SEMINARSKI RAD

IZ PREDMETA INFORMACIONI SISTEMI

NAZIV SEMINARSKOG RADA: EDI SISTEMI U PRAKSI

Student: Martinovi Sandra 08/155 Martinovi Branko 08/252

PODGORICA, 03. 04. 2010.

1.RECNIK KORISCENIH POJMOVA I SKRACENICA AIAG - Automotive Industry Action Group - Grupa automobilske industrije ANSI - American National Standards Institute - Ameriki nacionalni institut za standarde ASC - Accredited Standars Committee - Akreditovani komitet za standarde BC - Bar Coding - Prevoenje u bar kod BPR - Business Process Re-Engineering - Rekonstrukcija poslovnih procesa CGI - Common Gateway Interface - Standardni interfrejs izmeu WWW servera i klijenta DNS - Domain Name Service - Servis za prevoenje naziva raunara u IP adresu i obrnuto DTD - Document Type Definition - Definicija tipa dokumenta EBT - Electronic Benefits Transver - Elektronska razmena dobara EC - Electronic Commerce - Elektronska trgovina ECSC - EC Steering Committee - Komitet za usmeravanje EC EDI - Electronic Data Interchange - Elektronska razmena podataka EDIRA EDI registration authorities initiative EDI registracija inicijativa autora E-Forums - Electronic Forms - Elektronski forumi EFT - Electronic Funds Trasfer - Elektronksa razmena novca E-Mail - Electronic Mail - Elektronska pota ERSC - EDI Registration Steering Commitee - komitet za nadgledanje registraciju EDI-ja EWOS - European Workshop for Open Systems - Evropska radionica za otvorene sisteme HTML - Hyper Text Markup Lenguage - Jezik za kreiranje hipertekstualnih dokumenata HTTP - Hyper Text Trasfer Protocol - Protokol za razmenu hipertekstualnih fajlova IP - Internet Protocol - Internet protokol ISDN - Integrated Services Digital Network - Integrisana digitalna komunikaciona mrea ISO - International Standards Organization - Internacionalna organizacija za standarde ISP - Internet Service Provider - Firma koja obezbeuje Interet usluge MIME - Multipurpose Internet Mail Extensions - Standard za prenoenje fajlova u okviru elektronske pote NNTP - Network News Trasfer Protocol - Protokol za diskusione grupe PEM - Privacy Enhanced Mail - Metoda ifrovanja poruka PGP - Pretty Good Privacy - Metoda ifrovanja poruka PIDX - Petroleum Industry Data Exchange - Razmena podataka naftne industrije RFP - Request for Purchase - Zahtevi za narudbinama RFQ - Request for Quotation - Zahtev za kotizacijom UCS - Uniform Communications Standard - Standard uniformne komunikacije UN/EDIFACT - Standard za razmenu EDI poruka URL - Uniform Resource Locator - Uniformni lokator resursa UUCP - Unix-to-Unix Copy Protocol - Protokol za razmenu elektronske pote VAN - Value Added Networks - Mrea za razmenu EDI poruka WWW - World Wide Web - Multimedijalna mrea hipertekstualnih dokumenata X.12 - Standard za razmenu EDI poruka

2.UVOD Upravljanje savremenom organizacijom u informatickoj eri je mnogo sloenije nego upravljanje organizacijom u industrijskoj eri i podrazumijeva upotrebu informacija i informacionih sistema i tehnologija u cilju sto efikasnijeh i boljeg poslovanja. Upotreba informacionih sistema je najznaajnija prednost savremenih preduzeca, jer njena upotreba obezbjeuje informacije neophodne za donosenje odluka i resavanje problema. U dananje vrijeme se najee poslovni podaci obrauju na raunaru, ali su se zadrali i stari naini razmjene poslovnih informacija i dokumenata u papirnom formatu. Ako bi se mogunosti postojeih raunara i telekomunikacija iskoristile na pravi nain mogle bi umnogome da unaprijede poslovanje, istovremeno smanjujui trokove i pruajui bolje usluge. Istovremeno bi smanjile i greke do kojih dolazi u radu na klasian nain. EDI je jedan od puteva prelaska u drutvo bez papira. EDI predstavlja skraenicu od Electronic Data Interchange, a bukvalan prevod bi znaio: elektronska razmjena podataka. Postoji vie definicija EDI-ja, od kojih se najee koristi sledea: EDI je razmjena struktuiranih poslovnih podataka izmeu raunara zasebnih firmi, izvrena bez manuelne intervencije, elektronskim putem, posredstvom standardizovanih poruka koje zamjenjuju tradicionalna papirna dokumenta. EDI je esto definisan kao razmjena formatiranih poslovnih transakcija u standardnom formatu, od raunara do raunara, izmeu poslovnih partnera. Poslovni partneri obino imaju razliite raunarske sisteme i poslovne programe. EDI okruenje, standardnim formatima podataka i protokolima, omoguava slanje i primanje poslovnih dokumenata. Podaci su formatirani sa svakog kraja da bi dozvolili integraciju u postavljeni sistem. Kao i drugi modeli elektronske komunikacije, kao to su fax i E-Mail, EDI dozvaljava da se informacije alju preko javne ili privatne komunikacione linije. Ova mogunost, da informacije prosleuje direktno aplikacijama, ini EDI monom alatkom za poslovanje. Znacajnu ulogu pri upotrebi EDI-ja ima e-Commerce (Electronic Commerce), koji predstavlja kupovinu ili prodaju dobara ili usluga putem Interneta. U praksi se ovaj termin esto koristi umjesto novijeg termina e-business, to znai poslovanje putem Interneta. Koncentrie se na procedure koje ukljuuju transakcije kreditnim karticama, e-cash (elektronska trgovina), e-billing (elektronsko plaanje), e-cheques (elektronski ekovi), einvoice (elektronski rauni). Na ovaj nain se omoguava nastanak korienja tehnologije EDI (Electronic Data Interchange), odnosno elektronskih razmena podataka. Ovaj sistem razmene podataka je prethodio pojavi interneta i obino se koristio u razmeni podataka izmeu korisnika koji su meusobno ve bili u kontaktu. Slika br.1.- ematski prikaz EDI-ja

3.ARHITEKTURA EDI-JA EDI je sastavljen iz etiri nivoa i to: semenatikog nivoa, nivoa standarda, nivoa transporta i fizikog nivoa. Tabela 1. Arhitektura Edi-ja Semantiki nivo Nivo standarda Aplikacije ANSI EDIFACT Point-to-point X.435 E-Mail WWW FTP Telnet HTTP Dial-up Internet

X.12

Nivo trasnporta

Fiziki Nivo

linije

Nove koncepcije EDI-ja podrazumijevaju prelazak sa nivoa standarda na nivo dokumenata (semantiki nivo).

4.EDI STANDARDNI FORMAT

Poto sve vie firmi koristi EDI za razmenu poslovnih dokumenata pojavila se potreba standardizacije polja koja se razmjenjuju. Ako se firme budu pridravale standarda ubrzae se proces implementacije EDI-ja i smanjie se kompleksnost ovog poduhvata. Svaki poslovni partner moe svoje transakcije izvan vlastite poslovne aplikacije prevesti u standardni format i usaglasiti sa drugim poslovnim partnerima. U obraanju, kada je transakcija primljena, poslovni partner provjerava da je u standardnom formatu, i moe se odgovarajuim softverom prevesti u format potreban za interne potrebe poslovnih aplikacija. Postoje dva javna standardna formata za EDI transakcije, ANSI ASC X.12 i UN/EDIFACT. Veina EDI transakcija se razmjenjuje ovim fomatima. (sa pojavljivanjem WEB-a, postoje i drugi formati koji se koriste). Ameriki nacionalni institut za standarde (ANSI) je 1979 godine osnovao odbor nazvan akredicioni komitet za standarde (Accredited Standars Committee) ASC X.12 za razvoj nacionalnog standarda za veinu najeih tipova poslovnih dokumenata. Udruenje za standarde za razmenu dokumenata odrava X.12 standard. Standard X.12 EDI format za dokumente je nazvan transakcioni set. Obino se odnosi na elektronski ekvivalent papirnog dokumenta, transakcioni set je vie nalik na ablone (template) dokumenata. Na primjer, transakcioni set za narudbinu e sadrati nekoliko obaveznih stavki kao to su prostor za serijske brojeve, adrese, koliinu i iznos. Korisnik moe dodati polja na formu sa velike liste opcionih stavki, kao to su na primjer: datum dostave, naziv prevoznika, registarski broj vozila prevoznika i slino, za kreiranje prilagoenih dokumenata koja su potrebna u odreenim sluajevima. Neka udruenja industrija imaju razvijen industrijski specifikovan podskup ASC X.12 standarda. Mnogi od njih su razvijeni pre X.12 a postepeno su postali sastavni dio X.12 standarda. Oni ukljuuju: 4

1. Maloprodaja - Grocery and retail, using the Uniform Communications Standard (UCS) 2. Automobilska industrija - Automotive, through Automotive Industry Action Group (AIAG) 3. Naftna industrija - Petroleum, using Petroleum Industry Data Exchange (PIDX) 4. Tekstilnoj industriji - Retail Apparel Industry (VICS standard) 5. Industrijska skladitenja - Warehousing Industry (the WINS standard). Internacionalni standardi postavljeni u EDI javljaju se pod okriljem Ujedinjenih Nacija (UN). Internacionalni standard je nazvan UN/EDIFACT (EDI za administraciju, trgovinu i transport). Standard se razvija i odrava regionalno od strane lokalnih UN/EDIFACT u Africi, Aziji, Australiji/Novom Zelandu, Istonoj Evropi, Zapadnoj Evropi i PAN Americi. Dva puta svake godine, izaslanik iz ovih regiona saziva predstavnike za predlaganje standarda za publikaciju UN, a zatim se vri usaglaavanje ovih standarda na internacionalnom nivou. VAN-a.

5.NOVE KONCEPCIJE U RAZVOJU EDIJA

EDI standard mora biti daleko vie otvoren nego to je sada. Trenutno se EDI pridrava jednog od usvojenih standarda X.12 ili UN/EDIFACT. Njegova implementacija je skupa, usko specijalizovana i potrebno je dosta vremena da se uspostavi. Nova koncepcija omoguava da se EDI koristi u savremenom poslovanju i to uklanjanjem standardizovanog procesa koji ograniava njegovu upotrebu. Nova koncepcija ima za cilj da podigne standardizaciju sa nivoa razmjene podataka, na nivo razmjene dokumenata. Da bi se ovo omoguilo potrebno je da krajnji korisnici rade na isti nain ili da se omogui jednostavna konverzija dokumenata. Novi EDI predlae nove naine implementacije sline onima koji se koriste za DTD (Document Type Definition) i HTML. Otvoren EDI predstavlja poslovnu proceduru koja bi dozvoljavala poslovanje i u sluajevima kada je interakcija izmeu poslovnih partnera kratkotrajna. Cilj je postii poslovanje bez predhodnog usaglaavanja standarda i kratkotrajne odnose korienjem jednostavnih kodova. Pristup modelovanja korien za Otvoreni-EDI referencijalni model uzima u obzir dva modela: poslovno-operativni pogled (Business-Operational View BOW) i pogled funkcionalnog servisa (Functional Service view FSV). U elektronskoj razmjeni podataka razdvojila su se dva nivoa, a samim tim su se i podijelila zaduenja: 1. Poslovni ljudi i infomacioni analitiari se bave razmatranjem poslovnih ugovora na sematnikom nivou. (BOV) 2. Specijalisti informacionih tehnologija se bave problemima informacionih tehnologija kao to je transver sintakse, telekomunikacionih protokola mree i slino. (FSV)

6.MREE KOJE SE KORISTE ZA ELEKTRONSKU RAZMJENU PODATAKA

Za razmjenu elektronskih transakcija ranije su se najee koristile VAN mree, dok se danas sve vie, elektronska razmjena podataka okree prema Internetu. Takoe, postoje i jo

neki alternativni oblici razmjene podataka kao to su razmjena preko privatnih mrea ili EDI putem Faks aparata za firme koje nemaju implementiran EDI sistem u svojim firmama. Dobavljai i trgovci razmjenjuju narudbenice i raune elektronskim putem od raunara do raunara. Obino, ovaj prenos je posredovan preko provajdera VAN servisa. Kupac alje njegovu porudbenicu u obliku EDI dokumenta preko VAN, koristei odgovarajuu adresu dobavljaa (elektronsko potansko sandue). Prodavac se konektuje na VAN i provjerava i prima narudbine od njegovih nabavljaa/muterija iz njegovog potanskog sandueta. Isti scenario se ponavlja kada trgovac poalje EDI raun kupcu. VAN takoe obezbeuje provjeru i potvrdu transakcija obezbjeujui sigurnost i kvalitet kontrole obrade podataka. U ranijem periodu organizacije koje su koristile EDI bile su orijentisane na specijalizovane firme za tehniku podrku nazvane VAN (Value Added Networks). VAN specijalizovane za EDI aplikacije obezbjeuju tehniku podrku, servis za pruanje pomoi i reavanje telekomunikacionih problema i problema u korienju EDI-ja. Ove firme pomau u konfigurisanju softvera, servisiranju telekomunikacionih veza i podataka i sistema bezbjednosti, pomau u reviziji transakcija, pomau u oporavku sistema uslijed izgubljenih podataka, odravaju pouzdanost sistema i njegovu raspoloivost, alternativne metode dostave za firme koje nemaju EDI, kao to je EDI-to-Fax, u zavisnosti o profila firme alju se samo oni dokumenti koji su u skladu sa interesima firme kao pristup inteligentnim bazama podataka i drugi servisi.

7. PRIMJENA INTERNETA
Upotreba Interneta za EDI i elektronsku trgovinu (Electronic Commerce) je novijeg datuma, mada se tehnologija i servisi brzo razvijaju. VAN servis ima tipino privatnu mreu ili mreni prolaz sa specifinim skupom drugih mrea. Suprotno ovome jedan tipian Internet provajder (ISP - Internet Service Provider) obezbjeuje generiki pristup mrei, koji nije predvien samo za EDI, nego prua i mnotvo drugih servisa za sve raunare povezane na Internet. Zbog niskih cijena i lakog pristupa Internet provajderima, neke firme razmenjuju EDI transakcije preko Interneta. Direktna veza preko Internet-a dozvoljava komunikaciju izmeu raunara u realnom vremenu za klijent-server aplikacije: jedan period vremena Internet veza moe da se koristi za pristup Internet-u ogranieno vrijeme ili za pristup drugim sistemima putem elektronske pote ukljuujui metodu memorii pa prosledi. Internet elektronska pota moe da se iskoristi kao mreni prolaz ka privatnim mreama ukoliko one imaju mreni prolaz za elektronsku potu. Internet e-mail moe da bude konfigurisan za namensku vezu sa razmenom poruka u realnom vremenu ili za metod memorii pa prosledi (kao kod tradicionalnih VAN-ova) ili za kombinaciju ova dva metoda, odnosno za transfer u realnom vremenu kada je raunarski sistem poslovnog partnera operativno raspoloiv a metod memorii pa prosledi se koristi za rezervne kopije poruka. Velike organizacije mogu da svoje mree poveu na take za prikljuenje na Internet ali veina njih koristi komercijalne provajdere (ISP). ISP obezbeuje tehniku podrku i pristup lokalnim telekomunikacionim vezama. EDI specificira samo format za poslovne informacije. Prenos informacija je predmet drugih standarda. Sadraj poslovne poruke je nezavisan od "nosioca". EDI zahtijeva samo da se poslovni partneri pridravaju istih standarda u definisanju sadraja poruka. Kompanije mogu koristiti E-Mail za razmenu, ali ako ne koriste neki od metoda za ifrovanje (PGP, PEM i slino), ova razmena je obino manje sigurna nego VAN. MIME, novi standard koverti koji obeava, omoguava da se EDI transakcije razmene sigurno preko Interneta (nudei dodatnu korisnu mogunost za EDI). Naalost, za MIME nije rasprostranjen jedinstven standard za ifrovanje.

Poslovni partneri treba da razmijene: 1. Internet elektronsku adresu za EDI poruke, 2. Internet elektronsku adresu za personalnu komunikaciju koja se odnosi na EDI, 3. Sporazum za kriptografisanje poruka i protokol za digitalni potpis, ukljuujui i potvrdu putem elektronske pote, 4. Javne kljueve za PEM ili PGP metode kriptografisanja (ili privatni klju za dekriptografisanje), 5. Sporazum o formatu poruka, odnosno IETF-MIME/EDI.

8.PREDNOSTI UPOTREBE EDI-JA

Ekstranetovi i EDI mogu da skrate vrijeme narudbe i trokove i tako poveaju profitabilnost snabdijevaa i njihovu elju da posluju sa vaom kompanijom. Dobavljai mogu pomoi kupcu da dizajnira dio veeg kvaliteta ili da omogue bru isporuku i tako doprinesu uspjehu kupca. Prednosti EDI-ja moemo podijeliti u dvije kategorije: 1. taktike, obezbjeuju organizaciji da smanji operativne trokove i povea efikasnost, 2. strategijske, povecavaju udaljenost od konkurencije. Specifine taktike prednosti koje mogu rasti u zavisnosti od uspjene implementacije ukljuuju: smanjene prodajnih trokova, nabavke i trokova inventara; smanjuju se trokovi obrade papirne dokumentacije (papir, osoblje i vrijeme); skraeno vrijeme za naruivanje eliminiui poslove prekucavanja i mogue greke prekucavanjem; poveanje produktivnosti; dostava dokumenata u roku od par sekundi umjesto par dana, bez gubljenja ili oteenja; mogunost elektronskog slanja rauna i primanje finansijskih transakcija kao na primjer rauna i plaanja direktno sa raun firme; komunikacija preko industrijskih sektora sa slinim standardima; mogunost elektronske komunikacije sa drugim firmama bez brige o hardverskoj i softverskoj kompatibilnosti; prevazilaenje jezikih barijera i problema rada u razliitim vremenskim zonama; smanjuje se obim ljudskih greaka u obradi podataka; efikasnije upravljanje novanim sredstvima; mogunost poboljanja upravljanja zalihama. Strategijske prednosti koje se stiu uvoenjem EDI-ja su: mogunost boljeg usluivanja klijenata, na taj nain firme mogu podii vrijednost njihovih proizvoda i servisa i poveati promet; vladine agencije mogu uveati efikasnost sa trenutnim smanjenjem budeta; mogunost za praenje kretanja na tritu, vodeeg usmjerenja, i njihovog razvoja; poboljano upravljanje transportom i distribucijom; pojednostavljenje i ubrzanje carinskih procedura.

Dozvola snabdijevaima, da elektronski prenose novac brzo i lako iz fondova finansijskih institucij, je primjer uticaja na mo pregovora o cijenama snabdijevaa upotrebom IT-a, poto kompanije sve vie zavise od takvih snabdijevaa. Podaci su formatirani sa svakog kraja da bi dozvolili integraciju u postavljeni sistem. Kao i drugi modeli elektronske komunikacije, kao to su fax i E-Mail, EDI dozvaljava da se informacije alju preko javne ili privatne komunikacione linije.

9.NEDOSTACI PRIMJENE EDI-JA

Pored ovih nabrojanih prednosti EDI sadri i nedostatke, kao to su: komplikovana i dugotrajna implementacija; problemi oko verzije/izdanja standard; tenja da svaka firma razvija svoj standard; visoki trokovi odravanja; i drugi.

10.PRIMJENA EDI-JA U PRAKSI

Elektronska trgovina znai korienje EDI-ja za spajanje krajnjih korisnika (end-to-end) elektronskih transakcija kroz poslovno kolo, tako da korisnik koristi punu prednost transakcija u elektronskoj formi. Oko sedamdeset hiljada kompanija u privatnom sektoru u USA trenutno koristi EDI. Kao primjer mozemo navesti: Federal Express, Eastman, Kodak, American Airlines, Nike, Staples, NationsBank, JC Penney and Prudential Insurance. EDI je iroko korien u industriji, brodarstvu, trgovini, uslunim djelatnostima, farmaciji, konstukcijama, naftnoj industriji, metalurgiji, prehrambenoj industriji, bankarstvu, osiguravajuim zavodima, maloprodaji, dravnim ustanovama, zdravstvu, tekstilstvu i mnogim drugim industrijama. Prema nedavnim istraivanjima, predvia se da e se broj kompanija koje koriste EDI poveati etiri puta za sledeih est godina. Glavna primena EDI aplikacija je u izvravanju funkcija kao to su, kupovina i prodaja robe i servisa, ali se EDI takoe, moe koristiti za irok spektar poslovnih aplikacija. Poslovi za koje se EDI moe koristi su planiranje skladitenja i proizvodnje, kontrolu kvaliteta izmeu udaljenih djelova firme, pravni menadment, i mnogi drugi. Dravni organi mogu koristiti EDI za razmjenu bilo kog tipa transakcija sa drugim firmama, poslovno ili individualno, ukljuujui narudbine, poreske forme, dozvole, i mandatne izvjetaje. EDI se moe koristiti za irenje javnih informacija ili dijeljenja informacija sa ostalim dravnim organima ili organizacijama. Sve ova iroke oblasti primene EDI-ja pripadaju pod definiciju elektronske trgovina (electronic commerce EC). Osnovni procesi EDI transkcija se mogu vidjeti preko sledeih primjera. Razemjena poslovnih podataka izmeu dvije firme. Firma kupca emituju poslovne transakcije iz njihovih internih poslovih sistema kao to je podsistem trgovine. Transakcije se prevode u standardni format (ANSI X.12) tako da dobavlja moe da je razumije. Softver za prevoenje je obino izdvojen od poslovnog sistema. Transakcija se alje dobavljau preko VAN, sto omoguava kontrolisanu razmjenu elektronskih dokumenata. Firma prodavca prima transakciju i prevodi je u format za tampanje ili format koji je prihvatljiv za njegov nezavisni poslovni sistem, kao to je sistem za obradu narudbina. Kao i firme kupca, firma prodavca obino alje nazad elektronsku potvrdu firmi kupca da je transakcija primljena i da je u ispravnom formatu. Sledei primjer prikazuje, kako EDI moe da se koristi za ostvarivanja interaktivnog elektronskog trita. Kupac emituje na sistem kao i svim registrovanim prodavcima javne zahtjeve za cijenama neke robe, prodavci preuzimaju sa sistema potranju robe koja je u skladu sa njihovim interesima. Prodavci reaguju slanjem dokumenta sa cijenama kupcima i

obavjetavaju ih elektronskim putem. Odluka moe biti poslata jedan prema jedan, na primjer, direktno odabranom kupcu. Kupac moe pregledati sve primljene odgovore korisei neku vrstu ocenjivakog softvera, odluujui koja ponuda najvie odgovara po AND/OR postavljenom kriterujumu, i alje narudbenicu odabranom trgovcu. Kupac moe takoe da emituje informaciju koji je prodavac dobio pordbinu. Pobjedniki trgovac moe zatim odgovoriti slanjem dokumenta za potvrudu prijema narudbine, utovariti proizvod, i emitovati raun kupcu. Kupac nakon prijema robe moe emitovati dokument za isplatu narudbine trgovcu, i poslati novac trgovcu koristei elektronski transver novca (Electronic Funds Trasfer EFT). Kako je ilustrovano, EDI obezbeuje poveanje fleksibilnosti u strukturi i procesu trugovine.

11.OGRANIENJA KLASICNOG EDIJA

Korienje EDI-ja u poslovanju donosi mnogo prednosti ali javljaju se i neki od ozbiljnijih problema u implementaciji i korienju. Da bi meusobno komunikacirali, razliiti uesnici u elektronskoj trgovini trebaju da usaglase njihove procedure i procese. Postoji tendencija da svaka organizacija uspostavlja svoja pravila i administrativne propise, uveavajui trokove sa viestrukim poslovnim partnerima, ako svaki od njih ima svoje vlastite procedure i zahtjeve. Najei problemi vezani za upotrebu EDI-ja javljaju se zbog: 1. visokih trokova razvoja aplikacija i njihove eksplatacije; 2. strogo definisanih zahtjeva po pitanju protokola i prethodno ustavnovljenih dogovora; 3. djelimenih rjeenja koje nudi, poto se najvie koristi u domenu porudbina, a malo u domenu isporuka i plaanja. Kod pridravanja standarda X.12 javlja se problem sa razliitim verzijama standarda. Neke firme koje su ranije implementirale EDI (neku stariju verziju) smatraju da ta implementacija odgovara njihovim poslovnim potrebama. Tako da je sasvim mogue da su neke firme prisiljene da imaju implementirane vie razliitih verzija/izdanja standarda X.12 da bi mogle da razmjenjuju transakcije sa svojim poslovnim partnerima.

12.MULTIMEDIJALNI EDI
Poslednjih godina znaajan uticaj na primjenu EDI-ja imaju, uvoenje u operativnu upotrebu ISDN (Integrated Services Digital Network), i napredak i koje se sve ee korienje multimedijalnih tehnologija. EDI se definie kao "razmena elektronskih podataka, strukturiranih u standardnim porukama, od raunara do raunara". Multimediji se definiu kao bilo koja informacija koja sadri tekst, sliku, zvuk ili video zapis. Multimedijalni EDI moe da se definisati kao: 1. Multimedijalni EDI je razmena multimedijalnih informacija izmeu firmi koje se mogu automatski da se procesira u raunaru. 2. Multimedijalni EDI se sastoji od klasinih EDI transakcija sa mogunou dopune multimedijalnim informacijama. U ovom sluaju intervencija oveka moe da bude neophodna da bi se eksplatisala multimedijalna informacija. 3. Multimedijalni EDI je razmena bilo kojeg tipa podataka, strukturiranih ili nestruktuiranih, izmeu organizacija. etiri sektora u kojima se najdalje otilo u primjeni multimedijalnog EDI-ja su: 1. elektronska trgovina (E2-1 Fortius i Citius projekti), 2. graevinarstvo (E2-2 Cobodata projekt), 3. zdravstvena zatita (E2-3 EuroMED projekt), 9

4. industrija nametaja (E2-4 Europroduct projekti).

13.EDI U ELEKTRONSKOJ TRGOVINI

EDI je iniciran za trgovake potrebe i elektronska trgovina jo uvijek predstavlja najznaajniji dio primjene EDI-ja, a vrlo veliki dio svih EDI transakcija su narudbenice. Trgovinski (komercijalni) EDI dolazi do izraaja u sledeim situacijama: izmeu proizvoaa i posrednika; u trgovinama na malo; i u trgovinama na veliko. U domenu proizvoa/posrednik EDI podrava koncept proizvodnje just-in-time u kome su posrednici automatski upravljani. Ovde nema intervencije oveka, osim za eventualnu kontrolu ili modifikaciju porudbine. U masovnom marketingu trgovina se najee odvija preko firmi za trgovinu na veliko. Trgovine na veliko predstavljaju posrednike izmeu trgovce na malo i proizvoaa. Definisanje multimedijalnog elektronskog kataloga postae novi prirodni zadatak trgovina na veliko kao prirodna proirenje njihove delatnosti: svi proizvodi bie grupisani u elektronske kataloge, dajui sve potrebne informacije kupcima na prodajnim mestima i dozvoljavajui im da lako prosleuju svoje narudbenice. Poto trgovine na veliko predstavljaju posrednike izmeu proizvoaa i njihovih klijenata, zbog takvog poloaja su prisiljene sa obe strane da prue vii kvalitet usluga. Trgovine na veliko imaju jaku potrebu da redukuju svoje zalihe da bi bile profitabilne i imaju tendenciju ka just-in-time organizaciji, EDI se sve vie koristi za razmenu podataka izmeu ovih uesnika u masovnom marketingu, uglavnom u cilju boljeg upravljanja zalihama.

14.EDI U GRAEVINARSTVU
Graevinarstvo, zbog prirode poslovnih operacija, angauje veliki broj organizacija i generie veliku koliinu kompleksnih podataka. EDI jo nije potpuno razvijen u ovoj oblasti ali postoje brojne organizacije za standardizaciju u ovom sektoru koje pokuavaju da promoviu upotrebu EDI-ja.

15.EDI U ZDRAVSTVENOJ ZATITI

Zdravstvena zatita angauje, otprilike, 8% bruto nacionalnog dohotka. Zbog starenja populacije oekuje se da e ovi iznosi, zbog naraslih zahtjeva korisnika zdravstvenih usluga, i trokova razvoja i korienja medicinske tehnologije, imati trend rasta. Procjena je da ulaganja u zdravstvene informacione sisteme moe da dovede do racionalnije organizacije u bolnicama i do vieg kvaliteta zdravstvene usluge uz utedu od 10% do 20% trokova za zdravstvenu zatitu. EDI u zdravstvenoj zatiti se razvija u tri glavna pravca i to: 1. Administrativni EDI; 2. Komercijalni EDI; 3. Medicinski EDI.

16.EDI U INDUSTRIJI NAMJETAJA

Uesnici na tritu namjetaja su proizvoai, agenti (posrednici), prodavnice na malo i veliko. Prodaja namjetaja se odvija na sledei nain: Prodavci na veliko tampaju kataloge sa proizvodima razliitih isporuilaca i distribuiraju ih svojim prodavnicama na malo. Prodavci na malo naruuju proizvode, prodavci na veliko plaaju raune i onda ih distribuiraju

10

prodavcima na malo. Mnogi prodavci na veliko shvataju dobiti od primjene EDI-ja i intenzivno rade na njegovoj primjeni. Procenat greaka u narudbinama je vrlo velik, zbog brojnih parametara koji moraju da precizno definiu proizvod. Definisanje svih proizvoda ifrom za svaki proizvod u industriji namjetaja je nemogu posao, zbog brojnih materijala, boja, dimenzija, detalja. Primjena EDI-ja je nain za smanjenje broja ovih greaka i samim tim za redukovanje trokova. Jedan od vodeih proizvoaa namjetaja IKEA, je razvila sledee aplikacije u domenu primjene EDI-ja: 1. distribucija EDIBOX softvera svim dobavljaima da bi mogli da koriste EDI; 2. multimedijalni EDI za projektovanje namjetaja od strane znaajnih dobavljaa; 3. Dobavljai projektuju namjetaj i alju IKEA asocijaciji "furniture file", odnosno grafike podatke sa tehnikim informacijama da bi dobili saglasnost IKEA za projektovana reenja, 4. brojne EDI transakcije sa podisporuiocima poluproizvoda i materijala.

17.ZAKLJUCAK
Za naruivanje robe ili servisa tradicionalnim putem, narudbina se tampa i alje potom nabavljau, raun se priprema, tampa, i alje kupcu, i isplata se pravi preko eka. Preko 75% svih poslovnih dokumenata koje je tampala jedna organizacija se runo prekucava u drugoj kompaniji. Korienjem EDI-ja, formirana elektronska transakcija se razmjenjuje izmeu kupca, prodavca, transportnih firmi (ako se koriste), i banaka kupca i prodavca. Elektronsko voenje poslova ima mnogo prednosti za jednu organizaciju to rezultuje, smanjenjem nabavne cijene i trokova nabavke, boljim servisom za klijente, i manjim inventarskim zalihama. Koristei EDI, firma moe lake da uoi svoje prednosti i pozicije u odnosu na konkurenciju. Razvijanjem novog EDI-ja trebalo bi da se prevaziu mnogi nedostaci. Nove koncepcije predlau pomjeranje teita sa nivoa razmjene podataka na nivo razmjene dokumenata sline HTML formatu dokumenata. Novi EDI bi trebalo da bude daleko vie otvoren to bi dovelo do breg i lakeg ukljuivanja novih firmi u sistem razmjene podataka kao i breg uspostavljanja poslovnih veza izmeu dvije firme.

Slika br.2.

11

LITERATURA
1. 2. 3. 4. http://www.e-trgovina.co.yu/zastita/kriptografija.html Wikipedija-Elektronska trgovina M. Radenovic: Internet I savremeno poslovanje, TF Mihailo Pupin Zrenjanin Milosevic M Elektronska razmena podataka na internet,http.//fon.fon.bg.ac.rs/milmil/sr9507.html

12