Sakarya Üniversitesi Dif

Mhendislerin DFERANSYELDENKLEMLER
Do.Dr.TahsinEnginProf.Dr.YunusA.engel

Sakaryaniversitesi MakinaMhendisliiBlm
Eyll2008 SAKARYA
-1Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel
NDEKLER
BLM1BRNCMERTEBEDENDFERANSYELDENKLEMLER
1.1.GR 1.2.BAZITEMELTANIMLAMALAR 1.3.DFERANSYELDENKLEMLERNZMLER 1.4.DFERANSYELDENKLEMLERNDORUDANNTEGRALYOLUYLAZMLER 1.5.PROBLEMLER BLM2BRNCMERTEBEDENLNEERDFERANSYELDENKLEMLER 2.1.GR 2.2.BRNCMERTEBEDFERANSYELDENKLEMLEREGENELBAKI 2.3.BRNCMERTEBELNEERDFERANSYELDENKLEMLER 2.4LNEEROLMAYANBRNCMERTEBEDENDFERANSYELDENKLEMLER 2.4.1.DeikenlerineAyrlabilirTipteBirinciMertebedenDenklemler 2.4.2.HomojenTipteBirinciMertebedenDenklemler 2.4.3.TamDiferansiyelDenklemler 2.4.4.BazzelTipDiferansiyelDenklemler 2.5.BRNCMERTEBEDENDENKLEMLERNSSTEMATKYAKLAIM 2.6.MHENDSLKUYGULAMALARI 2.7.PROBLEMLER BLM3KNCveYKSEKMERTEBEDENLNEERDFERANSYELDENKLEMLER 3.1GR 3.2.LNEERBAIMSIZLIKVEWRONSKIANFONKSYONLARI 3.3.HOMOJENDENKLEMLERTEORS 3.4.SABTKATAYILIHOMOJENDENKLEMLER 3.5.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLERTEORS 3.6.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER;BELRSZKATSAYILARYNTEM 3.7.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER:SABTNDEMMETODU 3.8EULERDENKLEMLER 3.9.MHENDSLKUYGULAMALARI 3.10.PROBLEMLER BLM4LNEERDFERANSYELDENKLEMSSTEMLERNNZM 5.1.GR 5.2. LNEER DFERANSYEL DENKLEM SSTEMLERNN ELMNASYON YNTEM LE ZM 5.3.ZDEERYNTEMLEZM 5.4.MATRSYNTEMLEZM 5.5.MHENDSLKUYGULAMALARI
BLM5LAPLACEDNM 6.1.LAPLACEDNM 6.2.LAPLACEDNMNNTEMELZELLKLER 6.3.TREVNVEDFERANSYELDENKLEMLERNLAPLACEDNMLER 6.4.TERSLAPLACEDNM 6.5.DFERANSYELDENKLEMLERNLAPLACEDNMLEZM 6.6.KONVOLSYONTEOREM 6.7.PROBLEMLER BLM6DFERANSYELDENKLEMLERNSAYISALZM 7.1.GR 7.2.SAYISALNTEGRALALMA 7.3.EULERYNTEM 7.4.TAYLORSERSYNTEM 7.5.RUNGEKUTTAYNTEM
1. BLM BRNCMERTEBEDENDFERANSYELDENKLEMLER
1.1.GR Diferansiyel denklemler uzun yllardr, dnyada ou fiziksel bilimler ve mhendislik dallarnda nemli bir yer tutmaktadr. Bilim adamlar ve mhendisler genellikle deiime urayan sistemleri incelerler ve diferansiyel denklemler mhendislere bir sistemdeki anahtar deikenlerin deiimini inceleme ve fiziksel olay daha iyi anlama olana getirir. Bilim ve matematik rencilerine ynelik matematik retimi uzun sredir bilim ve mhendislik faklteleri arasnda bir anlamazlk konusu olmutur. Bilim ve mhendislik faklteleri rencilerin teorik matematikle aralarnn ok da iyi olmad konusunda hemfikirlerdir. Zira bu tarz retim rencilerin problem zme becerilerini gelitirebilmelerine yardmc olamamaktadr. Bu uygulama ou niversitede bu dersten baarszlk orann % 50lere kadar karmtr. Bu ise doa bilimleri ve mhendislik blmleri iin nemli bir kayptr. Bu tartma ve anlamazlk genellikle matematik renimi gren rencilerle doa bilimleri ve mhendislik renimi gren rencilere farkl ierikli derslerin olumasyla sonulanmtr. Bylece doa bilimleri ve mhendislik faklteleri rencilerine kendi disiplinleri ierisinde karlatklar problemleri zebilmeleri iin matematikderslerinikendilerivermeyolunubenimsemilerdir. Diferansiyel denklemleri cebirsel denklemlerden ayran en nemli zellik fonksiyon trevleri iermeleridir. Diferansiyel denklemlerin incelenmesi iyi bir matematik altyaps gerektirir ve dolaysyla rencilerin bu derse balamadan nce baml ve bamsz deiken, srekli ve sreksiz fonksiyon, adi ve ksmi trevler, farklar ve artrmlar ile integral gibitemelkonulargzdengeirmelerikesinliklenerilir. 1.2.BAZITEMELTANIMLAMALAR Bir ya da daha fazla fonksiyonun trevlerini ieren denklemlere diferansiyel denklem diyoruz. Dier bir ifadeyle diferansiyel denklem bir takm fonksiyonlar ile bunlarn trevleri arasndaki ilikiyi temsil eder. Bu kavram ilk olarak 1676 ylnda Leibniz tarafndan kullanld ve diferansiyel denklemler uzun zamandr ok eitli pratik problemin modellenmesi ve zlmesi iin bilim adamlar ve mhendisler tarafndan kullanlmaktadr. ou bilimsel problemlerin tarif edilmesi baz anahtar deikenlerin dier deikenlere gre olan deiimlerini ierir. Genellikle bu deikenlerdeki ok kk deiimlerin dikkate alnmas daha genel ve hassas bir tanmlama salar. Deikenlerin sonsuz kk veya diferansiyel deiimlerinin dikkate alnmas durumunda, deiim hzlarn trevlerle ifade etmek suretiyle, fiziksel prensip ve kanunlar iin kesin matematiksel formlasyonlar salayan diferansiyel denklemler elde edilir. Bu yzden diferansiyel denklemler uzun zamandr doa bilimleri ve mhendislikte karlalan ok farkl problemlere baaryla uygulanmaktadr. Aratrmalar, diferansiyel denklemlerin yeni uygulamalarn kefetmeye sadece fiziksel bilimlerde deil ayn zamanda biyoloji, tp, istatistik, sosyoloji, psikoloji ve ekonomi gibi alanlarda da devam etmektedirler. Hem teorik hem de uygulamal diferansiyel denklem aratrmalargnmzdeokaktifaratrmakonulararasndabulunmaktadr. Fiziksel kanun ve prensiplerin, gz nne alnan deikenlerdeki sonsuz kk deiimleri dikkate almak suretiyle, bir probleme uygulanmasyla diferansiyel denklemler elde
edilmektedir.Dolaysyladiferansiyeldenklemineldeedilmesiproblemhakkndayeterlibilgi sahibi olmay, probleme dahil olan deikenleri belirleyebilmeyi, uygun basitletirmeler ve varsaymlar yapabilmeyi, kullanlacak fiziksel prensip ve kanunlar bilmeyi ve de dikkatli bir analizyapabilmeyigerektirir.Aadabazrneklerverilmitir. rnek11Newtonunhareketyasas Newtonun ikinci kanununu kullanarak dz bir izgi boyunca F kuvvetinin etkisi altnda hareket eden m ktleli bir cismin konumunu s tanmlayan diferansiyel denklemi elde ediniz. zm Dinamikderslerimizdenhzveivmetanmlarnn ds V= dt dV d ds d 2 s a= = = dt dt dt dt 2 olarak verildiini biliyoruz. Newtonun ikinci kanunu Kuvvet = Ktle vme eklinde ifade edildiinden d 2s F ( t ) = m a( t ) = m 2 dt yazlabilir.Dzenlemeyaplrsa d 2 s F( t ) = diferansiyeldenklemieldeedilir. m dt 2 rnek12Newtonunsoumakanunu Balangta belirli scakla sahip kresel metal bir cisim scakl T0 olan scak su ierisine braklyor. Cismin balang scakl su scaklndan dk ise, cisme s transferi balayaca bilinmektedir. Buna gre cismin herhangi bir t annda scakln T(t) veren diferansiyeldenklemibelirleyiniz. zm Suyun bulunduu kab mkemmel ekilde yaltlm dnelim (evreye s kayb yok) ve bunagreenerjininkorunumuprensibiniuygulayalm.Cisimscaksuyabrakldktantsre sonra cismin enerjisindeki art, cismin yzeyinden cisme tanmla (konveksiyon) geen s enerjisikadarolacaktr.Bunagre mcT = hA(T ( t ) T0 )t eldeederiz.Herikitaraftyeblersek T hA (T ( t ) T0 ) = t mc Zamandiliminisonsuzkkaldmzda(limitdurumunda,yanit0) dT ( t ) hA (T ( t ) T0 ) = dt mc diferansiyel denklemi elde edilir. Bu denklem kresel cismin scakln zamann fonksiyonu olarak ifade etmektedir. Diferansiyel denklemler fiziksel olay, bamsz deiken(ler)in belirli bir aralktaki deerleri iin tanmlayabilir. rnein bu denklem kresel cismin merkezinden yzeyine kadar olan scaklk deiimini tanmlar, bu snrlarn dnda geersizdir. Ayrca denklem, cismin scak suya daldrld andan itibaren (t=0) scakln verirvedolaysylaeldeedilecekzm0taralndageerliolacaktr.
Bir ya da daha fazla baml deikenin tek bir deikene gre adi trevlerini ieren diferansiyel denklemlere Adi Diferansiyel Denklem (ADD) denir. Bunun yannda ierisinde biryadadahafazlabamldeikenin,biryadadahaokbamszdeikenegretrevleri bulunan denkleme ise Ksmi Diferansiyel Denklem (KDD) diyeceiz. Bu derste ADD konusu zerinde durulacak olup KDD konusu daha ok lisansst dzeylerde ele alnmaktadr. Adi birdiferansiyeldenklemernekolarak y + 3 x 2 y 4 y = xe x + 2Cotx verilebilir. Bir diferansiyel denklemde en yksek mertebeli trevin mertebesi diferansiyel denklemin mertebesini verir. rnein stteki denklem 3. mertebedendir denir. Bunun yannda, mertebeyleskakartrlanbirkavramolandereceyededeinmekgerekir.Birdiferansiyel denklemdebulunanenyksekmertebelitrevinssne,budiferansiyeldenkleminderecesi denecektir. Bir diferansiyel denklemdeki baml deiken ve tm trevleri birinci dereceden ise, diferansiyel denkleme lineer diferansiyel denklem denir. Dolaysyla ierisinde y 3 ,( y )2 , yy , y y , sin y , e y gibi terimler bulunan denklemler lineer deildir. Bunun yanndadenklem x 2 , xy , sin x , e sin x , ln x trndenifadelerierebilir. Dahagenelbirifadeyleeerbirdiferansiyeldenklem
y ( n ) + f 1 ( x ) y ( n 1 ) + f 2 ( x ) y ( n 2 ) + ... + f n ( x ) y = R( x )
3
formunda ifade edilebiliyorsa denkleme lineerdir diyeceiz, aksi halde lineer olmayan bir diferansiyel denklem sz konusudur. Bu denklemde eer R( x ) = 0 ise lineer diferansiyel denklem homojendir. Aksi durumda denklem homojen olmayan diferansiyel denklem adn alr. rnek13Diferansiyeldenklemlerinsnflandrlmas Aadakidiferansiyeldenklemlerisnflandrnz. zm (1) y + 3 y = 0 (2.mertebelineerhomojen) (2) (2.mertebelineerhomojendeil) y + 3 y = 2 x + sin x (3) (2.mertebelineerdeil) y + 3 yy = 0 (4) (3.mertebelineerdeilhomojendeil) y + sin x y + cos y = e 2 x Diferansiyel denklemler baml deiken ve trevlerinin katsaylarnn durumuna gre de snflandrlmaktadr. Eer bu katsaylar birer sabitse denklem sabit katsayl diferansiyel denklem, eer bamsz deikene bal fonksiyonlar ise deiken katsayl diferansiyel denklem adn alr. rnein y + 2 y = sin x denklemi sabit katsayl, cosh x z + x 2 z = x ise deikenkatsaylbirdiferansiyeldenklemdir. 1.3.DFERANSYELDENKLEMLERNZMLER
Bir problem iin diferansiyel denklemin elde edilmesi genellikle kolaydr. Dier yandan bu denklemin zmnn bulunmas ise genellikle zordur. Bir diferansiyel denklemin zm bazen bir ya da birka defa integral alma ileminden ibaret olabilse de bu tr durumlar genellikle istisnadr. Tm diferansiyel denklem tiplerine uygulanabilen genel bir zm yntemi ne yazk ki mevcut deildir. eitli snflara ayrlan diferansiyel denklemler iin bunlarazgzmmetotlargelitirilmitir.Bazenbirdiferansiyeldenklemizmekbirden fazla tekniin beraber kullanlmasnn yan sra bu tekniklerdeki yeterli bir uzmanlk dzeyi ve hner gerektirir. Baz diferansiyel denklemler sadece ustaca yaplm bir takm maniplasyonlarla zlebilirken bazlarnn analitik zmleri imkansz olabilir. Dolaysyla birdiferansiyeldenklemizmekbilimdenziyadebirsanatdalgibidir. Cebirsel denklemlerin zmnde genellikle x 2 7 x 10 = 0 trnden bir denklemi salayan ayrk deerlerin (kklerin) bulunmas hedeflenir. te yandan bir diferansiyel denklemi zerken, belirli bir aralkta denklemi salayan fonksiyonlar aranr. Yukardaki cebirsel denklemi salayan deerler 2 ve 5 tir. Oysa y 7 y = 0 diferansiyel denklemini herhangi bir x deeri iin e7x salamaktadr. Diferansiyel denklemi salayan herhangi bir fonksiyon, diferansiyel denklemin bir zmdr. Benzer ekilde diferansiyel denklemi salayan ve ierisinde bir ya da daha fazla keyfi sabit bulunduran ve bu nedenle bir eri ailesinioluturanzmegenelzmdenir.Eerdiferansiyeldenkleminherzmgenel zmdeki keyfi sabitlere deerler atanarak elde edilebiliyorsa bu genel zm ayn zamanda tam zm adn alr. Genel zmden elde edilen her bir zm ise zel veya zgl zm adn alr. Eer diferansiyel denklemin herhangi bir zm, genel zmdeki sabitlere deerler atanarak elde edilemiyorsa bu zm tekil zm adn alr. Tpk cebirsel denklemlerin zmnde olduu gibi, diferansiyel denklemlerde de, hangi isim altnda olursaolsun,birzmdiferansiyeldenklemimutlakasalar.Eersalamyorsa,eldeedilen zmhataldrdemektir. rnek14Birdiferansiyeldenkleminzm y = e 2 x ifadesinin (,+ ) aralnda y 2 y = 0 diferansiyel denkleminin bir zm olduunugsteriniz. zm Verilenzmdiferansiyeldenklemisalamaldr. y = e2 x 2x 2x alnarak diferansiyel denklemde yazlrsa 2e 2e = 0 olur ve denklem 2x y = 2e salanr. rnek15Birdiferansiyeldenkleminzm
y = 1 x 2 ifadesinin yy + x = 0 diferansiyel denkleminin bir zm olduunu gsteriniz.Verilenzmnherxdeeriiingeerliolupolmadnirdeleyiniz. zm 2x Verilen zm diferansiyel denklemde yazlrsa 1 x 2 + x = 0 elde edilir, 2 1 x2
dolaysyla verilen zm denklemi salamaktadr. zmn tanm aral iin 1 x 2 0 olmas gerektii aktr. Buradan (1 x)(1 + x) 0 1 x ve 1 x yazlarak 1 x 1 elde edilir.
rnek16Birdiferansiyeldenklemingenelzm y = Cxe 2 x + 2 x 3 ifadesinin y 4 y + 4 y = 8 x 20 diferansiyel denkleminin, C sabitinin herhangibirdeeriiin,zmolduunugsteriniz. zm y = Cxe 2 x + 2 x 3 , y = C( e 2 x + 2 xe 2 x ) + 2 = Ce 2 x + 2Cxe 2 x + 2 ve

y = 2Ce 2 x + 2C ( e 2 x + 2 xe 2 x ) = 4Ce 2 x + 4Cxe 2 x bulunupdenklemdeyerineyazarsak, y 4 y + 4 y = ( 4Ce 2 x + 4Cxe 2 x ) 4( Ce 2 x + 2Cxe 2 x + 2 ) + 4( Cxe 2 x + 2 x 3 ) = 8 x 20 eldeedilir.Dolaysylaverilenzmgenelzmdr. imdi tekrar bir su banyosuna daldrlan kresel cisim rneimize dnelim (rnek 12). Elde edilendiferansiyeldenkleminzmndencisminscaklnnzamanladeiimi,
T (t ) = T0 (T0 C )e olarak elde edilir. Bu ifadede C bir keyfi sabittir. Kolaylkla gsterilebilir ki bu zm Cnin ald deerden bamsz olarak diferansiyel denklemi salar. Dolaysyla Cnin alabilecei sonsuz sayda deere karlk sonsuz sayda zel zm elde etme imkan vardr. Genel zm ierisinde cismin balang scakl (t=0 annda) olan Ti bulunmadndan bu sonu srpriz deildir. Dolaysyla balang scakl belirtildiinde, verilen diferansiyel denkleme olan zm de zel bir zm kimlii kazanr. Bizim ilgilendiimiz zm de, T eksenini Ti scaklnda kesen zel zm olacaktr. Buradan u nemli sonu kmaktadr: Belirli bir problemin tek bir zm olsa da, bu problemi temsil eden diferansiyel denklemlerin sonsuz sayda zme sahip olmalar mmkndr. Bunun nedeni, diferansiyel denklemin, baml deikenlerle bamsz deikenlerdeki deiimler arasndaki bir iliki olmasndan baka bir ey olmamasdr. Diferansiyel denklem, bir fonksiyon veya trevlerinin belirli bamsz deiken deerlerine karlk gelen bamsz deiken deerleri konusunda bilgi iermez. Sonu olarak ayn fiziksel olayla ilgili pek ok farkl problem ayn diferansiyel denklemle ifade edilir. Farkllk ise elde edilen genel zmden bizim ilgilendiimiz problemin zel zmne geebilmemizi salayan zel artlarn tanmlanmasdr. Eer bu artlar bamsz deikenin ayn deeri iin verilmise bu artlara balang artlar, bamszdeikeninbirdenfazladeeriiinbelirlenmisebuartlarasnrartlardiyeceiz. y 3 y + y = 2 xe 4 x balangdeerproblemi y ( 2) = 5, y (2) = 3 y 3 y + y = 2 xe 4 x snrdeerproblemi y ( 2) = 5, y (8) = 2 rnek17Serbestdmehareketi Hava srtnmeleri ihmal edildiinde, bir cismin serbest dme hareketi yerekimi kanunu ile gerekleir. z=h yksekliinden ilk hzsz olarak aaya doru braklan bir cisim dnelim. Bu hareket ile ilgili matematiksel ilikileri yaznz, problemin trn (balang veyasnrdeer)belirtiniz. zm Newtonunikincikanununagre(yukarynpozitifseilirse),cisminhareketi
hA t mc
= g dt 2 diferansiyeldenklemiylebelirlidir.Cisimilkhzszolarakbrakldndan dz V (t = 0) = 0 = yazlabilir. Bir dier art ise cismin balangta h yksekliinde dt t =0 bulunmasartdr.Dierbirifadeyle, z (t = 0 ) = h Her ikiart da bamsz deikenin (t) ayn deerinde verildii iin bu problem bir balang deerproblemiolmaktadr. Birdiferansiyeldenklemizmede,denklemisalayany=y(x)fonksiyonununbulunmasarzu edilir. Ancak ou zaman bu mmkn olmaz ve yaklak zm teknikleri zm iin tek alternatif kalr. Saysal yntemler bu nedenle ortaya km yaklak zm yollardr. Kapal zmlerin elde edildii analitik yntemlerle bamsz deikenin sonsuz deerine karlk sonsuz sayda baml deiken deeri hesaplamak mmkndr. Yani analitik z fonksiyonu, verilen zm aralnda, srekli bir fonksiyondur. Dier taraftan saysal yntemler, ancak bamsz deikenin daha nceden tanmlanm deerlerine karlk gelen bamldeikendeerleriniyaklakolarakvermektedir. 1.4.DFERANSYELDENKLEMLERNDORUDANNTEGRALYOLUYLAZMLER Baz diferansiyel denklemler lineerdir ve trevleri ieren tek bir terime sahip olup, bilinmeyen(aranan)fonksiyonunbirarpanolduuterimleriiermezler.Eerintegralilemi yaplabiliyorsa, diferansiyel denklem de dorudan integralleme tekniiyle zlebilir demektir. Bunun yannda dier baz diferansiyel denklem trleri lineer olmayan terimlere sahiptirvebuyollazlmelerimmkndeildir. y x 2 e 6 x = 0 dorudanintegralyoluylazlebilir.
y + 3 xy x 2 e 6 x = 0 dorudan integral yoluyla zlemez, nk bilinmeyen fonksiyonunbirarpandurumundanolduu3xyterimidorudanintegrallenemez. Bir diferansiyel denklem dorudan integral yoluyla zlrken terim terim integre edilir ve bir integral sabiti eklenir. Her integrasyon admnda trevlerin mertebeleri bir drlr ve buna karlk bir baka integral sabiti eklenir. Dolaysyla bir diferansiyel denklemin genel zmnde, diferansiyel denklemde bulunan en yksek mertebeli trevin mertebesi kadar keyfisabiteldeedilir. rnek18Dorudanintegrasyonilezm Aadaki diferansiyel denklemlerin dorudan integral yoluyla zlp zlemeyeceklerini belirtinizvezlebilirolanlarznz. (1) y 5 y + 3 = 0
d 2z
(2) y 6 x 2 = 0 (3) 2 yy 4 = 0
zm (1) Bu denklem, ikinci teriminin bilinmeyen fonksiyonu (yani baml deikeni) iermesindendolayzlemez. (2) Bu denklem lineerdir ve trevli tek terimi bulunmakta ve dier terimlerde bilinmeyen fonksiyon y bir arpan veya faktr durumunda deildir. Bu nedenle denklem zlebilir. Denklem 2. mertebeden olduundan art arda 2 kez integral alnp her seferinde birsabitineklenmesigerekir. d 2 y d dy y = 2 = yazlabilir. dx dx dx Denklemdeyerinekonursaveherikitarafdxilearplrsa dy dy 2 x 3 = C1 eldeederiz.Birkez d ( ) 6 x 2 dx = 0 denklemibulunur.ntegralalrsak dx dx 1 dahaintegralalmaksuretiyle dy 2 x 2 dx = C1dx veya y x 4 = C1 x + C2 yazlarak 2 1 y = x 4 + C1 x + C2 arananzmbulunmuolur. 2 (3) Bu denklem lineer deildir ve dorudan integral yoluyla zlemez gibi grnyor. Ancak dikkatli bir kontrol ile 2 yy teriminin y 2 nin trevinden baka bir ey olmadakagrlmektedir.Ohaldedenklemuekildedzenlenebilir. d ( y 2 ) 4 = 0 .Denkleminherikitarafdxilearplarak d ( y 2 ) 4 dx =0 yazlpintegral dx alnrsa y 2 4 x = C1 veya y = 4 x + C1 genelzmeldeedilir. rnek19Serbestdmehareketi 100myksekliktenbraklanbircismin3saniyesonrakiyerdenyksekliinivehzn belirleyiniz. zm Zemini z=0 kabul edelim ve cismin brakld ykseklii de z=100 m alalm. Hava direnci ihmal edildiinde cismin bu serbest dme hareketinin z = g diferansiyel denklemiyle tanml olduunu biliyoruz. Art arda iki kez integral alarak z = V ( t ) = gt + C1 ve 1 z( t ) = gt 2 + C1t + C2 elde ederiz. Bu zmler serbest dme hareketi yapan her cisim 2 iin ayndr. Dikkat edilirse bir diferansiyel denklemin genel zm, bilinmeyen fonksiyon ile bamsz deiken arasnda bir ilikidir ve kesinlikle bir baml deikene ait bir trev terimiiermez. Genel zmn 2 adet keyfi sabiti bulunmaktadr ve bunlar bilmeksizin cismin 3 s sonraki konumu iin bir hesaplama yaplamaz. Bu srpriz bir durum deildir nk bu konum cismin atld ykseklie ve cismin ilk hzna bal olarak deiebilir. Oysa genel zm bunlar konusunda hibir bilgi vermez. Daha nce de belirtildii gibi bir diferansiyel denklem bamlvebamszdeikenlerdekideiimlerarasndakiilikiyitanmlarveproblemezg verilen bamsz deiken deerine karlk gelen baml deiken deerlerinden etkilenmez. rnein 100 m yerine 250 m dnlseydi, elde edeceimiz genel zm yine ayn kalacakt. Ancak doal olarak cismin 3 s sonraki konumu bu durumda farkl bir yerde olacakt. Genel zm denklemini bizim problemimize uygun hale getirebilmek iin ierisindekisabitlerinproblemdeverilenkoullaragrebelirlenmesigerekir.Bukoullar
- 10 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel
dz =0 dt t = 0 z( 0 ) = 100 olarak verilmitir. Birinci koulumuzu hz denkleminde yazalm: V ( 0 ) = 0 = g 0 + C1 , kinci koulu da konum denkleminde yerine koyalm: C1 = 0. 1 z( 0 ) = 100 = g 0 + C1 0 + C2 , C 2 = 100 . Dolaysyla aranan zel zm ifadesi 2 1 2 z = z( t ) = gt + 100 olacaktr. Hz ifadesi ise C1=0 olduundan V ( t ) = gt olur. t=3 2 saniyesonrakideerlerhesaplanrsa, 1 z( 3 s ) = ( 9.81 )( 3 )2 + 100 = 55.85 m ve V ( 3 s ) = ( 9.81 )( 3 ) = 29.43 m/s (aa 2 ynl). V(0 ) =
Blm1ileilgiliproblemler Fiziksel problemleri modellemede cebirsel denklemler neden yetersiz kalr, diferansiyel denklemlerenedenihtiyaduyulmutur. Sabit hzla (V0) dmekte olan bir paratn hareketini tanmlayan diferansiyel denkleminiNewtonunikincikanununu( F = m a )kullanarakeldeediniz. Ktlesi m olan bir ta yerden yukarya doru V0 dey hzyla atlmaktadr. Newtonun hareket kanununa gre cismin yerden yksekliini ve hzn zamann fonksiyonu olarak elde edebileceinizdiferansiyeldenklemiyaznz. Yaylar genellikle deformasyon miktarlaryla orantl ve yn srekli olarak denge konumuna doru olan bir kuvvet olutururlar. rnein x kadar gerilmi bir yayn oluturaca kuvvet F=kx ile verilir ve burada k yay katsays adn alr. Yay katsays k olan byle bir yay ucuna, yay denge konumundayken (x=0) m ktleli bir cisim balanmakta ve ktle yayn ucuna bal olarak yerekimi ve yay kuvvetinin btnleik etkisiyle salnm yapmaya terk edilmektedir. Newtonun hareket kanununa gre ktlenin konumunu, balang konumuna gre (x=0), zamann fonksiyonu olarak veren diferansiyel denklemi yaznz. Pltonyum, Radyum ve C14 gibi Karbon izotoplarnn, baka bir element veya ayn elementin baka bir izotopunu oluturmak zere tabii olarak bozunduu bilinmektedir. Bozunma hz henz bozunmam miktar ile doru orantl olarak deimektedir. Bir radyoaktif malzemenin herhangi bir t anndaki miktarn M(t) alarak, bu ktlenin zamanla deiiminiverendiferansiyeldenklemi eldeediniz.Not:Birdeikenin (rneinA)bakabir deikenle(rnein B) doru orantl olmas matematiksel olarak A=kB olarak ifade edilir. Buradakorantkatsaysadnalr. 2.1. Baml ve bamsz deiken nedir, bir fonksiyonda bunlar birbirinden nasl ayrt edersiniz. 2.2.Trevingeometrikanlamnaklaynz. 2.3.Adiveksmidiferansiyeldenklemlerarasndanefarkvardr. 2.4. x=5 noktasndaki teeti x eksenine paralel olan bir f(x) fonksiyonunun bu noktadaki birincitrevikonusundanesyleyebilirsiniz. 2.5. Bir diferansiyel denklemin mertebesi ile derecesini belirtiniz. 3. mertebeden , 2. derecedenbirdiferansiyeldenklemrneiveriniz. 2.6.Aadakifonksiyonlarntanmaralklarnbelirleyiniz. e2 x (a) x + 2 (b) ( x 1 ) ln x (c) 1 / x (d) cos x / x 2 (e) x( x 1 ) 2.7.Aadakitrevlerieldeediniz(xvetbamszdeikendir). f f (a) f 1 = 7 x 4 sin 3 x 3 + 2e 2 x , 1 = ? ;(b) f 2 = 7 x 4 sin 3 x 3 t + t 2 e 2 x , 2 = ? x x 2 df 4 f f3 3x =? ; (d) , (c) f 3 = ln( x 2 t 2 ) , 3 = ?, f = ( x 1 ) e sin x 4 dx x t 2 (e) f 5 =
e x tx tan x 1 x3
df f 5 2 f5 = ?, = ? ;(f) f 6 = sin 2 x x , 6 = ? 2 dx x t
df7 x cos 2t f 8 = ? ;(h) f 8 = =? , dx t ln t 2 2.8. Aadakiintegralilemleriniyapnz.

(g) f7 = ( x 3 1 )2 e ln x , (a)
(x
+ e 3 x + sin 5 x dx
(b)
ln 3 x + dx x
(c)
(x
2t
+ sin 2t + 3t 2 x dx
(d) (g)
(y( x ) + 3e
dx
2tx
+ cos xt dx (e)
2t
( y( x ) + t ln 2 x )dx (f) (x 2 )( x 3 1 )
dx
3
2 x 2 (h) x 2 + 1dx (i) ln xdx (j) x sin xdx
(k) tan x sec xdx (l) x 2 ln x 3 dx (m)
( x 1 )( x 2 )( x 2 + 2 ) (n) x ln xdx
xdx
2.9. Aadakikavramlar,herbirinerneklervererek,aklaynz. (a) Adidiferansiyeldenklem,(b)Ksmidiferansiyeldenklem,(c)derece,mertebe (d) Homojendiferansiyeldenklem,(e)Sabitkatsayldiferansiyeldenklem (f) Balangdeerproblemi,(g)Snrdeerproblemi,(h)Snrartlar (i) Lineer diferansiyel denklem, (j) Lineer olmayan diferansiyel denklem, (k) Genel zm (l)zelzm,(m)Tekilzm 2.10.Aadaki diferansiyel denklemlerin mertebelerini, lineer olup olmadklarn ve sabit/deikenkatsaylolduklarnbelirtiniz. (a) y + 3 y = 8 x , y + 3 xy y = 0 , y + 2e x y = 0 , xy + 2 xy + 5 xy = x 3 (b) y + 2 y = sin x + 1, y + e 2 x y = 0 , y + 2 y = e x cot x , yy + 2 xe x yy 5 y = 0 (c) z + xz sin x sin z = x ln x 1 3 Verilen fonksiyonlarn yanndaki diferansiyel denklemin bir zm olduunu gsteriniz. (a) y = 0 , y1 = 5 x ve y 2 = 2 x + 1 (b) y 4 y = 0 , y1 = e 2 x ve y 2 = 3e 2 x (c) x 2 y 2 xy 4 y = 0 , y1 = e ln x ve y 2 = x 4 (d) y y = 0 , y1 = e x , y 2 = e x ve y3 = cosh x (f) y 4 y + 4 y = 0 , y1 = e 4.1.Netrdiferansiyeldenklemlerdorudanintegralyoluylazmeelverilidir. 4.2. nc mertebeden lineer ve homojen bir diferansiyel denklem yaznz. Bu denklemin zmnden ka tane keyfi sabit elde edilir. Bu keyfi sabitleri belirli bir problemiinbulmakisterseniz,kaadetkoulbelirtmelisiniz. 4.3. Aadaki diferansiyel denklemlerin dorudan integral yoluyla zlp zlemeyecekleriniinceleyiniz.zlebilecekdurumdaolanlarznz. (a) y = 0 , y + y = 0 , 2 yy + sin 3 x = 0 , e x y + xe 3 x = 0 (b) y 4 xe 4 x = 0 , 4 y y 8 x 3 = 0 , y xy = 0 (c) y 5 y = 0 , y y = 0 , y e y cos x = 0 , xy y 8 x 4 = 0 4.3. R=0.2 m apnda kresel ekle sahip radyoaktif bir madde ierisinde g0=4107 W/m3 s retmektedir. retilen s kararl bir rejimle kresel yzeyden ortama salnmakta, bylece yzeydeki scakln Ty=80 oCde sabit kalmas salanmaktadr. Cismin s iletim katsays k=15 W/moC olarak verilmektedir. Kresel cismin scakl yalnzca yarap dorultusunda deimektedir (T=T(r)). Kresel cisim ierisindeki scaklkdalm
2x
(e) y 2 y + 3 y = 0 , y1 = e x sin 2 x ve y 2 = 3e x sin 2 x + cos 2 x

, y 2 = xe
2x
ve y3 = 5 xe
ln x 2 x
1 d 2 dT g 0 =0 r + r 2 dr dr k diferansiyel denklemiyle tanmlanr. Bu denklemin lineer olup olmadn, sabit katsayl m veya deiken katsayl olduunu, mertebe ve derecesini, homojen olup olmadn belirleyiniz.Denklemzmndengelecekkaadetsabitmevcuttur,bunlarbulabilmek iin hangi koullar nerirsiniz. Bu denklemi zerek kresel cisim ierisindeki scaklk dalm yarapn fonksiyonu olarak (T(r)) elde ediniz. Elde ettiinin ifadeyi bir scaklk yarap(Tr)erisindegsteriniz. 4.4. Kalnl L=0.5 olan geni bir duvar gz nne alalm. Duvarn sol yz (x=0) mkemmel ekilde yaltlm olup dier yz (x=L) niform olarak 30 oC scaklktadr.
Duvar ierisinde g ( x ) = g 0 e0.02 x ifadesine gre s retilmektedir. Duvar iersinde
g( x ) =0 k dx diferansiyel denklemi uyarnca olduu bilindiine gre, k=15 W/mK, g0=1500 W/m3 alarak duvardaki scaklk dalmn, yani T=T(x) fonksiyonunu ve yaltlm yzeydeki scaklhesaplaynz.(Not:YaltlmyzeydedT/dx=0alnr.).
scaklnsadecexdorultusundadeitiini(T=T(x))vebudeiimin
2
d 2T
2. BLM BRNCMERTEBEDENLNEERDFERANSYELDENKLEMLER
2.1.GR Pekokuygulamadabirbyklndeiimhz(birincitrev),bubykln kendisineve bamsz deikene baldr. Bu tr problemler genelde y = f ( x , y ) formunda ifade edilirler. Bu basit grnm, bu tr denklemlerin zmnn de basit olacaeklinde yanl bir anlamaya neden olabilir. Baz istisna durumlar dnda bu tr denklemleri zmede karlalan zorluklarla daha yksek mertebeli denklemleri zmede karlalan zorluklar ayn dzeyde olabilir. Birinci mertebeden diferansiyel denklemleri zmede ne yazk ki genelbiryokyoktur.Bunedenlebirincimertebedenklemlerdekendiaralarndaaltsnflara ayrlm ve her bir snf iin farkl yntemler gelitirilmitir. Bu blmde birinci mertebeden denklemlerin nasl snflandrld anlatlacak, ardndan sistematik bir yaklamla her zaman zm mmkn olan birinci mertebeden lineer denklemler ve uygulamalar ilenecektir. Ardndan lineer olmayan trler iin verilen bir zm aralnda zmn var olup olmad tartlacaktr. Bu snfa giren deikenlerine ayrlabilir tip, homojen ve tam diferansiyel tiptekidenklemzmlerizerindedurulacaktr. 2.2.BRNCMERTEBEDFERANSYELDENKLEMLEREGENELBAKI Tanmndan anlalaca zere birinci mertebeden diferansiyel denklemlerde sadece birinci trev yer alr. y baml, x de bamsz deikeni gstermek zere byle bir denklem f ( x , y , y ) = 0 formunda verilir. Bu blmde sadece birinci trevin dorudan baml ve bamsz deiken cinsinden yazlabildii y = f ( x , y ) trnden denklemler zerinde duracaz.Bylecezm
y = f ( x , y ) dx + C
eklinde ifade edilebilecektir. Ancak ou kez bu yazm tarz, verilen diferansiyel denklemin bir integral denkleme dntrlmesinden daha te bir sonu getirmez. Verilen f(x, y) fonksiyonunun sadece xe bal olduu basit durumlar ancak dorudan integral yoluyla zme uygundur. rnein y = 6 x 2 5 diferansiyel denkleminde f(x, y) sadece bamsz deikene baldr ve dorudan integral yoluyla genel zm y = 2 x 3 5 x + C olarak kolayca elde edilir. Burada u hususun altn izmek gerekir. Birinci mertebeden bir diferansiyel denklemi zerken bamsz deiken olarak x ya da y seilebilir. Bu tr bir deiim bazen zm zor olan diferansiyel denklemi, zm daha kolay bir hale getirebilir.rnein
dy e2 y = 2 dx ( y + 1 )x + sin 3 y + 1
diferansiyeldenklemilineerolmamasnaramen,aadakidenklemlineerdirvekesinolan birzmyoluvardr. dx y 2 + 1 sin 3 y + 1 = 2y x + denklemixegrelineerdir. dy e e2 y
2.3.BRNCMERTEBELNEERDFERANSYELDENKLEMLER Birincimertebedenlineerbirdiferansiyeldenklem, (2.1) y + P( x ) y = R( x ) formunda verilir. Hatrlatmak gerekir ki x + P( y ) x = R( y ) denklemi de xe gre lineerdir ve burada anlatlacak yntemle zlebilir. Verilen P ve R fonksiyonlar ngrlen zm aralndaxebalsreklifonksiyonlardr.Butrdenbirdenkleminzm,eerdenklemin sol yan tek bir terimin trevi eklinde ifade edilebilirse, sradan bir ileme dnecektir. Bunun iin denklemin sol tarafn bir terimin trevi haline getirebilecek bir arpann aranmasgerekir.Denkleminherikiyann(x)fonksiyonuilearpalm. (2.2) ( x ) y + ( x )P( x ) y = ( x )R( x ) [( x ) y ] = ( x ) y + ( x ) y (2.3) olduundan, (2.2) eitliinin sol tarafnn [( x ) y ] nin alm olabilmesi iin ( x ) = ( x )P( x ) art salanmaldr. Bulmaya altmz arpann sfrdan farkl olduu durumda,budenklemiintegreedersek d ( x ) ln ( x) = P( x ) veya = P( x) yazlarak ln ( x ) = P( x )dx + C1 elde ederiz. dx ( x ) (x)arpanyalnzbraklpve C1sabitidikkatealnmayarak
( x ) = e
P( x )dx
(2.4)
elde edilir.ntegral sabitinin bu aamada dahil edilmesi genel zm zerinde bir deiiklii yol amayacaktr. Ayrca (2.4) denkleminin sa taraf her koulda pozitif olacandan denklem,
( x ) = e (2.5) olarak da ifade edilebilir. (2.5) denklemiyle tanmlanan fonksiyona integral arpan diyeceiz.(2.1)denklemininsoltarafartktekbirterimintrevieklindeifadeedildiinden [( x ) y ] = ( x )R( x ) (2.6)
P( x )dx
yazlarak
( x ) y = ( x )R( x )dx + C veyabamldeikeniyalnzbrakarakdiferansiyeldenklemin

genelzm, 1 y= ( x )R( x )dx + C ( x )
(2.7)
olarak elde edilmi olur. Birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklemin (2.7) denklemine gre genel zmnn bulunabilmesi iin, verilen diferansiyel denklemin kesinlikle(2.1)denklemindeverileneklegetirilmesigerekir. rnek21 y 3 y = 9 x, y ( 2) = 13 lineerbalangdeerprobleminiznz. zm y trevininkatsays1veP(x)=3,R(x)=9xolduugrlmektedir.ntegralarpan,
( x ) = e =e = e 3 x eldeedilerek(2.7)denklemindeyerinekonursa, 1 1 y = 3 x e 3 x ( 9 x) dx + C = 3 x 9 xe 3 x dx + C e e 3 x 9 xe dx integralinialmakiinksmiintegrasyonyntemikullanmakzere,
P ( x ) dx 3dx
x = u, dx = du e 3 x dx = dv deikendnmuygulanr.Bukuralagre u dv = u v v du 1 e3x = v 3 olduundan 1 1 x x 9 xe 3 x dx = 9 e 3 x e 3 x dx = 9 e 3 x e 3 x = e 3 x (3x + 1) 3 9 3 3
Denklemde yerine konursa, y = 3 x + 1 + Ce 3 x elde edilir. Verilen balangart kullanlarak Csabitibelirlenir:

y (2) = 13 olduundan, 13 = 3 2 + 1 + Ce3 2 C = 6e 6 .Bylecearadmzzelzm,
y = 6e 3 x 6 + 3 x + 1
u ana kadar yaplan ilemlerde verilen bir zm aralnda P(x) ve R(x) ifadelerinin srekli fonksiyonlar olmas gerektii vurgulanmt. Eer bu fonksiyonlardan birinin veya ikisinin sreksizlik noktalar varsa, zm blgesi srekliliin olduu alt blgelere ayrlmaldr. Bunu birrneklegreceiz. rnek22 1 y + y = 5 x 2 , y ( 2) = 3 balangdeerprobleminiznz. x +1 zm 1 P( x) = fonksiyonu x=1 noktasnda sreksizdir. O halde zm <x<1 veya x +1 1<x<aralndaaramamzgerekir.ntegralarpanmz,
P ( x ) dx ln x +1 ( x ) = e = e x +1 = e = x + 1 , x>1 iin mutlak deer ii pozitiftir. Dolaysyla dx
1<x<aralnda ( x) = x + 1 yazlabilir.(2.7)denklemindeyerinekonursa;
y=
4 3 4 3 1 1 5 x + 5 x + C = 1 15 x + 20 x + C ( x + 1) 5 x 2 dx + C = x +1 x +1 x +1 3 12 4 3 5 x (3x + 4) C = + 12( x + 1) x +1
VerilenkouluyerineyazarakCsabitinibulalm: 5 23 (3 2 + 4) 73 C + C = ,bylecearananzelzm; 3= 12(2 + 1) 2 +1 3
y=
5 x 3 (3 x + 4) 73 olacaktr. 12( x + 1) 3( x + 1)
2.4LNEEROLMAYANBRNCMERTEBEDENDFERANSYELDENKLEMLER Lineer ve birinci mertebeden diferansiyel denklemlerle ifade edilen balang deer problemleri nispeten zmleri kolay olan problemlerdir. Bunun nedeni (2.7) denklemiyle verilen analitik bir genel zme sahip olmalardr. Ayrca bu tr diferansiyel denklemlerin, P(x) ve R(x)in srekli olduu ngrlen zm blgesinde, tek bir genel zmleri vardr. Durum lineer olmayan diferansiyel denklemlerde biraz daha zordur, nk ncelikle verilen zm blgesinde bir zmn olup olmad dahi kesin deildir, bunun ncelikle belirlenmesigerekir.Eerbirzmvarsabuzmntekbirgenelzmolupolmadda ortaya karlmaldr. ou pratik uygulamann doasndan gelen bir lineer olmaylk vardr, ve bu tr uygulamalar lineer olmayan diferansiyel denklemleri ortaya karr. Bu tr denklemlerizebilmekiingenelbirmetotolmadgibi,genelkarakteristiklerikonusunda da ok az bilgi vardr. Dolaysyla, bu ksmda ancak analitik zmleri var olan belirli tipteki diferansiyeldenklemlerzerindedurulacaktr. Teorem:Lineerolmayanbirincimertebedendenklemleriinzmvarlveteklii Eerbirf(x,y)fonksiyonudikdrtgenselbirDblgesindesrekliyseveaynblgedekibir(x0, y0)noktasndangeiyorsa,dierbirifadeyle y ( x0 ) = y0 ise,budurumdabirincimertebeden y = f ( x, y ) diferansiyel denklemi (x0, y0) noktasn ierisinde bulunduran Dnin alt blgesinde en az bir zme sahiptir. Ayrca f y trevi de bu D blgesinde srekli bir fonksiyoniseeldeedilecekzmtektir. Her ne kadar teoremin artlar olduka kstlayc grnse de, belirli bir fiziksel problemi temsil eden ve bir zm bulunan diferansiyel denklemler tarafndan bu artlarn saland kolayca gsterilebilir. Teorem sadece zmn olup olmad, varsa tek olup olmad konusunda bilgi verir. zme nasl ulalaca ve bu zmn hangi blgede olduuylailgiliipucuvermez. Lineer diferansiyel denklemler, tm zel zmlere ulaabileceimiz bir genel zme sahiptirler. Buna karn lineer olmayan denklemler iin ayn durum geerli deildir. Ayrca lineer olmayan denklemlerin zmleri genellikle kapal fonksiyonlar halinde elde edilirler, dierbirifadeylebamldeikeniyalnzbrakmakgeneldemmknolmaz.
2.4.1.DeikenlerineAyrlabilirTipteBirinciMertebedenDenklemler Birinci mertebeden bir diferansiyel denklemin y = h( x, y ) eklinde verildiini dnelim. Eerdenkleminsayan, f ( x) eklinde ifade edilebiliyorsa, bu diferansiyel denklem deikenlerine h ( x, y ) = g ( y) ayrlabilirtiptedir. rnek23Deikenlerineayrlabilirdenklem y = 2 xy 2 , y ( 2) = 1 balangdeerprobleminiznz. zm dy dy Verilendenklem = 2 xy 2 2 = 2 x eklindedeikenlerineayrlpterimterimintegre dx y edilirse;
1 = 2x 2 y y 2 1
dy
= x2
1
1 1 2 2 y 1 = x 2 vesonuolarak,
elde edilir. Dikkate edilirse, verilen balang art dorudan integral ilemi 3 x2 srasndahesabakatlm,bylecezelzmeldeedilmitir. rnek24
dx + ( y 4 + x 2 y 4 ) dy = 0 diferansiyeldenkleminiznz. zm dx Verilendenklem + y 4 dy = 0 eklindeyazlpdorudanintegreedilebilir. 1+ x2 y5 dx 4 x + = C arananzmdr. arctan( ) + y dy = 0 5 1+ x2 rnek25Ortogonal(Dik)Yrngeler Birbirini 900 ayla kesen dorulara birbirinin ortogonaldr denir. Bu nedenle dorulardan birinin eimi m ise buna ortogonal olan dierinin eimi 1/m olacaktr (geometriden birbirine dikikidorunun eimleriarpmnn 1olduunuhatrlaynz).Tanmgeniletecek olursak, rnein bir xy dzlemindeki F(x, y)=C eri ailesinin her bir erisi, ayn dzlemdeki G(x,y)=Keriailesininherbirerisinidikolarakkesiyorsa,buerilerbirbirininortogonaldr. Verilenbireriailesineortogonal(dik)olaneriailesinibulmakiinuadmlarizlenmelidir:
y=
1Verilenifadenin(F(x,y)=C)xegretrevialnp
dy oluturulur. dx
2Buikidenklemden(F(x,y)vebununtreviniverendenklem)Cyokedilir. 3kincidenklemde
dx dy yerine alnarakeldeedilecekdiferansiyeldenklem dy dx
zlr.
Bu admlar bir uygulama ile grelim. rnein y = c x eri ailesine dik olan eri ailesini y bulmak isteyelim. Verilen ifadeden F ( x, y ) = = c olduu anlalmaktadr. Dolaysyla x dy = c elde edilir. Her iki denklem de cye eit olduuna gre bu eitliklerin sol yanlar da dx birbirlerineeitolmaldr,dierbirifadeyle; dy y dx = bulunur. Bylece ilk iki adm tamamlam oluyoruz. imdi de trevi ile yer dx x dy dx y deitirelim ve zlecek diferansiyel denklemi = olarak belirlemi olalm. Denklem dy x dzenlenirse xdx + ydy = 0 diferansiyeldenklemieldeedilirkibudadeikenlerineayrlm vaziyetteolduundanterimterimintegreedilebilir. x2 y2 xdx + ydy = 0 + = k ,veya x 2 + y 2 = R 2 eldeedilmiolur. 2 2
Burada 2k = R 2 aldk. y = c x eri ailesi eimi c olan ve merkezden geen dorular temsil eder. te yandan x 2 + y 2 = K 2 eri ailesi ise merkezi orijin noktas olan ve yarap R olan merkezcil ember ailesidir. Gerekten de bu iki eri ailesi bireyleri birbirlerini dik a ile keserler. Dik yrngeler konusu, sadece geometriyle ilgili deil, dier mhendislik alanlarnda da nemli yer tutar. rnein 2 boyutlu bir elektrik alanndaki kuvvet izgileri, sabit potansiyel izgilerinin ortogonal yrngeleridir. 2 boyutlu bir s transferi probleminde s ak izgileri, sabit scaklk izgilerinin ortogonal yrngeleridir. Bir dier nemli uygulama da akkanlar mekaniindedir. 2 Boyutlu bir akkan akm probleminde akm izgileri, sabit potansiyel izgilerininortogonaldr. 2.4.2.HomojenTipteBirinciMertebedenDenklemler Deikenlerine ayrlabilir forma getirilebilecek diferansiyel denklemlerden biri de homojen tipteolanlardr.Birincimertebedenbirdiferansiyeldenklemeer, y y = f = f (v ) x eklindeyazlabiliyorsabudenklemehomojendirdenir.rnein x3 y3 y = x2 y homojen tipte bir diferansiyel denklemdir. nk denklemin sa yan sadece vnin fonksiyonuolarakifadeedilebilir. x3 y3 y = ifadesindey=vxdnmuygulanrsa, x2 y
x 2 (vx) unu not etmemiz gerekir ki burada kullandmz homojen terimi, 1. Blmdeki anlamndan farkldr. Pek ok diferansiyel denklemin homojen olup olmad basit bir
y =
x3 v3 x3
1 v3 1 = v2 v v
kontrolle ortaya karlabilir. Karmak ifadeler iin homojenlik testi uygulanmas tavsiye edilir. y = f ( x, y ) diferansiyel denkleminin homojen olup olmadn anlamak iin denklemdeki tm xler x ile, tm yler de y ile yer deitirildiinde eer denklemin sa tarafndaki f(x, y) fonksiyonu n f(x,y) haline gelebiliyorsa denklem ninci dereceden homojendir denir. Homojen bir diferansiyel denklemi zerken aadaki dnmleri uygulayacaz: y = vx veherikiyannxegretreviolan y = xv + v rnek26Homojendiferansiyeldenklem yx diferansiyeldenkleminiznz. y = vx ve y = xv + v dnmlerini y = y+x uygularsak, vx x v 1 v2 +1 xv + v = = veya xv = eldeedilirimdidenklemdeikenlerine vx + x v + 1 v +1 ayrlabilir.Dzenlemeyaplrsa; dx v + 1 dv 1 v +1 dx 1 2v dv dv 2 = veya 2 dv = + 2 = olur.ntegraller 2 x x 2 v +1 v + 1 dx x v +1 v +1 1 alnrsa, ln(v 2 + 1) + arctan(v) = ln C ln x vetekrardzenlemeyaplrsa; 2 C C bulunur. y = vx veya y / x = v olduu arctan(v) = ln ln v 2 + 1 = ln x x v2 +1
y hatrlanrsa, arctan = ln x
C x y x2
2
= +1
C x +y
2 2
eldeedilir.(Not: x 2 = x )bulunur.
rnek27
( y 2 xy )dx + x 2 dy = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
zm Denkleminikinciderecedenhomojenolduuaktr. y = vx ve y = xv + v dnmuygulanrsa,
(v 2 x 2 xvx ) + x 2 ( xv + v ) = 0 ve gerekli sadeletirme yaplarak (v 2 v ) + ( xv + v ) = 0 bulunur. x 1 x dv dv dx 1 x + v2 = 0 + = 0 + ln x = ln C ln = = dengenelzm, 2 dx x v C v y v x y= olarakeldeedilir. ln ( x C )
rnek28
x (1 + 2e x / y ) dx + 2e x / y (1 ) dy = 0 diferansiyeldenkleminiznz. y zm Verilen diferansiyel denklemde xler x ve yler y ile yer deitirildiinde sonucun deimedii grlr. O halde denklem sfrnc dereceden homojendir. Ancak zm iin y = vx dnmyerine x = vy dnmkolaylksalar.Bunagre; x = vy dx = vdy + ydv ifadeleridiferansiyeldenklemdeyazlarak;
(1 + 2e v )(vdy + ydv) + 2e v (1 v) dy = 0 elde edilir. Deikenlerine ayrarak dzenleme yaparsak, dy 1 + 2e v x + dv = 0 ln y + ln v + 2e v = ln C veya y (v + 2e v ) = C . Ancak = v v y y v + 2e
x olduundan y ( + 2e x y ) = C veya x + 2 ye x y = C . y Csabitininnegatifolamayacandanhareketlemutlakdeerkaldrlabilir. x + 2 ye x

y
=C >0
2.4.3.TamDiferansiyelDenklemler M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0 diferansiyel denklemini gz nne alalm. Burada M ve N, xy dzlemindeki R blgesinde birinci trevleri bulunan x ve yye bal srekli fonksiyonlar olsun. M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0 formunda yazlan bir ifadenin tam diferansiyel olabilmesi iin denklemin sol taraf u ( x, y ) eklinde bir fonksiyonun tam diferansiyeli, sa tarafn da trevlendiinde sfr olabilmesi iin bir sabit olmas gerekir. Dolaysyla aranan genel zm u ( x, y ) = C eklindeolmaldr.zmntamdiferansiyelinialalm: u ( x, y ) u ( x, y ) d [u ( x, y )] = d [C ] dx + dy = 0 . Verilen diferansiyel denklemle bu x y denklem arasnda beklenen bir benzerlik olduu aktr. O halde M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0 diferansiyeldenkleminintamdiferansiyeltipineuygunolabilmesiiin; u u M ( x, y ) = ve N ( x, y ) = olmas gerektiini syleyebiliriz. Buna ilave olarak, dx dy M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0 eklinde verilen bir diferansiyel denklemin tam diferansiyel denklemolabilmesiiin; M ( x, y ) N ( x, y ) olmasgerekir. = y x
rnek29
(2 xy + 3 y 3 ) dx + ( x 2 + 9 xy 2 ) dy = 0 diferansiyeldenkleminiznz. zm M ( x, y ) = 2 xy + 3 y 3 M N olduundan verilen denklem tam = 2x + 9 y 2 = 2 2 x y N ( x, y ) = x + 9 xy diferansiyeldenklemtipindedir. u M ( x, y ) = u ( x, y ) = M ( x, y )dx = (2 xy + 3 y 3 ) dx = x 2 y + 3xy 3 + h( y ) eldeedilir. dx Dikkat edilirse integral sabitini ynin fonksiyonu olarak yazdk. Bunun nedeni aradmz u ( x, y ) = C eklindeki genel zmn iki deikenli bir fonksiyon olmas ve bu aamada sadece xe gre integral alyor olmamzdr. Zira bu durumda x dndaki tm parametreler u sabitgibiilemealnr.Mademki N ( x, y ) = olmasgerekiyor,bunusalamakzere; dy 2 x 2 + 9 xy 2 = x y + 3 xy 3 + h( y ) = x 2 + 9 xy 2 + h( y ) yazlrsa, h( y ) = 0 veya h( y ) = C y
eldeederiz. u ( x, y ) = x 2 y + 3 xy 3 + h( y ) = x 2 y + 3 xy 3 + C = C1 veya sonu olarak u ( x, y ) = x 2 y + 3 xy 3 = K elde edilir. Burada K = C1 C olarak kullandk. rnek210 x 3x 2 y + 1 dx 2 dy = 0, y (2) = 1 balangdeerprobleminiznz. y y zm
M ( x, y ) =
3x 2 y + 1 y M 1 N olduundanverilendenklemtamdiferansiyeldir. = 2 = y x x y N ( x, y ) = 2 y 2 1 u x M ( x, y ) = u ( x, y ) = M ( x, y ) dx = 3x + dx = x 3 + + h( y ) dx y y
N ( x, y ) =
u 3 x x x 2 = x + + h( y ) = 2 + h( y ) den h( y ) = 0 veya h( y ) = C y dy y y y
buluruz.Denklemdeyerinekonursa, x u ( x, y ) = x 3 + = K .Sabitibulmakzereverilenbalangartnkullanrsak, y 2 2 3 + = K , K = 10 1
x = 10 y Bazen verilen bir diferansiyel denklem bir integral arpan yardmyla tam diferansiyel hale getirilebilir. Eer M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0 denklemi bundan nceki yntemlerle zlemiyorveaynzamandadatamdiferansiyeldeilse, M ( x, y ) N ( x, y ) g ( x ) dx y x olmakzereintegralarpan ( x, y ) = e ifadesinden g ( x) = N ( x, y ) bulunur. Bylece denklemin her iki taraf bu arpanla arplarak tam diferansiyel hale getirilebilir. 2.4.4.BazzelDiferansiyelDenklemler 1 (a1 x + b1 y + c1 ) dx + (a 2 x + b2 y + c 2 ) dy = 0 diferansiyeldenklemi Bu denklem eer c1 = c2 = 0 ise homojendir. c1 0, c2 0 ise denklem aadaki dnmlehomojenletirilir. x = x1 + h dx = dx1 y = y1 + k dy = dy1 Bylecedenklem ( a1 x1 + b1 y1 ) dx1 + ( a 2 x1 + b2 y1 ) dy1 = 0 homojendenkleminednr. u ( x, y ) = x 3 +
Ancak
a 2 b2 = = m ise yukardaki dnm zme gtrmez. Bu durumda a1 b1
a 2 = m a1 ve b2 = mb1 dnmyledenklem [( a1 x + b1 y ) + c1 ]dx + [ m( a1 x + b1 y ) + c 2 ]dy = 0 olur. Bu denkleme a1 x + b1 y = v dnm uygularsak denklem deikenlerine ayrlabilir durumagelir. rnek211 (x y 1) dx + (x + 4 y 1) dy = 0 diferansiyeldenkleminiznz. zm x = x1 + h dx = dx1 y = y1 + k dy = dy1
(x1 y1 + h k 1) dx1 + (x1 + 4 y1 + h + 4k 1) dy1 = 0
Eldeedilendenklemihomojenhalegetirebilmekiin h k 1 = 0 h = 1, k = 0 olmaldr.Bylecedenklem h + 4k 1 = 0
(x1 y1 )dx1 + (x1 + 4 y1 )dy1 = 0 eklindehomojenolur.Budenklemizmekzere;

y1 = vx1
dnmuygularsakdenklem, dy1 = x1dv + vdx1

( 4v 2 + 1) dx1 + x1 (1 + 4v ) dv = 0 halinialr.Deikenlerineayrrsak, dx1 1 + 4v + dv = 0 eldeederiz. x1 4v 2 + 1 1 8v 1 2dv ln x1 + dv + = c veya 2 2 4v + 1 2 4v 2 + 1 1 1 ln x1 + n 4v 2 + 1 + tan 1 (2v) = c elde edilir. Bata atadmz deikenlerden geri 2 2 dnersek, x = x1 + h = x1 + 1 x1 = x 1 y1 y = v = y = y1 + k = y1 + 0 y1 = y x1 x 1
1 2y ln | 4 y 2 + x 2 2 x + 1| + tan 1 = c eldeedilir. x 1 2 2.Bernoullidiferansiyeldenklemi Bernoulli diferansiyel denklemi y + P ( x) y = R ( x) y n , n 1, n 0 formunda verilir zm

dnmuygulandndadenklemlineerdenklemhalinegetirilmi n du = (1 n) y dy olur.Lineerletirilendenklemingenelekli du + (1 n) P( x)u = (1 n) R( x) halinegelir. dx rnek212 xy + y = y 2 ln x diferansiyeldenkleminiznz. zm 1 ln x 2 y olarakyazldndabirBernoullidenklemiolduuaktr. Verilendenklem y + y = x x u = y1 n = y1 2 = y 1 ve u = y 2 y dnmleri denklemde yerine yazlr ve gerekli dzenlemeleryaplrsa,
iin
u = y1n
1 ln x u u = x x
eklinde
uya
ln 1 x
gre
lineer
bir
denklem
elde
ederiz.
( x) = e
P ( x ) dx
=e
x dx
= e ln x = e
1 olarak integral arpan bulunup genel zm x
ifadesindeyazlrsa, 1 1 ln x ln x 1 + +C ( )dx + C = x u = u ( x) = 1/ x x x x x 1 veya ln x + 1 + Cx = eldeedilir. y 3.Clairautdiferansiyeldenklemi dy dy dy Bu denklem y = x + eklindedir. Bu denklemin genel zm iin y = ler dx dx dx yerine keyfi olarak seilen bir c sabitinin konulmasyla bulunur. Yani genel zm, y = x c + (c) olur. Bu denklemin tekil zm ise y = x c + (c) genel zm ile bu denklemin her iki tarafnn cye gre trevini alarak bulunan x + (c ) = 0 denklemlerinden cyi elimine etmeksuretiylebulunur. rnek212 y = xy + y y 2 diferansiyeldenkleminiznz. zm Verilen denklem Clairaut denklemidir. Genel zm iin
dy c alnarak y = xc + c c 2 dx
olarak elde edilir. Tekil zm iin her iki tarafn cye gre trevini alalm: x +1 x + 1 2c = 0 c = bulunangenelzmdeyerinekonursa; 2 x 1 1 1 y = ( x + 1) + ( x + 1) ( x + 1) 2 veya y = ( x + 1) 2 bulunur. 2 2 4 4 4.Lagrangediferansiyeldenklemi dy dy Bu denklem y = x + eklinde verilir ve genel zm iin y = p dnm dx dx uygulanr. rnek213 y = x y + y 3 diferansiyeldenklemiznz.
zm y = p ( x ) dnm yapldnda y = p x + p 3 elde ederiz. Her iki taraf xe gre tretirsek, 2p y = p = p x + ( p ) + 3 p 2 p veya p = 2 bulunur. Dzenleme yaplarak 3p x 3p dx x diferansiyel denklemi bulunur ki bu da xe gre birinci mertebeden lineer + = 2 dp 2 p 3 c bir diferansiyel denklemdir. Bu denklemin zmnden x = p 2 + buluruz. Daha 5 p ncede y = p x + p 3 olduunubulmutuk,dolaysyla, 3 c aranlanzmeaitparametrikdenklemlerdir. y = p x + p 3 , x = p 2 + 5 p 5.Riccatidiferansiyeldenklemi Budenklem y = P ( x) y 2 + Q ( x) y + R ( x) olarakverilirveP(x)sfrdanfarkldeerleralr.Bu denklemin eer y1 gibi bir zel zm verilmise, bu durumda genel zm de bulunabilir.Aadakidnmlerbuamalakullanlr: 1 u alnarakdiferansiyeldenklemdeyerineyazalm. y = y1 + y = y1 u u2
1 1 = P( x) y1 + + Q( x) y1 + + R( x) 2 u u u
(1)
y1zelzmdiferansiyeldenklemisalamaldr.Bunagrediferansiyeldenklemdeyerine koyarsak, 2 = P ( x) y1 (2) y1 + Q ( x) y1 + R ( x) buluruz. (2)denklemi(1)denklemindeyerineyazlpdzenlemeyaplrsa, u + [ 2 P ( x) y1 + Q( x) ] u + P( x) = 0 lineer denklemine ulalr ki bu da integral arpan ile zmolanbirdenklemdir. zeldurum: Eer verilen Riccati denkleminin y1 ve y2 gibi iki zel zm biliniyor da genel zm isteniyorsabudurumdagenelzmolarakaadakiifadeeldeedilir.
Genelzm:
y y1 P ( x )( y2 y1 ) dx = Ce y y2
rnek214 2 1 4 y + y 2 + y 2 = 0 diferansiyel denkleminin bir zel zm y1 = olduuna gre bu x x x denklemingenelzmnbulunuz. zm 1 2 1 u 2 u y = y1 = 2 2 olur.Denklemdeyerinekoyalm: y = y1 + = + 2 u x u u x u
x2
2 1 12 1 4 + + + + 2 =0 2 x u x x u x u
Dzenlemeyaparsak, 5 u u = 1 bulunur. x x5 4 1 1 5 = x5 x + C = x + Cx 5 eldeedilir.Dieryandan, y = y1 + ( 1) u= x dx C + 5 u 1/ x 4 4 x olduundan u = bulunur.Yukardakiifadedeyerineyazldnda, xy 2 x x u= = + Cx5 sonucunaulalr. xy 2 4
( x) = e
P ( x ) dx
=e
x dx
= e 5ln x = e
ln
x5
2.5.BRNCMERTEBEDENDENKLEMLERNSSTEMATKYAKLAIM u ana kadar birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin zmne ynelik eitli yntemler rendik. Bu yntemler uygulamada karlalan ou problemi zmek iin yeterlidir,fakatbirdiferansiyeldenkleminbuyntemlerinbiriylezlebileceiningarantisi yoktur.Bazenbiryadaikiyntemyeterliolabilirken,bazenhibirininieyaramadgibibir durum ortaya kabilir. Her iki durumda da probleme sistematik bir mantk erevesinde yaklamyapmakfaydalolabilir. y = f ( x, y ) diferansiyel denkleminin n grlen zm aralnda zmnn var olduunu ve bu zmn tek olduunu dnelim. Kendimize u sorular sorup cevap bulmayaalalm: 1. Denklemdorudanintegralyoluylazlebiliyormu? Uygulamada karlalan pek ok diferansiyel denklem dorudan integre edilerek zlebilecek ekildedir. y = f ( x ) ekline getirilebilen tm denklemler bu yolla zlebilir. 2. Verilendenklemlineermidir? Tm lineer denklemlerin, karlalacak olan integraller alnabildii srece zm yaplabilir. 3. Denklemdeikenlerineayrlabilirmidir? Verilen diferansiyel denklemde xli terimler bir tarafta, yli terimler de dier tarafta toplanabiliyorsa, denklem deikenlerine ayrlyor demektir. Deikenlerine ayrlan denklemdorudanintegralyoluylazlr. 4. Denklemhomojenmidir?Deilsehomojenhalegetirilebilirmi? Deikenlerine ayrlamayan bir denklem, eer homojense, v = y / x gibi bir parametrenintanmlanmasyladaimadeikenlerineayrlabilirdurumagetirilebilir. 5. Denklemtamdiferansiyelmidir?Deilse,tamdiferansiyelhalinegetirilebilirmi? Denkleme tam diferansiyellik testi yaplr. Eer tam ise zm yaplr. Eer tam deil ve dier formlara da uymuyorsa denklemi tam diferansiyel duruma getirecek birintegralarpanaranr. imdibusistematikyolubirrneklepekitirelim: rnek214 y = e x + ln x y diferansiyeldenkleminiznz. zm lk kontrol edeceimiz konu denklemin mertebesidir. Verilen denklem birinci mertebedendir, nk iki veya daha fazla mertebeden trev terimi bulunmamaktadr. Ardndan dorudan integrasyon ile zlebilirliine bakalm. Denklemin sa taraf, bilinmeyenfonksiyon,nkikiveyadahafazlamertebedentrevterimibulunmamaktadr. Ardndan dorudan integrasyon ile zlebilirliine bakalm. Denklemin sa taraf, bilinmeyen fonksiyon yye bal olduundan deikenlerine ayramayz. Denklem lineer deildir,sataraftangelecekolan e y terimilineerdeildir.Denklemibirazbasitletirmeye alalm. y = e x e ln x e y = xe x e y eldeederiz.Denklemdeikenlerineayrlabilirdurumagelmitir.
dy = xe x dx e y = e x ( x 1) + C veherikitarafndoallogaritmasalnarak;
y = ln e ( x 1) + C
x
2.6.BRNCMERTEBEDENLNEERDFERANSYELDENKLEMLERNUYGULAMALARI Fizikte, biyolojide ve sosyal bilimlerde karlalan ok sayda problemde bir bykln deiim hznnbykln kendisiyle orantl olduu gzlenmitir. Dier bir ifadeyle, eer y ilgilenilenbyklntanndakideeriyse,budurumda, dy dy y veya = ky dt dt yazlabilir. Burada k orant sabiti olup deneysel veya gzlemsel sonulardan belirlenir. Denkleminsolundakiterim,ybyklnnzamanladeiimhzntemsileder.Budenklem birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklem olup deikenlerine ayrlmak suretiyle kolaycazlr: y = y 0 e kt Burada y0, y byklnn t = 0 anndaki deeridir. Fiziksel olaylarda genellikle deiim srekli bir fonksiyon zelliinde olmasna ramen biyoloji ve sosyal bilimlerde kesikli deiimler sz konusudur. Bir hayvan trnn says veya bir kolonideki bakteri saysndaki deiimler buna rnektir. Ancak say ok fazlaysa deiim zamann srekli bir fonksiyonu olarak dnlebilir ve bu nedenle yaplacak hesaplama hatas genellikle makul snrlar ierisindekalr. rnek215Nfusart:Malthusianyasas Belirli zaman periyotlarnda insan topluluklarnn, hayvan trlerinin, bceklerin ve bakteri kolonilerindeki bakterilerin kendileriyle orantl biimde artt gzlenmitir. N(t), t anndaki say olmak zere ve t=0 anndaki sayy N0 alarak, nfusun deiim hz (art veya azalma hz); N (t ) = N 0 e kt olacaktr. Burada k doum ve lm hzlar arasndaki fark tanmlayan net nfus deiim hzdr.rneink=0.015/yl,1000de15likbirnfusartdemektir. rnek216RadyoaktifbozunmaveRadyoaktifKarbonYaTayini Pltonyum, Radyum ve C14 olarak bilinen Karbon izotopu gibi baz radyoaktif elementlerin dier bir element veya ayn elementin farkl bir izotopunu tekil etmek zere tabii olarak bozunduklar bilinmektedir. Bozunmann hz genellikle mevcut element miktaryla orantl olarakdeiir,dolaysylaradyoaktifbozunmasrecideyukardakidenklemletanmlanr: dM = kM , veya M (t ) = M 0 e k t dt Bu ifadede k > 0 olup bozunma sabiti adn alr. Bir arkeologun, bulduu kemik kalnts zerinde, bir canl hayvanda bulunan miktarn %8i orannda C14 izotopunun olduunu saptamtr. C14 izotopunun bozunma sabiti 1.24104/yl olduuna gre kemiin yan hesaplaynz. zm 1 M (t ) buluruz. Yukardaverilendenklemdentyiekersek, t = ln k M0
dM (t ) ile verilen bozunma hz, miktar srekli den M(t) ile orantl olduundan balarda dt bozunmahzokyksektirvezamangetikebuhzder.Mevcutbirradyoaktifmaddenin yarsnn bozunmas iin gemesi gerekli sreye yar mr sresi diyoruz. Bu durumda 1 M (t ) = M 0 alnrsa,yukardakidenklem, 2 ln 2 t = tH = k olur. Radyoaktif maddelerin yar mrleri gelimi laboratuarlarda llr. Radyoaktif bozunmann nemli bir uygulama alan, C14 izotopunun bozunumu esasna dayanan Radyo Karbon Ya Tayinidir. Bu metodun temelinde, yaayan herhangi bir canldaki karbon atomlarnn kk bir orannn C14 izotopu meydana getirdii gzlemi vardr. Bu oran canlnn yaam boyunca yaklak olarak sabit kalmakta, nk bozunan miktar, canlnn evresinden besin ve solunum yoluyla ald karbon atomlaryla yerine konur. Ancak len canlyaartkkarbongiriiolmayacaiinsreklibirbozunmaszkonusuolacaktr.Dierbir ifadeyle canl ldnde, ierisinde C14 izotoplarnn da bulunduu karbon girii kesilir, canlnnsahipolduuC14sreklibirazalmasrecinegirer.C14nyarmr5568yldr. Atmosferdeki C14 miktar, azotun atmosferdeki kozmik nlar nedeniyle C14 izotopuna dnm yoluyla srekli olarak yenilenir ve bylece C14n atmosferdeki C12 miktarna oran sabit kalr. Bu aklamalarn altnda aranan sre, 1 t= ln(0.08) = 20 369 ylolacaktr. 1.24 10 4 rnek217 Bir radyo aktif element olan Toryum234 (Th234) izotopu , nlar yayarak Pa234ye dnmektedir. Bu izotopun bozunma hz, elementin mevcut miktar ile doru orantldr. Ayrca 100 mg. Th234 izotopunda bir hafta iinde geriye 82.04 mg. kald bilindiine gre, a) herhangi bir t annda geriye ne kadar Th234 kaldn, b) mevcut miktarn yarya inmesi iinnekadarzamangemesigerektiinibulunuz. zm (a)VerilenleregreM0=100mg(t=0annda),M(t=7gn)=82.04mg. 1 82.04 k = ln = 0.0283 /gn elde edilir. Dolaysyla herhangi bir t anndaki bozunmam 100 7 miktar; ln 2 ln 2 = = 24.5 gn. M (t ) = 100 e 0.0283 t olacaktr.Dieryandan(b) t = t H = k 0.0283 rnek218Newtonunsoumakanunu Balangta Ti = 20 0C olan bakrdan kk bir bilye T0= 100 0Cde kaynamakta olan su banyosuna brakldktan 20 saniye sonra scakl ne olur. Su banyosu yeterince geni olup hA = 0.1 1/s. scakldeimemektedir. = mc
zm
dT = (T0 T ) olduunu grmtk. dt Deikenlerine ayrarak zdmzde, bakr bilyenin t anndaki scakl T (t ) = T0 (Ti T0 ) e t olur.Verilendeerleryerinekonursa T (t = 20 s ) = 89.2 0Colur. rnek219Karmproblemi erisinde balangta 1000 L temiz su bulunan bir tanka, ierisindeki tuz konsantrasyonu 0.1 kg/L olan tuzlu su 50 L/dakika debisinde girmekte, ve ayn zamanda tanktan yine 50 L/dakika debisinde tuzlu su ekilmektedir. Tank ierisindeki bir kartrc, tanktaki karmn homojenliini salamaktadr. Beklendii gibi, tanktaki su seviyesi sabit kalmasna karn ierisindeki tuzlu sudaki tuz konsantrasyonu srekli olarak ykselecektir. Tankta belirli bir t annda bulunan tuz miktarn veren ilikiyi gelitiriniz. Tankta bulunabilecek maksimum tuz miktarnedir. zm M(t) tankta t annda bulunan tuz miktarn gstersin. Tanktaki tuz miktarna ktlenin korunumuprensibiniuygulayalm: Tanktaki tuz miktarnn deiim hz = Tanka birim zamanda giren tuz miktarTanktan birim zamandakantuzmiktar dM dM M = (50 L / dak )(0.1 kg / L ) (50 L / dak ) + 0.05M = 5 eldeedilir. kg / L dt dt 1000 Denklem birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklem olup M (t = 0) = 0 kouluyla bir balangdeerproblemidir.
Daha nce Newtonun souma yasasndan
P (t ) = 0.05, R (t ) = 5 alnmaksuretiyle (t ) = e
0.05 dt
= e 0.05 t .Denklem2.7den
t 1 0.05 t 5e 0.05 t dt = e 0.05 t 5 20e 0.05 t y= ( x )R( x )dx + C M (t ) = e ( x ) 0
M (t ) = 100 e 0.05 t e 0.05 t 1 = 100 1 e 0.05 t elde edilir. Dikkat edilirse t durumundaparantezii1olacandan M (t ) = 100 kgolur. rnek220 Birtank,t=0anndaiindeQ0kgtuzieren100Ltuzlusuzeltisiiledoludur. Litresinde 1/3 kg tuz bulunan baka bir tuz zeltisi 5 L/daklk bir hzla tanka akmaktadr. Kartrma ile tank iinde srekli olarak homojen bir tuz karm elde edilmekte ve karm ayn hzda (5 L/dak) tanktan dar kmaktadr. t annda tankta mevcut tuz miktarn veren Q(t)ifadesinibulunuz. zm Ktleninkorunumuilkesinden;
birimzamandagirentuzktlesibirimzamandakantuzktlesi=tanktakituzktlesininzamanladeiimi
olarak ifade edilebilir. Tankta t = 0 annda Q0 kg tuz vardr (balangart). Ancak tankta t anndakituzkonsantrasyonuQ/100olacaktr(bkz.Konsantrasyontanm). 1/3 kg/L, 5 L/dak Q/100 kg/L, 5 L/dak 5 Q dQ dQ Q 5 5 = +5 = 3 100 dt dt 100 3 Lineerdiferansiyeldenklemibulunur.Budenkleminzmnden 100 Q(t ) = + Ce0.05t genelzmeldeedilir.Ancak Q (t = 0) = Q0 snrartuygulanrsa, 3 100 C = Q0 bulunur.Genelzmdeyerinekoyar,dzenlemeyaparsak, 3 100 Q (t ) = 1 e 0.05 t + Q 0 e 0.05 t eldeedilir. 3 rnek221 Birkimyasalmadde,znmemimiktarla(x)vedoymubirzeltiyledoymambirzelti arasndaki konsantrasyon fark ile doru orantl olarak znmektedir. 100 glk bir doymu zeltide 50 g maddenin znd biliniyor. Eer 30 g kimyasal madde 100 g suyla kartrlrsa, 10 g 2 saatte znyor. Buna gre 5 saat sonunda ne kadar znme olacaktr. zm x tsaatsonraznmeyenmaddemiktarngstersin.Budurumdamevcutzeltinin 30 x konsantrasyonu olacaktr.zeltitamamendoymuhalegeldiindeise 130 100 50 50 = olacaktr.Problemde,maddeninznmehznn, konsantrasyonu 100 100 znmemimaddemiktarvebuikikonsantrasyonarasndakifarkileorantbirhzda zndifadeedildiinegrearanandiferansiyeldenklem
dx dx x 50 30 x 7 =k x = k x + veyadzenlemeyaplarak dt dt 100 130 26 130
dx x 7 x + 26 130
= k dt eldeedilir.Herikitarafnintegralialndndaise,
dx = 7 x x + 26 130
k dt
26 26 26 x = kt + C sonucunavarlr.BulunanifadedekveC ln x ln(35 + x) = ln 7 7 7 x + 35
bilinmemektedir.Ancakverilenikiartkullanlarakbunlarbelirlenebilir. t=0 x=30g(balangtakitoplamznmemimaddemiktar) t=2 x=3010=20g(2saatsonrakalanznmemimaddemiktar)
26 30 ln = k (0) + C C = 2.872 7 30 + 35 26 20 ln = k (2) 2.872 7 20 + 35

imdidenklem
k = 0.44
26 x ln = 0.44t 2.872 olarakifadeedilebilir.Artkt=5saat 7 x + 35
sonundaznmemiolarakkalanmiktarxbulunabilir.
26 x = 0.44 5 2.872 ln 7 x + 35 x x = 1.265 = 0.255 x = 11.98 g 12 g ln x + 35 x + 35

Bylece5saatsonundaznenmiktar3012=18golur. rnek222 Scakl 100 0C olan bir cisim 50 0C scaklnda bir odaya braklyor 10 dakika sonra cismin scaklnn 90 0Cye dt grlyor. Balang anndan itibaren ne kadar zaman sonra cisminscaklnn600Cyedeceinibulunuz.Cevap:115dakika rnek223 Bir sv ierisindeki basn, svnn yzeyinden aaya doru inildike artar. Bu art hidrostatiin temel denklemi olan dp / dz = g diferansiyel denklemiyle verilir. Bu ifadede svnnyounluu,giseyerekimiivmesivezyzeydenitibarenderinliktir.Okyanusgibiok derin sv yksekliinin sz konusu olduu uygulamalarda = f ( p ) olduundan bu diferansiyel denklemin integre edilebilmesi iin younluk ile basn arasnda bir ilikinin kurulmas gerekir. Bu iliki svnn skma modlnden elde edilir. Bu ifadeye gre skma
dp iletanmldr.Skmamodlnnsabitkaldnveyzeydekibasncsfr d veyounluu0alarakbasncnderinlikledeiiminieldeediniz. zm
modl E = (a) E =
dp d = sabit olduundan, dp = E elde edilir. Bu ifadeden p = E ln d 0
younluuekersek, = 0
dp = g = 0 dz
p E ge
p E e
eldeedilir.Bunuhidrostatiintemeldenklemindeyazalm:
p( z)
,vedeikenlerineayrarak
p( z) E
dp
p E e
p( z)
p E dp
= 0 g dz
0
E e
p p( z) E 0
= 0 g z E e
+ E = 0 g z e
P( z ) E
gz = 1 0 ve her iki tarafn E
gz doallogaritmasalnarak, p ( z ) = E ln1 0 bulunur. E rnek224 Belirli koullarda silindirik bir duvardan rdorultusunda birim zamanda geen s miktar Q = k AxT ( r ) T ( r ) = dT ( r ) / dr ile verilir. Bu ifadede A yzey alan, k s iletim katsaysdr. 20 cm apndaki bir buhar borusu 6 cm kalnlnda izolasyon malzemesi ile kaplanmtr. zolasyon malzemesi s iletim katsays k = 0.04 W/mK dir. Buharn scakl 2000C,izolasyondyzeyscaklise300Cdir.Borununbirmetresindensaattekaybolacak syveborucivarndaki(r>10cm)scaklkdalmnbelirleyiniz. zm zolasyon kalnl 6 cm r r = boru merkezinden uzaklk 0 200 C de buhar 10 cm Borumerkezindenrkadaruzaktakisilindirikyzeyalan(veyaryaraplbirsilindirinyzey alan) Ar = 2 rL olarakifadeedilebileceinden,sorudaverilendenklem
Q = k Ar T (r ) = k 2 rL
dT dr
Olarakyazlabilir.BuradaLsilindirinboyudur.Denklemideikenlerineayrpintegralalalm: dr 2k dT = r (Q L )
0.2513 0.16 ln ( 30 200 ) (Q L) = 90.9 W/m (cevapa) = (Q L ) 0.10 Ayndenklemi,buseferintegralinstsnrlarnherhangibirkonum(r)vebukonudaki scaklk(T)olarakintegreedersek, r T dr 2 0.04 r = dT ln = 2.765 103 (T 200 ) 90.9 T = 200 0 C 0.10 r r = 0.10 m
dr 2k = r ( Q L ) T =200 r = 0.10 m
r = 0.16 m
T = 30 0 C
dT
0
361.66 ln(10r ) = 200 T veya T = 200 361.66 ln(10r ) zolasyonmalzemesiiindekiscaklkdalmaadakigsterilmitir. T (0C) rnek225 Ktlesiihmaledilebilirbiryaydeyolarakbiryzeyetutturulmu,dierucunaisektlesim olan bir cisim aslmtr. Yay denge konumundayken (x=0) asl bulunan ktlenin hz V 0 ise, ktleninhznyaynyerdeitirmesine(x)balolarakifadeediniz. zm
Newtonun2.yasasnagre Fx = m a x olduundanktleyeetkiedenxdorultusundakinet dV kuvvet belirlenmelidir. Fx = mg kx . Dier taraftan cismin ivmesi iin a x = V dx dV = mg k x yazlabileceinden cismin hareketini tanmlayan diferansiyel denklem, m V dx olacaktr.Deikenlerineayrarakintegreedersek;
V ( x)
V0
k V2 V dV = g x dx m 2 0
V ( x)
= gx
V0
k 2 k x V ( x) = V02 + 2 gx x 2 2m m
rnek226 Ktlesi m olan bir cisim yerden olduka yksekte bulunan bir noktadan ilk hzsz olarak serbest dmeye braklyor. Cisme etki eden yerekimi kuvveti sabit ve hava direncinin cismin hz ile orantl olduu kabul edildiine gre, herhangi bir t annda cismin balang noktasndan hangi uzaklkta olduunu ve o anda hangi hza hareket etmekte olduunu mg mg m2 g (1 e k t / m ) , x(t ) = buluz.Cevap: V (t ) = t 2 1 e k t / m ,k=orantsabiti k k k rnek227 Ktlesi m olan bir cisim yer kresi zerinde bir yerden yukarya doru bir V0 ilk hz ile frlatlyor. Hava direncini ihmal ederek , cismin bir daha yer yzne dnmemesi iin V0 ilk hznnneolmasgerektiinibulunuz. zm x ekseninin (+) yn yukar olsun. Hava direnci ihmal edildiine gre , burada hareketi etkileyen tek kuvvet yer ekimi kuvvetidir. Bu kuvvetin deeri ise Newtonun Evrensel ekimKanununagredeiir.Budurumda,yerkresizerindeyerekimiivmesinindeerig ile,yerkresininktlesiMveyarapRilegsterilirse;EvrenselekimKanununagre
g .R 2 M R2 t annda, cismin yerkresinden olan uzakl x ve hz v olsun. Buna gre hareket denklemi d 2x m.M dv g .R 2 m 2 = G = veya elde edilir. Denklemin sa yan xe bal dt ( x + R) 2 dt ( x + R) 2 mg = G. m.M G =
olduundansolyanndadaxebalivmesininkullanlmasyerindeolacaktr.Bunagre,
g .R 2 dv = dx ( x + R) 2
vdv =
V0
2
( x + R) 2 dx ifadesindenhznykseklikledeiimifadesi,
0
gR 2
2 gR olarakeldeedilir. x+R Cisminyerkreyegeridnmemesiiinsrekliolarakpozitifbirhzasahipolmasgerekir.Bu iseancak V0 2 gR 0 artsalanrsammknolabilir.Budurumda

V 2 = V0 2 2 gR +
V0 = 2 gR = 2 9.81 6.4 10 6 11205 m/s.

rnek228 maddesi, ve gibi iki kimyasal maddenin reaksiyonu sonucu olumaktadr. Dolaysyla a gr ile, b gr reaksiyon sonucu (a+b) gr vermektedir. Balangta x0 gr ve y0 gr vardr; hi bulunmamaktadr. maddesi oluum hznn tepkimeye girmemi ve maddelerinin arpm ile doru orantl olduu bilindiine gre, oluan miktarn, z(t), zamannfonksiyonuolarakeldeediniz. zm a b , nn oran olacaktr. Ktle t annda oluan z(t) gr ierisindeki nn oran a+b a+b a b z (t ) gr , z (t ) gr bulunacaktr. Dolaysyla t cinsinden ise z(t) gr ierisinde a+b a+b az bz ) ve ( y 0 ) olur. annda tepkimeye girmeyen ve miktarlar srasyla, ( x0 a+b a+b az bz dz = k ( x0 )( y 0 ) halini alr. Bu durumda aranan diferansiyel denklem; dt a+b a+b k ab a + b dz a + b Dzenleme yaparsak y 0 z = K ( A z )(B z ) elde x 0 z = 2 dt (a + b) a b k ab a+b a+b A= x0 B= y0 edilir.Burada K = 2 a b ( a + b) DiferansiyeldenkleminzmAveBarasndakiilikiyebaldr.kidurumudikkatealalm: AB 1 e ( A B ) k t 1. A>Biinzm z (t ) = A B e ( A B ) k t
A2 k t 1+ Ak t rencilerinbusonulareldeetmeleritavsiyeedilir. rnek229 2 gr Y ile 1 gr X tepkimeye girerek 3 gr Z oluturmaktadr. 100 gr Y 50 gr X iyice kartrldnda 10 dakika sonra 50 gr Z maddesi olutuu gzlenmitir. (a) 20 dakika sonunda ka gr Z oluur, (b) 60 gr Z elde etmek iin ne kadar beklenmelidir. Cevap: 75 gr, 40/3dakika. rnek230 dN = AN BN 2 diferansiyeldenklemi lkeleringelecektekinfustahminlerindekullanlan dt olduka kabul grmektedir. Bu denklemde, A ve B pozitif lke sabitleri, N ise nfusu gstermektedir. Balang anndaki (t=0) nfusu N0 alarak nfus zamann fonksiyonu olarak elde ediniz. ABD iin A=3.13108 B=1.58871010 ve 1970 ylndaki nfus 3.9milyonolarakalnabildiinegre2003ylndakive2050ylndakinfuslarbulunuz.
2. A=Bolursazm z (t ) =
rnek231 Seri olarak bal bobin ve direnten kurulu bir alternatif akm devresinden geen akm di L + R i = E (t ) diferansiyel denklemi uyarnca deimektedir. Burada i devreden geen dt akm (amper), L bobinin indktans (Henry), R diren (ohm) ve E(t) ise volt olarak elektromotor kuvvettir. t=0 annda devreden geen akmn i0 ve elektromotor kuvvetin E(t)=E0olmasdurumunda devreden geecekolanakmi(t)zamannfonksiyonuolarakelde ediniz. zm Elimizdeki denklem birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklem olduundan dorudanintegralarpankullanlarakzlebilir.
1 i (t ) =
[ R(t )dt + C ]ve (t ) = e
L dt
= e R t / L alarak,
E E i (t ) = e R t / L e R t / L 0 dt + C = 0 + C e R t / L bulunur. t=0 annda i=i0 olduundan L R E yerinekoyarak C = i0 0 eldeedilerekdiferansiyeldenklemzmndeyazlrsa, R E0 1 e R t / L olduugrlr. i (t ) = R rnek232 Yukarda verilen 226 nolu soruda elektromotor kuvvetinin E (t ) = 110 sin 120 t uyarnca deitii bilinmektedir.. L=3 henry, R=15 ohm olarak verildiine ve t=0 annda i=0 amper olduunagredevredengeenakmzamannfonksiyonuolarakbulunuz. zm di Devreden geen akm L + R i = E (t ) diferansiyel denklemiyle tanml olduuna gre dt di di R 110 sin 120 t olacaktr. zmaranandenklem, L + R i = 110 sin 120 t veya + i = dt dt L L di 110 sin 120 t olur. Birinci mertebeden Verilen deerler yerine konursa denklem, + 5 i = 3 dt lineerolanbudenklemintegralarpanmetoduilezlr.
(t ) = e = e 5 t eldeedilerekgenelzmifadesinde(2.7eitlii)yerinekonursa, 1 100 5 t R(t )dt + C = e 5 t i (t ) = e sin 120 t dt + C eldeedilir.ntegralilemiiin 3 ksmiintegralyntemikullanlmaldr(buksmrenciyebraklmtr).Buradabiz eat (a sin b t b cos b t ) e a t sin b t dt = 2 a + b2
5 dt
kalbn kullanacaz. Problemimizde a=5 ve b=120 olduundan yerine yazp baz sadeletirmedensonra; e5t (sin 120 t 24 cos120 t ) elde ederiz. Dolaysyla aranan e 5 t sin 120 t dt = 5 1 + 576 2 zm; 22 (sin 120 t 24 cos120 t ) + C e 5 t olacaktr. Verilen balang i (t ) = 2 3 1 + 576 deerlerinden integral sabiti belirlenebilir. t=0 annda i=0 amper olduuna gre, genel 22 24 eldeedilir.Bylecearananzelzm; zmdeyerinekonupCekilirse, C = 3 1 + 576 2 22 i (t ) = sin 120 t 24 cos 120 t + 24 e 5 t eklindeolacaktr. 2 3 1 + 576 rnek233 Seri bal diren ve kondansatrden oluan bir alternatif akm devresinde, kondansatrde dq q + = E (t ) uyarnca deiir. R=10 ohm, c=103 depolanarak elektrik yk zaman R dt c farad, E (t ) = 100 sin 120 t olarak verildiine ve t=0 annda q=0 olduuna gre kondansatrdedepolananelektrikyknnzamannfonksiyonuolarakeldeediniz. zm dq + 10 3 q = 100 sin 120 t veya Diferansiyeldenklem,verilenlerinyerinekonmasyla 10 dt dq + 100q = 10 sin 120 t halini alacaktr. Bu ise birinci mertebeden lineer bir diferansiyel dt denklemdir.
)(
(t ) = e
100 dt
= e100 t alnarakgenelzmifadesindeyerinekonursa,
q(t ) = e 100 t 10 e100 t sin 120 t dt + C
eldeedilir.ntegralialmakzere
e a t sin b t dt =
eat a2 + b2
(a sin b t b cos b t ) olduundanhareketlea=100,b=120alnarak

e100 t
(5 sin 120 t 6 cos120 t ) bulunur.zm 20(25 + 36 2 ) ifadesindeyerineyazlarak; e100 t ( q(t ) = e 100 t 5 sin 120 t 6 cos 120 t ) + C veya 2 2 (25 + 36 ) 1 (5 sin 120 t 6 cos 120 t ) + C e 100 t eldeedilir.Csabitinibulmakzere q (t ) = 2 50 + 72 verilenkoulsalatlrsa, 3 6 +C C = bulunur.Bylecearananzm; 0= 2 50 + 72 25 + 36 2
e100 t sin 120 t dt =

q (t ) =
1 50 + 72
(5 sin 120 t 6 cos 120 t ) + 2
3 e 100 t 25 + 36 2
rnek234 rnek234tet=0anndageenakmi=5Aolduunagreakmnzamanladeiiminielde ediniz. zm 1 Bir nceki rnekten q (t ) = (5 sin 120 t 6 cos 120 t ) + C e 100 t elde edilmiti. 50 + 72 2 dq i= olduundantrevalmailemiyaplarak, dt 600 cos 120 t + 720 2 sin 120 t i (t ) = 100 C e 100 t bulunur. Verilen koul yerine 2 50 + 72 yazlrsa; 600 300 eldeedilir.Bylecearananzel 5= 100 C veya 100 C = 5 2 50 + 72 25 + 36 2 zm;
i (t ) =
300 cos 120 t + 360 2 sin 120 t 25 + 36 2
300 100 t 5 olacaktr. e 25 + 36 2
Blm2ileilgiliproblemler 1.Geneldeerlendirmesorular Birincimertebedendiferansiyeldenklemnedemektir. Birincimertebedenbirdiferansiyeldenklem y , y 2 , y gibiterimlerbulundurabilir mi? Birincimertebedenbirdiferansiyeldenklemhangiartlardadorudanintegralyoluyla zlebilir. 2.Lineerbirincimertebedendiferansiyeldenklemler 2.1.Aadakidiferansiyeldenklemlerinhangileribirincimertebedenlineerdir: (a) y + 3 x 2 y = sin x
xy 2 + x 2 y = 1
(b) 2 y + 3x y = e x (f) yy + xy = x
(c) y + xe y = 2 (g) y 2 y 2 = x 2
(d)
(e) y y 2 + cos y = xy
y + y = x
(h)
2.2.Aadakidiferansiyeldenklemleri,tmilemadmlarngstererek,znz. (a) y 3 xy = 2 x (b) (1 x 2 ) y 2 y = 0 (c) 2 xy y = x 2 (d) y + (3 1 / x ) y = 2 (g) y +

e 2 y= x x
2x
(e) x 2 y + 2 xy = 1
(f) y + y tan x = sin x
(h) xy + (1 + x 2 ) y = 2 (i) y +
4 y = sin x x
2.3.Aadakibalangdeerproblemlerini,tmadmlargstererek,znz. (b) y 2 xy = cos 2 x, y ( ) = 1 (c) (a) y + y = 0, y (0) = 1

y 2 xy = e x , y (1) = 4
(d) y + 4 x 2 y = x 4 , y ( 2) = 8 (e) x 2 1 y xy = 1 2.4.Aadakisorulardaxibaml,yyibamszdeikenalarakzmyapnz. dy ey dy y2 (a) , y (0) = 1 (b) = y , y (1) = 2 = dx 1 x dx e 2 x 2.5. y + P ( x ) y = 0 birinci mertebeden diferansiyel denkleminin bir zm y1 ( x) olsun. C y1 ( x) ifadesinindeayndenkleminzmolduunugsteriniz. 2.6.Birincimertebedendiferansiyeldenklemlerinuygulamalar (a) Malthusiannfusartyasasnedir?Nedengerekitahminlerdedahauygundur. (b) Radyoaktifkarbonileyatayinininesasnedir.BuiiinnedenC14uygundur. (c) Bir yamur damlasnn limit hzn tanmlaynz. Bu hz damlann dt ykseklie balmdr? (d) Yeterince besinin bulunduu bir balk glnde, eer hi balk avlanmazsa, her yl balk saysnn ikiye katlad gzlenmitir. Balangtaki balk saysn N0dr. Mathusian art yasasn kullanarak ve her gn ortalama 0.002N0 adet balk avlandnkabulederek,balksaysnzamannfonksiyonuolarakeldeediniz. (e) Belirli bir bakteri kolonisindeki bakteri saysnn her 3 saat iki kat artt bilinmektedir. Mathusian art yasasn kullanarak balangtaki bakteri saysnn 4 katnakabilmesiiinnekadarsregemesigerektiinibulunuz. (f) Yllknfusarthz%0.2olanbirlkeninkaylsonranfusunuikiyekatlayacan belirleyiniz.
(g) Balangtaki scakl Ti=30 0C olan bakrdan yaplm kk bir kre t = 0 annda buzlu suya braklmtr. Krenin scakl 1 dakika sonra 20 0Cye dtne gre, Newton souma kanununu kullanarak 2 dakika sonra krenin scaklnn ne olacanbelirleyiniz. (h) Bir tankta, 10 kg tuz kullanlarak elde edilmi bulunan 200 litre salamura (tuzlu su) bulunmaktadr. Tanka, bir kartrc devredeyken, dakikada 5 litre saf su ilave edilirken, ayn hacimde tuzlu su da tankn altndaki delikten dar boaltlmaktadr. 30 dakika sonra tankta ne kadar tuz kalr. Tuz miktarnn 1 kga kadar dmesi iin nekadarsregemesigerekir. (i) m ktleli bir cisim belirli bir ykseklikten durgun haldeyken serbest dmeye braklmaktadr. Cisme etkiyen hava direncinin cismin hzyla orantl olduu bilindiinegre,cisminhzvekonumunuzamannfonksiyonuolarakeldeediniz. 3.Birincimertebedenlineerolmayandiferansiyeldenklemler 3.1.Deikenlerineayrlabilirtiptekidiferansiyeldenklemleriznz. (a) yy = x 3 + 1 (b) ( x + 2) y = y 2 + 2 (c) y + 2e x + y = 0 (d) y = ( xy ) 3 (e) xyy = e x + y +1 (f) xyy = 1 y 2 (g) y + 2 xy = 0, y (0) = 1 (j) y = (h) y = e 2 y cos 2 x, y ( / 2) = 1 (i) x 2 y = 1 y 2 , y (0) = 0
e x cos y e y sin y
, y ( / 4) = 1
3.2. Aadaki diferansiyel denklemlerde deiken dnm yaparak deikenlerine ayrlabilirdurumagetiripznz. (a) y = (x + y + 1)2 ( x + y ) (b) y = ( x + y )e x + y (c) y = x + 2 y 3 ey 3.3.Ryaraplkreselbirtanksuyladoludur.Tanktabannaalanayaraplbirdeliktensu boaltlacaktr. Torielli kanununa gre tank terk eden suyun ortalama hz V = 2 gy olup burada y gz nne alnan durumdaki su yksekliidir. Tanktaki su seviyesini zamann fonksiyonu olarak elde ediniz. Tankn tamamen boalabilmesi iin gerekli zaman veren ifadeyigelitiriniz. 3.4. Yukardaki problemi yatay olarak konumlandrlm R yarapl ve L boyundaki silindirik tankiintekrarlaynz. dN = (a bN ) N diferansiyel denklemiyle tanmlanr. Bu 3.5. Lojistik nfus art dt diferansiyeldenklemingenelzmnbulunuz. 3.6.Lojistiknfusartkanununagrebirazdahakarmak,ancakdahagerekibirmodel dN = (a bN ) (1 cN ) N diferansiyel denklemiyle verilir. Bu denklemin genel zmn dt bulunuz. 3.7.Aadakieriailelerininortogonalyrngelerinivereneriailesinibelirleyiniz. (a) x 2 y 2 = C (b) x 2 + y 2 = 2kx (c) x 2 + 4 xy y 2 + 1 = C
(d) y = ( x y ) 2
(e) y =
e x ( x y)
3.8. Su dolu bir tankn altndan bir delik alrsa su boalmaya balayacaktr.Ancak tanktaki su seviyesi dtke birim zamanda tanktan boalan su miktar da azalacaktr, dolaysyla zamana baldr. Sabit AT kesitli bir tankn tabanna alan A0 byklndeki bir delikten birim zamandakansuhacmi KA0 2 gh olarakverildiinegre,(K=sabit,h =tanndakisu ykseklii) tankn ierisinde balangta (t=0), H metre yksekliinde su bulunduunu varsayarsak,tanktakisuseviyesinizamannfonksiyonuolarakeldeediniz. 3.9.Problem3.8i,tersevrilmivetabanapDolankonikkesitlibirtankiinznz. 3.10. Problem 3.9u ters evrilmi, alt ve st taban aplar srasyla d ve D olan kesik koni biimlibirtankiinznz. dT 3.11. Dzlemsel bir duvardaki tek boyutlu s iletimi, Qx = k . A olarak verilir. Burada x dx dT , x snn ak(iletim) dorultusunu, k s iletim katsaysn A duvar alann ve dx dorultusundakiscaklkeimini(gradyenini)verir.Eerkmevcutmalzemeiinsabitsebu denklemduvarierisindekiscaklkprofilini [T = T ( x)] bulmakzerekolaycaintegreedilir. Ancak k genelde scakln fonksiyonudur ve k = k 0 (1 + .T ) ilikisiyle verilir. Burada
k 0 ve
sabitlerdir ( k 0 > 0 ). Buna gre sabit bir Qx s transferi iin duvar ierisindeki
scaklkdalmneldeediniz. 3.12. Yatayla 37 0 a yapan bir eik dzlem zerinde bulunan bir cisim, eik dzlem boyunca ve yukar doru V0 = 12 m/slik bir ilk hzla frlatlyor. Cisim ile eik dzlem arasndaki srtnme katsays = 0.25 tir. Buna gre (a) cisim eik dzlem boyunca hangi uzakla gidebilir ve (b) cisim atld noktaya geri dndnde hz ne olur? Cevap: 9 m, 8.48m/s. 4.Birincimertebedenhomojentiptediferansiyeldenklemler 4.1.Homojendiferansiyeldenklemnedir,naslanlalr. 4.2.Aadakidiferansiyeldenklemlerinhomojenolupolmadklarninceleyiniz. x +1 x 3 2 xy 2 y3 x+ y (b) y = 2 (c) y = (d) y = x 2 (a) y = xy x x y x +y 4.3.Aadakihomojen(veyahomojeneindirgenebilir)diferansiyeldenklemleriznz. x3 4x 2 y x2 6y2 x x + 2y = (a) y = y (b) y = (c) (d) y = 2 xy x+ y x y y3 (e) y = (h) y = (k) y =
3x 4 y x + 2y
(f) y = x +
y 1, y (1) = 0 x
y2 x4 y4 x2 + y2 (g) y = y x2 x y x + 2y (i) y = (j) y = , y ( 0) = 0 , y (1) = 0 2x y x+ y
2x x2 + y 2 y x2 y2 (l) y = , y (0) = 2 , y ( 2) = 6 2 xy y 2x + y + 4 x + 2y 3 x + 2y 1 (m) y = (n) y = (o) y = x + 2y 3 x y y

(p) y =
x+ y x 2y 2 (r) y = x4 2x 4 y 8 5.Tamdiferansiyeldenklemler
5.1. Tam diferansiyel ne demektir. u ( x, y ) = 2 xy 2 y x fonksiyonunun tam diferansiyelini alnz. 5.2.Aadakidiferansiyel denklemlerintamdiferansiyelolupolmadklarninceleyiniz.Tam diferansiyelolanlarznz. (b) (3 y 1) (3 x + 1) y = 0 (a) (3 x + 1) + (3 y 1) y = 0
( (e) (e (g) (x (
(c) y 2 2 x + 2 xy e y y = 0
y
2
) ( ) sin x + 2 ) e cos x y = 0 + sin x ) (y cos y )y = 0

y
2
(d) y 2 2 xyy = 0 (f) (2 x + y )+ ) + (x 2 y ) y = 0 (h) y =
2 xe y x y 1 (i) y = 2 y x + y +1 x e +1
(k) y =
2 x sin 2 y + xe x x 2 cos 2 y e 2 y
(l) (x + 2 y ) + (x 2 y ) y = 0
(m) x 2 e x + y + 2 xe x + y + 2 x dx + x 2 e x + y + 4 dy = 0 5.3.Aadakizmleresahipolandiferansiyeldenklemlerieldeediniz. (a) f ( x, y ) = x 2 y sin y e x + y = 2.1 (b) f ( x, y ) = 3 tan x + y 3 x 5 y = 4 5.4.Aadakibalangdeerproblemlerininznz (a) 2 x 2 + 1 + 4 y 3 2 y 1 y = 0, y (0) = 1
) (
( (b) (3 x
) (
sin y + xe + x cos y y 2 + 1 y = 0, y (1) = 2 (c) (2 x + 3 y 1) + (3 x 2 y + 3) y = 0, y (0) = 0

x
) (
(d) 3 x 2 y + e x sin y + x 3 + e x cos y y = 0, y ( / 2) = 0 (e) y =
) (
x e +1 y e 1
2 y
2 x
, y (0) = 4
(f) y =
2x 3y 1 , y ( 2) = 3 3x 2 y + 1
6.AadakiBernoullitipidiferansiyeldenklemleriznz. (a) y y = y 4 , y (1) = 0 (d) xy + y = y 2 ln x (b) y + 2 y = 4 y 3 , y (0) = 1 (c) y
y = y 2 , y (1) = 0 x
3. BLM KNCVEDAHAYKSEKMERTEBEDENLNEERDFERANSYEL DENKLEMLER

3.1GR Birinci mertebeden diferansiyel denklemler, bir integral arpan kullanlarak sistematik bir yaklamla her zaman zlebilirler. zlecek denklemin integrali alnabildii srece, sabit veya deiken katsayl olmas bu durumu deitirmez. Ancak ikinci veya daha yksek mertebeli denklemler iin ayn eyi syleyemeyiz. nk bu denklemlerin zm, byk oranda, katsaylarn sabit olmasna veya belirli artlar salayan trden deiken olmasna baldr.kinci ve daha yksek mertebeli diferansiyel denklemler iin genel bir zm yolu yoktur. ou mhendislik probleminde sabit katsayl ikinci mertebeden diferansiyel denklemleriyle karlalr. Bu nedenle bu tr denklemlerin zm yollarn iyi kavramak gerekir. kincimertebedenlineerbirdiferansiyeldenklemengenelhalde y + P ( x ) y + Q ( x ) y = R ( x ) formunda verilir. Burada P, Q ve R , x bamsz deikenlerine bal fonksiyonlardr. R(x) terimiierisindeyvetrevleribulunmayantmifadeleritemsiledervebuyzdenhomojen olmayan terim adn alr. R(x) =0 ise bu durumda denklem homojendir denir. kinci mertebedendiferansiyeldenklemlerizerkenhomojenksmayrelealmakgenellikledaha uygundur. Bunun iin ilk etapta denklemin sa yan sfrm gibi hareket edilir. Lineer denklemlerayrcasabitvedeikenkatsaylolarakdasnflandrlrlar.
y 2 y + 8 y = x3 + e2 x 1
} sabitkatsayl
y 2 xy + 8 y = x 2
} deikenkatsayl
Teorem31zmVarlveTeknii x1 < x < x2 aralnda P(x), Q(x) ve R(x) xe bal srekli fonksiyonlar ve x0 bu aralkta bir noktaise,budurumda; y + P ( x ) y + Q ( x) y = R ( x ) diferansiyel denkleminin y(x0) = y0 ve y(x0) =y0 iki adet balangartn salayan aralkta tek bir zm vardr. Ancak y(x0) =0 ve y(x0) =0 balangartlarn salayan tek zm y=0zmdr. Diferansiyeldenkleminstandartformdaolmasarttr.rnein; 3 2 xy 8 x 2 y = 6 denklemi y 4 xy = halinde yazlmadka standart forma gelmi x saylmaz.
rnek31
Aadakidiferansiyeldenklemintekbirzmnnolduunuvebuzmnzm aralngsteriniz. 3x y + y 5 y = cos x 2 x 1 y (5) = 3 ve y (5) = 1 zm: Bu bir balang deer problemidir nk her iki koul da ayn bamsz deiken deerinde verilmitir. Denklem ikinci mertebeden olduu iin en yksek mertebe 2dir. Denklemde y veya bunun trevlerinin arpm ss ve lineer olmayan fonksiyonlar olmadndan, verilen denklem lineerdir. Denklemin sa yan sfr deil, dolaysyla homojen deildir. Ayrca denklemstandartformdadr.Butahlilleriyaptktansonra; 3x p ( x) = Q(x)=5,R(x)=cosx2 x 1 yazalm. Aka grlyor ki Q(x) ve, R(x) srekli fonksiyonlar, P(x) ise x=1de sreksizdir. Dolaysyla her ifadenin de srekli olduu < x < +1 ve 1 < x < aralklarnda zmn olup olmad aranmaldr. Balang koulu olan x0=5 noktas ikinci aralktadr ve buaralktazmvarlvetekliigarantialtnaalnmolur. Lineer sabit katsayl homojen diferansiyel denklemlerin katsaylar zaten < x < + aralnda srekli olduundan zm tm x deerleri iin geerli olacaktr. Ancak bir diferansiyel denklemi zme ile bir balang deer problemini zme arasndaki ayrm grmemiz gerekir. kinci mertebeden bir diferansiyel denklemin zmnden c1 ve c2nin alabilecei sonsuz deere karlk sonsuz adet zm vardr. Verileniki koul iin bu sabitler belirlenir. Birinci olaslk bu iki art ayn noktada (ayn x0 deeri iin) vermektir. Bu bizi balangdeer problemine gtrr ve ierisinde x0n yer ald bir aralkta zmn garantisivardr.Ancakikiartfarklxdeerleriiinverilmisekibirsnrdeerproblemimiz var demektir. Yukarda verilen Teorem31, bu tr bir problemin zmnn olup olmad konusunda bir garanti vermez. Sadece c1 = c2 elde edilebilen artlarda snrdeer problemininzmnnvarlndanvetekliindenszedilebilir. rnein; y + 2 y 3 x 2 y = x3e x y(0)=2, y (0) = 5 tekbirzmgarantiolmasnkarn, y '+2 y '3 x 2 y = x 3 e x y(0)=2, y (8) = 3 denklemi iin zm tek olmayabilir, hatta hibir zmbulunmayabilir. rnek32 Kararl rejimde L kalnlndaki dzlemsel bir duvar ierisindeki scaklk dalm y = 0 denklemiyleverilir.Buraday,xnoktasndakiscakltemsilediyor.Verilendenklemingenel zmnveaadakidurumlariinzeldenklemlerinieldeediniz. a) y(0)=10, y (0) = 5 b) y(0)=10,y(L)=0 c) y (0) = 5 , y ( L) = 10
d) y (0) = 5 , y ( L) = 5
zm: zmaralmz 0 x L olacaktr.Artardaikikezintegreedersekgenelzm; y = c1 x + c 2 olur.Buiseeimic1olanbirdorudenklemidir.
a. y(0)=5}c1=5
y(0)=10}10=5.0+c2,c2=10 y ( x) = 5.x + 10 eldeedilir.Dierhibirkoulbuartlarsalayamaz.Dolaysyla verilenbalangdeerprobleminintekzmdr.
b. Sabitlerbelirlenirsec2=10, c1 =
10 10 bulunur.Budurumda y ( x) = x + 10 L L Budaverilenkoullariineldeedilebilecektekzmolduundansnrdeer problemitekbirzmesahiptir.
c. Verilenkoullariiny(0)=5}c1=5
y(L)=10}c1=10 bulunurkibuimkanszdr.Dolaysylaverilenkoullariinprobleminzmyoktur. Fiziksel olarak problem duvarn her iki yanndan s verilmesini ve kararl rejim olumasnngrmektedirkibuimkanszdr. d. Verilenkoullariiny(0)=5}c1=5 y(L)=5}c1=5 dolaysyla y ( x ) = 5 x + c 2 elde edilir ki bu zm c2 ye bal olduundan tek zm deildir. Fiziksel olarak bu problemin duvarn bir tarafndan verilen snn dier tarafndan ayn hzla uzaklatrld bir duruma karlk gelir. Bu ise duvar ierisindekiscaklkdalmnbulmaiinyeterlibirbilgideildir.
3.2.LNEERBAIMSIZLIKVEWRONSKIANFONKSYONLARI Verilen bir aralkta bir fonksiyon dier bir fonksiyonun bir sabitle arpmndan elde edilebiliyorsa bu iki fonksiyon lineer bamldr denir. Aksi durumlar iin lineer bamszlk sz konusudur. Dier bir ifadeyle iki fonksiyonun oran sabit bir say ise lineer bamllk vardrdenir. y1 = 3e x y1 3 = (lineerbamllk) x y2 2 y 2 = 2e y1 = 1 y1 1 = (lineerbamszlk) y 2 = x y2 x Bu ifadeyi daha genelletirmek iin c1y1 + c2y2 = 0 eklinde verilen y1 ve y2 fonksiyonlarnn lineerkombinasyonunudikkatealalm.Eerx1<x<x2aralndac1y1+c2y2=0ilikisisadece c1=c2=0iinsalanyorsay1vey2lineerbamszfonksiyonlardrdenir.
rnek33Lineerbamszfonksiyonlar <x<+aralndaaadakifonksiyoniftlerininlineerbamlveyabamsz olduklarnbelirtiniz. a) y1=6x,y2=2 b) y1=x2,y2=x3 c) y1=ex,y2=ex d) y1=ex,y2=e2x zm y 6x = 3 x (bamsz) (a) 1 = y2 2 (b) (c)
y1 x 2 1 = = (bamsz) y2 x3 x
y1 ex = x = e 2 x (bamsz) y2 e y ex (d) 1 = 2 x = e x (bamsz) y2 e kiFonksiyonunWRONSKIAN Yukardaki rneklerin dnda ya da daha fazla fonksiyonun lineer bamszln bulmak durumunda kalndnda daha genel bir yola ihtiya vardr. Biz bunu y1 ve y2 eklinde iki fonksiyon iin gsterip genelletireceiz. Belirli bir aralkta verilen y1 ve y2 fonksiyonlar, tmxleriin; y y2 W= 1 0 ise y '1 y '2
buikifonksiyonlineerbamszdrdenir.Aksihaldelineerbamllkvardr. rnek34 Aadakifonksiyoniftleriiinlineerbamlveyabamszolduklarngsteriniz. (a) y1 = x + 1 , y 2 = x 2 (b) y1 = sin x , y 2 = cos x (c) y1 = x 3 , y 2 = 2 x 3 zm (a) W = y1 y2 y1 y2 = ( x + 1)(2 x) 1( x 2 ) = x( x + 2) 0 (b) W = sin x( sin x) cos x. cos x = 1 0 (c) W = x 3 ( 6 x 2 ) (3 x 2 )( 2 x 3 ) = 0 (lineerbaml)
Genelletirirsek, n adet y1 , y2 , ... yn fonksiyonunun x1 < x < x2 aralnda her birinin (n1) adettrevivarsabunlaraaitWdeterminant;
y1 y '1 W = .
.
( n 1) y1
y2 y'2
. .
( n 1) y2
... ... ... ... ...
yn y' n
. .
( n 1) yn
0 isebufonksiyonlarlineerbamszdr.
3.3.HOMOJENDENKLEMLERTEORS y = 0 diferansiyel denkleminin zmne tekrar bakalm. y = c1 x + c 2 genel zmn y1=x ve y2=1 almak suretiyle y = c1 y1 + c 2 y 2 olarak ifade edebiliriz. Buna gre aadaki sperpozisyonilkesiyazlabilir. Eer y1 ve y2 lineer homojen bir diferansiyel denkleminin zmleriyse ( y + P ( x ) y + Q ( x ) y = 0 ), y = c1 y1 + c 2 y 2 debudenkleminbirzmdr. rnek35Sperpozisyonlkesi(HomojenDenklemler) e2x in y 4y = 0 diferansiyel denkleminin bir zm olduunu, ayrca 5e2x in de ayn denkleminbirzmolduunugsteriniz. zm y 4 y = (e-2x + e 2x ) 4(e 2 x + e 2 x ) = 4e 2 x + 4e 2 x 4e 2 x 4e 2 x = 0 Ancak bu durum homojen olmayan diferansiyel denklemler ve lineer olmayan diferansiyel denklemleriingeerlideildir. yle grnyor ki ikinci mertebeden homojen diferansiyel denklemler sonsuz sayda zme sahiptir, ancak bunlarn ou ancak bir sabit arpan ile birbirinden ayrlmlardr 1 (ex, 3 ex, 100 ex , e x gibi). Yani zmlerin ou lineer bamldr. O halde bir lineer 2 homojen denklem lineer bamsz ka tane zme sahip olabilir? Bunun cevab, diferansiyeldenkleminmertebesisaysncadr. Teorem:Sperpozisyonilkesi y '+ P ( x ) y '+Q ( x ) y = 0 denklemi , x1 < x < x2 aralnda srekli olan P(x) ve Q(x) fonksiyonlar iin, her zaman y1 ve y2 lineer bamsz iki zme sahiptir. Ayrca bu aralktaki herhangi bir zmbuikizmnlineerkombinasyonuolarak; y = c1 y1 + c 2 y 2
eklindeifadeedilebilir. 3.4.SABTKATAYILIHOMOJENDENKLEMLER kinci mertebeden sabit katsayl homojen bir diferansiyel denklem sistematik bir yolla kolayca zlebilir. Deiken katsayl denklemler iin i daha zordur. Ve bu tr denklemler genelliklesonsuzserilercinsindenzlrler. imdi ay + by + cy = 0 denklemini dikkate alalm. Burada a, b, c sabit katsaylardr. Dolaysyla zm aralmz < x < + olur. Bu tr bir denklem her zaman y1 ve y2 gibi lineerbamszikizmesahiptirvedenklemingenelzm y = c1 y1 + c 2 y 2 eklindeifadeedilir.Pekiy1vey2yinasleldeedebiliriz... ay + by + cy = 0 denklemine dikkatli bakldnda zm fonksiyonlarn ve trevlerini belirli sabitlerle arparak topladmzda tm x deerleri iin sonucun sfr olmas gerektii anlalmaktadr. Dolaysyla zm fonksiyonu ve trevleri en fazla bir sabit arpan farkyla benzerolmaldr.Bunauyantekelementerfonksiyonemxfonksiyonudur(m=sabit). rnein; y = e mx , y = me mx , y = m 2 e mx gibi. y=emxzmteklifidiferansiyeldenklemdeyazlrsa, a ( m 2 e mx ) + b( me mx ) + c(e mx ) = 0 veya,
e mx (am 2 + bm + c ) = 0 olur.
Eitliinsfrolabilmesiiin e mx 0 olduundan;
(am 2 + bm + c) = 0 olmaldr.
Bu denkleme karakteristik denkleme diyeceiz. Bu denklemin kkleri olan m1 ve m2 ise karakteristikkklerolup;

m1, 2 = b b 2 4ac 2a
ifadesindenhesaplanr.Dolaysylaikikkiineldeedilecekikizmfonksiyonu;
y1 = e m1x ve y2 = e m2 x olur.
Eer m1 ve m2 farkl reel saylarsa bu iki zm lineer bamszdr. Ancak kklerin eit olma vekompleksolmaihtimalleridevardr.
1.Durum:Farklikireelkk m1 m 2 Budurumday1vey2lineerbamszolacandandenklemingenelzm
y = c1e m1x + c 2 e m2 x olur.
rnek3.6 y + y 2 y = 0 diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz. zm: Karakteristikdenklem m 2 + m 2 = 0 veya ( m 1)(m 2) = 0, m1=1vem2=2,

y = c1e x + c 2 e 2 x
rnek3.7 Silindirik yapl (D apnda L boyunda) alminyum kanatlar scak yzeylerden snn uzaklatrlmasnda yaygn olarak kullanlr. Byle bir kanat ierisindeki scaklk dalm, T=T(x) 4h > 0 T ' 'T = 0 , = kD diferansiyel denklemiyle tanmlanr. Burada h kanat ile evresi arasndaki s transfer katsays,kkanatmalzemesininsiletimkatsaysdr. L=0.5m =4m1 T(0)=200C T (0) =480C/m verildiine gre kanat boyunca olan scaklk dalmn ve kanat ucundaki (x = L=0,5 m) scaklbelirleyiniz. zm: Bubirbalangdeerproblemidirve T ' '4T = 0 T(0)=200 T(0)=480 eklindezetlenebilir.Karakteristikdenklem
m 2 4 = 0 ,m1=2vem2=2bulunur. Bunagre;
T ( x) = c1e 2 x + c 2 e 2 x eldeedilir.Ayrca,
T ( x ) = 2c1e 2 x + 2c2 e 2 x yazlarakkoullaryerinekonulursa;

T(0)=200c1+c2=200 T (0) =4802c1+2c2=480 sistemindenc1=220,c2=20eldeedilir. Bylece T ( x ) = 220e 2 x 20e 2 x Kanatucundakiscaklkiinx=0.5alnrsa,

T ( x = 0.5 m) = 220e 20.5 20e 20.5 = 26.57 C 2.Durum:Eitgerekikikk m1 = m2
Eer b 2 4ac = 0 isekarakteristikdenkleminreelveeitikikkolur.Budurumda
zdeikizmvardr.
y1 = e
m1 x
=e
m2 x
=e
mx
=e
b )x 2a
olur.
Lineer bamsz ikinci zm elde etmek iin mertebe drme yntemi uygulanr. Bu
yntemde y2 = ( x) y olarakverilirve ( x) =
ay + by + cy = 0 diferansiyeldenklemi y +
e P( x) dx y12
dx tanmlanr.
b c b y + y = 0 yazlrsa P( x) = dr. a a a
Bunagre ( x) =
e ( b / a ) x
b dx e a
dx = x bulunur.
Buradan y 2 = xy1 olur.Dolaysyladiferansiyeldenklemingenelzm
y = y1 + y2 = c1e mx + c2 xe mx = e mx ( c1 + c2 x ) olur.
rnek38 (m1 = m2 ) durumu
y + 6 y + 9 y = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
zm:
Karakteristikdenklem m 2 + 6m + 9 = 0 , (m + 3) 2 = 0 veya m1 = m2 = 3 bulunur. Bunagre y = e 3x (c1 + c2 x) olur.

Durum3:komplekskkdurumu ( m1,2 = i ) = b 4ac < 0 kklerkompleks

2
olur. Burada i = 1 , = ve = 2a
4ac b 2 dr. 2a
imdi y1 ve y2 zmlerinebakalm.
y1 = em1x = e( +i ) x = e x ei x y2 = em2 x = e( i ) x = e x ei x y = y1 + y 2 = Aex e ix + Bex e ix = e x ( Aeix + Beix )

buradaAveBkeyfisabitlerdir.zmfonksiyonukomplekstirancakgerekfonksiyonlarla daifadeedilebilir.
e ix = cos x i sin x Taylorserisialmndaneldeedilerekyerinekonulursa; ix e = cos x + i sin x
Aei x + Beix = A(cosx + i sin x) + A(cosx i sin x)
= ( A + B) cosx + i( A B) sin x
= C1Cos x + C 2 Sin x
olur.Burada C1 = A + B ve C 2 = i ( A B ) olarakkeyfisabitlerdir.Bylecearanan genelzm

y = e x (C1Cos x + C 2 Sin x ) olur.
rnek39 m1, 2 = i durumu
y 2 y + 3 y = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
zm:
m 2 2m + 3 = 0
b b 2 4ac = = 2a ( 2 )
( 2 ) 2 4 1 3 i
2.1
m1,2
m1,2 = 1 i 2
olur.Buradan = 1 ve = 2 olduundan
y = e x C 1 Cos 2 x + C 2 Sin 2 x bulunur.

3.5.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLERTEORS kincimertebedenlineer,homojenolmayanbirdiferansiyeldenklem
y + P( x ) y + Q( x ) y = R( x )
Budenkleminhomojenhali R( x ) = 0 iineldeedilir.Bunagrehomojenksm
y h = c1 y 1 + c 2 y 2
formunda olacaktr. Buna karn herhangi bir keyfi sabit iermeyen ve homojen olmayan denklemi de salayan zm bir zel zm olarak adlandrlr. Bir sonraki admda, elde dilen homojen ksmn zm tm denklemin zm olacak ekilde deiiklie uratlr. Bu,aadakiteoremileyaplr: Teorem: eer y , y + P ( x ) y + Q ( x ) y = R ( x ) denkleminin bir zel zm ise bu halde denklemingenelzm
y = y h + y = c1 y1 + c 2 y 2 + y
olur. P, R ve Q fonksiyonlar x1 < x < x2 aralnda srekli fonksiyonlardr. Burada unu belirtelimkizelzmtekdeildir.Homojenolmayandiferansiyeldenklemisalayabilecek ok sayda zmler vardr ve bunlardan herhangi biri zel zmn yerini alabilir. rnein
y 4 y = 8 denkleminin homojen ksmnn zm y (x ) = c1e 2 x + c 2 e 2 x dir. Bu

zmn homojen olmayan denklemin de genel zm olabilmesi iin bir zel zme ihtiya vardr. Kontrol edilirse y = 2 nin verilen diferansiyel denklemi salad grlr. Bylecehomojenolmayandiferansiyeldenklemingenelzm,
y ( x ) = c 1 e 2 x + c 2 e 2 x 2
olur. Biz, zel zm olarak
y = 2 + e 2 x
veya
y = 2 + 4 e 2 x
hatta
y = 2 3e 2 x + 5e 2 x ifadesini de sesek homojen olmayan denklemin yine salandn

grrz.Bununnedeni,ikizmnlineerkombinasyonlarnndazmolmasdr.Burada,
y = 2 zm en basitidir. Homojen olmayan denklemin genel zm, zel zmn

seiminden etkilenmez. Sonuta homojen ksmn zm y h = c1 y 1 + c 2 y 2 halinde ifade edileceinden,ortakparantezealmaksuretiyle,genelzmyine y = c1 y1 + c2 y2 2 olur.
Homojen olmayan terim R( x ) genellikle birka terimden oluur ve bazen her bir terime karlkgelenzelzmlereldeedilerektoplanabilir. Teorem:Sperpozisyonilkesi Eer, y 1 , y + P (x ) y + Q (x ) y = R1 (x ) diferansiyel denkleminin bir zel zm ve y 2 ,
y + P( x ) y + Q( x ) y = R2 ( x )
denkleminin
bir
zel
zm
ise
y 1 + y 2 ,
y + P( x ) y + Q( x ) y = R1 ( x ) + R2 ( x ) denklemininbirzelzmdr.
3.6.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER;BELRSZKATSAYILARYNTEM Homojen olmayan bir diferansiyel denklemi zmenin en basit yolu belirsiz katsaylar yntemidir. y + P ( x ) y + Q ( x ) y = R ( x ) diferansiyeldenklemisabitkatsayhaldeyazlrsa,
y + by + c = R( x )
elde ederiz. R( x ) teriminin alaca baz zel haller iin bu yntem son derece kullanldr. Bunlar: 1. R( x ) = k sabit 2. 3. 4.
R ( x ) = Pn ( x ) xebalbirpolinom
R ( x ) = Ae kx stelfonksiyon
R( x ) = A sin x veya B cos x
5. veya bunlarn sonlu sayda arpanndan olumu fonksiyonlar, Ae kx Pn (x ) sin x gibi. Her ne kadar R( x ) iin verdiimiz bu haller ok kstlayc grnse de uygulamada karlalan ou problem bu snfa girmektedir. Eer denklem deiken katsayl ise, metodun bir garantisi yoktur. Ayrca, 1 x veya tan x gibi sonsuz sayda lineer bamsz trevi bulunan R( x ) formlar iin de metot pratik deildir. Bu tr durumlar iin ileride grlecekolansabitindeiimiyntemidahauygunolmaktadr. rnek310 R ( x ) = e kx
y 4 y = 10 e 3 x diferansiyeldenkleminiznz.
zm:
y = Ae3 x alalm ve verilen denklemi salamas iin A sabitinin ne olmas gerektiine bakalm. = 3 Ae 3 x y
= 9 Ae 3 x y olduundan 9 Ae 3 x 4 Ae 3 x = 10 e 3 x A = 2 Dolaysylazelzm y = 2e 3 x olur. Not:zelzmnsabitbirsayilearpmbirbakazelzmolmaz. rnek311 R( x ) = sin x y + y 3 y = 6 sin 2 x diferansiyeldenkleminiznz. zm: y = A sin 2 x = 2 A cos 2 x denklemdeyazalm. y = 4 A sin 2 x y
4 A sin 2 x + 2 A cos 2 x 3 A sin 2 x = 6 sin 2 x sin 2 x( 4 A 3 A) + 2 A cos 2 x = 6 sin 2 x 6 A = , 2 A = 0 , A = 0 buluruz ki bu imkanszdr. Peki nerede hata yaplmtr? Sorunun 7 cevab basittir. nerilen zmn trevleri lineer baml olmayan fonksiyonlar tretmektedir.Dolaysylanerinin y = A sin 2 x + B cos 2 x eklindeolmasgerekirdi.
= 2 A cos 2 x 2 B sin 2 x Bunagre y = 4 A sin 2 x 4 B cos 2 x y
4 A sin 2 x 4 B cos 2 x + 2 A cos 2 x 2 B sin 2 x 3 A sin 2 x 3 B cos 2 x = 6 sin 2 x sin 2 x( 4 A 2 B 3 A) + cos 2 x( 4 B + 2 A 3 B ) = 6 sin 2 x + 0. cos 2 x
7 A 2 B = 6 ikincieitlik7,birincisi2ilearplrsa 2 A 7B = 0
14 A 4 B = 12 14 A 49 B = 0 53B = 12 B =
12 53 7 B 7 12 42 A= = = 2 2 53 53 6 y = ( sin 2 x + 7 cos 2 x ) 53
rnek312 R ( x ) = Pn ( x )
y + 2 y 4 y = 8 x 2 diferansiyeldenkleminiznz.
zm: zmteklifi y = Ax 2 + Bx + C eklindeolmaldr. = 2 Ax + B y = 2 A y
2 A + 4 Ax + 2 B 4 Ax 2 4 Bx 4C = 8 x 2
x 2 ( 4 A) + x(4 A 4 B ) + 2 A + 2 B 4C = 8 x 2
4A = 8 4 A 4B = 0 denklemsisteminden A = B = C = 2 2 A + 2 B 4C = 0
y = 2 x 2 + x + 1
Not: Eer y = ax 3 + bx 2 + cx + d teklifi yaplm olsayd a = 0 , b = c = d = 2 bulunacakt. rnek313zelzmlerinsperpozisyonu y + 2 y 4 y = 8 x 2 3 x + 1 + 2 sin x + 4 cos x 6 e 2 x diferansiyel denkleminin bir zel zmnbulunuz. zm: Verilen denklem y + 2 y 4 y = 8 x 2 3 x + 1 + (2 sin x + 4 cos x ) 6 e 2 x eklinde yazlrsa,arananzelzmn y = A1 x 2 + A2 x + A3 + (B1 sin x + B 2 cos 2 x ) + Ce 2 x formundaolacan trevlerini alarak ve verilen diferansiyel denklemde ve y syleyebiliriz. Bu ekilde y
yerine yazarak A1 , A2 , A3 , B1 , B2 ,C eklinde alt katsayy belirlemek mmkndr. Ancak

bu uzun ve hata yapmaya elverili bir yol olur. Bunun yerine problemi aamada zmek vesonutaheraamadaeldeedilenzelzmleritoplamakdaaynsonucuverecektir.
R1 ( x) = 8 x 2 3 x + 1 iin y 1 = A1 x 2 + A2 x + A3
R2 ( x ) = 2sin x + 4cos x iin y 2 = B1 sin x + B 2 cos x
R3 ( x) = 6e 2 x iin y 3 = Ce 2 x
yazlarakzmyaplrsa
y 1 = 2 x 2 + 1.25 x + 0.375 2 24 y2 = sin x cos x y = y 1 + y 2 + y 3 olur. 29 29 2 2x y 3 = e 3

rnek314zelzmler(Fonksiyonarpmlar) y + 2 y 4 y = xe 2 x + 5e 2 x denklemininbirzelzmnbulunuz. zm: nceki rneklerden farkl olarak burada xe 2 x eklinde fonksiyon arpm vardr. zel zmnyapshakkndabirfikiredinmekiinbufonksiyonunilkikitrevinebakalm.
R1 ( x ) = xe 2 x
( x ) = e2 x + 2 xe2 x ve R1 ( x ) = 2e2 x + 2e2 x + 4 xe2 x R1 Grldgibitrevlerden e 2 x ve xe 2 x gibilineerbamlolmayanikiifadegelmektedir.O halde nerilecek zel zm bu iki ifadenin lineer bir kombinasyonu eklinde olmaldr. Dolaysyla y = Axe 2 x + Be 2 x = ( Ax + B )e 2 x
Denklemin sandaki 5e 2 x terimi ise Ce 2 x eklinde bir ifadeyi getirecektir. Ancak bunu da Be 2 x terimi ile zaten dikkate alm oluyoruz. Birinci ve ikinci trevleri alp diferansiyel denklemdeyazalm: = Ae 2 x + 2 ( Ax + B ) e 2 x y = 2 Ae 2 x + 2 Ae 2 x + 2 ( Ax + B ) e 2 x denklemdeyazlrsa y = 4 Ae 2 x + 4 Axe 2 x + 4 Be 2 x y e 2 x (4 A + 4 B ) + 4 Axe 2 x + 2 Ae 2 x + 4 Axe 2 x + 4 Be 2 x 4 Axe 2 x 4 Be 2 x = xe 1 x + 5e 2 x e 2 x [4 A + 4 B + 2 A + 4 B 4 B ] + xe 2 x [4 A + 4 A 4 A] = xe 2 x + 5e 2 x
1 1 3 6 A + 4 B = 5 6. + 4 B = 5 B = 5 4 4 2
1 7 ve B = 4 8 7 1 Bylecezelzm y = x + e 2 x olur. 8 4 4A = 1 A =
Buradaunun altn izmemiz gerekir: Fonksiyonlarn arpmeklinde verilen bir R( x ) iin teklif edilecek olan zel zm, arpma katlan her bir fonksiyonun zel zmlerinin arpmdr. rnein R ( x ) = xe 2 x iin x den dolay Ax + B ve e 2 x den dolay Ce 2 x nerilmelidir. Dolaysyla xe x iin y = ( Ax + B )Ce 2 x = AC x + BC e 2 x
K1 K2
y = (K1 x + K 2 )e olmaldr. rnek315Balangdeerproblemi Th = 20 0 C scaklndaki hava ortamnda bulunan bir kanatktaki scaklk dalm T (T Th ) = 0 ile tanmlanr. = 4 , T ( 0 ) = 200 0 C , T ( 0 ) = 420 0 C m ve
2x
Th = 20 0 C verildiinegrekanatktakiscaklkdalmnbulunuz. zm: Verilenbalangdeerproblemi T 4T = 80 ; T (0 ) = 200 ; T (0 ) = 420 olarakzetlenebilir. Denklem ikinci mertebeden sabit katsayl homojen olmayan bir diferansiyel denklemdir. Karakteristikdenklem m 2 4 = 0 , m = 2 olur.Dolaysylahomojenksmngenelzm
T (x ) = C1e 2 x + C 2 e 2 x = y = 0 alarak denklemin sa yan, yani R(x) sabit olduundan y = A teklifi uygundur. y denklemdeyazalm. 0 4 A = 80 , A = 20 Dolaysyla y = 20 olur.Bunagrehomojenolmayandenklemingenelzm T ( x ) = C1e
2 x
+ C 2 e 2 x + 20
Verilenkoullarkullanmakzere
T (x ) = 2C 1 e 2 x + 2C 2 e 2 x yazlarak
T (0 ) = 200 C1 + C 2 = 200 T (0 ) = 420 2C1 + 2C 2 = 420
C1 = 15
C 2 = 195 olarakeldeedilir.Bylecearanandenklem
T ( x ) = 15e 2 x + 195e 2 x olur.
homojen ksmnn yani y + P (x ) y + Q ( x ) y = 0 denkleminin y 1 ve y 2 gibi iki tane lineer
Not:Verilen balangartlarnnproblemingenelzmdenklemineuygulanmasgerektii unutulmamaldr. Sadece homojen ksmn zmne veya zel zme bu artlar uygulanmamaldr. 3.7.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER:SABTNDEMMETODU Bir nceki blmde anlatlan belirsiz katsaylar metodu olduka basit ve dz bir mantkla hareket etmeyi gerektirir. Ancak iki nemli dezavantaja sahip olmas bu metodun genellemesiniengellemitir.Bunlardanbiridenkleminsabitkatsaylolmakzorundaolmas, birdierihomojenolmayanksmn R( x) belirlitiplerdeolmasgerekliliidir.Buikieksiklii gideren metot sabitin deiimi metodudur. Tek dezavantaj homojen ksmn zmnn yaplm olmasn gerektirmesidir. lk defa Lagrange tarafnda gelitirildii iin Lagrange TeoremiveyaGreenTeoremiolarakbilinir. nceki blmden bildiimiz gibi y + P ( x ) y + Q ( x ) y = R ( x ) diferansiyel denkleminin
bamsz zm fonksiyonu vardr ve bu zm y h = C 1 y 1 + C 2 y 2 eklinde bu fonksiyonlarnlineerbirkombinasyonudur.Buzmmetodununarkasndakitemelfikir y o = u1 y1 + u 2 y 2 formunda bir zel zm araydr. Bylece u sorunun cevab aranr: Homojen ksmnn zmndeyeralanC1veC2sabitinaslbireru1(x)veu2(x)fonksiyonlarolmalkiyukardaki ifadehomojenolmayandiferansiyeldenkleminbirzelzmolabilsin. ki tane bilinmeyen fonksiyonu belirleyebilmek iin iki denkleme ihtiya vardr. Bunlardan biri y zmnn diferansiyel denklemi salama artndan, dieri ise bu iki fonksiyonun bizimtarafmzdanseilecekbirartsalamasndaneldeedilir. = (u1 y1 + u yo u1 = u1 ( x), u2 = u2 ( x) 2 y2 ) + (u1 y1 + u 2 y2 ), imdikendiartmz(btnlerart) y1 + u 2 y2 = 0 u1 olacakekildebelirleyelim.Bunudikkatealarakikincitrevialalm. y2 = u1 y1 + u2 + u1 y1 + u 2 y 2 yo ve y o ifadelerini diferansiyel denklemde yerine koyalm. Bylece aadaki imdi de y o ifadeyieldeederiz. + Qy 2 ) + u1 y1 + u = R ( x) ( y1 + Py1 + Qy ) + u 2 ( y2 + Py 2 u1 2 y2
Ancak y1 ve y2 ilgili homojen denklemin zm olduklarndan parantez ileri sfr olur. Bylece + u2 y2 = R( x) u1 y1 denklemi bulunur. Bu denklem ile btnler art olarak elde ettiimiz denklemin ( y1 + u 2 y 2 = 0 )oluturduudenklemsistemininzmnden, u1 y2 R ( x ) y1R( x) = = u1 ve u2 y1 y2 y1 y2 y1 y2 y1 y2 y1 y 2 Wronskiandeeriolup,y1vey2lineer bulunur.Herikidenkleminpaydasndaki y1 y 2 bamszolduundanherzamansfrdanfarkldeerleralr.Bylecearadmzfonksiyonlar,
u1 =
y 2 R( x) dx y1 y2 y1 y 2
ve
u2 =
y1 R( x) dx y1 y2 y1 y 2
olacaktr. Buradaki integrallerin sonucunda gelecek sabitlerin dikkate alnmamas aranan genel zm etkilemez. Bu yzden integral sabitleri bu aamada dahil edilmez. Bylece zelzmeldeedildiktensonar,genelzm, y = y h + y = c1 y1 + c 2 y 2 + u1 y1u 2 y 2 = (u1 + c1 ) y1 + (u 2 + c 2 ) y 2 olur. Yukarda u1 ve u2 nin elde edilmesi srasndaki integraller bazen analitik olarak alnmayabilirler.Budurumdasaysalintegralalmayolunagidilir. rnek316Sabitindeiimimetodu ex diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz y 2 y + y = . x zm m 2 2m + 1 = 0 m1 = m 2 = 1 olduundanhomojenksmnzm
y h = c1e x + c 2 xe x Aka grlyor ki y1 = e x , = ex y1 = e x + xe x = e x ( x + 1) olduundan y2
y 2 = xe x tir. Ayrca R ( x) =
ex ve x
y1 y 2 = e x (e x + xe x ) e x xe x = e 2 x + xe 2 x xe 2 x = e 2 x olur. W = y1 y 2
Bylece
u1 ( x) =
y2 R ( x ) xe x e x dx = 2 x dx = dx = x W e x
y R ( x) exex dx u2 ( x ) = 1 dx = 2 x dx = = ln x W x e x
Dolaysylaaradmzzelzm,
y = u1 y1 + u 2 y 2 = xe x + xe x ln x vegenelzm, y = c1 y1 c 2 y 2 + y = c1e x + c 2 xe x xe x + xe x ln x
y = c1e x + K 2 xe x + xe x ln x olur. K 2 = C2 1 dir.

3.8EULERDENKLEMLER imdiye kadar sabit katsayl lineer denklemler zerinde durduk. Katsaylarn deiken olmas durumunda ise sadece baz zel durumlar dnda, basit bir zm yolu yoktur. Sabit katsayl lineer bir denkleme dntrlebilen Euler (veya EulerCauchy) denklemi buna bir rnektir.Denklem, x 2 y + bxy + cy = r ( x) formundaverilirveb,csabitlerdir.Eulerdenklemigenellikle
y +
b c y + 2 y = R ( x ), x x
x 0 standart eklinde verilir. Aka grlyor ki x=0 iin
zm yoktur.Dolaysyla zm aral bu noktay harite brakacak ekilde seilmelidir. Ayrca mutlak deer iaretini kullanmamak iin x > 0 durumlar incelenecektir. Ancak x<0 iin de zmler yaplabilir. Euler denklemi sabit katsayl lineer bir diferansiyel denkleme dntrmekiinx=etveyat=lnxdnmuygulanr.Bylecedenklem,
dy d2y y + (b 1) y + cy = r (e ) halinialr.Burada, y = , y = 2 dir. dt dt

t
rnek317EulerDenklemi, x>0olmakzere x 2 y 2 xy 4 y = 0 diferansiyeldenkleminiznz. zm VerilendenklembirEulerdenklemidir.Denklemstandartformdayazlrsa, 2 4 y y 2 y = 0 olarak, x x b 2 b = 2 x x eldeedilerek c 4 2 c = 4 x2 x
d2y
2
dt Bu ise ikinci mertebeden, lineer, sabit katsayl ve homojen bir diferansiyel denklem olup karakteristikdenklemi
m 2 3m 4 = 0 genelzm, m1 = 1 ve m2 = 4 bulunur. Buna gre dntrlm denklemin
dy 4y = 0 dt
y (t ) = c1e t + c 2 e 4t olur.Ancak t = ln x olduundan,

y ( x) = c1e ln x + c 2 e 4 ln x = c1e ln x + c 2 e ln x c = 1 + c2 x 4 x
Not: e ln u = u Euler denklemlerinin genel zm, alternatif bir yol izlendiinde, aadaki gibi de zetlenebilir. x 2 y + bxy + cy = 0 diferansiyeldenklemindey=xrdnmuygulandndadenklem, x r r 2 + (b 1)r + c = 0 halini alr. Bu denklemin r1 ve r2 kkleri iin u genellemeler yaplabilir. 1. 2. 3.
y = (c1 + c 2 ln x ) x ,
r
1 4
y = c1 x 1 + c2 x
r2
r1 r2 gerekkkler r1 = r2 = r gerekkk r1, 2 = i
y= x
[c1 sin( ln x + c 2 cos( ln x )],
Burada c1 ve c2 sabit olup x>0 iin mutlak deer iaretleri kaldrlabilir. Eer zm < x < 0 aralndaaranyorsa x = x alnr. BunlarndndaeerEulerdenklemi
( x x 0 ) 2 y + b( x x 0 ) y + cy = r ( x)
formundaverilmiolabilir.Budurumda; a) y = ( x x 0 ) r b) t = x x 0 c) x x 0 = e t dnmlerindenbiriuygulanarakverilendenklemsabitkatsaylhalegetirilebilir.
ve
y = tr
rnek318Metotlarnkarlatrlmas
x 2 y 2 xy 4 y = 0 Euler denkleminin x>0 iin ve y = x r dnm yaparak genel

zmnbulunuz. zm
y = xr ,
y = re r 1
ve
y = r (r 1)e r 2 eldeederekverilendenklemdeyazalm.
x 2 r (r 1) x r 2 2 x rx r 1 4 x r = 0 , x r r 2 3r 4 = 0 denklemine ulalr. x>0 olduundan x r 0 , dolaysyla parantez ii sfr olmaldr. Buna gre r1 = 1 ve r2 = 4
bulunarakgenelzm;
y = c1 x 1 + c 2 x
r
r2
y = c1 x 1 + c 2 x 4 =
c1 + c 2 x 4 eldeedilir. x
rnel319Eulerdenklemleri(zelzmnnbulunmas) x>0olmakzere x 2 y 2 xy 4 y = 10 x diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz. zm Bir nceki rnekten y =
c1 + c 2 x 4 olarak elde etmitik. Her ne kadar denklemin sa yan x
10x olduundan akla ilk gelebilecek zel zm teklifi y=Ax+B olsa da, bu zme belirsiz katsaylar metodu ile gitmenin bir garantisi yoktur. Dolaysyla sabitin deiimi metodu kullanlacaktr.zellikledenklemi,metodunuygulanabileceistandarthalegetirmeliyiz.
y
dir.
2 4 10 y 2 y = x x x
yh =
c1 10 1 + c 2 x 4 olduundan R ( x) = , y1 = , y 2 = x 2 x x x
1 1 (4 x 3 ) ( 2 ) x 4 = 5 x 2 olur.Bylece; x x
y1 y2 = Wronkskianise; W = y1 y 2
u1 = u2 =
y 2 R( x) 10 x 4 dx = dx = x 2 2 W 5x y1 R( x) 1 1 2 dx = dx = 3 W x 5x 2 3x
y = u1 y1 + u 2 y 2 = x 2
Bu duruma gre
1 2 5 3 4 = x ve genel zm x 3x x 3
y = yh + y =
c1 5 + c 2 x 4 x olacaktr. x 3
3.9. KNC MERTEBEDEN SABT KATSAYILI LNEER DFERANSYEL DENKLEMLERN UYGULAMALARI

rnek320SnmszSerbesttitreimler Srtnmesiz bir yayktle sistemi denge halindeyken ktle aa doru X0 mesafesine kadarekilipV0hznaulatktansonrat=0annda serbest braklmtr. Yayn deforme olmam konumu x=0 olarak ve aa yn pozitif kabul ederek ktlenin konumunu zamann fonksiyonu x(t) olarak elde ediniz. Ayrca titreimin genliini veperiyodunubelirleyiniz.
k x m
Statik durum
t=0
zm: Yayktlesnmleyiciden oluan bir sistemin hareket denklemi Newtonun ikinci kanunundan d 2x dx m 2 + c + kx = Fd diferansiyeldenklemiolarakeldeedilir.Buradamyayabalcismin dt dt ktlesi, c snmleme katsays ve k yay sabitidir. Fd ise zorlanm snmleme durumlar hari sfrdr. Verilen problemde snmleme eleman yoktur (c=0). Ayrca d kuvvet, srtnmeveyabakacabirsnmlemekuvvetibulunmadndandenklem mx + kx = 0 halini alr. artlar olarak x (0) = x 0 ve x(0) = v 0 yazlabilir. Bu denklem ise lineer, homojenvesabitkatsayldr.Denklemistandarthalegetirmekiinmileblersek, k 2 x+ x=0 veya x + 0 x = 0 bulunur.Bylecekarekteristikdenklemimiz, m 2 r 2 + 0 = 0, r = i 0 ve x(t ) = c1 cos 0 t + c 2 sin 0 t c1 ve c2 sabitleri balang artlarndanbelirlenirse,
c1 = x0 c2 =
v0
0
v0
elde edilir. Buna gre x(t ) = x0 cos 0 t +
sin 0 t bulunur. Aka grlyor ki bir
periyodik harekettir. rdeleme asndan daha uygun olmas nedeniyle bu ifade trigonometrikbirdnmle, x(t ) = A cos( 0 t ) eklinde verilir. A ve nn belirlenmesi iin cos(ab) zdeliinden yararlanlarakbuifadealrveyukardakiifadeylekarlatrlarak,
2 + x0 v = tan 1 0 0 x0
olup faz as adn alr. Elde edilebilir. Buradaki deerinin A sin = salamasgerekir.
v0 A= 0
v0
ifadesini
x(t ) = A cos( 0 t ) basit harmonik hareketi tanmlar. cos(x) fonksiyonunun alabilecei
maksimum deer 1 olduundan buradaki A maksimum genliktir. Bylece ktle A ve +A arasndasalnmyapar.cosfonksiyonu 2n (ntamsay)alarnda1deerinialacandan 2n + 0 t = 2n t = , n = 0,1,2,3,.... olarak ktlenin maksimum genlik 0 noktalarndangeecegizamanlarhesaplanabilir.Ardkikimaksimumnoktaarasndageen sreyeperiyot(T)denildiinibiliyoruz. Bunagre,
0 2 + 2 n =1 iin t 2 = = + 0 0 0 1 2 olur. Peryodun (T) tersi ise frekanstr (f) ve f = = 0 eklinde ifade T = t 2 t1 = T 2 0
n=0 iin t1 =
edilir. Frekansn birimi evrim/s olup ksaca Hz. ile gsterilir. 0 = doalfrekansdr.
k ifadesi ise sistemin m
rnek321SnmszZorlanmTitreimler: Bazen yayktlesnmleyici sistemleri mekanik sistem zerine etki eden d kuvvetlere maruzkalr.Butrkuvvetlergenelolarakperiyodikkarakterliolup F0 cos t veya F0 sin t gibi fonksiyonlarla temsil edilirler. Balangta hareketsiz bulunan ( x (0) = 0, x (0) = 0) bir ktleyaysisteminidikkatealalm.Dkuvvetise F0 cos t uyarncazamanladeimektedir. Sistem srtnmesiz olup snmleme eleman yoktur. (c=0) 0 durumu iin ktlenin konumunuzamannfonksiyonuolarakeldeediniz. zm Hareketitanmlayandiferansiyeldenklem k mx + kx = F0 cos t olur.Standartformdaise F 2 x + 0 x = 0 cos t Denkleminhomojenksmnn m 0 x = ( 0 ) 0 x zm m h = c1 cos 0 t + c 2 sin 0 t olurkenzelzm x ( 0) = 0 F0 / m x iin x = 2 cos t eldeederiz.Bylecegenelzm 0 Fnet = F0 cos t F0 / m x(t ) = c1 cos 0 t + c2 sin 0t + 2 cos t 0 F0 Balangartlarndikkatealdmzdaise; c1 = ve c 2 = 0 eldeedilir.Sonu 2 m( 0 2 ) olarakaranangenelzm, F /m x(t ) = 20 (cos t cos 0 t ) olarakeldeedilir. 0 2 rnek322SnmlSerbesttitreimler Snml serbest titreim hareketini tanmlayan diferansiyel denklem mx + cx + kx = 0 olrak verildiinegre, x (0) = x 0 , x (0) = v 0 olarakbirktleyaysnmleyicisistemindekiktlenin konumunu a) c)
c 2 4mk > 0 c 2 4mk < 0
b) c 2 4mk = 0 durumlariineldeediniz.Hereriyibirxtgrafiindegsteriniz. rnek322SnmlZorlanmtitreimler Yukardakirneindiferansiyeldenklemin

mx + cx + kx = F0 cos t olmashalinde c 2 4mk > 0 durumuiinznz.
zm x = A cos t + B sin t
A=
2 F0 m( 0 2) 2 m 2 ( 0 0 ) + c 2 2
B = Ac
x h = c1e r1t + c 2 e r2t rnek323ElektrikDevreleri kinci mertebeden, lineer, sabit katsayl diferansiyel denklemlerin nemli bir uygulama alanda,elektrik mhendisliinde sklkla karlalan, basit RLC devreleridir. Bu tr bir devre R direncine sahip bir rezistr, C sasna sahip bir kapasitr (veya kondansr) ve L indktansnasahipbirbobindenoluur.
R ()
S Gerilim(V)
Uygulanan
C (Farad)
L(henry)
Devreye elektrik enerjisi bir batarya, bir jenaratr, radyo veya TV sinyali, veya basit olarak ev cereyanndan salanr. Bir batarya E0 gibi sabit bir gerilim retirken bir jenaratr E 0 cos t veya E 0 sin t eklinde periyodik gerilim retir. Bu durumlarda E0, Volt olarak gerilimgenliiolur. Bir elektirik devresindeki ana byklk devreden geen akmdr ve birim zamanda akan dQ elektrikykolarak I = iletanmlanr. dt Bir elektrik devresindeki gerilim dmleinin toplam uygulanan gerilime eittir (Kirchhoff kanunu).Bugerilimdmleri, Rdirenciiin E R = I R dI Lbobiniiin E L = L dt Q Ckondansatriin EC = C eklindeifadeedilir.BunagreKirchhoffkanunundan 1 dI L + RI + Q = E (t ) elde edilir. Burada E(t) devreye uygulanan gerilimdir. Ancak dt C denklemin bu hali, iki taraf baml deiken; I,Q ierdiinden, kullanl deildir. Bunun dQ yerinedenklem I = olduudikkatealnarak, dt

L d 2Q dt
2
+R
dQ 1 + Q = E (t ) dt C
eklindesadeceQyabalolarakeldeedilebilir.AyrcayukardaIyagreverilendenklemit yegretreterek, dQ dI 1 dQ dE (t ) d 2I alarak veya I = L 2 +R + = dt C dt dt dt dt dE (t ) dI 1 d 2I elde edilir. Bu denklemin genel zmnden c1 ve c2 gibi iki + I= L 2 +R dt C dt dt keyfisabitgelir.Bunlarbelirlemekiingenelikle Q(0) = Q0 ve Q(0) = I (0) = I 0 eklinde iki balang art tanmlanr. Eer Qya gre dQ ifadde edilen diferansiyel denklem zlrse, I = ifadesinden akmda zlr. Dier dt yandannceIakmbelirlenmiseaynifadedenintegrasyonyoluylaQyageilebilir. rnek324BasitElektrikDevreleri Bir RLC devresine uygulanan E (t ) = E 0 sin t periyodik gerilimi iin devreden geen akmn E 0 cos(t ) RC I (t ) = , = tan 1 ifadesinegredeitiinigsteriniz. 1 2 1 LC 2 2 R + (L ) C Akm ifadesinin paydas genelde uygulamada empedans olarak tanmlanr ve
1 Z = R + L eklindedir. Empedans bir RLC devresinin etkin direncini temsil C 1 olduundan minimum olur, dolaysyla maksimum akm devreden eder ve r = LC dz = 0 dan bulunur) Frekansn bu deerine ( r ) zel olarak gemeye balar. ( d rezonans frekans denir. Rezonans ou mekanik sistemler iin ykc etkisi olan ve kanlmas gereken bir olay olmasna karn elektrik sistemlerinde ou cihazlar rezonans esasnagrealrlarvebudurumistenenbirdurumdur.
2
3.10.YKSEKMERTEBELDFERANSYELDENKLEMLER 3.10.1GR n.mertebedenlineerbirdiferansiyeldenklem, y ( n ) + P1 ( x) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x ) y + Pn ( x ) y = R ( x ) eklinde verilir. Burada P, ler xe bal olabilen fonksiyonlardr. Eer R(x)=0 ise denklemin homojen olacan biliyorum. kinci mertebeden denklemlerde olduu gibi homojen ksm zmn ayr yaplmas daha uygundur. Bir nceki blmde ikinci mertebeden bir diferansiyel denklemin x 0 , x1 < x < x 2 aralnda bir nokta olmak zere bu noktada iki balang koulunun salanmas durumunda tek bir zmn olaca ifade edilmiti. Benzer ekildebudurumn.mertebedenbirdenklemiinaadakiteoremleifadeedilir. Teorem: y ( n ) + P1 ( x ) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x) y + Pn ( x ) y = R ( x) denklemiiin, P1 ( x ), P2 ( x ),..., Pn ( x ) veR(x) x1 < x < x 2 aralndasreklifonksiyonlarvex0buaralkta birnoktaise; ... y ( n 1) ( x 0 ) = y 0 ( n 1) y (0) = y 0 , y (0) = y 0 balangartlarnsalayantekbirzmvardr. rnek3.24zmvarl 2x x +1 y 2 y + 3 y = 2 + e x diferansiyeldenkleminin; x x 4 y (1) = 0 y (1) = 3 y (1) = 5 balangartlariintekbirzmolduunuvebuzmnhangiaralktaolduunu gsteriniz. zm: x +1 2x , P2 ( x ) = 0 , P3 ( x ) = 3 ve R ( x) = 2 + e x olduunagre;P1(x)inx=2ve P1 ( x) = 2 x x 4 x=2sreksizolduu,ayrcaR(x)inx=0dasreksizolduuanlalmaktadr.Ohalde denklemin,bunoktaydardabrakanbiraralktazmvardr.Buaralklarise, < x < 2 2< x<0 olabilir. 0< x<2 2< x<
imdi de verilen x0 noktasna bakalm. Balang artlar x=1de tanmlandndan verilen balang deer probleminin sadece 0 < x < 2 aralnda var olan zm iin tektir diyebiliriz. rnek3.25Birkiriinkendiarlileoluturulduusehim ekildekigibiikiutanmesnetlenmibirkiriinsehimi g y ( IV ) = EI diferansiyel denklemiyle tanmlanr. Burada kiriin younluu, g yerekimi ivmesi E kiriin malzemesinin Young modl ve I kiri kesitinin atalet momentidir. Verilen diferansiyel denklemingenelvezelzmnbulunuz. zm: Verilendenklemartarda4kezintegreedilerekgenelzm: g 4 1 3 1 y ( x) = x + c1 x + c 2 x 2 + c3 x + c 4 24 EI 6 2 bulunur. Kiri iki utan sabitlendiine gre y (0) = y ( L ) = 0 olur. Ayrca kiriin bu iki utan skca sabitlenmi olmas sehim erisinin bu noktalarda yatay (sfr eimli) olmasn gerektirdiinden y (0) = y ( L ) = 0 yazlr. Bylece elde edilen 4 denklemden sabitler bulunupgenelzmdeyazlarak, 4 3 2 gL4 x x x y ( x) = 24 2 + eldeedilir. 24 EI L L L 3.10.2HOMOJENDENKLEMLERTEORS Dahancedeindiimizsperpozisyonilkesiburadadaaadakigibiifadeedilebilir. Teorem:Eer y1 , y 2 ,..., y n olaraknadetfonksiyon y ( n ) + P1 ( x ) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x) y + Pn ( x ) y = 0 diferansiyeldenklemininzmleriyse,bunlarnlineerkombinasyonuolan y = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n ifadesi de bir zmdr. Bir kez daha dikkat ekmek gerekirse, sperpozisyon kural sadece homojen ksm iin dorudur. Bu prensip lineer olmayan homojen denklemler ile lineer olsa bilehomojenolmayandenklemlereuygulanmaz. Verilen n adet y1 , y 2 ,..., y n zmnn lineer baml olup olmadn anlamak iin bunlara aitWronskiandeerinebaklmaldr.Budeer
W ( y1 , y 2 ,..., y n ) = k e 1 ifadesinden hesaplanr.Lineer bamllk aratrmas yaplrken yukardaki Wronskian deerinin,gznndealnanaralktakiherhangibirx0deeriiinhesaplanmasyeterlidir. Homojendenklemleringenelzmaadakiteoriyleverilir. Teorem: x1 < x < x 2 aralnda P1 , P2 ,..., Pn sreklifonksiyonlarolmakzere y ( n ) + P1 ( x) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x) y + Pn ( x) y = 0 homojen denklemi her zaman y1 , y 2 ,..., y n gibi n adet lineer bamsz zme sahiptir. Ayrca denklemin genel zm bu zmlerin lineer kombinasyonu olup y = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n eklindeifadeedilir. Buna gre y1 , y 2 ,..., y n den oluan zmler grubuna temel zm seti adn veriyoruz. Bu teorem n.mertebeden bir homojen denklemin zmnn n adet lineer bamsz zmn bulunmasylaedeerolduunuifadeetmektedir. 3.10.3SABTKATSAYILIHOMOJENDENKLEMLER Sabitkatsayllineervehomojenbirdiferansiyeldenklemi a 0 y ( n ) + a1 y ( n 1) +,..., + a n 1 y + a n y = 0 a 0 0 olmakzeretmterimleria0ablnerekeldeedilecekolan a a a y ( n ) + 1 y ( n 1) +,...,+ n 1 y + n y = 0 a0 a0 a0 denklemiherzamantmxleriin y = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n eklinde ifade edilebilen bir genel zme sahiptir. Bu zm verilendiferansiyeldenkleminkarakteristikdenkleminden;
P ( x ) dx
a 0 m n + a1 m n 1 +,..., + a n 1 m + a n = 0 elde edilecek kklerle belirlenir. Ancak karakteristik denklemin kklerini belirlemek iin 2. ve 3. ve hatta 4. dereceden denklemlerde olduu gibi belirgin bir zm yolu yoktur. n 3 iinkklerdenbiriyadaikisidenemeyanlmailebulunmayaallr.
Durum1.Tmkklerfarklvereelsay
y ( x ) = c1e m1x + c 2 e m2 x +,..., + c n e mn x
rnein; y + 6 y + 8 y 3 y = 0 3 m + 6 m 2 + 8m 3 = 0 veya,
( m + 3)( m 2 + 3m 1) = 0 , m1 = 3, m 2,3 = 3 13 2 2
y ( x) = c1e 3 x + c 2 e
3 13 ( )x 2 2
+ c3 e
3 13 ( + )x 2 2
Durum2.Eer m1 = m 2 =,..., = m k ise
y ( x) = (c1 + c 2 x +,...,+ c k x k 1 )e m1x
rnein;
y ( IV ) + 8 y + 18 y + 16 y + 5 y = 0 iin
m 4 + 8m 3 + 18m 2 16m + 5 = 0 denklemininkkleri1,1,1,ve5bulunur.

k=3alnrsa y ( x ) = (c1 + c 2 x + c3 x 2 )e x + c 4 e 5 x olur. Durum3.Komplekskkdurumu Her bir elenik kompleks kk iin ( i ) e x (c1 cos x + c 2 sin x ) yazabileceimizi biliyoruz.Bazenkomplekskklerdekatlolabilir.Budurumdarnein; m1, 2 = m3, 4 = i isezm
y ( x ) = e x (c1 cos x + c 2 sin x ) + xe x (c 3 cos x + c 4 sin x) eklindeyazlmaldr.
3.10.4HOMOJENOLMAYANDENKLEMLERTEORS Teorem:Eery, y ( n ) + P1 ( x) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x) y + Pn ( x ) y = R ( x) lineervehomojenolmayandenkleminbirzelzmveyhhomojenksmngenelzm ise, y = y h + y = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n + y

ifadesi verilen denklemin genel zmdr. Bu ifadelerde P1 ( x ), P2 ( x ),..., Pn ( x ) ve R(x) x1 < x < x 2 aralndasreklifonksiyonlardr. R(x) terimi genellikle birka terimi ierir ve bu tr durumlarda her bir terime karlk gelen zelzmleriayrayrbulmakvebunlardahasonratoplamakdahakolaybir yoldur.Bunu ncekiblmdeolduugibisperpozisyonilkesiylegerekletiriyoruz. 3.10.5HOMOJENOLMAYANDFERANSYELDENKLEMLER:BELRSZKATSAYILARMETODU Daha nce Blm 2de 2.mertebeden homojen olmayan denklemler konusunda detayl akladmz bu yntem yksek mertebeli denklemlere de uygulanabilir. Bu metot iin geerli olduu belirtilen kstlamalar burada da sz konusudur. Sz gelimi bu metot sadece lineervesabitkatsayldenklemlere,R(x)inaadakiformlardanbirineuymasdurumunda uygulanabilir.R(x)inalabileceiformlar; (1) R(x)=birsabit,k (2) R(x)=birstelfonksiyon,ekx (3) R(x)=P(x)eklindepolinom (4) R(x)=sin(ax),cos(ax)gibifonksiyonlar veya4maddedegeenlerinbirarpmolanfonksiyonlarolabilir. Ancak unutulmamas gereken bir husus, eer nerilen zel zmlerden biri homojen ksmn zmyse bu durumda nerilen zel zm x ile arplr. Yeni form da homojen ksmn zmyse x2 ile arplr. Farkllk elde edilene kadar buna devam edilir. Eer bir diferansiyel denklem lineer olmasna ramen deiken katsayl ise veya homojen olmayan terimi (R(x)) yukardaki formlara uymuyorsa ileride grlecek olan sabitin deiimi metodu uygulanmaldr. rnek3.26ekx y + y 4 y = 10e 3 x denklemininbirzelzmnbulunuz. zm: zel zm teklifimiz y s = ke 3 x olacaktr. Ancak diyelim ki 3 rakam karakteristik denklemin kklerinden birine eit. Bu durum nerilen zmn homojen ksmn bir zm olmas sonucunudouracakbudurumda y = kxe 3 x nermemizgerekecekti. y = 3ke 3 x y = 9ke 3 x diferansiyeldenklemdeyazlrsa, y = 27ke 3 x
27 ke 3 x + 9ke 3 x 4ke 3 x = 10e 3 x 32ke 3 x = 10e 3 x k =
10 5 = 32 16
eldeedilir.Bunagre y =
5 3x e olur. 16
rnek3.27Homojenolmayandenklemingenelzm
y ( IV ) = x + 2 diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz.
zm Karakteristikdenklemm4=0olduundanak4adetsfrkkvardr.Bunagre
y ( x ) = c1 + c 2 x + c3 x 2 + c 4 x 3 olur.(e0=1)
Burada normalde zel zm iin akla ilk gelebilecek teklif y = Ax + B dir. Ancak sol tarafta4.mertebedenbir trevolduundanbylebirteklif 0 = x + 2 gibibirsonudourur. O halde 4.trevini aldmzda birini mertebeye inecek bir fonksiyon gerekir. Bu da nerilen 4defaxilearpmaklammkndr.
y = x 4 ( Ax + B ) nerilmesigerekenzelzmdr.
( IV ) y = 120 Ax + 24 B bulunupyerinekonulduunda,
A=
1 1 , B = bulunur.Bylecegenelzmifadesi; 120 12
x4 ( x + 10) 120
y ( x ) = y h + y = c1 + c 2 x + c 3 x 2 + c 4 x 3 +
eklindeyazlr. 3.10.6HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER:SABTNDEMMETODU y ( n ) + P1 ( x) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x) y + Pn ( x ) y = R ( x) diferansiyeldenkleminde, P1 ( x ), P2 ( x ),..., Pn ( x ) verilen bir aralkta x e bal fonksiyonlar olsun. Bu denklemin homojen ksmnn ( R(x)=0 alnarak elde edilen halinin), y1 , y 2 ,..., y n eklinde n adet lineer bamsz zm olduunu biliyoruz. Bu zmn y h = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n olarak ifade edildiini de renmitik. 2.Blmdesorduumuzsoruyuburadadatekrarlayalm: c1 , c 2 ,...c n sabitlerinaslbirer u1 ( x ), u 2 ( x ),...u n ( x ) eklindexebalfonksiyonlarolmalki y ( x ) = u1 y1 + u 2 y 2 +,..., +u n y n ifadesi homojen olmayan denklemin aradmz bir zel zmolsun? n adet u fonksiyonunun bulunabilmesi iin n adet denkleme ihtiya vardr. Bunlardan biri nerilen zel zmn homojen olmayan denklemi salamaartndan, kalanlar ise serbest olarak bizim atayacamz artlarn salanma koulundan (btnlerart olarak) elde edilir.
Bu atamalar zm basitletirecek ekilde yaplr. Dier bir ifadeyle alnacak integral ilemleri basitletirmek iin, u fonksiyonlarnn ikinci veya daha yksek mertebedeki trevleriniyoketmekleynelikartlarnesrlr.imdiden.mertebedenlineer,deiken katsayl ve homojen olmayan bir diferansiyel denklemi zebileceimiz sabitin deiimi metodunubirteoremlezetleyelim. Teorem:SabitinDeiimiMetodu P1 ( x ), P2 ( x ),..., Pn ( x ) veR(x) x1 < x < x 2 aralndasreklifonksiyonlarve y1 , y 2 ,..., y n ;
y ( n ) + P1 ( x) y ( n 1) + P2 ( x) y n 2 +,...,+ Pn ( x) y = R ( x)
diferansiyel denkleminin esas zm setiyse bu durumda homojen olmayan denklemin bir zelzm; y ( x ) = u1 y1 + u 2 y 2 +,..., +u n y n olur.Burada R ( x)Wk ( x) uk = dx, k = 1,2,..., n W ( y1 , y 2 ,..., y n ) olarakverilir. P ( x )dx olarakWronskiandeeri,Wk(x)ise, Buifadede W ( y , y ,..., y ) = Ke 1
y1 y1 W ( y1 , y 2 ,..., y n ) = y1 . .
y 2 ... y n ... y n y2 ... y n y2 . . . .
( n 1) y1( n 1) y 2 ( n 1) ... y n
determinantndaki k. kolonun ve son satrn silinmesiyle elde edilecek yeni determinantn (1)k 1 katdr. Bylece y zm elde edildikten sonra homojen olmayan denklemin zm; y = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n + y olarakeldeedilir. rnek3.28Sabitindeiimimetodu y + 2 y = e x diferansiyeldenkleminisabitindeiimimetoduylaznz. zm: Homojenksmnkarakteristikdenklemi,

m 3 + 2m 2 = m 2 (m + 2) = 0, m1, 2 = 0, m3 = 2
y h = c1e 0. x + c 2 xe 0.x + c3 e 2 x = c1 + c 2 x + c3 e 2 x
y1 Wronskian, W ( y1 , y 2 , y 3 ) = y1 y1
imdideWkdeerinibulalm. k=1iin W1 ( x ) = ( 1)11
x e 2 x
2 x
y2 y2 y2
y3 1 =0 y3 0 y3
x 0
e 2 x 4e 2 x
1 2e 2 x = 4e 2 x bulunur.
1 2e 1 1 x 0 1
= 2 xe 2 x e 2 x = 2e 2 x
k=2iin W2 ( x) = ( 1) 21 k=3iin W3 ( x) = ( 1) 31 Bylece; u1 =
e 2 x
0 2e 2 x
= 1
R( x)W1 ( x) e x (2 xe 2 x e 2 x ) 1 1 dx = dx = xe x + e x x 2 2 4 W ( y1 , y 2 , y 3 ) 4e
u2 = u3 =
R( x)W2 ( x) e x (2e 2 x ) 1 dx = dx = e x 2 x 2 W ( y1 , y 2 , y 3 ) 4e
R( x)W3 ( x) e x (1) 1 dx = dx = e 3 x 2 x W ( y1 , y 2 , y 3 ) 12 4e
Bunagre; y = u1 y 1 +u 2 y 2 + u 3 y 3
1 1 1 1 = ( xe x + e x ) + e x x + e 3 x .e 2 x 2 4 2 12 1 = ex 3
sonuolarakaranangenelzm; 1 y = c1 + c 2 x + c3 e 2 x + e x olur. 3
3.10.7EULERDENKLEMLER Deiken katsayl denklemlerin zm iin belirli bir genel zm yoktur. Ancak zel bir hale sahip Euler denklemleri istisnadr. Tm Euler denklemleri sabit katsayl denkleme dntrlebilir.n.mertebedenbirEulerdenklemi; x n y ( n ) + 1 x n 1 y ( n 1) +,..., + n 1 xy + n y = R ( x) verilmiolsun.Eery=xrdnmuygulanrsayukardakifonksiyonryebaln.dereceden bir polinom fonksiyona dnr. Eer bu denklemin n adet r kk gerek ve birbirlerinden farklysabuhaldenadetzm;
x r1 , x r2 ,..., x rn esas zm setini oluturun. Eer rnein r1, k katl kk ise bu halde kke karlk gelen k adetlineerbamszzmler,
x 1 , (ln x) x r1 , (ln x) 2 x r1 ,..., (ln x) k 1 x r1 olur. Burada dnda eer k katl r1, 2 = i eklinde kompleks kkler varsa bu halde bu
r
kklerekarlkgelen2kadetlineerbamszzmler x cos( ln x), x sin( ln x)
ln x x cos( ln x), . .
ln x x sin( ln x) . .
(ln x) k 1 x cos( ln x), (ln x) k 1 x sin( ln x) olur. x>0 iin bir Euler denkleminin genel zm , ayn karakteristik denkleme sahip lineer sabit katsayl bir denklemin genel zmndeki xleri lnxlerle yer deitirerek elde edilebilir. rnek3.29ncmertebeEulerdenklemi y=xrdnm(x>0)uygulayarak; x 3 y 2 xy + 4 y = 0 denkleminiznz. zm:
Denklemdekitmterimler kx m y ( m ) formundaolduundanbubirEulerdenklemiolup
y = xr y = rx r 1 y = r (r 1) x r 2 y = r (r 1)(r 2) x r 3
ifadeleridiferansiyeldenklemdeyazlarak,
[ x 3 ( r 1)(r 2) 2r + 4] x r = 0 veya x r 0 olduundan
r 3 3r 2 + 4 = 0 karakteristikdenklemieldeedilir. budenkleminkkleriise2,2ve1dir.Bunagregenelzm; y ( x) = c1 x r1 + c2 ln x x r1 + C3 x r3 olarak c y ( x) = (c1 + c 2 ln x) x 2 + 3 eldeedilir. x
Blm3ileilgiliproblemler 3.1 a) Birdiferansiyeldenkleminlineerolupolmadnnaslanlarsnz. b) Satarafsabitolmayanbirdiferansiyeldenklemsabitkatsaylolabilirmi? c) Hangikoullardabirlineerbalangdeerproblemininkesinbirzmvardr. d) Hangi koullarda bir ikinci mertebeden lineer snrdeer probleminin tek bir zmvardr. 3.2. Aadaki denklemlerin lineer olup olmadklarn, homojen olup olmadklarn, sabit veyadeikenkatsaylolupolmadklarnbelirtiniz. a) y + 3 yy = 6 x 2 b) y + xy 3 y = sin 2 x c) d) e) f) g)
y + 2 y 2 y + 2 y = xe 3 x y + y = x 2 cos x 1 y + e x y = x y y + e y 2 y = 6
y +
1 =1 y
h) y 8 y e ln y = 0 i) y 5 y + cos y = x 1 j) y sin 2 xy + y = 0 3.3. Aadaki balang deer problemlerinin tek bir zme sahip olduu aral belirleyiniz. a) y + 3 y = cos x, y ( ) = 0 ve y ( ) = 2 b) c)
x 2 y + 2 xy y = e x ,
2
y (0) = 2 ve y (0) = 5 y ( 2) = 3 ve y ( 2) = 7
( x 1) 2 y + 2 xy y = e x ,
d) ( x 4) y 3 xy 2 y = 0,
y (1) = 0 ve y (1) = 7
3.4. Aada genel zmleri verilen diferansiyel denklemleri elde ediniz.(ipucu: verilen ifadeyiikikeztretipc1vec2yiyokediniz.) a) b) c) d) e) f)
y = c1e 2 x + c 2 e 2 x y = c1 x + c 2 y = c1 sinh 2 x + c 2 cosh 2 x sin x cos x y = c1 + c2 x x c ln x y = 1 + c2 x x y = c1 x 2 + c 2 x
3.5.lineerBamllkveWronskianFonksiyonlar a) y1 = 0 ve y 2 = f ( x ) lineerbamlmdr. b) 5 ayr fonksiyonun wronskian baz x deerleri iin sfr olurken bazlar iin deildir.Bufonksiyonlarlineerbamlmlineerbamszmdr? 3.6. Aadaki fonksiyonlarn (1) kontrol yntemiyle (2) Wronskian deerleri yardmyla lineerbamlolupolmadklarnbelirleyiniz. a) b) c) d) e) f) g)
y1 = x + 1
y1 = e x + e x
ve
y2 = x 2 1
ve y 2 = cosh x
y1 = x
ve
y2 = x3 ve y 2 = e x cos 2 x
y1 = e x sin x
y1 = x + 2
y1 = x
2
ve y 2 = x + 2
ve y 2 = sin + sin
y1 = sin( + )
ve y 2 = 2
3.7. Wronskian Deerlerini hesaplayarak aadaki fonksiyonlarn lineer baml olup olmadklarngsteriniz. a) b) c) d) e)
y1 = x + 1, y2 = x 3 , y3 = x 2 1
y1 = x 2 ,
y 2 = 5,
y3 = x 2 1
y1 = x ,
y1 = e x ,
y 2 = x,
y3 = 1
y3 = e x
y1 = e x sin x,
y 2 = e x cos x,
y 2 = xe x ,
y3 = x 2 e x
3.8.HomojenDenklemlerTeorisi a) Sperpozisyon ilkesinin uygulanabilmesi iin bir diferansiyel denklemin lineer ve homojenbirdiferansiyeldenklemolmasartmdr? b) Hangi tr diferansiyel denklemler iin bir zmn sabit bir sayya arpm da zmdr. 3.8.1. y1 aada verilen diferansiyel denklemlerin bir zmyse ky (k=sabit) ifadesin de verilendenkleminzmolupolmadngsteriniz. a) y + e y y 2 y = 6 b) y 2 y + 3 y = 0 c) d) e) f)
y 2 y + y = x 3 cos 2 x
y x 2 y = x + 1
x 2 y + ( x 1) y = 1 x 2 y 5 y = 0
3.8.2.Aadaki diferansiyel denklemlerin iki zm (y1,y2) yanlarnda verilmitir. Hangi zm iftleri iin W(y1,y2)nin x>0 olmak zere hi bir zaman sfr olamayacan syleyiniz. W(y1,y2) Deerinin her bir ift iin hesabn yaparak dncenizin doruluunu kontrol ediniz.
a) b) c) d) e) f) g)
y 4 y = 0 y 4 y = 0
y1 = e 2 x y1 = 3e 2 x
1
y2 = 3e 2 x y2 = e3 2 x ve y2 =
y + 5 xy 3 y = 0
y1 = x 3
2 x
y + 5 xy 3 y = 0
x y 2 xy 4 y = 0 y + y = 0
2
y1
1 = 3x 3
ve
4
y2 = x
1
1 3
y1 = 2 x y1 = sin x
ve ve
y2 = 4e 4 ln x y2 = cos x
x 2 y + 5 xy + 4 y = 0
y1 =
5 ln x x2
ve
y2 =
ln x 3 x2
3.8.3. x>0 iin y1 ve y2 gibi iki zm verilen aadaki diferansiyel denklemleri gz nne alarak bu iki zmn genel bir zm seti oluturup oluturamayacan belirleyiniz. Oluturulabilenzmiftleriiinbusetioluturunuz. rnein, y 9 y = 0 da y1 = e3 x ve y2 = e 3 x lineer bamsz olduklarndan
Y ( x ) = c1e3 x + c2 e 3 x tmzmlerineldeedilebileceibirzmsetiolur.
a) b) c) d) e) f) g)
y y = 0 y y = 0
x 2 y + 3xy + y = 0 x 2 y + 3 xy + y = 0
y 4 y + 4 y = 0
y 2 y + 3 y = 0
y1 = e x ve y2 = e x y1 = sinh x ve y2 = cosh x 1 ln x y1 = ve y2 = x x 1 3 y1 = ve y2 = x x 2x 2x y1 = e ve y2 = xe
y1 = e x sin 2 x ve y2 = e x cos 2 x
y 9 y = 0
y1 = e3 x
ve
y2 = e5 3 x
3.9.Baz durumlarda, zmlerden biri bilinen ikinci mertebeden lineer ve homojen bir denklem ( y + P ( x ) y + Q ( x ) y = 0 ) birinci mertebeden hale getirilebilir. Bilinen zm y1 0 olmakzerearanandierzm y2 = v ( x ) y1 ,burada
P ( x ) dx e v( x ) = dx 2 y1 ile verilir. Bylece bata verilen denklemin genel zm y = c1 y1 + c2v( x) y1 olur. Bu metod mertebe drme metodu olarak bilinir. Buna gre aadaki denklemlerin ikinci lineer bamszzmlerinieldeediniz. a) y y = 0 , y1 = e x b) y + 4 y = 0 , y1 = cos 2 x
c) d) e) f)
y 4 y + 4 y = 0 , y1 = e 2 x y 9 y = 0 , y1 = sin 3 x 1 cos x x 2 y + xy + ( x 2 ) y = 0 , y1 = 4 x 1 x 2 y + 3 xy + y = 0 , y1 = x
3.10.SabitKatsaylHomojenDenklemler 3.10.1.AadakiDenklemleringenelzmlerinibulunuz. a) y + y = 0 b) y + 2 y + y = 0 c) d) e) f) g) h)
y + 2 y = 0
y 2 y = 0 y + 5 y + 4 y = 0 y + 3 y + 4 y = 0 y + 10 y 25 y = 0 y + 5 y + 25 y = 0
3.10.2.Aadakibalangdeerproblemleriniverilenkoullariinznz. a) y + 4 y = 0; y ( ) = 0 ve y ( ) = 1 b) y + 3 y 5 y = 0; y (0) = 0 ve y (0) = 1 c) 2 y + y y = 0; y (0) = 5 ve y(0) = 6 d)
y + 4 y + 20 y = 0;
y( ) = 0 2
ve
y( ) = 2 2
3.10.3.Aadakisnrdeerproblemleriniverilenkoullariinznz. a) y y = 0; y (0) = 100 ve y (5) = 0 b) y + 2 y + y = 0; y ( 0) = 0 ve y ( 2) = 6 c) y 3 y 4 y = 0; y (1) = 1 ve y ( 4) = 10 d) y 9 y = 0; y ( 0) = 6 ve y (10) = 0 3.11.HomojenOlmayanDenklemlerTeorisi 3.11.1. a) Verilenbirhomojenolmayandiferansiyeldenkleminisalayanveierisindebirsabit olanbirfonksiyonbudenklemeaitbirzelzmolabilirmi?Aklaynz. b) Homojen ksmn zm olan bir ifade homojen olmayan denklemin de bir zel zmolabilirmi?Aklaynz. c) zelzmleriinsperpozisyonilkesininneminedir? 3.11.2. Aadaki denklemlerin, verilen zel zmleri kullanarak genel zmlerini elde ediniz.Buzmleriolabilecekenbasitformdayaznz. y = 2 a) y y = 2; b) c) d) e) f) g)
y + y = 4e x ; y y = 2;
y = e x y = 2 + 3e x
y = x 2 e 2 x
y + 4 y + 4 y = 3e 2 x ;
y + 4 y + 4 y = 3e 2 x ;
y = x 2 1; y = x 2 1;
y = x(1 x)e 2 x 1 1 y = x 4 x 2 12 2 1 4 1 3 y = x x + 3 x 5 12 2
3.11.3.
x 1 a) Eer yz = , y 9 y = 3 denkleminin bir zel zm ve yz = ise 3 9 y 9 y = x denkleminin bir zel zmyse; y 9 y = 3 + x denkleminin genel zmnbulunuz. b) Eer yz = 2 sin 2 x, y + y = 6 sin 2 x in ve yz = 2 , y + y = 2 nin birer zel zmleriyse y + y = 6 sin x + 2 diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz.
3.12.HomojenOlmayanDenklemlerinBelirsizKatsaylarMetodu: 3.12.1. a) Hangi koullarda bir diferansiyel denklemin homojen olmayan R(x) terimine karlk gelenzelzmAR(x)olur. b) HangikoullardaAxR(x)olur. c) HangikoullardaAx2R(x)olur. d) Homojen olmayan x3 ve x 3 4 x + 2 terimleri iin nerilecek zel zm hangi formdaolur. e) BelirsizkatsaylarmetodunedenR(x)=lnxiinuygundeildir. f) R(x)=x5ekarlkgelenbirzelzmteklifinedensadeceAx5eklindeyazlamaz. 3.12.2.BelirsizkatsaylarMetodunuKullanarakaadakidiferansiyeldenklemleriznz. b) a) y 4 y = 4e3 x y 4 y = 3 x 2e3 x c)
y 4 y = 2e 2 x
s)
d) h) j) l) n) p) u)
y + 9 y = 2 x cos x
e) y + 9 y = 3 cos 3 x i)
f) y + 9 y = xe x sin 2 x 5 sin 2 x + 3 cos x

y 4 y + 4 y = 2e 2 x + 3 y 4 y + 4 y = e x cos 2 x
y 2 y + 2 y = x 3e x
g) y 4 y + 4 y = 2e3 x
y 4 y + 4 y = 5 xe 2 x
k) y 2 y + 2 y = e x sin x m) y 3 y = x 2 o)
y 6 y + 10 y = 20
y 3 y = ( x 1)e x y 6 y + 10 y = x 2 e x y + y = e 2 x sin 3 x
r) y 6 y + 10 y = e3 x cos x t) y + y = 2 sin x 3 cos x
y 6 y + 10 y = x 2 sin 2 x + cos 2 x
3.12.3.Aadakibalangdeerproblemlerinibelirsizkatsaylarmetoduylaznz. a) b) c) d)
y + 16 y = sin 2 x 3 cos 2 x;
y 3 y = x + 3 2e 2 x ;
y( ) = 1 2 y (0) = 0 ve
ve ve
y( ) = 0 2 y(0) = 0 ve
y(0) = 2 y( ) = 1
y y = 4e x + x cos x; y + 4 y = 3 sin 2 x;
y ( 0) = 1 y ( ) = 0
3.13.HomojenOlmayanDenklemlerSabitinDeiimi 3.131. a) Belirsizkatsaylarmetodununkstlarnelerdir. b) Sabitindeiimimetodununesasnedir?
3.13.2. Aadaki diferansiyel denklemleri sabitin deiimi metodu ile znz. Belirsiz katsaylarmetoduilezlebilecekleridezereksonularkarlatrnz. 1 y y 2 y = b) a) y y 2 y = e3 x sin x e2 x c) y y + 2 y = x 3 5 d) y 4 y = x 1 y 9 y = f) e) y + 9 y = cos 2 x cos 2 x h) g) y 4 y + 5 y = e 2 x cos 3 x y 4 y = ln x 1 i) y = x 2e x j) y = 2 x ex k) y 2 y + y = e 2 x + 8 l) y 2 y + y = x 3.14.EulerDenklemleri 3.14.1. a) Eulerdenklemininaslayrdedersiniz b) Eulerdenklemiherzamansabitkatsayllineerbirdenklemedntrlebilirmi? c) Eulerdenklemlerininzmnedenx=0dageersizdir. 3.1.4.2. Aadaki Euler denklemlerini znz. Bulduunuz zmn zm araln belirtiniz. b) x 2 y xy = 0 c) xy y = 0 a) x 2 y + y = 0 d) x 2 y + xy = 0 f) 2 x 2 y + xy 2 y = 0 e) ( x 1) 2 y + 3( x 1) y 2 y = 6 g) 2 x 2 y + 6 xy + 2 y = 4 x 2 1 i) 2 x 2 y + 6 xy 12 y = x 2 x k) x y + 5 xy + 4 y = xe
h) 2 x 2 y + 6 xy 12 y = 0 j)
x 2 y + 5 xy + 4 y = 0
3.15.kinciMertebedenLineersabitkatsaylDenklemlerinUygulamalar 3.15.1. Yatay konumlandrlm bir yayktlesnmleyici sisteminin hareketini tanmlayan diferansiyeldenklemiyaznz. 3.15.2. a) Yay sabiti k=500 N/m olan bir yayn ucuna m=0.2 kglk ktle balanp denge konumundan 1 cm aadayken serbest braklyor. Sistemi srtnmesiz kabul ederek,titreimeaitdoalfrekansn,peryodunuvegenliinibulunuz. b) m=0.5 kglk bir ktle bir yayn ucuna asldnda yay aa doru 0.2 cm uzatlmtr. Ktle bu konumdayken ekilip serbest braklyor. t=0 annda ktlenin x=0 konumundan 10 m/s hzla getii gzlenmitir. Srtnmeyi ihmal ederek titreimindoalfrekansn,peryodunuvegenliinibelirleyiniz. c) k sabitli bir yay ucuna m ktlesi balanm ve balangta statik halde bulunan ktleye F (t ) = F0 cos t + F1 kuvveti uygulanmaya balanmtr. Srtnmeyi ihmal ederekx(t)=?Ayrcarezonansnoluacafrekans( )belirleyiniz. d) m=5 kg ktleli bir cisim bir yaya balandnda yay 2 cm germitir. Ktle bir anmleyiciye bal olup snmleme katsays c=200 Ns/m dir. Ktleye balangta
statik haldeyken F (t ) = 200 cos t uyarnca kuvvet uygulamaya balyor. x(t)=? Ayrcagenliinmaksimumolaca deerinibelirleyiniz. 3.15.3. a) BirRLCdevresininrezonansfrekansnasltanmlanr. b) Bir RLC devresinden geen akm fonksiyonu I(t) bilindiinde kondansatrdeki elektrikyknnzamanladeiimininaslbelirlersiniz. c) Bir RLC devresinde R ihmal edilebilir dzeyde kktr. ( R 0) , ve uygulanan 1 2 = almak suretiyle ilgili gerilim E (t ) = E0 cos t uyarnca deimektedir. 0 LC diferansiyel denklemi zerek Q (t ) yi belirleyiniz. = 0 olduunda t durumuiinnesylenebilir. d) BirRLCdevresindegerilimyokken Q (t ) yi 4L < 0 R2 C 4L R2 =0 C 4L > 0 R2 C iineldeediniz. e) BirncekiproblemiI(t)iinznz. YksekMertebeliLineerDiferansiyelDenklemler 3.16 Aadaki balangdeer problemlerinin tek bir zmnden kesin olarak var olduu aralklarbelirleyiniz. a) y + 3 y = cos x , y ( ) = 0 ve y ( ) = 2 b) c) d)
x 2 y + 2 xy y = e x , y (0) = 0 ve y (0) = 5
( x 1) 3 y + 2 xy y = e x , y ( 2) = 3 ve y ( 2) = 7
x ( x 1) y + xy 2( x 3) = 3 x 2 , y (1) = 2 ve y (1) = 5
e) ( x 2 4) y 3 xy 2 y = 0 , y (1) = 0 ve y (1) = 7 3.17 Aadaki lineer homojen denklemleri ve x>0 iin zmlerini gz nne aln. Wronskiandeerix>0iinkesinliklesfrolmayanzmleribelirtiniz. a) b) c) d)
y 3 y + 3 y y = 0 ; e x , xe x ve x 2 e x
x 3 y 3 x 2 y + 6 xy 6 y = 0 ; x, x 2 ve x 3
x 3 y + 2 x 2 y 2 xy = 0 ; e ln x , x 2 ve5 1 ln x x 3 y + 3x 2 y 2 y = 0 ; , ve x 2 x x
3.18 Aadaki lineer homojen denklemleri ve zmlerini inceleyin (x>0). Verilen zmlerin bir esas zm seti oluturup oluturulamayacan belirleyiniz. Oluturan seti kullanarakherbirdenklemingenelzmnyaznz.
a) b) c) d) e) f)
y (iv ) y = 0; 1, e x , e x
y (iv ) y = 0; 1, sinh x, cosh x
y y + y y = 0 ; e x , xe x , e x 2 x 3 y + 3 x 2 y 6 xy 6 y = 0 ; , x 4 e ln x , x 3 x ex x + ln x y y y + y = 0 ; x , e ,3e x
y 4 y + 4 y = 0 ; 5, , e 2 x +1 , e 2 x + 15
3.19Sabitkatsaylhomojendenklemler a) nc mertebeden lineer sabit katsayl bir homojen denklemini y1, y2 ve y3 fonksiyonlarnn salyorsa, bunlarn herhangi ikisinin lineer kombinasyonunun da birzmolduusylenebilirmi? b) x, x+1 ,x2 ve x2+5 fonksiyonlarnn salad nc mertebeden lineer homojen bir denklembulunabilirmi? 3.20Aadakidenklemleringenelzmlerinibulunuz. a) b) c) d) e) f)
y (iv ) y = 0 y + 2 y + y = 0 y + 3 y + 3 y + y = 0 y + 6 y + 9 y = 0 y 2 y + y + 4 y = 0 y y + 5 y + 25 y = 0
3.21Aadakibalangdeerproblemlerininzelzmlerinibulunuz. a) y (iv ) 81 y = 0 ; y ( ) = y ( ) = y ( ) = 0, y ( ) = 1 b) y 4 y + 4 y = 0 ; y (0) = 0, y (0) = 1, y (0) = 0 c) y y = 0 ; y (0) = 1 , y (0) = y (0) = 0 d) y 3 y + 3 y y = 0 ; y (0) = 1, y (0) = y (0) = 0 3.22Homojenolmayandenklemler:BelirsizKatsaylarMetodu a) Belirsiz katsaylar metodunun ikinci ve daha yksek mertebeli denklemlere uygulanmasndabirfarkvarmdr? b) Homojen olmayan terimleri ayn olan biri 2.mertebe dieri 3. mertebe denklem dnn. Bunlarn ayn olan terimlerine karlk gelen zel zm teklifleri ayn mdr?Deilsenaslbirfarkvardr? 3.23Belirsizkatsaylarmetoduylaaadakidenklemleriznz. a) y y = 4e 3 x b)
y y = 3 x 2 e 3 x
c) d) e) f) g) h) i) j) k) l)
y + y = 2 sin x , y + y = 2x cosx y 4 y + y = 2e 3 x y 4 y + y = e x cos 2 x
y 2 y = x 2 + 1 y 4 y + y = sin x + cos 2 x y (iv ) y = x 2 y (iv ) y = xe x sin 2 x

y + 8 y = ( x 2 1)e x
y + 8 y = e 2 x sin 3 x y = 5
m) y = 3 x 2 e x 3.24 Sabitin deiimi metodunu kullanarak aadaki diferansiyel denklemlerin zel zmlerini bulunuz. Bu yolla zemediklerinizi, uygulanabiliyorsa, belirsiz katsaylar metoduileznz. a) y y = e 3 x b) c) d) e) f) g) h)
1 sin x y + 8 y = cos 2 x 1 y + 8 y = cos 2 x y + y y = x + 5 1 y = 2 x y + y y = e 2 x + 8 y y =

y + y y = ex x
3.25EulerDenklemi a) BirdiferansiyeldenkleminEulertipindeolupolmadnnaslanlarsnz? b) Bir Euler denklemini zerken (y=xr dnm yaptnz dnn.) katl kk durumundahomojenksmnzmnnaslyazarsnz. c) bkkndakatl i kkbulsaydnzdurumneolurdu? 3.26x>0iinaadakiEulerdenklemleriningenelzmnbelirleyiniz. a) x 3 y + x 2 y + y = 0 b) c) d) e)
x 3 y + 3 x 2 y 6 xy 6 y = 0
x 3 y + y = 0 x 3 y 6 xy 12 y = 0
x 3 y + 3 x 2 y 2 y = 0

Sakarya Üniversitesi Dif

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sakarya Üniversitesi Dif

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mhendislerin DFERANSYELDENKLEMLER

-1Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

-2Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

-3Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

-5Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

-6Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

rnek16Birdiferansiyeldenklemingenelzm y = Cxe 2 x + 2 x 3 ifadesinin y 4 y + 4 y = 8 x 20 diferansiyel denkleminin, C sabitinin herhangibirdeeriiin,zmolduunugsteriniz. zm y = Cxe 2 x + 2 x 3 , y = C( e 2 x + 2 xe 2 x ) + 2 = Ce 2 x + 2Cxe 2 x + 2 ve

-8Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

-9Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

- 10 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

- 11 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

df7 x cos 2t f 8 = ? ;(h) f 8 = =? , dx t ln t 2 2.8. Aadakiintegralilemleriniyapnz.

- 12 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

2 x 2 (h) x 2 + 1dx (i) ln xdx (j) x sin xdx

(k) tan x sec xdx (l) x 2 ln x 3 dx (m)

(e) y 2 y + 3 y = 0 , y1 = e x sin 2 x ve y 2 = 3e x sin 2 x + cos 2 x

- 14 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

( x ) y = ( x )R( x )dx + C veyabamldeikeniyalnzbrakarakdiferansiyeldenklemin

- 16 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

x = u, dx = du e 3 x dx = dv deikendnmuygulanr.Bukuralagre u dv = u v v du 1 e3x = v 3 olduundan 1 1 x x 9 xe 3 x dx = 9 e 3 x e 3 x dx = 9 e 3 x e 3 x = e 3 x (3x + 1) 3 9 3 3

Denklemde yerine konursa, y = 3 x + 1 + Ce 3 x elde edilir. Verilen balangart kullanlarak Csabitibelirlenir:

VerilenkouluyerineyazarakCsabitinibulalm: 5 23 (3 2 + 4) 73 C + C = ,bylecearananzelzm; 3= 12(2 + 1) 2 +1 3

- 21 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

x olduundan y ( + 2e x y ) = C veya x + 2 ye x y = C . y Csabitininnegatifolamayacandanhareketlemutlakdeerkaldrlabilir. x + 2 ye x

- 22 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

a 2 b2 = = m ise yukardaki dnm zme gtrmez. Bu durumda a1 b1

(x1 y1 + h k 1) dx1 + (x1 + 4 y1 + h + 4k 1) dy1 = 0

(x1 y1 )dx1 + (x1 + 4 y1 )dy1 = 0 eklindehomojenolur.Budenklemizmekzere;

dnmuygularsakdenklem, dy1 = x1dv + vdx1

1 2y ln | 4 y 2 + x 2 2 x + 1| + tan 1 = c eldeedilir. x 1 2 2.Bernoullidiferansiyeldenklemi Bernoulli diferansiyel denklemi y + P ( x) y = R ( x) y n , n 1, n 0 formunda verilir zm

- 25 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

1 olarak integral arpan bulunup genel zm x

rnek214 2 1 4 y + y 2 + y 2 = 0 diferansiyel denkleminin bir zel zm y1 = olduuna gre bu x x x denklemingenelzmnbulunuz. zm 1 2 1 u 2 u y = y1 = 2 2 olur.Denklemdeyerinekoyalm: y = y1 + = + 2 u x u u x u

Dzenlemeyaparsak, 5 u u = 1 bulunur. x x5 4 1 1 5 = x5 x + C = x + Cx 5 eldeedilir.Dieryandan, y = y1 + ( 1) u= x dx C + 5 u 1/ x 4 4 x olduundan u = bulunur.Yukardakiifadedeyerineyazldnda, xy 2 x x u= = + Cx5 sonucunaulalr. xy 2 4

- 28 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

- 30 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

- 31 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

t 1 0.05 t 5e 0.05 t dt = e 0.05 t 5 20e 0.05 t y= ( x )R( x )dx + C M (t ) = e ( x ) 0

dx dx x 50 30 x 7 =k x = k x + veyadzenlemeyaplarak dt dt 100 130 26 130

- 33 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

26 30 ln = k (0) + C C = 2.872 7 30 + 35 26 20 ln = k (2) 2.872 7 20 + 35

26 x ln = 0.44t 2.872 olarakifadeedilebilir.Artkt=5saat 7 x + 35

26 x = 0.44 5 2.872 ln 7 x + 35 x x = 1.265 = 0.255 x = 11.98 g 12 g ln x + 35 x + 35

dp d = sabit olduundan, dp = E elde edilir. Bu ifadeden p = E ln d 0

gz = 1 0 ve her iki tarafn E

- 35 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

- 36 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

2 gR olarakeldeedilir. x+R Cisminyerkreyegeridnmemesiiinsrekliolarakpozitifbirhzasahipolmasgerekir.Bu iseancak V0 2 gR 0 artsalanrsammknolabilir.Budurumda

V0 = 2 gR = 2 9.81 6.4 10 6 11205 m/s.

[ R(t )dt + C ]ve (t ) = e

- 39 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

q(t ) = e 100 t 10 e100 t sin 120 t dt + C

(a sin b t b cos b t ) olduundanhareketlea=100,b=120alnarak

e100 t sin 120 t dt =

- 40 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

(5 sin 120 t 6 cos 120 t ) + 2

300 cos 120 t + 360 2 sin 120 t 25 + 36 2

300 100 t 5 olacaktr. e 25 + 36 2

- 41 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler Engin/engel

2.2.Aadakidiferansiyeldenklemleri,tmilemadmlarngstererek,znz. (a) y 3 xy = 2 x (b) (1 x 2 ) y 2 y = 0 (c) 2 xy y = x 2 (d) y + (3 1 / x ) y = 2 (g) y +

(f) y + y tan x = sin x

2.3.Aadakibalangdeerproblemlerini,tmadmlargstererek,znz. (b) y 2 xy = cos 2 x, y ( ) = 1 (c) (a) y + y = 0, y (0) = 1

y2 x4 y4 x2 + y2 (g) y = y x2 x y x + 2y (i) y = (j) y = , y ( 0) = 0 , y (1) = 0 2x y x+ y