Pontos Sorunu

Hazrlayanlar Sait etinolu Dara Cibran
Ocak, 2007
Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu
erik
Pontos ...................................................................................... 3 Trklk-Trk Milliyetilii............................................................ 4 Pontos deali............................................................................... 6 Nfus ....................................................................................... 7 Uluslararas Devrimci Hareket .......................................................... 8 Alman Emperyalizmi ..................................................................... 9 Pontosun Politik rgtlenmesi ...................................................... 10 Dou Pontos ............................................................................. 15 Trabzon Geici Hkmeti ve Rusya da 1917 Mart Devrimi ....................... 17 Bat Pontos............................................................................... 19 Pontos Gerilla Hareketi................................................................ 19 Srgnler................................................................................. 21 Hareketin Sonu ve Kovulma ........................................................... 28 Kaynaklar ................................................................................ 32
Yazdaki tm Yunanca kaynaklar Dara Cibran tarafndan deerlendirilmitir
www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.
Pontos Pontos1un kelime anlam denizdir. Pontos szc bir milletin/ulusun veya etnik grubun ad deildir. Tarihsel Pontos Blgesi ise kabaca, Osmanllarn Gmhane, Lazistan, Samsun (Canik) Sancaklarn kapsayan Trabzon Vilayetini iine almaktadr. Cizye kaytlarna gre bu blge 16.yydan beri Anadoludaki Hristiyanlarn en kalabalk olduklar yerdir. Bunlarn byk blm Ortodoks Hristiyanlardr, ancak onlarn Yunanl olduklarn sylemek gtr. Bunlar 4. yydan itibaren Grclerin Hristiyanlatrlan iki ana grubu Tzanlar (Canik blgesinde) ile Lazlarn (Lazistan Blgesinde) soylarndan geldikleri, genellikle Rumca konumakla beraber yerel bir diyalekt kullandklar ve kendilerine zg pek ok adetlerinin olduu bilinmektedir. Ky eridindekilere, eski Yunan kolonileriyle, blgeye zellikle Trabzon mparatorluu dneminde yerleen Helenlemi Bizans ailelerinin soyundan gelenleri de ekleyebiliriz. Trabzon'un ve dolaysyla Karadeniz'in fethinden sonra Tzan ve Lazlarn nemli blm Mslmanl kabul etmitir, bunlarn bir blm de 19 yy da uyanan Yunan milliyetiliinin etkisi ve Tanzimat ile Islahat fermanlaryla dinsel zgrlk geldii kansyla yeniden Hristiyanla dnen Of yresinde yaayanlar gibi iki din arasnda belirlenmemi bir inanca bal kalmlardr.2 Pontoslularn dinsel gemii bakalarnn olduu gibi kendileri iin de merak konusudur. Trabzon'un ve dolaysyla Karadeniz'in fethinden sonra blgede balayan slamlama sreci sonunda ilgin dinsel gruplar olumutur. Trke konuan ama Yunan alfabesiyle yazan ve okuyan Hristiyanlar olduu gibi, Rumca konuan ve Yunan alfabesi kullanan Rumlar varlklarn koruyabilmilerdir. Bunun yannda Rumca konuan ancak Mslmanlaan ve Arap alfabesi kullanan gruplar meydana geldi. Hatta 17. ve 18. yy da Gizli Hristiyan(Kriptochristian) gruplarnn olduu bir gerektir. Bir baka gerek de, Mslman olmalarna ramen Hristiyanlk ncesine kadar uzanan eski dillerini ve geleneklerini terk etmeyen gruplarn varldr.3 1908 ylnda Ofta kaymakam vekillii ve Trabzon'da maiyet memurluu yapan ve daha sonralar TBMM 2. Devre Milletvekili olarak grev yapan A. Faik Hurit Gnday, Hayat ve Hatrlarm adl kitabnda, Trabzon'daki gizli Hristiyanlarla ilgili u bilgiyi vermektedir: "Merutiyetin ilann mteakip Yomra, Maka, Tonya, arl nahiyelerinde Mslmanlarn tanassur etmeye baladklar grld. Hatta bu yzden birok kylerde vukuatlar olmakta idi. Mesela len bir adamn cenazesini defnetmek iin Rum Ortodokslar o adamn Ortodoks olduunu, Mslmanlar da Mslman olduunu iddia ediyor ve her biri ly kendisinin gmeceini ileri sryordu. Hkmete yaplan tahkikatte bazan Ortodokslara, bazan da Mslmanlara veriliyor ve bazan da mesele hal edilemedii iin hkmet tarafndan defnediliyordu. Bu adamlarn ellerindeki nfus tezkerelerinde Mslman olduklar ve Mslman ismi yazl olduu ve babasnn da Mslman olduu grlyordu. Buna ramen kendileri Ortodoks olduklarn ve isimlerinin Yani ve Niko gibi Rum isimleri olduunu ve
1
Pontos eitli yaynlarda Pontus olarak gemesine ramen, en eski belgelerde Pontos olarak zikredilmektedir biz de bu eski syleniini tercih ettik 2 Andreadis Yorgo, Gizli Din Tayanlar, ev. Atilla Tuygan, Belge Y. 1999. Yerasimos Stefanos, Pontus Meselesi (1912-1923) www.karalahana.org 3 Asan mer, (2000) sayfa xxxv
gizli din tadklarn sylyorlard. Kendileri Osman Paa Mslman olduklarn ve merutiyete kadar babalar ve kendileri ve aileleri efrad gizli Ortodoks dinini ve zahirende mslman gzkmek suretiyle Ortodoksluklarn muhafaza ettiklerini sylyorlard. Haznedarzade ailesinin 1260 tarihindeki son valisi Osman Paa tarafndan ismi geen nahiyelerdeki Rom Ortodokslar cebren Mslman yaplm olduu iin merutiyetin ilanyla balayan irtidat keyfiyetinin hakikati anlalmt. Bu hadise karsnda mezkr nahiyelerde ve bilhassa irtidadn vuku bulduu kylerde tahkikat yapld. Oralarda ky mektep hocas bile yok, cami yok, slamiyeti halka telkin edecek en iptidai bir messesenin yok olduu grld.4 Grld gibi blgenin dinsel yaps olduka karktr.
Trklk-Trk Milliyetilii
Trkiyede Milliyetilik zerine ok ey yazlmasna ramen milliyetilie ilikin olarak Yunan kaynaklarndan derlediimiz Trk milliyetiliine Yunan kaynaklarnn bakn aaya alyoruz. 20 yy. balarna kadar da Osmanl Trklerinin ulusal bilinleri yoktur. mparatorluu oluturan halklar ve lkeleri egemenlikleri altna alan sava bir grup zellikleri n plandadr. Kendilerini Mslman topluluk -mmeti Muhammed- olarak tanmlamaktadrlar. Yani dinsel zellikleriyle tannmaktadrlar ve din, ulusal bilinlerini belirlememektedir.5 Osmanl imparatorluundaki Trk unsurunda ilk milliyeti hareket, arlk Rusyasnn Osmanl snrlarnn dnda- 19.yyn sonunda egemenlii altndaki Mslmanlar Hristiyanlatrmaya alnca ortaya kar. arlk Rusyasndaki Mslmanlarn bu politikaya tepkisi Osmanl imparatorluunu heyecanlandrr, zira ilk kez Trk, Tatar ve Hunlarn ortak lkesi olarak anlan ve Ural-Altay da bulunan mitolojik Turan lkesinden bahsedilmitir. Dolaysyla Osmanldaki ilk milliyeti bilin, deiik halklar, varsaylan ortak kkenlerine gre ayn sayan Panturanizm seklinde ortaya kar. Temeli olmayan bir topyadr. Bu hayali Tasavvura halklar ya kaytsz kaldlar ya da kar cktlar6. Ancak snrlarn dnda cereyan eden bu olay karsndaki heyecan veya etkilenme deiik ideolojik akmn domasna nclk etmitir. 1.Osmanlclk 2.slamclk-Panislmclk 3.ve Trklk-Pantrkizm Resmi devlete, bu akmlardan, ak dini temele dayanan ikincisi yani Panislmclk egemendi ve dier iki akm devletin kovuturmasna maruz kald7. Panislmclk Osmanl halk ve ortak vatan diyebileceimiz bir anlay olarak vcut buluyordu. Cahit Bey Tanin de slamclk ve Osmanlcl tarif ederken yle yazmaktadr: a. Trkler arasnda
4 5 6 7
Yerasimos, Pontos Meselesi (1990), sayfa 33 . (1990) sayfa 92 , 1990, sayfa 34-36, (1971), sayfa 3-11
b. Mslmanlarn kendi aralarnda c. Ve Osmanllarn arasnda bu balln gereklemesini istemekteyiz. Ancak ballklar en ok kuvvetlenecek olan Trk kavmi olacaktr8. Trkleri aznlk olarak ele alan 1908 Anayasas da, Panislmc dncenin iyiletirilmesinegelitirilmesine yneliktir9. 19.yy in ortalarna kadar da Osmanl Trk yazarlarn eser-lerinde Trkiye kavram kulanlmamaktadr. Daha ok saldrganlk ve fetih ile zdelemi Trklk ile tanmlanmak skeri - brokratik egemen snfa mensup birisi iin ok da cazip gelmez.10 Btn olumsuz gndermeleri iermesine ramen, Osmanllar 18.yydan itibaren bu isimlerini kabullenmeye baladlar. Ayn yzylda Osmanl dili pratikte Trk dili olarak kabul edilmektedir.11 1889 da ttihat ve Terakki komitesi Midhad Paann imparatorluk bnyesindeki deiik etnisitelerin varln, eit haklar temelinde ve gelecekte uluslar federasyonuna dnmesini ngren tezlerini kabul ederek kurulmutur. 20.yy.n banda mparatorlukta ulusal ayaklanmalar ba gsterince bu tezlerin esamesi okunmayacak ve bu hareketler her zaman katliamlarla karlanacaktr.12 Makedonyada Hilmi Bey, ngiliz, Fransz ve Ruslarn desteiyle zerkliini ilan edince Almanlarn Berlini stanbula ve oradan da Badata balayacak olan demiryolu projesi tehlikeye der. Bunun zerine Almanlar da kar atak olarak Hilmi Beyin Makedonyadaki otonom rejimini devirmek iin Jntrklerle dirsek temasna geerler. 24 Temmuz 1908 de Selanikte Jntrk hareketi patlak verir. Hilmi Beyin rejimine son verilerek, Sultana Midhat Paann Anayasas dayatlr. ttihat ve Terakkinin13 Jntrkleri 1907 den sonra ve Paris Kongresinin ardndan her ne kadar ilk k ideolojilerine sadk gibi
8 . (1990), sayfa18-21 9 ., 1990, 18-21 de u dipnot eklenmi: Osmanlclk dncesinin yenilgiye uramasndan sonra Trkler 1913 ylnda Panislam Balantsn (Cemiyeti Hamiye) oluturdular ve bu balantdan ok ey bekliyorlard 10 Osmanl devletinin Paris elcisi Mehmet Sait Halit beyin Fransz bakentinde Trk olarak anlmasndan dolay gururunun incindii, gcendiinden bahsedilmektedir. 1897ye kadar da Osmanl imparatorluunda Trk kavram ok nadiren kullanlyordu. Kullanld durumlarda da en u dzeyde kmseme sfat olarak, mesela Turk kafal, kullanlyordu. Aktaran ., 1990, Birinci Cilt, sayfa.49 11 ., 1990, kinci Cilt, sayfa134 12 1821 Yunan bakaldrs, 18756 Bulgar ayaklanmas, 189296 ve 1905 Ermeni hareketi ki 191516 da byk Ermeni jenosidine dnt 13 Brokratik Burjuvazi (Askeri brokrasi), bu kez ttihat ve Terakki Partisi klfnda yeniyetme orta snf ynetici snfn ve silahl glerin kent kimlii edinme (burjuvalama) isteklerinin her gn daha da artan ifadesi oldu. Bu snf atlama ancak sahte ve yapay bir milliyetiliin ykselii ile mmkn olabilirdi. Bu pi (gayri meru) burjuvalama, Hristiyan zellikle de Rum ve Ermeni burjuvazisine kartlk temelinde hayat buldu. Aktaran . (1982) sayfa 159
grnseler de aslnda imparatorluu oluturan btn halklar ve uluslar Trkletirmeye karar aldlar. Nihai karar 1911deki Selanik kongresinde alnr ve ilk etapta ynelip yok edilecekler listesinde kukusuz ulusal bilinleri daha gelimi olan Rum ve Ermeniler olacaktr. slami anlay ve g lkede hkim hale gelmeliydi. mparatorluun varl Jntrk partisinin gcne ve bu partiye muhtemel kars kacak dier ideolojilerin etkisizletirilmesine balyd. mparatorluun btn vatandalar Osmanllatrlmalyd. Aktr ki bu ikna ile gerekletirilecek bir proje deildir ve iddete bavurularak hayata geirilecektir. Dier uluslarn kendi bamsz rgtlenmelere sahip olma haklar elinden alnr. Trk dilinin yaylmas slami anlayn zellikle gayrimslimlere kar egemenliini salamaya donuk en nemli ara olarak nem kazanr14. Devletten ayrlmaya teebbs eden her hareket vatan hainlii olarak deerlendirilecektir. Mustafa Kemal dnemine kadar Jntrkler Osmanlcl ne srerek gerek amalarn bulanklatrma yntemiyle hareket ettiler. Trk kimliine ilikin en ak tarifi getirecek olan M. Kemal olacaktr15.
Pontos deali
19.yyla birlikte milliyetiliin gelimesi, blgenin Hristiyan nfusunu da etkiler ve her Osmanl unsuru gibi ncln burjuvazinin yapt milliyeti bir canlanmann etkisiyle birlikte, Yunan ulusuna ait olma duygusu benimsenmeye balanr. Ancak bu romantik bir ballktr. Gerekte Yunanistann Pontoslulara ilgisi yoktur. 19.cu ve 20.ci yzylda ortaya kan Kimlik Krizi ada Hellenizmin de oluturucu elerinden biridir. nk temel ynelimlerinden biri kendine ilikin bilincin (z bilin) yeni veriler zerinde yeniden kurulumu zerinedir. Bu kriz sonular itibariyle kltrel kimliin politik kimlie dnm ile ilgilidir. Bu yeni (ulusal) kimlik, politik bir ierie sahiptir ve Hellenizmin bamsz bir devlet olarak uluslararas dnya sistemiyle btnlemesini ngrmektedir. Ayn kimlik krizi Pontoslular iin de geerlidir. Ancak Pontus ideali, dnemin reel politiinde deiik g merkezlerinin karlar arasnda paralanr. Pontos 1916 ile 1918 arasndaki dnemde yar bamszl tatm ve Trk - Yunan Savana kadar (1922) politik mcadelesini srdrmtr. Bamszlk mcadelesi ideolojisinden farkllaanlar kaak ve Yunanllar dinleyenler olarak karakterize edildiler. Pontoslularn yurtlarna ne kadar bal olduklarna ilikin arpc bir rnek olmas acsndan Pontos Kongresi bakan Pontoslu K. Konstantinidis'in dnemin Yunan babakan Elefterios Venizelosa 1. dnya savasnn hemen ardndan dzenlenen Bar Grmeleri srasnda ilettii metninde de grlmektedir. Bu metinde Yunan dileri bakan N. Politi'nin, Pontus'un ekonomik yaps zerine olan grlerini knadktan sonra sz lkenin (Pontos) endstriyel gelimesine ve ihracat politikasnn dinamiine getirmektedir. Ve gelime potansiyellerinin bir ka yl iinde bir ka kez katlanabileceini vurgulamaktadr. Pontos Osmanlnn en gelimi blgelerinden biridir.
14 , (1971) sayfa 37-38 15 Age, sayfa 41
ster Yunanca isterse de Trke konusunlar bu Hristiyan halk yalnzca bu zelliklerinden dolay (dinlerinden dolay) Lozan antlamasna gre 1924 ylna kadar yaadklar topraklar, yani 3 bin yldr emek verdikleri, ekip bitikleri topraklar geride bir tek kii kalmayacak ekilde terk ederek bata Yunanistan olmak zere gezegene mlteci olarak ve rgtszce yaylmaya mecbur braklmlardr. Her iki kiiden birinin kaybolduu, kalanlarn da bir dnem bamszlk dleriyle urunda mcadele ettikleri lkelerini artk Jenosit ve kovulmayla anmsamaktadrlar.
Nfus
Pontosdaki nfusa ilikin Yerasimos, Cuinete dayanarak toplam nfusun yaklak bete birini (800bin Mslman ve 50 bin Ermeni'ye karlk 200 bin Rum) oluturduunu ifade etmektedir. Konstantinos Fotiadis Anadolunun slamlatrlmas ve Pontustaki Kriptohiristiyanlar adli kitabnda 1914 yl itibariyle Pontos nfusu hakknda aadaki tabloyu vermektedir. lk tablo dini gruplar temelinde hazrlanmtr, ikincisi ulusal gruplar ve ncs de Pontos Rum nfusunun dini sentezini ele almaktadr. Tablo 1: dini gruplar 1.006.000 696.495 60.000 5.000 1.767.495
Mslmanlar Ortodoks Rum Ermeni, Gregoryen ve Katolikler Protestan Toplam
Tablo 2: Ulusal Gruplar Trkler(dier etnisitelerle birlikte) 772.600 Yunanllar 929.895 Ermeniler 60.000 Avrupallar 5.000 Tablo 3 Yunan Nfusunun Sentezi 696.495 190.000 43.000 929895
Ortodoks Yunan Mslman Yunan Kriptohristiyan Toplam
Uluslararas Devrimci Hareket

Devrimci hareket uluslarn gelecekleriyle ilgili net bir gr sahibidir. rnein Lenin UKKTHda (1914) ulusal hareketlerin devrimci yanna dikkat ekerek feodal gericilie kar ulusal hareketlerden yana tavr alm ve uluslarn kendi bamsz devletlerini kurmalarn savunmutur. Leninin szleriyle: "Kendi kaderini tayin derken ulusun yabanc ulusal btnlkten koparak bamsz devlet olarak rgtlenmesini anlyoruz". Ulusal basky ise emperyalizmin yeni biimi olarak alglamakta ve "bir baka ulusu ezen uluslarn kendilerinin de asla zgr olamayacan" ileri srmektedir. Leninin analizlerinin Rum, Ermeni, Arap ve Krtlerin durumuna tpa tp uyduunu sylemek mmkn. Boleviklerin Trkler hakkndaki grleri ise: "Trkler, imdiye kadarki asimilasyoncular iinde en iddetli olanlar olarak, yzyllar boyunca uluslar sakatladlar ve toplu kymlardan geirdiler.(Lenin, UKKTH sayfa 57 Yunanca bask) Keza Bolevikler Trk milliyetiliinin tarihsel alannn yonya, Pontos, Dou Trakya olmadn, ancak Anadolunun i ksmlar olduuna inanrlar. Bu anlamda kendisini oluturan paralara blnmesinin de pozitif bir sre olduunun altn izmektedirler. Ulusal hareketlere kar mesafeli duruu ve uluslararas sosyalist harekete ncelii ile bilinen Roza Luksemburg ise yle demektedir: "Trkiye kendisini oluturan dier unsurlarla birlikte yeniden dirilemez nk deiik uluslardan olumaktadr. Bunun (bu birlikteliin) hi bir maddi kar ve ortak kar olacak ekilde koullar yoktur. Tersine, dier uluslar aleyhine bask ve sefalet koullar her gn daha da artmaktadr. Bundan dolay da dier uluslar kendi toplumsal gelimelerini tamamlamak zere ayrlarak kendi devletlerini kurmann peine dmlerdir. Trkiye iin tarihsel kriz gelip atmtr: Dalmaya mahkmdur !(R. Luxemburg, Trkiyede Mcadeleler ve Sosyaldemokrasi)16 Luxemburg, Hristiyan devletlerin kendi kaderlerini tayin mcadelesine kar, devrimci mcadelenin grevini ise snrsz dayanma biiminde tarif ediyor. yle diyor: "Trk egemenliinde kaldka hi bir lkenin ilerleme ans yoktur. Dou sorunu karsndaki grevimiz, Trkiyenin paralanmasn bir gereklik olarak kabul etmek ve bu Hristiyan uluslara kar snrsz dayanmada bulunmaktr". (age sayfa 49) Ancak Osmanl devletinde iktidarn Jn Trklerce ele geirilmesi konusunda devrimci hareket ikiye ayrlmaktadr. rnein, Luxemburg "yeni Trk hkmetinin i olgunlamamlndan ve kar devrimci karakteri"nden bahsederken Lenin, onlar otantik devrimciler olarak nitelemektedir. Kendi szleriyle Jntrkleri yle olumlamaktadr: "Ben ve Bolevikler Sovyet Devriminin Jntrkleriyiz". Ancak sonralar "Byk Sovyet Ansiklopedisi"ne Jntrkler tarihin sahte yazclar olarak ve Pantrkist oven domann ilham kayna olarak geecektir.
16
Yunanca (Halklar) Dergisi Birinci Says, 1987, sayfa 44
Alman Emperyalizmi
Roza Luxemburgun 'Trkiyede Alman emperyalistlerinin faaliyetleri'17 adl almasnda Almanlarn, Trkiyede ok byk ekonomik ve askeri karlar olduundan bahsetmektedir. Keza gl bir Trkiye olursa Britanya ile daha iyi ba edeceini dnmektedir. Tam da bundan dolay Trkiyenin toprak btnln en az onun kadar istemekte ve bu btnle ynelen her ulusal hareketin yok edilmesinde elinden gelen yardm yapmtr. Bylece Osmanl topraklar, Almanlarn en nemli faaliyet alan olarak ne kar. Bunun en nemli ayan ise Alman bankalar oluturmaktadr. Bu faaliyet ve gz boyamann bir rnei de; 8 Kasm 1898 de amda bir bayram gnnde yaptklar yemindir; Selahaddin Eyyubinin izinde ve peygamberin yeil bayrann altnda Mslman toplumu koruyup kollama sz vermekten ekinmezler. Roza Luksemburgun ad gecen eserinde ifade ettii gibi Osmanl devletinin yeniden diriliinin Almanlarca stlenilmi olmas, ly cilalamaktan baka bir ey deildir. Roza Luksemburgun grleri, Badat demiryolu inaatnn, Osmanl mparatorluundaki halk ynlarnn smrlmesinin gerici niteliini daha sava ortasnda grlmesi ve gzler nne serilmesi bakmndan nemlidir. Rosa Luxemburg, Berlin kadnlar hapishanesinde yle seslenmektedir:"Alman emperyalizminin en nemli harekt alan Trkiye, burada yollar aan da, Almanya'nn dou politikasnda arlk noktasn meydana getiren Deutsche Bank ile onun Asya'da giritii byk iler olmutur. ... Bu yoldan ... iki trl sonu elde ediliyor. Anadolu'nun kyl ekonomisi, Avrupa, zellikle Alman banka ve sanayi sermayesinin yararna ileyecek iyi dzenlenmi bir smrme srecinin hedefi haline geliyor. Bylece Trkiye'de Almanya'nn 'kar alanlar' geniliyor. Bunlar, gene Trkiye'nin siyasal 'korunmas' iin temel ve frsat salyor. Ayn zamanda kyllerin ekonomik smrs iin gerekli emme aygt, Trk hkmeti, Alman d politikasnn uslu bir aleti, khyas durumuna giriyor.18 Balkan savalarndan sonra Almanlar, Trkleri imparatorluun dier (Gayrimslim) halklarna kar fanatikletirmek iin byk aba harcamtr. Dido Sotiriyunun19 aktard gibi; Filistinde Alman Bankasnn datt bir bildiri her eyi ortaya sermektedir: "Biz Trkler eer ac ekiyor ve a kalmsak nedeni, elimizdeki zenginliimizi alan ve ticareti de elimizden alan gavurlardandr. Daha ne kadar bu duruma gz yumacaz. Mallarn boykot edin ve onlarla her trl alverii durdurun. Onlarn arkadalndan ne umuyorsunuz? Onlara bunca sevgi ve kardelik sunmann kar nedir?20 Anadoludaki etnik temizlik hareketi Balkan Savandan sonra
17
age, sayfa 62 18 R Luxemburg, Ausgevahlte Reden und Schriften, Berlin 1951, s. 294, 297. Akt.Kemal Atatrk ve ada Trkiye Johannes Glasneck ev Arif Gelen onur y 1976 s 49-50 19 Sotiriyu Dido, (Kanl Topraklar) sayfa 87 20 Sotiriyu Dido, Benden Selam Syle Anadoluya, ev Attila Tokatl Sander Y. s 50
10
Rumlara kar ilk kovulma hareketleri 1914 ylnda balamtr. Bunun ardndan 1915 ylnda ise 1 buuk milyon Ermeninin yok edilmesiyle sonulanan jenosit yaanacaktr. 1916 ylnda ise yukardaki politika nda Alman Ordu komutan Liman Von Sandersin nclnde Pontus Rumlarnn "i alanlara g ettirilmeleri"ne geilmitir21. Sanders Ayvalkta Rumlarn hala yerlerinde olduunu grdnde syledii sz: Bu gavurlar hala srmediniz mi! Olur.
Pontosun Politik rgtlenmesi

Trkede Pontos Sorunu konusunda yazlanlar z ve biim olarak ayndr ve tek kaynaktan beslenmektedirler. Konuyla ilgili tm neriyat, Matbuat ve stihbarat Matbaasnda 1922 tarihinde baslan Pontus Meselesi22 adl propaganda kitabndan iktibas edilerek birbirlerini tekrar ederler. Temel alnan kaynak bir propaganda metnidir. Pontos hareketi her kaynakta ayn szlerle ifade edilir: Pontus Rum Cemiyeti ilk defa 1904 ylnda Merzifon Amerikan Koleji'nde gizli olarak kurulmutu. 1908 ylnda Samsun'da "Mdafaa-i Merute", daha sonra "Mukaddes Anadolu Rum" cemiyetlerinin kurulmasyla Pontus tekilat geniletilmi, Batum'dan nebolu'ya kadar olan blgede birok ube almt. Pontus Rum Cemiyeti 1909 ylnda Atina'daki Kk Asya (Asya-y Sugra) Cemiyeti'nin emri altna girmi, ertesi yl "Pontus" adl bir risale yaymlayarak almalarn daha da younlatrmt. Birinci Dnya Sava srasnda Rus igal dneminin himaye ettii bu faaliyetler, Mondros atekesi sonrasnda bu kez Yunanistan'n gdmnde yeniden hz kazanmt. Cemiyetin amac Batum'dan Sinop'a kadar uzanan Karadeniz sahillerinde bakenti Trabzon veya Samsun olan bir Karadeniz Rum Cumhuriyeti kurmaktr.23Szleriyle tekrar edilen szler Pontosta olanlar anlatmaktan acizdir. Sorunu kaynann birincisi, her ulusal harekette olduu gibi, ekonomik g ile siyasi g arasndaki elikidir.19.yy.n ortalarndan itibaren Karadenizdeki ticaret byk bir gelime gsterir. Ttn, Fndk gibi rnlerle kapitalist Pazar iin retim yaplmaktadr. Deniz ulamnn kolayl da ticaretin gelimesine ve rnlerin pazarlara ulamnda salad kolay-
21 Alman Faktr konusunda Dido Sotiriyunun eseri reticidir 22 Pontus Meselesi, ilk kez 1922 ylnda TBMM Hkmeti Matbuat Mdiriyet-i Umumisi tarafndan, Matbuat ve stihbarat Matbaasnda baslmtr.Ylmaz Kurt tarafndan yeni harflerle yayna hazrlanm ve TMMM tarafndan yeni harflerle 1995 tarihinde yeniden baslmtr. (Pontos Meselesi Haz. Dr.Ylmaz Kurt, TBMM Basmevi. 1995) 23 Alev Cokun, AB tarafndan Dayatlan Yeni Bir Konu: Pontus, Cumhuriyet 16.11.2006, Ali Gler, Yunan Gizli Tekilatlar, Kltr ve Turizm Bakanl, 1988 Ylmaz Kurt, Pontos Meselesi, TBMM 1995, Trk stiklal Harbi VI. Cilt Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl 1974
11
lklar dolaysyla Pontoslu tccarlar btn Karadeniz kylarnda ticari yasamda egemenlik kurarlar. Bamszlk dncelerin Pontusta yaylmasnn bir dier nemli nedeni de Yunan devleti ile gelitirilen ilikiler ve 1922 Yunan yenilgisine kadar Yunanistandaki siyasal yaama damgasn vuran Megali Idea (byk Yunanistan ideali) dncelerinin Pontus Rumlarn da sarp sarmalamasyd. Eer bir dnm noktas olacaksa 1904 ylnda Merzifonda ilk kez Pontus ta bir Rum cumhuriyetinin kurulmasnn tohumlar atlr. Ekonomik g ister istemez siyasi talepleri de harekete geirecektir. Pontos aydnlarnn ulusal Helen ideallerini benimsemeleri 19.yzyln ikinci yarsna dek gider ve 1870'te stanbul'da yaynlanan Pontos'la ilgili bir kitapta bu inancn hayli kkletii grlr. Pontos hareketini 19. yy.n ilk yarsna kadar gtrenler de bulunmaktadr. 1840 ylndan balayarak, Rizeden stanbul Boazna kadar Anadolunun Karadeniz havzasnda, eski Yunanlln ihyas iin alan ve dardan ynlendirilen ayrlk bir Rum Grubun varl bilinmektedir.24 M. Kemal, Nutuk ta bunlardan sz ederek, Pontostaki gelimeleri anlatr: 1840 ylndan; yani eyrek yzyldan beri, Rize'den stanbul Boaz'na dein Anadolu'nun Karadeniz blgesinde eski Yunanlln diriltilmesi iin alan bir Rum topluluu vard. Amerika'daki Rum gmenlerinden Rahip Klemetyos (Klematios) adnda biri, ilk Pontus toplant ocan nebolu'da, imdi halkn Manastr dedii bir tepede kurmutu. Bu rgt yeleri, zaman zaman, ayr ayr haydut eteleri kurarak alyorlard. Genel Sava (Birinci Dnya Sava) srasnda dardan datlan silah, cephane, bomba ve makineli tfeklerle Samsun, aramba, Bafra ve Erbaa'daki Rum kyleri sanki birer silah deposu durumuna gelmiti. Atekes Antlamas'ndan sonra btn Rumlar, Yunanllk ulusal amacyla her yerde mard gibi, Etniki Eterya Dernei propagandaclar ile Merzifon'daki Amerikan kurumlarnca eitilip yetitirilen ve yabanc hkmetlerin silahlaryla glendirilip yreklendirilen bu blgedeki Rum topluluu da bamsz bir Pontus Devleti kurmak isteine kapld. Bu amala genel bir bakaldr hazrladlar. Dalara ekildiler.25 Balangta kltrel kulpler olarak kurulan Pontos kulplerinde, Pontosta siyasi bir eylemin mmkn olduu fikri, 1908 Jn Trk devriminden sonra doarak, 1912 Balkan savayla gelierek ve 1914'te 1. Dnya savann balamasyla siyaset gndemine girecektir. O dnemde artk nemli bir ekonomik ve aydn ekirdeinin bulunmasna ramen, eyleme geme srasnda liderliini dayatan kilisedir.26
24 Balcolu Mustafa, (2001) sayfa 236 25 Akt. Alev Cokun AB tarafndan Dayatlan Yeni Bir Konu Pontus Cumhuriyet 18.11.2006 26 Yerasimos S. Pontus Meselesi
12
Din adamlarnn nderlii o dnem iin anlalabilir bir eydir. Milli Mcadelede de birok blgedeki Mdafaa derneklerinin nclerinin din adamlar olduunu biliyoruz. Egedeki Milli Mcadeleyi rgtleyen Celal Bayarn Galip Hoca olarak ortaya kmas, lk meclisin dinsel ritellerle almas anlamsz deildir. Tarihi Yerasimos, Ulusal hareketlerin nderliinde dini kiiliklerin rolnn milliyeti dncelerden arndrlp incelenmesinin dnemi kavramamzda yardmc olacan belirtmektedir. Osmanl mparatorluunda ba gsteren milliyeti hareketler ierisinde dini liderlerin rolleri henz incelenmemitir ve milliyetiliin sisleri arasnda kaybolup gitmektedir. Bu liderlerin Yunanllarn gznde kutsal bir ehit, Trklerin gznde iren hain olarak grlmesi, bu iki vasfa sahip olsalar bile baka pek ok zellii olan bu insanlarn siyasi kiiliklerinin gerektii gibi zmlenmesine olanak brakmamaktadr.27 Pontos olaynn ban ekenler, gerek mizalar gerek siyasi ballklar bakmndan birbirlerinin tam zdd olan iki din adamdr. Amasya Metropoliti Ghermanos (Germanos) Karavangelis ve Trabzon Metropoliti Chrisanthos (Krisantos). Germanos Yunanistana bal bir Pontos fikri gelitirirken, Barl ve uzlamac bir izgi izleyen Krisantos dier halklarla birlikte bamsz ya da eitliki-otonom bir Pontos fikrinin savunucusu olarak mcadele etmektedir. Balkan savalar, mparatorluun olduu gibi Blgenin kaderinde dnm noktasdr. Mehmet Akif, Beyazt Camiindeki bir vaaznda, Balkan Savalarn, Allahn, kendisini toparlamay bilmeyen topluma ilahi bir cezas olarak nitelemektedir.28 Balkan savalar sonunda Jntrkler artk Osmanlclk maskesini karm Trklk temelinde toparlanmaya balamlardr. Balkan savalar, Trk Milliyetiliinin zincirinden boalmasna etken olacaktr. Merutiyetle beraber Gayrimslimlere de askerlik ykmllnn getirilmesiyle birlikte blge halknn askerlie tavr gze batmaya balar. Zaten Blge halknn zenginlii de ttihatlarn gzlerini kamatrmaktadr. Blge halk da askere gidip amele taburlarnda krlmak istememektedir. Aslnda asker kaaklar her millette ne kadar varsa Pontoslularda da aa yukar ayndr.
27 Yerasimos S. Pontus Meselesi 28 Tunaya Tark Zafer, (2000), Cilt 3, s 561
13
Balkan savalaryla birlikte balayan ve Anadolu kylleri tarafndan bir btn olarak hi de iyi karlanmayan seferberlik, kilise ve okulun propagandasnn kurtarc olarak tantt ordulara kar savamalar sz konusu olduundan Pontoslular tarafndan daha da kt alglanmtr. O tarihe kadar silah altna alnmam, sadece donanmada angarya hizmetlerinde altrlan Pontos halknn dzenli orduya besledikleri nefretle, ulusal duygularn bunda ne kadar etkili olduunu birbirinden ayrmak zorsa da, savan ilk aylarnda askerlerin ordudan kitlesel bir biimde katklar bir olgudur. Silahlaryla ya da silahsz olarak memleketlerine dnen kyller, kylerinde yaamaya cesaret edemezler ama, yine de ailelerini korumak ve tarla ilerine yardmc olmak amacyla kylerinin civarnda kalrlar. Bylece blgede silahl birlikler kendiliinden kurulur.29 Hkmetin blgede Balkan gmenlerinin bir blmn yerletirmeye almasyla, olaylarn ikinci bir aamasna geilir. Pontos kyllerinin gmenleri kendi kylerine kabul etmemekte kararl olmalar, otoritelere ilk bakaldr eylemlerini balatr. aramba yolu zerindeki Kirazlk kyne bir grup gmenin yerletirilmek istenmesi giriimi, jandarmalarla silahl etelerin ilk kez kar karya gelmelerine yol aar. Gmenlerin rahman, kse, Tevkeris, init, Andreandon, narl kylerine yerletirilme giriimleri de ayn ekilde, silahl atmalara neden olur ve sonunda sz konusu kylerin erafna uygulanan baskya ramen gmen yerletirme giriimi nlenir. Bylece Birinci Dnya Sava'na, yalnzca Samsun yresiyle snrl grnmekle birlikte bir n ayaklanma havasnda girilir. Birinci Dnya Sava ncesinde balatlan genel seferberlik ve Hristiyan ykmllerin amele taburlarna yazlmalar da doal olarak asker kaaklarnn saysn arttrr. Kaaklarn kylerin civarnda saklandklarn ve ailelerince beslendiklerini bilen jandarma, aileler zerinde bask yapar, bu da silahl gruplarn bireysel ya da rgtl olarak cezalandrma eylemlerine girimelerine neden olur; bylece her bask ve eylemin etnik adan yorumland iddet eylemleri giderek trmanmaya balar. Ayn dnemde Metropolitde kaaklara mali yardm salamak zere devreye girerek Samsun'lu eraf seferber eder. Hkmetin ie karmas bunlardan bazlarn yeraltna geerek etelere katlma zorlar ve bu da etelerin ekonomik olduu kadar siyasi bakmdan yaplanmalarn douracaktr.30 Durumun vahameti karsnda hkmet 1915 sonbaharnda, olaylara en fazla karan ve gmenlerin yerletirilmesini nlemi olan kylere kar ( kse, irahman ve Tevkeris) ilk cezalandrma harektna giriilir. Kyler atee verilir, nfus datlr ve ie yarar erkekler, en tannm Vasilis Anthopoulos-Vasil Usta olan eflerin etrafnda rgtlenmeye balayan silahl gruplara katlrlar. ok sayda silahl gruplar Bafra Nebiyan blgesinde toplanrlar. Balkan savalarna kadar da Pontuslu aydnlarda hakim olan gr Trklerle bar iinde ve ibirlii ile bir Turk Pontus birliginin yaratlmasna ilikin yanlsamadr. Bu dncelerin yaylmasnda katklar ok olan Trabzon Metropolitani Khrisanthosun Dou Partisinin31 grlerinden etkilenmesi grmezden gelmemeli. Balkan savalarndan sonra zellikle de birinci dnya savas baslar balamaz Jntrkler 1911 ylnda Selanik Kongresinde kararlatr-
29 Yerasimos, Pontos Meselesi 30 Yerasimos, Pontus Meselesi 31 , (1957) sayfa 84
14
dklar gibi Anadoludaki ulusal sorunlar dier uluslar imha ederek "zme"ye balarlar32. 1916 ylnda bamsz bir Pontus Rum Cumhuriyetinin kurulmas dncesinin kolaylkla taraftar bulmasnn bir nedeni de Jntrklerin uyguladklar politikaya olan tepkidir. Neredeyse btn Pontus yerleim yerlerinde Pontuslu Rumlarn politik haklarn savunmay ncelikli hedef sayan rgtlenmeler dnemi balar. Pontuslu devrimciler arasnda kk de olsa Yunanistan ile birlemeyi savunan bir grup da vardr. Bunlara birlikiler denir. Ancak somut artlar (corafik mesafe) bamszlklarn, yani Pontusta bamsz bir devlet dncesine daha elverilidir. Pontosun bamszlk izgisini savunanlar arasnda Trabzonda kan Epoxi (Mevsim) gazetesinin sahibi Kapetanidis de bulunmaktadr, ki kendisi 1921 ylnda Amasya da ldrld. Pontusun bamszln hedefleyen Pontus Ulusal Merkez Konseyi, Gney Rusyada Ekim 1917 de kurulur. Ayn ay, Elefterios Venizelos ile gren K. Konstantinidis kendisine Pontus hareketinin hedefleri hakknda bilgiler verir. Pontuslulara yapt bir konumada Konstantinidis yle der: Yurttalar, ulusal bamszlmz istemek ve baarmak ii bize dt. Gelin bamszlk amac altnda birleelim ve mit edelim ki himayeci devletler Rusya, ngiltere ve Fransa yzyllardr iimizde byttmz bu yce isteimizi ve hukukumuzu tansnlar ve Pontus cumhuriyetimizi desteklesinler33. 1917 Ekim ay ortasnda Atina'da, Pontoslular bamsz bir devlet ierisinde birletirme amacn gden bir konferans toplanr. Eski Giresun belediye bakan olan Kaptan Yorgi'nin olu olan Konstantin Konstanidis, grnte, Sovyetlerin, Rus mparatorluunda yaayan halklarn kaderini kendilerinin belirlemeleri yolundaki deklerasyondan esinlenerek Marsilyada Tm Pontuslular Kongresini toplar. 4 ubat 1918 de Avrupa, ABD ve dier lkelerden Pontus temsilcileri Marsilyada bir araya gelerek birinci tm Pontus konferansn gerekletirirler. Konferans Sovyetlerin desteini almak iin dileri bakan Leon Trotsky'e bir mektup gnderme karar alr. Mektup Trabzonun tekrar Trklere geri verilmesinin byk bir yanl olacan ve Pontus Cumhuriyeti dncesini desteklenmesini iermektedir. Trotsky'ye gnderilen telgraf aaya olduu gibi alyoruz:
Pontus ve yakn blgelerden gelen Pontuslularn yan sra ABD, svire, ngiltere, Fransa, Msr ve Avrupa ile Amerikann dier lkelerinden gelen temsilcilerin Marsilyada dzenledikleri Konferans, Rus ordusunun geri ekilmesinden sonra lkenin Trk egemenliine ye-
32 ttihat ve Terakki, Balkan Savandan sonra Bat Anadoluda halk terrize ederek byk bir Rum g gerekletirir 33 , (1957) 1461- 1922, , , 33
15
niden girmemesi iin sizden bu lke iin (Pontus) kendi kaderini tayin hakkn tanmanz istemektedir. Arzumuz, Rusya snrlarndan Sinop'a ve i blgelere de yaylan bir alanda bamsz bir devlet ina etmektir. Sizden bu sonucun olumas iin aktif olarak mdahale etmenizi etmekteyiz. Sizin sonu alici desteinize gvenmekteyiz ve imdiden teekkrlerimizi iletiyoruz. Konferans Bakan K. Konstantinidis34.
Trotsky'ye gnderilen bu mektup mttefikler ve Fransa tarafndan iyi karlanmaz.35 Yukardan da anlald zere Konferans bamszlk mcadelesini ilan etmitir. Kurulmas ngrlen Pontus Cumhuriyetinin haritasnn da sunulduu konferansta ne kan sloganlar (talepler) ise unlar: Pontuslular bakaldrn! Yaamda, bamszlkta ve bamsz uluslar iindeki yksek haklarnz dnn! 4 Mart 1918 den itibaren Pontuslu bamszlklarn sesi olan Pontos gazetesi stanbulda yaynlanmaya baland. Kasm 1918 den itibaren ok fazla Pontoslunun yaad stanbulda da stanbul Pontus Derneinin faaliyetleri sonucu Pontus sorunu byk boyutlar kazanr36.
Dou Pontos
1916 da blgenin Rus igaline uramas Pontosu ikiye blm ayrlan blgelerin kaderleri de ayr ynlerde gelimitir. Rus ordusu Gomoura'ya geldiinde ( Trabzon'un dousunda, Pyxitis suyunun bir ka kilometre tesinde bugnk Yomra) artk Trabzon'un dmesi kanlmazdr. Gelimeleri babas Pontos Parlamento yesi olan, Pontos kkenli Yorgo Andreadis yle anlatr: Bu [Trabzonun dmesi] kesinletii iin Trk ynetimi Bapiskopos Krisanthos'u ve Rum ileri gelenlerini ard, kenti onlarn eline teslim etti, kama olana olmad iin orada kalan, kentin yoksul Mslmanlarnn kaderini de bu insanlara emanet etti. Tarihi bir gnd. Trabzon valisi Mehmet Cemal Azmi ve Jntrk hkmetinin Trabzon temsilcisi Ali Rza, kenti Bapiskopos Krisanthos bakanlndaki geici bir ynetime brakt. Bu geici ynetim emniyet mdrnden, jandarma komutanndan, G. Fostiropulos, P. Grammatikopulos ve G. Kogalidis'ten oluuyordu. Ksa bir devir teslim treninden sonra, Vali Azmi, Krisanthos'a yle dedi: Bu memleketi Rumlardan aldk, imdi de Rumlara iade ediyoruz. O gn, yani 16 Austos 1916'da Ruslar Trabzon'a girdiklerinde, karlarnda bir Trk ynetimi deil, Rum ynetimi buldu. bu kadarla da kalmad. Trabzon ve evresindeki kylerde yaayan tm Hristiyanlar gzyalar iinde sokaklara dkl34 , (1995) , , , /, 41 35 Yerasimos, Pontus Meselesi 36 , (1980) sayfa 155
16
mt, yzyllardan beri besledikleri bir d artk gereklemiti. Bapiskopos Krisanthos 24 saat iinde Rusa dualar renmi, Aya Gregori katedralinde, Trabzon'a giren Rus askerleri onuruna bir ayin dzenlemiti. Trabzonlularn cokusu o denli bykt ki, hepsi devletin kurtarclar ile konuabilmek iin bir iki kelime Rusa rendi. Douda Elenizm kutlanrken, Pontus'un batsnda durum ktleti. Rus ordusu herhangi bir direnile karlamadan Tirebolu yaknlarndaki Harit (Harsiotis) suyuna kadar ilerledi. Srekli geri ekilen Trk ordusu, burada bir savunma hatt oluturdu, Ruslar, Ekim Devrimine kadar buraya sapland kald.37 Rus ordusu Dou Pontosda kald srece Hristiyan nfusun grece olarak rahat olduunu syleyebiliriz buna Krisanthosun kiilii de byk bir etkendir. Krisanthos, Ortodoks kilisesinin Bizans izgisindedir. Rum topluluunun Trk topluluuyla ibirlii yaparak barl bir ekilde ilerleyebileceine ve byle bir evrimin kanlmaz olarak mparatorluk bnyesinde Rum esinin stnlne yol aacana inanmaktadr. Bu ilkelerden yola karak, greve seilir seilmez, kendi topluluuna ynelik youn bir kltrel gelime ve Trk yetkililerle iyi geinme politikas uygulamaya balar. 1914 seferberlii srasnda Trabzon valisi Cemal Azmi Bey'le grerek ehrin silah altna alnan Rum halknn, Trabzon'da sivil grevlerde grevlendirilmesini salar ve bylece Rus vatandalna gemi olan Rumlarn tehcire uramasn nler.38 Dou Pontosta Krisanthosun nderliinde bir Pontos Parlamentosu oluturulur ve Trklerin geri gelmesine kadar Dou Pontos ynetimi bu Parlamentonun elindedir. Grcistan'daki Batum kentinde, Pontuslular Ulusal Meclisi kuruldu, Pontus'u bamsz bir devlet olarak ilan eden bu meclisin ad, Pontus Parlamentosuydu. Bapiskoposun glgesi her yerde hazr ve nazrd. Mslman erkekler korkudan, muhacir olup, kap gittiinden aileleri ve kk ocuklar ise savunmasz kalmtr. Ba rahip Mslman ocuklara orba datan mutfaklar oluturdu ve ilk kez Mslman ocuklar iin belediyeye bal bir ilkokul yaptrd. Ba rahip diplomasi yrterek, gelecein tm toplumlarn kapsayacak eitliki bir demokrasi iin Pontus'a yeni bir ruh ve yeni politikalar getirmee alt39. Dou Pontostaki bu yar bamsz yap, 1917'de Trabzon Sovyetine katlr. Sovyet Devriminden sonra Rusyann Kafkasya cephesinin kmesinin ardndan, batl mttefiklerin temsilcileri bu blgede Trk ilerlemesini durduracak bir kuak oluturmaya alrlar; bu kuaa kuzeyden gneye doru Pontus Rumlarnn, Grclerin, Ermenilerin ve Urmiye Nasturilerinin katlmalar sz konusudur. Pontosun ulusal birliinin oluturulmasnda ba eken Krisantos, mttefiklerin Tiflisteki giriimlerine fazla bir baar tanmadndan, 1917 yaznda ve blgenin i kesimlerindeki kylleri Ruslarn braktklar silahlarla donatmaya giriir. Silahl kyllerle Osmanl ordusunun nc glerini oluturan Trk eteleri arasnda ilk atmalar balaynca Hrisantos, Vehib Paa'ya bir heyet gndererek, Trklerin geri dnme koullarn mzakere etmeye karar verir. Bu srada i kesimlerde de silahl Trk ve Rum kyleri arasnda bir bar ya da atekes anlamasna varlmtr. atma alannda bu olaylar Rusya, Yunanistan ve Avrupa'ya dalm olan Pontoslular arasnda heyecan uyandrmaktadr.
37 Andreadis Yorgo (2003) sayfa 55-56 38 Yerasimos 39 Andreadis Yorgo, Tamama s 70- 71
17
Hrisantosun izgisi, bamszlk ya da eitliki-otonomi izgisi olarak nitelenmektedir.
Trabzon Geici Hkmeti ve Rusya da 1917 Mart Devrimi

Dou Pontustaki Rum faktr sava boyunca gerek Trkler tarafndan gerekse de ttifak glerinde resmi olarak tannmlardr. 16 Nisan 1916 da Trabzon valisi ehrin ynetimini Metropolit Chrisanthosun banda olduu kiilik heyete devredince unlar syler: "Bu alanlar Yunanllardan aldk ve bugn yine Yunanllara veriyoruz. Size camilere dntrdmz kiliselerinizi de veriyoruz, uygun grrseniz yine kilise olarak da kulann40. 18 Nisan da Ruslar Trabzona girerler. Halk ve metropolit Rus Ordusunu byk bir cokuyla karlarlar. Pontus Rumlar bask, iddet ve ekonomik smr ile gecen 455 yllk Osmanl iktidarndan sonra ilk kez kendini zgr hissediyor. Bundan dolay Rus ordusuna byk hizmetlerde bulundular. Artk Trabzonda yeni bir yaam kurulmaya balanmtr. Pontus Rumlarnn kendilerine gveni yeniden gelmitir. Ulusal duygularn gelimesi yle bir aamaya gelmiti ki Rus Ordusu ile birlikte gelen din adamlarnn dini trenlerde kullanmak iin Rus ynetiminden istedikleri Chrisokefalis kilisesinde Rus din adamlarnn kullanmasna kar kacak yere gelmiti. Ruslarn faaliyetlerinden rahatszlk duymaya balamlard. Keza bir Rus arkeologun Bizansa ait mozaik rneklerini yerinden skup Rusyaya gndermesi giriimine kar karak onu geri adm atmaya zorlamlard. Trabzon Geici Hkmeti blge devletlerinin de tand meru bir g olarak iki yl iktidarn srdrd. Bu iki yllk sre Trabzon Bizans ihtiamna benzer gnler yaad. Chrisanthos "geici hkmet" dncesinin ilham kaynayd. Kendisi "Dou Partisi"nin grlerine yakndr ve bu grleri hayata geirmektedir. Rum kimliinin temel rol oynad bir Rum Mslman federasyonu dncesi kendisine ok ekici geliyordu. Bu politika Trklerle barma ve elikileri trpleme politikasyd41. Tam da bu politikadan dolay Rusyaya gm olan Rumlarn geri dnme projesine kar kyordu. (bu glerin en nemli nedeni askerden kamak ve 1914te balayan Trk saldrlarna kar cann gvenceye almak iindir) Ancak Pontuslu mlteciler Chrisanthosun bu politikasn benimsemiyorlard. deolojik dzeyde ise mlteciler daha liberal eilimler tayorlard, bu yzden hem Chrisanthosun teokratik rejimi hem de Trk egemenliini de ret ediyorlard. Srasyla Chrisanthos da Kafkas Rumlarn, zellikle de Kars Rumlarn devrimden etkilenmiler olarak nitelendiriyordu. Trabzonda kan Epoxi (mevsim) gazetesinde 1919 ylnda Rusyadaki mlteci Rumlarn yazd bir yazda u cmleler yer alyor: "Rusyada ne olduysa burada da o olacaktr, o yzden darya g edenler iin en iyisi buraya tekrar geri gelmeleridir42.
40 , . , sayfa 133 41 , , sayfa 487 42 Pontusta Sloganlar adl yaz, Desmos Gazetesi, say 4 sayfa 2, Selanik, 1989
18
Ancak savatan ok daha nceleri Trabzonda sosyalist dnceler kk salmaya balamt. (Yazar Yorgos Fotiadis Pontustaki teokratik eitim sisteminin genleri sarlatran ve gzlerini kr eden bir eitim sistemi olduunu belirterek eletiriyor. Yazar Yunanca ilk anti kapitalist tiyatro oyununun da yazardr.) Keza stanbulda kan sosyalist Laos(Halk) gazetesi Pontus da da datlmaktadr. Okuyucularn gnderdikleri yazlardan da anlald 43 zere gazetenin byk bir etkisi vardr . Pontustaki sosyalist dncelerin nemli dier bir gstergesi de daha 1910 ylnda Trabzonda sosyalist gazetenin baslyor olmasdr. 1917 de Rusyada yaanan gelimeler Pontusu da dolaysz etkilemektedir. 1917 Martnda Rusyada arn mutlak egemenliini snrlayan burjuva devrimi, Pontusta da sava cephesini etkilemektedir. Keza Rus Ordusunun ilerlemesi durdurulacaktr. Rusyadaki geici hkmetin bandaki Kerensky Trabzonda Pontuslularn lehine olan siyasal koullarn korunmasndan yana bir politika izlemektedir. Sovyetlerin kontrolnde olan btn alanlarda kendiliinden isi, kyl ve askeri birlikler (Sovyetler) rgtlenecektir. Bylece Rumlarn katlmyla Trabzonda da Sovyetler rgtlenecektir. lgintir, metropolit Chrisanthosun kendisi de bu Sovyetlerde yer alacaktr. Orduda hizmet eden Kafkas Pontuslularnn tara niteliklerinden dolay askeri Sovyetler de rgtlenecektir44. Oluturulan halk temsilcileri konseylerine bylece Rumlar da katlr. En karakteristik rneklerden birisi de ynetimini drt komiser'in yani bir Ermeni, bir Mslman, bir Rus ve bir Pontuslu Rumun stlendii Kars ilindeki ynetimdir. Rum cemaatini dolaysz etkileyen dzenlemelerden(reform) biri eitim zerindeki kilise etkisinin kaldrlarak devletletirilmesi uygulamasdr. Pontus Rum eitim camiasnda iki nemli siyasal eilim glenmektedir: Birisi toplumsal-devrimci, ve ikincisi de liberal milliyeti eilimlerdir. Aralarndaki en nemli farklardan biri de Trkler karsndaki tutuma ilikindir. Birinci gruptakiler (toplumsal-devrimci) tpk ayn ideolojik gelenei savunan Ermeni benzerleri ve Menevikler gibi Trk dman bir politika izlerken, tersine liberal milliyetiler ise Trklere kar daha lml bir politika sahibiydiler ve Mart 1917 de Kurulan geici hkmet bu anlaya daha yaknd ve sonuta da bunlar daha baskn kacakt.
43 , Trabzondan Mektuplar, 14.12.1908, stanbul, Halklar Dergisi sayfa 5, Aktaran , (1995 : 45) 44 (1987) sayfa 25
19
Bat Pontos
Bat Pontosda ise durum farkldr: 1916 ylnn banda, Ruslar Karadeniz kysnda Trabzon'un igali ve arlk ordusunun Tirebolu yaknlarndaki Harit nehrine kadar ilerlemesiyle sonulanan bir saldr balatrken, Londra'da Sir Mark Sykes ve Franois Georges Picot, Osmanl mparatorluu'nun bllmesiyle ilgili taslan son rtularn yapar ve Rus hkmetinin onayn almak zere Petrograd'a giderler. Grnte gafil avlanm olan Rus hkmeti konuyla ilgili tavrn belirtmek amacyla alelacele toplanr. Tartlacak sorunlardan biride Anadolu'nun Karadeniz kysndaki Rus-Trk snrdr. 17 Mart 1916'da yaplan ilk bakanlar kurulu toplantsnda Donanma snrn Sinoptan balamasn ister, fakat Kara Kuvvetleri gerisi salama alnm olmayan ok uzun bir ky konusunda endielidir... Sazanov Petrograd'daki Fransa elisi Paleologue'a Osmanl mparatorluunun paylalmasyla ilgili ngiliz- Fransz - Rus anlamalarnda Trabzon'un batsnda belirlenecek bir nokta ibaresine yer verilir. Bununla beraber 2. Nikolas bu belgeye u notu dmtr: lk nokta hari (yukarda belirtilen durum) katlyorum. Eer ordumuz Sinop'a ulamay baarrsa, snrmz bu ehirden balamaldr. Demek ki sz silahlara braklmakta ve bu balamda Tirebolu ile Sinop arasnda kalan topraklardaki yerel koullar zel bir nem kazanmaktadr. Bat Pontosta kendiliinden olumu silahl birliklerin mevcudiyetini yukarda belirtmitik. Bunlar az ok siyasi olgunlua ulamlardr. Trabzon'a yerleen Rus stihbarat, yeni kurulmakta olan Pontus gerilla hareketinin en nemli ahsiyeti olan Vasilis Anthopoulos-Vasil Ustayla ilikiye gemekte tereddt etmez. Bat Pontosun kaderini artk silahlar belirleyecektir.
Pontos Gerilla45 Hareketi

Daha 1914'lerde Trk Ordusundan kaan (ister bir dnem askerlik yapp kaan isterse de askere hi gitmeyip kaak durumda olan) birok Pontuslu dalara snmlard. Ancak gerilla gruplarnn olumas Trklerin Bat Pontus Rumlarn yok etmeye balamasndan sonra zellikle de 1916 dan sonra balar. lk balarda birbirinden habersiz ve daha ok ky savunma gruplarydlar. lk gerilla gruplarndan birisi Vasili Anthopoulos'un 3 Temmuz 1916 da Sivasta oluturduu gruptur. Genel gre gre, Ruslarn ilerlemesiyle birlikte Pontosta bir genel devrim ngrlmektedir46. Vasilis Anthopoulosun gnlnde, Sivas blgesinde genel bir devrim iin Trklere kar bakaldrmaya hazr on bin gnll toplad yazl47. Keza Amisso(Amasyada bir yerleim
45 Bu konudaki Trke yaynlarda ete terimi kullanlmakla birlikte bamszlk hareket olduundan biz gerilla terimini kullanmay uygun bulduk 46 , (1936) sayfa 19 47 Aktaran , (1995 : 30)
20
yeri) da devrim iin bakaldrmaya hazrdr. Ancak Rus ordusunun aklp kalmas ve Pontus blgesini igal edememesi Anthopoulos'un da btn planlarn alt st eder. Zamanla Anthopoulos ile Ruslar arasnda bir gr ayrl ortaya kar; Vasilis Anthopoulos hemen yaplacak mdahaleden, Ruslar ise Trk ordularnn uzun dnemde oyalanmasndan yanadr. Sonunda Ruslarn onu oyalamalarndan endie eden Vasilis Anthopoulos, 24 Eyll'de byk bir darbe indirmeye karar verir. 80 adamyla hem bir cezalandrma eylemi hem de Ruslar etkilemeyi amalayan bir eylem tasarlayarak harekat balatr. Vasilis Anthopoulos ve adamlar Trk kylerinden geerken Hristiyanlara eziyet ettikleri varsaylan insanlar ldrp evlerini yakarlar. Ordu yaknlarnda Askeri birliklerle yaplan atmann ardndan Vasilis Anthopoulosun birlikleri atmay kaybederler ve Anthopoulos 9 adam ile 18 Ekim'de Trabzon'a snr; ve savan sonuna kadar Trabzonda kalacaktr. Trklerin bu olaylara iki farkl tepkisi olacaktr: Trk etelerinin giritikleri kar saldrlar ve srgn. Bunlardan birincisi daha ok yerel kuvvetlerin eseri gibi grnmektedir. Mslmanlar arasnda da Hristiyanlar kadar asker kaa vardr ve ttihat ve Terakki Partisine bal eraf, partinin milliyeti ilkelerini uygulamaya koymaya hazrdr. Giresun ve civarnda Rumculuk Faaliyetlerini nleme grevi asker destekli sivil glere verilmitir. Bunlar arasnda en nls, ttihat ve Terakki mensubu Topal Osman ve yardmclardr48. Osman Aa yerel eraf ve ynetimin desteiyle, hi bir engellenme ile karlamadan Hristiyan nfusu etnik arndrmaya tabi tutmaktadr. Btn bu kanun kaaklar ve caniler, hi bir yasaya aldrmadan serbeste hareket etmektedir. Burada ksaca Topal Osmann blgedeki faaliyetlerinden sz edelim: Topal Osman'n bu nevi faaliyetleri srasnda yapt uygulamalar, mlki makamlarda honutsuzluk yaratmtr. Bata Trabzon Valisi Cemal Azmi olmak zere, Giresun Mutasarrf da Topal Osman'n hkmet ilerine mdahale ettiini ve 37. Frkaca himaye olunduunu belirterek, Osman'n Giresun'dan kaldrlmasn isteyen ikyet yazlarn 3. Orduya letmilerdir49. Mlki makamlarn 37. Frka'y da sulayan bu yazsndan sonra Topal Osman, ifadesi alnmak zere Sivas Divan Harbi'ne arlm ve onu getirmekle de Menzil Mfettilii grevlendirilmitir. Bu defa 37. Frka Kafkas Kolordusu Komutanlar, Orduya Topal Osman' mdafaa eden ve mlki makamlar sulayc yazlaryla Osman' Divan- Harpten kurtarmak istemilerdir. Bilhassa 37. Frka Komutan tarafndan 3. Orduya yazlan yazda onun Frkaya pek ok hizmet ettiini, Balkan Muharebesi esnasnda ald yaras hala kapanmamken, yarann tesiriyle cansz bir ceset halinde srkledii bacan, itirak eyledii gaza iin bir iaret sayan Osman'n ad bir mcrim gibi grlmesinin doru olmayaca belirtilmitir. Btn bu savunmalara ramen Topal Osman'n, 3. Ordu Komutanlndan srarla Sivas'a celbe dilmesi istenmitir. 25 Austos 1936'da Sivas Divan Harbi'nde muhakeme edilen Osman Aa bir sre gzaltnda
48 Balcolu Mustafa, (2001) sayfa 99 49 ATASE Ar., Kls. 1888. Ds. 362, fhr, 41. Aktaran Balcolu, (2001) s178.
21
kalm,50 dnnde tekrar etesinin bana geen Mtareke srasnda yeniden kovuturmaya urayan Topal Osman devaml kamak ve saklanmak zorunda kalmtr. Karadeniz Blgesi Rumlar da yeni vasattan yararlanp, bir Pontus devleti kurma hazrlklarna girimilerdir. Bu defa da blgede direni tekilat kurmak isteyenler Topal Osman ve adamlarna mracaatla yardmn istemilerdir. Topal Osman sert metotlarla Rum etelerini ezmi, Giresun'dan Samsun'a kadar uzanan blgenin hkimi olmutur. Bu olaanst dnemde 17 18 Ocak 1919 ylnda toplanan Kars Kongresinde Giresun'da kurulmas kararlatrlan mdafaa rgtnn tekiline Osman Aa memur edilmitir. Bu arada Belediye Bakanl'n da uhdesine alan Topal Osman, 17 Mays'ta zmir'in igalinden iki gn sonra Giresun'da byk bir miting tertip ettirmitir. O sralarda Samsun'a kan Mustafa Kemal Paa tarafndan Havza'da kendisiyle grld ve bu blgenin emniyetinin salanmasyla grevlendirildii baz kaynaklar tarafndan tespit edilmitir.51 Topal Osman blgede bir terr unsurudur. yle ki Giresun Alaynn 3. taburunun Ordu Sancana geleceinin haber alnmas bile eraf telaa drmeye yetmitir. Ordu Mutasarrf Merkez Ordusu kumandan Nurettin Paaya endielerini bildirir. Ordu erafnn Osman Aadan korkular bouna deildir. Osman Aann terrnden Trkler de nasibini almaktadr. Osman Aa birliklerinin Tokatta ve Mecitznde de bir ok kye tecavzleri ikayet konusu olur. Yine blgede Rizeli Hafz Efendi idaresindeki 150 kiilik mfrezenin uygulamalar Orduda ikayet konusu olur. Hafz tutuklandysa da ksa sre sonra serbest braklp Bat Cephesine yollanr. Yine Tokatta Jandarmalarn erbeb- ekavete rahmet okutturacak eylemleri Merkez Ordusuna ikayet edilir.52
Srgnler
Blge halknn maruz kald durumlar Andreadis syle ifade eder: Btn Karadeniz kys, Harsiotis suyunun batsnda kalan alan tamamen boaltld. eteler, kendi deyileriyle, intikam almak iin Hristiyan kylerine dalyorlard. aresiz halkn mallarn yamalyor, onlar rktp karmak iin evleri atee veriyorlard. Direnmee kalkan ise derhal ldrlyordu. 1916 yaz ok scak geti53 szleriyle atmalar, yamalar ve srgnleri zetlemektedir Rus Ordusuna casusluk yaplyor, lojistik destek salanyor gerekesiyle Harit aynn batsndaki Hristiyan nfusun Cephenin 50 kilometre gneyine srlme karar alnr. Karar servetlerine de el konularak aznlklarn saf d edilmesiyle yek vcut gl bir devletin oluturulmasna dair Alman-ittihat plannn bir parasdr, srgnlerin ilki o srada bir snr ehri olan Tirebolu Rumlaryla ilgili olarak, muhtemelen ekim ay sonunda kararlatrlm, halka 9 kasm'da duyurulmu ve 16 Kasm'dan itibaren uygulanmaya balamtr. Rum nfus ilk aamada Giresun'a srlm, ardndan ierdeki ebinkarahisar'a ynlendirilmi ve srgnler ehre 3 Aralkta varmlardr Bu durumdan endielenen metropolit Germanos, Kafkasya cephesi kumandan Vehib Paa nezdinde bir giriimde ulunur, ama hi
50 51 52 53
ATASE Ar-, Kls 1888, Ds. 362. fhr. 43. Aktaran Balcolu, (2001) s178. Balcolu, (2001) sayfa 178-179 Balcolu, Bir Paa ki isyan, sayfa 186-187 Andreadis Yorgos, sayfa 56-57
22
bir sonu alamaz ve aralk ay banda Bahattin akir'in Samsun'a gelmesiyle birlikte srgn politikas sistemli bir biimde uygulanr.
Bundan sonra Trk eteleri Samsun blgesindeki kylere saldrrlar. Aralk sonuna kadar 18 ky tamamen, 15 ky de ksmen yaklmtr. 9 Ocakta 80 kii tutuklanr ve ertesi gn Havza'ya gnderilir. Ayn gn genel srgn uygulamas, Karavangelis'in ilk etelerini rgtledii, Samsun Rum varoundan, Kadkyden balatlr. 4.000 kii nce Havza'ya, ardndan orum'a gnderilir. Giresun evresindeki Rum kylerinin nakli de ayn tarihte balatlr. Onu Ocak sonunda Bafra evresi, ubatta da aramba ve nye izleyeceklerdir. Buralarda yaayan 30.000 kadar insan Ankara vilayetine doru yola karlr. Ordulu Rumlar 1917 Austosunda, Sinop Rumlar ise 6 Temmuzda nakledilirler. En son olarak metropolit Germanos ile ilgili olarak stanbuldaki evinde gzaltnda tutulma karar alnr. Rum tehciri, bir yl nce Ermenilere uygulanandan farkl olarak katliama yol amamtr; Yunanl yazarlar srlenlerin toplam nfusun te birinden fazla olduunu ve kayplarn da srlenlerin toplam nfusun te ikisine ulatn ileri srerek, tehcirin amac, srlen nfusu yoksunluk ve hastalklar yoluyla ortadan kaldrmak olan kansz bir katliam olarak nitelendirmektedirler. Eldeki dorudan tanklardan elde edilen bilgiye gre, srgnn kendisi ok sayda lm olayna yol amam olmakla birlikte, srgnlerin i blgelerde yerletirmelerinden sonra, salgn hastalklar, zellikle tifs pek ok kiinin hayatn almt.54 Berline gnderilmek zere hazrlanm bir metinde Avusturya Dileri Bakanl Srgnlere ilikin unlar ifade etmektedir: Trklerin politikas devlete kars tehlike olarak grdkleri Yunanllar genellemi bir kovulma hareketi ile btnyle ortadan kaldrmak ki daha nce Ermenilere kars da ayni politikay uygulamt. Trkler nfusu hi bir ayrma bakmakszn ve hayatta kalmalarna hi bir olanak vermeksizin baka alanlara gertme taktii altnda, yani sahillerden i alanlara doru, onlar insanlk d ve sefil koullar altnda ala terk ederek lme terk ediyorlar. Boaltlan evler ise eteciler tarafndan el gei54 Yerasimos, Pontus Meselesi
23
rildikten sonra yamalanp yaklp yklyor. Ermenilerin kovulmalar srasnda alnan btn tedbirler Pontus Rumlarna kar da aynen uygulanmaktadr55. Srgnn o yllarda balangta Ermeni Soykrm derecesine varamamas Yunanistann tarafszlna ihtiya duyulmasndandr. Yunanistan tarafszln bozduunda ise sre Bat Pontoslular iin kanla noktalanacaktr. Bu gn Yunanistanda Dou Pontostan gelme ok sayda insana rastlanrken neden Bat Pontostan gelenlere pek rastlanlmadnn aklamas da56 bu olaylarn sonucunun kanla noktalanmasnn ardnda yatmaktadr. Andreadis yaananlar zetlerken Selanik Elefteria (zgrlk) Meydannda balayan ve Fransz Devrimi gibi liberal ve insani deerler stne dayanan ve Sultan'n tm tebasna hitap eden, onun iktidarna ve sorumsuzluuna kar herkesi bir araya gelerek devrime katlmaa aran Jn Trk hareketi, ksa sre iinde milliyeti, faist bir Trk hareketine dnt. Jn Trklerin slogan artk zgrlk, Eitlik ve Kardelik deil, Trkiye Trklerindir olmutur. 1916 ylnda iitilen tek slogan buydu. Vehip Paa ordusunu byle bir hava iinde srmt cepheye 1916 Kasmnda Alman danmanlar ile birlikte, masum bir askeri gvenlik plan hazrlam Plan, gvenlik nedeniyle, Rus cephesi zerinde bulunan tm Hristiyanlarn, cepheden 50 kilometre kadar geriye aktarlmas gerektiini ileri sryordu. Plana gre, Ruslar Ortodoks Hristiyan olduu iin, cephe hattnda Hristiyanlarn varl bir gvenlik sorunu yaratyordu. Plan, Tirebolu'dan Bafra, Samsun ve Sinop'a kadar tm blgeyi kapsyordu. Bu szde geici bir pland, mantkl ve de masum nedenlerle hazrlanmt. Evet, bu belki mantkl ve amaca uygun bir pland, ama asla masumane deildi. Eer siz, soukkanllkla, tm bir nfusu k ortasnda yerinden yurdundan edip srerseniz, onlar alkla, souk ve hastalkla yok olmaa itmisiniz demektir. stne stlk, elli kilometre iki yz kilometreye karsa, plann hedefi iyice aikr olur. Ve srgnlerin geecei bilinen yol zerinde, her 20 kilometrede bir, sanki tesadfm gibi, eteler bekleyip pusu kurar ve aresiz Hristiyanlar katlederse, bu plann daha da iren olduu anlalr.57 Avusturya'nn stanbul bykelisi 17 ubat 1917 tarihinde ise yani kovulma ve katliamlar doruuna doru yol alrken unlar yazyor: Elcilerimiz Rumlara kars balayan barbarlklara, yerlerinden zorla g edilmelerine ve mlklerinin pazarlanmaya baladna ilikin raporlar grmekteler. Yunan stanbul Deniz Ussu raporunda ise unlar sylenmekte: Taradaki Hristiyan Rumlarn durumlar trajiktir. Tarada neredeyse Rum yerleim alan kalmamtr. Btn Hristiyan kyler atee verilmi, kendileri katledildiler, ele geirilenler ise canl canl atee verilip ldrlyorlar. rnein Bafra da: Srmeli kynde 300 kii bir okula doldurularak atee verildiler Toguzalan da 500 kadn ve ocuk toplanarak bir okulda canl canl atee verildiler Selamlk kynde kilise iinde Bafradan kovulanlar toplanarak atee verildi ve hepsi kmre dndler Amasya da; Erikli kynde Basiliou Charalampounun evinde 200 kiiyi yaktlar
55
.. , Anadolu Hellenizminin Soykrm, 7-14 Temmuz 1985 Selanik Konferans 56 Andreadis Yorgos, Tamama s 62 57 Andreadis Yorgos, Tamama s 59-61
24
Tuz kynde koy retmeninin evinde 400 kiiyi yaktlar (Konstantinos Fotiadisin arivinden aktaran , (1995)
Bunlar gibi insanin inanamayaca trden daha onlarca olay yaanmtr. Okuduunda insanin ancak korku filmlerinde olabileceine ihtimal verecei olaylar gemitir tarihe. Ancak Trk milliyetileri bu yntemlerle Bat Postusun tara alanlarn yok etmeyi baarmtr. Pontos Yrtme Konseyi'nin 2/11/1921 tarihli ve Yunan Dileri bakanlna gnderdii metinde hayatta kalmay bir ekilde baarm baz Pontoslularn ahitliklerine yer verilmektedir. Amasyann Amissou ilesinin Andreandon kynden 26 yandaki Ioannis Paraskevas Michailidisin kiisel gzlemleridir: Hamile olan Esim Vasiliki ile birlikte kurtulmutuk. Esim dalarda doum yapt ve orada ocuumuzu vaftiz de ettik, su anda iki aylktr. 50 yasndaki annem, 10 yasndaki kardeim ve 13 yasndaki kz kardeim Georgia ile 15 Haziran da Teke kynde halk pazarna gitmek zere gittiler. Trkler annemi ve iki ocuuyla birlikte toplam 190 daha soydamz gzaltna alp onlar taslarla oldurup katlettiler, ocuklarnn ise boynuna ip geirip sktktan sonra ipin bir ucuyla onlar havada salladktan sonra duvarlara arparak ldrdler. Hamile kadnlarn ise karnini deip domam bebeklerini karp kpeklerin nne atyorlard58. Pontus Rumlar merkez Birliinin Yunan Ordusuna 1919 da gnderdii bir metinde ise katletme yntemleri aklanyor: Trkler Pontus Rumlarn her zaman en kotu hava koullarnda ve onlara hi bir yiyecek ve dier temel gereksinim maddelerini yanlarna alma izni vermeden i taraflara gerterek yok ediyorlar. Gertilenlere refakat eden devlet grevlileri, onlarn yerleim alanlarnn yaknlarnda durmalarna asla izin vermezdi, ama her defasnda kn en ar olduu yerlerde ve kimsenin yaamad alanlarda konaklyorlard. Burada ikili bir ama gdlyordu: Birincisi konaklama ikincisi ise yiyecek temin edecek olanaklardan uzak tutmakt. Keza yallar ile ocuklara kimsenin yardm etmesine msaade edilmiyordu ve sonuta yardma ihtiya duyanlar yolda lyorlard. lkenin deiik alanlarnda gya askeri amala hamamlar kurulmutu. Yerlerinden edilenlere refakat eden devlet organlar ve polis/asker birlikleri belirli yerlerde gya salk iin kurulan toplu hamam alanlarnda gertilenleri banyo yapmaya zorluyorlard. Kn sfrn altnda dondurucu souundan birden bire 40 derece scaklktaki hamamda banyo yapan Rumlarn elbiselerine ise onlar hamamdayken el konuluyordu. Hamamdan sonra elbisesiz bu kez yine sfrn altndaki dondurucu soukta blk komutannn gelip onlar saymas iin plak halde bekletiyorlard ki bu blk komutan genellikle ya hi gelmez ya da en erken bir saatte gelirdi. Saymdan sonra bu kez de askeri doktorun tbbi kontrol iin yine plak ve kar stnde bekletilirler, Askeri doktor ise ilerinde salk acsndan en gl ve dayanabilecekleri hastadr deyip hastaneler sevk ediyor ve bu insanlar hastane yollarnda katlediliyorlard. Tokatn Arpa ve Nikopolis ve Sivas hamamlar dehet verici anlarla doludur59.
58 ... 1922, /5/VI(17) 59 Konstantinos Fotiadis in arivi, aktaran, , (1995 : 29)
25
Bu uygulamalara bakldnda Nazi Almanyasnda uygulanan yntemlerin hi de ilk olmadklar gzler nndedir. Yukarda alntlananlar Trk rklarnn Pontus halkn yok etmek iin hayata geirdii yntemlerden sadece bir ka. Pontus Rumlar merkez birliinin raporu Yunan devletine u neriyi yaparak bitiyor: Ulusal zgrln yeniden elde edilmesi ve uzun zamandr sren boyunduruun kaldrlmas iin her trl aba sarf edilmelidir. Pontuslu Rumlarn silahl birliklerinin bandaki en nemli isimlerinden (askeri lider de diyebiliriz) biri de Andon Paa dr. Ei Pelagia ile birlikte Pontus gerilla birliklerini yneten Andon Paa Pontus kylerini savunurken, bir yandan Trk devletinin dier yandan da Trk etelerinin en nemli korkularndan biri haline gelir. Trk devleti bana 50.000 lira dl koymutur. Andon Paa gerilla birlikleri iin birletirici bir edir ayn zamanda. Kendisi 1917 ylnda ldrlr ancak ei (ki kaptan Pelagia olarak anlmaktadr) 1923 ylna kadar da yoluna devam eder. Pontuslu Rumlarn yan sra Mslman erkezler de kendi bamsz gerilla hareketine ulamlardr. Bu hareketlerin askeri tehizat kaynaklar ise Trk ordusundan ele geirilenler silahlar ve esas itibariyle de Rusyadan (gerek Rusyadaki Pontoslulardan gerekse de Rus devletinden) gelen yardmlardr. Pontos gerilla hareketinin bandan sonuna kadar otonom olduu sylenir. rgtlenmelerine baktmzda bu durum aka grlmektedir: Sanda da Trk etelerinin Rum kylerine saldrlarn arttrmas zerine 15 Aralk 1917 de yerleim alannda kalanlarn hepsi genel kurula arlarak grleri istenir. Kurula hakim olan slogan: "Hrszlara ayn yntemle cevap verelim". Kurulda bir yrtme kurulu seilerek mutlak yetkilerle donatlrlar. Bu yrtme kurulu askeri konseyi oluturur ve bu konsey ayrca 9 askeri sorumluyu daha atar. 18-50 arasndaki btn erkekler yerleim alanlarnn savunmas iin gnlk askeri eitime balarlar. Sanda yerleim aleni olaanst koullar yaayan askeri kamp gibi ilemeye balar. Pontusun her blgesinde bylece gizli rgtlenmeler olumaya balar. Pontuslu metal alanlar kendi olanaklaryla silah yapmaya alrlar. Osmanl devletinin birinci dnya savanda yenilmesi zerine Pontus blgesine ngiliz ordusu (ngiliz komutanlarn banda olduu Hint askerler) konulanr. ngilizler kendi karlarnn mutlak ekilde isleyeceini garantiye almak iin Pontuslu gerilla gruplarndan silahlarn Trk askeri birliklerine teslim etmelerini ister60. Gerillalar bu tuzaa dmezler ve silahlarn da teslim etmezler. Kemalist hareketin gelimesine kadarki btn bir sre boyunca Pontus nfusu Pontus Cumhuriyeti dlerini olduu gibi korurlar. Rusyaya gm olan yaklak 100.000 Pontuslu Rum Pontusa dner. Gerillalar dalardan yava yava ehirlere inmeye balar. Amasya gibi yerlerde gece gndz yollarda dolamaya balarlar. Pontus hareketi tehlikeli bir aamaya geldii iindir ki Osmanl ynetimi Mustafa Kemal'i Pontus hareketini bastrmak iin blgeye gnderir.61 Mustafa Kemal, Pontus hareketini bastrmak iin balad gezisine ngilizlerin istekleri, sultanin maddi manevi destekleri ve yardmlaryla balar. Samsun'a gelir gelmez ngiliz
60
, , sayfa 239 61 Kurdistan Press, Ed. Orhan Kotan sve say 8, 31/12/1986
26
temsilci Yzba Hurst'la gren Mustafa Kemal, topluluklarn bakanlarn karargahna davet etti. Rumlarn nderi Garmanos bu davete icabet etmedi. Mustafa Kemal, blgenin durumuyla ilgili olarak stanbul'a gnderdii 22 Mays 1919 tarihli raporlarda; Germanos'un idaresindeki Rum etelerinin siyasi bir mahiyetleri olduunu belirtmektedir. Raporda otuz Samsun'da, krk kadar Rum etesi saylmakta, buna karlk alts Samsun'da bulunan on kadar Trk etesi olduu bildirilmektedir.62 Mustafa Kemal 5 Haziran 1919'da Havza'dan gnderdii raporlarla, Rum faaliyetleriyle ilgili yeni bilgiler verir. Ona gre aznlkta olmalarna ramen Sivas Vilayeti'nin Amasya ve Tokat Sancaklarnda da, ayn Canik Livas'nda olduu gibi Rumlar etecilik ve siyasi amal almalar yapmaktadrlar Mustafa Kemal Paa'ya gre, Samsun ve gneyindeki asayiin salanmas iin mevcut jandarma ve birlikler yetmeyecei iin birka bin erin silah altna alnmas uygun olacaktr.63 Ayrca Samsun'daki Ortodoks Piskoposunun da blgeden uzaklatrlmasnn yerinde olacan dnmektedir. Yunan Hkmeti'nden emir alan Mavri Mira adl rgtn, Samsun ve Trabzon mntkasnda ihtilaller karmak iin silah ve cephane datm yaptn belirten Mustafa Kemal, Harbiye Nezareti'nden bunlara kar tedbir alnmasn da istemektedir64. Karadeniz Blgesi'ndeki Rum faaliyetleri karsnda, stanbul Hkmetlerinin de duyarsz kalmadklar gzlenmektedir65. Nitekim, 15 Temmuz 1919'da Vakit Gazetesi ile bir mlakat yapan Nafa Nazr Ferid Bey, Anadolu'dan ne maksatla ktklar bilinen Rumlarn tekrar geri dnmelerine engel olacaklarn, bu konuda Trabzon ve Samsun'daki yetkililerin, daha nce Ali Kemal Bey zamannda byle kesin emirler aldklarn da belirterek; bu konuda tilaf Devletleri temsilcilerinin de aydnlatldn ifade etmektedir.66 19 Maysta Samsuna ayak basar basmaz Pontus zgrlk hareketine kar Trk etelerini rgtleyerek ie balar. lk grtklerinden birisinin de Topal Osman olduu sylenir. Trk devletinin kendi arivlerinden de kan deerlendirmelere baklrsa Mustafa Kemal Pontus gerilla hareketine Yunan devletinden daha ok nem verir. Bu yzden de gerilla birliklerinin datlmas iin iki kolorduyu harekete geirir. 30 bin Trk askeri 18 bin gerilla ve bandaki 300 gerilla nderine kar harekete geirilir. M. Kemal nutukta Pontos hareketinden sz ederken verdii nem gzlenmektedir: Dalarda kurulan Pontus rgtleri yleydi: a) Birtakm elebalar ynetiminde silahl ve sava birlikler;
62 63 64 65 66 H.T.V.D. Say: 4 {Haziran 1953), Vesika: 69 Akt. Balcolu Bir Paa s 82 H.T.V.D. Say: 4 (Haziran 1953), Vesika: 71. T.B.M.M. Ar. Rumuz i, Ds.4. Akt Balcolu, Bir Paa s 83 Vakit Gazetesi, "Rum ve Ermeni Muhareceti", 15 Temmuz 1919 Akt Balcolu, Bir Paa s 83 Balcolu, Bir Paa s 82- 83
27
b) Bunlarn beslenmesini salayan retimci Pontus halk; c) Ynetim ve kolluk kurullar ile kentlerden ve kylerden yiyecek salamakla grevli ulatrma kollar. etelerin alma blgeleri ayrlmt. Pontus haydutlarnn kuvveti, balangta 6.000 - 7.000 silahl idi. Daha sonra her yerde katlanlarla 25.000'i buldu. Bu kuvvetler, ufak birliklere ayrlarak trl yerlerde barnyorlard. Pontus etecilerinin ii gc, Mslman kylerini yakmak, Mslman halka kar, usa, imgeye smaz ar sular ilemek gibi, kan dkc bir srnn yaptklarndan baka bir ey deildi. Biz, Anadolu'ya kar kmaz Trk halkn uyardk. Akla gelen tehlikelere kar nlemler almaya baladk. Merkezi Sivas'ta bulunan nc Kolordu, btn abasn, trl blgelerde gzken eteleri izleyip tepeleme iine zgledi. Trabzon blgesinde dolaan 'Krolu' adndaki Rum etesiyle 'Eftalidi' etesini ve br eteleri merkezi Erzurum'da bulunan On beinci Kolordu izleyip tepeliyordu. Bir yandan Pontus haydutlarnn dnp dolatklar yerlerde, halk silahlandrlarak ulusal rgtler kuruldu67. Pontus gerilla hareketinin en nemli zaaf ortak bir kumanda merkezinden yoksun oluudur. Yunan ordusunda komutanlk yapan Pontus kkenli X. Karaiskos aslnda bunu yapmaya yeltenir. Atina Pontus Kurulu da aslnda bunu gerekletirmeye alr. Gerillalar, Rum nfusun tehcirini nlemeyi baaramam olmakla beraber, zellikle yaklan kylerden kaan Rumlar bir araya getirerek dalarda "kurtarlm blgeler" oluturarak, yeni birliklerin kurulmas ve Trk ordusunun bu ayaklanma karsnda etkisiz kalmas karsnda, yerel bir uzlama salanr ve Trk kylleri kendi gvenliklerini salamak zere silahl gerilla birliklerinin ve Yunan srgnlerinin yiyecek gereksinmelerini karlamay kabul ederler. Sava bittiinde bu "modus vivendi" hala geerlidir ve 1918'de tehcire urayan Rumlar yava yava kendi kylerine dnmeye baladklarnda, tabii ki, ehirli ve krsal kesimden Mslmanlar, tehcire urayan Rum ve Ermenilerin mallarn geri vermekten hi memnun olmazlar. atmalar yeniden balar68. Kurtarlm blgelerde Gerillalar kendi ynetimlerini ve hukuklarn oluturma faaliyetlerine geerler, Gerilla komutanlarndan Stilianos Kosmidisin abalaryla st askeri konsey oluturulup birbiriyle atan gruplar arasndaki ilikileri dzenleyen bir ceza hukuku, ardndan da kurtarlm alanlarda mahkemeler oluturulur, silah tama hizmeti devreye sokulur. Blgedeki erkez gerillalar ile dayanma gruplar oluturulur. Pontos Blgesindeki erkezlerin faaliyetleri hakknda yazlanlar blge erkezlerinin de Bat Anadoludaki gibi bir tehlike olarak alglandn gryoruz: erkezlerin ykc etkileri Merkez Ordusu Blgesi'nde [Pontos] de grld. Ordu mntkasnn eitli yerlerinde bulunan erkezler, daha youn olarak aramba, Bafra, Tokat ve zellikle Sivas Uzun Yayla ile Aziziye (Pnarba) kazasnda yayorlard. Osmanl Devleti'nin mtarekeden sonra iinde bulunduu zaaftan yararlanmak isteyen eitli unsurlar gibi erkezler de, merkezi Anadolu'da karklk kardlar. Daha 6 Haziran 19l9'da 15. Frka 3. Kolordu yazsnda Alaam ve Bafra yresinde geni blc erkez eteleri hareketi grldn bildirerek, uyarmaklayd.69
67 Nutuktan aktaran Alev Cokun Cumhuriyet18.11.2006 68 Yerasimos 69 Balcolu Mustafa, Bir Paa ki syan, Nobel, 2003. s 200-201
28
Bu baarl almalardan sonra daha nce de bahsini ettiimiz Yunan ordusunda komutanlk yapan Pontus kkenli X. Karaiskos stanbula gidip oradan Pontusa silah sevkyat iin Yunanl yetkililerle grr, ancak abalar bounadr, Yunanl yetkililer buna yanamadklar gibi Karaiskosun Pontosa geiini de engellerler.
Hareketin Sonu ve Kovulma

Gerillalar Yunan hkmetlerinden - Hem kralclardan hem de Venizelostan - defalarca yardim talebinde bulunurlar. Ancak bavurular faydaszdr, yant alamazlar. Pontoslu gerillalarn 16.8.1919 da yazdklar ve en son Yunan dilerine ulasan aadaki mektup olduka dikkate deerdir. Pontosun bamszl ve zgrl iin savaan gerilla nderlerinin emirleri dorultusunda sizlere aadakileri belirtmek isteriz: Bilindii zere Pontosun evlatlar kendi nderleri etrafnda Trkle kars son 5 yldr bakaldrm durumda. Maalesef bunlar sadece mavzer ile savayorlar ki bunlar bile Trklerden satn almakta zorlanmaktalar, keza yiyecek sorunu bal bana bir sorun. Ka kadar kendilerini zor karrlar, bu yzden Ekime kadar gda tedariki iin bir eyler yaplmaldr. Bunlarn yannda giyecek ve kuanacak malzeme eksiklii de yaanmaktadr. Yarallar iin ila ve gerekli malzemeler de bir baka sorun. Mitralyz ve dier silah eksikliklerimiz tam tehizat giderilmelidir. Bu yzden kendimiz masraflarn karlamak zere iki kiiyi buraya askeri eitim iin gndermek istiyoruz. lkelerinin bamszl iin umutsuzca arpan sevgili lkemizin mcadeleci ocuklarnn ihtiyalarn sizlere bildiriyoruz70 Yunan devleti Pontus mcadelesini kavramam ya da anlamak istememitir. Bu yzden, Pontoslu gerillalara Yunanistandan hi bir yardm gnderilmemitir. Pire limannda Amasyaya gitmek zere silah ve cephaneliin bir gemiye doldurulduu sylense de bu gemi asla hareket etmeyecektir. Eskiehir'in Yunanllarca igal edilmesinden sonra stanbul'daki Pontus Komitesi, o srada zmir'de bulunan Yunan Babakan Gunaris'i ziyaret ederek Pontus'a asker karlmas yolunda son bir talepte bulunduysa da bu talep Ankara ynnde ilerlemeyi yeleyen Yunan Genelkurmay tarafndan reddedildi.32 Bir defa daha Yunanllar Pontus Rumlarn yalnz brakmlard71. Bu durum ilk balardaki baarlara ve gerillalarn birleme, ortak komuta merkezinden ynetilmelerine byk bir darbe vurur. Gerilla gruplarnda moralsizlik hzla yaylmaktadr. Trk ordusu Boleviklerin yardmyla yeniden toparlanr ve Franszlar ile talyanlarn yardmlarn da alarak stn duruma geer. Bu durum gerilla gruplarnn ortak kumanda merkezince ynetilmesi eilimini zayflatr ve gerilla gruplar kendi balarna ve bazen de kendi aralarnda boumaya balarlar. Sonu ise trajiktir. Ancak btn bunlara ramen Pontus gerilla hareketi Trk ordusunu ok byk zorluklara srkler. ubat 1922 de Trk generali atekes ister. Gereke ise Trk ordusunun baka alanlardan Pontos cephesine asker getirmenin gsterdii glklerdir. Dier yandan asl
Bu metin sahte isimlerle Atinadaki Pontus Merkez Kurulu toplantsna katlan birisi tarafndan Yunan dileri bakanlna iletilir, Konstantinos Fotiadis in arivi, aktaran, , (1995 : 37) 71 Balcolu, Bir Paa s 119
70
29
ama ise Pontus cephesiyle geici bir bar yaparak btn gcn Egede Yunan ordusuna kar kullanmaktr. Gerillalar, bir yandan ok zor koullardan ve kadn ile ocuklara kar stlendikleri sorumluluklarndan tr dayanacak fazla gce sahip deildir, mecburen atekesi kabul edeceklerdir. Yunan devletinin mesafeli duruuna ramen Pontus hareketinin her zaman Yunan devleti ile zdeleir tavrlar vardr. Romantik ballk devam eder. rnein 1922 ylnda Yunan ordusu Egeden ilere doru ilerleyince Pontus gerilla hareketinden Kiriakos Papadopoulos (dier ismiyle Parasukli ksa bacak) 500 gerillayla birlikte Pontostan kalkarak Yunan ordusu ile birlemek ister. Pontus gerilla hareketinin otonom yapsnn bedeli ok ar denir. Batumda General Anonya tarafndan oluturulan birlik Bolevikler tarafndan datlr. Hatta Rusyada Boleviklerce tutuklanp Trklere teslim edilen Pontus gerillalarnn olduuna dair tanklklar sz konusudur. Keza Trk - Sovyet yaknlamas Boleviklerin Anadoludaki ulusal kurtulu hareketlerine kar olumsuz tavryla sonulanr. Hatta Pontuslu gerillalarn ticari amala blgede bulunan Amerikal denizcilerce tutuklanp Amasyadaki Trk askeri birliklerine teslim edildiine ilikin ikyetler sz konusudur. Ankara Hkmeti Blgedeki gerilla faaliyetini nlemek iin gerillann lojistik destek ald kyleri boaltarak tekrar srgne bavurur. Ankara kontrol blgesindeki istikrar bozabilecek her trl unsuru askere alarak sorunu zmleme kararndadr, Gayrimslimleri de askere alarak, Pontoslulardan gelebilecek tehlikeyi bertaraf etmek iin Osmanl gibi yeniden Amele taburlar oluturulmutur. Pontoslularn bir ksm davete uymadlarsa da, celbe uyanlardan amele taburlar oluturularak, bir ksm da etkisiz hale getirildiler. Merkez Ordusunun 12 Mart 1921 tarihli detayl emrinde bu amele taburlar tekili, saka arabalar ve koumlu hayvanlarn temini ile birlikte zikredilmektedir72 Peyderpey celp edilen Hristiyanlarla her taburun mevcudunun 800e karlmas iin almalara devam edilecei kaydedilmektedir. Bu taburlara numaralar verilmitir. Tespit edebildiimiz Amele taburlarnn numaralar 8 den balayp 13 de bittiine gre baka amele taburlar da sz konusu olmaldr. Ardndan Blgede silah toplanmasna geilir, silah toplanmasna nce Gayrimslimlerden balanr. Samsun ve dier blgelerde silah toplayan mfrezelere kar konulur. Ordu birliklerinin silah toplama faaliyeti srasnda Tokat, aramba ve Bafrada Nebiyan blgesi en ok karlk grd blgelerdir. 6 Nisan 1921 tarihinde balayan harekat youn iddete ramen baarl olamaz. Ordu birlikleri ve Giresun alayndan takviyeli birlikler Nebiyan ve arambada varlk gsteremezler. arambadaki birliklerin komutan Kemal Bey Divan- Harbe verilir. arambada gsterilen baarszlk zerine, buraya iddeti ile tannan Giresun Alayna bal takmlar gnderilir. Gnderilen alayn iddeti ve terr, Mlki amirlerin bile ikayetlerine maruz kalacaktr. Bu birliklerden bir ksm halkn basksyla geri ekilirler. Ankara 12 Haziran 1921 de btn Ka72 Milli Mcadelede amele taburlar konusu Mustafa Balcolunun ki syan Kogiri Pontus , Bir Paa Nurettin Paa, babil y.2003 s 32-36
30
radeniz mntkasn sava blgesi ilan ederek blgedeki Rumlarn srgnne karar verir. Krsal blgeler zaten daha nce boaltlm, kyler yaklmtr. Bu kararn ardndan, 16 Haziran'da cra Vekilleri Heyeti Samsun'a bir Yunan karmas ihtimalinin artt gerekesiyle 16-50 ya arasnda eli silah tutan Rumlarn blge dna evklerini kararlatrd.315 Kararn alnmasyla birlikte Samsun, Bafra ve Alaam ehirlerindeki 15 ile 50 ya arasndaki erkeklerin tutuklanmasna baland. Ertesi gn, ilk gmen kafilesi i blgelere gitmek iin Samsun'dan yola karld. Kafile ilk durak yeri olan Kavak'ta Trk kaynaklarna gre Rum etelerinin, Rum kaynaklarna gre Trk Muhafzlarnn ateine maruz kald ve pek ok insan ld. Haziran ay ierisinde yaplan evklerde de benzer olaylar meydan geldi.316 Byle olaylar meydana getirenler, daha ok muhafzlarn tutumundan da istifade eden Trk eteleriydi. Bunlarn banda da Topal Osman etesi ile Tokat yresindeki aki Ali etesi vardr.317 Olayn tepki ekmesi karsnda 25 Haziran tarihli Dahiliye Vekaletinden gelen yazda Karadeniz eridindeki Rumlarn srgnnn Ordu'nun gvenlii iin alnm bir tedbir olduu, techir olmad belirtilmektedir. Ayrca 15-50 ya arasndakilerin dnda ve bilhassa kadn ve ocuklarn srgnnn katiyen doru olmayaca vurgulanan yazda, Rumlarn mal ve gayr-i menkullerine tecavz, apul ve gayr-i meru hareketler de uygun grlmemektedir. Erkeklerin evki zerine, yalnz kalacak olan ocuk ve kadnlarn rz ve namuslarnn korunmasna fevkalade itina gsterilmesini isteyen Dahiliye Vekaleti, bu hususlarda suistimali grlecek btn memurlarn cezalandrlmas, saldrlara meydan verilmemesi verilen emirlere aykr hareket edenlerin derhal azlini ve haklarnda Kanuni ilem yaplmasn ister.73 Ancak Uygulamalarn yle olmadn Dnemin Sal Bakan Rza Nurdan reniyoruz.Rza Nur Hatratnda Topal Osmanla aralarnda geen bir konumay aktarr: Aa, Pontusu iyi temizle! dedim. Temizliyorum dedi. Rum kylerinde ta ta stnde brakma. dedim. yle yapyorum ama, kiliseleri ve iyi binalar lzm olur diye saklyorum dedi. Onlar da yk, hatt talarn uzaklara yolla, dat. Ne olur ne olmaz, bir daha burada kilise vard diyemesinler. dedim. Sahi yle yapalm. Bu kadar akl edemedim. dedi. Topal Osman yeni bir Krolu'dur.74 Merkez Ordusu Komutanl, Temmuz ve Austos aylarnda Bat Cephesi'nin byk ihtiya duyduu birlikleri gndermeye alt iin srgne gnderme yavalad. Sakarya Sava'nda Yunanllarn yenilgi ile geri ekilmeleri zerine Rumlara kar esas harekat balatld. Bu srada hem dalardaki Rum etelerine kar harekat gerekletiriliyor hem de srgn ileri artan bir hzla devam ediyordu. Bu devrede gnderilen srgnler arasnda kadn, ocuk ve ihtiyarlar da vard. Srgn Kararnamesinde bunlarn gnderilmesi ile ilgili bir hkm olmamasna ramen, Nurettin Paa tarafndan bu karara varlmt. Bu hususta, yetkili makamlar hibir tepki gstermemilerdir. Nurettin Paa'ya gre; "Memleketimizdeki Rumlar bir ylandr ve bu ylanlarn zehirleri kadnlardr." Kadnlar, Pontusuluk emeli gden erkeklerine fikren, bedenen ve malca yardm etmilerdir. Ayrca stiklal Mahkemesi'ne verilenler arasnda ekyaya yataklk, cinayete tevik ve muhbirlik yapmakla sulanan kadnlar da vardr. Bu yzden kadnlara da erkeklerle ayn eyi yaptklarn belirten Nurettin Paa, ihtiyarlarn tehciriyle ilgili olarak da, yle demektedir: "Gmenez'de ihtiyardr diye sevk edilmeyen 65 yandaki bir Rum, Alaam kylarnda dolaan Yunan torpidosuna bayrak sallam, onlar da bir sandalla kyya kmlardr. Yetien kuvvetler Yunanllar sahilden pskrtmlerdi!".
73 Balcolu, Bir Paa s 102-118 74 Rza Nur, Hayat ve Hatratm aret y.1992 s 164
31
htiyar, Kel Nikola da bayrak sallad yerde astrlmtr.322 "Nurettin Paa'ya gre bunlar Rumlarn kadn, erkek, ocuk-yal tehcirleri iin hakl gerekelerdir. Anlalyor ki, Rum unsuru arasnda devlet olma fikri kuvvetli bir biimde yer edinmitir. Bu yzden etecilere dayanak olabilecek hibir unsur brakmamak yolu tutulmutur.75 Pontus Harekat'nn devam ettii srada, T.B.M.M.'de yaplan grmelerde, Merkez Ordusu Komutan Nurettin Paa'nn kanunsuz uygulamalar yapt, baarszlk gsterdii eklinde iddialarla 3 Kasm 1921'de, Merkez Ordusu Komutanl'ndan alnd.345 Bir sre sonra 8 ubat 1922'de Merkez ordusu da lavedildi. Bundan sonra Pontos harekatn yrtme grevi Dahiliye Vekaleti kontrolnde, 10. Frka'ya brakld. Bu frkann komutanlna da Cemil Cahit Bey tayin edildi.346 nsan ve silah bakmndan daha da kuvvetlendirilen birlikler, yllar sren bu sorunu 1923'n ubat aynda tamamen bitirdiler.76 Pontustaki gerilla hareketi iin sonun balangc aslnda Aralk 1920 dr. Ermeni hareketinin btnyle ezilmesiyle Kemalistler Boleviklerle dirsek temasna girdiler. Bir yandan Sovyetlerden Kemalistlere akan yardm, dier yandan ngiltere-Sovyetler, Sovyetler-Trkiye ve ngiltere ile Bekir Sami arasnda 16 Mart 1921 tarihinde imzalanan anlamayla Pontus hareketinin kaderi izilmi olur. ngiltere, Sovyetler arasnda Trkiyeyi bir tampon devlet olarak varlmasn desteklemektedir. Bu tarihten sonra ngilizler tarafszln ilan ederler. Basta Yunan devleti olmak zere Pontos da kaderine terk edilir. Dnemin reel politii bir anlamda detant diyebiliriz- Pontos hareketinin sonunu belirleyen koullardr. Lozan antlamasnn imzalanmasndan sonra kalan son gerilla birlikleri de dalardan Karadeniz sahillerine inerek gemilerle ya Yunanistana ya da Rusyaya doru katlar. Yunan ordusunun Anadoludaki yenilgisinden bir yl sonra bile Pontus dalarnda arpan gerillalar mevcuttu. Jenoside kars tek direni ise bizzat Pontus Rumlarnn kendilerinden gelmitir. nceleri savunma gruplar olarak kurulmu ancak daha sonra gerilla birliklerine dnmtr. Pontus Rumlar merkez birliinin 1922 ylnda Atinada hesaplad istatistiklere gre 1914 ile 1922 aras Pontos Jenosidinde toplam 303.238 kii hayatini kaybetmitir. Bunlardan 232.556 kii birinci dnya sava esnasnda yani 1914 ile 1918 arasnda katledilmilerdi. Austosta Yunan cephesinin kmesinden 1924 baharna kadar ise ounluu ocuk ve kadnlarn oluturduu 50.000 kii daha katledilir77. G. Valavanis ise Pontus un insan kaybnn 1924 ylna kadar 353.000 olduunu aklamaktadr.
75 Balcolu, Bir Paa s 119-120 76 Balcolu Bir Paa s 126 77 (1986) , . , 263
32
Kaynaklar
1. Ali Gler,Yunan Gizli Tekilatlar, Kltr ve Turizm Bakanl1988, 2. Andreadis Yorgos Tamama Pontos'un Yitik Kz ev. Ragp Zarakolu, Belge Y. 2003 3. Andreadis Yorgos, Gizli Din Tayanlar, ev. Atilla Tuygan, Belge Y. 1999. 4. Asan mer, Pontos Kltr, Belge yaynlar, 2000 s xxxv 5. Balcolu Mustafa Tekilat- Mahsusadan Cumhuriyete, Nobel Y. 2001 6. Balcolu Mustafa, Bir Paa ki syan, Nobel, 2003. 7. Ylmaz Kurt, Pontos Meselesi, TBMM Basmevi, 1995) 8. H.T.V.D. Say: 4 (Haziran 1953), Vesika: 71. 9. R Luxemburg, Ausgevahlte Reden und Schriften, Berlin 1951, Akt. Kemal Atatrk ve ada Trkiye johannes Glasneck ev Arif Gelen Onur yaynlar 1976 10. Rza Nur, Hayat ve Hatratm aret y.1992 11. Sotiriyu Dido, Benden Selam Syle Anadolu'ya ev Attila Tokatl Sander Y. 12. Sotiriyu Dido, (Kanl Topraklar) 13. Tunaya Tark Zafer, Trkiye'de Siyasal Partiler, letiim Y.2000, Cilt 3 14. Trk stiklal Harbi VI. Cilt Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl 1974 15. ... 1922, /5/VI(17) 16. , (1995) , (Vlasi Avcidi, Pontus Hellenizmi) , , /, 17. , (1995) , , , /, 18. , (1980) ( A. Aleksis, Pontuslularn Ulusal Ruhu) , . , , 19. (1986) (G. Valavanis, ada Genel Potus Tarihi) , . , 20. (1987) , (N. Gavriilidis, Babam Kostas Gavriilidis) . 21. (1971) ,(I. Zarevant, Birleik ve Bamsz Trkiye) 22. , (1936) ( D. Kuoyannopulos, Pontus Gerillalar Arasnda), ., 23. . (1982) & ( Neoklis Saris, lk Trk Cumhuriyetinde D Politika ve Siyasal Gelimeler), . , , 159 24. . (1990) , (Neoklis Sarris, Osmanl Gereklii). , , , 92 25. ., 1990, B, .134 26. ., 1990, , .49 27. , (1957) 1461- 1922, (L. Odisseas, 1461-1922 arasnda Trk egemenliindeki Pontus Rumlar) , , 28. (1990) (Periklis Rodakis, Milliyetiliin Kr Dm) . , , 33 29. , 1990, 34-36 30. . (1990 ) (Skalieris Yorgos, Anadolu Halklar ve Airetleri), . , 18-21 31. , . , , ( S. Christos, Kars Yll) . , 32. , , (D. Psatas, Pontus Topra), . , 33. , , , . ,
33
Makaleler (Trke) a) Alev Cokun, AB tarafndan Dayatlan Yeni Bir Konu: Pontus, Cumhuriyet 16.11.2006 b) Alev Cokun AB tarafndan Dayatlan Yeni Bir Konu: Pontus Cumhuriyet 18.11.2006 c) Kurdistan Press, Ed. Orhan Kotan sve say 8, 31/12/1986 Makaleler (Yunanca) a) (1989) (P. Kaisidis, Pontustaki Sloganlar balkl yazs), . , . 4, /, 2 b) (Trabzondan Mektuplar, 1908, stanbul), . , /, 14/12/1908, 5 c) .. , ( P.K. Enepekidis, Anadolu Hellenizminin Soykrm, 7-14 Temmuz 1985 Selanik Konferans), . /, 7-14 1985 Internet Yerasimos Stefanos, Pontus Meselesi (1912-1923) www.karalahana.org

Pontos Sorunu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Pontos Sorunu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Hazrlayanlar Sait etinolu Dara Cibran

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

Yazdaki tm Yunanca kaynaklar Dara Cibran tarafndan deerlendirilmitir

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

14 , (1971) sayfa 37-38 15 Age, sayfa 41

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

Mslmanlar Ortodoks Rum Ermeni, Gregoryen ve Katolikler Protestan Toplam

Ortodoks Yunan Mslman Yunan Kriptohristiyan Toplam

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

Uluslararas Devrimci Hareket

Yunanca (Halklar) Dergisi Birinci Says, 1987, sayfa 44

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

Pontosun Politik rgtlenmesi

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

27 Yerasimos S. Pontus Meselesi 28 Tunaya Tark Zafer, (2000), Cilt 3, s 561

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

29 Yerasimos, Pontos Meselesi 30 Yerasimos, Pontus Meselesi 31 , (1957) sayfa 84

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

Hrisantosun izgisi, bamszlk ya da eitliki-otonomi izgisi olarak nitelenmektedir.

Trabzon Geici Hkmeti ve Rusya da 1917 Mart Devrimi

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

Pontos Gerilla45 Hareketi

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

58 ... 1922, /5/VI(17) 59 Konstantinos Fotiadis in arivi, aktaran, , (1995 : 29)

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu

www.peyamaazadi.com Yaknda ayn isimle kacak olan kitabn zetidir.

Dara Cibran - Sait etinolu, Pontus Sorunu