Ayn rmaa girdiimizde girmeyiz Biziz deiliz" diyen Ephesoslu byk dnr Herakleitos'tan gnmze kalm btn Paralar

Trkede ilk kez manzum biimleriyle yaymlanyor. Herakleitos gelenei arkasnda derin karn, bir dnce suya, olmamasna atee,

topraa, gnee plak akl'la bakarak evrenin temel yasalarn yzlerce yl nce zmeye alt. yntemi Kimi Avrupal filozoflarn dnce olarak benimsedikleri diyalektiki

gzlem yoluyla kefederek, her eyin srekli bir ak olduunu sistemli bir biimde aklad. Yaad zaman Ephesoslu yneticiler ve hemerileriyle hibir zaman anlaamayan bu sekin zek dalara ekilerek mnzevi bir yaam srd. Hegel, dolaysyla Marksn dncesini etkileyen Herakleitosun amz zerindeki etkisini yadsmak mmkn deildir.

HERAKLETOS . . 540-480 yllar arasnda yaam olan Ephesoslu byk dnr Herakleitos iin unlar yazyor Diogenes Laertios: "Son derece marur, tepeden bakan biri olarak yetimiti ... ok bilmek retmez akll olmay. retse Hesiodos'la. Pythagorasa retirdi, bir de Ksenofanesle Hekaitosa. Sonunda bir insankakn olarak dnyadan elini ayan ekti, dalarda ot ve bitki yiyerek yaad. Ama btn gvdesini dem kaplaynca kente indi ve hekimlere, bir artmacayla, yamurlu bir havay kuraa evirip eviremeyeceklerini sordu. Hekimler bir ey anlamaynca, kendini bir gbrelie gmd. Gvdesindeki suyun gbrenin scaklyla buharlaacan umuyordu. Ama bu. bir sonu vermedi ve altm yanda ld.

HERAKLETOS Krk Talar (Btn Paralar) BORDO SYAH KLASK YAYINLAR Bask. 2003, stanbul DZ TASARIMI H. Hseyin Arkan DNYA KLASKLER EDTR Veysel Atayman TRK KLASKLER EDTR Kemal Bek BASKI VE CLT Trend Yayn Basm Datm Tel: (0212) 674 92 53 Faks: (0212) 674 92 63 ISBN 975-8688-49-9 Caferaa Mahallesi Mhrdar Caddesi No: 60/5 81300 Kadky/stanbul Tel: (0216) 348 98 03 - 348 97 63 Faks: (0216) 349 93 45 bordosyah hotmail. com

HERAKLETOS KIRIK TALAR

TRKES: ALOVA

BORDO - SYAH FELSEFE

Dostum Mehmet Akzere

Ve kollarnn arasnda Krk talar bulmak isterdim: Tanrnn szleri Krk talar: Herakleitos'tan paralar Odisseus Elitis

BU KTAP ZERNE
Bu kitap, yonyal Filozof Herakleitosun byk yaptndan gnmze kalabilmi az saydaki Paralarn iirletirilmesi gibi bir ama gtmyor. Paralar, evrilirken izlenen ilke, iir sanatnn teknik olanaklarndan ola bildiince yararlanarak Herakleitosun d ncesini en yaln, en arpc biimde Trk eye aktarmakt. Bu adan, Paralara, He rakleitos dncesini Trkede, manzumteknikle syleme denemesi diyebiliriz. Trk e'nin lakonik zelliinin yannda, Heraklei tosun bilicilerin slubundan esinlenerek, g rlerini peygamberce bir edayla sylemesi, byle bir almaya olanak salamtr. Beni Paralar evirmeye ynelten etken lerden ilki, arkasnda derin bir dnce gele nei olmamasna karn, bu byk filozofun atee, suya, topraa, gnee plak aklla bakarak, evrensel yasalar zmeye almas ve olaanst sezgisiyle ann yzyllarca tesine taarak Avrupal filozoflarn bir d nce yntemi olarak benimsedikleri diya lektiki, gzleme yoluyla kefetmesi, her eyin srekli bir ak halinde olduunu sistemli bir biimde aklamasdr... Hegel, Mantk"na
- -

Herakleitosun btn szlerini aldn yazar. Sol-Hegelcilik'ten gelen, 20. yzyl byk l de etkileyen Marx yoluyla Herakleitos d ncesinin amzn zerindeki etkisini yad smak mmkn deildir. Bir baka etken, bu byk zeknn yal nzldr. Herakleitosun Ephesoslularla, he le yneticilerle hi anlaamadn biliyoruz. yle ki, sonunda dalara ekilmi, bitkilerle beslenip, tam bir mnzevi hayat srmtr. Bunlar sylenti olmakla birlikte, Paralar de rinlemesine okunursa, onun bu tr bir haya t semi olma olasl akla yatkn gelmekte dir. te yandan, Herakleitosun kimi Para larn okuyan Sokratesin okuduklar kar snda hayranlk duyduu, ama anlamak iin Deloslu bir dalg gerek, dedii yazldr. Herakleitos, yaygn nne ve etkisine kar n, yzyllarca muammac", karanlk, a layan gibi sfatlarla anld. Ancak 18-19 yy. Avrupa bulabildi. nc etken, Herakleitosun birka sz ckte indii o byk derinliin Trke syle yie ok uygun dtn fark etmemdir. Ayn rmaa girdiimizde girmeyiz Biziz deiliz dncesinde gerek yansmasn

10-

Dndke daha da derinleen bu szler, sanrm, pek az dilde alt szckle anlatlabilir. Bu adan, Krk Talar daha ok, bir dil almas oldu benim iin. Bana
Talar

kalsa, plak

bu

kitaba

yalnz

Paralar tpk

koyar, baka tek szck yazmazdm. Okur bu aklla okusun diye; Herakleitosun suyu, atei okuduu gibi. Alova, 2002

11-

1.
Her zaman var olsa da Logos insanlar kavrayamyorlar onu duymadan nce de bir kez duyduktan sonra da Her ey bu Logosa gre olup bitse de insanlar hibir ey yaamam gibiler Benim her eyi doasna gre ayrarak ve nasl olduunu gstererek akladm szler ilerde bile tekilerse bilmiyorlar yaptklarn uyankken uykudayken yaptklarn unuttuklar gibi

13 -

2.
Demek izlemeli ortak olan Ortak olsa da Logos ounluk yaar kendine zg dncesi varm gibi

14-

3.
Beni deil Logosu dinlemek bilgelik Uyumak her eyin Bir olduunda

15-

4.
Bu dnya dzeni ki rastgele sprntlerden bir yn

-16-

5.
Belirli bir dzen belli bir zaman var deimesi iin dnya dzeninin uyarak yazgl-zoruna.

-17-

6.
Dama oynayan bir ocuktur zaman Krallk ocukta!

-18-

7.
Kartmz iyi bize

-19-

8.
Bilmezler ki Nasl uyuur kartlar Uyumu kart gerilimlerin Yay ile lir gibi

-20-

9.
Btndr kartlar btn deil Birbirlerini ekip iterek Uyumludur uyumsuz Bir her eyden doar Her ey Birden

-21-

10.

rpc taranda dz yol krk yol bir ayn

-22-

11.
Yukar aa yol bir ayn

-23-

12 .
emberde ba son bir

24-

13 .
Deniz en ar en katk su Balklar iebilir iyi onlara nsanlar iemez lmcl

25 -

14.
Ayn ey iimizde diriyle l uyankla uyur genle yal Biri olur br br biri

26-

15 .
lmller lmsz lmszler lml Biri brnn lmn yaar yaamn lr

27-

16. Souk snr scak sour Islak kurur kuru slanr

28-

17.
yi kt bir ayn Kesip bien dalayan ac veren hekimler bir de cret isterler bunun iin

29-

18.
yi deil insann her istediini elde etmesi Sayrlk sal ho klan yilii ktlk Bolluu alk Dinlenmeyi yorgunluk

30-

19.
Yayn ismi: yaam i: lm

(s) : Yay

(os) : Yaam

31-

20.
Savatr her eyin babas kral Kimini tanr kld kimini insan Kimini kle kimini zgr

32-

21.
Bilin ki her eyde ortak sava ekimedir adalet ekierek var olup yok olur her ey

33-

22.
Btn bunlar olmasayd kimse bilmeyecekti adalet szn

34-

23 .
Yasa: boyun emek Bir'in szne

35-

24 .
Gizli uyum gl aktan

36-

25 .
Doa gizlenmeyi sever

37-

26.
Beklenmeyi beklemezsen bulamazsn ylesine bulunmaz

38-

27.
Yeni yepyeni sular akar ayn rmaa girenlerin stnden (O rmak ki) datr toplar birikir akar yaklar uzaklar

39-

28 .
Ayn rmaa girdiimizde girmeyiz Biziz deiliz

40-

29.
ki kez giremezsin ayn rmaa

41-

30.
Her ey atele deiilir Ate her eyle Altn malla mal altnla nasl deiilirse

42-

31.
Ate: gereksinim: doyum

43-

32.
Ate havann lmn yaar hava atein su topran toprak suyun

44-

33.
Ate gelecek Her eyi yarglayp ele geirecek

34 .
Yldrmdr her eyi yneten

46-

35.
Bu dnya ki her ey iin ayn Ne tanr yaps ne kul Hep var idi var var olacak: Bir lmsz ate ki lyle alevlenip lyle snen

47-

36.
Sndrmeli lszl byk yangnlardan ok

48-

37.
Ate dnmleri: lkin deniz Deniz ki yans toprak yars yakc Toprak ki dalr deniz olur llr toprak olmadan nceki oranla

49-

38.
Byk yl: K dev tufan yaz dnya yangn Bir, alevler kaplar dnyay bir, sular basar 10.800 yldr bu sre

50-

39.
Nasl saklansn insan hi batmayandan?

51-

40.
Gne sner yalannca ama yeniden tutuur

52-

41 .
Gne insan aya kadar

53-

42.
Her eyi douran mevsimleri deiimleri belirleyen gne: Denetisi bekisi dnemlerin

54-

43.
llerini aamaz gne Yoksa Erinyeler Dikenin yardmclar bulup karrlar onu

55-

44.
Ay: Douyla Batnn snr Karsnda Aynn parlak Zeusun snr

56-

45.
Gne olmasayd bir yldz gecesi olurdu

57-

46.
Gne her gn yeni

58-

47.
teki gnler gibidir bir gn

59-

48.
Btn insanlara zgdr kendini bilmek doru dnmek

60-

49.
En byk stnlk bilgeliktir doru dnmek Doru eyleyip doru sylemek doasna gre kavrayp her eyi

61-

50.
Dinlediklerimden biri yok ki anlam olsun: Bilgelik ayr dmektir her eyden

62-

51 .
Bilgelik bir Bilmek her eyin her eyle ynetildii dnceyi

63-

52.
... (bilge kii) tannmaz inanca alndan insanlarn

64-

53.
Aptal her szde telalanr

65-

54.
Bilgelii seven ok ey bilmeli gerekte

66-

55.
Birdir bilge

stemez Zeus denmesini kendine

ster

67-

56.
Bilgelik insana deil Tanrya zg

68-

57.
Dnce herkeste ortak

69-

58.
Ruhlar koklar Hadeste

70 -

59.
Bir Logos var ruhta kendini oaltan

71-

60.
Ruh ki bir soluk veritir kavrayan Gvdeden ayr srekli akan

72-

61.
Su olmak ruha lm Suya toprak Oysa topraktan gelir su Ruh sudan

73-

62.
Orada burada yortarak bulamazsn ruhun snrlarn ylesine derinde

74-

63.
Zevk verir ruhlara nemlenmek

75 -

64.
Gsterir yolu ty bitmemi ocuk srek sarhoa bast yeri bilmeyen nemli ruhuyla

76-

65.
Kuru ruh en bilge en iyi

77-

66.
Savata len ruhlar ok daha temizdir salgnda lenlerden

78 -

67.
Ann ortasnda oturan rmcek sinein takldn grr grmez nasl ona doru koarsa ipliin kopmasndan ac duyarcasna nsan ruhu da gvdesinin bir yan yaralannca hzla gider oraya smsk lyle baland gvdenin yaralanmasna dayanamazcasna

79-

68. etindir yrein arzusuyla savamak stediini ruhun pahasna satn alr

80-

69.
Uyankken grdmz her ey: lm Uyurken grdmz: uyku

81-

70.
Uyuyanlar da alr dnya iinde

82-

71.
nsan bir k yakar kendine geceleyin gznn feri gidince Yaarken lye dokunur uykuda Uyankken uyuyana

83-

72 .
Uyanklarn bir tek ortak dnyas var Uyuduunda herkes kendi dnyasna dner

84-

73 .
... uyanrlar ve uyank bekileri olurlar dirilerle llerin

85-

74 .
Bouna artyorlar stlerindeki kan ykanarak kanda amura batmn ykanmas gibi amurda Gren deli der bylesine Bir de yakaryorlar u yontulara konuuyormu gibi evlerle Bilmeden tanr nedir kahraman nedir

86-

75 .
Dionisos iin gemeseydi bu alay sylenmeseydi ut yerleri iin bu ilahiler yaptklar utan verici olurdu Uruna lgna dndkleri babozumu enliklerinde Dionisos'la birdir oysa Hades

87-

76.
Gece gezginleri bycler Bakkhos rahipleri arap-fs rahibeleri gizli ayin tcirleri

88-

77.
Sevinsiz, sssz, kokusuz eyler sylyor kudurmu azyla Sibylla Bin yl teden geliyor Tanrnn konutuu sesi

89-

78 .
Kutsal deil insanlar arasnda yaplan gizem trenleri

90-

79.
Bilicisi Delphoideki Tanr ne syler ne gizler meramn Gsterir

91-

80.
Adam ocuktur Tanrnn gzne ocuk naslsa adamn

92-

81.
Tanrlar insanlar ba stnde tutarlar kltan geenleri

93-

82.
Tanr: gn gece sava bar tokluk alk Girer trl biime Nasl anlrsa ate ttslk baharlarn kokusuyla

94-

83.
Tanrya her ey gzel iyi hakl nsana kimi hakl kimi haksz

95-

84.
Bilgelerin bilgesi maymundur Tanrnn yannda

En gzel maymun nasl irkinse insann

96-

85.
Bundan byle uymaz airlerle mehul ykcleri konularda

tankla armak ou kez yapt gibi atalarmzn gvenilmez yetkilileri mahkemeye getirmek

97-

86.
nsanlar unutuyorlar yolun gtrd yeri Ve yabanclar en srekli ilikilerine Ve garip geliyor onlara her gn karlatklar eyler Eyleyip sylememeli uyuyanlar gibi

98-

87.
ocuk oyunudur insanlarn grleri

99-

88.
Yakasna yapacak adalet yalan dzenlerin yalanc tanklarn

-oo-

89.
Dinlememeli ocuklarn ana babay dinledii gibi

-o-

90.
Hangi dnceleri hangi bilgelikleri? Peine dp airlerin ounluu retmen belliyorlar bilmeden ktnn ok iyinin az olduunu En iyisi her eye ye tutuyor bir eyi: lmsz n lmller arasnda ounluksa sr gibi besleniyor tka basa

102-

91 .
ounluk kavramaz karlat eyleri Ne de anlar retildii zaman Ama yle grnr

103-

92.
Ne dinlemeyi bilirler ne konumay

104 -

93.
Aptallar sar gibidir dinlerken Varlyla yokluu bir dedikleri

105-

94.
Yaamak isterler doduklarnda yazglaryla karlamak (ya da, daha ok, huzura kavumak lmde) ve ocuklar brakrlar arkalarnda yazglaryla karlaacak

106-

95.
En saygnlarnn bilip savunduu hayaller yalnzca

107-

96.
Hep zengin kalasnz ey Ephesoslular belli olsun diye ktlnz

108-

97.
Ephesoslular iyi ederler kendilerini assalar brakp kenti yeniyetmelere o koskoca adamlar Attlar nk Hermodorosu en iyi insan aralarndan dediler: en iyiyi istemiyoruz aramzda varsa byle biri gitsin baka yere bakalarnn yanna

109-

98.
Aklla konuanlar gvenmeli her eyde ortak olana bir kent nasl gvenirse yasalarna daha da byk bir gvenle Tm yasalar nk insanolunun beslenir bir tek tanrsal yasayla stediince gldr nk o Her eye yetip artar

110-

99.
Gkbilimle urat Thales

-ill-

100.
Kimi gnleri iyi kimi gnleri kt sayyordu Hesiodos Bilmiyordu nk her gn bir ayn

112-

101.

Mnesarkhos olu Pythagoras herkesten ok sorgulayp durdu ve bu yazlar seip ayrd Ona gre kendi bilgelii ok ey bilen bir muzrn sanatyd

113-

102.
Dzenbazlarn ahyd Pythagoras

114-

103.
ok bilmek retmez akll olmay retse Hesiodosla Pythagorasa retirdi bir de Ksenophanesle Hekaitos'a

115-

104.
ounun retmeni Hesiodos Her eyi bildiini sanr herkes Gn geceyi bilmeyen biri Oysa birdir ikisi

116-

105.
Priene'de yaad Teutamas olu Bias O ki herkesten akllyd

117-

106.
Bilgeler bilgesi Homeros gibi Yunanllar arasnda Yanld insanlar grnr nesneleri tanmada Yanltmt nk onu bitlerini kran ocuklar: Grp tuttuumuzu brakrz gremeyip tutamadmz gtrrz derken

118-

107.
Yanlyordu Homeros derken: u ekime ortadan kalksa tanrlar, insanlar arasnda Uyum olmazd mzikte yksek ile alak olmasa Canllar olmazd diiyle erkek olmasa

119-

108.
Yarmalardan krbalamal karp Homerosu

Arkhilokhosu da yle

120-

109.
Gkbilimciydi Homeros

121-

110 .

Yedir bana grlen iitilen alglanan

122 -

111
Gzler kulaklar kt tanktr insanlara Ruhlar anlamasa dillerinden

123-

112 .
Gzler daha amaz tanklardr kulaklardan

124 -

113.
Her ey dumana dnseydi Burun delikleri ayrrd onlar

125-

114.
Ik gibi yanp sner insan geceleyin

126-

115 .
Bezginlik verir ayn efendilere almak onlarca ynetilmek

127-

116.
Deierek dinlenir

128 -

117 .
Altn arayanlar ok kazp az bulurlar

129-

118.
Eek saman altna yeler

130-

119 .
Mutlu olur yemek iin ac burak bulan kzler

131-

120. Domuz amurla ykanr kmes hayvan toz toprakla

132-

121. ... haz duymak batakta

133-

122 .
Her hayvan sopayla srlr otlaa

134-

123 .
Kpekler tanmadklarna havlarlar

135 -

124 .
Tezekten ok cesetlere yarar defedilmek

136-

125 .
Bir erkek otuzunda bykbaba olabilir

137 -

126.
En iyi bir on bin bana

138-

127.
Kykeon bile ayrr kartrlmazsa

139-

128.
En iyisi gizlemek delilii Zordur ama geveyince kadehlerden sonra

140 -

129.
Gvenilmezlik kaar gzden

141-

130.
Rastgele varsayma byk eyler stne

142-

131 .
Karakter insann kaderidir

143-

132.
Kendimi aradm

144-

133.
ldklerinde ne bekledikleri ne dledikleri eyler bekler insanlar

145 -

HERAKLETOSUN DNCES*
Logos Herakleitosa gre insanlar, eylerin teme linde yatan tutarll kavramaya almaldr. Bu tutarllk her eyde ortak olan dzenin forml ya da esi niteliindeki Logos'ta ifa desini bulur. Logosun teknik anlamlar He rakleitos dncesinde l", orant gibi temel kavramlarda yatar. Ortak bir plan ya da lye uyan dzenin ana ilkesi yle ak lanabilir: Grnte oul ve tmyle farkl olmalarna karn, btn eyler gerekte tu tarl bir bileim iinde bir birlik salarlar ve insanlar bu birliin bir parasdr. nsanlarn yaamlarn yeterli bir biimde gerekletire bilmeleri iin bu ilkenin kavranmas mantk sal adan zorunludur. Logos, Herakleitos'a gre, eylerin temel esiydi ve pek ok ba kmdan, temel kozmik e olan atele zde leiyordu. Herakleitos dncesinde dnya nn trl halleri, temel bir bulua yaslana rak, sistematik bir biimde aklanr. Buna gre, btn trlerde grlen doal deiiklik ler dzenli ve dengelidir. Bunu salayan, ey lerdeki ortak e olan atetir. D dnyadaki
-

147 -

deiiklikler kadar, insan davranlarn da Logos ynetir. Ruh ateten yaplmtr ve bir blm, dnya dzeninin bir blm gibi, snktr. eylerin gerek yapsn, bir baka deyile Logosu anlamak, ruhlarmzn ar nemlenmemesi ve kiisel aptallklar yzn den etkinliini yitirmemesi iin gereklidir. Bir ve ounluk Herakleitos'a gre, ounluk olmadan Bir; Bir olmadan ounluk olamaz. Dnya ayn zamanda Bir ve ounluktur. Bir'in bir liini oluturan, ounlukun "kart gerilimidir. Birin ounluk iinde farkllamas ve ouklukun Bir ile btnlemesi hem sonsuz, hem de ezamanldr. Ate Dnya hi snmeyen bir atetir. Bu atein bir blm her zaman, teki iki dnyevi kt leyi; denizi ve topra oluturmak zere s ner. Ate, deniz ve toprak arasndaki dei imler birbirlerini srekli olarak dengeler. Saf atein (aither) ynetsel bir kapasitesi vardr. Ate maddenin arketipik formudur. Bir b tn olarak dnya dzeni, bir yandan lleri snerken, br yandan yeniden tutuan bir ate olarak tanmlanabilir. Bu koullar her zaman vard, her zaman var olacaktr. Mile tos okulu anlamnda kozmogoni Heraklei tosta yoktur. Ate, Thales ya da Anaksime nesteki su ve hava gibi bir ilk madde deildir. Saf kozmik atee Herakleitos aither diyor du. Bu parlak ate ldayan gkyzn dol

duruyor ve dnyay epeevre saryordu. Ait here, yaygn bir biimde, ruhlarn barnd, tanrsal bir yer olarak baklyordu. Anaks imenesin dnm olduu gibi soluk deil de, atein ya da aitherin ruh olarak alglan m olmas, atein maddenin denetleyici gc olarak seilmesinde ve etkili olmu oluur, olabilir. bunlar Dnya dzeni (kozmos) genel olarak, toprak ktlelerinden denizden atein ya da aitherin parlak zar kaplar. Bu atei Herakleitos kozmolojik srelerin itici kayna olarak gryordu. Buradan yamur oluur, yamur denizi besler ve denizden ykselen nemli buharla (nk ate nemi t ketir) yeniden dolar. Ksenophanesin gster mi olduu gibi, deniz topraa dnr ve toprak baka zaman ve meknlarda suya d nr. ktle arasndaki deiimler ylesi ne ezamanldr ki, her birinin btnl ay n kalr. Ne kadar toprak denize dnrse, o kadar deniz topraa dnr... Deniz ile ya kc (ate) arasndaki iliki de byledir. Logos ya da orant ayn kalr. Geni lekli bir koz molojik deiim iinde, bu kez sz konusu olan yine l ve deiimin dzenidir. Ak-Irmak Dnyaya hi snmeyen bir ate olarak bakarsak, her zaman eylere nasl dnt n, her eyin de her zaman ona nasl geri dndn kavrayabiliriz. Buysa, nesnelerin devinimine ve deiimine bakmzda belirli bir yntemi gerektirir. Srekli yanan bir ate

her zaman yakt tketir ve dumann brakr. Her ey bir yakt ilevi grerek atele birlikte yukarya doru trmanr ve atei besledikten sonra aaya doru iner. Tm gereklik hi durmadan akan bir rmak gidir. Hibir ey bir an bile durmaz. Grnen eylerin z srek li bir deiim iindedir. Herakleitos, grnr de devinimsiz bile olsa, herhangi bir nesne nin, akn bir parasndan baka bir ey ol madn syler. Ona gre bu nesneyi olutu ran madde, zamann birbirini izleyen iki annda asla ayn deildir. Herakleitosta r mak imgesi, deiim srecindeki dengenin ve lnn korunmasna baml nitelikteki bir tr birlii betimler. Herakleitosun rma her bir eydeki deiimin mutlak srekliliini vurgular: Her ey rmak gibi srekli bir ak iindedir. Yukar ve Aa Yol Parlak buhar gnein ananda tutuup dar ktktan sonra karanlk yakc ola rak tekrar ortaya kar ve bir kez daha deni ze dner. Bir sonraki aamada su srekli olarak topraa dnr. Denizin toprak ol duu oranda, toprak da suya dnr. Ve deniz, toprak olmadan nceki oranla l lr. Yars toprak, yars ise yakcdr. Bu nun anlam; herhangi bir anda, denizin ya rsnn yakc olduu halde aa yola y neldii, br yarsnn ise henz toprakken yukar yola ktdr. Denizin yamur tarafndan oaltlmas
-

150-

lsnde su topraa dnr. Su, buhar lama yoluyla azald lde de toprak tara fndan beslenir. Sonu olarak, denizden kan parlak buharn gnein ananda tu tuturulmasyla yukar ve aa yol evrimi tamamlanm olur. l Btn bu srekli aka karn, nasl olu yor da eyler grece duraan grnyor? Bu soruya Herakleitosun yant yleydi: Her bir maddenin formu uzun bir dnem iinde ayn kalmasna karn, z srekli olarak dei mektedir. Bu olguya bal olarak llere uyulmaktadr. Hi snmeyen atein belirli lleri her zaman tutumaktadr, ama te yandan baka ller yok olmaktadr. Bu l leri gne asla aamaz. Her ey atele, ate her eyle deiilir. Bir baka deyile, ate, al d kadarn verir. ekime ve Uyum Maddenin halinden -ate, su, toprakher biri iki eit blmden yaplmtr. Bunlar dan biri yukar karken, br aa inmek tedir. Demek ki, her bir eyin iki yars kart ynlere ekilmektedir. eyleri bir arada tutan ite bu kart gerilimdir. Bu kart gerilim, ayn zamanda evrenin gizli uyumunu sa lar; bu uyumun br yzyse ekimedir. Prof. Campbell yle bir benzetmeye bavu ruyor: Ok, kirii terk ederken eller kart ynlere ve yayn farkl blmlerine doru ge rilirler; lirin tatl ezgileri varln ayn gerili

me borludur. Evrenin gizi bunun aynsdr. yleyse sava insan topluluunda olduu ka dar, yeryznde de her eyin kral, her eyin babasdr. Homerosun ekimenin yok olma syla ilgili dileiyse, dnyann ortadan kalk mas iin edilen bir duadr. Kartlar Her kart ift hem bir birlik hem de o ulluk oluturur. Farkl iftler, ayn zamanda birbirleriyle balant iindedir. Her bir kart lk bir tek kesiksiz btn oluturur. eitli btnler birbirleriyle balant iindedir. By lece eylerin btnsel oulluu, bir tek tu tarl, saptanabilir btnlk yaratr ki, Herak leitos buna Birlik der. 82. Para'da olduu gibi, her bir kart Tanr ile aklanabilir. Tanr kavramysa, temelde, Logostan baka bir ey deildir. eyleri kartlar haline d ntren onlarn temel esi olan Logostur. Ayn Logos kartlar arasndaki deiimin dengeli ve orantsal olmasn salar. eylerin birlii yzeyin altnda gizlidir. Bu birlik kar tlar arasnda dengeli tepkimeye uyum baldr. gldr Herakleitosa gre: Gizli

aktan ya da Doa gizlenmeyi sever. Bu grleri, btn olarak dnyann ile yi biimine uygularsak karmza balantla r ilk bakta grnmeyen farkl bileenlerin bir toplam kar. Kartlarn grnmeyen balantlar, gereke, ok daha grnr ba lant tiplerinden gldr. Dnya dzeninde ki btnsel denge: bir yndeki deiim, so

nunda bir baka yndeki deiime yol ayor sa; yani kartlar arasnda sonu gelmeyen bir ekime varsa mmkndr. ekime ya da sava, dnyada deiimin baskn olduunu gstermek iin Heraklei tosun kulland iretilemelerdir. Herakleitos gnn gece, gecenin gn ol duunu sylemiyordu. Bunlar ayn srecin iki yzyd. Baka bir deyile, atele suyun llerinin salnmyd ve biri olmadan b r olmazd. Atein kendisi, kendi birlii iin de bile; hem doyum, hem alk, hem sava, hem bartr. Atei baka biimlere sokan, deierek gizli dinlenmeye ynelten, kartlarn do uyumunda kendini gizleyen

yumdur. Gereksinim ise atei, parlak buha r bir yakt gibi tketmeye yneltir. Yukar yol, aa yolsuz hibir eydir. Eer souk olmasayd, scak da olmaya cakt. Herakleitosun en ilgin szlerinden bi ri de, iyi ile ktnn bir olduudur. Ne ki, bu szle, iyinin kt, ktnn iyi olduunu kastetmez. Bunlar bir ve ayn eyin iki ayrl maz yarsdr. Bir ey iyi olabildiince kt, kt olabildiince iyidir. bir Bununla grelilik birlikte, yoktur. Herakleitosta mutlak

Dnyann ileyi sreci bir daire deil, yuka r ve aa yoldur. ki yolun birletii st dorukta blnme nin ve greliliin bulunmad saf ate yer alr. Herakleitos insana baz eylerin iyi, baz eylerin kt geldiini, ama Tanrya her e

yin iyi geldiini syler. Tanr" ile burada, kukusuz, ate, tek bilge" kastedilmektedir. Bilge Herakleitos'a gre bilgelik, dnya dzeni nin ileyi biimini anlamaktr. Bir baka de yile; eylerdeki dzenin ortak esini ya da benzeen yapsn kavramaktr. Mutlak kav ray ise ancak Tanr tarafndan baarlabilir. Tanr tmyle bilge olan tek eydir. Ate ve Logos bu tmyle bilge eyin deiik grn tleridir. Herakleitos bilge ya da bilge likten iki anlamda sz eder. Her eyden ay r olarak niteledii bilgelik ounluun birli inin alglanmasdr. Ayrca bu terimi bu bir liin kendisine uygulayan Herakleitos her eyin gidiini yneten dnceden sz eder. Bu; iki paraya, yukar ve aa yola bln meyen saf atein kendisi, yani bilgeliktir. n sanlar da atee sahip olduu lde bilge olurlar. Ruh ateten oluur. Nemden gelir, tekrar ona dner: Nem tarafndan tmyle sou rulmas, onun lmdr. Ruh-ate, dnyaatele balantldr. Herakleitosun aklc-fiz yolojik kuramna gre, ruhun yaps yalnz ca gvdenin deil, btnsel olarak dnyann yapsyla da balant iindedir. Etkin bir ruh kuru, ateli bir ruhtur. Nemli, rnein ar ikili bir ruh kapasite olarak der, ocuk sular. Gerektiinde ulaan gvdenin btn b lmlerine ruhun ulalmaz snrlar

vardr. Erdemli ruhlar gvdenin lmyle

suya byk

dnmezler, paylar"

sonunda

kozmik

atele

birlemek

zere yaarlar. Byk lmlere der demekle ok nasl Herakleitos yarar def

ruhu kastetmektedir, nk lmden sonra gvdelere edilmek. lerin tezekten Savata ve daha lenler, nemli hastalktan sahiplerinin bulunmas

lenlerden temiz olabilir? Buna yant kinci etkisiz olmas, yar-bilinli yar-uyur durumda

dr; savata ldrlenler ise, tersine, erdem li ve cesurca bir eylemde, ruhlar atele do lu lmlerdir. nsan Herakleitos dnyay insanla aklamaya alyordu, insan dnyayla deil. nsan eyden oluur; ate, su, toprak.. Nasl mak rokozmik ate bir tek bilgeyle zdeletirili yorsa, mikrokozmik ate de tek bana bi lintir. Ate gvdeyi terk ettiinde, geriye ka lan toprak ve su deersizdir. nsana hayat veren ate yukar" ve aaya bamldr; tpk dnya atei gibi. nsan dnyadaki her ey gibi srekli bir akn iindedir. Birbirle rini izleyen iki an iinde hem biziz, hem de iliz. imizdeki ate srekli olarak suya dn r, su ise topraa. Ne ki, kart sre e za manl ilerlerken, deimez kalyor grnrz. Uyku-Uyanklk nsan atele suyun llerinin belirli sal nmlarna bamldr. Bu durum, uyku, uya nklk, yaam ve lm bakalamalarn yara
-

155 -

tr. Herakleitosa gre gvdedeki nemli, ka ranlk soluk verilerin sonucunda uyku orta ya kyor ve ate dyordu. Uykudayken her eyde ortak olan dnya ateiyle balant mz yitiririz ve kendi dnyamza ekiliriz. Atele suyun dzenli bir dengede olduu bir ruhta denge hali sabahleyin parlak solukla rn eit ilerlemeleriyle yeniden kazanlr. 71. Parada geceleyin yaklan k insann dte grd ey olmaldr. O zaman gerek ka ranlk aydnlanr gibi olur. Ayrca, Heraklei tos uyuyanlarn dnya iinde altklarn syler. Sz konusu k her eyde ortak olan Logos'un gerek aydnlatmasnn yerine ge en, bireysel, zel bir aydnlanmadr. Uyku dayken insan lyle temas halindedir, ruh atei dktr, neredeyse snmek zeredir, pek ok ynden bir ly andrr. yleyse, uyku, uyank yaamla lm arasnda orta bir durumdur. Yaam-lm Hibir ruhta ate ve su uzun sre denge de kalamaz. Biri brne baskn kar. Her iki durum da da sonu lmdr. Ruhlar iin lmn su demek olduunu biliyoruz. Ama bu, zevk ara yan ruhlarn bana gelen bir eydir. nk zevk ruhun nemlenmesidir, tpk sarho olan adamn nereye gittiini bilmemesi gibi. Ka dehlerden sonra geveyince delilii gizlemek zordur. Bu yzden lszl sndrmek gerekir yangnlardan ok. nk etindir

yrein arzusuyla savamak, istediini ru hun pahasna satn alr." Tpk yaz ile kn bir olmas ve birinin brn kart gerilim ile yeniden retmesi gibi, yaam ile lm birbirlerini retirler. Ya am ve lm, gen ve yal birdir. Ar nem den len ruh topran dibine gider, ama su topraktan gelir ve sudan bir kez daha ruh bu harlar. Tanrlar ve insanlar birdir. Birbirle rinin yaamlarn lrler, lmlerini yaarlar. Her ey gerekte bir baka eyin lmdr. Gerek yorgunluk ayn durumun sreklilii dir, gerek dinlenmeyse deimedir. Herakle itos yaamn ve lmn dengesini koruyan evrimin sresini otuz yl olarak tahmin eder. Bu, bir erkein bykbaba olabilecei en k sa sredir. Teloji Herakleitos'a gre geleneksel dinin uygu lamalar aptalca ve manta aykrdr, zaman zaman gerei gsterseler bile. Herakleitos, Olympos dininin insanbiimcilii ve putata parlyla alay ederken Ksenophanes'i izledi. Bununla birlikte, tanrsallk lksn t myle yadsmaz ve gizem trenlerinin doru drst kutlandklar zaman, deersiz olmad n syler. Bu tr trenlerin olumlu rol ola bilir, nk dolayl olarak, insanlarn Logosu kavramasn phanesle salarlar. Herakleitos, Kseno olduunu uyuarak Tanrnn bir

syler. Ama popler dine kar yrtt po lemik onlarn mitolojik sonularndan ok,

ayinlerini ve trenlerine kardr. Evlere ta pnmann samal zerine yorum yapar. Te oloji ve dinle ilgili birka Para dneminin dinsel canlanmasna pek de sempatiyle bak madn gstermektedir. Etik Herakleitosun etik tleri daha ok z deyi biimindedir ve genellikle adalaryla benzerlikler tar. llln nemini vur gular; lllk ise bireyin kapasitesinin doru deerlendirilmesine baldr. Heraklei tosun tsel zdeyileri fiziksel kuramlarn daki temel ilkelerden dolay derin bir anlam kazanr. Ayrca eylerin merkezi znn an lalmas yoluyla, bir insann tam anlamyla etkin ve bilge olabileceine olan inanc da bu nu dorular. Herakleitos felsefesinin temel ahlak, etik ile fiziin ilk kez biimsel olarak i ie rlm olmasdr. Karakter insann kaderidir" sz, Homerosta sk rastlanan, in sann yaptklarndan tr sorumlu tutula mayaca grnn yadsnmasdr. Daimon, burada, insann kiisel yazgs anlamna ge lir. Bu yazg, insann bir lde denetleyebil dii kendi karakteri tarafndan belirlenir. He rakleitosa gre insani yasalar, tanrsal-ev rensel yasalar tarafndan beslenir. Bu yasalar dnya dzeninin temel esi olan Logos ile badar. Burada, "besleme temel anlamda metaforiktir; insan yasalaryla Logos arasn daki iliki dolayldr ve bunun maddi bir ze mini yoktur. nk iyi yasalar, tpk Hera

kleitos'un

kendisi

gibi,

insanlarn

dnyayla

doru ilikisini anlayan, ateli ruhlara sahip bilge insanlarn yaratt bir eydir. Herakleitosun ahlaksal retisi kimi za man Etikin saduyu kavramnn nceden se zinlenmesi olarak deerlendirilmitir. Ama "ortak", Herakleitosun vurgulad gibi saduydan ok farkl bir kavramdr. Kald ki Herakleitos saduyu"dan olabildiince nefret etmiti. En ok itirazda bulunduu ounlukn her biri kendi dnyasnda ve kendile rine zg bilgelii varm gibi yaar. Kamuo yu bu bakmdan, ortakn tam tersidir. He rakleitosun etii onun insanbilimsel ve koz molojik grlerinin bir sonucu olarak grl melidir. Bu grn birinci koulu, ruhlarn kuru tutularak ate demek olan bilgelik iin de kaynamasdr. Gerekten ortak olan budur ve en byk yanllk, uyuyan insan lar gibi davranmak; yani ruhlarmzn nem lenmesine izin vermek, kendimizi dnya ate inden uzaklatrmaktr. Bilge bir insan, kar l kt olmadan iyiyi salamaya alma maldr; aba olmadan, olmadan huzuru mutluluu aramamal, yaamay honutsuzluk

beklememelidir. Kty iyiyle birlikte tan mak zorunda kalmaktan yaknmamal, eyle re tutarl bir biimde, btnsel olarak bak maldr. Herakleitos ortak olan kentin ya salaryla karlatrarak Stoac dnya-devle tinin yolunu aar. Bu yasalar tanrsal yasa nn yetkin olmayan cisimleniidir. yine de

tanrsal vardr.

yasay nsan

ortadan Tanr'nn

kaldrmamaldr, yannda ocuktur.

nk btn insani etkinliklerde bir grelilik Byleyken, surlar iin olduu kadar yasalar iin de savamaldr. Ve kuru bir ruha sahip bir yurtta barndran bu kentte, en iyi bir on bindir, nk onda ortak" olan cisimlen mitir.

* Bu yaz, John Burnett, G. S. Kirk-J. E. Raven okumalarnn bir zetidir.

-

160-

HERAKLETOSUN YAAMI

(. . 540-480)
Yaamn aristokrat Ephesosta geirmesi, ve eski bir

aileden

gelmesi

kenttalaryla

arasnn iyi olmamas dnda Herakleitosun yaamna dair bilinenler tmyle sylentiye dayanmaktadr. yle yazyor Diogenes Laer tios: Ephesoslu, Bloson (ya da, kimilerine gre Herakon) olu Herakleitos. Bu adam 69uncu Olimpiyatta krk yandayd. Son derece marur, tepeden bakan biri olarak ye timiti. ok bilmek retmez akll olmay. retse Hesiodosla Pythagorasa retirdi, bir de Ksenophanesle Hekaitosa dedii kita bndan da anlalaca gibi... Sonunda, bir insan kakn olarak dnyadan elini ayan ekti, dalarda ot ve bitki yiyerek yaad. Ama btn gvdesini dem kaplaynca kente indi ve hekimlere, bir artmacayla, yamur lu bir havay kuraa evirip eviremeyecekle rini sordu. Hekimler bir ey anlamaynca, kendini bir gbrelie gmd. Gvdesindeki suyun gbrenin scaklyla buharlaacan umuyordu. Ama bu, bir sonu vermedi ve alt m yanda ld.
-

161-

Diogenes biyografik bir yk diyebilecei miz yazsnda, Herakleitosun Ephesoslular iin yasalar yapmaktansa Artemis tapnan da ocuklarla oyun oynamay yelediini an latr. Herakleitos zerine sylentilerin ou kendi szleriyle aklanabilir. rnein, ar insan kaknl onun insanlarn ounluu nu eletirmesiyle ( 9 1 , Para); lmcl dem lerle kaplanmas 61. Parayla; ayn biimde, eletirdii hekimlerin onu kurtarmak iin bir ey yapmamalar, kendisini gbreye gmme si 17. ve 124. Paralarla ilinlendirilebilir. . . 3. yzylda yaam olan Phliuslu Ti monun Herakleitosa "muammac" dedii bi linir. Herakleitosun slubuyla ilgili bu eleti ri daha sonra Latince obscurus (karanlk) s fatnn yaktrlmasyla son biimine ulat (Cicero). filozof"tu. Romallar dneminde Herakleitos iin yaygn betimlemelerden biri de alayan

162 -

HERAKLETOSUN KTABI
Diogenes Laertiosa gre: Onun olduu sylenen kitabn ad 'Doa zerine'dir. b lme ayrlmtr: Evren, Siyaset, Teoloji. Ki milerinin sylediine gre kitab Artemis tap nana adam ve oraya koymutur. Halk ta rafndan kolayca kmsenmemesi ve yalnz ca yksek toplumsal konumda bulunanlarn anlamas iin kitab bilerek kapal bir uslup la yazmtr... Kitap o kadar byk bir ne kavumutur ki, Herakleitosular denen til mizler tremitir. "Doa zerine bal Aristoteles ve peri patetik filozoflarn doal filozof olarak ad landrdklar dnrlerin yaptlarna yak trlrd. Blm balklarnn zgn olmad ve Stoac editrler tarafndan dzenlendii sanlmaktadr. Elimizdeki paralarn, bir ko nudan brne atlayan bir kitabn parala rndan ok, szel zdeyiler olduu aktr. Delphoi tanrs ve Sibylla ile ilgili Paralar, Herakleitosun bilici slubunu bilinli olarak kullandn gstermektedir. Buna neden ola rak, Herakleitosun yaad dnemdeki din sel canlanmadan dolay bu slubun gzde ol mas gsterilebilir.
-

163-

NOTLAR
7. sayfadaki dizeler Cevat apan n Trkeletirdii, "K k Yeil Deniz" adl iirden alnd. Para 1. J. Burnett 2. sraya ald bu Paraya ilikin dipno tunda Logosu Herakleitos'un kendi syleminden baka bir ey olarak grmyor ve filozofu peygam berlie daha yakn buluyor. Logos yerine. Sz (ya da Kelam) demeyi yeliyor. 4. "Dnya dzeni"ni kozmos karlnda kullanyo rum. 22. Btn bunlar"dan byk olaslkla adaletsizlikler kastediliyor. 37. "Yakc" prestner szcnn bire bir karl. Bu tartmal szcn karl olarak Burnett, "ateli bir hortumun elik ettii kasrga"; Kirk-Raven, yak c (yldrm ya da yangn); Charles Kahn ise, "yld rml frtna diyor. 77. Sibylla: Apollon'un efendisi olduu, vecit halinde ke hanette bulunan efsanevi kadn. 87. Tanr'nn gznde. 105. O Bias ki. ou insan ktdr, demiti. 127. Kykeon: Scak arapta eritilen kei peyniri.

KAYNAKA
Burnett, John, Early Greek Philosophy, London, 1892. G. S. Kirk-J. E. Raven. The Presocratic Philosophers. Cambridge, 1892. Charles H. Kahn, The Art and Thought of Heraclitus, Cambridge, 1979.

pdf ve epub olarak aadaki linkten indirebilirsiniz: Herakleitos - Krk Talar http://www.mediafire.com/?cbb4rc9biriq4rb