Professional Documents
Culture Documents
Her Eve Lazım Luzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi
Her Eve Lazım Luzumsuz Bilgiler Ansiklopedisi
Asansr derken zplanlsa ne olur ?..............................................................................21 Mum yannca niin geriye bir ey kalmyor?......................................................................21 Yazn niin ak renk giysiler giyiyoruz?............................................................................21 Camn arkasnda gnete bronzlaabilir miyiz?.................................................................22 Elektrik insan nasl arpyor?..........................................................................................22 Ar nedir?......................................................................................................................22 Nasl sarho olunuyor?....................................................................................................23 Vurgun yemek nasl olur?................................................................................................23 Neden esneriz?...............................................................................................................23 Niin yalanyoruz?.........................................................................................................24 Niin gdklanyoruz?.......................................................................................................24 Renklerden nasl etkileniriz?............................................................................................25 Salarmz niin uzuyor?..................................................................................................25 Niin uyuyoruz?..............................................................................................................25 Uyku nedir?....................................................................................................................26 Vcudumuz ssn nasl ayarlyor?....................................................................................26 Alkoln ne kadar trafikte zararldr?................................................................................27 Banyodan sonra ellerimiz niin buruur?..........................................................................27 Jet-lag olay nedir?..........................................................................................................27 Karagzllerin ocuu nasl mavi gzl olabilir?...............................................................28 Ayn anne ve babann ocuklar niin farkl oluyor?...........................................................28 Kanmz krmz iken damarlarmz niin mavi?..................................................................28 nsanlar niin dondurularak saklanamyor?......................................................................29 Suyun altnda niin bulank grrz?...............................................................................29 nsanlarn niin bazlar solaktr?.....................................................................................29 Parmaklarmz niin tlar?...............................................................................................30 Uyurken beynimizde neler oluyor?...................................................................................30 Niin hckrrz?...............................................................................................................31 Tat tutmas nasl oluyor?...............................................................................................31 Niin glyoruz?.............................................................................................................32 nsanlar nasl yzebiliyor?...............................................................................................32 Niin insanlarn kanlar birbirlerinden farkl?....................................................................32 Niin hapryoruz?..........................................................................................................33 Saclarmz niin beyazlamyor?........................................................................................33 Trnaklarmz nasl uzuyor?..............................................................................................34 Erkek ve kadnlarn el yazlar farkl mdr?.......................................................................34 Yirmi ya diimiz niin ge kyor?..................................................................................35 Niin her insann sesi farkl?............................................................................................35 Niin bcek yemiyoruz?...................................................................................................36 Krmz renk boalar niin kzdrr?..................................................................................36 Sivrisinekler insan niin sokar?.......................................................................................36
Tellere konan kular niin arplmyorlar?.........................................................................37 Atlar nasl ayakta uyuyabiliyorlar?...................................................................................37 Kular niin 'V eklinde uuyorlar?...................................................................................37 Kediler nasl hep drt ayak zerine derler?...................................................................38 Yeil ot yiyen ineklerin stleri niin beyazdr?..................................................................38 Bir kpek ya niin yedi insan yana eittir?...................................................................38 Kutuplardaki hayvanlar nasl yayorlar?..........................................................................39 rmcek ann zellii nedir?.........................................................................................39 Yarasalar niin kan emer?................................................................................................40 Yamurda karncalara niin bir ey olmuyor?....................................................................40 Hayvanlar niin k uykusuna yatarlar?............................................................................40 Telefon ehir kodlar nasl veriliyor?.................................................................................41 ark syleyerek bir bardak nasl krlabilir?.....................................................................41 Kuru temizleme nasl yaplyor?.......................................................................................42 Cereyan kesilince telefonlar nasl alyor?.....................................................................42 Bar kod nedir?................................................................................................................43 Yalan makinesi nasl alr?............................................................................................43 Silah susturucular nasl alr?.......................................................................................44 Telefon tularnda niin kntlar var?..............................................................................44 Arabamzn aynalar niin farkl gsteriyor?......................................................................45 Souk havada arabamz niin zor alyor?......................................................................45 Uaklar arkalarnda niin bulut brakyorlar?....................................................................46 Helikopterlerin arka pervaneleri ne ie yarar?..................................................................46 Fotoraflarda gzler niin krmz kyor?........................................................................46 Floresan lambalar niin daha ekonomiktir?.......................................................................47 Paratle ilk nasl atlanld, kim atlad?............................................................................47 Bumerang nasl geri gelebiliyor?......................................................................................48 Kat nasl yaplyor?.......................................................................................................48 Paslanmaz elik niin paslanmaz?....................................................................................49 Arabalarda hava yastklar nasl alyor?........................................................................50 Biber neden acdr?.........................................................................................................50 Hamburgerin ad nereden geliyor?...................................................................................51 Yiyecekler tuzlanarak nasl saklanabiliyor?......................................................................51 Soan dorarken niin gzmz yaarr?.........................................................................51 nsanlar yiyeceklerini niin piirerek yerler?.....................................................................52 Bira ienler niin sk sk tuvalete giderler?.......................................................................52 Diyet kola suda nasl yzebiliyor?....................................................................................53 Elma kesilince niin kararyor?.........................................................................................53 Patlam msr nasl patlyor?...........................................................................................54 Domates niin meyvedir?.................................................................................................54 Un niin ok tehlikeli bir patlaycdr?...............................................................................54
Gkyz neden mavidir?.................................................................................................55 Arzn merkezine seyahat nasl olurdu?.............................................................................55 Deniz suyu niin tuzludur?...............................................................................................55 Suyun hacmi, donunca niin kslmyor?........................................................................56 Yaanm en dk ve en yksek scaklk ka derecedir?..................................................57 Bulutlar nasl oluuyor ?..................................................................................................57 Niin yamur yayor ?....................................................................................................58 Niin kar yayor ?..........................................................................................................58 Yldrm nasl dyor?....................................................................................................59 Niin gk grlyor?.........................................................................................................59 Niin ay bazen gndz de gryoruz?.............................................................................60 Yldzlarn klar gece niin krpyor?............................................................................60 Lavabodan su niin saa dnerek boalyor?....................................................................60
Milattan nce 1200 yllarna gelindiinde emsiye Msrllarda biraz dini bir anlam kazand. Gkyznn Tanrnn vcudundan yaplm, dnyay koruyan bir emsiye olduuna inanyorlard ve balarnn zerinde tadklar emsiye yksek ahlak sembol idi. Romallar emsiye kltrn Msrllardan aldlar ama onu hep kadns bir sembol olarak grdler ve erkekler tarafndan hi kullanlmad. Yal kattan yaplan emsiyelerin yamuru da geirmedii grlnce, kadnlar tarafndan yamurda da kullanlmaya baland. Artk antik tiyatrolarda, yamurda kadnlar emsiyeler altnda rahat rahat otururlarken, erkekler rl sklam slanyorlard. Avrupa'da emsiyelerin yaygn olarak kullanlmasna 1700'l yllarda balanmtr. Bu yllarda emsiyelerin ynl kumalarnn st bir eit ya ile svanyordu. Bu ya kumaa su geirmez bir zellik kazandryor ve siyah bir renk veriyordu. Siyah renkli bu emsiyeler erkekler tarafndan da benimsendi ve gne iin olan beyaz emsiyeler kadnlarn, yamur iin olan siyahlar ise erkeklerin vazgeilmez aksesuarlar oldu.Bir eit ya ile svanan siyah emsiyeler gerekten yamuru hi geirmiyorlard ama mrleri de pek uzun srmyordu. Zamanla daha kaliteli emsiyeler retildi, ancak siyah renk su geirmezliin bir garantisiymi gibi alglanmaya devam edildi. Gnmzde yazn emsiye kullanma adeti pek kalmad ama yamurda erkekler siyah emsiye tamada hala srarl. Kadnlar ise cvl cvl renklerdeki emsiyelerle dolayorlar.
Ortaada kale ve atolarda atk bir delik vastas ile binann etrafndaki su birikintisine d rlyordu. Bir yere tuvaletini yapp, onu bir tanktan gelen su ile srkleyip, uygun bir yere brakma fikri ilk olarak Kralie 1. Elizabeth zamannda, 1589 ylnda John Harrington'dan geldi. Ancak o zamanlar ngiltere'deki evlerde ne byle bir tank dolduracak, ne de at alp gtrecek su sistemi vard. Gnmzdekilere benzer bir tuvalet ancak iki yzyl sonra 1778'de ngiltere'de bir saat yapmcs olan Alexander Cum-ming tarafndan tasarland ve Joseph Bramah tarafndan gelitirildi. Tuvaletlerden evlere yaylan kt koku ise 1849 ylnda Stephen Green'in 'U' eklinde bir boruyu tuvaletin kna monte etmesi ile son buldu. Tuvaletlerin ve gnmzde lavabolarn da altnda bulunan bu 'U' eklindeki boruda her zaman bir miktar su kalr ve kokunun olumasn nler. Tabii o zamanlar tuvaletler dkme demirden yaplyordu. Sonra dzgn yzeylerinin temizlenme kolayl bakmndan seramik tuvaletler retilmeye balanld. 1888 ylnda ise tuvaletlere zinciri ekilince suyu akan klozetler ilave edildi. Bizde tuvaletler iin hela, kenef, ayakyolu, WC., 00, yznu-mara gibi birok isim kullanlr. 'WC.' ngilizce ismindeki 'Wa-ter Closet'in ba harfleridir. Yznumarann hikayesi ise deiik. Eskiden Fransa'da otellerde tuvaletler koridorlarn ularmdayd. Odalarn her birine birer numara verirken, tuvaletlere numarasz demiler ve '00' diye iaretlemilerdi. Franszca'daki 'numarasz' kelimesi ile ' 100 numara' kelimesi hemen hemen ayn telaffuz edildiinden, bizde Franszcas biraz kt birinin tercme hatas sonucu'yznumara'olarak yerlemitir.
yani titreen ses 'Do' notasdr. Bu ekilde 7 temel nota oluur. Do-Re-Mi-Fa-Sol-La-Si. Son notadan sonra, Do'nn titreim saysnn bir kat kadar titreimde daha ince bir Do gelir ki, bu iki Do arasna bir oktav denir. te bu oktav, gam, akort denilen matematiksel diziler, bir eit dizilerek mzik oluturulur. Ancak tm bunlar bize, bu matematiksel diziden bihaber, Afrika yerlilerinin, da bandaki obann enfes mziini aklayamaz. Aslnda kltrn mzik ve bundan alnan zevk zerinde dorudan ilgisi vardr. Dou mziinde yukarda belirtilen matematik dizilerdeki perdelerin arasnda kark gezinilme, Afrika'da ba dndrc ritimler, Avrupa'da ise notalarn ideal dzeni ne kar. Ancak bunlar da, deiik mzik trlerine ilgi duyan bizlerin ve mziin holanlma nedenini aklamaya yetmez. Mzik ve dil yetenekleri birok ynden birbirine benzemektedir. Bilimciler insanlarn mzik yetenei kazanmalarnn, konumaya balamalar ile ayn zamanlara denk d tn ileri sryorlar. Konuma yetenei phesiz daha iyi bir iletiim veyaama ans avantajn getirmitir ama mziin hangi ihtiyac karlad hala mehul. Bebekler anlaml kelimelere benzer sesler karmaya balarken ayn zamanda ark syler gibi mrldanmaya da balarlar. Uzun ve kark cmleler kurmay becerdike, daha uzun ve kark arklar syleme yetenekleri de artar. Ancak beynin konumaya kumanda eden ksmnda hasar olan hastalarn konuamamala-nna ramen mzik yeteneklerinin devam ettii de grlmtr. Son zamanlarda, beynimizde mzii alglayan bir alc bulunabilecei tezi ileri srlmektedir. Eer bir gn bu alc bulunsa bile, bunun niin beynimize konulduunun sebebi yine anlala-mayacaktr. retilme yoluyla bir eit dans yapabilen veya dans olarak alglanamayacak hareketleri olan canllar saymazsak, doada mzik ve ritim duygusu sadece insanda vardr. Bu zelliin nedeni ise hala tam olarak aklanamyor.
O devirlerde tccarlar, paray tartyorlar ve arl eksikse kabul etmiyorlard. Tabii, para da elinizde kalyordu. Antik para kataloglarnda dikkat ederseniz, paralarn byk bir ksmnn tam yuvarlak olmadn grrsnz. Bu sorunu zmek ve halk eksik paraya kar korumak iin bozuk paralarn kenarlar trtll yaplmaya baland. Bu trtllar sayesinde parann kenarnn kaznd hemen belli oluyordu ve kenar kaznm paray kimse almyordu. Bu adet gnmze kadar devam etti. Artk iinde deerli bir maden bulunmamasna ramen, bozuk paralarmzn kenarlarnda ya trtl ya da bir yaz vardr. Gnmzde madeni paralar 'bozukluk' veya 'ufaklk' ad altnda sadece ksuratlar demede kullanlyor. Bozuk paralar da para olma niteliklerini kanundan almalarna ramen, kullanlmalarnda baz snrlamalar vardr. Gerek kat, gerekse madeni para olsun, her ikisiyle de yaplan demeleri kabul etmemek mmkn deildir. Buna 'Kanuni Tedavl Mecburiyeti' denilir ki, kat paralarda bu mecburiyet snrszdr. denen miktar ne kadar byk olursa olsun, bunu kar taraf kabul etmek mecburiyetindedir. Madeni paralarn ise mecburiyeti snrldr. En ok zerlerinde yazan deerin 50 katn tamamen bozuk para ile deyebilirsiniz. rnein 50 bin liralklarla, 2,5 milyona kadar demelerinizi yapabilirsiniz ama daha fazlasn da bozuk para ile deme isteinizi kar taraf kabul etmeyebilir. Kat paralarn Merkez Bankas tarafndan basld bilinir de, madeni paralar Maliye Bakanl'nn kard pek bilinmez. Madeni paralarn toplam para stoku iindeki oran da yaklak yzde l civarndadr. Hi dikkat ettiniz mi? nsan yzleri kat paralarda nden, madeni paralarda ise yandandr. Madeni paralarda yer ok kk olduundan, kabartma teknii ile bir yzn tam detayn vermek mmkn olamamaktadr. Yandan bir profil kiiyi daha iyi tannr klmaktadr.
kurun ok zehirli bir elementtir. Kurunkalem denilmesinin sebebi 16. yzylda grafiti bulan ngiliz bilimcinin onu bir eit kurun elementi sanmasdr. Ancak 200 yl sonra grafitin bir eit karbon olduu anlald.
gne ufukla 6 derece a yaptnda, standart saat ile saat 05:11 civarlarnda etraf tamamen aydnlanr. Bu durumda ileri alnm saatler 06:15'I gsterir yani gerekte siz ie bir saat erken gitmi olursunuz ama yakmadan saate bakar, tra olup kahvalt yapabilirsiniz. Akamlar ise, her zaman 24:00'de yatmaya vcudunu altrm bir insan, bir saat nce yatmak zorunda kalm olur ama hava kararnca gece evde ve sokakta lambalarn yanma sresi bir saat ksalm olur. Gn ndan tasarrufun sanayinin kulland elektrikle alakas yoktur. Onlar gece de, gndz de olsa zaten ayn elektrik enerjisini harcarlar.
Bundan 530 ve 517 kratlk iki byk ve 100 kk elmas ilenmitir. Altnda kullanlan 'krat' veya 'ayar' ise altnn safln gsterir. 24 krat (ayar) altn, iinde kark baka bir metal olmayan yzde yz saf altndr. Tamamen saf altn ok yumuak olduundan genellikle bakr veya gm ile kartrlr. Her bir krat (ayar) altnn tmnn 24'de biridir. rnein bir bileziin 24'de 18'i altn, 24'de 6's da gmten yaplmsa, o bilezik 18 krat (ayar) altndr. Altn lmede kullanlan bu komik sistem, yaklak bin yl evvelki Almanlarn Mark isimli bir altn parasndan kaynaklanmaktadr. Tamamen saf altndan yaplan bu para 4,8 gramd ve elmas l biriminde arlna gre 24 krat ediyordu. Sonradan iine baka maddeler kartrldka iindeki altn miktarna bal olarak krat ls drld. Altn beyaz, krmz, sar gibi eitli renklerde beenimize sunulur. Altn, bakr ile kartrlmsa 'krmz altn', gm ile kartrlmsa 'sar altn', nikel veya platin gibi metaller ieriyorsa 'beyaz altn' ad verilir.
Tabii bu Trkiye'nin isminin niin ngilizce'de hindi anlamnda kullanldnn resmi aklamas. Bunun yannda uydurulmu baka tezler de var. Bunlardan biri Kolomb'un ilk yolculuuna katlan bir Portekiz Yahudi'si Jose de Torres'in hindiyi grnce, branice 'byk ku' anlamnda 'Tukki tukki' diye barmas, dieri de srekli batya doru giderek Hindistan'a ulamay hedefleyen Kolomb'un Amerika'ya vardnda buray Hindistan ve hindiyi de Hint tavus kuu sanarak onu 'Tuka' diye adlandrmas ve zamanla bu kelimenin Turkey olarak telaffuz edilmesidir. Durun daha tezler bitmedi. Bir baka tezde de, Kzlderililer hindiye 'Frke' dediklerinden bu szc n ngilizce'deki telafu-zu ile 'turkey'ye dnt ileri srlyor. Daha baka hindi tezleri de var. rnein hindilerin korkunca kardklar seslerin insanlar tarafndan turk - turk -turk (trk) diye taklit edilmesiyle zamanla onlara Turkey denilmesine neden olduu bile iddia ediliyor. Bunda alnp gcenecek bir ey yok. Trke'de de hindi kelimesi Hindistan anlamna ok yakndr. Ayrca bizde de bir 'Msr' rnei var. Hindiler balangta renkli tyleri nedeni ile kmeslerde ss 50 hayvan olarak yetitirilmiler, et kalitelerinin farkna ise 1935'den sonra varlmtr. Erkek hindiler 130 santim boya ve 10 kilo arla ulaabilirlerken diiler neredeyse yar arlktadrlar. Vahi hindiler akarsu ve gl kenarlarnda yaamay tercih ederler ve tehlike annda 400 metre mesafeye uabilirler. Bu arada marketlerde niin hi hindi yumurtas satlmyor, dikkatinizi ekti mi? Gnmzde tavuklar ylda ortalama 250'den fazla yumurtlayabiliyorlarken, hindiler 100 - 120 adet yumurtlarlar ve yumurtalar 4 -5 kez daha ardr. Daha ziyade yeni hindileri retmekte kullanlrlar.
nefes al, ikincisi de k ve klorofil zmlemesi diye de adlandrlan fotosentezdir. Bu iki olay tamamen birbirinden farkl, iki ayr ilemdir. Tm canl hcrelerde olduu gibi bitki hcrelerinin de yaayabilmeleri iin havadaki oksijene ihtiyalar vardr. Havadan nefes yolu ile aldklar oksijenle eker gibi gda molekllerini yakarlar, enerji kazanrlar. Bu, gndz ve gece yaamlar boyunca durmakszn devam eder. Bitkilerin yapraklarndaki hcreler ayn zamanda gndzleri kla birlikte fotosentez ilemini gerekletirirler. Yani bitki gndzleri her iki ilemi birlikte yaparken geceleri sadece nefes almaya devam eder. Fotosentez ileminde bitkiler havadan karbondioksiti alp oksijen verirler. Ancak hcreler buradan kan oksijeni nefes almada tekrar kullanrlarken, nefes veriteki karbondioksiti de fotosentezde kullanrlar. Ortalama yetikin bir insan, hareketsiz durumda bir dakikada 15, bir gnde 20 bin kez nefes alr. Her solumada yarm litre hava cierlerine girer. Yani dakikada 7-8 litre havay cierlerine eker ve tekrar verir. Bu, gnde 11 bin litre hava demektir. Aslnda nefes alrken havadan oksijen alp karbondioksit veririz ifadesi de tam doru deildir. Aldmz havada hem oksijen vardr, hem de karbondioksit. Verdiimizde de ayn ekildedir ama oranlar deiiktir. Cierlerimize aldmz havadaki oksijen oran yzde 21 iken dar verdiimizdekinde yzde 16'dr. Yani her nefeste aldmz havann yzde 5-6's vcudumuzda oksijen olarak kullanlr. Dolaysyla havadan aldmz gnlk oksijen miktar ortalama 570 litre civarndadr. Gndzleri yeterli k altnda, bitkilerdeki fotosentez ilemi, bitkinin nefes almasndan daha youndur. Yani ortaya fazladan oksijen kar ve gndzleri odanzdaki havadaki oksijen miktarn artrrlar. Geceleri k olmadndan ve karanlkta fotosentez ilemi yaplamadndan, nefes almaya devam eden bitkilerden kan karbondioksit miktar daha oktur. Evlerimizdeki bitkilerin veya ss ieklerinin gndz kar-dklar fazla oksijen ve gece verdikleri karbondioksit miktar, insann soluduu havann iindeki oksijen miktar yannda o kadar a/dr ki salmz etkileyebilmesi mmkn deildir. Ancak kaps, penceresi hava szdrmaz kk bir odada, dev bitkilerle birlikte yatma gibi bir alkanln/ varsa baka tabii...
klc yutarlar. Ana problem grtlak adalelerini rahatlatmay renmek, bylece yutkunmaya mani olmaktr. Bu zellik haftalar boyu sren egzersizlerle kazanlabilir. Klcn boaz kesme ihtimali yoktur, nk her iki taraf da keskin deildir, yani krdr. Klcn ucu sivri gibi grnr ama midenizin tabanna ulaamayacak boyda bir kl seerseniz bu da problem yaratmaz. Kl ve alev yutmann byk ustalarndan Dan Mannix, bu konuda 1951 ylnda bir kitap bile yazmtr. Mannix bu ii baarabilmek iin haftalar boyunca, gnde en az bir saat, kesme ihtimali olmayan bir kl ile altn sylyor. Birinci problem yutkunma refleksinden km. Yine haftalarca le yemei yemeyerek, kl boazdan girerken boazn bz mesi problemini halletmi. Sonunda bir gn klc sokarken boaz geveyebilir hale gelmi. Mannix iin en zor yann getiini zannederken esas zorlukla Adem Elma's denilen yerin arkasnda karlam. Oradaki kvrm da gemeyi baardktan sonra, kaburga kemiklerine de dikkat ederek, klc kabzasna kadar yutabilme yeteneini kazanm. Kl yutmay evde kendi kendine renmeye kalkmak son derece tehlikelidir. Hele bu numaray yaparken konumay profesyoneller dnmezler bile. Yutmadan nce ve sonra klcn steril hale getirilmesi de ok nemli bir husustur. ok az da olsa katlanabilir kllar kullanan baz hilebazlar ortaya knca, Mannix klc gerekten yuttuunu ispatlayacak baka numaralara gemi. zel olarak imal edilmi, ok ince kalnlktaki, elektrik balantlar sadece bir tarafnda bulunan, 'U' eklindeki bir neon tb yutmu. Elektrik verilip neon lambas yannca, k vcudunun dndan da grlm . Bylece bu tip eyleri gerekten yuttuunu ispatlam. Mannix ve asistanlar ii yle gelitirmiler ki, kzgn, kzarm kllar yutma numaralar bile yapmlar. Tabii nce asbest bir kl knn yutarak.
tersi. Kn st ste giyinmenin asl faydas iki giysi arasnda hava tabakas olumasdr. Bilindii gibi hava iyi bir izolatrdr. Yani s iletkenlii iyi deildir. Bu ekilde gnein tutulduu gibi vcuttan da s kayb olmaz. Yani kn iki kat giyinildiin-de dtakinin siyah, iteki giysinin ise beyaz renk olmas gerekten faydaldr.
problemsiz olarak yaayabiliyorlar. Ama az miktarda da olsa sinir sistemi zerinde hasar brakabiliyor. Elektrikten arplp oka girenlere de, kalp ritmini dzenlemek iin yine elektro ok uygulanyor.
Ar nedir?
Ar olay, ince sinir sistemimizle, beyin, kas sistemimiz ve dolam sistemimizle dorudan ilgilidir. Ancak bu iletiimin srlar tam olarak zlebilmi deildir. Ar, doktorun hastal tehis etmesine yardm eder, yleyse faydaldr. O zaman kadnlar niin arlar iinde doum yapar? Niin ok ciddi baz hastalklarda ar hi ortaya kmaz? Arlar drt snfa ayrlr. lk ikisi toplumca bilinen klasik arlardr. lki, Parmamza inen bir eki darbesi sonucu duyulan ar. kincisi vcudumuzun iinden kaynaklanan, romatizma, migren vb. arlar. nc snf arlar, tuhaf ve mantkd grlen ve olaydan ok uzun bir sre sonra ortaya kabilen arlardr. rnein, bir kolun kesilmesinden yirmi yl sonra olmayan kolda ar hissedilmesi olaylar ile karlalmtr. Drdnc snf arlar ise, dorudan kiinin ruhsal hali ile ilgili olan hayali arlardr. Nedeni hayali de olsa ar gerektir. Bu tip arlarn yzde 30'unun ila niyetine verilen etkisiz maddelerle giderildii bilinmektedir. Ba arsn ise dierlerinden ayr bir yere koymak gerekir. Yaplan aratrmalara gre, ba arlarnn yzde 90' kas arlardr. Ar bir el antas ya da omuz antas tamak, telefonu enenin altna sktrarak konumak, ban ne eik olduu konumda srekli daktilo yazmak ve okumak gibi hareketlerin boyun ve ba kaslarm etkilemesi, ba arlarnn en yaygn nedenlerini oluturmaktadr. Tarih boyunca ary gidermek iin, scak su, kzgn demirle dalama gibi baka bir ar uygulama da dahil olmak zere eitli yntemler kullanlmtr. Bunlarn ortaya koyduu en nemli yarar, arnn, oluum ve engelleme mekanizmasnn omurilikte deil, beyinde bulunduunun saptanmas olmutur. En kuvvetli bir arnn bile gerilim durumunda veya tam tersi olan uyku halinde ortadan kalkmas, arnn denetiminde beynin ne kadar byk bir rol olduunu gsterir. rnein kimi kazalardan sonra kendileri ile konuulan yaral kazazedelerin hi ac duymadklarn syledikleri ok grlr. Ar zerinde en etkili iki ila, hahatan elde edilen morfin ile s t kabuundan elde edilen aspirindir. Bu maddeler arl duyuyu uyarmak yerine, arnn hissedilmesini engeller. Ar zellikle insanlar ilgilendirir. Bize ar ektiren olaylarn ou hayvanlarda grlmez.
Hibir gere kullanmadan, 30 metre derinlie inildiinde, akcier kapasitesi drtte birine d er, kan basnc artar, vcut ss d tnden kalbin at hz artar, bilin bulankl balar. Bu nedenle yardmc gere kullanmadan 30 metrenin altna inmek tehlikelidir. Ancak tple daln da kendine zg sorunlar vardr. Derinde d basncn yksek olmasndan dolay tpten solunan havann iindeki oksijen, azot gibi gazlar, dokulara daha klm bir hacimle dalrlar. Eer su yzeyine sratle klrsa, basncn azalmasyla bu gazlar da sratle genleir. Oksijen dokularda kullanldndan sorun yaratmaz, ama zellikle azot gaz damarlarda sratle genleerek, damar tkankl, akcier yrtlmas ve hatta fel gibi nemli vcut hasarlarna yol aar. Bu ekilde vurgun yiyenler, sratle basn odalarna alnrlar. Burada tekrar vurgun yedii derinlikteki basn verilir ve dengeli olarak azaltlr. Bir baka nlem de vurgun yiyeni, ayn derinlie tekrar indirmektir. Vurgun yememek iin yzeye yava kmal, hatta belirli de-, rinliklerde beklenmelidir. deal k hz dakikada 20 metre olup, pratikte eitmenler bunu dalg adaylarna 'yzeye gelen en kk bir hava kabarcndan daha hzl kma' eklinde retirler.
Neden esneriz?
Sadece uykumuz gelince mi esneriz? Esneme bulac mdr? Aslnda esnemenin ve fizyolojisinin ardnda yatan gerek hala tam olarak bilinememektedir. nceleri esneme, insann yorgun olduu zamanlarda kandaki oksijen miktarn artrmak iin vcudun yapt bir solunum sistemi refleksi olarak d nlyordu. Yaplan deneylerin sonucunda, esnemenin, solunum olayna ksa bir destek verdii, ancak onun nemli bir fonksiyonu olmad tespit edilmitir. Hem burnumuzla, hem de azmzla nefes alabilmemize ramen, kapal azla esnemek mmkn deildir. En ok ve sk esnemenin olduu zaman, sabah uykudan kalkma vaktidir. Ortalama bir esneme 6 saniye srer. Sadece insanlar deil, kediler, kular, fareler ve birok canl tr de esner. Ancak farkl trlerdeki bu davran biimi, ayn fonksiyona ynelik olabilir mi? rnein insanlarn glme olarak yapt yzdeki kas hareketi dier baz canllarda korkunun ifadesi olabilmektedir. Yaplan aratrmalarda, hayvanlarn daha ok dikkat gerektiren bir olay karlama srasnda esnedikleri, insanlarn ise, tersine d uyanlarda azalma olduunda esnedikleri saptanmtr. Derslerde can sklan rencilerin deil de, can skld halde uyumamaya alanlarn daha ok esnedikleri gzlemlenmitir. Bir dier gr e gre de, snava girecek bir rencinin veya yara girecek bir atletin ok esnemesinin sebebi, organizmann kendini sakinletirmesidir. Esneme de glme gibi bulacdr. Esneyen kiinin yz hatlarnda meydana gelen ekillenmenin, dier insanlar zerinde esnemeyi tevik edici bir etki uyandrd tahmin ediliyor. Yani nasl yemek yiyen bir insan grnce ackrsak, onun gibi bir ey. Esnemenin bulac olduunu ileri sren bir gr e gre ise ilk insanlardan kalma bir davran olarak esnemekteyiz. lkel atalarmz akamlar atein etrafnda topluca otururken grubun lideri tm dilerini gstererek esner, oturumu kapatr, artk gecenin balad, herkesin sabaha kadar yatmas ve hareket etmemesi gerektii sinyalini verirdi. Grubun dier yeleri de esneyerek gr birlii iinde olduklarn beyan ederlerdi. Gnmzde bu i iin daha kark teknolojiler kullanlyor. Baba televizyonu uzaktan kumanda ile kapatp koltuundan kalkyor. Bu nedenle gnmzde esnemenin hibir faydas grlmemektedir ve nmzdeki bir milyon yl iinde ortadan kalkaca sanlmaktadr.
Niin yalanyoruz?
Her insan vcudu zaman getike yalanr. nsan mr her kiiye gre farkl olmakla birlikte gnmzde ortalama 75 yla ulamtr. Bilimciler insanlarn 150 yla kadar yaayabileceklerine inanyorlar. Bugne kadar kayda geen en uzun insan mr, Japon Shigechiyo Izumi'ye aittir. Bu kii 120 yl 237 gn yaamtr. nsanlarn bymesi, yalanmalar ve lmeleri zerine eitli teoriler var. Bir teoriye gre, mrmz sresince biyolojik ak-tivitemizde ortaya kan baz kimyasal reaksiyonlar, gn getike bata bbrek ve kalp olmak zere salkl hcrelerimize zarar vermektedir. Bir baka teoriye gre ise, genetik programlamamzla mrmz nceden belirlenmitir. Program, hcrelerimiz zerinden yalanmamz kontrol ediyor, yeterli sayda hcre ldkten sonra organlar gereken dzeyde almyor ve insan lyor. Ancak ilk alarda insan mr ortalama 30-40 yl iken gnmzde 75 yla ulamas, bu sav rtmektedir. Bu amala bilimciler, meyve sineklerinin genleri ile oynayarak daha uzun mrl sinekler yaratmay baarmlardr. Bu uzun mrl sineklerin dierlerinden farklar oksitlenmeyi nleyen enzim nedeniyle, savunma sistemlerinin daha gl olmas ve ya depolama kabiliyetleri bakmndan ala dayankl
olmalardr. Meyve sinei zerinde yaplan aratrmalar, insan mr konusunda ciddi bir ipucu verememitir, ancak genetik bakmdan insanlara daha yakn olan fareler zerinde yaplan almalarn daha gereki bilgiler verebilecei sanlmaktadr. Bir baka saptama da, metabolizmas yksek, yani oksijeni ok hzl yakan canllarn, yava yakanlara gre daha az yaadklardr. rnein, farelerin metabolizmik hzlar insandan daha yksektir, ama nadiren 3 yldan fazla yaarlar. Son zamanlarda adlarndan sklkla sz edilen E ve C vitaminlerinin de, antioksidan grubunda yer alarak, yalanmay ok az da olsa geciktirdikleri gzlemlenmektedir. nsan vcudunda, hcrelerin blnerek, yeni hcre oluturabilmelerinin de says snrldr. Sonuna kadar blnebilen.tek hcre kanser hcresidir. Dolaysyla aslnda kanserin srrnn zlmesi insann yalanma olgusuna da k tutacaktr.
Niin gdklanyoruz?
Gdklanmak rahatsz edici olduu kadar elendiricidir de. Bakalar tarafndan, hatta bazen dokunulmadan gdklanrz, ama kendi kendimizi gdklayamayz. Bazlar gdklanmaya kar ok hassasken bazlar etkilenmez bile. Bir insan gdklannca, derinin yzeyinde bulunan kk sinir lifcikleri harekete geer. zellikle tyle okama, bcek yrmesi gibi olaylara hassas olan bu lifcikler, sinyalleri beyne gnderirler. Ancak aratrmaclar bu sinyallerin beyinde nereye kaydedildiinden emin deiller. Beyinin gdklanmaya tepkisi, kanmaya olan tepkisi gibi, gnlsz yaplan bir tepkidir. Gdklama ile kan basnc artarken, nabz ve kalp at hzlanr, beynin uyankl fazlalar. Gdklanmann fiziksel olduu kadar psikolojik yan da vardr. Gdklanma balangta zevkli olabilirse de srdrldnde korku ve panie dnebilir. nsanlarn daha ok gdklandklar yerler, ayak alt, avu ii ve koltuk alt gibi blgelerdir. Bunun nedeni, buralarn ok hassas blgeler olmalardr. nsan beyni vcuda gelen uyarlarn hangisinin insann bizzat kendisinden, hangisinin dardan geldiini ayrt eder ve ona gre ncelik verir. rnein, elimizin yanmas gibi acil refleks gerektiren dardan gelen uyarlara ncelik verir. Bu nedenle bir bakas tarafndan gdklandmzda reaksiyon gsteririz ama kendi kendimizi gdklamaya altmzda beyin bu noktalardaki hassasiyeti azalttndan gdklanamayz.
sinyali olarak kullanlmasnn nedeni de budur. Ameliyathanelerde, bulaan kan rengini belli etmeyecei iin mantken krmz giysi kullanlmas gerekirken, teskin edici mavi ve yeil renkler tercih edilir.
Niin uyuyoruz?
te hayatmzla ilgili son derece nemli bir soruya bir srpriz cevap daha! 'Hi kimse bilmiyor.' Cevabn kolay olduunu, uykuda enerjimizi arj ettiimizi syleyebilirsiniz, ama bilimsel aratrmalar bunu gstermiyor. Yaplan aratrmalarda, ngiltere'de 70 yanda bir kadnn, her gece bir saat uyuyarak, hatta bir keresinde 56 saat uyank kaldktan sonra sadece 1,5 saat uyuyarak ertesi gn tam performans ile hayatn srdrebildii gzlemlenmitir. Aslnda normalde, hepimizin bildii gibi, bir gece dahi uyu-masak, ertesi gn adrenalin nedeni ile btn aktivitelerimiz yavalamaktadr. ki gece st ste uyumayan insanda ise durum daha ktdr. Dikkat ve konsantrasyon der, hatalar artar. gnden sonra insan hayal grmeye balayabilir, d nce berrakl kaybolur. Daha sonra ise artk insan gerekle ilikisini keser. Fareler zerinde yaplan deneylerde bir canly uyank tutmaya almakla lmne neden olunabilecei ispatlanmtr. Ayrca arka arkaya geceleri yetersiz uyuyanlarda da benzeri problemler gzlemlenmitir. Uyku sresince olutuu gzlemlenen dier iki olaydan biri ocuklarn byme hormonlarnn gelimesi, dieri ise baklk sistemimiz iin gerekli olan kimyasallarn salglanmasdr. Fakat soru hala yerinde duruyor! 'Niin uyuyoruz?' Kimse bilmiyor. te size eitli teoriler. Uyku, insana kaslarn ve dier dokularn onarma, yalanan veya len hcrelerini yenileme ans verir. Uyku, insan beynine hafzasndaki bilgileri dzenleme, gereksizleri unutma ve arivleme ans verir. Ryalar da bu ilemin bir parasdr. Uyku, enerji tketimimizin miktarn azaltr. Bu nedenle gnde 4-5 kez yerine n yemekle yetinebiliriz. Gece karanlnda zaten hibir ey yapamayacamzdan, anahtar kapatarak enerji tasarrufu yaparz. Uyku, btn gn alan beynin bir arj sresi olabilir. Dier organlardaki enerji harcanmasn ksarak, beyin hcre aktivitele-ri iin gerekli olan enerjiyi artrabilir. Uyku hakknda tm bildiimiz, geceleri iyi bir uyursak, sabahlar kendimizi iyi hissettiimiz, hem
Uyku nedir?
Uyku insan hayatnda srr tam olarak zlememi enteresan bir olaydr. Uykunun nasl olduunu bir bakma hepimiz biliriz. Uyuyan bir insanda aadaki durumlar gzlemlenir; Yatarak uyur. Gzleri kapaldr. ok yksek bir ses olmadka, hibir eyi iitmez. Daha yava ve ritmik olarak nefes alr. Adaleler tamamen gevemitir. (Eer bir koltukta otururken uyumusanz, derin uykuda koltuktan d ebilirsiniz.) Bir veya iki saatte bir kendi vcudunu elleri ile kontrol eder. Bunlara ilave olarak kalp at yavalar ve beyinde rya denilen ok ilgin olaylar oluur. Dier bir deyile uyuyan insan evresinde oluan eylerin ouna ilgisizdir. Uyuyan bir insan ile komada olan bir hasta arasndaki en nemli fark, uykuda olann yeterli bir d mdahale ile uyandrlabilmesidir. Vahi doada yaayan hayvanlar iin bu dzgn ve etrafa ilgisiz, yaklak sekiz saatlik uyuma periyodu pek mmkn grnmemekte, bu durumun insann evrimi sresince olutuu sanlmaktadr. Srngenler, kular ve memeliler hepsi uyurlar. Onlar da uykularnda ksa sreler iin de olsa evreleri ile ilikilerini keserler. Baz balklarn ve kurbaa gibi hem suda, hem de karada yaayanlarn da belirli srelerde aktivitelerini yavalattklar, fakat hibir zaman evre ile ilgilerini kesmedikleri biliniyor. Bceklerin ise uyuyup uyumadklar bilinmiyor, ancak onlarn da bazlar gece, bazlar gndz hareketsiz kalyor. Beyin dalgalar zerine yaplan almalar sonucu, srngenlerin rya grmedikleri, kularn ok az, memelilerin ise hepsinin uykularnda rya grdkleri saptanmtr. lgin olan noktalardan biri u ki, inekler ayakta uyurken deil de, yatarken rya grebilmektedirler. Hayvanlarn uyku sreleri de farkldr. rnein insan bir kere ve uzun sre uyurken, kpekler ksa aralklarla btn gn uyurlar. Hayvanlarn bazlar uyku iin geceyi tercih ederken, bazlar gndz tercih eder. nsanlarn uyku ihtiyac yalandka azalr. Yeni domu bir bebein uyku ihtiyac gnde 20 saat iken, drt yanda 12 saate, on sekiz yanda 10 saate d er. Yetikinler uyku iin 7-9 saate ihtiya duyarlar ama, genelde 6 saat yeterlidir.
ineyelim, fark etmez bu kokuyu tam olarak gideremeyiz. Bu kokularn nedenleri aza veya boaza bulaan alkol, azda dilerin arasnda kalan yiyecekler deildir. Onlar azn ykanmas ile giderilebilir. Bu kokular mideden de gelmez, nk yiyecek gitmedii zamanlarda yemek borusunun ucu hep kapaldr. Tm bu alkol ve kokulu yiyeceklerin moleklleri midedeki hazm srasnda mide duvarndan geerek kana karr. Bylece akcierlere ulaarak nefesle beraber evreye yaylrlar. Trafik denetlemelerinde yaplan alkol testlerinde, nefesteki dolaysyla kandaki alkol miktar llr. Cihaza flemeyle dar verilen havann 2.000 santimetrekp kanda bulunan alkol miktarn gsterir. Bu oran, alnan alkol miktarnn kiinin arlna blnmesi ve erkeklerde 0.7, kadnlarda ise 0.6 katsaysnn arplmas ile hesaplanabilir. Bu katsaylar arasndaki farkn nedeni, ayn vcut lleri ve ya oranlarna sahip bir kadn ve erkek zerinde yaplan deneylerde, her ne kadar alkoln yzde 20'si midede, yzde 80'i ince barsaklarda kana karsa da, kadnlarda alkoln midede daha az paralanarak kana karm orannn yzde 30 daha fazla olmas, kadnlarn daha abuk sarho olmalar ve sarholuun daha uzun srmesinin gzlemlenmesidir. Bir kadeh sek rak veya iki bardak arap kanda 40 gram alkol bulunmas anlamna gelir. Byle bir doz 75 kilo arlndaki erkekte 40((75XO,7)=0.76 gr/litre sonucunu verir ki, trafikteki yasal limiti aar. Bu miktarda alkol 60 kilo arlndaki bir kadn aldnda sulu olur, nk hesaba gre kannda 40( (60X0,6)=1.1 grAitre alkol kar. nsanlarda bir litre kandaki alkol oran 0,5 gram getikten sonra refleksler yavalar, src bilincine hakim olamaz. Bu da ciddi kazalara yol aar.
sonucunda, ounluun douya doru yaplan uularda daha ok rahatsz olduu, insann vcut saatini hzlandrmada, yavalatmaya gre daha fazla zorland grlmektedir. Kk ocuklarn pek etkilenmedii jet-lag olayndan en ok etkilenenler ise gnlk yaants dzenli ve rutin iler yaparak yaayanlardr. Uaktaki havann kuru olmas, seyahat sresince hareketin kstl olmas, iki iilmesi, yeterli sv iecek alnamamas, farkl iklimde farkl yemekler, insanlarda jet-lag'a kar diren krc dier etkenlerdir. 4.15
devam eder. Kanmzn iinde oksijen molekllerini tutup, damarlarda tayarak, hedefe ulaldnda brakan zel bir molekl vardr. Krmz kan hcrelerini, yani alyuvarlar evreleyen ve aslnda demir ieren bir protein olan hemoglobin, oksijenle birleerek bilinen parlak kan rengini oluturur. Kanmz hcrelerde oksijeni terk edip, karbondioksiti alp geri dnerken yani toplardamarlarmzda iken rengi koyu krmz hatta biraz mora yakndr. Damarlarmzn eperleri ve kan hcreleri renksiz olduklarndan, kann rengini veya renginin tonunu iinde oksijen olup olmamas tayin eder. Damarlarmzn mavi renkte grnmesi, vcudumuza gelen n bir ksmnn derimizde emilmesi, bir ksmnn da yanstlmas ile ilgilidir. Derimizde mavi renk gibi yksek enerjiye sahip dalga boyundaki klar daha ok yanstlp gzmze geldii iin damarlarmz mavi renkte grlr. Vcudumuzda grdmz damarlarn hemen hemen tmne yakn daha koyu renkli kan tayan toplardamarlardr. Atardamarlarda kalp tarafndan pompalanan kann vcudun her yerine sratle ulaabilmesi iin basn yksektir. Toplardamarlarda ise kann basnc d k, hz da daha yavatr. Herhangi bir atardamar kesildiinde kan daha hzl dar kar, kan kayb sratli ve ok olur. Hayati tehlike yaratr. Bu tehlikeye kar atardamarlarmz daha kaln eperli yaplm ve derimizin altnda daha derinlere yerletirilmilerdir. Bir kaza veya ameliyat olmadka atardamarlarmz pek gremezsiniz. Bu nedenle derimizde grdmz damarlarn ou, et kalnl az olduu iin iindeki kann rengini daha ok yanstan ve deriye daha yakn olan toplardamarlardr. Tabii ki bu durum toplardamarlar kesildiinde kann koyu krmz veya mor renkte akaca anlamna gelmez. Kesilme yerinden akan kan derhal hava ile temas edip, ondaki zengin oksijeni alr ve rengi yine bilinen kan rengine dn r.
Eer su ile gzmz arasna bir cam koyar ve arkasnda havann bulunduu bir boluk brakrsak, sudan havaya geen k oradan gzmze gelerek normal olarak krlr ve grnt de retina da net olarak odaklar.
alkanlk haline getirenlerde, eklemler etrafndaki yumuak doku zarar grmekte, parmaklar imekte, dolays ile elin kavrama gc azalmaktadr.
Niin hckrrz?
Akcierlerimiz kaburgalarmzn iinde birer torba gibi dururlar. Nefes aldmzda bu torbalar ierlerine alabildikleri kadar hava alarak ierler. Gsmz karnmzdan ayran ve akcierlerimizin altna bitiik byk bir kas olan diyafram, bz erek cierlerimizin genilemesini salar, nefes almamza yardmc olur. Sratli yemek yenildiinde, yutkunma neticesinde yemek ile birlikte bir miktar da hava alnr. Hkrk, yiyecein yzeyine yaparak sindirim sistemine giren bu havay atmak iin sistemin gsterdii bir tepkidir. Diyafram sratle bz erek, ok ani ve hzl nefes almamz salar. Bu arada boazmzn st tarafnda, ses tellerimizin bulunduu ksmda bir kapanma olur ve buradan geen hava bir an bloke edilir. Bu da 'hck' eklinde bir sesin kmasna neden olur. Midedeki bir olayla diyaframn ilikisi, bu iki organdaki sinirlerin birbirine ok yakn hatta i ie gemi olmalarndandr. Bu nedenle en ok yemekten sonra hckrrz. Sindirim ilemi bittikten sonra hkrk olmaz. Hkr nlemek iin ok eitli neriler vardr. Ba aa durmak, yava yava su imek, kollan yukarda tutmak, nefesi tutmak, ileride bir noktaya bakarak derin nefes almak, buzlu su imek, nefesi tutarak kere yutkunmak, nane yutmak, parma kulaa bastrarak su imek ve korkutmak gibi. Bunlardan korkutarak insan ok etmek, dolaysyla sinir sistemini etkilemek, derin nefes alarak diyaframn mideyi itmesini salamak ve de kandaki d k karbondioksit seviyesinin hkrn oluumunu hzlandrd bilindiinden nefesi tutmak en mantkl nlemlerdir. Aslnda ise bu nlemlerin hibirine gerek yoktur. Hkrklar yaklak 5 saniyede bir olur ve genellikle bir dakikadan fazla srmezler. Siz nlemlerle urarken, o zaten kendi kendine kesilir. Hkr kesmek iin kabul edilen genel gr hibir nlemin hkr kesmediidir. Ancak aylarca sren istisnai durumlarda, muhakkak tbbi mdahale gerekir, hatta bu durumlarda sinirler zerinde operasyon yaplmas bile gndeme gelebilir. ok miktarda biber yemek gibi kimyasal yanmalarn, enfeksiyonlarn ve lser gibi hastalklarn da hkr meydana getirebilecekleri ileri srlyor. Hkrk sresince bir ey yememekte ve imemekte fayda vardr, nk bu srada tekrar fazla hava alnabilir. Hkr nlemek iin en iyisi yemei yava yiyin, ok miktarda yemeyin, yemek yerken karbonatl iki imeyin, yemee konsantre olun, ok konumayn ve glmeyin. Yemee saygnz ne kadar artarsa,
Niin glyoruz?
Byle de soru mu olur, tabii ki fkralara, komik laflara ve olaylara glyoruz diyebilirsiniz. Ama aratrmalar olayn bu kadar basit olmadn gsteriyor. Tabii sizler de hakl olabilirsiniz. Glmek aratrmaclar tarafndan yllarca aratrld kadar karmak olmayp, ilkel atalarmzdan kalan, evremize uyum ve sosyal hayat paylamakla ilgili bir davran biimi de olabilir. Bebekler doar domaz igdsel olarak alarlar ama ancak drt hafta sonra glmsemeye balarlar. Anne ve babann bundan mutluluk duyduunu hissettike bebeklerin glmeleri fazla-lar. Glmek bir eit da vurum gibidir. Glerken kalp at hzlanr, derin nefes alnr, beyin tarafndan 'endorfin' denilen kimyasallar salglanr. Endorfin ise vcudumuzda gerginlii, ary azaltr. Glmek de znt veya fke gibi bir boalma yoludur, ancak bunun niin byle olduu tam olarak bilinmiyor. phesiz hepimiz gldkten sonra kendimizi daha iyi hissediyoruz. Glerken bedendeki gerginlik, kaslardaki denetimin yitirildii noktaya kadar azaldndan, sandalyeden d ebiliyoruz veya birok olayda kendimizi tutamyoruz. Glmek sosyal ilikilerde mutluluu paylamak gibi grlebilir ama her zaman mutluluk ifadesi deildir. Hepimiz patronumuzun yapt bir akaya (pek komik olmasa bile) glme eili-mindeyizdir. Yani g, karsnda daima tebessm eden yzler grr. ok yksek sesle glmek, gelebilecek tehlikelere kar sinirsel bir reaksiyon da olabilir. ki insan arasndaki bir mcadelede, bir oyunda gl olan zayf ezerken de glebilir. Yani glmek, gcn ve saldrganln bir gstergesi de olabilir. Glerken insann yz ifadesinden mutlu olduunu herkes anlar ama o yz ifadesi ile arkasnda yatan duygular arasndaki ilikiyi psikologlar bile hala tam olarak izah edemiyorlar. Hala bir msabakay kazanp mutluluktan glmesi gereken-I' lerin niin gzyalar iinde aladklarnn, alamas gereken bir yerde bir insann yine gzyalar iinde kahkahalarla niin gld nn sebebi anlalm deildir. Ancak bu arada kahkaha ile glmekle, glmsemeyi ayrt etmek gerekir. Glmsemek kesinlikle insann, karsndaki iin iyi eyler hissetmese bile kendisi iin bir mutluluk
ifadesidir. Yaplan bir aratrmaya gre insanlar 50'li yllarda gnde ortalama 18 dakika glerken, bu sre gnmzde 6 dakikaya dm bulunmaktadr. Yetikinlerin gnde ortalama 60, ocuklarn ise 500 kez gld ve bir gln ortalama 6 saniye srd aratrmaclar tarafndan saptanmtr.
AA,OA,AB,BB,OB,AB,AB,A,B,AB,O,AB,OO,A,B,AB,O Grld gibi AB grubu herkesten kan alabilmekte, O grubu ise herkese kan verebilmektedir. Sava gibi kan ihtiyacnn youn, test zamannn az olduu zamanlarda, kan bankasnda mmkn olduu kadar ok sfr grubu kan depolanr.
Niin hapryoruz?
Haprma, ani, irade d, sesli bir ekilde azdan ve burundan nefes vermektir. Haprma burun kanallarndaki sinirlerin uyarlmas sonucu oluan psikolojik bir reaksiyondur. Aslnda burnumuz nefes almamzda ok nemli bir grev yapar. Hava onun dar kanallarndan trblans oluturarak geerken hem ss ayarlanr, hem de iindeki toz burada filtre edilir. Buradaki sinirlerin uyarlmasnn nedenleri deiiktir. En ok alerjik etkilenmedir ama toz, duman, parfmler hatta aniden a bakma gibi baka birok nedenleri daha vardr. Haprmadan nce sanki bir yerimiz srlm gibi sinir ularnn ikaz gndermesi sonucu, burnumuzdan nce bir salg gelir. Biz bunun pek farkna varamayz. Bu salgnn ardndan beyine giden ikaz neticesinde ba ve boynumuzdaki kaslar uyarlarak ani nefes boanmas olay yaanr. Ses tellerinin olduu blm nce kapanr ve buradaki havann basnc iyice ykselir. Sonra aniden alarak hava yksek bir sesle dar verilir. Tabii beraberinde burnumuzdaki toz gibi yabanc maddeler ve souk algnl yaratan mikroplar da. Ancak tp bilimi haprma ile yaylan mikroplarn, elle yaylanlardan ok daha az olduunu saptam bulunmaktadr. Uyku srasnda zellikle rya safhasnda sinir sisteminin baz elemanlar kapal olduundan normal artlarda haprma olmaz. Uyar ok kuvvetli ise olabilir ama annda uyanlr. Ancak bu beyin tarafndan tehlike olarak alglanmaz. Uyurken ayan gdkladmz kiinin ayan ekip, arkasn dnp, uyumaa devam etmesi gibi. Haprma refleksinin detaylar tam bilinmese de kesin olarak bilinen bir ey var. Haprrken gzlerinizi ak tutamazsnz. Bunu bilim insanlar vcudumuzda bir ac veya ar duyduumuzda gzlerimizi kapatmamza balyor. Kibarlk olsun diye hapr tutmaya almak ise kesinlikle tavsiye edilmiyor. Gne ile karlanca haprmann genetik olduu ileri srlyor. Dnya nfusunun en az yzde 18'i bu hassasiyete sahip. Haprma saysnn da genlerle nakledildiini ileri sren bilim insanlar var. Baz ailelerde kere haprlrken, bazlarnda sekizincide duruyormu. nsanlara haprdktan sonra 'ok yaa' deme adetinin kkeni Hristiyanlarn 'God bless you' yani 'Tanr seni takdis etsin' veya Tanrnn hayr duas zerinde olsun' cmlesine dayanmaktadr. Altnc yzylda hapranlara vcutlarndaki eytan attklar iin tebrik anlamnda sylenen bu sz byk veba salgn balaynca Papa tarafndan sylenmesi zorunlu klnd ve kanunlatrld.
grrken, tarih boyu sava kahramanlar, yalln ve gszl n belirtisi olarak grmler ve bir ekilde salarn boyamlardr. Bu arada bir eyi daha belirtelim; salarmzn kvrck, dalgal veya dz olmasn da ebeveynlerimizden aldmz genler belirliyor. Kvrck bir sa kestiimizde kesitinin dikdrtgene yakn olduunu, dalgal san elips, dz san kesitinin ise daire olduunu grebilirsiniz. te bu sa kesitlerinden dolay baz salar dmdz uzarken bazlar hemen kvrlmaya balar. Kvrck sallar, salarnz bouna tlemeyin, san yapsn yani kesitinin eklini deitirmeden kalc bir dz saa sahip olmanz mmkn deil
bavurularnda, firmalara ve devlete adam almada hatta mahkemelerin yaptrd tatbikatlarda bavurulmaktadr. Sahte imzalar da benzer bir konudur. Sahtekar taklit ettii imzaya kendi yaz stilinden de bir eyler katar. ou kez bu sahte imzalar kolaylkla ayrt edilebilir. Sahte imzay atan, imzay ok incelemi, imzay at eklini ve kalem hareketlerinin srasn ok iyi uygulamsa bile imzann sahte olduu tespit edilebilir, ancak sahte imzay atan hakknda bilgi edinilemez. 103
Dilin ilk insanlarda, ibirlii daha dorusu kltr ve bilgileri gelecek nesillere aktarma ihtiyacndan doduu sanlyor. Gnmze kadar alt bin dil gelitirilmi. Dnyadaki btn dillerin tek ortak yan, en ok kullanlan kelimelerin daha az sayda harfle yazlmalardr. Altay dilleri ailesine giren Trke'mizde baz ilgin zellikler var. Bir kere cisimleri dii ve erkek olarak ayrmyoruz, ses uyumu var ve bir ad veya fiil kknden deiik eklerle yeni kelimeler tretebiliyoruz. nsan yzndeki ka, gz, burun, az ve dier ekillerin ok az fark gstermelerine ramen hepsi birleince nasl bir insan dierine benzemiyorsa, oluumunda katkda bulunan eylerin eitlilii asndan konumamz da yledir. 106 5.01
Bilim insanlar, atlarn ayakta iken daha rahat olduklarn ve daha az enerji sarf ettiklerini sylyorlar. nk atn vcudu bir hayli byktr ve yatarken nefes almasnda i organlar kimi glklere yol aar. 112 5.06
5.12
kayp ise uyku srasnda olur. K uykusu k boyunca srmez. Hayvanlar havalarn soumaya balamas ile birka gnlk bir uyku periyoduna girerler. K mevsiminin artlan arlatka bu periyotlar uzar.
kumalarda olduu gibi, birok kuma trnde su etkili olamayabilir. Kuru temizlemede suyun yerine bir petrol rn kullanlr. nsanlarda slaklk, suyla temas anlamnda alglandndan bu ileme kuru temizleme denilmektedir. Aslnda olay kuru ortamda yaplmamaktadr. Joly Belin adnda bir Fransz, kazara giysisinin zerine kero-sen dkm ve bunun giysisinin zerindeki lekeyi temizlediini hayretle grmt. Bu iin zerine giderek 1840'h yllarda Paris'te ilk kuru temizleme iletmesini amt. Balangta kuru temizlemede zc madde olarak gaz veya kerosen kullanlyordu. Gnmzde ise hemen hemen tm dnyada 'perkloroetilen' veya ksaca 'perk' diye tanmlanan bir zc kullanlmaktadr. Elbiseler, kuru temizleyicide su yerine bu zc ile ykanr. zc buharlamasn, havay kirletmesin ve tekrar kullamla-bilsin diye her seferinde bir yerde toplanr. Bu ekilde temizlenen giysiler, tlenince yeni gibi dururlar. Kuru temizleme yaplan giysileri eve getirdiinizde, beraberinde ba ars ve mide bulants riskini de getirdiinizi unutmayn. Kuru temizlemede kullanlan bu 'perk' isimli madde ok toksik olup, vcudumuzun nemli organlar ve sinir sistemimiz zerinde zararl etkileri vardr. Havada milyonda yz partikl olunca zararl etkileri grlmeye balanlan bu zcnn orannn, kuru temizleme yaplm bir giysinin, kapal bir arabaya konulup, on be dakika tutulmas ile milyonda 350'ye ulat tespit edilmitir. ster inann, ister inanmayn birok kuma tr kuru temizleme gerektirmez. Kuru temizlemenin tek avantaj kumalarn ekmelerine ve ekillerini kaybetmelerine yol amamasdr. retici firmalarn, giysilerin etiketlerine 'sadece kuru temizleme' eklinde ikaz yazmalarnn ana sebebi, garanti sresince geri almak zorunda olduklar giysileri, ekme ve deformasyon tehlikesinden korumak iindir. zellikle ipek ve suni ipekten yaplm giysiler gvenli bir ekilde elle ykanabilirler. 6.04
emilmelerine ramen plastik, cam, seramik gibi malzemeler, nitrojen ve oksijen gibi gazlarca emilmezler ve tekrar gerisin geriye yanstlrlar. Sk sk mikrodalga frnlarn, yiyecei iinden dna doru sttn duyarsnz. Bu doru deildir. Dalgalar dorudan yiyecein ya ve su molekllerini etkilerler. Yani yiyecein dndan balayp iine doru ilerleyen veya tam tersi ynde bir snma sz konusu deildir. Su ve ya moleklleri yiyecein her tarafna dalm olmalar sebebi ile, snma da ayn zamanda her yerde olur. Tabii ki baz snrlamalar da vardr. Radyo dalgalar yiyecein daha kaln ve youn ksmlarndan farkl ekilde diren grerek getiklerinden, yiyecekte farkl scaklkta noktalar oluabilir. Radyo frekansndaki bu mikrodalgalar, oksijen ve nitrojen tarafndan emilmedikleri iin, mikrodalga frnda bulunan ve ounlukla bu gazlar ieren hava da, dier frnlardaki gibi scak olmayp, oda scaklndadr. Bu da snan hava tesiri ile yiyecekte, kzarm bir kabuk olumasna mani olur. Bir mikrodalga frnna, giysilerinizden birini koyarsanz, kuma aniden snr ve ierdeki havay da str. Kuma yanma-sa da normal bir frnda olaca gibi kuman yzeyinde krk bir kabuk oluur. Daha ilginci, bir mikrodalga frnn iine bir kahve fincan iinde su koyarsanz, fincann iindeki suyun ss, suyun kaynama noktasn getii halde, suyun kaynamadn, hava kabarcklarnn kmadn grrsnz. Bu suyu frndan alr, iine bir kahve ka sokar veya onu iinde kahve bulunan bir kaba dkerseniz, aniden kabarcklarla kaynayacak ve hatta taacaktr. 132 6.06
Terleme miktar. kayda alnr. Baz yalan makinelerinde kol ve bacak hareketleri de kaydedilir. Yalan makinesi testi baladnda, sana nce 3 veya 4 basit soru sorulur. Bu ekilde sann verdii sinyallerin dzeni renilir. Daha sonra gerek sorular sorulmaya balanlr ve sinyaller kayda alnmaya devam edilir. Test sresince ve sonrasnda bir uzman grafikleri srekli. kontrol altnda tutarak, hangi sorularda sinyallerin deitiini tespit eder. Kalp atnn hznn artmas, tansiyonun ykselmesi ve terleme genellikle yalan sylemenin belirtileridir. yi eitilmi bir uzman grafiklere baknca nerede yalan sylendiini derhal anlayabilir. Her eye ramen, insanlarn sorular yorumlamalar ve tepkileri farkl olduundan, yalan sylerken farkl davranabildikle-rinden, bu test mkemmele ulam deildir, bazen yanltc olabilir ve kesin delil kabul edilmez. 6.08
Gnmzde yaygn olarak acil servis (112), yangn ihbar (110), polis imdat (155) ve alo trafik (154) gibi acil hizmetlere l ile balayan, haneli numaralar verildii iin, eer l tuunun zerinde de harfler olsa idi, cep telefonunuzla bir mesaj gnderirken, daha nc harfte bu servislerden birine otomatik olarak balanabilir ve bunlarn santrallerini lzumsuz igal edebilirdiniz. 'O' ise bilindii gibi dahili santrallerde operatre ulamada, ehirleraras numaralarda ve cep telefonlarnda ilk evrilen numaradr. Eer bu 'O' tuunun zerinde harf olsayd, daha o harfe basar basmaz dorudan santrale balanacak ve santrallerin kilitlenmesine sebep olabilecektik. Tabii telefonun zerinde zaten on tane olan rakam tularnn ikisine harf koyamaynca, geriye kalan 8 tua 24 harf yerletiri-lebilmi ve bu durumda ngilizce'de en az kullanlan 'Q' ve 'Z' harfleri tularn zerinde yer alamamtr. imdiki cep telefonlarnda ' l' ve 'O'n zerinde hala harf yok ama teknolojinin gelimesi sayesinde, bir tua drt harf konula-bildiinden 'Q' 7 tuunda, 'Z' ise 9 tuunda kendilerine yer bulabilmi durumdalar. 137 6.10
139 Araba aksnden elektrik elde edilmesi de dier pillerde olduu gibi kimyasal bir reaksiyondur. Ancak souk havada bu reaksiyon yavalar ve mar motorunuza gerekenden daha az gte elektrik gelir. Bu da motorun ilk hareketi iin gerekenden daha yava dnmesine neden olur. Yeri gelmiken syleyelim. Kalem pillerin iindeki de bir eit kimyasal reaksiyondur. zellikle kuru pillerin kullanlmadklar zamanlarda bile ok az da olsa elektrik kardklar bilinir. Bu nedenle bu kaak kimyasal reaksiyonu en aza ve yavaa indirebilmek iin, pillerin kullanlmadklar zamanlarda buz dolabnda muhafaza edilmeleri tavsiye edilir. Pillerin buz dolabna konulmalar mrlerini artrabilir ancak kullanma srasnda tam performans alabilmek asndan piller oda scaklnda olmaldrlar. Zaten gnmzn gelimi pilleri, o kadar uzun muhafaza mrne sahiplerdir ki, buzdolabna konulup konulmamalar pek bir ey fark ettirmez. 6.12
edebilmek iin ana ve kuyruk pervanelerinin ayarlanabilir olmalar gerekir. Kuyruk pervanesinde kanatlarn eimlerinin, yani alarnn ayarlanmas ile helikopterin kendi ekseni etrafnda dnebilmesi salanr. Ana pervane ise ok nemlidir. Ykseklik deitirmeyi, ileri ve geri gitmeyi, dnmeyi o salar. Bunun iin de inanlmaz derecede dayankl olmas gerekir. in asl srr ise ana pervanenin dnen kanatlarnn eiklik alarnn bir tam tur sresince deimesidir. Helikopterlerin havada hareketsiz kalabilmeleri iin pervanelerin alan da sabit olmaldr. Bu alan tm kanatlarda ayn anda deitirmekle alalma ve ykselme salanr. Kanatlar arkaya geldiklerinde alan byk, ne geldiklerinde daha kk ise ileri doru hareket, tersi durumda da geriye doru hareket salanr. 6.14
Floresan lambalar ilk allar srasnda ok elektrik ekerler. Halbuki bu miktarda enerjiyi bir saatlik ak durumda ancak harcarlar. Ayrca ok sk ap kapama ile mrleri de ksalr. rnein tipik bir floresan lamba devaml ak brakldnda 50.000 saat alabilir. saatlik aralarla kapanp aldnda mr 20.000 saate der. Sonu olarak floresan lambalar bir saat sonra aacaksanz hi kapatmamanz daha ekonomik olabilir. Normal ampullerde ap kapamann ciddi bir etkisi yoktur. Baz insanlarn floresan tipi klara duyarlklar vardr. Aslnda ayrt edemeyiz ama floresann ltraviyole ieren ark saniyede 120 kez akar. In bu frekans baz insanlarda migren denilen ba arlar yaratabilir. Bu titreimleri lambaya dorudan baktnzda gremezsiniz ama gznzn k esinden baktnzda grebilirsiniz. Evlerdeki iekler genellikle yeil yaprakl olup, n krmz ve mavi ksmn absorbe ederler. Mavi onlar iin zellikle nemlidir. Ampul nda mavi renk ok azdr. Bu nedenle evdeki iekler iin floresan lambalar daha faydaldr. 6.16
sonra kl ile stlarak birbirinin aksi istikamete kvrlr. Bumerang yere paralel veya biraz aa doru atlrsa biraz sonra ykselie geerek, 15 metre ykseklie kadar trmanr. Eer bir ucu yere arpacak ekilde atlrsa, yere arpan bir mermi gibi mthi bir hzla dnerek ykselir, 45 metrelik bir daire veya elips izerek yrngesini tamamlar, frlatann yaknna d er. Bumerangn nasl geri dnd gnmzn bilim insanlar tarafndan tam anlalm deildir. Dn n aerodinamik kaldrma gc ile eksende yapt cayroskobik dn n birleiminin yaratt sanlmaktadr. Geri dnebilen bumeranglarn, dierlerinin uu ekillerinin gzlemlenerek veya tamamen tesadf sonucunda gelitirildii sanlyor. Aborijinlerin bumerangla ku avlamalar ise ilgin. Bumerang, ku srlerinin uu yksekliinin zerine frlatyorlar. Bumerangn yerdeki glgesini gren kular arkalarnda yrtc bir ku olduunu sanyorlar. Kamak iin dala geiyorlar ve sonunda aalar arasna gerilmi alara taklyorlar. Bumerang frlatma, tarihte kaydedilmi en eski sporlardan biridir. Gnmzde bata ABD'de olmak zere baz lkelerde, hedefe yaknlk, mesafe, hz ve yakalama kategorilerinde spor olarak hala yaplyor. 6.18
Ses seviyesi Sesin kayna (dB) 1.000.000.000.000.000.000 180 1.000.000.000.000.000 1.000.000.000.000 100.000.000.000 10.000.000.000 1.000.000.000 100.000.000 10.000.000 1.000.000 10.000 1.000 10 l Roket sesi 150 Jet uann kalk 120 Gk grlts 110 Klakson sesi (l metreden) 100 Metro istasyonu 90 Mutfak blenderi 80 Sa kurutucusu 70 Otobandaki trafik 60 ' Normal konuma 40 Oturma odas 30 Ktphane, hafif fslt 10 Yaprak hrts O itmenin alt snr 150 Yukardaki btn ses seviyeleri kaynan yaknndan alnmtr. Kaynaktan uzaklatka bu seviyeler mesafeye bal olarak der. 85 dB'in zerindeki sesler iitme duyusunun kaybna yol aabilir. Tabii bu sreye de baldr. 10 saat 95 dB seviyesindeki sese maruz kalmak zarar verebilirken, ok ksa srede 120 dB'lik bir ses seviyesi kulaa zarar vermez. Sesin iki temel zellii vardr. Biri yukarda belirttiimiz iddeti veya seviyesi, dieri de frekans. Ses hava dalgalar ile yayldndan bir saniyedeki dalga says frekansn verir. Ve bu da 'Herz' birimi ile ifade edilir. Sesin iddeti ile frekans arasnda bir balant yoktur. nsan kula 20 ile 20.000 Herz arasndaki sesleri alglayabilir. 20.000'in st ultrasonik sesler olup bu sesleri insan kula alglayamaz. Sesin bir kulamza gelmesi ile brne gelmesi arasnda saniyenin milyonda biri kadar bir sre olmasna ramen sinir sistemimiz bunu beynimize ulatrr ve sesin hangi ynden geldiini alglarz. 85 dB'in st insan kula iin zararl iken bebeklerin alamas 100 dB'in de stndedir. Anneler, babalar bebeklerinizi alatmayn, sonra zarar size dokunabilir. 6.20
Brearley, 1913 ylnda tesadfen kefetti. Tfek namlular iin eitli metalleri birletirerek deneyler yaparken bazlarnn paslanmaya kar direnli olduklarn grd. Her byk buluta olduu gibi, o da bunu sanayicilere kabul ettirebilmek iin uzun bir ura verdi. Krom gibi baz metaller, atom boyutlarnn birbirine yakn olmasndan dolay oksijenle ok kolay ve sratli birleirler. Kalnl birka atom olacak kadar ok ince ama ok salam bir ta152 baka olutururlar. Baka reaksiyon olmaz. Bu tabaka zedelense bile tekrar oluur. Krom belli bir oranda elie katlrsa yine ayn olay olur, elik artk paslanmaz. Paslanmaz eliin iinde yzde 10-30 krom vardr. Bu orana ve eklenecek nikel, titanyum, aliminyum, bakr, slfr, fosfor ve benzeri elemanlara bal olarak kullanm yeri deiir. 6.21
Biberden azmz yanmca oumuz hemen su ieriz ve bir ie yaramadn grrz. Peki nasl oluyor da, biberin yakc tesirini su gideremiyor? Sebebi basit, ya ve su kesinlikle birbirlerine karmaz. Biberlerin yakclk veren maddesi yal olduu iin, ne kadar su ierseniz iin onunla birlemez. En iyi metot ekmek yemektir. Ekmek bu ya absorbe eder ve mideye tar. Bir dier etkili yol da st imektir. Stn iindeki kasein maddesi bir deterjan grevini stlenir, biberin ya ile kararak az temizler. Bu da yeterli deilse rak iilmesi nerilir. Rak da dier alkol ieren svlar gibi ya zer ve sorunu giderir, ama sonular ertesi sabah ortaya kacak baka sorunlar getirir. 7.02
Bir soan kestiinizde bunlardan 'SI propenylcysteine-sulphoxide' ad verilen ksm zlr ve gzlerimizi tahri eden 'proponal-S oxit' adl ksm ortaya kar. Kimya ilminin kark kelimeleri aklmz kartrmadan esasa geersek, bu maddenin gzmze demesi ile bir eit hidroliz olur ve iinde eser miktarda bulunan slfrik asit gzmz yakar ve yaarmasna neden olur. Bu bileimler ok dengeli deillerdir. rnein ok d k bir s ilemi sonucunda dahi tamamen yok olurlar. Bu nedenle de pimi soanda hi bulunmazlar ve gz yaartamazlar. Soan dorarken gzlerinizin yaarmamas iin nerilen birok nlem vardr. nce en ciddisini syleyelim. Baz alar soan kesmeden nce slatmay, keserken de slak tutmay veya soan emeden akan suyun altnda kesmeyi neriyorlar. Bir baka gr ise soan dorarken azdan nefes almay tavsiye ediyor. Bu gr159 e gre gaz nefesimizle birlikte burnumuza girip gzmze yaklamak yerine dorudan cierlerimize girer ve karm. Bunu salamak iin de dilerimizin arasna bir metal kak koymak yeterliymi. Soan dorarken gzlerin yalanmasn nlemek iin, dudaklar arasnda bir limon dilimi, diler arasnda bir kesme eker veya drtte bir dilim ekmek bulundurmay nerenler de var. Bylece azmza alacamz bu gibi eylerin, aldmz nefesteki slfr gazn emdiini iddia ediyorlar. Dier grler ise, soann doranlmasna tepesinden balanlmas ve cc nn en sona braklmas veya soann doramadan nce yarm saat buzdolabnda tutulmas eklinde. Soan dorarken deniz gzl veya kontakt lens taklmasnn faydal olacan ileri srenler de var. Bu kadar ok nlem seeneinin iinde, siz bir tanesini bile uygulamyorsanz, yapacak bir ey yok, soan alaya alaya doramaya devam edeceksiniz. 7.05
idrar miktarn ayarlar ve dorudan olmasa da kanmzdaki su miktarm etkiler. Susuz kaldmz zaman 'ADH' bbreklerimize sinyal gnderip idrar retimini durdurtur. Bylece su harcamas kesilerek kanmzdaki su miktar korunur ve plazmadaki tuz miktarnn ykselmesine mani olunur. Yani 'ADH' vcudumuzdaki su ve tuz miktarn dengeleyen, koruyucu bir ilev grr. Halk arasnda idrar sktrc ad da verilen baz maddeler 'ADH'nin salglanmasna mani olur. Bu durumda bbrekler idrar retip retmeyeceklerine karar veremezler ve sonunda retmeye devam ederler. Mevcut dengenin bozulduunu bilmeden suyu dar atarlar, insan tuvalete gitmeye mecbur brakrlar ve vcudun kurumasna sebep olurlar. Vcudumuzdaki bu hormonu en ok etkileyen maddelerden biri de alkoldr. Biray bolca iince, iindeki alkol nedeni ile 'ADH'den sinyal de gelmeyince bbrekler fazla mesai yaparak vcuttaki suyu idrar haline getirirler. Tabii birann sv ksmnn da buna katks vardr, ama ayn srede, ayn miktarda su iildiinde bu kadar tuvalet ihtiyac duyulmaz. Aslnda ayn durum tm alkoll ieceklerde de geerlidir. ilme zaman ve miktar biraya edeer olduunda ayn etki onlarda da grlr. Bu hormonu etkileyen bir dier nemli madde de kafeindir. Kahve ile birlikte yeterli kafein alndnda 'ADH' salglanmas durur ve bbrekler idrar retmeye devam eder. Grld gibi iki imenin sonularndan birisi de vcudun kurumasdr. Buna kar vcutta susama ile birlikte ackma duyusu da uyarlr. Kaybedilen suya kar gece yars yemek yeme ihtiyac duyulur. Durum buna uygun deilse sabah kalkldnda bir srahi su iilir. 162 7.07
Kahverengi renge dnmeyi nlemenin bir yolu onlar keser kesmez suya koymak ve hava ile ilikilerini kesmektir, ancak sudan karldklarnda yine koyulamaya devam ederler. C vitamini kararmay nleyebilir. Meyvenin kararan ksmna limon dkerseniz, iindeki C vitamini, taninin oksijen ile temasn nler ve kararma hzn azaltr. Bu nedenle meyve ve sebze ileyen yerlerde kabuklar soyulduktan veya dilimleme ilemi yapldktan sonra meyve ve sebzeler limon tuzu ieren suya atlr. 164 Btn enzimlerin ortak zellii 75 derece scakln zerinde etkisiz hale gelmeleridir. Yani stmak da bir aredir. Bu tip sebze ve meyveler halandklarnda enzimlerin faaliyetleri durur ve 'enzimatik esmerleme' denilen bu olay grlmez. imdi mjdemizi verelim. Meyve ileyicilerini, salata hazrlayclarn, ev kadnlarn deli eden bu olayn da aresi bulundu. ekirdeksiz meyve yetitirebilmek iin almalarn srdren genetik mhendisleri, meyve sineinin oluumu ve bu esmerleme zerine de gittiler. zellikle beyaz zmden arap ve eker kamndan eker elde etmede sorun olan bu esmerlemeyi genetikiler enzim klonloyarak nlemeyi baardlar. Pratikte uygulandnda byk bir ekonomik fayda da salayacak bu aratrma sonular, kesildiklerinde benzer esmerlemeyi gsteren aalara da uygulanacak ve bylece kat retimindeki bir sorun daha ortadan kalkacaktr. Bileimlerinde okside olabilecek enzim bulunmayan turungillerde, yani portakal, limon ve mandalinada esmerleme olay grlmez. 7.09
iinde etli veya kuru, ounluunu ekirdek diye adlandrdmz, kendi tohumu veya tohumlan bulunan yiyecektir. Bu tanma gre kays, eftali, zm, taze fasulye, domates, salatalk (hyar) ve benzeri gda maddeleri teknik olarak meyvedir. Yani ksaca ekirdei olan tm yiyecekler meyvedir. Geriye kalanlar, yani patates, havu, algam, soan, sarmsak gibi bitki kkleri, lahana, marul gibi bitki yapraklan, hatta aslnda bir iek olan karnabahar bile birer sebzedir. Bu arada belirtmekte fayda var; biz bitkilerin deiik ksm-lann yeriz. rnein, maydanoz yetitii bitkinin yaprak ksm iken, karabiber aacn meyvesi, tarn kabuu, susam ise bitkisinin tohumudur. 7.11
Bylece gne ufukta alalmaya, batma noktasna doru gelmeye balaynca, o anda tepesinde bulunduu yerlerde krmz dndaki renkler atmosfer tarafndan emildii iin gkyz mavi, gne san renkte grld halde, gnei ufukta grenlere krmz ve biraz da turuncu renkler ular. 8.02
kadar, gnee 12 bin kilometre yaklap uzaklayoruz. Elips eklindeki yrngesinde dnya gnein etrafnda dnerken gnee en fazla yaklat mesafe 147 milyon, en uzaklat mesafe ise 152 milyon kilometredir. Yani dnya zaten bir yl iinde gnee 5 milyon kilometre yaklap uzaklamaktadr. Bu durum dnyamzdaki sy pek etkilemez, mhim olan nlarn dik gelmesidir. Gnein dnyamzda yaratt scaklk, nlarnn yeryznden yansmas ile olur. Ondan sonra ykseldike nemli havada her bir kilometrede yaklak 6-7 derece d er. Yani Everest'in dibi ile tepesi arasnda 50 dereceden fazla scaklk fark olmas doal. Bu scaklk d atmosferin birinci katmanna kadar byle sryor. Yani yeryznde s 25 derece iken 11 kilometre tepemizde -50 dereceye kadar dyor. Bundan sonra scaklk deiiminin akl almaz dans balyor. 173 Atmosferin ikinci tabakas olan ve iinde ozon tabakas da bulunan 11. ve 48. kilometreler arasnda hava ss bu sefer tam tersi ykseldike artyor, tekrar sfr dereceye kadar kyor. 48. kilometreyi geip 3. tabakaya girince ta 88. kilometreye gelene kadar tekrar d e geiyor. Bu tabakann sonunda, yani 88. kilometrede -80 derecelere kadar dyor. Bundan sonra da srekli ykselie geerek gnee yaklatka artyor. Gnein yzeyinden 2 milyon derece scaklkla kan n 149,5 kilometre yol kat ettikten sonra dnyamz yzeyine yaayabileceimiz bir ortam yaratacak ekilde bu kadar ince ayarla gelmesi hakikaten inanlmaz. Yeryznde snan havann ykseldii dorudur, ama hava bu enerjisini ykselirken harcar ve dan tepesine ulatnda evre hava ss ile ayn s derecesine gelir. Da tepelerinin souk olmasnn bir baka nedeni da yzeylerinin ekilleri dolaysyla gne klarm dik alamamalardr. Bu nedenle dalarn etekleri bile serin olur, burada snp ykselen bir hava tabakas bile oluamaz. Ayrca dadaki kayalarla birlikte kar ve buz da gne nlarn fazla emmez ve ounu yanstrlar. Yeryznn snmasnda bulutlar da nemli rol oynarlar. Dikkat ederseniz bulutsuz geceler, bulutlu gecelerden daha souktur. nk bulutlar yerden gelen sy tekrar yere yanstrlar. Da zirvelerinde ise ne bu scakl yere tekrar yanstacak bulut vardr, ne de onu tutacak younlukta atmosfer. 8.05
Bulutlar ekillerine ve yksekliklerine gre snflandrlrlar. Genelde ana grupta toplanrlar. Bu snflandrmaya gre, ince, tutam tutam, ufak bulutlara 'sirs', kmeler halinde olanlara 'kmls', ufukta tabaka halinde grnenlere de 'stratus' deniliyor. Ayrca iki tane de ykseklik kategorisi var. Bulutun taban yerden 2.000 - 6.000 metre ykseklikte ise n ismi 'alto', 6.000 metreden daha ykseklikte ise de 'sirro' oluyor. Yamur bulutlarna da dierlerinden ayrmak iin 'nimbo, nimbus' gibi isimler ekleniyor. 178 8.08
bulut ile yer arasndaki hava scakldr. Genel kannn aksine kar yamas havay stmaz, aksine snan hava karn yamasna sebep olur. ok souk havann iine su alma kapasitesi daha azdr. ine alamad su ya 'don' eklinde yeryznde kalr ya da 'kra' oluur. Bu artlarda kar kesinlikle oluamaz. Hava 3 derece gibi biraz snnca, su buhar yeryznden ykselebilir, ok yksekliklerdeki souk hava tabakalarna ulaabilir ve kar ya meydana gelebilir. Biz de sanki kar yad iin hava snm gibi alglarz. Kar tanesinin oluumu hakikaten bir tabiat mucizesidir. Geri baz kayak merkezlerinde, kar ya yetersiz olduu zamanlarda suni kar retiliyor ama bu grld kadar kolay deil. Doal kar tanelerinin ortasnda ekirdek olarak toz paracklarnn olduunu biliyoruz. Eer bunlar olmazsa saf su -40 derecede bile kristalleemiyor. lk olarak 1975 ylnda Berkeley, California niversitesinden Prof. Steve Lindow 'snomax' denilen bir proteini toz paracklar yerine kullanarak suni kar retmeyi baard. Bu madde sayesinde daha hafif ve kuru kar tanelerinin retilmesi saland ve Norve'te yaplan 1994 k olimpiyatlarnda ok yaygn olarak kullanld. Kar kristalleri altgen bir ekil iindedirler. Her bir koldan 3 ve 12'li kollar kar. Bu diziliin sebebinin oksijen atomlarnn dizili ekli olduu sanlyor. Dolu ya daha ziyade lman iklimlerde ve bahar aylarnda grlr. Isnan hava ile ykselen su buhar, hava akmlar ile daha da ykselerek 12.000 metre civarnda -50 derece hava scaklnda buz kristallerine dnr. Buradaki gl hava akmlar ile bu buz kristalleri de birleerek buz tanelerini oluturur. 181 Bu buz taneleri arlklar nedeni ile o kadar hzl d erler ki bulut ile yer arasndaki scaklk ne olursa olsun eriyecek zaman bulamazlar. ap 5 milimetreden byk dolular halinde yeryzne ularlar. Aslnda tm bu artlarn olumas ok enderdir ve bu nedenle dolu ya hem ok az grlr, hem de ok ksa srer. 8.10
Niin gk grlyor?
K aylarnda kar yaarken imek, yldrm ve gk grlts nadiren olur. Yldrm ve gk grlts en ok yaz aylarnda, hava lk ve nemli iken ykselen havann etkisiyle olur. K aylarnda havann alak ve yksek ksmlar arasnda s fark az, alak seviyelerde ise nem de fazla olduundan imek, yldrm ve sonucunda gk grlts olay daha az grlr. imek veya yldrm etraflarndaki havay saniyenin milyonda biri kadar bir srede 30.000 dereceye kadar strlar. Isnan bu hava aniden genleir, geniler. Normal atmosfer basncnn neredeyse 100 misli bir basnla, ses hzndan ok hzl ses dalgalar yayar. Bu aynen ses hzn geen uaklarda olduu gi183 bi kulamza bir nevi patlama sesi olarak ular. Buna gk gr-lemesi diyoruz. imek de, yldrm da tek bir olay deil bir seri olayn birleimidirler. Yldrmn ilk akndan sonraki yukar doru olan dn aknda, elektrik akm daha gl olduundan kulamza gelen ikinci ses birincisinden gldr. Yldrm veya imein grlmesi ile gk grlemesinin duyulmas arasnda geen sre saniye olarak llr ve e blnrse uzaklk kilometre olarak bulunabilir. nk gk grltsnn sesi bize ses hz ile ularken, imek ve yldrmn grnts gzmze k hzyla ular. Gk grlemesi normal artlarda 24 kilometreden daha fazla mesafelerden iitilmez. 8.12
milyon yldz grlebilir. Ama rnein ABD'deki Mount Palomar gzlem evindeki teleskopla tm gkyz taranabilse 2 milyar yldz grlebilir. Halbuki sadece Samanyolu galaksisinde 100 milyar yldz olduu tahmin edilmektedir. Yldzlarn gz krpyormu gibi klarnn krpmasnn sebebi, ok uzaktan geliyor olmalar ve atmosferimizdir. Yeryznde nispeten lnan hava devaml olarak ykselme meylin-dedir. Bu durum gece de devam eder. Yldzlarn zayf klar bu ykselen hava dalgas iinde krlrlar. Bazen gzmze tam olarak ulaamazlar, yani kesik kesik gelirler. Bu evimizdeki scak radyatrn veya bir atein ya da yazn ok scak yollarn zerindeki ykselen havann arkasndaki ekillerin grntsn dalgalandrmasna benzer. Geri grlebilir gezegenlerden gelen klar da ykselen hava dalgalar ile krlr ama onlarn klar daha gl olduklarndan gzmze ulamada kesinti olmaz ve gz krpmazlar.