorisi bakmndan sakat oluudur. Zira seimsiz temsil ve veklet, demokratik kamu hukukunun benimseyebilecei bir uygulama deildir (Tanr, 1994: 102). Danma Meclisi, yukarda deinilen ye seim dzenei bakmndan hukuken temsilcilik niteliine sahip bulunmad gibi, fiili ve sosyolojik bakmdan da (snfsal, siyasal, dnsel, ideolojik vb.) toplumun gerek durumunu yanstmamaktayd (Tanr,
55

Grnm bu olsa da, gerek, siyasetten arndrlm gibi grnen srelerin de znde siyasal bir tercihten ve ideolojik bir arka plandan bak olmaddr. Dolaysyla, teknik akln egemenliinin belirledii 12 Eyll dnemi gibi sreler de, siyasal bir tercihin teknik bir grnmle sunulmasndan (ya da daha uygun bir ifade ile, tartmadan karlmasndan) ibarettir.

255

1994: 102). Bunda, Danma Meclisi yelerinin siyasal parti yesi olmayan kiilerden seilmesinin belirgin etkisi vard. Oysaki Kenan Evren, Afyonkarahisarda yapt Anayasay tantma konumalarndan birinde bu yn olumlu bir zellik olarak sunmaktayd:
1961 Anayasasnn halkoyuna sunulmas ile 1982 Anayasasnn halkoyuna sunulmas arasnda byk bir fark vardr. Bizim Anayasamzn dayand yer partiler deildir. Eski Anayasasnn arkasnda bir parti vard. Biz arkamza bir parti almadk. Biz, partilerin gcyle deil, milletin gcyle Anayasay sizin tasvibinizden geirmek istiyoruz. (Milliyet, 31.10.1982).

Danma Meclisi, partisel kanallarn tkal olmas dnda, baka ynlerden de lkenin canl ve rgtl kesimlerini temsil edebilmekten uzakt. Bu meclisin yeleri, herhangi bir kurum ya da kuruluu (basn, niversite, sendika vb.) temsilen gelmi deillerdi. Yine, ya ve renim tabannn yksek tutulmu olmas da, gen kuaklarn ve alan toplum kesimlerinin temsilini zorlatran engellerden biri olmutur. Bu nedenlerledir ki Danma Meclisi; partisiz, rgtsz, atomize, yal ve tutucu aydnlarn bir oca ya da kulb niteliini kazanmtr (Tanr, 1994: 103-4). 2485 sayl Kanunun, yeni Anayasa hazrlk sreci balamnda, Danma Meclisi ile MGKnin greli yetki durumu noktasndaki yaklam da, dnemin ruhuna uygun olarak MGKnin belirleyiciliini esas alan bir yapda grnmektedir. yle ki, sz konusu Kanunun 26nc maddesinin birinci fkrasna gre, Danma Meclisinin Anayasa Komisyonu tarafndan hazrlanan ve Genel Kurulca kabul edilen Anayasa metni, Mill Gvenlik Konseyince aynen veya deitirilerek kabul edilebilmekte ve bundan sonra Resmi Gazetede yaymlanmaktadr. Anayasa hazrlk srecinin demokratik yapdan uzak olduunu, 1982 Anayasasnn nde gelen hazrlayclarndan -Danma Meclisi Anayasa Komisyonu Bakan- Orhan Aldkat u szleri ile itiraf etmektedir:
u anda en byk glm, demokratik bir anayasay demokratik olmayan bir ortamda yapmaktan kaynaklanyor. (Akt. Tanr, 1994: 105)

Son olarak, halkoylamas sreci balamnda, 1981-1983 sisteminde, Anayasa tasarsnn halkoylamasnda reddi durumunda ne yaplaca konusunda bir aklk bulunmad belirtilmelidir. Bu durum, tasar reddedildii takdirde askeri ynetimin belirsiz bir sre daha devam edebilecei dncesini akla getirecek niteliktedir (zbudun, 2005: 54). Sz konusu belirsizlik yznden, Anayasa Tasarsna olumsuz oy vermek, kanlmaz olarak belirsizliin (daha dorusu askeri rejimin) devamn istemek anlamna

256

gelmitir. Bu durum, demokrasiye geilmek isteniyorsa, sunulan tasarnn da aynen kabulnn gerekecei mesajnn verilmesinden baka bir ey deildi (Tanr, 1994: 105-6). Nitekim Orhan Aldkat bunu aklkla dile getirmekten kanmamtr:
Bana gre bizim Anayasamz kabul edilecektir. Kesin... nk Anayasann kabul edilmesi demek, Siyasi Partiler Kanununun yaplmas ve seime gidilmesi demektir... Semen bunu deerlendirecek ve bir an evvel normal dzene geilmesi iin Anayasaya oy verecektir. (Cumhuriyet, 26.01.1982den akt. Tanr, 1994: 106)

Ayn balamda dier bir boyut, halkoylamas dnemine girildikten yani yeni Anayasa Tasars MGKde kesin eklini alp Resmi Gazetede yaymlandktan sonraki srete, Taslak ile ilgili tartmalarn gerekletii ortam ile ilgilidir. yle ki, bu srete kolektif gr oluturma olanaklar btnyle kstlanmaktayd. MGKnin 65 sayl kararnda u ifadeler yer almaktayd (RG, 17604, 13.02.1982):
lgili Kamu kurum ve Kurulularyla Skynetim Komutanlklarnn iznine bal olarak yeni Anayasa dzenine ilikin bilimsel nitelikte toplant veya almalar yapan mesleki kurum ve kurulular dnda kalan ve yrrlkteki mevzuata gre her trl siyasi faaliyette bulunmalar yasak olan dernekler, tze l kiiler ve topluluklar hi bir ekilde yeni Anayasa dzeni hakknda gr aklayamazlar ve bildiri yaynlayamazlar. Bu yasaklara uymayanlar hakknda, fiilleri baka bir suu olutursa dahi, ayrca 1402 sayl Skynetim Kanununun 16 nc maddesi uyarnca yasal ilem yaplacaktr. Ancak bu gibi kurulu ve topluluklara mensup kimselerin kiisel gr aklamalar konulan yasaklamalar kapsam dndadr.

1982 halkoylamasna ilikin 70 sayl MGK kararnda ise, Anayasa zerindeki gr ve nerilerin aklanmasnda mnhasran Anayasa taslann gelitirilmesi maksad iinde kalnaca, Anayasann halkoylamasnda, halkn verecei reyin nasl olmas gerekecei hususunda etki yapacak herhangi bir telkinde bulunulamayaca belirtilmekteydi (RG, 17773, 05.08.1982). Yine, 71 sayl MGK kararnda (RG, 17845, 21.10.1982), Anayasann Devlet adna resmen tantlmas grevinin 24 Ekim 1982 ile 5 Kasm 1982 tarihleri arasnda Radyo-Televizyonda ve baz illeri ziyareti srasnda Devlet Bakan tarafndan yerine getirilecei belirtilmekte; ayrca Anayasann geici maddeleri ile Devlet Bakannn radyo-televizyonda ve yurt gezilerinde yapacaklar Anayasay tantma konumalar hibir suretle eletirilemez ve bunlara kar yazl veya szl herhangi bir beyanda bulunulamaz denilmek suretiyle, halkoylamas ncesinde Anayasa zerindeki tartma ortam snrlandrlmaktayd. Zaten, 12 Eyll 1980 tarihine kadar kurulmu olan btn siyasal partiler, MGKnin 16 Ekim 1981 tarihli kanunuyla feshedildiinden, 1982 Anayasa halkoylamasnda siyasal partilerin kamuoyu oluturulmasna bir katklar da sz konusu olamamaktayd (zbudun,

257

2005: 54). Bununla birlikte, Genelkurmay Bakanl tarafndan hazrlanan ve kamuoyuna da basn yoluyla duyurulan bir raporda, halkoylamas ortamna girilmesiyle ykc ve blc kampanyalarn balayabileceine dikkat ekiliyordu (Cumhuriyet, 30.11.1982). Nitekim bu ynde baz uygulamalara da rastlanm, rnein Anayasaya kar kampanya balattklar gerekesiyle 50 kii stanbul Skynetim Komutanl tarafndan gzaltna alnmtr. Komutanln yapt aklamada u ifadelere yer verilmekteydi (Milliyet, 28.10.1982):
Anayasa ile ilgili olarak srdrlen almalar esnasnda, her trl fikrin yasalar erevesinde serbeste tartlabildii bir ortamda, d mihraklarn kuklas, demokrasi ve zgrlk dman, yurdu paralamaktan baka dncesi olmayan ar sol ve blc rgt artklar ile din ve inan smrcs eriat kesim mensuplarnn anayasaya hayr denmesi yolunda bir kampanya balattklar ve bu maksatla hazrladklar kartpostal, bror ve mektuplar eitli adreslere gnderdikleri veya datmaya altklar tespit edilmitir. Hazrlanan anayasa muvacehesinde, menfur emelleri iin 12 Eyll ncesi ortamn bulamayacaklarn anlayan bu anari ve terr odaklarndan toplam 50 kii saduyu sahibi ve vatansever halkmzn da yardmlar ile alnan tedbir ve tertibat sonucu su unsurlar ile birlikte yakalanmlardr.

Ayn srete Kenan Evren, Anayasay tantma faaliyetleri erevesinde gerekletirdii toplantlarda, Anayasaya kar olan kesimlere ynelik tekiletirici ve sert bir sylem tutturmutur. Evren, 24 Ekim 1982 tarihinde yapt radyo-televizyon konumasnda unlar dillendirmekteydi:
Bu Anayasaya kar, daha onun esaslar ve hkmleri aklanmadan nce dahi bir kar propaganda kampanyas ald gibi, (...) 17 Temmuz gn, Anayasa n - tasars metninin Danma Meclisi Anayasa Komisyonunca aklanmasn mteakip ve 3-4 saat bile gemeden balatlm bir muhalefet kampanyas da grlmtr. (...) Anayasa Komisyonu, Danma Meclisini ve hatta bizi sindirmek ve yldrmak zere alm bir kampanya... Bu muhalefet propagandasnn sebeplerini eitli gruplara ve zmrelere gre u suretle tasnif edebiliriz: Bazlar, bu Anayasay halkn gznde kk drmek ve neticede halk oylamasnda reddettirmek suretiyle, 12 Eyll Hareketinin meruiyetini de reddettirmek ve Trk Silahl Kuvvetlerini sanki bozguna uratarak akllarnca memleketi sahipsiz braktrmaya almaktadrlar. Eer muvaffak olurlarsa, sahipsiz kalacak zannettikleri bu memleketi akllarnca blp paralayacaklar, vatanmz kim bilir ka ksma ayrarak, milletimizi paralayp, onun bamszln ve hrriyetini elinden alarak, bu ebed Trk yurdunda, esir ve kukla bir takm Devletikler kurarak Trkiye Cumhuriyetini haritadan sileceklerdir. (...) Bunlara verilecek cevab biz 12 Eyllde ve ondan sonrasnda vermitik. imdi bir kere daha tekrarlayalm: Anayasann reddi yle dursun, bu aziz topraklar zerinde, bir tek vatansever Trk evlad kald mddete dahi, bu Trklk dmanlar ve bu beyinleri ykanm ve Satlm hain ve soysuzlar, Trk vatannn bir kar toprana dahi ellerini sremeyeceklerdir. (...) Anayasay reddettirmek iin, dier bir anti-propaganda kampanyasn balattranlar da, kendi evrelerinin ve zmrelerinin menfaatlerinin bu Anayasadaki hkmlerle zedeleneceini, btn vatandalarn zerindeki

258

Dokunulmaz ve imtiyazl durumlarna halel geleceini, milletin ve Devletin srtndan saladklar karlarnn bozulacan, belki de alp rptklar milyarlk vurgunlarn kendilerinden hesabnn sorulacan, canlarna ot tkanarak ilerinin yokua srleceini dnenlerdir. (...) Bunlar pek iyi bilmektedirler ki, gl iktidarlar devri alr ve tarafsz ve gl bir Cumhurbakannn ynetimi balarsa, eski soygunculuklar, eski vurgunculuklar eskiden olduu ekliyle devam edemeyecektir. (...) Bunlar zannetmektedirler ki, ayet Anayasa reddedilecek olursa, o eski aciz akn ve zayf Hkmetler devri geri gelecek ve kendileri de o hkmetler zerindeki ipoteklerini srdrerek hyanetlerine, soygunlarna, vurgunlarna devam edebileceklerdir. (...) Bir nc zmre, imdi milletimizin onayna sunmakta olduumuz bu Anayasann onda birini dahi hayalinden geiremeyen, byle bir Anayasay ryasnda dahi grse inanmayacak olan bir siyasetiler zmresidir. Bunlarn bir sreden beri balattklar ve el altndan gizlice, sinsice yrtmee altklar muhalefet kampanyasnn asl hedefi, bu Anayasa deildir, bu Anayasay ortaya koymu olan Trk Silahl Kuvvetleridir. (...) (Anayasa Tantma Konumalar, 1982: 8-9).

Anayasa Tasars aleyhinde propaganda yrtmek aka yasaklanm olmasna karn, Kenan Evren, 1 Kasm 1982de zmirde yapt konumada Anayasa hazrlk srecinin demokratik olduunu iddia edebilmektedir:
(...) Bu ideolojik savan taraf olan ve ilk raundu kaybedenler byk bir tela ierisinde eski Anayasann savunuculuunu yaptlar ve yapmakta da devam ettiler. Bunlarn azlarn kapamak her zaman elimizdeydi. Ama istemedik. Hepsini evlerine hapseder kartmazdk. Brakalm sylesinler, brakalm yazsnlar, brakalm ilerinin kurtlarn dksnler dedik. Tam bir demokratik ortam ierisinde hazrlanan Anayasay eletirsinler istedik. Zira, bunlar n azlarn kapatsaydk, hakikaten hakl olarak eletiride bulunanlarn da fikirlerinden istifade edememi olacaktk. (Anayasa Tantma Konumalar, 1982: 84).

Evrenin konumalar izlendiinde, oy pusulalarnn rengi ile ilgili ilgin tartmalarn yaand ve Evrenin edebi yeteneklerini sergiledii de grlmektedir:
Bir vatandamdan telgraf aldm. Diyor ki, Sayn Devlet Bakanm, bu oylamada (Evet) oylarnn beyaz olduunu syleyin, bizi kandryorlar. Hakikaten doru. Hatta baz karikatrlerde, baz yazlarda yle diyorlar; Atatrkn gznn rengi de maviymi. Sanki biz onlarn farknda deiliz. (...) Atatrk bile alet etmek istiyorlar. Atatrkn gz de maviymi, yani mavi grrseniz Hayr manasna gelir. Efendim diyor, deniz rengi de maviymi. Gk rengi de mavi, ama mavilik bir ie yaramyor. Bulut gelirse yamur yayor. Bereket getiriyor. Atatrkn gzleri bize bakyor ve Onun ruhu bizimle beraber gklere ykseliyor. Onlara o mavi gzlerle, hain hain bakyor. Elinden gelse, onlar paralar, merak etmeyin. (Anayasa Tantma Konumalar, 1982: 94-5).

Sonu olarak, Kurucu Meclis Hakknda Kanun uyarnca nce Danma Meclisi ardndan MGK tarafndan kabul edilen Anayasa Tasars, 7 Kasm 1982 gn halkoyuna sunulmu ve % 91,37 orannda evet oyuyla kabul edilmitir (RG, 17874, 20.11.1982). Yksek Seim Kurulunun, halkoylamas sonucu Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn

259

Trk Milleti tarafndan kabul edilmi olunduunu duyurduu 444 sayl kararnda, Anayasann bir an nce yrrle girmesi ynndeki isteklilik dikkat ekmektedir. Zira bu kararda, oylarn tm henz saylmam olmasna karn oylama sonucu aklanmaktadr. Sz konusu kararda u ifadelere yer verilmektedir:
Hava koullar dolaysyla zorunlu olarak Kurulumuza ulamayan toplam 73 0 (Yedi yz otuz) sandkta oy kullanabileceklerin en fazla toplam says 219.000 (ki yz on dokuz bin) olabilir. Bunlarn sonularnn ne zaman alnabilecei belli deildir. Beklenmesi hibir yarar salamaz. Bu oylarn Tm ret oyu olarak kabul edilse bile bu halin geerli tm oylar iinde % 90 aan kabul oylarnn orann ve bylece oluan hukuksal sonucu etkilemeyecei ve deitirmeyecei tartma kabul etmez ekilde ak ve kesin bir gerektir. (RG, 17863 (Mkerrer), 9.11.1982).

zleyen srete, sz konusu 730 sandktaki oylama sonular da belli olmu ve bu erevede nihai oylama sonular, Yksek Seim Kurulunun 458 sayl karar ile aklanmtr. Buna gre, Trkiye apnda sandk semen listelerinde kaytl 20.690.914 kiiden 18.885.466i halkoylamasna katlm (katlm oran: % 91,27)56; geerli 18.841.990 oydan 17.219.569u kabul (% 91,37), 1.626.431i ret (% 8,63) ynnde olmutur (RG, 17874, 20.11.1982). Kullanlan oylarn illere gre dalm incelendiinde ne kan belli bal hususlarn unlar olduu grlmektedir57: Halkoylamasna en yksek katlm oran (oylamaya katlanlarn ildeki semen saysna oran) % 97,57 ile zmirde gereklemitir. Greli olarak dk katlmn saland (katlm orannn % 90n altna dt) iller, Gmhane (% 84), Rize (% 84), Diyarbakr (% 86), Urfa (% 86), Mardin (% 87), Mu (% 87), Trabzon (% 87) Sinop (% 88), Krehir (% 88), Malatya (% 88), (Siirt % 89), (Tunceli % 89) olmutur. En yksek oranda ret oyu veren iller unlardr (ret oyu oran % 10un stnde olan iller): Bingl (% 23), Diyarbakr (% 19), Tunceli (% 17), Hakkri (% 17), Elaz (% 14), Mu (% 14), Mardin (% 13), Bitlis (% 12), Siirt (% 11), stanbul (% 11), Ankara (% 11), Kocaeli (% 11), Konya (% 11).

56

24.09.1982 tarihli ve 2707 sayl Anayasann Halkoyuna Sunulmas Hakknda Kanunun 12nci maddesinin birinci fkrasna gre, 1982 halkoylamasna katlmama, sonraki be yl iinde genel ve yerel seimlerle ara seimlerinde semenlik ve adaylk hakkndan yoksun braklmak sonucunu dourmaktayd (RG, 17823, 25.9.1982; bu konuda ayrca bkz. Soysal, 1997: 102). 57 Sz konusu veriler, 20 Kasm 1982 tarihli ve 17874 sayl Resmi Gazete yaymlanan verilerden derlenmitir.

260

En yksek oranda kabul oyu veren iller (kabul oyu oran % 95in stnde olan iller) ise, Kars (% 97), Ar (% 96), Adyaman (% 95), Bilecik (% 95) olmutur.

Anayasann yrrle girmesine ilikin 177nci madde uyarnca, 6 Kasm 1983 tarihinde milletvekili genel seimlerinin yaplmasn takiben, TBMM Bakanlk Divannn 6 Aralk 1983te olumasyla MGK ve Danma Meclisinin hukuksal varlklar sona ermitir.

261

IX. BLM: BUNLARLA

12

EYLL

DARBES

NCESNDE YAPISININ

MEYDANA GELEN DDET VE TERR OLAYLARI VE MDADELE DEERLENDRLMES

Terr ve iddet olaylarnn gnlk hayata etki edecek lde yaygnlam olmas 12 Eyll Darbesini yapanlar iin nemli gerekelerden birisi, darbeyi deerlendirenler iin ise zaman zaman darbenin bir ekilde ve belirli lde kabullenilmesine neden olan argmanlardan birisi olagelmitir. 12 Eyll ncesi yaanan terr ve iddet olaylarnn zaman zaman genel anlamda iddet ve terr zaman zaman da siyasal iddet kavramlaryla aklanmaya alldn grmekteyiz. Bu blmde bu konuda bir kavramsal ereve izilmeye allmas yannda zellikle 1 Mays 1977 Taksim Olaylarndan balayarak 12 Eyll 1980e gelinceye kadar meydana gelen terr ve iddet olaylarnn analiz edilmesi, bu olaylarla mcadelenin idari ve hukuki yaps ve bu yapnn deerlendirilmesine allacaktr. 1. iddet, Siyasal iddet, Terr ve Anari Kavramlar Etimolojik ynden, iddet szc Trkeye Arapadan gemitir. iddet; sertlik, sert ve kaba davran, kaba kuvvet kullanma anlamndadr. Trk Dil Kurumunun Trke szlnde iddet, kart tutumda, farkl grte olanlara kaba kuvvet kullanma, sert davranma, sertlik olarak belirtilmitir. iddet olaylar da insanlar sindirmek, korkutmak iin yaratlan olay ya da giriimler olarak tanmlanmaktadr (Trk Dil Kurumu, 1988: 2093). Genel anlamda iddet; siyasal ama tamayan, bununla birlikte yok etmeye kadar varan btn zarar verici saldrlar kapsar (Ergil, 1980: 3). Bu noktada, siyasi iktidarn belirleyici nitelii olan zor kullanma tekeli ile spesifik iddeti birbirine kartrmamak lazmdr. Siyasi iktidarn zor tekeli, gelii gzel kullanabilecei bir yetki deil, toplumda uzlamann bozulmas halinde harekete gemesi gereken meru bir gtr (Hazr, 2001: 19-20). nemli olan, demokratik rejimin askya alnmasna, toplumun blnmesine yol aacak tehlikelere kar demokrasinin duyarl olmas, gerekli olan her trl tedbiri

262

zamannda ve yerinde alabilmesidir. Aksi halde demokratik sistem bizzat kendisinin yklmasna seyirci kalacaktr (Hazr, 2001: 25). ok karmak bir mahiyet arz etmesinden dolay, siyasal iddetin ortak ve kapsayc bir tanmna ulalamamtr. Gurr siyasal iddeti; siyasal bir evrede, rejime, rejimin aktrlerine ve politikalarna kar yneltilen her trl toplu saldr olarak tanmlar. (Hazr, 2001: 25). Daha geni manada siyasal iddet; ama, hedef ve kurban seimi, evreleyen koullar, uygulamaya koyulu ekli ve etkileri siyasal anlam tayan veya tayabilecek yani toplumsal sistem zerinde sonular dourabilecek, tekilerin davrann deitirmeye ynelik, karklk yaratan, ykc, zarar verici eylemler olarak tanmlanabilir (Kele ve nsal, 1982: 1; Hazr, 2001: 25-26). Siyasal iddeti; siyasal amalarla, mallara ve kiilere kar hukuka aykr g kullanma veya g kullanma tehdidi eklinde sade bir tanmla da ifade edebiliriz (Hazr, 2001: 27). Temelinde yatan toplumsal ve siyasal nedenler ne olursa olsun, bu tr iddet hareketlerinin birincil amac, siyasal erki ileyemez duruma getirmek, onu halkn gznde ypratmak ve ynlar sindirerek iktidar ele geirmektir (Kele ve nsal, 1982: 2). Gl demokrasilerde youn siyasal iddet eylemlerine ramen nispi bir istikrarszlk grlse bile, bir rejim deiikliinin gndeme gelmesi sz konusu olmaz. Ancak, daha az iddete maruz kalmalarna karlk, zayf demokrasilerin byk krizlerle karlatklarna ve rejimlerinin bile deitiine ahit oluruz. Bu olumsuz durumu sadece siyasal elitin tutumu ile aklamaya almak hata olur. Bunda vatandalarn temayllerinin deimesi ve demokratik kurumlarn kkszlnn de byk rol vardr (Hazr, 2001: 28-29). Terr ile iddet kavramlar ou zaman birbiriyle kartrlr. iddet bir kiiye g veya bask uygulayarak istei dnda bir eyler yaptrmaktr. iddet terrn vazgeilmez yntemi ve kullanmdr. Terrde ou zaman siyasi ama vardr. Terr, politik hedefe doru hedef kitleyi deiik yntemlerle korkutarak kendine itaat ettirmeyi salamaya alr (Dumanolu, 2003: 84-85). Siyasal iddet, fiziksel gcn meru ve yasal olmayan yollarla kullanlmas anlamnda dnldnde, bireysel iddetten, dini ve etnik atmalara, gerilla hareketleri, i sava, devlet terr, askeri mdahale ve uluslararas savaa kadar iine alr. Terrizm siyasal iddet trlerinden sadece birisidir (Kele ve nsal, 1982: 1; Kele ve nsal, 1996: 92). ok farkl tanmlar bulunan terr Bal, herhangi bir amaca (bu ama ounlukla siyasaldr) ulamak iin sivillerin veya gvenlik grevlilerinin, propagandaya ynelik ses

263

getirici eylemlerle ldrlmesidir eklinde tanmlar. Bu Eylemlerin mmkn olduunca vahi, kural tanmaz ve her trl duygusallktan uzak bir ekilde gerekletirilmesi terrist asndan byk bir nem arz etmektedir (Bal, 2006: 8). Her ne kadar ayn ey olmasalar ve terrizm, siyasal iddet trlerinden birisi olsa da genellikle siyasal iddet denilince akla terrizm gelir. Oysa terr eylemleri tamam ile siyasal karakterli olmadklar gibi, her siyasal iddet eidi de terr nitelii tamaz (Hazr, 2001: 43). Anari ise terim olarak kargaa, kavram olarak ise siyasi ve idari kurumlardaki zlme sonucunda devlet denetiminin kalmamas durumu, baszlk, erksizlik eklinde ifade edilmektedir (www.tdkterim.gov.tr). Aslnda 12 Eyll ncesi olaylarn belli bir terr rgt mensubu olmakszn bir takm ynlendirmelerle kargaa ortam iinde meydana gelmesi itibaryla bu tanma daha ok uyabilecei deerlendirmesi de yaplabilir. Bir toplumda siyasal iddete yol aan kaynaklar zerinde ok farkl grler mevcuttur. Baz yazarlar, siyasal bask, adaletsizlik ve kitlesel etnik duygulara ncelik tanyarak, eitsizliklerin ideolojilerden daha ok siyasal iddete kaynaklk ettiini savunurlar. Bazlar ise, politikada yeni gruplarn hzl mobilizasyonunu ve hzl sosyal deimeyi, buna karn siyasal kurumlarn yava gelimesini gstermektedirler. Baz yazarlar da iddetin toplumdaki derin blnmelerden kaynaklandn sylerler. Bunlarn iinde demokrasileri en ok tehdit eden, istikrarszla srkleyen siyasal iddet, dini, daha ok olarak da ideolojik etnik temele dayanan iddet trdr (Hazr, 2001: 29-30).

2. Terr

12 Eyll ncesi Dnemde Trkiyede iddet, Siyasal iddet, Anari ve

Ozankayaya gre, daha ok "anari" ya da "iddet olaylar" diye adlandrlan eylemler iin, "yldrmak amacyla sistemli ve rgtl olarak iddet kullanmak" demek olan "terr" ad daha uygun dmektedir. Bu siyasal cinayetlerin z, merkezi gds demokratik dzeni ilemez klmak, belli grleri anlatm olanandan yoksun klmak amacyla ylgnlk yaratmaktr. Geri bu antidemokratik glerin giritikleri kanl mcadelede, birbirlerine kar misilleme, g gsterisi gibi nedenlerle bavurduklar cinayetler de bulunduu gibi, "siyasal" grnts altnda ilenen adi cinayet ve soygunlar da bulunmaktadr. Bilim adamlarna, yazarlara, savclara, emniyet mdrlerine, polis ve jandarmaya, siyasal parti grevlilerine, belli grte ve inanta olan halk kesimlerine

264

yneltilen cinayetlerin gerek nedeni "demokrasi dmanl" olarak zetlenebilir (Ozankaya, 1979: 51). Trkiyede 1980 ncesinde yaanm olan olaylarn daha ok siyasal iddet ve olarak nitelendirilmesi belki de bu olaylarn kkenlerini st seviyede yaanan ideolojik ve siyasal tartma ve kutuplamadan alm olmas olarak ifade edilebilir. Siyasal iddet olaylarnn nedenlerine baklrsa, unlar saylabilir (Avc, 2004: 17): 1-lkenin iinde bulunduu jeopolitik durumu, tarihi ve blgesel nedenler, 2-deolojik nedenler, 3-lkedeki siyasi istikrarszlk, 4-Ekonomik nedenler, 5-Devletin yaps ve kurumlaryla ilgili nedenler, 6-Toplumsal nedenler, 7-Eitim eksiklii ve milli uurda zayflama gibi nedenler. Bu nedenler aslnda birbirleriyle i ie gemi ve birbirlerini etkilemilerdir. Birini dierinden ayrmak ok gtr. Bu etkileimleri gz nne alarak toplu bir deerlendirme yapmak mmkndr. Jeopolitik ve stratejik konumu nedeniyle blge lkelerinin ve sper glerin Trkiye zerinde gerekletirmek istedikleri amalar lkedeki siyasal iddeti krklemi (Kele ve nsal, 1982: 8), lkenin iinde bulunduu siyasal istikrarszlk, ekonomik bozulma, gelir adaletsizlii ve siyasal kamplamalar derinletirmitir. iddete kar etkin bir mcadele vermesi gereken devlet organlar ve siyasal partiler ise gerek siyasal kamplamadan gerekse yetersiz imknlar nedeniyle ilevlerini yerine getirmede baarl olamamtr (Kele ve nsal, 1982: 10-11). Bu nedenlere biraz daha yakndan bakmak gerekirse ortaya yle bir manzara kmtr. Souk Sava dneminde tm dnyada meydana gelen ideolojik kutuplamalar Trkiyede de olmu ve tabi bu kutuplamalar zamanla kavgaya dnerek lkede siyasal iddet olaylarn arttrmtr. ABD ve SSCB eksenli oluan ikili kutuplamada Trkiye ABD ve Bat Bloku iinde yer alm, ama tm dnyada gelien sosyalist akmn da etkisinden kendini kurtaramamtr. Bylece lkede ideolojik olarak bir kutuplama olmu, bu kutuplama da karlkl siyasal iddet hareketlerini dourmutur. Bunlara bal olarak lkede siyasi istikrarszlk yaanm ve devlet otoritesi zayflamtr. Bu da siyasal iddet olaylarnn trmanmasna sebep olmutur (Blgiray, 1996). te yandan uluslararas silah ve uyuturucu madde kaaklarnn, d ve i ebekeleri ile lkede silah tketimini

265

arttrdklar, ykc abalar kkrttklar ve destek olduklar ama hkmetlerin de bunu nlemede yetersiz kaldklar bilinmektedir (Mumcu, 1982: 249-256). Kurtarlm Blge olgusunun yalnzca kamu ynetiminin aksaklklar ve konuyu savsaklamas sonucu ortaya ktn ileri srmek gtr. te yandan, bu olguyu salt baz radikal evrelerin kkrtmas ile aklamak da inandrc grnmemektedir. Nedeni ne olursa olsun, Devletin girmekte geciktii bu alanlara el atmakta atik davranan deiik eilimdeki gruplarn 1978-1980 yllarnda nce byk kentlerimize zg bir olaym gibi grlen blge kurtarma operasyonlarnn adm adm Gaziantep, orum, Kahramanmara, Antakya, Nevehir, Malatya, Elaz gibi kentlerimize yayld izlenmitir. Bu olgunun hzl kentleme ile yakn ilgisini vurgulayan dnemin stanbul Valisi, Yeni yerleim blgelerinde otorite boluu douyor" yaknmasnda bulunmutur. Vali'ye gre, stanbulun nfusu her yl yeni bir il kadar artmaktadr. Yeni yerleim blgelerinde, ky, mahalle ve belediye gibi kurulular hemen oluturulamadndan, bir otorite boluu meydana gelmektedir. Bu otorite boluu, ehrin dier sorunlaryla birletii zaman rejim dmanlarnn srdrmeye altklar anari ve terr iin msait bir ortam yaratmaktadr (Kele ve nsal, 1982: 37). erif Mardin, geleneksel kltrden kopamayan yeni kentli toplumun kltr bunalmndan, Trkiyede 1950lerde artan sosyolojik hareketlilik neticesi gerekli tedbirlerin alnamamas zerine oluan yetersiz eitim ve salksz kentleme zerinde durmu ve 1980 ncesi yaanan iddet olaylarn bu toplumsal gereklere balamtr. 1975den itibaren renci olaylar incelendiinde bunlar sadece nfus art, eitim sistemi, toplumun sosyoekonomik durumu gibi kavramlarla analiz edilmemi, Trk kltrn, Trkiyedeki brokratik durumu, kk tara ehirlerinin deer kmesini de ele alarak incelemi ve lkede yaanan siyasal iddet olaylarnn nedenlerini toplumun yaps ve oluumu ile ilikilendirmitir (Erdoan, 1995). Meydana gelen bu gelimeleri devlet kurumlar ve siyasi elitler beklemiyordu ve bir politikalar yoktu. Dolaysyla neler yaplmas gerektiine karar verilemedi. Olaylar artarak devam etti. Kurumlar ilemez hale geldi ve halk da bunlar grerek, ilerin dzeleceine dair mitlerini kaybetti. Siyasiler soukkanllkla neler yaplmas gerektiine karar verecei yerde kendilerini olaylarn iinde buldu ve kendilerine uygun olan tarafn saflarna katlp, kkrtc tavrlara yrttler. Bu da siyasal iddet hareketlerini krkledi. Bu gelimeler karsnda vatandalara gerekli eitim de verilemedi. Eitim eksikliinin de etkisiyle ortaya bilinsiz bir toplum kt (Avc, 2004: 18). iddet ve terr, lkemizde

266

brnd biim ve nitelikleriyle, bir polis sorunu olmann ok tesinde, toplumsal yapda, siyasal kltrde, kamu ynetiminde, eitimde ve ekonomik yapda derin kkleri bulunan bir toplumsal bunalm halini ald (Ozankaya, 1979: 52). Trkiyede 1977-1980 arasnda ok youn bir siyasal iddet hareketleri yaanmtr. Bu hareketler, 1950li yllarda niversite rencilerinin eitim sistemini protesto eylemleri ile balamtr. 1960l yllarda ise renci ve isiler sokak gsterilerine, ABD ve NATOyu protesto mitingleri ile devam etmitir. 1974ten sonra sokak atmalar balam ve 1977 ylnda olaylar iyice artmtr. 1977-1980 aras her gn ortalama onlarca kii lmeye balamtr. Siyasal iddet hareketleri lkenin her yerine yaylmtr. Bu sre 1980 yl 12 Eyllne kadar devam etmi ve 5000den fazla kii hayatn kaybetmitir. Ayn zamanda lke siyasal olarak istikrarszln iine dm, ekonomik olarak da zayflamtr. Bu dnemde 1977 ylnda 1 Mays isi bayram kutlamalarnda 34 kii lmtr. 1978 ylnda Kahramanmarata kan olaylar bir hafta devam etmi ve 100n zerinde kii lmtr. 1979 ylnda Adana Emniyet Mdr Cevat Yurdakul ve Milliyet gazetesi bayazar Abdi peki ldrlmtr. 1980 ylnda zmirin TAR fabrikalarnda kan olaylar 9 gn devam etmitir. Ayn yl orumda kan olaylar bir hafta srm ve 50ye yakn vatandamz hayatn kaybetmitir. 1980 yl iinde Eski Gmrk ve Tekel Bakan Gn Sazak, eski Babakanlardan Nihat Erim ve sendikac Kemal Trkler gibi birok kii ldrlmtr. zetle renci olaylar, Kahramanmara, orum gibi toplumsal ierikli olaylar, isi hareketleri, siyasal cinayetler, siyasi parti mitingleri ile bombalama ve her trl anarik olaylar devam etmitir. Siyasal iddet, bu dnemde bireysel iddet olaylarndan toplu ldrme ve tahrip eylemlerine kadar geni yelpazede meydana gelirken, zaman ierisinde mnferit olaylar deiik maniplasyon ve kkrtmalarla daha ok hasara neden olan, toplumun deiik kesimleri arasndaki uurumu daha da derinletiren kitlesel ldrme olaylarna dnmtr. Dini, ideolojik veya etnik kimlie sahip etkin kiilere ve kamu grevlilerine ynelik kiisel iddet olaylar daha sonra ayn ilde veya baka illerde byyerek kitlesel olaylara dnmtr. Bu olaylar Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi ekleri arasnda bulunan Genel Kurmay Bakanlnn Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu adl raporuna gre 12 Eyll 1980 ncesi ve 12 Eyll 1980 sonras olmak zere eylemci gruplarn gerekletirdii olaylar aadaki gibi tablo halinde sunulabilir.

267

Tablo 17: Eylemci Gruplardan 12 Eyll 1980 ncesi ve Sonras Devrelerde Gerekletirilen Olaylarn Genel Toplama Oran EYLEMC 12 EYLL 1980 NCES 12 EYLL 1980 SONRASI GENEL GRUPLAR TOPLAM 26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982 Olay Says Yzdesi* Olay Says Yzdesi* 1.918 92 162 8 EYLEMC SA 10.879 73 3.939 27 EYLEMC SOL 590 76 187 24 BLC 19.506 88 2.671 17 BELL DEL TOPLAM 32.893 83 6.959 17 *Tablodaki yzdeler 12 Eyll ncesi ve sonras dnem toplam iindeki yzdeyi ifade etmektedir. 2.080 14.818 777 22.177 39.852

Veriler incelendiinde; skynetimin ilan edildii 26 Aralk 1978 tarihinden darbeden 1 gn ncesi olan 11 Eyll 1980e kadar yaklak 20 ay akn bir srede eylemci gruplar tarafndan toplam 32.893 olay gerekletirilmiken bu saynn 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982 aras 2 yllk srede 6.959a dt, eylemci sol ve blc grup eylemlerinde daha az ivmeli bir d yaanrken eylemci sa grup eylemlerinde nemli azalma meydana geldii grlmektedir. Bu durum hem skynetim uygulamasna ramen bu ynetim sisteminin olaylarla mcadelede fazlaca baarl olamad tezini hem de darbe sonras olaylarda nemli azalma olduu savn kuvvetlendirmektedir. Yine, Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi ekleri arasnda bulunan Genel Kurmay Bakanlnn Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu adl raporuna gre 12 Eyll 1980 ncesi ve 12 Eyll 1980 sonras olmak zere eylem trleri aadaki gibi tablo halinde gsterilebilir.
Tablo 18: Eylem Trlerine Gre 12 Eyll 1980 ncesi ve Sonras Devrelerde Meydana Gelen Olaylarn Genel Toplama Oranlar OLAY 12 EYLL 1980 NCES 12 EYLL 1980 SONRASI GENEL TRLER TOPLAM 26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982 Olay Says Yzdesi* Olay Says Yzdesi* 9,090 92 742 8 Silahl saldr 9,832 6.365 94 372 6 Patlayc mad. atma 6.737 6.893 67 3.330 33 Afi asma, bildiri 10.223 datma 1.163 94 69 6 Gsteri-Direni 1.232 3.014 67 1.510 33 Gasp-Soygun 4.524 2.532 98 60 2 renci olay 2.592 3.836 81 876 19 Dier Olaylar 4.712 TOPLAM 32,893 83 6.959 17 39.852 *Tablodaki yzdeler 12 Eyll ncesi ve sonras dnem toplam iindeki yzdeyi ifade etmektedir.

Tablo incelendiinde; 26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 aralnda en ok meydana gelen olay sralamasnda ilk 3 silahl saldr, patlayc madde atma ve afi asma ve bildiri

268

datma olutururken, 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982 aralnda ilk 3 afi asma ve bildiri datma, gasp-soygun ve dier olaylar kategorisinin oluturduu grlmektedir. Yine, Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi ekleri arasnda bulunan Genel Kurmay Bakanlnn Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu adl raporuna gre 12 Eyll 1980 ncesi ve 12 Eyll 1980 sonras olmak zere olaylarda lenlerin says aadaki gibidir.
Tablo 19: 12 Eyll ncesi ve Sonras Dnemlerde Verilen l Says ve Oranlar
12 EYLL 1980 NCES DURUMU 26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 Says L E N L E R Vatanda ehit Gvenlik Grevlisi Terrist Toplam Yzdesi % 92 5 12 EYLL 1980 SONRASI 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982 Says Toplam Yzdesi % 50 13 Says Toplam Yzdesi % 87 5 GENEL TOPLAM

3.546 164

290 73

3.836 237

3.856

581

4.437

146

218

37

364

Tablo incelendiinde; 26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 arasndaki olaylarda 3.546 vatanda, 164 gvenlik grevlisi ve 146 terrist olmak zere toplam 3.856 kii lm iken, 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982 arasnda bu saylar 290 vatanda, 73 gvenlik grevlisi ve 218 terrist olmak zere 581e dt grlmektedir. Bu olaylardan bir ka zerinde durulacaktr. rnein, Emniyet Genel Mdrl ariv kaytlarnda yaplan incelemeler neticesinde 1978 Malatya Olaylar olarak bilinen, 17.04.1978 tarihinde iinde bomba dzeneini bulunan paketin ikametinde patlamas neticesinde Belediye Bakan Hamit FENDOLUnun olay yerinde lmesi sonucu Malatya ilinde meydana gelen toplumsal olaylarla ile ilgili olarak u hususlarn kayda alnd grlmektedir;
06.04.1978 tarihinde Ankara Emek Postanesinden Malatya Belediye Bakan Hamit FENDOLU adna gnderilen koli, 10.04.1978 tarihinde Malatya PTTsine gelmi, o tarihte Belediye Bakannn Ankarada bulunmas nedeniyle 11.04.1978 tarihinde belediye mutemedi zzettin AYDOAN tarafndan PTTden alndktan sonra ayn gn belediye binasna getirilerek muhafaza altna alnm, 17.04.1978 tarihinde mesai saati hitamnda paket Belediye Bakan Hamit FENDOLUna verilmi, ayn gn saat 19.30 sralarnda ikametinde, ierisinde C -4 veya benzeri bir patlayc ve 4,5 voltluk yass pillerden yaplma bomba dzeneini bulunan paketin patlamas neticesinde Hamit FENDOLU olay yerinde lm, yannda bulunan gelini Hanife FENDOLU, torunu (6) yandaki Cokun Bozkurt FENDOLU ve (3) yandaki Mehmet Krat FENDOLU ar ekilde yaralanarak hastaneye kaldrlm ve kurtarlamayarak hayatn kaybetmitir.

269

Olayn akabinde, saylar (300-350) kiiye ulaan Belediye Bakan Hamit FENDOLUnun taraftarlarndan bir ksm olay mahallinde, bir ksm da dier yarallarn bulunduu zel Hastane Dou Kliniinde, saat 21.30 sralarnda Kla Caddesi ve Hkmet Meydannda toplanarak KATL ECEVT, KATL KTDAR, HAMDOLAR LMEZ, KAHROLSUN POL-DER, POL-DER KAPANSIN, ZAM, ZULM KENCE TE CHP. KANIMIZ AKSADA ZAFER SLAMIN, MLLYET TRKYE, TP TP TPSZLER, ALLAHSIZ KOMNSTLER, KOMNSTLER MOSKOVAYA, KAHROLSUN KOMNSTLER eklinde sloganlar atarak olaya baka bir boyut kazandrlmak istenmi, sol grl ve alevi vatandalar tarafndan galeyana gelerek ehrin muhtelif yerlerinden yama ve talan yaplmak suretiyle tahrip eklinde zararlar verilmesi zerine evre illerden toplum polislerinin, Malatya Garnizon Komutanlndan askeri birliklerin birlikte hareket ederek hakimiyetin saland anlalmtr. Valilik makamnca, il merkezi dahilinde bulunan tm okullar sresiz olarak renime kapatlmtr. 18.04.1978 tarihinde saat 07.30dan sralarnda il merkezine yakn olan civar kylerden gelen ve saylar (5000)e ulaan kalabalk, ta sopa ve sert cisimlerle ehir merkezinin en ilek olan blgelerinde tahrip hareketlerine girimiler olaylarda, ok sayda bina ve iyerinin camlar krlm, baz iyerlerinin eyalar kullanlmaz hale getirilmi, muhtelif yerlerde yama ve talanclk hareketleri yaanm. kan olaylarda yaralanan nn niversitesi rencisi Kimya Blm 2.Snf rencisi Tahir KRK 18.04.1978 tarihinde saat 23.30 sralarnda tedavi edilmekte olduu hastanede hayatn kaybetmitir. Olaylar srasnda birok yer ksmen ve tamamen yanm, ok sayda iyeri tahrip edilmitir. Yine, 18.04.1978 tarihinde saat 23.00 sralarnda, Malatya line bal Yeilyurt lesi Beylerderesi Mezrasnda tabanca ile vurularak ldrldkten sonra tren yolu zerine braklan Gazi Lisesi rencilerinden Naci ARGUVANLI, zcan NSEVER ve Sait HAZAR isimli ahslarn cesetleri bulunmutur. Olaylarn aydnlatlmasna ynelik yaplan almalar netice sinde, TKKO terr rgt yesi Ahmet Hamdi OFLAZ ile Hikmet EMEKLOLUnun ldrdkleri tespit edilmi, ahslarn 02.12.1978 tarihinde yakalanarak gzaltna alnd, Jandarma birimlerine teslim edilen ahslarn sevk edildii adli makamlarca tutuklandklar anlalmtr. Belediye Bakan Hamit FENDOLU ile birlikte yine ayn PTT Merkezinden Emniyet Mdr Abdlkadir AKSU ile Kahramanmara ili Pazarck ilesi eski Belediye Bakan adna ayn cins ve evsafta birer koli gnderildii, gnderilen bu kolilerden Pazarck Belediye Bakannn kolisinin PTT grevlileri tarafndan patlatld ve (2) grevlinin bu patlamadan dolay hayatn kaybettii, Emniyet Mdr Abdlkadir AKSU adna gnderilen kolinin kabul edilmeyerek PTT kabul merkezine iade edildii ve durumun telefon ile Ankara Emniyet Mdrlne bildirildii, Ankara Emniyet Mdrlnn bahse konu koliye Emek PTT koli merkezinden teslim ald, gerek teslim alnan bu koli ile Hamit FENDOLUnun lmne sebebiyet veren patlayc maddenin verdii hasarla ilgili olarak Emniyet Genel Mdrlnden bomba uzmanlarnn inceleme yapt, 19.04.1978 tarihinde, patlayc madde uzman Komiser Gner AKDENZ ve Polis Memuru Nafiz ERTURULun olay yerinde yaptklar tahkikatla ilgili raporda; nceki deney ve tecrbelerine dayanarak infilak eden maddenin hz basn etkisi ok yksek askeri amalar iin imal edilen C-4 diye adlandrlan bir madde veya bu maddeye benzer patlayc olduu kanaatine varld, Emniyet Mdr Abdlkadir AKSUnun kabul etmeyerek iade ettii kolinin Ankara Emniyet Mdrl uzmanlarnca (Emniyet Genel Mdrlnce ngiltereden getirilen uzmanlar) yaplan incelemede; Kolinin Hamit FENDOLUna gnderilen ebat ve vasflarda olduu, ayn sistem zerinden altn tespitle 8 cm x 13 cm x 4.5 cm llerinde dikdrtgen blok ierisine yerletirilmi patlaycnn 780 gram arlnda olduu tespit edilmitir. Hamit FENDOLU, gelini ve iki torununun ld olay sonrasnda Malatya ilinde (3) gn devam eden iddet olaylarnda; (4) vatandamz lm, (19) vatandamz yaralanm, CHP l Binas, (2) Matbaa tamamen yaklm, (546) dkkn ve maaza tahrip ve talan edilmi, kan olaylarn artarak devam etmesi zerine

270

18.04.1978 tarihinde saat 20.00den 22.04.1978 tarihine kadar sokaa kma yasa devam etmitir. Yrtlen tahkikatlar sonucu olaylara kartklar tespit edilen (212) kii, (7) tabanca, (6) av tfei, (89) tabanca fiei ile yakalanarak Elaz Skynetim Askeri Mahkemesine sevk edilmi, adli makamlarca sevk edilen bu ahslardan (36) ahs tutuklanm, (176) ahs ise serbest brakld

Yine Emniyet Genel Mdrl ariv kaytlarnda yaplan incelemeler neticesinde 1978 Sivas Olaylar olarak adlandrlan 3-4.09.1978 tarihinde Sivas ilinde meydana gelen toplumsal olaylarla ile ilgili olarak;
3-4 Eyll 1978 tarihinde meydana gelen olaylarla ilgili olarak; bu tarih ve ncesinde, Sivas ili Divrii, mranl ve Zara ilelerinde youn olarak Alevi vatandalarmzn mevcut olduu, Alevi vatandalarmzn yllardan beri sregelen tahrikler ve telkinler sonucu Snni vatandalarmzdan koparld ve uzaklatrld, o dnemde alveri yaplan ticarethanelerin, doktorlarn ve eczanelerin dahi ayrld, iki grup arasnda bir gn muhakkak bir atma kaca fikrinin telkin edildii, Alevi vatandalarmzn silahlanmaya byk nem verdii iddialarnn yaygnlk kazanmaya balad, yaanan siyasi partiler aras ekimelerinde blge halkn yalnz Alevi -Snni olarak deil siyasi inan ve gr olarak da ikiye ayrd, olaylarn balad yer ol an Alibaba semtinin ortadan geen bir cadde ile ikiye ayrlarak bir taraf Snni dier taraf Alevi kiilerin oturduu bir blge halini ald, Ramazan aynda iki taraf arasnda huzursuzluun doruk noktasna ulat, bu ayda Alevi vatandalarmzn kastl veya kastsz olarak sokakta sigara ve iki imeleri ya da bir ey yemeleri, sahur davulu alnmasn engellemeleri gibi davranlarna karlk Snni vatandalarmzn oru tutmayan kiilere kar dmanca tavrlar sergilemelerinin byk tahrik unsuru oluturduu, Hassas blge haline gelen Alibaba semtinde 24 saat esasna gre polis ve jandarma ekiplerince gvenlik nlemlerinin alnd ancak yllardan beri artlandrlan blge halknn yalnz gvenlik nlemleri ile mspet yola getirilemeyecei bilindii nden blgede her iki grubun ileri gelenleriyle l Valisinin bakanlnda Belediye Bakan, l Mfts, l Emniyet Mdr ve l Jandarma Alay Komutannn katlmyla toplant yapld, 3 Eyll 1978 tarihinde saat: 12.30 sralarnda Snni bir ocuun Alev i bir ocuk tarafndan darp edilmesi ve Snni ocuun babasnn Alevi ve solculara kar kfrler etmesi sonucunda iki taraf arasnda kavga balad, kavgaya gvenlik glerince mdahale edilerek ortamn ksmen yattrld, aradan bir saate yakn bir zaman getikten sonra ayn semtte kar karya gelen gruplarn birbirlerine ilk nce ta ve sopalarla daha sonra silahlarla ate etmek suretiyle saldrd, bu olaya gvenlik glerince yeterli mdahale yaplamad, atmalarn neticesinde sa kesime men sup (2) kadnn vurularak hayatn kaybettii, lm olaynn Cumhuriyet Savcsna bildirilmesine ramen Cumhuriyet Savcsnn tereddt ettiinden olay yerine gitmedii, maktlelerin de olay yerinde uzun sre bekledii bu olayn halk tahrik ettii ve baz ahslarca bu konunun provokasyon amal kullanld, Saat: 14.30 sralarnda sa ve sol gre mensup gruplarn birbirlerine saldrdklar, polis ve jandarma kuvvetlerinin yaptklar mdahalenin ardndan ncln maskeli ahslarn yapt sa kesime mensup (150-200) kiilik bir grubun Solcu-Alevilere ait olduunu sandklar (200) kadar iyeri ve meskeni tahrip ettikleri, atan gruplardan Snni-Sac grubun genellikle lkc ve Aknc olarak nitelendirilen ahslardan olutuu, Alevi -Solcu grubun ise genellikle Alibaba semtinde oturan Trkiye Sosyalist i Partisi (TSP), Trkiye Birlik Partisi (TBP), Sosyal Genlik Birlii (SGB), Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi (THKP/C) bnyesindeki DEV-GEN yandalarndan olutuu, Tahrip edilen iyeri ve evle rin genellikle AleviSolcu olarak bilinen kiileri ait olduu, ayrca Vali kona, (3) Polis Karakolu ve Belediye sitesi gibi resmi daireler ile Snni-Sac olarak tannan kiilerin iyerlerinin tahrip edildii, olaylar srasnda ayyurt, Altntabak ve Kepeli semtlerinde yangnlar karld, ayn gnn akam sokaa kma yasa konulduu ve gvenlik glerinin mdahalesinin ardndan olaylarn yattrld,

271

4 Eyll 1978 tarihinde Bayram namazndan sonra ukurtarla semtinde kart gruplar arasnda ufak apta bir atma yaand, saat:12.30 sralarnda sol gre mensup ahslarca Alibaba ve nn mahallelerindeki baz evlerin kazma ve kreklerle yklp atee verildii, sa gre mensup ahslarca yollarn kesilip arabalarn aranmak suretiyle halkn tedirgin edildii panik ortam yaratld, Ayn gn, almas polisin iznine bal olan i yerlerinin ve derneklerin faaliyetten men edildii, (10) kiiden fazla gruplarn birlikte dolamasnn yasakland, saat:20.00den sabaha kadar sokaa kma yasann uyguland, Gvenlik kuvvetlerinin duruma hkim olmasndan sonra yaplan hasar tespitinde; (351)i iyeri, (97)si mesken olmak zere (448) yerin tahrip edildii, yaplan aramalarda (1) dinamit lokumu, (3) kangal dinamit fitili, (28) tabanca, (2) Mauser silah (11) av tfei, (13) bak ve (1) klcn elde edildii, meydana gelen olaylarda (203) ahsn yakalanarak gzaltna alnd, bunlardan (98) kiinin tutukland, (105) kiinin serbest brakld, (6) kii hakknda gyabi tevkif mzekkeresi karld, Olaylarda Musa OUZ, brahim Muhittin TEKE, Musa KALE, Vedat KANAT, Bekta ZDEMR, Glsn KEKLK, Bnyamin YILDIZ, Mslme GLMEZ, mer AKSAK ve Glizar BORA isimli toplam (10) ahsn hayatn kaybettii, (105) kiinin yaraland, Meydana gelen olaylarda, ehirdeki tahrip hareketlerini gerekletirenlerin liderinin dnemin lkc Genlik Dernei Genel Bakan Muhsin YAZICIOLU olduu, ad geen ahs hakknda 27.09.1978 tarihli gyabi tutuklama karar karld, ahsn Ankara ilinde yakalanp Sivas iline getirilerek 06.10.1978 tarihinde gerekletirilen durumasnda; Muhsin YAZICIOLUnun hakkndaki iddialarla ilgili sorgu ve savunmasnda; 03.09.1978 gn Sivasta bulunmadn, o gn akam Sivasa geldiini, olaylar nedeni ile zldn, 04.09.1978 gn nn Mahallesi lkc Genlik Dernei kitaplnda lkc arkadalaryla toplant yaptn, bu toplantda kendilerini sknete davet ettiini, zerine yklenen sular kabul etmediini beyan ettii, her ne kadar ahs hakknda kamu davas alm ise de sann bu suu ilediine dair yeterli delil bulunmad cihetiyle delil yetersizliinden zerine atl sutan beraatna karar verildii hususlarnn belirtildii, Genelkurmay Bakanlnn 06 Kasm 1978 tarihli ve 520 sayl ileri Bakanlna hitaben gnderdii yaznn ekinde yer alan Sivas Olaylar hakknda hazrlanan bir raporun baz blmlerinde; - Olay planlayan maksatl ve fanatik kiilerce yaanabilecek halk atmalarn tahrik etmek iin camilerin kundakland, camide namaz klanlara ate edildii, camilerden birine merkep baland gibi asl olmayan tahriki sylentilerin yayld, - Gvenlik glerinin olaylardan sonra ehre giri klar kontrol altna almak iin btn ilelerin giri ve knda aramalar yapt, Kangal ilesinde durumundan phelenilen bir arata ve ierisinde bulunan ahsn zerinde yaplan arama neticesinde; blgedeki ar ularn faaliyetlerinin saptanmas ynnde olaylarn analizine aklk kazandracak ve yardm edecek nitelikte bilgilerin elde edildii, bu bilgiler arasnda en fazla dikkat ekeninin ise olaya karanlarn ounun, skynetim dneminde Malatya blgesinde ykc -blc faaliyetlerde bulunan liderlerin veya bunlarn yaknlarnn olduu, - Hayatlarn kaybeden vatandalarmzn cenazelerine Sivas ve Kahramanmara milletvekillerinin de katld, bu milletvekillerinin olay yerinde bulunan kalabal olay karmaya tevik ettikleri, - O dnemde Aydnlk Gazetesinin yapt yaynlarla ar sa ve sol mihraklar tahrik ettii, dnem itibaryla grevde bulunan komutanlklar hedef gstererek olay karanlarn ordu ile ilikili olduu imajn vererek orduyu halkn gznden drme gayreti ierisinde olduu hususlarnn yer ald,

272

Olaylara karan ahslarn Erzurum-Ar-Kars ve Artvin illeri Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin Esas No: 1984/92 ve Karar No: 1985/124 sayl ve 2 Nolu Askeri Mahkemesinin Esas No:1980/2 ve Karar No: 1981/221 sayl gerekeli kararlar ile yarglandklar, bu kararlarn Askeri Yargtay 2.Dairesin in 22/06/1983 gn ve 1983/4-498 esas ve karar sayl ilam ile ksmen onand,

Kayt edilmektedir. MHP Genel Bakan Alparslan Trke tarafndan Cumhur Bakan Fahri Korutrke 11/05/1978 tarihinde; Karakol ve emniyet mdrlklerinde partililerimiz, vatandalarmz ve genler zerinde yrtlen eziyet ve ikence olaylaryla ilgili olarak hazrladmz bu dosyay zat- alilerinin bilgilerine arz ediyorum. eklinde balayan ve Muhtelif olay, yer ve zaman unsurlarn da ihtiva eden eziyet ve ikence rnekleri arz edilmitir. diye sona eren bir mracaat mevcuttur (Fahri Korutrk Arivi, 1979a). Babakanla gnderilen bu mracaatla ilgili olarak, Babakanlk 20/06/1978 tarihinde Cumhurbakanl Genel Sekreterliine;
MHP Genel Bakan Alparslan Trkein emniyet mdrlkleri ve karakollarda partili-partisiz vatandalara ve genlere eziyet ve ikence yapldna ilikin bavurusu zerine, konu ileri Bakanlna iletilmitir. ileri Bakannca, mlkiye mfettileriyle emniyet mfettilerine yaptrlan soruturma sonucunda dzenlenen rapor ile ileri Bakannn yazsnn bir rnei iliik olarak gnderilmitir. kence iddialarnn geree uygun olmad bu raporla da belirlenmitir.

eklinde cevap verilmitir. Dnemin ileri Bakan rfan zaydnl imzal rapor ise zetle u ekildedir:
Mfetti raporlarnda; kence iddialarnn tmyle gerek d olduu, kendine ikence edildiini iddia eden kiilerin genellikle ya bir olayn san veya tutuklusu olarak haklarnda adli ilemler yapld ve bu tr iddialarla polisi ypratp bask altna alma amac tadklar, bir ksm siyasal parti ve dernek mensuplarnn gemi iktidar dneminde yanlarnda grdkleri devlet glerini imdi yanlarnda grmeyince sinirlendikleri, iddia edilenlerin aksine polisin yan tutmadan grevini yrtt ve baar salad, hatta stanbul, Balkesir, Edirne, Erzurumda kendilerine, lkc genlere ikence edildiini iddia edenlerden bir ksmnn gerek d ikyetlerde bulunduklarn gsteren ifade verdikleri saptantr. Polis gleri tarafndan ilendii kantlanamayan ikence suunun olumasna asla izin verilmeyecektir. Nitekim Kayseri ve Konyada oluan olaylarda kiilere kar sert davrand anlalan grevliler hakknda adli ve idari ilemlere derhal balanmtr. Bilgilerinize arz ederim.

Emniyet Genel Mdrl ariv kaytlarnda yaplan incelemeler neticesinde 1978 Kahramanmara Olaylar olarak adlandrlan 19.12.1978 tarihinde balayan ve 25.12.1978 tarihine kadar devam eden toplumsal olaylarla ilgili olarak;
16.12.1978 tarihinde zel olarak getirilen ve ehirde faaliyet gsteren iek Sinemas sahibine yaplan bask sonucunda program d gsterime alnan sa gr destekleyici Gne Ne Zaman Doacak filminin oynatld, filmin oynatlmas, denetlenmesi, sinemann korunmas ve elde edilen gelirin kontrol ile ilgili organizatrln lk Ocaklar Dernei (GD) yesi kke KENGER ve onun

273

ynettii kiiler tarafndan yrtld, 19.12.1978 tarihinde saat:20.55te Gne Ne Zaman Doacak adl filmin gsterildii srada, tahrip gc yksek olmayan nitelikte bir bombamn patlatlmas neticesi (10) kiinin hafif ekilde yaraland, Patlamayla birlikte sinemadan kan bir grubun bata CHP binas olmak zere evrede ta ve sopalarla tahribe balad, polis otolarna zarar verdii, Meydana gelen olayla ilgili olarak yakalanan o dnemde Kahramanmara lkc Genlik Dernei yesi ve aycs olan Gaziantep Eitim Enstits rencisi kke KENGERin 14.01.1979 tarihinde kendi el yazs ile kaleme ald ifadesinde zetle; Dernek 2. Bakan Mustafa KANLIDEREnin kendisine ve Mustafa TECRL isimli ahsa, sinemada film oynatld srede tahrip gc az bir dinamitin solcularn att ss verilerek patlatmalarn sylediini, bylece halk kkrtp tahrik ederek isyan ettireceklerini sylediini, Dernek 2. Bakan Mustafa KANLIDEREnin kendisine sinemaya atlacak dinamitleri Saat:15.00te ekerli Camiinden gelip almasn sylediinden belirtilen saatte ekerli Camiine gidip tuvalette kat torba ierisinde beze sarlm vaziyette siyah renkli ve fitilinin uzunluu 10 cm olan dinamitleri aldn ve Sal gn getirmesi iin Mustafa TECRL isimli arkadana verdiini, bu arada Dernek 1. Bakannn Ankarada genel merkezde olduunu, olay gn iek sinemasnn tuvaletinde dinamitleri Yunus LHANa verdiini, bu ahsa film arasnda dinamitleri atmasn sylediini, saat: 20.45 sralarnda filme ara verildiinde patlama olduunu, kendisinin o anda Mustafa TECRL ile birlikte balkonda bulunduunu, patlamadan sonra bombann solcular tarafndan atld ssn vermek iin KANIMIZ AKSA DA ZAFER SLAMIN, KAHROLSUN KOMNSTLER gibi sloganlar atldn, slogan attrma ve halk tahrik etme grevinin Mustafa EKCye verildiini, Belediye arabas ile daha nceden getirilen sopalarn sinemada bulunan grup tarafndan alndn, bu olaydan sonra Cumartesi ve Pazar gnleri ilde byk olaylarn yaandn, bir ok insannn hayatn kaybettiini, bu olaylarn insanlarn tahrik edilmesi neticesi ktn, olaylardan dernein ve dernek bakanlarnn haberinin olduunu, olaylar bu ahslarn tertiplediini beyan ettii, 19.12.1978 tarihinde iek Sinemasnda meydana gelen patlama olay ile ilgili olarak patlayc maddeleri temin eden ve atan kke KENGER ve Yunus LHAN ile patlayc madde atlmas emrini veren GD Kahramanmara ube Bakan Mehmet LEBLEBCnin yakalanarak Skynetim Komutanlna teslim edildikleri, firari olarak aranan olayn tertipleyicisi GD Kahramanmara 2. ube Bakan Mustafa KANLIDERE ile ilgili evraklarn Skynetim Komutanlna iletildii, Olaylar hakknda THKP/C- DEV SAVA rgt mensubu Muhammet ARFOLUnun 14.10.1981 tarihinde Skynetim grevlilerince alnan ifadesinde; Halkevlerinde kendi aralarnda yaptklar toplantlarda Kahramanmara kitle rgtlenmelerinin iyi durumda olduu, MHPnin ilde gcnn krlmasna ynelik eylemlerin yaplmasnn gerektii, bu erevede Hamit KAPAN isimli arkadann nerisi ile sa ierikli Gne Ne Zaman Doacak filminin oynatld esnada sinemann bombalanmasnn kararlatrld, olaylar hakknda THKP/C- DEV SAVA rgt mensubu Hasan AYDINn 14.08.1981 tarihinde Skynetim grevlilerince alnan ifadesinde; Hamit KAPAN isimli ahsn kendisine iek Sinemasna paket ierisinde bir bomba koyacaklarn, bombay koymas iin bu ahsn kendisine teklifte bulunduunu, kendisinin de kabul ederek iek sinemasna bombay koyduunu ve olaydan bir gn sonra Hamit KAPANdan bombann patladn ve 6 kiinin yaralandn rendiini beyan ettii, 21.12.1978 tarihinde saat:17.30 sralarnda grevli bulunduklar Endstri Meslek Lisesinden karak evlerine gitmekte olan Hac OLAK ve Mustafa YZBAIOLU isimli sol grl retmenlere yaplan silahl saldr sonucu Hac OLAKn olay yerinde, Mustafa YZBAIOLUnun kaldrld Devlet hastanesinde ld, Mustafa YZBAIOLUnun lmeden nce alnan ifadesinde; kendilerine tabancayla ate eden ahs grmediini ve tanmadn, okul rencilerinden olup okuldan uzaklatrlmak zere disiplin kuruluna verilen Mkremin SEVM, mer KAYI ve Hamdi KAR tarafndan tertiplendiini beyan ettii, Olaydan dolay yakalanan mer KAYIn tutukland,

274

lm olaylarnn Cumhuriyet Savcsna annda bildirilmesine ramen otopsilerin ge tamamlanmas nedeniyle cenaze kortejinde beklenenin ok st nde bir topluluun biriktii, cenaze namaznn klnmasna engel olmak iin Ulu Cami nnde korteje katlan kalabaln iki kat byklnde sa grl bir topluluun bekledii, kortejdeki sol grl toplulukla, cami nnde bekleyen sa grl toplulu un karlamamas iin Polis ve Jandarma glerinin tertibat ald, Korteje katlanlarn KATL BULUNSUN HESAP SORULSUN, HACILAR MUSTAFALAR LMEZ, KATL TRKE, HOT HOT KPEKLER MLLET SZDEN NE BEKLER sloganlarna karlk sac topluluun da KOMNSTLERN CENAZE NAMAZI KILINMAZ, LRZ DE DNMEYZ, KATL ECEVT KATL POLS, KOMNST POL-DER, KANIMIZ AKSADA ZAFER SLAMIN, KOMNSTLER MOSKOVAYA eklinde sloganlar att, Gvenlik glerince Cami nnde bekleyen sac gruba defalarca dalmalar ynnde uyarlarda bulunulduu, uyarlarn dikkate alnmamas zerine gvenlik glerinin zor kullanarak topluluu datmak istemesini mteakip sa grl topluluk tarafndan polise ve kortejde bekleyen solcu gruba kar saldrlarn younlat, Bunun zerine 3. Piyade Taburunda bulunan birliklerin olaya mdahale ettii, bu srada sac grubun polis otosu ve polis emrinde bulunan bir baka arac yakarak tamamen imha ettii, topluluun bununla yetinmeyip Alevi ve Solcu vatandalarmzn iyerlerinin bulunduu caddeler zerinde tahribe balad, tahrip srasnda Alevi vatandalarmzn oturmakta olduu Yrkselim Mahallesi snrlarnda meydana gelen karlkl silahla ate etme olaylar neticesi Memili BAKICI, Cemil KARATUTLU ve Hamza YILDIZ isimli sa grl ahslarn hayatn kaybettii, olaylarn saat: 20.00a kadar devam ettii, saat: 22.00 sralarnda olay yerine Gaziantep 5. Zrhl Tugayndan Mekanize bir taburun intikal ettii, Olaylar hakknda THKP/C- DEV SAVA rgt mensubu Muhammet ARFOLUnun 14.10.1981 tarihinde Skynetim grevlilerince alnan ifadesinde; Halkevlerinde kendi aralarnda yaptklar toplantlar esnasnda Tahsin KOZANOLU isimli arkadann TKP mensubu Mustafa YZBAIOLUnun rgte ve rgtn kurucularndan Hamdullah ERBLe kfrettii ve cezalandrlmas gerektiinin, daha nce ahsn bu tr davranlarndan dolay dvldnn ancak uslanmadnn, ahsn ldrlmesi gerektii kararnn ktnn konuulduunu beyan ettii, 23.12.1978 tarihinde saat:09.30dan itibaren ehrin muhtelif yerlerinde byk kalabalklarn toplandnn grlmesi zerine saat:10.00dan itibaren sokaa kma yasa ilan edildii ve belediye hoparlr ile halka duyurulduu, sokaa kma yasana ramen ehrin muhtelif yerlerinde tahrip, yama, yangn karma ve ldrme olaylarnn devam ettii, byk bir grubun Alevi vatandalarmzn younlukta bulunduu Yrkselim Mahallesine saldrda bulunduu, mahalleyi koruyan askeri birliklere ramen saldrgan grubun Alevi ve solcu vatandalarmza ait ev ve i yerlerini atee verdii ve ierisinde bulunanlar ldrdkleri, bu arada polislerin evlerine kar dzenlenen benzeri tecavzler neticesi baz polislerin ve bekilerin evlerinin yakld, ailelerin ise komularnn evine snarak canlarn koruduu, olaylar srasnda grubun polise ynelik saldrlar zerine polis kuvvetlerinin Vilayet binasna ve Emniyet Mdrl binasna snmak zorunda kald, Alevi vatandalarmzn oturmakta olduu Yrkselim Mahallesine saldrlarn younlatnn ve bu mahalle sakinlerinin topyekn imha edileceklerinin grlmesi zerine, mahalle sakinlerinin askeri birliklerce askeri blgede gvenlik altna alnd, Yine 24.12.1978 tarihinde sa grl ve silahl saldrganlarn Alevi vatandalarmzn oturmakta olduu blgede saldrya getikleri ve askeri mdahale ile olabilecek bir katliamn nlendii, 25.12.1978 tarihinde de muhtelif saatlerde yer yer silah seslerinin duyulduu, akabinde gvenlik glerinin olaylara tamamen hkim olduu, Meydana gelen olaylar sonunda (100)n zerinde kiinin ld ve ok sayda ahsn yaraland, (917) ev ve iyeri ile kamu kurulular ve zel ahslara ait aralarn yakld, (27) dinamit lokumu, (18) tabanca, (225) tabanca fiei, (22) tabanca arjr, (3) makineli tabanca, (329) makineli tabanca fiei, (4) makineli tabanca arjr, (3) ngiliz piyade tfei, (7) piyade tfei fiei, (244) av tfei, (24)

275

Bak ve kama, (9) satr, (2) Balta, (2) Pala, (2) tahra, (2) tornavida, (1) kg sama ele geirildii,

ncelenen dosya ieriklerinden anlalmtr. Kahramanmara olaylar zerine Cumhurbakannn Kahramanmara parlamenterleriyle yapt toplantda (Fahri Korutrk Arivi, 1979b) Adnan Karakk unlar ifade eder; 19unda balayan olaylar 22sinden itibaren icra, devlet kuvvetleri nleyememitir. Takviye askeri birliklerin gelmesi gecikmitir. Yetki bakmndan kaos olumutur. ileri Bakan dahi orada olmasna ramen bu kaosu nleyememitir. Mehmet Yusuf zba zetle, Anaristler eylemlerine Nur Hak dalarnda baladlar. Dou Perinekin Aydnlk gazetesi dokuz aydr bu olaylar tezghlyordu. Kontrgerilla etrafnda alan bir yaynla baz vatandalar halkn gznde kt kii durumuna drld. Aleviler korkutuldu tahrik edildi, silahlanmaya tevik edildi. Hkmet olaylarn stne gidecei yerde 300 ar solcu militan polisi Maraa gnderdi. Bunlar blgede terr trmandrdlar. Polisler halka ikence yaptlar. Polisin susuz halka ate ap vurduunu grenler de oldu. Hastane nnde polislerin bir yaraly vurduu grlmtr. lenlerin says 105tir. TRTde konu istismara devam ediliyor. demektedir. Orhan Sezal zetle lk tahrik sinemaya atlan bir bombadr. Atlan bomba ses bombas idi, byk kayba yol amad. Sonra iki retmen ldrld. Bunlar solcu fakat CHPnin dnda kalan solcular idi. der. Dnemin ileri Bakan Hasan Fehmi Gne, Kahramanmara olaylaryla ilgili ikence iddialar hakknda Babakanlk Makamna yazd yazda (Fahri Korutrk Arivi, 1979c) zetle u ifadeleri kullanmaktadr:
Kahramanmara ilinde 19/12/1978 gn bomba atlma olaynn failleri diye yakalanan kke Kenger, Mehmet Leblebici, Yunus lhan adlarndaki genlere gzaltndaki sre zarfnda nceden hazrlanan ifade tutanaklarn imzalamak iin baz grevliler tarafndan ikence yapld ve sol kolu fel olduu bilinen Musa nlnn doktora karlmad yolunda MHP Nide Milletvekili Sadi Somuncuolu tarafndan Cumhurbakanl makamna gnderilen 28/03/1979 gnl yaz ve ekleri zerinde valilik kanal ile inceleme ve soruturma yaplmtr. Soruturma sonucunda; sinemaya bomba atlmas olaynn sanklar olarak yakalanan kke Kenger, Mehmet Leblebici ve Yunus lhann gzaltnda bulunduklar sre zarfnda iddia edildii gibi herhangi bir ekilde ikence yaplmad ve alnan ifadeler nceden hazrlanan ifadeler olmayp sanklarn samimi beyanlar olduu, ikence grdnden, sol kolunun fel olduu belirtilen Musa nlnn nceden hastalkl ve sol kolunun tekilere nazaran ince yapl bulunduu yakaland ilk gn fark edilerek kendisine gerekli ilginin gsterilerek durum hakknda devlet hastanesi batabibi ve fizik tedavi mtehasss etin Dikerin bilgisine bavurulduu, olayn cumhuriyet savclnca incelendii ve sonucuna gre gerekli ilemin yaplaca anlalmtr.

Bu dnemdeki olaylar sadece kitlesel gsteriler, iddet olaylar veya nl kiilere suikast giriimi eklinde olmam, lkenin asayiinden sorumlu gvenlik gleri de hedef

276

haline gelmiti. Bu suikastlardan biri de Adana Emniyet Mdr Cevat Yurdakulun ldrlmesiydi. Yine Emniyet Genel Mdrl ariv kaytlarnda yaplan incelemeler neticesinde 28.09.1979 gn Adana il Emniyet Mdr Cevat YURDAKULun ldrlmesi olay ile ilgili olarak;
28.09.1979 gn saat 08.15 sralarnda Adana il merkezi Reatbey Mahallesi Cumhuriyet Caddesi zerinde Emniyet Mdr Cevat YURDAKULun makam arac seyir halinde iken 01 EN 511 plaka sayl Murat marka ara ile yol kesilmi, arata bulunan (3) kii tarafndan yaplan silahl saldr sonucunda Emniyet Mdr Cevat YURDAKUL ile Ali NEC (hzarc ustas) isimli ahslar hayatn kaybetmi, makam ofr Polis Memuru Ethem KURTLAPA ile Muammer NER (Cevat YURDAKULun kaynpederi) isimli ahslar yaralanmtr. Olay ile ilgili olarak yaplan tahkikat neticesinde (olay tarihi itibariyle) olayn grg tanklar tarafndan olay zanls olarak sa grl olduklar tespit edilen ve firarda bulunan; Halil brahim ALTINIIK, Mehmet KARAL, Yusuf Kenan, Aydn TELL, Abdurbahman KIPAK isimli ahslar tehis edilmitir. Olayda bahsi geen 01 EN 511 plaka sayl Murat marka aracn sahibi olduu tahmin edilen Hanifi BLEN isimli ahs olay gn bir aacn altnda kafasna ate edilmek zere ldrlmtr. Bursa ili Mustafakemalpaa ilesi Belen ky nfusuna kaytl ve Adanada niversite rencisi olan lkc Mecit CANSEVD isimli ahsn; ldrme eylemine katlan ahslar arasnda olduu, kendisine ait (1) adet Parabellum marka tabancasnn olduu ynnde bilgilerin alnmas zerine 12.10.1979 gn ahs yakalanarak gzaltna alnmtr. Saldr olayna tepki olarak; 30.09.1979 gn saat 11.30 sralarnda Adana il merkezinde sol grl bir grup tarafndan saldry protesto etmek amacyla yry gerekletirilmi, ahslar yaplan mdahale sonucu datlmtr. Kaan ahslardan Cumaali KAPLAN isimli ahs yakalanm, ahsn zerinde yaplan aramalarda; Valter tipi Karadeniz yapm 7,65 mm apnda tabanca, 1 adet arjr, 22 adet mermi ele geirilmi, ahs sevk edildii adli makamlarca tutuklanmtr. 03.10.1979 gn Giresun ilinde bir grup sol gre mensup ahslar tarafndan Cevat YURDAKULun ldrlmesinin protesto etmek amacyla lastik yakmak suretiyle kanunsuz gsteri eylemi dzenlenmitir.

eklinde bilgiler elde edilmitir. Bu olay zerine ileri Bakan Adanaya gelmi, grev yerlerini brakan 200 kadar polis Emniyet Mdrl bahesinde toplanmlard. Aralarnda ukobirlik ve Tekel isilerinden sol grl olan baz isiler de vard. Telsiz anonslarnda uygunsuz konumalar olmu ve bahedeki polisler KAHROLSUN SIKIYNETM diye slogan atmaya balamlard. ileri Bakan, Vali ve dier yetkililer toplant yaparken dardaki kalabalk sloganlar atmaya devam etti. ileri Bakan 4 kiilik bir grubu kabul etmi ve onlarla konumutu. Saat 21.00de polislerin direnii sona ermi, polisler dalmt. Ertesi gn Valilike planlanan Emniyet Mdrlnn nndeki tren MTten gelen raporlar ve Skynetim Komutannn uygun grmemesi zerine ileri Bakan ve Valinin de muvafakati alnarak iptal edilmiti. 29 Eyll 1979da sabah 07.00de Kayserid en gelen hava indirme taburuna ait bir uak ncirlike inmi, cenaze 10.00de uakla Adanadan

277

ayrlmt. Emniyet Mdrl nnde toplanan 5000 kadar kii cenazenin gelmeyeceini renince dalm, bunlardan 1000 kadar slogan atarak yrmler, baz bi nalar, dkknlar talansa da olaylar bymeden yattrlmt (Blgiray, 1989: 90-100). Ayrca, yine Emniyet Genel Mdrl ariv kaytlarnda yaplan incelemeler sonunda;
Kadir BOZTMUR isimli ahs hakknda, saldr sonrasnda Emniyet Mdrl bahesinde toplanan polisleri kanunsuz gsteri yryne tevik ederek topluluu devrim and iirmek, eitli sol ierikli sloganlar attrmak, komnizm propagandas yapmak sularndan aranrken ahsn gyabnda Adana C. Savclnn 28.02.1990 gn ve Hz 1986/11446, Karar 1990/2352 saylaryla Kamu davasnn zamanam nedeniyle TAKPSZLK karar verilmitir. Ayrca ayn gn kan olaylara kartklar gerekesiyle Adana Emniyet Mdrlnde grevli (21) Polis Memurunun Skynetim Komutanlnca gzaltna alndklar,

eklinde bilgiler elde edilmitir. Emniyet Genel Mdrl ariv kaytlarnda yaplan incelemeler neticesinde 29.05.1980 tarihinde balayan ve 11.07.1980 tarihine kadar devam eden ve darbe ncesi en nemli toplumsal olaylardan biri olan 1980 orum Olaylar ile ilgili olarak;
28.05.1980 tarihinde ehir merkezinde sa gre mensup bir grup rencinin MHP Genel Bakan Yardmcs Gn SAZAKn ldrlmesini protesto etmek iin ehir merkezinde bir yry yapt, bu esnada grubun sol gre mensu p Alevi vatandalara ait baz iyerlerinin camlarn krd, sol gre mensup Celal ERDODU isimli bir retmeni darp ettii, bunun zerine orumda sol grl ve alevi vatandalarmz arasnda, oturduklar mahallelere ynelik saldr yaplmas ihtimaline kar kaynama ve gruplama olduu, bu durumu frsat bilen ve orumda faaliyet gsteren HK, SGB, TKP-B Kurtulu, Devrimci Kurtulu ve DEV -YOL rgt mensuplarnn oturduklar yerlere halk da kkrtarak barikat kurduklar, rgt mensuplarnn ellerinde silahlarla yzleri maskeli ekilde bu barikatlarda nbet tuttuklar ve bu blgelere gvenlik glerinin girmesine izin vermedikleri, 28.05.1980 gn akam saatlerinde ehrin eitli yerlerinden gelen silah seslerine ilikin sa gre mensup gruplarn Alevi vatandalarn mahallelerini bast ynnde haberler karlmas zerine Ouz Uur TANDOANn DEV-YOL rgtne ait bir evin yaknlarna, ierisinde (1) Sten, (2) Mat otomatik silah ile (250 -300) adet mermi bulunan bir torba getirdii, o gece blgede sabaha kadar sa ve sol grl gruplarn karlkl birbirlerine ate ettii, her iki gre mensup gruplarn da yaplan ajitasyon neticesinde olaylarn iine ekildii ve atma olaylarna katld, 29.05.1980 sabah Ouz Uur TANDOAN, Ahmet YAPRAK, Cengiz KOLBKEN, Hasan NAL, Avni ZCAN, Gazi TURGUT ve Metin YCEL isimli ahslarn Eti Ortaokulu arkasndaki bahede toplandklar, akabinde ayn gn Hamdi DYARa ait eve silahla ate edilmesi ve evin altnda bulunan frna patlayc madde atlmas olaylarn gerekletirdikleri, yanlarnda bulunan kalabala (yaklak 500 kii) Ouz Uur TANDOANn talimatyla Ahmet YAPRAKn devrim andn okuduu ve okuttuu, 29.05.1980 tarihinde sa gre mensup bir grup Ticaret Lisesi rencisine silahla ate edildii, rencinin muhtelif yerlerinden yaraland, bu olayn akabinde ayn gn sol gre mensup ahslarn bulunduu bir ay evine silahla ate edildii, saldr sonucunda bir ahsn hayatn kaybettii, bir ahsn da yaraland, Ayn gece Samsun-Ankara karayolunun ehir ii giri-k ksmnda bulunan tm alevi ve sol gre mensup vatandalarn bulunduu mahallelerde byk barikatlar kurulduu, ayn gn saat: 20.30da Valiliin askeri birliklerden yardm talebinde

278

bulunduu, ayn gece ve takip eden gndznde barikat kurulan mahallelere girilemedii ve barikatlarn kaldrlamad, 30.05.1980 tarihinde Polis Memuru Abdurrahman KOAKn Alevi vatandalarn younlukta bulunduu Miln semtinde ehit edildii, ayn gn yine ayn semtte oturan ve greve gitmekte olan Blge Trafik polis memurlarndan Muzaffer YELYURT ile Mehmet PEKTAn pusuya drld, olayda Muzaffer YELYURTun ehit olduu, Mehmet PEKTAn ar yaraland, Bu olayn annda renilmesine ramen gvenlik kuvvetlerince mdahaled e bulunulamad, olay yerine ge intikal edilebildii, yaral polis memurunun hastaneye iki saat sonra sevk edilebildii, ayn gn Miln semtindeki polis evlerinin tahrip ve yama edildii, ki polis memurunun ehit edilmesi ile ortamn daha fazla gerginletii, Alevi vatandalarn younlukta bulunduu mahallelere Polislerin mdahale ederek intikam alaca, ayrca Snnilerin de taarruz edecei eklinde youn propagandalarn yapld, 30 Mays ve 1 Haziran gecelerinde zellikle saat:21.00den sonra Alevi ve sol gre mensup vatandalarn bulunduu Kale Mahallesi ile sa gre mensup Snni vatandalarn oturduu Sosyal Sigortalar semtinde sabaha kadar silah seslerinin duyulduu ancak herhangi bir atmann meydana gelmedii, 02.06.1980 sabahndan itibaren gvenlik kuvvetlerinin duruma hkim olduu, yer yer silah sesleri ve patlamalar duyulsa da karlkl toplu atmalarn nlendii, 01.07.1980 tarihinde akam saatlerinde Terlemez Evleri semtinde bir retmenin evine ate edildii iddias ile karlkl gruplamalarn tekrar meydana geldii, silah sesleri duyulduu ve barikatlarn kurulduu, olaya mdahalede bulunan askeri birliklere kar ate ald ancak olayda len ya da yaralann olmad, ayn gece saat:21.00 sralarnda Ankara-orum karayolunun 9. kilometresinde kurulan barikat amak iin mdahale eden askeri birliklere silahla ate edildii, askeri birliklerin mdahalesi sonucu bir kiinin hayatn kaybettii, kiinin de yaraland, 02.07.1980 tarihinde saat:04.00 sralarnda Terlemez Evler Sigorta Hastanesi blgesinde kart grl gruplar arasnda tekrar atma yaand, yer yer yangnlarn kt, (2) panzer ile Jandarma n Yzba Orhan YILDIZ komutasndaki 80 kiilik Jandarma kuvvetinin olay yerine gnderildii, kalabalk gruplarn datlarak olaylarn kontrol altna alnd, kan yangnlarn sndrld, uygulamalar yapld, aramalar srasnda Alaaddin Camii civarnda Abdullah SUCU ve Adil AKAR isimli ahslarn cesetlerinin bulunduu, ayn gn saat:06.00 sralarnda Valiliin sokaa kma yasa koyduu, 04.07.1980 tarihinde saat:13.15 sralarnda, gerginliin srd ve halkn huzursuzluun hat safhada olduu bir srada inaat devam etmekte olan Alaaddin Camii yanna bir oto ierisinden patlayc madde atld ve havaya silahla ate edildii, olayn Alaaddin Camiinin yakld ve silahla ate edildii eklinde ehre ksa srede haberin yayld, Alevilerin bulunduu semtlere Snnilerin taarruz ettii eklinde yaylmas ve bu durumu istismar eden ahslarn ajitasyonlaryla her iki gruptan ok sayda vatandan Alaaddin Camisi civarnda topland ve atmalarn yaand, olayn haber alnmasnn ardndan blgeye intikal eden askeri birlikler ve Komando taburu tarafndan silah kullanlmak suretiyle kitlesel bir katliamn nlendii, olay esnasnda ok sayda yangnn kt, evre il ve ilelerden itfaiyeler istendii ve gvenlik kuvvetlerinin nezaretinde yangnlara mdahale edildii, yetkililer tarafndan yaplan tespitlere gre (74) ev, (2) dkkn ile (4) motorlu vastann yakld, (51) dkknda hafif maddi hasar olutuu, olaylar srasnda (5) vatandamzn hayatn kaybettii, (21) vatandamzn muhtelif yerlerinden yaraland, yaplan operasyonlarda (204) kiinin yakaland, (21) tabanca, (7) av tfei ve (939) fiein ele geirildii, Yaanan iddet ierikli toplumsal olaylarn tertiplenmesi ve meydana gelmesinde, ilde faaliyet yrten ar sola mensup TKP/M-L, TDKP, TAKP/C, YGD, GD isimli illegal rgtlerin, komiteler oluturup mterek eyleme gemelerinin nemli rol oynad, keza sa gre mensup YD adl kuruluun ise halkn tansiyonunu yksek tutmak amacyla faaliyette bulunduu,

279

Ahmet YAPRAK isimli ahsn Sivas l Merkez Jandarma Komutanl grevlilerince alnan ifadesinde; birinci orum olaylarndan sonra oruma zzet ve Mehmet adl iki kiinin geldiini, Ouz Uur TANDOANn bu ahslar arkadalar olarak tanttn ve bundan sonra beraber alacaklarn sylediini, Birinci orum olaylarndan sonra geceleri sistemli olmasa da nbet tutmaya devam ettiklerini, kinci orum olaylarnn balad 04.07.1980 gn Yusuf zzet ALOLU, Orhan KILI ve Avni ZCAN ile beraber Yeilyurt mahallesine gittiklerini, kendisine gsterilen ve sac olduu sylenen bir ahsn evine silahla ate ettiini, kalabalk ierisinde bulunan birinin baka iki evi yaktn, askerlerin duruma hakim olmas zerine geri ekildiklerini beyan ettii, Olaylarda gzaltna alnan Ali SOYLUnun 28.06.1980 tarihli ifadesinde; dnemin Milletvekili kr BTNn konumasna ahit olduunu, BTNn konumasnda Sizi destekliyoruz. Zaten bu olaylarn olacan biliyorduk. Gerekli yerden talimat aldk, korkmayn gveniniz salanmtr. Kimse size dokunamaz. Faist polisler buraya girmeyecek, ben yarbayla konutum, buraya polis girmeyecek eklindeki konumasndan sonra halkn kendisini cokulu bir ekilde alkladn, milletvekilinden sonra konuan bir yarbayn ise; Biz sizleri korumaya geldik. Bizlere ate etmeyin. Biz sizleri korumaya geldik, polisleri buraya sokmayacaz dediini ve bu konumasndan sonra halkn yarbay da alkladn belirttii, Ayrca Ali SOYLU ifadesinde; kr BTNn bir taksinin arka bagajnda bulunan bir tabut iine cenaze ss vererek Milnne silah geirdiini ve bu silahlar halka dattklarn duyduunu beyan ettii, 1980 dneminde lkc camiann nde gelen isimlerinden olan ve orum olaylarnn kilit ismi olarak lanse edilen Adnan BARAN isimli ahsn 7 Temmuz 2009 tarihinde orum Tek Yldz Gazetesine verdii rportajda; Senarist provokatrlerin ilk perdede sa-sol atmasn ngrdklerini, orumun da seilmi iller arasnda olduunu, sa grl olduunu syleyen baz Subaylarn kendilerine TNT el bombas, eitli patlayc maddeler, silahlar ve mermi gibi mhimmat verdiklerini ifade ettii, orum olaylar srasnda illegal faaliyet gsteren TDKP (Trkiye Devrimci Komnist Partisi) elamanlarnn, meydana gelen olaylardan evvel halk arasnda propaganda yaparak oluturduklar komitelerle bir ksm halk blcle, toplu isyana, silahlanmaya, barikatlar kurarak gvenlik kuvvetlerine engel olmaya zorladklar, yaptklar toplantlarda halka ve yandalarna olaylarn devam iin muhakkak polis vurulmas gerektii izahatnda bulunarak olaylarn gereklemesinde byk rol oynadklar, rgt elemanlarndan Haydar CEMYET ve Aslan NKAPn olaylar srasnda polis ldrme olayna fiilen katldklar ve Polis Memuru Muzaffer YELYURTu ldrme ve Mehmet BEKTA yaralama, yine Polis Memuru Abdurrahman KOAK rgt adna ldrme olayn gerekletirdiklerinin tespit edildii, Adana ili ve el ili Tarsus ilesinden (60) kadar ar sol militann oruma gittikleri ve alevi vatandalarn bulunduu mahallelerde barndklar bilgisi verilerek gvenlik tertip ve tedbirlerinin alnmasnn istendii, 29.05.1980 tarihinden balayp 11.07.1980 tarihine kadar devam eden olaylarda (354) kiinin yakalanarak gzaltna alnd, bunlardan (159)unun tutukland, olaylarda (49) kiinin hayatn kaybettii, (53) kiinin ise yaraland, (297) adet dinamit lokumu, (47) adet fnye, (790) metre saniyeli fitil ve (619) adet dinamit kapsl, (35) adet tabanca, (1046) adet mermi, (74) adet Av tfei, (544) adet av tfei fiei, (2) adet Piyade tfei, (48) adet piyade tfei mermisi, (6) adet kama ba, , (8) adet Molotof kokteyli elde edildii,

fade edilmektedir. Yukarda bahsedilen toplumsal iddet olaylarnn tamamnda grlen ortak zelliklerden anlalaca zere, o dnemde meydana gelen mnferit olaylardan bazlar

280

daha sonra daha byyerek toplumsal iddet olaylarna dnmtr. Olaylar, kimi zaman provokasyonlarla bytlrken, kimi zaman da bu tr olaylarla mcadele etmesi gereken kurumlarn grevlerini bazen bilerek, isteyerek bazen de yetersizliklerinden dolay tam olarak yerine getirmemelerinden dolay olaylar daha ciddi bir hal almtr. 12 Eyll ncesinde genel havay Emin laann kalemiyle u ekilde zetlemek mmkndr (laan, 2012):
Neydi o gnler! Trkiye devrimci ve lkc olarak ikiye blnmt. Baka bir deyile, lkenin her yerinde ve her kesinde sa -sol atmas yaanyordu. Trkiye yasad rgtlerin elindeydi. Herkes silahlanmt. Trkiye silah kaaklnn ak pazar olmu, her yerden kaak silah giriyor ve bunlar serbest piyasada sudan ucuz fiyatlarla satlyordu. niversite ve yksekokullar , hatta liseler paylalm, parsellenmiti. Bazlar solun, bazlar san elindeydi. Kart grller, onlardan olmayanlar, okullara asla gidemezdi. Hocalar ve retmenler de ayn durumdayd. Mahalleler bile parsellenmi, blnm, bir kesimin egemenlii altna girmiti. Btn kamu kurumlar ayn durumdayd. Hastaneler ve renci yurtlar paylalr m? Trkiye de paylalmt! Polis bile iki kesime ayrlp dernekler kurmutu. Pol-Der ve Pol-Bir, iki zt gr paylaan polislerin topluluu idi. lkede her gn cinayetler ileniyor, insanlar ldrlyor, saldrya uruyor, her yerde bombalar patlyordu. Savclar, profesrler, sendikaclar, renciler, sradan vatandalar sokaklarda vuruluyordu. Gya skynetim vard ama kimsenin takt yoktu. Kim olur sa olsun her kesim ve herkes, can gvenliinden yoksundu. Mahalleler ve evler boalyor, insanlar korkudan g ediyordu. Alevi yurttalar byk bask altndayd, katliamlar yaplyordu. Ortada devlet ve hkmet kalmam, iler askerlere havale edilmiti. Meclis toplanamyor, aylardan beri Cumhurbakan seemiyordu. Kentlerin en byk meydanlar bile sava alanna dnmt. Her gn kan akyor, cesetler yollardan toplanyordu.

Bu konularda ortaya kan en nemli sorunlardan birisi, olaylar nleme, mdahale ve soruturmakla grevli olan kamu grevlilerinin lkede genel olarak grnen kutuplamada taraf olur grnmleriyle bu grevlerini yerine getiremeyileri olarak ortaya kmaktayd. Hkim, savc, polis veya askerlerden oluan meslek birliklerinin gnlk politikadan ve herhangi bir ideolojiden uzak olmas gerekmekteydi. Polis meslek birliklerinin politize olmas bu kurumun yerine getirdikleri grev bakmndan kabul edilebilir bir durum deildi. Bir polis meslek birliinin u veya bu siyasal grn meslek birlii haline gelmesi demokratik adan henz tam olgunlua ulamam, siyasal alkantlarn dinmedii lkelerde byk problemleri de beraberinde getirebilirdi. Nitekim bunun en bariz rnei, bu dnemde yaanan Pol-Der ve Pol-Bir tecrbesidir. Bu iki polis birlii, polis iinde siyasal kamplamann ve kavgann kayna haline gelerek tamamen kurulu amalarnn dnda faaliyet gstermitir (Arcan, 2009: 62). dzeni ve vatandalarn can gvenliini salamakla grevli olan polis de lkenin dier insanlar gibi

281

kendi aralarnda ikiye blnm, solcu polisler Pol-Der, lkc polisler ise Pol-Bir dernei ats altnda toplanmlard (Maral, 2008: 276). Blent Ecevit Babakanlk gnlerini anlatt bir yaz dizisinde (Cumhuriyet Gazetesi, 12.11.1985) cepheleme giriimlerine, kar kesin kararl bir ekilde direndiklerini, bunun da terr karsnda devlet gcn yansz bir ekilde kullanabilme serbestisini ve olanan saladn ifade etmektedir. Ancak artlarn normal olmaktan fazlasyla ktn, ne kadar tarafsz davranmaya alsalar da, sadan ve soldan gelen terr karsnda eit davranmaya zen gsterseler de kamu kurulularndan birounun srklendikleri bozulma ve blnmenin hkmetin yansz davranmasndan beklenen sonucun salanmasn ok gletirdiini belirtiyordu. Blent Ecevit dnlenin aksine emniyet kuvvetlerindeki blnmenin sanld kadar ileri llere varmadn, polisin byk ounluunun tarafsz bir tutum izleyebilecek bir durumda olduunu ancak ylardan beri eitim ve donanm bakmndan akl almaz bir lde ihmal edildiini, etkisini byk lde yitirdiini ifade etmektedir. Buna ramen polisteki bu blnmlk gazete manetlerine yansyan olaylarla boy gstermitir. 11.06.1978 tarihinde Pol-Der Ankara ubesi yakld (Milliyet Gazetesi 12.06.1978). Ecevit Polisler arasndaki derneklemenin ideolojik kamplama niteliine dntn, devam halinde halkn gveninin salamada polisin etkin olamayacan syledi (Milliyet Gazetesi, 21.06.1978). 25.06.1978 gn Pol-Der Genel Merkezi tekrar yakld. Pol-Derin kapatlmas yolundaki giriimleri protesto iin baz polisler rencilerle birlikte 03.07.1978 tarihinde stanbulun birok yerine POL-DER KAPATILAMAZ eklinde afi ast. Afileme yapt iddia edilen 28 polis gzaltna alnd (Milliyet Gazetesi 04.07.1978). 05.07.1978 tarihinde Ankara Valilii tzklerinde yazl amalarn dna ktklar gerekesiyle Pol-Der ve Pol-Bir genel merkezlerini kapatt (Milliyet Gazetesi 06.07.1978). Ancak 16.07.1978de Dantay kapatma kararn a kar alan davada kapatmay iptal karar vererek iki polis derneinin kaplarn tekrar ayor, faaliyetlerine tekrar izin veriyordu (Maral, 2008: 276). Askere gre, mlki idare amirleri de gerek partizanlktan gerekse uzun yllarn ihmalinden kaynaklanan ciddi problemler yayordu. Blgiray (1989: 475-478, Demirel, 2001: 52), ar milliyeti militanlara hi bir art aramadan silah ruhsat verdiinden phelendii bir valinin, bu durum kendisine sorulduunda; "Paam ruhsat verilenler hepsi milliyeti ve bizden olan kiiler, lkc genler, ilerinde hi komnist yok"

282

Dediini belirtmektedir. Partizanln yan sra, birok ilede, kaymakam ve emniyet amiri ya bulunmuyor ya da bu makamlar vekleten dolduruluyordu. Evren'in (1990: 376) aktardna gre, Diyarbakr'da bulunan 7. Kolordu ve Skynetim Komutan Cemalettin Altnok 17 ubat 1980 tarihinde yaplan bir Skynetim Koordinasyon Kurulu toplantsnda yle demitir (Demirel, 2001: 52-53); Blgemdeki Siverek ilesine daha bir kaymakam ve Emniyet Amiri bulamadk (Siverek ki en ok olay olan ve Apocularn kontrolnde olan bir iledir). Kaymakam tayin edildi fakat gelmiyor. Size enteresan bir olay daha syleyeceim. Bitlis'ten Siverek'e bir emniyet amiri tayin edilmi, ancak Bitlis'te grlen bu emniyet amiri iki senedir Bitlise gelmemi. lk bulunduu yerde duruyor. Emniyet Genel Mdrl ise onu Bitlis'te biliyor ve biz onu Siverek'e tayin edeceiz ne dersiniz diye Bitlis'e soruyor. Yarg organlarn benzeri problemlerden payn ald da iddia edilebilir. Saylan ok yetersiz kalan hakim ve savclar yeterli korumadan yoksun olduklar iin grevlerini laykyla yerine getiremiyorlar, mahkemeler ok yava alyordu (BLCRAY,1989: 162-167, Demirel, 2001: 53). 6 Nisan 1979 tarihinde yaplan Skynetim Koordinasyon Kurulu toplantsnda okunan ve Jandarma Denetleme Bakannca hazrlanan raporda da syle deniliyordu (Demirel, 2001: 53, Evren, 1990: 254-255); Biz Mardin'de iken, Derik'de bir polis gpegndz sokak ortasnda kuruna dizilerek ldrlmtr. Davaya bakacak olan Derik hakimi istirahat alm, bir dieri kendini reddetmi, Mazda hakimi yetkisizlik karar vermi, Yksek Hakimler Kurulunca grevli klnan Mardin Hakimi ise sank bir retmenle eitim enstits rencisini tutuklayacak yreklilii gsterememitir. in dramatik yan savc, bu sanklarn sorgular yaplrken pencerelere kum torbalar ylmak suretiyle can gvenliklerinin salanmas talebinde bulunmutur. 2.1.12 Eyll ncesi rgtlerin Durumu 12 Mart muhtrasnn bir sonucu da zellikle sol grl pek ok rgt yesinin cezaevine girmesiydi. Cezaevine giren sol rgt yeleri illegal alanda daha aktif ve etkili faaliyet gsterilecei dncesine sahip olmulardr. Bu konuda nemli bir dnm noktas 1974 genel aff olmutur. 1974 genel aff ile beraber sol rgtler taze kan ile faaliyetlerini hzlandrmlar ve bu dnem ierisinde hzla rgtlenmeye balayan milliyeti muhafazakr genlik gruplaryla atma srecine girmeye balamlardr (Demirci, 2011: 204). nfaz yasasn deitiren hkmetin bu eylemiyle cezaevleri boalm, yeni infaz

283

yasasndan yararlanan rgt mensuplar birer birer cezaevlerinden km, kanlarn byk bir kesimi de daha bilenmi olarak rgtlerine katlmlardr (Maral, 2008: 275). 1980 ylna kadar geen srede lke tam olarak bir kaos dnemi yaam ve binlerce gen ideolojik kartlklar sebebiyle birbirlerini ldrmlerdir. Bu kaotik sre ierisinde her yeni provokasyon yeni bir toplumsal olayn fitilini atelemi, hafzalardan silinmeyecek olaylarn yaanmasna yol amtr. Trkiyede sol terr rgtlerinin 1970 -1980 yllar arasnda aktif bir eylemsel sre ierisinde bulunduklar bilinmektedir (Demirci, 2011: 204). Affn terr rgtlerinin geliimine etkilerinin o dnemin resmi yazmalarna, sank ifadelerine, iddianamelere ve mahkeme karalarna da yansd grlebilmektedir. rnein, stanbul Valiliinin (Emniyet Mdrlnn) ileri Bakanlna yazd 18/08/1980 tarih ve ube: 1. Sor. A. 46036-32468 sayl yazsnda; 23/06/1980 tarihinde Grundig fabrikas iletme mdr Mustafa Ylmazn yaralanmas ve 26/06/1980 tarihinde MHP le bakan Ali Rza ALTINOK ve ailesinin ldrlmesi olayna kart gerekesiyle ifadesi alnan rfan ELK ifadesinde zetle; 100 arkada ile TKPMLTKKO davasndan yarglanp 15 sene 6 ay hapis cezasna arptrldn, 1975 affndan yararlanp ktn, kitleleri eitli mcadeleler iinde eiterek mevcut dzeni ykp ii snf iktidarn kurmak iin her trl mcadele biiminden yararlanma amacn gden TKPML hareketine inandn beyan etmitir. Ayn olaya kart gerekesiyle ifadesi alnan Mukaddes ELK ise ifadesinde zetle; 1970 senesinden beri TKPML-TKKO sempatizan olduunu, 1973 senesinde bu davadan yarglanp 11 ay hapis cezasna arptrldn, durumalar srasnda rfan elik ile tanp 1977 senesinde evlendiini, sempatizan olduu TKPML hareketinin Trkiyede devrimi gerekletirerek demokratik halk iktidarn kuracana inandn, bunun iin de kart gr olan polis, asker ve devlet adamlar ile savalmas gerektiine inandn fakat hibir eylemine katlmadn beyan etmitir. Ankara Skynetim Komutanl 2 Numaral Askeri Mahkemesinin, MHP genel Bakan Yardmcs Gn SAZAKn 27/05/1980 tarihinde ldrlmesi olayna karan Ahmet Levent BABACAN, Sadk Zafer ZCAN ve Cem Z hakkndaki (Say: 1981/304, Esas No:1981/304 ve Karar No: 1983/67) 06/04/1983 tarihli kararnda; 1970 ylnda Mahir AYAN ve arkadalar tarafndan kurulan Trkiye Halk Kurtulu Partisi ve Cephesi (THKP-C) daha sonra 1972de Emniyet grevlilerince datlm, bir sre hareketsiz kalan bu grup 1975 ylndan itibaren toparlanmaya

284

balam ve bu ortam ierisinde Devrimci Genlik Dernekleri ortaya kmtr. Daha sonra bu dernekler birletirilerek 08/08/1976 tarihinde Devrimci Genlik Dernekleri Federasyonu (DGDF) kurulmu, bu legal rgt ierisinde faaliyet srdrmekte iken 1978 yl Haziran aynda gruplar arasnda kan srtmeler su yzne km, 29/06/1978de Ankarada Tm Devrimci Genlik Dernekleri Federasyonu kurulmu, Dev-Sol adyla DevYoldan ayrlan grup ise 30/07/1978de Devrimci Genlik Federasyonu ad altnda bir federasyon kurarak faaliyetlerini srdrm bylece, Dev-Sol fiilen ortaya kmtr. Bundan sonra da tamamen Dev-Sol ad altnda faaliyet gsteren bu grup silahl, anayasal dzeni ykma hedefine ynelmi, bu hedefe gtrecek birok ciddi eylemde bulunduu grlmtr. Bunlar ierisinde adam ldrmeler, soygunlar, kart gruplarla atmalar, polis otosu ve karakollarn taranmas yannda, zellikle 20/08/1979da Astsubay Erdal GRCnn ldrlmesi, 02/01/1980 tarihinde Bornova Suphi KOYUNCUOLU Lisesi mutemedinin soyulmas, 26/01/1980de Karagmrk polis Karakolunu baslarak silahlarnn alnmas, 27/01/1980 tarihinde Ba komiser Mehmet PATn ldrlmesi, 02/04/1980de MT mensubu Refik SNMEZin ldrlmesi, 07/07/1980de Beikta Gmrk Muavini iki ahsn ldrlmesi, 19/07/1980de Prof. Dr. Nihat ERMin ldrlmesi, 30/07/1980de emekli MT mensubu Sabri SARIERin ldrlmesi, 11/08/1980de Polis memuru Adem GNAYn ldrlmesi ve Eski Gmrk Bakanlarndan Gn SAZAKn ldrlmesi olaylarnn dikkat ektii grlmtr. Mtalaasnn bulunmaktadr. stanbul / Selimiye Skynetim Komutanl Askeri Savclnn Eski Babakan Nihat ERM, Polis Memuru Ali KARTAL, stanbul Emniyet Mdr Muavini Mahmut DKLER ve Polis Memuru Turgut ERGLENin ldrlmesi ile ilgili (Say: 1981/1675, Esas No:1981/1675 ve Karar No: 1981/994) 22/05/1981 tarihli iddianamesinin DevrimciSol rgtnn Tarihi Oluumu bal altnda; 1975 yl balarnda yeniden faaliyete gemek iin uygun bir siyasi ortamn bulunduunu gren ve 1803 sayl Af Kanunundan sonra dar kan militanlar THKPCye tekrar hayatiyet vermek iin harekete gemiler ve yine Marksist-Leninist dnce biimi n planda olmak zere THKP-C kkenli rgtler tremeye balamlardr. fadeleri yer almaktadr. Ayn ddianamenin Devrimci-Sol rgtnn rgtsel Yaps bal altnda 19/07/1980 tarihinde ldrlen 1971 dneminin Babakanlarndan Prof. Dr. Nihat ERM ve koruma polisi Ali KARTALn ayrca 06/02/1981 tarihinde stanbul Emniyet Mdr Muavini Mahmut DKLER ve koruma Polisi Turgut ERGLENin ldrlmesinin yan sra Devrimci-Sol rgt ve Militanlarnn Hukuk

285

ve Yasalar Karsndaki Durumu bal altnda Sadece stanbulda 100den fazla kiiyi ldrd, saysz gasp, soygun, kurunlama, bombalama, karakol baskn ve benzeri eylemler gerekletirdii beyan edilmektedir. Bu sre ierisinde sol terr rgtleri TKP kkenli sol rgtler, THKP-C kkenli sol rgtler, THKO kkenli Sol rgtler, TKP/ML kkenli sol rgtler ve TKP kkenli sol rgtler olmak zere be ana kola ayrlmlardr. Kendi bnyesinde ok sayda yeni rgtler kurmu olan rgtlerin ierisindeki bu ok paral yap 12 Eyllden sonra hzla etkisiz hale gelmelerine yol amtr (Demirci, 2011: 204-205). Altun ve Karamana gre; Trkiyede ayrlklk ya da etnik ayrlk terrizm denince akla gelen kavramlar; PKK terr, Krtler, Krt Sorunu eklindedir. Trkiye PKK terr rgtnn balatt terrist eylemlerle 1984 ylndan beri mcadele etmektedir. Ancak Trkiyede ayrlklk dncesinin kkleri Osmanlnn son dnemlerine kadar gitmektedir. ark Meselesi, Krt Sorunu olarak dile getirilen sorunlar sorunun sadece gvenlik sorunu olarak alglanmasndan dolay iinden klmaz bir hal almtr. Byle olunca, izlenmesi gereken tek strateji askeri ve polisiye tedbirlerin alnmas olarak dnlmtr. Osmanlnn son yllarnda ve Cumhuriyet kurulduktan sonraki dnemde kan Krt isyanlarnn bastrlmas ve sonrasnda izlenen politikalar, 1960 ve 1980 askeri darbelerinin ardndan Krt kimliinin inkar edilerek yok saylmas ve buna paralel olarak blge halknn ana dillerini kullanmalarnn yasaklanmas sorunun zlmesi sonucunu vermemitir. Aksine blge halk zerinde arttrlan bask tepki dourmu, 1984ten sonra kanl eylemlerine balayan PKKnn varlk gerekelerinin glenmesine ve eleman kazanmasna zemin oluturmutur (Altun ve Karaman, 2010: 78). Ahmada gre (2003: 163); Krt sorunu, modern haliyle, Trkiyenin dousunda yaayan insanlarn daha ok kltrel zgrlk talepleri ve devletin asimilasyon politikasn sorgulamaya balamasyla 1960l yllarda ortay kmtr. Blge insannn bu talepleri dou blgesinin geri kalmlyla ilgilidir ve bu geri kalmlk zellikle ok parti politikalar dneminde Ankara ynetimi tarafndan genelde grmezden gelinmitir. 1978 yl ncesi PKKnn ideolojik temelinin atld ve Marksist -Leninist ideolojinin benimsendii dnem olarak grlebilir. rgtn kuruluu ncesinde lkenin genelinde gerekleen anari ve terr harekelerinin temelinde yer alan Marksist -Leninist ideoloji, PKKnn temel ideolojisi olarak grlmtr. PKKnn temel amacn aklayan ve 1978 ylnda yaynlanan Krdistan Devriminin Yolu (Manifesto) da Marksist-Leninist

286

ideolojiyi temel prensip olarak grmektedir. Ayrca rgt kurulu ncesi srete yntemsel adan Mahir ayann izgisinden nemli lde etkilenmitir. PKKnn kurulacak bir Krt devletinin Marksist-Leninist temelli bir ideolojiye sahip olmas prensibi, Krt halknn ezilmiliinin ve smrge olarak grlmesinin bir sonucu olarak kurtarlmas gerektii teziyle birletirilmitir (calan: 1978; Semiz, 2011: 58-59). Kurulu sonras ve ilk silahl eylemin gereklemesine kadar geen dnemde, rgt, uzun yllar terr bir yntem olarak kullanmasna imkn salayacak alt yap hazrlklarn tamamlamtr. rgt hakknda somut edinim salayabilmek iin ncelikle bu dnemin geliim srecine ve seyrine gz atmak gerekmektedir. PKK, 1975-1976 yllarnda gerekletirilen toplantlarda, Dou ve Gneydou Anadoluya alm karar alm. Bu karara bal olarak blgeye dalan rgt yeleri almalarna balam ve kurulu ncesi hazrlklar yaplmtr. 1978 ylnn son dnemlerine doru partileme iin uygun bir konjonktrn olduunu deerlendiren calan ve kurucu kadro, yaplan hazrlklar erevesinde 27/11/1978 tarihinde Diyarbakr li Lice lesi Ziyaret (Fis) kynde yaptklar ve gn sren bir toplantdan sonra PKK (Partiya Karkeren Krdistan- Krdistan i Partisi) adnda bir parti kurulmas karar alnmtr (Semiz, 2011: 59). 1979 ylnda Elazda rgtn nde gelen isimlerinden ahin Dnmezin yakalanmas sonras rgt, ayn yln Temmuz aynda nemli kararlarn alnd bir toplant gerekletirmitir. Bu toplantdan kan en nemli karar ise calann yurtdna kmasdr. calann yurtdna kmasndan sonra rgt baz provokatif eylemler yapma karar alm ve ilk olarak Bucak airetine ynelik bir eylem yaplmtr. Bu dnemde PKKnn silahl eylemleri belirli bir strateji dahilinde gereklemitir. ncelikle devlet ile kar karya gelinmemeye zen gsterilirken daha ok blgede bulunan Kawa, Tekoin ve eitli sol rgtler gibi alternatif gler ile Bucak ve Sleymanllar gibi airetler hedef alnmtr (Semiz, 2011: 60). Dou ve Gneydou Anadolu blgesinde 1980 ncesinde Halkn Kurtuluu ve Krdistan Ulusal Kurtuluular rgtleriyle PKK arasnda iddetli bir atma sreci yaanmtr (ehirli: 2000). 12 Eyll 1980 darbesinden sonra da 1960tan sonra olduu gibi Krt kimlii yok saylarak inkr edilmitir. Krt dili yasaklanm ve bu haklar talep eden siyasi oluumlarn hibirisine frsat tannmamtr. Blge halk zerinde baskc politikalar uygulanm ve bunun sonucunda Krt sorunu giderek keskinlemi 1978 ylnda Marksist-Leninist snrsz bir toplum esasna dayanan Bamsz Birleik Krt Devleti

287

kurmak amacyla PKK terr rgt ortaya kmtr (Zafer, 1999: 37, Altun ve Karaman, 2011: 11-12). Dier yandan, Krt sorununun daha da radikallemesinde, hatta iyice keskinleip PKK terr rgtnn zemin kazanmasndaki dier nemli faktr de askeri darbelerin ardndan ynetime gelen darbe yneticilerinin Krt kimliine kar aldklar tavr ve uygulamalardr. Bu uygulamalardan bir tanesi, 1980 darbesinden sonra Diyarbakr 5 Nolu E Tipi Askeri Cezaevinde mahkmlar zerinde uygulanan kt muamelelerdir (Altun ve Karaman, 2010: 9-10). 1981 ylnda balayan ve 1985 ylna kadar devam eden Diyarbakr 5 Nolu E Tipi Askeri Cezaevindeki mahkmlara ynelik sistematik olarak yaplan ikenceler sonucunda 40 kadar kii hayatn kaybetmi, says belli olmayan birok kii de sakat kalm ya da psikolojik olarak etkilenmitir. Birok kesime gre Diyarbakr Cezaevindeki ikencelerden dolay oluan fke patlamasnn sonucu, PKK terr rgt olmutur ve 1984 ylnda balayan tahliyeden sonra cezaevinden kanlarn yzde sekseninin terr rgtne katlmak zere daa kt iddia edilmitir (Altun ve Karaman, 2011: 10). zetle, 1978-1984 yllar arasndaki gelimeler PKKnn rgtlenme, cephe ve ittifaklar ile silahl faaliyetlerini kapsamaktadr. Bu faaliyetler lke ierisinde basn yayn yoluyla eitli kanallarla yaylmaya balam ve Dou ve Gneydou Anadoluda ksmen de olsa rgt ismini ve varln akllarda taze tutmaya almtr (Altu, 1995: 61). 12 Eyll Darbesi ncesi ortamda yeeren bir dier rgt ise Hizbullah terr rgt olmutur. 1980li yllarn banda Vahdet Kitapevinde bir araya gelen Hseyin Veliolu, Fidan Gngr, Ahmet Tufan, Veysi Kayka, Abdulvahap Ekinci Hizbullah Terr rgtnn temellerini atmlardr (iek, 2000). Bu oluumdan ksa sre sonra liderlik mcadelesi ve rgtn teorik alt yapsyla ilgili gr ayrlklar nedeniyle kopmalar yaanmtr. lk olarak 1980 ylnda Fidan Gngr ve Hasan engl bu yaplanmadan ayrlarak Menzil Kitapevini kurmu ve bu kitapevinin etrafnda yeni bir yaplanmaya (Hizbullah / Menzil - Menzilciler) gitmilerdir (Szen ve Eski, 2011:162). Vahdet Kitapevi etrafndaki bu kopu 1982 ylnda Hseyin Veliolunun da ayrlarak lim Kitapevi ad altnda ayr bir grup (Hizbullah / lim - limciler) kurulmasyla daha da genilemitir. Bu ayrlla Hseyin Veliolu sadece yeni bir grup kurmakla kalmam, Diyarbakrdan ayrlarak bu oluumu memleketi Batmana tamtr. Bu dnemde rgt mensuplar genel olarak propaganda yoluyla taban kazanma faaliyetlerine devam etmi, genel olarak kitapevleri etrafndan taraftar kazanma yoluna girimilerdir.

288

Mslman Kardeler rgtnn etkisiyle de kurulu aamasnda temel metot, kitapevleri ve evler de dzenlenen sohbet toplantlar yoluyla rgte eleman kazandrma eklinde olmutur. rgt randan da etkilenerek yllar sonra cami faaliyetlerine ynelmi, bu alm rgtn taban kazanmasn kolaylatrmtr (Szen ve Eski, 2011:163). rgt ilk on yln kadrolama faaliyetleri ile geirmitir. Menzil Grubu lideri Fidan Gngrn terr stratejisini benimsememesi rgt iindeki ayrl daha da derinletirmi, lim Grubu lideri Hseyin Veliolu 1990l yllarn bandan itibaren Gneydou Anadolu Blgesinde rakip olarak grd hem PKK, hem de Menzil Grubuna kar terr eylemlerine balamtr. Etkisini ksa zamanda hissettiren lim Grubu, PKK ile birlikte blgedeki kendi sylemine muhalif din adamlar, tarikat liderleri, kanaat nderleri ve i adamlarndan yaklak 800 kiiyi ldrmtr (Bal, 2006: 25-26). Hizbullah Terr rgtnn kulland terr stratejisi son derece akllca ve artc olmutur. Korku ve panik yaratmak ve bu korku ve panik zerinden propaganda yapmak olan terrizmin temel stratejisini deiime tabi tutan Hizbullah, propagandada dar alan ve terr eylemlerinde de stlenmeme stratejisini benimsemitir. Bu stratejinin temel alma mant, eylemlerin aktan stlenilmemesi bununla birlikte hedef kitlenin bu eylemi gerekte kimin yaptn bilmesi ve bylece byk bir bask, korku hissetmesi ve sindirilmesidir. Dier yandan, devlet glerini ve geni halk kitlelerini dorudan karsna almadan propaganda etkinliini istedii dar alanla snrlamasdr. rgtn iledii cinayetleri stlenmemesi, eylemlerde ldrd nemli kiilerin cesetlerini saklamas Trkiyede faili mehul cinayetler tartmalarn kztrm ve cinayetleri devletin iledii sylentilerinin ortalkta dolamasna neden olmutur (Bal, 2006: 25-26). Sylemeze gre; sol gruplarn eylemde bulunduu yerde zellikle milliyetilik fikri etrafnda toplanm sa grup ve rgtler de vardr ve onlar da en az solcular kadar 12 Eyll srecinde yer almtr. Pol-Dere kar lkc polislerden oluan Pol-Bir bu srete ortaya kmtr. lkc Genlik, lk-Bir, lkc iler, lk-Tek (lkc Teknik Elemanlar Dernei), MSK (Milliyeti i Sendikalar Kurumu) gibi yaplar da karlkl atma ortamnda yer almlardr. Yine Sylemeze gre Milliyeti kimlikle kurulan Trk ntikam Tugay (TT) da zellikle 12 Eyll ncesi iledii cinayetlerle etkili olmutur. TT gibi bir baka rgt olan Trkiye htilalc eriat Kurtulu Ordusu (TKO) da eylemleri ve cinayetleriyle adn duyurmutur. Grlen davalarda bu gruplarn yelerine ynelik adam yaralama, adam ldrme, hrszlk, T.C. Devletini ykmaya teebbs etme gibi eylemleri nedeniyle 11

289

idam cezas verilmitir. Aslnda bun iddialar btn rgtlerin sular hanesinde yer alan klie maddelerdi (Sylemez, 2009). 2.2.12 Eyll ncesi Terrn Finansman Byyen su piyasasnda organize su rgtleri, yasad uyuturucu ve silah ticareti, gmen kaakl, insan ticareti, kaaklk, dolandrclk gibi pek ok suu ilemek suretiyle ok byk miktarlarda su geliri elde etmektedir (Aykn, 2010: 20-21). Organize su ve terr rgtleri ile mcadelede klasik yntemlerin istenen sonulara ulamada yetersiz kalmas sonucu, yeni ara ve yntemler devreye sokulmutur. Bu aralar, su gelirlerinin aklanmas ve terrn finansman ile mcadele olarak ne kmtr (Aykn, 2010: iii). Terristlerin asl gayesi para kazanmak, zengin olmak ve konforlu bir yaam srmek deildir. Fakat faaliyetlerini srdrmek, hayatlarn idame ettirmek, silah temin etmek, gvenle kalabilecekleri yerler bulabilmek, sahte belge salamak, seyahat etmek, eitim ve propaganda yapmak gibi nedenlerle paraya ihtiya duyarlar. Bu ihtiya nedeniyle terr rgtleri eskiden beri banka soygunu, adam karma ve hara toplama gibi gelir getirici su faaliyetlerinde bulunmulardr. Ancak terr rgtlerinin organize bir ekilde gelir getirici su faaliyetleri ile ilikileri snrl dzeyde kalmtr. Terrizm ile kar amal sular arasnda ise net izgiler bulunmutur. Ancak son dnemde bu izgi bulank hale gelmitir. Hatta baz durumlarda daha nce hi olmad kadar, terrizmle organize su arasnda nemli yaknlamalar ortaya kmtr (Aykn, 2010: 147). Narkoterrizm a aslnda 1970lerde balamtr. Ancak, younluk kazanmas 1990larda olmutur. Souk Savan sona ermesi ve sonrasnda Sovyetler Birliinin dalmas, kreselleme, biliim teknolojilerindeki gelimeler, lkelerin fiziki snrlarnn nemsizlemesi bata uyuturucu ticareti olmak zere pek ok su piyasasnda terr rgtlerine yeni finansman frsatlar sunmutur ( Aykn, 2010: 148). Eskiden terristler ideolojik olarak uyuturucu imalat ve ticaretinin lmcl dmanlar olarak grlrler, uyuturucu ile ilikili yeler ar bir ekilde cezalandrlrd. Ancak modern zamanlarda ideoloji ile ekonomik realite arasndaki mesafe klmtr. Buna paralel olarak terr rgtleri uyuturucu ticaretin iinde daha fazla yer almaya balamlardr (Aykn, 2010: 149). Kara parann en nemli ncl sular olan uyuturucu ticareti, silah kaakl, insan ticareti gibi sularla ve aklama suu ile mcadeleye nem veren lkeler, uluslararas

290

ibirlii olmadan ve lkelerin mevzuatlar uyumlatrlmadan tek balarna yrttkleri abalarla baarl olamayacaklarn grmlerdir. Bunun zerine gerek ncl sular ve gerekse aklama ile mcadele iin uluslararas ibirlii ve lke mevzuatlarnn uyumlatrlmasna ynelik uluslararas giriim ve anlamalar gndeme gelmitir. Bu kapsamdaki abalarn banda 1988 tarihli Viyana Konvansiyonu, 1989 tarihinde FATFin oluturulmas, 1990 tarihli Strasburg Konvansiyonu, 1995 tarihinde Egmont Grubunun kurulmas ve 2000 tarihli Palermo Konvansiyonu gelmektedir (Aykn, 2010: 20-21). Cebir, iddet ve tehdit elerini barndran rgtl sular, uyuturucu madde ticareti, kaaklk ve dier mali sular bata olmak zere kar elde etmek amacyla ilenen sulardan elde edilen gelirlerin terrist faaliyetler de dahil olmak zere yeni su faaliyetlerinin finansmannda kullanld, kar elde etmek amacyla ilenen sular karlnda verilen cezalarn yetersiz kald anlalmtr. Bu nedenle, kar elde etmek amacyla ilenen sularn yan sra karaparann aklanmasnn su olarak tesis edilmesine ynelik almalar 1980li yllardan itibaren dnya lkelerinde yaygnlk kazanmaya balanm, 1990l yllardan itibaren de, ulusal mevzuatlarnda gerekli deiiklikleri gerekletirmeyen dorudan ya da dolayl olarak uluslar aras sistem tarafndan bask altna alnmaya balamtr. kar amal su ve sululukla mcadele anlayndaki bu yeni alm, Trk Hukukunda ancak 1996 ylnda yrrle giren 4208 sayl Karaparann Aklanmasnn nlenmesine Dair Kanunla karlk bulmutur (Yaar, 2008: 315). Bu nedenle 1970li yllarn sonlarnda terr ve anariyi desteklemek zere gerekletirilen bata silah ve uyuturucu madde kaakl ile ilgili salkl saysal verilere ulamak zordur. Trkiye 1960l yllardan itibaren bata radikal solcu olmak zere, etnik blc ve dini istismar eden birok terr rgt ile mcadele etmektedir. Mcadelede zaman zaman baarl sonular alnmasna ramen bu terr rgtlerinin varln korumas, finans kaynaklarn devam ettirebilme yeteneklerinden kaynaklanmaktadr. Bu terr rgtlerinin geleneksel veya yeni dnem finans kaynaklarn kullandklar bilinmektedir. Terr rgtlerinin finans kaynaklarn elde etmede yrttkleri faaliyetler organize su rgtlerinin kullandklar yntemlere benzemektedir. Organize su rgtleri nceleri hara toplama ve koruma ad altnda zorla para toplama eylemlerine younlarken, sonralar ulusal seviyede kaaklk yapan su gruplarna dnmler, daha sonralar ise kresellemenin verdii olanaklardan da yararlanarak uluslararas dzeyde faaliyet gsteren birer snr aan organize su ebekesi halini almlardr. Benzer evrimsel

291

dnm Trkiyede faaliyet gsteren terr rgtleri iin de sz konusu olmutur. 1970li ve 1980li yllarda finans kaynaklarn daha ok hara toplama, banka soyma ve fidye toplama sular zerine bina eden terr rgtleri daha sonraki dnemde ulusal veya uluslararas dzeyde kaaklk olaylaryla elde ettii grlmektedir (Cengiz ve Akyay, 2011: 242-243). Eski Milli Birlik Komitesi yesi, Avukat Muzaffer zda, 28/02/1979 tarihinde Cumhurbakanna devletin iinde bulunduu ar tehlikeler ve vahim gelimeler hakknda yazd mektupta (Fahri Korutrk arivi, 1979d) zetle, Saldrgan rgtlerin silah, tehizat ve finansmanlar lke dndan karlanmakla kalmam, halkmz, esnafmz, rencilerimiz haraca balanarak, bankalar, iyerleri, sandklar, maa mutemetleri soyularak, kanuni fonlar karanlk ynlere aktarlarak, devlet glerine ait malzeme, tehizat alnarak milletimizin z kaynaklar kendine kar kullanlmtr diyerek terr rgtlerinin finansman kaynaklarna iaret etmektedir. Bununla birlikte; lkemizdeki rgtlerin ou finans salamak iin gasp, soygun, hrszlk, aidat ve ba toplama, hara alma, fidye amal adam karma ve ticari faaliyetlerde bulunma gibi yntemler izlerken uluslararas faaliyet ana sahip olan rgtlerin ounlukla sahtecilik, insan ve uyuturucu kaakl zerinde younlatklar bilinmektedir (Aykn ve Gmay, 2008: 348). Marksist-Leninist ideolojiye dayanakl olarak ortaya kan Sol Terr rgtleri, Trkiyede tarihsel geliim olarak en uzun gemie sahiptirler. Bu rgtlerin genel olarak geleneksel finans kaynaklarna yneldikleri sylenebilir. En ok rastlanlan finans kayna hara toplamadr. Gemite yaplan operasyonlarda DHKP-C (Devrimci Halk Kurtulu Partisi Cephesi) terr rgt mensuplarnn younlukla hara aldklar gerekesiyle tutuklandklar bilinmektedir. DHKP-C mensuplarnn daha sonralar uyuturucu kaakl eylemlerine kartklar konusunda polis kaytlar mevcuttur. Ayrca sol terr rgtlerince gemi yllarda geleneksel gelir kaynaklar arasnda yer alan otomobil ve eya hrszl, kuyumcu ve banka soygunu, fidye ve yardm paras ad altnda szde vergi toplama sular da sklkla ilenmitir. rnein THKP-C (Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi) gibi rgtler kurulu aamasnda bu tr eylemlere ynelmilerdir. Yine THKP -C 1970li yllarda kardklar insanlar karlnda ciddi oranda kazan elde etmitir (Cengiz ve Akyay, 2011: 243-244). Trkiyede faaliyet gsteren dini istismar eden rgtlerin finans kaynaklarn salamada sol terr rgtlerine benzedii sylenebilir. Gerek gemi yllarda kurulan dini

292

istismar eden terr rgtlerinin geleneksel finans salama alanlarna ynelmesi, gerekse de hali hazrda aktif olan rgtlerin arlkl olarak kaaklk alanlarn kullanmas, sol rgtlerce kullanlan finans kaynaklaryla rtmektedir. rnein gemi yllarda aktif olan slami Hareket rgt (H) finans salamada banka soygunlar, oto ve eya hrszlklar sularna ynelirken, halen aktif olan Hizbullah terr rgt arlkl olarak hara toplama ve kaaklk sularndan salamaktadr. Bu tr rgtler Gneydou Anadolu blgesindeki vatandalarmzdan fitre ve zekt ad altnda zorla para alarak byk oranda gelir elde etmitir. te yandan dini istismar eden terr rgtlerinin kesilen kurban ve derilerinden gelir elde ettikleri bilinmektedir. Hizbullah terr rgtnn dier bir finans kayna da rgt mensuplarndan toplanan aidat ve balardr. Her rgt mensubu gelir durumuna gre rgte belli bir miktar aidat demek zorundadr. rnein Hizbullah terr rgt infak ad altnda rgt yelerinden gelirlerinin yzde onunu aidat olarak demelerini istemitir. Baka bir gelir kayna da Gneydou Anadolu blgesinde yaygn olan sigara kaakldr. Hizbullah terr rgt yeleri kaak sigarann gerek yurtdndan lkeye sokulmasnda gerekse sokak satcln yaparak datmnn yaplmasnda aktif rol oynamaktadr (Cengiz ve Akyay, 2011: 245-246). Trkiyede faaliyet gsteren terr rgtleri arasnda Etnik blc terr rgt PKK neden olduu ar sonular bakmndan nemli bir yere sahiptir. Bu rgte kar yrtlen kapsaml mcadele politikalarna ramen rgtn varln korumas, finans kaynaklarnn eitlilii ve rgte para aknn devamll ile aklanabilir. PKK terr rgtnn gelir kaynaklarnn ok eitli olduu vurgulansa bile bunun net rakamlarla tespit edilebilmesi mmkn deildir. rgtn finans kaynaklar arasnda aidat ve ba toplama, szde vergi toplama, hara alma, sahtecilik, ulusal ve uluslararas kaaklk faaliyetlerinde bulunma yer almaktadr (Cengiz ve Akyay, 2011: 246). Dnyada terr rgtlerinin geirdii dnm Trkiye iin de geerlidir. Terr rgt PKK, mali desteinin en byk blmn uyuturucu kaaklndan salamaktadr. PKK zellikle sahip olduu lojistik yetenek ve imknlar, uluslararas balantlar, Avrupann pek ok lkesinde yerleik yandalar nedeniyle uyuturucu ticareti iin ok uygun altyapya sahip terr rgtleri arasnda saylmaktadr (Aykn, 2010: 150). Finans kaynaklarnn temini bakmndan bir dnm yaayan PKKnn kurulu yllarnda temel gelir kayna, hara veya koruma paras ad altnda s zde vergi toplamakla snrlyd. rgtn ilk eylemlerine bakldnda silahl soygun eklinde

293

gerekleen eylemlerin fazla olmas dikkat ekmektedir. Gnmzde hara ve szde vergi toplama zellikle Avrupa lkelerinde devam eden finans kaynaklarndandr. rnein 1990larda ngilterede toplanan hara 2,5 milyon ngiliz Poundu civarndadr. Aidat ve balar da PKK iin nemli bir gelir kaynadr. rgt sempatizanlarnn Trkiye ve Avrupada dzenli olarak aidat dedikleri ve yardm kampanyalar ad altnda ba topladklar bilinmektedir. Bu gne kadar ne kadar para yardm topland tespit edilememekle birlikte aidatlardan elde edilen gelirin byk bir yekn tuttuu tahmin edilmektedir (Cengiz ve Akyay, 2011: 247). Yine, PKK Terr rgt tarafndan uyuturucu ticaretinden salanan gelirin miktarn tam olarak hesaplamak gtr. PKKnn uyuturucu ticaretinden elde ettii gelirin 2001 ylnda 60 milyon dolar olduu ynndeki tahminler medyada yer almtr. Bu konuda resmi yetkililerce dile getirilen son rakamlar bu tutarn ok zerindedir. Terrizmle Mcadele Mkemmeliyet Merkezi (TMMM) Komutanl'nn 2008 ylnda ikincisini dzenledii, ''Kresel Terrizm ve Uluslararas birlii Sempozyumu''nun kapan konumasnda dnemin Genelkurmay kinci Bakannca; Terr rgtnn, bata uyuturucu olmak zere, insan, sigara, akaryakt ve silah kaakl, hara toplama, sahtecilik ve kara para aklama gibi yasa d faaliyetler yoluyla mali kaynak temin etmekte olduunu belirtmitir. Sz konusu konumada, terr rgtnn bu ekilde elde ettii yllk gelirinin 400-500 milyon avro civarnda olduu, bunun 200-250 milyon avrosunun uyuturucudan, 100-150 milyon avrosunun kaaklktan (akaryakt, sigara, insan kaakl gibi) 15-20 milyon avrosunun toplanan yardmlardan ve 20-25 milyon avrosunun da dier faaliyetlerden saland Deerlendirmesi yaplmtr. Genelkurmay kinci Bakannn konumasnda belirttii 200-250 milyon avroluk uyuturucu ticareti gelir tahmini nemli bir rakamdr. Ancak bu deerlendirmeye esas rakamlarn hesaplanmasnda kullanlan veri seti ve yntemler konusunda yaymlanm bir kaynaa ulalamamtr. Ancak sz konusu rakamlarn olmas gereken rakamlardan ok da uzak tahminler olmad Abdullah calann 1999 ylndaki yarglanmas srasndaki ifadesinde yer alan rakamlarla teyit edilir niteliktedir. Abdullah calan, rgtn yllk gelirinin asgari 250 milyon ABD Dolar olduunu yargland dava durumasnda bizzat belirtmitir (Aykn, 2010: 150-151). PKK uyuturucu madde kaakl ile ilgili faaliyetlerini kaynandan uyuturucu temini, kaakl ve datm safhalarnda aktif rol alarak yrtmektedir. nceleri

294

uyuturucu sevkiyatndan pay alan terr rgtnn yksek kar oranlar nedeniyle datma da yneldii iddia edilmektedir. Datm ilerinde siyasi amal dernekler ve deifre olmam militanlar kullanlmaktadr. Terr rgt PKKnn Avrupada at dernekler vastasyla uyuturucu datmnda iyi bir organizasyona sahip olduu ileri srlmektedir (Aykn ve Gmay, 2008: 355). Silah kaakl ve terrizm arasnda dorudan bir iliki vardr. Terr rgtleri silah kaakl yapmak yoluyla hem silah ihtiyacn karlamakta hem de gelir elde etmektedir. Terristba Abdullah calan 16-21/02/1999 tarihleri arasnda alnan ifadesinde; silah kaaklnn terr rgt iin hayati bir ihtiya olduunu, silah kaakln bizzat ynlendirdiini ve onayladn belirtmitir. Ayrca mahkemede silah tedarikinin daha ziyade ticari bir konu olduunu ifade etmitir (Aykn ve Gmay, 2008: 355-356). Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi ekleri arasnda bulunan Genel Kurmay Bakanlnn Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu adl raporuna gre 12 Eyll 1980 ncesi ve 12 Eyll 1980 sonras olmak zere silah kaakl olaylar ve yakalananlarn says aadaki gibidir.
Tablo 20: 12 Eyll ncesi ve Sonras Dnemlerde Silah Kaakl Olaylar ve Yakalananlarn Says ve Oranlar
12 EYLL 1980 NCES SLAH KAAKILII OLAYLARI VE YAKALANANLARIN SAYISI OLAYLAR YAKALANANLARIN SAYISI 26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 Says Yzdesi % 12 EYLL 1980 SONRASI 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982 Says Yzdesi % Says Yzdesi % GENEL TOPLAM

490 805

65 55

266 657

35 45

756 1462

100 100

Tablo incelendiinde; 26 Aralk 1978-11 Eyll 1980 arasnda 490 silah kaakl olaynda 805 kii yakalanmken 12 Eyll 1980-11 Eyll 1982 arasnda ise olay saysnn 266ya yakalanan saysnn ise 657ye dt grlmekte, silah kaakl olay ve yakalanan saylarnda dier olay saylarndaki kadar nemli d olmad dikkat ekmektedir. Yine, Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi ekleri arasnda bulunan Genel Kurmay Bakanlnn Trkiyedeki Anari ve Terrn

295

Durumu adl raporuna gre 12 Eyll 1980 ncesi ve 12 Eyll 1980 sonras olmak zere Skynetim Sresince Ele Geirilen Silah Cephane ve Telsiz Durumu aadaki gibi tablo halinde sunulabilir.
Tablo 21:Skynetim Sresince Ele Geirilen Silah Cephane ve Telsiz Durumu
CNS 12 EYLL 1980 NCES 26 Aralk 1978 11 Eyll 1980 Zoralm yoluyla 12 EYLL 1980 SONRASI 12 Eyll 1980 11 Eyll 1982 Halk Tarafndan teslim edilen 24.183 615 346 25.144 2.474 132.552 135.026 1 160.171 635.707 2.998 17.495 Genel Toplam

Zoralm yoluyla 41.459 6.133 8.024 55.616 3.803 573.732 577.536 24 1 633.177 2.668.986 13.457 104 8.275

Piyade Tfei Otomatik Tfek Av Tfei Tfek TOPLAMI Makineli tabanca Tabanca Tabanca TOPLAMI Roket atar Havan Genel TOPLAM Mermi (Muhtelif apta) Patlayc madde Telsiz Kesici ve drtc silah S L A H L A R

8.021 8.021 21.505 21.505 29.526 2.153.365 6.892 707

12 Eyll sonras TOPLAM 65.642 6.746 8.370 80.760 6.278 706.284 712.562 24 2 793.748 3.304.693 16.455 104 25.770

80.411 8.370 88.781 734.067 734.067 24 2 822.874 5.458.058 23.347 104 26.477

Tablo incelendiinde; skynetimin balad 26 Aralk 1978 aile 11 Eyll 1980 arasnda tamam zor alm yoluyla olmak zere 8.021 tfek, 21.505 tabanca olmak zere toplam 29.526 silah 2.153.365 mermi, 6.892 mermi ve 707 kesici ve drtc silah ele geirilmiken, 12 Eyll 1980 ile 11 Eyll 1982 arasnda ise zor alm olarak 55.616, halk tarafndan teslim edilen olarak 25.144 olmak zere toplam 80.760 tfek, zor alm olarak 577.536, halk tarafndan teslim edilen olarak 135.026 olmak zere toplam 712.562 tabanca ve 3.304.693 mermi, 16.455 patlayc madde ve 25.770 kesici ve drtc silah ele geirilmitir. Bu rakamlar 12 Eyll ncesi vatandalarn silahlanarak adeta irili ufakl cephaneler oluturduu sylenebilir. Terr rgtlerinin finans kaynaklarn elde etmede yrttkleri faaliyetler organize su rgtlerinin kullandklar yntemlere benzemektedir. 1970li ve 1980li yllarda finans kaynaklarn daha ok hara toplama, banka soyma ve fidye toplama sular zerine bina eden terr rgtlerinin, daha sonraki dnemde ulusal veya uluslararas dzeyde kaaklk olaylaryla elde ettii grlmektedir. 1980 darbesi ncesinde ve sonrasnda radikal solcu, etnik blc ve dini istismar eden birok terr rgtnn finans kaynaklar hakknda bilgi

296

edinilebilmekle birlikte bunlarn saysal olarak ne kadar olduu konusunda maalesef yeterince kaynak yoktur. Bunun sebebinin; o dneme ait finans kaynaklarnn rgtler tarafndan yeterince kullanlmamas deil, bunu tespit edecek mekanizmalarn mevcut olmamas ve bundan da te terrn finansman hakknda yeterli farkndaln o gnlerde bulunmamas olduu dnlmektedir. Gnmzn mcadele yaps ve kararllk boyutu gz nne alndnda bile terrn finansman kaynaklar ve gelirinin miktar hakknda net bilgilere ulalamazken, 1980 ncesinde bunun ne kadar zor olduu anlalr. Demirele gre Trkiye'yi 12 Eyll 1980 askeri mdahalesine gtren sosyal ve siyasal dinamikler henz yeterince akla kavuturulamamtr. Siyasal iddet ve terr dalgasn yaratan faktrlerin neler olduu, sivil brokrasinin niin ilemez hale geldii, siyasal partilerin neden muhtemel zmler zerinde uzlaamadklar akla gelen sorulardan bazlardr. Dneme ait cevap bekleyen sorulardan birisi de, Trk Silahl Kuvvetleri (TSK) yksek komuta kademesinin askeri mdahaleye zemin hazrlamak iin lkenin byk bir kesiminde ilan edilen skynetime ramen terrle mcadelede etkin bir rol oynamad iddiasdr. Bu konuda aklamalarn bir ksm, TSKnn siyasete mdahale eilimini ne karrken, dierleri sivillerin yetersizlikleri ve uzlaamamalar nedeniyle demokrasiyi yozlatrdklarn ne srerek, 12 Eyll srecinde asl sorumluluun bu gruba ait olduunu ifade etmilerdir. (Demirel, 2001: 44-45). te Aratrma Komisyonunun bu raporu bir yandan da bu dinamiklerin ortaya karmaya alan bir rapordur. 3. 12 Eylle Giden Srete 1979 Faruk Skan Raporu Siyasal iddet ve terrn lke genelinde byk tahribat yapmas zerine Hkmet mcadele yntemlerini belirlemek zere harekete gemitir. Faruk Skan, 05/01/1978 tarihinde kurulan Ecevit Hkmeti ierisinde Devlet Bakan ve Babakan Yardmcl grevini yrtm ve ayn zamanda 28/02/1979 tarihinden itibaren de Trkiyedeki terrn sebep ve kaynaklar ile ilgili incelemeler yapma ve bunu nlemenin arelerini aratrma ve tespit etme ile ilgili grev almtr (Fahri Korutrk Arivi, 1979e). Bu aratrmalarnn sonunda hazrlad kapsaml rapor bu bakmdan ok nemlidir. Skan raporunda (Fahri Korutrk Arivi, 1979e) zetle, lkemizi birbirine zt ynde dnen ve birbirinin hsl ettii bolua dierinin girip yerleme abas gsterdii iki tr tehdit helezonu olduundan; Birinci tehdit helezonunun, ekonomik basklarla da iyice belirlenen i istikrar sorununu gn na karan ve beraberinde sa-sol arlk,

297

blclk, silahl iddet eylemleri, gericilik, genlik sorunlar, genel asayi sorunlar, mezhep atmalar, kaaklk, siyasal terrizm ve gittike hzlanan kat kutuplama hareketleri gibi unsurlar tadndan, d kaynakl ikinci tehdit helezonunun, lke zerinde sper devletler rekabeti, blge konjonktrnn yaratt sorunlar, yabanc ortak menfaat gruplarnn zel giriimleri, zel amal operasyonlar, yurtd bask gruplarnn giriimleri, farkl ideolojik akmlarn yerleme ve pekime giriimlerini beraberinde getirdiinden bahsetmektedir. Raporda ayrca; Devlet ve Hkmet dzeyinde ilgilenilmesi gereken esas sorunun TERR deil, bunun ZMe dnm halidir. Bu noktada kiisel kar iin iddete bavurma yerine, siyasal iktidar ele geirme yol ve yntemi olarak terre ynelme sz konusudur. Kar karya bulunduumuz gerek, siyasal yahut politik terrizmdir. Her dnce tarz, hatta devletler bile terrizme bavurabilirler. Ancak, ada ngiliz ve Amerikan Yaklam terrizme, fenomene ULTRA-SOLun eseri olarak bakmaktadr. Bunun nedeni, enternasyonal dzeyde her trl destein salanabilmesi imknnn mevcudiyetidir. Geri gnmzde talya, spanya, hatta ngiltere ve Amerikada baz sa kanat rgtlerinin terre bavurduklar vakas vardr. Ancak zellikle uygar batda plak adyla FAZM modas gemi, iflas etmi bir gr olmas ve enternasyonal dzeyde her trl destei salayacak sper faist bir gcn mevcut bulunmay konuyu bir tehlike olmaktan uzak grmeye neden olmaktadr. ifadesi bulunmaktadr. ok disiplinli yani Multi-Disipliner yaklamla hazrland vurgulanan raporun (Fahri Korutrk Arivi, 1979e) sonu blmnde zetle; 1. Bir yandan sa arlk giriimleri ile gerici giriimler, dier yandan sol arlk giriimleri ve blclk olgusu, legal/illegal i ielii ile bilinen sa sol kanat terrizmi rejimi, siyasal ve toprak btnlmz ciddi tehdit altnda tutmaktadrlar. 2. Ayn odaklardan kaynaklanan selektif terr henz kana doymamtr ve can almaya devam etmektedir. 3. ldrme olaylar, silahl gasp ve soygunlar trmanarak devam etmektedir. 4. Gerek halk kesiminde gerek bu oluumlarla mcadele durumunda olan Kolluk Kuvvetlerimizde kutuplama giderek bymekte, blnmlk kamplara ayrlmlk en keskin haliyle elle tutulur vaziyettedir.

298

5. Gvenlik Kuvvetlerinde var olduu bilinen baz yetersizlikler yannda bu kutuplama nedeniyle etkin grev yapma ve performans bloke olmaktadr. 6. gvenlik konusunda gvenlik ve istihbarat bugn adna Emniyet Genel Mdrlmz dediimiz gerekte alelade polis grevini ifa eden ve esas vasf alelade asayi hizmetleri, dzen salama nizam muhafaza etmekten teye gemeyen kurulu arasnda doldurulmas zorunlu bir boluun bulunduudur. Bu boluk lke iin gerek ve hayati bir gvenlik riski yaratmaktadr. 7. lkemizdeki tm gvenlik ve kolluk hizmet birimleri acil bir ekilde ve oryantasyon, ve organizasyon ve modernizasyon ihtiyac iindedirler. 8. Etkin ve yksek kaliteli i ve d istihbarattan yoksunuz. 9. Milli dzeyde etkin ve rahat ileyen istihbarat koordinasyonu ihtiyac iindeyiz. Asker ve gvenlik ve istihbarat servisleri arasnda devaml olarak bulunmas gereken ve rahat ilemesi zorunlu olan istihbarat ve ibirlii tatminkr seviyede deildir. 10. Merkezi ve kompterize Devlet Bilgi Bankas yoktur. 11. Batda rnekleri bulunan zel anti terrist yntemlerinden ve bu amala yetitirilmi devlet kuvvetlerinden yoksunuz. 12. Yeterli ve etkin haber alamay kadar alnm haberlerin icraya dntrlmesinde ciddi aksaklklar ve itaatsizlikler sz konusudur. 13. crac birimlerin alageldikleri ustadan grme yntemler yerine

sistematize etkin yaklamlar ieren hizmet anlayna kavuturulma zorunluluu vardr. 14. Deien artlar muvacehesinde gerek su, gerek suludaki nicelik ve nitelik deiimi ve gerekse su ileme yntemleri ile su ileme vastalarndaki farkllama ne yakndan izlenebilmi ne de deerlendirilebilmitir. Tespitleri bulunmaktadr.

299

Yine raporda; Eer rejim, dzenin korunmasnda srekli olarak baarszlk iinde ise halk kendisine uzatlan yabanc imdat ellerine korunmak umudu ile yapmaya zorlanm olmaktadr. Maalesef genellikle bu yardm ellerini uzatanlarda terrist olmaktadr. Bylece de halk yeni bir otoriteye geerlik kazandrm olmaktadr. Diyerek terr rgtlerinin nasl taban kazandklarna parmak baslmakta, ayrca Bu trden bir stnl elde eden terristler tesis ettikleri bu kontrol ve idarelerini srdrebilmek iin devaml iddet giriimi iine girmekte ve bu suretle dinamizmlerini sergilemektedirler. Bu olgu hemen yan banda giderek artan dozda bir propagandann da destei ile mevcut rejim ile halk arasndaki tm balarn koparlmasn amalamaktadr. Halk arasnda bu suretle giderek artan korku ve tedirginlik toplumda psikolojik sapmalar, zlmeler ve dalmalar ve geni lde de rejimin otoritesinin kmesini kolaylatrmakta ve maalesef bu noktadan sonra rejimin etkin kontrol yapabilme yetenekleri zaafa uramakta ve arzulanmayan akbet doabilmektedir. ifadeleri bulunmaktadr (Fahri Korutrk Arivi, 1979e). Raporun lkenin kar karya bulunduu olgular karsnda alnmas gereken nlemler ksmnda zetle; Dnlecek nlem zellikleri akuli (dikey) ve ufki (yatay) olmak zere iki temel faz iinde birbirini tamamlayan diziler eklinde olmaldr. lk fazda yaplacak i, kar karya bulunduumuz nemli olaylarn trman durdurmak ve genilemesine engel olmaktr. kinci fazda ise arzulanmayan geri tepmeleri nlemek iin salanacak olumlu durumu pekitirici nlemleri gelitirmek, bundan sonra da bu ok iyi belirlenmi snrlar iine hapsedilecek olguyu sndrmektir. Bu genel yaklam iinde nerdiimiz nlemleri nce acil olanlar bal altnda ele alarak mcadele tekilatlarn etkin hizmet yapmaktan alkoyan TEPE SORUNLARa hemen zm getirilmesi, zellikle gvenlik rgtlerinin depolarize ve depolitize edilmesi, rgtsel sorunlara yaklalmas, fonksiyonel sorunlara yaklalmas, istihbarat ve oryantasyon ve reorganizasyonuna gidilmesi, operasyonlar, hedefler, aratrma zorunluluudur. ifadeleri bulunmaktadr (Fahri Korutrk Arivi, 1979e). Ayrca raporda; Arz ettiimiz almann nc blmnde yukarda deindiimiz nlemleri pekitirici ve onlara baz yeni unsurlar getirici neriler yer ald. nerilerimizde Babakanlk dzeyinde yaplmas gerekli ilere deinerek bir devlet gvenlii koruma koordinatrl (DGKK) kurulmasn ngrdk. Bundan sonra i ileri bakanl dzeyinde yaplmas gereken ilere deyindik. Orada istihbarat tekilleri ile polis hizmet alanlar arasn var olduuna yukarda deindiimiz i gvenlik riski yaratan boluun doldurulmas iin dnyann gelimi lkelerindeki rnee uygun olarak bir i gvenlik

300

servisi (Mstearl) kurulmasn nerdik. Bu meyanda mevcut rgtlerin hizmet reoryantasyon ve adaptasyonu iin dncelerimizi her hizmet servisini teker teker ele alarak inceledik ve belirledik. Yine bu meyanda nemine binaen kurulmasn nerdiimiz i gvenlik servisinin kurulu hizmet ve almalarna ait temel genel prensipleri sraladk. Mcadele konusunun arz ettii zel nemi dikkate alarak yine gelimi lkelerdeki rneklerine de dokunmak suretiyle bir anti-terrist zel grev birimlerinin kurulu, alma usul ve yntemleri zerinde durduk. Denmektedir. Raporun son paragrafnda ise, nerilerimizin uygulama alanna konulmasnda karmza kacak en nemli sorun ie adam seme olacaktr. Burada ehil kiinin doru yerinde istihdam ilkesinden asla taviz verilmemesi nem arz etmektedir. Aksine bir davrann en tutarl rgtleri bile ksa srede yozlama ve rmle iterek umulmadk zarar ve risklere neden olmas iten bile deildir. fadeleri dikkat ekicidir (Fahri Korutrk Arivi, 1979e). Ancak 11/09/1979 tarihinde dnemin Cumhurbakan Fahri Korutrke yazd mektuptan da anlalaca zere, iinde bulunduu bu Hkmet, bu raporu deerlendirmemi ve istifade etmemitir. Skana gre zetle; Kurulu gayelerinin banda, cephecilii ve blcl kaldrmak, terrizmle etkin bir ekilde mcadele etmek ve bu suretle i bar salamak olan bu Hkmetle, Meclis ve parti ii denge hesaplar ile hareket edilmesi, taviz verilmesi, olaylara tutkularla ve baz belli hesaplarla yaklalmas yznden anari ile mcadele etmenin ve i bar salamann mmkn olmayaca anlalmtr. Skan mektubunda, Milli Gvenlik Kurulunda Devletin ve D Gvenlii ve Temel Meseleleri ile ilgili alnan; a) lke ve Millet Btnln, Devlet otoritesini, Kamu dzenini ykmay amalayan anari yuvalar, tedhi ve cinayet tekilatlaryla mcadele, b) Trk Silahl Kuvvetlerinin glendirilmesi ve Milli savunmamzn acil ihtiyalarnn karlanmas, c) darenin ve Kolluk Kuvvetlerinin glendirilmesi, yeniden dzenlenmesi ve modernizasyonu, d) Gvenlik Mahkemeleri, e) Siyasi ve ekonomik istikrar, f) Kaaklk ve zellikle silah kaakl gibi konularda tavsiye kararlarnn ok byk ounluunun uygulama ve icra safhasna intikal etmediini, temenniler halinde kaldn ifade etmitir (Fahri Korutrk Arivi, 1979e). Skan yine Cumhurbakanna gnderdii bu mektupta (Fahri Korutrk Arivi, 1979e) zetle, Hkmet iinde kendini Trk saymayan Bakan ve Milletvekillerinin mevcudiyetine ve faaliyetlerine gz yumulduuna, Yce Meclislerde blclk ve blgecilik yapldna, Devlet hayatndaki rvet ve yolsuzlua ve denetim yolarnn trl oyunlarla tkal tutulduuna, Hkmette her trl yolsuzluk ve suiistimallerle mcadele

301

grevinin kendisine verildiine, engellemelere ramen elde ettii bulgular adli ve idari mercilere intikal ettirdiine, yolsuzlua karan Bakanlar ve yaknlar zerine de yrmekte tereddt etmediine, Sosyal Gvenlik Fonlarnn trl oyunlarla baz ahslara peke ekildiine, Bunlarn da zerine gittiine, bu yzden Sosyal Gvenlik Bakannn istifa mecbur kaldna, bu tr olaylardan dolay kamuoyunda ismi ayyuka kan Gmrk ve Tekel Bakanyla ayn masa etrafnda oturmasnn mmkn olmadna, iinde bulunulan siyasi ve ekonomik buhrandan bu hkmetle kmann mmkn olmadna dikkat ekmitir. Ayrca Skan, devam etmekte olan skynetimin Trk Silahl Kuvvetlerinin byk gayretlerine ramen Hkmetteki zaafla, idaredeki tereddtler ve yaplan partizanca tasarruflar yznden tam manasyla baarya ulaamadna, anari ve terrn kontrol altna alnaca ve azalaca yerde devam etmesi ve trmanmasnn Trk Silahl Kuvvetlerinin otoritesine de glge drebileceine, yaplacak ilk iin vakit kaybetmeden yeni bir hkmetin kurulmasn salamak olduuna iaret etmitir. Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Faruk Skan 20/09/1979 tarihinde Babakan Blent Ecevite gnderdii dilekesinde Trkiye Cumhuriyeti Devletinin iinde bulunduu bu ar buhrandan bu hkmet ile kmann mmkn olmadnn kesinlikle anlaldn sylemi ve Bu durumda Trkiyenin ar bunalmlardan kna uygun bir siyasi ortam hazrlanmas tarihi bir zorunluluk haline gelmitir. diyerek istifa etmitir (Cumhuriyet Gazetesi 21.09.1979). Bu deerlendirmeler 12 Eyll ncesi terr ve iddet olaylar ve bunlarla mcadele yaps asndan nemli ipular vermesi yannda ve bunlarn sonunda gelen istifa ise Trk siyasi hayat asndan nemli rneklerden birisi olarak deerlendirilebilir. 4. 12 Eyll ncesi Dnemde Skynetimin lan ve Uygulamas Skynetim, olaanst hale nazaran daha sert nlemlerle hak ve zgrlklerin daha fazla snrland, hatta durdurulduu, kolluk yetkilerinin sivil makamlardan askeri makamlara getii, tm bu yetkilerin skynetim komutanlarnn ahsnda topland ve Skynetim Kanununda gsterilen sular ileyenlerin askeri mahkemelerde yargland olaanst ynetim usullerindendir. 1971 ylnda karlan 1402 sayl Skynetim Kanununa gre gvenlik, asayi ve kamu dzenini korumak ve salamakla grevli ve yetkili olan skynetim komutanlar, Genelkurmay Bakannn nerisi, Milli Savunma Bakannn inhas, Babakann imzalayaca ve Cumhurbakannn onaylayaca kararnameyle atanr. Btn lkede veya birok blgede skynetim ilan edildiinde

302

komutanlar arasndaki koordinasyon Genelkurmay Bakanl tarafndan salanr. Dolaysyla Skynetim Komutan, skynetimle ilgili konularda Genelkurmay Bakanna kar sorumludur (Erdal, 2009: 28). 1980 darbesi ncesi, 1978 ylna gelindiinde terr ve iddet olaylarnda meydana gelen art Skynetim ilan tartmalarn da beraberinde getirmitir. Trkiyenin ar bir bunalm iine srklendii, okullarn okunamaz, sokaklarn gezilemez, Kars ve Tunceliye gidilemez hale gelindii, Trkiyenin btn dnyann gznde Ortaa karanlna itilmi bir lke gibi gsterildii gerekesiyle 02.10.1978 tarihinde MHP Genel dare Kurulu toplantsndan sonra yaplan aklamalarla Skynetimin ilan edilmesi, Devlet Gvenlik Mahkemelerini kurulmas, iktidarn sratle deitirilmesi ve 1979 Senato Seimleri ile birlikte erken seime gidilmesi istenmitir (Milliyet Gazetesi, 03.10.1978). TBMMde skynetim grmeleri balarken AP ve CHP milletvekilleri arasnda kavga km ve grmelere yarm saat kadar ara verilmitir. Anarinin bir an nce durmas iin bar arsnda bulunan Ecevitin szleri stifa stifa diye kesilir. APli Ucuzal Skynetim hkmetin iflasnn delilidir. steimiz bu hkmetin skynetimi sulandrmamasdr. derken, MHPli Somuncuolu Trk bayra ekilmeyen iller skynetim dnda braklrsa hkmetin samimiyetine inanmak gtr der. MSPli Aksay nallah iki ayda anari nlenir ve skynetime bir daha gerek kalmaz. diye temennide bulunurken, CHPli Turan Gne Siyasal hayatmz Silahl Kuvvetlerin yardm olmadan yrtemiyoruz. En nemli sorun budur. Aslnda, vatanda skynetimi memnunlukla karlayacaksa bunun anlam, sivil siyaset adamlarna gvencesinin azalmas demektir. diyerek endielerini dile getirmitir. Eletirilere cevap veren Babakan Ecevit Skynetim uygulamasnn demokratik zgrlklerin dnda olmayacan, hukuk devleti ilkelerine gre hareket edileceini bildirmitir. 87 parlamenter oylamaya katlmamtr. Sonunda 26.12.1978 tarihinde 1 red ve 1 ekimser oya kar 537 oyla stanbul, Ankara, Erzincan, Sivas, Erzurum, Kars, Elaz, Malatya, Bingl, Adana, Kahramanmara ve Gaziantep olmak zere 13 ilde skynetim ilan edilmitir. Skynetimin ilanna tepki gsteren Prof. Dr. Haluk lman; ktidar askerle paylaan bir Ecevit, bir CHP ve bir parlamento var karmzda. Politikaclarn bundan byk utan duymalar gerekir. eklinde tepkisini dile getirmitir (Milliyet Gazetesi, 27.12.1978).

303

Ancak skynetim ilanna ramen iddet olaylar bir trl dindirilememitir. Eski Milli Birlik Komitesi yesi, Avukat Muzaffer zda, 28/02/1979 ylnda Cumhurbakanna yazd mektupta (Fahri Korutrk Arivi, 1979d), Kahramanmara facias, i gvenlik kuvvetlerimizin i gvenlii salamakta yetersiz bir duruma drdn tartmasz bir gerek olarak ortaya koydu. Kahramanmara olaylarnn zorlamas ile yurt ii gvenlik hizmetleri de silahl kuvvetlerimize yklenmi oldu. Bamsz ve zgr bir millet ve devlet oluumuzun nihai teminat silahl kuvvetlerimizdir. Bu teminatn ypratlmasna i gvenlik kuvvetlerinin drld aresizlik tuzana kaptrlmasna meydan verilmemelidir. Diyerek ordunun i gvenlik konusunda daha aktif rol oynamas gerektiini vurgulamtr. 19-26 Aralk 1978 tarihleri arasnda Kahramanmara'ta meydana gelen olaylar 12 Eyll srecine giden yolda nemli dnm noktalarndan biridir. Kahramanmara Olaylar 12 Eyll 1980 askeri darbesinin nedenlerinden biri olarak grlmektedir. Bu olaylar ayn zamanda 12 Eyll ncesi dnemde skynetimin uygulamaya geirilmesinde de nemli rol oynamtr. Kahramanmara olaylar ile ilgili olarak Ankara Cumhuriyet Basavclnn hazrlad 12 Eyll ddianamesi olarak adlandrlan 2012/2 Esas Nolu ddianamede u anlatmlara yer verilmitir: Genelkurmay Bakan Evren, "Ama skynetim yok ki. Daha skynetim ilan edilmi deil Trkiye'de. Onun iin oradaki Emniyet gleri ancak bunlarla ilgiliydi...", Kuvvetim yoktu orada askeri birlik yok, yani orada bu ie mdahale edecek askeri birlik yok eklinde beyan etmektedir. 5442 Sayl l idaresi Kanunun 11.maddesinde (29/08/1996 tarihli deiiklik ncesi) Vali, il iindeki kolluk kuvvetleriyle bastrlamayacak olaanst ve ni hdiselerin cereyan karsnda kalrsa en yakn asker kara, deniz, hava kuvvetleri komutanlarna mmkn olan en seri vastalarla mracaat ederek yardm ister ve bunu yaz ile de teyit eder. Bu talep derhal yerine getirilir eklinde dzenleme bulunmaktayd. Olaylarn ikinci gn dnemin Kahramanmara Valisi tarafndan takviye asker kuvveti talep edilmi olmasna ramen talep dikkate alnmamtr. Ayrca olaylarn ikinci gn Kahramanmaraa gelen ve eylemcilere mdahale edilmesini isteyen zamann ileri Bakan rfan zaydnlya 2. Ordu Komutan brahim enocak Paam, sizi severim ve sayarm ama emirleri Ankaradan alrm demitir. Nitekim birok kiinin lmnden sonra olaylara ikinci ordu birliklerinden deil, Kayseri

304

ve Gaziantepten getirilen askeri birliklerce 25 Aralkta mdahale edilmesi ileri Bakan ve Valinin beyanlarn dorulamaktadr. Kaynaklarda ve tank beyanlarnda ksmi elikiler bulunsa da, esas olarak Kahramanmara olaylarnda Emniyet kuvvetlerinin olaylara mdahaleden el ektirildii, Kahramanmarataki Valinin emrindeki askeri birliklerin ise olayn en youn yaand gnlerde mdahalede yetersiz ve pasif kaldklar, il dndan talep edilen askeri birliklerin olaylarn youn olarak yaand gnlerde gelmedikleri, byk kayplar yaandktan sonra ancak 25 Aralk 1978 tarihinde mdahalede bulunduklar anlalmtr (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 19-20). Kahramanmara olaylar ve olaylarn ardndan siyasal parti liderlerinin aklamalar gazete sayfalarna u ekilde yansmtr: Cenaze treninde kan olaylar btn ehre yayld. l says 33e ykseldi; 206s ar 300 akn yaral var. Evler dkknlar yakld. Polis ve jandarma olaylar bastrmakta yetersiz kald. Gaziantepten Jandarma, Kayseriden indirme birlii arld. Jet uaklar ehrin stnde utu. Gece-gndz sokaa kma yasa konuldu. lenlerden birinin jandarma eri olduu bildirildi. Btn memurlar ve eleri Valilie snd. (Hrriyet, 24 Aralk 1978 Pazar, Say: 11027). Marataki olaylarda resmi l says 77 olarak bildirildi. Yaral saysnn da 150si ar olmak zere 1.000 dolayna ykseldii bildirildi. Babakan Ecevit cana kyanlarn canna kylmyorsa bu devlet gcnn insanca kullanlmasndandr, hkmeti ykmak uruna ulusu blyorlar, dedi. Hkmeti sulayan Demirel ise bana saclar cinayet iliyor dedirtemezsiniz dedi. MSP genel bakan Erbakan bugnk hkmetin memleketi i harbe gtrdn ve bir an nce ekilmesi gerektiini syledi. (Cumhuriyet, 25 Aralk 1978 Pazar, Say: 19543). Demirel aciz hkmetin yakasna yaplmaldr dedi. AP lideri Trkiyeyi idare ediyoruz diyenlerin ar ve haydan mahrum olduklar her gn ortaya kmaktadr dedi. (Tercman, 24 Aralk 1978 Pazar, Say: 6871). Demirel bu Marataki olaylarn olacandan hkmetin mutlaka haberi vard. Ecevit Baz kimseler hkmeti ykabilmek iin Trk ulusunu blmeye alyorlar dedi. Trke Kahramanmarata dklen kanlarn len vatandalarn manevi katili Ecevittir. Erbakan Memleketi i harbe gtren bu hkmet biran nce ekilmelidir. Batrk olaylarn altnda yatan gerek emperyalizmdir. (Tercman, 25 Aralk 1978 Pazartesi, Say: 6872).

305

Olaylar zerine gerekleen skynetimin ilan da yazl basn organlarnda geni ekilde yer bulmutur: Adana, Ankara, Elaz, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, Bingl, stanbul, Kahramanmara, Kars, Malatya, Sivas ve Urfada 2 ay sreyle skynetim ilan edildi. (Cumhuriyet, 26 Aralk 1978 Pazar, Say: 19544). Huzura susam milletimiz yrekten sesleniyor merhaba asker, 13 ilde skynetim yrrle girdi. (Tercman, 27 Aralk 1978 Pazartesi, Say: 6874), Basnda skynetimin halkn susad huzura gtrecek bir ynetim biimi olarak Merhaba Asker olarak karlanmas da o dnemin anlayn yanstmas asndan arpcdr. Skynetim oylamasna 94 ye katlmad. 537 ye kabul, yalnzca Mardin bamsz milletvekili Nurettin Ylmaz ret oyu verirken kontenjan senatr Metin Toker ekimser kalmtr. CHP grubunda skynetim eletirildi, 63 ye kar kt. (Cumhuriyet, 27 Aralk 1978 Pazar, Say: 19545). Skynetim ilan edilen 13 ilde 1 ylda 715 kii ldrld. (Cumhuriyet, 27 Aralk 1978 Pazar, Say: 19545). Trke vatandalara pasaport sorulduu, Trk bayrann ekilmedii iller skynetim dnda braklmtr dedi. (Tercman, 27 Aralk 1978 Pazartesi, Say: 6874). Nazl Ilcakn Skynetim balkl ke yazsnda nihayet yzlerce kii ldkten sonra skynetimin gereine inanlabildi. Daha dorusu Genel Kurmay Bakannn ltimatomuna uymak zorunda kalnd. Kenan Evren bize yetki ve sorumluluk verilmeden daha fazla grev yapamayz dediini belirtti. (Tercman, 27 Aralk 1978 Pazartesi, Say: 6874). Yabanc yayn organlar Trkiyedeki olaylara geni yer veriyordu. Le Monde Ecevit kendi hkmetinin gszln kabul etti, ABD Dileri szcs Trkiyedeki olaylar kontrol altna alnd. Bu olaylar ABDyi yakndan ilgilendiriyor. Karamanlis olaylar dakika dakika takip ediyor. Fransz TVsi Ecevit vaatlerinin hi birini yapamad. LAdore Trk Silahl Kuvvetleri yeniden hakem durumuna geldi. Le Matin Trkiye ran ile mukayese edilemez. Lhumanite Ecevit hkmeti karalln gstermelidir. The Financial Times 7 yl nce skynetime kar kan Ecevit bu defa orduya dnmek zorunda kald. (Tercman, 28 Nisan 1979 Perembe, Say: 5975). Cumhuriyet Gazetesinde 1985 ylnda yaynlanan Mdahalenin Ayak Sesleri adl yaz dizisinde ngiliz radyo ve televizyon kurumu BBCnin, 1979 ylna girerken, 25

306

Aralk 1978 gn Trkiyedeki durumla ilgili olarak u yorumuna yer verilmitir (Cumhuriyet, 10 Kasm 1985, 1): Kahramanmara olaylar, Pakistan, Afganistan ve randan sonra belki de kaos ve belirsizlik iine dme srasnn Trkiyeye geldiini gsteriyor. Sonuna kadar demokratik ilkelere bal kalma kararllnda olan orta-sol hkmet, her eye ramen olaylar denetleyemedii grnts tayor. Hkmetin, bir nceki hkmetten devrald sorunlarn oluturduu Trkiye tarihinin en kt bunalm, geen yl olduundan daha iyi bir durumda deil. Siyasal iddet olaylar da artyor. Bu yl daha imdiden 700 den fazla kii siyasal iddet olaylarnda yaamlarn yitirdiler. Siyasal iddet olaylar, imdi byk kentlerin dndaki yerleme blgelerine de yayld. Bu blgelerde Snniler ile iiler ve Trkler ile Krtler arasndaki ayrlk egemen. Asl kt olan, belki de Trkiyedeki siyasal partiler arasnda bir birlik belirtisi grlmemesi. Partilerden her biri byk bir bencillik iinde durumu kendi yararna kullanmaya alyor. Fakat bu yl iinde grlen en ciddi iddet olaylarnda hayatlarn yitiren 60 kii bile, Trkiyedeki siyasal partileri, Trk demokrasisi ve devleti iin en byk tehlikeyi oluturan iddet olaylarna kar birlemeye raz edebilecek mi, bu kesin deil. Babakan Ecevit, taraflarn kendilerini tutmalar ve olaylardan kanmalar arsnda bulunduu zaman, muhalefet lideri Demirel, Ecevitin kan denizinde boulacan syledi. Demirel, Eceviti iddet olaylarna yanl tehis koymakla suluyor. Ayn zamanda gerekli nlemleri almadn sylyor. Babakan Ecevit dhil olmak zere giderek artan sayda kii, bir i sava tehlikesine dikkati ekiyorlar. Her ne kadar bu pek dramatik bir tahmin olsa da, Trk Silahl Kuvvetlerinin bir kez daha kendisini mdahale zorunda hissetmesi-eer durum dzelmi ise- olasl gl durumda Ayn yaz dizisinde skynetimin ilanna giden sre Cneyt Arcayrekin kaleminde yle anlatlmaktadr (Cumhuriyet, 10 Kasm 1985, 7): Yl, 1978, Aralk ayn son gnleri Ecevit, Kkten kt. Demirel, Kke girdi. Ecevit, Bakanlar Kurulunu toplad. Skynetim istemini hazrlyordu. Demirel, muhalefet nderiydi, hazrlanyordu.

307

Demirel, Sayn Cumhurbakann ok rahat grdm dedi. Neeli bu olaylar arasnda Cumhurbakan kalkp istifa etmese bari? dedim AP nderine. Yooo.. Bana gayet iyiyim dedi. Diyor ki mcadeleye devam. Kafasnda bir ey kotarm, bir karara varm gibi. Bir ittifak var. Nasl bir ittifak bilemiyorum. Korutrk, Ordu ile anlam grnyor.. dedi Demirel. Skynetimle Ecevit Orduyu yanna m almaya istiyor sizce? Aksine, Orduyu karsna almak istemiyor Artk soruyoruz, soruturuyoruz: Bir mdahale olasl? ..yle de grnmyor. Ama skynetim kesin. On bir lde diye duydum, Kke de sormadm. Anayasann gerektirdii bavurularn yaplacan syledi. ok ilgin buldum, Bir ey var kafasnda. Milli Savunma komisyonu yelerine askeri birlikleri gezdirmiler. Generaller dhil hepsi ekonomik koulardan ikyet etmi Menderesin son ylna ve 1971 dneminize benziyor Evet!...Ekonomik koullar askeri ok etkiler. 8 bin maa, 6 bin kira diyorlar. n planda sknt bu. Orgeneral Evren, durumu grp alt tarafla diyalog kurmu. Byle geliyor bilgi Bir grup karar yok, fakat Turan Gnee gre, Korutrk, askerlerin telkiniyle bugn kabul ettii Ecevitten skynetim istedi. Ecevit, skynetime kar olduunu sylyor, ama yle bir facia oynand ki diye konuuyordu. 25 Aralk gecesi hkmet toplantdayken -saat 01.00de- Ankara ve stanbulda bombalar patlyordu. Bomba patlamalar tam CHP grubu dalrken duyulmu, anlatlan doruysa Ecevit yerinden frlamt. Elbette isteyerek itenlikle- skynetime gidilmedii bir gerekti. Ecevit, konumalarnda bu noktaya deiniyordu. aresizlik karsnda skynetime gidildiini dokundurarak da olsa sylyordu. Skynetim milli Gvenlik Kurulunda grlrken, Babakann gazete kapatmak, trafik sorunlarna eilmek gibi uygulamalardan kanlmasn istediini rendik. Dorusu uydu:

308

Marata sivil otorite grevini yapmamt. Kente gelen birlikler yasal yetkileri olmadn bildirerek, iin iine girmemi, karmamt. Krsdeki Ecevite bakyordum. Yorgun, zgn ve bezgindi. Daha bir yl, iki ay nce skynetime kar kan bir nderin bir olayn nne koyduu zorunlulukla o ynetimi Millet Meclisinden istemesindeki ac gerei kavryordum. MHP, aylardr anari karsnda skynetim istiyordu. Skynetimin gelmesini salamak iin MHP bir zorlama yapabilirdi. Mara olaylar bu istein geree dnmesini salayabilirdi. Milli Gvenlik Kurulundaki konumalar ilginti. Babakan Ecevit, 13 lde skynetim ilan edilmesi kararna varlrken, Hilal iindeki illerle, Yozgat, Tokat, orum gibi lkclerin kmelendii illerde de bu uygulamann yaygnlamasn istedi. Bylece, MHPye bal silahl sa glerin temizlenmesi olana bulunabilirdi. Genelkurmay Bakan Kenan Evren, bu istee O kadar kuvvetimiz yok diye kar kt. Skynetim, Hilal illerde yaygnlatrlmad. MHPnin aktan istedii skynetime, APnin kar kmadn biliyorduk. Demirel zel syleilerde anariye kar skynetimi istediini sylyordu. Ne var ki, MHPnin skynetim isteiyle Demirelin istei arasnda bir ayrm yaplabilirdi. MHP, devlete bu yoldan -ordu iindeki yandalaryla- daha ok yaklaabilecei hesab iindeydi. Demirelinse ordunun devlet ynetimine tmyle el koymasna kar olmas gerekirdi. Ama, ekonomik darboazlarn yaand gnlerde lkeye skynetim geldikten sonra bu iki olgunun birlemesinden bir mdahalenin ktn o gnlere dek hep grmtk. 1960ta byle geldi, 12 Marta da bu istekler erevesinde gidildi. 1978 de bu sre yine balyordu. Sz edilen yaz dizisinde skynetimin ilanna giden srete Ecevitin tutumunu Cneyt Arcayrek yle aktarmaktadr (Cumhuriyet, 14 Kasm 1985, 10): Askerlerin ncelikli kmasn istedii yasalar Skana gre- egdm ve Milli Gvenlik Kurulu toplantlarnda dile getirilmiti. Ksaca istekler unlard: Olaanst Hal Yasas, Polisin ve idarenin tarafszlatrlmas, polisin glendirilmesi, Devlet gvenlik mahkemelerinin kurulmas. Ecevitin de bu isteklere zellikle, olaanst hal yasasyla, polisin tarafszlatrlp glendirilmesi yasasna kar kt yoktu. Fakat parlamentoda bu

309

yasalar zerinde anlama olmadn sylyordu. Skana gre Ecevitin sknts daha ok kendi i bnyesinden kaynaklanyordu. Skan verdii rnekler arasnda Marataki olaylardan sonra Ecevitin tutumunu anlatyordu: Marata olaylarn balamasndan sonra ben, Eybolu ve Mehmet Can hemen skynetim ilan edilmesini istedik diyordu. Ecevitinse Mara olaylarna o srada koyduu tehis, olaylarn daha ok sa ve gerici gler tarafndan karld biimindeydi. Skan, Ecevit, hemen skynetim ilan edilmesini istemedi diyordu, Babakan durumun henz akla kavumadn sylyordu diye de ekliyordu. Fakat Marata olaylar 22 Aralktan balayarak birden boyutlanmt. Skana gre, Ecevit ancak o zaman skynetim ilanna yanam, giriimde bulunmutu. Skynetimin ilk defa uzatlmas ile ilgili gelimelere ise yaz dizisinde u ekilde yer verilmitir (Cumhuriyet, 11 Kasm 1985: 7): ubat 1979un son gnleri. AP, krmz oy hesab yapt: kan sonuca gre, AP ve kimi milletvekilleri olumsuz oy kullansalar da, skynetim uzatlacakt. MGK, skynetimin anayasa ve yasalara tam uygunlukla, tarafszlkla iledii grndeydi. Fakat, APnin at olumsuz oy kullanm ile ilgili dalgalanmalar srp gidiyordu. CHP grubunda skynetime 52 milletvekili kar kmt. Ama grubun ounluu olumlu grteydi. CHPli 52 milletvekilinin gruptaki bu davranna bel balamamak gerekirdi. Grup karar ktktan sonra bu milletvekilleri parti kararna uyacaklard. 25 ubat gn, TBMMde, 225 oya kar 337 oyla skynetimin, iki ay daha uzatlmas kararlatrld. AP kar oy vermiti. CHPnin yannda MSP, MHP gibi partiler yer almt. APnin skynetime kar davranna genel Kurmay Bakan Evrenden dolayl bir yant geldi. Evren, skynetimle ilgili savlarn gerekd olduunu syledikten sonra, TSKnn hibir partiyle ideolojinin emrinde olmadn bildiriyordu. Genel Kurmay Bakan, muhalefetin zellikle APnin- skynetimlerin egdm bakanlna baland yolundaki savlarnn doru olmadn belirtiyor, Skynetim komutanlklarnn ok yumuak bir tutum izlediklerini ve henz anarinin kkenine inemedikleri iddiasn ileri srenlerin amac, bu komutanlklar gayri kanuni yollara srerek, sank ve hkmllere ikence yapmay, zamanl zamansz aramalarla vatanda

310

huzursuz etmeyi telkin ise, aldanmaktadrlar. Yurt dzeyine yaylm ve byk saylara ulam anarik olaylarn kkenine iki ay gibi ksa srede hibir gcn inemeyecei gereini ulusumuzun ve basnmzn takdirine brakyorum diyordu. ne srlen savlar Genel Kurmay Bakannn aklamasnda aka yazlmt: 1- Skynetim komutanlklar, Babakanlkta kurulan ve kanunda yeri olmayan egdm bakanlna balandklarndan, yetkileri ellerinden alnm ve i gremez duruma getirilmilerdir. 2- Bu komutanlklara tayin edilen askeri savc ve hkimlerin seiminde, dardan baz glerin etkisi olmutur. 3- Sz konusu hkimlerden yedisi sakncal personel arsndadr ve bir askeri hkim rvet alm, kumar oynam ve solcu olarak tannmtr. 4- Skynetim komutanlklar, ok yumuak bir tutum srdrmekte ve henz anarik olaylarn kkenine inememi bulunmaktadrlar Evrenin szleri bir uyar olarak nitelendi. Oysa bu, iktidar ve ordu evrelerine gre, daha ok bir savunu ve ordunun yerini saptayan bir demeti. Evrenin Babakan Ecevit koutunda grnmesi, kulislerde, Bu aklamay Ecevitin yaptrd biiminde yorumland. Ecevit ise, Genelkurmay bakann byle bir aklamaya biz deil, muhalefet zorlad diyordu. Bu szlerde gerek pay yok deildi: APnin skynetimlerle ilgili gerekesinde bu ynl kokular vard. Bunun yan sra, AP, MGKden nce iki giriimde bulunmutu: Demirel, Cumhurbakanna MGK toplantsndan nce mektup yazm, bir adan ele alnrsa, bu mektubu MGKnin grevini yerine getirip hkmeti uyarmad anlamn vermiti. Skynetimlerin blcle bakmadn vurgulayarak beklenen sonularn gelmedii kansn ne srmt. Ordunun partiler st grnmn bozmaya ynelik bir davrana kar kmas doald. AP muhalefetinin siyasal alanda ne frlad varsaymlar zerinde durulurken, bu kez bte oylamas bir takm hesaplarn yanlln ortaya kard: Bylece, bte oylamasna dein, yaygnlatrlan; hkmetin Millet Meclisinde drlebilecei savlar yitip gidiyordu. 1979un zorlu koullarnda, eitli baarszlklarn srp gittii ortamda 228 oy, bir bakma gvenoyunun yenilenmesiydi.

311

Mecliste hkmetin gitmesini deil kalmasn isteyenler ounluktayd! Blent Ecevit, skynetime giden sreci u ekilde deerlendirmektedir (skl, 1989: 190): 1978de hkmeti kuruumuzun ardndan bir yla yakn sre, skynetim ilan iin baz siyasi evrelerin youn basks altnda kalmtk; fakat bunlara kar direnmitik. Silahl Kuvvetleri asli grevinden uzaklatrmay ve siyasal zemine ekmeyi doru bulmuyorduk. Ancak, Kahramanmarataki ac olaylar zerine skynetim ilanna kendimizi mecbur hissettik. Zaten sanrm, Kahramanmara olaylar, baz evrelerce, bizi skynetim ilanna zorlamak iin tezghlanmt. Kahramanmara olaylar zerine toplanan Bakanlar Kurulu 25 Aralk 1978 gecesi toplanarak Genelkurmay Bakannn da grn alarak 26 Aralktan itibaren 13 ilde skynetim ilan edilmesine ili Skynetim ilannn gerekesinde; Anayasann tand hr demokratik dzeni, temel haklar ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelik yaygn iddet hareketlerinin kesin belirtilerinin ortaya kmas Olarak aklanmtr (skl, 1989: 191-192). Skynetimin corafi alan siyasal partiler arasnda tartma konusu olmutur. Uzun sreden beri skynetim ilan edilmesini savunan MHP alann dar tutulduunu, 11 ilde daha skynetim uygulanmasn talep etmitir. Daha sonraki grmelerde skynetimin alan geniletilmi, bu defa da MHP btn lkede skynetim istemitir. Ecevit de daha sonra, sac militan glerin younluk kazand hilal tabir edilen baz Orta Anadolu illerinde de skynetim ilan etmeyi dndklerini, ancak Kenan Evrenin yeterli kuvvetleri bulunmad gerekesiyle bu illerde skynetime raz olmadn ifade etmitir (skl, 1989: 192, 203). Balangta 13 ilde ilan edilen skynetim daha sonra baka illere de geniletilmitir. 24.04.1979da Adyaman, Diyarbakr, Hakkri, Mardin, Siirt ve Tuncelide; 19.02.1980de zmir ve Hatayda; 20.04.1980de Arda skynetim ilan edilmitir. Komisyonda dinlenen dnemin Bayndrlk Bakan erafettin EL, 24.04.1979daki uzatma srasnda kendisinin Babakan Ecevitin skynetimi geniletme iradesine kar ktn ancak Ecevitin kendisine Milli Gvenlik Kurulunda bu illerde bamsz Krt Devleti kurulmas ile ilgili almalar olduu ve Nisan ay iinde bunun ilan edileceinin sylendiini ve bu nedenle bu uzatmay yapmak zorunda olduklarn izah

312

ettiinden kendisinin ise blgeyi tanyan birisi olarak buna inanmadn ve bunu Ecevite ifade ettiini belirtmitir (Alt Komisyon Tutanaklar, 17.10.2012). Skynetim uygulamas 10 defa uzatlm, uzatmalar Anayasa hkm gereince ikier ay olarak yaplmtr. Be uzatma karar Ecevit Hkmeti, bei de Demirel Hkmeti dneminde alnmtr. AP Meclis Gruplar skynetim kararnn onaylanmas srasnda kabul oyu kullanmlar, ancak Ecevit dneminde yaplan uzatmalarda kar kmlardr. Demirelin, skynetimi, hkmeti zaafa uratma ve drmeye zorlamann bir arac olarak kulland ifade edilebilir. AP, skynetimin uzatlmasna u gerekelerle itiraz etmitir: Skynetimin ilanndaki gereke eksiktir. Vatan ve cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli kalkmann veya lkenin ve milletin blnmezliini iten ve dtan tehlikeye dren yaygn iddet hareketleri ifadesi ilan gerekesinde yer almamtr. Skynetim Egdm Kurulunun oluturulmasnn amac, Ecevitin skynetim idaresini kendi emir ve komutasna sokmaktr. APye gre skynetim mahkemelerine yaplan hkim savc atamalar da incelenmelidir. Ecevitin skynetimin demokratik uygulamasndan sz etmesi de skynetimi sulandrmaktr (skl, 1989: 200-202). kinci uzatma grmelerine CHP skynetimin alann ve gerekesini geniletme nerisiyle gelmi, gereke olarak Anayasann 124. maddesinde ngrlen sava hali dhil btn durumlar belirlenmitir. AP szcs, bunun yanl olduunu dile getirmi, ancak sonu deimemitir. Fakat sonra AP dneminde yaplan uzatmalarda da bu yanllk dzeltilmemi, maddedeki btn durumlar gereke olarak varln srdrmtr. AP dneminde yaplan skynetim uzatmalarnda CHP kabul oyu kullanmtr. Demirel, eletirdii Skynetim Egdm Dairesini de kaldrmam, koordinasyon toplantlarna bakanlk etmitir (skl, 1989: 206-208). Skynetim uygulamalar konusunda belirtilmesi gereken bir baka husus, Mecliste yaplan btn skynetim grmelerinde siyasal partilerin tamamnn Silahl Kuvvetlere gvenlerini ifade etmeleridir. Siyasal partiler skynetim uygulamalar nedeniyle orduya bir eletiri getirmezken hedef srekli olarak iktidar partisi olmutur. Yine, Meclisteki btn partiler, terr nlemek iin skynetimin son are olduu konusunda de hemfikir olmulardr (skl, 1989: 209-211). Skynetim ilan edilen 13 il alt grupta toplanm ve alt skynetim komutan atanmtr. Ankara, Adana, stanbul, Erzincan, Erzurum ve Elazda birer skynetim mahkemesi kurulmu ve 54 askeri hkim, savc ve askeri mavir atanmtr. Skynetim Egdm Toplants ilk kez Ecevit bakanlnda 29 Aralkta yaplm, toplantya

313

Genelkurmay Bakan, ilgili bakanlar, kuvvet komutanlar, MGK Genel Sekreteri, MT Mstear, Skynetim Askeri Hizmetler Koordinasyon Kurulu Bakan ve skynetim komutanlar katlmlardr. Demirel, Skynetim Egdm Kuruluna kar km, bunu komutanlara Ecevitin mdahalesi olarak deerlendirmitir. Benzer bir tepkiyi Trke de gstermitir. Yaplan eletirilere 27 ubat 1979da sert ekilde cevap veren Evren, bu eletirilerle Silahl Kuvvetlerin kar ekimelerinin iine ekildiini belirtmitir (skl, 1989: 211-213). 12 Eyll ncesi skynetim uygulamalar konusunda dikkat ekilmesi gereken bir husus da Ecevitin babakan olarak skynetimin demokratik hukuk kurallar erevesinde yrtlmesine gsterdii hassasiyettir. Komutanlarn bu uyarya pek fazla nem vermedikleri, bundan honut olmadklar, yetkilerini tam olarak kullandklar ynnde grler bulunmakla birlikte, uygulamaya bakldnda yaynlanan bildirilerin sert bir ierik tamad, kapsaml yasaklar getirilmedii grlmektedir. skle gre, skynetim idareleri kendi alanlar dndaki konularla da ilgilenmemilerdir. Bunlar gz nne alndnda, Ecevitin tutumunun komutanlar zerinde etki yapt belirtilebilir (skl, 1989: 211-214). Babakan Ecevit, 25 ubat 1979 tarihinde Mecliste skynetimin iki ay sreyle uzatlmasna ilikin grmelerde yapt konumada, ilk iki aylk uygulama sonucuna gre, skynetimin demokratik hukuk kurallarna uygun ekilde yrtldn rahatlkla syleyebildiini, bundan memnuniyet duyduunu ifade etmi ve Silahl Kuvvetlere teekkr etmitir. Eylemciler arasnda ayrm yaplmadn, tarafsz kalndn dile getirmi, ancak muhalefetin, skynetimin lkede yeterince geni ve daha sert ekilde uygulanmadna, demokratik hukuk kurallarna fazlaca bal kalndna ynelik eletirileri ve bu nedenlere bal olarak uzatma teklifine ret oyu vermelerinin tutarl olmadn belirtmitir. Skynetim uygulanan iki aylk dnemde nceki iki aylk dneme gre olay saylarnda, l ve yaral saylarnda yzde ellinin zerinde azalma grldn ve yeni dnemde toplumsal nitelikli olay olmadn, ayrca skynetim egdm toplantlarnn yasa gerei yapldn, ama skynetim komutanlarnn yetkilerine herhangi bir mdahalenin sz konusu olmadn ifade etmitir. Bu konumadan sadece drt gn nce ise, 21 ubat 1979da AP Genel Bakan Sleyman Demirel Cumhurbakanna gnderdii mektupta u hususlara deinmitir: Cumhuriyetin hibir dneminde vuku bulmayan olaylar Ecevit Hkmeti dneminde yaanm, olaylar karsnda Hkmet aciz kalm, lkede huzuru salayamamtr.

314

Hkmet Devleti iletmemitir. Anayasa hkm olduu halde, devlet gvenlik mahkemelerini kurmamtr. Anayasann 111. maddesi ihlal edilerek Aralk 1978de alnan skynetim karar ncesinde konu Milli Gvenlik Kuruluna gtrlmemitir. Skynetimin iki aylk uygulamasnda, Kanunun skynetim komutanlarna verdii yetki konusunda tereddtler yaanmtr. Bunun sebebi, skynetimin ilan gerekesinde Anayasada yer alan, Vatan ve Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli kalkmann veya lkenin ve milletin blnmezliini iten veya dtan tehlikeye dren yaygn iddet hareketleri ibaresinin bulunmamasdr. Yine, Anayasa ve kanunlarda yeri olamayan Babakanla bal bir egdm dairesi kurmaya almas da skynetimin caydrcln azaltmtr. Trk Silahl Kuvvetleri verilen her grevi eksiksiz olarak yapabilir. Ancak, Hkmet ordunun grev yapmasna engel olmakta, bu da ordunun itibarnn zarar grmesi gibi vahim bir duruma yol amaktadr. 12 Eyll Darbesi Alt Komisyonu tarafndan 14.06.2012 tarihinde dinlenen 12 Eyll dneminin Babakan Blent Ulusu, skynetim uygulamalarndaki baarszl u ekilde aklamtr (Alt Komisyon Tutanaklar,14.06.2012): te onu ifade ettim yani, bir daha ifade edeyim: 15 ilde skynetim talebi var. Hkmet ve ana muhalefet ancak 10unda karar veriyor, 5inde karar vermiyorlar, 5i hari. 10undaki anari, terrist vesaire 5e kayor, o zaman skynetim baarl olmuyor, o bakmdan. 12 Eyllde btn memlekette skynetim ilan edildii iin hibir yere kaacak hli kalmad yani bu anaristlerin. 07.06.2012 tarihinde dinlenen 9. Cumhurbakan Sleyman Demirel ise unlar dile getirmitir (Komisyon Tutanaklar,07.06.2012). Sivereke asker gidecek, alt aydr ben urayorum Sivereke asker gnderin diye. Siverekte her devirde asker olmu, imdi yok, kar dan eteinden kimseyi geirmiyorlar. Nurettin Paa Kara Kuvvetleri Kumandan. Bugn gnderiyoruz, yarn gnderiyoruz. Ben saat bete aryorum. Dedi ki gn zarfnda gnderiyoruz askeri. Ertesi gn gece yars darbe oldu. Burada birtakm eyler var ki altna inemiyorsunuz, altna o kadar rahat inemiyorsunuz ve onun iindir ki bizim bir araya gelmemiz, hep bu sylenir, bir araya gelmemiz, arkada, yaplabilecek bir ise benim Sayn Ecevit mni olduundan dolay yapmadm i deil. Sayn Ecevitin ekleyecei gle yaplacak bir i de deil. Benim iim askerle ve ben askere de inanyorum, onu da syleyeyim sana. Askerin ters bir ey yapacana, devlete sknt karacana inanmyorum. nancm bu benim.

315

5. Skynetim Uygulamasnn Hukuki ncelemesi Skynetimin en byk zellii, bir olaanst ynetim ekli olmas dolaysyla temel hak ve zgrlklerin snrland bir rejim olmasdr. Ancak, neticede bir hukuk rejimidir, kanunidir. Bir keyfilik rejimi deildir; hukuki bir erevesi vardr ve snrlar bulunmaktadr. Temel hak ve zgrlkleri, olaan ynetim dnemlerine gre daha fazla snrlad veya askya aldndan dolay son derece nemli olan skynetim uygulamas anayasa ile dzenlenme zorunluluuna tabidir. Bu anlamda, skynetim ile ilgili hkmler btn anayasalarmzda yer almtr (skl, 1989: 13-14). 1961 Anayasasnn 124. maddesinde skynetim u ekilde dzenlenmiti: Sava hali, sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi, ayaklanma olmas veya vatan ve Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkmann olduunu gsteren kesin belirtilerin meydana kmas sebebiyle Bakanlar Kurulu, sresi bir ay amamak zere, yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya her yerinde skynetim iln edebilir ve bunu hemen Trkiye Byk Millet Meclisinin onamasna sunar. Meclis, gerekli grd zaman, skynetim sresini ksaltabilecei gibi, tamamyla de kaldrabilir. Meclisler toplank deilse, hemen toplantya arlr. Skynetimin her defasnda iki ay amamak zere uzatlmas, Trkiye Byk Millet Meclisinin kararna baldr. Bu kararlar Meclislerin Birleik Toplantsnda alnr. Skynetim veya genel olarak sava halinde, hangi hkmlerin uygulanaca ve ilemlerin nasl yrtlecei, hrriyetlerin nasl kaytlanaca veya durdurulaca kanunla gsterilir. 1961 Anayasasnn bu dzenlemesi, 1924 Anayasasndan sadece kstlanacak zgrlkleri belirtmemi olmasyla ayrlmaktadr. Skynetim, 1924e gre geniletilmi ve arlatrlm deildir. Ancak, 12 Mart askeri mdahalesinin ardndan yaplan Anayasa deiiklii kapsamnda skynetim de yeniden dzenlenmitir. Dzenleme sonras 124. madde u ekli almtr: Sava hali, sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi, ayaklanma olmas veya vatan ve Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkmann veya lkenin ve milletin blnmezliini iten veya dtan tehlikeye dren veya Anayasann tand hr demokratik dzeni veya temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelen yaygn iddet hareketleri hakknda kesin belirtilerin ortaya kmas sebebiyle Bakanlar Kurulu, sresi iki ay amamak zere, yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya her yerinde skynetim iln edebilir ve bunu hemen Trkiye Byk Millet

316

Meclisinin onamasna sunar. Meclis, gerekli grd zaman, skynetim sresini ksaltabilecei gibi, tamamyla de kaldrabilir. Meclisler toplank deilse, hemen toplantya arlr. Skynetimin her defasnda iki ay amamak zere uzatlmas, Trkiye Byk Millet Meclisinin kararna baldr. Bu kararlar Meclislerin Birleik Toplantsnda alnr. Skynetim veya genel olarak sava halinde, hangi hkmlerin uygulanaca ve ilemlerin nasl yrtlecei, hrriyetlerin nasl kaytlanaca veya durdurulaca ve sava veya sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi halinde vatandalar iin konulabilecek ykmler kanunla gsterilir. Yeni haliyle maddeye, nceki anayasalarda yer alan sava hali, sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi, ayaklanma, vatan ve cumhuriyete ynelik kuvvetli ve eylemli bir kalkma olduunu gsterir kesin belirtilerin ortaya kmas eklindeki drt gerekeye lkenin ve milletin blnmezliini iten veya dtan tehlikeye dren veya Anayasann tand hr demokratik dzeni veya temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelen yaygn iddet hareketleri hakknda kesin belirtilerin ortaya kmas gerekesi de ilave edilmitir. Bu yeni dzenleme ile skynetim ilan daha kolaylatrlm, iddet hareketlerinin kesin belirtisinin grlmesi bile yeterli sebep haline gelmi olmaktadr. Buna ramen yine de 1971 deiiklii, skynetim uygulamalarn denetim d tutmam, skynetim yasasnn anayasal denetimi yolunu ak brakmtr. Buna karlk 1982 Anayasas hem skynetimi arlatrm, hem de skynetimle ilgili btn denetim yollarn kapatmtr. Skynetim halinde, kanunla yrtmenin durdurulmas karar verilmesinin snrlanabilecei hkmn getirmitir. Skynetimin ilan gerekelerini artran, sreyi ve uzatma srelerini uzatan 1982 Anayasas, skynetim halinde uygulanacak zel kanun hkmnde kararnameler karlmasna imkn tanm, stelik bunlarn ekil ve esas bakmndan Anayasa yargsna tabi olmasn nlemi, ayrca geici 15. maddeyle de 1402 sayl Skynetim Kanununda 12 Eyll dneminde gerekletirilen 14 deiikliin Anayasa Mahkemesinde dava konusu edilmesini engellemitir. Bunun da tesinde skynetim komutanlklarn Genelkurmay Bakanlna balayarak siyasal iktidarn denetimini azaltmaya almtr. Bu zellikleriyle 1982 Anayasasnda skynetim, anayasal ve yasal olmakla birlikte hukuki olmayan bir rejime dnmtr (skl, 1989: 15-19). 1402 sayl Skynetim Kanunu, 12 Mart mdahalesi sonrasnda 13 Mays 1971de kabul edilmitir. Temel haklarn korunmas asndan daha nce yrrlkte olan

317

1940 tarihli rfi dare Kanunundan daha az gvence salamaktadr. Yeni Kanunla, Bakanlar Kurulu skynetim makamlarna aktarlacak yetkileri belirleyememekte ve bu makamlar aldklar btn kararlar bizzat uygulayabilmektedir. Bu Kanunda 12 Eyll askeri ynetimi dneminde gerekletirilen deiikliklerle skynetim makamlar zerindeki her trl denetim tamamyla kaldrlmtr. 14 Kasm 1980de yaplan bir deiiklikle skynetim komutanlarnn yapt idari ilemler yarg denetimi dnda braklmtr. 1982 Anayasasna da aykr olan bu hkm, Anayasann sz edilen geici 15. maddesince korunmutur (skl, 1989: 20-21). 1402 sayl Skynetim Kanununun Skynetimin Yrtlmesi balkl 2. maddesinde yer alan; () Zabta kuvvetleri btn tekilat ile Skynetim Komutannn emrine girerSkynetim Komutan, blgesi iinde gerek zabta kuvvetlerinin ve gerekse askeri personelin grev yerlerini deitirebilir. () Skynetim Komutanl emrine atanan veya grev alan bilcmle personelin, skynetim sresince Skynetim Komutannn izni olmadka, istifa veya emeklilik ilemleri yrtlemez veya baka bir greve atanmas yaplamaz.() eklindeki hkmler skynetim komutanlarna ne lde geni yetkiler verildiine rnek gsterilebilir. Skynetim komutanlar btn askeri personele mdahale etmekle kalmamakta, emri altna girmi olan kolluk kuvvetlerinin, yani polis ve jandarmann da grev yerlerini deitirebilme yetkisine sahip olmaktadr. Yine skynetimde grev alan btn personelin emeklilik, istifa talepleri skynetim komutannn iznine tabi tutulmutur. Maddede yer alan her iki hkm 1402 sayl Kanununun yaymland 1971 ylndaki ilk halinde mevcut olan hkmlerdir. Kanunun 2. maddesinin ilk halinde yer alan, skynetim komutanl emrine atanan veya grev alan btn personelin, skynetim sresince skynetim komutannn izni olmadan istifa veya emeklilik ilemlerinin yrtlemeyecei veya baka bir greve atamasnn yaplamayaca hkm ile 19 Eyll 1980 tarih ve 2301 sayl Kanunla 2. maddeye eklenen; Skynetim komutanlarnn; blgelerinde genel gvenlik, asayi veya kamu dzeni asndan almalar sakncal grlen veya hizmetleri yararl olmayan kamu personelinin statlerine gre atanmas veya iine son verilmesi, yerel ynetimde alanlarn grevden uzaklatrlmas veya ilere son verilmesi hakkndaki istemleri ilgili kurum ve organlarca derhal yerine getirilir.

318

Hkmn ve daha sonra bu hkme 28.12.1982 tarihli 2766 sayl Kanun ile eklenen; Bu ekilde ilerine son verilen memurlar, dier kamu grevlileri ve kamu hizmetlerinde grevli iiler bir daha kamu hizmetlerinde altrlamazlar. Hkmn hukuk devleti ve demokrasi ilkeleriyle badatrmak mmkn deildir. Maddede yer alan bu iki fkra insan haklar ihlalinin de Kanundaki belirgin rnekleridir. 2301 sayl Kanun ile eklenen ie son verme ve grevden uzaklatrma ile ilgili bu hkm daha sonra 26.10.1994 tarihli 4045 sayl Kanunun 2. maddesiyle; Skynetim komutanlarnn; blgelerinde genel gvenlik, asayi ve kamu dzeni asndan almalar sakncal grlen veya hizmetleri yararl olmayan kamu personelinin statlerine gre skynetim blgesi dna atanma veya skynetim blgesi dna atanmak zere grevden uzaklatrlma istemleri ilgili kurum ve organlarca derhal yerine getirilir. Skynetim komutanlarnn sekizinci fkradaki nedenlerle mahalli idarelerde alanlarn grevden uzaklatrlmas istemleri, ilgili mahalli idare yetkililerince derhal yerine getirilir. Bu suretle grevden uzaklatrlanlar skynetim blgesi dndaki mahalli idarelerde grev ve i bulmalar ve bu idarelerin ilgiliyi grev ve ie almay istemeleri halinde, mahalli idare yetkililerince grevden uzaklatrma karar derhal kaldrlr ve bunlarn atamalar ncelikle yaplr. eklinde deitirilmitir. 12 Eyll askeri ynetimi dneminde, 1402 sayl Skynetim Kanununda baka baz deiiklik ve eklemeler de yaplmtr. Darbeden hemen sonra gerekletirilen deiiklik ve ilavelere bakldnda bunlarn asayi ve gvenliin salanmasnda dorudan etkili olabilecek nitelikte olmaktan ok hak ve zgrlkleri kstlayan ve hukuki uygulamalara ok da dikkat etmemeye meydan vermeye ak hususlar olduu deerlendirilmektedir. Bunlardan biri, Kanunun 4. maddesinde skynetim komutanl emrindeki silahl kuvvetler mensuplar ve kolluk grevlilerinin silah kullanma yetkileri ni genileten deiikliktir. Kanunun ilk halinde Silah kullanmay gerektiren hallerde mnferit hizmet grenler kendi balarna, topluca hizmet grenler olay yerinde balarnda bulunan amirin emriyle silahlarn kullanrlar. Hkm bulunurken, yaplan deiiklik ile Silah kullanma yetkisine sahip gvenlik kuvvetlerinin teslim ol emrine itaat edilmemesi veya silahla mukabeleye yeltenilmesi veya gvenlik kuvvetlerinin meru

319

mdafaa durumuna dmeleri halinde grevli gvenlik kuvvetleri mensuplar doruca ve duraksamadan hedefe ate edebilirler... Ayrca haklarndaki soruturma ilemi tutuksuz yaplr. Hkm getirilmitir. Gvenliin salanmas, terrle etkili olarak mcadele yrtlebilmesi bakmndan yukarda deinilen deiiklik dnda dorudan etki douracak bir deiiklik veya ilave bulunmad sylenebilir. Ancak, Kanundaki deiikliklerden belirtilmesi gerekenlerden biri de 5. maddede 14.11.1980 tarihli 2342 sayl Kanunla yaplandr. Skynetim Komutanlklar arasndaki ibirlii ve koordinasyon Babakanlka salanr eklindeki hkm, Genelkurmay Bakanlnca salanr. Olarak deitirilmitir. Ayn Kanunla, 1402 sayl Kanunun 6. Maddesindeki; Skynetim Komutan bu kanunla kendisine verilen grev ve yetkilerden dolay Babakana kar sorumludur hkm de; Genelkurmay Bakanna kar sorumludur olarak dzenlenmitir. Bylelikle skynetim rejimi tamamen Genelkurmay merkezli bir nitelie sahip olmutur. Burada ilgin olan bu deiikliklerin bir askeri ynetimin egemen olduu ara rejimde ve askerler tarafndan atanm asker kkenli bir Babakan olan Blent Ulusu dneminde yaplm olmasdr. Bylelikle belki de darbe ncesinde Skynetim Komutanlarnn emirleri siyasi iradeden deil de Genelkurmay Bakanlarndan aldklarna dair syledikleri szler darbe sonrasnda hukuki zemine oturtulmu oluyordu. Skynetim Kanununda darbe sonras yaplan ilk deiikliklerden (19 Eyll 1980 tarihli 2301 sayl Kanun) byk blmnn ise ikincil derecede nem tad, sz konusu deiikliklerin, yetki alanlarnda ksmi genileme salad, Kanunda yer alan dzenlemelere baz ilaveler yapt eklinde deerlendirilmitir. Kanundaki yine tali neme sahip dier baz deiikliklerin de askeri ynetim dneminin sonlarna doru 1982 ve 1983 yllarnda yapld grlmektedir. 1971 ylnda kabul edilen 1402 sayl Skynetim Kanununun Skynetimin Yrtlmesi bal altnda; Madde 2 - Skynetim altna alnan yerlerde genel gvenlik ve asayie ilikin zabta kuvvetlerine ait grev ve yetkiler Skynetim Komutanlna geer. Zabta kuvvetleri btn tekilat ile Skynetim Komutannn emrine girer. Skynetim blgesindeki zabta kuvvetleri; Skynetim hizmetlerinin yaplmasndan dolay

320

Skynetim Komutanlna, bu hizmetler dnda kalan hizmetlerin yrtlmesinden dolay da adli ve idari makamlara kar sorumludur. Milli stihbarat Tekilat Skynetim Komutanl ile ibirlii yapar. Skynetim Komutanl, bu kanunla kendisine verilen grev ve yetkileri o yerin zabta kuvvetleri ve tefrik edilecek askeri birlikler ile yrtr. Barta ve zorunlu hallerde Skynetim komutan o yer veya o yere en yakn Garnizon Komutanlarndan yeteri kadar birliin emrine verilmesini isteyebilir. Bu istek derhal yerine getirilir. Skynetim Komutan, blgesi iinde gerek zabta kuvvetlerinin ve gerekse askeri personelin grev yerlerini deitirebilir. Hizmet gereklerini dikkate alarak zabta kuvvetlerinde askeri personel kullanlabilir. Bu takdirde mdr seviyesindeki personel Skynetim Komutan emrinde mavir olarak grevlerine devam ederler. Hizmetlerin yrtlmesi ile ilgili istemler, o blgedeki Devlet kurum ve organlarnca yerine getirilir. Skynetim Komutanl emrine atanan veya grev alan bilcmle personelin, Skynetim sresince Skynetim Komutannn izni olmadka, istifa veya emeklilik ilemleri yrtlemez veya baka bir greve atanmas yaplamaz. Hkmleri mevcutken, daha sonra yukarda da belirtildii zer 1402 sayl Skynetim Kanununun 2. maddesine 2301 sayl Kanunun 1. maddesiyle eklenen Skynetim komutanlarnn istemi zerine grevlerine son verilen kamu personeli ile ilgili fkraya, 28.12.1982 tarihinde kabul edilen 2766 sayl Kanunun 1. maddesiyle ... bu ekilde ilerine son verilen memurlar, dier kamu grevlileri ve kamu hizmetlerinde grevli iiler bir daha kamu hizmetlerinde altrlamazlar. hkm eklenerek birok kii grev yeri deitirilerek madur edilmi ve hi alakas olmayan yerlerde altrlmtr. O dnemde 1402likler diye tanmlanan retim grevlileri, 70ler diye adlandrlan Devlet statistik Enstits alanlar ve 101 TRT personelinin srgn ok tartlmtr. 1402 sayl Skynetim Yasas uyarnca kamuda balatlan kym ile ayn dnemde gerekletirilen bu toplu srgn iin dnemin TRT Genel Mdr emekli general Macit Akman, gazetecilerle sohbetinde iin tepeden gelen bir emir ile gerekletirildiini sylemi ve Vallahi, hibirini tanmam ben. Emir veren Babakan Blent Ulusudur. Biz de uyguladk. demitir. (Arpa, 2009). Bunlarn arasnda yer alan 101 TRT alannn srgnyse en sistemli ve korkulu olandr. 101ler, 12 Eyll dneminde TRTde yaanan srgnlerin adyd. 1980 ylnda askeri harektn zerinden daha iki ay gemeden TRTnin en saygn ve en retici isimleri arasnda yer alan prodktrden senariste programcdan muhabire kadar hemen hemen her kadrodan seilen 101 kii hibir gereke gsterilmeden mesleklerinin dnda dier

321

bakanlklara srlmt. Her biri kendi alannda uzmanlam yaynclar meslekleriyle yle ilgisiz yerlere srlerek hayvan bakcs, suni tohumlama uzman ve afet ileri gibi yerlere gnderilmilerdi (Arpa, 2009). Bu madde 09.02.1990 tarih ve 20428 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle giren 1988-6 Esas ve 1989-4 Karar Nolu Dantay tihad Birletirme Genel Kurulu Kararna konu olmutur. zetle; Skynetim komutanlarnn istemi zerine grevlerine son verilen kamu personeli ile ilgili olarak 1402 sayl Skynetim Yasasnn 2. maddesine 2301 sayl Yasann 1. maddesiyle eklenen fkrann, 28.12.1982 tarihinde kabul edilen 2766 sayl Yasann 1. maddesiyle deiik eklinde yer alan "... bu ekilde ilerine son verilen memurlar, dier kamu grevlileri ve kamu hizmetlerinde grevli iiler bir daha kamu hizmetlerinde altrlamazlar." hkmnn skynetim sresiyle snrl olarak uygulanmas gerektiine ilikin Dantay Beinci Dairesinin 14.4.1988 gn ve 1286 sayl karar ile aksi ynde verilen dier kararlar arasndaki aykrln giderilmesinin Dantay Beinci Dairesince istenmesi zerine, isteme konu olan kararlar ile yasal dzenlemelerin tm incelendikten sonra, bu hkmn yorumlanarak anlam ve kapsamnn belirlenebilmesi iin, ncelikle belirtilen fkra gereince ve skynetim komutanlarnn istei zerine uygulanan "ie son verme" ileminin hukuki yaps, nitelikleri, zellikleri ve dourduu sonular, daha sonra da konuyla ilgili Anayasa hkmleri derinlemesine incelenmitir. Sonu olarak; 1402 sayl Skynetim Kanununun 2. maddesinin 2766 sayl Yasa ile deiik son fkrasnda yer alan "... bir daha kamu hizmetlerinde altrlamazlar" hkmnn yukarda belirlenen anlam ve kapsam karsnda, ad geen madde uyarnca skynetim komutanlarnn istemleri zerine ilerine son verilen memurlarn, dier kamu grevlilerinin ve kamu hizmetlerinde grevli iilerin, ilk kez kamu grevine girdikleri tarihte bu grev iin yasa ve ynetmeliklerde ngrlen nitelikleri kaybetmemi olmalar kouluyla, ilerine son verildii blgede skynetim kalktktan sonra, kurumlarnca eski grevlerine iade edilmeleri gerekeceinden, tihadn Dantay Beinci Dairesinin 14.4.1988 gnl ve E:1987/2417, K:1988/1286 sayl Karar dorultusunda birletirilmesine, 07.12.1989 gnnde, birinci toplantda, oyokluu ile karar verildi. fadesiyle, bu tr maduriyetlere son verilmitir. Daha sonra, 26.10.1994 tarihinde kabul edilerek, 03.11.1994 tarih ve 22100 sayl Resmi Gazete yaymlanarak yrrle giren 4045 sayl Gvenlik Soruturmas, Baz

322

Nedenlerle Grevlerine Son Verilen Kamu Personeli le Kamu Grevine Alnmayanlarn Haklarnn Geri Verilmesine ve 1402 Numaral Skynetim Kanununda Deiiklik Yaplmasna likin Kanunun Geici 2. Maddesi ile; 1402 numaral Skynetim Kanunu ile ek ve deiikliklerine gre 12.09.1980 tarihinden balayarak skynetim komutanlklarnn istemleri zerine, blgelerinde genel gvenlik, asayi veya kamu dzeni asndan almalar sakncal grlen veya hizmetlerinin yararl olmamas nedeniyle bir daha kamu hizmetlerinde altrlmamak zere grevlerine son verilenler, ilk kez kamu grevine girdikleri tarihte bu grev iin ilgili mevzuatnda veya toplu i szlemelerinde ngrlen nitelikleri yitirmemi olmalar ve bu Kanunun yrrlk tarihinden itibaren alt ay iinde mracaatlar halinde ya koulu aranmakszn ve emeklilik ya haddinin almam bulunmas kouluyla, grevlerine son verildikleri tarihte almakta olduklar aylk derecesine eit derecenin ayn kademesinden, ayrldklar tarihteki eski grevlerine veya edeer bir greve, bavurma tarihinden itibaren en ge 60 gn iinde iade edilirler. Bu suretle greve ve ie alnanlarla iade edilenlere, gemie ynelik olarak aylk ve dier zlk haklar verilmez ve akta geen sreleri deerlendirilmez. Hkm kabul edilerek bu konudaki maduriyetler giderilmeye allmtr. Ancak bu konuda bir eksiklik daha bulunmaktadr. 1402 sayl Kanun uyarnca skynetim komutanlarnn istemi zerine grevlerine son verilen personelden yarg karar ile greve dnenlere yarg yerlerince verilen kararlar dorultusunda, bu personelden Dantay tihatlar Birletirme Kurulunun 09.02.1990 tarih ve 20428 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 07.12.1989 tarih ve E: 1988/6, K: 1989/4 sayl Karar zerine grevlerine iade edilenlere ise 123 Seri Nolu Devlet Memurlar Kanunu Genel Teblii uyarnca Dantay tihatlar Birletirme Kararnn Resmi Gazetede yaymland 09/02/1990 tarihinden geriye doru be yl amamak ve daha nce grev yaptklar yerde skynetimin sona erdii tarihten nceki bir tarihe tamamak kouluyla belirlenecek dnem iin akta geirdikleri srelere ait aylk ve dier zlk haklar herhangi bir yarg karar aranmakszn denmektedir. Fakat 1402 sayl Kanun uyarnca skynetim komutanlarnn istemi zerine grevlerine son verilen personele grevlerine son verildii tarih ile greve baladklar tarih arasndaki zlk haklarnn denmesi talepleri ile ilgili olarak haklarndaki yarg kararlar ve 123 Seri Nolu Devlet Memurlar Kanunu Genel Teblii dnda bir dzenleme bulunmamaktadr. Kamu personelinin mali ve dier zlk haklan kanunla dzenlendiinden, bu ekilde grevine son verilen personele, greve son

323

verildii tarih ile skynetimin sona erdii tarih arasndaki sreye ait zlk ve sosyal haklarnn verilmesi yolundaki istemi karlamaya ynelik bir yarg karar ve kanuni dzenleme bulunmamakta, bu da ilgili personelin bu yndeki taleplerinin reddedilmesine yol amaktadr. Dantay kinci Dairesinin 29/03/1990 tarih ve E: 1989, K: 1990/697 sayl Karar buna rnek tekil etmektedir. Sz konusu dnemde hukuk devleti ilkesiyle badamayan, insan haklar ihlalinin ileri boyutta bir uygulamas olarak karmzda duran bu durumun btn izleriyle silinebilmesi iin aklanan bu yasal boluun doldurulmas, belirtilen dnemde grevden alnan kiilerin grevden alndklar tarih ile skynetimin sona erdii tarih arasndaki zlk ve sosyal haklarnn verilmesini salamak iin yasal dzenleme yaplmasnn faydal olduu deerlendirilmektedir. 6. 12 Eyll ncesi Dnemde Siyasal iddet Olaylar ile Mcadelede Mlk iAskeri Ynetim Yaps lkede i gvenliin salanmas ileri Bakanlnn grevleri arasnda bulunmaktadr. Bu kapsamda, illerde valiler, ilelerde ise kaymakamlar emniyet ve asayiin salanmasndan birinci derecede sorumludurlar. Gvenlik rgtlenmesinde vali ve kaymakamlarn emri altnda bulunan emniyet ve jandarma birimleri grev yapmaktadr. zet olarak belirtildiinde, polis ehirlerde, jandarma ise krsal alanda gvenlik hizmetlerini yrtmektedir. Dank olmakla birlikte mlki idare amirlerine i gvenliin salanmas konusunda yetki ve sorumluluk veren temel mevzuata bakldnda en bata, 5442 sayl l idaresi Kanunu (11/C, D ve 32/C, E maddeleri), 3152 sayl ileri Bakanl Grevleri ve Tekilat Kanunu (1, 2. ve 29. maddeleri), 3201 sayl Emniyet Tekilat Kanunu (1. madde), 2803 sayl Jandarma Tekilat, Grev ve Yetkileri Kanununun (7. madde) yer ald grlmektedir. Yasal olarak yetkilendirilmi ve grevlendirilmi olmakla beraber genel itibariyle mlki idarenin terrle mcadelede askerlerin glgesinde kald ynnde deerlendirmeler yaplmaktadr. Alman bilim insan Heinz Kramere gre, Trkiyede ordu sadece profesyonel bir organizasyon deil, ayn zamanda siyasal sistemin de temel unsurudur. Bundan dolay ordu, siyasal sisteme -gerekli grdnde, sistem rayndan ktndamdahale etmi, oluturulan yapnn darbe sonrasnda bozulmamas iin gerekli kurumsal dzenlemeleri yapmtr. Sivil ynetimi hep kontrol altnda tutmak isteyen bu anlayn mlki idarenin gvenlik alanndaki pozisyonuna yansmas 5442 sayl l daresi Kanunu ve 2803 sayl Jandarma Tekilat, Grev ve Yetkileri Kanununda olduu gibi olumsuz ekilde olmutur. l daresi Kanununda, valinin askeri birliklerden yardm istemesi, ancak

324

emrindeki kuvvetle nlenmesini mmkn grmedikleri veya nleyemedikleri eklinde yetersiz kalma artyla snrlandrlmtr. Olayn sevk ve idaresi ise byk lde, yardma gelen askeri birliin komutanna braklmtr. te yandan krsal blgede i gvenliin salanmas grevini yrten Jandarmann yaps, kolluk kuvvetinden ok askeri birlie yakndr ve bu yaps fiilen Genelkurmaya bal olarak alt yorumlarna sebep olmaktadr. Jandarma tekilatnn ballk, personel ve zlk durumu, bu kurumun sevk ve idaresinde mlki idareyi devre d brakmaktadr (imen, 2010: 66-67). 12 Eyll ncesi dnemde de vali ve kaymakamlarn mevzuattan kaynaklanan gvenliin salanmas ile ilgili yetkilerini tam olarak kullanarak bu konudaki sorumluluklarn yerine getirdiklerini belirtmek pek kolay grnmemektedir. Mevzuattan kaynaklanan ve Jandarma tekilatnn durumu gibi yapsal baz yetersizliklerin yan sra o dnemde brokrasinin iinde bulunduu genel durumun mlki idare amirleri iin de geerli olduu ifade edilebilir. Raporun, 12 Eyll ncesi ve sonrasndaki dnemde brokrasinin durumunun ele alnd blmnde geni olarak irdelendii gibi ar siyasallaan, liyakatten uzaklaan brokrasinin geneline yaylan yozlama kukusuz mlki idareyi de sarmtr. zellikle lkenin dou blgelerinde ok sayda ilenin vekletle idare edildii, buralara atanan kaymakamlarn grev yapmak istemedikleri bilinmektedir. Mlki idarenin siyasal iddet olaylar ile etkili ekilde mcadele edememesi, gvenliin salanmasnda baar gsterememelerinde zellikle polis tekilatnn 12 Eyll ncesi dnemdeki siyasallam ve blnm yaps byk paya sahiptir. Ayrca, polisin say, eitim ve donanm eksiklii de nemli etkenler olmutur. Mlki ynetimin terr ve iddet olaylar karsndaki durumunu deerlendirmede fikir vermesi asndan Kahramanmara olaylar ele alnabilir. Kahramanmara olaylarnda il ynetiminin sergiledii tutum ve izledii yol konusunda baz deerlendirmeler yapabilmek iin u hususlarn belirtilmesi yararl olacaktr. lin gvenlik ve asayiinden sorumlu olan Vali tarafndan olaylar hakknda bir ngrde bulunulamad, aslnda aama aama gelien olaylarn bir adm sonrasnn tahmin edilemedii anlalmaktadr. ki retmenin ldrlmesinin ardndan ldeki belli bal demokratik kitle rgtlerinin Vali, l Emniyet Mdr ve l Jandarma Komutann uyardklar, ertesi gnn olayl geecei bilgisini verdikleri, buna ramen Vali ve dier ilgililerin konuya gerekli hassasiyeti gstermeyip nlem aldk demekle yetindikleri, olaylarn apna uygun bir tedbirin alnmadnn zaten daha sonra ortaya kt, dier illerden de zamannda takviye kuvvet talebinde bulunulmad grlmektedir. Bunun da tesinde, dnemin ileri Bakan rfan

325

zaydnlnn emir subay Melih Yzbaolu, ileri Bakannn, cenazelerin trensiz gmlmesinin salanmasna ilikin teleks emrinin Vali tarafndan yerine getirilmediini aktarmaktadr. Yine Valinin, Devlet Hastanesi Bahekiminin olay kma ihtimali bulunduundan otopsilerin hastanede gece yaplarak cenazelerin buradan karlmas uyarsna da itibar etmedii bilinmektedir. 22 Aralk gecesi Valilikte yaplan ve ertesi gn alnacak gvenlik nlemlerinin grld toplantda, askeri yetkililerin geceden sokaa kma yasa konulmas, evre illerden takviye kolluk gc ve askeri birlik talep edilmesi ynndeki tekliflerini de Vali ve Emniyet yetkilileri geri evirmitir. Btn bu anlatm ve bilgiler bir araya getirildiinde Valiliin kriz ynetiminde son derece yetersiz olduu, hatta kriz durumunu alglayamad, tahmin ve nleme mekanizmalarnn ilemedii sonucuna varlmaktadr (darecinin Sesi, 2010: 15). Kahramanmara olaylarnda askerlerin gsterdii isteksiz tavrn da elbette olaylarn kazand boyutta nemli pay olmutur. Konuyla yakndan ilgisi olan bir husus da valilerin kolluk kuvvetlerinden ayr olarak askeri birliklerden de yardm istemelerine ilikin dzenlemedir. Valilerin askeri birliklerden yardm istemesinin usul ve esaslar 1949 ylnda karlan 5442 sayl l daresi Kanununun 11/D maddesinde dzenlenmitir. Maddenin ilk halinde, valilerin, il iindeki kolluk kuvvetleriyle bastrlamayacak olaanst ve ani olaylarn vuku bulmas halinde en yakn askeri birlikten yardm istemesi hususu dzenlenmitir. Daha sonra 19.02.1980 tarihli 2261 sayl Kanunla 11/D fkrasnda deiiklik yaplmtr. Yaplan deiiklik z itibariyle maddenin ilk halinden ayrlmamakla birlikte daha ayrntl hkmler getirerek valilere il iinde kabilecek toplumsal olaylarn emrindeki kolluk kuvvetleriyle nlenmesinin mmkn olmayaca hallerde de en yakn askeri birlikten yardm isteme imkn tanmtr. Fkrada yaplan ikinci deiikliin tarihi ise 1996dr. 4178 sayl Kanunla yaplan deiiklik, hem madde kapsamn, hem yardm istemeyi gerektirecek hallerin niteliini, hem yardm istenecek makamlar, hem de uygulamay geniletmitir (Koca, 2010: 39-40). Maddede 1980de yaplan ve kabilecek olaylar iin de yardm isteme imkn salayan deiikliin Kahramanmara olaylar yaandktan sonra skynetim uyguland dnemde yaplmas ve 12 Kasm 1979da kurulan Demirel Hkmetinin terr ve iddet olaylarn azaltma ynnde nemli adm olarak niteledii deiikliklerden birisi olmas dikkat ekicidir. Olaan dnemde gvenliin salanmas sorumluluunu tayan mlki idare amirlerinin bu grev ve yetkileri skynetimin ilan ile birlikte skynetim komutanlarna

326

gemektedir. 1402 sayl Kanunun 2. maddesi gereince skynetim altna alnan yerlerde genel gvenlik ve asayie ilikin zabta kuvvetlerine ait grev ve yetkiler skynetim komutanlna gemekte, kolluk kuvvetleri btn tekilat ile skynetim komutannn emrine girmekte, kolluk kuvvetleri skynetim hizmetlerinin yaplmasndan dolay skynetim komutanlna kar sorumlu olmaktadr. Sonu itibaryla; Siyasal amalarla, mallara ve kiilere kar hukuka aykr g kullanma veya g kullanma tehdidi eklinde sade bir tanmla ifade edebilen siyasal iddet harekeleri Trkiyede 1977-12 Eyll 1980 arasnda ok youn bir ekilde yaanmtr. Bunlara, 1978 Malatya Olaylar, 1978 Sivas Olaylar, 1978 Kahramanmara Olaylar, 28.09.1979 gn Adana il Emniyet Mdr Cevat Yurdakulun ldrlmesi olay, 1980 orum Olaylar rnek verilebilir. Siyasal iddet, bu dnemde bireysel iddet olaylarndan toplu ldrme ve tahrip eylemlerine kadar geni bir yelpazede meydana gelirken, zaman ierisinde mnferit olaylar deiik maniplasyon ve kkrtmalarla daha ok hasara neden olan, toplumun deiik kesimleri arasndaki uurumu daha da derinletiren kitlesel ldrme olaylarna dnmtr. Dini, ideolojik veya etnik kimlie sahip etkin kiilere ve kamu grevlilerine ynelik kiisel iddet olaylar, daha sonra ayn ilde veya baka illerde byyerek kitlesel olaylara dnmtr. Yukarda sz konusu edilen olaylardan anlalaca zere, o dnemde meydana gelen mnferit olaylardan bazlar daha sonra daha byyerek toplumsal iddet olaylarna dnmtr. Olaylar, kimi zaman provokasyonlarla bytlrken, kimi zaman da bu tr olaylarla mcadele etmesi gereken kurumlarn grevlerini bazen bilerek, isteyerek, bazen de yetersizliklerinden dolay tam olarak yerine getirememelerinden dolay daha kark bir hal almtr. Nitekim bunun en bariz rnei, bu dnemde yaanan POL-DER ve POL-BR tecrbesidir. Bu iki polis birlii, polis iinde siyasal kamplamann ve kavgann kayna haline gelerek tamamen kurulu amalarnn dnda faaliyet gstermitir. dzeni ve vatandalarn can gvenliini salamakla grevli olan polis de lkenin dier insanlar gibi kendi arasnda ikiye blnmtr. Bu dnemde, 1974 genel aff ile beraber sol rgtler taze kan ile faaliyetlerini hzlandrmlar ve bu dnem ierisinde hzla rgtlenmeye balayan milliyeti muhafazakr genlik gruplaryla atma srecine girmeye balamlardr. Krt dilinin yasaklanmas ve bu haklar talep eden siyasi oluumlarn hibirine frsat tannmamas

327

blge halk zerinde baskc politikalar uygulanmas sonucunda Krt sorunu giderek keskinlemi, 1978 ylnda Marksist-Leninist snrsz bir toplum esasna dayanan Bamsz Birleik Krt Devleti kurmak amacyla PKK terr rgt ortaya kmtr. 1980li yllarn banda Vahdet Kitapevinde bir araya gelen Hseyin Veliolu, Fidan Gngr ve arkadalar Hizbullah Terr rgtnn temellerini atmlardr. Bu oluumdan ksa sre sonra liderlik mcadelesi ve rgtn teorik alt yapsyla ilgili gr ayrlklar nedeniyle kopmalar yaanmtr. Bu dnemde Hizbullah Terr rgtnn mensuplar genel olarak propaganda yoluyla taban kazanma faaliyetlerine devam etmi, genel olarak kitapevleri etrafndan taraftar kazanma yoluna girimilerdir. Sol gruplarn eylemde bulunduu yerlerde zellikle milliyetilik fikri etrafnda toplanm grup ve rgtler de vardr ve onlar da atmalarn bir paras olarak 12 Eyll srecinde yer almtr. Siyasal iddetle mcadelede zaman zaman baarl sonular alnmasna ramen terr rgtlerinin varln korumas, finans kaynaklarn devam ettirebilme yeteneklerinden kaynaklanmaktadr. Bu terr rgtlerinin geleneksel veya yeni dnem finans kaynaklarn kullandklar bilinmektedir. Terr rgtlerinin finans kaynaklarn elde etmede yrttkleri faaliyetler organize su rgtlerinin kullandklar yntemlere benzemektedir. Organize su rgtleri nceleri hara toplama ve koruma ad altnda zorla para toplama eylemlerine younlarken, sonralar ulusal seviyede kaaklk yapan su gruplarna dnmler, daha sonralar ise kresellemenin verdii olanaklardan da yararlanarak uluslararas dzeyde faaliyet gsteren birer snr aan organize su ebekesi halini almlardr. Benzer evrimsel dnm Trkiyede faaliyet gsteren terr rgtleri iin de sz konusu olmutur. 1970li ve 1980li yllarda finans kaynaklarn daha ok hara toplama, banka soyma ve fidye toplama sular zerine bina eden terr rgtleri daha sonraki dnemde gelirini ulusal veya uluslararas dzeyde kaaklk olaylaryla elde ettii grlmektedir. Radikal solcu, etnik blc ve dini istismar eden birok terr rgtnn finans kaynaklar hakknda bilgi edinilebilmekle birlikte bunlarn 1980lerde saysal olarak ne kadar olduu konusunda maalesef yeterince kaynak yoktur. Bunun sebebinin; o dneme ait finans kaynaklarnn rgtler tarafndan yeterince kullanlmamas deil, bunu tespit edecek mekanizmalarn mevcut olmamas ve bundan da te terrn finansman hakknda yeterli farkndaln o gnlerde bulunmamas olduu dnlmektedir. Gnmzn mcadele yaps ve kararllk boyutu gz nne alndnda bile terrn finansman

328

kaynaklar ve gelirinin miktar hakknda net bilgilere ulalamazken, 1980 ncesinde bunun ne kadar zor olduu anlalacaktr. 1980 darbesi ncesi ve sonrasnda siyasal iddetin nlenmesi amacyla eitli almalar yaplm ancak alnan nlemler yeterli olmam, lke kaosa doru gitmeye devam etmitir. Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Faruk Skann Trkiyedeki terrn sebep ve kaynaklar ve bunu nlemenin areleri ile ilgili hazrlad rapor nemlidir. Raporda kapsaml tespit ve zm nerileri sunan Skan, kurulu gayelerinin banda, cephecilii ve blcl kaldrmak, terrizmle etkili bir ekilde mcadele etmek ve bu suretle i bar salamak olan dnemin hkmetiyle anari ile mcadele etmenin ve i bar salamann mmkn olmayacan anlad iddiasyla grevinden istifa etmitir. Durum o kadar kt bir hal almtr ki siyasal hayat Silahl Kuvvetlerin yardm olmadan yrtlemez dncesi hkim olmutur. Bylece, 26.12.1978 tarihinde TBMM tarafndan byk bir ounlukla stanbul, Ankara, Erzincan, Sivas, Erzurum, Kars, Elaz, Malatya, Bingl, Adana, Kahramanmara ve Gaziantep olmak zere 13 ilde skynetim ilan edilmitir. Sonralar kapsam geniletilen skynetim de are olmam ve sonuta 12 Eyll 1980 tarihinde Trkiye askeri darbeyle yeniden demokrasiye ara vermek zorunda kalmtr. Yirmi ay devam eden skynetim dneminde birok vatandamz insan haklar ihlali yaanm ve madur olmutur. kenceler, srgnler bunlardan sadece bazlardr. Zaman ierisinde bu tr maduriyetlerin giderilmesi ynnde gerekli admlar atlmtr, ancak bu konuda hala eksiklikler bulunmaktadr. Bunlarn banda, skynetim dneminde grevden alnan kamu grevlilerinin grevden alndklar tarih ile skynetimin sona erdii tarih arasndaki zlk ve sosyal haklarnn verilmesini salamak iin yasal dzenleme yaplmas gerekliliidir. 12 Eyll ncesi skynetimine ynelik en bata gelen eletiri, skynetimin terr nleyemedii noktasnda toplanmaktadr. O dnemde bu eletirinin muhatab hkmet olmu, askere ynelik eletiriler ancak 1984ten sonra gelmitir. Ortaya atlan soru, Silahl Kuvvetlerin terr nleme konusunda etkili bir uygulama yapmamasnn nedeninin bir darbe yaparak ynetime el koymak iin gereke oluturup oluturmadyd. Askerlerin, kendilerine yeterli yasal destek salanmad noktasnda toplanan savunmalar karsnda ileri srlen grler ise tersi yndedir. Ecevite gre o dnem yrrlkte olan 1402 sayl Skynetim Kanunu askere geni yetkiler vermiti. Bu yetkiler Demirel Hkmeti dneminde daha da geniletilmiti. Demirel de skynetim koordinasyon toplantsnda askerlere btn taleplerini karlamaya hazr olduunu sylediini ifade etmektedir. Yine

329

Demirel, grevlerini yerine getiremeyen komutanlar deitirme dncesinden de sz etmekte, bunu yapamamalarn Cumhurbakanndan destek alamamalarna balamaktadr. Zafer skl, Ecevit ve Demirelin bu ortak deerlendirmeleri ve yaanan srecin, ordu komuta kademesinin ii oluruna braktklar ve uygun zaman beklemeye baladklar kansn glendirdiini belirtmekte, siyasetilerin tavrlarnn da uygun zamann gelmesini kolaylatrdn ifade etmektedir (skl, 1989: 21-217). Ordunun skynetime ramen terrle mcadelede neden baarl olamad konusunda, Evren'in ileri srd aklamalardan ilki, terr eylemlerine kartklarna veya destek verdiklerine inanlan kimselerin adalet nne karlmas srecini hzlandrp, devlet otoritesini glendirecek dzenlemelerin yaplamamasdr. Askerlerin 1978 banda iktidara gelen CHP hkmeti ve bunu takip eden AP aznlk hkmetinden istedikleri bu konuya dair belli bal talepleri yle sralamak mmkndr (Demirel, 2001: 51): Olaanst hal kanunun karlmas, dernekler kanununun deitirilmesi, devlet gvenlik mahkemelerinin kurulmas, adli kolluk tekilatnn oluturulmas, cezaevlerinin gvenliinin salanmasna matuf dzenlemeler, gvenlik glerinin terrle mcadelede zararl bulduklar yaynlar toplatabilmelerini kolaylatran dzenlemeler, ceza ve ceza usul kanunlarnda terr rgtlerinin daha etkin bir biimde takibi ve cezalandrlmasna izin veren deiikliklerin yaplmasdr. Bunun yan sra, gvenlik kuvvetlerinin silah kullanma yetkilerinin geniletilmesi, tanklarn can ve mal gvenliini salayacak dzenlemeler, silah kaaklna ilikin sularn her zaman skynetim mahkemelerinde grlememesi nedeniyle gerekli deiikliklerin yaplarak bu suun takibinin skynetim mahkemelerine braklmas ve gzalt sresinin uzatlmas da talepler arsndadr. 12 Eyll ncesinde bu isteklerin bir ksm 23 ubat 1980 tarihli Resmi Gazete'de yaymlanan, "Kamu Gvenliine ve Kolluk Hizmetlerine likin Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas ve Bunlara Yeni Hkmler Eklenmesi Hakknda Kanun" ile gerekletirilebilmitir. Ancak askerlerin zellikle zerinde durduklar, devlet gvenlik mahkemelerinin kurulmas ve Skynetim ve Dernekler Kanunu'nda yaplmas istenen deiiklikler, 12 Eyll ncesinde yasama organnda bu konular zerinde uzlama salanamamas nedeniyle gerekletirilememitir (Demirel, 2001: 51). Askerlerin terrle mcadelede baarlarn olumsuz ynde etkileyen ikinci faktr olarak Tanel Demirel; Mustafa Mulal olmama olarak da adlandrlan, sadece ald emirleri yerine getiren askerlerin koullar deitiinde hak etmedii bir ceza ile karlaabilecei endiesine iaret eden durumu iaret etmektedir. Yine Demirele gre

330

skynetim komutanlarn ekingen davranmaya iten bir dier unsur da belli bir siyasi iktidarn yanls olarak grlmek ve cezalandrlmak kukusu olmutur. Askerlere gre bir baka baarszlk nedeni ise vatandalarn gvenlik glerine yardm etmekten ekinmeleri ve bundan kanmalardr. Son bir olumsuz unsur da lkenin siyasi atmosferinin terrle etkili bir ekilde mcadele edilmesine elverili olmamasdr (Demirel, 2001: 56-58). Kenan Evren, 2012/2 Esas sayl iddianame kapsamnda alnan savunmasnda; zellikle polisin silah kullanamadn, ikiye blndn, hibir yasann kmadn, bir ksm skynetim blgelerine polis ihtiyacnn olmasna ramen yaplan atamalarn engellendiini, mahkeme karar ile durdurulduunu, dolays ile skynetim blgelerinin polis ihtiyacnn giderilemediini, Anariyi nlemenin ileri Bakanlna bal olarak alan polislere ait olduunu, Trk Silahl Kuvvetleri ve Skynetim Komutanlklarnn ancak ileri Bakanl yardm istedii takdirde onlara yardmc olduunu, Skynetim Komutanlklarnn bulunduu yerlerde sulularn yakalandklarn, ancak hapishanelerden toplu olarak kalarn sz konusu olduunu, Skynetim Komutanlklarnn silah kullanma yetkisinin olmadn, lkenin tamamen fel olmu durumda olduunu, 19 ilde skynetim ilan edilmi olmasna ramen dier illerde skynetimin olmadn, olaylarn dier illerde de meydana geldiini, hapishane ynetimlerinde otorite boluunun olduunu, ynetimin mahkumlarn elinde olduunu, 11 Eyll 1980'de devam eden terr ve anari eylemleri 12 Eyll 1980 tarihinde birden nlenmi, sulular yakalanmtr iddiasnn Sleyman Demirel tarafndan ileri srldn, bunun doru olmadn, 12 Eyll gn sokaa kma yasa ilan edildiini, devam ettiini, herkesin aknlk yaadn, 1 hafta boyunca herhangi nemli olayn olmadn, ancak ardndan olaylarn tekrar baladn ve 6 ay kadar devam ettiini, olaylarn ancak 6 ay ierisinde kontrol altna alnabildiini belirtmi, 19-26 Aralk 1978 Kahramanmara olaylar iin dnemin Babakan Blent Ecevit'in Baz evreler bizi srarla ve sistemli olarak skynetim ilanna zorluyorlard. Kahramanmara olaylar CHP'nin kurduu hkmeti skynetime zorlamak isteyenlerin tahriklerinin sonucuydu. Nitekim zorlanm olduk. Kahramanmara olaylarnda hkmetin sorumluluu olduunu dnemem. Bir hayli askeri birlikler yardma arlmt. Fakat gvenliin salanmasna doyurucu bir katklar olmamt. Geni lde pasif kalmlard. diyerek orduyu sulad, yine dnemin Babakan Sleyman Demirel ise

331

Efendim skynetim ilan edilmi, skynetim komutanlarna yetkiler verilmi, hkmet olarak bizim yapacak bir eyimiz yok ki. Askerler isteselerdi anari ve terr nleyebilirlerdi, nitekim 12 Eyll gn bakla kesilir gibi kesildi. dareye el koymaya kararl olduklar iin bilerek anarinin zerine gitmediler eklinde Trk Silahl Kuvvetlerini sulamlardr. Kenan Evrene bu iddialar sorulduunda ise; bunlar kabul etmediini, bunlarn Trk Silahl Kuvvetlerine siyasiler tarafndan atlm bir iftira olduunu, siyasilerin tabi ki kabahati zerlerine almalar sz konusu olamayacan, Trk Silahl Kuvvetlerinin insanlarn lmn bekleyip sonuta bunu frsat olarak deerlendirip ynetime el koymasnn dnlemeyeceini, bunu vicdanlarnn kabul etmeyeceini, bunu kesinlikle kabul etmediini, halen eski Cumhurbakan Demirel ile grtklerini, bu ekilde kendisine bir ey sylemediini, ayrca Ecevit Babakan iken kendisini ziyarete gittiinde, kendisini kapda karladn, bu ynde kendisine herhangi bir ey sylemediini ve grmelerinin de devam ettiini, bu iddialarn o zamann artlarna gre siyasiler tarafndan sylenmi szler olduunu ifade etmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 99-101). 12 Eyll askeri ynetimi skynetimi lke geneline geniletmi ve sokaa kma yasa getirmitir. Skynetimin btn lkede uygulanmas, 12 Eyll ncesinde terristlerin skynetim blgelerinden skynetim ilan edilmeyen illere hareket etmelerinin nn kesmitir. Bu nedenle darbe sonras ilk birka gn lkede huzur salanmtr. Ancak, ilk gnlerden sonra terr olaylar iddeti azalarak da olsa srmtr. Olaylarda bakla kesilir gibi bir d olmamtr. Darbe sonras ilk bir ylda 282 kii olaylarda hayatn kaybetmitir. Bir yl ncesinin rakamlarna bakldnda ortada ok nemli bir azalma bulunmaktadr, ancak darbeyle birlikte terrn tamamen durdurulduu sylenemez (Demirel, 2001: 59-60). Darbenin hemen arkasndan, askerlerin 12 Eyll ncesi dnemde talep ettikleri yasal deiikliklerin bir blm yaplarak skynetim komutanlarna istenilen yetkiler verilmitir. 1402 sayl Kanunda yaplan deiiklikler; gzalt sresinin 30 gne, daha sonra 90 gne karan, skynetim komutanlarnn kamu dzeni asndan almalar sakncal grlen kamu grevlilerini iten karabilmelerini mmkn klan ve silah kullanma yetkilerini artran dzenlemelerdir. (1402 sayl Kanunda 10.10.1980 tarih ve 17131 sayl Resmi Gazete, 08.11.1980 tarih ve 17154 sayl Resmi Gazete, 15.11.1980 tarih ve 17161 sayl Resmi Gazete, 11.12.1980 tarih ve 17187 sayl Resmi Gazete,

332

13.01.1981 tarih ve 17219 sayl Resmi Gazetede yaymlanan deiiklikler). Daha sonra, Trk Ceza Kanunu ile Ceza Muhakemeleri Usul Kanununda da 12 Eyll ncesi istenilen deiiklikler gerekletirilmitir. (10.01.1981 tarih ve 17216 sayl Resmi Gazetede yaymlanan deiiklikler) (Demirel, 2001: 60). Askerlerin 12 Eyll ncesinde talep ettikleri yasal dzenlemelerin bir blm hemen darbe sonrasnda yaplrken bir ksm deiikliin ise askeri ynetimin sonlarnda, bir ksmnn da ksmen gerekletirildii grlmektedir. Devlet Gvenlik Mahkemelerinin kuruluu, Olaanst Hal Kanunu 1982den sonra karlabilmitir. Yine Skynetim Kanununda yaplan deiikliklerin ounluunun terrle mcadelede birinci derecede nem tayan nitelikte olup olmad tartlabilir. Bu durum, askerlerin baz dzenlemeleri 12 Eyll ncesinde talep ettikleri halde darbe sonras yerine getirmedikleri sonucuna gtrmektedir. Askerler, gerekli olmad, zorunluluk arz etmedii halde baz taleplerde bulunmu olabilir mi sorusuna bunun daha ok brokratik bir alkanln yansmas olarak biraz abartl taleplerde bulunulmu olabilecei eklinde cevap verilebilir. Bu taleplerin bir blm terrle mcadelenin baarsnda birincil derecede rol oynamayan alanlarda kalm, bir blm de demokratik dzende anlam ifade etmekle beraber darbe sonrasnda anlamsz hale gelmi olabilir (Demirel, 2001: 60-61). Sleyman Demirel'e gre, gvenlik ve huzuru salamak iin devletin elindeki son ve tek are olan skynetim 20 ay akn bir sre yrrlkte kalmasna ramen Trkiye'de akan kan durduramam ama 11 Eyll gn akan kan, 13 Eyll gn durmutur., Demirel sulamalarna kant olarak, 12 Eyll'den sonra komutanlarn sadece Skynetim Kanunu'nda nemsiz bir ka deiiklik yaptklarn; bunun da mdahale ncesinde meclisten istenilenlerin gerekten gerekli olmadn gsterdiini, sonradan grlmtr ki, devlet gsz deil. Sadece devlet iletilmemi, 12 Eyll'den sonra devlete ne gc eklenmi, ne olmu? Devlet yine ayn devlet! diyerek ifade etmitir (Demirel, 2001: 46). Tanel Demirele gre Sleyman Demirelin gzden kard husus skynetim rejimi ile darbe sonras askeri rejim arasndaki fark olmutur. Skynetim, demokratik rejim iinde hukuka bal kalnarak hak ve zgrlklerin snrlandrld veya askya alnd olaanst bir rejimdir. Skynetimde gvenlik kuvvetlerinin yetkileri artmakla beraber devlet gc zerindeki denetim ve snrlamalar devam etmektedir. Yarg denetimi ilemektedir. Buna karlk askeri ynetimlerin meruluk dayanaklar yasal olmak zorunda deildir. Meruiyetleri fiili iktidarlarndan kaynaklanmaktadr. Askeri rejim, terrle mcadelede temel hak ve zgrlkleri koruyan snrlamalar hukuken var gzkse de

333

fiilen ortadan kaldrmtr. Gvenlik kuvvetlerinin yetkileri byle bir rejimde demokratik ynetimde kabul edilemeyecek lde artm, stelik yetki kullanmadaki ekingenlikleri de son bulmutur. Gvenlik kuvvetlerine yardm etme konusundaki tereddt ve korkusu kalmayan halkn askeri ynetime verdii destek de terrle mcadelenin baarsn artran bir baka unsur olmutur (Demirel, 2001: 61-62, 64). Kenan Evren 1979 Eyllnde, mdahale mi gereklidir, yoksa ilgilileri uyarmak m daha uygun olur sorusuna cevap aramak zere Genelkurmay kinci Bakan Haydar Saltk bakanlnda bir alma grubu oluturmutur. Darbe tarihinden bir yl kadar nce bu ekilde hareket ederek mdahale fikrine seenek olarak yer veren bir komuta heyeti, terrle mcadelede bu dnce sebebiyle bir zafiyet gstermi olabilir mi diye dnlebilir. Bu soruya net bir cevap bulmak mmkn olmasa da, askerlerin mdahaleyi terrle mcadelede bir alternatif olarak grmeye balamalarnn demokratik rejim iinde zm olabilecek dier seenekleri zorlama iradelerini zayflatm olabilecei sylenebilir. Askerler mdahalede bulunmay demokratik rejimin karlat sorunlar yenmede bir alternatif zm olarak kabul edebilmektedirler. Bu dnceyi destekleyen unsurlardan biri ordunun kendisini lkenin ve devletin gerek koruyucusu olarak grmesidir. Bu da tarihi kkleri olan bir algdr. lke karlar sz konusu olduunda demokrasi bir sre iin askya alnabilir. kinci unsur ise, bu fikrin oluumuna sivillerin yapt katkdr. Ordunun, rejimin ve devletin gerek koruyucusu olduu fikri sivillerin de kabul ettii bir olgudur. 12 Eyll ncesi toplumun, terrn ancak askerler tarafndan zlebileceine inand bir gerektir. 12 Eyll ncesinde askerlerin mdahaleyi meru klmak iin terrle yeterince mcadele etmediklerini ileri srebilmek ve bunun altn doldurmak kolay deildir. Ancak, 1979 ortalarndan itibaren mdahalenin bir seenek olarak dnlmesinin, askerlerin demokrasi iinde dier zm araylarnda zafiyet oluturduu ve terrle mcadelede daha giriimci olmalarn nledii grn dile getirmeyi mmkn hale getirmektedir (Demirel, 2001: 64-71). Bu alanda en byk soru iareti yaratan konu belki de 12 Eyll Dneminin 2. Ordu Komutan Bedrettin DEMRELin, 5 Temmuz 1987 tarihinde Milliyet Gazetesinden Yener SSOYa verdii rportajda sarf ettii; 12 Eylln ge yapldna inanyorum. Arkadalarmn ou Tam olgunlasn, millet tarafndan tasvip edilsin dediler. Bana kalsayd en az bir yl nceden yapardm. Bir yl ok kan akt. eklindeki szleridir (Milliyet, 05.07.1987).

334

Bedrettin DEMREL, 1988 ylnda Milliyet Gazetesinde Ahmet KAHRAMAN ile yapt syleide de 12 Eyll darbesinin zaten Genelkurmay Bakanlnda bulunan ksa ad Dev-Kurt olan Devleti Kurtarma Plannn bir gerei olduunu ve arkadalaryla bir araya geldiklerinde uzun zamandr darbeyi konutuklarn belirttikten sonra neden 12 Eyll tarihine kadar beklendii sorusuna u cevab vererek bu hususu bir kez daha teyit etmitir (Milliyet: 15.09.1988); Olmad. nk vasat (ortam) Genel kanaat, kamuoyu Kamuoyu ayn merkeze tevcih edilmedike, tasvibini almadka Olgunlatrmak Artk olsun deil de Kamuoyu artk are kalmad. Biz demokrasiyi de zedelemek istemeyiz. Maksat, baka bir kurtulu yolunun kalmadn btn vatandalar idrak etsin. Dnemin TRT Genel Mdr Doan KASAROLU, Milliyet Gazetesinde yaynlanan Ahmet KAHRAMAN ile yapt rportajda 12 Eyll gecesi darbenin duyurulmas ile ilgili TRTden yayn yaplmas ile ilgili anlarn anlatrken; Daha nce hazrlanm bildiriler, konuma metinleri gerei yaplmak zere TRTcilere datld. Ktlar sararm, ypranmt. Nedeni sorulduunda, bir general ak yreklilikle konutu: Bu i bir sene nce yaplacakt. Fakat eitli nedenlerle ertelendi. Bizde, metinleri deitirmedik dedi. eklinde ifadesiyle darbenin halka duyurulaca konuma metinlerinin bile aslnda 1 sene nce hazrland ancak darbe iin 1 sene daha beklenmesi sonucu konuma metinlerinin yer ald ktlarn bile sarardna dair tankln aktarmtr (Milliyet: 20.09.1988). Dier taraftan komisyonda dinlenen konuklardan; Dnemin Ankara Emniyet Mdr Yardmcs Ali AKAN, 11 Eyll gn kendilerine Skynetim Komutanlndan gelen ihbar ile emniyet kuvvetlerini baka yere ydklar bir anda Kzlayda pek ok yere bombal pankartlarn asldn belirtmi (Alt Komisyon Tutanaklar: 03.10.2012), Mehmet KEECLER, Akay yokuu ve Soysal Pasajna bombal pankart aslmasnn darbenin geldiinin iareti olduunu, Konyal olmayan ve gazetede kan resimlerinden Konyal kimsenin tanmad kiiler tarafndan stiklal Marnda ayaa kalklmadn, Konyann meczuplarna ve delilerine kim olduu anlalamayan kiiler tarafndan mehter kyafeti

335

giydirilerek boyunlarna byk bir tesbih taklarak yrtldn belirtmi (Alt Komisyon Tutanaklar: 31.10.2012), Ramiz ONGUN, Gkdelen ile Soysal Pasaj arasna bombal pankart asmann herkesin yapabilecei bir i olmadn belirtmi (Alt Komisyon Tutanaklar: 31.10.2012), Fatih Mahir DAMATLAR, 1978 ylna kadar 160-170 civarnda arkadalarn kaybetmiken, 1978den 12 Eyll ihtilaline doru gidildiinde bu saynn 2.000in zerine ktn, ihtilalden on gn nce 2 Eyll 1980 tarihinde Ziraat Mhendisleri Birliinde meydana gelen ve 4 kiinin hayatn kaybettii olayda el bombalar ve otomatik silah kullanldn ve MHP Genel Merkezinin baslmas olaynda da pek ok otomatik silah ve bomba kullanldn, bu olaylarn kendilerine ynelik dzenlenen olaylardan kullanlan silahlar asndan farkl olduunu ve dikkat ektiini, olaylarn kasten trmandrlmas hususunda dikkat ekici olduunu (Alt Komisyon Tutanaklar: 11.10.2012), Halis ZDEMR, Mara olaylarnda haki renkli 2 kamyonun gelerek kart her iki tarafa da silah dattn kendisine anlatanlarn olduunu (Alt Komisyon Tutanaklar: 31.10.2012), Hasan Fehmi GNE, ileri Bakanyken Manisada bir siyaseti ldrldnde oraya gittiini, olaydan yarm saat sonra kart grten birinin ldrldn, bir cinayet ilendiinde bunun cn almak iin karar vermek, hazrlk yapmak ve uygulamann yarm saati aan bir sreyi gerektirdiini dndn, bunun ikisinin birlikte planland anlamna geldiini, bazen her iki tarafn kulland silahlar ellerine getiinde ayn silahlarn kar siyasal yapdaki ekip tarafndan kullanlm olduunu tespit ettiklerini, zel Harp Dairesi tarafndan belli kiilere-gnlllere silah datldn ve silahlar gmldn, MTin o gn Genelkurmay ve askeri kontrol altnda olduu iin istihbarat kendileriyle paylamadn, bunun rneklerinden birinin Mara olaylarnda yaandn, bu nedenle MTi kaldrarak sivil bir istihbarat yaps kurmak istediini ancak bunu Ecevitin kar kmasyla yapamadn belirtmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 05.10.2012).

336

Btn bu tanklklar aslnda askerin ya da asker iindeki belli grup ya da gruplarn 12 Eyll ncesinde meydana gelen anari, terr ve iddet olaylarnn nlenmesinde zerine den rol ve grevlerini yerine getirmede etkin olamad ya da olmak istemedii, hatta bunu yapmak bir yana bu olaylarn belli bir olgunlua erimesi ortamnn yaratlmas ynnde dahli olabilecei ynnde analizleri destekler ekilde tarihe not der niteliktedir. Bu hususta en dikkat eken durum ise Kenan EVRENin; yukarda btn blm boyunca skynetim uygulamasnn hukuki ve idari platformda deerlendirilmesi ve uygulanmas srasndaki sonular itibaryla gerek yzn ortaya koyan belirlemelere ramen, halen srmekte olan 12 Eyll darbesinin yarglanmas ile ilgili srmekte olan yarglamann soruturma safhas srasnda vermi olduu ifadede; Anariyi nlemenin ileri Bakanlna bal olarak alan polislere ait olduunu, Trk Silahl Kuvvetleri ve Skynetim Komutanlklarnn ancak ileri Bakanl yardm istedii takdirde onlara yardmc olduunu, Skynetim Komutanlklarnn bulunduu yerlerde sulularn yakalandklarn, ancak hapishanelerden toplu olarak kalarn sz konusu olduunu, Skynetim Komutanlklarnn silah kullanma yetkisinin olmadn, lkenin tamamen fel olmu durumda olduunu, 19 ilde skynetim ilan edilmi olmasna ramen dier illerde skynetimin olmadn, olaylarn dier illerde de meydana geldiini sylemi olmasdr (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi: 68-70). Netice itibaryla 12 Eyll ncesi dnemde; 1970li yllardan balayan dnemin ideolojik gelimeleriyle ve af gibi uygulamalarla beslenen, sarmal eklinde kendini besledii ve topluma yaylarak toplumsal olaylara dnebildii bir ortamda kaaklk gibi yasad yollarla mali destek imkan kazanan, dnemin sosyolojik ortamnda sempatizan ve militan devirebilen, kural ve kaide yokluu alglamasyla anari eiliminde bir davran biimi gelimesine sebep olan, asker, sivil ve siyaseti ibirlii ve koordinasyon eksiklii ortamnda eylem ve etki imkan bulabilen, hzla genileyen ve yaylan terr ve iddet; hukuki, teknik ve idari pek ok zm yolunun ileri srlerek tartld, skynetim de dahil olmak zere hukuki mdahale imkanlarn ilemez hale geldii 12 Eyll darbesi ile sonulanan bir srete, srecin tm aktrlerinin yaananlarla ilgili kendini sorumsuz bularak birbirlerini sulamalar, bu darbeden etkilenen ve maliyet deyen Trk Milleti iin hibir geerlilii olmayan deerlendirmeler olmaya mahkumdur.

337

X.

BLM

1977-1983

DNEMNDE

TRKYEDE

BROKRATK YAPININ NCELENMES

12 Eyll dneminin tam anlamyla ortaya karlmas noktasnda incelenmesi gereken nemli bir alanda kukusuz o dneme ait brokratik yapnn irdelenmesi olacaktr. 12 Eyll ncesi dnemde brokrasinin nemli lde siyasallat sylenebilir. Siyaset alannda yaanan kutuplama, siyasi iktidarlar deitike brokrasiyi de bu kutuplamann oyun alan haline getirmi ve her deien iktidar brokratik yapy en st seviyesinden en alt seviyesine varana kadar kendi siyasi grnden kiilerle doldurmay nemli bir hedef haline getirmeye balamtr. Liyakat ilkesinde uzak bu tasarruflar sayesinde ekillenen brokrasi bir yandan o dnemin nemli sorunlarnn ortaya kmasnda nleyici rol, daha sonra ortaya km olan sorunlarn doru tespit ve tahlilinde yeterli rol ve en nihayetinde sorunlara zm yollar gelitirip uygulamada nemli rol oynayamamtr. 12 Eyll ncesinde gvenlik, eitim, adalet, yarg, mlki idare ve hatta askeri brokrasi iinde bile nemli kutuplamalar, bakanlklarn belli siyasi grler tarafndan parsellenmesi, tabiri caizse brokrasinin ivisinin kmas durumunun sz konusu olduu grlmektedir. Kamu grevlilerinin yesi olduu dernekler zerinden iyice somutlaan bu ayrma derneklere ye olarak dayanmadan ziyade dernein siyasal ve ideolojik yneliminin belli olmas nedeniyle rengini belli etme amacn tayordu. 12 Eyll sonras oluan brokratik yap ise aslnda 12 Eyll ncesi yapnn devam olmakla birlikte askerlerin genelde kendi politikalarn uygulamada kendilerine yakn grdkleri ya da kendi politikalarn uygulayabileceklerini dndkleri brokratlar grevlendirmeleri eklinde olmutur. 1. Brokrasi Kavram Toplumsal ihtiyalarn belli bir dzen iinde karlanabilmesi ve toplumun ortak amalar dorultusunda ynlendirilebilmesi gerei devletin ve brokrasinin varolu nedenidir denilebilir. Bunun sonucunda da ynetim olgusu ortaya kmaktadr. Ynetim ise srekli ekilde rgtlenme gereini dourmaktadr. Ynetim, btn almalarn brokrasi denilen bu rgtl aygt ile gerekletirmektedir. Ynetim olgusu ve uzants

338

olan brokrasi olgusu, insanlarn toplu halde yaamaya baladndan bu yana var olan evrensel bir yapy ifade etmektedir (Ergun ve Polatolu, 1984: 39) Brokrasi gnlk hayatmzn nemli bir paras haline gelmitir. Vatanda ya da mteri olarak, kamu brokrasisinin rettii eitli mal ve hizmetlerden her gn faydalanmaktayz. Sosyoekonomik gelime, toplumsal ihtiyalar, ideolojik ve siyasal basklar devletin grev alann geniletmi ve yapsn bytmtr. Byyen devletin stlendii hizmetlerin ounu brokrasi dediimiz kamu ynetimi rgt yerine getirmektedir. Brokrasinin genelde ayr tanm yaplmaktadr: Kamu hizmetlerinin yerine getirilmesinde ynetimin gc ya da etkisi, memurlar-brokratlar topluluu, devlet rgtne ya da her hangi bir kamusal ynetim rgtne bal yelerin gc. Baka bir anlamda brokrasi ise, siyasal iktidarn politikalarn uygulayan, devletin gnlk hizmetlerini yrten grevlilerden oluan idari yapnn genel addr. Bir dier ifadeyle brokrasi, siyasal iktidarn iradesi ile atanarak greve getirilmi olan memurlar ve idare rgtdr. Bu genel kullanm anlamlarnn dnda, brokrasinin temel ileyi tarznn ve uygulamalarnn bir sonucu olarak ortaya kan ve toplumda yaknma konusu olan, olumsuz bir anlam daha vardr. Buna gre brokrasi kavram, krtasiyecilik, gereksiz gelenekilik, ilerin yokua srlmesi eklinde kullanlmaktadr (Cokun, 2005: 15-16). Brokrasi, devletin eitli fonksiyonlarn ve ynetilenlere kar sorumluluklarn yerine getirmekle grevli organizasyonlar btn olarak grlebilir. Vergi toplamak, su olarak tanmlanan fiilleri ileyenleri cezalandrmak, vatandalara eitim, salk ve eitli altyap hizmetleri sunmak kamu brokrasilerinin balca devleri arasndadr. Brokrasinin tanm ve kavramn farkl kullanm biimleri aklandktan sonra brokrasi ile birlikte ele alnmas gereken baz kavramlar zerinde durulmasnda da yarar grlmektedir. Bunlar; ynetimin tarafszl, ynetimin siyasallamas, ynetsel etik ve yozlama kavramlardr. Ynetimde tarafszlk ile ynetimde etik ve yozlama kavramlarnn yakn ilgisi vardr. Ynetsel etie zarar veren yozlama kavram, ayn ekilde ynetimin tarafszlk kavramn da zedelemektedir. Bu yzden teoride birbirinden ayr gibi gzken ynetsel etik ve yozlama ile ynetimin tarafszl kavramlarnn uygulamada birbiriyle i ie olduu anlalmaktadr. Bunun balca nedeni, ynetsel etii zedeleyen yozlama olaylarnn, siyasal karar alma ve uygulama srecindeki iktidar ile brokrasinin tarafszln yitirmesine neden olmasdr. Siyasal iktidar siyasal gcn kullanarak brokratlar etkilemekte, brokratlar da teknokrat zelliklerini kullanarak karar

339

alma srelerinde etkin bir rol oynayarak yolsuzluklara karabilmekte ve bu da ynetimin tarafszlna byk zarar vermektedir (Bayr, 2007: 80-81). 2. Ynetim-Siyaset likisi Ynetimde siyasallama olgusu, ynetim siyaset ilikilerinin bir parasdr ve evrensel bir nitelik tamaktadr. Sorunun temelinde, ynetime rasyonellik ve etkililik kazandracak bir stat verilmesi zorunluluu ile ynetim kendi haline brakldnda kendi bana buyruk bir g haline gelme eilimi arasnda bir denge noktas bulma abas yatmaktadr (Tutum, 1976: 28). Siyasallama, ynetimde tarafszln zedelendiinin en nemli gstergelerinden biri olarak karmza kmaktadr. Ynetimde siyasallama olgusu iki temel ltten hareketle aklanabilir: Birincisi, atamalarda siyasal amalarn ve parti dncelerinin esas alnmas, dieri de kamu grevlilerine tannan siyasal faaliyetlerde bulunma zgrlnn derecesidir. Atamalarda ehliyet ve liyakat yerine partiye yaknlk ltnn kullanlmas ynetimi kukusuz partizanla srkleyecektir. Bunun en bilinen u rnei daha nce ABDde uygulanan ganimet sistemidir. Bugn bu lkede grlen hali ise daha ok yksek yneticiliklere yaplan atamalarda ortaya kmaktadr (Tutum, 1976: 28). Ynetimin siyasallamasnn lsn belirlemede kullanlan ikinci lt ise kamu grevlilerine tannan siyasal faaliyette bulunma zgrlnn derecesi ve bu konuda siyasal iktidarlarn tutumudur. Siyasal faaliyetler konusunda kamu grevlilerine getirilen eitli kstlamalarn amac grevlilerin tarafszln salamaktr. Burada kstlamalardan ok, kstlamalarn uygulan biimi nem tamaktadr. Kstlamalarn uygulamasnda farkl grevlilere farkl ltlerin kullanlmas sz konusu ise orada partizanlktan sz etmek gerekecektir (Tutum, 1976: 28-29). Brokratik rgtler, siyasal iktidarlara hizmet alannda retimde bulunan yaplardr. Brokratlardan beklenilen tarafsz ve herhangi bir siyasal grn yanls olmadan grevlerini yapmalardr. Siyasallamam bir brokrasi, her iktidar deiikliinde brokrasiyi yeniden oluturma zorluundan ve maliyetinden yeni iktidarlar aslnda kurtaracaktr. Yine siyasal taraf gzetmeksizin her iktidara hizmet reten brokratlara iktidarlarn ve toplumun duyaca gven byk olacaktr. Bu arada doal olarak siyasal iktidarlarn kendi programlarn uygularken baz nemli grevlere kendi grlerine yakn kiileri getirmek istemeleri normal karlanabilir. Ancak, her yeni iktidarn brokraside siyasal saylamayacak pozisyonlar da ieren toplu ya da byk saylara varan deiiklikler yapmas ve adeta bir ganimeti blr ekilde davranmas

340

farkl bir durumu ifade etmektedir. Bu durumda brokrasinin temel bir gerei olan uygun i ve uygun igc tercihi zayflamakta, kamu brokrasisi temel ilevlerini yapamayarak tkanmakta, sonuta brokrasi srekli ilerin yrmemesi anlamnda ciddi bir sorun alan olarak grlmektedir (Bayr, 2007: 82). Siyasal iktidarlar politikalarn etkili ekilde uygulayabilmek iin brokrasiyi kontrol altnda tutma abas iinde olurlar. Brokrasinin siyasal iktidar tarafndan srekli olarak kontrol edilmeye allmas, gcnn zayflatlmaya allarak iktidar amalarna hizmet eden bir duruma getirilmek istenmesi, brokrasinin sreklilik arz eden bir siyasal etki altnda kalmas sonucunu dourmaktadr. Bu durum, kamu ynetiminde siyasallama sorununa yol amaktadr. Ynetimin siyasallamas, kamu grevlerine yaplan atamalarda ve ykseltmelerde, liyakat yerine siyasal unsurlarn ncelikli olarak rol oynamas ve siyasal iktidarlarn adam kayrmacl eklinde tanmlanabilir. Bu konudaki toplumsal tepkilere ramen, iktidara gelen siyasal partiler uygulamada yeni kadrolar ve makamlar oluturmak suretiyle ynetimde siyasallamann nn amaktadrlar. stelik siyasal nitelikli atamalar yksek brokratlarla snrl kalmamakta, uygulayc teknik grevlilere ve alt kademelere kadar inmektedir. Ynetimin siyasallamas, yanszln zedelemekte, zellikle st dzey yneticilerin sk sk deitirilmesi kamu ynetiminde istikrar bozmaktadr. Siyasal iktidarlarn bu yndeki tutumlar kamu brokrasisinin etkili ve verimli ilemesini engellemekte, brokratik sistemi yozlatrmaktadr (Bayr, 2007: 83). Kamu ynetiminin en nemli ilkeleri, liyakat ve siyasal tarafszlk olmasna ramen, uygulamada eitli yntemler kullanlarak ynetimde siyasallama olgusu sk olarak karmza kmaktadr. Siyasal iktidarlar deitiinde mstearlar, genel mdrler, daire bakanlar, valiler, emniyet mdrleri ve eliler deimekte; bu deiiklik brokrasinin orta ve alt kademelerine kadar uzanmaktadr. Brokrat neredeyse hkmete ve onu oluturan siyasal parti veya partilere bal hale gelmektedir (Bayr, 2007: 84). Ynetimin siyasallamas ile ilgili literatr incelendiinde, ie alma ve ykseltmede siyasal tercihleri n planda deerlendiren uygulamalarn Trk kamu ynetiminde 70li yllarda yaygnlk kazand ifade edilebilir. Siyasal iktidarlarn deiiminden sonra, kamudaki nemli grevler hedef olmaktadr. Grev yeri deitirilen brokrat yargya bavurmakta, ancak yarg yolu hem uzun srmekte, hem de lehe verilen yarg kararna ramen brokratn maduriyeti sona ermemektedir. Yer ve grev deiikliine gidilmesi, mevcut siyasal iktidar tarafndan tutumu, siyasal olarak onaylanmayan brokratn cezalandrlmas anlam tamaktadr. Kamu ynetimi alannda

341

brokrasinin temel ilkelerinden olan tarafszlk ilkesi, genelde siyasal amal atamalardan korunmay amalamaktadr. Bu nedenle personel hukukunda, kamu alanlarna siyasi partiye ye olma, seim kampanyalarna katlma, siyasi amal gazete karma, memurluk dolaysyla elde edilen bilgileri siyasi amalarla szdrma vb. alanlarda baz yasaklar konulmutur. Ynetimin siyasallamas, ynetimin siyasal gcn etkisi altna girmesi ve tarafszlk ilkesinin zedelenmesi olarak ifade edilebilir. Siyasallamann gstergesi olarak siyasal atamalarn, uygulamada iki ekilde gerekletii grlmektedir. Birincisi, hizmete girite ehliyet ve liyakat yerine siyasal partiye yaknlk ltnn n planda tutulmasdr. Bu, bir tr siyasal kayrma yntemidir. kincisi, st dzey baz grevlere yaplacak atamalarda siyasal takdir unsuruna ve parti tercihine yer verilmesidir. Ynetimin tarafszln yok eden ve asl tartma konusu olan atamalar ikinci tr atamalardr (Tutum,1976: 12). Siyasal kayrma nitelii tayan birinci tr atamalar, genellikle eletirilmektedir. Ancak iktidara gelen siyasal partiler, bu yolu denemekte ve uygulamay ok fazla dikkat ekmeden gerekletirmeye almaktadrlar. Bu tr atamalarn partiye hizmet eden ya da yaknlk duyanlar dllendirme amacndan baka bir yn bulunduu sylenemez. Ama ikinci tr siyasal atamalar, belli gerekelere dayandrlmakta ve savunulmaktadr. Siyasal amal atamalar zerine yaplan almalarda bu nitelikteki atamalar olumlu ve olumsuz bulan iki kar grn bulunduu grlmektedir. Bu atamalar olumlu olarak deerlendirenler gereke ile bunu aklamaktadr. Birincisi, siyasal partilerin hizmet etme yntemleri ve vaatte bulunduklar alma programlar farkldr. Siyasal iktidarlarn bu program ve yntemleri gerekletirebilmek iin, siyasal kadrolarla st ynetim kadrolarnn uyumlu bir btn oluturmasna ihtiya vardr. Bu uyumluluk da en uygun ekilde iktidarn programn ve alma yntemlerini samimi olarak kabullenmi brokratlarn grev almasyla mmkn olabilir. Bu sebepten dolay st dze y kadrolarda liyakatin yannda siyasal gven de vazgeilmez bir zelliktir (Tutum,1976: 13). Siyasal atamalarn kabul edilebilirliinin ikinci nedeni, bu atamalarn partiye hizmet edenleri dllendirmek suretiyle nitelikli genleri politikaya zendirmesi v e dolayl olarak siyasal hayatn tasn ykseltmesidir. Bunun yan sra bu yntem, asl iini brakmadan yar zamanl olarak siyasal nitelikteki grevleri yerine getirebilecek nitelikli kiilerin uzmanlk ve mesleki bilgilerinden yararlanma frsat verir (Tutum,1976: 13). ncs, siyasal atamalarn genellikle aka belirtilmeyen baka gerekeleri de vardr. Bunlarn balcalar, parti yesi veya yandalarn dllendirmek suretiyle parti

342

taraftarlarn artrmak, bu yolla atananlar partiye borlu hissettirerek atama yaplan pozisyonlarn imknlarn parti lehine kullanmak; parti iinde istenmeyenleri dllendirme bahanesiyle partiden uzaklatrmak olarak saylabilir (Tutum,1976: 13). Siyasal amal atamalara kar olan gr de gereke ileri srmektedir: Birincisi, zellikle st dzey kadrolara yaplacak siyasal atamalar, brokraside istikrarszlk ve kararszlklara neden olur. Bu etki alt kademelere kadar dalr, ynetim ehliyet ve liyakat ilkelerinden uzaklar. zellikle ynetici kadrolarnn zor yetitii bir lkede, siyasal atamalar ynetim bunalmna yol aar (Tutum,1976: 14). kincisi, siyasal atamalarn lehine ileri srlen grler, zellikle koalisyon rejimlerinde geerli deildir. Koalisyon hkmetlerinde, brokrasi kadrolar paylalr. Bu da ynetimin btnln bozar (Tutum,1976: 14). ncs, siyasal atamalar brokrasi iinde birbirine rakip gruplar ortaya karabilir. Geri planda kalanlar dier siyasal partilerle gizli bir balant kurabilirler (Tutum,1976: 14). 3. 12 Eyll ncesi Brokratik Yapya Bak Ynetimde siyasallama olgusu bu ekilde tanmlanp ortaya k biimleri ile ilgili belirleme yapldktan sonra, lkemizde 12 Eyll 1980 ncesi dnemde kamu ynetiminin yapsna ve iinde bulunduu koullara baklacak olursa, kamu kurum ve kurulularnda siyasallamann her iki ynyle de hzl bir sre halinde yaand ifade edilebilir. Atamalarda siyasal amalarn ve siyasi partilerin gr ve isteklerinin esas alnmas, her siyasi partinin kendisine yakn grd veya aka yanda olanlar atamalarda tercih etmesi ve kamu grevlilerinin siyasal eylem ve davranlarnn deerlendirilmesinde duruma gre deiik ller kullanlmas suretiyle ynetim alannda siyasallama yaanmtr. Atamalardaki siyasallama alt kademelere kadar inmi, alt kademelerde daha ok st kapal bir kayrma eklinde gerekleen bu etki, st kademe grevlerde daha ak olarak ortaya kmtr. te yandan siyasallamann ikinci ynn oluturan kamu grevlilerinin siyasal faaliyetlerine izilen snr ve bu konuda siyasal iktidarlarn gsterdii tepki konusunda da farkl uygulamalar karmza kmaktadr. Genellikle iktidar yanls davranlar ho grlmekte, iktidar aleyhtar saylan davranlar kadar zerine gidilmemektedir. 1980lerin banda brokrasinin genel grnm ve onu etkileyen evresel koullara bakldnda, brokratik ileyii etkileyen en nemli evresel unsurun 1970li yllarda lkeyi adeta esir alan siyasal istikrarszlk olduu grlmektedir. Bu dnemde

343

siyasal iktidarlarn grev sreleri ok ksa olmutur. 1970-1980 arasndaki on yllk dnemde on iki hkmet greve gelmi, hkmetlerin ortalama grev sresi bir yl bile bulmamtr. Hkmetlerin bu denli hzl deiimi, her hkmetin kamu ynetimine kendi grne gre yeni ekil verme istei brokrasinin iyi ileyen bir yapya kavumasn nlemitir. kinci nemli etki ise, iktidara gelen siyasi partilerin brokrasiyi blmeleri ve sonuta kamu ynetiminin siyasallamasdr. Bu dnemde atama ve deerlendirmelerde liyakat ilkesi yerine kayrmaclk esas alnmtr. (Karaer, 1987: 33) Brokrasinin yap ve ileyiine etki eden bir baka d unsur da lkenin ekonomik koullar olmutur. eitli hkmetler dneminde ekonomi politikalarnda sklkla deiikliklere gidilmi, enflasyon ar yksek seyretmi, srekli devalasyonlar yaanm, d ak bym, demeler dengesi bozulmu, piyasada ou temel tketim malnn temini salanamam, karaborsa egemen olmu; yaanan bu gelimeler sabit gelirli kamu grevlilerini toplumun en skntl kesimlerinden biri haline getirmitir. Dier yandan nfustaki hzl art, yeni i imknlarnn oluturulamamas nedeniyle siyaset zerinde byk bir i bulma basks domasna neden olmutur. Ayrca, yaanan i g ehirlerin ykn arttrrken ehirlerdeki sorunlarn arlamasna yol am, bir yandan da toplumun ihtiyalarna cevap verecek nitelikten uzak olan eitim sistemi kamu ynetimine nitelikli insan gc salayamamtr. Bu dnemin siyasal mekanizmasnn partizanlk ve kayrmaclkla beslendii, ideolojik yaknln btn deerlerin nnde yer ald, haksz kazan, karaborsa ve kaakln yaygnlat grlmektedir. (Karaer, 1987: 33,34) Brokrasinin isel yapsna bakldnda ise en bata karmza kan aksayan unsur mevzuattr. Gnn ihtiya ve koullarna uygun olmayan kurallar, ynetimin esnekliini ve hareket yeteneini kstlamaktadr. Bunun tesinde idari i ve ilemlerin iyi dzenlenmemi olmas, deitirilmesi zor kalplar iinde tutulmas youn bir krtasiyecilie yol amtr (Karaer, 1987: 34-35). Bir baka i sorun da personel alanna ilikindir. 1980 ncesi dnemin kamu ynetiminde ciddi lde nitelikli personel sorunu hkimdir. Bata ynetici pozisyonunda bulunan grevliler olmak zere brokrasi ada ynetim anlaynn gerektirdii bilgi ve donanmdan yoksundur. Ynetimde daha ok geleneksel kurallar, bilimsel olmayan yntemler egemendir. Brokraside yaanan nitelikli personel istihdam sorunu lkenin eitim ve kltr politikasnn bir sonucu olmakla birlikte, bunda kamu kesimine personel almnda uygulanan salksz uygulamalarn da nemli pay bulunmaktadr (Karaer, 1987: 35).

344

Ynetimde

izlenen

bir

baka

olumsuzluk

da

brokrasinin

hizmetlerin

gerektirdiinden fazla bymesidir. Babakanlk, bakanlklar ve bunlara bal merkezi kurulu says 1930da 18 iken 1980de bu say 50ye ulam, kamu grevlilerinin says da byk art gstermitir. Bu dnem iinde kamu grevlisi says 40 kat artm ve genel nfusa oran % 0,7den % 2,93e ykselmitir. 1980 ylndaki kamu grevlisi says 1.312.023tr. Brokrasideki bu ar ime sisteme etki eden dier unsurlarla birleince kamu ynetiminin yap ve ileyiinin bozulmasna yol amtr (Karaer, 1987: 35). Kamu ynetiminin fonksiyonlarn gerektii biimde yerine getirmesini engelleyen, bir baka ifade ile yeniden dzenlemeyi gerektiren bir dier neden de kamu ynetiminin yeterli kaynaa sahip olamamasdr (Karaer, 1987: 36). 3.1.Ynetimde Liyakatten Uzaklama 1973 ylndan itibaren balayan koalisyonlar dneminde iktidar paylaan siyasal partiler brokrasiye kendi taraftarlarn yerletirmek suretiyle ynetim mekanizmalarn politize etme ve denetimleri altna alma abas iinde olmutur. Yetenekli, liyakat sahibi ynetici ve memurlar yerine partili ynetici ve memur profili brokraside yerlemitir. Brokrasinin st ve orta kademelerinde bu dnemde hzl bir yer deitirme grlmtr. Bu lde siyasallaan yapda, grevliler greve kar deil, atamay yapan makamlara kar duyarl hale gelmitir (Kalaan, 2010: 98). Ar siyasal etki altnda kalarak siyasallaan brokratlar adalamann ncl misyonunu kaybederek alma heyecann srdrememilerdir. Brokrat, sadece milletvekillerine bilgi veren alan konumuna gerilemitir. Bu dnemde ayn zamanda zayf yrtme ve meclis kendi belirledii kararlar alamam, siyasal iktidara tam olarak sahip olamamtr. 1961 Anayasas iktidarn kullanmna brokratik ortaklar getirdiinden blnen devlet gc, ortaya zayf iktidar ve zayf yrtmeyi karmtr. 12 Eyll ncesi dnemin en temel eletirilerinden birini oluturan bu tabloda, brokratik yap politize olmu, ekonomik ve sosyal gelimelerin olduka gerisinde kalm, kendini yenileyememi, yaps ve ileyiiyle fonksiyonlarn hzl ve etkili biimde yerine getirmekten yoksun bir grnt iindedir (Kalaan, 2010: 99). Kalaana gre Trkiyede 1973ten beri ynetim ar lde politize olmu, siyasi partiler devlet kadrolarnda i bulma grevi stlenmi, sonuta da brokrasi kendine zg niteliini kaybetmitir. Kamu grevlilerinin seimi, atanmas ve ykselmesinde liyakat (yeterlilik) ilkesi yerini, iktidar partisinden olma ltne brakmtr. Kamu

345

kadrolarnn isizlikle mcadelede tek ara olarak alglanmas anlay hem siyaseti, hem brokrasiyi yozlatrmaktadr (Kalaan, 2010: 113). 1971 muhtras ve devamnda Anayasada yaplan baz deiikliklerle brokrasisiyaset ilikilerinde yeni bir dneme girilmitir. Bu dnemde yaplan deiikliklere bakldnda ncelikle baz kurumlarn zerkliinin kaldrlmas suretiyle bunlarn varlndan g alan sivil toplum kurulularna kar devletin, dolaysyla da brokrasinin konumunun glendirilmesinin tercih edildii anlalmaktadr. rgtlenme dzeyi gelimemi olan toplumda brokrasi ve onunla yakn ilikide bulunan kesimlerin bylece devlete hkim olmalarnn daha kolay hale getirildii sylenebilir (Durgun, 2003: 215). 1973 ylnda balayan koalisyon hkmetleri dneminde siyasal iktidara ortak olan partiler, brokrasiye kendi yandalarn yerletirme yarna girerek onu siyasallatrmak suretiyle kontrol altna alma abas iinde olmutur. Bu dnemde gerekli ve yeterlilik sahibi ynetici veya memur yerine, partili ynetici- memur tipi yaygnlk kazanmtr. zlenen partizanca politikalar nedeniyle brokrasinin st ve orta kademelerinde grev yapan yneticiler iktidar deiikliklerinde ok hzl ekilde yer deitirmeye balamtr. Yaplan bir aratrmaya gre, 17.01.1978-01.08.1978 tarihleri arasndaki yaklak yedi aylk dnem iinde mstear, mstear yardmcs, genel mdr, genel mdr yardmcs kadrolarnda yaplan deiiklik sonucunda bu grevlere 320 yeni atama yaplmtr. Yine ayn ekilde, 01.12.1979- 01.05.1980 yllar arasnda da 1.223 st dzey yneticinin grevlerinden alnarak, 1.367 yeni atama yapld grlmektedir (Erylmaz, 2002: 151). Ynetimde siyasallama, kamu grevlerinde liyakat ilkesinin zayflamasna yol amaktadr. Her iktidar deiiklii, ou st dzey yneticinin deimesine yol at gibi, iktidar deiiklii olmadan da, eitli nedenlerle st dzey brokratlar sk ekilde grevden alnmakta, baka grevlere atanmaktadr. Erylmaza gre bu durum, st dzey yneticileri, greve kar duyarl olmak yerine atamaya yetkili makamlara kar duyarl olma eilimine itmektedir. (Erylmaz, 2002: 151) lkede yaanan yksek enflasyonun ve uygulanan ekonomi politikalarnn bir btn olarak brokrasinin yaam koullarn daha ar hale getirdii sylenebilir. Saysal byme ve yoksullamaya ilave olarak brokrasinin asl iine dt kmaz liyakatin yok olmasdr. Ekonomi politikalarnn ve lkenin sahip olduu sistemin bir uzants olarak nihai hedefin zel sermaye birikimi iin rant salama olmas, ayn zamanda brokraside liyakat ilkesinin terkedilmesinin potansiyel gerekelerini iinde barndrmaktadr. leyiin nasl olduuna bakldnda, sz edilen rantlar iin, sermaye

346

kesimlerinde bir yar ortaya kmakta, yarn amac siyasal iktidar yoluyla ekonomik ilevli kamu kurulularn etkilemek olmaktadr. Etkilemenin ekli ise daha ok liyakat sahibi ynetici yerine iktidar ile uyumlu yneticilerin tercih edilmesidir. Ekonomik fonksiyona sahip kurulularn yneticiliklerindeki hzl deiiklik durumu bununla aklanabilir. Brokrasinin st dzeyleri iin geerli olan siyasallamann giderek btn brokrasiye yayld izlenmektedir. Bu dnemde artan isizlik nedeniyle brokrasi zerinde oluan byk i talebi basks ve bunun yaratt yarma, byme ve yoksullama, siyasallamay ve sonuta liyakatin kn beraberinde getirmitir (Cokun, 2005: 81). 3.2.Ynetimde Parsellenme Politikalarn bata gelen uygulayclar bakanlardr. Her bakan hkmet programnn uygulanmasndan sorumludur. Bu yzden bakan olarak atananlar, gerektiinde st ynetim kademelerinde nemli kararlarda etkili olabilecek grevlere kendilerinin ve partilerinin grlerine yakn, uyumlu alacak kiileri getirme eilimi tarlar. Bu yaklam tek partili rejimlerde zaten uygulama alan bulamazken asl olarak ok partili sistemin benimsendii lkelerde sz konusu olmaktadr. Bat demokrasilerinde bu sorun uzun bir dnemin rn olan demokrasi gelenei ile alm grnmektedir. Ne var ki lkemizde bu durum kt uygulamalar ile zellikle 80 ncesi dnemde sreklilik gstermitir. ktidara yeni gelen siyasal parti bir nceki iktidar partisinin devlet kadrolarn partizanca doldurduu gerekesine dayanarak mevcut personeli grevlerinden almay ve yerlerine tarafsz olduunu ileri srd kendi yandalarn getirmeyi olaan bir uygulamaya dntrmtr. Muhalefete den parti ise tarafsz olmas gereken kadrolarn iktidar tarafndan igal edildiini iddia etmitir (Ardan ve Turgay, 1980: 4). Adalet Partisi ve Cumhuriyet Halk Partisinin programlar ve liderlerinin bu konudaki aklamalarna bakldnda, her iki partinin de siyasal nitelikli atamalara ilke olarak kar olmad anlalmaktadr. Ancak, her iki parti de bu tr atamalarn yksek ynetici kademeleri ile snrl olmas grndedir. CHP siyasal nitelikli atanacak kiilerde belli niteliklerin aranmas gerektiini savunurken AP bu konuda bir gr ortaya koymamaktadr (Ardan ve Turgay, 1980: 9-10). Siyasal nitelikli atamalarn 1974 CHP-MSP koalisyonu ile younluk kazand, 1. ve 2. Milliyeti Cephe, CHP ve bamszlar ile AP aznlk hkmeti dnemlerinde de devam ettii anlalmaktadr. zellikle hkmet orta kk partilerin sahip olduu bakanlklardaki atama uygulamalar dikkat ekmi ve kamuoyunda tepkiye yol amtr.

347

CHP arlkl 22 aylk hkmet dneminde devlet kadrolarndaki igale son verme amacyla yaplan uygulamalar younluk kazanmtr. Bu hkmetin ilk 6 aylk dneminde 206 mstear, mstear yardmcs, genel mdr, genel mdr yardmcs ve vali grevden alnm, bu tr kadrolara 320 yeni atama gerekletirilmitir. D temsilciliklerde, daire bakal ve emniyet mdrlklerinde yaplan ok sayda yer deitirme bu sayya dhil deildir. En fazla deiikliin valiliklerde olduu grlmektedir (Ardan ve Turgay, 1980: 10). Bundan sonra ibana gelen AP aznlk hkmetinin tutumu da nceki iktidardan farkl olmamtr. Hkmetin ilk 6 aylk dneminde 1.223 yksek ynetici grevinden alnrken 1.367 yeni atama yaplmtr. Valilerin tamam deitirilmitir (Ardan ve Turgay, 1980: 10). Memur sendikalar 1971-1973 yllarnda yaplan anayasa deiiklikleri ile kaldrlm, bundan sonraki dnemde memurlar daha ok dernekler halinde rgtlenme yolunu semitir. Memur dernekleri de daha ok belli partilerin siyasal grleri dorultusunda kurulmutur. Derneklerin siyasal nitelikli atamalar karsnda izledikleri yol, takndklar tavr, benimsedikleri siyasal grn iktidarda olup olmamasna gre farkllk gstermitir. (Ardan ve Turgay, 1980: 12) Bu dnemde zellikle TB-DER ile Mimar ve Mhendis Odalar mesleki talepleri dile getiren rgtlenmeler olmaktan kp, eitli sol fraksiyonlarn siyasal grlerini yaymaya yarayan rgtlenmeler haline geldmitir. eitli sol fraksiyonlarn bu rgtlere hakim olma kavgas ou zaman mesleki taleplerin dile getirilmesinin de nne gemitir. Mensuplarnn i hayatna ilik in sorunlarn dile getirip zm arama faaliyetinden ok, eitli siyasi izgilerin belli meslek gruplarna benimsetilmesi ve o gruplar iinde mevzi kazanmay amalayan gruplar haline getirilmesi hedefi ne kmtr. Grevlerinden alnan st yneticilerden yarg yoluna bavuranlarn saysnn yksek olduu bilinmektedir. 1954 ylnda karlan 6455 sayl Bal Bulunduklar Tekilat Emrine Alnmak Suretiyle Vazifelerinden Uzaklatrlacaklar Hakknda Kanun hkmlerine dayanlarak askerler ve hkim snfndan olanlar dnda btn memurlar bakanlk emrine alnabilmekte ve 6 ay iinde yeni bir greve atanmamas halinde hizmet sresine baklmakszn emeklilie sevk edilebilmekteydi. Anlan Kanun, getirdii bir hkmle yarg yolunu da kapatmaktayd. Ancak, 1961 Anayasasnn yarg yolunu amas dolaysyla 80 ncesi dnemde bu trden atamaya maruz kalan pek ok st dzey devlet memuru Dantaya bavurmu ve genellikle Dantay tarafndan lehlerine karar

348

verilmitir. Dantayn bu yndeki kararlarn nlemek iin AP aznlk hkmeti, grevden alnan st dzey brokratlarn zlk haklar bakmndan kayba uramalarn nleyen bir kararname karmtr. Kararname yksek devlet memurlarnn eski grevlerindeki ek gstergeleri zerinden maa almalarn ngrmekteydi (Ardan ve Turgay, 1980: 13). Feroz Ahmada gre Milliyeti Cephe Hkmeti dneminde CHP ok zor artlarda almak durumunda kalmtr. Demirel, brokrasideki nemli grevlere kendine yakn kiileri yerletirmeye balamt ve zellikle Anadolu Ajans ile TRTyi kontrol ederek btn medyay dolayl olarak kontrol altnda tutabiliyordu. Demirelin yapt ilk deiiklik, smail Cemi TRT Genel Mdrlnden alp Nevzat Yalnta getirmek olmutur (Ahmad, 1994: 406). Buna karlk Blent Ecevit, Milliyeti Cepheyi iddet olaylarn kkrtmakla sulamaktayd. Hkmetin devlet kurumlarn kendi yandalaryla doldurduunu, zellikle gvenlik gleri arasnda memurlarn tarafszln yok ettiini dile getirmitir. Anadolu Ajans gibi devlet kurumlarnn, kendisinin ve partisinin Almanyadaki ar sol devrimci gruplarla ilikisini gsterdii iddia edilen uydurma belgeler karp datmak suretiyle poplaritesini drmeye altn ifade etmitir (Ahmad, 1994: 407-408). Feroz Ahmad, zayf olduu ve gerek sorunlarla ba etme gc bulunmad iin Milliyeti Cephe Hkmetinin gelecekle ilgili btn umutlarn devleti ele geirip dntrmeye baladn ileri srmtr. Yaln Doana dayandrd bilgilere gre, iktidara geldii tarihten itibaren geen on sekiz aylk dnemde Hkmetin devlet kadrolarna kendi siyasi gr dorultusunda kiileri doldurduunu, bu kapsamda 79.085 ek kadro getirdiini belirtmitir. Ecevit dneminden kalan 69.773 adet kadro da yine Cephe Hkmeti tarafndan doldurulmutur. Ahmadn Doandan aktardna gre, koalisyon partilerinin hkmetteki sandalye says oranlar ile kamu kurulular itibari ile paylarna den kadro oranlar arasnda da bir ba bulunmaktadr. Adalet Partisinin hkmetteki sandalye oran % 53,3 elde ettii kadro oran % 51,2; Milli Selamet Partisinin sandalye oran % 26,7 elde etii kadro oran % 25,7; Cumhuriyeti Gven Partisinin sandalye oran % 13,3 elde ettii kadro oran %14,1; Milliyeti Hareket Partisinin sandalye oran % 6,7 elde etii kadro oran ise % 1,7dir. Getirilen ek kadrolardan 40.460 APye bal bakanlk ve kurulularda, 20.337si MSPye bal olanlarda, 11.173 CGPye bal kurulularda, 1.300 ise MHPye bal kurulularda kullanlmtr (Ahmad, 1994: 414).

349

Eski grevlilerin yerine Cephe Partileri taraftarlarnn alnmas konusunda elde kesin rakamlar bulunmamakla beraber partilerin kendi yandalarn nemli grevlere getirmek iin her frsat kullandklar bilinmektedir. Cephe partilerinin taraftarlar polis tekilatna da girmitir. Sa partilerin taraftarlar polis tekilat iinde Trkiye Polis Derneine (POL-DER) rakip olarak kendi derneklerini Trkiye Polis Birliini (POLBR) kurabilecek sayya ulamlardr. POL-DER merkez kongresi toplantsnda konuan Dernek Bakan Kazm Ulusoy, polis tekilatnn partizanlat uyarsnda bulunmutur (Ahmad, 1994: 414). Benzeri durumun partizan valilerin atand il ynetimlerinde de gerekletiini belirten Ahmad, sonuta bu valilerin devletin temsilcileri olarak deil, siyasi liderlerin valileri olarak grldn, bu kiilerin devletten ok partiye hizmet ettiklerini ve iddet eylemlerine katlan kendi partilerinin yelerini koruduklarn ifade etmektedir. Diplomatlarn yerine partilileri geirmek imkn bulunmadndan dokunulmadan kalan tek brokrasi paras Dileri Bakanl olarak grnmekteydi. Ancak burada bile partizan basklar eksik deildi (Ahmad, 1994: 415). Zafer skl tarafndan, son kurulan Demirel Hkmeti dneminde rnei Cumhuriyet tarihinde grlmemi lde atamalara giriildii ifade edilmektedir. Bir gecede 67 ilin valisi deitirilmitir. Btn st dzey yneticilerin deitirilmesiyle yetinilmeyip odaclarn bile siyasal grlerine gre yerleri deitirilmitir. Bu dnemde, skynetim hakim ve savclarnn deitirilecei ynnde de baz belirtiler ortaya kmtr. zellikle stanbulda skynetim hkim ve savclar skynetim dnda baka grevlere atanmak istemekteydiler. Uur Mumcunun MHP Genel Bakan Yardmcs Sadi Somuncuolundan aktard aklamaya gre, Somuncuolu Hkmet ile skynetimin devamnda anlatklarn, ancak kadrolarn deieceini; gerekten de skynetim askeri mahkemelerinde grevli hakim ve savclarn deitirildiini ifade etmitir (skl, 1989: 207-208). Partizanln brokratik yapya verdii zararlarn banda performans kriterlerini anlamsz hale getirmek gelir. Tanmlanm grevini yapan dllendirilmemekte, grevini laykyla yap(a)mayan cezalandrlmamaktadr. dl ve cezalandrma mekanizmas tanmlanan grev performansndan byk lde bamsz hale gelmektedir. Bylece, grevini yerine getirmeyen dierleri de ortama uymaya tevik edilmekte veya bir ok rnekte grld gibi yasa ve ynetmeliklere aykr ekilde davranmaya zorlanmaktadr. Bu ynyle partizanlk, rengini belli etmeme, ortama uyum salama,

350

mmkn olduunca risk almaktan kanma gibi brokratik yapda mndemi olan zihniyet kalplar ve davran biimlerini de krklemektedir. Partizanlk sadece sa partilerin bavurduu bir yol olarak grlrse, resmin nemli bir boyutu eksik kalr. Muhalefette iken CHP, partizanl ortadan kaldraca szn vermitir. Ancak 1978 yl banda iktidara gelen CHP hkmeti, nceki hkmetlerin yapt partizanl temizleme ad altnda yeni bir nakil/srgn, pasif greve atama, yeni grevler yaratma gibi politikalardan kendisini kurtaramamtr. Yllardr iktidara uzak olan CHP rgtleri, iktidar nimetlerinden faydalanmak iin st ynetime bask yapmaya balamlardr. CHP iindeki sol kanat, devlette stratejik pozisyonlar elde etme konusunda benzeri bir kararlla sahipti. rnein CHP hkmetinin ileri Bakan rfan zaydnl, POLDERin onaylamad atamalar yaparsa hkmeti basna vermekle tehdid ettiini bile belirtecektir. 1979 ylnda istifa eden Babakan Yardmcs Turhan Feyziolu, istifa gerekeleri arasnda CHPnin lkc militanlarn yerine solcular ie almasn gsterirken (Yank, 25 Eyll-1 Ekim 1978), CHP milletvekili Haluk lman hkmetin kurulmasyla birlikte yllardr iktidar nimetlerinden uzak kalan CHP rgtlerinden insanlarn Ankaraya aktklarn aknlkla gzlemlediini belirtmitir (Aktaran Arcayrek 1985: 334). Ziraat Bankas Genel Mdr Erdoan Soral ise, Maliye Bakannn kendisini hem kredi amaya, hem de gereksiz personel almna zorladndan ikayet etmitir. Esasen kamuda iten karmann zor olmas, bir kere kamu grevine alnan kiilerin grevden uzaklatrlmasn neredeyse imkansz hale getiriyordu. Siyasi iktidarn bavurduu yol, istenmeyen grevlileri kzaa alarak, kendi istedikleri yeni grevliler atamak oluyordu. Bylece kamudan maa alanlarn says her geen gn daha da artyordu. Mecliste rahat bir milletvekili ounluuna sahip olamayan CHP iktidar da buna bir istisna oluturmamtr. 3.3.Brokrasinin ivisinin kmas 1977-1980 aras dnemde brokrasinin genel grnm iinde zellikle emniyet tekilatnn durumuna deinilmesi gerekmektedir. 1980li yllarn ikinci yarsnda Emniyet Genel Mdrlnde Eitim Daire Bakanl grevini yrten Tuncay Ylmaz , 1980 ncesi dnemde emniyet tekilatnn iinde bulunduu durumu u ekilde aktarmaktadr: 12 Eyll dnemi ncesi Emniyet Tekilat ile ilgili standart planlar yoktu. ler gzleme dayal olarak yrtlyordu. Grevlendirilen kiinin kendi anlay ve gr erevesinde planlar yaplyordu. Siyasi olarak merkezle aras iyi olanlar destekleniyordu.

351

Tekilat iyice siyasiletii iin Emniyet Genel Mdrl personel tayini bile yapamaz haldeydi. Milletvekilleri neredeyse her eye karyordu. Merkezden siyasi olarak bro atamas bile yaplabiliyordu. Emniyet Genel Mdrlnn doru dzgn bir politikasnn olmas, mevcut artlarda biraz da mmkn deildi. Polisin kulland silahlar yerliydi. thal silah pahal olduu iin alnamamt. lkeler siyasi ilikileri nedeni ile silah satmyorlar veya engellemeler yapyorlard. Bunun iin yetersiz olan Makine Kimya Enstits (MKE) silahlar alnd, ama silahlar yetersizdi. Daha sonra ithal silah bulundu, bu kez de fiek sknts yaand. Tehizat ve eitim yoktu, siyasi hkmet senede birka kez deiiyor, siyasi istikrar yok, her hkmet deiikliinde tayinler yaplyordu. Her genel mdr kendisine gre bir model belirliyor ve uygulamaya alyordu. Mesela birisi ngiltereden etkilenip ngiliz polis tekilatn, tekilata uygulamaya alyor, belli bir yol alndktan sonra hkmetle beraber genel mdr de deiiyor ve yeni genel mdr Alman polis yapsn benimseyip uygulamaya alyordu. Bir bakas FBI grp etkileniyordu. abalar iyi niyetli olabilir, ama istikrar olmad iin, verim olmuyordu. Bir taraftan da devaml gayri memnun insanlar oluturuluyordu. Srekli tayinler oluyor, tayinlerde yolluklar verilemiyor, verilse bile verilen yolluk az ev tamak ok pahal olduu iin ihtiyac karlayamyordu. Tekilatta devletin dier birimlerinde de olduu gibi srekli bir plan oluturulamamt. Tabi btn bu artlarda polis tekilatnn baarl olmas mmkn deildi ve olamad da (Avc, 2004: 42-43). Zamann Adana Skynetim Komutan Nevzat Blgiray da benzer tespitlerde bulunmaktadr: Say olarak ok yetersiz olan polislerin eitimsizlikleri nedeniyle kendilerine gvenleri yoktu, silahlarnn yetersizlii nedeniyle silahlarna gvenleri yoktu, srekli atamalar ve zellikle siyasi atamalarla perian haldeydiler, maalar yetmemekteydi, ekonomik skntlarnn yannda evleri ve aileleri de gvende deildi. Btn bu kt artlarda alrken ara, gere, akaryakt, bakm, cephane, telsiz, telefon gibi ok nemli olmazsa olmaz ihtiyalar karlanmamt. Elbiseleri verilmemi ve sivil ayakkablar giyilmi, yazlk elbiselerle k geirilmek zorunda kalnmt. 24 saat grev yapan polis otolarna haftalk 10-15 litre gibi komik miktarda benzin verilmekteydi. Bu sorunlar defalarca merkeze stelik skynetim komutanlarnca bildirilmi ama zm bulunamamt. Neredeyse polis kendi gvenliini bile koruyamaz hale gelmiti.

352

Blgiray, 1980 ncesi polisi ar saclar, ar solcular, yansz ve nitelikli polisler, yeteneksiz ve nemelazmc polisler ile ncelikle kiisel karlarn dnenler (iki, kumar, hara, rvet, kadn, elence) diye be gruba ayrmtr (Avc, 2004: 43). POL-DER Genel Bakanl da yapan Stk ner ise polisin eitim durumuyla ilgili u bilgileri aktarmaktadr: Polis Kolejinde meslekle ilgili derslerin olmad ve sadece Polis Enstitsne renci kayna tekil ettii dnlrse, polisin eitimi ilkretim, ortaretim ve yksekretim olarak gruba ayrlabilir. lkretim ve ortaretimin sreleri altar aydr. Yksekretimin ise sresi yldr. lkenin iinde bulunduu durum ve hzla artan polis ihtiyacndan dolay ilkretim alt ay devam etmemi, aday memurlar meslee girer girmez kadrolara atanp, polislik meslei hakknda hi bilgileri yokken almaya balamlardr (ner, 2003: 16). Tuncay Ylmaza gre, daha sonra bu eitim tamamlanmak istenmi, ama yine i younluundan bu polislerin birou hi eitim alamamlardr. Bu da polisin ok byk eitim sorunlar olduunun gstergesidir. Say olarak polis arttrlsa da, nitelik olarak artmamtr. 1969 ylndan sonra hi kurs ve eitim almayan, 20 gn eitim alan, 40 gn eitim alan, ay eitim alan polisler olmutur. 1969-1980 aras sadece bir defa 6 ay eitim alp mezun olan devre vardr. ay eitim verilebilirse bu iyi saylyordu. Balatlp eitilemeden kadroya gnderilen birok dnem olmutur (Avc, 2004: 44-45). Trkiyenin toplam nfusu 1978 ylnda 53.486.852dir. Bu nfusun 13.096.493 polis blgesinde yaamaktadr. l emniyet mdrlkleri bnyesinde grev yapan btn emniyet mensuplarnn says ise 30.189dur. Buna gre bir polise ortalama 626 kii dmektedir. Bu durum gstermektedir ki Emniyet Tekilatnn ciddi lde personel a bulunmaktadr. En bata bu eksiklik bile polisi grev yapamaz ve olaylar bastramaz hale getirmitir (Avc, 2004: 45-46). Emniyet Genel Mdrlnn Aratrma Komisyonuna sunduu 14.09.2012 tarih ve 173389 sayl yazsnda toplam polis says 1977 ylnda 43.392, 1978 ylnda 44.999, 1979 ylnda 47.395 ve 1980 ylnda ise 50.066 olarak belirtilmitir. Bu saylarn yukarda atf yaplan kaynakta verilenden daha yksek olduu grlmektedir. Dier taraftan ileri Bakanl Dernekler Daire Bakanlndan emniyet mensuplarnn ye olduklar dernekler itibaryla saysal durumuna ilikin istenen veriler Komisyonumuza iletilmediinden bu konuda veriler zerinden yorum yaplamamtr.

353

Dier taraftan, polis meslek birliklerinin ve sendikalarn siyasallamas da bu kurulularn yerine getirdikleri grev bakmndan kabul edilebilir bir durum deildi. Pol is meslek birliklerinin gnlk politikadan ve herhangi bir ideolojiden uzak olmas gerekmekteydi. Bir polis meslek birliinin veya sendikasnn u veya bu siyasal grn meslek birlii veya sendikas haline gelmesi demokratik adan henz tam olgunlua ulamam, siyasal alkantlarn dinmedii lkelerde birtakm sakncalar beraberinde getirebilirdi. Nitekim bu durumun en bariz rnei 1980 ncesi yaanan POL-DER ve POL-BR tecrbesidir. Bu iki polis birlii, polis iinde siyasal kamplamann ve kavgann kayna haline gelerek tamamen kurulu amalarnn dnda faaliyet gstermitir (Arcan, 2009: 62). dzeni ve vatandalarn can gvenliini salamakla grevli olan polis de lkenin dier insanlar gibi kendi aralarnda ikiye blnm, solcu polisler POL-DER, lkc polisler ise POL-BR dernei ats altnda toplanmlard. Gerekten de 1980 ncesi dnemde Emniyet Tekilatnda yaanan en nemli olaylardan biri POL-DER ve POL-BR adl polis derneklerinin kurulmasdr. Bu polis derneklerinin dnda Polis Bakm ve Yardm Sand, Genel Menfaatlere Yararl Trkiye Polis Emeklileri ve Mensuplar Dernei ve Polis Enstits Yksek renci Mezunlar Dernei (POL-ENS) faaliyet gstermekteydi. 1970 ylnda kurulan (POL-DER) ve 1978 ylnda kurulan (POL-BR) derneklerinin faaliyetleri 80 ncesi dneme damgasn vurmutur denilebilir. POL-DER 17.12.1970 tarihinde Ankarada yeleri arasnda yardmlamay ve dayanmay salamak, mesleki bilgilerini arttrmak, fikri, manevi, sosyal ihtiyalarn gidermeye yardm edecek her trl teebbs ve faaliyetlerde nclk yapmak amacyla az sayda yenin katlmyla kurulmutur. Tzne gre dernein siyasetle uramas yasaktr. Dernein, mesleki ilkretimi grm, iyi sicil alm ve almalarnda baarl olmu personel arasnda yaplan seme snavn kazananlarn, komiser snfna eleman yetitirmek amacyla, polis okullarnda tabi tutulduklar, en az alt ay sreli, mezun olanlarn komiser yardmclna ykseldii, Mesleki Orta retimden (ORTA-K) mezun btn amir snf, emniyet mfettileri, polis memurlar ile her derecedeki memurlardan oluan tabii yeleri, tabii yelerden yazl olarak mracaat edenlerden oluan asli yeleri ve idare heyeti karar ile yksek dereceli tekilat mensuplarndan oluan fahri yeleri olmak zere grup yesi bulunmaktadr. Ksa sre iinde btn lke genelinde illerde ubeleri alan dernek ye saysn da artrmtr. POL-DER balangta uluslararas bir kurulu olan International Police Associationn yesidir. 1970-1974 aras dnemde POL-

354

DER daha ok ORTA-K snf amir personelin dernei olarak isim yapmtr. 1975 ylndan itibaren ise dernek tamamen sol grl polislerin eline gemitir (Avc, 2004: 47). Tuncay Ylmaza gre 1977 yl iinde baz evrelerce sa kanatta POL-BRin kurulmas gndeme getirilmitir. POL-BRin kurulmas Emniyet tekilatnda bulunan Akademi kkenli amirlerin deil de tekilata dardan girmi olan yneticilerin veya tekilat dndaki siyaseti ve yneticilerin abasyla ve tevikiyle gereklemitir. POLBiRin kurulmasn POL-DERlilere kar olanlar kadar POL-DERliler de desteklemilerdir. POL-DERin karsna POL-BRi kurup tekilat ikiye blmek istemeyen, bunun iin POL-BRi kurmak yerine POL-DERin iinde kalp ye olunarak ounluun ele geirilip ynetimin elde edilmesini savunan sa grl baz emniyet mensuplar sreci engelledikleri gerekesiyle toplantlara alnmamlardr. Sonuta 1978 ylnda POL-BR kurulmutur. Dernein tznde amalar her rtbedeki emniyet meslek mensuplarn manen ve maddeten gl klarak aralarndaki birlik ve beraberlii salamak, dayanmay glendirmek, baarlarn arttrmak, dernein amacna ulamak iin kurslar, seminerler, paneller tertip etmek, her nevi sosyal faaliyetlerde bulunmak, mensuplarn hak ve menfaatlerini korumak, her trl yardm yapmak olarak belirtilmitir. Tabii yeler, asli yeler ve eref yeleri olmak zere tr yesi vardr. POL-BR de illerde ubeler am ve lke genelinde faaliyete balamtr (Avc, 2004: 48 49). Siyasi iktidar hzl el deitirdiinden polis asndan iktidarlar POL-DER iktidar, POL-BR iktidar olarak deerlendirilmeye balanmtr. Emniyet tekilatndaki blnme o kadar ileri dereceye varmt ki POL-DER iktidarnda POL-DERliler POL-BRlileri veya ye olmasalar bile o dncede olduunu dndkleri kiileri terrn ok youn olduu yerlere tayin ettirme konusunda giriimde bulunmulardr. renci hareketlerinin bastrlmasnda polis gr olarak yakn olduu renci grubuna daha anlayl mdahalede bulunmutur. Baz il emniyet mdrleri de srf renci hareketlerini kontrol edebilmek iin rencilerin siyasi grn biliyorsa rencilerle paralel POL-DER veya POL-BRli polisleri o olayda grevlendirmitir. Ancak bazen iki grup polisin kar karya geldii durumlar da yaanmtr (ner, 2003: 87-89). Polis dernekleri ile ilgili olarak 1978 yl Temmuz aynda, basnda yer alan haberlere ve politikaclarn beyanatlarna bakldnda unlar gze arpmaktadr: 3 Temmuz 1978 tarihinde ileri Bakan rfan zaydnl Polis Enstits Yksek ksmn

355

bitirenlerin diploma treninde yapt konumada, Amalar dnda alan polis dernekleri kapatlacaktr demektedir. 4 Temmuz 1978de AP Genel Bakan Sleyman Demirel, stanbul'da POL-DER afilerini asmak gerekesiyle gzaltna alnan polisler konusunda Ankara'da verdii demete, POL-DER'i kurduran, ayakta tutan, kanunsuzluk yaptran CHP'dir eklinde konumaktadr. ileri Bakan rfan zaydnl, POL-DER ve POL-BR'in Genel Bakan ve ynetim kurulu yeleriyle, yasalara aykr biimde afi asan polislerin grevden uzaklatrldklarn aklamaktadr. 5 Temmuz 1978 gn Ankara Valilii Dernekler Yasasna aykr hareket ettikleri gerekesiyle POL-DER ve POL-BR Genel Merkezlerini kapatmtr. 16 Temmuz 1978 gn Dantay, POL-DER ve POL-BR adl polis derneklerinin Ankara Valiliince kapatlmas ilemine kar alan davada idarenin savunmas alnncaya kadar yrtmeyi durdurma karar almtr. 18 Temmuz 1978de POL-DER Genel Merkezinden sonra POL-BR Genel Merkezi de Dantay'n verdii yrtmeyi durdurma karar gereince almtr (Avc, 2004: 50). Belirtilen polis derneklerinin ye saylar incelendiinde, iki polis derneine ye olan polis saysnn toplam polis saysnn te biri dolaylarnda olduu grlmektedir. POL-DER Bakan Stk ner ve POL-BR Bakan Cemil Ceylann ifadelerinden POLDERin 17.000, POL-BRin de 12.000 kaytl yesi bulunduu bilgisi edinilmektedir. Dernek bakanlarnn ifadeleri tutarl grnmektedir. Sonu olarak polis mevcudunun byk ounluunun bu derneklere ye olmad grlmekle birlikte, tekilattaki blnme ok ak olarak ortada durmaktadr ve btn tekilatn bundan etkilendii bir gerektir (Avc, 2004: 50). ileri Bakanl Dernekler Dairesi Bakanl tarafndan Aratrma Komisyonuna sunulan bilgilerden, 1980 ncesi dnemde kamu grevlilerinin mesleki dayanmas kapsamnda kurulmu olan 45 dernein faaliyet gsterdii anlalmaktadr. Bu derneklerden nemli bir blmnn yerel nitelikli olduu, Bursa Erturul Gazi Mahallesi Memurlar Kltr ve Yardmlama Dernei, anakkale retmenleri Yardmlama Dernei, Dinar ve Civar Demiryolu Memurlar Dernei, Erzincan PTT Memurlar Yardmlama Dernei, Konya Doktorlar Yardmlama Dernei gibi bu kapsamdaki derneklerin saysnn 18 olduu, 45 dernein 37sinin, 07.10.1983 tarihine kadar yrrlkte olan mlga 1630 sayl Dernekler Kanununun 43/2, 44 ve 46 nc maddeleri gereince, kanuni sresi iinde eksikliklerini tamamlamamas, genel kurul toplantsn yapmamas veya genel kurul karar ile feshine karar verilmesi dolaysyla,

356

Yine 07.10.1983 tarihinde yrrle giren ve 23.11.2004 tarihine kadar yrrlkte kalan mlga 2908 sayl Dernekler Kanununun Geici 1 inci maddesi hkm gerei 6 ay iinde intibak yaptrmamas sebebiyle, ayn Kanunun 55 inci maddesi gerei tasfiye ilemleri yaplmak suretiyle, yine ayn Kanunun 51 inci maddesi gereince dernein acze dmesi sebebiyle feshedildikleri, dolaysyla 45 dernein byk blmnn ynetim organlarnn kendi iradeleri veya ihmalleri sonucu tzel kiiliklerinin son bulduu, idarenin bu konuda bir kapatma ileminin olmad anlalmaktadr. Mlga 2908 sayl Dernekler Kanununun Geici 1 inci maddesi hkm gerei 6 ay iinde intibak yaptrmadndan, Valilik Makamnn onay ile kendiliinden dalm saylarak, ayn Kanunun 55 inci maddesine istinaden tasfiye ilemi yaplp 25.07.1985 tarihinde dosyas ilemden kaldrlan lkc retmenler Birlii Dernei (LK-BR-RET) de bu dernekler arasnda bulunmaktadr. Milli Gvenlik Kurulunun 12 Eyll 1980 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan 7 numaral bildirisi ile Trk Hava Kurumu, ocuk Esirgeme Kurumu ve Kzlay hari dier btn derneklerin faaliyetleri durdurulmutur. Bu kapsamda faaliyetleri durdurulmu olan Enerji Kolu Memurlar Birleme ve Dayanma Derneinin 31.01.1986, Hrriyeti retmenler Dernei ve Hrriyeti retmenler Yardmlama Ve Dayanma Birlii Derneinin 20.03.1986, Tm Memurlar Birleme Ve Dayanma Derneinin 30.07.1982, Tm Salk Personeli Derneinin ise 20.03.1986 tarihinde, skynetimin devam sresince faaliyetlerine izin almadklarndan ve mlga 2908 sayl Dernekler Kanununun Geici 1 inci maddesi hkm gereince 6 ay iinde intibak yaptrmadklarndan, Valilik Makamnn onay ile kendiliinden dalm saylarak, ayn Kanunun 55 inci maddesine istinaden tasfiye ilemi yaplarak dosyalar ilemden kaldrlmtr. 12 Eyll ncesi ye says ve faaliyetleri ile brokrasideki blnmenin sembollerinden bir haline gelmi olan 03.09.1971 tarihinde kurulan Tm retmenler Birleme ve Dayanma Derneinin (TB-DER) ise mlga 1630 sayl Dernekler Kanununun 64 nc maddesinde yer alan "Bu Kanunun 4 nc maddesinde kurulmas yasak dernekleri kuranlar veya bu yolda ynetenler veya 35 inci maddenin I Nolu fkrasnn (b) bendine aykr harekette bulunan dernek yneticileri, hakknda, fiilleri daha ar bir cezay gerektirmedii takdirde bir yldan yla kadar hapis ve bin liradan be bin liraya kadar ar para cezas hkmolunur ve her halde dernein kapatlmasna karar verilir. 60 nc maddenin son fkrasna aykr hareket edenler; Trkiye'de bulunduu takdirde, Trk Ceza Kanununun 5 inci maddesinin (1) inci fkrasndaki ceza hadleri nazara

357

alnmakszn, haklarnda yukardaki fkrada yazl ceza hkmolunur." hkm gerei Ankara Skynetim Komutanl nezdinde kurulu 3 nolu Skynetim Askeri Mahkemesi tarafndan, 25/12/1981 tarih ve 1981/342-1081 sayl TB-DER Genel Merkezi ve tm ubelerinin kapatlmas kararyla kaydnn silinmesi onanm, tasfiye ilemi yaplarak 31.03.1983 tarihinde dosyas ilemden kaldrlmtr. Emniyet tekilat mensuplarnn ye olduu iki dernee bakldnda da, Polis Derneinin (POL-DER) 26.01.1979, Polis Birlii Derneinin (POL-BR) ise 23.07.1980 tarihinde, 2261 sayl Kamu Gvenlii ve Kolluk Hizmetlerine likin Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas ve Bunlara Yeni Hkmler Eklenmesi Hakkndaki Kanun ve bu Kanunun 2 nci maddesi ile 3201 Sayl Emniyet Tekilat Kanununa eklenen 8 inci maddesi "Emniyet Tekilat mensuptan ile ar ve mahalle bekileri dernek kuramaz. Spor dernekleri dnda kurulmu derneklere ye olamazlar ve Trk Polis Tekilatn Glendirme Vakf dnda vakf kuramazlar, dier vakf kurulularnn organlarnda grev alamazlar. Birinci fkra hkmne aykr hareket ettii tespit edilenler yetkili disiplin kurulunca, usulne gre, meslekten karma cezas ile cezalandrlr." hkm gereince genel merkez ve ubeleri tasfiye edilerek dosyalar ilemden kaldrlmtr. 1980 ncesi dnemde sayca yetersiz olan, eitimi gnn koullarna gre salanamam, teknik donanm etkili olarak kolluk hizmetini salamaya elverili olmayan polis tekilatnda, ar siyasallaan brokratik ortamda bir de blnm yap eklenince bu durumdaki bir gvenlik rgtnden baarl olmas beklenemeyecektir. Nitekim bu dnemin polis tekilatnn iddet olaylarnn nlenmesi ve bastrlmasnda yetersiz kald zerinde gr birliine varlm bir konudur. Ancak unu da gzden uzak tutmamak gerekmektedir: lkede genel olarak btn kamu ynetiminde siyasallama ve yozlama yaanmtr. Btn brokratik sistem politize hale gelmi, siyasal kayrmaclk ileri dzeye ulamtr. Adeta brokrasinin ivisinin kt bu dnemde devlet gcnn sokaktaki grnr temsilcisi olan polis gcnn durumu da bu genel tablonun bir parasdr. Ancak yine gzden uzak tutulmamas gereken, bir yandan sokakta herkesin gz nnde olan polisin bu olumsuz durumunun ok daha rahat gzlemlenebilmesi, bir yandan da terr ve iddeti durdurmakla grevli olan bu tekilatn durumundaki zayfln dorudan gvenlik zafiyetine dnmesi ve toplumu derinden etkilemesidir. 12 Eyll ncesinde askerlerin siyaset kurumundan beklentilerinin banda yaygnlaan iddet olaylarnn bastrlmas ve lkede huzurun salanmas iin baz gerekl i yasal dzenlemelerin yaplmas yer almaktadr. Ancak bunun yan sra uygulamaya ilikin

358

eitli nlemlerin alnmas da, rnein idare, polis ve istihbarat birimleri arasndaki aksaklklarn giderilmesi, bu kurulularn skynetim komutanlaryla uyumlu bir biimde almalarnn salanmas askerlerin beklentileri iindedir. Polis tekilat ve mlki idare bata olmak zere kamu ynetimindeki ar siyasallama en ok eletirilen konudur. Zira kolluk gcnn siyasal olarak blnm yaps gvenlik zafiyetine yol amakta ve lkede terr olaylarnn nlenememesinin en nemli nedenleri arasnda gsterilmektedir. Polis tekilatndaki vahim durumu ortaya koyan rneklerden biri olarak, 1979-1980 dneminde 14 ay sreyle skynetim komutanl yapan Korgeneral Nevzat Blgirayn Adana Emniyet Mdr Cevat Yurdakul'un ldrlmesini protesto etmek iin, sol grl yaklak 200 polisin grev brakma eylemi balattklarn, Emniyet Mdrl bahesinde "kahrolsun skynetim" diye bardklarn, polislerin ise terr eylemlerine karanlara yaknlklarna gre hareket ettiklerini ifade etmesi gsterilebilir. Blgiray, olaylar nlemek iin olay mahalline gelen polislerin birbirlerine girdiklerini, yeni atanan emniyet mdrn faist olmakla sulayp tehdit ettiklerini de gzlemi olarak aktarmaktadr (Demirel, 2001: 52). Benzer olaylar Ankarada da yaanyordu. Bugnk evik Kuvvet ube Mdrlnn bulunduu yerde o gnlerde Toplum Polisi Merkezi vard. 12 Eyll htilaline 2,5 ay kala Toplum Polisi Merkezi kart. Solcu polisler bakaldrdlar. lkenin gvenliinden sorumlu polisler, kendilerine tahsis edilen bir devlet binasn igal etmilerdi. Devletten maa alan silahl gler, devlete kafa tutuyorlard. eri giri k engellemek iin kapya bir panzer yerletirdiler. Binann iinden sloganlar ykselmeye balad: Kahrolsun faistler, kahrolsun faistler. Trkiye'de ilk olarak byle bir tablo ile karlalyordu. Merkezin evresindeki halk panik iindeydi. Polislerin sabah balayan eylemi le saatlerine kadar devam etti. leden sonra evre iyice hareketlenmeye balad. Askerler, Toplum Polisi Merkezi'nin evresini sard. Ksa srede merkez tamamen kuatld. Dars askeri birliklerin, ierisi ise polisin kontrolndeydi. Kuatma tamamlandktan birka dakika sonra, Ankara Skynetim Komutan Recep Ergun olaya el koydu. Ergun, ilk olarak kapdaki panzerin ekilmesini emretti, sonra eline megafonu alp, Toplum Polisi Merkezi'ne seslendi: Size sadece 1 dakika zaman tanyorum. Aklnz banza toplayn. Ananz, babanz, ocuklarnz dnyorsanz, hemen bu eyleme son verin. Komutann bu ars ile birlikte btn askerler ellerindeki tfeklerin namlusuna mermi srmeye baladlar. ehrin gbeinde byk bir atma kacan dnen vatandalar, evlerinin korunakl blgelerine ekilip yerlere yattlar. Aradan 45 saniye

359

gemedi ki, ar sonu verdi, POL-DER'li polislerin eylemi sona erdi. Btn toplum polisi teslim alnd ve silahlar topland. Eer polis direnecek olsayd, bir katliam yaanacakt. Olay kamuoyundan gizlendi. Toplum Polisi Merkezi de o gnden sonra bir albayn emrine verildi (Pazarc, 2010). Tanel Demirel, saysal yetersizlik, teknik donanm ve eitim eksikliklerinin de emniyet rgtnn etkin bir biimde almasn gletiren dier bir sebep olarak askerler tarafndan ileri srldn belirtmektedir. Nitekim Nevzat Blgiray'a gre polis, telsiz, tabanca, elik yelek gibi en temel ihtiyalarn gidermekten yoksun olduu gibi, denek yetersizlii nedeniyle, saylar zaten yetersiz ve eskimi olan polis otolarna benzin dahi bulamamaktayd. Polis modern sorgulama yntemlerine yabanc olduu gibi, skynetimden polis karakolunu korumalar iin yardm dahi istemiti (Demirel, 2001: 52). Askerlere gre, polis tekilatnn yan sra mlki idare amirleri de gerek partizanlktan gerekse uzun yllarn ihmalinden kaynaklanan nemli sorunlarla kar karyaydlar. Pek ok ilede kaymakam ve emniyet amiri bulunmuyor veya bu grevler vekleten yrtlyordu. Kenan Evren'in aktardna gre, Diyarbakr'da bulunan 7. Kolordu ve Skynetim Komutan Cemalettin Altnok 17 ubat 1980 tarihinde yaplan bir Skynetim Koordinasyon Kurulu toplantsnda yle demektedir: Blgemdeki Siverek lesine daha bir kaymakam ve emniyet amiri bulamadk. (Siverek ki en ok olay olan ve Apocularn kontrolnde olan bir iledir) Kaymakam tayin edildi fakat gelmiyor. Size enteresan bir olay daha syleyeceim. Bitlis'ten Siverek'e bir emniyet amiri tayin edilmi, ancak Bitlis'te grlen bu emniyet amiri iki senedir Bitlise gelmemi. Emniyet Genel Mdrl ise onu Bitlis'te biliyor ve biz onu Siverek'e tayin edeceiz ne dersiniz diye Bitlis'e soruyor. (Demirel, 2001: 53). Askerlere gre, yarg da benzeri ekilde skntlar yaamaktayd. Saylar ok yetersiz olan hkim ve savclar yeterince korunamadklarndan salkl olarak grevlerini yrtememekteydiler. Mahkemelerin alma hz ok dkt. 6 Nisan 1979 tarihinde yaplan Skynetim Koordinasyon Kurulu toplantsnda okunan ve Jandarma Denetleme Bakannca hazrlanan raporda yle deniliyordu: Biz Mardin'de iken, Derik'te bir polis gpegndz sokak ortasnda kuruna dizilerek ldrlmtr. Davaya bakacak olan Derik Hkimi istirahat alm, bir dieri kendini reddetmi, Mazda Hkimi yetkisizlik karar vermi, Yksek Hkimler Kurulunca grevli klnan Mardin Hkimi ise sank bir retmenle eitim enstits rencisini

360

tutuklayacak yreklilii gsterememitir. in dramatik yan savc, bu sanklarn sorgular yaplrken pencerelere kum torbalar ylmak suretiyle can gvenliklerinin salanmas talebinde bulunmutur (Demirel, 2001: 53). Yine askerlere gre, su ileyenler ou cezaevlerinde devletin kontrolnn tam olarak salanamamas nedeniyle kolaylkla kaabiliyor veya orada kaldklar srede daha da bilenmi militanlar olarak yetiiyorlard. Cezaevleri eitli rgtlerin kurtarlm blgeleri haline getirilmi, kart grl mahkmlarn lin edilmesi sradan olaylar olarak grlmeye balamt. Askerlere gre, 12 Eyll ncesi dnemde terre kar mcadelede kendileriyle ibirlii iinde olmalar gerekli olan sivil brokrasi ve gvenlik gleri, gerek teknik yetersizlikler, gerekse irade eksiklii nedeniyle, skynetime yardmc olamamakta, tam tersine skynetimden yardm beklemektedirler (Demirel, 2001: 53-54). Tanel Demirel, askerlerin 1980 ncesi dneme ilikin emniyet kuvvetleri, mlki idare, yarg ve cezaevlerinin durumuna ilikin deerlendirmelerinin abartl olup olmadn sormakta, askeri disiplin ve hiyerariye alm ve dier her trl organizasyonda ayn disiplini grmek isteyen; bunlar ordu standartlar iinde deerlendirmeye alan askerlerin, sivil kurumlardaki uygulamalar danklk ve disiplinsizlik olarak alglayabileceklerinin anlalmas gereken bir durum olduunu vurgulamakta, ayrca, terrn sona erdirilememesinin nedenlerini aklamaya alan askerlerin bu konudaki eitli unsurlar abartarak sunmu olmalarnn da gzden uzak tutulmamasn hatrlatmakta, ancak btn bunlar doru kabul edilse de o dneme ilikin benzeri grlerin sivillerce de ifade edildii deerlendirildiinde, askerlerin polis tekilat, mlki idare ve yarg konusundaki kanaatlerinin hayali bir durumu yanstmadn, gereklikten uzak olmadn belirtmektedir (Demirel, 2001: 54). Demirele gre, 12 Eyll ncesinde emniyet gleri ve mlki idare kadrolarna yaplan atamalarda, liyakatten ok siyasi partilere yaknln en nemli ltlerden biri olduu birok gzlemci tarafndan dile getirilmitir. rnein 1979 ylnda iktidara gelen AP aznlk hkmetinin ilk uygulamalarndan biri, 67 ilin valisini ve 52 ilin emniyet mdrn deitirmek olmutur. Sadece st kademeler deil, alt kademeler de emniyet glerinin tarafszl ile badamayacak eitli davranlar iinde olmulardr. Polis derneklerine ye olan polislerin tamamn militan olarak grmek hatal olsa da, pek ok polisin sahip olduklar siyasi yaknlklara gre tutum takndklar bilinmektedir. rencilerle birlikte POL-DER afilerini asan polisler olduu gibi (Hrriyet, 1 Temmuz 1979), Babakanlk binas nnde "yaasn Trke" diye slogan atan polislerin de olduu

361

(Hrriyet, 22 Temmuz 1979) dnemin basnnda belirtilmitir. CHP hkmetinin ileri Bakan rfan zaydnl da emniyet iinde yapmak istedii deiikliklere kar kan POLDER yneticilerinin kendisini "basna vermekle" tehdit ettiklerini belirtmitir (Demirel, 2001: 54). Yine, emniyet glerinin teknik ara-gere, say ve eitim ynnden yetersizlikleri konusunda da askerlerin doru tespitler yaptklarn ifade eden Demirel, Emniyet tekilatna eitim vermek zere davet edilen ngiliz Scotland Yard grevlilerinin Trk polisinin olay yerine varr varmaz yapt ilk eyin farknda olmadan delilleri yok etmek olduunu sylediklerini belirtmektedir (Hrriyet, 22 Temmuz 1978). Gazeteler stanbul'da 7 Dev-Sol militannn, karakol basp uyuyan polisleri bir odaya kilitleyip karakolu atee verdiklerini yazmtr (Hrriyet, 27 Ocak 1980). CHP Hkmetinin ileri Bakan Hasan Fehmi Gne'in 1979 yl ubat aynda yaplan Skynetim Koordinasyon Kurul u toplantsnda yapt konumada polis tekilatnn durumu konusunda aydnlatc bilgi vermektedir (Demirel, 2001: 55). Hasan Fehmi Gne'e gre; polis ok geleneksel, ok bezgin, psikolojik olarak ok km durumdadr. Gne yle demektedir: Benim emniyetteki istihbarat rgtm olaylarn nnden deil, arkasndan gitmektedir. nceden istihbarat yapacak ne gtedir ve ne de anlaytadr. Bugn Trkiye youn bir silah kaakl basks altndadr. Hatta imdi ran'a da bizden silah gemektedir. Biz silah giriini nleyemiyoruz. stihbaratmz zayf. Btn bunlarn halli paraya mtevakkf. Bugn Almanya'nn hurdaya kard ve bize yardm olarak verdii ara ve gereci kullanyoruz. deneimiz yok. Jandarmann denizde kaaklarla mcadele iin stanbul'da bir botu var. Yapm devam edenlerin parasn deyemiyoruz. Skynetim blgeleri dnda aracmz da yok, telsizimiz de yok, elemanmz yok, bomba uzmanmz yok. Bir tek balistik laboratuvarmz var. Bir tek mikroskopumuz var. Mikroskop aldmz farz edelim, fakat uzmanmz yok. Uzman yetitirmek iin ngiltere'ye yeni eleman gnderdik. stihbarat okulumuz var. Bir dnemde yirmi kii eitebiliyoruz. Gln bir rakam. ok polisimiz var, ama ie yarayacak polisimiz ok az. Sadece 17 ilimizde fotoraf makinamz var, 50 ilde yok. Btn bunlar dzeltmek iin alyorum. Ama falan kiiyi uraya getireceim dediim zaman birok arkadalarmz karmza dikiliyor. Bunu bize braksnlar. Bir bakan bir beki, bir polis vesaire ii ile uratrmasnlar (Demirel, 2001: 55).

362

Devletin

cezalandrma

fonksiyonunda

ortaya

kan

bozulmalar,

dier

fonksiyonlarda gzlemlenen aksaklklardan ok daha ciddi sonular dourur. lkeyi dier devletlere kar koruma ve lke iinde hukuk kurallarn herkese eit bir biimde uygulayarak dzeni salama liberal demokratik devletlerin kendi meruluklarn dayandrdklar iki nemli iddiadr. Dolaysyla, sz edilen konulardaki yetersizliklerin rejimin meruiyetine ilikin alglamalar derinden etkiledii iin ok daha ar sonular olmas normaldir. Doktor veya retmen bulamamaktan kaynaklanan mahrumiyetle, can ve mal gvenliinin olmamas durumunun yaratt mahrumiyet ayn ey deildir. 1970li yllarda emniyet glerinin artan siyasal hareketlilik ve siyasal iddet karsnda hem yetersiz kalmas, hem de tarafszlk grntsnden uzaklamas, demokratik rejimin bunalmnda kritik bir rol oynamtr. Emniyet gleri say ynnden olduu kadar, tehizat ve eitim ynnden de yetersiz kalmaktayd. Lise mezunu genler, alt aylk bir eitimden sonra polis olarak greve balyorlard. Hizmet ii eitim neredeyse yok denecek kadar yetersiz olduu gibi, silahyla hi ate etmemi gen polislerin var olduu da sylenmekteydi. stihbarat ve balistik gibi uzmanlk gerektiren konularda dnya standardlarnda i grebilen eitilmi polis saysnn ok dk olduundan deinildii gibi iileri bakanlar bile yaknmaktayd. Silah ve telsiz gibi en basit aralarn yetersizlii bir yana, eskimi polis aralarn tamir ettirmek, bunlara benzin bulabilmek bile ok ciddi bir sorun oluyordu. Bylece, iddetin doruk noktasna ulat gnlerde, polis karakolunun korunmas iin emniyet mdrlerinin skynetim komutanndan yardm istedii dnemler yaanmtr (Demirel, 2001). Sivil brokrasi konusunda da polistekine benzer tespitler akademisyenler ve siyasiler tarafndan da dile getirilmitir. Gazeteci Orhan Duru 1978 yl banda iktidara gelen Babakan Blent Ecevit'in brokrasinin eitli kurulularnn birbirinden ayr devletlerden daha kopuk bir hale geldii, brokrasiden i karamayp meseleleri ad hoc komitelerle yrtmeye altklarndan yakndn belirtmektedir. Adalet Bakan Mehmet Can'n 23 Nisan 1979 tarihli Skynetim Koordinasyon Kurulu toplantsnda yapt konuma ise yarg ve mlki idarenin durumunu anlatan bir dier rnektir: Bingl, Adyaman, Malatya, Elaz, Diyarbakr ve Tunceli yresinde incelemeler yapan Can'a gre; oradaki kamu grevlileri ylm durumdadr, hepsi can korkusundadrlar. ou da oraya srgn edilmilerdir veya yerli halktandrlar. Tunceli'nin Ovack kazas hari hibir kazasnda kaymakam yoktur. Vilayete Jandarma Komutanlndan bir yzba veklet etmektedir. Durum o kadar fecidir ki,

363

blge halkndan olmayan kamu grevlilerine ate edilmekte, evlerine bomba atlmakta bylece o grevliyi karmaya almaktadrlar. Pertek savcs evinin iki defa bombalandn syledi. Hkimin evini de bombalamlar. Yatak odasnn n yakyor, kendim karanlkta at katnda yatyorum. Ne olur beni buradan aln diye yalvard. Tunceli valisi de kendisinin alnmas iin yalvaryor. Diyarbakr valisi, Kars valisi de ne olur beni aln diyorlar. Bingldeki ar ceza mahkemesi hkimleri biz artk karar veremiyoruz. Bir sulu iin 500-1.000 kii toplanyor. Biz de can korkusu ile maalesef suluyu serbest brakmak durumunda kalyoruz diyorlard (Demirel, 2001: 55-56). Yargnn mali kaynaklarnn yetersizlii yarg srecinin uzamasnn nedenlerinden biriydi. Cezaevlerinin durumu da en hafif deyimiyle iler acsyd. Uzun ve yorucu b ir yarglama srecinin sonunda cezaevlerine gnderilen hkmller gerek cezaevlerinin yetersiz altyaps gerekse grevlilerin siyasi saikler veya korku sebebiyle gz yummas neticesinde bir yolunu bulup kolayca kaabiliyorlard. Brokratik mekanizma iindeki yozlama ve zafiyet, silahl kuvvetler ve brokrasinin temel bir ka kurumu dnda btn bnyeye sirayet etmiti. eitli liselerce militan olduklar bilinen ahslara diploma verilmesi, retmen yetitiren eitim enstitlerine tamamen siyasi saiklerle renci alnmas, milli eitim kurumlarndaki yozlamann boyutlarna iaret etmekteydi (Heper, 1976). Ynetim zafiyetinin demokratik rejim zerindeki olumsuz etkileri aktr. zellikle emniyet glerinin yetersizlikleri nedeniyle can ve mal emniyetinin gvence altna alnamamas, nereye gidiyoruz sorusuyla birlikte, alternatif rejim araylarn da krklemitir. Siyasal elitin gvenlik brokrasisini iler hale getirememesi, devlete demokratik otorite kazandramamas 12 Eyll 1980 darbesine gidite hayati bir rol oynamtr. Eer insan doasnn evrensel bir zelliinden bahsedeceksek, bu zellik lm korkusu veya lm savuturma kaygsdr. 70li yllarn ortalarndan itibaren Trk toplumu bu noktada kendisini giderek daha fazla gvensizlik iinde hissetmektedir. Yaama hakknn tehdit altnda olduu bir toplumda, dzeni yeniden tesis edecek bir otorite aray srpriz deildir. kincil bir dzeyde olmakla birlikte, devletle her kar karya geliinde verimsizlik, kayrmaclk ve rvet ile karlaan vatandan devlete ve rejime gven duyabilmesi de kolay deildir. Brokratik yozlama her eyden nce kanun nnde eitlik idealini anlamsz hale getirmekte, kiileri kanundan baka dayanacak noktalar aramaya

364

iterek abartl bir benzetme olsa da- herkesin birbirinin kurdu olduu bir ilikiler an tevik etmektedir. Ve nihayet, devletin etkililikten uzak yaps hem ekonomik krize kar nlem alnp uygulanmasn zorlatrmakta, hem de hayati nemi haiz kamu hizmetlerinin hi sunulamamasna (veya aksamasna) yol amakta ve bir baka adan da rejimin yurttalar nezdinde ballk duygusu yaratmasn zorlatrmaktadr. 12 Eyll ncesinde halkn askere ynelik beklentilerinin aklamas da burada yatmaktadr. Cneyt Arcayrekin, 12 Eyll ncesi dnemde Cumhurbakanl Genel Sekreterlii grevini yrten Haluk Baylken ile 1985 ylnda yapt bir grmede Baylken 1980 ncesi dnemin brokrasisinin iinde bulunduu durumu u ekilde zetlemektedir: Polis blnm, devlet kadrolarna szmalar olmutu. Sayn Korutrkn ayrca deer verdii bir bakana syledii u szler var 1978de. Diyordu ki: ktidarlarn kendi kadrolaryla gelmeleri slogann Trkiyede suiistimal ediyoruz. Byle yaparsak elli yl yerimizde sayarz. Hkmet iinde istikrar salamaya aln, alerjik noktalara dokunmayn, ama memurlarn durumuyla daha istikrarl ekilde uran. Baz hasbihallerde bulunuyordum, bir sayn hkmet bakan geliyor, falan tarihte hkmete geliimizde inanamazsnz, devleti tanyamaz bir halde bulmutuk., diyordu. Sonra hkmet deiiyor, yine bir dier sayn babakan byle bir sohbette ayn eyleri sylyordu. Herkes devletin tannmaz hale geliinde bir ncekini kusurlu buluyordu (Arcayrek, 1985: 184) 12 Eyll darbesini gerekletiren askeri kadro, demokratik parlamenter sistemi anari ve terrden sorumlu tutmu, bu sav 12 Eyll gnnden balayarak Kenan Evren tarafndan srekli ne srlmtr. Evren, 12 Eyll gn radyo ve televizyonda yapt ve darbenin nedenlerini aklad konumasnda kamu ynetimi ve brokrasisinin durumuyla ilgili baz tespitler de yapmtr: Siyasi partiler, bu kritik dnemde milletin zlemle bekledii nlemleri almak yerine; i gerilimi devaml arttrarak, ykc ve blc mihraklar bsbtn kkrtarak, onlara cret ve cesaret verecek beyan ve eylemleri ile adeta yarrcasna seim yatrmlar iin zaman yaratma yollarn tercih etmilerdir. ktidara gelen siyasi partiler, devlet tekilatnn btn kademelerini kendi grleri dorultusundaki kiilerle doldurarak kamu grevlilerinin ve vatandalarmzn bir tarafa girerek kamplara blnmesini zorunlu hale getirmiler, giderek anari ve blcl destekleyen

365

kaynaklarn ekillenmesine ve kamu kurulularnda alanlarla, polis ve retmenlerin dahi birbirine dman kamplara ayrlmalarna neden olan partizan tutum ve davranlardan vazgememilerdir. Bylece tarafsz halkmz, devletten beklediini parti kaplarnda aramaya mecbur braklarak devlet otoritesi yok olmaya, vatandalarn hak ve hukukunu korumak ve ona tarafsz hizmet gtrmek yerine; devletin saygnl yava yava erimeye mahkm olmu ve dolaysyla lkemizde tam otorite boluu teekkl etmitir. (Yetkin, 1995: 169,170) Ankara Cumhuriyet Basavcl tarafndan 2011/246 Soruturma, 2012/2 Esas ve ddianame No ile Ankara Ar Ceza Mahkemesinde alan 12 Eyll Davas olarak bilinen davann iddianamesinde 1980 ncesi dnemde lkede brokrasinin genel durumu u ekilde aktarlmaktadr: 1970li yllar, toplumda gl ideolojik akmlarn yaygn olarak boy gsterdii bir sreti. Bireylerde kendilerini bir yere bal hissetme duygusu olan aidiyet dncesi n plandayd. Toplumda yasal olarak rgtlenen sivil toplum kurulular, ekonomik ve sosyal amalardan ok siyasi ve ideolojik amalarn n plana karmlard. zellikle bireylere eit hizmet sunmas gereken devlet memurlar arasndaki siyasal ve ideolojik rgtlenmeler toplumun kamplara blnmesine yol amt. Bu anlamda, alan says bakmndan byk kitleler oluturan retmenler ve polisler arasndaki rgtlenmeler toplumda byk huzursuzluk oluturuyordu. Sac polisler POL-BR, solcu polisler POLDER ad altnda, sac retmenler LK-BR, solcu retmenler TB-DER ats altnda rgtlenmiti. Dier meslek gruplarnda da benzeri kart grl rgtlenmeler oluturulmutu. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 1) 1 Mays Davas Cumhuriyet Savcs etin YETKNin; "1 Mays 1977 olaynda ben durumada savcydm. lk durumada soruturmann geniletilmesini, esas faillerin bulunmasn ve baz kamu grevlileri de aka sulu olduklar dosyadan anlald gibi, haklarnda dava almasn ister istemez hemen bu grevden alndm. Yani bu davann o ekilde yrtlmesini stanbul Cumhuriyet Basavcl istemedi ve beni grevden ald." eklindeki beyanna Ankara Cumhuriyet Basavcl tarafndan Ankara Ar Ceza Mahkemesinde alan 12 Eyll Davas olarak bilinen davann iddianamesinde yer verilmitir. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 9)

366

Ayn ekilde, dnemin Babakan ve CHP Genel Bakan Blent ECEVTin; "Daha ilk gnden karmza duvarlar kmaya balad. Yani atei ap, halk panie kaptrp 30'un zerinde insann lmne neden olanlar belli. Yani Emniyet onlar mutlaka filmini ekmi olmalyd. Ona ramen hibir bilgi alamadk." Szleri de ayn iddianamede yer almtr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 9) Anlan iddianamede bulunan bir baka aklama ise Kahramanmara Olaylar konusunda dnemin Kahramanmara Belediye Bakan Ahmet UNCUya aittir. 22/12/2011 tarihli tank olarak alnan beyannda UNCU, 25 Aralk 1978 Cuma gn Gaziantep 5. Zrhl Tugay Komutan ve birliklerin Kahramanmaraa geldiklerini, askerlerin zamannda geldiini, Emniyet Mdrnn o tarihteki emniyet ierisindeki blnmeye gre POL-DER yesi olduunu, Valiyi de etkileyerek polisi olaylarn dnda tuttuunu, Mara sokak sokak bilen bu kuvvet ekildiinde de askerlerin yabanclk ektiini belirtmitir. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 22) ddianamede ayrca, olaylarn devam ettii gnlerde zellikle polisin hedef alnd gerekesiyle polis-halk atmas kmamas iin, polisin olaylardan tamamen el ektirildii belirtilmekte, bu bilgi tank Ahmet UNCUnun Emniyet Mdrnn Valiyi de etkileyerek polisi olaylarn dnda tuttuu eklindeki beyann dorulad vurgulanmaktadr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 22) Blent Ecevit Babakanlk gnlerini anlatt bir yaz dizisinde (Cumhuriyet Gazetesi, 12.11.1985) cepheleme giriimlerine kar kesin kararl bir ekilde direndiklerini, bunun da terr karsnda devlet gcn yansz bir ekilde kullanabilme serbestisini ve olanan saladn ifade etmektedir. Ancak artlarn normal olmaktan fazlasyla ktn, ne kadar tarafsz davranmaya alsalar da, sadan ve soldan gelen terr karsnda eit davranmaya zen gsterseler de kamu kurulularndan birounun srklendikleri bozulma ve blnmenin hkmetin yansz davranmasndan beklenen sonucun salanmasn ok gletirdiini belirtiyordu. Blent Ecevit dnlenin aksine emniyet kuvvetlerindeki blnmenin sanld kadar ileri llere varmadn, polisin byk ounluunun tarafsz bir tutum izleyebilecek durumda olduunu, ancak yllardan beri eitim ve donanm bakmndan akl almaz bir lde ihmal edildiini, etkisini byk lde yitirdiini ifade etmektedir.

367

Yine Ecevit, 7 Ocak 1980de Meclis ortak grup toplantsnda yapt konumada iktidarda bulunan AP aznlk hkmetinin uygulamalar ile ilgili u tespitlere yer vermektedir: bana gelir gelmez, daha hi kimseye deneme frsat vermeden, tm valileri deitirmitir, emniyet mdrlerini deitirmitir. Karakol polislerine kadar varan bir tasfiye hareketi balatmtr. Genel mdrlerden kk memurlara kadar, yer yer odaclara kadar kamu ynetimini alt st etmitir. Grevden uzaklatrma olanan bulamad baz memurlar da, Bakanlklara gzler nnde dzenlenen saldrlarla, yldrma, grevlerine gelmekten caydrma eilimine girildii, o yntemin seildii sezinlenmektedir. Fakat btn bu atamalara karn, kamu ynetimini alt st edecek ve bsbtn etkisiz brakacak, hatta bir blclk unsuru haline getirecek bu aptaki, bu boyuttaki atamalara karn bu hkmetin bakan TV nne kp, milletin gzne baka baka Biz, 30 gnde kimi nereye yerletirmiiz ki? diyebilmektedir (Cumhurbakanl Arivi, Yer No: 6/10-15, Fihrist No: 7350). lkenin ierisinde bulunduu bu kt durum hemen hemen her kurumda kendini hissettiriyordu. 1980 ncesinin bunalml gnlerinde siyasi parti liderleri ve baz politikaclarn lkenin iinde bulunduu durumdan yaknmalarn aktarmak, tespit ve deerlendirmelerini iletmek zere Cumhurbakanlna mektup gnderdiklerini grmekteyiz. Cumhurbakanl arivinde yer alan bu mektuplar incelendiinde, bazlarnda brokrasiye ilikin belirlemelerin de yapld anlalmaktadr. Bu mektuplardan biri Milli Selamet Partisi Genel Sekreteri Ouzhan Asiltrke aittir. Asiltrk, 06.09.1979 tarihinde Cumhurbakan Fahri Korutrke hitaben yazd mektupta hem anari ve terrden, hem de bunlarla mcadele etmesi gereken aktrlerin hareket ve tavrlarndan yle ikyet etmekteydi (Fahri Korutrk Arivi, 1979a): Cumhurbakanl Makamna, 27-31 Austos 1979 tarihlerinde Genel Bakan Necmettin Erbakan ve beraberindeki heyetin Rize-Artvin civarndaki seim almas esnasnda, devleti hedef alan ve devlet varl ve otoritesini hie sayan olaylar cereyan etmitir. Artvin ve civar solcu komnist militanlar tarafndan kurtarlm blge ilan edilmitir. Atlan sloganlarda ve el basmas olarak datlan ilanlarda Artvin ve Karsn aka Rusyaya bal olduu ifade edilmekte, bu durum devletin emniyet ve asayi gleri, mlki idare amirlerinin gz nnde cereyan etmekte ve mdahale edilmemektedir.

368

Polisin iinde de ayn grupla ibirlii yapan kimselerin bulunduu mahede edilmitir. Elinde Trk devletinin verdii otomatik silah bulunan ve aslnda Sayn Erbakan ve beraberindeki heyetin korunmasyla grevli Artvin emniyetine mensup bir polis memuru halkn kararn Genel Bakanmza tebli ederek seim konumas yapmad takdirde koruma grevini yapacaklarn bildirmitir. Konvoyumuz Hopada adeta bir tuzak ierisine bizzat koruma grevlisi emniyet kuvvetleri tarafndan getirilip sokulmu, Hopaya gnein batmasndan bir saat nce gelinmi. Seim konumas yapmaya balarken militanlar ta ve sopalarla saldrya gemilerdir. Atlan kurunlarn bir ksm seim otobsne isabet etmitir. Hadiseler esnasnda polis vazifesini yapmam, grev yapmak isteyen bir iki iyi niyetli emniyet mensubu da tesirli olamamtr. le jandarma komutan vazifeye davet edilmi Ben on-on iki jandarma ile bu emniyeti salayamam demitir. Kaymakam yerinde bulunamam, sonra bir dkkndan bulunup getirilmitir. Can gvenliini salayamayacan ifade etmesi zerine, ordudan yardm istemesi bildirilmi ancak byle bir yardm da salanamamtr. atma devam ederken bir yarbay gelip duruma baktktan sonra Asker alarmda deil, ben gelemem, gelsem de bu durumda gvenliinizi salayamam demitir. Vali bulunmu kendisinden niin tedbir alnmad sorulmu, Valinin cevab: Her trl tedbir alnmtr. Asker iki gndr alarmda eklinde olmutur. Bu tecavz bir saat kadar devam etmi, durumun seim konumas yaplmasna msait olmad grlnce emniyet kuvvetlerine, Program gerei Borkaya geeceiz, yol an dendiinde: Buradan ileriye gidemezsiniz, yollarda barikatlar kuruldu, geemezsiniz cevab alnmtr. Artvin ve Karsn birok yerleri bu durumdadr. Seim emniyeti yoktur. Acil tedbir alnma takdirde emniyet iinde ne halka hitap etmek, ne de seim yapmak mmkndr. Bu hadiseyi bir basn toplantsyla kamuoyuna duyurmay Devlet ve Millet dmanlarnn iine yarayaca ve devleti rencide edecei iin uygun bulmuyoruz. Ancak bu kabil hadiseleri grmezlikten gelerek, tedbir almak yerine babo brakmay, hatta ayn sakat zihniyetteki baz grevlileri bu blgelere gndererek buralar fiilen komnist solcu militanlarn hkimiyeti altna sokmay devleti tahrip sayyoruz. En ksa zamanda ciddi tedbirler alnmasn mit ve temenni ediyoruz. Bu mektup Cumhurbakanl Genel Sekreterliince 21.09.1979 tarihinde Babakanla gnderilmi, gerekli tedbirlerin alnmas istenilmitir.

369

Kahramanmara

olaylar

zerine

Cumhurbakan

Fahri

Korutrkn

Kahramanmara parlamenterleriyle 29.01.1979 tarihinde yapt toplantda Senatr Adnan Karakk (AP) Hkmetin olaylardaki hatalarn yle ifade etmektedir (Fahri Korutrk Arivi, 1979b): 19unda balayan olaylar 22sinden itibaren icra, devlet kuvvetleri nleyememitir. Takviye askeri birliklerin gelmesi gecikmitir. Yetki bakmndan kaos olumutur. ileri Bakan dahi orada olmasna ramen bu kaosu nleyememitir. Mehmet Yusuf zba (MHP) ise Korutrke yazd mektupta zetle: Anaristler eylemlerine Nur Hak dalarnda baladlar. Dou Perinekin Aydnlk gazetesi dokuz aydr bu olaylar tezghlyordu. Kontrgerilla etrafnda alan bir yaynla baz vatandalar halkn gznde kt kii durumuna drld. Aleviler korkutuldu tahrik edildi, silahlanmaya tevik edildi. Hkmet olaylarn stne gidecei yerde 300 ar solcu militan polisi Maraa gnderdi. Bunlar blgede terr trmandrdlar. Polisler halka ikence yaptlar. Polisin susuz halka ate ap vurduunu grenler de oldu. Hastane nnde polislerin bir yaraly vurduu grlmtr. lenlerin says 105tir. TRTde konu istismara devam ediliyor. demektedir. MHP Genel Bakan Alparslan Trke ise 03.01.1980 tarihli basn aklamasnda zetle u ifadeleri kullanmaktadr (Fahri Korutrk Arivi, 1979c): Bundan nceki iktidar dneminde herkesin gzlerinin nnde baz kurulular TKPnin eline gemi, devletin emniyet tekilat en nemli kilit noktalarnda bile komnist hcreler oluturulmu, devletten yana olmas gereken baz polisler komnist manifesto yaynlayarak komnist eylemler yapmlardr. Bylece geni kitleleri sevk ve idareye talip gizli ak komnist ve blc kurulularca i harp cepheleri oluturulmaya allmtr ve allmaktadr. Biliyoruz ki devleti glendirmek lazm ama demokratik olmayan yollar devleti daha da kmaza sokacaktr. 4. 12 Eyll Sonras Dnemde Brokrasi ve Yeniden Dzenleme almalar 1980li yllara gelindiinde lkedeki brokratik yap ekonomik ve toplumsal gelimelerin gerisinde kalm, kamu ynetimi sistemi, hizmetleri gerekli nitelik, hz ve verimlilikte salayamadndan kalknmann etkili bir arac olamam, stelik harcamalar hzl biimde arttndan insan gc ve kaynak israfna neden olmutur. Bunun sonucunda, 1980 sonrasnda ibana gelen hkmetler, kamu ynetimini kendi siyasal ve ekonomik anlaylar erevesinde yeniden dzenleme giriiminde bulunmutur. Bu dnemde kamu ynetiminin aklanan yaps ve yeniden dzenlemeyi gerektiren durumu aslnda

370

Trkiyenin sosyo-ekonomik yaps ile yakndan ilintilidir. Bir bakma yeniden dzenlemeyi gerektiren nedenler kamu ynetiminin genel durumunu gstermektedir. Nihayetinde kamu ynetimi sistemi, toplumsal sistemin bir alt sistemi olarak dier toplumsal alt sistemlerle srekli ve karlkl bir etkileim iindedir (Karaer, 1987: 29,30). 12 Eyll askeri mdahalesi sonrasnda balayan ve 1984 ylnn sonuna kadar sren dnemde kamu ynetimi alannda nemli yeniden dzenleme almalar yrtlmtr. Kamu ynetiminin yeniden dzenlenmesi Milli Gvenlik Konseyinin ncelikli olarak ele ald konulardan biri olmutur. Bu dnemde askeri ynetim tarafndan zellikle idari ilemlerin basitletirilmesi, her kademedeki grev, yetki ve sorumluluklarn dalmnn kesin olarak belirlenmesi, sorumluluktan kamann yaptrmlarnn saptanmas, kurulularn grevleriyle uyumlu insan gc planlamas yapmalarnn zorunlu hale getirilmesi, her kurulu iin kadro standartlarnn tespit edilmesi, ii memur ayrm konusunda objektif ller getirilmesi gibi konular zerinde durulmutur. Askeri ynetim dneminde grev stlenen Ulusu Hkmeti ncelikle bakanlklarn saysn azaltarak ve tekilatlanmalarnda standartlama salayarak almalarna balam, bu hkmet dneminde giriilen yeniden dzenleme faaliyetleri zal Hkmetinin ilk ylnda da devam etmitir (Karaer, 1987: 36). 27 Eyll 1980 tarihinde TBMMde Babakan Blent Ulusunun hkmet programn sunu konumasnda kamu ynetiminin o gnk durumuna ilikin olarak yapt saptamalar ayn zamanda 12 Eyll ynetiminin konuya bakn da yanstmaktadr (Karaer, 1987: 37): Mazisi yzyllara dayanan Trk idare yaps, artlarn deimesiyle yeniliklere ve ihtiyalara ayak uyduramayarak eskimi, ekonomik ve sosyal gelimelerin gerisinde kalmtr. Bunun sonucunda kamu ynetiminde ar merkeziyetilik, grev, yetki ve sorumluluklarn dalmnda dengesizlik, normalin ok stnde istihdam, atl kapasite, verimsizlik, lzumsuz formalite ve krtasiyecilik hastalklar meydana gelmitir. Kalknmakta olan bir lke durumundaki Trkiyenin ekonomik ve sosyal kalknmasn engelleyen en nemli faktr, Trk idaresinin bu hastalklardr. Bu tabloya, bir de son yllardaki anarik ortam eklenince, idare toplumun gven ve huzurunu salamada yetersiz kalmtr. Hkmet programnda ynetimde yaplacak yeniden dzenleme almalarna da nemli yer ayrld grlmektedir. Programda, ynetimin tam olarak tarafsz ekilde

371

alaca ve devlet hizmetini yrtenlerin siyasal etkilerden uzak alabilmelerinin yasal gvence ve yaptrmlara balanaca ifade edilmitir. Bu kapsamda yaplacak almalara, kamu personelinin sorunlarna ilikin yneylem aratrmas yaplmas amacyla bir komisyon oluturulmakla balanmtr. Komisyonun yrtt n almalar sonucunda kamu grevlilerinin sorunlarnn temel nedenden kaynakland ortaya konulmutur. Bunlar; devletin uygulad istihdam politikas, personel rejimi ve kamu ynetimindeki dengesizliklerdir. Belirlenen bu temel sorun alanna ilikin komisyonlar kurulmutur. Bu komisyonlar; Kamu stihdam Politikas, Personel Rejimi ve Kamu Ynetiminin Yeniden Dzenlenmesi Komisyonlardr. lk iki komisyonun hazrlad raporlarda kamu ynetimi alannda var olan sorun ve aksaklklar belirlenmi, son komisyon ise raporunda sorunlarn yan sra zmne ynelik nerilere yer vermitir (Karaer, 1987: 38). Rapor, dnemin ynetimi yeniden dzenleme anlayn yansttndan yakndan incelenmesinde yarar olan bir metindir. Sz edilen rapor giri blmyle birlikte alt blmden olumutur. Giri blmnde ynetimin genel grn, ynetimin yaps ve temel sorunlar, daha nce yaplm olan ynetimi dzenleme ve gelitirme almalarnn sonular, izlenecek yntem ve sorumluluk konular ele alnmtr. Birinci blmde, merkezi idareyi gelitirme nerileri, ikinci blmde merkezi ynetimin tara kurulular, nc blmde mahalli idareler, drdnc blmde kamu iktisadi teebbsleri ve son blmde de idarenin gelitirilmesinde izlenecek yol, rgtlenme ve uyulacak esaslara yer verilmitir (Karaer, 1987: 38). Rapora gre, kamu ynetimi birok ynlerden gnn ihtiyalarna cevap veremeyecek durumdadr. nceki dnemlerde para para yaplan idareyi gelitirme almalarn bir lde, merkezi bir rgtlenmeye gidilmemesi ve bu almalar sahiplenecek bir birimin oluturulmamasna balayan rapor, Babakanla bal, bir devlet bakannn sorumluluunda merkezi bir idareyi gelitirme rgt kurulmas ve her kurum bnyesinde de bu birimle egdm iinde alacak idareyi gelitirme kurumsal birimlerinin oluturulmasnn nerildii raporun ortaya koyduu almalarda uyulacak esaslara bakldnda bilimsel ve planl bir idari reform yapsnn kurulmaya alld grlmektedir (Karaer, 1987: 38-40). Komisyon dzeyindeki bu almalardan sonra ilk dzenlemeler bakanlklara ilikin olarak yaplmtr. 1981 ylnda Orman Bakanl Tarm Bakanlna devredilmi, Tarm Bakanlnn ad da Tarm ve Orman Bakanl olmutur. kinci olarak ise ayn yl

372

Kltr Bakanl kaldrlm, Kltr ve Turizm Bakanl kurulmutur (Karaer, 1987: 4142). 27 ubat 1982 tarihinde Bakanlar Kurulu kard 8/4334 sayl kararname ile Bakanlklarn Kurulu Esaslar Hakknda Kanun karlncaya kadar geerli olacak, bakanlklarn hzl ve verimli almalarn salamaya ynelik bir dzenleme yapmtr. Bu dzenleme Cumhuriyet tarihinde bakanlk rgtlenmesindeki ilk ereve dzenleme olmas ve bir standart getirmesi bakmndan nemlidir. Bundan nce her bakanlk kendi kurulu kanunundaki hkmlere gre rgtlenirken bu dankla son verilmitir. Ancak bu dzenleme uygulamaya geirilememitir. Zira Bakanlar Kurulu bir yetki yasas olmakszn bu kararnameyi karmtr. Bu yasal boluk, sonradan 17 Haziran 1982de kabul edilen 2680 sayl yetki kanununa geriye dnk bir hkm konularak kapatlmak istenmitir. lk yaplan ve uygulanamayan dzenlemenin zerinden yaklak alt ay getikten sonra 26.08.1982 tarih ve 8/5384 sayl Kararname ile kamu ynetiminin yeniden dzenlenmesi kararlatrlmtr. 7 Haziran 1982de kabul edilen 2680 sayl yetki kanunu ile kamu kurum ve kurulularnn kurulu, grev ve yetkilerinin dzenlenmesi iin Bakanlar Kuruluna yetki verilmitir. Yetki Kanunu, hkmete 18 ay sreyle yetki vermi, bu sre daha sonra 17 Haziran 1984e kadar uzatlmtr (Karaer, 1987: 44-46). Kamu ynetimini yeniden dzenleme almalar ilk defa bu dnemde somut olarak dorudan kanun hkmnde kararname tasars taslaklar eklinde ortaya konulmutur. Sonuca daha hzl ekilde ulaabilmek iin ayrca bir komisyon raporu hazrlamak yerine bu yol seilmitir. 8/5284 sayl Bakanlar Kurulu Karar dorultusunda yaplan yeniden dzenleme almalar, Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Turgut zal bakanlnda be bakandan oluan alt kurula bal olarak oluturulmu ayr komisyon tarafndan yrtlmtr. Bu komisyonlar; Trkiye ve Orta dou Amme daresi Enstits Genel Mdr bakanlnda kurulan Kamu Ynetimi Komisyonu; Devlet Planlama Tekilat Mstear bakanlnda kurulan Genel stihdam Komisyonu ve Devlet Planlama Tekilat Mstear bakanlnda oluturulan Personel Rejimi Komisyonudur (Karaer, 1987: 47-48). Kamu Ynetimi Komisyonunun yrtt almalardan bazlar u ekilde sralanabilir (Karaer, 1987: 49-51): ereve niteliindeki kanun hkmnde kararnamelerin (KHK) hazrlanmas; Bakanlklarn Kurulu ve Grev Esaslar Hakknda KHK Tasars Tasla, Kamu Kurum ve Kurulularnn Yurtii Tekilat

373

Hakknda KHK, Blge Valilii Teebbsleri Hakknda KHK.

Hakknda KHK, Kamu

ktisadi

Babakanlk ile ilgili KHKlar; Babakanlk Tekilat Hakknda KHK Tasars Tasla, st Kademe Yneticilerin Yetitirilmesi Hakknda KHK, Kamu Ynetimi Akademisi Kurulmas Hakknda KHK.

Babakanlk bal kurulular ile ilgili; Devlet Planlama Tekilat, Devlet Personel Tekilat, Devlet statistik Tekilat, Devlet evre Tekilat, Basn Yayn Genel Mdrl, Deniz Mstearl kurulu ve grevleriyle ilgili KHKlar.

Mahalli darelere likin KHKlar; Belediye, Anakent Belediyesi, zel dare, Ky ve Mahalle ynetimleriyle ilgili KHKlar. Kamu ktisadi Teebbsleriyle lgili KHKlar, Krtasiyecilikle mcadele kapsamnda hazrlanan KHK, tzk ve ynetmelikler.

Kamu Ynetiminin Yeniden Dzenlenmesi balkl raporun kaynaklk ettii, Ulusu Hkmeti dneminde hazrlanan kanun hkmnde kararname tasarlarnn byk blm Babakanla sunulmu, ancak incelenemeden 6 Kasm 1983 seimleriyle hkmet deimi, fakat Turgut zal Hkmeti yapt dzenlemelerde, nceki hkmet dneminde yaplan bu almalardan byk lde yararlanld, bunlar temel ald, ancak bunlar zerinde hkmetin anlay ve yaklamna gre gerekli deiiklikler yapld grlmektedir (Karaer, 1987: 52-53). 12 Eylln brokrasiye maliyetini anlayabilmek amacyla darbe sonras grevden uzaklatrlan, soruturma alan, ceza alan personelin bilanosu hakknda Devlet Personel Bakanlna yaz yaplmasna ramen cevap alnamadndan bu husus verilerle ortaya konulamam, eitli kaynaklar ve tanklklardan elde edilen bilgiler verilmitir. Bu konuda Komisyonumuza ulaan tek bilgi Komisyonumuza ileri Bakanlndan ulaan 16.11.2012 tarih ve 28508 sayl yaz olmu, buna gre; 12.09.1980 ile 07.12.1983 tarihleri arasnda Skynetim Komutanlklarnn istei zerine grevlerine son verilen mahalli idareler personeli saysnn 1.460, grevi ya da grev yeri deitirilen mahalli idareler personel saysnn ise 192 olduu grlmektedir. En ok grevine son verilen personelin olduu iller srasyla 104er kiiyle stanbul ve Antalya, 81 kiiyle Konya, en ok grevi ya da grev yeri deitirilen personelin olduu iller ise 19ar kiiyle Hatay ve Kahramanmara, 18 kiiyle Adana olmutur.

374

XI. BLM: DARBE DNEMNN NSAN HAKLARI AISINDAN NCELENMES

12 Eyll askeri mdahalesinin lkede yol at insan haklar ihlallerinin boyutlar olduka geni olmutur. Toplumu yaygn ekilde etkileyen askeri rejimin uygulamalar, izleri ok uzun sre silinemeyecek lde ihlallere neden olmutur. Bu ihlaller bata yaam hakk ihlali olmak zere ikence ve kt muamele, sosyal, siyasi ve kltrel haklardan mahrum braklma, gibi insan haklarnn neredeyse tm bileenlerine yaylan yelpazede gereklemitir. 12 Eylle giden srete de ortaya kan anari ve terr ortamnda insanlarn bata yaam hakk olmak zere pek ok hakk tehdit altnda bulunmaktayd. Siyaset yannda brokraside meydana gelen kutuplama nedeniyle de zellikle vatandalarn kamu alann ilgilendiren haklarn yeterince kullanamama ve bu haklarnn ihlal edilmesi gibi durumlarla karlamas sz konusuydu. Dier taraftan 12 Eyll ncesi terr ve iddet olaylar nedeniyle ilan edilen ve 12 Eyll sonrasnda da belli bir sre devam eden skynetim uygulamasnn da hukuki bir dzen olmakla beraber insan haklarn kstlayan bir ynetim sistemi olduunu da gzden karmamak gerekir. Darbe dnemindeki insan hakk ihlalleri darbenin insani ve hukuki maliyetleri asndan byk nem tar. nsan haklar ihlal edilenler bizzat darbenin insani maliyetlerini yaayan kiiler olmulardr. Bunun yannda rnein ikence ya da kt muamele altnda alnan ifadelerle gerekletirilen soruturmalar, yaplan yarglamalar ve verilen kararlar bu kiilerin ayrca bir de hukuki bedel demelerine de sebep olmutur. Bu bedeller yakn zamana kadar denmeye devam edilmi bazlar iin ise yaratt etkiler itibaryla hala denmeye devam edilmektedir. ok sayda tanklkla dorulanan, kaleme alnan birok kaynakta ayrntl olarak yer verilen bu ihlallere ilikin saysal bilgilere resmi yollardan toplu ekilde ulamak mmkn olmamaktadr. Bu konuda Babakanla bal olan nsan Haklar Bakanlna Komisyon almalar srasnda bir rapor hazrlanabilmesiyle ilgili 2 defa yaz yazlm olmasna ramen bu dnemde Babakanla herhangi bir bavuru yaplmad ynnde cevaplar gelmitir.

375

statistiksel olarak, bir bakma 12 Eylln sonular olarak zetlenebilecek baz rakamlarn pek ok kaynakta ortak olarak yer ald grlmektedir. Bu kaynaklardan bazlarna aada deinilmitir. etin Yetkin, 12 Eyll darbesinin yol at demokrasi, hukuk ve insan haklar ihlallerine rnek oluturan uzun bir liste vermektedir: 16 Eyll 1980de grev yasa zerine grevdeki 51.000 iiye iba yaptrld; 10 Kasm 1980de Onur Yaynlar sahibi lhan Erdost Mamak Askeri Cezaevinde dvlerek ldrld; 3 Aralk 1980de 18 yandan kklere verilecek idam cezalar yaam boyu hapis cezasna evrilmesi yasann emredici hkm olmasna karn 17 yandaki Erdal Eren aslarak idam edildi. 19 Aralk 1980de Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu yneticilerinin tutuklu olarak yarglandklar ve ou iin idam cezas verilmesi istemiyle alan davaya baland. 15 Ekim 1981de tm siyasal partiler kapatld. Blent Ecevit yazlar ve demeleri nedeniyle birka kez tutukland, hapse mahkm edildi. 650.000 kii gzaltna alnd. 230.000 kii skynetim mahkemelerine gnderildi. 14.000 kii vatandalktan karld. 388.000 kiiye pasaport verilmedi. 23.700 dernein almalar durduruldu. Yalnz stanbulda kapatldklar iin gazeteler toplam olarak 300 gn kamad. Yarglanp mahkm edilen gazetecilerin aldklar cezalarn toplam 3315 yla ulat. 927 yayn, 189 film yasakland. 229 kii cezaevinde ld. Birok subayn emekliye sevk edilmesinin yan sra 3.854 retmen, 998 gvenlik grevlisi, 266 din grevlisi, 120 retim yesi, 47 yarg ve savc, 35 mlki amir iten karld.

376

 1980de sendikal ii says 5.721.074 iken 1985te bu say 1.711.254e dt. (Yetkin, 1995: 208-209). etin Yetkin Trkiyede Askeri Darbeler ve Amerika, 27 Mays, 12 Mart ve 12 Eyllde Amerikann Yeri adl eserinde yer verdii bu rakamlara kaynak olarak; Ercan Yaann Hayatn Kopuunun Onuncu Yl 12 Eyll 1980-12 Eyll 1990 adl kitab ile (Nokta zel EK, Eyll 1990) Gnaydn Gazetesinde yer alan 12 Eylln Getirdikleri adl yazy (12 Eyll 1990) ve Gne Gazetesinde yer alan Rakamlarla 12 Eyll adl yazy (12 Eyll 1990) gstermitir. Cumhuriyet Gazetesi ise 12 Eyll 2000 tarihli saysnda darbenin sonularn rakamlarla u ekilde zetlemitir: 650.000 kii gzaltna alnd. 1 milyon 683 bin kii filendi. Alan 210 bin davada 230 bin kii yargland. 7 bin kii iin idam cezas istendi. 517 kiiye idam cezas verildi. Haklarnda idam cezas verilenlerden 50'si asld (26 siyasi sulu, 23 adli sulu, 1'i Asala militan). damlar istenen 259 kiinin dosyas Meclis'e gnderildi. 71 bin kii TCK'nin 141, 142 ve 163. maddelerinden yargland. 98 bin 404 kii rgt yesi olmak suundan yargland. 388 bin kiiye pasaport verilmedi. 30 bin kii sakncal olduu iin iten atld. 14 bin kii yurttalktan karld. 30 bin kii siyasi mlteci olarak yurtdna gitti. 300 kii kukulu bir ekilde ld. 171 kiinin ikenceden ld belgelendi. 937 film sakncal bulunduu iin yasakland. 23 bin 677 dernein faaliyeti durduruldu. 3 bin 854 retmen, niversitede grevli 120 retim yesi ve 47 hkimin iine son verildi. 400 gazeteci iin toplam 4 bin yl hapis cezas istendi. Gazetecilere 3 bin 315 yl 6 ay hapis cezas verildi.

377

 31 gazeteci cezaevine girdi. 300 gazeteci saldrya urad. 3 gazeteci silahla ldrld. Gazeteler 300 gn yayn yapamad. 13 byk gazete iin 303 dava ald. 39 ton gazete ve dergi imha edildi. Cezaevlerinde toplam 299 kii yaamn yitirdi. 144 kii kukulu bir ekilde ld. 14 kii alk grevinde ld. 16 kii kaarken vuruldu. 95 kii atmada ld. 73 kiiye doal lm raporu verildi. 43 kiinin intihar ettii bildirildi. Halis zdemir Mamak Zindanlarnda Bir Aknc Tarihe Notlar adl kitabnda yukarda sralanan 12 Eylln sonucu denilebilecek saylar tekrarlam (zdemir, 2006: 368-369); yine Aslan Deirmencinin kaleme ald Tanklar, Madurlaryla Bir Zihniyet Kodlamas 12 Eyll adl kitapta, zgr-Der Genel Bakan ve Haksz Dergisi Yazar Rdvan Kaya ile Aratrmac Yazar Mslm zlmez de kendileriyle yaplan grmelerde yukarda yer alan rakamlar kullanmlardr (Deirmenci, 2011: 29, 76-77). 27 Kasm 1979 tarihinde TBMMde AP senatr mer Naci Bozkurt ile Hasan Fehmi Gne arasnda vuku bulan kavga esnasnda Bozkurtun elindeki antann yere dmesi sonucu almasyla iindeki belgeler etrafa dalm; uzun yllar emniyet mdrl ve emniyet genel mdrl yapan Bozkurtun antasndan kan belgelerin valiler, kaymakamlar, emniyet mdrleri, emniyet amirlerinin, mspetler ve menfiler eklinde filendii belgeler olduu anlalmtr. Bozkurt, bu raporu kimin hazrladn bilmediini, kendisine vereni ise hatrlayamadn sylemekle yetinmi, sz konusu raporu kimin hazrlad hibir zaman renilememitir. 12 Eyll 1980 askeri darbesinin bu anda gre ileri Bakanlnda byk bir kym yapt ileri srlmektedir. Buna gre, valiler ve emniyet mdrlerinin bu listelere baklarak tekilattan atld belirtilmektedir. Raporda menfi olarak iaretlenenlerin hemen hepsi darbeden sonra ya ihra edilmi, ya da resen emekli

378

edilmilerdir. 12 Eyllde 89 vali, 226 emniyet mdr, emniyet amiri ve 550 emniyet grevlisi resen emekli edildii ileri srlmektedir (Yaln, 2009). 12 Eyll darbesinden sonra 1982 ve 1983 yllarnda Genelkurmay Bakanl tarafndan Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu adyla baslan yaynda skynetimin ilan edildii 26 Aralk 1978 tarihinden itibaren gerekleen anari ve terr olaylarna ilikin saysal bilgilere yer verilmitir. Verilen bilgiler arasnda insan haklar ihlalleri asndan deer tayan baz bilgiler de bulunmaktadr. Bu istatistiki bilgilere aada tablolar halinde yer verilmekle birlikte, saylar dnemsel olarak bir tasnife tabi tutulmam olduundan bunlarn bazlarnn tablonun hazrland dnemi yanstmakla birlikte birounun sadece darbe sonras dnemi yanstmad, 26 Aralk 1978 tarihinden itibaren yani skynetim uygulamasnn balangcndan itibaren olan daha geni bir dnemin bilgileri olduunu gz nnde tutmak gerekmektedir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi Eki Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu: 1983).
Tablo 22: Cezaevinde Bulunanlarn Durumu (1 Eyll 1982 tibaryla)

DURUMU GZALTINDA TUTUKLU HKML TOPLAM

TOPLAM 546 17.540 6.512 24.598

Genelkurmay Bakanlnn sz konusu yaynna gre 1 Eyll 1982 tarihi itibariyle, 17.540 tutuklu, 6.512si hkml olmak zere cezaevlerinde toplam 24.598 kii bulunmaktadr.
Tablo 23: kence ve Kt Muamele ddialar (22 Austos 1983 tibaryla)

Soruturma Safhasndaki Dosya Kovuturmaya Yer Olmad Karar verilen Dosya Mahkemede Bulunan Dosya Mahkemesi Sonulanan Dosya DAVA DOSYALARI TOPLAMI Tutuklanan kii says Tutuksuz yarglanan kii says Beraat eden kii says Mahkmiyet alan kii says HAKLARINDA DAVA AILAN TOPLAM K SAYISI

312 256 63 38 669 16 142 50 63 271

379

22 Austos 1983 tarihi itibariyle ikence ve kt muameleden dolay toplam 669 davann bulunduu, bunlardan 256s hakknda kovuturmaya yer olmad karar verildii, 312sinin soruturmasnn srd, 38inin davasnn sonuland, 63 dosyann ise mahkemesinin devam ettii; bu soruturmalar kapsamnda 142 kiinin tutuksuz, 16 kiinin tutuklu yargland, sonulanan davalarda 50 kiinin beraat ederken 63 kiinin mahkm olduu anlalmaktadr.
Tablo 24: kence ve Kt Muameleden Haklarnda Dava Alan Gvenlik Grevlilerinin Durumu

GREVLLER SUBAY ASTSUBAY UZMAN AVU ERBA VE ER KOMSER KOMSER MUAVN POLS POLS ENST. RENCS GARDYAN VE DER GREVLLER TOPLAM EMNYET MENSUBU ASKER

Tutuklu Yarglanan 1 2 7 2 1 2 16

Tutuksuz Beraat Mahkm Yarglanan Eden Olan 4 2 1 10 1 3 2 1 15 13 13 2 3 10 1 3 70 1 13 142 34 4 50 44 3 63

Toplam 8 16 3 25 18 16 149 1 22 271

Tablo 25 : kence ve Kt Muamele Yapmaktan Yarglanan ve Mahkm Olan Skynetim Grevlilerinin Dalm (4 Ekim 1982 tibaryla)

GREVLLER SUBAY ASTSUBAY UZMAN AVU (J) ERBA VE ER KOMSER KOMSER MUAVN POLS POLS ENST. RENCS GARDYAN VE DER GREVLLER TOPLAM
EMNYET MENSUBU ASKER

TUTUKLU YARGILANANLAR 1 1 6 2 1 5 3 17

TUTUKSUZ YARGILANANLAR 1 6 2 3 5 7 40 1 11 76

MAHKM OLANLAR 1 1 1 3 9 15

kence ve kt muameleden dolay haklarnda dava alan gvenlik grevlisi saysnn 271 olduu, bunlarn 52sinin asker, 184nn polis olduu;

380

kence ve kt muameleden 93 skynetim grevlisinin yarglanp mahkm olan saysnn 15 olduu anlalmaktadr.
Tablo 26: lm Olaylar ddialar (22 Austos 1983 tibaryla) 12 EYLL NCES LMLER KENCEDEN LD KANITLANANLAR TAHKKATI DEVAM EDEN LM OLAYLARI
MAHKEMES VEYA BTEN KOVUTURMAYA YER OLMADII KARARI VERLEN

DOAL NEDENLERLE LEN NTHAR EDEN EMNYET KUVVETLERNDEN KAARKEN LEN ATIMADA LEN

13 12 114 41 28 8 37

TOPLAM LM DDALARI TOPLAMI LD DDA EDLENLERDEN SA OLDUU SAPTANAN KAYIP TOPLAM

114 253 15 1 269

Ayn kaynakta yer alan lm iddialar ile ilgili bilgileri ieren tabloya bakldnda, 22 Austos 1983 itibariyle toplam 269 iddiann mevcut olduu, 114 lm olaynn soruturmasnn devam ettii, ikenceden ld kantlanan 12 kii olduu, 41i doal nedenler, 28i intihar eden 8i emniyet kuvvetlerinden kaarken len, 37si atmada len olarak belirtilmek zere 114 kiinin de baka sebeplerle ld bilgisinin verildii grlmektedir.
Tablo 27: Haklarnda Yasal lem Yaplan Parlamenter, Avukat, Gazeteci, Sendikac Ve Dernek Mensuplar (1 Eyll 1982 tibaryla)
MESLEK ESK PARLAMENTER AP CHP MHP MSP BAIMSIZ TOPLAM 6 1 1 1 39 4 59 102 GZALTI TUTUKLU 6 3 TUTUKSUZ 2 148 12 30 2 194 59 40 2.361 446 2.807 360 10.337 719 41 11.457 HKML TOPLAM 2 154 15 30 2 203 80 46 2.583 484 3.067 596 13.536 1.426 127 15.685

AVUKAT BASIN MENSUBU SENDKA MENSUBU

DSK DERLER TOPLAM TB-DER ETL SOL VE BLC SA DERLER TOPLAM

9 15 5 214 32 246 210 3002 515 27 3.754

7 6 13 26 158 188 372

DERNEK MENSUBU

381

1 Eyll 1982 tarihi itibariyle haklarnda yasal ilem yaplan parlamenter, avukat, gazeteci, sendikac ve dernek mensubu saylar incelendiinde, ilem yaplan kii saysnn toplam 15.685 gibi yksek bir rakama ulat ve 3.754 kiinin tutukland grlmektedir. Buna karlk yarglama sonucunda hkm alan kii says ise sadece 372dir.
Tablo 28: lm Cezalarnn Durumu (9 Eyll 1983 tibaryla) BULUNDUU YER LEM DURUMU ONAYLANAN LM CEZASI ASKER YARGITAY BOZULAN DAM CEZASI NCELENMEKTE OLAN LM CEZASI TOPLAM DAM CEZALARI ONAYLANAN DAM CEZALARI ONAY BEKLEYEN DAM CEZALARI DANIMA MECLS TOPLAM DAM CEZALARI MLL GVENLK KONSEY NTKAL EDEN DAM CEZALARI ONAYLANAN DAM CEALARI Tablo 29: nfaz Durumu
NFAZ EDLEN NFAZ EDLEMEYEN (4 FRARDA, 1 ATIMADA LD) 25 5

SAYISI 66 76 19 161 30 19 49 30 30

9 Eyll 1983 itibariyle lm cezalarnn durumuna bakldnda, Askeri Yargtayda lm cezas verilmi olan 161 dosya bulunduu, bunlarn 66snn onayland, 76snn bozulduu ve 25 idam cezasnn infaznn yapld anlalmaktadr.
lm cezalaryla ilgili 1982 verileri ise idamlarla ilgili siyasi gr ayrmna gre deerlendirme yapmaya imkn verir niteliktedir. Buna gre; Skynetim Askeri Mahkemeleri tarafndan 53 sa, 86s sol, 3 blc ve 1ise belirsiz olmak zere toplam 143 lm cezas verildii, bunlardan 34nn Askeri Yargtay tarafndan onayland, 33nn ise bozulduu, Danma Meclisi ve Milli Gvenlik Konseyi tarafndan 9u sa 12si sol grl, 4 firarda ve 1i atmada len olmak zere 26snn onayland anlalmaktadr.

Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu adl yaynn kence, Kt Muamele ve lm ddialar balkl beinci blmnde, insan hakk ihlali iddialarna ilikin olarak u deerlendirme yaplmtr: Konu ile ilgili olarak ortaya konan bu aklamalar, ileri srlen ikence uygulamalarnn mevcut ynetimce bir sistem olarak kabul edildiine dair srdrlen propagandann byk lde maksatl olduunu kantlamaktadr. Yaplan tahkikat sonucunda olaylarn byk bir ksm yalan kmakta, doru kanlar ise derhal yasal ileme tabi tutulmaktadr.

382

Bu

deerlendirme

aslnda

Genelkurmay

Bakanlnn

konuya

bakn

zetlemekte, insan haklar anlayn ortaya koymaktadr. Tablolarda gsterilen rakamlarn bu ekilde analiz edilmesi, adeta yaanlan dnemde, skynetim ve askeri ynetim koullarnda insan hakk ihlali iddialarnn bu lde olmasn makul karlayan bir yaklam gstermektedir. Oysa rakamlarn ok daha gereki bir yaklamla ele alnmas gerekmektedir. Sadece ikenceden kaynakland kantlanm ve Genelkurmayn istatistiklerine bu ekilde yansm olan 12 lm olayndan 1 tanesi bile bu kayb yaayanlar asndan ve genelde de toplumuzu asndan bal bana byk bir anlam ifade etmektedir. Dier taraftan, ihlallerin boyutuna ilikin baka kaynaklarda aktarlan bilgiler ve tanklklar bu bilgilerin eksik olduunu gstermektedir. etin Yetkin, Murat Belgeden de u alnty aktarmaktadr (Yetkin, 1995: 209210): Btn otoriter devletler, uysal bir toplumu ve halk n gerektirir. 12 Eyll Trkiyede bunu salamak iin elinden geleni yapt. Uysal olmamakta direnen bir ksm insan dorudan doruya fiziksel olarak imha etti, ortadan kaldrd. Binlerce insann kapatld hapishaneleri ayrca kiilik ezmenin, insanlar manen, gerekiyorsa da maddeten yok etmenin kurumlar haline getirdi. Ayrca, eitim sisteminde ve toplumda ideolojik kanallarn ileyiinde ald tedbirlerle, zgr ve zgn dnceyi tkamak iin elinden geleni yapt. Ksacas iin znde, bireysellii yok ederek Trkiyenin halkn bir sr haline getirmeye alt. 12 Eyll mdahalesi sivil hayat zerine de son derece kstlayc, demokrasi ilkeleriyle badamayan, sivil toplumu dar kalplar iine hapseden uygulamalar getirmitir. Derneklerin kuruluu ve ye olma konusunda kstlamalar getirilmi; sendika ve dier meslek kuruluu yneticilerinin milletvekili olmalar engellenmi; retim yeleri, niversite rencileri, hkim, savc ve yksek yarg organ mensuplarnn siyasal partilere girmesi; kapatlan partilerin yneticilerinin, eski milletvekillerinin yeni bir partinin kurucusu ve yneticisi olmalar yasaklanm; memurlarn sendikal haklar kaldrlm; siyasal partilerin yurt dnda rgtlenmeleri, etkinlikte bulunmalar, kadn kolu, genlik kolu gibi yan kurulular oluturmalar yasaklanmtr (Ertun, 2005: 430). Komisyonda konuk olarak dinlenerek dneme ilikin bilgi grg tanklk ve deerlendirmelerine bavurulan Kadir Mahir Damatlar, Halis zdemir, Blent Forta gibi 12 Eyll sonras soruturmalar ve alan davalar nedeniyle cezaevinde kalan kiiler gerek nezarethanelerde gerekse de cezaevlerinde gzaltna alnan, hkml veya tutuklu

383

durumda bulunanlara sistematik bir ekilde ikence ve kt muamele yapldn, bu uygulamalarn kendilerine atfedilen siyasi grn zdd gre sahip olmas zelliini tayan sorgu birimleri tarafndan yapldn, o dnemde bu tr olaylarn sradan ve olmas gereken uygulamalar olarak kendilerine yaatldn ifade etmilerdir. Dnemdeki insan haklar ihlalleri ile ilgili olarak o dnem eitli grevlerde bulunmu olan ve Komisyonda dinlenen konuklara bu iddialar sorulduunda ise; dnemin Babakan Blent Ulusudan dnemin Emniyet Genel Mdr Refet Kktiryakiye ve dnemin Ankara Emniyet Mdr Yardmcs Ali Akana kadar eitli dzeylerde sorumlu ve grevli ise ikence, kt muamele ve insan hakk ihlallerine ilikin bilgi ve grg sahibi olmadklarn ve hatrlamadklarn belirtmilerdir. Mamak Cezaevi Mdr Raci Tetik bir takm uygulamalar yaptklarn ancak belli bir ikence tanmnn olmadn, bunlarn ikence olarak tanmlanamayacan, kendisinin C-5 olarak belirtilen sorgu biriminde ikence aletlerini grdn ancak bunlar toplattn ifade etmitir (Alt Komisyon Tutanaklar, 20.10.2012). Raci Tetik, daha nce 1988 ylnda Milliyet gazetesinde yapt rportajnda ise (Milliyet: 11.09.1988), yle bir ortamd ki Yukars yle uygun bulmu, beni tayin ettiler. Benden nce belki uygununu bulamamlar. Belki grevden kamayacam bildikleri iin uygun bulmular. Benden nce bir senede alt komutan deimi. Geldiimde grev yaplmyordu. Baa getim. rnek oldum. Talimatnameleri, kanunlar uygulamaya baladm. Skynetime, askeri savc ve hakimlere danarak grev yaptm. Ama oras cezaeviydi. Hastane, okul, ak gemisi ve yat kulb deildi. Benden ncekiler iyi davrandklar iin baarl olamamlar. Mecburdum astlarma inisiyatif vermeye. Verince, anormal iler olmad deil, oldu. O talihsiz olaylara ben de ok zldm. Ama bu bir savatr. Savata her zaman iyi eyler olmaz. eklinde beyanda bulunmutur. Raci Tetik, Komisyon almalar srasnda bilgisine bavurulurken gazetede yer alan bu beyanlarn gerei yanstmadn belirtmesi zerine Rportaj gerekletiren Ahmet Kahramana, grme kaytlar olup olmad ve tekzip edilip edilmedii sorulmu, Kahraman; Tetikin bu rportajn gerekleri yanstmad ynndeki isnadn kabul etmediini, hatta bu rportaj sonrasnda Mamakta bulunan Askeri Garnizon Komutanl Savclnn grne bavurduunu ve hatrlad kadaryla, Raci Tetikin anlattklarnn, onun szleri olup olmadn sorduunu kendisinin de szlerin ona ait olduuna dair ifade verdiini, uzun yllar sonra elinde grme

384

kaytlar olmadn ancak o dnemden bu yana Raci Tetikin bu konuda bir yalanlama ya da tekzip gndermediini ifade etmitir. Raci Tetik ayrca, kendisi ile yaplan grme srasnda Komisyonumuza Ahmet Kahramann bahsettii soruturmada Takipsizlik karar verildiine dair yaz rneini de sunmutur. Komisyonda dinlenen konuklar arasnda bu konuda en net beyanlar ortaya koyan kii dnemin Diyarbakr Askeri Savcs mit Karda olmu, Diyarbakr cezaevinde yaplan sistematik ikenceleri, sorgu srasndaki lmleri ve avukatlara yaplan basklar anlatm, bunlar yapanlara kar duyarsz kalmad ve soruturma at iin grd hiyerarik basklar ve en sonunda grev yerinin deitirilmesini ayrntlaryla anlatmtr. (Alt Komisyon Tutanaklar, 10.10.2012). 12 Eyll sonras dnemde cezaevleri gerekten de ikence insan hakk ihlallerinin yaygn ve sistematik uyguland merkezler konumunda olmulardr. Alt Komisyonda konuk olarak dinlenen Blent Forta, cezaevlerinde hcrede kalanlarn her gn sopa yediini, ikence grdn, tiraf et, arkadalarn sat, unu yap, kapy aacaz, dar kacaksn. denilerek ikence altnda konuturulmaya alldn, o gnlerde 20.000-30.000 kiinin bu teklifle karlatn ama 10-15 kiinin kabul ettiini, DAL Grubu ad verilen bir grup tarafndan sistematik ikenceler uygulandn, kendisinin hkm giydii yarglamay Avrupa nsan Haklar Mahkemesine gtrdn, uzun ve adil olmayan yarglanma ve ikence sulamas nedeniyle oradaki davay da kazandn, Trkiye'nin bir insan haklar ihlal eden bir devlet olarak alglanmamas iin de uzlamaya, yani devletle uzlamaya gittii ni, Trkiye'nin ikencehanelerinde binlerce insann ldrldn, yzlerce insann iinden olduunu, onlarca retim yesinin grevinden atldn, btn bu toplumsal altst olu eklinin 12 Eyll ncesinde de can gvenliimiz yoktuyla izah edilmesi ve merulatrlmasnn kabul edilemeyeceini, aslnda 12 Eylln darbe kart ve demokrasi yanll zerinde bir travma yarattn ifade etmitir (Alt Komisyon Tutanaklar, 10.10.2012). Kadir Mahir Damatlar ise; kendisine nce Mamak Cezaevinde ve C-5 ad verilen yerde ikence yaptklarn, daha sonra Denizliye gtrerek orada 12 gn aralksz ikence yaptklarn, bu srada ikenceden len Devrimci grte birisinin camdan aaya atldn duyduunu, Anayasa kabul edilmesi sonrasnda kendilerine ikence yapanlarn nsan Haklarndan gelenler oluyor endieyle baz ikence alet ve edevatlar kaldrdklarn, manyetolu aletler, falaka ve ask gibi eylerin kaldrldn, ikence yapldna dair avukatnn dilekesi zerine savcnn ifadesini hibir eyden haberi yokmu ve btn

385

bunlar yeni duyuyormu gibi bir tavrla aldn, Bekir Ban ikence srasnda ldrldn, Malatya Emniyetinde Aydn Demirkol ve Mehmet Kalmazn ldrldn ve camdan aaya atldn, Cumali imek Zincidedede sorguda ldrldn, sonradan rendiine gre Rafet Demirin Bursada ikenceden ldrldkten sonra intihar ss verildiini, Mamak Cezaevinde Beleneye alarken, Diyarbakr iin zlyorken cezaevlerinde kendilerine ikence yaplp hamur gibi yapp kafeste ikence yapldn, ondan sonra ayaklarndan srkleye srkleye getirerek hcrenin nne attklarn, hcrelerde bir lkc, bir komnist kalndn, ikenceden getirdikten sonra hcredeki kart grteki arkadaa Vicdansz, arkadan alsana dediklerini anlatmtr (Alt Komisyon Tutanaklar, 11.10.2012). Yine konuk olarak dinlenen Halis zdemir, Mamak Cezaevinde ikencelere maruz kaldklarn, ikencelerden ok etkilendii iin yazd kitabnda ikence lafn bile kullanamadn, savc Nurettin Soyerin baz kiilerin ifadesini aldktan sonra bunu C5e gtrn dediini, baz kiilerden duyduuna gre C-5in hcre ad verilen yerin yannda Hilton gibi kaldn, kendisinin ikenceye gtrlrken bir bezle gzn baladklarn (hatta bu bezi Aknclar Davas ddianamesi kitabna cilt olarak kapladn ifade ederek Komisyona gstermitir) ifade etmi ve Emin Emirle Mill gazetede 12 Eyll 2005 tarihinde yaplan bir mlakatta yer alan insan haklar ihlalleri ile ilgili u alnty aktarmtr(Alt Komisyon Tutanaklar, 11.10.2012); htilalle birlikte her ey altst olmu, her ey yerinden oynam, her ey bir pamuk iplii gibi hayata tutunur olmutu. O Cuma gn sabahndan balamak zere Trkiye Byk Millet Meclisi kapatld; Anayasa iptal edildi, siyasi partilerin kaplarna kilit vuruldu; 650 bin kii gzaltna alnd; 1 milyon 683 bin kii filendi; alan 210 bin davada 230 bin kii yargland;7 bin kii iin idam cezas istendi; 517 kiiye idam cezas verildi, bunlardan 50si asld, idam istenen 259 kiinin dosyas Meclise gnderildi; 71 bin kii TCKnn 141, 142 ve 163nc maddelerinden yargland; 98.404 kii rgt yesi olmak suundan yargland; 388 bin kiiye pasaport verilmedi; 30 bin kii sakncal olduu iin iinden atld; 14 bin kii yurttalktan karld; 30 bin kii siyasi mlteci olarak yurt dna gitti; 300 kii kukulu bir ekilde ld; 171 kiinin ikenceden ld belgelendi; 937 film sakncal bulunduu iin yasakland; 23.677 dernein faaliyeti durduruldu; 3.854 retmen, niversite grevlisi, 120 retim yesi, 47 hkimin iine son verildi; 400 gazeteci iin toplam 4 bin yl hapis cezas istendi; 31 gazeteci cezaevine girdi; 300 gazeteci saldrya urad; 39 ton gazete, dergi imha edildi; cezaevlerinde toplam 299

386

kii yaamn yitirdi; 144 kii kukulu ekilde ld, ki ikencelerden; 14 kii alk grevinden ld; 16 kii kaarken vuruldu; 95 kii atmalarda ldrld; 73 kiiye doal lm raporu verildi; 43 kiinin intihar ettii bildirildi. Bu konuda aslnda en nemli itiraf 12 Eyll ile ilgili yarglamann iddianamesinde de yer alan Kenan EVRENin 01/03/2006 tarihinde Kanal D televizyon kanalnda yaynlanan Gen Bak programnda kendisini dinleyen rencilere ifade ettii; Evet itiraf ediyorum. Hapishanelerde ikencelere engel olamadk. Birok insan bu yzden sakat kald, ld Frsat ellerine geince gardiyanlar da ne yapsnlar? kence yaptlar Szleriyle Askeri Cezaevlerinde sistematik olarak uygulanan ikencelerden haberdar olduunu itiraf etmesi (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012:s. 68) olarak ifade edilebilir. Komisyonda dinlenen Selim KAPTANOLU ise Mevki hastanesinde darbe sonrasnda askeri doktor olarak alt dnemde kendilerine Genelkurmaydan emir geldiini ifade etmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 04.10.2012) Bu konuda nemli bir itiraf ise dnemin nemli ordu ve skynetim komutanlarnda Bedrettin Demirele aittir. Bedrettin Demirel, Milliyet Gazetesinde 1988 ylnda yapt bir rportajda 12 Eyll sonrasnda yaplan hatalardan birisinin de bu dnemdeki ikenceler ve insan hakk ihlalleri olduunu belirterek bu nedenle 12 Eyllden yana ama 13 Eylle kar olduunu belirtmi ve yarg bamszl, ikence ve insan haklar hakknda u nemli ifadeleri kullanmtr (Milliyet: 14.09.1988); Bunlarn zedelendiini gryorum. Yarg teminatnn zedelendiine ahit oldum. kenceler oldu. Diyebilirsiniz ki, bunlar dnyann her tarafnda olur. Olmamalyd Ben her zaman sylyorum. Bir olayn meruiyeti, yalnz gerekeleriyle deil, ondan sonraki icraatyla da llr. Diyelim ki seim yapld. Bir ynetim i bana geldi. Seim de, ynetim de merudur. Fakat onun meruiyeti, ynetimin daima meru olmasn gerektirmez. Ynetim meru olarak geldi. Fakat kanunsuz, hukuk d icraat yapyorsa, onun meruiyeti, yalnz geli gerekesiyle llmez. Onun iin diyorum, ynetimin meruiyeti, ynetimi ele geirdikten sonraki icraatyla llr. Biz 12 Eyll yaptk. Hi phe yok ki merudur. nk halkn tasvibine uradk. Ama ondan sonra baz hatalar olmutur kence olaylar olmutur. Btn Avrupada ikyetler olmutur. Lahey Adalet Divanna kadar dayanan ikyetler olmutur. Buna engel olunamamtr Bu tutuklulardan tedaviyi kabul etmeyeni brak, lsn, tedaviye zorlamayn eklinde yazl

387

Bunlar resmi olarak bize intikal etmiyordu. Maalesef etmiyordu. Her komutan titizlikle zerinde duruyordu. Devaml olarak ikence yasaktr diye emirler veriyorduk. Benim skynetim blgem Konyada hi ikence olmamtr. Bize raporlar geliyordu. Raporlara itimat etmek mecburiyetindeydik. Kanun dna kmayalm diyorduk kenceyle islah mmkn deil! kence yapalm da sadan sola, soldan saa kaydralm. Bu mmkn deil. nsan dncesini deitirmek imknszdr. nanm kafa, en korkun insandr. nand m, hibir ey caydramaz onu Bunlar korkun eylerdir. Askerlikte de adam svmek yasaddr. Btn bu insan hakk ihlalleri ve bunlarn bir hukuksuzluk tabannda gerekletirilmi olmas aslnda 1982 Anayasasnn Geici 15. maddesi ile kurulmak istenen koruma kalkannn da nedenini ortaya koyar niteliktedir. Burada ifade edilen; "12 Eyll 1980 tarihinden, ilk genel seimler sonucu toplanacak Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk Divann oluturuncaya kadar geecek sre iinde, yasama ve yrtme yetkilerini Trk milleti adna kullanan, 2356 sayl Kanunla kurulu Milli Gvenlik Konseyinin, bu Konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmetlerin, 2485 sayl Kurucu Meclis Hakknda Kanunla grev ifa eden Danma Meclisinin her trl karar ve tasarruflarndan dolay haklarnda cezai, mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri srlemez ve bu maksatla herhangi bir yarg merciine bavurulamaz." Hkmnn esasnda hukukun stnl ve insan haklarna riayet asndan, bu dnemde yaplan insan hakk ihlali, ikence ve kt muamelelerin bu tarz bir dokunulmazlk ihdas edilmesine neden olacak boyutta olduunun teyidinden baka bir ey olmad deerlendirilmektedir. Aslnda bu hkm 12 Eylln yarglanmasna ilikin iddianamede zamanamn durduran bir hkm olarak yorumlanarak (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 79), 12 Eyll 2010 Referandumu sonrasnda bumerang gibi dnp dolap darbecileri vurmu ve onlarn yarglanmalarnn yolunu amtr. Netice itibaryla 12 Eyll Darbesinin insani maliyetlerinin en youn yaand alan insan haklar ihlalleri alan olmutur. Bu maliyet bu ihlallere maruz kalanlar iin belki de halen sren etkileri itibaryla bir travmadr. Bu travmann salkl bir ekilde sonlandrlmasnda belki de 12 Eyll 2010 Anayasa referandumu ile darbecilerin ve darbeci zihniyetin yarg karsna karlmas ve TBMMde grubu bulunan 4 partinin ortak ynde verdikleri nergelerle lkemizde darbelerin ve demokrasiye kar giriimlerin aratrlmasnn nemli katks olabilecei deerlendirilmektedir.

388

XII. 12

EYLL

DARBESNN

NVERSTELERE

VE

AKADEMK HAYATA MALYET

12 Eyll ncesinde terr ve iddet olaylarnn gerekletii ortamlardan birisi olan ve grnm ve yap olarak danklk ifade eden ve ballklar asnda eit lilik arz eden niversiteler, 12 Eyll darbe ynetiminin ncelikli ele ald konulardan birisi olmutur. 1977 ylnda Sultanahmetteki stanbul ktisadi ve Ticari limler Akademisinin yaklmas, Prof. Yaln Sanalan'n vurulmas zerine Hacettepe niversitesi bir yl sreyle kapatlmas, stanbul Teknik niversitesinin 10 saat igal edilmesi, niversite ynetimi tarafndan okulun 2 Ocaa kadar tatil edilmesi, 10 Eyll 1979da ukurova niversitesi Rektr Vekili Fikret nsal evinin nnde, 20 Kasm 1979'da stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Dekan Yardmcs mit Doanay stanbul Etiler Profesrler Sitesi'nde cinayete kurban gitmesi gibi olaylar yannda baz niversiteler ve faklteler ise toplumda yaanan siyasi kutuplamann bir kutbu haline geliyor, ODT gibi niversiteler ise uzun sren ve eitim ve retimin aylarca yaplamad boykotlara sahne oluyordu.12 Eyll ncesi niversite rencileri iin klasik olarak grnen durum bu kutuplamann bir cenahnda yer almalarn zorunlu hale getiren basklara muhatap olmalaryd. Alt Komisyonun 08.11.2012 tarihli toplantsnda; Alt Komisyon Bakan Prof. Dr. M. Naci BOSTANCI, 12 Eyll ncesi renci olduu Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinde lkcler ad verilen kendisinin de aralarnda bulunduu az sayda renciden oluan grubun ounlukta olan kart grl gruptan ayrlarak ayr bir yerde snavlar girmek durumunda kaldklarn anlatm, toplantya konuk olarak katlan Baskn ORAN ise bu uygulamay yapmazlarsa byk grubun kk grubu yutacan bu uygulamay yapmazlarsa her sabah aynadaki yzlerine bakamayacaklarn ifade etmitir (Alt Komisyon Tutanaklar: 08.11.2012). 12 Eyll rejiminin dizayn etmek istedii kurumlardan birisi niversiteler olmutur. Esas olarak niversiteler zerindeki tasarruflar 1982 Anayasasnda dzenlenmi olmakla beraber 2547 sayl Yksekretim Kanunu anayasa beklenmeden 06.11.1981 tarih ve 17.506 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. 1982 Anayasasnn 130. Maddesine gre ada eitim-retim esaslarna dayanan bir dzen iinde milletin ve lkenin ihtiyalarna uygun insan gc yetitirmek amac ile; ortaretime dayal eitli dzeylerde eitim-retim, bilimsel aratrma, yayn ve

389

danmanlk yapmak, lkeye ve insanla hizmet etmek zere eitli birimlerden oluan kamu tzelkiiliine ve bilimsel zerklie sahip niversitelerin Devlet tarafndan kanunla kurulaca belirtilmitir. Yksekretim Kurulu (YK), 1982 Anayasas'nn Yksekretim st Kurulular balkl 131. Maddesinde u ekilde dzenlenmitir; Yksekretim kurumlarnn retimini planlamak, dzenlemek, ynetmek, denetlemek, yksekretim kurumlarndaki eitim- retim ve bilimsel aratrma faaliyetlerini ynlendirmek bu kurumlarn kanunda belirtilen ama ve ilkeler dorultusunda kurulmasn, gelitirilmesini ve niversitelere tahsis edilen kaynaklarn etkili bir biimde kullanlmasn salamak ve retim elemanlarnn yetitirilmesi iin planlama yapmak maksad ile Yksekretim Kurulu kurulur. (Deiik: 7/5/2004-5170/8 md.) Yksekretim Kurulu, niversiteler ve Bakanlar Kurulunca seilen ve saylar, nitelikleri, seilme usulleri kanunla belirlenen adaylar arasndan rektrlk ve retim yeliinde baarl hizmet yapm profesrlere ncelik vermek sureti ile Cumhurbakannca atanan yeler ve Cumhurbakannca dorudan doruya seilen yelerden kurulur. Kurulun tekilat, grev, yetki, sorumluluu ve alma esaslar kanunla dzenlenir. 2547 sayl Yksekretim Kanunu; yksekretimle ilgili ama ve ilkeleri belirlemek ve btn yksekretim kurumlarnn ve st kurulularnn tekilatlanma, ileyi, grev, yetki ve sorumluluklar ile eitim - retim, aratrma, yaym, retim elemanlar, renciler ve dier personel ile ilgili esaslar bir btnlk iinde dzenlemek amacyla karlm olup, yksekretim st kurulularn, btn yksekretim kurumlarn, bal birimlerini ve bunlarla ilgili faaliyet ve esaslar kapsamaktadr. Kanunda Trk Silahl Kuvvetleri ve emniyet tekilatna bal yksekretim kurumlaryla ilgili hususlarn ayr kanunlarla dzenlenecei belirtilmitir. Bu kanunla Yksekretim, akademik, kurumsal ve idari ynden yeniden yaplanmamtr. Kanunla Trkiye'deki tm yksekretim kurumlar Yksekretim Kurulu (YK) ats altnda toplanm, akademiler niversitelere, eitim enstitleri eitim fakltelerine dntrlm ve konservatuvarlar ile meslek yksekokullar niversitelere balanmtr. 12 Eyll ara rejiminin rn olarak ok eletirilen bir yap olan YK ve uygulamalar dnda bir de kamuoyunda 1402liklerler olarak ifade edilen ve 1402

390

Sayl Skynetim Kanunu uyarnca niversitelerden ayrlmak durumunda kalan niversite retim yeleri ve grevlileri de darbenin niversitelere ve akademik hayata yaatt nemli bir maliyet olarak zikredilebilir. Darbeleri Aratrma Komisyonunun 06.07.2012 tarih ve 75787 sayl yazs ile Yksekretim Kurulu Bakanlndan; 12 Eyll 1980 - 31 Aralk 1985 tarihleri arasnda istifa eden, Skynetim Komutanlklar ve Yksekretim Kurulu tarafndan grevden alnan ve grevden uzaklatrlan retim yelerinin listesinin iletilmesi istenilmi; Yksekretim Kurulu Bakanlnn 25.09.2012 tarih ve 9141 sayl cevabi yazsnn incelenmesi sonucunda; Yksekretim Kurulu Bakanlnn, belirtilen dnemde mevcut olan niversitelerden 21.09.2012 tarihine kadar elde ettii bilgilerin yaz ekinde gnderdii, bu kapsamda (28) niversiteden bilgi istenildii, (26) niversitenin gerekli bilgileri YK Bakanlna bildirdii, ancak Dokuz Eyll niversitesine ait yaznn ekinde bulunmas gereken saylara ulalamadndan bu niversitenin gnderdii bilgilerin deerlendirilemedii, Atatrk, Bilkent, Cumhuriyet, Gazi, nn, Marmara, Mimar Sinan Gzel Sanatlar ve Yldz Teknik niversitelerinin, sz konusu dnemde istifa eden, Skynetim Komutanlklar ve Yksekretim Kurulu tarafndan grevden alnan ve grevden uzaklatrlan retim yelerine ilikin bir bilgi ve kayda ulalamadklarn bildirdikleri, Anadolu, Dicle, Erciyes, Frat, Hacettepe, stanbul Teknik, Karadeniz Teknik, Ondokuz Mays, Seluk, Trakya ve Uluda niversitelerinin sz konusu dnemde sadece istifa eden retim yeleri ve retim grevlilerinin bulunduunu belirttii, Boazii, Ege, stanbul ve Orta Dou Teknik niversitelerin, 1402 sayl Skynetim Kanunu uyarnca grevden alnan retim yeleri ve retim grevlilerinin mevcut olduunu bildirdii, Ankara ve ukurova niversitelerinin ise hem istifa eden, hem de grevden alnan retim yeleri ve retim grevlilerinin olduunu belirttii anlalm olup aada (26) niversiteyi kapsayan bilgiler toplu olarak gsterilmitir:
Tablo 30: 12 Eyll sonras niversitelerde stifa Eden, Grevden Alnan, Grevden Uzaklatrlan ve Mstafi Duruma Den retim yeleri ve retim Elemanlar

STFA EDEN

GREVDEN ALINAN

GREVDEN UZAKLATIRILAN

MUSTAF DURUMA DEN

286

45

391

Veriler ayrntl incelendiinde; 12 Eyll sonrasnda 12 Eyll 1980 - 31 Aralk 1985 arasnda niversitelerdeki retim yesi ve retim grevlilerinden (286)snn istifa ettii, (45)inin grevden alnd, (1)inin grevden uzaklatrld ve (6)snn da mstafi duruma dt grlmektedir. En ok istifa eden retim yesi ve grevlisinin bulunduu niversitelerin; Karadeniz Teknik niversitesi (74), Anadolu niversitesi (56), stanbul Teknik niversitesi (41), Ankara niversitesi (34), Seluk niversitesi (26) ve Frat niversitesi (23) olduu grlmektedir. En ok grevden alnan retim yesi ve grevlisinin bulunduu niversitelerin de; Ankara niversitesi (13), stanbul niversitesi (12), Ege niversitesi (11) ve Orta Dou Teknik niversitesi (6) eklinde sraland incelenmitir. Alt Komisyonun 08.11.2012 tarihli toplantsna katlan Prof. Dr. Baskn ORAN, 12 Eyll darbesinin 1402 sayl Skynetim Kanununun 2. Maddesi vastasyla Mlkiyeye yani Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesine etkilerini belirterek u tabloyu ortaya koymutur (Alt Komisyon Tutanaklar:09.11.2012)
Tablo 31: 12 Eyll Darbesinin Mlkiyeye Etkisi

1980-1981 Ders Yl 2.245 renci Says(Lisans) 147 retim Eleman Says 76 retim yesi Says 30 retim yesi Bana Den renci Says 6 Doktora Program Says 134 Master ve Doktoraya Bavuranlarn Says

1983-1984 Ders Yl 3.171 78 54 59 3 41

Deiim (%) +% 41 -% 47 -% 29 % 97 -% 100 -% 69

Tablo incelendiinde; 1980-1981 ders ylnda 2.245 renci, 147 retim eleman ve 76 retim yesi ile retim yesi bana den renci says 30 iken, 1983-1984 ders ylnda ise renci says 3.171e ykselmi olmasna ramen, retim eleman says 78e, retim yesi says ise 54e dm ve bu nedenle retim yesi bana den renci says 59a ykselmitir. renci says % 41 artarken retim eleman says % 47 azalmtr. Master ve doktoraya bavuran renci says ise ayn dnemde % 69,4 dle 134den 41e inmitir. Yksek retim Kurulu Bakanlnca Komisyonumuza, 12 Eyll 1980 - 6 Kasm 1983 dneminde Milli Gvenlik Konseyi, Genelkurmay Bakanl ve Skynetim Komutanlklarnn Yksekretim Kurulu Bakanl ile yapt yazmalara rnek tekil edecek baz yazlar gnderilmi olup; bu yazlarn byk blmnn Devlet Bakan ve

392

Milli Gvenlik Konseyi Bakan Kenan Evrene yurt ii gezilerinde niversiteler tarafndan iletilen sorun ve taleplerin incelenerek sonucunun ve Bakanlk grnn Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliine bildirilmesine ilikin olduu, bunlarn iinde yeni faklte ve blm almas konularnn arlk tad; ayrca yksekretim kurumlarnda zorunlu olarak okutulacak Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi dersinin mfredatnn belirlenmesi ve bu konuda Genelkurmay Bakanlndan yararlanlmas konularnn yer ald anlalmtr.

393

XIII. BLM: YARGILANMASINA YORUMLANMASI

12

EYLL LKN

DARBESNN DDANAMENN

12 Eyll 2010 tarihinde Anayasa Deiikliklerine ilikin yaplan referandumun sonucu Anayasann geici 15. maddesinin kaldrlmasn mteakip, CMK 250. madde ile Yetkili ve Grevli Ankara Cumhuriyet Basavcl pheli sfatyla Ali Tahsin AHNKAYA ve Ahmet Kenan EVREN hakknda 02/01/1980 tarihi ile 12/09/198006/12/1983 tarihleri arasnda, Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Tamamn veya Bir Ksmn Deitirmeye veya Ortadan Kaldrmaya ve Anayasa le Teekkl Etmi Olan Trkiye Byk Millet Meclisini Ortadan Kaldrmaya veya Grevini Yapmasna Engel Olmaya Cebren teebbs etmek suundan, 765 Sayl Trk Ceza Kanununun 146, 80, 31, 33. Maddeleri (Her iki pheli hakknda ayr ayr) uyarnca cezalandrlmalar istemi ile Soruturma No: 2011/646, Esas No: 2012/2, ddianame No: 2012/2 sayl iddianamesi ile CMK 250. madde ile Yetkili ve Grevli Ankara Ar Ceza Mahkemesine kamu davas amtr. Ankara Cumhuriyet Basavclnn pheliler hakknda at kamu davas, Ankara (12) Ar Ceza Mahkemesi tarafndan kabul edilerek Mahkemenin 2012/3 Esasna kaydedilmitir. ddianamede deliller olarak: mteki beyanlar, Mehmet Demir isimli kii tarafndan gnderilen 1 adet DVD, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanl Kanunlar ve Kararlar Bakanlnn 29/11/2011 tarihli 38483 sayl yazs ve ekleri, T.C. Babakanlk Kanunlar ve Kararlar Genel Mdrlnn 27/12/2011 tarihli 4271 sayl yazs ve ekleri, Tank Ahmet Uncu'nun ifade tutana (Kahramanmara Eski Belediye Bakan), Tank Rafet elli'nin ifade tutana (orum Eski Valisi), Aksiyon Dergisinin 770. says, 201552 sayl 1980 tarihli Bayrak Harekat Direktifi balkl 21 sayfadan ibaret ok Gizli ibareli belge, Adana Cumhuriyet Basavcl tarafndan pheli Ahmet Kenan Evren hakknda Cumhuriyet Savcs Sacit Kayasu tarafndan hazrlanan ddianame, pheliler Ahmet Kenan Evren ve Ali Tahsin ahinkaya vekilleri tarafndan verilen savunma dilekesi, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Sekreterlii Kanunlar ve Kararlar Dairesi Bakanl Kanunlar ve Kararlar Mdrlnn 10 Haziran 2011 tarihli 64982 sayl ekinde 05/06/1977 tarihinde yaplan milletvekili genel seimlerinde Millet Meclisi 5.

394

dnem yeliine seilen milletvekillerine ilikin listenin bulunduu yaz, Ankara Emniyet Mdrl Terrle Mcadele ube Mdrlnn temin etmi olduu 12 Eyll 1980 Askeri darbesi ile ilgili gazeteci yazar Mehmet Ali Birand tarafndan hazrlanan 12 Eyll Belgeselinin bulunduu 4 adet DVD, pheli Ali Tahsin ahinkaya'nn ifade tutana ve ifadeye ilikin 2 adet mini DV kaset ve 2 adet DVD, Babakanlk Personel ve Prensipler Genel Mdrlnn 1 Haziran 2011 tarihli ve 5897 sayl ekinde 13/11/1979 tarihinde greve balayan Bakanlar Kurulu listesi ile kabinedeki deiikliklerin yer ald Resmi Gazete nshalarnn ilgili blmleri, pheli Ahmet Kenan Evren'in ifade tutana ve ifadenin kaydna ilikin 1 adet DVD, 12 Eyll 1980 tarihli 17103 mkerrer sayl Resmi Gazetede yaynlanan 12 Eyll Askeri darbesiyle ilgili bildirilere ilikin Resmi Gazete kts (lke ynetimine el konulduuna ilikin ilk bildiri olan 1 numaral bildiri ile 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ve 9 numaral bildireler ve pheli Kenan Evren'in basna aklamasna ilikin belge), 16 Ekim 1981 tarihli 17486 mkerrer sayl, 28 Ekim 1980 tarihli 17145 sayl, 12 Aralk 1980 tarihli 17188 mkerrer sayl, 5 Haziran 1981 tarihli 17361 sayl Resmi Gazetelerde yer alan 2533 sayl, 2324 sayl, 2325 sayl, 2356 sayl kanunlar, Milli Gvenlik Konseyinin 52 sayl karar, Trkiye nsan Haklar Vakf tarafndan yaynlanan kence Dosyas Gzaltnda ya da Cezaevinde lenler isimli kitap olarak aklanmtr.(Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 1-2) ddianamenin 10 blmde dzenlendii grlmektedir: Birinci blmde, soruturmann balamasna deinilerek demokrasinin tanmn yapld, kinci blmde, 12 Eyll 1980 Askeri Darbesi ncesi meydana gelen nemli terr olaylarna yer verildii, nc blmde 12 Eyll ncesi Son ECEVT ve DEMREL Hkmetleri Dnemine ilikin aklamalarn anlatld, Drdnc blmde, 12 Eyll 1980 ncesi darbe ynetiminin yapt hazrlklar ve att admlara, mdahale fikrinin ortaya kna, uyar mektubunun verilmesine, Bayrak Harekat Direktifinin (Plan) Skynetim Komutanlarna gnderilmesine geri ekilmesi ve tekrar gnderilmesinin ilendii, Beinci blmde, 12 Eyll Askeri Darbesi ve Sonrasnn anlatld, Altnc blmde, Askeri Darbe Ynetimince gzaltnda ve cezaevlerinde ikencelere dair ikence madurlarnn beyanlarna, grdkleri ikence nedeniyle ikayette bulunan mtekilerin beyanlarna, phelilerin ve ilgililerin konuya k tutan dier beyanlarna, gzalt merkezleri ve cezaevlerinde uygulanan ikence yntemlerine, gzaltnda ya da cezaevinde lmlere, gdml demokrasiye dne ilikin anlatmlarn yer ald,

395

Yedinci blmde genel deerlendirme yaplarak, Anayasay hlal (Askeri Darbe) suu ile ikence ve kt muamele iddialar asndan deerlendirmelerin yapld, Sekizinci blmde phelilerin savunmalarna yer verildii, Dokuzuncu blmde phelilere isnat edilen Anayasay hlal (Askeri Darbe) suu asndan, zamanam, Geici 15. maddenin af niteliinde olmad ynnde hukuki deerlendirmelerin yapld, Onucu ve son blmde ise, phelilerin eylemlerine uyan 765 sayl TCKun ilgili maddeleri uyarnca cezalandrlmalarna ilikin sonu ve isteme yer verildii grlmektedir.

ddianamede yaplan hukuki deerlendirmelerde, 12 Eyll 2010 tarihinde yaplan referandumla Anayasann geici 15. maddesinin kaldrlmasnn ardndan Basavcla ve Trkiyenin deiik yerlerindeki Cumhuriyet Basavclklarna verilmi olan ikyet dilekeleri zerine soruturmann balatld, phelilere atl bulunan suun, kamu adna kovuturulmas gereken sulardan olduundan, iddianameye mtekilerin adlarnn yazlmasna gerek grlmedii, mtekilerin ikence ve kt muamele sularndan dolay soruturmann ise devam ettii ifade edilmitir. ddianamede; Toplumdaki bu ideolojik blnmelere ek olarak, lkede yaanan kroniklemi ekonomik krizin etkisiyle yoksulluk had safhaya ulat, lke borlarn deyemediinden iflasn eiine geldii, lkede kaos ve kargaa oluturarak, darbeye zemin oluturmak isteyen gler, bu ekonomik ve sosyal istikrarszl karlmaz bir frsat olarak deerlendirerek tertipledikleri terr olaylaryla lkeyi adm adm askeri darbeye srklendii, 12 Eyll askeri darbesi ncesi lkede yaanan terr olaylarnda, halk kkrtmak ve kar karya getirmek iin ounlukla ayn argmanlarn kullanlmas, olaylarda herkes tarafndan grlen asl faillerin olaylardan sonra bir trl yakalanamamas, yakalanarak yarglananlarn ise birbirlerine kar kkrtlarak atmaya srklenen kiiler olmas, olaylara ya hi mdahale etmeyen ya da ge mdahale eden glerinin tutum ve davranlar, baz olaylarda bizzat gvenlik glerinin kullanlmas hususlar gzetildiinde, olaylarn, lke ynetiminin askeri otoritenin eline gemesini isteyen gler tarafndan karld, phelilerin denetiminde bulunan askeri ynetimin ise, lkenin kaosa srklenerek darbe artlarnn olumasn bekledikleri sonucuna varlmaktadr. eklinde deerlendirme yaplmtr.

396

1. ddianamede 12 Eylle Giden Srete Yaanan nemli Toplumsal Olaylar, Cinayetler, Siyasi Gelimeler ve Olaylar le Darbe Sonrasna Bak ve Yaplan Deerlendirmeler 1.1.1 Mays 1977 Olaylar ddianamede 1 Mays Olaylar zet olarak; 1 Mays 1977 gn i Bayramn kutlamak iin eitli illerden stanbul'a gelen yaklak 500.000 kii DSK (Devrimci i Sendikas)'in dzenlemesi ve nderliinde stanbul Taksim Meydann doldurdu. Katlan saysnn fazla olmas nedeniyle gruplarn meydana girileri uzun srm, bu nedenle miting de uzamt. Saat 19:00 sralarnda dnemin DSK Bakan Kemal TRKLER konumasnn sonuna geldii srada etraftan silah sesleri duyuldu. Sular daresi binasnn atsndan ve meydandaki otelin eitli katlarndan alan ate nedeniyle toplanan insanlar panik halinde kamaya balam, ksa sre sonra ntercontinental Otelinin (bugnk The Marmara Oteli) st katlarndan da ate edilmeye baland. nsanlar panik halinde kamaya alrken panzerler kalabaln arasna doru girmi ve kitleleri sktrarak Kazanc Yokuu denilen tarafa gitmeye zorlad. nsanlarn yneldii Kazanc Yokuunun bir kamyonla tkandnn anlalmas zerine aaya doru kamaya alan kalabal korkutmak iin alan atele halk panzerler altnda kalarak ve birbirlerini ezerek kamaya devam ettiler. kan kargaada 28 kii ezilme ya da boulma sebebiyle, 5 kii vurulma nedeniyle, 1 kii de panzer altnda kalarak hayatn kaybetti. 130 kii de yaralanmt. lenlerin byk ounluu Kazanc Yokuunun banda park edilmi kamyondan dolay skarak ldler. Olay sonras birok kii gzaltna alnmasna ramen atei kimin at tespit edilememi, Sular daresinin atsndan ve otel odalarndan ate edenler bulunamamtr. Otelin 1 Mays 1977 gn mterilere kapatld belirtilmitir. olarak ifade edilmitir. 1 Mays Davas Cumhuriyet Savcs Muhittin CENKDA bir beyannda; "Bir gn nce ntercontinental Oteli kapatlyor. Ama resmen kapatlyor. Uakla bir sr Amerikan isimli insanlar Yeilky'e geliyorlar. Olay gecesi kaytlarda yok, otel kaytlarnda yok. Ama onlarn oraya geldikleri sabit." , "...ve onlar ate etmeye balyorlar. Ama halk 1 Mays'tan soutmak, Sosyalizme kar uzak kalmay salamak." , "Onlar Emniyetin urda burda artk eyi telafi etmek iin, bir sank elde edebilmek amacyla yapt giriimler. Yzde 80'i serbest brakld ve takipsizlik karar aldlar. Yanlmyorsam yirmi ksur kii ancak mahkemeye verildi. Bunun da 7-8 kiisi

397

tutuklanmt. Onun zerinde de tabanca falan bulunmalarndan dolay. Yoksa onlarn direkt 1 Mays Olaylaryla ilgisi yoktu." demitir. Cumhuriyet Basavcl ddianamesinde 1 Mays olaylarn: 1 Mays 1977 tarihinde meydana gelen ve 34 kiinin lm ile birok kiinin yaralanmasyla sonulanan olaylarn olu ekli, grg tanklarnn anlatmlar, olayda gerek ntercontinental Otelinden gerekse Sular daresi binasnn stnden ate edenlerin birok kii tarafndan grlm olmasna ramen gvenlik glerinin gerek sulularn hibirisini yakalayamam olmas hususlar gzetildiinde, olayn toplumu kaosa ve i atmaya srklemek, nihai hedef olarak ise askeri darbeye zemin hazrlamak amacyla devlet iinde ynetimi ele geirmek isteyenlerin ynlendirmesi ve kurgulamasyla karlm bir provakasyon olduu ve etkili glerin polisin de grev yapmasn engelledii kanaatine varlmaktadr. eklinde deerlendirmitir. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 5-7) 1.2. 6 Nisan 1978 tarihinde Halkn Hamido Diye Bildii Malatya Belediye Bakan Hamit Fendolu Ankara Emek Postanesinden Evine Gnderilen Bombann Patlamas Sonucu Kendisi le Birlikte Gelini ve Torununun ldrlmesi ddianamede bu olay u ekilde deerlendirilmektedir: Burada 3 adet bombann ayn ilden bir gn arayla farkl siyasi grteki kiilere gnderilmi olmas ve olayn oluuna gre toplumda kaos oluturmak ve darbeye zemin hazrlamak isteyen gizli gler tarafndan tertiplendiini gstermektedir. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 9). 1.3.16 Mart Katliam ddianamede olay u ekilde deerlendirilmitir; 16 Mart 1978 gn Sol grl renciler stanbul Beyazt'ta stanbul niversitesi'nin Beyazt Meydanna alan kapsnda darya karlarken rencilerin zerine ate edilmesi ve bir el bombas da rencilerin zerine atlmasyla, yaplan saldrda 7 renci hayatn kaybetmi, 50'den fazla kii de yaralanmtr. Olaydan uzun sre getikten sonra bombay atan gen Zlkf SOT yapt itiraftan ksa bir sre sonra ldrld. Katili de ldren de kendisi gibi bir lkc olan Latif AKTI'yd. 8 sene hapis yatt. Bu konuda asl nemli olan aklamay lkc itiraf Ali YURTARSLAN yapt. rencilerin zerine atlan bombay lk Ocaklar 2. Bakan Abdullah ATLI'nn temin ettiini syledi. Ali YURTARSLAN'a gre ATLI orduda grev

398

yapan bir yzbadan 7 tane TNT kalb temin etti. Bu TNT'lerin bir blm stanbul'da bir blm ise Ankara'da kullanlmt. ATLI ismi ilk defa bu ekilde kamuoyu tarafndan duyuldu Olayda, sulunun takibine amirleri tarafndan mdahale edildiini belirten grevli polisin beyanlar, yllar sonra ortaya kan ve yarglanp ceza alan fail Zlkf sotun eylemi polisin kendisine yaptrdn belirten beyanlar, olayn oluu, o tarihlerde POLDER ve POL-BR olarak blnm olan polis ierisindeki grevlilerin de kullanlmas ile toplumda kaos oluturmak ve ynetimi ele geirmek isteyen gler tarafndan karld anlalmaktadr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 10-11). 1.4.1978 Sivas Olaylar Olaylar ddianamede zet olarak u ekilde anlatlm; 3 Eyll 1978 gn saat 11'de Alibaba Mahallesinde Osman evikdoan ve Mustafa Karaaslan'n ocuklar arasnda balayp sonradan ana ve babalarn katlmasyla byyen olaylarn Kolej mevkiinde devam ederek yayld, kentin farkl yerlerinde Alevi ve Snni vatandalarn gruplar oluturarak birbirlerine ta, sopa ve silahlarla saldrarak atmaya baladklar, atmalarn balangcnda Alevi vatandalardan 2 kadn ateli silahla ldrld, olayn kkrtclar olan kiiler "Kanmz aksa da zafer slamndr, Milliyeti Trkiye, Mslman Trkiye, Komnistlere lm, Komnistler Moskova'ya" eklinde sloganlar att, atlan sloganlarn etkisiyle galeyana gelen kitleler vilayetteki Vali Kona, Belediye, polis karakollar, polis lojmanlar ve nceden belirledikleri ev ve iyerlerini tahrip ederek yamaladklar, kan yangnlar sndrmeye gelen itfaiyecilerin de su hortumlarn keserek yangnlara mdahale etmesinin engellendii, takviye kuvvet olarak gelen Askeri aralar tahrip edildii, Sivas Valisinin srekli olarak silah kullanlarak bu saldrganlarn engellenmesini emretmesine ramen bu emir grevlilerce tam olarak yerine getirilmedii anlalm, 3-4 Eyll 1978 tarihlerinde 2 gn devam eden olaylarda ehirde adeta bir i sava grntsnn meydana geldii olaylar Yurtii Dou Blge Komutanlnn mdahale etmesiyle kontrol altna alnmtr. Olaylarda 1 kii ara altnda kalarak, 10 kii ise ateli silahlarla vurularak ya da lin edilerek ldrlmtr. Olaydan birok kiinin de silah, delici ve kesici aletlerle yaraland, 6 iyeri, 8 meskenin tahrip edilmesinden sonra 351 iyeri ve 97 adet mesken tahrip edilmitir

399

1978 Sivas Olaylarnn yarglamasn yapan Skynetim Komutanl Askeri 2 Nolu Mahkemesinin yapm olduu tespitlere gre; baz gvenlik glerinin beyannda, Sivas'a dardan topluluklarn getirildii belirtilmi, Sivas'a gelen militanlarn Alevi vatandalara ait iyerleri, ev, arsa, arabalar, sokak ve kap numaralarn krmz boya ile iaretledikleri, Tugay Komutanlna gelen bir emirde Sivas'ta olaylarn kabilecei belirtilerek tedbirlerin alnmasnn istendii, yetkililerin ise sorulduunda, kendilerine herhangi bir bilginin intikal etmediini syledikleri belirtilmitir. Sivas olaylarndan sonra Devlet Bakan Enver Akova 30/09/1978 tarihli Milliyet Gazetesine yapm olduu aklamada, "Sivas halknn kesin olarak olaylara karmadn, dardan gelen gruplar tarafndan olaylarn karldn Ar ularn silah aldklar kaynaklarn kesin olarak saptandn, bu kaynaklarn ayn olduunu" belirtmitir. ddianamede olayn deerlendirilmesi u ekilde yaplmtr: 1978 Sivas Olaylarnda Devlet Bakan Enver Akova'nn Sivas halknn olaylara karmadn, ar ularn silah aldklar kaynaklarn ayn olduu ynndeki beyanlar, bir ksm gvenlik glerinin Sivas'a dardan topluluklarn getirildiine ilikin beyanlar, Sivas'n demografik yaps itibariyle Alevi ve Snni vatandalarn birlikte yaamas nedeniyle provokatif eylemler iin uygun olmas, olayda Malatya, Mara ve orum olaylarndakine benzer ekilde Snni vatandalar, Alevi vatandalar aleyhine kkrtmaya ynelik sloganlarn atlm olmas hususlar gzetildiinde, olayn lkeyi kaosa srkleyerek, askeri darbeye zemin hazrlamak isteyen gler tarafndan karld anlalmtr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 11-12). 1.5.Kahramanmara Olaylar ddianamede olay zet olarak u ekilde anlatlmaktadr; 19-26 Aralk 1978 tarihleri arasnda Kahramanmara'ta meydana gelen olaylar 12 Eyll askeri darbesi srecine giden yolda nemli dnm noktalarndan ve nedenlerinden biri olarak grlmektedir. Sol grl Mustafa YZBAIOLU ve Naci OLAK isimli 2 retmenin ldrlmesinden sonra, bu 2 retmenin cenazesine katlmak zere eitli evre illerinden gelen 10.000'e yakn vatandan katld cenaze treninde, sa grl vatandalar da kar kitlesel grup oluturduklar, daha sonra 3 Snni gen solcularn at atele

400

ldrlmesi zerine, cenazenin gtrld camideki topluluk lenlerin cenaze namazlarnn klnmasna engel olmulardr. Adyaman ilinden gelerek elik Palas Otelinde 19-20 Aralk 1978 tarihlerinde kalan ve kendilerini milli piyangocu olarak tantan 26 deiik isimli ahsn, Milli Piyango daresinden alnan 26 Ocak 1979 tarih ve 013/653 sayl yazlar ve ekindeki belgelerden ne sabit ne de seyyar bayi olmadklar, stelik yine yaz ekindeki belgeden 1978 Aralk aynda piyango ekililerinin sadece 9 ve 31 Aralk tarihlerinde yapld, olaylarn olduu tarihlerde ekili bulunmad anlalm, bu hususlar dikkate alndnda bu kiilerin halk kkrtmak iin kente getirilen militanlar olduklar kanaate varld, 5442 Sayl l idaresi Kanunun 11.maddesinde (29/08/1996 tarihli deiiklik ncesi) Vali, il iindeki kolluk kuvvetleriyle bastrlamayacak olaanst ve ni hdiselerin cereyan karsnda kalrsa en yakn asker kara, deniz, hava kuvvetleri komutanlarna mmkn olan en seri vastalarla mracaat ederek yardm ister ve bunu yaz ile de teyit eder. Bu talep derhal yerine getirilir eklinde dzenleme bulunmasna ramen olaylarn ikinci gn Kahramanmaraa gelen ve eylemcilere mdahale edilmesini isteyen zamann ileri Bakan rfan zaydnlya 2. Ordu Komutan brahim enocak Paam, sizi severim ve sayarm ama emirleri Ankaradan alrm beyan ile olayn planl olduu anlalmtr. Nitekim birok kiinin lmnden sonra olaylara ikinci ordu birliklerinden deil, Kayseri ve Gaziantepten getirilen askeri birliklerce bastrlmtr. Sz konusu Kahramanmara olaylar iin dnemin Babakan Blent Ecevit Baz evreler bizi srarla ve sistemli olarak skynetim ilanna zorluyorlard. Kahramanmara olaylar CHPnin kurduu hkmeti skynetime zorlamak isteyenlerin tahriklerinin sonucuydu. Nitekim zorlanm olduk. Kahramanmara olaylarnda hkmetin sorumluluu olduunu dnemem. Bir hayli askeri birlikler yardma arlmt. Fakat gvenliin salanmasna doyurucu bir katklar olmamt. Geni lde pasif kalmlard. ddianamede olayn deerlendirilmesi ise u ekilde yaplmaktadr: 100den fazla kiinin ld, 150den fazla insann yaraland, bir ok evin yaklp ykld vahim nitelikteki Kahramanmara olaylarnda, dnemin ileri Bakann ve Valisinin yardm taleplerine olumsuz cevap verilmesi, olaylara mdahale iin evre illerden gelebilecek askeri birliklerin 25 Aralk tarihine kadar gelmemesi, Babakan Ecevitin, olaylarda Askeri birliklerin pasif kaldna ve iinde ileri Bakan bulunan

401

aracn korunmas konusunda bile etraftaki askeri birliklerin yardm etmedikleri ynndeki beyanlar, olaylarn youn olarak cereyan ettii son 3 gnde polisin olaylardan el ektirilmesi, ildeki askeri birliklerin ise yetersiz ve pasif kalmalar nedeniyle olaylara etkin mdahale edilmemesi, Tayyar Paa adndaki Tugeneralin, kke Kengere syledii Siz ne biim Milliyetisiniz, ne biim lkcsnz, size byle mi emir verildi. yznze gznze bulatrdnz. eklindeki szleri, infiale neden olan anonsu kimin yaptnn tespit edilememesi, kendisini milli piyangocu olarak tantan 26 kiinin bulunamamas, len 2 solcu retmenin cenazelerinin hastaneden tesliminin Cuma namaz saatine denk getirilmesi, dnemin Elaz Valisinin kontrgerilla tarafndan tehdit edildiini belirtmesi, Pazarck ilesinin kynde retmenlik yapan Akif Dalga'n olaya katlan grubu bir subayn ynlendirdiini beyan etmesi hususlar dikkate alndnda, olaylarn toplumda kaos oluturmak ve askeri darbeye zemin hazrlamak isteyen gler tarafndan karld, etkin gvenlik kuvvetlerince de mdahale edilmedii kanaatine varlmaktadr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 12-17). 1.6.Gazeteci Abdi peki'nin ldrlmesi ddianamede olay zet olarak u ekilde anlatlmtr; 1 ubat 1979 tarihinde terr bu kez Milliyet Gazetesinin bayazar Abdi PEK'yi hedef seilmi, Abdi PEK gazeteden ayrlp Nianta Emlak Caddesine geldiinde iyice skk olan trafikte evinin bulunduu karakol sokana dnmek zere yavaladnda arabasnn camndan sklan kurunlarla ldrlmtr. Katili Mehmet Ali ACA 5 ay sonra stanbul'da yakalanm, nce susuz olduunu belirterek her eyi inkar emi ardndan da: "Mahkemeye karsam herkesi ve her eyi aklayacam." fadesi ile gnderdii mesaj adresine ulam, ksa sre sonra Mehmet Ali ACA, Maltepe Askeri Cezaevinden asker elbisesi giydirilerek karlmtr. ddianamede olayn deerlendirilmesi yle yaplmtr: Eylemde tetiki olarak kullanld anlalan Mehmet Ali Acann kendisine eylemi yaptranlar aklayacana dair yapm olduu aklamadan sonra Maltepe Askeri Cezaevinden asker elbisesi giydirilerek karlmas, lkenin kaos ve atmaya srklenerek ynetilemez hale getirilmesini isteyen gler tarafndan planlandn gstermektedir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 17-18).

402

1.7.orum Olaylar ddianamede olay zet olarak u ekilde anlatlmtr: ncesi Emniyet Mdr Hasan UYAR grevinden alnarak yerine Tunceli'de grev yapm olan Nail BOZKURT getirildi. Milli Eitim Mdrlne MHP'li Fethi KATAR atand. orum Valiliine ise Rafet ELL getirildi. 40'a yakn polis memurunun atamas baka illere yapld 27 Mays 1980 tarihinde MHP'nin ileri gelenlerinden Genel Bakan Yardmcs Gn SAZAK ldrld. Bu suikastn ardndan Gn SAZAK'n komnistler ve solcular tarafndan ldrldnn ortaya atlmas zerine, Trkiye'nin her tarafnda byk protesto eylemleri yapld. orum olaylarnn yarglamasn yapan 3.Ordu ve Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin yapt deerlendirmede; 4 Temmuz 1980 Cuma gn camilerde halkn Cuma namaz kld srada, ayn semtte bulunan tm camilere ayn anda gelen kimlii tespit edilemeyen bir ksm tahrikilerin nceden planladklar gibi Alaattin camisini bombaladlar, cami yanyor eklinde sylentiyi yaymalar zerine bir ksm cemaatin namaz terk edip evlerine koup silahlanmak suretiyle byk gruplar halinde tevikilerin grevlendirdii kiilerin yol gstermesi ile gene nceden tespit edilen alevi ve solcu olarak bilinen vatandalarn oturduklar mahallelere baskn eklinde saldrlar dzenledikleri belirtilmitir ddianamede olayn deerlendirilmesi ise u ekilde yaplmtr: orum olaylarnda da yine Kahramanmara ve Malatya olaylarndaki gibi cami bombaland , sular zehirlendi gibi sylentilerle alevi ve snni halk kitlelerinin kar karya getirilmesi, olaya mdahale iin gelen Amasya Tugay komutann olaylar yatmadan birliklerini geri ekmesi, olay bizzat yaayan Adnan Baran'n polis ve askerin olaylara mdahale etmedii, kendisiyle birlikte firari sanklarn kentte rahata gezmelerine izin verildii, baz subaylarn sa ve sol gruplara silah ve patlayc verdikleri, Alaaddin Camiine bomba atldna ilikin yalan haberin aslsz olduunu camide anlatmaya alan Kazm Aras isimli ahsn gerein ortaya kmasn istemeyen kiilerce sopa darbeleriyle etkisiz hale getirildiine dair beyanlar birlikte deerlendirildiinde, olayn lkede kaos kararak yaplacak darbeye zemin hazrlamak isteyenler tarafndan karld anlalmaktadr.(Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 18-20).

403

1.8.Fatsa Operasyonu ddianamede olaylarn geliimi zet olarak u ekilde anlatlmaktadr: Ordu'nun Fatsa ilesinde 14 Ekimde 1979 ara Terzi Fikri adyla ne kavuan Fikri SNMEZ belediye bakan seildi. Terzi Fikri, karaborsa dneminde genlerle birlikte stokulara yapt basknlarla nam kazand. Durumu Zeki MUSLU (Fatsa CHP le Bakan): "Belediye bu karaborsac insanlarla uraamaynca ne yapyor, bu sefer o genler karaborsa yapan insanlarn dkkanlarn basmaya balad. Basp ierde bulduklar mallar toplayp, efendim halka datmaya baladlar." eklinde ifade etmektedir. Belediye bakan Terzi Fikri, halkn destei ile dncelerini uygulamaya balad. Fatsa'da 11 Halk komitesi kurdu. Ynetim bu komiteler araclyla idare ediliyordu. leye giri ve klar halk komitesinin denetimi altnda yaplyor, Gazeteciler bile uzun sre sorgulandktan sonra ileye girebiliyordu. Fatsa'ya 8 Temmuz 1980'de Samsun'dan gelen askeri birliklerle operasyon dzenlendi. Operasyon emrini Genelkurmay Bakan pheli Kenan EVREN verdi. Herhangi bir direnile karlalmadan yaplan operasyonlar sonucundan Terzi Fikri SNMEZ ile birlikte 300 kii gzaltna alnd. ddianamede olayn deerlendirilmesi u biimde yaplmaktadr: Devlet ierisinde kk bir devlet gibi rgtlenen Ordunun Fatsa ilesine, Genelkurmay Bakan pheli Kenan Evrenin emriyle mdahale edilmiti.O tarihte Skynetim ilan edilen iller arasnda Ordu yoktu.Dolaysyla Trk Silahl Kuvvetleri skynetim kurulmam bir blgedeki olaylara mdahalede bulundu.Oysa pheli Kenan Evren, Kahramanmara olaylarna asker olarak neden mdahale edilmedii sorulduunda, skynetim ilan edilmedii iin yetkilerinin olmadn belirtmitir.(Bkz, K.Mara olaylar blm) esasen her gn onlarca insanmzn terr olaylarndan ld bir ortamda, Babakan, Hkmet ve dier siyasi parti liderlerine dorudan, Cumhurbakanna ise dorudan olmasa bile dolayl olarak mdahalede bulunabileceine ilikin uyar mektubu verebilecek kadar kendisini gl gren askeri ynetimin, terr olaylarna mdahale ederek sulular adli merciler nne karmas, toplum ve siyasi iktidar tarafndan ancak takdir edilebilirdi.Fatsa operasyonu bu ynyle dikkate deerdir.(Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 20-21).

404

1.9.Cumhurbakanl Seimleri Cumhurbakanl anlatlmaktadr; Cumhurbakan Fahri Korutrk'n grev sresi 6 Nisan 1980 tarihinde doldu. Sonu alnamayan Cumhurbakanl seim srecinde CHP aday Muhsin Baturun 303 oy ald. Bu srada TSK Komuta Heyetinin Gney Douda bulunuyordu, Cumhurbakannn seilme ihtimalinden TSK Komuta Heyetinin rahatsz oldu. Yanlarnda bulunan dnemin ileri Bakan Orhan Erennin anlatmna gre; bir ara komuta heyetinin dar kt, sonra Org. Sedat Celasunun gelerek 1 gn sonra Ankaraya gitmek istediklerini syledi. Orhan Erenin endieyi sezerek ne olduunu sormas zerine, Celasun Paann baksanza adamlar Cumhurbakann seiyorlar, demesi zerine Orhan Erenin endie etmeyin paam seemezler, 303te olsa seemezler diyordu Olayn Deerlendirilmesi yle yaplmaktadr: Bu konumalardan dnemin TSK komuta kademesinin yapm olduu darbe plannn akamete uramamas iin, Cumhurbakannn seilmesini istemedii, siyasi istikrarszl darbe yapmak iin bir frsat olarak grd, asl amacn her halkarda darbe yapmak olduu sonucuna varlmaktadr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 21). 1.10. MSP'nin Konya Mitingi Olay zet olarak u ekilde anlatlmaktadr; 12 Eyll askeri darbesine gereke gsterilen olaylardan bir tanesi MSPnin Konya mitingi idi. srail'in 23 Temmuz 1980 tarihinde Kuds', srail'in ebedi bakenti ilan etmesine tepki olmak zere MSP tarafndan 6 Eyll 1980 tarihinde Konya'da Kuds mitingi dzenlenmesine karar verildi. Miting tertip komitesi yesi MSP Konya senatr Ahmet Remzi HATP'in ve MSP Genel Bakan Yardmcs ener BATTAL'n aksi yndeki ikazlarna ramen belirlenmi sloganlar dnda Laiklik kart sloganlar baz gruplar tarafndan srarla dile getirildi. Darbenin planlayclarndan Haydar SALTIK ise 29 Ekim 1980'de yapt basn toplantsnda bu konuda: "Konya mitingi 12 Eyll'e gelinmesinde barda taran son damla olmutur." eklinde aklama yapmt. Askeri darbe sonras Konya mitingiyle alakal yarglananlarn tm beraat etti. Olayn Deerlendirilmesi ddianamede yle yaplmaktadr: seimleri sreci iddianamede zet olarak u ekilde

405

Bu olayda, stiklal Mar srasnda ayaa kalkmayan kiilerin, mitingi dzenleyen MSPnin Genel Bakan olan Erbakann komutuyla sylettii stiklal Mar srasnda ayaa kalkmamalar, olaydan sonra hem Erbakan hem de Belediye Bakan Mehmet Keeciler tarafndan yaplan ikyetlerden bir sonu alnmamas ve bu kiilerin irtica grntleri veren abartl kyafetleri dikkate alndnda MSPli olmad, benzer provakatif eylemler iin hazrlanm, yaplacak darbede gereke kullanlacak kiiler olduu sonucuna varlmaktadr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 21-22). 2. 12 Eyll 1980 ncesi Darbe Ynetiminin Yapt Hazrlklar ve Att Admlar, Mdahale Fikrinin Ortaya k 2.1.Uyar Mektubunun Verilmesi Bu konuda ddianamede zet olarak u gelimeler anlatlmtr; 12 Eyll ncesi askeri mdahale fikri 1979 ylnn Temmuz ay ierisinde ordunun st kademesinde ak ak konuulmaya baland. Bu tarihlerde pheli Kenan EVREN kuvvet komutanlaryla grmeler yapt. Yapt grmeler sonucunda Genelkurmay 2. Bakan Orgeneral Haydar SALTIK'tan bir alma grubu kurmasn istedi. Bakanln Haydar SALTIK'n kurduu 3 kiilik grupta iki de kurmay subay vard. Haydar SALTIK'n banda bulunduu gizli grup 11 Eyll 1979 tarihinde almaya balad. Hazrlad raporlarla komutanlar ynlendirdi. Askeri mdahaleye karar verildikten sonra da bu grubun saysnn artrlmasyla mdahale hazrlklarna devam edildi. 21 Aralk 1979 tarihinde Genelkurmay Bakan pheli Kenan EVREN, Kuvvet Komutanlar, Harp Akademileri Komutan, Ordu ve Kolordu Komutanlarnn katlmlaryla toplantlar yapt. Bu toplant srelerinin sonunda 26 Aralk 1979 tarihinde hkmetteki parti liderleriyle dier siyasi parti liderlerine uyar mektubu verilmesi ynnde karar alnmt. 27 Aralk 1979 tarihinde Cumhurbakan Fahri KORUTRK araclyla Babakan ve dier siyasi parti liderlerine Genelkurmay Bakan Orgeneral pheli Kenan EVREN, kendisinin ve Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin ERSN, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Blend ULUSU, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin AHNKAYA ile Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat CELASUNun imzalarn tayan ve lkede yaanan siyasi ve sosyal alkantlar karsnda Trk Silahl Kuvvetlerinin grn ieren bir uyar mektubunu, takdim yazs ile Cumhurbakan Fahri KORUTRKe teslim etti.

406

Cumhurbakan Fahri KORUTRK, 2 Ocak 1980 tarihinde, Babakan ve Adalet Partisi (AP) Genel Bakan Sleyman DEMREL ile Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Genel Bakan Blent ECEVTi ankaya Kkne birlikte davet ederek, iki lidere, kendisine sunulan "Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr" balkl uyar mektubunun rneini verdi. Cumhurbakan KORUTRK, uyar mektubunun bir rneini ayn tarihte Millet Meclisi Bakan Cahit KARAKA, Cumhuriyet Senatosu Bakan hsan Sabri ALAYANGL, Cumhuriyet Senatosu Milli Birlik Grubu Bakan Fahri ZDLEK, Cumhuriyet Senatosu Kontenjan Grubu Bakan Zeyyat BAYKARA ile Milli Selamet Partisi Genel Bakan Necmettin ERBAKAN, Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakan Alparslan TRKE, Cumhuriyeti Gven Partisi Genel Bakan Turhan FEYZOLU ve Demokratik Parti Genel Bakan Vekili Faruk SKANa da gnderdi. Mektupta Cumhurbakanna sunulan takdim yazs u ekilde idi: " Sayn Cumhurbakanm, lkemizin iinde bulunduu ortamda Devletimizin bekas, milli birliin salanmas, halkn mal ve can gvenliinin temini iin; anari, terr ve blcle kar parlamenter demokratik rejim ierisinde anayasal kurulularn ve zellikle siyasi partilerin, Atatrk milli bir grle mtereken tedbirler ve areler aramalar kanlmaz bir zorunluk olarak grlmektedir. Milli Gvenlik Kurulunun muhtelif toplantlarnda bu konuda alnan kararlarn muhalefete mensup siyasi partilerin ksr tutum ve davranlar yznden olumlu sonulara gtrlemedii yksek malumlardr. Kuvvet Komutanlar ile beraber yaptm son gezilerimde Ordu ve Kolordu Komutam seviyesindeki general ve amirallerle grmelerimde milli birlik ve beraberlie en ok ihtiya duyduumuz bu dnemde sratle bir sonuca ulaabilmek iin gerekli tedbirlerin mtereken tespiti amac ile tm anayasal kurulular ve siyasi partilerin bir kere daha uyarlmas btn komutanlarca mtereken dile getirildi. Bu karar nda Trk Silahl Kuvvetlerinin grlerini, Milli Gvenlik Kurulu Bakan olarak zatalilerine sunuyorum. Gereini yksek takdirlerine arz ederim. Sayglarmla. " Siyasi parti liderlerine verilmesi istenen blm ise: "Trk Silahl Kuvvetlerinin Gr

407

lkemizin iinde bulunduu son derece nemli siyasi, ekonomik ve sosyal ortamda her geen gn hzn biraz daha artran anari, terr ve blcle kar milli birlik ve beraberliin salanabilmesi iin; Trk Silahl Kuvvetleri, lke ynetiminde etkili ve sorumlu anayasal kurulular ve zellikle siyasi partileri greve davet etmek mecburiyetinde kalmtr. Kahramanmara olaylarn yldnmnde henz ilk ve orta-retim andaki evlatlarmzn rgtl eylemciler tarafndan zorla srklendikleri anarik olaylar ibretle mahede edilmektedir. Anayasamzn getirdii geni hrriyetleri ktye kullanarak stiklal Marmz yerine komnist enternasyonali syleyenlere, eriat dzeni davetilerine, demokratik rejim yerine her trl faizmi getirmek isteyenlere, anariye, ykcla ve blcle milletimizin tahamml kalmamtr. ktidar olan siyasi partilerin btn devlet kademelerini kendi siyasi grleri dorultusunda hareket edecek kiilerle doldurmas, kamu grevlilerinin ve vatandalarn blnmesini zorunlu hale getirmektedir. Siyasi partilerce yaratlan bu blnme giderek anari ve blcl destekleyen i kaynaklarn ekillenmesine, himayesine; polis, retmen ve dier birok kurulularn birbirine dman kamplara ayrlmalarna neden olmaktadr. Trk Silahl Kuvvetleri; lkemizin siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlarna bir zm getiremeyen, anari ve blcln lke btnln tehdit eden boyutlara varmasn nleyemeyen, blc ve ykc guruplara tavizler veren ve ksr siyasi ekimeler nedeni ile uzlamaz tutumlarm srdren siyasi partileri uyarmaya karar vermitir. Blgemizdeki gelimeler Ortadouda her an scak bir atmaya dnebilecek durumdadr. te anarist ve blcler yurt sathnda genel bir ayaklanmann provalarn yapmaktadrlar. lkede birlik ve beraberliin, vatandan can ve mal gvenliinin sratle salanabilmesi iin gerekli ksa ve uzun vadeli tedbirlerin Yce Meclislerimizde en ksa zamanda kararlatrlmas bugnk ortam iinde hayati bir nem tamaktadr. Dier yandan Meclislerin alndan birbuuk ay sonra komisyonlarn ancak tekil edilebilmesi ve lkenin acilen zm bekleyen konularn mzakere iin bugne kadar mterek bir gndemin saptanamamas znt ile izlenmektedir. Atatrk milliyetiliinden alnan ilham ve hzla vatandalarmz kaderde, kvanta ve tasada

408

ortak, blnmez bir btn halinde milli uur ve lkler etrafnda toplamann; i bar ve huzurun salanmasnda temel unsur olduu apak bir gerektir. lkenin iinde bulunduu bu durumdan bir an evvel kurtulmas hkmetler kadar dier siyasi partilerimizin de grevleri arasndadr. Trk Silahl Kuvvetleri; Hizmet Yasas ile kendisine verilen grev ve sorumluluun idraki iinde lkemizin bugnk hayati sorunlar karsnda siyasi partilerimizin bir an nce milli menfaatlerimizi n plana alarak, Anayasamzn ilkeleri dorultusunda ve Atatrk bir grle bir araya gelerek anari, terr ve blclk gibi Devleti kertmeye ynelik her trl hareketlere kar btn nlemleri mtereken almalarn ve dier anayasal kurulularn da bu ynde yardmc olmalarn srarla istemektedir." eklindedir. ddianamede bununla ilgili u deerlendirme yaplmaktadr: Anayasal demokratik sistem ierisinde sivil otoriteye bal ve onun emrinde olan Trk Silahl Kuvvetleri ve onun komuta kademesinin ierisinde bal olduklar Babakann da bulunduu siyasi parti liderlerine gndermi olduu mektupta kulland, "Trk Silahl Kuvvetleri;...uzlamaz tutumlarn srdren siyasi partileri uyarmaya karar vermitir." eklinde stelikte mektubun devamnda Cumhuriyet tarihimiz boyunca askeri darbe gerekesi olarak kullanlan Hizmet Kanununu da hatrlatarak uyarmas demokratik rejim asndan tehdittir. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 24). 2.2. Bayrak Harekt Direktifinin (Plan) Skynetim Komutanlarna Gnderilmesi Bu konu iddianamede zetle u ekilde anlatlmaktadr: Askeri darbe plan hazrlklarn tamamlayan Orgeneral Haydar SALTIK 4 Haziran 1980 tarihinde Genelkurmay Bakan pheli Kenan EVREN'e plan sundu. "Bayrak Harekt" ad verilen plan inceleyen EVREN 17 Haziran 1980 tarihinde yaplan 6. Skynetim toplantsndan sonra Genelkurmay Kararghnda Kuvvet Komutanlar, Skynetim Komutanlar ve 2. Bakann katlmyla yaplan toplantda planla ilgili bilgi verilerek nerileri alnd. 1 Temmuz 1980 tarihinde komuta kademesince yaplan toplantda askeri darbe gn olarak 11 veya 12 Temmuz belirlendi. Bu tarihlerin askeri mdahale gn olarak belirlenmesinin iki nedeni vard. Bunlardan ilki, CHP ve MHP tarafndan 3 Temmuz'da hkmeti drmek iin gensoru verilecekti. Zaten anari ve ekonomik nedenlerle kaosa

409

srklenmi lkede hkmetin dt bir ortamda yaplan darbe tepki ekmeyecekti. kincisi ise 8-10 Temmuz tarihleri arasnda devlet borlarnn 3 yl ertelenmesi iin Paris'te yaplacak toplant nem arz etmekteydi. Yaplan askeri darbe bor ertelenmesini engelleyebilir, bunun sonucunda da kt olan ekonomide bor deme skntsyla karlalabilirdi. Alnan karara gre 3 Temmuz 1980 tarihinde zel kuryeler vastasyla Bayrak Harekt Plan Skynetim Komutanlklarna ulatrld. 2.3. Bayrak Harekt Direktifinin (Plan) Geri Toplatlmas

Bu konu iddianamede zetle u ekilde anlatlmaktadr: 3 Temmuz 1980 tarihinde DEMREL hkmeti hakknda gven oylamas yapld. Yaplan oylamada beklenenin aksine ERBAKANn son anda fikir deitirerek hkmete destek vermesi nedeniyle, hkmet tekrar gvenoyu ald. Paris'te yaplan bor erteleme toplants ise 22 Temmuz'a ertelenmiti. Bu iki gelimeden zellikle hkmetin gvenoyu almas sonucu komuta heyeti gvenoyu alm bir hkmete kar darbe yapm konumuna dmemek hem de bor ertelemesinin de gereklememesi nedeniyle harekat emri 4-7 Austos aras geri toplatld. Austos 1980 tarihinde yaplan askeri urada grev sresi dolan Deniz Kuvvetleri Komutan Blent ULUSU'nun yerine Nejat TMER atand. Hava Kuvvetleri Komutan Tahsin AHNKAYA'nn ise dolan grev sresi 1 yl uzatld. Genelkurmay 2. Bakan Orgeneral Haydar SALTIK Ege Ordu Komutanlna atand. Yerine ise Orgeneral Nejdet ZTORUN getirildi. Bylece askeri darbenin komuta kademesi ekillenmi oldu. 2.4. Bayrak Harekt Direktifinin (Plannn) kinci Defa Skynetim Komutanlarna Gnderilmesi Bu konu iddianamede zetle u ekilde anlatlmaktadr: Komuta kademesi tarafndan 26 Austos 1980 gn yaplan toplantda harekatla ilgili son kontroller yapld. kinci kez harekat zaman olarak 12 Eyll 1980 Cuma gn belirlendi. Ayn toplantda askeri darbe sonras yasama grevini Genelkurmay Bakan, Kuvvet Komutanlar ve Jandarma Genel Komutanndan oluacak Milli Gvenlik Konseyinin yapmasna karar verildi. Milli Gvenlik Konseyi Genel Sekreterliine ise Orgeneral Haydar SALTIK atand. Bayrak Harekat Plan Skynetim Komutanlarna tekrar 28,31 Austos gnleri ile 1,2,3,4 Eyll gnlerinde kuryelerle gnderildi. Askeri Harekatn tarih ve saati belli olmasna ramen planda gizli tutularak zaman "G" gn, "S" saati olarak kodlanmt. 5 Eyll 1980 gn Genelkurmay Bakanlndan kan zel kuryeler harekat tarih ve saatinin 12 Eyll saat 04:00 olduunu belirten emrin bulunduu zarflarla Trkiye'nin drt bir yanna hareket ettiler. Artk geri saym balamt. 12 Eyll Askeri ynetiminin iini kolaylatran gelimelerden biri de 5 Eyll 1980 gn Dileri Bakan Hayrettin ERKMEN'in gensoruyla Bakanlktan drlm olmasyd. Dileri Bakan srail'in Kuds' ebedi bakent ilan etmesiyle ilgili yeterli tepkiyi vermemekle sulanmt. Verilen gensorunun kabul edilmesiyle Cumhuriyet tarihinde ilk kez bir Dileri Bakan gensoruyla drlm oldu (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 24-28).

410

3. 12 Eyll Askeri Darbesi ve Sonras Gelimeler iddianamede zetle u ekilde anlatlmaktadr; Beklenen gnn gelmesi ile 12 Eyll 1980 gn saat 03:59'da, Trkiye radyolar (TRT) stiklal Mar'nn alnmasyla birlikte yayna balad. Daha sonra Harbiye Mar'nn alnmasyla Genelkurmay ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan Evren imzasyla yaynlanan Milli Gvenlik Konseyi'nin bir numaral bildirisi okunmaya baland. Bildiri yleydi: "Yce Trk Milleti; Byk Atatrkn bize emanet ettii lkesi ve milletiyle bu btn olan, Trkiye Cumhuriyeti Devleti, son yllarda, izlediiniz gibi d ve i dmanlarn tahriki ile, varlna, rejimine ve bamszlna ynelik fikri ve fiziki haince saldrlar iindedir. Devlet, balca organlaryla ilemez duruma getirilmi, anayasal kurulular tezat veya suskunlua brnm, siyasi partiler ksr ekimeler ve uzlamaz tutumlaryla devleti kurtaracak birlik ve beraberlii salayamamlar ve lzumlu tedbirleri almamlardr. Bylece ykc ve blc mihraklar faaliyetlerini alabildiine arttrmlar ve vatandalarn can ve mal gvenlii tehlikeye drlmtr. Atatrklk yerine irticai ve dier sapk ideolojik fikirler retilerek, sistemli bir ekilde ve haince, ilkokullardan niversitelere kadar eitim kurulular, idare sistemi, yarg organlar, i gvenlik tekilat, ii kurulular, siyasi partiler ve nihayet yurdumuzun en masum kelerindeki yurttalarmz dahi saldr ve bask altnda tutularak blnme ve i harbin eiine getirilmilerdir. Ksaca devlet gsz braklm ve acze drlmtr. Aziz Trk Milleti: te bu ortam iinde Trk Silahl Kuvvetleri, Hizmet Kanununun verdii Trkiye Cumhuriyeti'ni kollama ve koruma grevini yce Trk Milleti adna emir ve komuta zinciri iinde ve emirle yerine getirme kararn alm ve lke ynetimine btnyle el koymutur. Giriilen harektn amac, lke btnln korumak, milli birlik ve beraberlii salamak, muhtemel bir i sava ve karde kavgasn nlemek, devlet otoritesini ve varln yeniden tesis etmek ve demokratik dzenin ilemesine mani olan sebepleri ortadan kaldrmaktr. Parlamento ve Hkmet feshedilmitir. Parlamento yelerinin dokunulmazl kaldrlmtr. Btn yurtta skynetim ilan edilmitir. Yurt dna klar yasaklanmtr. Vatandalarn can ve mal gvenliini sratle salamak bakmndan saat 05den itibaren ikinci bir emre kadar sokaa kma yasa konulmutur. Bu kollama ve koruma harekt hakknda teferruatl aklama bugn saat 13.00deki Trkiye Radyolar ve Televizyonun haber blteninde tarafmdan yaplacaktr. Vatandalarn skunet iinde radyo ve televizyonlar banda yaynlanacak bildirileri izlemelerini ve bunlara tam uymalarn ve barndan kan Trk Silahl Kuvvetlerine gvenmelerini beklerim." (Resmi Gazetenin 12 Eyll 1980 tarihli 17103 sayl mkerrer says)

411

Bildiriyle birlikte Trk Silahl Kuvvetleri emir-komuta zinciri ierisinde lke ynetimine btnyle el koyarak, parlamento ve hkmeti fesh etti. Btn yurtta skynetim ilan edildi. Yurtdna klar yasakland. Ayn gn saat 13:00'te pheli Kenan EVREN Genelkurmay Bakan Gvenlik Konseyi Bakan sfatyla radyo ve televizyondan "Genelkurmay Gvenlik Konseyi Bakan Orgeneral Kenan EVREN'in Aklamas" konumasnda lke ynetimine neden el koyduklarn anlatyordu. (Ayn tarihli Resmi Gazete) ve Milli ve Milli balkl ve sayl

ki numaral bildiride Skynetim Komutanlklarna kimlerin atand, skynetim komutanlarnn lzum grecekleri her trl tertip ve tedbiri almaya yetkili klndklar ve Skynetim Komutanlklarnn ald ve alaca kararlara, tedbirlere ve yaynlanacak bildirilere uyulacan belirtiyordu. 3 numaral bildiride gda ve salkla ilgili tedbirlerden bahsedildi. (Ayn tarihli ve sayl Resmi Gazete) 4 numaral bildiride Milli Gvenlik Konseyinin, bakan Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan EVREN, yeler ise Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin ERSN, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin AHNKAYA, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat TMER, Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat CELASUN'dan olutuu, Milli Gvenlik Konseyi sekreterliine ise Orgeneral Haydar SALTIK'n atand belirtiliyordu. (Ayn tarihli ve sayl Resmi Gazete) Ayrca Milli Gvenlik Konseyi kard 12.12.1980 tarihli ve 2356 Sayl Milli Gvenlik Konseyi Hakkndaki Kanunun 1. maddesindeki Milli Gvenlik Konseyi; Devlet ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren, yeleri; Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tmer ve Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat Celasundan teekkl eder. eklindeki dzenleme ile Milli Gvenlik Konseyinin oluumuna yer verildi.2324 Sayl ve 27/10/1980 tarihli Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 2.maddesindeki Anayasada Trkiye Byk Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren geici olarak Milli Gvenlik Konseyince ve Cumhurbakanna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler de Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakannca yerine getirilir ve kullanlr. eklindeki dzenlemelerle Trkiye Byk Millet Meclisine, Cumhuriyet Senatosuna ve Cumhurbakanna ait yetkilere cebren el konuldu. 5 numaral bildirisinde, ulam ve haberleme ile ilgili tedbirlere yer veril di. 6 numaral bildiride Trk Silahl Kuvvetlerine bir mesaj yaynland. 7 numaral bildiriyle siyasi parti faaliyetleri yasakland, DSK, MSK ve bunlara bal sendikalarn faaliyetleri durduruldu. Trk Hava Kurumu, ocuk Esirgeme Kurumu ve Kzlay hari dier btn derneklerin faaliyetleri durduruldu. Bir ksm dier tedbirlere yer verildi. 8 numaral bildiride kamu kurulularyla kitlerde ve zerk devlet kurulularnda alan grevlilerin emeklilik, istifa ve iten ayrlmalar ikinci bir emre kadar durduruldu. 9 numaral bildiriyle Emniyet Genel Mdrl tm tekilat ile birlikte 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren Jandarma Genel Komutanlnn emrine verildi. Emniyet Genel Mdrlne Korgeneral Hayrettin TOLUNAY atand. (Ayn tarihli ve sayl Resmi Gazete) 12 Eyll askeri ynetimince bu ekilde lkenin tamam denetim ve kontrol altna alnd.

412

12 Eyll 1980 tarihinde darbenin arkasndan siyasi partilerin faaliyetleri yasaklanmt. 16 Ekim 1981 tarihinde karlan 2533 sayl kanunla bata Atatrk'n kurduu Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) olmak zere btn partiler kapatlarak siyasi partiler ve yan kurulularnn tanr tanmaz btn mallar hazineye devredildi. (16/10/1981 tarihli 17486 mkerrer sayl resmi gazete) 02/06/1981 tarihinde 52 sayl Milli Gvenlik Konseyi kararyla 11 Eyll 1980 tarihinde parlamento yesi bulunan siyasi parti mensuplar ile her kademede siyasi parti yneticisi ve mensuplarnn Trkiye'nin gemi veya gelecek siyasi veya hukuki yapsyla ilgili olarak anlaylar dorultusunda szl veya yazl beyanda bulunmalar veya makale yazmalar ve bu amala toplant yapmalar, skynetim uygulamalarna ilikin olarak Skynetim Komutanlklarnn koyduu yasaklarn ve ald kararlarn herhangi bir ekilde tartlmas yasakland. Yasaklara uymayanlar hakknda fiilleri baka bir su olutursa bile ayrca 1402 sayl Skynetim kanunu 16. maddesi uyarnca ilem yaplacana ilikin hkm getirildi. (05/06/1981 tarihli 17361 sayl resmi gazete) Askeri darbeden sonra Trkiye 13 Skynetim blgesine ayrlarak, balarna atanan Skynetim Komutanlar Genelkurmay Bakanlna baland. ddianamenin ekinde bulunan belgelerde, Milli Gvelik Konseyi'nin 12 Eyll 1980 tarihli 2 numaral bildirisine gre skynetim komutanlklarna:

1'inci Ordu Komutan Orgeneral Necdet RU, stanbul ili Skynetim Komutanl'na, 2'nci Ordu Komutan Orgeneral Bedrettin DEMREL, Konya, Nide, Kayseri, Nevehir, Yozgat illeri Skynetim Komutanl'na, 3'nc Ordu Komutan Orgeneral Selahattin DEMRCOLU, Erzincan, Gmhane, Giresun, Trabzon, Rize, Ordu, Sivas, Tokat, Amasya, orum, Samsun, Sinop illeri Skynetim Komutanl'na, Ege Ordusu Komutan Orgeneral Sreyya YKSEL, zmir, Manisa, Aydn, Uak, Denizli, Mula, Isparta, Burdur, Antalya illeri Skynetim Komutanl'na, Donanma Komutan Koramiral Nejat SERM, Kocaeli, Bursa, Bilecik, Sakarya, Bolu, Zonguldak illeri Skynetim Komutanl'na, 2'nci Kolordu Komutan Korgeneral Hsn ELENKLER, anakkale, Balkesir illeri Skynetim Komutanl'na, 4'nc Kolordu Komutan Korgeneral Recep O. ERGUN, Ankara, ankr, Kastamonu illeri Skynetim Komutanl'na, 5'inci Kolordu Komutan Korgeneral Adnan DOU, Tekirda, Krklareli, Edirne illeri Skynetim Komutanl'na, 6'nc Kolordu Komutan Korgeneral Nevzat BLGRAY, Adana, Mersin, Kahramanmara, Adyaman, Gaziantep, Hatay illeri Skynetim Komutanl'na, 7'nci Kolordu Komutan Korgeneral Kemal YAMAK, Diyarbakr, Urfa, Mardin, Siirt, Hakkari,Van illeri Skynetim Komutanl'na, 8'inci Kolordu Komutan Korgeneral Sabri DEL, Elaz, Malatya, Tunceli, Bingl, Mu, Bitlis illeri Skynetim Komutanl'na, 9'uncu Kolordu Komutan Korgeneral Selahattin CAMBAZOLU, Erzurum, Ar, Kars, Artvin illeri Skynetim Komutanl'na,

413

1'inci Taktik Hava Kuvvet Komutan Korgeneral Tevfik ALPASLAN, Eskiehir, Ktahya, Afyon illeri Skynetim Komutanl'na,

Atandklar anlalmtr. Yine iddianamede; Askeri darbenin liderlerine gre, basn tek ses tek yrek olmas ve 12 Eyll'le ilgili haberleri vermesinin gerektiini belirtiyordu. Ynetimin istemedii hususlar haber yapldnda gazeteler kapatlyordu. Komutanlar basn kurulularn ziyaret ediyorlar, 12 Eyll'n gerekliliini anlatyorlard. Ancak bu tartma eklinde deil, tebligat manasndayd. Onlarn konumas srasnda bakasnn sz hakk bulunmuyordu. O dnemin gazetecilerinden Nadir Nadi gazeteler zerindeki basklarla ilgili pheli Kenan Evren'le grmesiyle ilgili unlar anlatyordu: "Bari her gazeteye bir albay atayn. O ne yapacamz sylesin" diye sitem ettiinde Orgeneral Haydar Saltk, "Gerekirse bunu da yaparz, cesaretinizi frenlemek iin" cevabn veriyordu 12 Eyll dneminde skynetim yasaklarndan bunalan gazeteler, zm magazin haberlerini yer vermekte buldu. Siyasi, ekonomik, sosyal gelimeler hakknda yazmak hemen hemen ihtimal d idi. Bu srete asparagas ve erotik arlkl yeni gazeteler tredi. Bu gazetelerin trajlar milyonlara ulayordu. 14 Eyll 1980 gn TRT'ye gnderilen yaplacak yaynlarla ilgili emirlerden bazlar unlard "- Milli Gvenlik Konseyi ve skynetime kar haberler verilmeyecektir. - Aksi belirtilmedike MGK bildirileri gnde defa, skynetim bildirileri de iki defa yaynlanacaktr. - 12 Eyll mdahalesiyle ilgili halkla rportajlar yaplacak, daha ziyade orta yallarla konuulacaktr. Rportaj yayna girmeden nce de tasvip alnacaktr." Bu ekilde toplum zerinde kurulan bask ve aleyhe yayn yasaklaryla dnce hrriyeti tamamen ortadan kaldrlyor, gazetelerin ve televizyonun hangi haberleri yazp hangisini yazamayacaklarna MGK karar veriyordu. Bu dnemde 1402 sayl skynetim kanuna dayanlarak hibir yarg karar olmadan 30.000 memurun grevine son verildi. 7233 memur blgelerinin dna gnderildi. 300.000 kiiye sakncal olduklar gerekesiyle pasaport verilmedi. Pasaport verilmeyenler ierisinde Trk Halk Mzii sanats Ruhi Su da vard. Kanser hastalna yakalanan Ruhi Su pasaport verilmedii iin tedavi olamad ve yaamn yitirdi. 12 Eyll ynetimi tarafndan yurtdna kaan 14.000 kii vatan haini olduklar gerekesiyle vatandalktan karld. Ynnde aklamalara da yer verilmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 28-31). 4. ddianamede Askeri Darbe Ynetimince Gzaltnda ve Cezaevlerinde kence Gren Madurlar Askeri darbe ynetimince gzaltnda ve cezaevinde ikence gren madurlar olarak iddianamede isimleri geen: Muhsin YAZICIOLU, Nimet TANRIKULU, Orhan AKIROLU, Ylma DURAK, Mustafa DKC, Aydn ES, Nuri DEMRYREK, Celal ADAN, Bekir BA, Aydn DEMRKOL, Mehmet KAZGAN, Namk Kemal ZEYBEK, brahim NAL,

414

Yaar YILDIRIM, Celalettin CAN, Gkhan EREN, Yaar OKUYAN, Mustafa YALINER, Mahir Kadir DAMATLAR, Ouzhan MFTOLU, Selim DNDAR, Orhan MROLU ve Abdurrahman YCEL isimli ahslarn beyanlarna ayrntl yer verilmitir. 5. ddianamede Madurlarn Beyanlar ve Belgelerden Elde Edilen Cezaevi Grevlilerin simleri stanbul: Metris Skynetim Savcs Recep SZEN Metris Cezaevi Mdrleri Adnan ZBAY, Murat Binba Dnemin siyasi ube mdr nal ERKAN, mdr yardmcs Mehmet AAR Ankara: Ankara Skynetim Savcs Nurettin SOYER, Mamak Cezaevi Mdr Albay Raci TETK, Pol-der'li Zeki KAMAN ve Drst OKTAY (kence eden polisler) Diyarbakr: Diyarbakr Cezaevi Mdr Birol Binba, Diyarbakr 5 Nolu Askeri Cezaevi Gvenlik Amiri olarak atanan Yzba Esat Oktay YILDIRAN avat: Mteki Yener TURANa yaplan ikencelerden sorumlu avat Cezaevi Karakolunda Yzba Mustafa EKEN ve Astsubay Bahri DENZ, Binba Ahmet SELEK Fatsa: Bakomiser Mustafa YAYLA, polis memurlar Tuncer MEKK, Yemen TRKAN, Ali AY, Baavu Ramazan KARTLAK ve emrinde grev yapan askerler 6. O Dnemde kence Yapldna Dair Tespit ile lgili Rapor Dzenleyen Hekimler Mevki Hastanesi tabiplerinden Binba Tabip Selim KAPTANOLU ve Tabip Albay Mehmet NL 7. ddianamede 12 Eyll Askeri Darbe Dneminde Gzalt Merkezleri ve Cezaevlerinde Uygulanan kence Yntemleri ddianamede 12 Eyll Askeri Darbe dneminde gzalt merkezleri ve cezaevlerinde uygulanan ikence yntemleri olarak unlar belirtilmitir; Falaka: Yaygn ve srekli kullanld. Ayak taban, ellerin ii gibi vcudun kasl blmlerine kalas, cop, zincir, saz sap, pik demir vb. vurularak gerekletirilirdi. Bu yntem, ayak tabanlarn ve el ayaklarn patlatr, kaba yerleri ezer, morartr, trnaklar skerdi. El ayak gibi herhangi bir yeri krar, sakat brakrd. Kpek Saldrtma: Tutuklu rlplak soyulur, kurt kpei zerine saldrtlrd. Kpein ilk kapt yer bacak aras olurdu.

415

Zincir: 20-25 metre uzunluundaki zincirin ular iki tutuklunun boynuna balanr, tutuklular srt srta verdirilerek ters ynde hzla itilir. Tutuklu tek ayandan zincire balanr, bu zincir yksek bir yere aslr, tutuklu baylncaya kadar askda kalrd. Germe: Tutuklunun bir baca merdiven kenarlna balanr, dier baca da ak braklan kouun gzetleme deliine balanp kap kapatlr, tutuklunun bacaklar kou kapsnn eni kadar gerilir ve yle kalrd. Kouturulur, zincir tam gerilince, her iki tutuklu da srtst yere derdi. Ayaktan Asma/Tepe: 50-60 kii havalandrmaya alnrd. Gardiyan "tepe ol" komutu verince tm tutuklular st ste bindikten sonra, bir tutuklu da st ste yatan tutuklularn stne kar, stiklal Mar'nn on ktas okutulurdu. Kule: Havalandrmaya kan tutuklular alt kiilik daire olutururlard. Bunlarn zerine 3-4 kat olacak biimde tutuklular karldktan sonra, gardiyann "ykl" komutuyla kule oluturan tutuklular kendini yere brakr ve bylece tutuklularn deiik yerlerinde krlma, incinme ve kk olurdu. Ranza Alt: Gardiyanlarn ellerinde kalaslarla koua girip, "ranza alt ol" komutunu verince, kouta bulunan tutuklularn hepsi ranzalarn altna girerdi. Herhangi bir yerlerinin akta kalmamas gerekiyordu. Ranzalarn altna tm tutuklular smad iin kimini eli, kiminin kolu darda kaldndan, gardiyanlar ellerindeki kalaslarla tutuklularn darda kalan ksmlarna vurmaya balard. Kantar: Tutuklular havalandrmada rlplak soyundurulup tek sra halinde dizilirler, srann n tarafnda duran tutuklu srt st yatrlrd. kinci tutuklu, yatan tutuklunun testis ve erkeklik organlarndan tutarak yukar kaldrr, tutuklunun ka kilo geldiini sylemesi istenirdi. Tm tutuklular birbirini tartana kadar bu ilem devam ederdi. Kervan: Havalandrmada, tutuklular tek sra dizilir, her tutuklu nndeki tutuklunun srtna bindirilir, bacaklar altndaki tutuklunun boynundan aaya sarktlr ve kulaklarndan tutmas istenirdi. Gardiyann komutuyla tutuklular yrmeye balar ve bu ilem tutuklular ayakta duramayacak duruma gelene kadar srerdi. Sehpa: Tutuklu gece koutan alnp, kou koridorunda gardiyan ve subaylardan mizansen olarak oluturulan bir mahkemede sorgulanrd. Mahkeme, tutukluyu idam cezasna arptrr, ikinci katn merdiven kenarlna bir ip geirilip, ipin ucuna tutuklunun boyun kemiini krmayacak dzeyde kaln bezden bir ilmik taklr, tutuklunun boynu bu ilmie geirilir ve temsili infaz gerekletirilirdi. Tutuklu tam boulaca srada ip alrd. Cop Sokma: Gardiyanlar copu zeytinyana batrr ve yal copu tutkulun makatna zorla sokard. Sonra bu copu kendisine ya da bir baka tutukluya yalatrlard. ek-ek: Tutuklu rlplak soyundurulur ve erkeklik organna bir ip taklrd. Gardiyan ipin dier ucunu alp hzla koar, tutuklu da zorunlu olarak gardiyann peinden koard.

416

Lam Suyuna Sokma: Tecrit blmnn alt katndaki baz tuvaletlerin delikleri tkanr. Hcrelerin pislii ve lam sular burada biriktirilir, diz boyu kadar oluturulan pisliin iine tutuklu atlr ve pislik yedirilirdi. Kitap Okuma: Kouta bir tutuklunun eline kitap verilir, tutukluya avaz kt kadar yksek sesle tek tek szckler okutulurken, dier tutuklular bu szckleri tekrarlard. Sabahtan akama kadar yaplan bu ilem srasnda, tutuklular ayakta durmak zorundayd. Mar Syletme: Cezaevinde bulunan herkes elli'yi akn mar ezberlemek zorundayd. Bu marlar tutuklularn ses telleri tahri oluncaya kadar syletilirdi. l Dediimde: Tutuklu havalandrmann orta yerine karlr, hazr ol durumuna geirilirdi. Gardiyann "l" komutuyla tutuklu kaskat, eklemlerini krmadan eyer drlrd. Bu ilem gardiyann keyfine gre tekrarlanrd. Sigara irme: Bunun ok eitli yntemleri vard. En ok uygulananlar unlard: Kouta kalan tutuklularn eline be adet sigara verilir, sigaralarn tm yaklarak devaml aznda tutulurdu. Gardiyann "ek -brak" komutuyla sigaralar bitinceye kadar iirilir, sigaralar-filtreleri dahil tutuklulara yedirilirdi. Bu srada kou pencereleri kapatlr, havaszlk ve dumanla boulma ortam yaratlrd. Banyo: Tutuklular rlplak soyundurulur ve tek sra halinde banyoya gtrlrd. Banyoda sabun kullanlmazd. Hortumla tazyikli su tutuklularn zerine fkrtlrd. Daha sonra tutuklular koridora karlr, "Yat-srn" komutuyla tutuklular yerlerde srndrlerek koularna gtrlrd. Saym Dzeni: Tutuklular gnde en az be kez saylrd. Her saymdan nce, tutuklular saym dzenine geer , saym talimi yaptrlr, yksek sesle tekmil verilir, rahat-hazr ol ile, ker kalkarlard. Gece Nbeti: Geceleri her kouta mevcuda gre 2-7 kiiye kadar tutukluya srayla nbet tutturulurdu. Nbet srasnda devriye gezen gardiyanlar, kouun mazgal deliini aar, nbeti tutuklunun mazgaldan dar elin uzatmasn ister, tutuklunun ellerine cop veya kalasla istedii kadar vururdu. Lokomotif: Tutuklular havalandrmaya karlr. ki kii rlplak soyundurulur, bunlardan birisi domalp iki eliyle diz kapaklarn tutar, dieri de arkadan bunu kucaklard. Gardiyann "uygun adm mar" demesiyle her iki tutuklu havalandrmada dolarlar, dier tutuklular zorunlu olarak bunlar izlerdi. Pislik Yedirme: Her havalandrmann ortasnda bir lam ukuru vard. Lam sular ve insan pislikleri burada toplanrd. Tutuklulara bu ukurdan avu avu pislik alp yemeleri istenirdi. eme: Havalandrmada bir tutuklunun yere yatmas istenir, dier tutuklulara, yerde yatan tutuklunun yzne iemesi istenirdi.

417

Tecavz: Cezaevinde grev yapan gardiyanlar, gen tutuklara merdiven altlarnda zorla tecavz ederlerdi. Ayrca iki tutuklu rlplak soyundurularak birbirlerine tecavz etmeleri istenirdi. Hastane: Hastanede de cezaevindeki kurallar geerliydi. Hasta, tuvalete gtrlmez, yatakta da hazr ol vaziyetinde yatard. Verem: Veremlilerle, salam tutuklular birbirinden tecrit edilmez, ayn kapta yemek zorunda braklrd. Ayn battaniyenin altnda yatrlrlard. Veremlilerin balgamlar tahlil yaplacak bahanesiyle toplanr, karavanadaki yemeklere kartrlr ve bu yemekler tm tutuklulara yedirilirdi. Ayakta Bekletme: Bu yntem cezaevinde her gn geerliydi. Sabah saat 05'den akam 17-19'a kadar tutuklularn oturmas yasakt. Konuma Yasa: Kou iindeki iki kiinin birbiriyle konumas, tutuklunu glmesi ve dnr gibi grnmesi yasakt. Byle bir suu ileyen tutuklulara yukardaki ikence yntemleri uygulanrd. Gece Baskn: Nbeti subay ve gardiyanlar, gece ge saatte tutuklularn kouuna girerek, uyku srasnda tutuklulara cop veya kalaslarla dayak atarlard. Avukat-Ziyaret Daya: Avukat grmesine ve dier grmelere gidip gelirken tutuklulara dayak atlrd. Grlerde hibir ey konuulmamas tembih edilirdi. Tutuklular avukatlaryla savunma konusunda gr alveriinde bulunamazlard. Mahkeme Daya: Tutuklular mahkemeye gtrlrken cenaze arabasna bindirilirlerdi. Elleri arkadan kelepeli olurdu. Cenaze arabasna binerken ve karken gardiyanlar tarafndan dvlrlerdi.

12 Eyll askeri darbesinin ardndan cezaevleri ve gzalt merkezlerinde insanlk d uygulamalarn sonucunda lmler meydana geldi.12 Eyll 1980 askeri darbesi ile ynetimin eklen de olsa sivillere devredildii 1983 tarihine kadar gzalt ve cezaevinde lenleri toplam says 191 kiiydi. Bunlardan 5'i cezaevinde alk grevinde, 1 tanesi de ikence sonucunda hastalanp lmt. Sadece 12 Eyll 1980 tarihiyle 31 Aralk 1980 tarihi arasnda cezaevinde lenlerin says 43 kiiydi (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 31-63). 8. Gdml Demokrasiye Dn ddianamede 12 Eyll sonrasnda demokrasiye dn sreci demokrasiye dn olarak adlandrlarak zetle u ekilde ifade edilmitir: gdml

12 Eyll darbe ynetimi hazrlatm olduu Anayasay pheli Kenan Evren aksine konumann ve propaganda yapmann yasak olduu bir ortamda il il dolaarak halka anlatt. Nihayet 7 Kasm 1982 gn yaplan halk oylamasnda %92,7 evet, %8,6 hayr oyuyla Anayasa kabul edildi. Yaplan oylamada evet oyu beyaz renkte, hayr oyu ise mavi renkteydi. Kullanlan zarflarn effaf olmas nedeniyle mavi oy kullananlar ortaya kacandan bu husus oy kullananlar iin bir korku ve ekinme duygusu oluturuyordu. Dolaysyla 1982 Anayasas kamuoyunun serbeste olutuu demokratik bir ortamda oylanmamtr.

418

1983 Nisan aynda siyasi parti kurma yasa kaldrld. Ancak kurulacak partilerin kurucu listesinin Milli Gvenlik Konseyi onayndan gemesi gerekiyordu. Bu nedenle Milli Gvenlik Konseyi seime sokmak istemedii partileri kurucu listesini 30'dan aaya indirip, partinin kurulmasn engelliyordu. Askeri ynetim sadan iki, soldan ise bir parti girmesini istiyordu. Buna gre sadan kendisinin destekledii Turgut Sunalp'n kurduu MDP ile Turgut zal'n Anavatan Partisine, soldan ise Nejdet Calp'n kurduu Halk Partinin seimlere girmesine izin verdi. Seimlere sokmak istemedii dier partilerin bir ksmn kapatt, bazlarn ise kurucularn veto ederek kurulmasna engel oldu. 6 Kasm 1983 tarihinde yaplan milletvekili seimlerinden nce partiler milletvekili adaylarn da Milli Gvenlik Kurulunun onayndan geirmek zorunda kald. Parti kurucularnda olduu gibi milletvekili listelerinin bir ksm da veto edildi. pheli Kenan Evren seim ncesi yapt konumalarda Turgut zal'a oy verilmemesi ynnde toplumu ynlendirmeye alyordu. Bu balamda 4 Kasm'da yapt televizyon konumasnda byk tesislere, Keban Barajna ve Gneydou Anadolu Projesine sahip kan Turgut zal' sert bir ekilde eletiriyor, yle diyordu: "1980-1981 yllarnda ekonomik durumun dzelmesinin kendilerine mal edenleri, ekonominin tabii kanunlarn yalnzca kendilerine verildiini byk bir gururla ekinmeden her gn ifade edenleri... 1982 Anayasasna gre Cumhurbakan olan pheli Kenan Evren'in konumasnda Milliyeti Demokrasi Partisi lideri Turgut Sunalp'n Turgut zal'a kar kendisini destekleyecek konuma yapmasn istediini ise u szleriyle ortaya koyuyordu: "... Canm ben Cumhurbakanym, dedim. Baz yerlerde dedim, hani bunu ima eder eyler sylyorum ama, dedim. Halk anlarsa anlar. te Van'da falan byle bir konuma yaptm... 4 Kasmda yaptm konumada ima yollu byle bir ey syledim. 6 Kasmda 1983de yaplan genel seimlerde Anavatan Partisi seimi kazanm olmasna ramen, pheli Kenan Evren hkmeti kurma grevini Turgut zala yaklak iki hafta getikten sonra 20 Kasmda verdi. pheli Kenan Evrenin: "Benim imdiki intibam o ki, 83te deil 84de efendim bu seimler yaplsayd, belki baz eyler, konular daha iyi halledilmi, yle teslim edilmi olabilirdi. eklindeki beyanndan ynetimi sivillere devretmekten piman olduu anlalmaktadr (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 63-64). 9. ddianamede Anayasay hlal (Askeri Darbe) Suu Asndan Yaplan Deerlendirme ddianamede Anayasay hlal Suu asndan deerlendirme zetle; 1 Mays 1977 tarihinde meydana gelen ve 34 kiinin lm ile birok kiinin yaralanmasyla sonulanan olaylarn olu ekli, grg tanklarnn anlatmlar, olayda gerek ntercontinental Otelinden gerekse Sular daresi binasnn stnden ate edenlerin birok kii tarafndan grlm olmasna ramen polisin gerek sulularn hibirisini yakalayamam olmas, Malatyadaki olayda 3 adet bombann ayn ilden bir gn arayla farkl siyasi grteki kiilere gnderilmi olmas, orum ve Kahramanmara olaylarnda olduu gibi ehirde sulara zehir konulduu iddiasnn yaylmas,

419

16 Mart katliamnda, sulunun takibine amirleri tarafndan mdahale edildiini belirten grevli polisin beyanlar, yllar sonra ortaya kan ve yarglanp ceza alan fail Zlkf sotun eylemi polisin kendisine yaptrdn belirten beyanlar, 1978 Sivas Olaylarnda Devlet Bakan Enver Akova'nn Sivas halknn olaylara karmadn, ar ularn silah aldklar kaynaklarn ayn olduu ynndeki beyanlar, bir ksm gvenlik glerinin Sivas'a dardan topluluklarn getirildiine ilikin beyanlar, Sivas'n demografik yaps itibariyle Alevi ve Snni vatandalarn birlikte yaamas nedeniyle provokatif eylemler iin uygun olmas, olayda Malatya, Mara ve orum olaylarndakine benzer ekilde Snni vatandalar, Alevi vatandalar aleyhine kkrtmaya ynelik sloganlarn atlm olmas, 100den fazla kiinin ld, 150den fazla insann yaraland, birok evin ve iyerinin yaklp ykld vahim nitelikteki Kahramanmara olaylarnda, dnemin ileri Bakann ve Valisinin yardm taleplerine olumsuz cevap verilmesi, olaylara mdahale iin evre illerden gelebilecek askeri birliklerin 25 Aralk tarihine kadar gelmemesi, Babakan Ecevitin, olaylarda askeri birliklerin pasif kaldna ve iinde ileri Bakan bulunan aracn korunmas konusunda bile etraftaki askeri birliklerin yardm etmedikleri ynndeki beyanlar, olaylarn youn olarak cereyan ettii son 3 gnde polisin olaylardan el ektirilmesi, ildeki askeri birliklerin ise yetersiz ve pasif kalmalar nedeniyle olaylara etkin mdahale edilmemesi, Tayyar Paa adndaki Tugeneralin, kke Kengere syledii Siz ne biim Milliyetisiniz, ne biim lkcsnz, size byle mi emir verildi. Yznze gznze bulatrdnz. eklindeki szleri, infiale neden olan anonsu kimin yaptnn tespit edilememesi, kendisini milli piyangocu olarak tantan 26 kiinin tespit edilememesi, len 2 solcu retmenin cenazelerinin hastaneden tesliminin Cuma namaz saatine denk getirilmesi, dnemin Elaz Valisinin kontrgerilla tarafndan tehdit edildiini belirtmesi, Pazarck ilesinin kynde retmenlik yapan Akif Dalga'n olaya katlan gruplar bir subayn ynlendirdiini beyan etmesi, Gazeteci Abdi pekinin ldrlmesinde tetiki olarak kullanld anlalan Mehmet Ali Acann kendisine eylemi yaptranlar aklayacana dair yapm olduu aklamadan sonra Maltepe Askeri Cezaevinden, hem de asker elbisesi giydirilerek karlmas, orum olaylarnda da yine Kahramanmara ve Malatya olaylarndaki gibi cami bombaland , sular zehirlendi gibi sylentilerle alevi ve snni halk kitlelerinin kar karya getirilmesi, olaya mdahale iin gelen Amasya Tugay komutann olaylar yatmadan birliklerini geri ekmesi, olay bizzat yaayan Adnan Baran'n polis ve askerin olaylara mdahale etmedii, kendisiyle birlikte firari sanklarn kentte rahata gezmelerine izin verildii, baz subaylarn sa ve sol gruplara silah ve patlayc verdikleri, Alaaddin Camiine bomba atldna ilikin yalan haberin aslsz olduunu camide anlatmaya alan Kazm Aras isimli ahsn gerein ortaya kmasn istemeyen kiilerce sopa darbeleriyle etkisiz hale getirildiine dair beyanlar, Cumhurbakanl seim sreciyle ilgili blmde anlatld zere, ileri Bakan Orhan Erenin anlatmna gre, CHP aday Muhsin Baturun seilmeye yakn bir oy almas zerine dnemin TSK komuta kademesinin, yapm olduu darbe plannn akamete urayaca endiesiyle, Cumhurbakannn seilme ihtimalinden rahatsz olmalar, MSPnin 6 Eyll 1980 tarihinde dzenledii Kuds Mitinginde, mitingi dzenleyen MSPnin Genel Bakan olan Erbakann komutuyla sylettii stiklal Mar srasnda bir ksm kiilerin ayaa kalkmayarak stiklal Marn sylemeyen kiiler hakknda, hem

420

Erbakan hem de Belediye Bakan Mehmet Keeciler tarafndan yaplan ikyetlerden bir sonu alnamamas, bu kadar abartl kyafetlerle mitinge katlarak ortalkta dolaan kiilerin yakalanamamas, stelik bu kiilerin eylemlerinin de MSPye yklenerek darbeye gereke yaplmas, basit bir mantkla bu kiiler MSPli olsalar kendi genel bakanlarnn sylettii stiklal Marnda ayaa kalkmalarnn gerekmesi, 14 Ekim 1979 tarihinde ara seimlerinden sonra devlet ierisinde kk bir devlet gibi rgtlenen Ordunun Fatsa ilesine, skynetim ilan edilen blge olmamasna ramen pheli Kenan EVRENin emriyle operasyon yaplarak mdahale edilmi olmasna ramen, phelinin, dier bir ksm illerdeki terr olaylarna, rnein, Kahramanmara olaylarna askerin neden mdahale etmedii sorulduunda, skynetim ilan edilmedii iin yetkilerinin olmadn belirtmi olmas, esasen her gn onlarca insanmzn terr olaylarnda ld bir ortamda, Babakan, Hkmet ve dier siyasi parti liderlerine dorudan, Cumhurbakanna ise dorudan olmasa bile dolayl olarak mdahalede bulunabileceine ilikin uyar mektubu verebilecek kadar kendisini gl gren askeri ynetimin, terr olaylarna mdahale ederek sulular adli merciler nne karmasnn toplum ve siyasi iktidar tarafndan ancak takdir edilebilecek bir durum olmas, 12 Eyll 1980 tarihinden nce 26 Aralk 1978 Kahramanmara olaylar nedeniyle Adana, Ankara, Bingl, Elaz, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, stanbul, Kars, Malatya, Kahramanmara, Sivas ve anlurfadan oluan 13 ilde, yine iddet olaylar nedeniyle 26 Nisan 1979da Adyaman, Diyarbakr, Hakkri, Mardin, Siirt ve Tuncelide, 20 ubat 1980de Hatay ve zmirde, 20 Nisan 1980de Arda olmak zere toplam 22 ilde skynetim ilan edilmesi, Sivas ve Erzincan'da 26 ubat 1980 ve 20 Nisan 1980 tarihlerinde skynetimin kaldrlmas, kalan 20 ilde skynetim devam ettii halde 12 Eyll 1980 ncesi sulularn yakalanp yarg nne karlmamas, 12 Eyll Dneminin 2. Ordu Komutan Bedrettin DEMRELin, 5 Temmuz 1987 tarihinde Milliyet Gazetesinden Yener SSOYa verdii rportajda 12 Eylln ge yapldna inanyorum. Arkadalarmn ou Tam olgunlasn, millet tarafndan tasvip edilsin dediler. Bana kalsayd en az bir yl nceden yapardm. Bir yl ok kan akt. eklindeki szleri, Dnemin Babakan Sleyman DEMRELin darbe yapmaya karar veren askeri ynetimin terr olaylarnn zerine bilerek gitmediklerine, komuta heyetinin bir taraftan sureti haktan grnp dier taraftan tertip ierisinde olduklarna, akan kanlarla darbeye meru zemin oluturulduuna, 2. Ordu Komutan Bedrettin DEMRELin kendisine, darbe yapmaya bir sene evvel karar verdiklerini ancak artlarn olgunlamasn beklediklerini sylediine, terr olaylarnn darbe sonras bak gibi kesildiine ve askeri ynetimin terr olaylarna mdahale iin isteklerini yerine getirmeye hazr olduklarna dair beyanlar, Blent Ecevitin, terrn artmaya balad gnlerde kendisinin baz illerde skynetim ilan edilmesi isteine, Genelkurmay Bakan Kenan Evrenin ellerindeki kuvvetlerle daha ok ilde skynetim ilanna glerinin yetmeyeceini belirterek kar ktna, 12 Eyll 1980 tarihinden nce baz illerde skynetim ilanna gc yetmeyen askeri gcn 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren 67 ilde nasl skynetim ilan ettiklerine dair beyanlar Gzetilerek yaplm ve u ekilde sonulandrlmtr:

421

Tm bu hususlar nda 12 Eyll 1980 ncesi terr olaylarna bakldnda, olaylarn toplumu kaosa, i atmaya srkleyerek lkeyi ynetilemez hale getirip, askeri darbeye zemin hazrlamak ve ynetimi ele geirmek isteyen devlet iindeki derin yaplarn ynlendirmesi ve kurgulamasyla karlm terr olaylar olduu, devlet iindeki etkili glerin, olaylarda gvenlik glerinin etkin olarak grev yapmasn engelledii, gvenlik glerinin baz olaylarda kullanld, bu kadar organize ve geni apl olaylarn devlet iinde rgtlenmi illegal glerin planlamas ve itiraki olmadan yaplamayaca, phelilerin darbe yapmaya yaklak bir yl nceden karar verdikleri, her halkarda lke ynetimini cebren ele geirmek niyetinde olduklar, yaplacak askeri darbenin halkn gznde meru grlebilmesi iin terr olaylarnn zerine bilerek gitmedikleri, mdahale etmedikleri veya tertiplenen olay amacna ulatktan sonra mdahale ettikleri, phelilerin darbe yapmak iin bir yl artlarn olgunlamasn bekledikleri, darbe iin frsat kolladklar anlalmtr.(Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 64-67). 10. Eylemin TSK Hizmet Kanununun 35. Maddesi Asndan Tartlmas ddianamede pheliler ve vekillerin savunmalarnda askeri darbenin Trk Silahl Kuvvetleri Hizmetler Kanunu 35. maddesindeki yetkiye dayanarak yapldn belirtmi olduklarn, ancak 211 sayl Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanunu 35. maddesindeki dzenlemenin "Silahl Kuvvetlerin vazifesi; Trk yurdunu Anayasa ile tayin edilmi olan Trkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumak" eklinde olduu, Anayasa ile kurulmu bir devlet olan Trkiye Cumhuriyeti'nde yasal dzenlemeler arasnda bir hiyerari olduu, bunlardan en yukarda Anayasann yer ald, kanunlarn ise Anayasann hiyerarik olarak altnda yer ald, dolaysyla kanunlarn Anayasaya aykr olamayacaklar temel hukuki kurallardandr. Bu nedenle, kanunlar Anayasaya aykr olamayacaklar gibi, kanunla verilen bir yetkinin Anayasay ortadan kaldrmak amacyla kullanlmas da mmkn olmad belirtilmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 78). 11. ddianamede Zamanam Ynnden Yaplan Deerlendirme ddianamede zamanam ile ilgili u deerlendirme yaplmaktadr: 1982 Anayasasn geici 15. maddesindeki dzenlemeye bakldnda dzenlemenin pheliler hakknda bir soruturma ve yarglama engeli ortaya koyduu anlalmaktadr. 765 sayl Trk Ceza Kanununun 107. maddesinde "Hukuku amme davasnn ikamesi mezuniyet veya karar alnmasn yahut dier bir mercide halli lazm gelen bir meselenin neticesine bal bulunduu takdirde mezuniyet ve kararn alnmasna yahut meselenin halline kadar mruru zaman durur." eklinde, Anayasann 83/3 maddesinde ise "Trkiye Byk Millet Meclisi yesi hakknda, seiminden nce veya sonra verilmi bir ceza hkmnn yerine getirilmesi, yelik sfatnn sona ermesine braklr; yelik sresince zamanam ilemez." eklinde, 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 67/1 maddesinde "Soruturma ve kovuturma yaplmasnn, izin veya karar alnmas veya dier bir mercide zlmesi gereken bir meselenin sonucuna bal bulunduu hallerde; izin veya kararn alnmasna veya meselenin zmne veya kanun gereince hakknda kaak olduu hususunda karar verilmi olan su faili hakknda bu karar kaldrlncaya kadar dava zamanam durur." eklinde dzenlemelere yer verilmitir. Gerek Anayasada gerekse Trk Ceza Kanunlarnda soruturma ve yarglama engelinin bulunduu hallerde zamanamnn ilemeyecei kural ngrlmtr. Anayasann 12 Eyll 2010 tarihinde referandumla kaldrlan geici 15. maddesi de

422

burada olduu gibi bir soruturma ve kovuturma engelidir. Dolaysyla phelilere atl bulunan eylemlerde zamanam, eylemlerin gerekletii 02/01/1980 ve 12/09/1980 tarihlerinde ilemeye balam ancak 1982 Anayasasnn geici 15. maddesinin yrrle girdii 09/11/1982 tarihinde durmutur. Sz konusu sularda zamanam sresi 20 yl olup, 09/11/1982 tarihinde durmu olan zamanam geici 15. maddenin kaldrld referandum sonucunun resmi gazetede yaynland 23/09/2010 tarihinden itibaren yeniden ilemeye balamtr. Aklanan nedenlerle hukukumuza gre zamanam sresinin dolmadnn anlald (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 79). 12. ddianamede Geici 15. Maddenin Af Niteliinde Olup Olmad Ynnden Yaplan Deerlendirme ddianamede Anayasann Geici 15. Maddesinin Af niteliinde olup olmad ynnde de bir deerlendirme u ekilde yaplmtr: Anayasann geici 15.maddesinin bir tr af kanununu olarak deerlendirilmesi mmkn deildir. Yukarda akland zere Anayasay ihlal (askeri darbe) suu temadi eden bir su olup, bu su TBMMnin grevine balad 06/12/1983 tarihine kadar ilenmeye devam etmitir. Anayasann 15. maddesi ise 09/11/1982 tarihinde yrrle girmitir. Sz konusu geici 15. maddede "12 Eyll 1980 tarihinden, ilk genel seimler sonucu toplanacak Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk Divann oluturuncaya kadar geecek sre iinde, yasama ve yrtme yetkilerini Trk milleti adna kullanan, 2356 sayl Kanunla kurulu Milli Gvenlik Konseyinin, bu Konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmetlerin, 2485 sayl Kurucu Meclis Hakknda Kanunla grev ifa eden Danma Meclisinin her trl karar ve tasarruflarndan dolay haklarnda cezai, mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri srlemez ve bu maksatla herhangi bir yarg merciine bavurulamaz." dzenleme getirildii, dzenlemede, TBMM Bakanlk Divan oluturuluncaya kadar, yani 06/12/1983 tarihine kadar ilgililer hakknda yarg merciine bavurulamayacandan sz edilmektedir. Bir af kanununun yrrle girdii tarihten sonra gerekleecek eylemler iin uygulanacan kabul etme imkn bulunmamaktadr. Ayrca darbe ynetiminin denetimi ve isteine gre hazrlanm bir Anayasada yer alan madde metninde af tabiri kullanlmamken, gzalt merkezleri ve cezaevlerinde, insanlk d ikence ve kt muamele gren binlerce madurun aleyhine yorum yaparak, dzenlemenin af niteliinde olduunu syleme olana yoktur. Bu nedenlerle Anayasann kaldrlan geici 15. maddesinin af kanunu olarak deerlendirilemeyecei anlalmtr. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 79-80). 13. ddianamede kence ve Kt Muamele ddialar Asndan Yaplan Deerlendirme ddianamede ikence ve kt muamele iddialar asndan zetle u ekilde deerlendirme yaplmtr: 12 Eyll Askeri ynetimi, gzaltna alm olduu sa ve sol grl kiileri ar fraksiyonlarn etkisinde kalm, dolaysyla topluma zararl, yola getirilmesi gereken kiiler olarak grmtr. Bu nedenle gzalt ve cezaevlerinde uygulanan yntemlerle kiiliklerini ezip ortadan kaldrarak toplumu tek-tipletirmek istemitir. Bu amala cezaevlerinde 'kartr-bartr' denilen yntemle sa ve sol grl kiileri ayn kou ve hcrelere koyup, zorla yaptrm olduklar bir ksm hareketler, bir ksm marlarn ve konularn zorla retilmesi ve ezberlettirilerek yksek sesle sylettirilmesi suretiyle

423

dnce ve farkllklar ortadan kaldrmaya almlar, bu yntemleri de bir ikence yntemi olarak uygulamlardr. pheli Kenan EVRENin 01/03/2006 tarihinde Kanal D televizyon kanalnda yaynlanan Gen Bak programnda kendisini dinleyen rencilere syledii Evet itiraf ediyorum. Hapishanelerde ikencelere engel olamadk. Birok insan bu yzden sakat kald, ld Frsat ellerine geince gardiyanlar da ne yapsnlar? kence yaptlar szleriyle Askeri Cezaevlerinde sistematik olarak uygulanan ikencelerden haberdar olduunu itiraf etmesi, grevlilere ikence yapmamalar konusunda ricada bulunduunu, dinletemediini sylemesinde ise, askeri darbe ve devamnda dnce zgrl adna ne varsa ortadan kaldran, basnn hangi haberleri yazp, hangi haberleri yazmamas gerektiini syleyen, siyasi faaliyeti yasaklayan, siyasi partileri kapatan, lkeyi adeta ak cezaevine eviren darbe ynetiminin lideri olan phelinin ikenceleri nleyemediine ilikin szlerinin inandrc ve samimi bulunmamas, Ayrca pheli szlerinde bugn de ikence olduunu, Amerikallarn hapisteki Irakllar'a ikence yaptn belirterek ikenceyi basite indirgeyerek kabul edilebilir gstermeye almas, Gzaltnda kalan veya cezaevinde kalan kiilerin beyanlarndan da anlaldna gre btn merkezlerde benzer veya ayn tr ikence yntemlerinin kullanlmas, cezaevi ve gzaltna alnan kiilerin rutin olarak ayn ikence yntemlerinden geirilmesi, ikence uygulamalarn yapan grevlilerin ayn tr davranlar sergilemesi cezaevlerinde sa ve sol grl kiilerin arasndaki husumetleri yok etmek amacyla kullanlan 'kartrbartr' yntemleri, ikencelerin cezaevlerinde bu dnem iinde bilinli ve sistematik olarak uygulandn gstermektedir. (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 67-68). 14. phelilerin Savunmalar ddianamede pheliler Ahmet Kenan EVREN ve Ali Tahsin AHNKAYAnn savunmalar olarak savunmalar u ekilde belirtilmitir: 14.1. Ahmet Kenan Evrenin Savunmas Ahmet Kenan EVREN; 12 Eyll 1980 tarih ncesi Trkiye'nin ne halde olduu konusunda aklamalarda bulunmutur. Anayasal kurumlarn (Trkiye Byk Millet Meclisi, Cumhurbakan, Bakanlar Kurulu) grevini yapamaz hale geldiini, lkenin fel olduunu, bu nedenle ynetime el koymak durumunda kaldklarn belirttikten sonra meclisin grevini de ynetime el koyduktan sonra oluturulan Danma Meclisine verdiklerini, lke ynetimine el koymay istemediklerini, bu nedenle uzun sre beklediklerini, lkede meclisin alamaz hale geldiini, zellikle polisin silah kullanamadn, ikiye blndn, hibir yasann kmadn, bir ksm Skynetim blgelerine polis ihtiyacnn olmasna ramen yaplan atamalarn engellendiini, mahkeme karar ile durdurulduunu, dolays ile skynetim blgelerinin polis ihtiyacnn giderilemediini, o zaman lkenin iinde bulunduu durumun gzeterek Trk Silahl Kuvvetleri Hizmetler kanununun 35. maddesinin lke ynetimine el koyma yetkisi verdiini kendisini ve dier komutanlar olarak deerlendirdiklerini, bu yetkinin artlar itibariyle sahip olduklar kanaatine vardklarn, lke ynetimine el koymadan nce Trk Silahl Kuvvetlerinin ynetime el koyabileceini Babakan olan Sleyman DEMREL ve Ana Muhalefet Partisi liderinin hissedip hissetmediklerini bilmediini, ancak konumalarnda skntlar birok kez dile getirdiini, Milli Gvenlik Kurulu toplantlarnda da bu hususlarn kendinin ve kuvvet

424

komutanlar tarafndan dile getirildiini, ancak aka kanunlar karlmad takdirde Trk Silahl Kuvvetlerinin ynetime el koyaca konusunda gizli ya da ak bir ey sylenmediini, baz yaplan konumalardan ve gelimelerden siyasilerin Trk Silahl Kuvvetlerinin lke ynetimine el koyabileceini tahmin etmeleri gerektiini, hatta baz senatrler ve milletvekillerinin kendisiyle grerek bu meclisin artk almad, lke ynetimine el koymaktan baka kar yol olmadn sylediklerini, lke ynetimine el koyduktan sonra Trkiye Byk Millet Meclisi ve hkmetin feshedildiini, kesinti olmamas iin bu yetkileri kullanacak kurumlara ihtiya olduunu, bu nedenle Trkiye Byk Millet Meclisi, Senato, Cumhurbakan ve Millet Meclisine ait yetkileri, oluturulmu olan Milli Gvenlik Konseyine geici olarak verdiklerini, ardndan oluturduklar Danma Meclisine grevleri devrettiklerini, Parlamenter sistemi esas aldklarn, lkenin fel olmu durumda olduunu, Meclisin almadn, Danma Meclisi oluturulana kadar yetkiyi Milli Gvenlik Konseyine verdiklerini, bunun nedeninin ise bir kuruma ihtiya olduunu, ksa sre sonra da yetkiyi Danma Meclisine devrettiklerini, Anariyi nlemek ileri Bakanlna bal olarak alan polislere ait olduunu, Trk Silahl Kuvvetleri ve Skynetim Komutanlklarnn ancak ileri Bakanl yardm istedii takdirde onlara yardmc olduunu, Skynetim Komutanlklarnn bulunduu yerlerde sulularn yakalandklarn, ancak hapishanelerden toplu olarak kalarn sz konusu olduunu, Skynetim Komutanlklarnn silah kullanma yetkisinin olmadn, lkenin tamamen fel olmu durumda olduunu, 19 ilde skynetim ilan edilmi olmasna ramen dier illerde skynetimin olmadn, olaylarn dier illerde de meydana geldiini, hapishane ynetimlerinde otorite boluunun olduunu, ynetimin mahkmlarn elinde olduunu beyan etmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 68-70). 14.2. Ali Tahsin ahinkayann Savunmas Ali Tahsin AHNKAYA; 12 Eyllden evvelki zamanlarda veya 12 Eyll devresi ierisinde Trkiye'nin o ackl halini yaamadktan sonra anlatmak ve anlamann ok g olduunu belirttikten sonra, ierisinde bulunduklar durumda, memleketin blnm ve ayrlm, parampara olduunu, kardein kardei ldrdn, sa sol hareketlerinin hat safhasna geldii ve kendilerinin halk karsnda mevcudiyeti muhafaza edecek veyahutta dnemin banda grevini yapamam bir insan olarak grdklerini. Btn komuta kademesi, yksek komuta kademesi tugaylara kadar hep beraber buna bir are bulunmas iin Genelkurmay Bakanl altnda ve emir komuta zinciri altnda buna bir zm bulmak istediklerini, darbe yapmadklarn, zira darbe yapan insann 2-3 yl sonra hkmeti brakmayacan, darbe yapmadklarn ve kanl olaylarn nne getiklerini, Hizmet Kanununun 35. maddesinde verilen devleti koruma ve kollama yetkisine dayanarak bu ynetime el koyduklarn, Silahl Kuvvetlerin her kademesinin bu olayn ierisinde olduunu, 1982 Anayasasna geici 15. maddesini dzenlemeyle ilgili sadece komutanlar asndan dnlmedii, o dnemdeki danma Meclisi sivil idarede grev alan ahslarn da yarglanmasnn uygun olmayacan dndklerini, O dnemde Meclis diye bir eyin olmadn, Milletvekillerinin meclisteki toplantlara dahi itirak etmediini, siyasi liderler arasnda ztlamann mevcut olduunu,

425

seim yaplm olmasna ramen 6 ay boyunca Meclis Bakan ve Cumhurbakan'nn seilemediini, dolaysyla millet adna bu yetkileri kullanacak bir kurumun olmadn, yasad tekilatlarn kol gezmekte olduunu, devlete meydan okuduunu, gnde 20-30 kiinin ldn, sa sol atmalarn devam etmekte olduunu, Memleketin o dnemde sahibinin olmad, bu erevede ne gerekiyorsa onu yaptklarn beyan etmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 70-72). ddianamenin son blmnde ise 12 Eyll Askeri Darbesine katlan Konsey yeleri Nurettin ERSN, Mehmet Nejat TMER, Osman Sedat CELASUN hakknda Anayasal dzeni zorla deitirmeye kalkmak suundan ek takipsizlik karar verilmitir.

426

XIV. BLM: 12 EYLL DARBESNE GDEN SRETE MEYDANA DAVALAR GELEN LE 12 NEML EYLL OLAYLARA SONRASI LKN NEML

DAVALARIN NCELENMES
Gerek 12 Eylle giden srete meydana gelen nemli toplumsal olaylar ve cinayetler yarglanm gerekse de 12 Eyll sonras 12 Eylle neden olduu iddiasyla pek ok dava alarak yarglamalar yaplmtr. Alt Komisyon olarak Adalet Bakanlndan ve Kara Kuvvetleri Komutanlndan bahsedilen yarglamalarn iddianame ve mahkeme kararlar istenmi, bunlardan Komisyonun alma sresi iinde istenen kararlarn birou Komisyona gnderilmemi, cevap olarak gelenler ise bu blmde incelenmitir. 1. orum Olaylar 1.1. 3 nc Ordu Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesi 1981/356 Esas, 1984/157 sayl Karar 03.07.1980-04.07.1980 tarihleri arasnda orum linde meydana gelen ve Hkmet aleyhine halk silah kullandrmak sureti ile isyan ve katliama veya Trkiye ahalisini birbiri aleyhine silahlandrmak katliama sevk etmek, silahl ete meydana getirmek, ideolojik amala hrriyetten mahrum etmek, nas- srar, bina yakmak 6136 s.k muhalefet, crm ilemek iin teekkl meydana getirmek, adam ldrmek, bu sua itirak, sularndan yaplan yarglama sonucu; Erzincan 1 Nolu Askeri Mahkemesi, Askeri savcln 08.04.1981 tarih ve 1981/543 esas, 1981/25 karar sayl iddianamesi ile 52 sank hakknda Hkmet aleyhine halk silah kullandrmak sureti ile isyan, katliam yapmak ve katlmak, silahl ete meydana getirmek, ideolojik amala hrriyetten mahrum etmek, 6136 s.k muhalefet, gasp, nas- srar, bina yakmak sularnda kamu davas at, mahkemenin 1981/356 Esasna kaydnn yapld, yarglama sonucu mahkemenin 05.12.1984 tarihli karar ile 21 sann beraatna, 16 sann katliama neden olduklar gerekesi ile 765 sayl TCKnun 149/2. Maddesi uyarnca idamna 59/2 maddesi uyarnca mebbet ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna, 17 sann katliamla sonulanan olaylara katldklarndan bahisle TCKnun 149/3. Maddesi uyarnca 6 ile 15 yl arasnda ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna karar verildii, kararn, Askeri Yargtay 3. Dairesinin 12.11.1985 tarih ve 1985/255-232 esas ve karar sayl ilam ile mracaatta bulunan sanklarn ncelikle 3226 sayl Yasadan yararlanmalar konusunda mracaatlar hakknda karar verilmek ve bu sanklarn aklamalarna dier sanklarn durumlarna, sbut veya su vasf ynnden etkisinin deerlendirmek zere bozulduu anlalmtr. Mahkeme 1981/356 esas ve 1984/157 sayl kararnn gerekesinde; Sivas olaylar olarak isimlendirilen kitlesel eylemlerin alevi-snni sac olarak niteleyen gruplarn

427

yekdierinin hasm ittihaz ederek giritikleri atmalardan ibaret olmad, ahalinin bir blmnn eitli etkenlerle dierini hedef alm, onun can ve malna kastederek kitlesel eylemlere giritii orum olaylar yalnzca davalarna konu olaylardan ibaret olmad, zaman sresi iinde orumda yaayan deiik gr ve mezheplere mensup halk arasnda nifak ve dmanlk tohumlar atlarak blnmenin saland, Trkiye genelinde 12 Eyll ncesi yaygn anari ve terr ortamnda gerginliin had safhaya kt ve ortamn uygun olduu grld, planl bir ekilde balatld ifade edilmitir. (1981/356 E, 1984/157K Gerekeli Karar: 110) Bozma sonras Mahkemenin 1985/297 esasna kayd yaplan dava dosyas yapt yarglama sonucu 24.06.1988 tarih ve 1988/23 sayl karar ile, bir sank hakknda lmesi nedeniyle ortadan kaldrma, 19 sank hakknda yeterli delil elde edilemediinden beraatlarna, 28 sank hakknda katliama katlmak ldrmek suundan 765 sayl TCKnun 149/3. Maddesi uyarnca 20 er yl ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna, 12 sann katliama feran itirak ettiinden bahisle, TCKnun 149/3. Maddesi uyarnca 6 ile 10 yl arasnda ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna, Bir sann katliamn meydana gelmesi iin tevik ve ynetimde bulunduundan bahisle 149-1 delaleti ile 149/2 maddesi uyarnca nce idam 3216 sayl kanun geici B fkrasnn a bendi uyarnca 24 yl ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna, Karar verildii, mahkeme kararn iki sank ynnden verilen mahkmiyet karar hari dier sanklar hakknda kurulan hkm asndan Askeri Yargtay 3. Ceza Dairesinin 31.10.1989 tarih ve 1989/194-392 sayl karar ile onayland, iki sank ynnden 1989/24 esasa kayd yaplan ve 1989/23 kararlar sanklar hakknda daha nce verilen mahkmiyet kararna kar Yargtay bozma kararna direnme karar vermitir. Direnme kararnn Askeri Yargtay Daireler Kurulunun 14.06.1990 tarih ve 1990/52-88 esas ve karar sayl ilam ile bozulmakla, mahkemenin 1990/15 esasna kayd yaplm bu iki sank hakknda TCKnun 149/2. Maddesi uyarnca nce idam sonra 3216 sayl kanun geici B fkrasnn a bendi uyarnca 15 yl ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna karar verildii anlalmtr. Mahkeme gerekeli kararnn bir blmnde; orum olaylar yalnzca davalarna konu olaylardan ibaret olmad, zaman sresi iinde orumda yaayan deiik gr ve mezheplere mensup halk arasnda nifak ve dmanlk tohumlar atlarak blnmenin saland, Trkiye genelinde 12 Eyll ncesi yaygn anari ve terr ortamnda gerginliin had safhaya kt ve ortamn uygun olduu grld, planl bir ekilde balatld ifade edilmitir. (1985/297 E, 1988/23K gerekeli karar: 99) Yarglama sonucu beraat eden sanklarn 2 ay ile 8 yl arasnda tutuklu kaldklar anlalmtr. Hazrlkta beyanlarnn bask altnda alndn beyan eden 21 sanktan 18 i katliamla sonulanan olaylara katldklarndan bahisle haklarnda alan kamu davas sonucu cezalandrldklar, beraat eden sanklar hakknda toplu katliam esnasnda tabanca ile rehinelere ate etmek sureti ile ktal suuna katlmak suundan cezalandrlmalar talep edilmi ise de, mahkeme sular kantlanamadndan beraat karar vermitir.

428

1.2. 3 nc Ordu Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin 1983/40 Esas, 1983/239 sayl Karar 03.07.1980 tarihinde orumda meydana gelen olaylarla ilgili, Canavarca bir his ve sevkiyle, ikence ve tazip ile adam ldrmek, TCKnun 296. Mad. Muh. 6136 sayl Kanuna muhalefet, hrriyeti tehdit sularndan 10 sank hakknda yaplan yarglama sonucu; Erzincan 1 Nolu Askeri Mahkemesi, Askeri savcln 14.01.1983 tarih ve 1982/958 esas, 1983/23 karar sayl iddianamesi ile 10 sank hakknda ikence ile adam ldrmek, 6136 sayl kanuna muhalefet ve izinsiz lnn gmlmesine yardm etmek sularndan alan kamu davasnn mahkemenin 1983/40 Esasna kaydnn yapld, yaplan yarglama sonucu mahkemenin 29.12.1983 tarih ve 1983/239 sayl karar ile, iki sank hakknda canavarca bir his sevki ile ikence ve tazip ile adam ldrdkleri gerekesi ile 765 sayl TCKnun 450/3 maddesi uyarnca lm cezas ile cezalandrlmasna, sank hakknda bu sua itirakten 450/3, 65/3 maddeleri uyarnca 6 yl 8 ay ile 10 yl arasnda ar hapis cezas ile cezalandrlmasna, bir sank hakknda hrriyeti tahditten TCKnun 179/2. Maddesi uyarnca 5 sene ar hapis cezas ile cezalandrlmasna, iki sank hakknda izinsiz l gmmekten er sene hapis cezas ile cezalandrlmasna, bir sank hakknda 1981/356 esasna kaytl dosya ile birletirilmesine, bir sank hakknda ise davann tefrikine karar verildii, kararn, Askeri Yargtay 4. Ceza Dairesinin 17.07.1984 tarih ve 1984/3-381 sayl karar ile onayland, Mahkeme gerekeli kararnn bir blmnde; 3 Temmuz 1980 tarihinden bir ay kadar nce 1.orum olaylar olarak bilinen olaylar orum linde eitli siyasi, sosyal ve ideolojik gr aykrlklar nedeniyle meydana geldii, birok insann ld ve yaraland, ev ve eyalarn yakld, arkasndan 4 Temmuz 1980 tarihinde ayn nitelikte orum 2. toplumsal olaylarnn meydana geldii, 2. olaylardan bir gn nce balayan olaylar neticesinde lmlerin olduu ifade edilmitir. (1983/115 E, 1983/40 K gerekeli karar: 16) 2. Sivas Olaylar 2.1. Erzurum-Ar-Kars ve Artvin lleri Skynetim Komutanl 2. Nolu Askeri Mahkemesi 1980/2 Esas, 1981/221 sayl Karar 1975-1976-1977-1978-1979 yllar arasnda Sivasta meydana gelen ve Mukataleye tevik, Silahl isyan ve Ktala tevik neticesi kan mukataleye katlmak, silahl isyana katlmak, Adam ldrmeye teebbs, Devletin Dairelerinde amac Cumhuriyetilie aykr olan ve demokrasi prensiplerine aykr olarak devletin tek bir fert veya bir zmre tarafndan idare edilmesini hedef tutan cemiyet kurmak, Kanun veya salhiyettar makamn veya zaruretin tayin ettii hududu tecavz ederek adam ldrmek dhil olmak zere 25 ayr sutan dolay 307 sank hakknda yaplan yarglama sonucunda; Mahkemenin 1980/2 Esasnda kaytl bulunan dava ile 1980/32, 1980/44, 1979/74, 1980/10 esaslarnda kaytl davalarn birletirildii anlalmtr. Mahkemenin 1980/2 Esasna kaytl dava, Sivas Cumhuriyet Savclnn 16.10.1978 tarih ve 1978/1823-133 sayl iddianamesi ile Sivas 1. Ar ceza mahkemesine alan kamu davasnn kamu gvenlii nedeniyle 24.10.1978 tarihli karar ile davann nakli talebinde bulunulmu, Yargtay 3. CDsinin 08.11.1978 tarih ve 1978/8491-8446

429

sayl karar ile davann Ankara 2. Ar Ceza Mahkemesine nakline karar verildii, Ankara 2. Ar Ceza Mahkemesi 26.12.1978 tarihli grevsizlik karar ile dosyann Skynetim Komutanl Askeri Mahkemesine karar vermi, sanklarn byk blmnn Sivas ilindeki Cezaevlerinde bulunmas nedeniyle Sivas askeri mahkemesinde grlm, Sivas Askeri mahkemesinin kapanmas nedeniyle Milli Savunma Bakanlnn emri ile yeni Kurulan Erzurum-Ar-Kars ve Artvin lleri Skynetim Komutanl 2. Nolu Askeri Mahkemesine gnderildiini belirterek davasn geliimi hakknda bilgilendirme yapmtr. Erzurum-Ar-Kars ve Artvin lleri Skynetim Komutanl Askeri Savcl 16.07.1979 tarih 1979/54 Esas, 1979/95 karar sayl iddianamesi ile Devletin dairelerinde diktatrlkle idare edilmesini hedef tutan gizli cemiyet kurmak, silahl isyan ve ktale sebebiyet vermek ve buna katlmak, su ilemek iin cemiyet kurmak, kurulan cemiyete yardm etmek, Adam ldrmeye eksik ve tam teebbs ve 20 ayr sutan 138 sank hakknda cezalandrlmalar istemi ile 27.09.1979 tarih ve 1979/188 Esas, 1979/111 karar sayl ek iddianamesi ile Devletin emniyetine kar silahl ete kurmak ve gizli anlama yapmak, Devletin emniyet glerine kar halk alenen crm ilemeye tahrik, faili gayri muayyen ekilde adam ldrmeye tam teebbs olmak zere 8 ayr sutan, 11 sank hakknda Skynetim Askeri Mahkemesine kamu davas am ve alan davalar mahkemenin 1980/2 esasnda birletirilmitir. Yaplan yarglama sonucunda mahkemesince, 42 sank hakknda tefrikine, bir sank hakknda lm nedeniyle kamu davasnn drlmesine, 113 sank hakknda atl suun unsurlar olumadndan beraatlarna, ki sank hakknda ayn sularla ilgili daha nce alm kamu davas bulunmas nedeniyle CMUK 253/3 maddesi uyarnca davann reddine, 9 sank hakknda isyan srasnda adam ldrme suunu ilediklerinden TCKnun 149/2. maddesi uyarnca idam, 2 sank hakknda silahl isyana katlma suundan 149/3 maddesi uyarnca 6 ile 15 yl arasnda ar hapis, 76 sank hakknda devletin dairelerinde ve devletin memurlar arasnda devletin tek bir fert tarafndan idare edilmesini hedefleyen cemiyet kurmak suundan 141/3 ve 141/6 maddeleri uyarnca 10 ar yl ar hapis, 80 sank hakknda isyana katlmak suundan 149/3 maddesi uyarnca 4 ile 8 yl arasnda ar hapis, 6 sank hakknda silah ve cephane sevk etmek suundan 150 maddesi uyarnca 5 sene ar hapis, 6 sank hakknda Hkmet aleyhine halk isyana ve Trkiye Devletini birbiri aleyhine silahlandrmak suundan 168/2 maddesi uyarnca 6 sene ar hapis,2 sank hakknda Dernekler Kanununa muhalefetten 6 ay hapis, 4 sank hakknda 1-Vicdan ve Toplanma hrriyeti Kanununa muhalefetten 6187 s.k.1. maddesi uyarnca 1 sene ar hapis, 2-neir yoluyla hkmetin manevi ahsiyetine alenen hakaret suundan 159/1 maddesi uyarnca 1 sene ar hapis, 3- halk itaatsizlie sevk ve tahrikten 312/1-2 uyarnca 6 ar ay hapis, 15 sank hakknda messir fiil suundan 456/1 ve 456/4. maddesi uyarnca 2 ile 6 ay arasnda hapis, Cezas ile cezalandrlmalarna paraya evirme taleplerinin reddine karar verilmitir. Mahkeme gerekeli kararnn bir blmnde, lkede sosyal ve ekonomik dengesizliklerin olduunu, corafi ynden iller arasnda gelime farkllklarnn olduunu, milli gelir dalmnda adaletsizliklerin var olduunu, baz illerde ayn din, kitap ve ayn

430

peygambere inana sadece dinin kurallar ve ibadet ekilleri ynnden farkl inanlara sahip olan mezhep farkllklarnn bulunduunu, son yllarda demokrasi rejiminin erdemlerinden istifade eden art niyetli kii, kurulu ya da rgtlerin ekonomik bakmdan gelimemi gelir dalmnn ok farkl olduu, mezhep farkllklarnn youn bulunduu yrelerde geni bir alma alan bulduklarn, resmi kurululara szdklarn, devlet dairesinde tekilatlandklarn, siyasi iktidarlarn basiretsiz davranlar, oy kayb dnceleri ve baz dier etkenlerle lke apnda geni bir kadrolama hareketine giritikleri, bu gibi sa ve sol derneklerin gizli amala kurulup yasal klf altnda faaliyet gsterdikleri, siyasi partilerin ynetici veya yelerin bu dernek veya tekilat mensuplar ile i ie altklar, kongrelerde bulunup konuma yaptklar, anlan rgtlerin eitli tarihlerde bildiri el ilan datp afi astklar bylece toplumu kendi siyasi dnceleri ynnde kanalize etmeye altklar, yaynlanan veya datlan afi, bildiri ve el ilanlar ile su ilemeye tevik ettikleri, bu almalar srasnda dardan destek grdkleri, bu almalardan toplumun etkilenmemesinin beklenemeyecei, ferdi nitelikteki olaylarn 1975 yl ubat ay iinde Erzincanda toplumsal nitelikte olaylara dntn, sonradan 1978 ylnda Malatya, Sivas ve Kahramanmarata, 1980 ylnda orumda bunlarn tekrarlandn, Sivasta meydana gelen olaylarn bu toplumsal olaylarn bir paras olduunu ifade etmitir. Yine gerekenin bir blmnde ilk nce sa ve sol grl renciler arasnda Sivas Eitim Enstitsnde olaylarn baladn, lkc yaplanmann ekli ve yntemleri ile durumunun akland anlalmtr. (1980/2 Esas, 1981/221 Sayl Gerekeli Karar: 51 vd) 2.2. Erzurum-Ar-Kars ve Artvin lleri Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin 1984/92 Esas, 1984/124 sayl Karar 1975-1976-1977,03-04.07.1980 tarihlerinde Sivasta meydana gelen olaylarla ilgili, silahl isyan ve mukatele srasnda adam ldrmek, Mukateleye katlmak, devlet Dairelerinde Devletin tek bir fert tarafndan idare edilmesini hedef tutan cemiyet kurmak, Silahl ete kurmak, ruhsatsz silah bulundurmak, su uydurmak, iftira, alenen ahaliyi silahl isyana tevik 1630 sayl yasaya muhalefet sularndan 177 sank hakknda yaplan yarglama sonucu; Lavedilen Skynetim Komutanl 2 Nolu Askeri Mahkemesinin 07.07.1981 tarihli 1980/2 Esas, 1981/221 sayl Kararnn temyiz edilmesi zerine Askeri Yargtay 2. Dairesinin 22.06.1981 tarihli bozma karar ile Mahkemenin 1981/124 Esasna kaytl dosyasnn irtibat nedeniyle Askeri Yargtay 2. Dairesinin karar ile bozulmas zerine dosyalarn 1984/92 esas zerinden yaplan yarglama sonucunda, 123 sann beraatna, 13 sank hakknda zamanam nedeniyle kamu davasnn ortadan kaldrlmasna,2 sank hakknda karar verilmesine yer olmadna, 7 sank hakknda mukabele srasnda adam ldrme suundan 149/1 maddesi uyarnca idam, 59/2. Maddesi uyarnca mebbet ar hapis cezas ile cezalandrlmasna, 20 sank hakknda mukateleye katldklarndan 149/3 maddesi uyarnca 3 ila 6 sene ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna, 1 sank hakknda iftira suundan 285/2 maddesi gereince 1 sene hapis cezas ile cezalandrlmasna, 9 sank crm ilemek iin teekkl eden cemiyeti ynetmek suundan 313/2-3 maddesi uyarnca 3 ile 5 sene ar hapis cezas ile cezalandrlmasna, 3 sank hakknda Dernekler Kanununa muhalefet suundan 1 sene hapis cezas ile cezalandrlmasna karar verildii,

431

kararn, Askeri Yargtay 2. Ceza Dairesinin 08.04.1987 tarih ve 1987/4-185 sayl karar ile ksmen onayland anlalmtr. 2.3. 3 nc Ordu Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin 1989/3 Esas, 1989/12 sayl Karar 1975-1977,03-04.07.1980 tarihlerinde Sivas da meydana gelen olaylarla ilgili, Dernekler Yasasna Muhalefet, Yasa d silahl eteye ye olmak, crm ilemek iin cemiyet kurmak, Hkmetin manevi ahsiyetini alenen tahkir ve tezyif etmek iftirada bulunmak, mukateleye katlmak sularndan 21 sank hakknda yaplan yarglama sonucu; Erzincan 1 Nolu Askeri Mahkemesinin 10.07.1985 tarih ve 1984/92 Esas, 1985/124 sayl Kararnn temyiz edilmesi zerine Askeri Yargtay 2. Dairesinin 08.04.1987 tarih ve 1987/4-185 sayl ilam ile bir ksm sanklar ynnden bozulmu olmakla 1989/3 Esasa kaydnn yaplarak yeniden yaplan yarglama sonucunda, 5 sank hakknda Dernekler Kanununa muhalefet, 2 sank hakknda silahl ete mensubu olmak, 2 sank hakknda crm ilemek iin cemiyet oluturmak,5 sank hakknda mukateleye katlmak, sularndan beraatlarna, 5 sank hakknda crm ilemek iin cemiyet tekil etmek suundan alan kamu davasnn zamanam nedeniyle ortadan kaldrlmasna, 1 sann crm ilemek iin cemiyet tekil etmek suundan 3 yl ar hapis cezas ile cezalandrlmasna, 1 sank hakknda isnat olunan sutan verilmi hkm bulunduundan ceza tayinine yer olmadna karar verildii, kararn, Askeri Yargtay 2. Ceza Dairesinin 04.10.1989 tarih ve 1989/487-500 sayl karar ile onayland anlalmtr. 3. Abdi peki Cinayeti Davas stanbul-Selimiye Skynetim Komutanl Askeri Savclnn 25.09.1979 Tarih 1979/1392 Esas, 1979/776 Karar Sayl Milliyet Gazetesi Genel Yayn Mdr Abdi pekinin ldrlmesi Olay ile lgili ddianamesi ile sanklar Mehmet Ali Aca, Yavuz aylan ve Mehmet ener in taammden adam ldrmek, bu sua itirak, taammden adam ldrmeye azmettirmek, 6136 sayl Kanuna muhalefet suundan alan kamu almak zere iddianame hazrlanmtr. ddianamede; 01.02 1979 tarihinde meydana gelen olayn Trkiyede yaygnl ve trmann srdren terr salgnnn bir aamas olduunu, bu cinayette Abdi ipeki, Milliyet Gazetesi gibi byk tirajl gazetenin Genel Yayn Mdr ve Bayazar olmas, sevilen kiilii, anari ve terre kar tutumu ve zaman zaman saduyu sahiplerini ortak bir noktada birletirmeye alan makaleleri ile baz evreleri rahatsz etmi bu nedenle kurban seildii, bu eylemdeki amacn terrn yaratt ylgnlkla kitlelerde zora dayal, zgrlkleri yok eden rejimleri onaylamaya sevk eden ortam yaratmak, toplumda asayi ve kamu dzeni konusunda olumsuz bir gr yaratmak, kar gr sahiplerini susturmak, bask altna almak iin ldrme eylemlerinin gerekletii, bunlardan birisinin de Apti peki olduundan bahisle sanklarn TCKnun 450/4, 65/2-3 450/4 maddeleri gerekince cezalandrlmalar istemi kamu davas almtr. Savclk firarda bulunan sank Mehmet enel hakknda tefrik karar verilerek ayr bir esasa kaydna karar verdii anlalmaktadr. 1979/776 karar sayl iddianamesi ile alan kamu davas, stanbul Skynetim Komutanl Askeri Mahkemesinin 1980/418 Esasna kayd yaplmtr. Mahkeme yaplan yarglama sonucu 28.04.1980 tarih ve 1980/207 sayl ile davay karar balamtr.

432

Mahkeme Yarglama sonucu, savclk bir sann planlayarak ve tasarlayarak nceden verilen karar uygulayarak suu ilediinden bahisle TCKnun 65/2-3 maddesi uyarnca 450/4. maddesi uyarnca, dier sann dorudan doruya atl suu ilediinden bahisle TCKnun 64/1. maddesi delaleti ile 450/4, 6136. sayl Kanuna aykrlk maddesi uyarnca cezalandrlmalarn talep etmi, mahkemesince bir sank hakknda da Abdi pekinin ldrlmesi eylemini gerekletiren ahsn kim olduunu bildii halde ilgili makama haber vermediinden bahisle TCKnun 296. maddesi uyarnca yl hapis cezas ile cezalandrlmalarna karar verildii, verilen kararn idam cezasna arptrlan sank ynnden Askeri Yargtay 1. Dairesinin 1980/279-290 esas ve karar sayl ilam ile onayland dier sank ynnden kararn bozulmas nedeniyle mahkemenin 1980/1103 esasna kayd yaplm 27.01.1981 tarih ve 1981/57 sayl karar ile TCKnun 450/4, 65/3 maddeleri uyarnca on yl hapis cezas ile cezalandrlmasna oy okluu ile verilen karar Askeri Yargtay ilgili Dairesince Onaylanarak kesinlemitir. Karara muhalif olan hkim gerekesinde, dier sann da 64/1, 450/4 maddeleri uyarnca sann cezalandrlmas gerektiini belirtmitir. Mahkemenin gerekesinin bir blmnde, ldrme olayn sann hazrlad plan erevesinde soukkanllkla pusu kurmak sureti ile ldrdn kabul etmitir. 4. Gn Sazak Cinayeti Davas Ankara Skynetim Komutanl Askeri Savclnn 26.05.1981 Tarih 1981/476 Esas, 1981/681 Karar Sayl MHP Genel Bakan Yardmcs Gn Sazakn ldrlmesi Olay ile lgili ddianamesi ile Sanklar Ahmet Levent Babacan, Sadk Zafer zcan ve Cem z hakknda T.C. Anayasasnn tamamn veya bir ksmn tayir tebdil veya ilgaya cebren teebbs ve bu sua itirak suundan alan kamu almak zere iddianame hazrlanmtr. ddianamede; MHP Genel Bakan Yardmcs, Gn Sazakn 27.05.1981 tarihinde evinin nnde ldrlmesi ile ilgili olarak Devrimci-Sol adl yasad rgtle ilgili yaplan soruturma sonucu rgt yesi olarak yakalanan Sadk Zafer zcan ve ayn rgt yeleri olarak adlarn bildirdii Ahmet Levent Babacann sorgulamalarnda ldrme olayna katldklarn, olayn sank Ahmet Leventin ak ikrar ile aydnlandn, Devrimci Sol adl rgtn, mevcut dzeni silahl ayaklanma yolu ile ykarak yerine Marksist bir dzen getirmeye amaladklar, bu amala nce tekelci sermayenin diktatrl eklinde ifade ettikleri faizme kar sava vererek, Trkiyedeki faist glere bal olarak nitelendirilen MHP Bakan Yardmcs olan Gn Sazakn partideki etkinlii, Kahramanmara ve benzeri katliamlarn rgtleyicisi olduu, faist rgtlere silah salad gerekesi ile ldrlmesine karar verildiinden bahisle sanklarn TCKnun 146/1, 146/3, 171/3 maddeleri gerekince cezalandrlmalar istemi kamu davas almtr. 1981/476 karar sayl iddianamesi ile alan kamu davas, Ankara Skynetim Komutanl 2 Numaral Askeri Mahkemesinin 1981/304 Esasna kayd yaplmtr. Mahkeme yaplan yarglama sonucu 06.04.1983 tarih ve 1983/67 sayl ile davay karar balamtr. Mahkeme Yarglama sonucu sanklar hakknda, 146/1, 146/3, 59 maddeleri uyarnca be yl ile mebbet ar hapis cezas ile cezalandrlmalarna karar verilmitir.

433

Mahkemenin gerekesinin bir blmnde, rgtn yaplanmasn anlatm sonu olarak da, Dev-Sol ad altnda faaliyet gsteren bir grup silahlnn Anayasal Dzeni ykma hedefine yneldiini, birok ciddi bu hedefe gtrecek eylemlerde bulunduunu, ierisinde adam ldrme soygun, kar gruplarla atmalarla dikkat ekici ldrme olaylarna katldklar, bu erevede Gn Sazakn ldrme olay gerekletirdiklerini ifade etmitir. Sanklar hakknda verilen mahkmiyet karar Askeri Yargtay ilgili Dairesince Onaylanarak kesinlemitir. 5. MHP ve lkc Kurulular Davalar 5.1. Ankara-ankr-Kastamonu lleri Skynetim Komutanl Askeri Savclnn 29.04.1981 Tarih 1980/7040 Esas, 1981/600 Karar Sayl MHP ve lkc Kurululara Ait ddianamesi Skynetim Komutanl Askeri Savcl 29.04.1981 tarih ve 1981/00 karar sayl iddianamesi ile Alpaslan Trke ve 587 pheli hakknda 12 Eyll 1980 ve ncesi, 1- Anayasal dzenin Cumhuriyetilik ve demokrasi prensiplerine aykr olarak, devletin tek bir kii tarafndan ynetilmesi amacna ynelik, deitirilmesine zor yoluyla kalkmak, 2- Trkiye ahalisini birbiri aleyhine silahlandrmak toplu kyma ynlendirmek, toplu kyma neden olmak, bu crme katlmak, 3- TCK.nun 149 ve 146 nc maddelerinde yazl crmleri ilemek iin silahl cemiyet oluturmak, 4- Amac Cumhuriyetilie ve Demokrasi prensiplerine aykr olarak, Devletin tek bir kii tarafndan idare edilmesini hedef tutan cemiyet kurmak, faaliyetler dzenlemek, ynetmek, bu cemiyete girmek, 5- Bir eyi ilemek veya ilenmesine msaade etmek iin baz rgtlerin oluturduklar bask gcnden yararlanarak tehdit etmek, 6- Silah kaakl yapmak, ruhsatsz silah bulundurmak, 7- Silahl gasp, 8- Hrszlk, 9- Crm eyasn saklamak ddiasyla pheliler MHP Genel Merkez Ynetim Kurulu (37 pheli hakknda), eitimciler (16 pheli hakknda),MHP Genel Merkez ve Ankara l Genlik Kollar (43 pheli hakknda), Adana Blgesi Sanklar,( 112 pheli hakknda), Abidinpaa Sanklar (15 pheli hakknda), Ayval, Ykseltepe Mahallesi Sanklar (8 pheli hakknda), Esentepe Sanklar (56 pheli hakknda), Topraklk, Cengiz Topel, ncesu, Atederesi, Seyranbalar, Akdere, ikindere Mahallesi Sanklar (42 pheli hakknda), skitler ve Mutlu Mahallesi Sanklar (23 pheli hakknda), Krkkale Sanklar (23 pheli hakknda), Bafra Sanklar (21 pheli hakknda), Balkesir-zmir Blgesi Sanklar (86 pheli hakknda), Erzurum Blgesi Sanklar (21 pheli hakknda), stanbul Blgesi Sanklar (stanbul Mteferrik Dosya sanklar 8 pheli hakknda), Bakrky Sanklar (30 pheli hakknda), skdar Sanklar (4 pheli hakknda), Eyp sanklar (25 pheli hakknda) (Toplam 67pheli) ve dier sanklar (13 pheli hakknda) eklinde ayrm yaparak iddianame hazrlanmtr. ddianamede; lkc grn tarihsel geliimi anlatldktan sonra dnya rneklerine yer verildii rgtlemenin lideri olarak Alpaslan Trke belirtilmi ve grlerinin, dnce akmnn parti hareketine nasl dnt, doktrinlerine milliyeti toplumcu adnn verildii, 1961 Anayasasnn getirdii hak ve zgrlklerden

434

yararlanarak parti hareketinin kurumlar, kamu kurum ve kurulular ile eitli i yerleri iinde, Devleti sistemli ve bilinli bir ekilde ele geirmesine ynelik almalarnn 12 Eyll 1980 ylna kadar nasl tam bir gizlilik ve titizlik iinde devam ettii, 1978 skynetim ilan ile birlikte strateji deiiklii yapldn, skynetim ilan ile iddet eylemlerinin byk lde durduu, genlerin 9 Ik grne uygun bir devlet dzeni kurmak iin seminer ve kamplarda eitildikleri, eitilen milliyeti kadrolarn organize edilmesi ve hiyerarik merkeziyeti dzende disipline edilmelerinin salanmas amacyla kurulan derneklerin nemi belirtilmi, belirlenen dernekler neler olduu, milliyeti toplumun sosyal, siyasal ve ekonomik yaps aklanmtr. ddianamenin devamnda, yasal ve illegal grnm iinde, bu kurululardaki statlerinden yararlanarak illegal, hiyerarik iliki ve dzenleme ile tekilatlanmay nasl saladklar, iddeti ynlendirme ve gerekletirme eylemlerinin genel merkez binasndan nasl ynlendirildiini, rgtlenmenin yaps, hareketin yurt d ilikileri anlatlm, yurtdnda faaliyet gsterilen lkeler ve dernekler saylm, yurt dndan hareketin lideri olarak grlen Alpaslan Trkee yazlan mektuplara, lkc gr destekleyen ak yaynlara yer verilmi, Hareketin rgt yaps ile eitim almalar ve programlarnn nasl yapld konusunda aklamalarda bulunulduu, yaplan eylemlerin neler olduu, kiiler ynnden eylemlerinin deerlendirmesinin yapld, ii sendikalaryla siyasi ve ekonomik ilikilerin varl irdelenmi, kiilerin mal varl, gelir ve harcamalar tespit edilmeye allm, yurt iinde meydana gelen olaylar anlatlmtr. Son ksmda ise sanklarn ceza kanunu hangi maddeleri uyarnca cezalandrlmalarnn istendii yazlmtr. 5.2. 4 nc Kolordu Komutanl Skynetim 1 Numaral Askeri Mahkemesinin 1981/278 Esas, 1987/20 Sayl Karar (Adana MHP ve lkc Kurulular Davas) Ankara-ankr-Kastamonu lleri Skynetim Komutanl Askeri Savclnn 29.04.1981 Tarih 1980/7040 Esas, 1981/600 Karar Sayl MHP ve lkc Kurululara ait ddianamesi alan kamu davas sonucu mahkemenin 1981/176 Esasna kayt edildikten sonra suun ilendii yerlere gre 216 sank ynnden dosya tefrik edilerek mahkemenin 1981/278 Esasna kayd yaplmtr. 12 Eyll 1980 ncesi ve sonras T.C. Anayasasn deitirmek, Trkiye ahalisini bir bir aleyhine silahlandrmak, toplu kyma sebep olmak, su ilemek iin teekkl meydana getirmek, bu teekkle girmek, silahl gasp, 6136 sayl kanuna muhalefet sularndan yaplan yarglama sonucunda Mahkeme kararnda; Grevsizlik karar verilenler dnda kalanlarn rgtsel nitelii, ileni biimi ve amac ele geirilen silahlar, silahlarn eitli sularla irtibat gz nne alndnda skynetim ilan ve faaliyetlerine ilikin olduu, skynetim mahkemelerinde baklmas gereken sulardan bulunduundan grevli olduunu, sua katlan sanklarn OD, GD, YD gibi rgtlerin yesi olup suu bu sfatla iledikleri, bu rgtlerin MHP ile gr, ama ve rgtsel ba olup MHPnin yan kurulular olduklarndan ve MHP nin Genel Merkezinin de Ankarada bulunmas nedeniyle yetkili olduunu belirtmitir. 216 sann yargland davada, 83 sank hakknda muhtelif sulardan cezalandrlmalarna karar verilmitir. Bu sanklarn 29u hakknda crm ilemek iin oluturulan silahl rgtte yer almak, rgt ynetmek sularndan TCKnun 313/2-3-4, 55/3 maddeleri uyarnca 4 ile 9 yl 4 ay arasnda ar hapis cezas, 15i hakknda taammden adam ldrmek, bu sua itirak sularndan 450/4, 65/2/3 55/1, maddeleri uyarnca idam cezas ile 12 yl hapis cezas arasnda cezalandrldklar ( 2 sank hakknda 3 kez 1 sank hakknda 2 kez olmak zere 10 sank hakknda idam karar verilmitir), 36s hakknda kasten adam ldrmek, bu sua asli veya feri fail olarak itirak etmek sularnda

435

TCKnun 448,463, 62, 65/3, 55/1-3 maddeleri gereince 8 ile 36 yl arasnda ar hapis cezas ile 2si hakknda patlayc madde atmak suundan TCKnun 370 maddesi uyarnca 7 ay hapis, 27si hakknda kasten yaralama suundan TCK456/4,457/1 maddeleri gereince 4 ile 8 ay hapis cezas ile, lmle biten kavgaya katlmaktan 3 hakknda TCKnun 464/3-4 maddeleri gereince 4 ay hapis, 3 hakknda meskun mahalde silah atmak suundan 264 maddesi uyarnca 2 yl hapis, 18i hakknda silahl gasp suundan TCKnun 497/1-2,498. Maddeleri uyarnca 12 ile 20 yl arasnda ar hapis cezas, ile cezalandrlmalarna, 13 sank hakknda silahl rgte ye olmak suundan, 3 sank hakknda su delillerini yok etmek suundan, 121 sank hakknda zerlerine atl sular ilediklerine dair haklarnda cezalandrlmalarna yetecek delil bulunmadndan, beraatlarna, 21 sank hakknda 6136 sayl yasaya muhalefet suundan grevsizlik karar, bir sann lmesi nedeniyle TCKnun 96. maddesi uyarnca kamu davasnn ortadan kaldrlmasna, 3 sank hakknda haklarnda ayn sula ilgili kamu davas alp karara balandndan CMUKun 253. Maddesi uyarnca, kamu davasnn reddine, 1 sank hakknda su delillerini yok etmek suundan 296. Madde son fkra gereince ceza verilmesine yer olmadna karar verildii anlalmtr. Sanklardan 19nun gzetim sresi 90 gn getikten sonra hkim karsna karlm ve tutuklanmtr. zellikle bir sank 09.12.1980 tarihinde gzetim altna alnm 13.10.1981 tarihinde hkim karsna karlarak tutuklanmtr. Beraat eden sanklardan 83 1 ay ile 8 yl arasnda tutuklu kalmlardr. 6. Bar Dernei Davas Trkiye Bar Dernei ile ilgili soruturma, stanbul Skynetim Komutanlnn 27 Ekim 1980 tarihli soruturma emri ile balam olup sz konusu soruturma emrinde Dernein bir blteninden dolay soruturma yaplmas istenmi; ancak sonrasnda soruturma Dernein kuruluundan itibaren tm almalarn kapsayacak ekilde geniletilmitir. Soruturmann balamasndan 14 ay sonra, 44 dernek yneticisi hakknda tutuklama karar verilmitir (Bilim ve Sanat Kitaplar, 1986: 8) Takip eden dnemde 17 Mays 1982 tarihinde iddianame hazrlanmak suretiyle Trkiye Bar Dernei Davas almtr (Bilim ve Sanat Kitaplar, 1986: 9). Davada, Askeri Savc, sanklarn TCK 141 ve 142 nci maddelere gre cezalandrlmalarn talep ederken, sanklar hakknda gizli rgt kurmak, bu rgt ynetmek, su olan fiili vmek, komnizm ve blclk propagandas yapmak iddialarn ne srmtr (Milliyet, 1982). Bar Dernei Davasnn avukatlarnn da aralarnda bulunduu 48 sankl ve Birinci Bar Dernei Davas henz sonulanmamken alan ikinci Bar Dernei Davas ise ilk dava ile 1986 ylnda birletirilmitir (Bilim ve Sanat Kitaplar, 1986: 11). Sonu itibariyle, dava, Askeri Yargtay'da bozulan kararn ardndan 21 Nisan 1991'de tm sanklarn beraat ile sonulanmtr. Davann bu ynde sonulanmasnda ise TCKnn 141 inci maddesinin yrrlkten kaldrlm olmas gereke olarak gsterilmitir (Milliyet, 1991). 7. DSK ve DSKe Bal Sendikalar Davas 12 Eyll sonrasnda DSK ve DSKe bal 31 sendika hakknda ayr ayr iddianameler ile kamu dava almtr. DSK ve yneticileri hakknda 25.06.1981 tarih ve 1980/3971 Esas, 1981/1291 karar sayl iddianame ile 1 Ordu ve Skynetim Komutanl 2. Numaral Asker Mahkemesine alan ve 1981/698 Esasna kaydedilen esas dava ile 31 sendika hakknda muhtelif esaslar zerinden alan 31 kamu davas tek bir davada birletirilmitir. 1477 sank hakknda 13.02.1967 ile 12.09.1980 tarihleri arasnda Trkiye Cumhuriyeti Tekilat Esasiye Kanununun tamamn veya bir ksmn tayir ve tebdil veya ilgaya ve bu kanun ile teekkl etmi Byk Millet meclisini skata veya vazifesini

436

yapmaktan mene cebren teebbs etmek, sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde tahakkmn tesis etmeye veya sosyal bir snf ortadan kaldrmaya veya memleket iinde messes iktisadi veya sosyal temel nizamlardan herhangi birini devirmeye matuf cemiyetleri her ne suret ve nam altnda olursa olsun kurmaya tevessl etmek, kurmak veya bunlarn faaliyetlerini tanzim veya sevk ve idare etmek veya bu hususlarda yol gstermek sularndan 765 sayl TCKnun 146/1, 141,142, 311,312, 159. maddeleri uyarnca cezalandrlmalar talep edilmitir. Gerekeli kararda 1477 sank hakknda hkm kurulmu, gerekeli karar 35 ayr blmden, her blmde ayr bir kitaptan olumutur. Bata DSK olmak zere her sendikann ve bu sendikann mensup sanklarnn gerekeli kararlar 35 ayr kitapta toplanmtr Yaplan yarglama sonucu 892 sank hakknda beraat karar verilmitir. DSK bakan ve yneticileri hakknda sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde tahakkmn tesis etmeye veya sosyal bir snf ortadan kaldrmaya veya memleket iinde messes iktisadi veya sosyal temel nizamlardan herhangi birini devirmeye matuf cemiyetleri her ne suret ve nam altnda olursa olsun kurmaya tevessl etmek, kurmak veya bunlarn faaliyetlerini tanzim veya sevk ve idare etmek veya bu hususlarda yol gstermek sularndan, TCKnun 141/1, 141/6.59 maddeleri uyarnca 10 yl 8 ay hapis cezas verildii, cezalarn takdiren ve tediden st snrdan hkmedildii anlalmtr. Dier sanklar hakknda da TCKnun 141/5, 141/6, 59 maddeleri uyarnca 5 yl 6 ay hapis cezasna hkmedilmitir. Ayrca, 1402 sayl yasann 15/L maddesi araclyla 274 sayl yasann 30/4 maddesi uyarnca DSK ve DSKe bal 31 sendikann kapatlmasna da karar verilmitir. Mahkeme gerekeli kararn 10 blmde oluturmutur. Birinci Blmde: Dava hakknda genel bilgilere yer verilmitir. Aklamalarda 12 Eyll 1980 tarihinde gerekletirilen ile birlikte lkenin btnnde skynetimin ilan edildiini, siyasal ve sosyo-ekonomik adan lkeyi derin bunalma srkleyen yasa d faaliyetlere kar nlemlerin alnmas gerektii, bu nlemler erevesinde ilk planda siyasi parti, dernek ve sendikalar hakknda soruturmalarn yrtldn, DSKin ve bal sendikalar hakknda yrtlen soruturmann da bu nlemlerin bir paras olduu ifade edilmitir. kinci Blmde: Sendikalarn yasal tanm bal altnda, sendikalar hukukunun genelde ve lkemizdeki tarihsel geliimi, sendikalarn 1961 Anayasasndaki yeri, sendikalar mevzuat ve sendika trleri, sendika organizasyonlar ile sendikalarn siyasi faaliyetleri aklanmtr. nc Blmde: Askeri savcln davaya ilikin temel iddias ve mtalaas anlatlmtr. Anlatmda sendikalarn ve bal bulunduklar st kurulularn tanmlar dorultusunda zellikle yasal ve yasak sendikal faaliyet kavramlar, o dnemde yrrlkte bulunan yasalarn altnda incelenmi, iddianamede yer alan sulamalarn hukuki temelleri ortaya karlmaya allmtr. Sulamalarn sendikadan sendikaya deise bile ayn hukuki sonuca varld belirtilmi, TCKnun 146 maddesini ihlal suunun bir tehlike suu olduu, hangi fiillerin kanun kapsamna girdii aklanmtr. 274-275 sayl yasa tasarlarna kar yaplan protesto perdesi altnda balatlan, zellikle 171 sayl yasay ihlal gibi deerlendirilen 15-16 Haziran olaylarnn DSKin belli ama dorultusunda ynlendirdii faaliyet ve yetitirdii Marksist-Leninist bilinli militanlar aracl ile isyana dntrld, stanbul ve byk sanayi blgelerinde bulunan kentlerde isilerin sokaa dkld, milyonlarca zarara sebep olan zrar, tahrip yangn olaylar gibi fillerin ilendii, bununla ii snfnn iktidar mcadelesine ynelik siyasal bir muhteva kazandrlarak, Anayasal devlet nizamna kar ii snfnn birlikte

437

neler yapmaya muktedir olduunu ispatlayacaklar inanc ile g gsterisinde bulunduklarn, devlet ve Anayasal kurulular maddi ve manevi bask altna tutmaya altklar, genel grevlerle karalarn bir biimde hayata geirmeye altklarn bu grevlerin yasal grnmleri arkasndaki amacn tamamen ii snfnn iktidar mcadelesine ynelik siyasal bir ama ierdii, grevleri siyasi bir ara olarak kullandklarn, illegalite bir ihtilal rgt grnml DSK bnyesindeki tm sanklarn dier mttefikleri ile birlikte tm eylemleri devlet nizamn, Anayasal dzeni ve devletin temel kurulular maddi cebir ve bask altnda tutarak devleti ykmay amaladklar, sorumlu olduklar belirtilerek TCKnun 141, 142, 146. maddeleri uyarnca cezalandrlmalar istendii aklanmtr. Drdnc Blmde: Bilimsel sosyalizmin doktriner ve yasal tanmna, bilimsel sosyalizm ile TCKnun 141. maddesinin ilikisine yer verilmitir. Beinci Blmde: DSK ve DSKe bal sendikalarn ideolojik yaplar ile yasal konumlar aklanmtr. Altnc Blmde: Sendikal grevler ve yasal sorumluluklarna yer verilmitir. Yedinci blmde: Davann btnne ynelik istem ve iddialarn hukuki tahlili aklanmtr. Bunlar yetkisizlik iddialar, greve ilikin itirazlar, davann 12 Eyll Harekt ile olan siyasal ilikisini ve Skynetim mahkemelerinin bamszl konusunda ileri srlen iddialar, 12 Eyll 1980 ncesinde soruturma veya dava konusu yaplm eylemler hakknda ikinci kez konusu yaplm eylemler hakknda ikinci kez dava aldna ve ayn dnemde su saylmayan faaliyetlerin dava kapsamna alndna dair iddialar, ikence yapldna ve bu konudaki dilekelerin yok edildiine ilikin iddialar, davalarn birletirilmesinde izlenen ynteme ilikin itirazlar, yazl belgelerin okunmadna ynelik itirazlar, soruturmann geniletilmeyerek eksik soruturma ile karar verildii, savunma hakknn kstland, davada kyas ynteminin uyguland ynndeki itirazlar, deerlendirilmi ve cevaplanmtr. Sekizinci Blmde: Ceza tayininde izlenen ynteme ilikin aklamalara yer verilmitir. Dokuzuncu Blmde: DSK ve DSKe bal sendikalarn kapatlmalarna ilikin aklamalar anlatlmtr. Onuncu Blmde: Deerlendirme ve sonulara yer verilmitir. Bu deerlendirmede, sendikalarn ve sendikalarn tzel kiiliklerinin yasal konumlar belirlenmesinde, heyetin hangi hukuki ltlerden hareket ettii ortaya konmaya allm, ltlerin yasal dayanan 12 Eyll 1980 ncesi dneminde yrrlkte bulunan anayasa ve yasalarn oluturduu ifade edilmitir. Savunmalarda ileri srlen yrtlen tm faaliyetlerin ada hukuk devleti ilkelerine uygun yrtld iddialarnn gerekle ilgisinin olmad, yasalarn ve anayasann eletirilebilecei, ancak deitirilmeleri veya ortadan kaldrlmalarnn demokratik ve yasal snrlar iin de verilecek mcadele ile olaca, bunun yerinin mahkemeler olmadn, yasalarn yrrlkte bulunmas halinde tm kii ve kurulularn zellikle hukukun stnln savunduklar ileri srenler, bu yasalara uymak zorunda olduklar, hi kimsenin yasalar kendince yok sayarak, yasalarn izin vermedii alanlarda eylem ve faaliyetlerde bulunmalar halinde sonularna katlmalar gerektii aklanmtr.

438

XV. BLM: 12 EYLL DARBESNN HUKUK VE YARGI ZERNDEK ETKLER

12 Eyll Darbesinin en nemli etkilerinden birisi 1961 Anayasas zerine kurulu Anayasal dzen ve hukuk dzenini ortadan kaldrc durumu ile yarg ve hukuka etkileri olarak ifade edilebilir 1. 12 Eyll Darbesinin Hukuk ve Anayasa Dzenine Etkisi 12 Eyll 1980 gn Trk Silahl Kuvvetlerinin, Hizmet Kanununun verdii Trkiye Cumhuriyeti'ni kollama ve koruma grevi ne srlerek yce Trk Milleti adna emir ve komuta zinciri iinde ve emirle yerine getirme kararn alnarak lke ynetimine btnyle el konulduunda, Parlamento ve Hkmetin feshedilmesi, Milli Gvenlik Konseyinin yaynlad bildiriler, 2324 Sayl ve 27/10/1980 tarihli Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 2.maddesindeki Anayasada Trkiye Byk Millet Meclisine, Millet Meclisine ve Cumhuriyet Senatosuna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler 12 Eyll 1980 tarihinden itibaren geici olarak Milli Gvenlik Konseyince ve Cumhurbakanna ait olduu belirtilmi bulunan grev ve yetkiler de Milli Gvenlik Konseyi Bakan ve Devlet Bakannca yerine getirilir ve kullanlr. eklindeki dzenlemelerle Trkiye Byk Millet Meclisine, Cumhuriyet Senatosuna ve Cumhurbakanna ait yetkilere el konulmas, 16 Ekim 1981 tarihinde karlan 2533 sayl kanunla btn partiler kapatlarak siyasi partiler ve yan kurulularnn tanr tanmaz btn mallar hazineye devredil mesi ile; 1961 Anayasasnn fiilen ortadan kaldrld, Trk Silahl Kuvvetleri Hizmetler kanununun 35. maddesinin lke ynetimine el koyma yetkisi ileri srlerek; 1961 Anayasasnn; 4.maddesindeki, Egemenlik kaytsz artsz Trk Milletinindir. Millet, egemenliini, Anayasann koyduu esaslara gre, yetkili organlar eliyle kullanr. Egemenliin kullanlmas, hibir suretle belli bir kiiye, zmreye veya snfa braklmaz. Hibir kimse veya organ kaynan Anayasadan almayan bir Devlet yetkisi kullanamaz. 5.maddesinde, Yasama yetkisi Trkiye Byk Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez. 6.maddesinde, Yrtme grevi, kanunlar erevesinde, Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan yerine getirilir. eklindeki dzenlemelerde yer alan, Millete ait olan Egemenlik yetkisi, Trkiye Byk Millet Meclisine ait olan yasama yetkisi ile Cumhurbakan ve Bakanlar Kuruluna ait olan yrtme grevini, silahl g kullanlarak ele geirildii, 12/12/1980 tarihli ve 2356 Sayl Milli Gvenlik Konseyi Hakkndaki Kanunun 1. maddesindeki Milli Gvenlik Konseyi; Devlet ve Milli Gvenlik Konseyi Bakan Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren, yeleri; Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tmer ve Jandarma Genel Komutan Orgeneral Sedat Celasundan teekkl eder. eklindeki dzenleme ile Milli Gvenlik Konseyi oluturulduu, 2324 Sayl ve 27/10/1980 tarihli Anayasa Dzeni Hakknda Kanunun 3. maddesindeki Milli Gvenlik Konseyince kabul edilerek yaymlanan bildiri ve karar

439

hkmleriyle yaymlanan ve yaymlanacak olan kanunlarn Anayasaya aykrl ileri srlemez eklindeki dzenleme ve 4.maddesindeki dzenleme ile Milli Gvenlik konseyinin bildiri ve kararlarnda yer alan ve yer alacak olan hkmlerle 12 Eyll 1980 tarihinden sonra karlan ve karlacak olan Bakanlar Kurulu Kararnamelerinin ve l kararnamelerin yrtlmesinin durdurulmas ve iptali isteminin ileri srlemeyeceinin belirtildii, Bu dzenlemelerle, Anayasa ve Anayasal dzen ortadan kaldrlarak, kii hak ve zgrlkleri tamamen Milli Gvenlik Konseyinin inisiyatifine terk edildii, bata yaam hakk olmak zere temel hak ve zgrlkler asndan hibir gvence kalmad, Trk Silahl Kuvvetleri Hizmetler Kanunu 35. maddesindeki yetkinin Anayasa ile kurulmu bir devlet olan Trkiye Cumhuriyeti'nde yasal dzenlemeler arasnda hiyerari olduu, bunlardan en yukarda Anayasann yer ald, kanunlarn ise Anayasann hiyerarik olarak altnda yer ald, dolaysyla kanunlarn Anayasaya aykr olamayacaklar temel hukuki kuralna aykr biimde Anayasal dzeni, Anayasa ile kurulmu devlet dzeninin temel kurumlarndan olan Trkiye Byk Millet Meclisi ile hkmeti ve tm hak ve zgrlkleri ortadan kaldrmak amacyla kullanld, 1982 Anayasasnn geici 15. maddesindeki "12 Eyll 1980 tarihinden, ilk genel seimler sonucu toplanacak Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk Divann oluturuncaya kadar geecek sre iinde, yasama ve yrtme yetkilerini Trk milleti adna kullanan, 2356 sayl Kanunla kurulu Milli Gvenlik Konseyinin, bu Konseyin ynetimi dneminde kurulmu hkmetlerin, 2485 sayl Kurucu Meclis Hakknda Kanunla grev ifa eden Danma Meclisinin her trl karar ve tasarruflarndan dolay haklarnda cezai, mali veya hukuki sorumluluk iddias ileri srlemez ve bu maksatla herhangi bir yarg merciine bavurulamaz." Dzenlemesinin aslnda bu aykrln farknda olarak konulma ihtiyac hissedildii, Deerlendirmeleri 12 Eyll Darbesinin yarglanmasna ilikin iddianamede dile getirilen hukuki deerlendirmeler olup (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi, 2012: 71-72) bu deerlendirmeler hukuken katlnmasnda tartma gtrmez deerlendirmelerdir. 2. 12 Eyll Darbesinin Yargya Etkileri 12 Eyll Askeri Darbesi sadece yasama ve yrtme yetkisini ele geirmekle kalmam, 16 Ekim 1981 tarihinde karlan 2533 sayl kanunla btn partiler kapatarak Anayasa Mahkemesinin yarg yetkisi olarak mnhasran kulland siyasi partileri kapatma yetkisi de Konsey tarafndan kullanlm olmakla demokrasilerin temel prensiplerinden olan kuvvetler ayrl ilkesi de bertaraf edilmi olmaktadr. Bu anlay iinde, Trkiyede 12 Eyll 1980 Askeri darbesi ile yarg sistemi de olumsuz bir sreten gemitir. Bu srecin olumsuz yanlarnn etkisi hukukun stnl ve adalete eriimi ksmen de olsa bertaraf etmitir. Bu sre iinde meydana gelen insan hakk ihlalleri, adil yarglamann yaplamamas sonucu, mahkeme kararlar ile mahkemelerin bamszl tartlr hale gelmitir. Bamsz mahkemeler, adil yarglama hakknn ilk temelini tekil etmektedir. 12 Eyll sonras yarglamalarn ou Skynetim Mahkemelerinde yaplmtr. Aslnda Skynetim yarg sistemi skynetimin 12 Eyllden nce ilan edildii dikkate alndnda daha nce uygulanmaya balamtr.

440

12 Eyll rejiminin ilk yapt hukuki dzenlemelerden birisi 21 Eyll 1980 tarih ve 17112 sayl Remi Gazetede yaymlanan 1402 Sayl Skynetim Kanununun Baz Hkmlerinin Deitirilmesine ve Baz Hkmler Eklenmesine Dair 2301 sayl Kanun olmutur. Bu Kanun Skynetim yargs ve skynetim mahkemeleri ile ilgili pek ok hususu kiilerin yargsal gvencelerini daraltacak ve Skynetim Komutannn ve mahkemelerinin yetkilerini arttracak ekilde yeniden dzenlemitir. rnein bu kanunla 1402 sayl Skynetim Kanunun 15. Maddesine; Skynetim Komutannn su dosyasn gnderdii Cumhuriyet Savclar, askeri savclar ile mahkemeler grevsizlik ve yetkisizlik karar veremezler. Bu ekilde gnderilen su dosyalar hakknda bu Kanun hkmleri uygulanr hkm ve Skynetim Komutan bu Kanunda yazl sulardan sank kiileri, Skynetim Komutan nezdindeki askeri mahkemeye sevk ve tutuklanmalar gerekip gerekmedii hakknda bir karar alncaya kadar gzetim altnda tutabilir. Bu sre 30 gnden fazla olamaz ve ayn kii iin, ayn su isnad sebebiyle ve yeni deliller kmas gibi hakl bir sebep yok iken bir defadan fazla kullanlamaz. Hkm, 18. Maddesine ise; Sann soruturma srasnda tutuklanp tutuklanmayaca hakkndaki karar skynetim asker mahkemesinde asker hkim snfndan olan yelerden birisi verir. ve Skynetim Askeri Mahkemelerince verilen 3 yla kadar hrriyeti balayc ceza hkmleri temyiz olunamaz. Hkmleri eklenmitir. 1402 sayl kanunun 15. maddesinde yaplan dzenlemeyle getirilen 30 gnlk gzalt sresi daha sonra 07.11.1980 tarihinde 90 gne uzatlm, 05.09.1981 tarihinde ise 90 gnlk gzalt sresi 45 gne indirilmitir. Bylece gzalt sresi 1 yla yakn 90 gn olarak uygulanmtr. Skynetim Mahkemeleri 1402 Sayl Skynetim Kanununun 12-23 arasndaki maddeler ile dzenlenmitir.12. maddede Skynetim Komutan nezdindeki askeri mahkemeler greve balayncaya kadar, suun ilendii yerlerde bulunan askeri savclar ile askeri mahkemeler ve bunlar yoksa Cumhuriyet Savclar ile adliye mahkemeleri, Skynetim Komutanl Askeri Savclarnn ve mahkemelerinin grevlerini yapacaklar dzenlenmitir. 15. Maddede Skynetim Mahkemelerinin Grev ve Yetkileri dzenlenmi ve buna gre bu mahkemelerin grev ve yetkileri olarak unlar belirlenmitir; Madde 15 - (Deiik madde: 15/05/1973 - 1728/1 md.) (Deiik fkra: 19/09/1980 - 2301/8 md.) Skynetim ilan edilen yerlerde aadaki sular skynetim ilanna ve faaliyetlerine ilikin olarak ileyenler ve bunlarn sularna itirak edenler bu Kanunun 21 inci madde hkmleri sakl kalmak artyla, sfat, meslek ve memuriyetleri ne olursa olsun Skynetim Komutan nezdindeki askeri mahkemelerde yarglanrlar. a) Trk Ceza Kanununun ikinci kitabnn birinci babnn birinci, ikinci ve drdnc fasllarnda yazl Devletin kiiliine kar ilenen sular; b) Trk Ceza Kanununun ikinci kitabnn beinci babnn birinci ve ikinci faslnda yazl su ilemeye tahrik ve crm ika iin cemiyet kurmak sular;

441

c) Trk Ceza Kanununun ikinci kitabnn altnc babnn ikinci faslnda yazl Devlete ait mhr, damga ve sair alametlerin taklidi hakkndaki sular; d) Trk Ceza Kanununun ikinci kitabnn yedinci babnda yazl kamunun selameti aleyhine ilenen sular; e) Trk Ceza Kanununun ikinci kitabnn onuncu babnn ikinci faslnda yazl yama, yol kesme, adam kaldrma sular; f) (Deiik bent: 19/09/1980 - 2301/8 md.) Trk Ceza Kanununun 179, 180, 188, 191, 192, 201, 228, 234, 235, 236, 241, 242, 248, 249, 254, 255, 256, 257, 258, 260, 264, 266. 268, 271, 296, 448, 449, 450, 451, 452, 516, (takibi ikayete bal olan fkralar hari), 517, 536 ve 537'nci maddelerinde yazl sular ile; 6136 sayl Ateli Silahlar ve Baklar ile Dier Aletler Hakkndaki Kanunda yazl sular; g) Trk Ceza Kanununun 390 ve 391 inci maddelerinde yazl sular ile haberlemeyi salayan Posta, Telgraf, Telefon letmesi Genel Mdrlne veya Trk Silahl Kuvvetlerine ait her trl ara, gere, tesis ve tellerine kar ilenen hrszlk sular; h) Askeri Ceza Kanununun 55, 56, 57, 58, 59 uncu maddelerinde yazl sular; i) Askeri Ceza Kanununun 75, 93, 95 ve 96 nc maddeleri ile 148 inci maddesinin ikinci fkrasnda ve 160'nc maddelerinde yazl sular; j) Takibi ikayete bal olmayan veya ahsi dava yoluyla takibi gerekli bulunmayan basn yoluyla ilenmi sular; k) Toplant ve Gsteri Yry Hrriyeti hakknda Kanuna muhalefetten doan sular; l) Derneklerin, sendikalarn ve mesleki kurulularn kanunlarnda mevcut kapatlmalariyle ilgili davalar. (648 sayl Siyasi Partiler Kanununun siyasi partilerin kapatlmasiyle ilgili hkmleri sakldr.) (Deiik fkra: 19/09/1980 - 2301/8 md.) Yukarda yazl sulara el koyan yetkili merciler, bu sulara ait hazrlk soruturmas evrakn vakit geirmeden Skynetim Komutanna gndermekle ykmldrler. Skynetim Komutan kendisine gnderilen evrak Skynetim Komutanl nezdindeki askeri savcla ilem yaplmak zere gnderir. (Deiik fkra: 19/09/1980 - 2301/8 md.) Ancak, Skynetim Komutan bu sulardan Skynetim Askeri Mahkemelerinde baklmasna lzum grmediklerini ilgili adli mercilere vermeye yetkilidir. (Ek fkra: 19/09/1980 - 2301/8 md.) Skynetim Komutannn su dosyasn gnderdii Cumhuriyet Savclar, askeri savclar ile mahkemeler grevsizlik ve yetkisizlik karar veremezler. Bu ekilde gnderilen su dosyalar hakknda bu Kanun hkmleri uygulanr. (Ek fkra: 19/09/1980 - 2301/8 md.; Deiik fkra: 03/05/1985 - 3195/1 md.) Skynetim komutan bu Kanunda yazl sulardan sank kiileri skynetim komutanl nezdindeki askeri mahkemeye sevk ve tutuklanmalar gerekip gerekmedii hakknda bir karar alnncaya kadar gzetim altnda tutabilir. Bu sre 15 gnden fazla olamaz. Ancak, delillerin aratrlp tespitinin uzun sre almas sebebiyle sanklarn 15 gn iinde hakim nne karlmalarna imkan bulunmamas halinde sanklar soruturmann bitiminde ve

442

herhalde 30 gn iinde yetkili hakim nne karlrlar. Gzetim altnda bulunanlar ilk 15 gn sonunda hakim nne karlamadklar takdirde skynetim komutan bu kiilerin durumunu bu sre sonunda inceler ve hakim nne karlp karlmamalar konusunda karar verir. Ayn kii iin ayn su isnad sebebiyle yeni deliller kmas gibi hakl bir sebep yok iken bu yetki bir defadan fazla kullanlamaz. Kanunun 18. Maddesi ile uygulanacak usul hkmleri hakknda 1696 sayl Kanunla Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu 353 sayl Askeri Mahkemeler Kuruluu ve Yarglama Usul Kanununa da atflar yaplarak zel usul hkmleri getirilmitir. 21. madde ile 1402 sayl Kanunda belirtilen sulardan dolay Skynetim Komutanlnca kovuturma yaplabilmesi iin belli mercilerden izin messesesi getirilmitir. Her ne kadar mahkemelerin bamszl konusunda skynetim askeri mahkemeleri kararlarnda; Tm yarg organlar gibi skynetim mahkemelerinin de kaynan anayasa ve yasalardan alan bir kurulu olduunu, skynetim dnemlerinde oluturulan bu mahkemelerin grev ve yetkilerinin anayasa ve yasalarla belirlendii bamszlk kavramnn yasalardan nce yarglarn vicdannda bulunduuna inanlmasnn zorunlu olduu, aksine dnenlerin bu soyut savlarla yargya ve yarglara glge drmek deil somut kantlarla iddialarn ispatlamaktr. (1.Ordu Komutanl 2.Numaral SYNT As. Mah. 1981/698 Esas, 1984/251 Karar Sayl Gerekeli Karar (2 Nolu Kitap): 204-205) eklinde aklamalarda bulunmular ise de, Bamszlk kavram, baka bir kii yahut organdan emir almamak, zellikle yrtme erkiyle davadaki taraflarn etki alan dnda olmak demektir. Bir mahkemenin bamszl yelerin atanma ve grevden alnma usulne, grev sresine, yelere emir verme yetkisine sahip bir makamn mevcut olup olmadna, yelerin her trl etkiden korumasn salayan nlemlerin alnp alnmadna ve nihayet mahkemenin btncl bir deerlendirme ile bamsz bir grnm verip vermedii ile ilgilidir. Bu anlamda Skynetim Komutanlar bata olmak zere bu mahkemelerin askeri ballklar tam anlamyla bamsz olduklar deerlendirmesini yapmaya imkn vermemektedir. 1961 Anayasasnda, hi kimsenin, kanunen tbi olduu mahkemeden baka bir merci nne karlamayaca, bir kimseyi kanunen tbi olduu mahkemeden baka bir merci nne karma sonucu douran yarg yetkisine sahip olaanst merciler kurulamayaca, kimse, ilendii zaman yrrlkte bulunan kanunun su saymad fiilinden dolay cezalandrlamayaca, cezalar ve ceza tedbirleri ancak kanunla konulabileceini, kimseye, suu iledii zaman kanunda o su iin konulmu olan cezadan daha ar bir ceza verilemeyecei, kimsenin, kendisini veya kanunun gsterdii yaknlarn sulandrma sonucu douracak beyanda bulunmaya veya bu yolda delil gstermeye zorlanamayaca ve ceza sorumluluunun ahsi olduunu konusundaki dzenlemeleri bir teminat olarak karmza kmtr. 1961 Anayasas ile hkimlik ve savclk iki ayr meslekler olarak tanmlanm, adliye mahkemeleri hkimlerinin zlk ileri ile disiplin ve meslekten karma cezalar ile ilgili kararlar ve atamalarnn Hkimler Yksek Kurulu tarafndan yaplaca, Cumhuriyet savclar ise, idar grevleri ynnden Adalet Bakanlna bal olduu. Cumhuriyet savclarnn Yargtay yeliine seilmeleri dnda kalan btn zlk ileri ve disiplin

443

cezalar ile meslekten karlmalar, hakknda karar verme yetkisinin ise Yksek Savclar Kuruluna ait olduu ifade edilmitir. 12 Eyll ile ilgili Komisyon tarafndan istenen bilgi ve belgelerin Komisyonun raporunu sunma sresi iinde gelmedii deerlendirilerek; 26 Aralk 1978de balayan ve verilerin hazrland 1983 yl arasndaki Skynetim dnemindeki Skynetim Mahkemeleri bnyesindeki yarglama faaliyetlerine ilikin 12 Eyll ddianamesi Ekinde yer alan Genelkurmay belgelerinde yer alan bilgiler aada gsterilmitir (Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi Eki Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu: 1983);
Tablo 32: Yarg Faaliyetleri (26 Aralk 1978-31 Temmuz 1983) ALIMA Gelen dosya ddianame dzenlenen dosya Kovuturmaya Yer olmadna Karar verilen Dosya Verilen dier kararlar (Birletirme, dme vb.) TOPLAM Savclkta bulunan dosya Gelen dosya Beraat karar verilen dosya Mahkmiyet karar verilen dosya Verilen dier kararlar (Birletirme, dme vb.) TOPLAM Mahkemede bulunan dosya

TOPLAM 63.384 29.344 10.204 16.616 56.164 7.220 43.988 11.941 15.242 13.007 39.740 4.228

Tablo incelendiinde yaklak 4,5 senede Askeri Savclklara gelen toplam 63.384 dosyadan 29.344ne (% 46) iddianame dzenlendii, 10.204ne (%16) kovuturmaya yer olmadna dair karar verildii grlmektedir. Dier taraftan Askeri Mahkemelere gelen 43.988 dosyadan 11.941ine (%27) beraat verildii, 15.242sine (%35) mahkmiyet verildii grlmektedir.
Tablo 33: Skynetim Askeri Mahkemelerine Alan Davalarn Skynetim Komutanlklarna Dalm (31 Temmuz 1983 tibaryla)

Askeri Mahkeme almas

Askeri Savclk almas

SIKIYNEKM KOMUTANLIKLARI 1 NC ORDU VE SYNT. K.LII 2 NC ORDU VE SYNT. K.LII 3 NC ORDU VE SYNT. K.LII EGE ORDU VE SYNT. K.LII DONANMA VE SYNT. K.LII 4 NC KOR VE SYNT. K.LII 6 NC KOR VE SYNT. K.LII 7 NC KOR VE SYNT. K.LII 8 NC KOR VE SYNT. K.LII 9 NC KOR VE SYNT. K.LII 1 NC TAK. HV.KUV. VE SYNT. K.LII TOPLAM

AILAN DAVA SAYISI 11.404 1.629 2.801 3.120 1.740 9.043 6.335 3.042 1.840 2.452 572 43.988

SONULANAN DAVA SAYISI 10.285 1.527 2.472 2.920 1.633 8.629 5.506 2.228 1.639 2.197 544 39.740

SREN DAVA SAYISI 1.117 102 329 200 107 414 729 754 201 267 28 4.248

444

Tablo incelendiinde skynetim dneminde alan en ok davann 11.404 ile alan tm dava says olan 43.988in % 26snn 1 nci Ordu ve Skynetim Komutanl blgesinde ald grlmektedir.
EYLEMC GRUPLAR Eylemci Sa Tablo 34: Aclan rgt Davalarnn Durumu (31 Temmuz 1982 tibaryla) RGT VE Alan Yarglanan FRAKSYONLARI Dava Says Tutuklu Tutuksuz GD-YD (lkc Genlik ve lk Yolu Dernei) ETKO DER SA DERNEKLER TOPLAM TKP (Trkiye Komnist Partisi) THKO (Trkiye Halk Kurtulu Ordusu) THKP/C (Trkiye Halk Kurtulu Partisi Cephesi) TKP (Trkiye htilalci Kyl Partisi) DER SOL RGTLER TOPLAM DHKP (Devrimci Halk Kurtulu Partisi) KAWA PKK DER BLC DERNEKLER TOPLAM 8 1 1 10 26 26 77 20 8 157 2 5 7 9 23 190 506 9 19 534 590 936 5.262 548 97 7.433 2 176 1.580 199 1.957 9.924 601 19 74 694 1.200 943 6.984 811 199 10.137 14 274 1.748 529 2.565 13.396 Toplam

1.127 28 93 1.228 1.790 1879 12.246 1.359 296 17.670 16 450 3.328 728 4.522 23.320

Eylemci Sol

Blc rgtler

TOPLAM

Tablo incelendiinde dnem iinde 10u (%5) Eylemci Sa, 157si (% 82) Eylemci Sol ve 23 (% 12) Blc rgtler olmak zere toplam 190 dava ald ve bu davalarda 9.924 (%42,5) tutuklu, 13.396s (% 47,5) tutuksuz olmak zere toplam 23.320 kiinin yargland grlmektedir.
Tablo 35: Skynetim Blgelerinde Skynetim lanndan 31 Temmuz 1983 Tarihine Kadar Geen Dnemde Verilen Ceza Sreleri CEZA SRELER HKMLER VE GRLER Toplam SA SOL BLC BELL DEL 0-1 seneye kadar mahkum 2.940 9.831 443 8.622 21.844 olan hkml miktar 1-5 seneye kadar mahkum 739 4.769 302 1.307 7.117 olan hkml miktar 5-10 seneye kadar 310 1.980 227 514 3.031 mahkum olan hkml miktar 10-20 seneye kadar 280 613 121 267 1.281 mahkum olan hkml miktar 20 seneden fazlaya sreye 113 314 53 141 621 mahkum olan hkml miktar mr boyu hapse 27 139 24 12 202 mahkum olan hkml miktar dam cezasna mahkum 29 94 53 3 179 olan hkml miktar TOPLAM 4.446 17.740 1.223 10.866 34.275

445

Tablo incelendiinde verine cezalar itibaryla ceza alan toplam 34.275 kiinin 21.844nn (% 64) 0-1 sene aralnda bir cezaya arptrld, 7.117 kiinin (% 21) 1-5 sene, 3.031 kiinin (% 9) ise 10-20 sene arasnda cezaya arptrld grlmektedir. Bu durum 1402 sayl Skynetim Kanununun 18. Maddesinde 12 Eyll darbesi sonrasnda 21 Eyll 1980 tarihinde 2301 sayl Kanunla yaplan deiiklikle 3 yla kadar verilen hrriyeti balayc cezalarn temyiz edilemedii dnldnde verilen cezalarn en az % 65inin temyiz edilemedii ortaya kmaktadr. 1 Ocak 1982 itibaryla cezaevinde bulunan kiilerle ilgili tablo incelendiinde ise 1.746s gzaltnda, 25.512si tutuklu ve 5.835i de hkml olmak zere toplam 33.093 kiinin bulunduu grlmektedir. Burada dikkat eken nokta gzaltnda yer alan 1.746 kiinin Cezaevinde Bulunan Kiiler istatistii iinde verilmesi ve toplam 33.093 kiiden sadece 5.835inin (% 17,6) hkml olmas geriye kalan 27.258 kiinin ( % 82,4) gzaltnda ve tutuklu olduunun grlmesidir. Yine ayn belgelere gre; 12 Eyll dneminde skynetim askeri mahkemelerince 517 sana idam cezas verilmitir. Askeri Yargtayn onaylad idam kararlarnn says 124 olmutur. Bunlardan, MGKnn onaylad ve onay sonras hemen infaz yaplan 50si dndakiler iin cezalar fiilen mebbet hapse dnmtr. lm cezalarnn infazlarna ilikin onama kararlar, 12 Eyll 1980 - 25 Ekim1981 aras Milli Gvenlik Konseyi dneminde, 25 Ekim 1981 - 14 Ekim 1983 aras Danma Meclisi dneminde, 6 Kasm 1983 sonras TBMM dneminde verilmitir. 12 Eyll 1980 sonras 12 Eyll 1980- 1 Eyll 1982 tarihleri arasnda grev yapan skynetim mahkemeleri ile ilgili istatistik bilgilerde Askeri savclklar tarafndan 25.182 ddianame dzenlendii, Askeri skynetim mahkemelerine 37.200 dosyann geldii, 8.454 dosya hakknda beraat, 12.897 dosya hakknda mahkumiyet ve dier kararlar olmak zere 30.526 dosya hakknda karar verildii belirtilmi, bu karar verme hznn sivil mahkemelere gre be kat daha fazla olduu ifade edilmitir. Buradan Skynetim Mahkemeleri hzl alt sonucuna varlabilir. Ancak yarglama hz adil yarglama ve hukukun stnl asndan tek bana yeterli bir parametre olmaktan uzaktr. Hukukun stnl ile adalete eriim, adil yarglanma hakknn salanmas ile korunmaktadr. Demokratik bir toplumda adaletin iyi ileyiini isteme hakk, yarglanan kadar yarglayanlar asndan da hukuk kurallarna titiz bir ekilde uymasn gerektirmektedir. Adil yarglama, kanunla kurulan, bamsz ve tarafsz, mahkeme nnde, makul srede, ak durumada grlmesidir. Adil yarglama ile salanan gvenceler (Masumiyet karinesi, susma hakk, sulamay kabul etmeme zgrl, sula ilgili derhal bilgilendirilme hakk, savunma iin yeterli ve savunma hazrlama olanaklar v.b gvenceler) yarglamann her srecinde teminat altna alnmas gerekmektedir. Adil yarglamada kiilere salanan bir takm haklar ve teminatlar vardr. Bu haklar, mahkemeye eriim, silahlarn eitlii ilkesi, durumada hazr bulunma ve nizal dava hakk olarak sralayabiliriz. Teminatlar ise, sessiz kalma, kendi aleyhine tanklk etmeme zgrl, sulamadan en ksa zamanda haberdar edilme, savunmay hazrlayabilmek iin gerekli zamana ve kolaylklara sahip olma, sann kendi seecei bir mdafiin yardmndan yararlanmas, tanklar sorgulama haklar olarak sayabiliriz.

446

12 Eyll dneminde yaygn olarak ifade edilen hususlardan birisi ikence kt muamele ve insan hakk ihlalleridir. Bu durumun yarglamalarla ilikisi de bulunmaktadr. nk mahkemelerde hkm giyen sanklarn hkmlere esas olarak baka delil bulunmamas ve karara esas olarak ifade ve itiraflarnn alnmas ve bunlarn da ikence, kt muamele ve insan hakk ihlalleri altnda alnmas durumu dnldnde bu yarglamalarn durumu tartmaya ak hale gelebilecektir. Buna bir de kolluk gleri arasndaki kutuplama, siyasi ve ideolojik kkene gre ayr sorgu birimleri oluturulmas ve sorgu ve ifadelerin kart grl kolluk mensuplar ve birimlerince alnmasnn yaygn uygulamas eklendiinde bu dnemde hukuk mekanizmasnn ileyiinde dorudan insan hakk ihlalleri ve maduriyetler yaratacak sonularn olmamasnn kanlmaz olduu sonucu kmaktadr. Skynetim mahkemesi bir karar gerekesinde, kence yapld ynndeki iddialarn ne denli gerei yanstt, bu konuda yaplm bir soruturmaya ilikin bilgi ya da belge dosyada olmadndan anlalamamtr. Esasen bu konu, insanlk suu olan bu eylemi varsa gerekletirenler ynnden hukuki nem tamaktadr. Davamz asndan ise, sadece ve sadece bu yolla alnd ne srlen ifadelere ait tutanaklarn geerlilii konusunda heyete k tutmasndan ibarettir. Gerekten, ikence iddialarna ilikin dilekelerin dava dosyalarnda bulunmad maddi bir vaka ise de, olgunun sanklar lehine bir sonu dourmas kesinlikle sz konusu deildir. Mevcut yasalara ve kklemi yarg kararlarna gre, ne suretle alnm olursa olsun, yan delillerle desteklenmedii srece, emniyet anlatmlarnda yer alan ikrarlarn bal bana geerli saymaya olanak yoktur. 353 sayl yasann 96/3 maddesi, .Sank suunu itiraf etse bile, z vakann soruturulmas gerekir demek suretiyle savc nnde yaplan ikrarlarn dahi doruluk derecesinin aratrlmasnn amir bulunmaktadr. Dahas bu uygulamann yarglama evresinde de geerli olduunu sylemek mmkndr. Bu nedenlerle, gerek sanklar ve gerekse tzel kiiliklerine ilikin olarak yaplan hukuki deerlendirmeler arasnda yan delillerle desteklenmeyen hibir emniyet anlatmna itibar edilmemitir. Kald ki bu dava, nitelii gerei yazl belgelerin temel oluturduu ve ikrar yada tank anlatm gibi szl kantlar ikinci planda yer ald bir davadr eklinde bir deerlendirme yaplmaktadr (1. Ordu Komutanl 2.Numaral SYNT As. Mah. 1981/698 Esas, 1984/251 Karar Sayl Gerekeli Karar (2 Nolu Kitap): 213215). Ancak yukarda da deinildii gibi yan delillerle desteklenmeyen ifade ve itiraflarn ikence altnda alnd iddia eden kiiler tarafndan 5271 sayl Ceza Muhakemesi Kanununun Yarglamann Yenilenmesi balkl 311-323 maddeleri aras blm uyarnca yarglamann yenilenmesinin istenebilecei deerlendirilmektedir. 90 gne kadar uyguland grlen gzalt srelerinin uzunluu, bu srelerin balang ve biti tarihleri hakknda savclk kurumunun fazlaca bilgi sahibi olamamas sebebiyle fiilen ok daha uzun uygulanmas da bir dier sorun olarak o dnemde yaanm ve maduriyetlere yol amtr. Alt Komisyonda dinlenen mit KARDA bu dnemi 90 gn kayp olarak nitelemi ve Skynetim Komutanlar ve dier komutanlarn kendilerine bu ve btn hukuk ihlallerini fazla dikkate almamalar iin; Vatan millet blnyor, o nedenle hukuk gzlyle hareket etmeyin

447

eklinde telkinde bulunduklarn, o dnemde komutan kzd iin kararn geri alan hkimin bile olduunu ifade etmitir (Alt Komisyon Tutanaklar:10.10.2012). Bu dnemde bu konuda yaanan bir dier nemli sorun ise bir su isnat edilerek hrriyet ve zgrlnden mahrum braklarak tutuklanan kiilerin byk ounluunun uzun sreler tutuklu kalmalar ve bu sreler sonunda beraat etmeleri olmutur. Bu konuda en nemli rneklerden birisi Mamak Cezaevi olmu, burada o dnemde tutuklu olarak kalan 41.000 kiiden sadece yaklak 4.000 kiinin herhangi bir cezaya mahkm edildiinin grlmesi olmutur. Bu hususu Komisyon yeleri stanbul Milletvekili Atilla Kaya ve stanbul Milletvekili Srr Sreyya nder, Raci Tetikin dinlendii toplantda dile getirmilerdir (Alt Komisyon Tutanaklar: 20.10.2012) Komisyonda dile getirilen en nemli sorunlardan birisi de Skynetim Mahkeme bakanlarnn hukuku olmayan askerlerden olumas olmutur. Bu husus da nemli sonular olan yarglamalar yapan mahkeme heyetinin hukuki yeterlii noktasnda tereddtler olumasna sebep olmutur. Genel olarak Skynetim dnemi ve 12 Eyll sonras hukuk sisteminin ileyiinde nemli aksaklklar olduu ifade edilebilir. Bu aksaklklar temelde darbe ynetiminin yasama ve yrtmeye el koyma yannda yarg erkini de kendi emir ve komuta zinciri altndan uzak tutmak istememesinin bir sonucu olarak deerlendirilebilir. Fakat ortaya kan sonu dnemin maduriyetlerinin ve yaanan maliyetlerin nemli lde artmas olmutur.

448

XVI. BLM: LGL

ETL

LKELERDE

DARBELERLE VE

KURULAN

KOMSYONLARIN

SONULARININ NCELENMES
Raporun bu blmnde baz Amerika ve Afrika lkelerinde yaanan askeri darbelerin ardndan demokrasiye gei dnemlerinde komisyonumuz benzeri kurulan komisyonlar incelenmitir. Sz konusu incelemede bu komisyonlarn kurulmalarna yol aan sebepler, hukuki dayanaklar ve sahip olduklar grevlendirmenin kapsam, yaplar ve yeleri, hazrladklar nihai raporlarda ulalan sonular ve yer verilen tavsiyeler ile almalar sonucunda ilgili lkelerde gerekletirilen reformlar ve tazminlere deinilmitir. 1. 1.1. eitli lkelerde Kurulan Komisyonlar Arjantin

Mart 1976da gerekleen bir askeri darbe sonrasnda Arjantinde askeri cunta ynetimde kalrken, ayn zamanda bu duruma kart olarak sol grl gerilla hareketleri de art gstermitir. Askeri dikta ile muhalif ykclar arasnda yedi yl sren silahl mcadele, hkmetin sol gndemin destekleyicisi olduklarndan phelendii kiilerin sistematik olarak ortadan kaybolmas, ikence grmeleri ve ldrlmeleriyle sonulanmtr. Devlet Bakan General Reynaldo Benito Bignone rejimi, kayp kiilerin durumlarnn aydnlatlmas konusunda yurt ii ve yurt dndan gelen basklar, ekonomik kriz ve Malvinas/Falklands zerinde B yk Britanya ile yaplan savata alnan askeri yenilginin ortak etkisi sebebiyle 1983 ylnda genel seimlerin yaplmasna izin vermeye zorlanmtr. Bakan seilen Ral Alfonsn greve geldii ilk haftada 16 Aralk 1983te yaynlad bir kararname ile Kayp Kiiler Hakknda Ulusal Komisyon (Comisin Nacional sobre la Desaparicin de Personas - CONADEP)u kurmu ve kendi mensuplarn soruturulmaktan koruyan askeri aff ilga etmitir. 1976 ile 1983 yllar arasnda gerekleen kayp vakalarnn aratrlmas ve cesetlerin yeri de dhil olmak zere bu olaylardaki gereklerin aa karlmas ile grevlendirilen Komisyon, Aralk 1983 - 20 Eyll 1984 arasnda faaliyet gstermitir. Komisyon toplam 13 kiiden olumutur. 10 ye meclis dndan Bakan Alfonsn tarafndan atanrken kalan 3 ye ise Arjantin Kongresi Temsilciler Meclisince seilmitir. Arjantin parlamentosunun dier kanad olan Senatodan 3 yedek ye belirlemesi istenmi, fakat Senato bunu baaramamtr. Komisyon, raporunu 20 Eyll 1984te tamamlam ve Nunca Ms: Informe de la Comision Nacional sobre la Desaparicion de Personas adyla daha ksa bir versiyonla yaynlamtr. Bu raporda Komisyon, 1976 - 1983 arasndaki askeri ynetim sresince 8,960 ortadan yok olma vakasnn gerekletiini, bu vakalarn yan sra sistematik ekilde ikence, gizli tutuklama, bilinmeyen yerlere cesetlerin gmlmesi olaylarnn meydana geldiini bildirmitir. Ortadan yok olan kiilerin hepsinin ldrlm olduklar ve bu kiiler hakknda salanan bilgilerdeki eksikliklerin, hayatta kalanlar ile kurulacak balantlara engel olmak amac yla hkmet tarafndan uygulanan bir stratejinin sonucu olduu belirtilmitir. Komisyona gre ordunun baskc eylemleri, ordu iindeki en yksek

449

makamlar tarafndan planlanm ve kumanda edilmi; de facto bakan General Reynaldo emir komuta zinciri iindeki sorumluluu kantlayabilecek olan askeri belgelerin yok edilmesini emretmitir. (Nunca Ms (Never Again) - Report of Conadep (National Commission on the Disappearance of Persons) Komisyon tarafndan kayp kiilerin ailelerine ynelik olarak bir tazmin programnn tesis edilmesi ve hl kayp olan kimseler hakknda soruturma ve kovuturmalara devam edilmesi nerilmitir. Yarg reformunun gerekletirilmesi ve insan haklar konusunda eitim verilmesi de ayrca tavsiye edilmitir. Bakan Alfonsn komisyonun tespitlerini resmi olarak kabul etmi ve komisyonun almalar zerine iki saatlik bir belgeselin yaymlanmas iin yetki vermitir. Fakat Ordu, komisyonun raporunu reddetmitir. 1992 ylnda Arjantindeki Kirli Sava sresince kaybolan ocuklarn aratrlmasn merkez alan Ulusal Eitlik Hakk Komisyonu kurulmutur. 1994te demokrasinin gelitirilmesi ve Kongre tarafndan onaylanan uluslararas anlamalarn anayasal kanun statsne ykseltilmesi iin anayasa reformu gerekletirilmitir. Yeni anayasa devlete, insan haklarndan tam olarak yararlanlmasn temin eden mutlak nlemler almay yklemitir. Komisyonun elde ettii bilgiler askeri cuntann yarglanmasnda ok nemli rol oynam ve yarglama sonunda 5 general hapsedilmitir. Ancak, 1980lerin sonunda karlan mevzuat gerei dier failler hakkndaki kovuturmalar durdurulmutur. 1983 ylnda askeri rejim dneminde yasalaan af kanunlar daha sonra 2003te sivil hkmet tarafndan feshedilmitir. Af kanunlarnn feshi, yaklak 700 kiiye kar balatlan bir yarglama dalgasna yol am, 2010 itibariyle davalarn 50den fazlas mahkmiyet karar ile sonulanmtr. 2004te hukuka aykr tutuklama madurlar iin 3 milyar ABD Dolar tazminat verilmitir. Tazminata hak kazanmak iin madurlar, 1976 ile 1979 yllar arasnda yarglama yaplmakszn hapsedildiklerini kantlamak zorunda braklmlardr. Bununla beraber ordunun ibirlii iinde olmad ve gerekli belgelerin ounu temin etmedii bildirilmitir. Komisyon, 1.500 hayatta kalanlardan alnan, 7.000in stnde ifade ald sekin bir halk profiline sahip olmasna ramen halka ak oturum dzenlememitir. (Truth Commision: Argentina) 1.2. Gana

Gana, 1957 ylnda bamszln kazanmasndan itibaren drt askeri darbe ve sonrasnda iktidar ele geiren askeri rejimlere sahne olmutur. Sz konusu askeri ynetimler sresince yaanan insan haklar ihlalleri, askeri rejimin lideri Jerry John Rawlings tarafndan 1979 ve 1982 yllarnda gerekletirilen askeri darbeler sonrasnda da younlaarak devam etmitir. Geici nitelikteki sivil ynetimlerde insan haklar anlamnda iyilemeler yaansa da bu durum, sivil ynetim dnemlerinin kendilerinden nceki dnemlerde yaanan ve sabit hale gelen hukuk d uygulamalara devam etmeleri ve bu uygulamalarn cezasz braklma kltr ile mcadele edemeyecek kadar ksa mrl olmalar sebebiyle kalc olmamtr. Bu bakmdan bir insan haklarna veya demokratik deerlere sayg kltrnn yerletirilememi olduu s ylenebilir. Seime gidilmesi ynndeki basknn ardndan 1979-1981 yllar arasndaki askeri rejimin lideri Jerry John Rawlings 1993 ylnda Cumhurbakan seilmi ve ayn yl yeni bir Anayasa yrrle girmitir. Rawlingsin iktidarda kald 2000 ylna kadar gemite yaanan

450

ihlal ve suiistimallerin aratrlmas veya adalet aranmas Rawlings iktidar tarafndan getirilmi bir kendi kendini af (self-amnesty) mekanizmas ile engellenmitir. Buna gre 1992 tarihli Gana Anayasasnda yer alan bir dzenleme ile Rawlingsin liderliindeki askeri rejimler olan Geici Ulusal Savunma Konseyi (Provisional National Defence Council- PNDC) ve Silahl Kuvvetler Devrimci Konseyi (Armed Forces Revolutionary Council -AFRC) yelerine kar hukuki takip yaplmas yasaklanmtr. Gemile yzleme ancak 2000 ylnda Rawlinsin yerine Cumhurbakan seilen Kufuorun seim kampanyasnda ulusal uzlama/barn tesisi iin bir kurum oluturmay taahht etmesiyle gndeme gelmitir. Seimlerin ardndan bu kurumun bir Hakikat Komisyonu eklini almasna karar verilmitir. Bir Hakikat Komisyonunun kurulmas, hesap verebilirliin ve farkndaln bir lde temin edilmesi ile gemite yaanan ihlallerin kapsamnn ortaya konulmasnn tek yolu olarak grlmtr. 11 Ocak 2002 tarihli Ulusal Uzlama/Bar Komisyonu Kanunu ile kurulan Ulusal Uzlama/Bar Komisyonu, ldrme, adam karma, ortadan yok olma, alkoyma, ikence, kt muamele ve msadere gibi insan haklar ihlalleri ve suiistimalleri hakknda bir kesin ve eksiksiz bir tarihi kayt meydana getirerek Gana vatandalar arasnda ulusal uzlama/barn gelitirilmesi ve teviki ile grevlendirilmitir. Sz konusu kanun Komisyonun bir bakan ve sekiz yeden meydana gelmesini ve yelerin, Dantayn gr alnarak Cumhurbakan tarafndan seilmesini ngrmtr. Kanun ile Komisyonun yetkisi dhilinde olmak artyla herkese, aratrlmasn istedii belirli bir konu hakknda Komisyona bavurma yetkisi tannmtr. Komisyon ayrca madurlara ynelik uygulanacak tazmin program ve yaplmas gereken kurumsal reformlar konusunda tavsiyede bulunmakla da yetkilendirilmitir.(The National Reconciliation Commission Act, 2002) Eski Cumhurbakan John Jerry Rawlings ve eski Ulusal Gvenlik Danmannn da aralarnda bulunduu 2.129 madur ve 79 phelinin ifadelerini dinleyen Komisyon, 2.000in zerinde halka ak oturum dzenlemitir. Komisyon, nihai raporunu Nisan 2005de kamuya aklamtr. Raporda insan haklar ihlallerinin devamllna smrge ynetiminin katkda bulunduu belirtilmitir. Ayrca ihlallerden en byk oranda yrtme organ iindeki kurumlarn ve silahl kuvvetlerin sorumlu olduu ifade edilmitir. (The National Reconciliation Commission Report) Komisyon tarafndan maddi tazminat denmesi, zr dilenmesi ve anma dzenlenmesi gibi kapsaml bir tazmin program tavsiye edilmitir. Madurlara denecek maddi tazminat tutar maruz kalnan ihlalin trne gre belirlenmitir. Eski lider Rawling ynetimi dneminde uygulanan bask rejiminin yaklak 3.000 maduruna tazminat denmesi nerilmitir. Komisyon ayrca hapishaneler, polis tekilat ve silahl kuvvetlerde reforma gidilmesi ynnde tavsiyede bulunmutur. Hkmet 2006 ylnda bir tazmin program yrrle koymutur. Bu balamda Komisyonun tavsiyeleri ile uyumluluu salamak zere bir tazmin kurulu grevlendirilmitir. (Truth Commission: Ghana) 1.3. Haiti

Haiti Cumhurbakan Jean Bertrand Aristide, Eyll 1991de askeri bir darbe ile devrilmi, darbeyi gerekletiren askeri lider General Raoul Cedras, pek ok insan haklar ihlalinin yaand baskc bir rejim yrtmtr. Askeri darbeye cevaben Amerikan

451

Devletler rgt ve Birlemi Milletler Haitiye kar uluslararas yaptrm uygulamtr. Ekim 1993te tekrar iktidara gelmek iin aba sarf etmesine ramen askeri diren karsnda baarl olamayan Cumhurbakan Aristide, Birlemi Milletler ve ABDnin desteiyle Temmuz 1994de tekrar ynetime gelmitir. Haitide bir Hakikat Komisyonu kurulmas dncesi, 1993 ylnda Kuzey Amerika ve Karayiplerde yaayan Haiti diasporasnn abalar yla gndeme gelmitir. (Truth Commission: Haiti) Cumhurbakan Jean Bertrand Aristide tarafndan yaynlanan bir kararname ile Aralk 1994de kurulan Ulusal Hakikat ve Adalet Komisyonu (Commission Nationale de Vrit et de Justice CNVJ), Mart 1995de grevinin, Eyll 1991de meydana gelen ve demokratik bir seimle ibana gelmi ilk Cumhurbakan olan Aristideyi deviren askeri darbe ile balayp Aristidenin tekrar greve geldii Eyll 1994e dek sren askeri ynetim dneminde yurt ii ve yurtdnda yaanan insan haklar ihlallerinin aratrlp gereklerin aa karlmas ve sz konusu ihlallere ynelik hukuki bavuruda bulunma hakk sakl kalmak zere Haiti halk iinde uzlama/barn tesis edilmesine yardmc olunmas olarak aklanmtr. (Benedetti; Haiti: Perpetrators of past abuses threaten human rights and the reestablishment of the rule of law) Komisyon yllk askeri ynetim sresince yaanan en ar insan haklar ihlallerini belgeleyerek elde edilecek bulgularn yan sra, yaplacak tazminler, madurlarn rehabilitasyonu ve benzer ihlallerin tekrarlanmamas iin alnacak hukuki ve idari nlemlerle ilgili tavsiyeleri ieren bir rapor hazrlamakla grevlendirilmitir. (Haiti-Thirst for Justice) Haitili sosyolog Franoise Boucardn bakanlk ettii Komisyon, 7 yeden meydana gelmitir. Komisyon, 1.200 sayfalk nihai raporunu ubat 1996da Cumhurbakan Jean Bertrand Aristideye ve adli makamlara sunmutur. Raporda 5.500den daha fazla ifadenin alnm olduu 8.667 madurla grld ve 18.629 insan hakk ihlalinin tespit edilmi olduuna yer verilmitir. Ayrca Raboteauda Nisan 1994de meydana gelen katliam ile kadnlara kar cinsel iddet ve gazeteciler ve medyaya ynelik gerekleen ihlaller konularnda zel aratrmalar yrtlmtr. Komisyon insan haklar ihlalleri ile ilgili soruturma almas iin bir yetkiye sahip deildir, bununla birlikte raporda bu fiilleri gerekletirdikleri iddia edilen sanklarn isimlerinin bulunduu bir listeye yer verilmitir. Raporda ayrca hkmetin soruturmalara devam etmesi ve sorumlular yarglamas gerektii vurgulanmtr. Sorumlularn yarglanmas iin bir uluslararas mahkeme kurulmas tavsiye edilmitir. Komisyon bundan baka, bir tazmin kurulu oluturulmas, yargda reforma gidilmesi ve cinsel iddet ve tecavz kart yasal dzenleme yaplmas tavsiyesinde bulunmutur. Komisyon raporu, emniyet glerine yaplan yeni bavurular iin kaynak tekil etmitir. Komisyon almalarnn ardndan zellikle Raboteau ve Carrefour-Feuilles katliamlar ile ilgili davalar grlmtr. (Truth Commission: Haiti) 1.4. ili ilide 11 Eyll 1973 tarihinde sosyalist Bakan Salvador Allendenin devrilip yerine General Pinochetin iktidara geldii bir askeri darbe gereklemitir. 1973den 1990 ylna gelininceye dek geen sre iinde askeri rejime dman olmak veya tehdit oluturduklar gerekesiyle ili halknn birou ar insan haklar ihlallerine maruz kalmtr. Binlercesi tutuklanm, idam edilmi, ikence grm, srgne gnderilmi iken dierleri de hapsedilmi ve ortadan yok olmu tur. Tam bir say bulunmamasna ramen, baz raporlara gre 4.000 dolaynda ilili idam edilmi, ikence sonu lm veya basite yok olmutur. ldrmelerin % 80inin 1973 ile 1978 yllar arasnda faaliyet

452

gsteren devlet kurumlar tarafndan gerekletirildii tahmin edilmektedir. Ayrca 40,000 kadar kii de ikence grmtr. Bunlardan bir ksm yldrmak ve korkutmak, bazlar bilgi almak dierleri ise srgne zorlamak amacyla ikenceye maruz kalmlardr. Sz konusu ikenceler sol eksenli siyasi parti ve sendika yeleri ile renciler ve Allende sosyalist hkmetinin kamu grevlilerini hedef almtr. 1990 ylnda Devlet Bakan Patricio Alywin Alcar tarafndan bir kararname ile askeri darbe sonrasnda askeri hkmetin iktidarda olduu yllar iinde yaanan insan haklar ihlallerini ele almak zere Rettig Komisyonu olarak bilinen Hakikat ve Uzlama Komisyonu (Comision Nacional de Verdad y Reconciliacion) kurulmutur. 8 kiiden meydana gelen Komisyonun yeleri Devlet Bakan tarafndan belirlenmitir. Komisyonun rol, ortadan yok olan kiilerin akbeti ve nerede olduklarnn ortaya karlmas iin delil toplamak ve ikence sonucu gerekleen lmler ile mahkeme karar olmakszn yaplan idamlarn soruturulmasyd. Komisyon, Pinochet dneminde meydana gelen 3.000 ortadan kaybolma vakasn belgelendirmitir. Bununla beraber, madurun lmyle sonulanmadka ikence vakalar belgelendirilmemitir. Bakan Aylwin ubat 1990da Komisyonun hazrlam olduu 1.800 sayfalk raporu yaynlam, Devlet adna darbe madurlar ve ailelerinden resmi olarak zr dilemi ve ordudan bu vahetteki roln kabul etmesini istemitir. Komisyon almalarnn takibi, madurlara salanan tazminatlarn denmesi, denetlenmesi amac yla Ulusal Tazmin ve Uzlama Kurumunun oluturulmas gibi raporda yer alan birok tavsiye karar uygulanmtr. ubat 1992de zlmemi olaylar zerindeki almalara devam etmek ve yeni davalarn ortaya karlmas ve zlmesi iin 1990 tarihli Komisyonun halefi olarak Tazmin ve Uzlama Kurumu (Corporaction de Reparacion y Reconciliacion) kurulmutur. Kurum ayrca Komisyon ve Kurumun kendisi tarafndan tannan madurlara salanan tazminatlarn ynetimi iini de stlenmitir. Szkonusu iki organn hibirinin resmi yetkisi olmasa da ele aldklar vakalar hukuki yarglamann yaplabilmesi iin ilgili mahkemelere bilgi aktarmlardr. Uluslararas Af rgtne gre her iki organn ortak bulgular, 1.102 ortadan kaybolma, 2.095 yargsz infaz ve ikenceye bal lm olmak zere toplamda ili devleti tarafndan resmi olarak tannm 3.197 vakann bulunduunu ortaya koymaktadr. Komisyon madurlara denecek tazminat 3 ynl olarak ngrmtr: gerein aklanmas ve gizliliin sona erdirilmesi, madurun eref ve haysiyeti ile yaknlarnn ekmi olduu aclarn tannmas ve madurun yaknlarn hayat kalitesinin iyiletirilmesi iin alnacak tedbirler. Madurun sa olan eine, annesine ve 25 yan altnda olan veya her yataki zrl ocuklarna tazminat ayl ad altnda aylk bir denek verilmesini hkme balayan bir kanun yrrle girmitir. Madurlar iin salanan dier tazminat yollar, salk ve eitimle ilgili yardmlardr. Tazminat ayl hak sahipleri arasnda % 40 sa kalan ee, % 30 anneye (annenin yokluu halinde babaya), % 15 madurun biyolojik ocuklarnn anne veya babasna ve % 15 madurun 25 yan altndaki her bir ocuuna veya her yataki zrl ocuklar arasnda olmak zere bltrlmektedir. Hak sahiplerinin her biri 12 aylk denein karl olacak ekilde bir seferde yllk olarak bir deme yaplmasn talep edebilir ve yaplan bu deme vergilendirilen bir gelir olarak deerlendirilmez. Szkonusu tazminatlar siyasi rejimin bir sonucu olarak lmle sonulanmayan dier ar insan haklar ihlallerini deil, gerekleen lmleri kapsamaktadr. Madurlarn ocuklar 35 yana kadar zel eitim yardmlarndan faydalanma hakkna sahiptirler. Kanun ayrca madurun ortaretim, niversite, meslek enstits veya teknik enstitlerinde renim gren ocuklarna kayt ve

453

eitim cretini karlamak zere verilecek burslarn yan sra dier masraflar iin aylk olarak deme yaplmasn da dzenlemektedir. Son olarak, kanunla darbe madurunun ocuklar zorunlu askerlik hizmetinden muaf tutulmutur. (Kelly, Fitzduff, 2002, ss.11-13; Truth Commission: Chile 90) 1.5. Uganda

1974 tarihli Ugandada Kayp Kimseler Hakknda Aratrma Komisyonu, kurulan ilk Hakikat Komisyonu olmas bakmndan nemlidir. 1971 ylnda Idi Amin Dada isimli alt rtbeli bir subay otoriter Devlet Bakan Milton Oboteyi ynetimden devirmitir. Idi Aminin Parlamentoyu feshetmesi ve anayasay kendisine mutlak yetki tanyacak ekilde deitirmesinin ardndan Uganda devlet gleri tarafndan adam ldrme ve kiilerin ortadan kaybolmalarnn da dahil olduu organize bir bask kampanyas yrtlmtr. Ynetiminin ilk yllarnda meydana gelen bu kaybolma veya ortadan yok olma vakalarnn aratrlmas ynnde artan gl kamuoyu basks karsnda Bakan Amin, Haziran 1974de Ugandada Kayp Kimseler Hakknda Aratrma Komisyonunu kurmutur. Bakanlk Kararnamesi (Commission of Inquiry into the Disappearances of People in Uganda since 25 January, 1971: Charter) ile kurulan Komisyon, Amin ynetiminin ilk yllar olan 25 Ocak 1971 ile 1974 arasnda geen dnemdeki kayp vakalarn soruturmak ve raporlamakla grevlendirilmitir. Pakistanl bir hkimin bakanlk ettii drt yeden oluan Komisyonda Ugandal iki polis mdr ve bir subay yer almtr. Komisyon oturumlarnn birounun halka ak olarak yrtlmesine ramen yaynlanm bir rapor bulunmamaktadr. Bununla beraber Bakan Idi Amine gizli bir rapor sunulmutur. almalar boyunca kendisine 308 kayp vakas bildirilen Komisyon, kayp vakalar ile ilgili olarak esas sorumluluun Bakan Amin tarafndan kurulan Kamu Gvenlii Birimi ve Ulusal Soruturma Brosunda olduu sonucuna varmtr. Komisyon polis ve silahl kuvvetler tekilatnda reforma gidilmesi ve yrtme erki alanlarnn insan haklar standartlar konusunda eitilmeleri tavsiyesinde bulunmutur. (Truth Commission: Uganda 74) 1.6. Uruguay

1973 ylnda Uruguay ordusu parlamentoyu ilga etmi ve komutanlara muhaliflerin saf d braklmalar iin geni yetkiler verilmitir. Bask ve insan haklar ihlalleri yaanmaya balamtr. Ordu komutanlar, Latin Amerikann gneyinde sol hareketlerin bastrlmas iin askeri liderler arasnda oluturulan bir yaplanma olan Plan Condra katlmtr. 1984 ylnda seime gidilmesi ynnde artan basklar sonucunda Julio Maria Sanguinetti, 1985te devlet bakan seilmitir. Nisan 1985te, parlamentodaki iki siyasi partinin giriimiyle 1973-1985 yllar arasndaki askeri rejim dneminde yaanan suiistimal ve ihlallerin incelenmesi amac yla iki aratrma komisyonu kurulmutur. Kayp Kiilerin Durumu ve Balantl Olaylarn Soruturulmas Komisyonu, raporunu Kasm 1985te adli yarg mahkemelerine tevdi etmi, dier komisyon olan Ulusal Liderler Zelmar Michelini ve Hector Gutierrez Ruizin Karlmas ve ldrlmesi Hakknda Soruturma Komisyonu ise raporunu yaynlamtr. Szkonusu komisyon raporlarna resmi bir cevap alnamamtr. Ksa mrl olan nceki komisyonlarn yerine 2000 ylnda Devlet Bakan Jorge Batelle tarafndan askeri rejim sresince kaybolan kimselerin aratrlmas iin bir Bar

454

Komisyonu kurulmutur. 09.08.2000 tarihli Bakanlk Kararnamesi ile kurulan Komisyonun grevi, Hkmetin 200 kadar olduu tahmin edilen kayp kiilerin akbetinin aratrlmasn ngren 1986 tarihli Af Kanunu uyarnca 1973-1985 arasndaki dnemde kaybolan kimselerin durumunun soruturulmasdr. Sadece gnll olarak ifade vermek isteyen kimseleri dinlemekle yetkili olan Komisyonun bunun tesinde soruturma yapma yetkisi yoktur. Bapiskopos Nicolas Cotungonun bakanlnda 6 yeden meydana gelen Komisyon, nihai raporunu 10 Nisan 2003 tarihinde yaynlamtr. Temyiz Mahkemesine sunulan raporda 38 kayp kiinin akbeti hakknda bilgi verilmi, devletin o dnemde hukukun stnl ve temel insan haklar ilkelerini terk ettii belirtilmitir. hlallerin ok byk oranda devlet kurumlar tarafndan gerekletirildii ifade edilen raporda, kayp kimselerin gayri resmi tesislerde tutulduklar ve ikence grdkleri yer almtr. Yargsz infazlarn uyguland ve ikence ve kt muamele sonucunda lmlerin meydana geldii bilgisine yer verilmitir. Raporda ayrca madurlarn byk ounluunun yasad rgtler veya militan gruplar iinde yer almadklar ve lm tarihleri gz nne alndnda, ayaklanmann bastrlmasndan sonra ldrldkleri ifade edilmitir. Komisyonun ulat bir dier bulgu da birok Uruguay vatandann Arjantinde gizlice tutulduklar, ikence grdkleri ve ldrldkleridir. Ayn ekilde, Uruguay vatandalarnn ili, Paraguay, Brezilya, Kolombiya ve Bolivyada da tutulduklar belirtilmitir. Komisyon, almalar sonucunda hukuki dzenlemelerin teviki ve kayp kimselerin durumunun lm sertifikalar ile hukuken tannmas gibi konularn takibi iin bir sekretarya (Secretara de Seguimiento) oluturulmasn tavsiye etmitir. Sekretarya bundan baka yaplacak maddi ve sembolik tazmin kriterlerini belirlemekle de grevlendirilmitir. Devlet Bakannn resmi olarak kayp vakalarn tanmas istenmi ve takiben Bakan, Komisyonun nihai raporunu kabul etmitir. Komisyon, eitim sisteminin gemiin hatrlanmas ve analiz edilmesine olanak verecek ekilde yaplandrlmasnn yan sra uluslararas sularn i hukukta tannarak gerekli deiikliklerin yaplmasn tavsiye etmitir. Komisyon almalarnn sonrasnda Hkmet 16 Nisan 2003 tarihli bir kararname ile Komisyonun bulgularn kabul etmitir. Devlet Bakan, Bar Komisyonunun almalarnn takibi ve devamll iin bir tekilat kurmutur. Ordu kayp vakalar veya bask politikasndaki roln kabul etmemi, 14 General ve st rtbeli yetkili, raporun tarafl olduunu ilan etmitir. 2006 ylnda eski Devlet Bakan Juan Maria Bordaberry, 1976da siyasi muhaliflerin lmleri ile balantl olarak tutuklanmtr. Uruguay mahkemeleri eski Devlet Bakan ve Dileri Bakannn yarglanmalarn kabul etmitir. Hkmet bir tazmin program balatmtr fakat bu giriimin resmi yarglama yaplmasn isteyen kiilerin susturulmalar iin yapld iddia edilmitir. (Truth Commission: Uruguay) 2. Kurulan Komisyonlarn Genel Deerlendirmesi ncelenen lkelerde meydana gelen askeri darbeler sonrasnda kurulan komisyonlarn hakikat ve uzlama/bar komisyonu (truth and reconciliation commission) ad altnda veya bu kapsamda kurulduklar grlmektedir. Arjantin, Haiti, ili ve Ugandada Komisyonlarn greve balamalarnn hukuki dayana bakanlk (Cumhurbakan veya Devlet Bakan) kararnamesidir. Ganada sz konusu Komisyon bir kanun ile Uruguayda ise parlamentodaki iki siyasi partinin giriimiyle yine bir kararname ile kurulmutur.

455

Komisyonlar oluturan kiiler Cumhurbakan veya Devlet Bakan tarafndan belirlenmiler, Arjantinde bu uygulamann yan sra parlamento tarafndan seim yoluna da gidilmitir. Komisyonlar, askeri darbe sonras yaanan insan haklar ihlallerinin aratrlp gerekleri aa karmak, uzlama/barn tesis edilmesine yardmc olmakla grevlendirilmilerdir. Komisyonlar, almalar sonucunda nihai rapor hazrlamlar, bu raporlar Uganda rnei hari olmak zere kamuya aklanmtr. Askeri darbeler sonras yaananlarn bir daha gereklememesi iin Komisyonlar tarafndan genel olarak, meydana gelen insan haklar ihlallerinin madurlarna, kaybolan veya hayatn kaybeden kiilerin ailelerine maddi tazminat denmesi; yarg, yrtme erki, emniyet tekilat ve orduda reforma gidilmesi, gerekli yasal dzenlemelerin yaplmas, insan haklar konusunda eitimler dzenlenmesi, resmi zr dilenmesi, anma etkinlikleri dzenlenmesi tavsiyelerinde bulunulmutur. ili ve Uruguayda Komisyonlarn tavsiye grlerinin uygulamadaki takibi ve zellikle madurlara denecek tazminatlarla ilgili alacak kurumlar oluturulmutur. Haiti ve Uruguayda Komisyon almalarnn ardndan hukuki takip balatlm ve almalar sonucunda elde edilen bulgular kullanlmtr.

456

XVII.

BLM:

DARBE TEKRAR

VE

DEMOKRASYE VE

MDAHALELERN

YAANMAMASINA

DARBELERN NEDEN OLDUU MADURYETLERN GDERLMESNE LKN NERLER

12 Eyll Darbesini aratrmak zere kurulan Alt Komisyon, yapt

deerlendirmeler sonunda darbe ve demokrasiye mdahalelerin tekrar yaanmamasna ve zel olarak 12 Eyll Darbesinin genel olarak da tm darbelerin neden olduu maduriyetlerin giderilmesine ilikin u nerilerin getirilmesinde fikir birliine varmtr. Alt Komisyon yelerinin Komisyona sunduu tm darbelere ilikin deerlendirme ve neriler ayrca Komisyonun genel raporuna yansyabilecei deerlendirilmitir. 1- almalar srmekte olan Sivil Anayasa grmelerinin tamamlanmasnn 12 Eyll darbesinin izlerinin silinmesi asndan nemli olduu deerlendirilerek, bu grmelerde devlet yaps, yasama, yrtme ve yarg ile bunlar aras ilikiler, yarg bamszl, hukuk devleti ve devlet yapsnn demokratik olarak dzenlenmesi ve bu platformda Trk Silahl Kuvvetlerinin yerinin gerek ilevi olan d savunmaya paralel tanmlanmas, 2- Demokratik rejimin vazgeilmez bir deer olarak benimsenmesi ve sahiplenilmesi, demokrasi kltrnn yerlemesi ve srdrlebilir bir demokrasi iin eitim ve retim kurumlarnda demokrasi, demokrasiye mdahaleler ve mdahale giriimlerine ilikin derslerin milli eitim mfredatnda yer almas, 3- Trk Silahl Kuvvetlerinde her dzeydeki okul ve akademilerde demokrasi esasl bir deerlendirmeyle askerin demokrasinin koruyucusu ve kollaycs olduu algsna sebep olabilecek btn unsurlarn bir alma ile belirlenerek dzenlenmesi, asker-siyaset, asker-brokrat ilikilerinin demokrasi esasl mfredatta okutulmas, 4- Profesyonel orduya geilmesi srecinin hzlandrlmas, 5- Darbe srelerinin simgesel kalntlarnn (ant, sokak-cadde-okul, kla, askeri birlik, stadyum, spor tesisi vb. adlarndaki darbe ve darbecilere ait isimler) ortadan kaldrlmas, 6- zel Harp Dairesinin kurulu, geliim, bte, ballk ve faaliyetlerinin Kontrgerilla olarak ifade edilen faaliyetleri olup olmad hususunu aydnlatacak ekilde incelenmesi,

457

7- MTin tamamen sivillemesi ve d istihbarat yannda i istihbarat konusunda koordinasyon birimi olmasnn salanmas, Jandarma ve askeri istihbarat birimlerinin i istihbarat, fileme vb. ilevlere girmesinin nlenmesi, 8- Genelkurmay Bakanlnn, demokratik bir rejimde bulunmas gereken konum itibariyle Milli Savunma Bakanlna balanmas, 9- Silahl Kuvvetlerin askerlie ve milli gvenlie ilikin ynleri haricinde siyasi, yargsal ve medya denetime ak olmasnn salanmas, 10- Milli bayramlarn askeri nizam ve dzeni anmsatan ekillerde deil de vatandalarn coku iinde katlmc anlayla ve deiik farkl ve zengin ieriklerle kutlanmas, 11- Medya ve sivil toplum kurulularnn darbe destekleyici, arc tavrlarnn nlenmesi asndan basn zgrl ve rgtlenme nndeki tm engellerin kaldrlmas, 12- Silahl kuvvetler mensuplarnn halkla ve sivillerle daha sk ve sk ilikilere girmesini salayc dzenlemeler yaplmas, 13- ift bal askeri-sivil yarg ayrm sadece askerlerin hizmet ii grevleri ile snrl kalmas, 14- 211 sayl Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet Kanunundaki 35. maddenin kaldrlmas veya darbe gerekesi olarak kullanlmasn nleyecek ekilde yeniden dzenlenmesi, 15- 2803 Sayl Jandarma Tekilat Grev ve Yetkileri Kanununun 4. Maddesi ve buna bal dzenlemeler ieren maddelerinin yeniden dzenlenerek Jandarma Genel Komutanlnn Trk Silahl Kuvvetlerinin bir paras olduu ibaresi, Silahl Kuvvetlerle ilgisi, eitim ve renim bakmndan Genelkurmay Bakanlna ballnn kaldrlmas, Jandarmann merkezde ileri Bakanlna, tarada ise mlki idare amirlerine bal profesyonellemi Kr Polisi eklinde yeniden tekilatlandrlmas, 16- 2692 sayl Sahil Gvenlik Komutanl Kanununun 2. Maddesinde ve bu kapsama dayal olarak dier maddelerinde ayrntlandrlan Komutanln; Trk Silahl Kuvvetleri kadro ve kuruluu ierisinde olduu, sadece barta grev ve hizmet ynnden ileri Bakanlna bal olduu, Olaanst durumlarda Genelkurmay Bakannn istei zerine, bir ksm ya da tm ile Deniz Kuvvetleri Komutanl harekt komutasna veya emrine girmesine ilikin hkmlerin kaldrlarak merkezde ileri Bakanlna tarada mlki idare amirlerine bal sivil ynetimli bir sahil gvenlik biriminin yaplandrlmasnn salanmas,

458

17- Kolluk glerinin tamamnn demokratik yollarla oluturulan ve halka dorudan ya da dolayl olarak hesap vermek durumunda olan sivil otoriteye merkezde ileri Bakanlna, tarada ise mlki idare amirlerine bal ve onlarn emir, gzetim ve denetimi altnda almasnn salanmas, 18- Mevzuatmzda i gvenlik kavramnn yasal bir tanm yaplarak i gvenlie ilikin grevlerin terrle mcadele de dhil olmak zere ileri Bakanlna bal polis ve yeniden yaplanan jandarma ve sahil gvenlik vastasyla profesyonellemi ve ihtisaslam birimler tarafndan yrtlmesinin salanmas, Trk Silahl Kuvvetleri i gvenlik konusunda kullanlmas halinde sivil otorite olan mlki idare amiri emrine girmesine ve askeri birliklerin jandarma ve emniyet ile beraber grevlendirilmesi halinde ynetimin kim tarafndan yaplacana ilikin kararn ileri Bakanl veya vali tarafndan verilmesi ynnde dzenlemelerin yaplmas, 19- Snr gvenliinin sivil yneticiler tarafndan ileri Bakanlna bal olarak kurulacak bir birim tarafndan profesyonel, teknik ve donanm ynnden gelimi birimler tarafndan salanmas, 20- Yeni Anayasa almalarnda skynetim ve olaanst hal durumlarnn snrlar, nedenleri, uygulama biimi ak ve net olarak belirlenmesi, mevcut anayasada skynetimi gerektiren durumlar olarak dzenlenmi olan hallerin tamamnn bir komutanlk olarak deil de sivil bir ynetim modeli iinde zme kavuturulmas mmkn olabilecek ekilde dzenlenmesi, bunun iin Anayasann 119 ve 120. maddelerinde olaanst ynetim usullerinden biri olarak dzenlenen olaanst hal sisteminin skynetim iin gerekli durumlar da kapsayacak ekilde ele alnarak dzenlenmesi alternatifinin deerlendirilmesi, Mevcut anayasada yer alan; Anayasann 91. maddesinde yer alan Ancak skynetim ve olaanst haller sakl kalmak zere, Anayasann ikinci ksmnn birinci ve ikinci blmlerinde yer alan temel haklar, kii haklar ve devleri ile drdnc blmnde yer alan siyasi haklar ve devler kanun hkmnde kararnamelerle dzenlenemez Skynetim ve olaanst hallerde, Cumhurbakannn Bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulunun kanun hkmnde kararname karmasna ilikin hkmler sakldr, 122. maddesinde yer alan Skynetim sresinde, Cumhurbakannn bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu skynetim halinin gerekli kld konularda kanun hkmnde

459

kararname karabilir Skynetim komutanlar Genelkurmay Bakanlna bal olarak grev yaparlar., 125. maddesinde yer alan Kanun, olaanst hallerde, skynetim, seferberlik ve sava halinde ayrca milli gvenlik, kamu dzeni, genel salk nedenleri ile yrtmenin durdurulmas karar verilmesini snrlayabilir., 148. maddesinde yer alan Ancak, olaanst hallerde, skynetim ve sava hallerinde karlan kanun hkmnde kararnamelerin ekil ve esas bakmndan Anayasaya aykrl iddiasyla, Anayasa Mahkemesinde dava alamaz. Hkmlerinin daha demokratik, insan haklar ve hukukun stnlne dikkat eder tarzda dzenlenmesi, 21- Skynetim hukukunu belirleyen 1402 sayl Skynetim Kanunu nun, zellikle Skynetimin yrtlmesi balkl 2, Grev ve yetki balkl 3. ve Skynetim komutannn sorumluluu balkl 6. maddesinde yer alan hkmler bata olmak zere pek ok hkm ile ve genel yaps itibariyle demokratik rejime sahip, hukuk devleti nitelii tayan bir siyasal sistemin zyle badamad, Skynetim Kanununun gemi uygulamalarnn bu durumu ak olarak ortaya koyduu, mevcut Kanunda skynetimi gerektiren durumlar olarak dzenlenmi olan hallerin yeni Anayasa paralelinde tamamnn sivil bir ynetim modeli iinde zme kavuturulmas mmkn olabilmesi, 22- 1402 sayl Skynetim Kanununda 12 Eyll sonras 19 Eyll 1980 tarih ve 2301 sayl Kanunla son derece antidemokratik hkmler konulduu ve 2935 sayl Olaanst Hal Kanununun 25.10.1983 tarihli olduu gz nne alnarak demokrasi, insan haklar ve hukukun stnl ynleriyle deerlendirilerek gzden geirilmesi bu kstaslarla yeniden dzenlenmesi ya da bu yasalarn mlga edilerek yeniden dzenlenmesi, 23- 12 Eyll Darbesi sonras o dnemde hazrlanarak yrrle sokulmu ve halen geerli olan kanun ve dier ikincil mevzuatn tamamnn gzden geirilerek demokratik hukuk devleti ilkesiyle badamayan hkmlerin tespit edilmesi ve deitirilmesi, 24- 12 Eyll darbesinden hemen sonra, 19 Eyll 1980 tarih ve 2301 sayl Kanunla 1402 sayl Skynetim Kanununun 2. maddesine eklenen Skynetim komutanlarnn; blgelerinde genel gvenlik, asayi veya kamu dzeni asndan almalar sakncal grlen veya hizmetleri yararl olmayan kamu personelinin statlerine gre atanmas veya iine son verilmesi, yerel ynetimde alanlarn grevden uzaklatrlmas veya ilere son verilmesi hakkndaki istemleri ilgili kurum ve organlarca derhal yerine

460

getirilir. hkmn ve daha sonra bu hkme 28.12.1982 tarih 2766 sayl Kanun ile eklenen Bu ekilde ilerine son verilen memurlar, dier kamu grevlileri ve kamu hizmetlerinde grevli iiler bir daha kamu hizmetlerinde altrlamazlar. hkmn hukuk devleti ve demokrasi ilkeleriyle badatrmak mmkn deildir. Maddede yer alan bu iki fkra insan haklar ihlalinin de Kanundaki belirgin rnekleridir. 2301 sayl Kanun ile eklenen ie son verme ve grevden uzaklatrma ile ilgili bu hkm daha sonra 26.10.1994 tarihli 4045 sayl Kanunun 2. maddesiyle Skynetim komutanlarnn; blgelerinde genel gvenlik, asayi ve kamu dzeni asndan almalar sakncal grlen veya hizmetleri yararl olmayan kamu personelinin statlerine gre skynetim blgesi dna atanma veya skynetim blgesi dna atanmak zere grevden uzaklatrlma istemleri ilgili kurum ve organlarca derhal yerine getirilir. Skynetim komutanlarnn sekizinci fkradaki nedenlerle mahalli idarelerde alanlarn grevden uzaklatrlmas istemleri, ilgili mahalli idare yetkililerince derhal yerine getirilir. Bu suretle grevden uzaklatrlanlar skynetim blgesi dndaki mahalli idarelerde grev ve i bulmalar ve bu idarelerin ilgiliyi grev ve ie almay istemeleri halinde, mahalli idare yetkililerince grevden uzaklatrma karar derhal kaldrlr ve bunlarn atamalar ncelikle yaplr. eklinde deitirilmitir ve hkm bu haliyle halen mevcuttur. Belirtilen madde hkmlerine dayanlarak askeri ynetim dneminde ok sayda kamu grevlisinin iine son verilmi ve grev yerleri deitirilmitir. Bu madde, 09.02.1990 tarih ve 20428 sayl Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle giren 1988-6 Esas ve 1989-4 Karar Nolu Dantay tihad Birletirme Genel Kurulu Kararna konu olmutur. zetle; Skynetim komutanlarnn istemi zerine grevlerine son verilen kamu personeli ile ilgili olarak 1402 sayl Skynetim Yasasnn 2. maddesine 2301 sayl Yasann 1. maddesiyle eklenen fkrann, 28.12.1982 tarihinde kabul edilen 2766 sayl Yasann 1. maddesiyle deiik eklinde yer alan "... bu ekilde ilerine son verilen memurlar, dier kamu grevlileri ve kamu hizmetlerinde grevli iiler bir daha kamu hizmetlerinde altrlamazlar." hkmnn skynetim sresiyle snrl olarak uygulanmas gerektiine ve ad geen madde uyarnca skynetim komutanlarnn istemleri zerine ilerine son verilen memurlarn, dier kamu grevlilerinin ve kamu hizmetlerinde grevli iilerin, ilk kez kamu grevine girdikleri tarihte bu grev iin yasa ve ynetmeliklerde ngrlen nitelikleri kaybetmemi olmalar kouluyla, ilerine son verildii blgede skynetim kalktktan sonra, kurumlarnca eski grevlerine iade edilmeleri gerektiine karar verilmitir.

461

Daha sonra, 26.10.1994 tarihinde kabul edilerek, 03.11.1994 tarih ve 22100 sayl Resmi Gazete yaymlanarak yrrle giren 4045 sayl Gvenlik Soruturmas, Baz Nedenlerle Grevlerine Son Verilen Kamu Personeli le Kamu Grevine Alnmayanlarn Haklarnn Geri Verilmesine ve 1402 Numaral Skynetim Kanununda Deiiklik Yaplmasna likin Kanunun Geici 2. maddesinde 1402 numaral Skynetim Kanunu ile ek ve deiikliklerine gre 12.09.1980 tarihinden balayarak skynetim komutanlklarnn istemleri zerine, blgelerinde genel gvenlik, asayi veya kamu dzeni asndan almalar sakncal grlen veya hizmetlerinin yararl olmamas nedeniyle bir daha kamu hizmetlerinde altrlmamak zere grevlerine son verilenler, ilk kez kamu grevine girdikleri tarihte bu grev iin ilgili mevzuatnda veya toplu i szlemelerinde ngrlen nitelikleri yitirmemi olmalar ve bu Kanunun yrrlk tarihinden itibaren alt ay iinde mracaatlar halinde ya koulu aranmakszn ve emeklilik ya haddinin almam bulunmas kouluyla, grevlerine son verildikleri tarihte almakta olduklar aylk derecesine eit derecenin ayn kademesinden, ayrldklar tarihteki eski grevlerine veya edeer bir greve, bavurma tarihinden itibaren en ge 60 gn iinde iade edilirler. Bu suretle greve ve ie alnanlarla iade edilenlere, gemie ynelik olarak aylk ve dier zlk haklar verilmez ve akta geen sreleri deerlendirilmez. hkm kabul edilerek bu konudaki maduriyetler ksmen giderilmitir. Ancak bu konuda bir eksiklik daha bulunmaktadr. 1402 sayl Kanun uyarnca skynetim komutanlarnn istemi zerine grevlerine son verilen personelden yarg karar ile greve dnenlere yarg yerlerince verilen kararlar dorultusunda, bu personelden Dantay tihatlar Birletirme Kurulunun 09.02.1990 tarih ve 20428 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 07.12.1989 tarih ve E: 1988/6, K: 1989/4 sayl Karar zerine grevlerine iade edilenlere ise 123 Seri Nolu Devlet Memurlar Kanunu Genel Teblii uyarnca Dantay tihatlar Birletirme Kararnn Resmi Gazetede yaymland 09/02/1990 tarihinden geriye doru be yl amamak ve daha nce grev yaptklar yerde skynetimin sona erdii tarihten nceki bir tarihe tamamak kouluyla belirlenecek dnem iin akta geirdikleri srelere ait aylk ve dier zlk haklar herhangi bir yarg karar aranmakszn denmektedir. Fakat 1402 sayl Kanun uyarnca skynetim komutanlarnn istemi zerine grevlerine son verilen personele grevlerine son verildii tarih ile greve baladklar tarih arasndaki zlk haklarnn denmesi talepleri ile ilgili olarak haklarndaki yarg kararlar ve 123 Seri Nolu Devlet Memurlar Kanunu Genel Teblii dnda bir dzenleme bulunmamaktadr. Kamu personelinin mali ve dier zlk

462

haklan kanunla dzenlendiinden, bu ekilde grevine son verilen personele, greve son verildii tarih ile skynetimin sona erdii tarih arasndaki sreye ait zlk ve sosyal haklarnn verilmesi yolundaki istemi karlamaya ynelik bir yarg karar ve kanuni dzenleme bulunmamakta, bu da ilgili personelin bu yndeki taleplerinin reddedilmesine yol amaktadr. Dantay kinci Dairesinin 29/03/1990 tarih ve E: 1989, K: 1990/697 sayl Karar buna rnek tekil etmektedir. Sz konusu dnemde hukuk devleti ilkesiyle badamayan, insan haklar ihlalinin ileri boyutta bir uygulamas olarak karmzda duran bu durumun btn izleriyle silinebilmesi iin aklanan bu yasal boluun doldurulmas, belirtilen dnemde grevden alnan kiilerin grevden alndklar tarih ile skynetimin sona erdii tarih arasndaki zlk ve sosyal haklarnn verilmesini salamak iin yasal dzenleme yaplmas, 2512 Eyll darbesinden madur olan, insan haklar ihlal edilen, ikence ve kt muameleye tabi tutulan, gereksiz yere cezaevinde tutuklu olarak kalan, grevlerine son verilen gibi kiilerin bavurularnn alnarak deerlendirilecei, bunlarn tazmin ve telafisi iin yaplmas gerekenler (tazminat deme, zr dileme, sigortal olan madurlarn sigorta primlerinin denmesi ya da denmi saylmas, haklarn iadesi vb) ile ilgili zm yollarnn gelitirebilecei bir TBMM Aratrma Komisyonunun kurulmas, 2612 Eyll Darbesine giden srete aydnlatlamam ya da tamamyla aydnlatlamam nitelikte olan 1 Mays Olaylar, Kahramanmara ve orum Olaylar gibi toplumsal olaylar ile cinayetler, silah ve uyuturucu kaakl gibi hususlarn aydnlatlabilmesine ynelik olarak TBMM Aratrma Komisyonu kurulmas, 27Darbecilerin ve 1. derece yaknlarnn malvarlklarnn aratrlmas, Darbe dneminde sebepsiz zenginlemelerin varsa belirlenerek yarg nne karlmas ve tespit edilen sebepsiz zenginlemelerin tahsili ve buna dair gerekiyorsa mevzuat dzenlemelerini aratrmak zere TBMM Aratrma Komisyonu kurulmas, 28Darbelerin tam anlamyla, tm aklyla ve tm unsur ve dinamikleriyle ortaya karlmasna hizmet etmek zere Genelkurmay arivlerinin incelemelere almasnn salanmas, 2912 Eyll dneminde ikence, insan hakk ihlalleri yapan ve insanla kar su ileyen kamu grevlilerinin belirlenerek yarglanmalar ile ilgili dzenlemeler gelitirilmesi, hukuken mmkn olmamas halinde belirlenerek ifa edilmelerinin salanmas,

463

30-

Dnemde

gerekleen

yarglamalarda

hukukun

stnl,

yarg

bamszl ve insan haklar konusunda skntlar yaandna dair tanklklar ve deerlendirmeler dikkate alnarak; evrensel hukuk kurallar bak asyla bu dnem yarglamalar ve sonularnn ele alnmas ynnde aba gsterilmesi, rnein yan delillerle desteklenmeyen ifade ve itiraflarnn ikence altnda alndn iddia eden kiilerin 5271 sayl Ceza Muhakemesi Kanununun 311-323 maddeleri arasndaki Yarglamann Yenilenmesi mevzuat erevesinde yarglamann yenilenmesini isteyebilecekleri ynnde kamuoyunun bilgilendirilmesi, 31olmas, 32TBMM kamps ierisine darbelere kar ve milli iradeye atf yapan bir Ankara, stanbul ve zmir gibi byk ehirlerimize lkemizde yaplan tm lkemizde demokrasinin ve sivil siyasetin kalitesi ve tasnn daha da zgrlk ve demokrasi ant almas, 33darbeleri anlatan darbe mzeleri almas, 34ykseltilebilmesi amacyla gerekli mevzuat dzenlemelerinin gerekletirilmesi. Darbelerin ekonomik, siyasi, sosyolojik, psikolojik ve d siyasete dair maliyetlerinin niversitelerimizde ve akademik camiada zellikle aratrma konusu

464

XVIII. BLM: GENEL DEERLENDRME VE SONU

12 Eyll Darbesinin, darbeye giden srecin ve darbe sonras srecin anlalmasna imkan verecek bir kapsam ve snrllkta incelenmeya alld bu Aratrma Komisyonu Alt Komisyon Raporunda ncelikle darbeye giden srecin siyasi, toplumsal, psikolojik, kltrel tm dinamikleri irdelenmeye allm, siyaset, ekonomi, alma hayat ve endstriyel ilikiler, d politika ve uluslararas ilikiler, kamu ynetimi, hukuk, brokrasi, insan haklar, demokrasi gibi ok alanl ve ok ynl bir dzlemde konu tm boyutlaryla ortaya konulmaya allmtr. 12 Eyll darbesinin ancak bu tr bir bak asyla zmlenebilecei yaklam esas alnmtr. Dier taraftan 12 Eyll Darbesinin lkemize yaatt maduriyetlerin boyutu da ok ynl olduundan, insani, hukuki, kiisel, ailesel ve toplumsal tm maliyetler ortaya konulmaya allmtr. Her blmn sonunda blme ilikin deerlendirme ve sonu yazld iin burada ayrca blmler baznda bir deerlendirmeye girilmeyecektir. Aratamann yaplmas ve raporun yazlmas srasnda kamu kurum ve kurulularna bilgi ve belge talep eden yazlar gnderilerek dnem hakknda analiz yapmaya yarayacak veriler ve parametreler elde edilmeye allmtr. Yaz ile bilgi ve belge talep edilen kurum ve kurulular ve gelen cevaplara ilikin tablo rapora eklenmitir (EK:1) Tablo incelendiinde; baz kurum ve kurululara birden fazla yaz yazlmasna, bilgi ve belge elde edilmesine ilikin bizzat yetkililer baznda grmeler yaplp giriimlerde bulunulmasna ramen Komisyonun alma sresi iinde tabloda karlarnda boluk bulunan Genelkurmay Bakanl, MT, Babakanlk nsan Haklar Bakanl, Dileri Bakanl, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Devlet Personel Bakanl gibi kurum ve kurulutan cevap gelmedii grlmektedir. Maliye Bakanl Mali Sular Aratrma Kurumundan rapor halinde istenen veriler, raporun taslak metninin datlmas sonras Komisyonun alma sresinin bitimine 1 hafta kala rapor eklinde deil tasnif ve ayrntl incelenmesi gereken 3 klasr ve iinde ok sayda CD eklinde gelmi, bu nedenle bunlar incelenememi ve rapora yanstlamamtr. Baz kurum ve kurululardan bilgi ve belge gelmekle beraber gelen bilgi ve belgelerin istenen ierikte olmad grlmektedir. Dier taraftan bu konuda yaanan

465

nemli bir sorunun da devlet ariv ve hafza geleneinin ok gelimedii ynnde fikir yrtmeye sebep olacak baz rneklerin yaanmas olmutur. Adalat Bakanlnda ve Kara Kuvvetleri Komutanlnda dava dosyalarnn olay baznda deil de fail isimleri baznda arivlenmesi ve olaya ilikin dava dosyasn bulmak iin fail isimlerini bilmenin gerekli olmas, kurum ve kurulularn bilgi ve belgeleri aratrmak yerine bu konuda bilgi ve belgeya rastlanmad ynnde yuvarlak cevaplara ynelme eilimi, Komisyonun Babakanlk nsan Haklar Bakanlndan 12 Eyll Darbesinde yaanan insan haklar ihlalleri ile ilgili bir deerlendirme ve eitli kaynaklarda yer alan insan hakk ihlallerine ilikin derleme ve deerlendirme talebine bu konuda kurumlarna herhangi bir bavuru olmad eklinde cevap verilmesi bu konuda yaanan birka rnek olarak ifade edilebilir. Bu durum ncelikle bu bilgi ve belgelerin alnamayarak deerlendirilememesine rapora yanstlamamasna neden olmutur. zellikle Genelkurmay Bakanlndan dneme ilikin Milli Gvenlik Konseyi Kararlar, Skynetim Koordinasyon Kurulu Kararlar, Bayrak Harekatna ilikin belgeler, Skynetim uygulamalar ve buna benzer pekok bilgi ve belgenin alnamamas bukonuda daha kapsaml, orijinal ve derinlemesine analiz yaplmasna engel olmutur. Milli iradenin en nemli tecelligah olan Trkiye Byk Millet Meclisinin anayasal bir denetim mekanizmas olan Meclis Aratrma Komisyonunun Trkiye Byk Millet Meclisi tznn 105. Maddesi uyarnca yetkisi dahilinde bulunan bilgi ve belge istemine kamu kurum ve kurulularnn duyarsz kalmas her trl aklamadan varestedir. Giri blmnde Aratrmann kapsam ve snrllklarna ilikin blmde de belirtildii gibi Aratrma Komisyonunun 3 aylk, sre uzatmyla 4 aylk sresi erevesinde gerek dinlenen konuk says gerek ele alnan konularn kapsam ve konulara deinme ayrnts da belli lde snrl kalmtr. Alt Komisyon bir yandan 4 aylk alma sresinde ortaya konulabilecek en iyi raporu Kamuoyuna sunmaya alm, dier yandan da bu Komisyonun devam niteliinde yaplabilecek almalara da k tutmaya almtr. Bu erevede Alt Komisyonun lkemizde bir daha darbeler ve demokrasiye mdahale giriimlerinin olmamas ve 12 Eyll darbesi nedeniyle yaanan maduriyetlerin ortadan kaldrlabilmesi ynnde getirdii neriler de Komisyonun nerileri olarak belirtilmitir. Dier taraftan Alt Komisyon raporunda incelenen lke rnekleri ve Komisyona yaplan pekok kiisel maduriyet bavurular olduu ve darbeden madur olmu fazlaca

466

kiinin dinlenmesine yeterli sre olmamas gz nne alndnda bu konuda zellikle kiisel maliyetlerin ve maduriyetlerin incelenecei ve buna ilikin nerilerin gelitirilebilecei TBMM Aratrma Komis yonunun kurulmas, yaplabilecek hukuki dzenlemeler konusunun ayr bir incelemeye tabi tutulmas ve bu paralelde teklif ve tasar paketlerine ynelik almalar yaplmas ynnde ve 12 Eylle giden srete tamamen ve ksmen aydnlatlamam olaylarn aydnlatlabilmesine ynelik TBMM Aratrma Komisyonlarnn kurulmas en nemli neriler olarak ifade edilebilir. 12 Eyll Darbesinin aratrlmas ynnde kurulan Alt Komisyonun almalar ve raporunda ortaya koyduu dinamikler ve deerlendirmelerin, sreci ve sonular itibaryla belki de lkemizde demokrasiye vurulan en byk darbe olarak ifade edilebilecek 12 Eyll darbesini ortaya koymaya almakla beraber, lkemizde Cumhuriyet dneminde bu ynde gerekleen 1960 Darbesi, 1971 Muhtras, 28 ubat Postmodern Darbesi ve 27 Nisan 2007 Bildirisi gibi darbe ve demokrasiye tm mdahale ve mdahale giriimlerinin ortak arka plan ve dinamiklerinin ortaya konulmasnn da byk nem tad dnlmektedir. Alt Komisyon almalar ve ortaya kan rapor, 12 Eyll Darbesinin kiisel, toplumsal, hukuki, insani, kltrel ok alanl ve ynl maliyetler yaattn ortaya koymaktadr. Bu maliyetlerin, gelien insan haklar, demokrasi ve hukukun stnl dzleminde TBMMde grubu bulunan AK Parti, CHP, MHP ve BDPnin ortak ynde verdikleri Aratrma nergeleriyle ekillenen komisyon almalaryla daha da berraklat, lkemizin her sorununa demokrasi, insan haklarna riayet ve sayg ile hukukun stnl anlayyla geerli ve srdrlebilir zmler getirilebilecei ynnde fikir birlii olutuu ifade edilebilir.

467

KAYNAKA
Acar, A, Trk Sendikaclk Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak-. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi . Ankara: T.C. Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2007. Ahmad, Feroz, The Turkish Experiment in Democracy, 1950-1975, London, C. Hurst, 1977. Ahmad, Feroz, Demokrasi Srecinde Trkiye 1945-1980, Hil Yaynlar, stanbul, 1994. Ahmad, Feroz. Demokrasi Srecinde Trkiye, stanbul: Hil Yayn, 1996. Ahmad, Feroz, The Turkish Experiment in Democracy, 1950-1975, London, C. Hurst, 1977. Ahmad, Feroz, Turkey: The Quest for Identity, Oxford: Oneworld Publication, 2003. Aaoullar, M. Ali, Milliyeti Hareket Partisi, CDTA, C. 8, letiim Yaynlar, 1983. Aaoullar Mehmet Ali, The Ultranationalist Right Turkey in Transition, ed, I.C. Shick ve E. A. Tonak, Oxford, Oxford University Press, 1987. Akaln, Uur Seluk, Trkiyede Devlet-Sermaye birliinin Ekonomi Politii. stanbul: Set Yaynlar, 2002. Akaln, Uur Seluk, Dnem Ekonomi. stanbul: Set Yaynlar, 2004. Akaln, . Disk Ksa Tarih (1960-1980). Ankara : teki Yaynevi, 1995. Akn, Mahmut H, Milletten Devlete Milliyeti Hareket, Ankara: Stratejik Dnce Enstits, 2010, Aknc, T. Birinci Milliyeti Cephe Hkmeti ve zmir Basn. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi . zmir: T.C. Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, 2010. Akritas Pln. Ergenekon Yaynlar, Lefkoa, 1971. Akritas Pln. Genlik, Spor ve Kltr Dairesi Yaynlar, Lefkoa, 1972. Akta, Hayati and Soyalp Tamelik, The Importance of Cyprus Island According To Geo-Political Theories, Proceedings Book of The International Conference The East Mediterranean and Cyprus: Economic And Political Relations: Cooperation and Integration From Past To Future 15-16 December 2010, Edited by Assoc. Professor Dr. Ercan Gndoan, The American University Girne - Cyprus Faculty of Business and Economics Department of Political Science and Public Administration Department of International Relations, Girne, 2011, s. 63-76.

468

Alasya, Halil Fikret, Kbrs Tarihi ve Kbrsta Trk Eserleri, Ankara, 1964. Alasya, Halil Fikret, Kbrs kmaz ve Ardndaki Gerekler, Trk Kltr, S: 82 Autos1969. Alasya, Halil Fikret, Kbrs Trk Bar Harekt, VIII. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, C. III., Ankara, 1983. Alasya, Halil Fikret, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Tarihi, Ankara, 1987. Altu, Ylmaz, Terrn Anatomisi, stanbul: Altn Kitaplar Yaynlar, 1995. Altun, F.Mustafa ve Karaman, zcan, Etnik Ayrlk Terrle Mcadele Politikalar Kapsamnda Trkiye ve spanya Analizi, Terrle Mcadelede Makro ve Mikro Perspektifler, Derleyenler: Babyk, Ouzhan vd, Ankara: UTSAM, 2011. Amin, Tahir. 1977 Coup Detat in Pakistan, Pakistan Journal of History and Culture, Vol.XXVIII, No.2 (2007) s. 48-51 Cumhuriyet Basavcl (CMK 250. Madde le Yetkili ve Grevli), Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Tamamn veya Bir Ksmn Deitirmeye veya Ortadan Kaldrmaya ve Anayasa le Teekkl Etmi Olan Trkiye Byk Millet Meclisini Ortadan Kaldrmaya veya Grevini Yapmasna Engel Olmaya Cebren Teebbs Etmek Suuyla lgili ddianame, Soruturma No: 2011/646, Esas No: 2012/2, ddianame No: 2012/2, 2011. Ankara Cumhuriyet Basavclnn 2012/2 Esas Nolu ddianamesi Eki: Trkiyedeki Anari ve Terrn Durumu, TC Genelkurmay Bakanl, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 12 Eyll 1983. Arcayrek, Cneyt, Cneyt Arcayrek Aklyor-9, 12 Eylle Doru Koar Adm, Ankara, Bilgi, 1985. Arcayrek, Cneyt, Mdahalenin Ayak Sesleri 1978-1979, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1985. Arcayrek, Cneyt, Cneyt Arcayrek Aklyor-10, Demokrasi Dur, Ankara, Bilgi, 1990. Ar, Tayyar. IRAK, RAN ve ABD: nleyici Sava, Petrol ve Hegemonya , Alfa Yaynlar, stanbul, 2004. Ar, Tayyar. Gemiten Gnmze Ortadou: Siyaset, Sava ve Diplomasi, Alfa Yaynlar, stanbul, 2005. Arcan, Mehmet, Gvenlik Glerinin Toplant ve rgtlenme zgrl Uluslararas Hukuk ve lkemizdeki Uygulama, Uluslararas Hukuk ve Politika, Cilt:5, Say:19, Ankara USAK, 2009. Ardan, Blent ve Ergun Turgay, Siyasal Nitelikli Yksek Ynetici Atamalar, Amme daresi Dergisi Cilt 9, Say 4, Haziran 1980.

469

Armaolu, Fahir, Siyas Tarih 1789 1960, 2. Bask, Ankara, 1973. Armaolu, Fahir, Trkiye Cumhuriyetini Ykmaya Matuf Siyas ve deolojik Oyunlar, Ankara, 1986. Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyas Tarih 1914 1980, 6. Bask, Ankara, 1989. Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Alkm Yaynevi, stanbul, 2002. ABDden Zehir Gibi Uyar Mektubu, Hrriyet Gazetesi zel Arivi, 10 Temmuz 1992, s. 1. Arkn, Ramazan Gkalp. Yunanistan, Cumhuriyet Ansiklopedisi, C. X, 1972, Ankara. Arpa, Yasemin, (2009), 12 Eyll Srgnleri: 101'ler, Tarih: 11/09/2009, ntvmsnbc, Eriim Adresi: http://www.ntvmsnbc.com/id/24999614/, Eriim Tarihi: 13/09/2012 Avc, Mustafa, Trkiyede Siyasal iddet ve Polis (1977-1980), Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2004. Aydn, zzet (1984). 1980li Yllarda Trk Lirasnn Konvertibilitesi Sorunu. stanbul: TO Yay. No: 1984-12. Aykn, Hasan ve Gmay, Kevser, (2008), Terrle Mcadelede Yeni Boyut: Terrn Finansman ile Mcadele, Karapara Aklama ve Terrizmin Finansman, Editr: Aydn, Sleyman, Ankara: Adalet Yaynevi Aykn, Hasan, (2010), Aklama ve Terrn Finansman le Mcadelenin Kresel Boyutu, Ankara: Maliye Bakanl Bal, hsan, (2006), Terr Nedir? Neden Terrist Olunur?, Terrizm, Derleyen: Bal, hsan, Ankara: USAK Yaynlar Bal, hsan, (2006), Trkiyenin Terrle Mcadele Deneyimi: Hizbullah Terr rgt rnei, Terrizm, Derleyen: Bal, hsan. Balcgil, Osman (Der.) (1982), ki Seminer ve Bir Reform nerisinde Tartlan Anayasa, stanbul: Birikim Yaynlar. Balta, brahim, Biranddan Paul Henzeye sesligrntl yalanlama, Zaman, 14.06.2003, http://arsiv.zaman.com.tr/2003/06/14/haberler/h2.htm. Babakanlk Yaynlar: Babakan Blent Ulusunun Konuma Deme Mesajlar (21 Eyll 1980-31 Aralk 1981), Babakanlk Basmevi, 1982, Ankara. Bayr, Mustafa zgr, Trkiyede Etik, Yanszlk, Katlm Boyutlar Asndan Brokrasi ve Siyaset likisi, Yksek Lisans Tezi, Mersin, 2007. Behrooz, Maziar. Nasl Yaplamad? randa Solun Yenilgisi, ev. Ercment zkaya, Epos Yaynlar, Ankara, 2007. Ve

470

Benedetti, Fanny. Haiti's Truth and Justice Commission Washington College of Law. http://www.wcl.american.edu/hrbrief/v3i3/haiti33.htm (9 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Berksoy, Taner, 1982, Trkiyede stikrar Araylar ve IMF, IMF stikrar Politikalar ve Trkiye, der, Cevdet Erdost, Ankara, Sava. Bianchi Robert, Interest Groups and Political Development in Turkey, Princeton Princeton University Press, 1984. Bilim ve Sanat Kitaplar, (1986). Trkiye Bar Dernei Davas Sorgular-Savunmalar Cilt 1. stanbul: Bilim ve Sanat. Birand, Mehmet Ali. 12 Eyll, Saat: 04.00, Karacan Yay., 1984. Birand, Mehmet Ali, Bila, Hikmet, Akar, Rdvan, 12 Eyll Trkiye'nin Milad, Doan Kitaplk, 5. Baski, stanbul, 2010. Birlie ar dergisi, Haziran 1980, Say: 9 Blum, William. Killing Hope: US Military and CIA Interventions Since World War II, Zedbooks, 1995. Boran, Behice. Al Konumas. (stanbul: Trkiye i Partisi 1. Byk Kongre Tutana, Trkiye i Partisi Yaynlar, 1977) Boratav, Korkut, 1989, Trkiye ktisat Tarihi 1908-1985, stanbul, Gerek. Boratav, Korkut (2003). Trkiye ktisat Tarihi: 1908-2002. stanbul: mge Kitabevi. Boratav, K. (2005). 1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm. Ankara: mge Kitabevi. Boratav, Korkut: Trkiye iktisat Tarihi 1908-2005, 10.Bask, mge Yaynlar, 2006, Ankara, Bostanolu, Burcu. Trkiye-ABD likilerinin Politikas, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999. Blgiray, 1989, Sokaktaki Asker-Bir Skynetim Komutannn 12 Eyll ncesi Anlar, stanbul, Milliyet Blgiray, Nevzat, Sokaktaki Akerin Dn (12 Eyll Ynetimi Dnemi), Tekin Yaynevi, stanbul,1991 Blgiray, Nevzat,1996, Anari ve Terr Nasl nlenir, stanbul:Tekin Yaynevi, Bustos M. A., Webb, D. and Fairbairn, G. (Un) Covering the silence During the Argentinean Coupdtat. A Journal of Social Justice, Vol. 21:155 159.

471

Can, Mesut Hakk, SSCB ile likiler, Trk D Politikas, (der.) Haydar akmak, Ankara, Platin Yaynlar, 2008. Cengiz, Mahmut ve Akyay, lkay, Terrrn Para Kayna Olarak Organize Su, Terrizm Paradoksu ve Trkiye, Editrler: zeren, Sleymen ve Sever, Murat, Ankara: Karnca Yaynlar, 1-2011. Cerrah, brahim, (2008), Gvenlik Sektrnde Zihinsel Modernizasyon ve Demokratik Gzetim, Gvenlik Sektr Ynetiimi: Trkiye ve Avrupa, stanbul: TESEV. CLEVELAND, William. Modern Ortadou Tarihi, ev. Mehmet Harmanc, Agora Kitapl, stanbul, 2008. CHP, CHP 1973 Seim Bildirgesi Ak Gnlere, Ankara, Ajans Trk. Crawshov, Nacny, The Cyprus Revolt, London, 1978. Cokun, smail, Trkiyede Brokrasi Siyaset likisi, Yksek Lisans Tezi, Konya, 2005. Cumhuriyet Gazetesi, (1979, Temmuz 31). Cumhuriyet Gazetesi, (1982, Aralk 15). Cumhuriyet Gazetesi, (1982, Ocak 26). Cumhuriyet Gazetesi, (1983, ubat 23). Cumhuriyet Gazetesi, (1986, Mart 12). Cumhuriyet Gazetesi, (12.09.2000). aran, Mehmet Emin. 12 Eyll Darbesi ve D Politika Anlay, Trk D Politikas, ed. Haydar akmak, 2008. akr, Gze. Trkiyede Birey, deoloji ve Parti likisinde Sosyalist Gelenek: Trkiye i Partisi rnei, (Konya: Seluk niversitesi, 2011) alk, Mustafa, MHP Hareketi (19651980), (Ankara: Cedit Yaynclk, 1995). andar, Cengiz. Kbrstan New York Zirvesine Baklar, Sabah Gazetesi zel Arivi, 13 Haziran 1992, s. 9. evik, Hasan Hseyin, Trkiyede Kamu Ynetimi Sorunlar, Ankara: Sekin Yaynclk, 2007. evik, Hasan Hseyin; Gksu, Turgut; Filiz, Orhan; Gl, Serdar Kenan, (2010), Gvenlik Ynetimi, Ankara: Sekin Yaynclk iek, Hikmet, Hangi Hizbullah, stanbul: Kaynak Yaynlar, 2000.

472

imen, Adnan, Terrle Mcadelede Mlki Amirlerin Etkinlik Sorunu, darecinin Sesi, Kasm-Aralk 2010, Say:142. laan, E. 24 Ocak: Bir Dnemin Perde Arkas. stanbul: Milliyet, 1984. laan, Emin, 12 Eyll ncesi ve Sonras, lk Kurun - Emin laan, Eriim Adresi: http://www.ilk-kursun.com/haber/100658, Eriim Tarihi: 05/08/2012 Darbeleri Aratrma Komisyonu Gazete Taramas, 1-12 Eyll 1980 ncesi Olaylar. Daver, Blent. AP: Liberal ve Reformcu Bir Parti, Milliyet, 1973. David Pion-Berlin, The Fall of Military Rule in Argentina: 1976-1983, Journal of Interamerican Studies and World Affairs, Vol. 27, No.2, Summer-1985:57. DEF Deirmenci, Aslan, Tanklar, Madurlaryla Bir Zihniyet Kodlamas 12 Eyll, ra Yaynlar, stanbul, 2011. Demir,Kemal ve abuk, Suat, 2010 , Trkiyede Metropoliten Kentlerin Nfus Geliimi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi,28,1, 2010. Demirci, Sleyman, (2011), Radikal Sol Hareketlere Analitik Bak, Terrizm Paradoksu ve Trkiye, Editrler: zeren, Sleyman ve Sever, Murat, 2011, Ankara: Karnca yaynlar Demirel, Sleyman, CHPnin errinden Ylmayacaz, Ankara, Dou, 1975. Demirel, Tanel 1998, Political Party Elites and the Breakdown of Democracy: The Turkish Case 1973-1980 Doktora Tezi, Bilkent niversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm, Demirel Tanel, 2003, The Turkish Militarys Decision to Intervene: 12 September 1980 Armed Forces and Society, 29 ,2, 253-280. Demirel, Tanel, (2001), 12 Eylle Doru Ordu ve Demokrasi, SBF Dergisi, Cilt: 56, Say: 4, Ankara : Ankara niversitesi Demirel, Tanel, 2004, Adalet Partisi deoloji ve Politika, stanbul, letiim Demirel, Tanel, 2009, 1946-1980 Dneminde Sol ve Sa, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, cilt 9, Dnemler ve Zihniyetler, der, mer Lainer, stanbul, letiim. Demirel, Tanel, 2000li Yllarda Asker ve Siyaset Kontroll Deiim ile Statko Arasnda Trk Ordusu, SETA Analiz, Say 18, ubat 2010. Denkta, Rauf R. Dn, Bugn Yarn ile Kbrs Davamz, Kbrs Gazetesi zel Arivi, 1 Temmuz 1991.

473

DE, 1973, Trkiyede Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50. Yl, Ankara, DE. DE, 1983, Trkiye statistik Yll, 1983, Ankara, DE. DE, 1998, 75. Ylnda Saylarla Trkiye Cumhuriyeti, Ankara: DE, 1998. Dilligil, Turhan: 27 Maystan Yaynlar No:6, 1983, Ankara. 12 Eylle, Adaletten Mektuplar, Adalet

DSK. (1980). 7.Genel Kurul alma Raporu. stanbul: DSK Dodd, Clement H, 1990, The Crisis of Turkish Democracy, 2.nd ed, London, Eothen. Doan, Yaln, Dar Sokakta Siyaset (1980-1983), Tekin Yaynevi, stanbul, 1985. Doruel, Fatma, A.Suut Doruel (2005). Trkiyede Enflasyonun Tarihi. Ankara: Tarih Vakf ve Merkez Bankas Yayn. Dumanolu, Mehmet, (2003), Trkiyede Neler Oluyor?, Ankara: Berikan Yaynevi. Durgun, enol, (2003), Trk Kamu Ynetiminde Brokratik Siyaset, Trkiyede Kamu Ynetimi, Editrler: Ayka, Burhan, Durgun, enol ve Yayman, Hseyin, Ankara: Yarg Yaynevi Dzgit, Senem Aydn ve Yaprak Grsoy. International Influences on the Turkish Transition to Democracy in 1983, Center on Democracy, Development, and The Rule of Law Working Papers, Stanford, 2008. Ecevit, Blent, 1968, Bu Dzen Deimelidir, Ankara, Tekin. Ecevit Blent, 1970, Atatrk ve Devrimcilik, Ankara,Tekin. Ecevit Blent, 1974, Babakan Ecevitle Sohbet, Ankara, Ajans Trk. Erdal, Meryem, (2009), Yrtme, Almanak Trkiye 2006-2008 Gvenlik Sektr ve Demokratik Gzetim, Editrler: Bayramolu, Ali ve nsel, Ahmet, stanbul: TESEV Yaynlar Erdoan, Mustafa, (1995), Trkiyede Genlik ve iddet - Mardin, erif, eviren:, Makaleler 4 Trk Modernlemesi, Sayfa: 251-284, Derleyen: Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, stanbul: letiim Ergil, Dou, Trkiyede Terr ve iddet, Turhan Kitapevi, Ankara, 1980. Ergun, Turgay ve Polatolu, Aykut, Kamu Ynetimine Giri, TODAE, Yaynlar, No: 212, Ankara, 1984. Erhan, ar ve Turul Arat. Avrupa Topluluklaryla likiler, Trk D Politikas, Cilt II 1980-2001, ed. Baskn Oran, stanbul, 2010.

474

Erim, Nihat, Bildiim, Grdm ller iinde Kbrs, stanbul, 1975. Ertun, Ahmet Cemil, Cumhuriyetin Tarihi Trkiyede Ordu ve Siyaset, Pnar Yaynlar, 3. Bask, 2005. Erylmaz, Bilal, Brokrasi ve Siyaset, Brokratik Devletten Etkin Ynetime, Alfa Yaynlar, stanbul, 2002. Esen, Hasan. Yunanistan, Trk Ansiklopedisi, C. XXXIII, 1984, Ankara. Ete, Hatem, CHPdeki Deiim: Lider Deiimi mi Siyaset Deiimi mi?. Ankara: SETA Analiz, 2010. Evren, Kenan, (1990), Kenan Evren'in Anlar, cilt:1, stanbul: Milliyet Evren, Kenan, (1991), Kenan Evren'in Anlar, Cilt:3, stanbul: Milliyet Fahri Korutrk Arivi, 1979. Fahri Korutrk Arivi, (1979a), Yer No: 6/7-30, Fihrist No: 4913-1 Fahri Korutrk Arivi, (1979b), Yer No: 6/3-36, Fihrist No: 1103 Fahri Korutrk Arivi, (1979c), Yer No: 6/7-31, Fihrist No: 4963-Y Fahri Korutrk Arivi, (1979d), Yer No: 6/10-16, Fihrist No:7356 Fahri Korutrk Arivi, (1979e), Yer No: 6/12-13, Fihrist No:7910 Gksu, Turgut, Szen, Sleyman ve evik Hasan Hseyin, (2008), Trkiye, evik, Hasan Hseyin (Editr), Karlatrmal Polis Ynetimi, Yayn No: 640, Sayfa: 407-436, Ankara: EGM Strateji Gelitirme Daire Bakanl Fekri, Amir Ahmad, Tarihsel Geliim Srecinde ran Devrimi, Mzrak Yaynclk, stanbul, 2011. Gazi Mustafa Kemal Atatrkn Dumlupnar Nutku, Trk Kltr, Austos 118 (Ordu zel Says), 1972. Gaziolu, Ahmet, Kbrs Sorunu ve Bamszlk, Lefkoa, 1987. Gevgilili, Ali, 1981, Ykseli ve D. stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi. Gem, Ziya, General Trikupisin Esir Edilii, Trk Kltr, Austos 82, 1969. Glba, . (2007). TSAD'n Sylemleri Araclyla Toplumu na Giriimlerinin 24 Ocak Kararlar ve zleyen Sre Balamnda Eletirel Bir ncelemesi. Doktora Tezi . Ankara: Akdeniz niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.

475

Gyn, Nejat. Bakumandanlk Meydan Muharebesinin Trk ve Dnya Tarihindeki nemi, Trk Kltr, Austos 118, 1972. Gnal, Altu, Byk Ortadou Projesi www.arastirmax.com/system/.../arastirmax_3030_pp_156-164.pdf, 23.08.2012. Gnaydn Gazetesi. (1979, Mays 16). Gereki k Yolu. Gnaydn Gazetesi. (1981, Haziran 2). Gndoan, nal. ran ve Ortadou, Adres Yaynlar, Ankara, 2010. Gne Gazetesi. (1978, Nisan 25). Grbz, Yaar (1982), Anayasa (Grler - Taslak), (stanbul: Aratrma, Eitim, Ekin Yaynlar). Haggard: and Kaufman, R. (1997). The Political Economy of Democratic Transitions. Comparative Politics, Vol. 29(3): 263 283. Hak-. (1984). Hak- . 4. Olaan Genel Kurul Al Konumas . Hak-. Hak-. (1995). Hak- Dergisi (33) . Hale, William. Turkish Politics and Military, Routledge, Londra ve New York, 1994. Hale, William. Trk D Politikas 1774-2000, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 2003. Hamurcu, lhan Ozan, Trkiye-ran likilerinin Uluslararas Siyasal Sistem Balamnda Deerlendirilmesi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir, 2010. Han, Ahmet K. Sovyet gali ve Srekli zgrlk: Afganistanda Sperg Mdahalelerinin Uluslararas Sisteme Etkileri zerine Karlatrmal Bir Jeopolitik nceleme, Ortadou Ettleri, Cilt 2, Say 2, Ocak 2011, s. 60 http://www.uhim.org/images/tarihte/1329227308.pdf, Eriim Tarihi: 09.08.2012. Hawdon, James E. Mark A. R. Kleiman (Ed.), Encyclopedia of Drug Policy, Vol: 1, Sage Publications, 2011, pp. 97-98. Hazr, Hayati, (2001), Siyasal iddet ve Terrizm, Ankara: Nobel Yayn Datm. Henze Paul, 1981, Goal Destabilization: Soviet Agitational Propaganda, Instability and Terrorism in NATO South (Washington DC, European American Institute for Security Research) ve Trkiye, Eriim Tarihi:

476

Henze, Paul, 1993, Turkish Democracy and American Alliance Rand Paper P- 7796 (Rand, Santa Monica, 1993) Heper, Metin, Negative Bureaucratic Politics in a Modernizing Context: The Turkish Case Journal of South Asian and Middle Eastern Studies, 1,1, 1976. Hill, George. A History of Cyprus, Cambridge, C. IV, 1952. te Denkta Kzdran Harita, Sabah Gazetesi zel Arivi, 13 Haziran 1992, s. 9. Kalaan, Gkhan, Trkiyede 1980 Sonras Brokratik Dnm, Beta Yaynlar, stanbul, 2010. Kalknma Bakanl (2012). 1977-1983 Dnemindeki Ekonomik Gelimeler Raporu. Ankara. Kalknma Bakanl: Gelimeler, 2012, Ankara 1977-1983 Dnemi Trkiye Ekonomisinde

Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.II., Ankara, 1956. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.VIII., Ankara, 1956. Karaer, Tacettin, 12 Eyll ve Trk Kamu Ynetiminin Yeniden Dzenlenmesi, Amme daresi Dergisi Cilt 20, Say 3, Eyll 1987. Karluk, Rdvan (2005). Cumhuriyetin lanndan Gnmze Trkiye Ekonomisinde Yapsal Dnm. stanbul: Beta Yaynlar. Karpat, Kemal H, The Politics of Transition : Political Attitudes and Party Affiliation in the Turkish Gecekondu Political Participation in Turkey, eds, Engin D. Akarl, Gabriel Ben Dor, stanbul Boazii University Publications. Karpat, Kemal H. The Turkish Democracy at Impasse: Ideology, Party Politics and the Third Military Intervention International Journal of Turkish Studies, 2, (1981) Kaya, Gazanfer. Trkiyede Siyasal Partilerin zgrlklere Yaklamlar (Cumhuriyet Halk Partisi ve Adalet Partisi rnei: 1960-1980), Sivas: Cumhuriyet niversitesi, 2009. Kazgan, Glten (2005). Trkiye Ekonomisinde Krizler: 1929-2001. stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar. Kele, Ruen, nsal Artun, Kent ve Siyasal iddet, Ankara, SBF Yaynlar, 1981 Kele, Ruen ve nsal, Artun, (1982), Kent ve Siyasal iddet, NO:507, Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar Kele, Ruen, Kentleme Politikas, Ankara, mge, 1993. Kele, Ruen ve nsal, Artun, (1996), Kent ve Siyasal iddet, Cogito K -Bahar Dnemi,

477

Say: 6-7, Sayfa: 91-103, Ankara: Yap Kredi Yaynlar. KEMin Beyannamesi, Bozkurt Gazetesi zel Arivi, 2 Nisan 1960, s.1. KEMin Tehditleri, Halkn Sesi Gazetesi zel Arivi, 2 Nisan 1960, s.1ve 12. Kepenek, Yakup: 12 Eylln Ekonomi Politii ve Sosyal Demokrasi, V Yaynlar, 1987, Ankara. Kepenek, Yakup ve Nurhan Yentrk (2005). Trkiye Ekonomisi. stanbul: Remzi Kitabevi Keskin, Arif. ii Jeopolitii ve ran, Avrasya Dosyas, Cilt 13, Say 3, 2007, s. 4. Keyder, alar, 1987, Economic Development and Crisis, 1950-1980, Turkey in Transition, ed, I.C. Shick ve E. A. Tonak, Oxford, Oxford University Press, 1987) Keyder, alar Keyder, 1987 b, State and Class in Turkey, London, Verso, 1987. Klbay, Ahmet :Trk Ekonomisi, Modeller,Politikalar, Bankas Kltr Yaynlar, Genel Yayn No:263,1991, Ankara. Stratejiler,Trkiye

Klolu, Safa. Yunanistan, Laurousse Genlik Ansiklopedisi, C. X (1979), stanbul. Klolu, Safa. Yunanistan, Meydan Laurousse Ansiklopedisi, C. XII (1981), stanbul. Kim, C.I. Eugene. The Impact of U.S Military Presence on the Republic of Korea, The American Military and Far East, Joe C. Dixon (Ed.), Ninth Military History Syposium United States Air Force Academy, 1-3 October 1980. Kray, Mbeccel Belik, 1981, Az Gelimi lkelerde Hzla Topraktan Kopma ve Kentle Btnleememe Toplumbilim Yazlar, Ankara, Gazi niversitesi Yaynlar. Kili, Suna, 1976, 1960-1975 Dneminde Cumhuriyet Halk Partisinde Gelimeler Siyaset Bilimi Asndan Bir nceleme, stanbul, Boazii niversitesi Yaynlar. Kirkpatrick, Jeane J. Dictatorships and Double Standards, Commentary Magazine Volume 68, No. 5, November 1979, pp. 34-45. Kirkpatrick, Jeane J. Dictatorships and Double Standards: Rationalism and Reason in Politics, Simon and Schuster, 1982. Koca, Murat, Askeri Birliklerin Gvenlikte Grevlendirilmesi, darecinin Sesi, KasmAralk 2010, Say:142. Ko, Y. (1982). 24 Ocak Kararlar ve alma Yaamndaki Gelimeler. Yol- Yaynlar. Ko, Y. (1989). Teslimiyetten Mcadeleye Doru Trk-: 1980-1989. Ama Yaynlar.

478

Ko, Y. (1986). Trk- Neden Byle? Nasl Deiecek? stanbul: Alan Yaynclk. Ko, Y. (2003 ). Trkiye i Snf ve Sendikaclk Hareketi Tarihi. stanbul: Kaynak Yaynlar. Ko, Y. (2010, Gz). 30.Yldnmnde 12 Eyll Darbesi ve i Snf. Mlkiye Dergisi , 34 (268), s. 43-74. Kongar, Emre, Demokrasi ve Kltr, Hil Yaynlar, stanbul, 1983. Kongar, Emre, 12 Eyll ve Sonras, Say Yaynlar, stanbul, 1987. Krueger Anna O ve lter Turan, 1993, The Politics and Economics of Turkish Policy Refors in the 1980s Political & Economic Interaction in Economic Policy Reform, ed, Anna O Krueger, Robert H. Bates, (Oxford, Blackwell, 1993) Kurnaz, A. Haluk, Trkiyede Ara Rejim Dnemlerinde Yasama Yetkisinin Kullanm, TBMM Uzmanlk Tezi, Ankara, 2007. Kuru, Hanife. Trk Siyasal Yaamnda Adalet Partisi, (zmir: Dokuz Eyll niversitesi, 1996) Kuzu, Ali, Katliamlar, kenceler, Suikastler ve Terrizm Inda 12 Eyll htilali ve Onlarn ocuklar, Kariyer Yaynclk, stanbul, 2010. Loveman, B. and Davies, T. (1997). The Politics of Anti-Politics: The Military in Latin America. Delaware: SR Books. Lurcell, H.D. Cyprus, London, 1969. Mairuzzaman, T. (1992). Arms Transfers, Military Coups, and Military Rule in Developing States. The Journal of Conflict Resolution, Vol. 36 (4): 733 755. Makariosun Beyanat, Halkn Sesi Gazetesi zel Arivi, 17 Mays 1960, s. 2. Makariosun Demeci, Halkn Sesi Gazetesi zel Arivi, 12 ubat 1963, s. 2. Maral, Erol, (2008), Balans Ayarlar Cumhuriyet Dneminde Askeri Muhtralar, stanbul: Metropol Yaynlar Marcus, Aliza, 2009, Kan ve nan, stanbul, letiim. Mardin erif, 1978 Youth and Violence in Turkey, Archives Europeennes de Sociologie, 19, Mardin erif, 1991, Trkiyede Din ve Siyaset Makaleler 3, stanbul, letiim. Mayes, Stanley. Cyprus and Makarios, London, 1964.

479

Milli Gvenlik Kurulu Karar, 23.02.1979 tarih ve 239, 16.08.1979 tarih ve 244 sayl Kararlar. Milli Selamet Partisi Program, (Ankara: Elif Matbaaclk, 1973) Milliyet Gazetesi. (1979, Temmuz 22). Milliyet Gazetesi. (1979, Mays 22). Ulus Bekliyor. Milliyet Gazetesi. (1979, Mays 29). Yokluu Paylamak m? Bolluu Salamak m? Milliyet. (1991, Mays 1). Bar Dernei Davas Dt. Milliyet . Milliyet. (1982, Mart 17). Bar Dernei Kurucu ve Yneticilerinden 20'sinin tiraz Reddedildi. Milliyet. Milliyet, 21.04.1980. Milliyet, 14.06.1980. Milliyet, 15.06.1980. Milliyet, 28.10.1982. Milliyet, 31.10.1982. Milliyet, 11.09.1988. Milliyet, 12.09.1988. Milliyet, 13.09.1988. Milliyet, 14.09.1988. Milliyet, 15.09.1988. Milliyet, 16.09.1988. Milliyet, 17.09.1988. Milliyet, 18.09.1988. Milliyet, 19.09.1988. Milliyet, 20.09.1988. Muhtat, Qassem. S.S.C.B.nin 1979 Ylnda Afganistan galinden 2001 ABD Mdahalesine Giden Srete Uluslararas Ortamda Afganistann Konumu, Ankara

480

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2011. Mumcu, Uur. Kimin Hakk?, Cumhuriyet Gazetesi, 31 Aralk 1979, s. 9. Mumcu, Uur, (1982), Silah Kaakl ve Terr, stanbul: Tekin Yaynevi. Merref Gezg, Gzde. 1970lerde CHPnin 2000lerde AKPnin Ykselii zerine Karlatrmal Bir nceleme. (Mula: Mula niversitesi, 2011) Ne Erenky, Ne de Gzelyurtu Veririz, Hrriyet Gazatesi, 16 Haziran 1992, s. 16. OECD, 1980, Economic Surveys: Turkey, Paris, OECD. Olga, Y. (2006). Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu'nun Trk alma Hayatndaki Yeri. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi . Kocaeli: T.C. Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Oran, Baskn, 2001, 1960-80 Greli zerklik-3 Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt 1, 1919-1980, ed, Baskn Oran ve dierleri, (stanbul, letiim, 2001) Oran, Baskn (2002). Trk D Politikas Cilt 1: 1919-1980. 6. Bask, stanbul: letiim Yaynlar. Oran, Baskn (ed.). Trk D Politikas Cilt I, letiim Yaynlar, stanbul, 2004. Osiel, M. T. (1995). Dialogue with Dictators: Judicial Resistance in Argentina and Brazil. Law and Social Inquiry, Vol. 20 (2): 481 560. Osman Doru, Yarglanan 12 Eyll , Radikal Gazetesi, 27 Mays 2012. Ozan Aytekin, E. D. (2010). Kriz, Snf Mcadelesi ve Devlet: Trkiye'de Sermaye Snf 1977-1980. Doktora Tezi . Ankara: T.C. Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Ozankaya, zer, (1979), "Trkiye'de Terrn Etkenleri ve zm Yollar", Cilt: 34, Say: 1, Sayfa: 51-61, Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi calan, Abdullah, (1978), Manifesto (Krdistan Devriminin Yolu), Almanya: Weanen Serxwebun Yaynlar nal, Hilal, ABDnin Afganistan Politikasnn Amazlar: Blgesel Bir Analiz, Uluslararas Hukuk ve Politika, Cilt 6, Say 23, 2010, s. 43. ner, Stk, Halkn Polisi POL-DER Anlar, letiim Yaynlar, stanbul, 2003. rgtl Birleik G Yenilemez, (stanbul: Trkiye i Partisi Yaynlar, 1977)

481

vr, Mahmut. 12 Eyllden 12 Hazirana Siyasi Partiler: CHP. (Ankara: SETA Analiz, 2011) zbudun, Ergun, 1977 1973 Seimleri zerine Bir nceleme, Blent Nuri Esene Armaan, Ankara, AHF yaynlar. zbudun, Ergun, 1981, The Turkish Party System: Institutionalization, Polarization and Fragmentation, Middle Eastern Studies, 17, (1981) zbudun, Ergun (2005), Trk Anayasa Hukuku, (8. Bask) (Ankara: Yetkin Yaynlar). zelik, Pnar Kaya. 12 Eyll Anlamak, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt 66, Say 1, 2011. zda, mit, 1997, Menderes Dneminde Ordu-Siyaset likileri ve 27 Mays htilali, stanbul, Boyut. zdemir, Halis, Mamak Zindanlarnda Bir Aknc Tarihe Notlar, Yakn Tarih Serisi, stanbul, 2006. zdemir, Hikmet, Rejim ve Asker, Afa Yaynclk, stanbul, 1989. zdemir, Hikmet, 1994, Cumhurbakanl Seimlerinde Ordunun Olaand Rol, stanbul, z., zdemir, K. (1980, Aralk). Aklc Yol. Trk- Dergisi . zer, Hatay. Gobi Haritas, Hrriyet Gazetesi zel Arivi, 30 Mays 1992, s. 19. zkk, Erturul. Bakerin Zamanlama Hatas, Hrriyet Gazetesi zel Arivi, 10 Temmuz 1992, s. 19. zoran, Beria Remzi. Anadolu Kurtulu sava yllarnda Kbrsta Trk Basn, VII. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.II, Ankara, 1973. Parla, Taha, 2004, Trkiyede Merkantilist Militarizm, 1960-1998, Bir Zmre, Bir Parti, Trkiyede Ordu, der, Ahmet nsel, Ali Bayramolu, stanbul, Birikim. Pazarc, Emin, Teslim Olmak in Bir Dakikanz Var, takvim.com.tr, Yaz Dizisi (17 Eyll 2010),EriimAdresi: Pehlivanolu, ner. Ortadou ve Trkiye, Kasta Yaynevi, stanbul, 2004. Peruzzotti, E. (2004). From Praetorianism to Democratic Institutionalization. Argentinas Difficult Transition to Civilian Rule. Journal of Third World Studies, Vol. XXII (I). Petrol-. (1991). Petrol- Yll. (28) . stanbul. Philip, G. (1984). Military-Authoritarianism in South America: Brazil, Chile, Uruguay and Argentina. Political Studies, Vol. XXXII: 1 20.

482

Pion-Berlin, D. (2011). Turkish Civil Military Relations: A Latin American Comparison. Turkish Studies, Vol. 12 (2): 293 304. Potyemkin, Vladimir. Uluslararas likiler, Diplomasi Tarihi, C. II., stanbul, 1986. Rasuli, Khalilullah. 1991 Ylndan Gnmze Afganistan ve Trkiye likileri, Ankara niversitesi Sosyal Bilimleri Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2008. Resmi Gazete, 17105, 14.09.1980. Resmi Gazete, 17145, 28.10.1980. Resmi Gazete, 17145, 28.10.1980. Resmi Gazete, 17386 (Mkerrer), 30.06.1981. Resmi Gazete, 17416, 30.07.1981. Resmi Gazete, 17604, 13.02.1982. Resmi Gazete, 17773, 05.08.1982. Resmi Gazete, 17823, 25.9.1982. Resmi Gazete, 17844, 20.10.1982. Resmi Gazete, 17845, 21.10.1982. Resmi Gazete, 17863 (Mkerrer), 9.11.1982 Resmi Gazete, 17874, 20.11.1982. Sabah Gazetesi, Karaolann Zor Yllar, 4 Aralk 1998. Salk, Selahattin. Trk Yunan likileri Tarihi ve Etniki Eterya, stanbul, t.y. Samim, Ahmet, The Left, Turkey in Transition, ed, I.C. Shick ve E. A. Tonak, Oxford, Oxford University Press, 1987. Sarbay, Ali Yaar, 1985, Trkiyede Modernleme Din ve Parti Politikas MSP rnek Olay, stanbul, Alan. Sarbay, Ali Yaar. Trkiyede Siyasal Modernleme ve slam, (stanbul: Toplum ve Bilim, 1985)

483

Sarbay, Ali Yaar. Milli Nizam Partisinin Kuruluu ve Programnn erii, (stanbul: slamclk., 2004) Sarca, Murat-Erdoan Tezi-zer Eskiyurt. Kbrs Sorunu, stanbul Hukuk Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1975. Sargil, Z. (2011). CivilMilitary Relations beyond Dichotomy: With Special Reference to Turkey. Turkish Studies, Vol. 12(2). Sayar, Sabri, 1978, The Turkish Party System in Transition, Government and Opposition, 13, 1978. Sayar Sabri, Brucu Hoffmann, 1985, Urbanization and Insurgency: The Turkish Case, 1976-1980 A Rand Note, N 3228 USDP Sayar, Sabri, 1990, Blent Ecevit, Political Leaders of the Contemporary Middle East and North Africa, ed, Bernard Reich, Connecticut, Greenwood. Schumacher, E. Argentina and Democracy. Foreign Affairs: 1070 1095. Seim Bildirisi, 1979 Semiz, Burhan, (2011), PKKda Deien Ne?, Terrizm Paradoksu ve Trkiye, Editrler: zeren, Sleyman ve Sever, Murat, 2011, Ankara: Karnca yaynlar Serter, Vehbi Zeki, Kbrs Cumhuriyetinin Douu ve Ykl Nedenleri, VIII. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.III, Ankara, 1983. Serter, Vehbi Zeki, Kbrs Trk Mcadele Tarihi, Lefkoa, C.I, 1982. Serter, Vehbi Zeki, Kbrs Trk Davas ve Kbrsta Rum Vaheti, Lefkoa, t.y. Seyit, Gnal (2010), Kanun Hkmnde Kararname Kurumunun Trk Anayasa Hukukuna Girii Siyasal ve Hukuksal Arka Plan, Yasama Dergisi, Say: 15. Sheinin, David M. K. Argentina and the United States: An Alliance Contained, University of Georgia Press, Georgia, 2006. Sneh, Itai Nartzizenfield. The Future Almost Arrived: How Jimmy Carter Failed to Change US Foreign Policy, Peter Lang Publishing, New York, 2008. Soysal, Mmtaz (1997), 100 Soruda Anayasann Anlam, (11. Bask) (stanbul: Gerek Yaynevi). Szen, M. Alper ve Eski, Uur, (2011), Dnden Bugne Hizbullah, Terrizm Paradoksu ve Trkiye, Editrler: zeren, Sleymen ve Sever, Murat, Ankara: Karnca Yaynlar

484

Sylemez, Haim, (2009), Darbeye zemin hazrlayan terr iileri, Tarih: 07.09.2009, Say:770, stanbul: Aksiyon Dergisi Slker, Kemal, 100 Soruda, Trkiyede i Hareketleri, stanbul, Gerek, 1976. Syliowicz, Joseph S., Students and Politics in Turkey Middle Eastern Studies, 6, 2, 1970. ahin, Hseyin (1997). Trkiye Ekonomisi. Bursa: Ezgi Kitabevi. ehirli, Atila, (2000), Trkiyede Blc Terr hareketleri ve Devletin Ald Tedbirler, stanbul: Burak Yaynclk ener, Mustafa, 2010, Trkiye Solunda Tarz- Siyaset, stanbul, Yordam. imek Osman: Zihniyet Otorite Yaynlar, 2008i, Ankara Asndan Trk Giriimciliinin Sosyolojisi,

imek Osman; Protestan Modellemesi erevesinde Trkiyede Laikliin Sosyal Fonksiyonu,Yeni, Trkiyenin Yeni Gerekleri, Din, Laiklik, Eitim, Finans, Liderlik ve zgn Sosyal Dnce, Edi:Osman imek, Otorite Yaynlar 2012, Ankara imek Osman: Trkiyede Laiklik Kavramnn Zihniyet Temelli Analiz (Kapiatlist Akl-Laiklik(Laisizm)likisi, Yeni, Trkiyenin Yeni Gerekleri, Din, Laiklik, Eitim, Finans, Liderlik ve zgn Sosyal Dnce, Edi:Osman imek, Otorite Yaynlar 2012, Ankara Taflolu, Serkan. Humeyni ran slam Devrimi: ah Nasl mat Oldu?, Kripto Kitaplar, Ankara, 2010. Tamelik, Soyalp. Jeopolitik Teoriler Asndan Kbrsn nemi, Occasional Paper Series Vol. 3No. 1, Center for Turkish Studies Portland State University, 2011a, s. 1-32. Tamelik, Soyalp. Kbrsta Birlemi Milletlerin zm Plnlarna Gre Garantiler Meselesi, 2011 Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Frsatlar ve Tehditler, Soyalp Tamelik (ed.), EkoAvrasya Dernei Yaynlar, Ankara, 2012 s. 49-106. Tamelik, Soyalp. Kbrsta Federal zm stekleyenlerle, Kars kanlarn Grleri ve Bunlarn Mukayesesi, Stratejik Aratrmalar Dergisi / Journal of Strategic Studies Beykent niversitesi, 1 (2), 2008, s. 137-159. Tamelik, Soyalp. Kbrsta Kurulmak stenen Federal Devletin Hukuk Sistemi ve zellikleri, ktisat ve Giriimcilik niversitesi, Trk Dnyas Krgz-Trk Sosyal Bilimler Enstits, Celalabat-Krgzistan, Akademik Bak Dergisi Uluslararas Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, (OcakubatMart2010) 19, s. 1-27.

485

Tamelik, Soyalp. Kbrsta Kurulmas Dnlen Sistemde Cumhurbakan ve Yardmcsnn Grev ve Yetkileri, Akademik Aratrmalar Dergisi, XI (2009) 42, s. 7696. Tamelik, Soyalp. Trk Cumhuriyetleri Asndan KKTCnin Tannma Olgusu ve Esaslar, 21. Yzylda Trk Dnyas Uluslararas Sempozyumu 02 - 05 Aralk 2010 / Lefke - K.K.T.C., EkoAvrasya Dernei Yaynlar, Ankara, 2011b, s. 169-183. Tamelik, Soyalp. Kbrsl Rumlarn Blge Barn Tehdit Eden Silahlanma abalar, Turkish Studies - International Periodical for The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/3 Summer 2011c, s. 391-424. Tan, M. (2008). Trkiye'de Askeri Mdahalelerin Siyasal stikrar zerindeki Etkileri. Yaymlanmam Doktora Tezi . stanbul: T.C. Marmara niversitesi SosyalBilimler Enstits. Tanr, Blent, 1986, ki Anayasa, 1961-1982, stanbul, Beta. Tanr, Blent (1994), ki Anayasa -1961 ve 1982-, (3. Bask) (stanbul: Beta Basm). Tekerek, M. (2012 ). 12 Eyll Askeri Mdahalesi ve Ekonomi Politikalar. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi . Ankara: T.C. Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits. Tercman Gazetesi. (1977, Mays 2). The Decleration Of Makarioas, Times Of Cyprus, 16 May 1960, S.1-2. Tokgz, Erdin (2009). Trkiyenin ktisadi Gelime Tarihi. Ankara: maj Yaynevi. Toprak, Demet Filiz. Milli Gr Hareketinin nsan Haklar Syleminin Evrimi, (Kocaeli niversitesi, 2009) Turan, Erol. Trk Siyasal ve Toplumsal Yaamnda MHPnin Yeri ve Kimlii. (Konya: Seluk niversitesi, 2000) Turan, lter. Trkiyede Siyasal Parti Desteinin Temelleri, (stanbul: Trk Siyasal Hayatnn Geliimi, 1986) Tutum, Cahit, Ynetimin Siyasallamas ve Partizanlk, Amme daresi Dergisi Cilt 9, Say 4, Aralk 1976. Trke Szlk, 6. Bask, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1981. Trk Dil Kurumu, (1988), Trke Szlk 2, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar Trke, Alparslan. Dokuz Ik. (stanbul: Bucak Yaynlar, 1991)

486

Trkiye Cumhuriyeti Devlet Bakan Orgeneral Kenan Evrenin Yeni Anayasay Devlet Adna Resmen Tantma Program Gereince Yaptklar Konumalar (24 Ekim - 5 Kasm 1982) (1982), (Ankara: TBMM Basmevi). Trk-. (1982). 12. Genel Kurul'a Sunulan alma Raporu. Ankara: Trk-. Trk-. (1982). 12.Genel Kurul almalar. Ankara: Trk-. Trk-. (1982). 12.Genel Kurul almalar: 24-28 Mays 1982. Ankara: Trk- Yaynlar. Trk-. (1982). 12.Genel Kurula Sunulan alma Raporu. Ankara: Trk-. Trk-. (1994). Trk-. Trk-. (1994). 24 Ocak Kararlar ve Kayplarmz. Trk-. Trk-. (1995). Belgelerle Trk- Tarihi (2) : (1963-1980). Ankara: Trkiye-i Sendikalar Konfederasyonu. Trk-. (1983). Genel Kurul Tutana, 13. Genel Kurul. Ankara: Trk-. Trk-. (1980, Eyll). Trk- Dergisi. (138) . Trk-. (1980, Kasm). Trk- Dergisi. (140) . Trk-. (1981, Ocak). Trk- Dergisi. (142) . Trk-. Trk-. (1982, Austos). Trk- Dergisi. (161) . Trk-. (1982, Kasm). Trk- Dergisi. (164) . Trk-. (1981, Mart). TEKSF Sendikas'nn Balar Devam Ediyor. No.144 , s. 28. Trk-. (1981, ubat). TEKSF Bnyan ubesi, Hava Kuvvetlerini Glendirme Vakfna 650 Bin Lira Bata Bulundu. No:143 , s. 30. Trk-. (1980, Aralk). Trk Metal'in Balar. No.141 , s. 33. Trkiye Gazetesi. (1978, Nisan 26). Trkne, Mmtazer, MHPnin Ergenekonu, Zaman, 8 ubat 2008. TSAD (1995). 1995 Ylna Girerken Trk Ekonomisi. stanbul: TSAD. Ulagay, O. (1987). zal Ekonomisinde Paramz Pul Olurken, Kimler Kazand Kimler Kaybetti. Ankara: Bilgi Yaynevi. UZGEL, lhan. ABD ve NATOyla likiler, Trk D Politikas Cilt II 1980-2001, ed. Baskn Oran, stanbul, 2010.

487

mit Uurlu, ttifakn 50. Ylnda NATO-Trkiye likileri, http://www.milliyet.com.tr/ozel/nato/umit.html (Eriim tarihi 16.09.2012).

Milliyet,

nsal, Artun, Umuttan Yalnzla-Trkiye i Partisi, 1961-1971, stanbul, Tarih Vakf, 2002. skl, Zafer, Siyaset ve Asker Cumhuriyet Dneminde Skynetim Uygulamalar, Afa Yaynclk, stanbul, 1989. Vanezis, P.N. Makarios Faith and Power, New York, 1972. Yaln, Soner, Polisteki Cunta Nasl Yok Edildi, Hrriyet, 19 Nisan 2009 http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/11463649.asp?yazarid=218&gid=61 (Eriim Tarihi:13.10.2012) Yalman, Hseyin. Deiim ve Sreklilik Ekseninde MHP. (Ankara: SETA Analiz, 2009) Yaar, Murat, (2008), Karapara Aklama Suuyla Mcadelede Emniyet Genel Mdrlnn Rol, Karapara Aklama ve Terrizmin Finansman, Editr: Aydn, Sleyman, Ankara: Adalet Yaynevi Yetkin, etin, Trkiyede Askeri Darbeler ve Amerika 27 Mays, 12 Mart ve 12 Eyllde Amerikann Yeri, mit Yaynclk, Ankara, 1995. Yetkin,etin: Trkiyede Askeri Darbeler ve Amerika 27 Mays 1960- 12 Mart 197112 Eyll 1980, Yeniden Anadolu Mudafai Hukuk Yaynlar,4.Bask, 2007, Antalya. Ylmaz, Trel. Uluslararas Politikada Ortadou, Aka Yaynlar, Ankara, 2004. 1978 Kahramanmara Toplumsal Olaylarnn Analizi, darecinin Sesi, Kasm-Aralk 2010, Say:142. 12 Ekim 1975 Seimlerinde Tavrmz, (stanbul: Trkiye i Partisi Yaynlar, 1975) 1988a Hkmetler ve Programlar 1920-1960, Haz. N. DALI ve B. AKTRK, Ankara: T.B.M.M. Basmevi 1988b Hkmetler ve Programlar 1960-1980, Haz. N. DALI ve B. AKTRK, Ankara: T.B.M.M. Basmevi

488

NTERNET KAYNAKLARI Amnesty International Report 1981, Londra, ss. 322-326, http://www.amnesty.org/en/library/asset/POL10/001/1981/en/5e4bdcf6-0f75-4ec4-be19ea619d7a229b/POL100011981eng.pdf. Amnesty International Report 1982, Londra, ss. 294-296, http://www.amnesty.org/en/library/asset/POL10/004/1982/en/cc4aa2e6-ba5b-43b7-82454a63a7bb91b3/POL100041982eng.pdf. Bridging the Credibility Gap in Greece is Greece an Actor or a Victim? http://apcoworldwide.com/content/pdfs/GREECE_Kitti_OpEd.pdf (Eriim tarihi 16.09.2012). Commission of Inquiry into the Disappearances of People in Uganda since 25 January, 1971: Charter United States Institute of Peace. http://www.usip.org/files/resources/collections/truth_commissions/Uganda74Report/Uganda74-Charter.pdf (1 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Declaration, 10 Ocak 1982, http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_65415.htm (Eriim tarihi 16.09.2012). Final Comminuque, 13-14 Kasm 1980, http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_23047.htm (Eriim tarihi 16.09.2012). Final Comminuque, 10-11 Aralk 1981, http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_23109.htm (Eriim tarihi 16.09.2012). Final Comminuque, 1-2 Ocak 1983, http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_23208.htm (Eriim tarihi 16.09.2012). Haiti: Perpetrators of past abuses threaten human rights and the reestablishment of the rule of law Amnesty International. http:www.amnesty.org/fr/library/info/AMR36/013/2004 (9 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Haiti-Thirst for Justice Human Rights Watch. http://www.hrw.org/reports/1996/Haiti.htm (9 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Kelly, Grinne; Fitzduff, Mari. Government Strategies on Victims in Post-Conflict Societies International Conflict Research-INCORE. http://www.incore.ulst.ac.uk/publications/pdf/Government_Strategies.pdf KbrsHarekat, http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C4%B1br%C4%B1s_Harek%C3%A2t%C4%B1 tarihi 16.09.2012). (Eriim

Nunca Ms (Never Again) - Report of Conadep (National Commission on the Disappearance of Persons)-1984 Web Archive.

489

http://web.archive.org/web/20031004074316/nuncamas.org/english/library/nevagain/neva gain_001.htm (3 Ekim 2011 tarihinde eriilmitir) The National Reconciliation Commission Act,2002 GhanaReview International. http://www.ghanareview.com/reconact.html (6 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) The National Reconciliation Commission Report Government of Ghana Official Portal. http://www.ghana.gov.gh/index.php?option=com_content&view=article&id=117:thenational-reconciliation-commission-report&catid=59:reports&Itemid=208 (6 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Truth Commision: Argentina United States Institute of Peace. tarih yok. http://www.usip.org/publications/truth-commission-argentina (3 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Truth Commision: Chile 90 United States Institute of Peace. http://www.usip.org/publications/truth-commission-chile-90 (4 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Truth Commision: Ghana United States Institute of http://www.usip.org/publications/truth-commission-ghana (4 Ekim 2012 eriilmitir) Truth Commission: Haiti United States Institute of Peace. http://www.usip.org/publications/truth-commission-haiti (5 eriilmitir) Peace. tarihinde

Ekim

2012

tarihinde

Truth Commission: Uganda 74 United States Institute of Peace. http://www.usip.org/publications/truth-commission-uganda-74 (1 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Truth Commission: Uruguay United States Institute of Peace. http://www.usip.org/publications/truth-commission-uruguay (1 Ekim 2012 tarihinde eriilmitir) Protocol to the North Atlantic Treaty on the Acceession of Spain, 10 Aralk 1981, http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_23106.htm (Eriim tarihi 16.09.2012). Serpil Gven, NATO ve Trkiye-NATO http://www.evrensel.net/news.php?id=28420 (Eriim tarihi 16.09.2012). likileri,

Special Meetings, 12 Aralk 1979, http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_27040.htm (Eriim tarihi 16.09.2012). What is NATO, s. 5, http://www.nato.int/welcome/brochure_WhatIsNATO_en.pdf (Eriim tarihi 16.09.2012).

490

Yunanistann NATO Askeri Kanadna Dn, NATOMlarn Kaldrlmas, http://www.turkishgreek.org/index.php?option=com_content&view=article&id=108:yuna nistann-nato-askeri-kanadna-doenueue-notamlarn-kaldrlmas&catid=55:kariliklialgilamalar&Itemid=73 (Eriim tarihi 16.09.2012). 1973 Genel Seimleri http://tr.wikipedia.org/wiki/ 1973_T%C3%BCrkiye_genel_se%C3%A7imleri, (Eriim Tarihi: 24.08.2012.) 1977 Genel Seimleri http://tr.wikipedia.org/wiki/ 1977_T%C3%BCrkiye_genel_se%C3%A7imleri, (Eriim Tarihi: 24.08.2012.) 1977 Yerel Seimleri http://tr.wikipedia.org/wiki/1977 _T%C3%BCrkiye_yerel_se%C3%A7imleri, (Eriim Tarihi: 24.08.2012.) 1979 Milletvekili Ara Seimleri http://tr.wikipedia.org/wiki/1979_T%C3 %BCrkiye_milletvekili_ara_se%C3%A7imleri (Eriim Tarihi: 24.08.2012.) htpp:www.ozgunsosyaldusunce.com www.onlinekutuphanem.com). http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/Pages/search.aspx#{"kpdate":["1985-1207T00:00:00.0Z","1985-12-08T00:00:00.0Z"]} http://www.takvim.com.tr/yazi_dizisi/2010/08/17/teslim_olmak_icin_bir_dakikaniz_var, Eriim Tarihi: 05/08/2012

491

NDEKLER ALT KOMSYONUN ALIMA YNTEM...1 ALT KOMSYONDA GREVLENDRLEN UZMANLAR.1 ALT KOMSYON ALIMALARININ KAPSAMI VE SINIRLILIKLARI..3 ALT KOMSYONDA DNLENEN KONUKLAR3 GR.5 I. BLM: 12 EYLL NCES DNEMDE SYAS PARTLER, SYAS LKLER VE SYAS DNAMKLER..7 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Adalet Partisi.7 Cumhuriyet Halk Partisi11 Milliyeti Hareket Partisi19 Milli Selamet Partisi21 Trkiye i Partisi..25 12 Eylle Giden Srete Partiler Aras likiler...26 12 Eyll ncesine Etki Eden Siyasi Dinamikler...35

II.

BLM: 12 EYLL DARBES NCES VE SONRASINDA EKONOM..40 1. Darbe ncesi Dnemde Ekonomik Ortam (1977 -1980)...40 1.1. 24 Ocak Kararlar.44 2. Darbe Sonras Dnemde Ekonomik Ortam (1981 -1983)..47 2.1. Bankerler Krizi...50 BLM: ALIMA HAYATI, ENDSTR LKLER VE SVL TOPLUM AISINDAN 12 EYLL DARBESNE GDEN SRECN VE 12 EYLL SONRASINDAK DNEMN NCELENMES...56 1. 2. 3. Dnemin Ekonomisine ve alma likilerine Genel Bak.56 1 Mays 1977 i Bayram...59 Toplu Szlemeler, Grevler ve Lokavtlar..59 3.1. 12 Eyll 1980 ncesi Dnem59 3.2. 12 Eyll Sonras Dnem61 12 Eyll ncesi ve Sonras Dnemde i ve veren Temsilcilerinin Yaklamlar...62 4.1.i Sendikalarnn Sylemleri...62 4.1.1. 4.1.2. Trk-.62 DSK64

III.

4.

492

4.1.3.

Hak-..66 TSK.68 TSAD...69

4.2. veren Sendikalarnn Sylemleri68 4.2.1. 4.2.2. 5.

Darbe Sonrasnda Silahl Kuvvetler Vakflarna Yardm Yapan Sendikalar.71

IV.

BLM: 12 EYLL DARBESNE GDEN SRECN SOSYOLOJK ANALZ VE DARBENN TOPLUMSAL MALYET..73 1. 2. 12 Eyll Darbesine Giderken Sosyolojik Dinamikler..73 12 Eyll Askeri Darbesinin Oluumunu Salayan Toplumsal Sorunlarn ve Neo-Liberal Zihniyet Dnmnn Oluturmak in Yapay Kaos Toplumu nun Ortaya k75 3. 12 Eyll Askeri Askeri Darbesi ncesinin Toplumsal artlarnn Analizi.78 3.1. 1970li Yllarn Trkiyesi..82 3.2. 1970li Yllarda Toplumsal Yap ve Deime Eilimleri...83 3.3. 1970ledeki Toplumsal Yap ve Deiim Eilimlerinin Deerlendirilmesi..91 4. 12 Eyll Darbesinin Toplumsal Maliyeti..93

V.

BLM: 12 EYLLN SOSYAL PSKOLOJK KKENLER, DDET KLTR, DARBEC PSKOLOJ VE ANLAYI, DARBENN YARATTII TRAVMA VE PSKOLOJK MALYET.97

1. Vesayeti-Darbeci Zihniyetin Kkenleri...97 2. Darbeci, Sistemine Hakikaten nanm Vesayetidir102 3. Darbelerle Yzlemek..104 4. iddet Kltr Darbecilii Besler...108 5. Bir Toplumsal Travma Olarak Darbe ve Onarlmas...112 6. Darbeci ve Darbe Travmasnn Yaratt Maliyetler....115
VI. BLM: 12 EYLL DARBES NCES VE SONRASI SREC ETKLEYEN ULUSLARARASI LKLER VE DI POLTKA GELME VE DNAMKLER...118 1. Yeni Kresel Ekonomik Yaplanma, Neoliberalizm ve 12 Eyll Darbesi Arasndaki liki..118 1.1. Dnyada Neoliberal Dnm ve Darbeler..119

493

1.2. Neoliberal Dnmler, Trkiye ve 12 Eyll Darbesi.122 2. 12 Eyll Darbesinde ABDnin Rol...124 2.1. Bizim ocuklar Yapt.125 2.2. 12 Eyll ve Amerikan karlar126 2.3. Otoriterler ve Totaliterler: Askeri Ynetimlere Verilen Destein Merulatrlma Biimi...129 3. ran slam Devriminin 12 Eyll ncesi Dneme ve Trk D Politikasna Etkileri..131 3.1. ran slm Devrimi ve Blgeye Etkileri132 3.2. ran D Politikasndaki Deiim..137 3.3. Trkiyede ran Devrimine Bak..140 3.4. Deien Kresel Dengeler inde Trk-ran likileri.141 3.5. Dneme Etki Eden Trkiye ve ran Arasndaki Anlamazlk Konular..142 4. SSCBnin Afganistan gali ve 12 Eyll Darbesine Etkisi..145 4.1. SSCBnin Afganistan gali.146 4.2. ABDnin SSCBnin Afganistan gali Karsndaki Tutumu..153 4.3. Dnemin Trk D Politikas ve gale Kar Trkiyenin Tavr..155 4.4. galden Sonra Trk-Amerikan likilerindeki Deiim ve 12 Eylle Giden Yol..157 5. Arjantin Askeri Darbesi ve 12 Eyll...159 5.1. Latin Amerika ve Arjantinin Darbeler Tarihi..160 5.2. Arjantindeki Darbeler ile Trkiyede Yaanan Darbelerin Karlatrmal Analizi165 5.2.1. 5.2.2. 6. Benzerlikler..165 Farkllklar...167

12 Eyll 1980 Darbesi ve Kbrs Meselesi...170 6.1. 1956 Ylna Kadar Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr.171 6.2. 1956-1967 Yllar Arasnda Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr...173 6.3. 1967-1974 Yllar Arasnda Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr...178 6.4. 1974-1983 Yllar Arasnda Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr...182 6.5. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin ln ve Trkiyenin Kbrs Meselesine Kar Tavr...184 6.6. KKTCnin Kurulmasndan Sonra Uluslararas Kamuoyundaki Gelimeler.185 12 Eyll Darbesi ve NATO...188

7.

494

7.1. NATO, Gladyo ve zel Harp Dairesi189 7.2. 12 Eylle Yaklarken ve Sonrasnda NATOnun Ald Kararlar ..190 7.3. Trkiye-NATO likilerinde Kbrs Sorunu.192 12 Eyll Asker Darbesi ve Uluslararas Toplumun Tepkisi194 8.1. Darbenin lk Dnemindeki Uluslararas Tepkiler...196 8.2. Trkiyenin Avrupa nsan Haklar Divanna (AHD) ikyet Edilmesi..197 8.3. Uluslararas Sivil Toplum rgtlerinin 12 Eyll Darbesine Tepkisi..198 BLM: 12 EYLL DARBES NCES VE SONRASI DNEMN DEMOKRATK DEERLENDRMES201 1. 2. 3. 4. 5. 6. Darbe ncesi Ortamn Demokratik Deerlendirmesi...201 12 Eylle Giden Srete Uyar Mektubu212 Bayrak Harekt220 12 Eyll...221 12 Eyll ncesi Dnemde Asker-Hkmet likileri.224 Darbe Sonras Ortamn Demokratik Deerlendirilmesi...242

8.

VII.

VIII.

BLM: DEMOKRATK, SYASAL VE HUKUKSAL BOYUTLARI LE 1982 ANAYASASININ HAZIRLANMA SREC..250 1. 2. 12 Eyll Darbesi ncesinde Yeni Anayasa almalar250 1982 Anayasasnn Hazrlk almalar ve Kabul, Danma Meclisi, Milli Gvenlik Konseyi ve Halkoylamas..257 12 EYLL DARBES NCESNDE MEYDANA GELEN DDET VE TERR OLAYLARI VE BUNLARLA MDADELE YAPISININ DEERLENDRLMES266 1. 2. iddet, Siyasal iddet, Terr ve Anari Kavramlar.266 12 Eyll ncesi Dnemde Trkiyede iddet, Siyasal iddet, Anari ve Terr.268 2.1. 12 Eyll ncesi rgtlerin Durum...287 2.2. 12 Eyll ncesi Terrn Finansman...294 3. 4. 5. 6. 12 Eylle Giden Srete 1979 Faruk Skan Raporu301 12 Eyll ncesi Dnemde Skynetimin lan ve Uygulamas.306 Skynetim Uygulamasnn Hukuki ncelemesi320 12 Eyll ncesi Dnemde Siyasal iddet Olaylar ile Mcadelede

IX.

495

Mlki-Askeri Ynetim Yaps..328

X.

1977-1983 DNEMNDE TRKYEDE BROKRATK YAPININ NCELENMES342 1. 2. 3. Brokrasi Kavram...342 Ynetim-Siyaset likisi....344 12 Eyll ncesi Brokratik Yapya Bak.347 3.1. Ynetimde Liyakatten Uzaklama....349 3.2. Ynetimde Parsellenme..351 3.3. Brokrasinin ivisinin kmas355 4. 12 Eyll Sonras Dnemde Brokrasi ve Yeniden Dzenleme almalar.375

XI.

DARBE DNEMNN NSAN HAKLARI AISINDAN NCELENMES..379

XII.

12 EYLL DARBESNN NVERSTELERE VE AKADEMK HAYATA MALYET....393 12 EYLL DARBESNN YARGILANMASINA LKN DDANAMENN YORUMLANMASI...398 1. ddianamede 12 Eylle Giden Srete Yaanan nemli Toplumsal Olaylar, Cinayetler, Siyasi Gelimeler ve Olaylar ile Darbe Sonrasna Bak ve Yaplan Deerlendirmeler..401 1 Mays 1977 Olaylar...401 6 Nisan 1978 tarihinde Halkn Hamido Diye Bildii Malatya Belediye Bakan Hamit Fendolu Ankara Emek Postanesinden Evine Gnderilen Bombann Patlamas Sonucu Kendisi le Birlikte Gelini ve Torununun ldrlmesi402 1.3. 16 Mart Katliam.402 1.4. 1978 Sivas Olaylar...403 1.5. Kahramanmara Olaylar404 1.6. Gazeteci Abdi peki'nin ldrlmesi406 1.7. orum Olaylar.407 1.8. Fatsa Operasyonu.408 1.9. Cumhurbakanl Seimleri...409 1.10. MSP'nin Konya Mitingi409 12 Eyll 1980 ncesi Darbe Ynetiminin Yapt Hazrlklar ve Att Admlar, Mdahale Fikrinin Ortaya k410 2.1. Uyar Mektubunun Verilmesi..410 2.2. Bayrak Harekt Direktifinin (Plan) Skynetim Komutanlarna Gnderilmesi..413

XIII.

1.1. 1.2.

2.

496

Bayrak Harekat Direktifinin (Plan) Geri Toplatlmas...414 Bayrak Harekt Direktifinin (Plan) kinci Defa Skynetim Komutanlarna Gnderilmesi.414 3. 12 Eyll Askeri Darbesi ve Sonras.415 4. ddianamede Askeri Darbe Ynetimince Gzaltnda ve Cezaevlerinde kence Gren Madurlar...418 5. ddianamede Madurlarn Beyanlar ve Belgelerden Elde Edilen Cezaevi Grevlilerin simleri...419 6. O Dnemde kence Yapldna Dair Tespit ile lgili Rapor Dzenleyen Hekimler...419 7. ddianamede 12 Eyll Askeri Darbe Dneminde Gzalt Merkezleri ve Cezaevlerinde Uygulanan kence Yntemleri.419 8. Gdml Demokrasiye Dn422 9. ddianamede Anayasay hlal (Askeri Darbe) Suu Asndan Yaplan Deerlendirme423 10. Eylemin TSK Hizmet Kanununun 35. Maddesi Asndan

2.3. 2.4.

Tartlmas426 11. ddianamede Zamanam Ynnden Yaplan Deerlendirme426 12. ddianamede Geici 15. Maddenin Af Niteliinde Olup Olmad Ynnden Yaplan Deerlendirme...427 13. ddianamede kence ve Kt Muamele ddialar Asndan Yaplan Deerlendirme..427 14. phelilerin Savunmalar.428 14.1. Ahmet Kenan Evrenin Savunmas.428 14.2. Ali Tahsin ahinkayann Savunmas.429 XIV. BLM: 12 EYLL DARBESNE GDEN SRETE MEYDANA GELEN NEML OLAYLARA LKN DAVALAR LE 12 EYLL SONRASI NEML DAVALARIN NCELENMES...431 1. orum Olaylar.431 1.1. 3nc Ordu Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesi 1981/356 Esas, 1984/157 sayl Karar..431 1.2. 3nc Ordu Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin 1983/40 Esas, 1983/239 sayl Karar..433 Sivas Olaylar.433 2.1. Erzurum-Ar-Kars ve Artvin lleri Skynetim Komutanl 2. Nolu Askeri Mahkemesi 1980/2 Esas, 1981/221 sayl Karar.433 2.2. Erzurum-Ar-Kars ve Artvin lleri Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin 1984/92 Esas, 1984/124 sayl Karar.435 2.3. 3nc Ordu Skynetim Komutanl 1 Nolu Askeri Mahkemesinin 1989/3 Esas, 1989/12 sayl Karar.436 Abdi peki Cinayeti Davas.....436 Gn Sazak Cinayeti Davas..437 MHP ve lkc Kurulular Davalar.438 5.1. Ankara-ankr-Kastamonu lleri Skynetim Komutanl Askeri Savclnn 29.04.1981 Tarih 1980/7040 Esas, 1981/600 Karar Sayl MHP ve lkc Kurululara Ait ddianamesi..438

2.

3. 4. 5.

497

6. 7.

5.2. 4nc Kolordu Komutanl Skynetim 1 Numaral Askeri Mahkemesinin 1981/278 Esas, 1987/20 Sayl Karar (Adana MHP ve lkc Kurulular Davas)...439 Bar Dernei Davas440 DSK ve DSKe Bal Sendikalar Davas..440

XV.

BLM:12 EYLL DARBESNN HUKUK VE YARGI ZERNDEK ETKLER...443 1. 2. 12 Eyll Darbesinin Hukuk ve Anayasa Dzenine Etkisi.444 12 Eyll Darbesinin Yargya Etkileri..444

XVI.

ETL LKELERDE DARBELERLE LGL KURULAN KOMSYONLARIN VE SONULARININ NCELENMES 453 1. eitli lkelerde Kurulan Komisyonlar......453 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. Arjantin.....453 Gana..454 Haiti...455 ili..456 Uganda..458 Uruguay458

2.

Kurulan Komisyonlarn Genel Deerlendirmesi.459 BLM: DARBE VE DEMOKRASYE MDAHALELERN TEKRAR YAANMAMASINA VE DARBELERN NEDEN OLDUU MADURYETLERN GDERLMESNE LKN NERLER.....461

XVII.

XVIII. BLM: GENEL DEERLENDRME VE SONU...469 KAYNAKA...472

498