Benhhoccaytrongchuyenkhoa

B GIO DC V O TO TRNG I HC NNG NGHIP I - H NI Ch bin : GS.TS.
V TRIU MN
GIO TRNH
BNH CY CHUYN KHOA

(Chuyn ngnh Bo v thc vt)
H NI 2007
Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------
LI NI U
Bnh cy chuyn khoa l mn hc dnh cho sinh vin chuyn ngnh Bo v thc vt - Trng i hc Nng nghip I - H Ni. Sau gio trnh bnh cy i cng - gio trnh bnh cy chuyn khoa ny gip cc sinh vin tm hiu v bnh hi trn tng cy trng c th; nh s gn kt c cc kin thc ca bnh cy i cng vi ni dung nghin cu v phng tr bnh cy vi cc i tng bin i khc nhau phc v trc tip cho vic o to theo tn ch. Trong gio trnh ny, sinh vin c th vn dng cc kin thc hc v c im sinh vt hc ca nguyn nhn gy bnh - c im sinh thi hc ca cc bnh hi tm ra cc phng n ti u trong phng tr. Bnh cy chuyn khoa bin tp ln ny l mt ti liu ngn gn v sc tch - lm c s cc sinh vin m thm kin thc tm kim cc ni dung chi tit trong nhiu ti liu khc. Chng ti hy vng cun sch ra i c th gip cho cc sinh vin v c cc bn ng nghip trong ngnh Bo v thc vt, ngnh Trng trt v cc cn b c chuyn mn gn vi khoa hc bnh cy tham kho v s dng trong cng vic nghin cu v sn xut c lin quan n bnh hi thc vt Vit Nam. Cun sch mi bin son ln u, do vy khng trnh khi nhng thiu st. Chng ti xin chn thnh nhn cc kin ng gp ca cc c gi. Cc tc gi tham gia vit gio trnh gm: 1. GS.TS. V Triu Mn - ch bin v vit cc bnh virus thc vt v bnh cy cng nghip. 2. PGS.TS. Ng Bch Ho tham gia vit cc bnh virus thc vt v mt s bnh nm. 3. PGS.TS. L Lng T tham gia vit bnh nm v vi khun. 4. PGS.TS. Nguyn Kim Vn tham gia vit bnh nm. 5. TS. Tn Dng tham gia vit bnh vi khun v mt s bnh nm. 6. TS. Ng Th Xuyn tham gia vit bnh tuyn trng v mt s bnh nm. 7. TS. Nguyn Ngc Chu tham gia hiu nh phn tuyn trng. Cc tc gi
Phn 1 BNH DO NM
Chng I BNH NM HI CY LNG THC
1. BNH O N HI LA [Pyricularia grisea (Cooke) Saccardo] Tn c: [Pyricularia oryzae Cav. et Bri.] Bnh o n l mt trong nhng bnh ph bin v gy hi c ngha kinh t nht cc nc trng la trn th gii. Bnh c pht hin u tin Italia nm 1560, sau l Trung Quc nm 1637, Nht Bn nm 1760, M nm 1906 v n nm 1913, v.v... nc ta, Vincens (ngi Php) pht hin mt s bnh Nam b vo nm 1921. Nm 1951, Roger (ngi Php) xc nh s xut hin v gy hi ca bnh vng Bc b. Hin nay, bnh o n hi la pht sinh ph hoi nghim trng nhiu ni min Bc nc ta nh Hi Phng, Thi Nguyn, Ninh Bnh, Bc Giang, H ng. V ng xun 1991 - 1992 min Bc din tch la b bnh o n l l 292.0000 ha, trong c ti 241.000 ha b o n c bng. min Nam, din tch b bnh o n nm 1992 l 165.000 ha. Theo Padmanabhan (1965) khi la b o n c bng 1% th nng sut c th b gim t 0,7 - 17,4% tu thuc vo cc yu t c lin quan khc. 1.1. Triu chng bnh Bnh o n c th pht sinh t thi k m n la chn v c th gy hi b l, l, lng thn, c bng, gi v ht. a) Bnh trn m: Vt bnh trn m lc u hnh bu dc sau to thnh hnh thoi nh hoc dng tng t hnh thoi, mu nu hng hoc nu vng. Khi bnh nng, tng m vt bnh k tip nhau lm cy m c th ho kh hoc cht. b) Vt bnh trn l la: Thng thng vt bnh lc u l nhng chm nh mu xanh lc hoc m vt du, sau chuyn mu xm nht. S pht trin tip tc ca triu chng bnh th hin khc nhau tu thuc vo mc phn ng ca cy. Trn cc ging la mn cm cc vt bnh to,
hnh thoi, dy, mu nu nht, c khi c qung mu vng nht, phn gia vt bnh c mu nu xm. Trn cc ging chng chu, vt bnh l cc vt chm rt nh hnh dng khng c trng. cc ging c phn ng trung gian, vt bnh hnh trn hoc hnh bu dc nh, xung quanh vt bnh c vin mu nu. c) Vt bnh c bng, c gi v trn ht la Cc v tr khc nhau ca bng la u c th b bnh vi triu chng cc vt mu nu xm hi teo tht li. Vt bnh trn c bng xut hin sm th bng la b lp, bc lc; nu bnh xut hin mun khi ht vo chc th gy hin tng gy c bng. Vt bnh ht khng nh hnh, c mu nu xm hoc nu en. Nm k sinh v tru v c th bn trong ht. Ht ging b bnh l ngun truyn bnh t v ny qua v khc. 1.2. Nguyn nhn gy bnh Nm Pyricularia grisea (Cooke) Saccardo thuc h Moniliales, lp Nm Bt ton. Cnh bo t phn sinh hnh tr, a bo khng phn nhnh, u cnh thon v hi gp khc. Nm thng sinh ra cc cm cnh t 3 - 5 chic. Bo t phn sinh hnh qu l hoc hnh n sen, thng c t 2 - 3 ngn ngang, bo t khng mu, kch thc trung bnh ca bo t nm 19 - 23 x 10 -12 m. Nhn chung kch thc ca bo t nm bin ng tu thuc vo cc isolates, iu kin ngoi cnh khc nhau cng nh trn cc ging la khc nhau. Nm o n sinh trng thch hp nhit 25 - 280C v m khng kh l 93% tr ln (Abe, 1911; Konishi, 1933). Phm vi nhit nm sinh sn bo t t 10 - 300C. 280C cng sinh bo t nhanh v mnh nhng sc sinh sn gim dn sau 9 ngy, trong khi 160C, 200C v 240C s sinh sn bo t tng v ko di ti 15 ngy sau mi gim xung (Henry v Anderson, 1948). iu kin nh sng m u c tc ng thc y qu trnh sinh sn bo t ca nm. Bo t ny mmtt nht nhit 24 - 280C v c git nc. Qu trnh xm nhp ca nm vo cy ph thuc rt nhiu vo nhit , m khng kh v nh sng. iu kin bng ti, nhit 240C v m bo ho l thun li nht cho nm xm nhp vo cy. Trong qu trnh gy bnh nm tit ra mt s c t nh axit - pycolinic (C6H5NO2) v pyricularin (C18H14N2O3) c tc dng km hm h hp v phn hy cc enzyme cha kim loi ca cy, km hm s sinh trng ca cy la. Nm o n c kh nng bin d cao, to ra nhiu chng, nhm ni sinh hc. Cc vng trng la trn th gii c ti 256 loi xut hin. nc ta xc nh trn b ging ch th ni quc t thy s xut hin ca nhiu nhm ni o n k hiu l IB, IC, ID, IE v IG phn b t Qung Nam - Nng n cc tnh ng bng Bc b. Cc nhm ni c sc gy bnh cao cc tnh min Bc l IB, IE, IG, IF, IC - 1, IA - 71 v IC - 23. Cc nhm IA, ID v IG c kh nng gy bnh cao cc tnh ng bng sng Cu Long. Ngun bnh ca nm o n tn ti dng si nm v bo t trong rm r v ht b bnh, ngoi ra nm cn tn ti trn mt s cy c di khc. iu kin kh ro trong
phng bo t c th sng c hn mt nm v si nm sng c gn ba nm, nhng trong iu kin m t chng khng sng st c sang v sau (Kuribayashi, 1923). Tuy nhin, vng nhit i, bo t nm c th tn ti quanh nm ng thi nm chuyn k ch t cy la b bnh sang cc cy k ch ph sinh trng pht trin quanh nm. 1.3. Quy lut pht sinh pht trin ca bnh S pht sinh pht trin ca bnh ph thuc vo rt nhiu cc yu t ngoi cnh v mc nhim bnh ca ging. a) nh hng ca thi tit kh hu ti bnh Nm o n a nhit tng i thp, iu kin nhit 20 - 280C, m khng kh bo ho v thi tit m u trong v la ng xun l rt thch hp cho bnh pht sinh gy hi nng nht. min Bc, tr la ma mun tr - chn hoc v chim xun vo giai on con gi - ng ci lm ng l nhng cao im ca bnh trong nm. min Trung v min Bc bnh thng gy hi nng trong v ng xun khi cy giai on sinh trng v tr chn. m khng kh v m t c tc dng ln ti tnh mn cm ca cy i vi s ly lan v pht trin ca nm bnh. Trong iu kin kh hn, m t thp hoc iu kin ng ngp ko di cy la d b nhim bnh, m khng kh cao li thun li cho vt bnh pht trin. cc vng nhit i c ma thng xuyn ko di to iu kin thun li cho bnh gy hi nghim trng. b) nh hng ca t ai, phn bn n bnh Nhng chn rung nhiu mn, trng m, kh thot nc; nhng vng t mi v hoang, t nh, gi nc km, kh hn v nhng chn rung c lp st nng rt ph hp cho nm bnh o n pht trin v gy hi. Phn bn gi vai tr c bit quan trng i vi s pht sinh pht trin ca bnh o n ngay c nhng nm tuy thi tit khng thun li cho nm pht trin nhng do bn phn khng hp l to iu kin thc y bnh pht sinh v gy hi mnh. Mc nh hng ca phn m ti bnh bin ng tu theo loi t, phng php bn v din bin kh hu khi bn phn cho cy. Khi s dng dng m tc dng nhanh nh amonium sunfat qu nhiu, qu mun hoc bn vo lc nhit khng kh thp v cy cn non u lm tng t l bnh v mc gy hi ca bnh. Phn ln nh hng t n mc nhim bnh ca cy. Bn phn liu lng no i vi t thiu ln c th lm gim t l bnh nhng nu s dng ln khng hp l th bnh vn c th tng. Nu bn kali trn nn m cao s lm bnh tng so vi trn nn m thp. Trong t giu kali nu tng mc bn kali trn nn m cao cng c th lm tng mc bnh ca cy. Phn silic c tc dng lm gim nhim bnh ca cy. Mc nhim bnh ca cy t l nghch vi hm lng silic trong cy, do bn nhiu silic s lm gim mc nhim bnh ca cy.
c) nh hng ca ging la ti bnh o n Ngoi cc yu t kh hu thi tit, t ai v phn bn, c tnh ca ging c nh hng rt ln ti mc pht trin ca bnh trn ng rung. Nhng ging nhim bnh nng (ging mn cm) khng nhng l im bnh pht sinh ban u l cn l iu kin cho bnh d dng ly lan hng lot hnh thnh nn dch bnh trn ng rung. c tnh chng bnh ca cy la tng khi t l SiO2/N tng (Sakomoto v Abe, 1933). Ging la chng bnh cha nhiu polyphenol hn ging nhim bnh (Wakimoto v Yoshii, 1958). Trong ging la chng bnh s sn sinh ra hm lng ln hp cht Phytoalexin c tc dng ngn cn s pht trin ca nm trong cy. Tnh chng bnh ca cy la do 23 gen khng o n c pht hin v ng thi cn ph thuc vo c im cu to ca ging. Nhn chung, cc ging nhnh tp trung, cng cy, chu phn, t s khi lng thn trn khi lng 20cm gc nh, ng rm dy......l nhng ging th hin kh nng chng chu bnh tt. Nhiu ging la kho nghim v nh gi l nhng ging c nng sut cao v chng chu bnh o n nh IR1820, IR17494, C70, C71, RSB13, Xun s 2, Xun s 5, X20, X21, V14, V15, v.v.... v c gieo cy rng ri min Trung v vng ng bng sng Hng. Mt s ging la np hoc NN8, CR203 l ging mn cm bnh o n. 1.4. Bin php phng tr - Bnh o n l loi bnh gy hi nghim trng, d pht trin nhanh trn din rng. V vy, mun phng tr t hiu qu cao cn lm tt cng tc d tnh d bo bnh, iu tra theo di v phn tch cc iu kin lin quan ti s pht sinh ca bnh nh: v tr tn ti ca ngun bnh, din bin yu t kh hu thi tit, tnh hnh sinh trng ca cy v iu kin t ai, phn bn, c cu ging la. - Dn sch tn d rm r v cy c di mang bnh trn ng rung. - Bn phn N, P, K hp l, ng giai on, khng bn m tp trung vo thi k la d nhim bnh. Khi c bnh xut hin phi tm ngng bn thc m v tin hnh phun thuc phng tr. - Tng cng s dng ging la chng chu bnh c nhiu gen khng trong c cu ging nhng vng bnh thng hay xy ra v mc gy hi nng. - Cn kim tra l ht ging, nu nhim bnh ht cn x l ht ging tiu dit ngun bnh bng nc nng 540C trong 10 pht hoc x l bng thuc tr o n. - Khi pht hin bnh trn ng rung cn tin hnh phun thuc sm v tr nhanh. Mt s thuc ho hc s dng phng tr bnh nh Fuji - one 40EC (1 l/ha); New Hinosan 30EC (1 l/ha); Kitazin EC (1 - 1,5 l/ha); Kasai 21,2WP ( 1 - 1,5 kg/ha); Benomyl (Benlate) 50WP 1 kg/ha; Triozol 20WP (Beam 20WP) 1 kg/ha.
2. BNH KH VN HI LA [Rhizoctonia solani Palo] Bnh kh vn hi la v ng c pht hin Nht Bn (Miyake, 1910; Sawada, 1912) v mt s nc khc (Reiking, 1918 v Palo, 1926). a bn phn b ca bnh kh rng tt c cc nc trng la vng chu v cc chu lc khc. Cy la c th b gim nng sut 20 - 25% khi bnh pht trin ln n l ng (Hori, 1969). Trong cc bnh nm hi la hin nay nc ta bnh kh vn c xp vo bnh nghim trng th hai sau bnh o n v l loi bnh gy hi ch yu trn la h thu v la ma, ng thi hi ph bin trn mt s ging ng mi. 2.1. Triu chng bnh Bnh kh vn gy hi ch yu mt s b phn ca cy nh b l, phin l v c bng. Cc b l st mt nc hoc b l gi di gc thng l ni pht sinh bnh u tin. Vt bnh b l lc u l vt m hnh bu dc mu lc ti hoc xm nht, sau lan rng ra thnh dng vt vn da h, dng m my. Khi bnh nng, c b v phn l pha trn b cht li. Vt bnh l tng t nh b l, thng vt bnh lan rng ra rt nhanh chim ht c b rng phin l to ra tng mng vn my hoc dng vt vn da h. Cc l gi di hoc l st mt nc l ni bnh pht sinh trc sau lan ln cc l trn. Vt bnh c bng thng l vt ko di bao quanh c bng, hai u vt bnh c mu xm loang ra, phn gia vt bnh mu lc sm co tp li. Trn vt bnh cc v tr gy hi u xut hin hch nm mu nu, hnh trn dt hoc hnh bu dc nm ri rc hoc thnh tng m nh trn vt bnh. Hch nm rt d dng ri ra khi vt bnh v ni trn mt nc rung. 2.2. Nguyn nhn gy bnh Nht Bn trong nhiu nm trc y nm gy bnh c xc nh l Hypochnus sasakii Shirai (S.H. Ou, 1972). Nhiu nm sau nm c t tn l Rhizoctonia solani Palo l giai on v tnh ca nm Pellicularia sasakii Shirai = Corticicum sasakii = Thanatephorus cucumericus. Nm sinh trng thch hp nhit 28 - 320C. nhit di 100C v cao hn 38 C nm ngng sinh trng. Hch nm hnh thnh nhiu nhit 30 - 320C. Khi nhit qu thp (< 120C) v qu cao (> 400C) nm khng hnh thnh hch. Nm l loi bn k sinh thuc nhm AG 1 type 2 hi trn la nhng cng c tnh chuyn ho rng, phm vi k ch bao gm trn 180 loi cy trng khc nhau nh la, i mch, u tng , ng, ma, u , du, v.v....
0
2.3. c im pht sinh, pht trin bnh Bnh kh vn pht sinh mnh trong iu kin nhit cao v m cao. Nhit khong 24 - 320C v m bo ho hoc lng ma cao th bnh pht sinh pht trin mnh, tc ly lan nhanh. Bnh thng pht sinh trc tin cc b l v l gi st mt nc hoc di gc. Tc ly lan ln cc l pha trn ph thuc vo rt nhiu thi tit ma nhiu, lng nc trn ng rung qu cao, c bit cc vng nc cy qu dy. S pht trin ca bnh kh vn thi k u cy m n nhnh c mc bnh t. Giai on ng tr n chn sp l thi k nhim bnh nng. min Bc nc ta, bnh kh vn gy hi trong v ma ln hn v chim xun. S pht sinh pht trin ca bnh c lin quan nhiu ti ch nc trn ng rung v ch phn bn. Bn phn m nhiu, bn m tp trung thc ng bnh s pht sinh pht trin mnh hn. Bn nhiu ln cng lm cho mc b bnh cao (Chen, Chien v Uchino, 1963). Bn kali c tc dng lm gim mc nhim bnh ca cy. Ngun bnh ch yu l hch nm tn ti trn t rung, si nm gc r v l b bnh cn st li sau khi thu hoch. Hch nm c th sng mt thi gian di sau thu hoch la, thm ch trong iu kin ngp nc vn c ti 30% s hch gi c sc sng, ny mmthnh si v xm nhim gy bnh cho v sau. Qu trnh xm nhim lp li thng xy ra qua tip xc gia hch v b l la. Ch s ca t gy bnh ln u c lin quan mt thit vi s lng tip xc vi cy, nhng s pht trin ca bnh sau khi tip xc vi k ch li chu nh hng ln ca nhit , m v tnh mn cm ca cy k ch. Phn ng ca cc ging la u nm trong phm vi t nhim nng n tng i chng chu. Cha c ging la no th hin c tnh chng bnh cao (Hsied, Wu v Shian, 1965). Ging la Indica chng chu bnh tt hn ging la Japonica (Shian, Lee v Kim, 1965). nc ta, hu ht cc ging la a phng v ging nhp ni u c mc nhim bnh kh vn t trung bnh n nhim nng. Mt s t cc ging nh KV10, JR9965, IF50, IR17494, OM80, v.v... c mc nhim bnh nh hn so vi cc ging khc. 2.4. Bin php phng tr Phng tr bnh kh vn ch yu l p dng cc bin php tiu dit ngun bnh trong t v qun l k thut trng trt thm canh thch hp. Tiu dit ngun bnh trong t tin hnh ngay sau khi thu hoch, cy su vi lp hch nm, phi hp vi cc bin php gieo cy ng thi v, m bo mt hp l, bn phn ng t l trnh bn tp trung m n ng, c th phi hp thm kali vi tro bp tng cng tnh chng bnh ca cy. H thng ti tiu ch ng v khng mc nc qu cao trong trng hp bnh ly lan mnh. Ngoi ra, c th dng mt s loi thuc ho hc nh Vida 3SC (Wida 5WP) = Validamycin A5% (1 l/ha); Bonanza 1000 DD (0,4 l/ha); Tilt 250ND (0,3 - 0,5 l/ha); Anvil 5SC (50 - 100g a.i/ha); Roval 50WP (0,1 - 0,2 l/ha); Monceren 25WP (1 kg/ha)
phi hp vi cc bin php canh tc k thut phng tr bnh. S dng thuc ho hc phng tr bnh ch a li hiu qu khi bnh mi pht sinh nhng b l gi v thuc ho hc phi c phun tip xc vi tng l di ca cy kt hp vi rt cn nc trn ng rung. Bin php sinh hc nh s dng ch phm nm Trichoderma c ch s pht trin si nm v hch nm kh vn cng c tc dng phng tr bnh, m bo an ton mi trng. 3. BNH LA VON [Fusarium moniliforme Sheld.] Bnh la von rt ph bin v gy tc hi ln nhiu nc trng la trong nhng nm trc y. Nm 1943, Bugnicourt l ngi u tin nghin cu v xc nh bnh la von Vit Nam. Nm 1956, bnh gy hi nng trn din rng vng ng bng sng Hng, c ni thit hi n 2/3 sn lng. Nm 1970, bnh xut hin v ph hoi nng mt s tnh Hi Hng, Thi Bnh, Nam H,.... trn cc ging Mc tuyn, Bao thai, 813, v.v.... 3.1. Triu chng bnh Bnh la von c th xut hin v gy hi t giai on m cho n thu hoch. c im chung ca bnh la von l cy pht trin cao vt, cong queo, l bnh chuyn mu xanh nht sau mu vng gch cua, cng gin ri cht nhanh chng. Lng thn cy bnh pht trin di ra, thng mc nhiu r ph t v c th thy lp phn trng pht hng bao quanh t thn v v tr xung quanh t thn. Ht b bnh thng lng, lp, v ht mu xm, trn v ht c th quan st thy lp nm phn trng pht hng trong iu kin m t. Trong iu kin kh, trn t thn v v ht c nhiu chm nh li ti mu xanh en, l qu th ca nm. 3.2. Nguyn nhn gy bnh Nm 1898, Hori l ngi u tin xc nh bnh v t tn nm gy bnh l Fusarium heterosporum. Nm 1919, Sawada tm thy giai on hu tnh ca nm v t tn l Lisea fujikuroi Sawada. Nm 1931, Ito v Kimura xc nh tn nm l Gibberella fujikuroi v giai on v tnh l Fusarium moniliforme. Bo t phn sinh gm hai loi: bo t nh v bo t ln. Bo t nh n bo, hnh trng v hnh ht da gang, hnh thnh t cnh phn nhnh dng chc i hoc khng phn nhnh mc trc tip t si nm, bo t nh t li dng bc gi trn u cnh hoc hnh thnh dng chui, kch thc bo t t 3,4 x 20 - 1,3 x 4,1m. Bo t ln di, cong hnh trng khuyt li lim, mt u hi nhn cn mt u c dng hnh bn chn nh, thng t 3 - 5 ngn ngang. Giai on hu tnh to qu th bu mu xanh en hoc tm en dng ht chm en nh li ti trn b phn b bnh. Bo t ti khng mu, c mt vch ngn ngang, hnh bu dc, kch thc 9 - 22 x 5 12 m. Khng to ra bo t hu.
Nm pht trin thch hp nhit 25 - 300C, ti thiu l 100C v ngng hot ng 37 C. Bo t phn sinh dng bo t ln mang chc nng nh hu bo t c th tn ti v gi sc sng trong t t 4 - 6 thng trong iu kin ng rung, nhng trong phng bo t c sc sng ti hai nm (Ito v Kimura, 1931). Nm tn ti ch yu dng si v bo t hu tnh trn tn d cy bnh, trong t v ht ging (phi ht).
0
3.3. c im pht sinh pht trin ca bnh Bnh la von thng pht sinh vo nhng nm c thi tit m p. Nhit thch hp cho bnh pht sinh v pht trin t 24 - 320C, m cao v nh sng yu. Trong v ma bnh gy hi nng hn so vi v chim xun. Nm bnh ly nhim vo phi v tn ti ht (Chang v Shun, 1975). Bo t phn sinh v qu th bu vt bnh thng c ma lm ri xung t v tn ti trong t tr thnh ngun bnh c kh nng xm nhim tr li trong vng 4 - 6 thng. Bo t phn sinh ca nm ch pht tn vo ban m t 5 n 9 gi ti (Sasaki, 1971). Trong khi bo t ti ch pht tn vo lc na m v ch khi c ma xong bo t ti mi c pht tn vo ban ngy (Yu v Sun, 1976). Cc b phn di mt t ca cy nh r, gc thn d b nhim bnh hn cc v tr b l v t thn. R ca cy v cc b phn khc ca nhng cy la non giai on m v thi k la con gi l nhim bnh nng nht (Yu v Sun, 1975). Mc nhim bnh th hin bng s cao vt ca cy, nhng cng c dng lm cho cy ln i, ngoi ra c dng bnh khng thay i v kch thc ca cy (Seto, 1937). Trong qu trnh gy bnh nm tit ra mt s cht kch thch sinh trng v c t nh gibberellin A (C22H26O7) v gibberellin B (C19H22O3) c tc dng kch thch sinh trng lm cho cy cao vt ln v cc axit dehydro fusarinic, gibberellic, vasin fusarin v axit fusarinic. Axit fusarinic l cht km hm sinh trng ca cy lm cy la ln i (Yabuta v Hayashi, 1939). 3.4. Bin php phng tr X l ht ging l bin php c ngha nht i vi vic hn ch bnh giai on m. X l ging c th tin hnh bng nc nng 540C, formol v c bit dng Benlate hoc Benlate - C, Rovral 50WP (0,1 - 0,2%); Bumper 25EC (0,25 - 0,5 l/ha) hoc Tilt a li hiu qu cao dit tr nm trn b mt v ht. Cc loi thuc ho hc trn cn c s dng dit tr nm bnh cc giai on khc nhau ca cy. Sau khi x l ging, cc bin php nh trnh t chi m, trnh gip nt m, nh b cy bnh trong qu trnh lm c sc bn, bn phn hp l cho cy sinh trng tt c tc dng lm gim s nhim bnh ca cy. i vi ht ging, khng ly ging nhng vng b bnh, thm ch nhng ht gn vng b bnh cng c bo t nm bm dnh trn b mt v ht do vy cn ch n khu chn lc l ging cho sch.
10
4. BNH TIM HCH LA [Sclerotium oryzae Catt.] Bnh tim hch la l mt trong nhng bnh hi la tng i nguy him nc ta v cng l bnh ph bin nhiu nc trng la nc trn th gii. n , bnh c khi lm cht n 70 - 80% m. Nam b, theo Roger, bnh thng ph hoi nghim trng cc tnh Bc Liu, Cn Th, Sc Trng. min Bc nc ta, t nm 1954 ti nay nm no bnh cng xut hin, gy ra nhiu tn tht. 4.1. Triu chng bnh Triu chng bnh thay i tu theo iu kin ngoi cnh. Trc ht, vt bnh xut hin b l di thp ri lan dn ra. Vt bnh u tin l nhng chm nu, dn chuyn thnh nu m, ri sau en hn. Lc mi hnh thnh vt bnh hnh trn, sau thnh hnh bu dc v pht trin di ra, n su vo trong ph hoi nhu m b v ng r lm cho b phn b thi nhn. Cy la b bnh tim hch l vng a, kh cht. Khi b bnh nh cy la c th tr nhng ht lp nhiu. Vo cui thi k sinh trng, hch nm thng hnh thnh mt trong ng r gn mt nc, ng r b bnh thng phn gii thnh cht ly nhy, c mi hi. Khi ng r thi nhn th ton b cy b ln xung, lc ny r cy la b thi en. 4.2. Nguyn nhn gy bnh Nm 1941 - 1942, Roger pht hin thy Nam b c nhng loi nm gy ra bnh tim hch la sau y: Corticium rolfsii Sacc.; Coritium solani (Prit et Delaer) Bourd Galz; Leptosphaeria salvinii Catt.; Helminthosporium sigmoideum var. irregulare Tullis (Sclerotium oryzae Catt.); Sclerotium fumigatum Nakata; Rhizoctonia microsclerotia Malz. Theo ng Hng Dt (1964) th bnh tim hch la min Bc nc ta l do mt nhm nm gm 8 loi gy hi. Ni chung, Vit Nam ph bin nht l loi nm Sclerotium oryzae Catt. (giai on hch) hay Helminthosporium sigmoideum (giai on v tnh) hay Leptosphaeria salvinii Catt. Nm thuc h Dothideales; lp Ascomycetes. Cattenea () pht hin bnh tim hch do nm Sclerotium oryzae ln u tin vo nm 1876. M pht hin nm 1907, Nht Bn pht hin nm 1910, cn Vit Nam Vincens pht hin nm 1919. Si nm rt mnh khng mu, a bo, nhiu nhnh thng khng hnh thnh vi ht. Si nm gi thng c mu vng v tht li cc ngn ngang, thng hnh thnh nhiu bo t hu hnh trn mu nu m, v dy. Hch nm hnh cu hay bu dc rt nh, hch non mu trng chuyn sang mu vng nu, hch mu en bng, trn, kch thc trung bnh ca hch 384 m. Hch thng hnh thnh trong m b l v thn cy phn trn st mt nc. Dng sinh sn hu tnh Vit Nam rt t gp. Chu k pht trin hon ton ca nm c Cralley v Tullis kho st M. Theo Cralley v Tullis th bo t phn sinh mu sng, hnh thoi di thng hay hi cong hai u, a s ba ngn ngang, kch thc 54,3 x 11,4 m.
11
Tullis cn cho bit, qu th bu mu en, hnh cu c ngn, ng knh 202 481m. Ti chu c ng nh ngn, kch thc 90 - 128 x 14 m, cha t 4 - 8 bo t ti. Bo t ti hnh thoi hi cong, c ban ngn ngang, mu nu, cc t bo hai u mu nu nht, c kch thc 3,8 - 5,3 x 7 8 m. Hch nm mc rt mnh trn cc mi trng pH 6,5 - 8. Dung dch lc mi trng cy nm c tc dng kch thch sinh trng la. S hnh thnh hch nm ph thuc vo iu kin nhit rt r rt, nhit 25 - 300C hch hnh thnh nhiu nht. Ni chung, kh nng chu nhit ca hch rt cao. Hch chu ng trong iu kin kh d dng v c th sng t 2 - 3 nm. Trong iu kin ngp nc nhit thp, hch sng lu hn nhit cao, 50C hch sng 3 nm. 200C hch sng c 2 nm, 350C hch sng c 4 thng. Di tc ng ca nh sng mt tri, hch ch sng c 1 nm. Hch nm c th b mt s tc ng l ho hc tiu dit nh ru, formol, axit axetic, NaOH 10%,. 4.3. c im pht sinh pht trin ca bnh V tr xm nhp ca nm vo cy la ph thuc vo ch nc trong rung, nhng ni chung bao gi cng trn st mt nc. Bnh pht trin mnh trnong iu kin ngp nc, nc t v rung ym kh. Nu rung la c tho cn nc sau khi nhnh bnh gim so vi nc ngp. Bnh c th xut hin vo bt k giai on no ca cy la. Bnh thng xm nhim mnh vo lc cy la c t l C/N thp. Bnh ph hoi mnh t giai on la c ng tr i. Khi cy la b sy st, sinh trng yu bnh thng xm nhp d dng. S pht sinh pht trin ca bnh ph thuc vo ch phn bn, mt . Nu bn qu lng m th cy b bnh nng; nu cy la qu dy khng thng kh v nh sng th bnh cng nng. min Bc nc ta, trn cc ging la ma c ngn ngy bnh thng nh hn nhng ging la di ngy nht l la ma mun. Ngoi ra, nhng ging la cng cy, s l v dnh va phi bnh thng nh hn nhng ging la cy mm, rm rp. Nhng trong vi nm gn y trn nhng ging la mi ngn ngy, cng cy bnh t pht sinh v ph hi, c bit l mt s ging ca Vin La Quc t (IRRI). v ma, bnh thng pht sinh mnh t thng 9 - 10 dng lch khi nhit khng kh 27 - 300C. v xun, bnh pht sinh mnh t thng 5. 4.4. Bin php phng tr Dn sch rm r, gc r b bnh em t, khng nn nh ng hoc dng ph t cc cy trng khc ngoi ng rung. ng thi, tranh th cy p gc r tiu dit ngun bnh l hch nm trn tn d v t. Chn ging la chng bnh. Nhm ging la Japonica c kh nng chng bnh cao hn nhm ging la Indica.
12
C th s dng thuc dit bnh trung tm khi bnh ch xut hin mt gc rung nh: New Hinosan 30EC (1,2 l/ha); Rovral 50WP (0,1 - 0,2%); Dithan M 45 80WP (1,5 - 2 kg/ha) kt hp vi thay i mc nc trong rung v v b cc l gi kh cht. 5. BNH HOA CC LA [Ustilaginoidea virens (Cke.) Tak.] Bnh phn b rng cc vng trng la chu , chu Phi, chu M La Tinh. Bnh gy thit hi cho la Philippines (Reinking, 1918) v Min in (Seth, 1935). 5.1. Triu chng bnh Nm xm nhim vo ht, bin tng ht ring l ca bng la thnh khi bo t hnh trn dng nhung mn. Khi bo t lc u nh, sau to dn v t ti ng knh c th 1cm, khi bo t ny c bao ph bi mng mng, trn nhn mu vng, mng b v rch do khi bo t tip tc sinh trng khi khi bo t c mu vng da cam sau bin thnh mu xanh nu hoc en xanh nht. thi k ny b mt ca khi bo t b nt n. Thng thng ch mt vi ht trn bng la b bnh, khi bnh nng c nhiu ht trn bng la b bnh. 5.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh do nm Ustilaginoidea virens (Cke.) Tak. thuc b Nm Than en Ustilaginales, lp Nm m Basidiomycetes, cc bo t vch dy (Clamydospora) hnh thnh trn khi bo t sinh ra bn cc si nm. Chng c hnh trn n bu dc, mu liu, khi non chng c kch thc nh hn, mu nht, trn nhn. Bo t c vch dy mc mm thnh cc ng mm, t cc ng mm hnh thnh cnh bo t nh thon nhn v mang bo t, bo t nh hnh trng. Mt s khi bo t pht trin 1 - 4 hch trung tm, cc hch qua ng ngoi rung v sinh sn ra cc tn nm c cung trong ma h hoc ma thu nm sau. nh cung ca tn nm phnh to hnh cu hoc gn trn v cha cc qu trng nang (Perithecia) vng ngoi vi. Mi qu t nang cha khong 300 bo t nang. Dng phng php ra ht v li tm nc ra pht hin bo t vch dy ht ging la. 5.3. c im pht sinh pht trin ca bnh Theo kt qu nghin cu ca Raychaudhuri nhn xt v qu trnh nhim bnh hoa cc, tc gi ghi nhn c 2 kiu gy bnh: Kiu 1: Ht b nhim bnh sm, ngay t lc la mi bt u phi mu, c bu hoa b ph hu, nhng cc cung nhu, u nhu v cc thu bao phn vn cn nguyn vn. Kiu 2: Ht b bnh khi chn, khi cc bo t tch t li trn nhn ht, phnh to ra v p v ht sang mt pha. Cui cng nm tip xc vi ni nh v s sinh trng ca nm c y nhanh, nm chon ch v bao bc ton b ht.
13
Theo nhng kt qu nghin cu ca hai tc gi Yoshino v Yamamoto (1951) cho rng a s bnh xy ra trc lc la phi mu, m cao thun li cho bnh pht trin, la c bn nhiu phn, thn l sinh trng tt th cy la thng d mn cm bnh. 5.4. Bin php phng tr Theo Hashioka (1952) c th phng chng bnh bng cch phun thuc tr nm trc khi la tr. Kannaiyan v Rao (1976) cho bit thuc oxyclorua ng c tc dng lm gim s pht sinh gy hi ca bnh. 6. BNH M NU LA [Curvularia sp.] min Bc nc ta, t nm 1969 - 1970 bnh m nu xut hin nhiu vng trn cc ging la mi v v ma 1971 bnh ph bin khp cc vng trng la nc ta. Bnh lm tng s ht lp, gim khi lng ht nh hng ti nng sut, bnh nng ko di ti cui k sinh trng c th lm cy la cn li, tr km. Ht b bnh t l lp ln ti 60 - 70%. 6.1. Triu chng bnh Bnh c th xut hin t thi k m cho n lc la chn, ph hoi ch yu l v ht. Vt bnh trn l hnh trn, sc ngn hoc khng nh hnh mu nu. Trn ht la vt bnh trn nh mu nu. Vt bnh trn l v trn ht d ln vi bnh tim la. Ht b bnh thng bin mu. 6.2. Nguyn nhn gy bnh C khong 14 loi nm Curvularia c lin quan n bnh nhng ph bin nht l C. lunata (Walker) Boedjin v C. geniculata Tracy and Early, nm thuc lp Nm Bt ton. Giai on hu tnh l Cochliobolus lunatus Nelson and Haasis v Cochliobolus geniculata Nelson. Trn l v ht b nhim bnh nm mc thnh lp mc mu xm n nu xm. Cnh bo t phn sinh mu nu m, a bo, khng phn nhnh mc n hoc thnh cm, nh hi trn, kch thc 70 - 270 x 2 8 m. Bo t phn sinh mc thnh cm nh, cong, hnh g vai tru, a bo, c 2- 5 vch ngn ngang, a s c 3 ngn ngang, nh trn hn tht gc. Nm c th kt hp gy hi vi nm tim la v mt s loi nm khc. Nm tn ti ch yu trn b mt ht ging hoc di lp v tru di dng si nm v bo t phn sinh. 6.3. c im pht sinh, pht trin bnh Bnh thng pht sinh v ph hoi vo v ma v v chim xun. Bnh ch ph hi trn cc tr la cy mun (tr trung tun thng 5 - 6 v h tun thng 10 - 11), cc chn rung thiu phn. Bnh pht trin thun li trong iu kin nhit 20 - 270C, khi thi tit bin ng, cy la pht trin km thiu dinh dng. Trong sut thi k sinh trng ca cy bnh thng xut hin vo hai cao im t m sp cy n la hi xanh v t thi k lm ng n la chn.
14
Bnh pht sinh mnh nhng chn t chua, mn, t bc mu. Bn m thp, c bit l cc ging la di ngy nu thiu m vo thi k lm ng bnh pht trin mnh. Bn phn cn i (phn chung, N, P, K) y , bn tp trung vo giai on u bnh nng hn so vi bn ri rc nhiu ln. Ngun bnh tn ti ch yu trn cc ht ging v rm r ca cc cy b nhim bnh. Ngoi ra, M ngi ta cn pht hin thy nm C. lunata gy bnh cho qu c chua v t. Cn C. geniculata gy bnh cho ci bp, u H Lan.... 6.4. Bin php phng tr Dng ht ging sch bnh, sng mu, my chc. Chm sc m tt, cy ng thi v. Bn y cc loi phn chung, N, P, K, bn phn cn i, bn vo cc giai on la cn dinh dng nh nhnh, n ng. Trn cc chn t chua cn bn thm vi ci to t. iu tit nc hp l, nc su khong 5 - 10cm, khng la b hn hoc ngp ng qu. Nu bnh pht trin c th phun cc loi thuc sau: New Hinosan 30EC (1,2 l/ha); Kitazin 50EC (1 - 1,5 l/ha); Rovral 50WP (0,1 - 0,2 %); Zineb 80 WP( 1kg/ha). 7. BNH TIM LA HI LA [Bipolaris oryzae (Breda de Haan) Shoem.] Tn c: [Helminthosporium oryzae] Bnh c pht hin nm 1901 Nht Bn. Bnh c phm vi phn b rng, ph bin cc nc trng la thuc chu , chu M v chu Phi. Ht b bnh phm cht v trng lng b gim 4,58 - 29,1%. Bnh tng pht sinh thnh dch nghim trng v l mt trong nhng nguyn nhn gy ra nn i Bengal nm 1942 (John Woodhead, 1945). Bnh hi mc nh, khi bnh nng vt bnh lm l sm vng v kh cht. Bnh lm chy l m, la nhim bnh vo lc ng non cho n tr v ht thng b en, t l ht lng v lp cao. Philippines v min Bc Vit Nam trong nhng nm 60 bnh gy hi nng, m ci cc, cht kh l gy tnh trng thiu m mt s vng trng la. 7.1. Triu chng bnh Triu chng bnh c th xut hin trn l mm, b l, l v ht. Khi ht nhim bnh ny mm, vt bnh l cc m nh mu nu trn l mm v cc r non cng c th b bnh di dng cc vt en nht. Vt bnh ban u trn l l chm nh mu vng, sau chuyn sang mu nu nht v vt bnh in hnh c hnh bu dc ging ht vng, c mu nu non, xung quanh c qung vng. i khi bnh pht trin mnh lm l kh vng v cht. Kch thc, s lng vt bnh tu thuc vo thi tit v ging. Trn cc ging mn cm vt bnh ln v nhiu, ngc li trn cc ging la chu hoc khng vt bnh nh v t. Vt bnh trn b l ng v trn v ht la c mu nu khng c hnh dng nht nh, khi bnh nng nm c th pht trin v bao ph hon ton b lp v ht v xm nhp vo ni nh.
15
7.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh do nm Bipolaris oryzae (Breda de Haan) Shoem. gy ra tn khc l Helminthosporium oryzae Breda de Haan thuc nhm Nm Bt ton, giai on sinh sn hu tnh thuc lp Nm Ti Ascomycetes c tn l Ophiobolus miyabeanus Ito and Kuribayashi. Si nm a bo, phn nhnh, ng knh 4 8 m mu nu n xm nht. Cnh bo t phn sinh mc thnh cm, a bo, phn gc ln hn phn nh cnh v hi gy khc. Bo t phn sinh hnh con nhng thon di thng hoc hi cong, hai u trn c t 3 -11 ngn ngang. Kch thc bo t bin ng t 15 - 170 x 7 26 m, phn gc bo t thon trn. Trn mi trng nhn to nm c mu xm n hn en. Bo t hu tnh t gp, bo t hnh si di c t 6 - 15 ngn ngang, ti nm trong qu th v mi ti c 8 bo t. Qu th hnh nm mu vng nht, c th tm thy trong rm r. Trn ht ging mm tn ti trn v ht, my ht,gia lp my v v ht i khi ni nh. Nm sinh trng trong phm vi nhit kh rng. Nhit thch hp nht cho nm sinh trng l 27 - 300C, cho bo t ny mml 25 - 300C trong iu kin m 60 100%. Bo t hnh thnh t 5 - 380C, pH 4 - 10. Bo t cht nhit 50 - 510C, si nm cht nhit 48 - 500C trong 10 pht. Trong iu kin thun li nm xm nhp vo cy trong 4 gi. 7.3. c im pht sinh, pht trin bnh Nm c th tn ti trn rm r trong t v sng st trn ht ging trong bo qun di dng bo t hoc si nm tim sinh trong khong thi gian t 2 - 3 nm. Ngun bnh u tin thng t ht ging nhim bnh, nm gy bnh trn chi non v r lm gim t l ny mmkhong 11 - 29% v gim sc sng ca cy con. T l bnh truyn qua ht ging trn cc l ging b nhim bnh c th ln n 59,4%. Trn ng rung bnh lan truyn nh gi. Nm c th gy hi trn 23 loi c di mt l mm. Bnh gy hi ch yu trn cc ging la di ngy, thiu dinh dng v vo cc thi k khng hong dinh dng trong giai on sinh trng ca cy la (cui m, la b hn, sau nhnh, n non,...). Mc thm canh cng cao bnh cng t gy hi. Ging la mn cm vi bnh l ging Chim tp. 7.4. Bin php phng tr Ch yu dng bin php canh tc bao gm cc khu: v sinh ng rung, dn sch c di v tn d rm r, cy ng thi v, bn phn ng k thut, m bo nc cho la, lun canh v ci to t. Trong cc khu trn m bo cung cp u dinh dng cho la l quan trng nht. Ch khu chn lc ging nh phi kh, qut sch, chn ht my, sng bng, khng c vt m nu. C th dng bin php x l ht ging bng nc nng 540C trong 10 pht hoc x l bng thuc dit nm ri i sch em cho thc ny mmv gieo. Trong trng hp cn thit c th phun thuc tr nm nh: New Hinosan 30EC (1,2 l/ha); Kitazin 50EC (1 1,5 l/ha); Rovral 50WP (0,1 - 0,2%); Zineb 80 WP (1kg/ha).
16
8. Bnh gch nu [Cercospora Janseana (Racib) O. Const.] Bnh ph bin trn la cc vng trng la trong nc v trn th gii. Trn cc ging nhim c th b bnh nng, thit hi ti 40% nng sut (Over Water, 1960). 8.1. Triu chng bnh: Bnh hi ch yu trn phin l (c khi b v v ht). Vt bnh l nhng sc ngn nh mt nt ghch bt ch dc theo gn l di 2 10 mm, rng 1 2 mm, c mu nu nht hoc sm tu theo ging. 8.2. Nguyn nhn gy bnh: Nm gy bnh to ra trn vt bnh nhiu bo t phn sinh hnh di trng di, thon mt u, a bo khng mu, kch thc t 20 60 x 5 m. Nm c nhiu chng ni khc nhau cc vng sinh thi. Cch pht hin bnh trn ht ging bng phng php giy lc m, kim tra sau 7 ngy. 8.3. c im pht sinh pht trin: Bnh pht sinh mun, thng pht trin mnh vo thi k la tr, n hoa. Bnh hi trn c l gi, l non. Nm bo tn trn ht ging. 8.4. Bin php phng tr: S dng ging khng bnh. Ch x l ht ging hoc phun thuc trn ng rung nh cc bnh m nu, tim la trong trng hp rt cn thit. C th dng cc thuc nh Dithane M 45, Carbendazim 0,2%, Bonazan 100 DD, Cyproconazole (0,3 04 lt/ha) hoc Tilt super 300 ND (0,3 lt/ha nng 0,1%). 9. Bnh vn nu l la [Microdochium oryzae Samuels] 9.1. Triu chng bnh: Bnh hi ch yu trn cc l gi, cc l c cht l chm mt rung nc. Vt bnh to thnh nhiu ng vn vng cung ni tip nhau loen rng ra, bt u t cht l loen rng vo gia phin l hoc bt u t mp l loen rng vo trong. Cc ng vn vng cung c mu nu, nu nht, chiu di 1 5 cm, chiu rng 0,5 1 cm (chim c chiu rng phin l). Cui cng l la b kh tp gi l bng l la. Trn b l to ra nhng m nh hnh bu dc, hnh ch nht, mu nu , tm en, v sau vt m to dn chuyn sang mu nu, xm. Bnh c th hi trn c bng v trn ht lm bin i mu v ht. Bnh lm gim 20 30% nng sut la. 9.2. Nguyn nhn gy bnh: Nm c si a bo, tn nm dy xp mu trng mc nhanh trn mi trng. Bo t phn sinh hnh trng khuyt cong c 1 3 ngn ngang nhng thng thng l 2 t bo, khng mu (khi t li thnh hnh khi bo t c mu hng nht).
17
9.3. c im pht sinh, pht trin bnh: Bnh thng xut hin vo thi k cy la ang sinh trng, t giai on la con gi, ng ci n ng tr (hi trn l) thng vo thng 3 4 tr i (v la xun) v thng 8 9 (v la ma), trong iu kin nhit tng i cao, tng dn v c nng, nht l nhng rung c nc. Nm bnh bo tn trn tn d l bnh v trn ht ging mt thi gian lu di, c khi ti 11 nm (Mathur & Neergaard, 1985). Bin php phng tr: Phun thuc v x l ht ging bng Dithane M 45, Carbendazim (Bavistin) hoc Benlat 1,5 3 g/kg ht. 10. Bnh thi b [Sarocladium oryzae (Sawada) Gams & Hawks.] y l mt loi bnh rt ph bin chu , chu Phi v chu M. Ngy cng tr thnh mt bnh ch yu gy hi ng k trn cc ging la mi ng Nam v Vit Nam. Mc thit hi do bnh gy ra t 9,6 28,5% nng sut tu theo ging la v vng sn xut. 10.1. Triu chng bnh: Bnh xut trn b l ng vo thi cui sinh trng ca cy. Trn b thng c nhiu vt m to, khng c hnh dng nht nh, khng u, mu nu vin ngoi, bn trong mu nu xm. Kch thc vt bnh c chiu di 0,5 1,5 cm, dn dn loen rng ra bao quanh c b ng do nhiu vt lin kt vi nhau, lm nghn ng khng tr thot hoc ch mt phn bng la tr ra ngoi. Bnh lm cho bng la t ht, ht lp lng nhiu, gim nng sut r rt, mt s ht chc t l ny mmthp v hm lng protein gim 8 22%, bin i mu nht. Ht ging c th b nhim bnh. 10.2. Nguyn nhn gy bnh: trn vt bnh v mt trong khi bc b l ng b nm c th c mt lp nm trng mc ra khi tri ma m, l nm bnh Sarocladium oryzae (Sawada) Gams & Hawks. Tn nm mu trng, a bo. Cnh bo t di c 3 4 nhnh. Bo t hnh bu dc di, hnh tr hai u trn, khng mu, kch thc nh t 3 9 x 0,8 2,5 m. 10.3. c im pht sinh pht trin: Bnh pht sinh t giai on la nhnh n ng tr. Bnh pht trin mnh cui thi k sinh trng trn b ng, thng they rung thp trng. Nm xm nhim vo cy qua cc vt thng c gii v qua l kh khng. Bo t nm c gi truyn i xa, ly lan bnh trn din rng. Bnh cng nng trn nhng rung c su c thn la gy hi v trong tnh trng cy sinh trng dinh dng mt cn i, nhiu ma, m cao v nhit cao 25 300C. 10.4. Bin php phng tr: Thc hin cc bin php v sinh ng rung, k thut chm sc, bn phn, ch ti nc hp l, ci to rung trng. Trong trng hp cn thit c th x l ht ging
18
hoc phun thuc. C th dng thuc Benlat C, Dithane M 45, Tilt super 300 ND phun. 11. BNH KH VN HI NG [Rhizoctonia solani Kuhn] Bnh kh vn l bnh nm quan trng nht trn cc ging ng mi hin nay ang trng rng ri khp cc min trng ng nc ta. Tu theo mc b bnh nng sut ng trung bnh b gim t 20 - 40%. Cy ng b bnh c vt bnh leo cao ti bp, bng c th tc hi rt ln c th lm mt nng sut 70% v hn th na. 11.1. Triu chng bnh Bnh hi trn cc b phn phin l, b l, thn v bp ng to ra cc vt bnh ln mu xm tro, loang l m vn da h, hnh dng bt nh nh dng m my. Vt bnh lan t cc b phn pha gc cy ln ti o bp v bp ng, bng c lm cy, l a vng tn li, kh cht bp thi kh. Vt bnh kh vn ng cng tng t vt bnh kh vn hi trn la. 11.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh do nm Rhizoctonia solani Kuhn gy ra, thuc lp Nm Tr (Mycelia sterilia); giai on hu tnh l Thanatephorus cucumeris (Frank) Donk thuc lp Nm m. Nm ny l loi nm a thc c ph k ch rt rng (la, ng, khoai ty, thuc l, lc, c chua, bng, ci bp, u , bo ty,....) nhng loi nm ny c rt nhiu chng loi cc nhm lin hp AG (Anatomis group) khc nhau khi hi trn cc cy trng khc nhau. Nhng mu kh vn hi ng (H Ty, H Ni, Thanh Ho, ....) xc nh c nm gy bnh thuc nhm AG1- type 1 (AG1- 1A) theo h thng gim nh Rhizoctonia solani ca Baruch Such v cng tc vin nm 1998. Chng l loi c hch tng i ln 1,1 2,6mm, mu nu khng ng u, dng trn, si nm c tc sinh trng nhanh khong 30mm/ngy trn mi trng PDA nhit cao 28 - 300C. Cc ngun nm trn ng c th ly bnh cho trn la v ngc li t la trn ng. T l pht bnh cao, t l tim dc ngn 4 - 5 ngy. Ngun bnh tn ti ch yu trn tn d cy bnh, trong t dng hch nm c sc sng lu di trn mt nm. 11.3. c im pht sinh, pht trin bnh Bnh gy hi cc v ng ng, xun v h thu. v ng xun bnh hi nng thng pht sinh vo thi k 6 - 7 l, sau pht trin mnh tng nhanh t l bnh vo thi k ra bp n thu hoch lm kh cht cy con, hoc thi hng bp ng. Bnh hi nghim trng trn cc ging ng mi nh LVN - 10, DK - 888, Bioseed 9681,v.v..... Cc yu t thi v, ch ti nc, mc bn phn m, mt gieo trng u c nh hng ti mc nhim bnh kh vn trn ng. Thi v gieo mun (v xun), ti nhiu, bn phn m qu nhiu (trn 12 kg N/so Bc b), mt trng dy (> 2.500 cy/so Bc b) u c th nhim bnh kh vn mc cao hn so vi thi v gieo sm, bn m va phi, cn i v trng mt thp hn (1.700 cy/so).
19
11.4. Bin php phng tr Chc lc trng nhng ging ng t nhim bnh, ht ging tt, gieo ng thi v. Mt trng va phi, khng trng qu dy, trnh ng ng nc. V sinh ng rung, thu dn tiu hu cc tn d thn l cy ng bnh sau thu hoch. Lm t, ngm nc rung dit tr ngun bnh l hch nm v tn d trong t. Khi bnh xut hin c th phun thuc Validacin 5SL (1,5 l/ha); Tilt super 300ND 0,1% ( 0,4 l/ha); Rovral 50WP - 0,2% (1,5 kg/ha). Phun 2 - 3 ln cch nhau 10 ngy, kt hp ta bc l bnh kh cht trn cy. Bn ch phm Trichoderma vo t trc khi gieo trng hoc pha nc ti gc sau khi cy con mc, phun vo gc, mt t v cy con khi chm c bnh trn ng rung. 12. BNH G ST HI NG [Puccinia maydis Ber.] 12.1. Triu chng bnh Bnh hi ch yu phin l, c khi b l v o bp. Vt bnh lc u rt nh ch l mt chm vng trong, xp khng c trt t, kh pht hin, nhng v sau to dn, vt vng nht to ra cc vt m ni (1mm), t bo biu b nt v, cha mt khi bt nu , vng gch non, l giai on hnh thnh bo t h. n cui giai on sinh trng ca ng, trn l bnh c th xut hin mt s vt bnh l nhng ni mu en, l giai on hnh thnh cc bo t ng. Vt bnh thng dy c trn l d lm l chy kh. 12.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh g st do nm Puccinia maydis Ber. gy ra thuc b Uredinales, lp Nm m. Trn cy ng nm pht trin hai giai on chnh: bo t h v bo t ng. Trong mt s trng hp, giai on bo t xun hnh thnh trn cy chua me t (Oxalis), thng l loi P. polysora. Bo t h n bo, hnh cu hoc hnh bu dc, mu vng nu, c v dy gn gai nh; bo t ng thon di c hai t bo, v dy c mu nu, c cung di mu nu. 12.3. c im pht sinh, pht trin bnh Bnh pht trin mnh trong iu kin thi tit n ho, nhit trung bnh, c ma. Bo t h c th tn ti lu di trn tn d l bnh rung v trn ht qua nm, bo t h ny mm nhit 14 - 320C nhng thch hp nht l 17 - 180C trong iu kin c m bo ho, sau khi xm nhp khong mt tun l c th xut hin vt bnh vi bo t mi, t li ly lan rng ra nhiu t k tip trong thi k sinh trng ca cy ng. Ng xun h v h thu b bnh nng hn min trung du, min ni trn cc ging ng mi nhp ni v ng lai, vo cui v bnh c th pht trin mnh trn ton cy lm l nh v cy li, bp nh i rt nhiu. Cc ging ng ng, ng np thng b bnh nng hn cc ging ng , ng rng nga. Mt vi ging nhp ni c th t b bnh hn nhng ging ng a phng. Ging LVN - 10, LVN 4, DK - 999, DK - 888, np trng a phng, t , Bioseed trng H
20
Ni, H Ty, mt s tnh min ni pha Bc u b nhim bnh g st c bit ging Q2 Mo Vc - H Giang, ging LVN 4 H Ty. nc ta, s ly lan v bo qun ngun bnh bng bo t h. Mt phn ngun bnh cn l bo t ng v si nm trong tn d cy bnh. 12.4. Bin php phng tr Cn dn sch tn d l bnh, cy ba k tiu dit ngun bnh t v x l ht ging bng TMTD 3 kg/tn ht, Bayphidan 10 - 15 g a.i/t ht tiu dit bo t h bm dnh trn ht khi thu hoch. Tng cng cc bin php thm canh k thut cy sinh trng tt, tng sc chng bnh v hn ch tc hi do bnh gy ra. Khi bnh xut hin sm lc ng c 5 - 6 l, m bnh m l cng ng thi xut hin cng ph hoi th c th phun thuc Bayphidan 15WP (= Samet 15WP) 250 g a.i/ha; Baycor 150 - 250 g a.i/ha v mt s thuc khc nh: Score 250ND (0,3 - 0,5 l/ha); Tilt 250EC (0,3 - 0,5 l/ha); Bayleton 25EC (WP) 0,5 - 1 kg/ha. 13. BNH BCH TNG NG [Sclerospora maydis Bult. & Bisby] Bnh ph bin nhiu nc vng nhit i nh Trung Quc, n , Indonesia, Trung Phi v vng Carib. Bnh thng pht sinh ph hoi tp trung cc vng trng ng thuc vng v ng bc nc ta, c ni ng b hi ti 70 - 80% s cy trn rung, gy thiu ht mt nghim trng, cy cht khng cho thu hoch, phi gieo trng li. 13.1. Triu chng bnh Bnh ph hoi ch yu t thi k cy mi mc c 2 - 3 l tht n giai on 8 - 9 l nhng c th ko di ti khi cy tr c. Bnh hi ch yu l, cc l b bnh thng xut hin vt sc di theo, phin l mu xanh trng nht, l mt mu dn, khi tri m, ban m, sng sm thng c lp mc trng xm ph trn vt bnh mt di l. Trn cy, nhng l non mi ra cng nh l bnh t u b nhim bnh nn trng ton cy trng xanh nht, dn dn cy cn yu, cc t ging ngn khng pht trin c, cy vng kh cht ti rung. 13.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh bch tng ng do nm Sclerospora maydis Bult. & Bisby gy ra thuc b Sclerosporales, lp Nm Trng Oomycetes. mt s ni trn th gii bnh bch tng hi trn ng, k c th do Sclerospora graminicola (Sacc.) Shrot. gy ra, bnh c pht hin u tin Italia vo khong nm 1874. Nm sinh sn v tnh to thnh cc cnh bo t phn sinh v bo t phn sinh. Cnh bo t ngn mp, pha di thon, pha trn phnh to phn nhiu nhnh ngn khng u, nh nhnh gn cc bo t n bo hnh trng, hnh bu dc, khng mu. Cm cnh bo t chui qua l kh mt l l ra ngoi to thnh mt lp mc trng nh sng mui ph trn m bnh. Bo t phn sinh c hnh thnh trong khong nhit 10 - 270C, khi ny mmhnh thnh ng mm xm nhp vo l gy bnh.
21
Bo t phn sinh l ngun ly lan bnh quan trng trong thi k ng sinh trng trn ng rung. Bo t phn sinh ch hnh thnh trong iu kin m cao, nhiu sng, tri m u, t nng gt v nhit thp. Trong iu kin m thp, tri kh hanh, nhit cao, c nng bo t rt t hnh thnh, kh nng sng km, rt d cht khng ly lan gy bnh c. Nm c th sinh sn hu tnh to thnh bo t trng nm bn trong m l bnh kh rng trn rung, bo t hnh cu, mu vng nht, v dy, c sc sng mnh tn ti lu di trong t. 13.3. c im pht sinh, pht trin bnh Theo Nguyn Hu Thu (1963) nc ta th bnh pht sinh pht trin trong iu kin nhit tng i thp (15 - 250C), m t 80% tr ln, c bit trong nhng thi gian c nhiu sng m, m u, nng nh xen ma phn. vng ng bng bnh pht sinh ph hoi nng t thng 10 n thng 3, thng 4 hng nm. vng ni Ty Bc, bnh c th ph hoi trong thi gian di v phm vi rng hn. Bnh bch tng ng ph hoi nng trong v ng xun v v ng ng. Bnh thng pht trin ph hoi nhiu hn nhng vng t ph sa ven bi sng, cc chn t nh trng mu lin tip. chn t nng, t trong ng cy i bnh t ph hoi hn. Cc ging ng hin nay u c th b nhim bnh, cc ging nhp ni b nhim bnh khong 2 - 4%, ging ng t sng Bi b bnh nh hn (1,2%). Ngun bnh u tin tn ti tn d trn t rung dng bo t trng v si nm l ch yu, bo t trng ny mmxm nhp vo cy ngay khi t ht gieo ny mm, bnh th hin trn cy c 2 - 3 l t ly lan mnh bng bo t phn sinh. Ht ging c th l ngun truyn bnh t nm ny sang nm khc hay khng th cha c kho st k v c nhng nhn nh khc nhau. Nm c nhiu dng chuyn ho c th ph hoi trn ng, cao lng,... 13.4. Bin php phng tr Tiu dit ngun bnh trn tn d t, do sau khi thu hoch cn dn sch thn l. Trong thi gian sinh trng ca cy trn ng rung, mt s cy con b bnh sm cn nh b em t hoc chn vi tht k trnh ly lan ngun bnh. Lun canh ng vi cc cy trng khc nh la, cy h c, rau. Trnh trng lun canh vi k, cao lng. Ht ging chn lc tt c sc ny mmmnh, c th x l thuc bt TMTD bo v ht khi gieo vo t c ngun bnh c. Theo kt qu nghin cu ca Hc vin Nng Lm (1961 - 1962) x l ng bng axit sunfuric 0,2% cng c tc dng tt phng tr bnh bch tng ng. Khi rung ng mi chm pht bnh, trnh lan rng c th phun thuc Booc 1%; Aliette 80WP (0,3%); Rhidomil MZ 72BHN (2,5 kg/ha); Zineb (2,5 kg/ha); Antracol 80WP (0,3%).
22
14. BNH M L NG Helminthosporium turcicum Pass. = Bipolaris turcica (Pass.) Shoemaker Helminthosporium maydis Nisik. = Bipolaris maydis (Nisik. et. Miyake) Shoem. Bnh m l ng bao gm hai loi m l nh v m l ln l bnh ph bin nht tt c cc vng trng ng trn th gii v nc ta. Mc tc hi ca bnh ph thuc vo tng ging, tng vng v ch canh tc khc nhau: i vi mt s ging ng lai (Iova, Ganga 2, Ganga 5, Vijay) v mt s ging ng lai (LVN 4, LVN 10, Q2) trng mt s chn t xu, do chm sc km th tc hi ca bnh kh r rt, lm cy sinh trng km, l chng tn li, thm ch cy con c th cht, nng sut ng gim st nhiu (khong 12 - 30%). 14.1. Triu chng bnh Bnh m l nh v m l ln trn ng c triu chng khc nhau hn, tuy nhin c hai bnh ny u xut hin v gy hi ch yu phin l v bp ht: a) Bnh m l nh c vt bnh nh nh mi kim, hi vng sau ln rng ra thnh hnh trn hoc bu dc nh, kch thc vt bnh khong 5 - 6 x 1,5mm, mu nu hoc gia hi xm, c vin nu , nhiu khi vt bnh c mu qung vng. Bnh hi l, b l v ht. b) Bnh m l ln c vt bnh khc hn: vt bnh di c dng sc hnh thoi khng u n, mu nu hoc xm bc, khng c qung vng. Kch thc vt bnh ln 16 - 25 x 2 - 4mm, c khi vt bnh ko di ti 5-10cm, nhiu vt bnh c th lin kt ni tip nhau lm cho l d kh tp, rch tm on cht l. Bnh thng xut hin l pha di ri lan dn ln cc l pha trn. Trn vt bnh khi tri m d mc ra mt lp nm en nh l cc cnh bo t phn sinh v bo t phn sinh ca nm gy bnh. 14.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh m l nh do nm Bipolaris maydis (Nisik. et. Miyake) Shoem. gy ra. Bnh m l ln do nm Bipolaris turcica (Pass.) Shoemaker gy ra. C hai loi nm trn u thuc h Pleosporaceae, lp Nm Bt ton, giai on hu tnh thuc lp Nm Ti. a) Bipolaris maydis c cnh bo t phn sinh thng hoc hi cong, mu vng nu nht, c nhiu ngn ngang, kch thc 162 - 487 x 5,1 - 8,9 m. Bo t phn sinh hnh con thoi hi cong, a bo, c 2 - 15 ngn ngang, thng l 5 - 8 ngn, mu vng nu nht, kch thc 30 - 115 x 10 17 m. Bo t phn sinh hnh thnh thch hp nht nhit 20 - 300C, ny mmtrong phm vi nhit tng i rng, thch hp nht 26 - 320C; nhit qu thp (< 40C) hoc qu cao (> 420C) bo t khng ny mm. Si nm sinh trng thch hp 28 - 300C, nhit ti thiu 10 - 120C, ti cao l 350C, bo t phn sinh c sc chu ng kh vi iu kin kh, nht l khi bm trn ht ging c th bo tn c hng nm. b) Bipolaris turcica c cnh bo t phn sinh th hn, mu vng nu c nhiu ngn ngang, kch thc khong 66 - 262 x 7,7- 11m. Bo t phn sinh tng i thng, t khi
23
cong, c t 2 - 9 ngn ngang, phn ln 4 - 5 ngn ngang, mu nu vng, kch thc 45 152 x 15 - 2 5 m. Nm sinh trng thch hp nht nhit 28 - 300C. 14.3. c im pht sinh, pht trin bnh Bnh m l ni chung u pht sinh pht trin mnh trong iu kin nhit tng i cao, tri m p, ma m nhiu nn bnh thng tng nhanh giai on cy ln, nht l t khi c c tr i. Tuy nhin, trong nhng iu kin cy ng sinh trng km, thi tit bt li, cy mc chm, bnh u c th pht sinh ph hi sm hn v nhiu hn ngay t giai on u sinh trng (2 - 3 l) cho n chn. Bnh m l ln pht sinh mun hn, thng t xut hin giai on 3 - 5 l (giai on u sinh trng) m phn ln tp trung ph hi nhiu t 7 - 8 l n cc giai on v sau; bnh pht sinh trc ht l gi, l bnh t ri lan dn ln cc l pha trn ngn, ly bnh c vo o bp. Bnh pht trin mnh v gy tc hi r rt nhng ni m k thut chm bn khng tt, t cht, xu, d ng vng, bn phn t, rung hay b ma ng, trng, cy sinh trng chm, vng, thp. Bnh ly lan nhanh bng bo t phn sinh xm nhp qua l kh hoc c khi trc tip qua biu b. Thi k tim dc di hay ngn thay i theo tui cy v trng thi l, ni chung ko di khong 3 - 8 ngy. Bo t phn sinh tn ti trn ht ging v si nm tn ti trong tn d l cy t u l ngun bnh quan trng. Hin nay, trn ng rung cc ging ng nhp ni v cc ging ng lai b bnh m l kh nhiu v gy tc hi ng k nhiu vng trng ng trong c nc. Cc ging ng lai trng ph bin nhiu vng trong c nc hin nay, c bit cc tnh min ni v trung du Bc b nh DK - 888, DK- 999, LVN 4 , LVN 10, np trng a phng, t v Bioseed 9681, P11, Q2, .... l nhng ging c kh nng xut hin bnh m l song cng tu thuc vo iu kin canh tc tng thi v khc nhau m t l bnh biu hin cc mc khc nhau. 14.4. Bin php phng tr Phng tr bnh m l trc ht phi ch trng n cc bin php thm canh, tng cng sinh trng pht trin c cy ng, nh m bo cho cy t b bnh v hn ch tc hi ca bnh. V vy, phi coi trng vic chn t thch hp trng ng, khng ma ng, trng kh thot nc, cy ba k, vi tn d l bnh cn st li xung lp t su dit ngun bnh l c, thc hin gieo ng ng thi v cy mc u v nhanh, cy pht trin tt. Bn phn y N, P, K ng thi ch ti nc trong thi k kh hn nht l giai on u ca cy ng. Trong thi gian sinh trng c th tin hnh phun thuc: dung dch Boo 1%; Tilt 250EC (0,3 - 0,5 l/ha); Benlate - C 50WP (1,5 kg/ha); Dithane M45 - 80WP (1,5kg/ha) phun vo thi k cy nh 3- 4 l, 7 - 8 l v trc tr c, ng thi kt hp vi bn thc NPK. Ht ng trc khi gieo trng cn c x l bng thuc tr nm TMTD 3 kg/tn ht, bp ht sau khi thu hoch cn phi sy kh, nht l i vi cc bp lm ging cho nm sau.
24
15. BNH PHN EN (UNG TH ) NG [Ustilago zeae Shwein Unger (DC.) Corda] Bnh phn en ng l mt bnh ph bin cc nc trn th gii v gy tc hi ln, nhng nc ta trc y v hin nay bnh t ph bin hn v thng ph hi trn mt s ging ng nhp ni hoc mt vi ging trng min ni vng Ty Bc. Bnh ang c xu th pht trin rng hn cc vng nn cn ch c bin php cn thit ngn chn cho bnh khng lan rng. 15.1. Triu chng bnh Bnh phn en ph hi trn tt c cc b phn ca cy ng: thn, l, b l, c, bp, thm ch c khi hi c r kh sinh trn mt t. c trng in hnh ca vt bnh l to thnh cc u sng nn cn gi l ung th ng. U sng to hoc nh, lc u ch si ln nh mt bc nh mu trng, nhn, ln dn ln thnh hnh bt nh, phnh to nhiu kha cnh, mng trng, bn trong l mt khi rn vng trng sau bin thnh bt en d bp v, l khi bo t hu. U sng thn v bp thng rt to, cn l th u nh hn. trn rung cc u sng thng xut hin u tin trn b l, sau xut hin thm nhiu l, thn, bng c v bp. B phn b bnh d thi hng, nhn rm, d dng. 15.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh, pht trin bnh Nm gy bnh Ustilago zeae Shwein Unger (DC.) Corda thuc b Ustilaginales, lp Nm m. U bnh khi thun thc bn trong cha mt khi ln si nm bin thnh bo t hu. Bo t hu hnh cu, mu hi vng, c gai, v dy, ng knh khong 8 13 m. Trn ng rung, cc u sng v tung ra cc bo t hu v tr thnh ngun ly lan trn cc b phn non khc ca cy. Bo t hu ny mmra ng mm (m) vi cc bo t m phn chi to thm bo t th sinh; bo t hu ny mmtrong git nc nhit thch hp nht l 23 - 250C, ny mmchm nht nhit 15 - 180C. Bo t m v bo t th sinh ny mmxm nhp qua biu b m non to ra si nm s sinh t bo mt nhn, v sau pht trin kt hp vi nhau thnh si th sinh hai nhn, t pht trin thnh khi bo t hu. Trong thi k sinh trng ca cy s hnh thnh bo t hu c th xy ra 3 - 4 t hoc nhiu hn. Bo t hu c th sng c rt lu trong iu kin t nhin, thng thng c th bo tn c 3 - 4 nm, thm ch ti 6 - 7 nm trong cc tn d cy bnh, trn cc u vt bnh ri trn rung. Bo t hu vn cn sng trong phn do tru b n b phn cy b bnh thi ra. Do , bo t hu vt u bnh, trn t, bm dnh trn ht ging u l ngun bnh u tin truyn t nm ny qua nm khc. Nm bnh thng xuyn lan qua gi, nc ti, xm nhp vo biu b qua vt thng sy st. Do , bnh c th pht trin mnh vo thi k ma gi hoc sau khi vun xi vi vng gy sy st. Su hi l, thn, ph hi nhiu l iu kin gip cho bnh xm nhim pht trin thm nhiu hn. Bnh pht sinh, pht trin cn lin quan n m t. Ni chung, t c m 60% thch hp cho ng th bnh t pht trin hn so vi t c m thay i tht thng khi qu kh (<
25
10%) hoc khi qu m (> 80%), bnh cng c th pht trin nhiu hn nhng rung ng trng dy, bn nhiu m v c. Cc ging ng DK - 888, DK- 999, LVN 4 , LVN 10, v Bioseed 9681, P11, Q2 u xut hin bnh ung th nhiu vng trng ng mt s tnh min ni nh Cao Bng, Tuyn Quang, H Ty trong iu kin thm canh km. 15.3. Bin php phng tr Thu dn sch cc b phn cy b bnh trn ng rung. Lm v sinh sch s rung ng, nht l nhng vng b bnh nhiu nm tiu hu ngun bnh dng bo t hu trong cc u vt bnh trn l, thn, bp, sau cy ba k t, ngm nc hoc t m t cho bo t chng mt sc ny mm. Ht ging ly rung khng b bnh. cc rung ng ging nu chm c bnh cn sm ngt b cc b phn c u sng cha v ra em t, ri phun dung dch 1- 2% TMTD hoc mt s thuc nh Bayleton 25WP (0,4 - 0,5 kg/ha); Score 250ND (03, 0,5l/ha); Dithane M45 - 80WP (1,5 - 2,0 kg/ha),.... 7 - 10 ngy trc v sau khi tr c. Phun thuc phng tr su hi l, thn, bp. Ht ging x l bng Bayphidan 10 - 15 g a.i/t ht hoc TMTD 0,3 kg/t ht. Tin hnh lun canh ng vi cc cy trng khc (la), thi gian ti thiu hai nm mi trng li ng, ng thi chn lc trng cc ging tng i chng bnh v tng cng chm sc, bn thc kali, xi vun cn thn trnh gy sy st n cy. Thc hin bin php kim dch cht ch. Bnh phn en ng trc y nc ta c coi l mt trong nhng i tng kim dch, i vi cc ging ng nhp ni cn kim tra ngun bnh trn ht, khng nhp hoc kh trng trit ht ging, trng trong khu vc quy nh tip tc kim tra v phng dit bnh.Vic trao i, vn chuyn ht ging cn tun theo cc th tc kim dch. Cc ging ng mi trng nc ta u b bnh nng hn cc ging a phng c cho nn cn phi qun l ging theo vng, bao vy tiu dit, ngn chn bnh lan rng. 16. BNH MC HNG HI NG [Fusarium moniliforme Sheld.] [Fusarium graminearum Schw.] Bnh mc hng hi ng l mt trong nhng bnh c ngha kinh t biu hin trn ht sau thu hoch, bnh ph bin tt c cc vng trng ng ca Vit Nam v nhiu nc trn th gii. Bnh c th xut hin v gy hi ngay t giai on ng bc vo giai on chn, sau bo tn ngay trong ht ng v tip tc pht trin gy hi trong giai on bo qun, ch bin. 16.1. Triu chng bnh Bnh mc hng hi ng do nm Fusarium moniliforme Sheld. gy ra c triu chng c trng l trn bp ng c tng chm ht ng mt sc bng, mu nu nht, trn bao ph mt lp nm xp, mn mu hng nht. Ht bnh khng chc my, d v v d long ra
26
khi li khi va p mnh, ht b bnh mc hng, mt sc ny mmhoc ny mmrt yu, mm mc ra b cht trong t khi gieo. Bp ng v ht ng trong thi k chn v trong thi gian bo qun c th b nhiuloi nm hi lm ht mc hng trong c bnh mc hng Fusarium moniliforme Sheld. v mc Fusarium graminearum Schw. l rt ph bin v gy tn tht ng k, gy c cho ngi v gia sc. 16.2. Nguyn nhn gy bnh Nm Fusarium moniliforme c tn nm pht trin, sinh ra hai loi bo t: mt l loi bo t nh (Microconidi) rt nhiu, c hnh trng, kch thc 4 - 30 x 1,5 - 2m khng mu, n bo (i khi c mt ngn ngang) to thnh chui hoc trong bc gi trn cnh bo t phn sinh ngn. Loi bo t th hai l bo t ln (Macroconidi) hnh cong li lim, a bo c nhiu ngn ngang (3 - 5 ngn ngang), kch thc 20 - 90 x 2 - 25m khng mu. Rt him trng hp nm to ra hch nm trn, ng knh 80 100 m. Trn tn d cy bnh, o bp vo cui v thu hoch nm c th hnh thnh qu th c l hnh trng, trn, mu nu m, bn trong c nhiu ti (ascus) v bo t ti hnh bu dc, c 1 vch ngn ngang kch thc 10 - 24 x 4 9 m. giai on hu tnh ny nm gi l Gibberella fujikuroi, ngun bnh ch yu bo tn dng si nm sng tim sinh trn tn d cy ng, o bp v ht ng. Nm F. graminearum c tn nm rt pht trin n su vo b phn b bnh, khc trn ng vi nm F. moniliforme, nm F. graminearum thng khng sinh ra loi bo t nh (Microconidi) m ch c bo t ln hnh bu dc cong, hnh li lim cong, nhiu vch ngn ngang (3 - 6 ngn), kch thc 25 - 75 x 3 - 6m t bo gc ca bo t c chn r rt. Trn tn d cy bnh, nm c th to ra qu th c l (Perthecium) bn trong cha nhiu ti v bo t ti, giai on hu tnh c gi l Gibberella saubinetii Sacc. 16.3. c im pht sinh pht trin bnh Mt dng bnh tng t rt kh phn bit vi triu chng bnh mc hng l bnh mc do nm Fusarium graminearum Schw. gy ra vo thi k ng c bp n thu hoch. Thng th bnh pht sinh t u cht bp lan vo trong ton bp bao ph mt lp nm mu hng m - nht, o bp v ht b bnh c mu gch non. Ht d v, bn trong ht c th rng cha mt m si nm. Nu bp b bnh sm th khng hnh thnh ht, li b phn hu. Bnh thng gy hi mnh giai on ng c bp ang chn sa n chn sp v giai on sau khi thu hoch, o bp v ht trn bp u c th b bnh hu hoi nht l trong iu kin m cao v nhit cao. Cc ging ng trong thi gian bo qun thuc Lo Cai (ng thng Sa Pa, ng a phng), Sn La (Ht Lt, C Ni); H Ni (vng ng Anh, Gia Lm); Ho Bnh (K Sn, Tn Lc, th x Ho Bnh); Thi Nguyn (i hc Nng Lm, TP. Thi Nguyn); Bc Ninh (Tin Du, Yn Phong, Gia Lng); Nam nh (Giao Thu, V Bn, TP. Nam
27
nh); ging ng lai s 6, ng np u xut hin hai loi nm ny (Ng Vit H v ctv, 2002 - Trung tm Bnh cy nhit i). 16.4. Bin php phng tr - Thu hoch ng cn m bo ng thi gian chn, khng thu hoch mun - Loi b cc bp ht b bnh trc khi bo qun. Cc bp ng v ht cn sy, phi kh kit n m cho php 13% v bo qun trong nhit thp, mt, thong kh, khng m t. - Thu dn, tiu hu tn d cy sau thu hoch - X l ht ging bng thuc tr nm chng mm mc trong bo qun v trc khi gieo trng. - Cc ht ng mc hng, mc cn loi b khng dng lm ging v s dng v nm c th sinh sn ra cc c t c tc hi cho c th con ngi nh c t Fumonisin gy bnh ung th vm hng, gan hoc c t Trichothecen gy nn ma, au ng tiu ha,....
17. BNH SO EN KHOAI LANG [Ceratostomella fimbriata (Ell. & Halst) Elliott]
17.1. Triu chng bnh Bnh gy hi ch yu r v c, ngoi ra cn c th gy hi mm v thn cy. Vt bnh hnh bu dc hoc hnh trn, lc u xanh en sau chuyn mu xm en. Vt bnh hi lm vo phn m cy, mi hi, c trng hp ng nc, v ng, ng knh vt bnh dao ng t 1 - 4cm, lm su vo c t 0,5 - 1cm. Trn b mt vt bnh c nhiu chm en nh l qu th bu ca nm, c im ny gip phn bit bnh d dng hn. 17.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh do nm Ceratostomella fimbriata (Ell. & Halst.) Elliott gy ra. Nm cn c tn khc l Ceratocystis fimbriata Ell. & Halst., Ophiostoma fimbriatum (Ell. & Halst.) Nannf., Sphaeronaema fimbriata (Ell. & Halst.) Sacc. Nm sinh sn v tnh to ra cnh bo t phn sinh phn nhnh hoc khng phn nhnh, khng mu trn b mt vt bnh. Kch thc cnh bo t 3 - 7 x 35 172 m. Bo t phn sinh hnh tr, kch thc 3 - 7 x 7 35 m bo t khng mu, khng c vch ngn ngang, c hnh thnh n c hoc tng chui khong 20 bo t t cnh bo t phn sinh. Hu bo t mu nu nht, hnh bu dc kch thc 6 - 13 x 9 18 m. Sinh sn hu tnh ca nm to ra qu th bu c c di. Phn bu ca qu th mu en, kch thc 140 220 m v nm chm su trong m bnh. Phn c qu th rt di, khong 900 m pha nh c qu th c tn si xo ra. Ti bo t hnh cu, v mng d v, bo t ti c hnh ci m, khng mu, khng vch ngn v b mt bo t nhn. Nm sinh trng thch hp nhit 23 - 280C, nhit ti thiu 9 100C, ti a l 34,5 - 360C. Nm thch ng phm vi pH tng i rng. Ngun bnh nm tn ti dng bo t phn sinh, bo t hu v c bit l dng bo t hu tnh. Ngun bnh c th tn ti nhiu v tr nh tn d cy bnh, trong t, ni bo qun
28
khoai, dng c chm bn, ngun ti nc,...Hu bo t v bo t hu tnh ca nm c th tn ti 3 - 5 thng trong iu kin kh ro. Trong iu kin t nhin nm bnh nm su 7 9 mm trong tng t vn c th gi sc sng ti 30 thng hoc lu hn na. 17.3. c im pht sinh, pht trin bnh Bnh so en pht sinh pht trin mnh trong iu kin ma nhiu hoc t trng qu m t kt hp vi nhit t 25 - 280C. iu kin nhit qu thp hoc qu cao (trn 320C) qu trnh xm nhim ca nm kh khn, bnh pht trin chm. Khoai lang trng trn t c kt cu t km, kh thot nc, m t cao hoc ma nhiu, nhit 17 - 280C u l iu kin cho bnh pht sinh gy hi nng. C khoai mang mm bnh c bo qun ni m thp, thiu nh sng, nhit trong qu trnh bo qun 20 - 280C th vt bnh pht trin nhanh dn n hin tng thi c hon ton. 17.4. Bin php phng tr - Chn lc mm c hoc dy khoai sch bnh: vt liu trng c th l mm hoc dy khoai, cn tin hnh kim tra xc nh r mc nhim bnh loi tr mm hoc dy b bnh trnh s pht sinh ban u ca bnh. - nhng ni sn xut ging t c cn tin hnh x l t tiu dit ngun bnh. Khng nn chn rung sn xut ging t nhng vng trng khoai lang nhiu v trc . Khi ct dy khoai trng cn ct phn dy cch mt t 5cm. - Khi xut hin bnh u tin vn ging v rung sn xut c th s dng Thiabendazole l loi thuc c hiu i vi nm Ceratostomella. vn ging hoc trong kho bo qun c c th s dng Methyl bromide tiu dit ngun bnh bng cch x l t hoc xng hi kho bo qun. - Ngay sau khi thu hoch c khoai, gi l c nhit 32 - 350C v m 85 - 90% trong 5 - 10 ngy s c tc dng d pht hin loi b sm bnh cc c c vt thng sy st hoc vt ct trong qu trnh thu hoch. 18. BNH GH KHOAI LANG [Sphaceloma batatas Sawada] Tn khc: Elsinoe batatas Vigas & Jenkins 18.1. Triu chng bnh Bnh gy hi ch yu phn thn v l cy. Vt bnh mu trng xm sau chuyn sang mu nu nht, kch thc vt bnh nh hnh trn hoc bu dc di, v sau b mt vt bnh sn si mu nu xm hoc nu ti. Cc vt bnh c th lin kt vi nhau to thnh vt hoc tng m trn thn v cung l. mt di l, vt bnh thng t li thnh m nh trn nhng gn chnh lm l b co tp li, thn v cung l teo nh v cong queo. Triu chng d hnh do bnh gh gy ra gn ging vi mt s bnh virus gy hi phn thn l khoai lang.
29
18.2. Nguyn nhn gy bnh Nm gy bnh gh c giai on v tnh l Sphaceloma batatas Sawada, giai on hu tnh l Elsinoe batatas Vigas & Jenkins. Trong iu kin t nhin nm pht trin phn di biu b l v thn, rt t khi quan st thy nm trn b mt vt bnh. Trong iu kin nui cy nhn to nm pht trin mnh. Nm sinh sn v tnh to thnh a cnh di lp m biu b. Cnh bo t phn sinh n bo, khng mu, hnh tr, kch thc 6 -8 m. Bo t phn sinh c loi bo t nh hnh cu, kch thc 2 - 3m bo t ln hnh bu dc kch thc 2,4 - 4,0 x 5,3 - 7,5 m. Trong iu kin m thch hp, bo t nh c th phnh to to thnh bo t ln ca nm. Giai on sinh sn hu tnh to ra qu th bu nm su trong m bnh, ti bo t mu xm sm, kch thc 10 -15 m. Mi ti c t 4 6 bo t ti khng mu, c 3 vch ngn, kch thc 3 x 7 m. Nm pht trin thch hp nhit 25 - 300C, nhit ti thiu l 100C v ti a l 380C. Nm c th sinh trng trong phm vi pH 6,0 - 8,5. iu kin xen k gia sng v ti rt thch hp cho s pht trin v sinh sn ca nm. 18.3. c im pht sinh pht trin bnh S lan truyn ca nm bnh trn ng rung nh vo nhiu yu t, nhng ch yu qua vt thng c st, tip xc gia thn l, qua ma, cn trng v vic s dng dy khoai nhim bnh lm ging. Khoai lang trng ni t thp, t tht nng rt d b nhim bnh. Khoai lang trng bi c mc bnh ln hn nhiu so vi trng lung. nc ta, bnh gh khoai lang xut hin hai v chnh l v xun h v v ng xun. Bnh gy hi tp trung trong v xun h. Giai on sinh trng ca cy th hin mc nhim bnh khc nhau. giai on 50 - 60 ngy sau trng l giai on sinh trng ca cy th hin mc nhim bnh khc nhau. T giai on sinh trng thn l n thu hoch th kh nng nhim bnh cao hn giai on t hi xanh n 35 ngy sau trng. Tp on ging khoai lang c phn ng bnh rt khc nhau, hu ht cc ging a phng nc ta u nhim bnh. Ging khoai Mung B, Chim Du b nhim bnh nng. Ging khoai Lim, Nng c mc nhim bnh nh v khoai Hong Long tng i chng chu bnh. Cc ging khoai VSP2, VSP3, V3 - 158 v mt s ging v tnh BIS183, BIS186, BIS214, BIS219, BIS225, Daya v Borobuclur ... c kh nng khng bnh cao v ang c trng rng ri Fiji, Papua, Tonga, Indonesia v Philippines. 18.4. Bin php phng tr Phng tr bnh gh khoai lang ch yu bng cc bin php canh tc v k thut trng trt. S dng ngun ging (dy v c khoai) sch bnh, cn loi b ton b cy bnh. Khoai cn trng theo lung cao, ch ng ti tiu nc v a thm cc ging chng chu bnh vo c cu ging hn ch s pht sinh pht trin ca bnh. Khi pht hin bnh u tin trn ng rung c th dng Score 250ND (0,3 - 0,5 lt/ha) phun.
30
Chng 2. BNH NM HI CY RAU

1. Bnh mc sng hi c chua [Phytopthora infestans (Mont.) de Bary] Bnh mc sng c chua c ni cn gi l bnh sng mai, bnh rm sng, bnh dich mun, v.v do cng mt loi nm gy bnh mc sng trn khoai ty l Phytopthora infestans (Mont.) de Bary. Bnh mc sng c chua do Payen (Php, nm 1847) gim nh trn qu. Bnh lan trn khp th gii cng vi din tch trng c chua ngy cng m rng t cui th k 19. Theo Gunt v Grunm, vng duyn hi nc c, bnh gy thit hi 60 75%, thm ch 100% c chua. Bnh cn ph hoi nghim trng M, Nam Phi v Trung Quc. Vit Nam, t nhiu nm nay bnh thng xuyn gy thit hi cc vng trng c chua, thit hi trung bnh 30 70%, c khi ln n 100% khng c thu hoch. 1.1. Triu chng bnh: Cy c chua b bnh mc sng biu hin triu chng bn ngoi v thay i sinh l, sinh ho bn trong cy bnh. Bnh ph hi trong tt c cc giai on pht trin t cy con n khi ra hoa, ra qu, thu hoch v trn tt c cc c quan ca cy. Trn l, vt bnh thng xut hin u tin u l, mp l hoc gn cung l. Vt bnh lc u hnh trn hoc hnh bn nguyt, mu xanh ti, v sau khng nh hnh mu nu en, gii hn gia phn kho v phn bnh khng r rng, mt di vt bnh mu nht hn. Vt bnh c th lan rng khp l, mt di vt bnh c hnh thnh lp mc trng. l cnh bo t phn sinh v bo t phn sinh ca nm, lp mc ny cn lan rng ra phn l chung quanh vt bnh, nhng nhanh chng mt i khi tri nng, nhit cao. Vt bnh trn thn, cnh lc u hnh bu dc hoc hnh dng khng u n, sau vt bnh lan rng bao quanh v ko di dc thn cnh mu nu hoc mu nu sm, hi lm v ng nc. Khi tri m t, thn bnh gin, tp nh v gy gc. Khi tri kh ro, vt bnh khng pht trin thm, mu nu xm, cy c th tip tc sinh trng. trn hoa, vt bnh c mu nu hoc nu en, xut hin i hoa ngay sau khi n hnh thnh, bnh lan sang cnh hoa, nh hoa, cung hoa lm cho c chm hoa b rng. Bnh trn qu biu hin triu chng in hnh, thng tri qua ba giai on: mt mu, rm nu v thi ra. Tu theo ging, thi tit v v tr ca qu, bnh th hin nhiu dng triu chng khc nhau (dng ph hi chung: mu nu nht, nu m, vng ng tm, vng xanh, mng nga v dng thi nhn). Dng ph hi chung biu hin qu non bng vt bnh mu nu, pht trin nhanh chng bao quanh qu lm qu b rng. Vt bnh trn qu ln c th xut hin nm qu hoc gia qu, lc u vt bnh mu nu nht, sau chuyn thnh mu nu m hn hoc mu nu en, vt bnh lan khp b mt qu, qu bnh kh cng, b mt x x, li lm. Tht qu bn trong vt bnh cng c mu nu, khong trng trong qu c tn nm trng.. Khi tri m t, trn b mt qu cng c lp
31
nm trng xp bao ph. V sau, qu bnh thi en nhn v c nhiu loi nm ph sinh khc xm nhp nh Fusarium. Ht c chua trong qu bnh cng b bnh. Ht b bnh thng nh hn ht kho, vt bnh mu nu chim mt phn hoc ton mt b ht. Qu bnh b thi, ht ho en. 1.2. Nguyn nhn gy bnh: Bnh do nm Phytopthora infestans (Mont.) de Bary, thuc b Peronosporales, lp Nm Trng Oomycetes. Nm c chu k pht trin hon ton bao gm giai on si nm, sinh sn v tnh (bo t phn sinh - bc bo t sporangium bo t ng) v sinh sn hu tnh to ra bo t trng (xem bnh mc sng khoai ty). Si nm hnh ng, n bo c nhiu nhn (c khuynh hng hnh thnh mng ngn phn si nm gi). Si nm m biu b qu c nhiu trng hp to nh khng u nhau, c ch tht li. Cnh bo t m ra ngoi qua l kh hoc trc tip qua biu b k ch, n c tng cnh hoc tng nhm 2 3 cnh. S hnh thnh bo t (bo t phn sinh) ph thuc vo iu kin nhit , m v nc. Trong iu kin m 90 100%, c bit m c sng v ma phn, nhit trong khong 14,6 22,90C th bo t hnh thnh rt nhiu. Trong thi gian t thng 12 n u thng 3 c y cc iu kin thun li nn bo t hnh thnh nhiu, bnh ly lan v ph hi nng. Bo t ny mm theo hai kiu, hoc hnh thnh bo t ng hoc hnh thnh ng mm tu theo iu kin nhit , m . Bo t phn sinh c kh nng hnh thnh bo t th sinh trong iu kin nhit cao trn 280C. Bo t ng chuyn ng c nh hai l lng roi c chiu di khc nhau. Nhit thch hp nht bo t ny mmhnh thnh bo t ng l 12 140C. Cn nhit cao hn 200C th ny mm hnh thnh ng mm. Trn 280C hoc di 40C bo t khng ny mm. nhit 12 140C, trong git nc bo t bt u ny mm sau 15 pht v sau 1 gi t l ny mm t ti 25 75%. Loi bo t c hnh thnh trong iu kin thch hp, nhit di 180C, m cao th cng c kh nng ny mm ln. Tui bo t cng non th t l ny mm cng cao, chua thch hp ny mm l pH 5 5,5. Nm xm nhp vo cy qua l kh hoc trc tip qua biu b. Mt bo t ny mm hoc bo t ng cng c th xm nhp to thnh vt bnh. Nhit ti thiu nm xm nhp l 120C, nhit thch hp nht l 18 220C. Thi k tim dc ca bnh l l 2 ngy, trn qu l 3 10 ngy. Ngun bnh truyn t nm ny qua nm khc bng si nm, bo t trng c trn tn d l c chua v khoai ty b bnh, si nm cn tn ti ht c chua. n v trng, si nm hoc bo t trng pht dc ny mm xm nhp. Trong thi k cy sinh trng, bnh ly lan, pht trin nhanh chng bng bo t v tnh. Nm Phytopthora infestans c nhiu chng ni sinh hc. Tuy nhin, nm Phytopthora infestans c th gy bnh cho c c chua v khoai ty. Nhng ngay t u khi nghin cu vn ny, Roder (1935), Small (1938) v Berg (1962) xc nh bnh mc sng c chua c mt s chng ni sinh hc ca nm khc vi trn khoai ty. Nm 1952, Gallegly cng xc nh c mt s ni sinh hc khc nhau trn mt s ging c chua. Cng nm , Waggner v Wallin phn lp t khoai ty c mt s chng ni
32
sinh hc in hnh hi c chua. Nm 1970, c cng xc nh c chng ni sinh hc T0, T1 in hnh hi c chua. Nm 1968, Doropkin v Remnieva xc nh c mt chng ni sinh hc mi trn cc ging c chua lai nh ging lai ca t hp L. esculentum x L. peruvianum. Nhng nghin cu v mi quan h gia cc chng sinh hc ca nm Phytopthora infestans vi cc ging c chua lai bit trc h thng gen di truyn vch ra mt phng hng mi phng tr bnh theo con ng to ging chng bnh. 1.3. c im pht sinh pht trin: C nhiu iu kin nh hng ti s pht sinh pht trin ca bnh trn ng rung. Trong , thi tit c tc dng quyt nh nhng cc yu t k thut canh tc c ngha rt quan trng. a. nh hng ca thi tit: m, lng ma, nhit v chiu sng hng ngy (sng m) c nh hng rt ln i vi s pht sinh pht trin ca bnh mc sng c chua. i a s c chua v ng sm min Bc nc ta gieo trng vo thng 9 10, c chua xun h gieo trng vo thng 2 thng khng b bnh hoc b bnh rt nh. Bnh pht trin vo tt c cc thi v gieo trng v ph hi nng vo giai on sinh trng u thng 12, c ni c nm pht sinh vo thng 11 v ko di trong cc thng 1, 2, 3, 4, thm ch c nm bnh ph hi trong sut thng 4 n thng 5 (nht l min ni), tuy rng t l bnh vo thi gian ny rt thp. Cao im ca bnh xut hin trong cc thng 12, 1, 2, v thng 3 thng c nhiu t v trong thi gian ny m khng kh c nhiu lc t t 75 100%, nhit 13,6 22,90C, chiu nng hng ngy 1,1 5,6 gi/ngy, nhiu ngy c sng m v sng m l (V Hoan, 1973). m v lng ma c tc dng rt ln n bnh, v ch cn lng ma t 120 mm tr nn to iu kin tt cho bnh pht sinh, trong v ng xun ma phn ko di lm cho bnh pht sinh pht trin mnh. Tiu kh hu trong rung c chua c tc dng to iu kin cho cc bnh u tin, t bnh lan trn khp cnh ng c chua. Vi iu kin thun li, nhit n nh 200C l nhit thp thch hp, c ma, c git sng v sau tri tr nm, hng nng th ch sau 9 10 ngy bnh s pht trin r ph hu nhanh chng rung c chua. b. nh hng ca a th t dai: a th v tnh cht t c nh hng n mc bnh v n quan h nhiu n ch nc, ch dinh dng ca c chua v ngun nm bnh. ni t tht, t thp, trng, bnh thng nng hn ni t ct, t cao ro thot nc. nhiu ni t bc mu, bnh hi c chua c xu hng nh hn so cng vi t mu m, iu ny c quan h vi s pht trin ca c chua v k thut trng. c. nh hng ca phn bn: Bn kt hp gia phn chung v phn v c N, P, K s to iu kin cho cy pht trin cn i, tng sc chng bnh mc sng. Nu t l phn kali bng hoc cao hn phn N th sc chng bnh tng cng r, nht l u giai on chm bnh. Tuy nhin, nu bnh ang cao im v ly lan mnh th vic bn phn kali cng khng c tc dng chng bnh r.
33
d. Tnh chng bnh ca cc ging c chua: Tt c cc ging c chua trng nc ta u b bnh mc sng ph hi nng. Tuy nhin, mc nhim bnh c khc nhau, ging c chua Hng lan b bnh nng. Bnh ph hi vo cc giai on sinh trng ca c chua t giai on cy con n khi ra hoa, kt qu. giai on vn m, cy con b bnh thng tn li cht nhanh hn ngoi rung sn xut, thi k ra hoa b bnh nng thng b tn li nhanh hn vi thi k c chua ang sinh trng pht trin. Hin nay, trn th gii bng phng php lai to hu tnh, ngi ta to ra mt s ging c chua lai c th chng c bnh mc sng. e. Thi v: min Bc Vit Nam, v c chua ng sm bnh ph hi nh, ch xut hin cui giai on thu hoch. C chua chnh v trng i tr b bnh nng, bnh ph hi t khi trng n chn cng nng hn. V c chua xun h bnh nh hn giai on cui thu qu, nhng giai on vn m n khi ra hoa bnh ph hi kh nghim trng do thi tit giai on u v (thng 2 4) min Bc cn rt thch hp cho bnh pht trin. 1.4. Bin php phng tr: Phng tr phi kt hp vi cc mt: bin php k thut canh tc, ging chng bnh v thuc ho hc, ng thi phi d tnh d bo thi gian pht sinh bnh u tin. a. D tnh d bo thi gian pht sinh bnh u tin: Cn phi c rung d tnh d bo v theo di nhit , m, ma, git sng m v sng m ch yu t thng 11 n thng 4. D tnh d bo bnh trc 1 2 tun l kp thi phng tr bnh. Vo cc thng ny khi c nhit xung thp 14 200C, bin nhit ngy m 4 80C, c git sng m: sng m v lng ma nh l bo hiu bnh c th xut hin v dn n cao im bnh. Cn thng xuyn kim tra pht hin bnh kp thi ngoi ng rung, khi thy pht sinh cc bnh u tin cn phi phn loi rung c k hoch phun thuc ngn chn ngay. b. Chn qu khng b bnh lm ging: Trc khi gieo ht c th x l bng nc nng hoc TMTD 5 g/1 kg ht. Vn m phi l ni t cao ro sch s, cc v trc khng trng c chua hoc khoai ty. Phun thuc Booc 1% hoc Mancozep 0,2% phng bnh vn m cy ging ca c chua v xun h (phun 4 5 ngy cch nhau tu theo thi tit). c. Lp h thng lun canh thch hp: C chua khng nn trng gn rung khoai ty v khng lun canh k cn vi khoai ty. d. Phn bn: Phi ch trng bn phn chung cn i vi cc loi phn N, v c, tng lng bn tro v phn kali, lung nh cao, rnh rng thot nc. iu khin khng cho cy sinh trng qu mnh, bc nhanh, cy cha nhiu nc.
34
Thng xuyn bm ta cnh l rung thng thong. Ch bm mm nch, bm ngn cnh c chua pht trin va phi. Nn lm gin cy c chua nn thng ng, va d chm sc thu hoch, va c tc dng phng bnh v cho nng sut cao. e. Thi v: m bo thi v gieo trng sm vo cc thng 8, 9 i vi v ng; thng 2 v thng 3 i vi v xun h. Nn tranh th trng v c chua sm. g. Dng ging chng bnh: Lai to ging c chua chng bnh mc sng t Lycopersicon pimpinellifolium v L. peruvianum c trin vng, c nhiu ging lai chng bnh hon ton (Grunm v Gunt, 1961). Loi Solanum guineese th hin tnh chng bnh cao l v qu. h. Dng thuc ho hc phng tr bnh c tc dng rt ln: Phun dung dch Boo 0,5 1%, oxyclorua ng 0,75% - 1% l nhng loi thuc c truyn thng phng tr bnh c hiu qu tt.. Ngy nay, cc thuc tr nm hu c ang c s dng rng ri phng tr bnh, phi k n Mancozeb nng 0,2 0,3%, Rhidomil MZ 72 nng 0,2%, v.v. Khi s dng thuc cng cn ch ti nm th hin tnh chng thuc hu c mnh hn cc thuc v c. Hin nay, nc ta tin hnh phun thuc phng tr bnh theo d tnh trc hoc bnh chm xut hin, sau tip tc phun cch nhau 7 10 ngy 1 ln. tit kim thuc v nng cao hiu qu phng tr bnh nn phun theo d tnh d bo trc cc t cao im bnh xut hin. 2. Bnh l c r c chua [Rhizontonia solani Kuhn] 2.1. Triu chng bnh: Mt s triu chng bnh hi do bnh l c r i vi cy c chua nh: cht rp cy con, thi r, thi gc, thi thn, thi qu. Cht rp cy con: Cy con c th b hi trc hoc sau khi mc khi mt t. Trc khi ny mm, bnh gy cht nh sinh trng. Sau khi ny mm, nm gy ra cc vt bnh mu nu m, nu hoc hi en gc cy st mt t, phn thn non b tht li, tr nn mm v cy con b gc v cht. Cy ln cng b hi nhng ch yu ch b hi phn v. Bnh c th xut hin gy hi c cy trng thnh gy hin tng thi r hoc thi gc thn khi iu kin ngoi cnh thch hp cho nm pht trin. gc cy, triu chng ban u l vt lm mu nu hoc hi nu st mt t, vt bnh c th lan rng quanh gc thn v lan xung r, gc thn b l lot. Khi qu c chua tip xc vi t trong iu kin nng m cng c th b nm t t xm nhp vo gy thi qu. 2.2. Nguyn nhn gy bnh: Bnh do nm Rhizoctonia solani Kuhn thuc b nm tr (Mycelia sterilia), lp Nm Bt ton. Nm Rhizoctonia solani gm nhiu chng, c phm vi k ch rng.
35
Si nm mu trng, phn nhnh vung gc, ch phn nhnh hi tht li, phn ch phn nhnh c vch ngn. Khi si nm gi c mu nu nht v hnh thnh hch nm. Hch nm dt, mu nu hoc nu ti, kch thc v hnh dng hch khng c nh. Khi cy nm trn mi trng PGA hoc PDA nhit 25 300C, nm pht trin mnh, tn nm c mu trng xp sau chuyn thnh mu nu v hnh thnh nhiu hch nm rt nh. Nm Rhizoctonia solani phn b rng, l nguyn nhn gy bnh hi gc, r ca mt s loi cy trng. Nm ny c kh nng hoi sinh nhng mc khc nhau tu theo chng. Nm Rhizoctonia solani c giai on hu tnh (giai on ny c xc nh mt s nc) hnh thnh m v bo t m, thuc lp nm m. 2.3. c im pht sinh pht trin: Nm Rhizoctonia solani tn ti trong nhiu loi t dng si, dng hch nm. Nm c th xm nhp vo tn d thc vt. Nhng yu t nh nhit t, m t, pH t, s hot ng ca cc vi sinh vt t c nh hng n s tn ti v xm nhim ca nm. Khi iu kin thch hp v thun li, nm xm nhp v gy bnh hi cy. Nm hot ng mnh khi t m. t qu kh hoc bo ho nc s c ch s pht trin ca nm. Nm d dng xm nhp qua vt thng, mt khc nm c kh nng trc tip xm nhp vo m thc vt non, mm. Trn ng rung, bnh c th pht sinh v gy hi t khi ht ny mm n khi cy trng thnh. vn m, bnh c th gy cht rp hng lot cy con. 2.4. Bin php phng tr: - V sinh ng rung, th dn tn d cy bnh. - Lun canh c chua vi la nc. - Chn t khng c ngun bnh lm vn m cy con. - Chm sc cho cy sinh trng pht trin kho, trnh lm h hi b phn r ca cy khi vun xi, lm c, ln lung cao, vun gc cao, rnh thot nc tt. - Ch phng tuyn trng nt sng hi r cy. - C th s dng thuc Validacin 3SC phng chng bnh hoc ch phm sinh hc Trichoderma. 3. Bnh ho vng c chua [Fusarium oxysporium f. sp. lycopersici] Bnh ho vng c chua c m t u tin bi Masse G.E Anh vo nm 1895. Bnh c khp trn th gii nhng ch yu vng nhit i. Bnh c Vit Nam. 3.1. Triu chng bnh: Cy con b bnh ci cc, km pht trin, sau b cht. Cy trng thnh b bnh cc l pha di gc thng bin vng, ban u t mt l cht ca mt bn cy, sau lan ra ton cy; l ho r, mu vng, khng b rng. Vt bnh trn thn st mt t hoc c r
36
mu nu, vt bnh ln dn lm kh tp c on thn st mt t, b r pht trin km, r b thi dn.. Khi tri m, trn mt vt bnh c lp nm mu hng nht, ch dc thn thy b mch libe c mu nu. Cy b bnh ban ngy ho, ban em phc hi, cy sinh trng km. Sau 1 tun n 1 thng cy s cht hon ton. 3.2. Nguyn nhn gy bnh: Bnh do nm Fusarium oxysporium f. sp. lycopersici (Sacc.) W.C. Snyder & H.N. Hans. Nm thuc h Tuberculariaceae, b Moniliales, lp Nm Bt ton. Trn mi trng PDA, tn nm xp, mu hng nht, sau khi cy 4 5 ngy hnh thnh sc t mu tm. Trn mi trng CLA, bo t c hnh thnh rt nhiu. Bo t ln hi cong hnh li lim, c 3 5 vch ngn, kch thc t 27 46 x 3 5 m, khng mu hoc mu vng nht. Bo t nh hnh van hoc elp, kch thc t 5 12 x 2,2 3,5 m, khng c vch ngn, bo t c hnh thnh trong bc gi. Trn mi trng PDA, sau khi cy 3 5 tun nm hnh thnh bo t hu. Trn b mt vt bnh, bo t c hnh thnh nhiu. y l ngun ly lan v gy bnh cho cy c chua khc. Nm c 3 chng sinh l. Chng 1 phn b rng khp th gii; chng 2 c tm thy bang Ohio (1940), Florida (M), Australia, Brazil, Anh, Mehico (1961); chng 3 c Brazil, California v Florida (M), Bowen (Australia). 3.3. c im pht sinh pht trin: Bnh pht trin ni c thi tit m, trn t ct v t chua. Nm tn ti trong t vi nm, nhit thch hp l 280C. Bnh pht sinh pht trin mnh vo thng 4, 5 hi c chua v ng xun v xun h; bnh xut hin thng 9, 10 gy hi c chua v ng sm. Phn bn c nh hng n tnh c ca nm: tnh c ca nm tng khi bn phn vi lng, phn ln, m amn; tnh c ca nm gim khi bn m nitrat (Jones J.P, 1993). Nm truyn lan qua ht ging, cy con b nhim trc khi trng hoc do gi, nc, cng c lm t, v.v. Nm c th tn ti trong t nhiu nm (Dhesi N.S. v ctv, 1968). 3.4. Bin php phng tr: - Thu dn, t cy b bnh. Lun canh vi cy ng cc. Nu t b nhim nng th phi lun canh vi cy khng phi h c trong vng 5 7 nm. - Dng cc ging khng trng. - Ch ng h thng ti tiu, khng ti qu m. Trng mt thch hp vi tng ging. - Bn phn cn i v hp l to iu kin cho cy pht trin kho. - Khi bnh chm xut hin c th dng thuc Mirage 50WP vi lng 1,2 kg/ha nng 0,2% phun vo gc cy.
37
4. Bnh m vng c chua v khoai ty [Alternaria solani Ell. & Mart.] Bnh m vng xut hin hu ht cc vng trng c chua. Bnh lm gim s lng v kch thc qu. 4.1. Triu chng bnh: Trn l, vt bnh thng xut hin u tin l gi c hnh trn hoc hnh bu dc, c vng ng tm, mu nu en. Lc u, vt bnh nh, sau to dn, ng knh vt bnh n 1 2 cm. Khi trn l c nhiu vt bnh, cc vt lin kt vi nhau hnh thnh vt ln khng nh hnh. Khi gp iu kin thun li, vt bnh c th lan ra khp l cht. Gii hn gia vt bnh v m kho l mt qung vng nh. Khi cy b bnh nng l pha di cht kh v rng sm. Trn thn, vt bnh hnh bu dc, lm, mu nu xm. Ch phn cnh thng d b bnh lm cho gy gc, cht kh. Trn qu, vt bnh thng nm qu, tai qu, lc u nh, sau to dn, cng c cc vng ng tm, trn vt bnh xut hin khi bo t mu en, mt nh nhung bao ph. Bnh thng hi giai on chn gi. 4.2. Nguyn nhn gy bnh: Bnh m vng c chua do nm Alternaria solani (Ell. & Mart.) L.R. Jone & Grout gy ra. Nm thuc h Dematiaceae, b Moniliales, lp Nm Bt ton. Si nm c vch ngn, phn nhnh, mu nu ti. Bo t phn sinh hnh qu lu n c nhiu vch ngn ngang, dc, c m di hi khom, mu nu ti, kch thc 120 296 x 12 20 m. Trn mi trng PGA, nm pht trin mnh v hnh thnh sc t hi hng hoc hi . 4.3. c im pht sinh pht trin: Bo t phn sinh ny mm trong git nc sau 1 2 gi phm vi nhit 16 34 C, nhit thch hp nht cho nm pht trin l 26 280C. Nm xm nhp vo cy qua l kh khng hoc vt thng hoc trc tip qua biu b. T 130C, nm c th xm nhp v gy bnh, nhit cng cao th s xm nhpv gy bnh cng d dng. Trong iu kin thun li (nhit thch hp, m t) th thi k tim dc ca bnh l 3 - 4 ngy v sau 3 4 ngy nm c th sinh bo t mi. Thng thng thi k tim dc ko di 8 10 ngy. Tri cng nhiu ma v sng th bo t phn sinh hnh thnh cng nhiu.
0
nc ta, bnh pht sinh v gy hi nng vo cui xun h. c bit, bnh gy hi nng v mun v c m cao, nhit cao, ma nhiu thun li cho nm ly lan, xm nhim v bnh pht trin. Nm c th tn ti trn ht, trn tn d cy bnh t hoc trn mt s cy h c nh khoai ty, c, v.v.
38
Theo Henning v Alexander (1952 1959), King (1967) cho bit nm c 7 dng sinh hc khc nhau v tnh chng bnh ca cc ging c chua cng th hin khc nhau. 4.4. Bin php phng tr: - Phng tr bnh m vng c chua ch yu bng bin php canh tc. Thc hin ch lun canh trong khong 2 3 nm, khng lun canh vi cy h c. Bn phn cn i, cn ch trng phn kali cy sinh trng tt. - S dng ging chng bnh nh ging CS1, HP5, MV1. - X l ht ging bng thuc Score lng 0,3 2,4 g a.i/10 kg ht, TMTD 85WP lng 6 g/1 kg ht. - Khi bnh chm xut hin trn ng rung, dng thuc Mancozeb 80WP vi lng 1,4 1,9 hg/ha hoc Rovral 50WP vi lng 1,5 1,7 kg/ha pha vi 400 500 lt nc. Ngoi ra, c th dng thuc Mirage 50WP nng 0,15 0,2% phun t u thn, l, qu trn cy. 5. Bnh thi xm c chua [Botrylis cinerea Pers.] Bnh thi xm c chua xut hin nhiu vng trn th gii. Ngoi c chua, nm cn gy bnh trn thuc l, lc, khoai ty, nho. Bnh c trn c chua Vit Nam. 5.1. Triu chng Trn l, bnh thng xut hin t u l cht, sau lan theo gn chnh vo pha trong v pht trin rng, m b bnh cht kh, c mu xm. Phn ranh gii gia m bnh v m kho c mu vng nht. Khi tri m trn mt vt bnh xut hin nhiu bo t phn sinh. Trn thn, cnh vt bnh lc u l chm nh, mu nu en sau lan rng gy tht thn, cnh; vt bnh c mu xm, phn thn v cnh pha trn vt bnh b ho dn v kh tp. Trn hoa, nm xm nhp vo i hoa sau lan rng ra cung hoa lm hoa cht kh, rng. Trn qu, lc u vt bnh l m nh, m sau vt bnh lan rng dn, ng knh c th rng 1,5 3 cm, bnh thng xut hin trn vai qu, gn nm qu hoc t nm qu thi k qu gi. Mo qu b bnh thi mm, trn vt bnh xut hin lp nm mc xm, mn nh nhung, l si nm, cnh bo t v bo t phn sinh. Trn cy khi qu tip xc vi l bnh hoc cnh bnh, nm s lan vo qu v gy rng qu (hnh 35 ph lc). 5.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh do nm Botrylis cinerea Pers. gy ra, nm thuc h Moniliaceae, b Moniliales, lp Nm Bt ton.
39
Cnh bo t phn sinh thon, c vch ngn, trong sut hoc c mu xm, pha trn u cnh phn nhnh khng theo quy lut, t bo nh cnh hi phnh, t cnh bo t hnh thnh bo t phn sinh ging nh chm nho. Bo t phn sinh n bo, khng mu hoc mu nu nht, hnh trng, kch thc 9,7 11,1 x 7,3 8 m. Si nm mu xm, ng knh khng u, kch thc 10 20 m. Trn b mt m bnh cnh bo t phn sinh v bo t phn sinh c hnh thnh nhiu. Trn mi trng PDA, PGA, MA bo t phn sinh c hnh thnh trong vng 7 10 ngy sau khi cy. Hch nm c th hnh thnh trn m bnh v trn mi trng nui cy nm, hch nm dt, mu en, kch thc 0,5 4 mm. Nhit thch hp cho nm pht trin l 18 230C. Nhit trn 240C s ny mm ca bo t phn sinh gim. 5.3. c im pht sinh pht trin Bo t nm c lan truyn nh gi, nc, khi tip xc vi cy v gp iu kin thch hp, bo t ny mm v xm nhp vo m bo. Bnh thng xut hin t l gi giai on cy trng thnh c tn l dy c. Trong iu kin thi tit mt, nhit 9 240C, m > 91% (m trong tn cy ban m) l nm c th xm nhim. Nm Botrylis cinerea l nm k sinh yu, nm c th hnh thnh gic bm, xuyn trc tip vo m bo ca cy hoc xm nhp qua vt thng c gii (do chm sc hoc do cn trng gy ra, v.v...). min Bc vo khong thng 2, 3 khi tri mt, c ma phn l iu kin thch hp bnh pht sinh, pht trin trn c chua ng xun giai on cui v hoc trn c chua xun h giai on u v. 5.4. Bin php phng tr - Bc gin cho c chua. Ct ta b l gi, cnh nh gc, to cho lung c chua thng thong. - Khi bnh xut hin c th s dng mt trong cc loi thuc sau: Rovral 50WP (0,6 1,2 kg/ha), Benlate 50WP (1,5 kg/ha), TopsinM 70WP (0,7 kg/ha), Carbendazim 50WP (500 g/ha) phun tr bnh. - Thu qu b bnh a ra khi rung em vi lp. 6. Bnh m nu c chua (Stemphilium solani G. F. Weber) Bnh m nu xut hin nhiu vng trng c chua trn th gii ni c iu kin nng, m. Bnh c Vit Nam. 6.1. Triu chng Bnh hi trn l, thn, hoa, qu nhng ch yu trn l. Trn l, vt bnh lc u l chm nu nh, khi vt bnh to c mu nu nht hoc nu m, b mt hi lm, xung quanh vt bnh c qung vng hp, vt bnh to, nh khng u, hnh trn hoc c hnh nhiu cnh, kch thc vt bnh 1 2 mm. Trn l c nhiu
40
vt bnh, cc vt c th pht trin rng lin kt vi nhau. Bnh xut hin ch yu l gi v l bnh t i khi c l non, bnh thng xuyn xut hin trn l gi trc. Trn thn, vt bnh hnh trn hoc hnh bu dc, thng phn thn gi. Trn qu, vt bnh hnh trn, mu nu, lc u nh sau lan rng, ng knh vt bnh t 5 - 10 mm, trn vt bnh c lp nm mu nu en l si nm, cnh bo t v bo t phn sinh. 6.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh do nm Stemphilium solani: si nm phn nhnh, c vch ngn, a bo. D dng hnh thnh bo t trn mt s mi trng nh PDA, PGA, MA. Cnh bo t phn sinh mc n, khng phn nhnh, a bo, u hi t; bo t phn sinh hnh qu du ty, nu m, c nhiu vch ngn ngang dc, kch thc bo t phn sinh (48 - 53) x (20 - 22) m (V Hoan, 1972). + Nm Stemphilium floridanum: si nm mu hi trong, phn cnh c nhiu vch ngn, ng knh 5 - 9 m. Cnh bo t phn sinh mu hi vng lc, hi tht, dy 75 300 m, ng knh 3 - 5,5 m, bo t phn sinh c kch thc 19,9 - 62,2 x 7,6 - 23 m, c nhiu vch ngn, nhit thch hp hnh thnh bo t l 230C, si nm pht trin l 26 - 290C. pH 5,9 s pht trin ca si nm b hn ch, pH di 4,8 nm khng pht trin. + Nm Stemphilium botryosum: si nm phn nhnh, c vch ngn mu vng hi xanh hoc hi nu, cnh bo t phn sinh mu nu, khng phn nhnh; bo t phn sinh mu nu hoc en hnh ch nht, c nhiu vch ngn ngang, dc, kch thc 14 - 41 x 9 26 m, nhit nui cy ti thiu 50C, ti a 390C, thch hp nht l 270C. Cc nm ny a thc, k sinh trn nhiu loi cy trng nh hnh ty, ti. 6.3. c im pht sinh pht trin Bnh pht sinh t giai on cy con trong vn m n cy trng ngoi ng. Bnh ph hi ch yu trn l. V xun h bnh nng hn v ng xun. iu kin thi tit thch hp cho bnh pht sinh, pht trin v gy hi l nhit 25 - 300C v m 85 95%. Trong v c chua xun h, ging c chua mi b bnh nng hn c chua hng, cc ging c chua Balan, Hng lan, P375, HP1, HP5 u b nhim m nu t trung bnh n nng. Ging c chua vng c kh nng chng bnh m nu. Trong iu kin git nc hoc sng, bo t nm ny mm nhanh v xm nhp vo cy, sau khong 5 ngy, triu chng bnh xut hin trn ng rung. 6.4. Bin php phng tr - Chm sc tt cho cy sinh trng, pht trin kho. - Chn v trng cc ging khng hoc ging nhim bnh m nu. - Khi bnh chm xut hin c th dng mt trong nhng thuc nh TopsinM 70WP (0,6 kg/ha), Antracol 70WP (0,4%), Boo 0,75 1%.
41
7. Bnh m xm hi c chua [Cercospora fuligena Roldan] Bnh m l Cercospora (cn gi l bnh mc l Cercospora) xut hin trn c chua Mehico, Nht Bn, Trung Quc, Chu Phi, Philippin, n , Vit Nam. 7.1. Triu chng Vt bnh lc u m, lm, sau lan rng, m b bnh chuyn thnh mu hi vng xm. Nm gy hi c mt trn v mt di ca l, l b bnh nng c th rng. Nm mc thnh m mu xm nht di mt l. Trn l non, vt bnh lc u nh, sau tng nhanh, xut hin qung vng xung quanh, m b bnh mt trn v mt di l u b cht. Trong iu kin kh hu m nm sinh ra nhiu bo t phn sinh, khi nhn qua knh hin vi c th thy bo t nm trn mt l. Vt bnh lan rng trn l non, khng b gii hn bi gn l, c th lm rch l. 7.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh do nm Cercospora fuligena (Roldan), thuc h Dematiaceae, b Moniliales, lp Nm Bt ton gy ra. Quan st vt bnh trn l bng knh hin vi thy cnh bo t phn sinh mc thnh cm, mi cm 2 - 5 cnh hoc nhiu hn, cc cnh mc to ra. Cnh bo t c mu nu nht, c vch ngn hi cong, kch thc ca bo t phn sinh 25 - 70 x 3,5 - 5 m dng hnh chu hoc hnh tr di, thng hoc hi cong. C nhiu vch ngn. 7.3. c im pht sinh pht trin Bnh tn lu trn tn d cy bnh, Florida (M) bnh cn tn lu trn cy Solanum nigrum L.. Bo t truyn lan trong khng kh, ri trn l c chua, s xm nhim xy ra nhanh nhng triu chng c th hin chm sau 2 tun, bnh thng xuyn xut hin cc l pha gc, bnh pht trin mnh khi thi tit m v m cc thng 4, 5 trn c chua xun h v thng 9, 10 trn c chua v ng. Mt s dng ging c chua nh CLN 1767, R - 71, CLN 1624, PT 4675B b bnh kh nng. 7.4. Bin php phng tr - Thu dn sch tn d cy bnh, v sinh ng rung. - Trng ging khng. - Lm gin, ct ta l gi pha gc, tng thng thong trong lung c chua c tc dng lm gim mc bnh. 8. BNH MC SNG KHOAI TY [Phytophthora infestans (Mont.) de Bary] Cy khoai ty c ngun gc pht sinh t Nam M, sau c lan truyn n chu u. T chu u, khoai ty c du nhp vo chu v cc khu vc khc trn th gii. Bnh mc sng c ngun gc pht sinh u tin Nam M, sau chu u vo nm 1830 v tr thnh nn dch nghim trng cc nc Ty u trong nhng nm 1845 -
42
1848. Bnh cng ph hoi nghim trng, gy thit hi kinh t kh ln nhiu nc trng khoai ty trn th gii. nc ta, bnh mc sng ph bin tt c cc vng trng khoai ty v gy tc hi ln nht so vi cc loi bnh nm hi khc nhau trn cy khoai ty. 8.1. Triu chng bnh Bnh mc sng gy hi tt c cc b phn ca cy. Bnh thng xut hin u tin mp chp l to vt xm xanh nht sau lan rng vo phin l. Phn gia vt bnh chuyn mu nu en v xung quanh vt bnh thng c lp cnh bo t mu trng xp bao ph nh mt lp mc trng nh sng mui lm cho l cht li nhanh chng. Bnh hi cung l, cnh v thn, lc u l vt nu hoc thm en, sau lan rng bao quanh v ko di thnh on. Bnh lm cho thn cnh thi mm v d b gy gc. C khoai ty cng b nm gy hi nh chn on bnh ngoi c thng d nhm ln vi mt s bnh thi c cng gy hi. Khi chn on ct ngang ch b bnh: bnh do nm mc sng c vt nu xm phn v c, i khi cn xen k cc vt nu n su vo rut c. Trng hp khi c mt s vt tng t kh phn bit vi nhau, tin hnh bnh nhit 200C v m bo ho, vt bnh mc mc sng s hnh thnh lp nm mng trng xp. 8.2. Nguyn nhn gy bnh Nm gy bnh c Anton De Bary xc nh l Phytophthora infestans (Mont.) de Bary. Si nm Phytophthora infestans c cu to n bo, hnh thnh vi ht hnh tr hoc hnh cu trong qu trnh k sinh trong t bo cy. Sinh sn v tnh ca nm to ra cnh bo t phn sinh v bo t phn sinh l ra trn b mt vt bnh, c bit l mt di l bnh. Cnh bo t khng mu, phn nhiu nhnh so le vi nhau, trn mi nhnh c nhiu vt li lm, y l c im ring bit ca cnh bo t nm Phytophthora infestans so vi cc loi Phytophthora khc. Bo t phn sinh hnh trng hoc hnh qu chanh yn c nm nh pha nh bo t. Kch thc trung bnh ca bo t phn sinh l 22 - 32 x 16 24 m. Bo t phn sinh c hai kiu ny mm, ny mmgin tip khi nhit mi trng trong khong 12 - 180C, thch hp l 14 - 180C v ny mmtrc tip thch hp 20 - 240C. Sinh sn hu tnh to ra bo t trng, nhng ch xy ra trong iu kin rt lnh v ko di. cc nc c iu kin nhit i nng m cha tm thy giai on hu tnh trong chu k pht trin ca nm. Nm Phytophthora infestans c kh nng hnh thnh nhiu chng (race) khc nhau. Da trn l thuyt gen i gen (Flor, 1952), nm gm c 16 chng trong bao gm cc chng n v chng hn hp. Tuy nhin s lng chng nm thay i ph thuc vo khu vc sinh thi trng trt hoc mi nc khc nhau. ngha chnh ca vic xc nh chng nm l xc nh c mt ging khoai ty no nhim vi chng nm ny nhng
43
chng c chng nm khc, t tin hnh thay i c cu ging trong phm vi tn ti ca cc chng hoc tin hnh lai to ging chng chu bnh cho khu vc sinh thi . Nm Phytophthora infestans l loi nm k sinh chuyn tnh. Nm c kh nng pht trin trn mi trng nhn to c bit nghim ngt. Mi trng nui cy nm cn phi c antibiotic v nhit khong 14 - 180C. 8.3. c im pht sinh pht trin bnh Bnh mc sng pht sinh pht trin trong iu kin m cao v nhit thp. Nhit thch hp cho bnh pht sinh ban u vo khong 18 - 220C, nu m mi trng cao nhng nhit < 100C v > 280C th cng khng c kh nng xut hin bnh. m thch hp cho bo t nm ny mmv xm nhp vo cy phi t mc bo ho, m thch hp cho s pht trin ca bnh l 76%. Thi gian tim dc ca bnh t 2 - 11 ngy tu theo iu kin nhit v m . Trong iu kin thun li, bnh pht trin nhanh cy c th b li ton b trong vng 7 - 10 ngy. min Bc nc ta, v khoai ty ng xun nm trong phm vi thi tit thch hp cho bnh pht sinh pht trin. Bnh thng pht sinh pht trin t thng 11 n thng 4 nm sau. Mc pht sinh v pht trin bnh c lin quan nhiu ti c tnh ca ging khoai ty. Ni chung cc ging khoai ty u b bnh v ch khc nhau mc . Mt s ging khoai ty c nhp ni nh Cardia; ging khoai ty Php Ackesergen, ging Thng Tn u l nhng ging nhim bnh nng. Mt s ging khoai ty nhp ni t Trung tm Khoai ty quc t (CIP) bao gm LBR 1 - 2, LBR 1 -5, LBR 1-9, LBR1-12, LBR 1.13 v LBR 1.14 l nhng ging chng bnh mc sng. Giai on sinh trng khc nhau ca cy cng nh hng ti s pht sinh pht trin ca bnh. Thi k cy con c tnh chng bnh cao nht, thi k cy giao tn u hnh thnh c l giai on nhim bnh ca cy. S pht trin ca bnh cn chu nh hng ca phn bn, c bit l phn ho hc. Phn m lm tng mc nhim bnh, phn kali c tc dng tng tnh chng bnh ca cy. Ni t xu, trng v tng canh tc mng u to iu kin cho khoai ty nhim bnh nng. 8.4. Bin php phng tr nc ta, v khoai ty nm trn trong iu kin thun li cho s pht trin ca bnh. Mt khc do c im nm ly lan gy hi nhanh nn bin php phng bnh c bit c coi trng. K thut phng bnh cn tin hnh phi hp cc bin php canh tc ho hc - ging chng bnh sau y: - Chn ni t tt thch hp vi sinh trng ca cy, lung trng cao d thot nc, s lng thn trn 1 khm t 4 - 6. Bn phn cn i, bn lt l chnh, bn thc sm, c th tng thm tro v kali nhng ni t xu v ni bnh thng xy ra. - Theo di c th din bin ca cc yu t thi tit, tin hnh d tnh, d bo chnh xc, dng Boocdo 1% hoc Zineb 0,2 - 0,3% phun trc khi bnh xut hin. Theo di
44
cc t gi ma ng bc t trung tun thng 12 tr i phun thuc phng bnh khi thi tit c nhit thp v m cao ko di. Trng hp bnh pht sinh gy hi v iu kin thi tit thun li cho bnh pht trin mnh, cn s dng mt s loi thuc nh Dithane, Rhidomil hoc Alliette phun dit tr nm bnh. Trong qu trnh s dng thuc phi tun th nng v liu lng nh hng dn mi c tc dng. Ngoi ra, chn c kho trng, ct b thn, l 5 - 7 ngy trc thu hoch hn ch nm xm nhp vo c, nghin cu xc nh thnh phn chng nm trn c s tin hnh thay i c cu ging, dng cc ging chng chu bnh thch hp cho tng vng sn xut. 9. BNH GH SAO KHOAI TY [Spongospora subterranea (Wallr.) Lagerheim] Tn khc: S. solani Brunch S. subterranea f.sp. subterranea Tomlinson Erysiphe subterranea Wallr. Bnh gh sao khoai ty c pht hin u tin vo nm 1841 c, bnh cn c tn gi l gh bt khoai ty. Bnh phn b ch yu chu u, chu M, chu Phi, Nht Bn v Trung Quc chu . Bnh gy hi nghim trng nhng vng c kh lnh v m. Bnh l i tng kim dch thc vt i ngoi ca nc ta. Cy khoai ty nhim bnh thng sinh trng km, gim nng sut, cht lng c. 9.1. Triu chng bnh Bnh gy hi hu ht cc b phn ca cy trong sut thi k sinh trng v c giai on sau thu hoch. Nm gy bnh thng tn cng vo r v c non. Vt bnh trn r l cc chm nh mu nu en, sau vt bnh pht trin thnh cc vt sng nh c mu trng sa sau chuyn sang mu en, kch thc khong 1 - 10mm. Bnh nhim nng c th gy cht cy, trn thn v l cy bnh c cc vt m cht hoi mu nu. Trn c vt bnh ban u l cc vt m mu nu tm, thng xut hin phn mt c, v sau vt bnh pht trin v lin kt vi nhau c th chim ti 1/2 b mt c, to ra cc vt nt s x trn b mt c c hnh chn chim hoc hnh sao. Trn mp vt bnh ni g, nhng vt nt li ln, bn trong c cha khi ht mu nu nht l m bo t ca nm gy bnh. 9.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh do nm Spongospora subterranea (Wallr.) Lagerheim gy ra. Nm gy bnh thuc h Plasmodiphoraceae, b Plasmodiophorales, lp Myxomycetes.
45
Nm gy bnh l loi nm c sinh c cu to dng nguyn bo (Plasmodium). Bo t nm thng dnh vi nhau to thnh khi hnh trng hoc thon di, khng u n ging nh dng bt bin, mu vng nu, kch thc 19 - 85m khi bo t thng cha 1.000 - 1.500 bo t nh. Bo t nh c hnh nhiu cnh, ng knh 3,5 - 4,5m c vch ngn mng, mu nu vng. Phm vi nhit cho s xm nhim l t 12,5 - 200C, nhit thch hp l 12,5 - 150C, pH 4,7 - 7,6, lng ma khong 10mm lin tc trong 24 gi. m thch hp nm hnh thnh bc bo t l 95 - 100%. 9.3. c im pht sinh, pht trin ca bnh Bnh gh sao khoai ty pht trin mnh khi c nhit thp, m cao, khoai ty trng t c thnh phn c gii nng, pH thp. Nm gy bnh tn ti trn c ging v trn tn d cy bnh di dng bo t tnh. Bo t ca nm gy bnh trong t c th bo tn sc sng ti su nm v gi c sc sng qua b my tiu ho v tn ti trong phn ng vt. Nm gy hi chnh trn khoai ty v c chua. Trn cy c chua nhim bnh c cc triu chng sng r nh cy khoai ty. Mt s cy trng khc thuc h c nh t, c c dc, c di, thuc l di,..... l nhng k ch ph ca nm gy bnh. Nm gy bnh cn l mi gii truyn bnh virus nhn mp nh c khoai ty (Potato mop top virus - PMTV) v cc vt gh trn c cng to iu kin cho mt s nm gy bnh khc xm nhp nh nm Phytophthora v nm Fusarium. Ging khoai ty Trung Quc mn cm vi bnh. Ging chng bnh gm cc ging Gabriella v Albina. n lai to c cc ging chng bnh nh CP 1742, 66 619/4, JHT/A - 1214, U352, ...Ngoi ra cc ging CGN - 69 - 1 (Mexico/CIP), DTO - 33 (USA/CIP), Russet Burbank ca Th Nh K c kh nng chng bnh tt. 9.4. Bin php phng tr Nm gy bnh tn ti trong t nn phng tr bng bin php ho hc gp nhiu kh khn. Bin php phng tr c hiu qu tt nht l chn ging chng bnh, s dng ging sch bnh. Lun canh vi cy trng khc h, c bit l vi cy la nc. Khng t qu m, c bit trong giai on khoai ty hnh thnh c. X l t bng cch phi i, khng bn phn chung cha hoai mc. X l c ging nhit 550C hoc hot cht Fentin hydroxit v mt s hp cht cha km c tc dng hn ch bnh. Thuc tr nm Mancozeb, Cymoxanil c th hn ch c bnh. 10. BNH GH THNG KHOAI TY [Streptomyces scabies (Thaxter) Waksman and Henrici] Bnh ph bin cc vng trng khoai ty trn th gii. Bnh khng gy thit hi nghim trng n nng sut khoai ty nhng nh hng n cht lng c.
46
10.1.Triu chng bnh Triu chng in hnh trn c l cc vt m nh t, hnh trn c mu nu hoc nu , xung quanh vt bnh sn si. i khi, c th quan st thy cc vt si lm hnh nhn trn b mt c. Triu chng bnh thng th hin r vo thi k thu hoch c. 10.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Bnh gh thng khoai ty do x khun Streptomyces scabies (Thaxter) Waksman and Henrici gy ra. y l loi sinh vt gy bnh nm trung gian gia vi khun v nm, theo phn loi nm chng thuc nhm Nm Bt ton. Si nm nh mnh c hnh xon, khng mu. Bo t c sinh ra vi lng ln t si nm, bo t c hnh cu hoc hnh bu dc. Mt s ti liu cng b bnh l do vi khun hnh si gy ra. Nhit thch hp cho bnh pht trin l 20 - 220C. Streptomyces scabies tn ti trn cc tn d cy bnh trong t v gy hi cc b phn ca cy nm di mt t. Chng cn c th sng st qua b my tiu ho ca ng vt v tn ti trong phn ng vt. Bnh lan truyn qua c ging v qua nc ti. Bnh gy hi mnh nhng rung trng khoai ty c canh nhiu v lin tip. Bnh hi nng trong iu kin nhit m p, t kh, c bit l khoai ty trng chn t ct pha. S. scabies c phm vi k ch rng gy hi trn mt s cy trng nh c ci, c rt, c ci ,.....pH t ng vai tr quan trng trong s pht trin ca bnh. Bnh hi mnh trong iu kin pH t 5,5 - 7,5. C mt s loi tng t c th tn ti v pht trin pH thp hn c pht hin M. Ging chng bnh gm cc ging King Edward, Maris Piper, Desiree,. Cc ging khoai ty Trung Quc nhim bnh nng. 10.3. Bin php phng tr S dng ging chng bnh, ging sch bnh. Ly ging t nhng vng trng khoai ty khng b nhim bnh. Bo m m ca t trong sut qu trnh sinh trng ca cy, c bit l giai on khoai ty hnh thnh c cho n khi thu hoch. X l c ging v t trng trc khi gieo trng. S dng cc loi phn bn c axit m bo pH t 5,2. Lun canh vi cc cy trng khng phi l k ch ca Streptomyces scabies. 11. BNH HO VNG CY KHOAI TY [Fusarium oxysporum Schlecht.] Bnh ho vng l mt trong nhng bnh nguy him gy thit hi ln cc nc trng khoai ty nh Trung Quc, M, , Anh, Nam Phi, n , Australia,v.v...gy thit hi ti 30% sn lng khoai ty. nc ta, bnh ho vng ph bin khp cc vng trng khoai ty. T l bnh bnh qun t 1 - 3%, c bit c ni thit hi ti 40% nng sut khoai ty.
47
11.1. Triu chng bnh Bnh gy hi v tr gc thn, c r v c (V Triu Mn, 1972). gc cy, vt bnh mu nu hoc mu xm nht bao quanh gc, gy hin tng thi kh tp li, ct ngang phn trn m bnh thy b mch c mu nu xm, thng trn vt bnh c bao ph lp nm trng tha. Triu chng th hin trn cy lc u c mt vi l pha di kh ho vng loang l sau ton b l ho r vng cht gc. Trn ng rung bnh ho vng thng biu hin mt vi thn trong mt khm, nhng ni bnh nng c th c khm hoc c mt din tch nh b bnh ho cht li. giai on cy con b bnh thng d hnh kh ho, nhiu cy con b bnh cha th hin mu vng trn cy b ho cht nhanh chng. Ngoi ra, bnh cn gy hi c v mm c. C b nm xm nhp nhn b ngoi bnh thng nhng phn tht c c nhiu vng vn vng hoc nu bao quanh v n su vo trong c, khi gi l bnh thi kh c khoai ty. 11.2. Nguyn nhn gy bnh v c im pht sinh, pht trin bnh Nm Fusarium oxysporum Schlecht. c si a bo, mu sc tn nm mu trng pht hng, sinh sn v tnh to ra hai loi bo t ln v bo t nh. Bo t ln cong nh mt u thon nhn, mt u thon gy khc dng hnh bn chn nh, thng c 3 ngn ngang. Bo t nh n bo hnh trng, bu dc di hoc hnh qu thn c hnh thnh trong bc gi trn cnh bo t khng phn nhnh, trong khi bo t ln hnh thnh t cnh bo t phn nhnh nhiu, xp thnh tng. Nm cn sinh ra bo t hu hnh cu, mng dy mu nu nht, kch thc bo t ln 35 - 50 x 3,5 - 5,5m v bo t hu t 9 10 m. Nm pht trin thch hp nhit 25 - 300C. Bnh ph hi nng trong iu kin m v m. Trong iu kin nhit t 25 - 300C v m t qu cao kt hp vi cy sinh trng yu l iu kin nm xm nhp gy bnh. Nm Fusarium oxysporum l loi nm sng trong t v phn b rng ri trong cc loi t trng trt v t c, loi nm ny bao gm hn 100 dng chuyn ho v chng nm gy bnh ho i vi nhiu loi rau, chui, h tiu, cy h da v nhiu cy cnh khc (Nelson v cng s, 1981). Ngun bnh ca nm trong t l dng bo t hu, si nm v bo t ln phn b tp trung tng canh tc. 11.3. Bin php phng tr V nm sng tn ti trong t nn s dng thuc ho hc tr nm rt kh khn v t hiu qu. p dng bin php k thut canh tc bao gm lun canh khoai ty vi cy la, ng trong 2 - 3 nm nhng vng c mc bnh cao, hoc thm canh tng v i vi nhng ni c t l bnh thp. Ch ng h thng ti tiu, khng ti qu m v duy tr mt thch hp. C th s dng vi bt, tro bp kt hp vi cc ln vun to iu kin cy sinh trng tt. Trong giai on bo qun ging phi hp s dng thuc Benlat hoc Benlat - C vi mt s thuc phng tr vi khun gy thi c hn ch bnh c ging. Tng bc tin hnh nghin cu v chn to ging chng bnh.
48
12. BNH THN TH T [Colletotrichum nigrum Ell et Hals; Colletotrichum capsici (Syd.) Butler and Bisby] Bnh rt ph bin nhiu nc trn th gii, c bit l cc nc c kh hu nhit i. Bnh gy hi nng trn hu ht cc vng trng t nc ta. T l bnh nhng rung nhim bnh nng c th ln ti 70%. 12.1. Triu chng bnh Bnh c th hi thn, l, qu v ht, nhng hi ch yu trn qu vo giai on chn. Vt bnh ban u l mt m nh, hi lm, t trn b mt v qu, sau 2 -3 ngy kch thc vt bnh c th ln ti 1cm ng knh. Vt bnh thng c hnh thoi, lm, phn ranh gii gia m bnh l mt ng mu en chy dc theo vt bnh. Trn b mt vt bnh c nhng chm nh l a cnh ca nm gy bnh. Cc vt bnh c th lin kt vi nhau lm qu b thi, v kh c mu trng vng bn. Nm c th gy hi trn mt s chi non, gy hin tng thi ngn t. Chi b hi c mu nu en, bnh c th pht trin nng lm cy b cht dn hoc cy bnh c qu tng phn nhng qu t, cht lng km. 12.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh, pht trin bnh Bnh do hai loi nm Colletotrichum nigrum Ell et Hals v Colletotrichum capsici (Syd.) Butler and Bisby gy ra. Hai loi nm trn thng song song ph hi lm qu t b thi nhanh chng. a cnh ca nm C. nigrum ng knh t 120 280 m c nhiu lng gai en nhn nh, kch thc 55 - 190 x 6,5 - 65m bo t phn sinh hnh bu dc hoc hnh tr hai u trn, khng mu, n bo, kch thc 18 - 25 x 3 m. Cnh bo t phn sinh ngn hnh gy kch thc 20 - 50 x 25 m. nm C. capsici th a cnh c ng knh 70 100 m c lng gai mu nu sm, nh c mu hi nht c nhiu ngn ngang v di ti 150 m. Bo t phn sinh khng mu, n bo, hi cong hnh li lim, kch thc 17 - 28 x 3 4 m c git du bn trong. Bo t phn sinh ca hai loi nm ny ny mmtrong nc sau 4 gi, nhit thch hp cho nm gy bnh l 28 - 300C. Bnh pht trin mnh trong iu kin nhit cao, m cao. Bo t pht tn nh gi v nh cn trng. Bnh gy thit hi ln trong nhng nm ma nhiu. nc ta, bnh pht trin mnh vo thng 5 - 7 khi cy t ang thi k thu hoch qu. Bnh cn gy hi vo giai on sau thu hoch trong qu trnh bo qun v vn chuyn. nhng rung bn m nhiu, mt trng cao bnh nng. Ging t cha vi Hu v sng b nhim bnh nng hn cc ging ch thin v mt s ging Thi Lan nhp ni. Nm tn ti trn ht ging di dng si nm v bo t phn sinh v trn tn d cy bnh. Bo t phn sinh c sc sng cao, trong iu kin kh mc d tn d b vi trong t vn c th ny mmvo v sau.
49
12..3. Bin php phng tr Tiu dit ngun bnh. Dn sch tn d cy bnh, chn ht ging kho, sch bnh. X l ht ging vi nc nng 520C trong 2 gi hoc KMnO4 0,1% t 1 - 2 gi hoc vi cc loi thuc tr nm. Lun canh vi cy trng khc h. B tr mt trng thch hp. Dit cn trng hi qu. Khi bnh xut hin c th phun mt s loi thuc sau: Benlate 50WP 1 kg/ha; Topsin M 70WP 0,4 - 0,6 kg/ha; Score 250ND 0,5 lt/ha. 13. BNH M KH L HNH [Stemphylium botryosum W.] Bnh m kho l hnh l mt trong nhng bnh nguy him ph bin cc nc trng hnh vng chu v min Bc Vit Nam. Bnh c ghi nhn t nm 1978, gy hi trn hnh ty, hnh ta, ti cc vng Bc Ninh, M Linh - Vnh Phc, vng T Lc Hi Hng v cc vng khc c trng hnh. Hng nm, bnh gy tn tht nghim trng, c bit giai on hnh thnh c cui thng 11, thng 12, thng 1, thng 2 cho n khi thu hoch lm gim nng sut 15 - 25%. 13.1. Triu chng bnh Bnh xut hin vo cui thng 11, u thng 12 khi cy hnh thnh c. Bnh ch gy hi trn l, vt bnh u tin thng xut hin phn gia l bnh t trn cc vt nt t nhin ca l hnh. Nm xm nhp v lan rng ko theo thn l to thnh vt bnh hnh bu dc di, mu thm en, vng trn nn xm trng, sau 5 - 7 ngy l hnh gy gc gia v kh li. Chiu di vt bnh c th ko di 10 - 30cm. Tri m, sng m, trn b mt vt bnh xut hin mt lp nm mu en. Theo tc gi Hildebrend P.O v Subton J.C Vin INRA (Php - 1984) th bnh sng mai hnh ty do nm Peronospora destructor k sinh ln u, sau nm S. botryosum W. l k sinh th hai. Tuy nhin, cc kt qu nghin cu ca B mn Bnh cy - Trng i hc Nng nghip I - H Ni t nm 1986 n nay cha pht hin thy nm Peronospora k sinh gy bnh trn cy hnh ty vng ng bng sng Hng khi b bnh m kh. 13.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh, pht trin bnh Bnh m kh l hnh do nm Stemphylium botryosum W. gy ra thuc h Dematiaceae, b Moniliales, lp Nm Bt ton Deuteromycetes. Si nm a bo hnh tr, phn nhnh nhiu, c mu vng m n mu nu nht. ng knh si nm 2 9 m. Cnh bo t phn sinh a bo c dng hnh tr ngn, hi gp khc mu nu nht c kch thc 2 - 9 x 6 -7 m. Trn nh c nh 2 - 3 bo t phn sinh. Bo t phn sinh hnh c lc, hnh ht u khng u, a bo c 8 - 13 vch ngn ngang, ngn dc v ngn xin chia bo t thnh 9 - 14 t bo. Bo t c mu nu m hn cnh bo t v si nm. Vch t bo dy v c mu nu m. Bo t ny mmto ra ng
50
mm vi s lng 4 - 5 ng mm. Nm S. botryosum W. pht trin tt trn cc mi trng nhn to PDA, MA. Tn nm xp mu trng sau chuyn mu nu, mu en, hnh thnh nhiu bo t. Ngng nhit ti thch ca nm: 20 - 300C. Tuy nhin, nm c th tn ti v pht trin thang nhit t 5 n 330C. V vy, vng ng bng sng Hng bnh thng xut hin vo cui thng 11, u thng 12 ko di n thng 2, thng 3. Theo N.M. Pidopliko (1978) nm Stemphylium botryosum l loi a thc - k sinh trn 20 loi cy trng v cy di nh hnh ty, ti, hnh ta, sp l, khoai ty, c chua, c Medicago. Bo t phn sinh lan truyn nh gi, c bit trong cc t gi ma ng bc trn l hnh c cc vt n t nhin hoc do kh u l sinh l, bo t ny mmxm nhim thun li. Sau 4 - 5 ngy bnh lan khp cnh ng, ph hi tt c cc l k c l non, l ngn. S pht sinh, pht trin ca bnh trn ng rung ph thuc vo cc yu t: - Tui cy: bnh ch xut hin khi cy vo giai on hnh thnh c cho n khi thu hoch. - Thi tit; tri thiu nh sng, c sng m nh v nhit khong 22 - 250C. - Ging cy: cc ging ti ta, hnh ta, cy kiu, hnh hoa t nhim bnh hn cc ging hnh ty nhp ni v ging ti tu. - Mt trng v lng m bn c nh hng rt ln n s pht sinh ca bnh: trng dy, bn m nhiu, l c nhiu vt nt rt d b nhim bnh. 13.3. Bin php phng tr Cn p dng h thng tng hp qun l dch hi nhm hn ch s pht sinh ca bnh m bo nng sut cy hnh ty. - p dng y v ng n cc bin php k thut canh tc nh: thi v, cy con kho, trng ng mt , y nc nhng khng ng ngp theo phng chm chn m u kh. - Vic bn phn cn cn i v hp l vi phng chm nng u nh cui. Lng m bn lt chim t 2/3 n 3/4. C th thay th phn m ur bng phn bc hoai mc hoc nc gii. - Thng xuyn chm sc, ngt sm nhng l hnh ty b li hoc cc l b kh u hn ch xm nhp. - Dng lun phin v hn hp cc loi thuc sau y: + Topsin M 70WP (0,4 - 0,6 kg/ha) hay thuc Score 250ND (0,3 - 0,5 l/ha) phun 3 - 4 ln khi bnh mi chm n trc thu hoch. + Thuc Carbendas dng vi lng 1,2 kg a.i./ha, phun 3 - 4 ln t khi bnh mi chm n trc thu hoch hay Antracol 70WP (0,2 - 0,4%).
51
14. BNH THN TH HNH TY [Colletotrichum circinans (Berk.) Voglino] Bnh thn th hi hnh ty l bnh ph bin chu u, M, Trung Quc, n v Nht Bn, nhng nhn chung ti cc vng sn xut hnh ty trn th gii bnh gy hi nh. Vit Nam, bnh thn th c nghin cu t nm 1988 Bc Ninh, Hi Dng, H Ty, Vnh Phc. Bnh c th lm gim nng sut t 10 - 15%. 14.1. Triu chng bnh Bnh c th gy hi trong sut giai on sinh trng ca cy nhng hi mnh nht vo giai on pht trin c cho n khi thu hoch v bo qun. Nm gy bnh c th tn cng vo cc b phn ca cy. Triu chng bnh bin ng ph thuc vo nhit v m mi trng. Trn l vt bnh ban u c hnh bu dc, kch thc trung bnh 4 - 5 x 2 - 3mm, c mu sng trng, xung quanh c vin mu vng nht. Vt bnh u tin thng xut hin phn gia l, t gp ngn l. Sau vt bnh lan rng ko di theo chiu di ca l. Trn c v thn vt bnh c kch thc ln hn vt bnh trn l. Vt bnh c mu xm trng loang rng chim mt na, thm ch ln hn. Trn vt bnh xut hin rt nhiu chm en nh xp thnh vng ng tm m rng l cc a cnh ca nm gy bnh. Bnh pht trin mnh l kh xc, c d b thi v kch thc nh hn bnh thng. 14.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh thn th trn cy hnh do nm Colletotrichum circinans (Berk.) Voglino thuc h Melanconiaceae, b Melanconiales, lp Nm Bt ton. Giai on hu tnh cha c pht hin. Si nm a bo, phn nhnh c mu sc v kch thc thay i, khi cn non si nm khng mu, khi gi c mu sm. a cnh nm chm di lp biu b ca l, m c khi thun thc ph v m v l ra bn ngoi. Bo t phn sinh n bo, hnh bu dc nh, khng mu, hai u c hai git du, kch thc 14 - 30 x 3 6 m. Cnh bo t phn sinh hnh tr ngn, n bo, u trn xp xt nhau trong a cnh. Kch thc: 11,7 - 48 x 2,5 3 m. a cnh c nhiu lng gai mu ti v cnh bo t phn sinh xp xt nhau. Lng cng c t 0 - 3 ngn ngang di 80 315 m. Ph k ch ca nm l cy hnh ty, ti ta, ti tu, hnh l. 14.3. c im pht sinh pht trin Bnh thn th hnh ty thng gy hi mnh trong iu kin thi tit nng m. Trong kho bo qun khi nhit trn 200C, m cao bnh pht trin v ly lan nhanh. Trn ng rung bnh xut hin v gy hi v hnh sm hoc chnh v, c bit nhng nm c ma ng m hn, nhit 25 - 280C v trn nhng chn rung bn qu nhiu phn m ur khng cn i vi phn ln v kali.
52
Ngoi ra bnh thn th hnh ty cn d hin nhng cy hnh b bnh xon vng (OYDV), nu c hai bnh cng xut hin trn mt cy th bnh rt d ly lan v gim nng sut nghim trng. Khi nhit xung thp di 200C bnh khng pht trin. Nm thn th tn ti c hnh trn gin bo qun v trong tn d cy bnh nm trong t. Ging hnh Nht nhim bnh nng. 14.4. Bin php phng tr Lun canh vi cc cy trng khc h trong khong 2 - 3 nm nhng rung b bnh nng. Chn cy ging kho, trng ng mt 25 10 cm cho v sm. Bn lt 1 tn phn chung, 8 - 10 kg ure, 25 - 30 kg supe phosphat v 4 - 5 kg kali trn mt so Bc b. Ngoi ra c th bn thm 50 kg tro bp v vi bt hn ch cc bnh khc. Khi bnh mi pht sinh trn ng rung cn ngng ngay vic bn thm m ure, khng ti phn. Nn dng than hm ca v tru xay rc trn mt lung vi lng 5 - 10 kg/so v phun thuc Sumi - 8 vi nng 1/800 - 1/600, phun u v t m trn l v thn vi lng 1,2 - 1,5 kg thuc/ha v cc loi thuc tr nm nh Daconil, Rovral, Score, Aliette. 15. BNH PHN TRNG BU B [Erysiphe cichoracearum De Candolle] Bnh phn trng ph hi ph bin trn hu ht cc cy trng h bu b (bu, b xanh, da hu, da b, da chut ...). Bnh nh hng trc tip n qu trnh quang hp, lm rng l, cy sinh trng km, gim nng sut. 15.1.Triu chng bnh Bnh xut hin ph hi ngay t thi k cy con hi l, thn, cnh. Ban u trn l xut hin nhng chm nh mt mu xanh ho vng dn, bao ph mt lp nm trng xm dy c nh bt phn, bao trm tt c phin l. L bnh chuyn dn t mu xanh sang vng, l kh chy v rt d rng. Bnh nng lp phn trng xut hin trn c thn, cnh, hoa lm hoa kh v cht. Cy b bnh sinh trng yu, phm cht km (gim lng ng v axit amin) v phi thu hoch qu trc thi hn, nng sut km. 15.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh, pht trin bnh Nm gy bnh Erysiphe cichoracearum De Candolle thuc b Erysiphales, lp Nm Ti - l loi k sinh chuyn tnh, ngoi k sinh. Si nm bm dy c trn b mt l, to cc vi ht chc su vo trong t bo ht cc cht dinh dng. Giai on sinh sn v tnh Oidium ambrosiae Thiimen.
53
Cnh bo t phn sinh thng gc vi si nm, khng phn nhnh, khng mu. Bo t phn sinh hnh trng hoc hnh bu dc, n bo, khng mu, kch thc 4 - 5 x 5 - 7 m. V cui thi k sinh trng ca cy, trn l bnh rt him thy nm hnh thnh, cc qu th kn hnh cu, c lng bm n gin, nh, mu en, ng knh 80 140 m. Bn trong qu th cha cc ti (10 - 15 ti) hnh trng. Trong mi ti thng c hai bo t ti hnh bu dc, n bo, khng mu. Kch thc 12 - 20 x 20 28 m. Trong thi k cy sinh trng, bnh ly lan nhanh bng bo t nh khng kh v gi. Bo t phn sinh ny mmthun li nhit 20 - 240C v m khng kh cao. Tuy vy bnh vn c th pht trin c trong iu kin kh hn. Si nm v qu th bo tn trn tn d cy bnh. 15.3. Bin php phng tr phng tr bnh ny cn p dng cc bin php k thut canh tc; c bit ch thu dn sch tn d thn l bnh, tiu dit c di; s dng cc ging chng bnh. Phun thuc phng tr kp thi ngay sau khi pht hin bnh. Dng Benlat 0,01% hoc Topsin M. 0,1 % hay Anvil v cc loi thuc cha lu hunh. 16. BNH SNG MAI GI DA CHUT [Pseudoperonospora cubensis (Berkley et Curtis) Rostovtzev] Bnh c pht hin ln u tin Cu ba vo 1868. Sau pht hin thy Bc M, n nay ph bin hu khp cc nc trn th gii. 16.1. Triu chng bnh Bnh hi cc b phn l, thn cnh, thm ch c qu nhng hi l l ch yu. Trn l vt bnh lc du ch l nhng chm nh khng mu hoc mu xanh nht sau chuyn sang mu xanh vng n nu nht, hnh trn, a gic hoc hnh bt nh. Vt bnh thng nm ri rc trn l hoc nm dc cc gn l, vt bnh c gc cnh khng nh hnh. 16.2. Nguyn nhn bnh - c im pht sinh pht trin bnh Nm gy bnh Pseudoperonospora cubensis (Berkley et Curtis) Rostovtzev thuc b Peronosporales, lp Nm To. Si nm hnh ng, n bo, phn nhnh, nm len li gia cc t bo hnh thnh vi ht ht cht dinh dng v to cc cnh bo t phn sinh chui qua l kh ra ngoi. Cnh bo t phn sinh dng hnh cnh cy, phn nhnh kp khng u n, n bo, khng mu. nh nhnh nhn, un cong hnh cnh cung. Bo t phn sinh hnh bu dc hoc hnh trng, n bo, khng mu, v mng vi mt nm nh trn nh. Khi ri vo git nc bo t phn sinh ny mm v xm nhp qua l kh vo trong gian bo ca m cy k ch. Giai on hu tnh nm hnh thnh bo t trng hnh cu, mu vng, mng dy c nhiu cht dinh dng d tr, tn ti trn l v tn d cy bnh. Ngoi ra, si nm t tn
54
d thn l bnh l ngun bnh tn ti lu di cho cc v sau. Nm ny c nhiu dng chuyn ho khc nhau i vi tng loi k ch (bu, b, da b, da hu, da chut... v cc loi cy khc thuc h bu b). S pht trin ca bnh rt thun li khi c iu kin m cao (ma phn, ma nh, gi, sng) v nhit tng i thp thch hp. Trong iu kin c git nc, hoc m bo ho 100%, nhit 180C thi k tim dc ca bnh ch trong 5 gi. 16.3. Bin php phng tr Bin php tch cc phng tr bnh l tiu dit tn d thn l bnh, lm tt v sinh ng rung ngay sau khi thu hoch. Chn ging tt, ly ging t nhng rung khng bnh. X l ht ging bng thuc ho hc. Tin hnh phun thuc kp thi ngay sau khi bnh xut hin. 17. BNH L C R U [Rhizoctonia solani Kuhn; Fusarium solani (Mart) Appel & Wollned - Emened Snyder & Hansen] Bnh hi ph bin nhiu nc trn th gii. y l bnh hi chnh trn cy la v cy h u. Mc nhim nm Rhizoctonia solani khu vc nhit i l 40%. nc ta, bnh gy hi cc vng trng u thuc ng bng, trung du v min ni. Bnh c th ph hi trong sut thi k sinh trng ca cy nhng hi ch yu vo thi k cy con. Bnh hi nng lm cy con cht hng lot nn cn c gi l bnh chp rp cy con. Nm gy bnh c th ph hi cng vi loi nm khc nh Fusarium solani fsp. phaseoly. 17.1. Triu chng bnh Bnh hi vo thi k cy con mi mc gy ho v cht cy con. Vt bnh lc u ch l mt chm nh, mu en phn gc sau lan nhanh bao bc xung quanh c r lm c r kh tp li, cy gc xung v cht nhng thn l vn cn mu xanh. Trn vt bnh c lp nm mu trng xm. Vt bnh thi mc, c mu nu en ng v lan nhanh khi gp tri ma. 17.2. Nguyn nhn gy bnh Nm Rhizoctonia solani thuc nhm Mycelia sterilia. Nm R. solani l nguyn nhn ngn cn s ny mmv gy bnh cy con. Si nm k sinh c mu vng v khi gi chuyn dn sang mu nu. Si nm mnh 4 12 m t s chiu di trn rng l 5/1. Si nm phn nhnh gc bn phi v c ngn cui cng. Hch nm dng ht d mu nu n en. Nm Fusarium solani (Mart) Appel & Wollned - Emened Snyder & Hansen thuc lp Nm Bt ton. Tn nm c mu trng n mu kem, si nm mnh v xp, c bit loi nm ny c cc git nc cha y cc bo t phn sinh trn cc nhnh di ca cnh bo t phn sinh. Bo t nh gm 1 - 2 t bo hnh oval, hoc elip, hoc bu dc, khng mu c kch thc 8 - 16 x 2 - 4 m. Bo t ln khng mu c v dy gm 3 n 4 ngn,
55
kch thc 4 - 100 x 5 8 m c hnh thnh nhiu trn cc cm cnh bo t phn sinh mu kem. T bo trn nh thng ngn, trn hoc cong. 17.3. c im pht sinh, pht trin bnh Bnh pht trin thun li trong iu kin nhit 28 - 250C, m t cao, nng lnh tht thng. c bit trong iu kin nh knh bnh pht trin mnh. Bnh cng ph hi mnh trn nhng chn rung trng, ng nc, t trng b ng vng sau khi ma. Ngun bnh tn ti ch yu trong t v trn tn d cy trng di dng hch nm, si nm v bo t phn sinh, nm Fusarium solani c th tn ti trn ht ging t lan truyn sang cy con. T l ht nhim nm gy bnh c th ln ti 29%. Nm gy bnh c phm vi k ch rng gy hi trn nhiu loi cy trng c ngha kinh t nh cc loi u , c chua, khoai ty, ng, la, cy dc liu... Nm gy bnh c th sng hoi sinh trong t trn cc tn d cy trng. 17.4. Bin php phng tr Lun canh vi la nc 2 - 3 nm hn ch tch lu ngun bnh trong t. Cy su chn vi hch nm, ba t k, i, bn vi tiu hu ngun bnh trong t. Chn ht ging kho, sch bnh. Gieo trng ng thi v, khng gieo qu su, mt va phi. Ph vng sau khi ma v xi xo kp thi, vun lung cao, thot nc tt. Bn lt phn chung hoai mc kt hp vi bn vi. Bn thc sm ln v kali. X l ht ging trc khi gieo v phun thuc phng tr khi bnh xut hin. C th dng cc loi thuc sau: Ridomil MZ 72WP 2,5 - 3,5 kg/ha. Topsin M (50 - 70WP) 50 100g thuc/100 lt nc, Rovral 50WP 0,1 - 0,2%. C th s dng ch phm sinh hc Trichoderma phng tr bnh. 18. BNH G ST U [Uromyces appendiculatus (Pers.) Unger; U. phaseoli (Pers.) G.Wint] Bnh ph bin trn cc vng trng u trn th gii v gy hi mnh trn cc vng nhit i v cn nhit, nc ta bnh gy hi ph bin trn mt s cy trng thuc h u. Thit hi do bnh gy ra khong 8 - 30% cc ging mn cm, c th ln ti 100% nu cy b nhim bnh vo giai on sm. 18.1. Triu chng Bnh hi l l ch yu nhng vt bnh c th xut hin thn, qu v cc b phn khc ca cy. Vt bnh ban u l cc chm nh mu vng trong, sau vt bnh pht trin to thnh cc ni mu vng nu sau chuyn sang nu , xung quanh c qung vng. l
56
cc bo t h ca nm gy bnh. Kch thc nm c ng knh khong 1 - 2mm ph thuc vo iu kin ngoi cnh v mn cm ca ging. Cc bo t h thng xut hin nhiu mt di l, khi bnh nng vn c th quan st thy bo t mt trn l, thn v trn qu. 18.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh do nm Uromyces appendiculatus (Pers.) Unger gy ra, nm bnh thuc b Nm G st Uredinales, lp Nm m (Basidiomycetes). Nm gy bnh l k sinh chuyn tnh gy hi trn mt s cy trng thuc h u nh cc loi u rau Phaseolus spp., v u ly ht nh Vigna spp. vng n i, nm c chu k pht trin hon ton gm 5 giai on bo t, bo t ny mmtn cng vo cy di thuc h u trn ng rung. T , hnh thnh bo t ging (Spermagonia) mu trng tp trung thnh cm nh trn l bnh t c s lai cho gia cc bo t khc gii tnh v hnh thnh bo t xun (Aecia) c mu trng. Bo t xun (Aeciospore) c hnh elip c kch thc 18 - 33 x 16 24 m. T bo t xun ca nm gy bnh tn cng vo cy u v hnh thnh bo t h (Uredinia) mu nu bn trong c cha cc bo t h (Urediniospore) hnh oval c mu nu vng, c gai nh. Bo t h phn tn ly lan trn ng rung, giai on bo t h c th lp li nhiu ln ph thuc vo iu kin ngoi cnh. Khi gp iu kin khng thun li hoc vo cui giai on sinh trng ca cy trn vt bnh c th hnh thnh bo t ng (Telia) mu en. Bo t ng (Telliospore) n bo hnh oval hoc hnh cu c nm, v dy, kch thc 24 -35 x 20 29 m. Bo t ng ng vai tr l ngun bnh bo tn cho v sau. Nm gy bnh l loi nm rt a dng v mt sinh hc. Trn th gii, ngi ta xc nh c 250 chng nm vi c tnh khc nhau. M, ngi ta dng 19 ging u ch th phn bit 20 chng U. appendiculatus gy bnh. Nhit thch hp bo t h ca nm ny mml 18 - 220C, thi k tim dc khong 7 ngy nhit 240C v 9 ngy nhit 160C. Nhit di 150C v trn 320C bnh ngng pht trin. 18.3. c im pht sinh pht trin bnh Bnh pht trin mnh trong iu kin nhit n ho, m cao. Bo t h lan truyn qua khng kh, nh gi pht tn i rt xa. Ngoi ra nc ma, nc ti, dng c canh tc, cn trng gy hi trn ng rung, ngi v gia sc cng c th l con ng lan truyn bnh. Ngun bnh tn ti dng bo t ng ( vng n i), bo t h v si nm tim sinh vng nhit i. Bnh gy hi mnh trn cc loi u rau nh u cve, u a, u trch, u b. Ngoi ra bnh cn gy hi trn mt s loi u ly ht nh u xanh, u en, u Cc th nghim v nh hng ca mc bn m v mt trng n s pht trin ca bnh (Panse v cng s, 1997) cho thy bn m nhiu, khng cn i bnh pht trin mnh. Mt trng hp l 71.000 cy/ha l thch hp nht. Trng xen u vi ng c th hn ch c bnh.
57
Hu ht cc ging u mang gen chng chu mt vi chng nm gy bnh, nhng rt t ging u c th chng chu c nhiu chng nm gy bnh. Ging chng chu TioCanela - 75, Newport (M) c th chng c 53 chng nm gy bnh. 18.4. Bin php phng tr Dn sch tn d cy bnh ngay sau khi thu hoch, lun canh vi cy trng khc h, nhng rung b bnh nng cn lun canh vi la nc. Lm sch c di, bn phn hp l, ln lung cao, thot nc tt trnh ng ngp v hn ch bnh ly lan. Chn ging chng bnh, s dng ngun ging sch bnh. Khi bnh pht sinh c th phun thuc ho hc sau Baycor 25WP (0,15 - 0,25kg a.i/ha); Bayleton 25EC 400 - 500 g/ha; Bayphidan 250EC 0,1%; Score 250 Oxycarboxin; Mancozeb; Bitertanol c th hn ch c bnh. Phng tr sinh hc: s dng vi khun i khng Bacillus subtilis isolate B206 v Athrobacter sp. B138 c th gim c bnh. 19. BNH THN TH U [Colletotrichum lindemuthianum Sacc. et Magn.] Bnh thn th u c pht hin u tin chu u. Hin nay, bnh rt ph bin cc vng trng u trn th gii. Bnh gy hi mnh nhng vng c kh hu nng m. nc ta bnh gy hi trn cc vng trng u v ph hi hu ht cc loi u nh u cve, u vng, u trch, u b, u a. 19.1. Triu chng bnh Bnh c th ph hi t giai on ny mm cho n khi thu hoch. Trn l mm vt bnh c hnh trn, mu nu en, hi t v lm. Vt bnh trn thn c hnh thoi di, hi lm c mu nu . Bnh nng cy con c th cht rp. Trn l tht, vt bnh thng gy hi phn gn l v phin l st gn, vt bnh c hnh trn hoc khng nh hnh c mu nu, xung quanh vin nu . Trn vt bnh c cc chm en nh li ti l cc a cnh ca nm gy bnh. Vt bnh c th lin kt vi nhau lm l b chy, kh v d rng. Vt bnh trn cung l v thn cnh thng ko di, c mu nu sm, hi lm, bnh c th gy hi hoa lm hoa d b rng. Trn qu, vt bnh c hnh bu dc hoc hnh trn, c mu nu vng, hi lm, xung quanh c vin nu . Trn vt bnh hnh thnh nhiu a cnh xp theo vng trn ng tm hoc xp ln xn. Nm gy bnh c th gy hi c ht, trn ht vt bnh l cc chm nh mu nu hoc mu en.
58
19.2. Nguyn nhn gy bnh Nm gy bnh l Colletotrichum lindemuthianum Sacc. et Magn., thuc h Melanconiaceae, lp Nm Bt ton. Giai on hu tnh l Gloeosporium lindemuthianum thuc lp Nm Ti. Si nm a bo, phn nhnh, c mu nu nht. a cnh ca nm gy bnh c lng gai mu en, a bo, c t 1 - 4 ngn ngang, kch thc 40 - 110 x 4 6 m. Cnh bo t phn sinh khng mu, ngn, n bo. Bo t phn sinh khng mu n bo, hnh bu dc, thng hoc hi cong, kch thc 10,5 - 23 x 3,5 - 6,5 m. Nm tn ti ch yu dng si nm tn ti trn ht ging v trn tn d cy bnh. Si nm c th tn ti trong ni nh v trong phi ht thi gian khong 2 nm. Trn tn d cy bnh nm trong t si nm c th tn ti trn 1 nm. Bo t phn sinh ca nm gy bnh lan truyn qua gi ma, nc ti, xm nhp vo cy trc tip hoc qua vt thng c gii. Bo t phn sinh ny mmtrong git nc c th hnh thnh 2 - 4 ng mm. 19.3. c im pht sinh pht trin bnh Bnh ph hi mnh trong iu kin m khng kh cao trn 80%, nhit 16 200C. Bo t nm ny mmtrong phm vi nhit 4 - 340C, thch hp nht nhit 22 230C. Trong iu kin nhit v m thun li thi k tim dc ca bnh l 4 - 7 ngy. nc ta, bnh thng pht sinh mnh trn nhng chn rung trng, thot nc km. 19.4. Bin php phng tr S dng ging chng bnh, ging sch bnh. Ly ging t nhng rung khng b nhim bnh v t cc cy kho, sch bnh. X l ht ging bng thuc ho hc. Dn sch tn d cy bnh, em t hoc chn su, cy su vi lp tn d cy bnh, bn phn cn i. Thc hin lun canh 2 - 3 nm vi cy trng nc nhng chn rung b nhim bnh nng. Vun lung cao thot nc tt, bo m mt trng thch hp. Khi bnh chm xut hin cn phun thuc ho hc: Zineb 80WP 0,4%; Daconil 50WP v 75WP nng 0,125 - 0,250%. 20. BNH M VNG XU HO, BP CI [Alternaria brassicae (Berk.) Sacc.] y cng l mt bnh hi rt ph bin trong cc vng trng bp ci cc nc trn th gii v nc ta. Bnh c th ph hi t giai on cy con, cy cun bp v trn nhiu loi cy h thp t khc. 20.1. Triu chng bnh Trn cy con, vt bnh thng xut hin trn l s v thn non, mu en, hnh trn hoc hnh bt nh, bnh nng lm cy cht. Trn cy ln, vt bnh hnh thnh trn l hnh trn, c nhiu vng ng tm mu nu nht hoc nu sm, xung quanh c th c qung vng. Vt bnh ln, ng knh c
59
khi n 1cm, nhiu vt bnh c th lin kt vi nhau thnh hnh bt nh. Khi gp tri m t, trn mt vt bnh thng hnh thnh mt lp nm mc mu en. Bnh c th xut hin c giai on sau thu hoch, trong thi k vn chuyn v bo qun bp ci trong kho lm l bp thi hng. 20.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Nm gy bnh l Alternaria brassicae (Berk.) Sacc. thuc b Moniliales, lp Nm Bt ton. Trn m bnh c lp nm mc en, l m cnh bo t phn sinh v bo t phn sinh. Si nm a bo, phn nhnh mu vng nu. Cnh bo t phn sinh ngn, a bo, mu nu nht, thng hoc un khc, khng phn nhnh, mc thnh cm hoc ring l. Bo t phn sinh a bo, c nhiu ngn ngang v ngn dc, nu nu nht, hnh tri lu n c vi di, kch thc khong 60 - 140 x 14 18 m. Nm gy bnh l loi bn k sinh, xm nhp vo cy qua vt thng sy st v qua vt hi ca cn trng. Nm tn ti trn tn d l bnh v trn ht ging dng si nm v bo t phn sinh. Bo t phn sinh lan truyn nh gi, nc ma, nc ti, cn trng, dng c v con ngi qua qu trnh chm sc. Bnh pht sinh pht trin thun li trong iu kin m t ma nhiu, nhit khong 250C. Bnh ph hi mnh trn nhng rung ci bp thp trng, ng nc, mt trng dy, nht l cc v trng mun v cc ging chn mun. Hu nh cha c ging bp ci no c tnh chng bnh. Nm bnh ph hi qu ging, si nm c th n su ti phi ht lm ht lp. 20.3. Bin php phng tr Sau khi thu hoch cn thu dn sch tn d thn l bnh trn rung em tiu hu. Ly ging t cy v rung khng b bnh. Qu ging phi kh cn p ly ht ngay. Trong thi k cy sinh trng cn ngt ta l gi, l b bnh, ti nc va phi, ln lung cao trnh ng nc trn rung. Khi bnh chm pht sinh cn phun thuc phng tr kp thi, c th phun dung dch Zineb 80WP; Rovral; Kasuran 50WP. Ht ging trc khi gieo cn c x l bng nc nng 500C trong vng 20 - 25 pht. 21. BNH SNG MAI RAU DIP, X LCH [Bremia lactucae Regel] Bnh hi ph bin trn cc vng trng rau dip, x lch. Bnh c th xut hin ngay t giai on cy con v ph hi sut thi k sinh trng ca cy. 21.1. Triu chng bnh
60
Biu hin c trng ca triu chng bnh trn l l to nhng vt m mu xanh trong hoc xanh vng, dng hnh bt nh hoc hnh nhiu cnh do gii hn bi gn l. Trn vt bnh mt di phin l thng hnh thnh mt lp nm mc mu trng xm. l cnh bo t phn sinh v bo t phn sinh ca nm gy bnh. Bnh ph hi trn thn v cung hoa gy ra s bin dng v hu hoi m t bo b bnh. 21.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Nm gy bnh Bremia lactucae Regel thuc b Peronosporales, lp Nm To. Si nm khng mng ngn, khng mu, phn nhnh, thng pht trin bn trong m bo cy k ch, to vi ht ht cht dinh dng v hnh thnh cc cnh bo t phn sinh chui qua l kh ra ngoi. Cnh bo t phn sinh n bo, khng mu, m nhnh chc i, nh nhnh phnh rng c nhiu mu li kiu rng kh. Bo t phn sinh n bo, khng mu, hnh trng hoc hnh bu dc. Giai on sinh sn hu tnh, nm hnh thnh nhiu bo t trng hnh cu, mu nu nm trong t bo m bnh. Nm ny c nhiu ni sinh hc khc nhau, thay i tnh c v tnh gy bnh. Bnh pht sinh pht trin ph hi mnh khi c iu kin git nc, git sng v nhit thp. S hnh thnh bo t thun li khi c m khng kh trn 96% v nhit di 190C. Bo t c th ny mm phm vi nhit t 00C n 310C. Ngun bnh bo tn ch yu dng bo t trng v si nm trn tn d cy bnh. Ht ging b nhim bnh cng l mt v tr bo tn ngun bnh quan trng. 21.3. Bin php phng tr bnh - Gieo cc ging chng bnh. Ht ging chn t rung v cy khng bnh; phi kh v x l ht ging trc khi gieo. - Thu sch tn d l bnh ngay sau khi thu hoch. - Thc hin lun canh vi cy trng nc 2- 3 nm, khng trng lin tip vi cy trng v phm vi k ch ca nm - Trong thi k cy sinh trng ti nc va phi trnh ng trn rung. - Khi bnh chm pht sinh cn kp thi phun thuc phng tr; c th dng Aliette 80WP; Ridomil 68WP; Carbenzim 500FL. 22. Bnh sng mai hi ci bp [Peronospora brassicae Regel] Bnh hi ph bin trn cc vng trng rau h thp t. Bnh c th xut hin ngay t giai on cy con v ph hi sut thi k sinh trng ca cy.
61
22.1. Triu chng bnh: Biu hin c trng ca triu chng bnh trn l l to ra nhng vt m mu xanh trong hoc mu xanh vng, dng hnh bts nh hoc nhiu cnh do gii hn bi gn l. Trn vt bnh mt di phin l hnh thnh mt lp nm mc mu trng xm. l cnh bo t phn sinh v bo t phn sinh ca nm gy bnh. Trn thn v cung hoa bnh gy ra s bin dng v hu hoi m t bo b bnh. 22.2. Nguyn nhn gy bnh: Nm gy bnh Peronospora brassicae Regel thuc b Peronosporales, lp Nm Trng. Si nm n bo, khng mu, phn nhiu nhnh, thng pht trin bn trong m t bo cy k ch, to vi ht ht cht dinh dng v hnh thnh cc cnh bo t phn sinh chui qua l kh ra ngoi. Cnh bo t phn sinh n bo, khng mu, m nhnh chc i, nh nhnh cong, nhn. Cnh bo t phn sinh n bo, khng mu, hnh trng hoc hnh bu dc. Giai on sinh sn hu tnh nm hnh thnh nhiu bo t trng (oospore) hnh cu, mu nu nm trong t bo m bnh. Nm ny c nhiu ni sinh hc khc nhau lm thay i tnh c v tnh gy bnh. 22.3. c im pht sinh pht trin: Bnh pht sinh pht trin ph hi mnh khi c iu kin git nc, git sng v nhit thp. S hnh thnh bo t thun li khi c m khng kh trn 95% v nhit di 19 C. Bo t c th ny mm phm vi nhit t 10 250C.
0
Ngun bnh bo tn ch yu dng bo t trng v si nm trn tn d cy bnh. Ht ging b nhim bnh cng l mt v tr bo tn ngun bnh quan trng. 22.4. Bin php phng tr: - Gieo trng cc ging chng bnh. Ht ging chn t rung v cy khng nhim bnh. Phi kh v x l ht ging trc khi gieo. - Thu dn sch tn d l bnh ngay sau khi thu hoch. - Thc hin lun canh vi cy trng nc t 2 3 nm, khng trng lin tip vi cy trng l phm vi k ch ca nm. - Trong thi k cy sinh trng, ti nc va phi trnh ng nc trn rung. - Khi bnh chm pht sinh cn kp thi phun thuc phng tr. C th dng Aliette 80WP nng 0,25 0,3%; Daconil W75 (0,1 0,2%); Benlate 50WP (1 kg/ha); Rhidomil 72MZ 0,2%.
62
23. BNH SNG R CI BP [Plasmodiophora brassicae Wor.] Bnh sng r gy hi ci bp v mt s cy h hoa thp t. c bit, cc vng c kh hu mt, lnh chu u, chu c, chu M v mt s nc chu nh Nht Bn thng b hi nghim trng. nc ta, bnh t ph bin. 23.1. Triu chng bnh Bnh hi b phn r v gc thn nm su trong t to ra u sng ni cc sn si, xut hin tng on hoc ko di c r. Cc u sng lc u c mu sc tng t nh mu r cy, b mt nhn, bn trong rut trng v cng. Sau mt thi gian u sng v r chuyn sang mu nu, thi mc. Sau khi r b h hi v l chuyn sang vng, dy th, l mt nhn bng, cy cht ho dn. Bnh sng r c th ph hi trn 100 loi cy trng v cy di trong h hoa thp t. T bo b bnh ln gp 3 - 4 ln t bo r cy bnh thng. 23.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Nm gy bnh Plasmodiophora brassicae Wor. l loi nm ni k sinh chuyn tnh. C quan sinh trng ca nm l nguyn sinh bo Plasmodium. Qu trnh pht trin ca nm hu nh ch tin hnh trong t bo r cy k ch v to thnh v s bo t tnh trong t bo r cy giai on cui cng. Bo t tnh hnh cu, n bo, khng mu, v dy, b mt nhn, kch thc trung bnh 3,3 - 3,9 m. Khi u sng r thi mc s gii phng bo t tnh ri vo trong t. V vy, ngun bnh lu truyn t nm ny sang nm khc l bo t tnh bn trong r cy bnh nm trong t. Bo t tnh lan truyn nh nc ma, nc ti v trong qu trnh cy, ba, vun, xi t. Khi gp iu kin thun li, nhit khong 16 - 190C, m trn 75% bo t tnh nhanh chng ny mmhnh thnh cc bo t ng xm nhim qua lng ht r, u chp r hoc qua ch mc ra cc r ph xm nhp vo r cy bp ci mi. Tip t bo r b kch thch, sinh sn ri lon, tng s lng v kch thc dn n hnh thnh cc u sng trn r cy bnh. Thi k tim dc ca bnh khong 9 - 10 ngy. Nm c th xm nhp vo r trong sut thi k sinh trng ca cy, nhng thi k cy non l giai on d xm nhp v ph hi mnh. S xm nhim, ly bnh ca nm cn ph thuc vo s lng bo t tnh tn ti trong t. Lng xm nhim ti thiu ca bnh l 200.000 bo t bnh mi pht sinh mnh. Nm sng r ci bp pht trin mnh trong iu kin t chua pH 5,4 - 6,5, t m t, m tng i cao. Trong iu kin , qu trnh xm nhim hon thnh trong 18 gi. V vy, t trng, m thp, t qu chua v c nhit thch hp 19 - 250C bnh pht sinh ph hi mnh.
63
23.3. Bin php phng tr phng tr bnh cn chn lc ging v p dng cc bin php k thut canh tc, c bit l vic ci to t trng. S dng v chn lc ging lnh mnh, khng b bnh em trng ra rung sn xut. t vn m v rung sn xut phi cao ro. Chn t trung tnh hoc hi kim trng. Nu t nhim bnh c th x l t vn m trc khi gieo ht 10 ngy bng Focmol 3% ti 5 - 10 lt/m2, bn vi bt vo t. Bin php tch cc nht l bn vi thch hp vn m v rung sn xut i tr ci bin chua ca t ti gii hn trung tnh - kim. C th bn vi vi bt ri u trc khi trng cy con, sau ba, cy lung. C th bn vi trc tip vo hc (50 100g/hc) trc khi trng hoc ti nc vi 8 - 15% vo gc cy sau khi trng ra rung. Thc hin lun canh, khng trng ci bp v cc loi hoa thp t k tip nhau lin tc nhiu nm trn mt rung. Khi thy bnh xut hin cn nh c gc r em t hoc vi su trong cc h c vi bt dit tr ngun bnh. 24. BNH THI HCH CI BP [Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) De Bary] Bnh thi hch ph hi rt ph bin trn 160 loi cy thuc 32 h khc nhau nhng ch yu l ci bp, c rt, u trng, khoai lang, v.v... Cy ci bp c th b bnh t giai on cn non, nhng bnh ph hi ch yu vo thi k cun bp tr i lm cy cht, bp ci thi kh. 24.1. Triu chng bnh Cy con b bnh, gc thn st mt t b thi nhn lm cy cht gc trn rung. Trn cy ln, vt bnh thng bt u t cc l gi st mt t v gc thn. trn thn vt bnh lc u c mu vng nu, nu tri m t ch b bnh d b thi nhn nhng khng c mi thi, nu tri kh hanh, ch b bnh kh teo c mu nu nht. Khi ct ngang thn thy lp v v lp g c mu nu sm. Cung l v phin l b bnh c mu trng ng nc, thng lan t ra mp l vo trong. Khi tri m t l bnh d b thi, rch nt, cc l khc b vng dn. Bnh lan rng ln bp ang cun lm bp ci thi t ngoi vo trong, n dn cy cht kh trn rung. c bit trn b mt hnh thnh lp nm mu trng xen ln nhiu hch nm mu en nu hnh dng khng u bm cht trn . n giai on ny bp ci rt d b gc trn rung. 24.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Bnh thi hch ci bp do nm Sc/erotinia sclerotiorum (Lib.) De Bary gy ra. Nm ny thuc h Scloerotiniaceae, b Helotiales, lp Nm Ti. Hch nm l mt giai on bt buc trong chu k pht trin ca nm. Khi gp iu kin thun li hch nm ny mmhnh thnh qu th a.
64
Qu th a hnh loa kn hoc hnh phu dt, ng knh 2 - 8 mm, c cung di hay ngn tu thuc v tr hch nm nm trong t su hay nng. Qu th mu nu hng hoc mu hng nht, cung c mu nu sm hoc nu en. Ti hnh tr di, khng mu, kch thc 111,4 - 128 x 5,2 - 6,5 m bn trong c cha 8 bo t ti hnh bu dc, n bo khng mu, kch thc 11,7 - 16,9 x 3,9 - 5,2 m. ny mmhch nm phi ht mt s lng nc nht nh cng nh i hi nhit tng i thp. V vy, trong iu kin ma nhiu, lin tc thng to iu kin thun li cho hch nm ny mmto nhiu qu th. Bo t ti hnh thnh thun li trong iu kin m cao v nhit 18 - 240C. Bo t ti c th ny mmtrong phm vi nhit kh rng t 2 - 330C. Si nm sinh trng thun li nhit 15 - 250C (cht nhit 480C trong 3 pht), m khng kh thch hp trn 85% v pH 5 - 8. Qu trnh xm nhp ca nm vo cy tin hnh thun li nhit 19 - 240C. V vy, bnh thng ph hi ci bp t thng 11 n thng 4 nm sau nht l thi k cy bt u cun bp n thu hoch. Ngun bnh ch yu bo tn l dng hch nm ri rng trong t sau thu hoch, c th tn ti nhiu nm nhng nu b vi su 6 - 7cm trong t ch bo tn sc sng trong 1 nm. Bo t ti nh gi lan truyn. Khi c iu kin thun li ny mmxm nhp vo cc l gi, xuyn qua t bo biu b hnh thnh si nm, tit ra enzym Pectinaza phn gii m t bo. Si nm pht trin thnh tn nm lan rng trong v b mt k ch. Ngoi gi th nc ma v nc ti cy l nhng con ng truyn lan bnh i xa. Ngun bnh bo tn ch yu cho cc v sau l dng hch nm v si nm trn tn d cy bnh. 24.3. Bin php phng tr Thu dn sch tn d cy bnh em t hoc tiu hu. Cy lt t su vi lp hch nm. Khi su 20cm hch nm d cht v kh ny mm. Do nm c phm vi k ch rng nn cn p dng bin php lun canh vi cy trng mi nh la nc cch ly k ch, ng thi hch nm s b thi cht khi t rung ngp nc mt thi gian di. Khi lm t trng ci bp c th bn Cyanamit canxi c tc dng tiu dit qu th nm. Ci bp nn trng vi mt va phi, khng nn bn nhiu phn m, ln lung cao, c rnh thot nc. Khi bnh chm pht sinh cn kp thi ta b l gi, l vng, nu cn thit nh b c cy bnh, kt hp bn vi bt vo gc v lung ci bp 500 - 600kg/ha v phun thuc ho hc phng tr bnh. Khi bnh chm pht sinh cn kp thi phun thuc phng tr. C th dng Aliette 80WP; Ridomil 68WP; Carbenzim 500FL.
65
Chng III BNH NM HI CY N QU
1. BNH SO CY C MI [Elsinoe fawcettii Bil. et Jenk.] 1.1. Triu chng bnh Trn l non, vt bnh ban u l mt im nh mu vng, dng git du hi ni g, vt bnh to dn mu hng nu, xung quanh c qung vng hp. Vt bnh thng li ln hnh chp, ni ln trn b mt l, mt di l hi lm vo. Vt bnh c th nm ring r hoc ni lin nhau. Vt bnh thng ho bn v kch thc thng nh hn 3mm. Khi bnh nng phin l b bin hnh, co m hoc nhn nheo, cn ci. Trn thn cnh vt bnh thng ln hn, nm ri rc hoc dy c, lm cnh kh cht hoc thc y cc chi nch. Cn trn bu hoa vt li mu xanh nht hoc mu xm, dng hnh bt nh, bnh nng lm bu hoa d rng. Trn qu non vt bnh ni g nh ln hnh chp nhn, mu nu vng, vt bnh ho bn, phn tn hoc ni lin nhau thnh tng m. Qu b bnh d hnh, nh, v dy, khng n su vo trong. 1.2. Nguyn nhn gy bnh Nm Elsinoe fawcettii Bil. et Jenk. thuc lp Nm Ti. Qu th bu hnh thnh xung quanh vt bnh gi hnh cu hi dt hoc hnh bt nh, ng knh 80m mc ring l hoc thnh nhm. Bn trong qu th c t 1 - 20 ti, hnh gy hoc hnh trng, kch thc t 12 -16 m. Bo t ti hnh thon di hi cong, kch thc 10 - 12 x 5 m, c 1 - 3 vch ngn, thng co li vch gia, na trn bo t hp v ngn hn na di. Giai on hu tnh ny c Bilancourt v Jenkins m t t nm 1936. Giai on v tnh ca nm l Elsinoe fawcettii c m t t nm 1925. Lp nm mu hng nht hnh thnh trn vt bnh l cnh v bo t phn sinh c hnh thnh trong a cnh (Acervulus). Cnh bo t phn sinh hnh tr, u dt gm 1 - 3 t bo, kch thc 12 - 22 x 3 - 4 m. Bo t phn sinh hnh bu dc hoc hnh trng nm ring r hoc thnh chui ngn, kch thc 6 - 8,5 x 2,5 - 3, 5 m, thng c hai git du hai u. Hnh dng v kch thc bo t thay i ty theo c quan b bnh, ty ging cam, qut v iu kin kh hu,... Nm sinh trng thch hp nhit 15 - 230C, nhit ti a trn 280C. Nm tn ti trong m k ch, gp iu kin thch hp hnh thnh bo t phn sinh, lan truyn nh gi v nc. Nm xm nhp trc tip hoc qua vt thng. Thi k tim dc thng t 3 - 10 ngy. Sau khi trng hoa rng, nm xm nhp vo qu non v lc h, lc thu l thi k bnh pht trin mnh nht trong nm.
66
1.3. c im pht sinh pht trin bnh Bnh so cam pht trin vi cc iu kin: c k ch mn cm bnh, l qu non cha n giai on thun thc, c m v nhit thch hp. Nhit thch hp cho bnh pht sinh pht trin l 20 - 230C, nhit cao trn 280C km hm bnh. Tuy vy, nc ta bnh vn pht trin c quanh nm do m cao v s hnh thnh lc ri rc quanh nm. Bnh bt u pht trin t ma xun tng dn ma h, ma thu, n ma ng kh hanh bnh t hoc ngng hn. Bo t phn sinh ch ny mm trong iu kin c git nc hoc m cao. V vy thng sau cc trn ma, bo t lan truyn xm nhp vo cc m l cn non, qu non. L non khi di trn 10 mm rt d nhim bnh. Mc nhim bnh ca cy c lin quan vi t l nc trong m (nhng l non cha 75% nc rt d b nhim bnh) v tui cy. Cy con vn m, cy cn non lc ra nhiu, hoc thi k ra lc ko di thng b bnh nng. Cy c tui trn 15 nm, lc ra ma h thng b bnh nh hn. Mc nhim bnh cn ph thuc vo cc loi cy c mi khc nhau. Bnh hi nng chanh, qut; hi nh cam v bi. 1.4. Bin php phng tr - Bt u vo ma xun cn to hnh ct ta l bnh, v sinh vn qu tiu dit ngun bnh v to iu kin thong gi cho vn cy. V sinh vn qu ngay sau khi thu hoch. - Chn vn m, vn trng cao ro, trnh ng nc v cch ly xa vn qu. - Khng trng cy con b bnh.Trc khi trng hc gieo ht gc c th x l bng dung dch Borac 5% trong thi gian 3 - 5 pht. - Bn phn cn i khng ch cam ra lc ri rc ko di. - Phun thuc phng bnh vo cc t: sp ra lc xun, sau khi rng hoa, thi k qu non,... v cc t lc h, lc thu ... nh Zineb 80WP (1 kg/ha); Topsin M 70WP (50 100 g/100 lt nc). 2. BNH MC XANH V MC LC HI CY C MI [Penicillium italicum Wehmer v Penicillium digitatum (Pers. & Fr.) Sacc.] 2.1. Triu chng bnh Bnh mc xanh v mc lc c c dim chung l ch ph hi qu. Vt bnh thng xut hin t num hoc trn cc vt thng sy st. Lc u l mt im trn nh, mng nc mu vng nu, sau to dn, hi lm xung, m bnh thi ng. bnh mc xanh b mt m bnh tng i rn, khng nhn nheo; cn bnh mc lc b mt m bnh nhn nheo, n tay nh d v.
67
Lc u trn b mt vt bnh thng mc ln mt lp mc trng. Sau , gia vt bnh lp mc chuyn sang dng bt mu xanh lc hoc mu xanh da tri. l cnh v bo t phn sinh ca nm gy bnh. Vt bnh pht trin rt nhanh, ch sau t ngy qu hon ton b thi hng. Khi trn qu b c hai loi bnh, qu thi rt nhanh v to thnh hai lp nm hai mu xanh lam v mu lc xen k, trong m qu c vt mu hng hoc mu hng ta. 2.2. Nguyn nhn gy bnh Nm mc xanh Penicillium italicum Wehmer v nm mc lc Penicillium digitatum (Pers. & Fr.) Sacc. u thuc nhm Nm Bt ton. + Nm mc xanh : Si nm khng mu, ng knh 2 -12 m. cnh bo t phn sinh khng mu, phn nhnh 3 ln, s nhnh con thng l 2 - 4 nhnh, ton b cnh c kch thc 180 - 250 x 4 - 5 m. Nhnh con khng mu, hnh di trng nh, nh hi nhn. Bo t phn sinh khng mu, khi tp hp li c mu xanh lam, n bo hnh bu dc ni thnh chui trn nh nhnh con, kch thc 3 - 5 x 2 - 3 m. Si nm mc xanh pht trin trong phm vi nhit 6 - 330C, thch hp nht nhit 270C. Bo t phn sinh hnh thnh nhit 9 - 290C, thch hp nht l 200C. Nm pht trin thch hp pH t 2,9 - 6,5. + Nm mc lc: Si nm khng mu, ng knh 4 20 m Cnh bo t phn sinh phn nhnh 1 - 2 ln, nhnh cui c 2 - 6 nhnh con, ton cnh c kch thc 160 - 240 x 4 - 5m. Nhnh con khng mu, thon di, nh khng nhn. Bo t phn sinh khng mu, khi tp hp c mu xanh lc, n bo hnh bu dc hoc hnh trn ni lin thnh chui nh nhnh con, kch thc 6 - 8 x 4 - 7 m. Si nm pht trin thch hp nhit 250C. Bo t phn sinh hnh thnh nhit 17,8 29,80C, thch hp nht nhit 27,60C. Nm pht trin c pH t 3 - 6. 2.3. c im pht sinh pht trin bnh Hai bnh ny thng hoi sinh trn cc cht hu c hnh thnh v s bo t, nh khng kh, gi, ma truyn lan v xm nhp vo k ch qua cc vt thng sy st. Qua tip xc, nm cng d dng truyn lan t qu bnh sang qu lnh. C hai bnh u pht trin thun li trong iu kin nhit cao. Phm vi nhit t 6 - 330C, thch hp nht nhit 25 -270C. Bnh pht sinh ph hi nng trong trng hp qu b gip hoc c nhiu vt sy st, thu hoch qu vo thi gian ma hoc nhiu sng. Qu cng chn cng d b nhim bnh. 2.4. Bin php phng tr - Bin php ch yu phng tr hai bnh ny l chn thi gian thch hp thu hi qu v bo v num qu. Trnh lm gip v hoc sy st trong khi hi qu, ct tr v vn chuyn. Nn thu hi vo nhng ngy kh ro, khng ma. - Chn qu lnh ln ct tr bo qun, loi b ht nhng qu b thi, b gip hoc b sy st. Kho ct tr cn phi kh trng, lm v sinh sch s, thong kh v c nhit thp. Thu hi kp thi khng qu qu chn.
68
phng tr bnh, c th x l bng dung dch Borac (Na2B4O7.10H2O) 5% trong 5 pht 430C, hoc ngm qu vo nc mui 0,4% trong thi gian 2 pht. Ngoi ra, cn dng mt s loi thuc khc nh Benlate 2 - 4 Thiazolin benzimidazole (tn thng phm l Merteet hoc Tecto). 3. Bnh chy gm hi cy c mi [Phytophthora sp.] Bnh chy gm c pht hin u tin trn th gii t nm 1834, sau truyn lan v pht hin thy B o Nha, a Trung Hi, chu M, chu . Bnh gy hi nghim trng trn cy con trong vn m ghp v cy ln vn sn xut. Cy bnh chm ln, tn li dn, nng sut gim st, dn dn cy vng a, l rng c th kh cht. Bnh do mt loi nm Phytopthora ch yu trong t gy hi trn cc b phn gc, thn, cnh, qu trn mt t hoc thi r di t. 3.1. Triu chng bnh: Triu chng u tin ca bnh l nhng vt m chy nha xung quanh thn chnh, ch chy nha thi t, bc v ra trong lp g c mu vng lc, mu nu ri en thm li. Cui cng, v cy thm en kh v nt ra, phn g bn trong kh v cng. Vt nha chy lc u c mu vng trong, mm ra, sau b thm en v kh. Nm xm nhim vo gia lp v v phn thn g, to thnh cc vt mu nu sm, ph hu mch dn ca v v lp m phn sinh. Khi nha chy gc (c mi hi), tn l ng mu vng, gy rng l hang lot. Nu gp thi tit thun li, bnh s pht trin gy chy gm bao quanh thn, cnh, l gy cht sm cho cnh hoc c cy. Triu chng bnh chy gm thng biu hin km theo cc biu hin c phn thn, l, r ca cy c mi. Trong vn m cy lm gc ghp, bnh c th gy cht tng cy hoc tng m, r u tin b thi, gc thn c nhng vt mu nu en ri b teo nh li, cy s b gc, l, cy ho vng. Nu tri ma nhiu, m cao cy s b thi cht. Triu chng bnh b phn di mt t: h thng r cy pht trin chm, nu t b ngp ng hoc tiu, thot nc km, r b thi, ngun bnh c sn trong t d dng xm nhp vo cy pht trin nhanh gy thi r ton b r, v r b thi mn ra hoc tut ra khi r. B r b h hi dn n cy ci cc, cnh non b cht, l chuyn sang mu vng, hoa, qu b rng, cy c th cht. R cy b hi tu theo mc nhim bnh ca cy. Tm li, triu chng in hnh ca bnh l chy gm, thi r, thi v thn, nt thn cnh, mch g ho nu, cy suy tn, cht dn. 3.2. Nguyn nhn gy bnh: Theo Nguyn Kim Vn, Nguyn Thi Thng th nguyn nhn gy bnh chy gm l do hai loi nm Phytopthora citrophthora v P. citricola thuc b Peronosporales, lp Nm Trng Oomycetes. Si nm c cu to hnh ng, n bo, khng mu. c im si nm thng, t phn nhnh, cnh bo t dng van hoc dng sim. Bc bo t c kch thc to 30 x 45 m, hnh cu, hnh qu l, hnh trng, mt dng bo t c 1 2 nm, nm ni r, bn v khng rng. Loi nm Phytopthora citricola c c im si nm phn nhnh khc khuu, cnh bo t phn nhnh dng cnh cy cp 1, bc bo t c kch thc
69
trung bnh 15,5, x 25 m, hnh trng, hnh qu l, mt u bo t c 1- 2 nm, nm ni r, bn v khng rng. Hu bo t (chlamydospora) hnh cu, v dy. Bao c bao quanh cung bao ci, y l c quan sinh sn hu tnh ca nm. C hai loi nm trn nu c iu kin nhit , m thch hp, bc bo t gii phng ra cc ng bo t (zoospore) xm nhp vo m t bo ca k ch gy bnh cho cy. Loi P. citrophthora sinh trng trong phm vi nhit 10 350C, nhit ti thch l 25 280C, pH 6 7 v loi P. citricola trong phm vi nhit 7 290C, nhit ti thch l 20 250C, pH 4 7. 3.3. c im pht sinh pht trin: Bnh chy gm do P. citrophthora hi trn gc, thn, cnh, qu rt nng trn bi (pmelo), chanh, o, qut cnh vi thi gian tim dc ngn 4 5 ngy. Cc loi cam ng, cam canh, qut Lng Sn, cam snh nhim bnh nh hn. Bnh pht trin mnh trong v xun, v h, v thu v gim dn trong ma ng. Bnh gy hi trong vn m, vn qu xong gy hi kh nghim trng trn vn qu kinh doanh 5 - 10 tui trng trn vng t trng, m t, trng mt dy, cy khng ct ta, to tn. Ngun bnh ch yu t, tn d cy bnh, truyn lan nh gi, nc. 3.4. Bin php phng tr: - Chn t trng cam thch hp, cao ro, thot nc nhanh. - V sinh vn cam, ct ta to tn thong, thng gi. Ct ta b cnh bnh sm, chm sc bn phn y , cn i. Khng ng ng nc vn m v vn qu. - S dng cc ging chng bnh lm gc ghp nh chp, cam ng, v.v - Dng thuc Aliette 80WP nng 0,3% phun cy v qut thuc vo ch b bnh gc, thn. 4. BNH M DU CAM CHANH Nm 1952, bnh m du (greasy spot) c nghin cu Nht Bn (Tanakas and S. Yamada). Ti nm 1961, Yamada m t loi Mycosphaerella horii Hara v c hnh thi v tnh gy bnh. Nm 1958 - 1959 bang Florida (M) cy c hin tng b nhim bnh ny, nhng sau khi nghin cu v so snh ti liu cc tc gi cho rng loi nm Florida khc vi loi Mycosphaerella horii Hara tm thy Nht Bn. Vit Nam, bnh gy tc hi ln cc vng cam thuc Thanh Ho, Ngh An v cc tnh pha Bc. Gn y bnh xut hin nhiu cc tnh pha Nam. Triu chng bnh: Vt bnh c dng nh git du bn ri trn mt l, ta ra mp bin thnh nhng tia ngn xung quanh vt bnh. Trn mt l c th rt nhiu vt bnh, cc vt bnh thng c lp t lin kt vi nhau, c kch thc bin ng. Vt ln c th ti cm, c c nhng vt nh hn. Bnh thng ph hoi trn l bnh t v l gi lm l sm rng.
70
Thit hi ca bnh kh c tnh nhng bang Florida (M) v Nht Bn cho rng bnh ny rt nh hng n nng sut cam v lm cho cy sm tn li. Nm gy bnh: Giai on sinh sn v tnh c tn l Cercospora citri grisea, si nm khng mu, n bo, bo t nm mt u nhn, mt u hi t, thon di, c t 2- 4 t bo. Cnh bo t ngn mc thnh cm trn b mt l. Giai on sinh sn hu tnh c tn l Mycosphaerella horii Hara thuc lp Nm Ti. Qu th c dng nm ru to thnh trn b mt l, kch thc nh i lc nm trong m bnh. Qu th cha cc ti hnh tr di, bo t ti (Ascospora) thng c 1 - 2 t bo khng mu hay, thng hay hi cong c kch thc 7,2 - 10,5 x 2,3 - 2,8 m. Bnh thng pht trin mnh vo ma ma n ma thu, cc l b bnh c th b rng. nc ta, bnh thng xut hin vo cui xun v ph mnh vo ma h v sang thu. phng tr bnh ny ngi ta s dng cc loi thuc tr nm nh Daconil, Benlate v Benlate - C. Dng bin php canh tc, chm sc cy kho, ct ta cnh v b bt nhng l gi c mang ngun bnh. Nghin cu s dng mt s ging chng chu bnh. 5. BNH M VNG L SIGATOKA [Cercospora musae Zimm] Bnh m l chui hay cn gi l bnh m l Sigatoka c quan st v m t u tin vo nm 1902 Java. n nm 1973, bnh lan khp cc vng trng chui trn th gii tr Israel, Canary Island, Ai Cp. Hin nay, bnh m vng l Sigatoka l mt trong nhng bnh hi l quan trng v ph bin ti cc vng trng chui khu vc chu Thi Bnh Dng. Bnh lm gim din tch quang hp, qu ca nhng cy bnh thng chn sm, chn p trong bo qun v vn chuyn. Bnh gy thit hi ng k mt s vng trng chui thuc chu Phi trn cc ging Cavendish v Pome v l mi e do i vi nhng vng trng chui lm cy lng thc. 5.1. Triu chng bnh Vt bnh u tin l nhng chm nh mu xanh vng, sau lan rng v ko di c mu nu xm, vt bnh thng chy theo mp l, cc vt m nm theo ng thng song song vi gn l. gia vt bnh c mu xm trng. Cc l non v l cn cha m d b bo t nm tn cng. Khi tri m, vt bnh pht trin v c th lin kt vi nhau. Nm bnh thng kt hp vi cc loi nm khc nh Cordana musae, Helminthosporium torulosum gy hi trn l, lm l b chy kh sm. 5.2. Nguyn nhn gy bnh Nm gy bnh l Cercospora musae Zimm thuc b Moniliales, lp Nm Bt ton; giai on hu tnh l Mycosphaerella musicola Leach thuc b Mycosphaerellales, lp Nm Ti Ascomycetes.
71
Bo t phn sinh khng mu, a bo, kch thc 20 80 m x 2 6 m trung bnh t 51,3 - 3,7 m. Bo t ti nm trong qu th bu, bo t ti khng mu gm hai t bo kch thc 14,4 - 1,8 x 3 4 m. Qu th mu nu hoc en, ng knh 47 72 m. Ti khng mu kch thc 29 - 36 x 8 - 11m. 5.3. c im pht sinh, pht trin bnh c im pht sinh, pht trin bnh c quan mt thit i vi cc iu kin nhit v m . Nhit thch hp l 210C trong iu kin nhiu ma. Hondurat qu th hnh thnh nhiu. Thi k tim dc trong iu kin ny l 4 tun. Bo t phn sinh khng hnh thnh nu khng c mng nc hoc c sng. Nhit thch hp cho s hnh thnh v pht trin ca bo t l 25 - 280C, tuy nhin bnh vn pht trin chm nhit t 9 - 320C. Bo t ti c th tn ti trong iu kin kh ti 2 thng. Vo ma kh s xm nhim gim i do lng bo t gim, mc d vy Conidi vn pht trin mc chm. Trn nhng ging chui chng chu bnh rt t bo t c sinh ra. Bnh pht trin mnh trn cc ging chui tam bi AAA nh Giant Cavendish, Dwaf Cavendish, Lakatan, Mosado, Gsossmichel, Grandenane v dng ABB nh Latundan, Tindonsaba. Cc ging chng bnh nh Mysore (ABB) Bluggose, Saba (ABB), Pisang (AA), Saba (BB). Cc ging nh bi t ra chng bnh. nc ta, bnh hi nng cc vn chui chm sc km, mt trng dy. Bnh pht trin mnh t thng 7 n thng 10, bo t phn sinh ca nm gy bnh pht tn v lan truyn qua gi, ma ny mmxm nhp trc tip hoc gin tip cc vt thng sy st. Bnh hi nng trn ging chui tiu. Cc ging chui l, chui ty, chui ng t b nhim bnh. 5.4. Bin php phng tr: Tng cng cc bin php canh tc, bo m thng thong cho vn chui, ct b l gi, l bnh c th hn ch c bnh. Chn ging chng bnh v sch bnh. S dng thuc ho hc nh Tilt, Punch, Benzimidazol 8 - 9 ln/nm c th gim c bnh. 6. BNH HO VNG CHUI [Fusarium oxysporum f.sp. cubense WC. Snyder & H. N. Hansen] Bnh c pht hin u tin nm 1874 c v hin phn b trn nhiu vng trng chui thuc chu M, chu Phi, chu . Cha thy bnh xut hin vng Nam Thi Bnh Dng. Bnh gy hi nng trn ging chui Gross Michel vng Nam M v Caribe trn din tch khong 4.000 ha. Ging chui silk ca n , Indonesia, Malaysia, Philippines mn cm vi bnh, cc ging khc nh Pome, Pisang, Lakatan cng b thit hi ng k.
72
6.1. Triu chng bnh Triu chng bnh u tin l cc vt sc mu vng ti cung l gi, l chuyn mu vng t l gi n l non trong 3 tun. Nhng l ra sau thng bin dng phin l. H mch dn trn thn v c bin t mu vng ti sang mu ti, sau chuyn mu en, r thi mc, cy cht, cy non cng c th b nhim bnh. Triu chng nh c th gp vng hi lnh. Bnh lan truyn trong vng hoc qua cc nc theo con ng trao i ging. Nm tn ti trong t, c di v tn d di dng bo t hu nn bnh c th truyn t cy n sang cy kia qua con ng ti tiu. Hin c 4 chng Fusarium oxysporum f.sp. cubense (FOC) theo k ch: - Chng 1 gy hi trn cc ging chui thuc nhm genom AAB v ging Gross Michel thuc nhm genom AAA. - Chng 2 gy hi trn cc ging chui thuc nhm genom ABB v nhm chui nu. - Chng 3 gy hi trn loi Heliconia Hondurat, Costarica, Australia. - Chng 4 gy hi trn ging Cavendish thuc nhm genom AAA v cc ging b tn cng bi chng 1 v chng 2. Vic nghin cu chng da vo k thut PCR v mt s k thut khc. Hin nay, bng cch ny trn th gii ngi ta xc nh c 21 chng trong 15 chng chu . Cc nghin cu v a dng di truyn ca chng nm FOC vng ng Nam cn ang c tip tc tin hnh. 6.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Bnh do nm Fusarium oxysporum f. sp. cubense WC. Snyder & H. N. Hansen thuc h Tuberculariaceae, b Moniliales, lp Nm Bt ton. Tn khc Fusarium cubense E.F. Sm. Tn nm c mu trng pht hng, si nm a bo, khng mu. Sinh sn v tnh hnh thnh ra hai loi bo t ln v bo t nh. Bo t ln a bo, thng c 3 ngn ngang, hi cong mt u thon nhn, mt u c hnh bn chn nh, kch thc 30 - 50 x 3,5 - 5,5 m. Bo t nh n bo hnh trng hoc hnh bu dc hnh thnh trn bc gi nh trn cnh bo t phn sinh trn si nm, bo t ln hnh thnh t cnh bo t phn sinh nhiu nhnh xp thnh tng. Nm c th sinh ra bo t hu hnh cu, v dy, mu nu nht, kch thc 9 - 10 m. Nm pht trin thch hp trong iu kin nhit t 25 - 300C. Bnh pht trin mnh trong iu kin m v m. Ngun bnh c th tn ti trong t, trong tn d cy bnh dng si nm, bo t phn sinh v bo t hu. Bo t hu c sc sng cao l ngun bnh ch yu lan truyn sang v sau. 6.3. Bin php phng tr: Cc bin php ho hc, lun canh rt kh c hiu qu dit nm gy bnh. Bin php hiu qu nht l chn ging chng bnh. Ngi ta tm ra mt loi protein dng trong
73
vic chn ging mt s nm gy bnh trong c nm Fusarium sp. v thng bo v vic s dng axit fusaric chn ging chng 1 ca nm gy bnh. 7. BNH THN TH HI CHUI [Colletotrichum musae Berk. & Curt.) Arx.] Bnh thn th hi chui l bnh quan trng v ph bin trn chui giai on chn, bo qun v vn chuyn. Bnh hi mnh trn chui xut khu ca i Loan. vng Carib nm dng tim n trn qu chui cn xanh. n , t l bnh trn cc ging thng phm khong 10 - 15%. 7.1. Triu chng bnh: Vt bnh l cc m nu trn qu chn vng. Trn vt m c cc a cnh mu hng hoc da cam, hi dnh. Mt s vt m bt u pht trin cung qu gy hin tng thi. Kch thc vt bnh c th ln ti 8 x 3 cm. Nhng qu sy st, dp d b nhim bnh hn nhng qu lnh ln. L, hoa, l bc cng c th b nhim bnh. 7.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Bnh do nm Gloeosporium musarum Cooke & Masse 1887. Tn khc l Colletotrichum musae (Berk. & Curt.) Arx. hoc Myxosporium musae Berk. & Curt. thuc h Melanconiaceae, b Melanconiales. Giai on hu tnh l Glomerella cingulata thuc lp Nm Ti. a cnh trn vt bnh thng hnh trn, i khi di, ng knh khong 400m mu nu ti khng c lng m. Cnh bo t phn sinh c hnh thnh trn lp nhu m gi hnh tr thon u trn, khng mu, phn nhnh v c ngn ngang di, kch thc 30 x 3 5 m thng c l trn nh. Bo t phn sinh khng mu, n bo hnh oval hoc elip, u trn, kch thc 11 - 17 x 3 6 m. a cnh sinh ra cht mu vng hoc hng da cam. Trn mi bo t phn sinh c chm sng trong thnh phn ch yu l dng ht thng xut hin gn tm ca bo t. Bo t ny mmv hnh thnh. vi bm u cng, khng trn, mp g gh, vch dy mu ti. Kch thc 6 - 12 x 5 10 m c mt s chng Gloeosporium musarum c phn lp t qu thuc ging Gross Michel Trinidat c giai on hu tnh Glomerella cingulata, nhit thch hp cho nm pht trin l 280C. Bo t phn sinh ca G. musae pht trin v sinh bo t thch hp nht nhit 27- 300C. Bo t ny mm sau 6 - 12h m 98 - 100%. Bo t phn sinh hnh thnh nhiu trn l gi trong giai on kh c th tn ti vi tun ti 60 ngy. Hp cht phytoalexin dng phenalenone c tch t Musa acuminata c hiu lc c ch nm gy bnh. Nm pht trin mnh trong iu kin nng, m. chui bo qun khng tt. Cc ging chui tiu nhim bnh nng hn chui ty, chui l v chui ng. 7.3. Bin php phng tr V sinh ng rung, dn sch l bnh, l gi, to thng thong cho vn chui. Trong qu trnh ng gi cc phng tin, nh xng phi sch s, chui c bao bng polyethylen. Benomyl v mt s cc loi thuc ni hp khc nh Triazol c hiu lc i
74
vi bnh, nhng qu vo dung dch Thiabendazole 300 - 400 ppm c hiu qu tt. X l qu bng Imazilin 500 ppm cho kt qu tt. Nhng qu v nc nng 550C trong 2 pht c th gim c bnh, c th x l qu bng Hipocloride axit (theo Arneson, 1971) conidi b tiu dit trong vng 1 pht bng dung dch 2 ppm Chlorin. Phng php phng tr sinh hc i vi nm C. musae c nghin cu i Loan, trong c mt s vi khun v nm men c th c ch c nm gy bnh. 8. BNH CHY L CHUI [Helminthosporium torulosum Ash.] Bnh u tin c m t bi Ashby (1913) gi l m en Jamaica. Sau , bnh c pht hin khp cc vng trng chui thuc chu , chu u v chu M. 8.1. Triu chng bnh Bnh hi trn l gi, qu chui xanh v i khi c b hoa. Vt bnh ban u l nhng m nh mu nu hoc en xung quanh vin vng thng tp trung gn ph ca l sau vt bnh lin kt vi nhau lm chy mp l, xung quanh vt bnh c mu en v nm c th kt hp vi nm Cordana musae gy hi trn l. Vt bnh trn qu c mu nu hoc mu en, ng knh 2 mm, xung quanh c mu xanh ti. Khi qu chn rt kh nhn ra vt bnh. 8.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh do nm Helminthosporium torulosum Ash. Tn khc l Cercospora musarum hoc Brachsporium Syd.; Deightoniella torulosa Syd. Nm thuc nhm k sinh yu hoc hoi sinh. Cnh bo t phn sinh ca nm gy bnh mu nu, a bo, ng knh 4m phn nhnh. Bo t phn sinh mc t t v nh cnh. Bo t phn sinh thng hoc hi cong, thon mt u, khng mu n tm m c 3 - 5 ngn ngang, kch thc 50 - 60 x 16 17 m v 35 - 70 x 13 25 m. 8.3. c im pht sinh pht trin bnh Bnh pht trin mnh trong iu kin ma nhiu, nhit cao, chui trng khng c chm sc, ngho dinh dng, ti tiu km. Nhng ni chui trng cng nghip, chm sc tt bnh t gy hi. Nm c th ny mmv xm nhp vo l trong 12 gi, nhng thi k tim dc c th ko di ti 1 thng. Bo t lan mnh trong khng kh. Nhng l gi l ngun bnh rt quan trng. 8.4. Bin php phng tr Bnh gim rt ng k nhng nc sn xut chui hng ha nh ch canh tc tt, bao bung chui bng ti polyethylen. Phun thuc tr nm ln cc bung chui khi cn xanh, s dng cc loi thuc cha ng c th hn ch bnh ly lan ln cc l non v qu. Khi cy chui ra bung ngt b l gi b bnh to thng thong cho vn chui hn ch bnh pht trin.
75
9. BNH M SO EN CHUI [Macrophoma musae Cke.] Bnh ph bin chu Thi Bnh Dng nhng khng thy thng bo Trung v Nam M. Bnh ph bin Trung Quc v Vit Nam. Bnh nng lm gim tui th ca l xung 1/2, nng sut gim r rt. 9.1. Triu chng bnh Vt bnh l nhng m nh li ti mu nu en trn qu l trn l, xung quanh vt m c qung xanh ti t. Nhng ging chng bnh thng l nhng ging khng biu hin triu chng trn l cho ti khi qu chn. Cn ngc li nhng ging mn cm c th quan st thy vt bnh rt sm ngay sau khi l tht xut hin sau 3 ngy. 9.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Bnh do nm Macrophoma musae Cke. gy ra thuc b Sphaeropsidales, lp Nm Bt ton. Tn khc Phyllostictia musarum Cke.; Phoma musae Sydow & Petrak. Qu cnh ca nm gy bnh c mu en nm trn vt bnh khng c l m, kch thc 60 150 m. Bo t phn sinh hnh oval, khng mu c cht keo dnh bn ngoi, d dng phng ra ngoi khi tri m v c th truyn i trong nc. S ny mm ca bo t cn c mng nc v c thc hin trong 2 - 3 gi. Sau khi xm nhp vo biu b, cy k gy cht hoi trn mt s t bo to thnh m rt nh trn biu b. Thi k bnh c th t 4 - 6 ngy v qu cnh sinh ra sau 3 tun. Bnh pht trin mnh vo thi k ma nhiu. Nm gy bnh khng pht trin trn mi trng nhn to. Cc nhm ging chui thuc nhm nh bi AB, BB, AA, t bi AAAA v tam bi ABB chng bnh tt. Nhm AAA v mt s trong nhm AAB mn cm vi bnh. Tnh chng chu bnh tng khi ging c nhiu B. nc ta, cc ging chui tiu b nhim bnh nng hn chui ty v chui ng. 9.3. Bin php phng tr Tng cng chm sc chui sinh trng tt. Khi cy chui ra bung ct b l gi b bnh to ra thng thong cho vn chui. Phun thuc Maneb 2 ln/thng, dng bao nilng bao bung chui hn ch nm gy bnh xm nhp v pht trin. Phun thuc tr nm ln cc bung chui khi cn xanh, s dng cc loi thuc cha ng c th hn ch bnh ly lan trn cc l non v qu. 10. Bnh m nu chuoi [Cordana musae Zimm] Bnh c pht hin nm 1926. Bnh pht trin tt c cc vng nhit i trng chui v thng gy hi cng vi mt s hi l khc. Nm 1962, bnh gy hi nng mt s vng thuc New South Wales. 10. 1. Triu chng bnh: Vt bnh hnh bu dc, mu nu chy dc theo gn ph ca l lm chy l theo hnh zc zc c vin vng. Nm thng gy hi cng vi nm Scolecotrichum musae Zimm.
76
Bo t phn sinh hnh tr, hai t bo khng mu, mt u trn, kch thc 12 21 x 6 - 10 m. 10.2. c im pht sinh pht trin: Nm pht trin mnh trong ma ma m. Theo Meredith (1962), bo t phn sinh hnh thnh nhiu di mt l, ny mm khi c mng nc v hnh thnh ng mm trong 8 gi. Bo t nm truyn lan nhiu trong khng kh. 10.3. Bin php phng tr: Ta b l gi, l bnh, chm sc tt vn chui cy pht trin tt. C th dung Maneb, Dithane M 45 hoc Benomyl 14 ngy/ln hn ch bnh. 11. BNH THN TH HI XOI [Colletotrichum gloeosporioides (Penz.) Sacc.] Nm Colletotrichum gloeosporioides (Penz.) Sacc. phn b rng khp trn th gii, c bit vng nhit i v cn nhit i hn vng n i. Nm l mt trong nhng loi nm c ngha kinh t ln v n gy hi khng ch ring cy xoi m cn gy hi trn nhiu loi cy trng khc. Mc d cy xoi trng nc ta lu nhng cc nghin cu v bnh thn th xoi cn rt t. Tc gi Hong Th M (1966) a ra danh mc mt s bnh hi xoi, trong c bnh thn th do nm Colletotrichum gloeosporioides gy ra. Theo tc gi V Cng Hu (1966) bnh thn th l bnh nghim trng nht trn xoi. Bnh thn th lm gim gi tr thng phm v thi gian bo qun ca qu. Qu b bnh d b nm hoi sinh xm nhp v gy thi qu. 11.1. Triu chng bnh Bnh gy hi trn tt c cc b phn trn mt t ca cy: * Trn l: L xoi non, c bit giai on mu ng thic n giai on mu xanh nht nht d mn cm vi bnh hn l gi. Vt bnh u tin l cc m en nh, sau vt bnh m rng v lin kt thnh cc mng khng nh hnh mu kh ti. Nu gp iu kin m t chng lin kt thnh cc vt bnh ln. Cc vt bnh in hnh c tm mu nu vng nht bao quanh l mt vin mu nu en hoc nu sm, xung quanh c mt qung mu xanh vng nht. Trong iu kin m t vt bnh hnh thnh nhng nhng khi mu hng gch theo vng ng tm, phn b hi c mu nu. Khi tri kh, vt bnh kh, mu nu, rn nt v thng. * Trn hoa: Vt bnh l nhng m nh, khng u, mu en trn c trc v nhnh hoa. Cc vt m nh ny m rng v lin kt li vi nhau thnh m mu nu en. Bnh nng gy rng hoa v cht kh cnh hoa. * Trn qu: Qu non thng thy cc vt m nu cung qu sau lan rng v gy rng qu. Qu sau khi thu hoch c th hnh thnh cc vt m en nh sau lan rng thnh cc vt bnh ln, hnh dng khng u, mu nu m ti mu en, m bnh khng c
77
ranh gii r rt vi m kho. Trong iu kin m t thy cc khi bo t mu hng gch xut hin theo vng ng tm trn m b bnh. * Trn thn cnh: Bnh hi ch yu trn cc cnh non mi ra. Ban u cc vt m mu nu vng, nh, sau lin kt vi nhau to vt bnh c mu nu ti gp iu kin m t, cc vt bnh m rng, khi gp tri kh vt bnh bao bc quanh thn cnh lm cnh kh ho. 11.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh thn th xoi l do nm Colletotrichum gloeosporioides (Penz.) Sacc. thuc h Melanconiaceae, b Menaconiales, lp Nm Bt ton. Giai on hu tnh l Colletotrichum cingulata thuc lp Nm Ti. Nm c phm vi k ch rt rng gy hi ch yu trn xoi, b, hnh, chanh, cam, bi, qut, u , c ph, t, c chua,.......Ngoi ra, Colletotrichum gloeosporioides cn tn ti trn mt lot cc cy k ch th yu nh cy thch, cy mung, cy cc, khoai s, cy bch n, chui, hng, long no, cy su ring, cy vi, c rt. Cnh hnh thnh trn vt bnh gm cc lng gai trn, hi di hoc khng u, kch thc ln c th ln ti 500m c 1 - 4 vch ngn, mu nu thng phng nh gc v thon nh nh. Bo t i khi cng c sinh ra trn lng gai. Bo t phn sinh hnh tr vi cc u hi t, i khi hi nhn, nh trn, cung hp trong sut, khng c vch ngn, kch thc 9 - 24 x 3 - 6m hnh thnh trn cc bo t phn sinh hnh tr trong, khi bo t c mu hng nht. Tn nm trn mi trng PDA c mu trng xm n xm m. Giai on hu tnh thng hnh thnh trn l hoc ngn cht. Qu th m hnh thnh ring l hoc tp trung thnh m, hnh cu hoc hnh qu l vi kch thc 85 - 350 m l m hi nh ln hnh trn, cc ti (c 8 bo t ti) hnh chu ti y tr, dy ln nh ti v c kch thc 35 - 80 x 8 - 14 m Cc ti nm ri rc vi cc si nm v tnh nm y qu th. Cc bo t ti thng cong hnh con nhng hi cong nh, n bo. C. gloeosporioides l loi nm hoi sinh ph bin v xm nhp ch yu trn cc m cht v m b tn thng. Bo t ny mmi hi m gn 100% (Mordue, 1971). Tuy nhin, bnh vn c th xut hin iu kin kh hn khi bo t hoc si nm tim sinh xm nhp trn m b tn thng v m gi. y l mt trong nhng c im quan trng trong nhiu v dch bnh, c bit trn qu (Jeffries et al, 1990). 11.3. c im pht sinh, pht trin bnh Bnh pht trin mnh khi c m v nhit cao. Nm c th sinh trng nhit ti 40C, nhng ti thch l 25 - 290C. B mt m bnh m t ko di c nh hng n s ny mm, xm nhim v sinh trng ca C. gloeosporioides. Bnh thn th xut hin hu ht cc thng trong nm. Bnh hi mnh giai on vn m. Trn vn kinh doanh, giai on ra hoa v u qu l giai on xung yu ca cy. giai on ra hoa mc hi l cao nht. Bnh hi nng nht vo thng 3 v thng 7 trong nm do iu kin m khng kh cao thun li cho s pht trin ca bnh. Hin
78
nay, cc ging trng Vin Nghin cu Rau - Qu u thy b nhim bnh ny. Ging xoi GL2 mn cm vi bnh thn th. Ngun bnh c th tn ti trong ht, tn d cy bnh, cy k ch ph v lan truyn qua ma, gi, nc ti, cn trng,......Sng m ng vai tr quan trng trong lm tng t l bnh trn ng rung. 11.4. Bin php phng tr * Bin php canh tc: Ct ta cnh, l to khng gian thong hn ch s pht trin ca bnh. Nm C. gloeosporioides l tc nhn gy bnh c tnh c hi. Do , vic trnh tn thng cho cy c tm quan trng c bit. * S dng ging chng chu vi bnh v cy con sch bnh * Bin php ho hc: Dng Mancozeb nng 200 g thuc/100 lt nc, phun 2 tun 1 ln trong giai on ra hoa, nu khi ra hoa m tri ma th dng kt hp vi Mancozeb vi Prochloraz. Sau ra hoa phun thuc Mancozeb hng thng v ngng phun trc khi thu hoch 14 ngy. i vi qa sau thu hoch c th nhng qu trong vng 24 gi vo nc nng cha Bennomyl trong 5 pht. Khi thu hoch xoi, nht l trong iu kin thi tit m t i hi thao tc cn thn, trnh gy tn thng. Tn tht do bnh thn th gy nn l rt ln nn vic phng chng bnh thn th trc v sau khi thu hoch l rt cn thit i vi cy n qu c gi tr cao nh cy xoi. Ngoi ra, c th s dng mt s thuc c th phng tr bnh nh sufat ng, Kasuran, Benlate C, Zincopper. 12. BNH PHN TRNG HI XOI [Oidium mangiferae Perther] 12.1. Triu chng bnh: Bnh hi ch yu trn l non, chm hoa, i khi xm nhp gy hi c cung qu v qu non. Triu chng ban u l nhng m nm nh, mu trng c dng bi phn, v sau bnh pht trin nhanh c th chim ton b din tch l. Trn hoa, lc u bnh xut hin nh chm, sau lan dn ra khp chm hoa, lm hoa bin mu ho tp li. Bnh nng s gy hin tng rng hoa v rng qu non. 12.2. Nguyn nhn gy bnh: Nm gy bnh l loi k sinh chuyn tnh, ngoi k sinh, thuc b Erysiphales, lp Nm Ti. Bo t v tnh hnh trng, bu dc, n bo, khng mu, hnh thnh chui trn cnh bo t phn sinh ngn, khng m nhnh trn b mt vt bnh. 12.3. c im pht sinh pht trin: Bnh pht sinh pht trin thun li trong iu kin ma xun nng m, s chnh lch bin nhit ngy m ln, khi c m khng kh cao, c ma nh kt hp. Bnh pht trin gy hi nhiu t thng 1 5, nhng nng nht vo khong thng 2 3 khi
79
cy ra hoa, l non, qu non. Hu ht cc ging xoi u c th b nhim bnh, k c ging xoi a phng v xoi nhp ni, lai to. 12.4. Bin php phng tr: - Tin hnh chn lc v s dng nhng ging xoi c kh nng chng chu vi bnh, khng nn trng nhng ging mn cm vi bnh nht l i vi nhng vng thng xuyn b bnh nng. - Trng hp cn thit phi s dng thuc ho hc nh Anvil 5SC, Score 250EC phun phng tr bnh nhm gim kh nng xm nhim, truyn lan gy hi ca bnh. 13. BNH SNG MAI NHO [Plasmopara viticola (Berk. et Curt.) Berl. et De Toni] Bnh sng mai hi nho c ngun gc t chu M ri sang chu u (Php) nm 1874, t ph bin khp cc nc trng nho trn th gii. Bnh gy thit hi kinh t ln nhng vng kh hu m v m t, vng nhit i v cn nhit i. 13.1. Triu chng bnh Trn l non, vt bnh lc u ch l mt im nh, mu xm nht khng r rng. V sau vt bnh chuyn sang mu nu, hnh trn hoc hnh bt nh. Mt di phin l ch vt bnh xut hin mt lp nm ph mn mu trng. l cnh v bo t phn sinh ca nm gy bnh. Trn l bnh t, vt bnh thng c hnh gc cnh nh. Bnh ph hoi c cung l, chi non, hoa, qu v ht. Khi gp iu kin m t trn cc b phn ny cng xut hin mt lp mc trng xp nh sng mui. 13.2. Nguyn nhn gy bnh Nm gy bnh Plasmopara viticola (Berk. et Curt.) Berl. et De Toni thuc b Peronosporales. Si nm hnh ng, khng mu, khng c mng ngn. Si nm hnh thnh cc vi ht nm trong t bo l ht cht dinh dng. Cnh bo t phn sinh thng chui ra ngoi mt di l qua l kh. Cnh bo t phn sinh khng mu, phn nhnh pha trn khng u n. Nhnh m ra tng i thng gc vi trc cnh v c nhnh cp 1, cp 2, cp 3. Nhnh th cp ngn, ty hoc hi nhn, u nhnh c hnh sao 3 - 4 cnh. Bo t phn sinh n bo, hnh trng hoc hnh bu dc, khng mu, c kch thc 12- 32 x 9 18 m. Bo t truyn lan trong thi k cy sinh trng nh gi hoc nc ma. Khi ri vo git nuc v c iu kin nhit thch hp n hnh thnh 5 - 8 bo t ng c 2 lng roi. Cc bo t ng di chuyn, xm nhp qua l kh hoc biu b vo trong t bo cy. Thi k tim dc ca bnh t 4 n 20 ngy, tu theo iu kin nhit , m . Bo t trng hnh cu hoc hnh trn, mng dy, mu vng nu, ng knh 30 35 m hnh thnh trong m bnh. Khi gp iu kin thun li bo t trng ny mm hnh thnh bc bo t ng v bo t ng tip tc xm nhim ly bnh. 13.3. c im pht sinh pht trin bnh
80
Bnh sng mai hi nho pht trin trong iu kin m cao v nhit xung thp. Bo t phn sinh thng hnh thnh vo ban m vi phm vi nhit t 13 - 280C v m khng kh trn 90%. iu kin thch hp nht i vi s hnh thnh bo t l nhit 18 - 240C, v m tng i ca khng kh t 97 - 100%. c bit, bnh ly lan rt mnh khi c ma nh, ma phn vi lng ma 2 lt/m2. Bo t trng ny mm nhit 11 - 330C v m t trn 70% trong thi gian 3 ngy. Nu c iu kin nhit thch hp (250C) th bo t trng s ny mm trong thi gian 12 gi. Cc ging nho Vitis venifera rt d nhim bnh. 13.4. Bin php phng tr - phng tr bnh cn ch thng thong gi vn trng nho, trnh ni m thp, ng nc. Tiu dit ngun bnh. Thu dn ln d l bnh vn m cng nh vn sn xut. Thng xuyn ta cnh l bnh em t hoc chn su. - Chn to v trng cc ging nho chng bnh. - Phun thuc phng nga khi bnh chm pht sinh nh Aliette, Zineb v nhiu loi thuc khc. 14. BNH G ST NHO [Phakopsora vitis (Thiimen) Syd.] Bnh g st hi nho ph bin nhiu nc trn th gii, c bit cc nc chu M, ch u v mt s nc thuc chu . 14.1. Triu chng bnh: Bnh hi ch yu l v thn cnh cy nho. Bnh nng lm l vng kh rng. Vt bnh lc u ch l mt im nh mu vng trong, v sau vt bnh hi ni trn b mt l, mu vng nu, biu b l b rch nt l cc bo t mu nu gch non, mu st g. Khi gp iu kin nhit thp giai on cui, c th xut hin trn vt bnh cc bo t ng mu en. Bnh lm gim hm lng dip lc, nh hng n cng quang hp v qu trnh trao i cht trong cy, dn n gim nng sut. 14.2. Nguyn nhn gy bnh: Nm gy bnh Phakopsora vitis (Thiimen) Syd. thuc b Urediales, lp nm m. Trn vt bnh thng thy cc bo t h. bo t ng t khi xut hin. Bo t h hnh cu, hnh trng, mu vng nu, hnh thnh vi s lng rt ln, l ngun ly lan ch yu trong t nhin. Bo t ng n bo, hnh trng nhn, ch xut hin trong iu kin nhit thp. Bo t h ny mmthun li trong iu kin nhit t 20 250C v m cao. 14.3. Bin php phng tr: Cn ch tiu dit tn d cnh, l bnh trong thi k sinh trng ca cy nho v sau khi thu hi qu. C th phun thuc ho hc nh: Baycor 25WP (0,15 0,25 kg a.i/ha); Tilt 250EC (0,1 0,2 lt/ha); Sumi eight 12,5WP (0,02 0,13%); Score 250ND (0,3 0,5 lt/ha); Baleton 25EC (25WP) (120- 150 g/ha).
81
15. BNH M EN U [Mycosphaerella caricae Sydow] Bnh m en hi ph bin cc vng trng u cc nc chu M, chu Phi, chu c bit cc vng ng Nam chu . 15.1. Triu chng bnh: Bnh hi ch yu trn l, lm l rng, cy sinh trng km, gim nng sut. Trn l, vt bnh lc u ch l nhng im nh nh mi kim, sau vt bnh to dn, ng knh ti 4mm, dng hnh trn hoc hnh bu dc. Vt bnh mt trn l c mu nu sm, gia vt bnh c mu trng xm, mt di l ch vt bnh c mt lp nm mc mu en bao ph, l cnh v bo t phn sinh ca nm gy bnh. Nhiu vt bnh chi cht trn mt l lm l vng kh v d rng. Bnh t khi hi trn mm v qu, vt bnh trn qu thng rt nh. 15.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Bnh m en l u l do nm Asperisporium caricae (Spegazzini) Maublane gy ra, thuc nhm Nm Bt ton. Si nm a bo, khng mu phn nhnh. Cnh bo t phn sinh khng mu mc thnh tng cm, a bo, trn nh nhnh thng c cc cung nh gn vo bo t phn sinh. Bo t phn sinh hnh qu l hoc hnh bu dc khng u thng c 3 ngn ngang. Giai on sinh sn hu tnh l nm Mycosphaerella caricae Sydow lp Nm Ti (Ascomycetes). Qu th hnh thnh trn b mt l. qu th bu rt nh, mu en nm chm trong m bnh, trong c cha cc ti hnh tr di. Bo t ti thng c hai t bo khng mu, thng hoc hi cong. 300C. Nm sinh trng v pht trin thch hp iu kin c m cao v nhit 25 -
Ngun bnh tn ti dng si nm, qu th v bo t phn sinh trn tn d l bnh ri rng trn t. Bnh m en thng pht sinh ph hi mnh trong iu kin c nhit tng i cao, tri m t ma nhiu. c bit, bnh ph hi nng trn cc vn u trng, thp, nhiu c, km chm sc. 15.3. Bin php phng tr: phng tr bnh cn ch trng cc ging u chng bnh. Chn t vn m v vn trng cao ro thot nc, lm sch c, chm sc tt. Lm t k v thu dn sch tn d cy bnh sau khi thu hoch. Ngt ta l gi, t b l bnh. C th s dng thuc Baycor bt thm nc 25%, 50% hoc dng nh du liu lng 0,125 - 0,150 kg a.i./ha. 16. BNH THI NN DA [Phytophthora spp.] Bnh thi nn da l bnh ph bin gy hi nghim trng khp cc vng trng da trn th gii v Vit Nam. nc ta, mc thit hi ca bnh kh ln, t l cy cht do bnh gy ra l khong 10 - 15%, c ni t l cy cht ln n 80%.
82
16.1. Triu chng bnh Bnh c th gy hi trong sut giai on sinh trng ca cy. Bnh hi ch yu chi ngn. Triu chng bnh u tin l cc l non trn ngn cht l b bin vng, sau chuyn thnh mu nu ng, l b ho, mp l cun vo trong, cc l non c th b rt ra mt cch d dng. Gc l c mu trng, thi ng, ranh gii gia phn m b thi v m kho c ng vin nu m. Thn cy mm, c mu vng, r thi, cy d dng b nhc khi mt t. Nu bnh pht sinh mun khi cy c qu th qu b thi t cung, lan su vo trong tht qu. 16.2. Nguyn nhn gy bnh C nhiu kin khc nhau v nguyn nhn gy bnh thi nn da. D. Louve (1975); K.G. Pegg & R. C. Colbrall (1997) v nhiu tc gi khc cho rng bnh thi nn da l do nm Phytophthora nicotianae var. parasitica v Phytophthora palmivora gy ra. C. M. Chinchilla; L. C. Gonzales et al (1980) cho rng bnh l do vi khun Erwinia chrysanthemy gy ra. Vit Nam, cc tc gi L Lng T (1986), V Khc Nhng (1987), inh Vn c (1992) xc nh nguyn nhn gy bnh l do vi khun Pseudomonas ananas gy ra. Theo Ng Vnh Vin, F.H.L. Benyon, ng Lu Hoa, B. A. Summell v L.W. Burgess (2000) nghin cu bnh thi nn da min Bc Vit Nam xc nh c nguyn nhn gy bnh thi nn da l do nm Phytophthora spp. gy ra, bao gm cc loi P. nicotianae, P. palmivora v P. cinamoni trong loi P. nicotianae l ph bin nht. Nm gy bnh thuc b Peronosporles, lp Nm To. Si nm khng mu, n bo, phn nhnh khc khuu. Bc bo t ng khng mu, hnh trng, c nm nh ln trn nh, v dy, kch thc 86,5 x 62,5mm, bn trong cha nhiu bo t ng hnh bu dc c hai lng roi. Nhit thch hp cho nm pht trin l t 20 - 360C, pH 5 - 7. Nm c th hnh thnh bo t hu. 16.3. c im pht sinh, pht trin bnh Bo t hu ca nm gy hi tn ti trong t v trong tn d cy bnh v gi c sc sng vi nm. Bo t hu lan truyn qua nc ma, ny mmtrong t m t, hnh thnh si nm xm nhim vo r, nch l hoc l non ca cy da trong sut 3 - 4 thng u sau trng. min Bc bnh pht sinh vo cui thng 10 v u thng 11 v ko di cho n thng 4 - 5 nm sau, cao im ca bnh l vo thng 1 n thng 3. Bnh pht trin mnh cc rung da trng, ng nc. t thiu Bo, Mg b bnh nng hn. Ging da Nahoa nhim nng, ging Cayen nhim nh. S dng cht kch thch ra hoa bng t n lm tng mc nhim bnh. 16.4. Bin php phng tr S dng ging chng chu bnh, chn chi ging kho, sch bnh. X l chi trc khi trng bng cch ngm vo dung dch Aliette 80WP 0,25% trong vng 5 pht. V sinh vn da, tiu hu cy bnh sau khi thu hoch. Lun canh vi cy trng khc nh lc, u .
83
Lm t k, trnh rung ng nc. Chm sc tt vn da, bn phn y , thay t n bng Ethrel. 17. BNH CHT R VI THIU Bnh cht r vi thiu l mt trong nhng bnh hi nguy him nht trn cy vi hin nay. Bnh cng l i tng hi nguy him nhiu nc trng vi trn th gii. T nm 1995 n nay, bnh ny gy thit hi nghim trng nhiu vng trng vi ln ca min Bc nc ta nh Lc Ngn, Yn Th - Bc Giang, Ch Linh - Thanh H - Hi Dng, Ph Th, Lng Sn, Lai Chu,...Bnh lm cht cy khng cho nng sut. 17.1. Triu chng bnh: Bnh cht r vi thiu c th gy hi ngay t giai on vn m cy con. Triu chng biu hin c trng l b l mt mu xanh bnh thng chuyn sang mu vng, cy b bnh sinh trng km, yu t ci cc. Khi nh cy ln quan st thy u cht r v r b thi en (c r chnh v r ph) dn n cnh l v ton cy pha trn b kh ho v cht. Trn vn sn xut bnh c th gy cht ton cy hoc mt phn ca cy. Lc u b phn cht r ph v r chnh c mu nu en, r thi dn vo pha trong. Khi tch v ra quan st thy mt ngoi thn g chuyn sang mu tm hng sau r b thm en kh cht. Phn cnh l tng ng vi b phn r ca cy trn mt t c triu chng mt mu xanh chuyn sang mu vng nu hoc vng nht, l th cng, cy khng pht lc hoc ra hoa kt qu. Mt phn hoc ton cy b bnh cnh l b ho r cht kh. Cy b bnh nng thng cht rt nhanh sau 15-20 ngy, c khi cy cht nhng l kh vn cn dnh trn cnh, mt thi gian sau mi rng. 17.2. Nguyn nhn gy bnh: Bnh cht r vi thiu do nhiu tc nhn gy bnh c ngun gc trong t gy ra. Theo kt qu nghin cu ca Vin Bo v thc vt, Trng i hc Nng nghip I v mt s c quan nghin cu trong nc, tc nhn gy bnh c th do mt tp hp cc loi nm gy bnh c ngun gc trong t nh Pythium sp, Fusarium solani, Phytophthora sp., Cylindrocladium sp. v nm Rhizoctonia sp. Trong 5 loi nm k trn c hai loi nm thng xut hin ph bin vi tn sut bt gp cao l nm Fusarium sp. v Pythium sp. Cc loi nm trn u sinh trng thch hp nhit m p 20-25oC v c m cao trn 80% (xem thm phn nm Fusarium sp. v Pythium sp. hi cy trng). 17.3. c im pht sinh pht trin bnh: Bnh cht r vi thiu thng xut hin gy hi mnh vo nhng thng ma nhiu, ma ma bnh hi nng hn ma kh do s pht trin ca bnh c lin quan vi mch nc ngm trong t v lng ma trong nm. Bnh thng gy hi nng nhng vn vi trng thp thot nc km t tht nng. Trong giai on vn m bnh thng biu hin r triu chng khi cy con t 2-5 thng tui. Bnh cng hi nng nhng bu t m cy con c t l t st cao v khng
84
thot nc. vn sn xut, bnh cht r vi thiu thng gy hi nhng vn vi trng thp, thot nc km v t tht nng. 17.4. Bin php phng tr: phng tr bnh ny cn p dng cc bin php phng tr tng hp nh sau: + S dng ht vi chua (vi tu h) lm gc ghp tng kh nng chng chu bnh + Bu t trng cn trn thm 1/3 phn hu c hoai mc v ct vng tng cng kh nng that nc nhng vn gi c m cn thit cho cy con. Hn hp lm bu cn x l hi nc nng 600C trong thi gian 30-40 pht. Bu cy ging nn t trn b cao ti thiu 30cm so vi mt nn v c l c y d dng that nc. Khi pht hin cy bnh cn tiu hy c bu v cy con kp thi. + Nn trng vi theo phng thc trng m v thit k h thng thot nc tt trn t vn bng phng. + Cn ch chn vn trng vi cao ro, d thot nc hoc c rnh thot nc d dng. + Tng cng bn phn chung kt hp phn vi sinh v ch phm sinh hc nm i khng (ch phm nm Trichoderma viride ) vo phn gc r ca cy vi. + Thng xuyn ct ta cnh l bnh v to tn cho cy vi hng nm sau mi v thu hoch qu. + Mt s thuc tr nm c th s dng: Ridomil Gold 68 WP (0,2%), Benlate 50WP (0,1%), Rovral 50 WP (0,1 - 0,2%). 18. BNH SNG MAI VI THIU [Peronophythora lichi = Pseudoperonospora lichi] 18.1. Triu chng bnh: Bnh hi trn cung chm hoa v trn qu vi. Ban u xut hin cc vt m en nh, v sau loen rng ra bao quanh c cung hoa v trn v qu. Khi tri kh nng, cc cung hoa kh en tp li. Khi tri m, cung hoa b thi en, d gy, qu c vt bnh to c khi loen rng c na qu, nu en, d b thi rng. Bnh lm gim t l u qu v gim nng sut ng k trong thi k thu hoch v sau thu hoch gy kh khn cho vic bo qun, vn chuyn. 18.2. Nguyn nhn gy bnh: Nm gy bnh Peronophythora lichi = Pseudoperonospora lichi thuc b nm Sng mai, lp Nm Trng. Cnh bo t phn nhnh khng u, kiu chc i, nh cnh ch i, nhn, hi cong. Trn nh cnh sinh ra cc bc bo t hnh trng, khng mu, n bo. Trong iu kin m t, trn vt bnh chm hoa, trn qu c th to thnh mt lp nm trng t mn ph trn b mt m bnh.
85
18.3. c im pht sinh pht trin: Bnh gy hi ch yu vo thi k ra hoa kt qu cho n thu hoch. Bnh pht trin mnh trong iu kin thi tit m, t nng, tri m u nhiu my. 18.4. Bin php phng tr: - Trc khi hoa n v sau khi u qu non, phun thuc Rhidomil MZ - 72WP 0,15% (trnh phun khi hoa n r). - Sau khi thu hoch qu chn cn ta cnh to tn. Nu vn b bnh nng c th phun thuc Booc 1%, Rhidomil 72MZ 0,2%.
86
Chng IV BNH NM HI CY CNG NGHIP

1. BNH SNG MAI U TNG [Peronospora manshurica (Naum. ) Syd.] Bnh sng mai u tng gy hi kh ph bin ti cc vng trng u tng trn th gii, c bit bnh gy hi mnh nc ta v cc nc thuc ng Nam . Bnh lm nh hng n kh nng quang hp ca cy, lm gim nng sut. Qua iu tra, mt s trung tm nghin cu ca chu u, Php, Chanaby, Ukraine,.... trn nhng cy u tng pht trin t ht nhim bo t trng ca nm gy bnh nng sut gim hn so vi cy khng nhim hoc b nhim nhng c bin php phng tr. Bo t trng trn lp v ht t nh hng n t l ny mmnhng li l nguyn nhn lm gim hnh thc v cht lng ht. Trn 825 cnh ng iu tra Iowa pht hin thy c 50% cnh ng b nhim nm Peronospora manshurica. Brazil, pht hin thy 25% trong 104 cnh ng kim tra nhim bnh. 1.1. Triu chng bnh Bnh xut hin thi k cy trng thnh gy hi trn cc b phn ca cy nh l, thn qu v ht. Trn l, vt bnh l cc vt m mu xanh vng khng nh hnh nm ri rc mt trn l. Vt bnh c th nm dc cc gn l, c mu nu vng gy chy kh l. Cy b bnh nng, vt bnh lan sang qu v xm nhim vo ht. mt di l b bnh v bn trong qu b nhim bnh c lp mc trng xm, ht b nhim bnh thng b lp v c lp bt mu trng trn b mt ht. Ht b nhim nm Peronospora manshurica ht nh, mu sng hn so vi ht kho. Hm lng dinh dng (protein, axit bo v du) cng b nh hng khi ht nhim nm P. manshurica. 1.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh, pht trin bnh Nm gy bnh l Peronospora manshurica (Naum.) Syd. thuc h Peronosporaceae, b Peronosporales, lp Nm To. Cnh bo t phn sinh n bo, khng mu, phn nhnh kp t 6 - 7 cp, nh nhnh nhn v cong. Bo t phn sinh n bo, hnh trng, kch thc 16 - 20 x 20 - 24mm. Giai on sinh sn hu tnh sinh ra bo t trng hnh cu, c mu hi vng, tn ti trong qu v m cy bnh tr thnh ngun bnh lu di trong t. Ngun bnh l bo t trng trn ht b nhim xm nhim vo cy qua r. Ngoi ra, si nm bo t phn sinh cng ng vai tr l ngun bnh cho v sau. Ht c trng trong t m v cn ci cy con d b nhim bnh t lp v ngoi ca ht. Nghin cu trong phng cho thy ngun bnh c truyn t bo t trng lp v ngoi ca ht iu kin nhit 150C l 16%; 200C l 1% v 250C l 0%.
87
Bnh sng mai u tng thng pht trin mnh trong iu kin nhit khong 200C. Bnh gy hi nng t thng 3 n thng 5 v u tng xun vo giai on cy c t 4 - 5 l kp. Theo Bernard R.L. (1989) cho thy nng sut b gim 10% trn nhng cnh ng trng ging khng so vi ging nhim. 1.3. Bin php phng tr Chn ging sch bnh, ngun ging cn c kim nghim trc khi gieo trng. X l ht ging, tiu hy v dn sch tn d cy bnh sau khi thu hoch. Khi bnh xut hin cn phun thuc phng tr bng Booc 1%; Oxyclorua ng 1%; Aliette 80 WP 0,25%; Rhidomyl MZ 72BHN (2,5-3 kg/ha); Rhidomyl 5G (10 - 14 kg/ha). 2. BNH G ST U TNG [Phakopsora sojae Saw.; Phakopsora sojae Fujik ; P. pachyzhizi Syd.& P. Syd.; Uromyces sojae (Henn.) Syd.& P. Syd.] 2.1. Triu chng bnh Bnh gy hi nng nht l, c th hi trn thn cnh v qu. Lc ban u mt di ca l, vt bnh hnh thnh di dng nhng chm nh mu vng trong, ng knh t 0,2 - 0,3 n hn 1mm. Sau , vt bnh ni ln trn mt l c mu vng nu, biu b l nt l bo t c mu vng (mu gch non). Trong v ng xun, thi tit thun li cho bnh pht trin, bo t thng ln, vt bnh to v nhiu hn v h thu. Sau cc t khng kh lnh vo thng 1, 2 trn l u tng b bnh c th xut hin cc bo t mu en - l cc bo t ng. Cy u tng b bnh khin l sm b vng, lng dip lc gim nhanh chng, cng quang hp v s trao i cht trong cy gim, do nng sut v phm cht u tng b gim st nghim trng. Nhng rung b nng hu nh khng c thu hoch. 2.2. Nguyn nhn gy bnh Nm gy bnh thuc b Nm G st Uredinales, lp Nm m Basidiomycetes. Bo t h (Uredospore) l bo t thng gp trn vt bnh, thng c hnh trng hay hnh trn, c gai nh trn b mt, mu vng nu. Kch thc bo t trung bnh khong 19,1 20,3 x 26 - 27m Trong iu kin nhit thp, cui v ng trn l gi c th to cc bo t ng mu en, n bo v nhn xp thnh bng cht ch bn trong bo t. Bo t h l ngun bnh quan trng nht. Bo t h v si nm c th bm gi trn thn, l, qu b bnh ri trn t v trn b mt ht ging, v qu khi gi ht li lm ging. Bo t h gp git nc hay iu kin m cao s d dng ny mm nhit t 20 250C. Thi k tim dc ca bnh ko di ti 13 ngy nhit thp (150C) nhng s rt ngn ch khong 6 - 8 ngy nhit cao hn t 20 - 300C. Tuy nhin, nhit cao hn 300C t l ny mm gim r rt v kh nng xm nhp, hnh thnh bo t mi trn vt bnh b hn ch, do bnh khng pht trin c.
88
2.3. c im pht sinh pht trin bnh Cc v trng u b bnh nhng bnh pht sinh v ph hi nng nht trong v u tng xun. Cc v ng, h thu bnh nh hn. v xun khi bnh nng ch cn thu hoch t 0,8 - 2,5 t/ha (Gia Lm - 1967), trong khi bnh thng nng sut t c t 5 8 t/ha. V ng thi tit lnh, v h v h thu nhit rt cao nm kh hnh thnh bo t v kh thc hin ny mm, xm nhim, v vy bnh hi rt nh. Cao im ca bnh thng tp trung v xun vo thng 3, 4 khi nhit t trn 18 - 200C v cy u c t 5 l kp n thu hoch qu. Bnh c th ko di ti thng 5 lm l cy rng hng lot, rung u tng vng rc mu l bnh. Trong cc giai on sinh trng t cy mc ti chm hoa t b bnh. T ra hoa n thu hoch qu l lc bnh pht trin nhanh nht trn l bnh t v l gi. im ny lin quan ti s tch lu v bin ng hm lng protit v axt amin trong cc giai on sinh trng cc tui cy khc nhau. Cc ging u tng trng nc ta u b nhim bnh cc mc khc nhau. Theo di th nghim trng i hc Nng Nghip I - H Ni cho thy: ging L Gia Lm v L Thun Thnh nhim bnh nh hn cc ging khc. Cc ging t b bnh hay b nhim mun trn ng rung hin nay l : M103, DT93, dt84, AK03, AK05, VX93, dng 42. Cc ging nhim nng l V74 (DT74). Cc bin php k thut canh tc t nh hng n bnh, song qua iu tra bnh cho thy: bn phn hp l, bn kali hay trng u tng xen ng, lun canh vi la nc, ... bnh c xu hng gim hn l u tng khng chm sc chu o, khng trng xen, khng lun canh. 2.4. Bin php phng tr - Chn ging chu bnh, chng bnh v sn xut ging sch bnh s dng trong sn xut. - Lun canh vi la nc hay cc cy ho tho. - X l ging bng Bayphidan 10 - 15 g a.i/1 t ht ging hoc 200 g/t ht. - C th phun thuc hn ch bnh bng cc loi thuc tr g st, c bit nh Baycor 25WP 0,1% (0,15 - 0,25 kg a.i/ha); Bayleton 25EC (25WP) 120 - 250 g/ha; Bayphidan 250EC (0,1%); Anvil 5SC - 0,2% hoc Tilt super 300ND 0,1% (0.3 lt/ha). 3. BNH THN TH U TNG [Colletotrichum truncatum (Schw.) Andrus & Moore] Bnh thn th u tng c cng b u tin nm 1917 ti Hn Quc. Hin nay, bnh ph bin khp cc vng trng u tng trn th gii. Nm gy bnh c ph k ch rng, gy hi trn cc cy trng thuc h u nh u xanh, u en, lc, u trch,. lm gim cht lng ht, ht b nhim bnh hm lng cc axit amin gim.
89
3.1. Triu chng bnh: Cy c th nhim bnh t giai on cy con n khi thu hoch. Nm gy hi cc b phn ca cy nh l, thn, cnh, qu v ht. Giai on cy con vt bnh l cc vt m mu nu t, hi lm trn l mm v pht trin xung thn, l mm b bnh thng rng sm. Bnh nng thng gy cht cy con. Vt bnh trn l thng biu hin cc vt cht hoi c mu nu trn gn l, gy thi gn. Bnh c th gy hi trn phin l l cc vt bnh hnh bu dc, mu nu, hi lm, xung quanh c vin nu , trn b mt vt bnh c cc chm en nh l cc a cnh ca nm gy bnh. L b bnh thng qun li d b rng. Trn thn cnh, cung l v v qu vt bnh c mu nu, vt bnh thng b bao ph bi cc a cnh c mu nu. Ht nhim bnh thng nh, nhn nheo, trn b mt ht c cc vt xm, sau chuyn sang mu nu hoc nu en. Cy bnh pht trin km, nu nhim giai on sm cy u khng c kh nng pht trin qu. Mt s cy bnh trn thn v ht c th khng mang triu chng nhng nm nhim h thng bn trong. 3.2. Nguyn nhn gy bnh: Bnh hi do nm Colletotrichum truncatum, b Melanconiales, lp Nm Bt ton. Tn nm hu nh khng xut hin, nu c thng rt mng mu sng hoc trng hng. Si nm a bo, khng mu. a cnh mc n l hoc tp trung thnh tng m. Lng bm trn a cnh mu nu hoc mu en, thng di hn cm bo t phn sinh. Bo t phn sinh tp trung thnh cm, c mu trng, trng c hoc vng nht n vng da cam. Bo t phn sinh khng mu, thon di hi cong v nhn hai u, kch thc 15 27 x 2 5 m. Lng ca a cnh mu nu hoc mu en, c t 0 9 ngn ngang, kch thc 50 468 x 2 7 m. Nm gy bnh c th nhim h thng v biu hin triu chng sau khi cy thun thc. Si nm c th tn ti trong ni nh v phi ht. Bo t nm ny mm hnh thnh 1- 2 ng mm ngn, t sinh ra cc gic bm xm nhp qua biu b ca cy. Gp iu kin thun li nhit 20 250C, c git nc, nm c th ny mm v hnh thnh gic bm trong vng 6 gi, thi k tim dc 60 65 gi. Ngun bnh tn ti ch yu dng si nm trn ht ging v tn d cy bnh. Trn ht ging, si nm gi c mc sng t 1 2 nm. 3.3. c im pht sinh pht trin: Bnh thn th u tng pht trin mnh trong iu kin m cao, nhit khong 280C. iu kin min Bc nc ta, bnh thng pht trin t thng 4 n thng 6, gy hi mnh trn cy u tng ang giai on pht trin qu cho n khi thu hoch. Si nm trn ht ging c th lan truyn gy bnh cho cy con mi mc. Bo t phn sinh lan truyn qua gi, ma, nc ti v cn trng gy hi trn ng rung. Bnh pht trin mnh trn nhng rung u tng trng vi mt dy, trng lin tip nhiu v. T l nhim bnh trn ng rung ph thuc vo mc nhim bnh ca
90
ht ging v n m trn ng rung. Bnh pht trin mnh nhng vng trng u tng c ma nhiu, bn phn khng hp l. Ging u tng nhim bnh cao l cc ging AK 03, DT 84. Cc ging u tng DT 22, DT 90, DT 93 nhim bnh mc thp hn. 3.4. Bin php phng tr: - X l ht ging bng mt s loi thuc ho hc nh Thiram, Captan, Benomyl. - V sinh ng rung, tiu hu tn d cy bnh. - Bn canxi v kali cng hn ch c bnh. - Khi bnh pht trin sm cn phun thuc ho hc Benomyl, Cacbenzym. Mancozeb vo giai on hnh thnh qu. - C th s dng bin php sinh hc, dng cc ch phm t loi nm i khng nh Gliocladium roseum, Trichoderma viridae, Penicillium thomi x l ht ging cng lm gim t l bnh.
4. BNH HO R NM HI LC 1) Bnh ho r gc mc en (Aspergillus niger Van Tiegh): c r, gc, thn ngm st mt t c vt bnh mu nu, biu b v v nt v, thi mc. Cnh l ho cong, mu l xanh vng, mt sc bng. Trn c r, gc thn b thm en, mc nt bao ph bi mt lp mc en. Khi nh cy bnh ln rt d b t gc. Theo L Lng T, H Minh Trung (1967-1969) kho st Vnh Phc, H Bc, Thanh Ho loi ho r ny do nm Aspergillus niger v Lasiodiplodia theobromae gy ra l ch yu. 2) Bnh ho r gc mc trng (Sclerotium rolfsii Sacc.) Cy bnh ho r, xanh hoc hi vng. C r v on thn ngm b bnh c vt mu nu, thi mc, kh xc, nh cy d b t gc, trn gc thn cy bnh mc lp nm trng m tia lan rng ra mt t, hnh thnh nhiu hch nm hnh trn nh ht ci mu trng, v sau c mu nu ht ch. Theo L Lng T (1967-1973) kho st thy Bc b v Ngh An do nm Sclerotium rolfsii Sacc gy ra (xem thm bnh ho r trng gc c chua). Ngoi ra, hin tng ho r thi gc l c r trn ng rung vi nhiu mu sc kh phn bit cn c th do nm Rhizoctonia i lc cn gp c bnh do nm Fusarium solani, F. oxysporium hi gc thn, cy ho r, l vng (gi l bnh ho vng). c im vi sinh vt gy bnh * Loi ho r gc mc en do nm Aspergillus niger Van Tiegh gy ra c si nm a bo, sinh sn v tnh bng cnh bo t phn sinh khng mu, nh cnh phnh to hnh
91
cu mu xm, trn mc ra nhiu cung nh m tia (th bnh), mu nu, sinh ra tng chui bo t phn sinh n bo, hnh hi trn. * Loi ho r gc mc trng do Sclerotium rolfsii Sacc c si nm trng, hch non mu trng, hch gi c mu nu, tng i trn ng u, ng knh 1 - 2mm. Nm Sclerotium rolfsii l loi nm a thc, phm vi k ch rt rng, ph hi trn nhiu loi cy khc nhau nh thuc l, khoai ty, c, u , ay. Tt c cc vi sinh vt gy bnh ni trn phn ln c ngun bnh tn ti trong t, trn tn d cy bnh v trong phn rc. Mt s nm nh Aspergillus, Sclerotium, Marcrophomina cn tn ti c v ht lc. Chng c th sinh ra c t Aflatoxin (Aspergillus) v axit oxalic (Sclerotium) gy hi cy v gy c cho thc phm. Si nm Sclerotium trc tip xm nhp qua biu b, qua vt thng m pht trin thnh m si trng c r, gc thn lm m bnh thi mc, cy kh cht. Nm ph hi tia c lc trong t lm tp thi c, ht mc, mt sc ny mmhoc khi gieo mm mc yu, cy s b bnh. Trn ng rung nhng loi nm trn u nh nc ti, ma gi m truyn lan. Bnh pht sinh, pht trin trong iu kin nhit tng i cao, m t, cy sinh trng km. Trn t trng c canh, t ct th bnh tng i nng hn. Ring loi ho r gc mc en, mc trng cn pht trin mnh trn t c nhiu cht hu c, tn d cy cha hoai mc. Bnh xut hin trong sut qu trnh sinh trng ca cy nhng mi giai on sinh trng mc bnh khc nhau, cc loi bnh ho r ph hi cng khc nhau. giai on cy con phn cnh phn ln b bnh ho r gc mc en v l c r nhng n giai on chm hoa, c non th b bnh ho r nng hn nhiu, phn ln l ho r gc mc trng, nht l i vi lc xun v lc v thu, k c bnh gy hi trn mt s cy trng khc nh khoai ty, c chua v thu ng v v xun mun ng bng Bc b v min Trung (Thanh Ho, Ngh An). Bin php phng tr Trn ng rung cc loi ho r do nm thng xut hin xen k nhau cho nn bin php phng tr chung cho cc bnh ho r cn tin hnh nh sau: - Lun canh: lun canh lc vi la, ma v cc loi cy trng khc hn ch ngun bnh t v ci to t. Thi gian lun canh 2 nm. - Bn phn hp l: cn bn NPK y , cn i cy lc sinh trng, tng cng sc chng bnh, c bit vng t bc mu cn bn nhiu vi, dng phn chung hoai mc bn hoc trn vi ch phm sinh hc Trichoderma. - phng tr chung cc loi vi sinh vt gy bnh ht ging cn chn lc ht tt, x l kh bng TMTD 2 kg/tn ht hoc dng Bayphidan 10 - 15 g a.i/1t ht ging. Mt s thuc c th phun vo gc cy chng bnh ho r lc do nm nh: Sumi 8 12,5WP (0,02 - 0,03%); Topsin M - 70WP (0,4 - 0,6 kg/ha); Dithane M45 80WP (1 - 2 kg/ha); Tilt super 300ND 0,2% (0,3 lt/ha).
92
Cn nh b ngay cy bnh khi mi chm pht sinh, rc vi bt vo gc trn mt lung hoc ti nc vi long 4% vo gc hn ch cc loi nm gy bnh, tuy nhin bin php ny t c tc dng nu ngun bnh trn ng rung tch lu nhiu v c ma nhiu. 5. BNH M L LC Bnh m nu do nm Cercospora arachidicola Hori v bnh m en do nm Cercosporidium persoratum Berk. & Curtis., thuc b Hyphales, lp Nm Bt ton. 5.1. Triu chng bnh v nguyn nhn gy bnh * Bnh m nu hi ch yu l, rt t khi hi cung l v thn cnh. Mt trn l vt bnh hnh trn, ng knh bin ng nhiu t 1 - 10mm, c mu vng nu, xung quanh c qung vng rng. Trn b mt vt bnh thng c lp nm mc mu xm, nhng mt di l vt bnh c mu nht hn. Cn trn cung l v thn cnh th vt bnh c hnh bu dc di mu nu sm. L b bnh chng tn, kh vng v rng sm. Lp nm mu xm trn b mt vt m nu l cnh bo t phn sinh v bo t phn sinh ca nm gy bnh. Cnh thng m thng, mu nu nht, thng khng c mng ngn ngang, nhng i khi c 1 - 2 ngn. Bo t phn sinh c dng hnh di trng, thng, c 4 -14 mng ngn ngang, khng mu. Nm sinh trng pht trin thch hp nht nhit 25- 280C, nhit ti thiu l 5 - 100C, ti a l 33 - 36 0C. * Bnh m en thng xut hin gy hi ch yu cc l gc, cc l pha di ri lan dn ln cc l pha trn. Vt bnh th hin r c hai b mt ca l, hnh trn, ng knh 1 - 5mm, c mu xm en, xung quanh khng c hoc t khi c qung vng nh. V sau, trn b mt vt bnh thng c lp nm mc mu en, lm cho l a vng, kh rng. Cnh bo t phn sinh m thng, mu nu sm hn, phn ln khng c ngn ngang. Bo t phn sinh c dng hnh bu dc hoc hnh tr mt u hn thon, c 3 - 5 mng ngn ngang. Nm sinh trng pht trin thch hp nht nhit 25 - 300C, nhit ti thiu l 10 0C v ti a l 33 - 36 0C. Ngun bnh ca nm gy bnh m l lc tn ti ch yu dng si nm v bo t phn sinh trn tn d b phn b bnh ri rng trn rung, ngoi ra nm c th tn ti trn cc mu lc ging nhim bnh. 5.2. c im pht sinh pht trin bnh Bnh m l lc pht sinh pht trin mnh trong iu kin nhit tng i cao, tri m t, vo cui giai on sinh trng ca cy. Bnh pht sinh gy hi tt c cc v gieo trng : v lc xun v lc thu. cui v lc xun v nht l v lc thu khi iu kin thi tit ma m, rt thun li cho nm xm nhim, ly lan v bnh thng pht trin nhanh, mnh ko di ti khi thu hoch, gy nh hng ln n nng sut. Bnh pht trin gy hi c hai thi v trng lc, nhng v
93
lc thu bnh thng pht sinh gy hi nng hn v lc xun, v th bnh lm gim nng sut nhiu hn. Trong v lc thu, bnh thng pht sinh sm hn, t trc khi ra hoa 5 - 6 ngy, bnh tng dn n lc ra tia r, sau tng rt nhanh t giai on c non n gi chc. Cn v lc xun, bnh m l thng pht sinh gy hi nh hn, pht sinh mun hn. Bnh xut hin khi hoa ra r v giai on c non n khi thu hoch. c bit loi hnh triu chng m en thng pht trin nhiu v chim u th trong v lc thu. Bnh m l pht sinh gy hi trn hu ht cc ging lc ang c gieo trng ngoi sn xut, bnh c xu th pht trin mnh trn cc dng, ging lc nhp ni, chn lc v lai to c nng sut cao. 5.3. Bin php phng tr - Cn tin hnh lun canh cy lc vi cc cy trng khc nh la nc, ma, ng, khng lun canh vi cc cy trng thuc h u khc. - Trong iu kin cho php, nn tin hnh x l ht ging trc khi gieo nhm gim bt ngun bnh ngoi ng rung (x l kh) bng mt s thuc ho hc nh TMTD 2kg/ tn ht hoc Bayphidan 10 -15g a.i/ t ht. - Ngoi ng rung, khi bnh pht sinh pht trin mnh, ngi ta c th s dng mt s thuc ho hc phun phng tr : Daconil 75WP 0,125 - 0,25%; Tilt super 300ND 0,1 - 0,2%; Dithan M45 80WP (1 - 2kg/ha). 6. BNH G ST LC [Puccinia arachidis Speg] 6.1. Triu chng bnh: Bnh hi trn cc b phn l, cung l, thn cnh, hoa, tia c. Vt bnh trn l c dng trn nh, ng knh 0,5 1,5 mm. Biu b mt di l nt v l ra mt bo t mu da cam, - nu, hi ni trn b mt l. Trn l chi cht vt bnh lin kt nhau lm l vng, chy kh. Vt bnh trn thn, cung l cng tng t. 6.2. Nguyn nhn gy bnh: Nm gy bnh Puccinia arachidis Speg, b Urediales, lp nm m. Si nm hai nhn to ra nhiu bo t (uredospore) hnh bu dc, vch dy, mu nu, vng da cam, c gai nh. Rt t khi to ra bo t ng (teleutospore). Bo t h truyn lan qua gi, nc xm nhim gy bnh trn ng rung v bo tn lu di trn tn d cy bnh ti cc v sau. 6.3. c im pht sinh pht trin: Bnh pht trin mnh trong iu kin thi tit mt, nhiu ma, m cao. Nhit thch hp nht cho bnh pht trin l 22 250C, m 90 100%. Bnh pht sinh gy hi quanh nm nhng thng pht sinh pht trin gy hi nng hn trong v lc thu, thu ng so vi v xun. Bnh pht trin mnh t giai on ra hoa n c qu, xen ln vi cc bnh m en.
94
6.4. Bin php phng tr: - Sau khi thu hoch cn dn sch tn d cy bnh trn ng rung. - Lun canh lc vi cc cy trng khc nh la nc. - Gieo trng mt hp l, chm sc tt. - Dng cc ging khng bnh nh MD 7, MD 9, L14, v.v - Khi bnh chm xut hin trn lc v thu, v xun c th phng tr bng cch phun cc loi thuc Manage 15WP, Nustar 40EC hoc Bavistin, Score 250EC, v.v. 7. BNH EN THN THUC L [Phytophthora parasitica var. nicotianae (Breda de Haan) Tucker] y l mt bnh gy nhiu tc hi cc nc trng thuc l, bnh c n , Nht Bn, Nam Trung Quc, Indonesia, Vit Nam, min Nam Lin X c, min Ty nc M v vng trng thuc l nhit i. Bnh ny c th ph hi trong tt c cc thi k sinh trng ca cy ch yu cc b phn gc, r, thn cy lm cht kh hng lot cy con vn m, lm ton cy kh ho cht rung sn xut. 7.1. Triu chng bnh Thi k cy con vt bnh lc u l mt im nh mu nu hoc mu en r gc thn. Sau , vt bnh lan ln pha trn lm hi thn l v lan xung di hi r chnh, gy thi r. Khi ct gc thn thy li bin thnh mu nu en, c nhiu tng rng. Gc cy bnh teo nh li, cy gc. Gp tri ma, m cao, ton cy b thi cht, b mt m bnh thng c lp nm mu trng. Tri kh hanh cy bnh nu en kh cht. thi k cy ln, trn gc thn c vt mu en ko di v hai pha trn v di. Kch thc vt bnh c th di ti 20 - 40 cm. B dc gc thn thy li mu nu en v nhiu tng rng. R t v r chnh li thi mc, rt d nh. Cy bnh l vng ho r dn t di ln trn. Sau 4 - 5 ngy ton cy ho r v cht kh. Trn l vt bnh hnh trn hoc hnh bt nh, mu nu xanh hoc nu en, ng knh c th t ti 3 - 4 cm. Khi tri kh hanh gia vt bnh thng b rch nt to cc l thng trn l, thn rng, cy rn d gy. 7.2. Nguyn nhn gy bnh Nm gy bnh Phytophthora parasitica var. nicotianae (Breda de Haan) Tucker thuc b Peronosporales, lp Oomycetes. Si nm khng vch ngn, khng mu, phn nhnh, ng knh khong 5m Cnh bo t phn sinh khng mu, n bo, mc t l kh ring r hay thnh tng cm 2 - 3 cnh hnh trng hoc hnh qu mum, trn nh c nm li, kch thc 35 x 8 mm, khng mu, bn trong c kt cu dng ht. Khi gp nhit thp v iu kin git
95
nc bo t s ny mm gin tip to ra 10-20 bo t ng. Bo t ng hnh bu dc, c 2 lng roi, d dng di chuyn trong nc. Nu gp iu kin m thp, bo t phn sinh ny mm trc tip thnh ng mm xm nhim. Nm c th hnh thnh bo t trng v bo t hu trong m t bo k ch. Bo t trng hnh cu mu vng, mng dy. Khi ny mm hnh thnh ng mm hoc bc bo t ng. Bo t hu hnh cu, hnh trn mu nu nht. Khi ny mm to ng mm v pht trin thnh si nm. Nm c th pht trin trong phm vi nhit t 12 - 360C. Thch ng vi pH 4,4 - 9,6 nhng thch hp nht l pH 7 - 8. 7.3. c im pht sinh pht trin bnh Ngun gc tn ti trn ng rung l dng bo t trng, bo t hu v si nm nm tn d cy bnh ri rng trn mt t. Nm c th tn ti trong t c tn d k ch ti 2 nm. V vy t, phn chung c tn d cy bnh l ngun bnh ch yu trn ng rung. Bnh pht trin thun li iu kin c nhit v m cao. Nhit thch hp cho s pht trin ca bnh l 0 - 350C, nhit khng kh 200C tr xung bnh pht trin chm. Vn m vn trng gp ma nhiu hoc qu m t bnh ph hi nng. S pht trin ca bnh cn ph thuc vo cc yu t t ai, phn bn, mt trng... t ct thot nc bnh nh hn t st, t tht. Ngoi ra, tuyn trng hi r cy m ng cho nm bnh xm nhim thun li. c bit vo lc nh cy con em trng nu t c tuyn trng c th lm cy con cht ti 100%. 7.4. Bin php phng tr - Thc hin lun canh vi la nc hoc vi cy h ho tho. Trng ging chng bnh c tc dng gim bnh r rt. - Xy dng h thng thot nc tt vn m v vn trng, vun lung cao trnh cy b ng nc. - Chm sc cy con, bn phn khong cn i, ti nc sch v khng to vt thng trong qu trnh chm sc. - V sinh ng rung ngay sau khi thu hoch, tiu hu, t hoc chn su cy b bnh. - Gieo trng cc ging thuc l chng bnh. - Phun thuc phng tr kp thi khi thy bnh xut hin. Phun vn m trc khi nh cy con v rung trng khi bnh chm pht sinh. C th dng mt trong cc loi thuc sau: Aliette 80 WP vi lng dng 2,5 - 3,5 kg/ha; Zineb 80 WP hoc Manep (Dithane M.) 80 WP nng 0,2 - 0,3%.
96
8. BNH M MT CUA THUC L [Cercospora nicotianae Ellis et Everhart] 8.1. Triu chng bnh Vt bnh lc u l nhng m nh hnh trn, mu nu, v sau pht trin to dn ra (kch thc vt bnh dao ng t 5 - 10mm). Khi , gia vt bnh bin thnh mu nu xm, li ln ra vt bnh mu nu, xung quanh vt bnh c qung mu xanh vng. Khi gp iu kin thi tit m t, gia vt bnh thng xut hin lp nm mc mu trng xm. Cn trong iu kin kh hanh, cc vt bnh c thng rch, thng l ch trn l b bnh. 8.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Nm gy bnh Cercospora nicotianae Ellis et Everhart, B Moniliales, lp Nm Bt ton. Nm gy bnh c si a bo, phn nhnh. Cnh bo t phn sinh a bo, thng c 1 - 4 mng ngn ngang, mu nu nht, chui qua l kh trn mt l. Bo t phn sinh di, mnh, pha gc phnh to, pha trn thon nh, hi cong, khng mu, thng c 5 - 10 mng ngn ngang, kch thc trung bnh t 35 - 115 x 2,5 - 5,0 m. Bo t phn sinh hnh thnh trn nh cnh, sau khi chn t ngt ra, n c truyn lan nh gi, ma,...Khi gp iu kin nhit , m thch hp, bo t phn sinh ny mm, tin hnh xm nhp vo m l v ly lan pht trin bnh. Ngun bnh : Nm gy bnh tn ti ch yu di dng si nm v bo t phn sinh trn cc mu ht ging v tn d b phn b bnh, l ngun bnh cho cc v gieo trng thuc l sau, nm sau. Nm gy bnh c th sinh trng pht trin trong phm vi nhit kh rng t 7 340C, nhng nhit thch hp nht l 25 - 280C. V vy, trn ng rung, bnh ph hi mnh khi c m cao, tri ma v nhit khng kh t 23 - 270C. V thuc l xun thng b bnh ph hi nng, nht l khi bc vo giai on u thu hoch. Giai on vn m, nu t lm di, t trng, ng nc, thiu phn, km chm sc cy cng b hi nng. Hu ht cc ging thuc l ang gieo trng ngoi sn xut u c th nhim bnh, k c cc ging thuc l a phng, ging nhp ni v lai to nh ging C176; K326 v C347,... 8.3. Bin php phng tr - p dng cc bin php k thut chm sc vn thuc l. Rung thuc l phi m bo thng thong, lm sch c, khng trng qu dy, thot nc tt. - Thc hin lun canh 1 - 2 nm vi cy h ho tho. Thay i t lm vn m, tiu dit tn d cy bnh rung sn xut v vn m ngay sau khi thu hoch. - Dng ng ging chng bnh v ly ht ging t cy khng b bnh, x l ht ging. - Phun thuc phng tr bnh kp thi vn m v vn trng, kt hp ngt ta l gi, l gc trc khi phun. C th dng Booc 1% hoc Carbendazim 50SC (0,5 - 0,7
97
lt/ha), Dithane M 80WP ( 1,5 - 2,0 kg/ha), Tilt super 300ND (0,2 - 0,4 lt/ha) phun khi thy bnh xut hin.
98
9. BNH THN TH THUC L [Colletotrichum nicotianae Av. Sacc.] 9.1. Triu chng bnh Bnh thn th ch yu gy hi cy con vn m. Khi c iu kin m cao, ma nhiu cy b cht tng vt. Trn l vt bnh lc u l mt chm nh mu lc ti, sau vi ngy vt bnh m rng thnh hnh trn, gia vt bnh c mu trng xm hay mu nu vng hi lm, xung quanh vt bnh c vin hi ni g mu nu , ng knh vt bnh t 2 - 5mm. Cc vt bnh ni lin nhau to thnh hnh bt nh. L bnh a vng, kh cht. Trn cung l v thn vt bnh c dng hnh thon di, gia vt bnh thng nt v c mu en. Cy giai on 2 - 3 l tht l d b hi nht. Cy con b bnh thng xut hin nm mu trng xm. 9.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh, pht trin bnh Nm gy bnh Colletotrichum nicotianae Av. Sacc. thuc b Melanconiales, lp Nm Bt ton. Si nm khng mu, a bo, phn nhnh. Cnh bo t phn sinh n bo, ngn, khng mu, mc tp trung trong a cnh. Bo t phn sinh n bo, hnh ng trn, hai u t, c hai git du, khng mu, kch thc 10 - 25 x 3 - 5m. a cnh c lng gai mu nu m, thng hoc hi cong, phn gc m v to hn phn ngn, c 1- 3 ngn ngang, kch thc 55 - 95 x 4 - 5m. Ngun bnh tn ti tn d cy bnh trn t v trn ht ging. Si nm nm su trong ht v bo t bm trn b mt ht ging. Nm pht trin c trong phm vi nhit rt rng, nhng thch hp nht cho s pht sinh bnh l t 25 - 300C, nhit ny thi k tim dc ca bnh l 48 gi. m l yu t quyt nh s pht sinh, pht trin ca bnh. Trong iu kin ma m, bo t nm lan truyn v ny mm xm nhp d dng. V vy, khi c m cao, ma nhiu, t ng, khng thot nc, mt gieo trng qu dy vn m hay vn trng u b bnh ph hi nghim trng. 9.3. Bin php phng tr S dng ht ging khng b nhim bnh. X l ht ging trc khi gieo, c th ngm ht vo dung dch AgNO3 0,1% trong 30 pht hoc x l t bng Foocmol 1/50. m bo vn m v vn trng cao ro, thot nc, lm sch c, gieo trng vi mt va phi. Khi thy bnh chm xut hin cn phun thuc ho hc phng tr kp thi. vn m cy ging c th phun t giai on ch thp tr i. C th dng Kasuran 2 - 3 kg/ha hoc Zineb 80 WP nng 0,2 - 0,3 %.
99
10. BNH THI RUT MA [Colletotrichum falcatum Went] 10.1. Triu chng bnh Cc b phn lng, mm ma, l, b l, r u c th b hi, nhng ch yu hi thn, lng v l, nht l khi ma vn cao. Thn ma b bnh lc u nhn bn ngoi rt kh pht hin v triu chng trong rut ma pht trin mt thi gian di khng l ra ngoi v. Cho nn, phi ly dao ch thn ma ra mi thy bn trong rut c vt bnh mu huyt. Lc u vt bnh trong rut thn ch l mt im nh mu nht sau lan rng, ko di trong lng ma lm thnh nhng mnh lp mu huyt. Vt bnh c th thi, ln men ra ra, rut ma c ch hi rng v mi ru, v chua nht v n khi v thn bn ngoi mi mt sc bng, tp nh; c kiu vt hn mu ta, bn trn sinh ra nhiu ht en nh l cc a cnh bo t ca nm gy bnh. Cy b bnh l ngn thng vng ho, nu b nng ton cy kh cht. Trn l vt bnh xut hin gn chnh, dc theo gn chnh thnh hnh bu dc di, c khi ch l mt vt di 5 - 6cm c mu huyt, gia vt bnh mu nht hn. V sau, trn b mt vt bnh cng thy nhng ht en nh, l cc a cnh ca nm gy bnh. 10.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh do nm Colletotrichum falcatum Went thuc b Melanconiales, lp Nm Bt ton. Nm c hnh thc sinh sn v tnh hnh thnh a cnh trn m bnh, bn trong c cc cnh bo t phn sinh ngn, n bo. Bo t phn sinh hnh ht go di, thon cong, n bo, khng mu. Trn mt a cnh c lng gai bo v. Si nm c th to thnh bo t hu mu ti sm. Giai on hu tnh rt t gp, qu th bu c l nh. Bo t ti hnh bu dc dt. Nm sinh trng pht trin tt nhit 27 - 320C, pH 5 - 6. Khi nhit qu thp (di 100C) hoc qu cao (trn 370C) nm sinh trng km. Bo t phn sinh do cn trng, gi, ma truyn lan i xa. Sau khi bo t hnh thnh trn l ma d b gi ma lm tri dt xung b l ti cc mt t trn thn, qua cc vt thng c gii hoc qua l c ca su m xm nhp vo trong. Bo t phn sinh trong git nc s ny mm nhanh, si nm pht trin m nhnh nhiu. Si nm v a cnh trn thn ma, l ma, hom ma l ngun bnh tn ti trong t nhin. Mt s bo t hu cng l ngun bnh tn ti trong t. Nm c th bo tn trn cc tn d cy bnh t nht l 7 - 8 thng. 10.3. c im pht sinh pht trin bnh Bnh thi rut ma pht trin mnh trong iu kin m cao, ma nhiu, tri nng m. Tuy nhin, trong iu kin nhit thp 15 - 200C ma sinh trng chm, sc chng bnh yu th nm vn gy hi. Nm xm nhim d dng qua vt thng sy st, do mc bnh cn lin quan ti mc su c thn ma ph hi. Ni chung, su c thn cng nhiu th bnh cng nng (tr mt s trng hp khi nm Candida intermedea c tnh i khng pht trin). Mt khc, ma gi nhiu, ni ct tr ma khng thot nc cng l nhng thc y s pht sinh pht trin ca bnh. t qu m, qu chua u hn ch s sinh trng ca ma v thc y bnh pht trin. Nhng ging ma b bnh cng khc nhau. Cc ging ma v xanh thng b bnh nhiu hn ging ma v vng. Ging Roc.10 v 2714 POJ b nng, cn ging 2883 POJ, 2678 POJ, F 103 b bnh nh hn. Cc ging ma c hm lng phenol cao cng c kh nng chng chu bnh cao hn.
100
10.4. Bin php phng tr - Bin php c hiu qu nht l tuyn la cc ging ma chng bnh trng cc vng t b bnh nng hng nm. - Lm tt v sinh ng rung, thu cht sch ht nhng thn gc, l ma b bnh, khng st li trn t rung. - Tng cng cc bin php chm sc gip cy sinh trng tt, khi bnh xut hin cn lm cho rung thong hn, bc l bnh em t. Tng cng phng tr su c thn, cn tranh th thu hoch sm. Ma thu hoch khng cht ng ng nc ma. - Trc khi trng cn chn lc loi b cc hom bnh l bin php quan trng nht. Trong trng hp cn thit phi x l hom ging bng cch ngm vo dung dch CuSO4 1% trong 2 gi. St trng u ct hom ging trong nc vi 2% hoc dung dch Booc. X l hom ging bng nc nng 520C trong 20 pht c tc dng thc mm v tiu dit ngun bnh dng thuc phun : Tilt - 250ND (0,4lt/ha), Benlat - C 50WP - 0,2% trn l, thn. 11. BNH THI EN RUT MA [Ceratocystis paradoxa (Dade) C. Moreau] 11.1. Triu chng bnh hom ging, u tin trn u hom ct c mu hng nht ri xut hin vt en, trn mc ra lp nm mc en nh than. trn thn, bnh xm nhp v rut ma lm en thi, c mi da thi, lu ngy rut ma bnh ch cn tr li x en. 11.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Nm gy bnh Ceratocystis paradoxa (Dade) C. Moreau thuc B Microascales, lp Nm Ti Ascomycetes. Trn vt bnh thi en rut thn ma mc ra lp nm en l giai on sinh sn bo t phn sinh v bo t hu. Bo t hu c hnh thnh tng chui, hnh hi trn, khi cn non mu hi vng nu, khi gi mu en, v dy khng nhn. Bo t phn sinh hnh tr ngn, khng mu, hnh thnh tng chui, trong git nc rt d ny mm. Bo t ti hnh bu dc di, khng mu. Qu th bu, c di. Nm c tnh k sinh yu ch xm nhp qua vt thng. Nm sinh trng pht dc tt nhit 13 - 340C, nhng thch hp nht 280C, nhit thp di 70C hoc cao hn 370C nm hon ton ngng sinh trng. Nm sinh trng c pH 1,7 - 11, nhng thch hp nht pH 5,5 - 6,3. Tc ny mm ca hom ging c nh hng ti mc nhim bnh ca cy con. Ma ny mm nhanh c th trnh c bnh, do bnh nh hn so vi ma ny mm chm c thi gian b bnh ko di. Ging ma v hom ging tt c sc ny mm mnh v tc ny mm nhanh l ging t b bnh hn. Nhng rung trng ma lin tip ma gc lu nm, t tht b nc, hom trng vo lc gp nhit thp, mm ma mc chm, yu s b bnh nng hn. Sau khi thu hoch nu iu kin ct tr vn chuyn khng tt, xp ng cht, b m t, ng nc ma lm bnh rt d ly lan ph hoi lm thi hng nhiu, gim phm cht ma ch bin. Ngun bnh ch yu l dng si nm v bo t hu tn ti trong m cy bnh, hom ging v t. Bo t hu trong t c th sng ti 4 nm, khi gp iu kin thch hp s ny mm xm nhp ly bnh qua vt thng. Hom
101
ging l ngun bnh chnh ban u. Nm gy bnh ph hi khng nhng trn ma m cn hi trn da v chui tiu, ... 11.3. Bin php phng tr - Chn hom ging kho khng b bnh trng. X l hom ging trc khi trng bng cch ngm vo c vi 2 - 3% trong 12 - 24 gi. - Khi ct tr hom ging c th ly vi ti c bi vo u ch ct hom ging (1kg vi cc ho 2 lt nc khuy u ri cho thm mt t nc vo s c nc vi c). Cng c th x l hom ging bng cch nhng nhanh vo dung dch Booc. - Trng ma trn t cao, thot nc, vun lung cao, c bit cn trng ng thi v, nn trng vo lc nhit t t nht cng t 210C tr ln ma mc mm nhanh, sinh trng mnh, bnh kh pht sinh. Nu trng ma trn t tht nng, b, thot nc km th cn tng cng tiu ng nht l trong thi k mm non v cy con. - Khi xut hin bnh cn kp thi nh b mm non b bnh em t v ly vi bt rc vo ch cy bnh nh. Lm v sinh vn ma, tiu hu tn d trn t sau khi thu hoch 12. BNH M L MA [Cercospora koepkei Kruger] 12.1. Triu chng bnh Bnh hi ch yu phin l, lc u vt bnh ch l mt im nh mu hi vng, hnh trn hoc bt nh hnh, v sau rng ra c mu nu . mt sau vt bnh mc mt lp nm mu xm nht, l cc cnh bo t phn sinh v bo t phn sinh ca nm. 12.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Bnh m l ma tuy t tc hi hn nhng rt ph bin, ph hi sut trong thi k sinh trng ca cy ma. Theo kt qu iu tra ca Ban iu tra c bn su bnh Trung ng (1967 - 1968) thy bnh m l ph hi tt c cc vng ma min Bc nc ta. Bnh do nm Cercospora koepkei Kruger, b Moniliales, lp Nm Bt ton. Cnh bo t phn sinh mc tng cm qua l kh trn l, c 1 - 12 ngn ngang, pha trn ngn cnh hi gp khc, cong queo, c vt hn l du vt ca bo t phn sinh chn ngt ra , a bo, ngn cnh, gp khc vt hn. Bo t phn sinh hnh tr di thon, a bo. Nm sinh trng thch hp nht 280C. Truyn lan bng bo t nh gi, nc ma, ti, ngun bnh tn d v trong t. Bnh pht trin mnh trn ma sinh trng yu, chm sc km, trong thi k ma nhiu (thng 7 - 8 n cui v ma). Tuy nhin, trong cc thng c nhit thp (thng 11, 12, 2, 3) bnh vn c th xut hin, ... Bnh pht trin nhiu trn cc ging 2725 POJ, 2878 POJ, F 107. Ging ma 2883 POJ b nh hn v ging F 108 b bnh t hn c. 12.3. Bin php phng tr cc rung ma b bnh sau khi thu hoch cn tiu hu ht l bnh kh ri st li. Cn lun canh ma vi cy trng khc hn ch tch lu ngun bnh.
102
Tng cng bin php chm sc tt, vun lung cao, bn, ta l gc, bn phn cn i cho ma sinh trng mnh. Cn trng cc ma c tnh chng chu cao hn, t s dng bin php ho hc. Trng hp rt cn thit c th dng Tilt 250EC (0,4 - 0,5lt/ha). 13. BNH L C R V CHY L BNG [Rhizoctonia solani Kuhn] Bnh hi ph bin khp cc vng trng bng trn th gii v nc ta. Bnh lm thi c r, cht cy con hng lot, c khi phi gieo li ton b hoc to vt m vn lm chy l cy bng ln giai on hoa, qu. 13.1. Triu chng bnh Ht bng mi ny mmc th b bnh ngay lm mm cht khng nh ln c. Thi k d b nhim bnh nht l giai on cy con c l s v 2 - 3 l tht. gc thn st mt t vt bnh lc u ch l nhng chm nh mu en hoc mu nu vng, sau lan rng ra bn pha lm ton b c r v gc thn c mu nu en, teo tht li, ton b l s v l tht pha trn ho r xanh. Sau mt thi gian rt ngn cy con cht kh, gc trn mt t. Trn vt bnh c r thi nhn hnh thnh mt lp nm mu trng xm. Nh cy ln thng b t gc thn hoc c r. min Nam Trung B v min ng Nam b trn l cy ln bnh gy hin tng chy l bng c khi ti 90% cy b bnh nh ng Nai (1999) c gi l bnh m chy l bng ( giai on hoa, qu). 13.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh do nm Rhizoctonia solani Kuhn gy ra. Hai giai on ch yu nht trong chu k pht trin ca nm l si nm v hch nm. Si nm trong m bnh lc u khng mu, sau c mu nu vng. Si nm a bo, phn nhnh tng i thng gc, ch phn nhnh hi tht nh, gip ngay c mt mng ngn ngang, kch thc 8 13 m. Hch nm hnh dng khng ng u, b mt th, mu nu . Bo t hu t gp, ch pht sinh khi m rt cao. nc ta, cha thy dng sinh sn hu tnh (sinh sn hu tnh to m n bo, khng mu, hnh bu dc di, c t 2 - 4 bo t m n bo hnh trng hoc hnh bu dc dt). Nm pht trin nhit thch hp l 17 - 280C v trong phm vi pH rng t 3,4 9,2; thch hp nht pH 6 -7. Nm l loi bn hoi sinh, c tnh a thc, ph hoi rt nhiu loi cy trng. Si nm, hch nm tn ti tn d cy bnh, th sng hoi sinh mt thi gian di ti vi ba nm. Bnh thi gc r cy con c triu chng tng t kh phn bit vi bnh l c r cy bng, ngoi nm Rhizoctonia cn c cc loi nm khc nhau gy ra, v d nh nm Thielaviopsis basicola f. gossypii Zaprometov hoc nm Fusarium sp., v.v. 13.3. c im pht sinh, pht trin bnh min Bc Vit Nam, bnh thng pht sinh ph hi giai on cy con. Khi cy ln (hn 60 ngy) do gc thn ho g hu nh bnh khng ph hi c r m c th
103
nm lan ln l tht gy ra cc vt m chy l cy ln. Bnh pht trin mnh trong iu kin thi tit m (ma phn, rm mt, nhit thp), nht l khi nhit t t 17 - 230C. Trn 230C kh nng gy bnh trn c r gim dn v khi nhit ln hn 300C cy bng con hu nh khng b bnh gy hi. V vy, ging bng v ng xun d b bnh nng v cng gieo mun (cui thng 12) cy cng b bnh nng hn do gp iu kin ma rt ko di. Ngc li, bng gieo v ma (thng 7) c iu kin nhit kh cao, cy mc nhanh, sinh trng mnh, mau chng vt qua giai on cy non, do bnh lm cht cy con khng ng k. Tri li, min Nam Vit Nam bnh t ph hi trn bng con m ch yu ph hi trn cy bng ln t 50 ngy tui tr ln. L bng b nhim bnh nng nht Ninh Thun, c Lc v ng Nai. Bnh cng pht sinh, pht trin mnh trong iu kin t thp, t tht nng, thot nc km. Mt khc, trn nhng chn t ny cy sinh trng yu, sc chng chu bnh ca cy gim st. Bnh cn pht trin mnh khi cc yu t k thut trng trt cha lm tt nh: lm t ri, gieo ht su, ht ging cht lng xu, sc ny mmkmv c canh. Bin php lun canh gia bng vi cc loi cy trng khc nh la nc c tc dng hn ch bnh so vi trng c canh bng. 13.4. Bin php phng tr Do c im bnh thng pht trin gy hi cy con min Bc Vit Nam v ngun bnh ly lan ch yu l trong t nn phng tr bnh ny cn tp trung mt s bin php sau: - Lm t k trc khi gieo. Ln lung cao v san phng mt lung khng ng nc, ng vng sau ma. - Dng ht ging tt, gieo nng (5 - 6 cm). V ng xun kh hn sau khi gieo cn ln t cho tht cht gc. Trc khi gieo cn x l ht ging. - Nn gieo bng sm (trong v ng xun). Ch chng rt cho cy con v bn thc sm cy vt qua nhanh giai on cy cn non. - Sau khi ma phi kp thi xi xo, ph vng v nh b cy bnh (nh c gc) kp thi, ta cy v vun cao gc. - Sau khi thu hoch cn thu dn ht tn d cy bnh v p dng bin php lun canh vi cy trng khc (c mc sc, la nc,....). Cy t su, i sm, ch bn vi v phn chung hoai mc hn ch ngun bnh tch lu trong t. - C th s dng Validacin 3SL phun phng chng l c r cy con v Monceren 250SC (375 g a.i/ha) hay Anvil 5SC (75 g a.i/ha) c tc dng tt nht trong phng chng Rhizoctonia gy m chy l min ng Nam b. 14. BNH THN TH BNG [Colletotrichum gossypii Southw.] Bnh c ngun gc t chu M, nhng n nay bnh hi ch yu ti cc vng trng bng c kh hu nng m thuc chu , chu Phi v chu M. nc ta, bnh hi mnh cc vng trng bng c lng ma trn 1.000mm/nm.
104
Bnh lm nh hng n sinh trng pht trin ca cy v gy thi qu, bt x bng lm nh hng n cht lng v bn ca x bng. 14.1. Triu chng bnh Bnh hi cc b phn ca cy v c th gy hi trong sut thi k sinh trng ca cy bng. Bnh gy hi mnh vo giai on cy con v thi k cy ra hoa v hnh thnh qu. Nm gy bnh tn ti trn ht ging c th tn cng vo cy con ngay t khi cy mi nh mm gy hin tng thi mm Trn thn cy con, vt bnh c mu nht sau chuyn nu m, vt bnh c th ko di gy vt nt phn gc thn st mt t. Trn l s, vt bnh thng pht trin t ra mp l lan rng vo trong theo hnh bn nguyt. Vt bnh c th xut hin gia phin l c hnh trn hoc hnh bu dc hi lm, c mu nu , trm vt bnh c nhiu vt chm en nh li ti, l cc a cnh ca nm gy bnh. Bnh gy hi c r cy gy thi r. Bnh nng c th gy cht cy con hoc lm l s bin dng v d rng. Trn cy trng thnh, vt bnh trn l l cc vt m c mu nu hng xut hin mt di l. Bnh c th gy cc vt cht hoi gn l, trn qu thng c mu hnh trn. Cc vt bnh c th lin kt vi nhau lm qu b thi, mi khng n, x bng b bt. Trn thn cnh, vt bnh thng to cc vt nt dc c mu hng hoc nu lm cnh d b gy. Khi tri m t, trn vt bnh xut hin mt lp bt dnh mu hng nht, l cc cnh bo t phn sinh ca nm gy bnh. 14.2. Nguyn nhn gy bnh Nm gy bnh thn th bng l Colletotrichum gossypii Southw., thuc h Melanconiaceae, b Melanconiales, lp Nm Bt ton. Giai on sinh sn hu tnh l Glomerella gossypii Edger thuc lp Nm Ti. Tn nm c mu xm hoc nu. Si nm a bo, phn nhnh, khi cn non khng mu sau c mu nu hoc xm en. a hnh thnh trn vt bnh bao gm cc lng gai mu m, cnh bo t phn sinh ngn, khng mu, xp cht ch trong a cnh. Bo t phn sinh n bo, hnh bu dc, kch thc 12 - 17 x 3 - 4,5 m. Bo t phn sinh ny mmhnh thnh gic bm mu nu m. Sinh sn hu tnh to qu th bu mu nu sm hoc en nm chm trong m bnh, kch thc 80-120 x 100-160 m bn trong cha nhiu ti. Ti c hnh qu b ao c cha 8 bo t ti khng mu, n bo, hnh bu dc thng hoc hi cong. Bo t phn sinh ny mmthun li nhit 25 - 300C, khng ny mm nhit 10 C v nhit trn 350C ny mmrt km. Si nm pht trin thun li nhit 25 300C cht nhit 510C trong 10 pht, nu nm trong ht ging do c v ht bo v nm c th tn ti nhit 55 - 600C.
0
14.3. c im pht sinh pht trin bnh Ngun bnh ch yu l dng si nm v bo t phn sinh tn ti trn ht ging v tn d cy bnh nm trong t.
105
Bnh xut hin ngay sau khi ht ny mm v gy hi mnh vo giai on cy con khi gp iu kin thun li v nhit v m. Nhit thch hp cho bnh pht trin l 25 - 300C. Nhit qu thp hoc qu cao bnh ngng pht trin. Bnh pht trin mnh trong iu kin m cao. V bng xun, do thng c nhiu ma, m cao thch hp cho bo t ny mmv pht tn ly lan. v ma, giai on cy con do nhit cao nn bnh kh pht sinh, nhng n giai on bng ra hoa v pht trin qu (thng 9 - 10) c ma nhiu, nhit ph hp nn bnh pht trin v gy hi mnh lm nh hng nghim trng n nng sut, cht lng bng. Kh nng xm nhim ca nm gy bnh ph thuc vo tui l, qu. L s v qu non rt d b nm xm nhp. L trng thnh v qu gi nm xm nhp phi qua vt thng sy st. Si nm c th xm nhp vo trong ht khi qu bng nhim bnh. Si nm c th nm trn b mt ht hoc nm trong ni nh ca ht. 14.4. Bin php phng tr - X l ht ging: c th x l kh bng Trichlophenolat ng 6 8 kg/tn ht ging hoc x l t bng H2SO4 m c trong thi gian 30 - 60 pht, sau khi x bng chy ht em ra sch bng nc l hoc x l bng nc nng 600C trong 30 pht tiu dit nm trn b mt ht ging. - Dn sch tn d cy bnh sau khi thu hoch v tiu hu. Cy su n chn vi ngun bnh. Lun canh vi cy trng khc, c bit l vi la nc. - Phng tr su c qu. Bn phn cn i, chm sc tt, m bo mt thch hp to thng thong trn ng rung hn ch bnh pht trin. - S dng ging chng bnh, ging sch bnh gieo trng - Phun thuc ha hc tr nm gy bnh. 15. BNH THN TH AY [Colletotrichum corchorum Ikata et Tanaka] 15.1. Triu chng bnh Trn cy ay com, vt bnh lc u l mt chm nh mu nu, mng nc trn gc thn. V sau, trn vt bnh lan rng ra bao quanh gc thn lm cy b cht ho. Trn l s, vt bnh thng bt u t mp l ri lan vo trong theo hnh bn nguyt hoc hnh trn. Vt bnh hi lm c mu nu, xung quanh vin nu . Trn b mt vt bnh c nhiu chm nh mu en, l cc a cnh ca nm gy bnh. Trn thn, vt bnh c hnh thoi di khong 5 - 10 cm n su vo thn cy gy vt lm lm v thn b rch nt, l phn g bn trong. Bnh nng lm thn cy d b gy. Trn l vt bnh c hnh trn, ng knh 0,5 1 cm, c mu nu , xung quanh c vin mu tm hng, trn m bnh c nhiu vt chm nh mu en. 15.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh
106
Nm gy bnh l Colletotrichum corchorum Ikata et Tanaka thuc h Melaconiaceae, b Melanconiales, lp Nm Bt ton. a cnh ca nm gy bnh c nhiu lng gai mu en, a bo, khng phn nhnh. Bo t phn sinh khng mu, n bo, khi ny mmc th hnh thnh mng ngn ngang t mc ra hai ng mm. Si nm pht trin thch hp nhit 300C, nhit ti a l 400C, cht nhit 550C trong 5 pht. Nhit thch hp bo t nm ny mml 25 - 320C, pH thch hp cho nm pht trin l 5,5 - 6,5. Ngun bnh tn ti ch yu l si nm tim sinh nm trong ht ging v bo t phn sinh nm trn b mt ht ging. Ngoi ra, ngun bnh cn tn ti trn tn d cy bnh trn ng rung. Bo t nm lan truyn qua gi, ma, cn trng,.. v xm nhp trc tip hoc qua cc vt thng sy st. Bnh pht trin mnh trong iu kin m cao, ma nhiu. nc ta, bnh xut hin t giai on cy con, pht trin v ph hi mnh vo thng 4 tr i. Nhng rung ay gieo qu dy, t trng, t tht nng d ng vng bnh thng hi nng. Bn m nhiu, bn mun, khng kt hp vi ln v kali bnh hi nng. Ging ay xanh qu di (Corchorus olitorus L.) b bnh nh hn ging ay xanh qu trn (C. capsulari L.). 15.3. Bin php phng tr S dng ging chng bnh, ging sch bnh gieo trng. Chn t trng ph hp, thot nc tt. X l ht ging bng thuc tr nm hoc dung dch Focmol 1/50, kn trong 24 gi, sau ra sch ri em gieo. Hoc x l nc nng 560C trong 20 pht. Dn sch tn d cy bnh ngay sau khi thu hoch em t hoc chn su Phun Kasuran WP 2- 3 kg/ha hoc Zineb 80 WP 0,2 - 0,3% khi bnh chm pht sinh. 16. BNH KH THN AY [Macrophoma corchori Saw. = Macrophomina phaseoli (Maubl) Ashby] Bnh hi ph bin hu ht cc vng trng ay trn th gii v nc ta. 16.1. Triu chng bnh Bnh c th hi tt c cc b phn trong sut thi k sinh trng ca cy. Trn cy con bnh gy ra hin tng l c r, thi gc thn v thi nhim cc l mm, thn cy kh cht. Trn cy ln (1 - 1,5 m) vt bnh trn thn hnh bu dc, mu nu. Sau vt bnh lan rng, ko di dc theo v thn, c khi bao quanh thn mt on di. Vt bnh lm su, nhu m v v si b ph hu, v cy kh en. Trn b mt v thn b bnh hnh
107
thnh v s ht mu en nh li ti, l cc qu cnh ca nm gy bnh. Bnh nng nhiu vt lin kt vi nhau lm ton b cy ay b kh cht. Trn l vt bnh dng hnh bt nh, mu nu xm. 16.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh, pht trin bnh Nm Macrophoma corchori Saw. = Macrophomina phaseoli (Maubl) Ashby gy bnh kh thn ay l loi nm a thc hi nhiu loi cy khc nhau. Nm ny thuc b Pyonidiales, lp Nm Bt ton. Si nm a bo, phn nhiu nhnh, trn mi trng nhn to d hnh thnh hch nm mu nu en, nh. Qu cnh hnh cu dt, mu en, c l nh nm trn m bnh. Bo t phn sinh n bo, khng mu, hnh bu dc hoc hnh trng, kch thc 24,5 - 32,6 x 5,4 - 4,5 m. Trong iu kin bnh thng hch nm c th tn ti n 4 nm. Hch nm, qu cnh v si nm trn tn d cy bnh l ngun bnh ch yu trn ng rung. Nm pht trin tt trong iu kin c m cao v nhit t 30 - 350C. Nhit thp 120C nm pht trin rt km v cht nhit 550C trong 10 pht. Bnh thng pht trin ph hi nng trn cc rung ay b kh hn ko di, sinh trng km hoc cc rung ay bn nhiu m, bn ri rc, bn mun. Cc ging ay trn b bnh nng hn cc ging ay khc. 16.3. Bin php phng tr phng tr bnh ny cn ch tiu dit ngun bnh trn tn d t v tng cng cc bin php k thut chm sc nng cao tnh chng bnh ca cy. - Thu dn sch tn d thn l cy bnh ngay sau khi thu hoch em t hoc cy su vi k tn d - Chn cc ging ay c kh nng chng bnh cao trng v khng trng k lin vi cc cy k ch khc ca nm nh khoai lang, lc, u ... - Khng rung ay kh hn, gieo mt va phi. Trc khi gieo cn x l ht ging bo v ht trong t v hn ch nm gy bnh ph hi giai on cy con. - Bn phn N, P, K cn i, kt hp bn vi, tro v phn chung ay sinh trng tt, nng cao sc chng bnh. 17. BNH G ST AY [Melampsora liniperda Palm] nc ta, bnh g st thng xut hin gy hi cc vng ay bi ven sng, nht l nhng nm nc ln ay b ngp sm. 17.1.Triu chng bnh Bnh thng xut hin trn thn b ay to ra nhng mn lot sn si trn v, thn, nn cn c gi l bnh mn cc. Bnh lm nt b si, b ay bc b t on, v ay kh t kh bc, cy sinh trng km, vng a, d b gy . 17.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh
108
Nm gy bnh g st ay Melampsora linperda Palm thuc b Uredinales, lp Nm Hemibasidiomycetes. Cc mn lot trn thn cy hnh thnh nhiu bo t h. Bo t h hnh cu hoc hnh trn, mu vng nu, c nhiu l mm, b mt c gn gai nh. Bo t h lan truyn nh gi, nc, khng kh. y l ngun bnh ly lan ch yu trn ng rung. Nm c tnh chuyn ho hp. Nhit thch hp cho bnh pht sinh pht trin khong trn 200C. V vy, bnh thng pht trin mnh trong ma h trn nhng rung ay thp trng, d b ngp nc vng t bi ven sng. Bnh cng ph hi nng trn cc rung ay gieo mun hoc bn qu nhiu phn m. Mc b nhim bnh cc ging ay cng khc nhau, cc ging ay xanh thung b bnh nhiu hn cc ging ay khc. 17.3. Bin php phng tr phng tr bnh cn chn lc ging tt chng bnh kt hp vi vic p dng cc bin php k thut thm canh. - Thu dn sch tn d cy bnh ngay sau khi thu hoch em t hoc chn su kt hp cy ba tht k. - Gieo trng sm vng ay bi ven sng v trnh trng ay ni t qu trng thp, d ngp nc trong ma ma. - Cn bn phn N, P, K cn i, khng nn bn m n thun qu nhiu. - C th phun Anvil 5SC (30-100g a.i/ha) hoc Bayleton 25EC (WP) liu lng (0,3-0,4kg/ha); Baycor 50WP (0,125-0,375kg a.i/ha); Tilt 250EC (1l/ha). 18. BNH G ST HI DU [Aecidium mori (Barcl.) Syd. et Buti] 18.1. Triu chng bnh Bnh hi mm non, ngn non, l v cung l. Trn mm non, vt bnh l nhng chm nh mu da cam, bnh lm mm phnh to, un cong, bin dng. Trn l, vt bnh hnh trn hoc hnh bt nh. Lc u ch l im nh mu vng trong, v sau vt bnh ni trn b mt l, biu b rch nt l bo t mu da cam, mu gch non. Trn phin l c rt nhiu vt bnh dy c thng pht trin dc theo gn chnh v cung l. L bnh chng tn, d rng v phm cht km, tm n chm ln. 18.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Nm gy bnh Aecidium mori (Barcl.) Syd. et Buti thuc b Nm G st Uredinales, lp Nm m. Nm sinh sn bo t vo ma xun trn vt bnh. Bo t lc u hnh a gic, khng mu, v sau c hnh cu hay hnh bu dc, mu da cam trn b mt c gai nh, kch thc 13 - 20 x 10-17m. Ngun bnh bo tn ch yu l dng si nm, mt s t trng hp l bo t. Si nm tim sinh trn m cy bnh, khi gp thi tit thun li li sn sinh ra bo t ly lan. Bo t lan truyn nh gi v nc ma ny mmhnh thnh ng mm xuyn qua tng cutin v lp t bo biu b xm nhp vo k ch. Trong iu kin c m v nhit
109
thi k tim dc ca bnh ch 6 - 9 ngy. Bo t c hnh thnh sau 15 ngy k t khi nm xm nhp gy bnh. nc ta, bnh g st thng pht sinh ph hi mnh vo v xun h khi c iu kin m cao v nhit tng i thp (thng t thng 3 - 4 - 5) ri ngng hn. 18.3. Bin php phng tr phng tr bnh cn ch n cht cnh bnh vo u ma xun v cui ma ng dit tr ngun nm. Cn v sinh ng rung dn sch tn d thn, l cy. - Tin hnh thu hi l du sm hn trc thi k bnh r. - Phun thuc phng tr bnh vo u xun khi du ny lc mi ra l non. Phun li ln th hai sau ln th nht hai tun l. Khi bnh xut hin c th phun mt trong cc loi thuc sau: Tilt (100 v 250EC) 0,75 - 1,0 l/ha; Bayleton (25WP v 25EC) (0,3 - 0,4 kg/ha), Vanil 5SC 30 - 100 g a.i./ha; Bayphidan 259EC (0,1%). Ch m bo thi gian thu hi khng gy c cho tm v chn lc thuc an ton s dng.
110
19. BNH PHN TRNG DU (BC THAU DU) [Phyllactinia moricola Sawada] 19.1. Triu chng bnh Bnh phn trng cn gi l bnh bc thau du gy hi ph bin cc c s trng du vng kh hu nhit i. Biu hin c trng nht ca triu chng bnh l hnh thnh mt lp nm mu trng xm mn nh bt phn, bao ph tng chm hoc ton b phin l c hai mt l. Bnh thng pht sinh nhiu l gi v l bnh t. L bnh gi mu xanh n khi bo t nm c hnh thnh di mt l th trn mt l m bnh bnh sang mu vng v mu nu. Bnh nng lm l vng, kh chy v rt d rng. Vo cui thi k sinh trng ca cy, trn cc l gi trong m nm trng c th thy nhiu ht en nh. l qu th ca nm gy bnh. 19.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Nm gy bnh Phyllactinia moricola Sawada thuc b Nm Phn trng Erysiphales, lp Nm Ti. Si nm mc ni ln mt l sinh ra cc vi ht ngn chc su vo t bo k ht thc n. Si nm a bo, phn nhnh, un khc nhiu ln, ng knh 5,4 m. Cnh bo t phn sinh, a bo, thng, khng phn nhnh. Bo t phn sinh n bo, khng mu, hnh mi mc ty, hi di kch thc 71,8 x 18,9 m. Qu th kn, hnh cu, khi non mu vng, khi gi mu nu en, c chn bn trn b mt hnh kim nhn, phn b tng i u n. ng knh qu th t 140 240 m. Trong qu th cha 5 - 18 ti hnh ng trn hay hnh bu dc, kch thc 60 - 105 x 25 40 m. Bo t ti hnh trn, hnh trng, mu vng nht, kch thc 27-40 x 19-26m Ngun bnh tn ti dng si nm v qu th trn cc l bnh ri rng xung t. Bnh thng nm ng ngh dng si nm trong mm ng ca cy v s pht trin khi c iu kin ngoi cnh thch hp. vng nhit i, nm pht trin quanh nm. Bo t phn sinh c th l ngun ly bnh ch yu trn ng rung. Trong iu kin c m khng kh v nhit thch hp (250C), bnh pht trin rt mnh. nhit cao hn 300C v ma to bnh ngng pht trin. min Bc nc ta, v xun h bnh thng xut hin t thng 3 n thng 5, ma thu bnh vn cn pht trin v tn ti sut ma ng. Trong ma ma nhiu bnh gim xung r rt. 19.3. Bin php phng tr - Cn gieo trng cc ging du chng bnh. Ging du l to c sc chng bnh hn l b. - p dng cc bin php k thut chm sc du. Lm sch c, gi rung du thng thong. c bit ch tiu dit ngun bnh trn tn d, thu dn sch l bnh khi thu hoch v sau mi ln n.
111
- Rt ngn la hi, hi du sm, n du sm nu bnh vn pht trin v thu. - Dng thuc ho hc phng tr bnh sau khi n du v trc lc ny lc xun, ra l mi. C th phun thuc lu hunh - vi 50 Bm dit ngun nm qua ng. Khi bnh chm pht sinh c th dng Benomyl (Benlate) 0,06%, Baycor dng bt thm nc 25% v 50% vi lng dng 0,125 - 0,375 kg a.i./ha, Anvil 5SC (30 - 100 g a.i./ha) v Bayleton 25 WP (300 g/ha). 20. BNH PHNG L CH [Exobasidium vexans Massee] Bnh phng l ch l loi bnh hi rt nghim trng ph bin rng ri nhiu vng trng ch trn th gii: n , Pakistan, Xaylan, Trung Quc, Nht Bn, Srilanca, Vit Nam... nc ta, bnh c pht hin t nm 1922 vng trung du. Hu ht, cc vng trng ch nh Ph Th (Vn Lnh), Mc Chu, Yn Bi, Tuyn Quang, Bc Cn u b bnh ny ph hi. Bnh ch yu hi bp non, lm bp non kh chy, cy sinh trng km, thi gian ra bp chm, khi ch bin d b nt vn, phm cht km, mt hng v. 20.1. Triu chng bnh Bnh hi bp non, l non l ch yu; c khi hi c l bnh t v qu non. Vt bnh lc u l mt im nh nh mi kim, mu xanh trong git du hoc mu xanh vng. Sau vt bnh to dn, hnh trn v lm dn xung mt trn l, cn mt di l vt bnh phng ln nh mn bng, chuyn sang mu nu hoc mu tm en. mt di l, trn vt phng bao ph mt lp nm mn mu xm tro hoc mu trng hng. Cui cng m bnh rch nt, kh hoc thi t tu thuc thi tit kh hanh hay ma m. Vt bnh thng c ng knh t 2 10 mm, nm ring r hoc lin hp li ra v u chp l, vt phng nt vn, lm l kh chy, d rng. Khi vt bnh trn gy chnh lm phin l dn m, d hnh. Trn qu non v cng non vt bnh t th hin nt phng r rt m c dng hnh trn hoc hnh bu dc di, hi lm, lc u c mu trng hng sau c mu nu en. 20.2. Nguyn nhn gy bnh Nm gy bnh Exobasidium vexans Massee thuc lp Nm m. Bnh c Escal pht hin nm 1868 n , nhng n nm 1895 mi c Massee xc nh nguyn nhn. Lp nm mu trng hng trn vt bnh mt di l l tng sinh m v bo t m, di l si nm nm su trong t bo. m hnh ng kn thon di, pha trn phnh to, n bo, trn nh c 2 - 4 cung ngn gn bo t m. Bo t m n bo, khng mu, hnh bu dc khng u. Khi ny mm bo t m c th hnh thnh mng ngn ngang, t mi t bo m ra mt ng mm. Bo t m lan truyn nh gi, hoc nc ma ri trn mt l non, cng non, qu non. Gp iu kin m v nhit thun li bo t ny mm xm nhp vo cc b phn trn sau 5 - 6 gi. Nhit thch hp bo t ny mm l 15 - 220C, ti thiu 100C, ti a 29 - 300C.
112
Sau khi xm nhp vo t bo cy, si nm lan rng trong m kch thch t bo sng ln lm thnh vt phng trn l. Tu thuc vo iu kin nhit , m v nh sng m thi k tim dc ca bnh di hay ngn. Nu nhit khong 18 - 200C, m 85% th thi k tim dc ca bnh t 4 - 7 ngy. Thng sau khi xut hin vt git du 4 - 7 ngy hnh thnh lp nm trng hng sinh ra bo t trn vt bnh. Trong iu kin nh sng yu (tri rm, sng m) thi k tim dc ca bnh cng rt ngn, ch 2 - 6 ngy. S hnh thnh bo t m cng ph thuc vo iu kin nhit , m v nh sng. Bo t m hnh thnh nhiu khi c nhit trong khong 16 - 220C, m trn 90%, nhiu my m, chiu nng khng qu 3 gi/ngy. Bo t m c sc sng yu, sau 2 - 4 ngy mt sc ny mm, sau 3 - 5 gi di nh nng gay gt teo cht. V vy, ngun bnh tn ti ch yu l dng si nm nm trong m bnh trn tn d cy ch b bnh. 20.3. c im pht sinh pht trin bnh min Bc nc ta, bnh phng l ch thng pht sinh ph hi nng trong nhng nm ma rt ko di. S pht sinh pht trin ca bnh c lin quan cht ch vi iu kin thi tit nhit , m, nh sng, c im ca cc ging ch, a th trng v iu kin chm sc. Nhng l ch trng thung lng su, gn ni cao rng rm, c nhiu c di thng b hi nng. Trong iu kin nhit bnh qun t 15 - 230C, c ma nh ko di hoc sng m, tri m u, thiu nh sng l iu kin thun li cho s pht trin ca nm bnh cng nh s pht trin mm bp cy ch. V vy, sau v n ch bnh pht sinh ph hi mnh t u xun (thng 2 - 4) v cui thu (thng 9 - 12) c bit trong thng 10 - 11 nc ta. Tuy nhin, tu theo cc vng trng ch khc nhau m c cao im bnh khc nhau. min trung du, cao im bnh l ma xun (thng 3 - 4), ngc li vng Mc Chu, Ty Bc cao im bnh l cc thng 10 - 11 trong nm. Trong ma h t thng 5 n thng 8 do nhit qu cao bnh thng kh pht sinh min ng bng hoc gy hi nh min ni. Cc ging ch khc nhau c mc b bnh khc nhau. Ging ch trung du b bnh rt nng, ging ch Shan H Giang thng b bnh nh. Ging ch Zitinga, Manipua b bnh trung bnh. 20.4. Bin php phng tr phng tr cn ch trng cc bin php k thut canh tc v bin php ho hc: - Trng cc ging ch chng chu bnh. - i vi nhng vng hoc nng ch thng b bnh nng hng nm nn t chc n (n au hoc n pht) c th mun so vi bnh thng 20 - 30 ngy. Sau khi n phi thu dn sch tn d cnh l bnh em t hoc chn su tiu dit ngun bnh. - p dng cc bin php k thut chm sc ch, bn phn cn i N, P, K, bn sm vo v ch xun. Ch tng cng phn kali (50 kg K2O/ha) tng sc chng bnh cho cy ch.
113
- Khi bnh pht sinh cn rt ngn thi gian mi la hi, hi cha, hi nng tay (mt tm hai ba l). - Phun thuc ho hc vo u v xun. Khi bnh xut hin cn phun thuc 3 - 4 ln bo v bp ch. C th thay thuc cha ng bng Clorua niken, Nitrat niken hoc Axetat niken nng 0,1 - 0,2% hoc cc thuc nhm Cacbamat hoc cc thuc: Tilt super 300ND 0,1% (0,5 - 0,7 l/ha); Anvil 5SC (25 - 50 g a.i/ha); Bonanza 100ND; Cyproconazole (0,2- 0,6 l/ha) ch dng khi khng thu hoch bp ch vo trng hp c bit dit nm bnh, cn phun m bo thi gian cch ly 20 - 25 ngy. 21. BNH CHM XM L CH [Pestalotiopsis theae (Saw.) Stey.; Pestalozzia theae Saw.] 21.1. Triu chng bnh Trn l bnh t hoc l gi, vt bnh thng t ra mp l, cht l lan rng vo trong phin l. Vt bnh lc u l mt im nh, hnh trn, mu xanh vng sau chuyn sang mu nu xm hoc trng xm. Vt bnh lan rng theo vng ng tm rt r, ra vt bnh c ng vin ni mu nu, to ra cc vn mu nu xm, trng xm m nht xen k. V sau trn cc vn ng tm, thng c cc ht en nh li ti sp xp theo ng vng r rt, l cc a cnh ca nm gy bnh. 21.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Bnh do nm Pestalotiopsis theae (Saw.) Stey. gy ra, thuc b Melanconiales, lp Nm Bt ton. Nm gy bnh hnh thnh cc a cnh trn b mt m bnh, a cnh ban u c mu nu, v sau c mu nu en nm di biu b l, sau ph v biu b l v l ra trn b mt vt bnh. Trn a cnh hnh thnh nhiu bo t phn sinh, bo t phn sinh c dng hnh con thoi di, thng hoc hi cong, c 3 - 4 mng ngn ngang, hai t bo 2 u thng khng mu, cn cc t bo gia c mu xm sm, trn nh bo t c 3 lng to ra, kch thc khong 25-35 x 5-8 m. Bo t phn sinh ny mm rt nhanh, ch sau 15 - 30 pht khi gp m cao v nhit thch hp 25 - 28oC. Thi k tim dc ca bnh dao ng t 7 - 8 ngy. Ngun bnh : nm gy bnh chm xm ch ch yu tn ti bng si nm v a cnh l b bnh trn cy hoc ri rng trong t mt thi gian kh di. cc vng trng ch min Bc nc ta, bnh chm xm c th xut hin, pht sinh gy hi quanh nm, nhng bnh hi ch yu t thng 7 n thng 10 hng nm, bi v trong thi gian iu kin ngoi cnh rt thun li i vi s pht sinh pht trin ca bnh. Bnh thng pht sinh gy hi nng trn cc l ch do chm sc km, c nhiu c di. Cy ch gi thng nhim bnh nng hn ch con v ch trong cc vn m, gim cnh.
114
Hu ht cc ging ch ang trng ngoi sn xut u c th nhim bnh, nhng mc nhim ca mi ging c khc nhau tu thuc vo ch chm sc, hi ta mi vng sinh thi trng trt. 21.3. Bin php phng tr - phng tr bnh cn ch p dng cc bin php k thut thm canh nh chm sc cc l ch cho tt, lm sch c di, bn phn y cn i, bn phn m, phn kali kt hp vi phn chung hoai mc. - Thu dn sch tn d l bnh sau khi n ch nhm gim bt ngun bnh trn ng rung, ring i vi cc vn gim cnh, m cy con phi c che thng thong. - Trong trng hp bnh c xu th pht trin mnh th cn thit phi s dng thuc ho hc phun phng tr nhm hn ch s xm nhim, lan truyn ca bnh (ch yu vn gim cnh): c th dng mt s loi thuc ho hc nh Tilt super 300ND 0,05 0,1%; Manage 5WP 0,15 - 0,2%,v.v. 22. BNH CHM NU L CH [Colletotrichum camelliae Masse] 22.1. Triu chng bnh Bnh hi ch yu l bnh t, l gi, vt bnh thng t chp l hoc ra mp l lan rng vo trong phin l. Lc u, vt bnh ch l nhng chm nh mu xanh vng, sau vt bnh lan rng dn bin thnh mu nu, to cc vn mu nu m nht xen k, cng c khi khng thy dng vn mu nu trn vt bnh m ton b m bnh ch c mu nu nht. V cui giai on pht trin ca bnh thng thy trn b mt vt bnh cng xut hin nhiu ht en nh li ti ni ln nhng sp xp ln xn khng theo mt trt t nht nh nh bnh chm xm hi l ch. 22.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Bnh do nm Colletotrichum camelliae Masse, b Melanconiales, lp Nm Bt ton. Nm gy bnh chm nu l ch hnh thnh cc a cnh hnh trn, mu en, nm di biu b ca m bnh, v sau ph v l ra trn b mt m bnh. Trn a cnh hnh thnh nhiu cnh bo t phn sinh ngn, n bo khng mu. pha trn nh cnh gn cc bo t phn sinh, bo t phn sinh c hnh bu dc thng hoc hi cong, bn trong c cu to dng ht v c th c git du. Trong iu kin m cao, c git nc v nhit thch hp t 23 290C, bo t n bo hnh bu dc ny mm ch sau 2 - 3 gi. Cn giai on sinh sn hu tnh ca nm to ra qu th bu, bo t ti thng khng mu. i vi nc ta, th giai on ny t gp v khng c ngha. Ngun bnh ca nm gy bnh chm nu hi l ch tn ti ch yu dng si nm v a cnh trn nhng l b bnh trn cy hoc ri rng trong t. Khi gp iu kin ngoi cnh thun li, nm hnh thnh nhiu bo t, lan truyn nh gi, nc ma tin hnh xm nhim gy bnh. V th, bnh pht sinh pht trin thun
115
li trong iu kin nhit tng i cao, m cao, ma nhiu. Bi vy, cng nh bnh chm xm th bnh chm nu pht sinh ph hi mnh t thng 6 n thng 10 trong nm. Tuy nhin, bnh vn c th xut hin ri rc cc thng quanh nm trn cc l ch,... Bnh thng pht sinh pht trin sm, nng nhng l ch chm sc km, nhiu c di, thot nc km. nhng l ch gi, cn ci th bnh thng pht trin nng. Hu ht cc ging ch ang trng ph bin ngoi sn xut u c th nhim bnh, cc ging ch l to thng b bnh nng hn cc ging ch l nh. 22.3. Bin php phng tr - Cn phi thc hin tt cng tc v sinh cc l ch bng cch thu dn sch tn d cc b phn b bnh sau cc thi im n pht. - Thc hin tt cc bin php k thut thm canh nh tng cng bn phn y , cn i NPK ph hp vi c im sinh trng v a th t ai ca cc vng trng ch. - cc vn gim ch, cn phi chm sc, bn phn, ti nc, gin che ng k thut, thng thong. Trong trng hp bnh chm xut hin th cn phi t chc phun thuc phng tr kp thi nhm gim s xm nhim, truyn lan v tc hi ca bnh. C th s dng mt s thuc tr bnh ph bin phun phng tr bnh nh Tilt super 300ND 1% (0,5 - 0,75 lt/ha) hay Topsin M-70WP (0,4 - 0,6kg/ha),v.v. 23. BNH G ST C PH [Hemileia vastatrix Berk et Br.] Bnh gy hi khp cc vng trng c ph ch yu trn th gii nh: n , Philippines, Thi Lan, Indonesia; cc nc Chu M: Cuba, Mexico, Brazil; cc nc Chu Phi: Conggo, Kenya... Vit Nam, bnh hi nng cc vng trng c ph pha Bc nc ta v vng Ph Qu - Bc Trung B, bnh ph bin cc vng min Nam Trung B thuc cc tnh c Lc, Bun M Thut, Lm ng. Bnh cn c tn khc l "bnh nm vng da cam". Bnh gy ra hin tng vng l, rng l gim t l ra hoa, u qu. Gy hin tng qu nh, qu b kh, lp, gy cht cnh, lm gim nng sut v phm cht c ph nghim trng. Cy c ph b bnh gim sc sng v gim dn nng sut cc v sau. 23.1. Triu chng bnh Vt bnh trn l non v l trng thnh ban u, trn phin l thng xut hin nhng im mu trng c hay nhng chm vng nht c kch thc nh t 0,2 - 0,5mm v sau, chm bnh ln dn ti 5 - 8mm, i khi cn ln hn. Vt bnh ph bin c dng trn, hay bu dc, i khi mt vi vt lin kt li vi nhau thnh dng v nh hnh. Khi vt bnh pht trin trn mt l thng b mt mu xanh v mt di l c mt lp bo t dng bt xp mu vng da cam. Ti khi vt bnh gi, bo t phn tn ht th vt bnh c mu nu sm, c qung vng bao quanh. i khi gp iu kin thun li vt bnh c li ti sinh bo t, qu trnh ny c th lp li nhiu ln khin vt bnh loen rng ra c vn ng tm.
116
cc vt bnh c gi, thng c hai loi nm k sinh trn nm g st, l nm Verticillum hemileiae v nm Cladosporium hemiliae hai loi nm ny thng c dng bt trng bao bc quanh c khi chim ti 80% vt bnh, nhng loi nm ny thng xut hin qu chm, t c tc dng ngn chn bnh. 23.2. Nguyn nhn gy bnh Nm gy bnh g st c ph Hemileia vastatrix Berk et Br. thuc h Pucciniacea, b Nm G st Uredinales, lp Nm m Basidiomycetes. Nm thng c 3 dng bo t l: Bo t h (Uredospore), bo t ng (Teleutospore) v bo t m (Basidiospore). Bo t h thng c hnh mi chanh mu vng nht, mt lng khum li v c gai nh, mt lm lng nhn kch thc trong khong 16,5 - 18,5 x 25,4 - 41m. Bo t ng thng rt t gp, i khi xut hin gia vt bnh c. Bo t ng c hnh con quay, n bo, vch mng v lng nhn kch thc t 22 - 28 x 19 - 23m. Bo t m c hnh trng, hnh bu dc, hay hnh trn dnh trn cc m mc t bo t m ra, kch thc 15 - 16 x 11m. Trong iu kin Vit Nam trn vt bnh g st c ph vng cao nguyn Nam Trung B, Ph Qu, v cc vng Ty Bc, Vit Bc... thng ch thy h bo t hnh thnh. Theo Ward (1982) mi vt bnh trung bnh c ti 1.150.000 bo t h c kh nng ny mm trong 20 ngy. Theo Saccas v Charpintier (1971) cho bit: phm vi nhit t 22 - 240C l nhit ti thch cho s ny mm ca bo t nu c m thch hp nh ht nc nh li ti hay m khng kh bo ho. Nhit qu cao, khng kh m t vng nhit i d lm sc sng ca bo t gim thp. Si nm tim sinh trong cc m bnh. Bo t h hnh thnh trn cc cy c ph mc hoang, hay do ht ri vi trong rung mc ln trong ma ng l ngun bnh ban u. Mt s ti liu ca Nht Bn cho rng cy dnh dnh l k ch ph ca nm g st c ph. Vit Nam, thy nm g st c ph c trn cy g Mc (Oroxylum indicum) c th l k ch ph lin quan ti bnh g st c ph, vn ny cn nghin cu thm. Bo t h ny mm xm nhp qua l kh khng mt di l c ph. Si nm len li trong gian bo v xuyn qua cc t bo bng vi ht ht dinh dng. Vng Ty Bc, Vit Nam ly bnh nhn to cho thy cn c 5.104 bo t/ml th bnh xut hin r. Bo t h c th ny mm m cao trn 85% nht l trong iu kin m bo ho hay c git nc nh. Theo nghin cu ca Trm cy nhit i Ty Hiu: Bo t c th ny mm thun li t 19 - 240C; trong git nc th cn t 1 gi 50 pht n 7 gi, nhit trn 280C v di 160C bo t h trong git nc c th khng ny mm c. Tu theo vng sinh thi kh hu v iu kin trng trt m c thi gian bnh khc nhau. Theo di ti Ph Qu - Ngh An cho thy iu kin nhit 21,8 - 25,70C v m t 71 n 94% th thi gian bnh l gi khong 21 ngy, l bnh t khong 15 ngy v l non khong 13 ngy. T khi xut hin vt bnh n khi hnh thnh bo t thng l 6 - 7 ngy.
117
vng Ty Bc Vit Nam, gia l non v l bnh t thi gian bnh khng chnh lch nhau lm. L non ging Burbon c thi k bnh l 13 - 14 ngy, l bnh t l 14 15 ngy, nhng l gi th di hn hn, ti 23 - 24 ngy. 23.3. c im pht sinh pht trin bnh Bnh pht sinh trong iu kin nhit khong 19 - 260C v m trn 85% do min Bc Vit Nam, bnh thng pht sinh trong v xun h t thng 2 n thng 5 v v thu ng t thng 9 n thng 12. Ni bt r hai cao im: thng 3, 4 v thng 10, 11. C ph thng trng di tn cy che bng rm, v xun c ph trng di bng rm bnh pht trin mun nhng mc bnh thng nng hn. Tri li, v thu c ph trng di bng rm bnh pht trin sm hn cy trng khng bng rm. nng trng Ty Hiu (Ngh An) thy l c ph trng di bng tru bnh nng hn l trng di bn cy trm l nhn. Cng do yu t nh sng v nhit , bnh thng nng hn cc tng l di ca cy. Cy c ph trng t xu, ngho dinh dng, t qu chua bnh cng pht sinh nhiu. C ph di 3 nm tui bnh nh hn hoc hu nh khng b bnh. Cy c ph cng nhiu tui cng b bnh nng. Trong 3 nhm ging c ph, th c ph ch b bnh nng nht, c ph mt b bnh nh hn v c ph vi hu nh t b bnh. Trong nhm c ph ch th c ph ch t nu t b bnh hn c ph ch t xanh. Th nghim vng Ty Bc nc ta cho thy: nhm khng bnh gm cc ging chn lc: ging S73, KH3, KH6, KH33, Arabusta, c bit l ging Catimor cy thp, tn gn, chu hn, chu rt v c kh nng khng g st r rt. Mt s ging nh PQ 1602, Catura chu bnh cn c chn lc tip. K thut canh tc v trng rng chn gi c nh hng kh r rt ti bnh. vng c ai rng kn chn gi bnh biu hin nh hn. 23.4. Bin php phng tr - Quan trng nht l s dng ging chng v chu bnh. - Thc hin trng ai rng chn gi v v sinh ng rung tiu dit ngun bnh ban u. - C th dng thuc phun chn trc cc cao im bnh xut hin nh vo thng 8 9, 2 ln cch nhau 1 thng; Tilt 250EC 0,75 - 1 l/ha hoc Anvil 5SC (0,2%), Bayleton 250EC (25WP) 250 - 500 g/ha; Bayphidan 250EC (0,1%) hoc Cyproconazole 0,5 l/ha (2 ln); Score 250ND (0,3 - 0,5 l/ha). - C th s dng nm Verticillium hemileia k sinh bc hai chng bnh nhng t tc dng v nm pht trin chm. Tuy nhin nm ny vn c th pht trin trn l bnh ri rng xung mt t nn n vn c ngha phn no gim bt ngun nm bnh g st qua ng tch lu v sau.
118
24. BNH X M CAO SU [Phytophthora palmivora Butl.] Bnh x m cao su l bnh hi ph bin cc vng trng cao su th gii: Nam M, cc nc ng Nam , min Nam Trung Quc v mt s nc chu Phi, Nam . Bnh hi cy con vn m, vn nhn gc ghp v cc cy ln ly m. Khi bnh ph hi trn cc ming ct mt co m cn gi l "bnh lot sc mt co". Bnh pht trin mnh mt s nng trng vng Ph Qu - Ngh An, Ph Sn - Vnh Ph, Qung Bnh; Qung Tr v cc nng trng vng ng Nai, Sng B, cc tnh Ty Nguyn, lm cho chu k khai thc m cao su b rt ngn li, nng sut m do bnh gy ra thit hi ti 40%. 24.1. Triu chng bnh Tu theo tui cy v b phn b hi m triu chng bnh biu hin c khc nhau. Trn cy con vn m v vn nhn gc ghp bnh thng hi thn cnh v cung l. T cc v tr b hi, nha t chy ra thnh tng git hay tng dng. Bnh nng vt bnh n su vo li g. Dng dao vt lp v ch b bnh s thy cc sc mu en sm trn b mt g thn. Trong iu kin m t trn vt bnh xut hin lp nm trng. Bnh nng lm cy con kh cht. Trn cy cao su trng thnh khai thc nha vt bnh trn cnh non, cung l c triu chng tng t nh cy cao su non. c bit trn cnh ln v thn cy, m b bnh cng chy nha nhng lp v thng sng phng ln. Hin tng ny do phin nha keo kh li nm xen k gia li g v tng v. Phin nha thm en v c mi hi kh chu. B mt li g trn thn b bnh cng thm en. Chiu di vt thm ti 20 - 30 cm. Khi vt bnh ht trn ming mt co m lm thi ming co, lm bin nu lp v k tip. Bnh lot sc mt co biu hin trn ng co c nhng sc en nh nh nt bt ch m song song vi chiu thng ng thn cy. Khi bnh nng nhng sc ny s loang rng lin hp li thnh sc to thm en pht trin dn ln v ti sinh v phn v nguyn sinh di ng co. Nhng sc den thng b che m di mt lp v cha b hi phi gt nh qua lp v mi thy r. Khi mt co thi c th thy nc vng chy ra. Tm li, triu chng chung ca bnh x m cao su l lm cc v tr b bnh thn cn nha, en thm mt li g, ph hoi cc ng m s cp gy nh hng nghim trng ti hot ng ca cung thng tng. 24.2. Nguyn nhn gy bnh Nm gy bnh x m cao su l Phytophthora palmivora Butl., thuc h Pythiaceae, b Pythiales, lp Nm To. Si nm to nh khng u, ng knh si t 2 6 m. Cnh bo t phn sinh di 120 - 150 m. Bo t phn sinh hnh qu chanh, nm nh r rng, kch thc 29,3 - 49,4 m. Khi ny mm to nhiu bo t ng hnh qu thn, c hai lng roi, ng knh 4,5 - 7,5 m hoc c th ny mm trc tip ra ng mm. Trong iu kin nui cy nm trn mi trng nhn to phng th nghim Trm cy nhit i Ty Hiu thy: cc dng bo t khc nhau nh bo t hu hnh trn, ra mp t nhn, v dy 3-4 m mu vng nht, ng knh t 55,28 - 46 m. Bo t trng hnh trn v nhn, khng mu ng knh 15 27 m. Nm ly lan rng trn vn cao su ch yu do s pht tn ca bo t phn sinh.
119
Trong iu kin m thp, tri kh m, bo t ny mm trc tip thnh ng mm. Trong iu kin c nc v nhit thp, bo t to thnh nhiu bo t ng nhanh chng di chuyn theo nc xm nhim ly bnh qua ming ct mt co, qua vt thng c gii v l h t nhin ca cy. Si nm xuyn su vo cc m t bo mch libe, qua m phn sinh ti mch g. Bnh hi trn mt co c thi k tim dc t 3-8 ngy. 24.3. c im pht sinh pht trin bnh Bnh x m pht sinh pht trin ph thuc vo nhiu yu t, trong nhit m c nh hng quyt nh n bnh. Phm vi nhit thch hp nht t 20 - 250C. Nhit thch hp vi nm c th t 10-300C. Theo nghin cu ca Trm cy nhit i Ty Hiu, bo t ng c hnh thnh nhiu 15-180C. Nhit c lin quan n s pht trin tng kch thc vt bnh trn cy. m l yu t quan trng to cho nm d ly lan v tng nhanh s lng vt bnh trn cy. m t 85% tr ln, 95% rt thch hp cho s pht trin ca bnh. Vi iu kin kh hu min Bc, vng Ph Qu, Ngh An bnh thng pht sinh t thng 9 n thng 3 nm sau. Cao im bnh t thng 10 n thng 2. Nhng giai on bnh hi nghim trng vo thng 10 - 12 . Trong cc l cao su trng dy, cnh l xum su, thiu nh sng bnh thng nng hn cc l trng tha, quang sng. Ni t trng m thp bnh cng nng. Trn ming co cy cao su, bnh thng hi nhiu ming co thp so vi ming co cao. Bnh thng xut hin ming tin nhiu hn ming hu. K thut co m co su qu to c hi tt cho nm xm nhim lm bnh cng d pht sinh nhiu. 24.4. Bin php phng tr i vi bnh x m c th phng bnh v tr bnh theo cc bin php sau y: - Phng bnh ngay t phng m, cn phun Booc 0,5-1% hay thuc Oxyclorua ng nng 1% trc ma bnh pht trin. - i vi g ghp ch x l thuc ngn nga bnh bng dung dch CuSO4.5H2O 1% trong 5 pht. Trc khi nhng g vo thuc cn bi sp kn mt ct trnh thuc xm nhp vo li g. Sau khi nhng thuc phi ra sch nc hong kh trong rm trc khi a ghp. - i vi l cao su ln, trc thi k bnh nng cn ta b cnh bnh, cy bnh, v sinh sch c to iu kin quang thong trong l cao su. Phng bnh trn ming co thng bt u t cui thng 8 n ht ma co m. Bin php phng tr bnh ming co dng thuc Aliette 80WP 0,25% qut trn mt co nh hnh 1 - 2 ln co m v qut thuc vo ngy th hai sau khi co. - Khi bnh xut hin phi ly dao sc co m b bnh v bi qut thuc kp thi. Cn pht hin bnh sm khi vt bnh cn nh v nh (chiu di di 20 cm, rng 3 - 4 cm) thuc qut ln vt bnh th nho: 2% bt PMA . Dng Aliette 80WP pha nc nng 0,25% tr bnh c hiu qu.
120
25. BNH PHN TRNG CAO SU [Oidium heveae Stein.] Bnh phn trng l mt trong nhng bnh hi cao su ph bin tt c cc nng trng trong cao su nc ta. Tnh cht nghim trng ca bnh l gy hi cc c quan sinh trng v sinh thc ngay t thi gian u khi mi hnh thnh, lm rng l non, kh ngn thn v ngn cnh trong vn m, vn nhn ging. Trn l cao su ang khai thc m bnh hi l cnh v ngn cy lm gim sn lng nha. Bnh cn gy rng n, rng hoa cc l ly ht ging nh hng xu ti cht lng thu hoch ht. 25.1. Triu chng bnh Bnh hi ch yu l. Trn l non mu ng tm: bnh thng hi phn phin l gn gy chnh. Bnh lm l mt lng bng bnh thng, l nhn theo d hnh ri chuyn sang mu tm ti. Cui cng, l b kh rng. L bnh mt di c lp phn trng. Trng hp phin l b kh rng th ngn cnh thng ph y nm trng. Trn l chuyn sang mu xanh nht: vt bnh thng b gii hn trong nhng m nh. Bnh hi n v hoa lm n khng n c, hoa ho rng. Bnh nng lm ton b nm v hoa trn chm rng ht, tr li cung ph y nm phn trng. 25.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Nm gy bnh Oidium heveae Stein. thuc b Moniliales (Hyphales), lp Nm Bt ton. Giai on hu tnh thuc lp Nm Ti nhng rt t gp. Cnh bo t ng thng gc vi si nm. Cnh khng phn nhnh, khng mu. Bo t nh thnh chui trn cnh, hnh trn hoc hnh bu dc, kch thc 27 - 45 x 15 25 m. Sc sng ca bo t v tnh khng cao, bnh thng sng khng qu 5 - 7 ngy. Trong iu kin m cao trn 80% bo t ny mm thun li nht. Tuy nhin, bo t vn ny mm c trong khong 19 - 280C. Nhit trn 350C bo t d b tn hi v bnh khng pht trin c. Si nm tn ti trn cc l trng thnh v trn thn ngn b nhim bnh k trc v ngun bnh ch yu gy hi cho cc k sau. Khi iu kin thi tit thun li cho nm bnh, cc si nm tim sinh tr li trng thi hot ng hnh thnh bo t. Bo t t cc bnh ban u pht tn ri trn l, sau 2 gi mc mm xm nhim vo m l. Qua giai on tim dc khong 3 - 4 ngy nm hnh thnh bo t v tnh, pht tn i xa tin hnh nhiu t xm nhim lp li, m rng din tch bnh mt cch nhanh chng. Bnh phn trng cao su c th gy hi quanh nm. Tuy nhin, iu kin thi tit v s lng lc non cc ma c quan h cht ch n s pht sinh lu truyn bnh trong mt nm. Do vy, trong mt nm c th chia lm bn giai on vi c im pht sinh bnh nh sau: a. Giai on bnh pht trin ma xun Cao su sinh trng trong ma xun hnh thnh rt nhiu lc non, ng vi thi tit thun li cho nm pht trin nhn ln nhanh chng t cc bnh ban u to thnh dch bnh. Qu trnh ny din qua hai bc. Bc xut hin bnh trung tm vo u ma
121
xun, trn cc cy hi xanh sm nht b nhim bnh nng. Sau bc vo giai on lc non ra r, hnh thnh nhit t non, l mi. Ngun nm t bnh s lan ra nhanh chng xm hi trn cc b phn non gy thnh dch. iu kin thi tit thun li dch bnh s ko di v ch dng li khi phn ln l trn thn cnh pht trin thun thc v n nh. Lc ny l chuyn sang giai on mu xanh m. Bnh c th b hn ch khi gp iu kin thi tit bt li nh nng to ko di 4 - 5 ngy lin. b. Giai on bnh tim sinh ma h Cao su giai on hnh thnh tn l n nh, cc l chuyn sang mu xanh m hoc ang gi, nhit cao nm khng c kh nng gy hi. Cc si nm trn phin l t trng thi hot ng chuyn sang trng thi tim sinh. c. Giai on bnh khi phc ma thu Vi thi tit thu nhit gim dn to iu kin thun li mc nht nh cho hot ng ca nm bnh li pht trin, c bit trong nhng nm ma mun ko di. Tuy nhin, trong ma thu s lng t non l, l chng gi, hn na bin nhit ngy v m ln, do vy bnh khng pht trin thnh dch. Thi k ny i vi nm ch c ngha to iu kin tng thm s lng ngun bnh chun b cho t pht trin bnh ma xun ti. d. Giai on bnh ng ngh ma ng Vi iu kin ma ng cy cao su rng ht l, nhit lc ny xung thp bt buc nm bc vo giai on ng ngh. Tm li, din bin bnh phn trng cao su ln xung trong mt nm ch yu do thi tit kh hu nh hng ln hai mt: mt nh hng trc tip ti hot ng, sc sinh trng v pht dc ca nm; mt khc nh hng gin tip thng qua chu k hnh thnh cc lc non v giai on rng l. V vy, thi k ma xun to iu kin cho bnh pht sinh nghim trng d gy thnh dch. 23.3. Bin php phng tr - Ct b cnh bnh, qut t l bnh rng trn cc l cao su v ma ng, hn ch tc ng pht trin. - Phun thuc cha lu hunh tr bnh trung tm v phun bo v trn din tch rng. Phun bt lu hunh 12 - 15 kg/ha hay nc thuc lu hunh vi vi nng 0,30Bm. Thuc Anvil 30 - 100 a.i./ha, Bayphidan 125 - 500 a.i./ha, Baycor 125 - 375 a.i./hal Tilt Super 300ND (0,5 - 0,7 l/ha); Sumi -8 12,5WP (0,02 - 0,03%). Phun ln u vo ma xun, khi c l non mu ng tm chim a s v t l bnh thp di 15 - 25%, ch s 0,03 - 0,5%, hay khi c l xanh chim a s v t l bnh 25 40%, ch s 0,5 - 0,8%. Cc ln phun sau vo lc t l l bnh t 40 - 70%, ch s 1 - 2%. Cn ch bn kali nng cao tnh chng bnh cho cy cao su. - Trng cc ging cao su c kh nng chng chu bnh.
122
26. BNH HI CY IU Bnh hi cy iu c pht hin nc ta gm rt nhiu loi nm gy hi khc nhau. Thit hi nng nht l trn hoa v qu non. 26.1. Bnh do nm Lasiodiplodia theobrome (Pat) Griff & Maubl: y l nguyn nhn gy bnh chy gm cnh, kh en hoa, kh qu. 26.2. Bnh mui en: (do nm Graphium sp): Bnh thng xut hin sau khi cy b mt s cn trng chch ht gy hi. Nm bnh khng gy hi trc tip do khng s dng trc tip cht dinh dng ca cy lm thc n m bao ph kn trn mt l v cht thi ca cn trng, lm gim din tch quang hp ca cy. 26.3. Bnh kh cnh (do nm Corticium salmonicolor Berk. & Broome): Bnh xut hin v pht trin nhng vng trng dy trong ma ma. C th quan st thy mt lp nm mu trng hng hi trng vt bnh khi iu kin mi trng m. 26.4. Bnh to (do nm Cephaleuros virescens Kunze): Bnh thng xut hin trn l gi. Vt bnh mt trn ca l, trn vt bnh cc si nm pht trin nh mt lp lng mn mu vng hoc da cam nht. Cc vt bnh c th lin kt thnh nhng m v nh hnh. 26.5. Bnh l c r - thi cy con (do nm Pythium splendens Braun.): Bnh thng xy ra trn cy con di 4 tun tui. Nhng triu chng d nhn thy l cy ci cc, pht trin km, l bin vng, ho r. R b thi en, d t. 26.6. Bnh chy l cy con (do nm Phytophthora nicotianae): Bnh xut hin trn b l ca cy con trong vn m. Vt bnh bt u t mp l, chp l hay gia phin l sau lan rng ra xung quanh gy chy ton b l, cy kh ho v cht. 26.7. Bnh thn th [Colletotrichum gloeosporioides (Penz.) Sacc.] Bnh hi cc b phn l, chi non, hoa v ht vi cc triu chng bnh khc nhau nh: - Bnh l: Bnh xut hin trn l vi triu chng ban u l nhng vt m thm nc, sau pht trin ln dn thnh nhng vt m ln v nh hnh c mu nu . gia m bnh chuyn mu xm bc, xung quanh vt bnh c vin thm nu r rt. - Bnh chi non: Triu chng u tin l nhng vt ng nc nh, sau chuyn dn sang mu nu hi , nt v v c nha tit ra. Vt bnh pht trin dn theo chiu dc cnh v sang hai bn to thnh nhng vt c hnh elp. Vt bnh tip tc pht trin ln ln v bao ph quanh c on cnh lm cc cnh b cht kh. Bnh cn xut gia cc cnh chnh v cnh nhnh cp 1 ca chm hoa, trn cc cnh nh ca hoa t lm cc cnh cht kh v c cm hoa cht kh. - Bnh trn hoa: Triu chng ban u ca bnh l cc vt chm nh, en, ng nc xut hin trn n hoa. Bnh pht trin to thnh nhng vt bnh ln lm cho nhng n hoa b bnh tr nn thi nhn, t, c mu en. - Bnh ht: Triu chng ban u ca bnh th hin di cc vt chch ca b xt mui. T nhng vt tn thng ny nm bnh xm nhp v pht trin thnh nhng vt
123
m thm en, pht trin thnh nhng vt m thm en, pht trin rng v c tit nha. Bnh nng lm ht teo tp, vt bnh bao ph v ht lm cho v ht c mu nu en. Nhn ca cc ht b bnh c vn sc mu nu en, nh hng n gi tr thm m, thng phm ca ht. * Nguyn nhn gy bnh: do nm Colletotrichum gloeosporioides (Penz.) Sacc. Tn nm mc bng trn mi trng, mu trng chuyn mu trng hi hng, khi gi tn nm c mu xanh xm, ra trng c nhng bo t mu cam ni trn b mt mi trng to thnh mt vng mu da cam nht. Trong iu kin m (nui cy trn mi trng) nm hnh thnh nhiu bc bo t gi. a cnh mu nu en, nm ring l t khi t tp thnh nhm, chm trong m bnh, khng c lng gai. Trn mt a cnh c nhiu dch bo t mu vng da cam nht trn ra bn ngoi ming a cnh. Cnh bo t phn sinh phn nhnh, khng mu, a bo c t 1 - 3 vch ngn, ni c vch ngn hi thon nh. Bo t khng mu, n bo, thng hnh tr, hai u trn, kch thc 10 - 15 x 3 4,5 m. 26.8. Bnh m kh (do nm Phomopsis anacardii Early & Punith): - Triu chng bnh l: Triu chng ca bnh l nhng vt thm loang, mu thm t, gia m bnh v m kho khng c vin ngn cch. Vt bnh nm ri rc trn l, mi u vt bnh ch l nhng chm loang nh, sau pht trin ln dn to thnh vt thm t, rng, v nh hnh, bao ph mt phn ln phin l. Khi bnh nng vt bnh kh, lm chy thnh tng m m l. Trong iu kin m t vt bnh cng to v mt sau l c lp nm mu trng ni ln. - Triu chng bnh chi non: u tin vt bnh l nhng m nh sau lan rng, kt ni vi nhau, hi lm, mu thm nu. Bnh nng lm phn non ca cnh tp li, thm en v thui i. - Triu chng bnh trn hoa: Bnh hi nh hng nghim trng n nng sut iu. Vt bnh lc u l nhng vt chm nh nh u kim mu nu nht, pht trin ln dn lm cht kh c chm hoa, tng cm hoa kh trng v rng xung, gy thit hi ln. * Nguyn nhn gy bnh: Bnh do nm Phomopsis anacardii Early & Punith Qu cnh mu xanh en, en, hnh cu. Mt na qu cnh nm chm tromg m bnh, mt na th ni ln trn b mt m bnh. Trn ming qu cnh c nhiu dch bo t tro ra ngoi khi m cao, kch thc trung bnh 357 358 m. Cnh bo t phn sinh khng mu, phn nhnh, a bo c t 1 - 2 vch ngn, kch thc t 28 37 m, a s kch thc trung bnh 33,5 m. Bo t phn sinh c 2 dng: - Bo t phn sinh hnh elp hoc hnh trng ngc di u hai u hi nhn khng mu, n bo (vch t bo mng), kch thc 7 - 12,5 x 2,5 4 m, a s t 8,5 - 10 x 2,5 - 3,5 m.
124
- Bo t hnh gy thng hoc hi cong mt u, phn cui nh bo t bng, bo t thon nh, khng mu, n bo (vch t bo mng), kch thc 13,5 - 21,5 x 1 2 m, a s kch thc 16,5 - 19 x 1,5 m. Quy lut pht sinh pht trin ca mt s bnh hi chnh: Bnh ph hoi nghim trng nht ti nng sut ca cy l bnh hi chi non, hi hoa v hi qu. Cc bnh ny xut hin nhiu trn chi non, hoa v xun v u v xun h min ng Nam b v Nam Trung B t thng 1 n thng 4 hng nm. T l bnh hi trn chi non, hoa c th t t 10 - 20%. Cy iu b bnh nng v b ph hoi nghim trng khi c s kt hp gy hi ca b xt mui (Helopeltis antonii). Kh chm hoa l bnh nh hng c bit nghim trng ti nng sut iu, bnh nng lm cho hoa khng kp n m b teo kh. Bnh xut hin mun (thng 4) nhng li pht trin vi tc nhanh v t l hi ln, tnh t khi hoa n r (u thng 4) n khi bt u rng (trong vng 1 thng) bnh c th gy thit hi ln ti 60% sn lng. Ngoi bnh hi chi non, hi chm hoa th bnh hi qu cng nh hng nghim trng v trc tip n nng sut thu hoch ca cy iu. N lm cho qu mi hnh thnh v ang pht trin b kh en, tp li. Bnh hi trn tri non ch xut hin trn nhng tri cn non. V vy, bnh pht trin mnh khi cy u tri r, t l hi c th t ti gn 30%. Khi cc tri iu ln cho n khi thu hoch th hu nh bnh khng cn gy hi. Bnh cng pht trin mnh, gy hi nghim trng khi c s kt hp ca cc nm Aspergillus sp., Penicillium sp. v mt s nm hoi sinh khc cng ph hoi trn tri iu. Vn iu trng qu dy dn n bnh ly lan nhanh. Nhng t ra hoa u tin hp dn cn trng ti ht mt gy ra vt thng c gii to iu kin thun li bnh xm nhim.
125
Chng V BNH NM HI CY HOA

1. BNH M XM EN L HOA CC [Septoria chrysanthemi Halst; S. chrysanthemella Sacc.] Bnh ph hi rt ph bin trn nhiu cy trng h cc, lm nh hng ln n nng sut v phm cht hoa. Bnh hi sut qu trnh sinh trng ca cy hoa cc lm cy cht kh. 1.1. Triu chng bnh: Bnh hi ch yu trn l, lc u l mt im nh nh mi kim mu nu xm, sau m bnh lan rng c dng hnh trn hoc hnh bu dc gia mu trng xm, ng knh vt bnh t 0,5-1cm. Bnh nng cc vt bnh c th lin kt nhau to thnh m ln, trn m bnh giai on. V sau, thng hnh thnh cc chm nh mu en ( l qu cnh ca nm gy bnh) gp iu kin m t, ma nhiu m bnh d b thi nhn chuyn sang mu xm en, trong iu kin kh hanh m bnh d b rch nt. 1.2. Nguyn nhn gy bnh: Nm Septoria chrysanthemi Halst thuc h Sphaeropsidaceae, b Sphaeropsidales, Lp Coelomycetes. Si nm a bo, khng mu, phn nhiu nhnh. Sinh sn v tnh hnh thnh cc qu cnh hnh cu thng nm chm trong m bnh l nh c l h ra ngoi. ng knh qu cnh t 70 -130 m, mu nu hoc nu en. Cnh bo t phn sinh ngn, n bo, phn gc cnh phnh rng. Bo t phn sinh hnh gy di v mnh, hai u thon nhn, a bo, khng mu, thng c t 3 - 5 ngn. Bo t nm ny mm xm nhim thun li trong iu kin c m cao (git nc, git sng) v nhit thch hp t 23 - 280C. trong iu kin c nhit m thun li, thi k tim dc ca bnh ch t 6 - 7 ngy. Mc ly nhim v thi k tim dc ca bnh di hay ngn cn ph thuc vo cc ging cc v c vt thng sy st trn l hay khng. Ngun bnh ch yu l dng si nm v qu cnh ca nm gy bnh tn ti trn tn d thn l ca cy hoa cc trn ng rung. 1.3. c im pht sinh pht trin bnh: Bnh m xm l hoa cc thng pht sinh ph hi mnh trong iu kin m t, ma gi nhiu v nhit m nng. Bnh thng pht sinh ph hi mnh t u thng 4 n cui thng 7 trong nm trn v hoa xun h. Cc ging hoa cc vng i Loan, vng Lt, v cc trng Nht thng hi nng hn cc ging cc ca Singapore.
126
Bnh cng thng ph hi nng trn cc rung trng hoa cc trng thp, nc thng ng, v mt trng dy (600 nghn cy/ha). Bnh hi nng trn cc rung hoa cc trng c canh. S pht trin ca bnh cn lin quan mt thit vi s ph hi ca cc loi cn trng ming nhai v to vt thng sy st trong qu trnh ct ta, chm sc vun xi. Bnh cng gy thit hi nng trn nhng rung hoa cc bn NPK khng cn i, thiu Kali. 1.4. Bin php phng tr: phng tr bnh m xm en hoa cc cn phi kt hp p dng y cc bin php qun l dch hi tng hp: - Chn v s dng cc ging chng chu bnh - Chn t trng cao ro, c h thng tiu that nc tt v ln lung cao - Thc hin bin php lun canh vi cy trng khc h, khng trng c canh hoa cc nhiu nm. - Mt trng va phi khng trng qu dy - Bn phn NPK y , cn i v hp l, nn bn lt phn chung hoai mc trc khi trng, bn y phn kaly. - Trng hp bnh xut hin c th s dng mt trong cc loi thuc ha hc sau phng tr: Score 300 ND nng 0,1% hoc Daconil 75WP nng 0,2%, Rowral 50 WP (0,1%), Bavistin 50 WP (0,1%). 2. BNH THN TH HOA CC [Colletotrichum chrysanthemi Saw.] Cy hoa cc c ngun gc t Trung Quc, Nht Bn. Vit Nam, cy hoa cc cng c t lu i. Bnh thn th l mt trong nhng bnh hi ph bin trn hoa cc v nhiu loi hoa cy cnh khc. 2.1.Triu chng bnh: Bnh thng hi ch yu trn l. Lc u l mt im nh hnh trn mu nu vng hoc mu nu nht. Sau , vt bnh to dn, kch thc trung bnh 2 - 5 mm, c vin g li ln mu nu, gia mu trng xm. Bnh nng nhiu vt c th lin kt nhau thnh m ln dng hnh bt nh, mu nu hoc nu en, bnh thng lan dn t cc l gi di gc ln ngn. Trn m bnh gi thng hnh thnh nhiu chm nh mu en, l a cnh ca nm gy bnh. 2.2. Nguyn nhn gy bnh: Nm Colletotrichum chrysanthemi Saw thuc h Melanconiaceae, b Melanconiales, lp Coelomycetes. Si nm a bo, khng mu, phn nhiu nhnh. Sinh sn v tnh hnh thnh cc a cnh hnh a vm hi lm trn cc m bnh gi. Trn a cnh hnh thnh nhiu cnh bo t phn sinh ngn khng phn nhnh, xen k cc lng gai cng c t 1 - 2 vch ngn, kch thc 47- 48 x 5 - 7 m.
127
Bo t phn sinh hnh tr ngn hoc hi cong li lim, gia bo t thng thy c mt git du phn quang, kch thc bo t t 16-20 x 4-5m. Bo t thng hnh thnh tp trung gia tn nm trong qu trnh nui cy nhn to, to thnh nhng m bo t nm mu hng. Nhit thch hp cho s ny mm ca bo t l 25-280C . Trong iu kin c nhit v m thch hp (git nc, git sng) sau 48 gi bo t ny mm hnh thnh gic bm hnh qu m mu nu sm. Bo t nm d dng lan truyn nh gi, nc ma, qua cc vt thng c gii v cc l h t nhin (kh khng, thy khng ) hoc xm nhp trc tip qua lp biu b ca l. Thi k tim dc ca bnh t 6-8 ngy. Ngun bnh ch yu trong t nhin l si nm v a cnh ca nm gy bnh tn ti trn tn d thn l hoa cc b nhim bnh. 2.3. c im pht sinh pht trin bnh: Bnh thn th thng pht sinh ph hoi mnh trong iu kin c nhit m p (24 - 280C), m cao (ma nh, git nc, git sng). V vy, bnh thng xut hin gy hi t thng 2 n thng 5 nhng hi mnh nht vo cc thng 3, 4. Cc ging Cc trng nc ta u b nhim bnh: Cc vng chanh Lt, Cc vng i Loan v cc ging Cc vng xanh Singapore... Bnh cng ph hi nng trn cc ging hoa cc trng dy, a th t thp trng thp, ng nc v phn bn NPK khng cn i hoc nhng rung nhiu c, chm sc km. S pht trin ca bnh cn lin quan n cc loi cn trng ming nhai, k thut vun xi, ct ta v ch lun canh. 2.4. Bin php phng tr: phng tr bnh thn th hoa cc cn ch p dng kt hp cc bin php sau: + Chn ging v s dng cc ging cc chng chu bnh. + Chn a th t trng cao ro, tiu thot nc tt. + Mt trng va phi, hp ly, khng trng qu dy + Cn ch chm sc bn NPK y , kt hp phn chung v phn Kali + Trong qu trnh chm sc cn dit sch c di v trnh to ra cc vt thng c gii trn thn cnh l trong qu trnh vun xi, ct ta. + Nn lun canh vi cy trng khc h. Dit tr cn trng mi gii v phun thuc ha hc khi cn thit: Score 300 ND (0,1%), Manage 5 WP (0,1%), Daconil 75 WP (0,2%) hoc Bavistine 50 FL (0,1%).
128
3. BNH EN THN CY HOA LAN [Fusarium oxysporum Schlecht.] y l bnh nm hi ph bin trn cc vn trng lan ca nc ta v nhiu nc trn th gii. 3.1. Triu chng bnh: Bnh thng biu hin triu chng phn r v gc thn st mt t lm r v gc thn hoa lan c mu en sm, r thi cht hoc kh tp li. L trn cy b bnh chuyn sang mu vng v ho cong queo dn t pha gc ln trn. Khi ct ngang gc thn cy b bnh thy b mch chuyn sang mu nu sm. Nm gy bnh thng ph hi cc cy con ging. Cy con b cht sm sau 2-3 tun l b nhim bnh. Trn m bnh ch gc thn v r thng thy mt lp nm mu trng hng 3.2. Nguyn nhn gy bnh: Nm Fusarium oxysporum Schlecht. thuc h Tuberculiriaceae, b Tuberculariales, lp Hyphomycetes. y l loi nm a thc c ngun gc trong t v phm vi k ch rng. Si nm a bo, khng mu phn nhiu nhnh. Sinh sn v tnh hnh thnh cnh v bo t phn sinh, c hai loi bo t nh v bo t ln. Bo t nh n bo, hnh bu dc, khng mu, thng hnh thnh trong cc bc gi trn cc cnh bo t phn sinh ngn, kch thc t 5 - 12 x 2,2 - 3,5 m. Bo t ln hnh cong li lim hoc hnh trng khuyt, mt u thon nhn, mt u cong gy khc dng hnh bn chn nh thng hnh thnh trn cnh bo t phn sinh phn nhnh, xp nhiu tng. Bo t ln a bo, khng mu, vch mng, thng c t 3-5 mng ngn ngang. Kch thc t 35 - 60 x 3 - 5m. Nm c kh nng hnh thnh bo t hu (Chlamydospore) t si nm hoc t bo t ln. Bo t hu hnh cu mu nu, v dy, hnh thnh ring r hoc thnh chui. iu kin thch hp nht cho bo t nm ny mm xm nhim l nhit t 25300C v m cao (> 80%), c git sng; pH mi trng thch hp 6 - 7. Trong iu kin c nhit m thun li, thi k tim dc ca bnh ch t 5 - 6 ngy. Ngun bnh ch yu trong t nhin l si nm, bo t hu v bo t ln tn ti trn tn d gc r v thn cy hoa lan b nhim bnh. 3.3. c im pht sinh pht trin bnh: Bnh en thn cy hoa lan thng ph hi mnh cc vn lan vo cc thng nng c nhit v m cao. Bnh gy hi nng vo cc thng 7, 8, 9 trong nm trn cc ging hoa lan c bit nh mt s ging Phalaenopsis, Oncidium. - iu kin ma nhiu, nng ma xen k tht thng rt thun li cho bnh pht trin. - iu kin vn lan thiu nh sng, qu m t bnh gy hi nng.
129
- Nm thng xm nhp d dng khi gc r b thng tn, nm cng d dng lan truyn qua cy ging, ht ging v ngun nc ti. 3.4. Bin php phng tr: phng tr bnh en thn hoa lan cn ch p dng cc bin php phng tr thch hp: chn ging chng chu, x l gi th v chu ti trc khi trng. - Cn ch gin che phi m bo nh sng va phi, che ma, trnh gi v thng thong c th iu chnh c nh sng ph hp. - Thn trng khi ti nc, ti nh nhng bng vi phun sng m bo gi m cho cy hoa lan nhng qu t ty thuc vo ma ma hay ma kh - Bn phn cn i bng cch ti nc phn khang NPK ha long mi tun t 12 ln. T l N:P:K cn i ty thuc vo giai on sinh trng ca cy. Khi bnh xut hin c th dng mt trong cc loi thuc ha hc sau phun: Thuc Rovral 750WG nng 0,2% hoc thuc Benlate 50 WP (0,1%). Dng nm i khng Trichoderma viride (ch phm T.v) bn vo gc r sm c hiu qu cao trong vic phng tr bnh en thn. 4. BNH VT TRNG L LAY N [Septoria gladioli] y l mt trong nhng bnh hi ph bin trn cy hoa lay n. Bnh thng hi l lm l vng d rng, nh hng ln n sinh trng ca cy nng sut v phm cht hoa km. 4.1. Triu chng bnh: Bnh thng xut hin trn cc l gi v l bnh t. Trn l lc u l nhng im nh nh mi kim, v sau to dn c dng hnh trn hoc hnh bu dc, kch thc t 0,20,5 mm, gia mu trng xm, bn ngoi c vin nh mu nu sm, xung quanh m bnh thng c mt qung vng nh. Trn m bnh gi, nm thng hnh thnh nhng chm nh mu en, l qu cnh ca nm gy bnh. 4.2. Nguyn nhn gy bnh: Nm gy bnh Septoria gladioli thuc h Sphaeropsidaceae, b Sphaeropsidales, lp Coelomycetes. Si nm khng mu, a bo v phn nhiu nhnh. Nm sinh sn v tnh hnh thnh qu cnh hnh cu, nh c l h hnh trn, qu cnh thng nm na chm, na ni trong m bnh, phn nh l ra ngoi. ng knh qu cnh t 60 - 120 m, mu en. Cnh bo t phn sinh rt ngn, n bo, xp thnh hng y qu cnh. Bo t phn sinh hnh si ch hoc hnh gy mnh, hai u thon, thng hoc hi cong, khng mu, a bo, thng c t 2 - 7 ngn. Bo t ny mm thun li trong iu kin c m cao (git nc, git sng) v nhit thch hp t 22 - 270C. Trong iu kin thun li v n m , thi k tim dc ca bnh ch t 5 - 6 ngy.
130
Mc nhim bnh v thi k tim dc ca bnh ngoi yu t thi tit cn ph thuc nhiu vo cc ging lay n, cn trng v iu kin c vt thng sy st trn l cy hay khng. Ngun bnh ch yu l si nm v qu cnh ca nm gy bnh tn ti trn tn d thn l cy hoa lay n trn ng rung. 4.3. c im pht sinh pht trin bnh: Bnh vt trng l lay n thng pht sinh ph hi nng trong iu kin c nhiu gi, ma, m t v nhit m p (22 - 270C). Bnh thng xut hin ph hoi t thng 3 n thng 4 trong nm. Cc ging lay n u b nhim bnh cc mc khc nhau. Bnh thng hi nng trn ging lay n ng Hi, Hi Phng. S pht trin ca bnh cn lin quan n s ph hoi ca cn trng ming nhai. Bnh cng thng ph hi nng trn nhng rung lay n trng thp, ng nc, mt trng dy hoc nhng rung bn phn NPK khng cn i hoc thiu kali. 4.4. Bin php phng tr: phng tr bnh vt trng l lay n cn ch y chn ging v s dng cc ging lay n chng chu bnh. - Chn t trng cao ro, c h thng tiu thot nc tt. - Mt trng lay n va phi, khng trng qu dy - Ch bn phn NPK cn i v tng cng phn Kali. - Khi bnh xut hin c th dng mt trong nhng loi thuc sau phng tr: Rovral 50 WP (0,1 - 0,2%), Score 300 ND (0,1%) hoc Bavistin 50 FL (0,1%). 5. BNH M EN HOA HNG [Marssonina rosae (Lib.) Died.] 5.1. Triu chng bnh: Bnh gy hi ph bin nht trn l, thn cnh, i hoa, trng hoa. Triu chng in hnh l cc vt m en hnh trn to, ng knh c khi ti 12mm, c vin nu m, mp m tia, gia vt bnh c mu nu xm v nhiu chm en nh li ti l nhng bo t ca nm gy bnh. L bnh a vng, rng hng lot. 5.2. Nguyn nhn gy bnh: Nm Marssonina rosae (Lib.) Died. thuc h Dermateaceae, b Helotiales, lp Ascomycetes. Nm gy bnh c si nm a bo, khi gi c mu nu sinh ra cc vi ht nm trong t bo cy k sinh. bo t nm trn b mt m bnh trng nh nhng chm en nh. Bo t hnh bu dc, 2 t bo, khng mu, kch thc 18 - 25 x 5 6 m. Nm c th sinh trng phm vi nhit 15 - 270C. Bo t ny mm xm nhim thun li nht nhit
131
18 - 200C, khng ny mm nhit cao 330C. Bo t nm truyn lan nh gi, nc ma hoc bm dnh trn cn trng truyn i xa, xm nhim d dng qua vt thng c gii. 5.3. c im pht sinh pht trin bnh: Bnh pht sinh pht trin thun li nhit m p 15 - 170C, m cao 85%, l m t c vt sy st nh. Bnh pht trin mnh trn nhng vn trng trng thp, ng nc, nhiu c di m t, km thng thong hoc rung trng khng ta cnh l, ti nc ngp rnh, v.v.... Bnh ph hi nng trn cc ging hoa hng sen Lt, Thi Lan, hoa hng Php v mt s ging khc. Bnh hi nh hn trn ging hng vng H Lan. Bnh hi quanh nm nhng pht trin gy hi mnh nht t thng 9 n thng 12. Cy gi 3 nm tui bnh nng hn cy 1 - 2 tui. 5.4. Bin php phng tr: - Chn lc trng mt s ging hng c tnh chng chu bnh. - V sinh v chm sc tt vn trng: Kp thi ta cnh, khng cnh qu di, ngt l bnh v dn sch tiu hu, to cho vn cy thng thong. - Dit tr c di, khi rnh thot nc tt trnh ng nc sau ma. - Hn ch bn qu nhiu m, tng cng bn phn hu c, phn ln v Kali. - Khi bnh pht sinh c th phun phng tr bnh bng mt trong cc loi thuc sau: Score 250ND nng 0,1% hoc Manage 5WP nng 0,05%; Anvil 5SC (30 - 50g ai/ha). Cng c th s dng Zineb, Daconil, Topsin M nhng hiu qu phng tr thp hn. 6. BNH PHN TRNG HOA HNG [Sphaerotheca pannosa] Tn khc: [Podosphaera pannosa (Wallr. & Fr.) de Bary] 6.1. Triu chng bnh: Bnh hi trn l, thn, cnh non, n hoa. Trn cc b phn b bnh c mt lp nm mu trng bao ph trn b mt trng nh bt phn trng mn rc ln trn. L bnh thng bin dng, mp l cong cun, th, dy, l nh, chi ngn b, n hoa v l vng, d rng. 6.2. Nguyn nhn gy bnh: Nm Sphaerotheca pannosa thuc b Erysiphales, lp Cleistomycetes. Nm phn trng l loi nm k sinh chuyn tnh (ngoi k sinh) c si lan rng che ph kn b mt m bnh to vi ht trong cc t bo cy. Cnh bo t phn sinh mc thng t si nm, trn nh cnh sinh ra tng chui bo t. Bo t phn sinh hnh trng, n bo, khng mu, truyn lan nh gi v ma. 6.3. c im pht sinh pht trin bnh: Bnh pht sinh pht trin thun li nhit 17 - 250C, trong iu kin c m cao hoc kh hn bnh u pht trin. Bnh thng pht sinh vo cui ma ng t thng 1 n thng 5 v pht trin gy hi mnh nht vo thng 3 - 4 cc tnh pha bc nc ta.
132
Bnh ph hi nng trn cc ging hoa hng Php, hoa hng Lt nhng chn rung trng c canh, bn nhiu phn m v c. 6.4. Bin php phng tr: - Chm sc tt, phn bn hp l, trnh bn nhiu m v c, ch ta cnh v l bnh, to vn thng thong nhiu nh sng. - C th phun thuc sm, phng tr bnh bng mt s loi thuc nh: Score 250ND (0,1%); Anvil 5SC (30-50gai/ha); nc lu hunh vi 0,3; Bome hoc Tilt super 300ND (0,1%). 7. BNH G ST HOA HNG [Phragmidium mucronatum (Pers.) Schlecht.] 7.1. Triu chng bnh: Bnh hi trn l, cnh non, hoa qu. Ban u vt bnh nh nh mi kim, hi vng, sau to thnh ni nh nhng chm nh mu vng da cam hoc mu nu g st, phin l vng a, d rng. Cc chm nh ni phn ln mt di l, cn mt trn l tng ng l cc m nh hi vng. Vo thi k cui ng, trn cc mu g st c th thy nhng chm nh mu nu en sm l cc bo t ng ca nm gy bnh. 7.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh: Nm gy bnh l nm g st Phragmidium mucronatum (Pers.) Schlecht., thuc b Uredinales, lp Nm m a bo Hemibasidcomycetes. bo t mu vng nu g st l giai on hnh thnh bo t h. Bo t h (Uredospore) hnh hi trn, mu vng da cam, c gai nh. bo t mu en l giai on bo t ng. Bo t ng (Teleutosprore) hnh thnh vo cui giai on sinh trng trn l gi. Bo t ng c hnh tr thon di, trn nh c nm li, c nhiu ngn ngang (5 - 6 ngn) mu nu m, c cung di phnh rng gc cung. Bo t h sn sinh nhiu t trong giai on sinh trng ca cy, truyn lan nh gi v nc ma tin hnh ti xm nhim nhiu t trn cy. Bo t ng c sinh ra ch cui thi k sinh trng ca cy, ch yu bo tn ngun bnh lu di t nm ny sang nm khc. Khi bo t ng ny mm sinh ra m v bo t m. Nm sinh trng pht trin tt iu kin nhit 19 - 270C. Thi tit m p, ma nhiu rt thun li cho bnh g st gy hi. Bnh thng pht trin t thng 3 n thng 6 song bnh hi nng nht vo thng 4 n thng 5. Bnh ph hi nng trn cc ging hng trng M, ging hng H Lan, v.v 7.3. Bin php phng tr: - Thng xuyn ct ta cnh, l bnh, dn v sinh vn trng, ch bn thm phn kali, canxi, ln.
133
- Trong trng hp cn thit c th phun phng tr bnh bng mt s loi thuc sau: Tilt supper 300ND (0,2%); Score 300ND (0,1%); Bavistin 50FL (0,1%); Avil 5SC (3050g ai/ha); Bayleton 25WP (0,1%).
134
Phn 2 BNH DO VI KHUN
Chng VI BNH VI KHUN HI CY LNG THC V CY RAU
1. BNH BC L LA [Xanthomonas campestris p.v. oryzae Dowson] Bnh bc l la c pht hin u tin ti Nht Bn vo khong nm 1884 - 1885. Bnh ph bin hu khp cc nc trng la trn th gii, c bit Nht Bn, Trung Quc, Philippines, n , Xylan. Vit Nam, bnh bc l la c pht hin t lu trn cc ging la ma c. c bit, t nm 1965 - 1966 tr li y, bnh thng xuyn ph hoi mt cch nghim trng cc vng trng la trn cc ging nhp ni c nng sut cao cy trong v chim xun v c bit v ma. Mc , tc hi ca bnh ph thuc vo ging, thi k b bnh ca cy sm hay mun v mc b bnh nng hay nh bnh lm cho l la c bit l l ng sm tn, nhanh chng kh cht, b l s xc, t l ht lp cao, nng sut gim st r rt. 1.1. Triu chng bnh: Bnh bc l la pht sinh ph hi sut thi k m n khi la chn, nhng c triu chng in hnh l thi k la cy trn rung t sau khi la - tr - chn - sa. - Trn m: triu chng bnh khng th hin c trng nh trn la, do d nhm ln vi cc hin tng kh u l do sinh l. Vi khun hi m gy ra triu chng mp l, mt l vi nhng vt c di ngn khc nhau, c mu xanh vng, nu bc ri kh xc. - Trn la: triu chng bnh th hin r rt hn, tuy nhin n c th bin i t nhiu tu theo ging v iu kin ngoi cnh. Vt bnh t mp l, mt l lan dn vo trong phin l hoc ko di theo gn chnh, nhng cng c vt bnh t ngay gia phin l lan rng ra. Vt bnh lan rng theo ng gn sng mu vng, m bnh xanh ti, vng lc, l nu bc, kh xc.
135
Kt qu nghin cu ca B mn Bnh cy - Trng i hc Nng nghip I cho thy c hai loi hnh triu chng ca bnh bc l la: bc l gn vng v bc l ti xanh. Loi hnh bc l gn vng l ph bin trn hu ht cc ging v cc ma v, cn loi hnh bc l ti xanh thng ch thy xut hin trn mt s ging la, c bit i vi cc ging la ngn ngy, chu phn, phin l to, th l ng, v d nh ging T1, X1, NN27 Thng thng ranh gii gia m bnh v m khe c phn bit r rng, c gii hn theo ng gn sng mu vng hoc khng vng, c khi ch l mt ng vin mu nu t qung hay khng t qung. Trong iu kin nhit , m cao, trn b mt vt d xut hin nhng git dch vi khun hnh trn nh, c mu vng lc, khi keo c rn cng c mu nu h phch. Ch d nhm ln vi bnh vng l, kh u l do sinh l. V th, vic chn on nhanh nn p dng phng php git dch. - Ct nhng on vt bnh di 3 - 5cm, qun bng thm nc thnh tng b nh t vo cc nc v trng hoc nc mui sinh l 0,85% ngp 2/3. Trn cc y np kn. Sau 2 - 3 gi nu trn cc m l bnh xut hin cc git dch nh mu hi vng trn u lt ct, l biu hin bnh bc l vi khun. 1.2. Nguyn nhn gy bnh: Vi khun gy bnh bc l la trc y c tn l Pseudomonas oryzae, hoc Phytomonas oryzae, v sau Downson t tn l Xanthomonas oryzae Dowson. Vi khun c dng hnh gy hai u hi trn, c mt lng roi mt u, kch thc 1 - 2 x 0,5 - 0,9 m. Trn mi trng nhn to, khun lc vi khun c dng hnh trn, c mu vng sp, ra nhn, b mt khun lc t, ho kh, nhum gram m. Vi khun khng c kh nng phn gii nitrat, khng dch ho gelatin, khng to NH3, indol, nhng to H2S, to kh nhng khng to axit trong mi trng c ng. Nhit thch hp cho vi khun sinh trng t 26 - 300C, nhit ti thiu 0 - 50C, ti a 400C. Nhit lm vi khun cht 530C. Vi khun c th sng trong phm vi pH kh rng t 5,7 - 8,5, thch hp nht l pH 6,8 - 7,2. Vi khun xm nhp c tnh cht th ng, c th xm nhp qua thu khng, l kh trn mt l, mp l, c bit qua vt thng sy st trn l. Khi tip xc vi b mt c mng nc, vi khun d dng di ng xm nhp vo bn trong qua cc l kh, qua vt thng m sinh sn nhn ln v mt s lng, theo cc b mch dn lan rng i. Trong iu kin ma m thch hp thun li cho s pht trin ca vi khun, trn b mt vt bnh tit ra nhng git dch vi khun. Thng qua s va chm gia cc l la, nh ma gi truyn lan bnh sang cc l khc tin hnh xm nhim lp li nhiu ln trong thi k sinh trng ca cy la. Cho nn, bnh bc l la tuy l mt loi bnh c c ly truyn lan hp song n cn tu thuc vo ma bo xy ra vo cui v chim xun v trong v ma, m bnh c th truyn lan vi phm vi khng gian tng i rng, git keo vi khun hnh
136
thnh nhiu, l mt trong nhng nguyn nhn quan trng lm cho bnh bc l pht sinh pht trin mnh sau nhng t ma gi xy ra trong v chim xun v v ma. V ngun gc bnh bc l la cn c nhiu kin khc nhau. Cc tc gi Nht Bn cho rng, ngun bnh tn ti ch yu trn mt s c di h ho tho, ni cch khc mt s c di l k ch ph ca vi khun X. oryzae. Phng Trung t (Trung Quc) cho rng ngun bnh ch yu ca bnh bc l la tn ti trn ht ging. Vit Nam, kt qu nghin cu ca B mn Bnh cy - Trng i hc Nng nghip I kt lun: ngun bnh bc l la tn ti ht ging v tn d cy bnh ch yu. ng thi, n cn tn ti dng vin keo vi khun c di (c lng vc, c mi, c l tre, c tranh, c gng b, c g nc, c xng c lng cng), cng l ngun bnh c ngha quan trng trong vic lan truyn bnh cho v sau v nm sau. 1.3. Quy lut pht sinh pht trin ca bnh bc l la min Bc nc ta, bnh c th pht sinh pht trin tt c cc v trng la. V chim xun, bnh thng pht sinh vo thng 3 - 4, pht trin mnh hn vo thng 5 - 6 khi m la chim xun tr v chn, song v chim xun mc b bnh thng nh hn, tc hi t hn so vi v ma tr mt s ging la xun cy mun, nhim bnh ngay t khi la lm ng th tc hi ca bnh c th s ln. Bnh bc l la thng pht sinh v gy tc hi ln trong v ma. Bnh c th pht sinh sm vo thng 8, khi la n khi la lm ng, tr - chn sa vi cc tr la sm. i vi cc ging la mn cm bnh thng b bnh rt sm v kh nng, gim nng sut nhiu. Cc tr la cy mun tr vo thng 10 thng b bnh nh hn, tc hi ca bnh cng t hn. Nhn chung, bnh pht trin mnh vo giai on cy la d nhim bnh nht l lc la lm ng v chn sa. Bnh pht sinh pht trin mnh v truyn lan nhanh trong iu kin nhit t 26 300C, m cao t 90% tr ln. Nu nhit m bo cho bnh pht trin, th m , lng ma ln c ngha quyt nh n mc b bnh. Nhng t ma thng 8 khng nhng to vt thng trn l m cn lm cho vi khun sinh sn nhanh, s lng keo vi khun hnh thnh nhiu, to iu kin cho s xm nhim v truyn lan nhanh chng. K thut trng trt l mt trong nhng iu kin quan trng nh hng n s pht sinh pht trin ca bnh. Nhng vng t mu m, nhiu cht hu c, bnh thng pht trin nhiu hn chn t xu, cn ci, phn m v c c nh hng r rt ti s pht sinh pht trin ca bnh. Cc dng m v c d lm cho cy la nhim bnh mnh hn m hu c, phn xanh bn vi gip cng lm cho la nhim bnh mnh hn phn chung hoai mc. Nu bn qu nhiu m, cy la xanh tt, thm l mm yu, hm lng m t do trong cy tch lu cao th cy d nhim bnh nng. v xun, c th bn m vi s lng cao hn v ma. Bn phn su, bn tp trung, bn nng u nh cui, bn thc sm lm cho cy la nhnh tp trung, nhanh th bnh bc l s nh hn so vi bn phn ri rc v bn mun. Nu bn m cn i vi kali v ln th bnh nh hn nhiu so vi
137
vic bn phn ring r khng cn i, tuy nhin khi bn vi lng m qu cao (120 150 kg N/ha) th d c bn thm kali v ln tc dng vi bnh cng khng th hin r rt. nhng ni t chua, ng ngp nc hoc mc nc su, c bit nhng vng t hu, nhiu mn, hng la b bng cy che ph b bnh bc l c th pht trin mnh hn. Ni chung, thi k m n la nhnh l thi k bnh tng i t hn so vi giai on cui nhnh. Giai on la lm ng - tr - chn sa l giai on rt mn cm vi bnh, hin tng ny th hin kh r nt trn cc ging la ngn ngy phm n, chu phn, c nng sut cao cy trong v chim xun v v ma. Nhn chung cc ging la hin ang trng trong sn xut u c th nhim bnh bc l, nhng mc c khc nhau v tc hi cng khc nhau. Cc ging la c, a phng nh Di Hng, Tm Thm b bnh rt nh, cn vi cc ging la mi nhp ni c thi gian sinh trng di hoc ngn, thp cy, phm n, phin l to c nng sut cao u c th nhim bnh bc l tng i nng nh ging NN8, CR203, IR156 1-1-2, DT10 Tuy nhin, cng c mt s ging c nng sut cao v c tnh khng i vi mt s nhm ni vi khun xc nh (ni 1; 2; 3 v 4) nc ta nh cc ging khng bnh bc l: ging NN273, IR579, X20, X21, OM90 1.4. Bin php phng tr Xut pht t cc c s v c im sinh hc ca vi khun gy bnh, ngi ta ra nhng bin php phng tr tng hp. - S dng cc ging la chng bnh, chu bnh gieo trng l bin php ch o trong phng tr bnh bc l. - X l ht ging trc khi gieo nu l ht b nhim. - iu khin s sinh trng ca cy trnh giai on la lm ng - tr trng vi nhng iu kin thun li cho bnh pht trin. Bn phn ng k thut, ng giai on, bn m nng u nh cui, bn thc sm cn i vi kali theo t l nht nh (1:1). - Rung la cn iu chnh mc nc thch hp, nn mc nc nng (5 - 10cm), nht l sau khi la nhnh, nu thy bnh chm xut hin th c th rt nc, tho nc kh rung trong 2 - 3 ngy hn ch s sinh trng ca cy. - C th dng mt s thuc ho hc phng bnh nhm hn ch s pht sinh pht trin ca bnh bc l. C th rc vi 60 - 80 kg/ha lc la mi chm b bnh, hoc dng mt s loi thuc nh Kasuran 0,1 - 0,2%; Sankel 1/200 Ngoi ra, cn phi tin hnh bin php v sinh ng rung dn sch c di v k ch. 2. BNH M SC VI KHUN L LA [Xanthomonas oryzicola Fang] Bnh ph bin rt rng nc ta v cc nc chu nhit i. 2.1. Triu chng bnh
138
Bnh xut hin trn l l nhng sc nh ngn khc nhau, chy dc gia cc gn l, lc u vt sc xanh trong git du, dn dn chuyn mu nu, to thnh cc sc nu hp, xung quanh sc nu c th c qung vng nh trn cc ging rt mn cm bnh. Trong iu kin m t v bui sng trn b mt sc nu tit ra nhng git dch nh, trn, mu vng c, v sau kh rn thnh vin keo vi khun trong nh ht trng c, d dng ri khi mt l xung nc rung hoc d dng nh ma a i xa truyn lan bnh. Cui cng l bnh kh tp tng t nh bnh bc l vi khun. 2.2. Nguyn nhn gy bnh Vi khun gy bnh X. oryzicola Fang. L loi hnh gy ngn c kch thc 0,4 - 0,6 x 1 - 2,5 m. Chuyn ng c lng roi 1 u. Gram m, khun lc trn nh 1mm mu vng nht, nhn bng. C kh nng thu phn tinh bt. Khng kh nitrat. c im khc bit vi X. oryzae l X. oryzicola c th sinh trng trn mi trng c alanin v khng sinh trng c khi c 0,001% CuNO3 cn X. oryzae th ngc li. 2.3. c im pht sinh, pht trin bnh Bnh pht sinh cc vng ng bng, trung du, song ph bin cc vng ng bng, ven bin. Bnh pht trin mnh trong iu kin nng m, nhit cao, thch hp nht 300C, m cao 80%. Vi khun xm nhim vo cy qua l kh khng v qua vt thng c gii, pht trin trong nhu m l. Bnh truyn lan trn ng rung ch yu nh nc ti, ma, gi v tip xc c st gia cc l, cc cy trong rung. Ngun bnh vi khun bo tn, truyn qua ht ging, tn d l bnh v nc. Vi khun cng c th gy bnh, lu tn trn cy di nh la di Oryza perennis. 2.4. Bin php phng tr Xut pht t cc c s v c im sinh hc ca vi khun gy bnh, ngi ta ra nhng bin php phng tr tng hp. - S dng cc ging la chng bnh, chu bnh gieo trng l bin php ch o trong phng tr bnh m sc vi khun. - X l ht ging trc khi gieo nu l ht b nhim. - iu khin s sinh trng ca cy trnh giai on la lm ng - tr trng vi nhng iu kin thun li cho bnh pht trin. Bn phn ng k thut, ng giai on, bn m nng u nh cui, bn thc sm cn i vi kali theo t l nht nh (1:1). - Rung la cn iu chnh mc nc thch hp, nn mc nc nng (5 - 10cm), nht l sau khi la nhnh, nu thy bnh chm xut hin th c th rt nc, tho nc kh rung trong 2 - 3 ngy hn ch s sinh trng ca cy. - C th dng mt s thuc ho hc phng bnh nhm hn ch s pht sinh pht trin ca bnh bc l. C th rc vi 60 - 80 kg/ha lc la mi chm b bnh, hoc dng mt s loi thuc nh Kasuran 0,1 - 0,2%; Sankel 1/200
139
Ngoi ra, cn phi tin hnh bin php v sinh ng rung dn sch c di v k ch. 3. BNH THI EN LP HT LA [Pseudomonas glumae] Bnh thi en ht la l mt trong nhng bnh hi ph bin khp cc vng trng la nc trn th gii. Nm 1950, Goto v Ohata pht hin ra bnh thi en ht la u tin vng Kyushu - Nht Bn. n nm 1988, Zeigleu v Alvarez pht hin bnh ny chu M La tinh. Nm 1983, Chien v Chang Liao tm thy bnh thi en i Loan. Nhng nm sau , cc kt qu nghin cu ca nhiu nh khoa hc pht hin v xc nh bnh thi en ht la ph bin cc vng trng la nc. nc ta, bnh thi en ht mi c iu tra, pht hin vo nhng nm 1990 1991 khi m bnh gy hi ng k v la h thu v la ma mt s tnh min Bc v min Trung. Trong nhng nm va qua, din tch la b bnh thi en lp ht ln ti hng trm nghn hcta (H Minh Trung, 1994). mt s vng nhim bnh nng, c th gy nn hin tng ht lp lng, thi hng, lm gim nng sut, phm cht ht la mt cch ng k. 3.1. Triu chng bnh Vi khun gy bnh c th xm nhim gy hi trn ht v cy m non, triu chng bnh th hin nh sau: giai on la mi tr c 5 ngy biu hin triu chng cha r rng. V sau vt bnh mi th hin, lc u phn v tru ca phi ht la bin mu hoc c mu vng nht; bn ngoi v, vt bnh nhanh chng lan ra trn ton b v tru. Ht la chuyn t mu trng kem sang mu nu, mu nu vng nht hay mu nu nht. Nhng ht b bnh c th nhn r ranh gii gia m kho v m bnh l mt ng mu nu ct ngang trn v ht. Nu ht b bnh nng th v tru c mu vng nht, ht lp hon ton, phn phi ht c mu nu, ht go khng y, phi mn, d gy c mu trng c nu xm - en. Trng hp c bng la b bnh, s thy bng la ng thng trng nh su c thn ph hi, nhng ch khc l v tru ca n c mu vng nht. Bnh cn c th gy hi giai on cy m: b ca cy m non xut hin chm mu nu, ri chuyn sang mu nu m, vt bnh lan rng xung gc, khng c hnh th c trng. V cui giai on pht trin ca bnh, vt bnh s b thi nhn. Trn ton b b l, vt bnh c mu nu m, sau chuyn sang mu nu en v gy thi m. Nhn chung, triu chng bnh thi en trn cy m non th hin cy non b li i khng pht trin, l m b a vng phn l pha di, l chuyn t mu nu sang mu nu m. 3.2. Nguyn nhn gy bnh Vi khun c tnh gy bnh trn cy la trong nhng iu kin nht inh, tuy nhin loi vi khun ny cn l loi vi khun i khng vi mt s vi sinh vt gy bnh cy. Nhit thch hp i vi vi khun sinh trng pht trin, xm nhim gy hi t 25 - 32 C m cao, thi k nng m nhiu. Bnh truyn lan trn ng rung ch yu nh nc ma, nc ti, nh khng kh,...
0
140
Ngun bnh tn ti ch yu trn ht la nhim bnh, l ngun duy nht truyn bnh t v ny sang v khc. Ngoi ra, ngun bnh c th tn ti trong tn d cy bnh trong t, trn cy la cht. 3.3. c im pht sinh pht trin bnh Trong nhng nm gn y, bnh thi en ht la pht sinh pht trin trn mt din tch ln, bnh c xu th ngy cng tng ln, nguy c tr thnh mt loi bnh nguy him i vi cc vng trng la trong c nc. Theo kt qu iu tra nghin cu ca Vin Bo v thc vt cho bit: bnh thi en ht la pht sinh gy hi tt c cc thi v trng nh v chim xun, h thu v v la ma. min Bc, bnh thng gy hi nhiu hn trong v la ma, c bit tr la ma sm la tr vo cui thng 8, u thng 9 trng hp vi nhng iu kin thi tit thun li cho qu trnh xm nhim gy bnh. V ma mun thng t l nhim bnh thp nht. Cn cc tnh min Trung v Nam b, bnh thng pht trin mnh trn v la h thu. Trong v la ng xun, bnh c xu th pht sinh gy hi nh hn. Bnh pht sinh pht trin thun li trong iu kin nhit cao, m cao, bnh thng xut hin r vo giai on chn sa, nhng nu b bnh sm vo giai on sau tr khong 5 ngy th mc tc hi ca bnh s nng hn. Bnh pht sinh pht trin trong vng 20 - 25 ngy k t khi la tr, nhng n giai on chn sp, kh nng gy bnh ca vi khun chm hn hoc gn nh khng pht trin. Thi k bnh thi en ht khong 5 7 ngy. Cc chn rung cao, hoc rung hu, trng th bnh gy hi nng hn chn rung vn, rung cao. Nu bn m qu mun, vi liu lng cao (120 kg N/ha), bn khng cn i vi ln, kali th kh nng nhim bnh cng nng. Ngoi ra, thi k bn v k thut bn phn cng c nh hng ti s pht sinh pht trin ca bnh. Nu bn kt hp N, P, K tp trung vo thi k bn lt v lm c t 1 th t l bnh thi en s gim r rt so vi bn m vo thi k la phn ho ng m khng kt hp vi bn kali. Cc ging la khc nhau c mc nhim bnh thi en cng khc nhau. Hu nh tt c cc ging la trng i tr hin nay u c th nhim bnh. Ging mn cm nht vi bnh thi en ht l ging CR203 (Vin Bo v thc vt, 1993-1994). Cc ging la ma di ngy thng b bnh nh hn. 3.4. Bin php phng tr X l ht ging trc khi gieo cy gim ngun bnh trong ht bng cch sy kh ht nhit 650C trong 6 ngy hoc x l ht bng thuc ho hc nh : thuc Starner 20WP nng 0,2% hoc Batocide vi nng 0,15% ngm ht trong thi gian 24 gi, sau ra i sch v tip tc ngm theo yu cu k thut. Chn lc v s dng ht ging khe, ly ht nhng rung khng nhim bnh lm ging, s dng nhng ging la c kh nng chng chu vi bnh ph hp vi mi thi v v tng vng sinh thi. Cn iu chnh thi v gieo cy, trnh giai on la tr trng vi thi k nng, ma m nhiu. Bn lng phn cn i N, P, K, ph hp vi giai on sinh trng ca cy la,
141
khng nn bn m mun vo thi k la trc v sau tr bng t 5-10 ngy nhm gim mc nhim bnh. 4. BNH HO XANH VI KHUN HI C CHUA, KHOAI TY Pseudomonas solanacearum (Smith) E.F. Smith = Ralstonia solanacearum = Burkholderia solanacearum (E.F Smith) Yabuuchi Bnh ho xanh vi khun do Pseudomonas solanacearum c Ervin Smith pht hin u tin trn cy h c M vo nm 1896. Cho n nay, bnh ph bin rt rng hu ht cc chu , Phi, M, c, bnh bt u xut hin chu u (B, Thy in) gy hi nghim trng ch yu cc nc vng nhit i, cn nhit i c kh hu nng, m. Bnh gy hi trn 278 loi cy thuc trn 44 h thc vt khc nhau, trong ng ch nht l cc cy c ngha kinh t cao nh c chua, khoai ty, thuc l, t, c, lc, vng, h tiu, u tng, du tm, chui. Bnh gy thit hi kinh t ln, gim nng sut t 5 - 100% tu theo loi cy, ging cy, vng a l v nhiu yu t khc. 4.1. Triu chng bnh Bnh xut hin trn cy con v cy ln ra hoa n thu hoch. Khi cy cn non (khoai ty, lc) ton b l ho r nhanh chng t ngt, l ti xanh v cy kh cht. Trn cy ln thng d pht hin trn ng rung vi cc triu chng r rt: mt hai cnh, nhnh c l b ho r xung, ti xanh, sau 2 - 5 ngy ton cy ho xanh, trn thn v vn cn xanh hoc xut hin nhng sc nu, v thn pha gc s s, thn vn rn c. Ct ngang thn, cnh nhn r vng b mch dn, m xylem c mu nu sm, bn trong b mch cha y dch nhn vi khun, n nh vo on ct hoc ngm on ct thn c mch dn mu nu vo cc nc c th thy dch vi khun trong n chy qua ming ct ra ngoi. c im ny c coi l mt cch chn on nhanh bnh ho do vi khun. Khi cy ho, nh ln thy r b thm en, thi hng. i vi khoai ty, c cng nhim bnh ngoi ng cho ti kho bo qun. Ct i c bnh thy cc vng mch dn nu en c git dch vi khun mu trng c tit ra trn b mt lt ct b mch. y l loi bnh thuc kiu hi b mch xylem, tc mch dn gy hin tng cht ho cy, d nhm ln vi cc bnh ho do nm hoc cc nguyn nhn khc gy ra song vn c th phn bit c. 4.2. Nguyn nhn gy bnh Vi khun gy bnh l loi vi khun t k sinh thc vt thuc h Pseudomonadacea, thuc b Pseudomonadales. Vi khun hnh gy 0,5 1,5 m, ho kh, chuyn ng c lng roi (1 - 3) u. Nhum gram m. Trn mi trng Kelman (1954) khun lc mu trng kem nhn bng, nhn (vi khun c tnh c gy bnh). Nu khun lc chuyn sang
142
kiu khun lc nu, rn reo l isolate vi khun mt tnh c (nhc c). pht hin dng vi khun c tnh c thng dng mi trng chn lc TZC. Trn mi trng ny isolate vi khun c tnh c s c khun lc gia mu hng, ra trng. Ni chung loi Pseudomonas solanacearum c kh nng phn gii lm lng gelatin, c dng c kh nng thu phn tinh bt, esculin, c kh nng to ra axit khi phn gii mt s loi ng, hp cht cacbon Vi khun pht trin thch hp pH 7 - 7,2. Nhit thch hp 25 - 300C nht l 30 C, nhit ti thiu 100C, ti a 410C. Nhit gy cht 520C.
0
Loi vi khun Pseudomonas solanacearum phn ho thnh nhiu races, biovars khc nhau tu theo loi cy k ch, vng a l, c im sinh ho tnh c, tnh gy bnh. Cho n nay da theo hai c s phn loi khc nhau phn loi chng: - Cc pathovars, cc races (chng, nhm ni) phn nh trn c s ph k ch ca chng v vng a l phn b (Buddenhagen, 1962): + Race 1: C ph k ch rng, cc cy h C (c chua, khoai ty, thuc l, c bt), h u (lc,) phn b cc vng t thp, nhit i cn nhit i. (Biovar 1, 3 v 4) + Race 2: Gy bnh trn chui (tam bi): Heliconia, phn b vng nhit i chu M, chu . (Biovar 3 v 2) + Race 3: Ch yu hi khoai ty (c chua), phn b vng nhit thp hn, vng t ni cao nhit i, cn nhit i (Biovar 2) + Race 4: Hi trn cy gng (Philippines) (Biovar 4) + Race 5: Hi trn cy du tm (Trung Quc) (Biovar 5) - Cc biovars phn nh trn c s c tnh sinh ho (oxy ho cc ngun hydrate cacbon gm 3 loi ng lactose, maltose, cellobiose v 3 loi ru mannitol, dulcitol, sorbitol) (Hayward, 1964) xc nh c 5 biovars cc vng trn th gii l cc biovar 1, 2, 3, 4 v 5. min Bc Vit Nam, nhng nghin cu gn y xc nh ch yu tn ti race 1 (biovar 3 v 4) hi trn lc, c chua, khoai tyBiovar 3 c c tnh to ra axit oxy ho c 6 loi lactose, maltose, cellobiose, dulcitol, manitol v sorbitol. Biovar 4 ch oxy ho (phn ng +) ba loi dulcitol, manitol v sorbitol. 4.3. c im xm nhim v pht trin bnh Nghin cu v mt sinh hc phn t cho thy tnh gy bnh ca cc dng vi khun c c tnh Ps. solanacearum quyt nh bi cc gen c HRP. Nhng vi khun ny xm nhim vo r, thn cung l qua cc vt thng c gii do nh cy con ging em v trng (c chua) do cn trng hoc tuyn trng to ra, do chm sc chm sc vun trngVi khun cng c th xm nhp vo qua cc l h t nhin, qua b khng trn c (khoai ty). Sau khi xm nhp vo r lan ti cc b mch dn xylem, sinh sn pht trin
143
trong . Sn sinh ra cc men pectinaza v cellulaza phn hu m, sinh ra cc c t dng exopolysaccarit (EPS) v lipopolysacrit (LPS) vt tc mch dn cn tr s vn chuyn nc v nha trong cy, dn ti cy ho nhanh chng. EPS c tng hp ra nh c nhm gen eps.A, eps.B v OPS (Cook, Sequeira, 1991). Bnh truyn lan t cy ny sang cy khc trn ng rung nh nc ti, nc ma, gi bi, t bm dnh cc dng c dng vun si, chm sc cy. Vai tr ca tuyn trng nt sng Meloidogyne incognita v cc loi tuyn trng khc hot ng trong t, to vt thng cho vi khun truyn lan, ly bnh hn hp rt ng ch ngn nga. Bnh pht trin mnh v nhanh trong iu kin nhit cao, ma gi, nht l trn t ct pha, tht nh hoc t nhim vi khun, trng cc ging mn bnh t trc. Nhit l yu t quan trng nh hng ti s pht sinh pht trin ca bnh. Nhit thch hp nht l ln hn 300C. Triu chng xut hin r trn cy khi m nhit t nht phi trn 200C v nhit t phi > 140C, m cao, ti nhiu, ti ngp rnh u l iu kin tt cho bnh xm nhim pht trin mnh, truyn lan d dng. t kh i hoc ngm nc di ngy (lun canh la nc), bn phn m hu c, phn hoai mc vi lng cao (thm canh) u c kh nng lm gim bnh. iu chnh thi v cng c ngha. Bnh thng pht trin mnh, gy hi ln hn trong v c chua trng sm (thng 9) v trong v khoai ty c chua xun h cc tnh pha Bc. Ngun bnh vi khun u tin lu truyn qua v qua nm l t, tn d cy bnh v c ging (khoai ty). trong t vi khun c th bo tn sc sng lu di ti 5 - 6 nm hoc 6 - 7 thng tu thuc vo nh hng ca nhit , m, loi t, cc yu t sinh vt v cc yu t khc. C ging khoai ty nhim bnh thm ch bnh n (khng c triu chng) l ngun ly bnh i cc ni xa. Cc ging khoai ty c tnh chng chu bnh khc nhau. Hin nay, ngi ta chn to nhiu ging khoai ty khng bnh ho xanh c nng sut, phm cht tt nh tp on ging khoai ty khng bnh ca Trung tm Khoai ty Quc t (CIP). Mt s ging khng bnh c nng sut cao trong iu kin th nghim mt s tnh pha Bc nc ta nh ging khoai ty KT1, KT3, VT2, Diamanti vi c chua, hu nh cc ging trng trong sn xut ca nc ta u nhim. Trn thc t c rt t cc ging c chua tt khng vi khun ho xanh, mc d mt s gen khng c pht hin nm nhim sc th s 6. Cc ging c chua khng bnh nh CRA.66, Hawai 7996, Caraido v cc ging c chua c gen khng Lycopersicon pempinellifolium, L.peruvianum lm vt liu lai to cung cp ngun gen khng. 4.4. Bin php phng tr Phng chng bnh ho xanh vi khun hin nay cn rt kh khn phc tp, l vn tn ti chung trn th gii. Kh nng tt nht l phi p dng cc bin php phng tr tng hp, ch ng sm: - Chn lc s dng trng cc ging chng bnh, c nng sut, c bit cn thit cho cc vng mu vng c p lc bnh nng hng nm. S dng c chua ghp trn gc c khng bnh .
144
- Cy ging c ging (c chua, khoai ty) kho sch bnh ly ging cc vng, cc rung khng nhim bnh. Kim tra loi b c ging nhim bnh trong kho trc khi em trng. - Tiu hu tn d cy bnh. Tiu dit cc loi c di c bit cc loi c di l k ch ca bnh Ageratum conyzoides, Solanum nigrum, Eupatorium odoratum Ngm nc rung trong 15-30 ngy, hoc cy t phi i kh hn ch ngun bnh vi khun v tuyn trng trong t. Chng mn cm vi iu kin ngp nc v kh khan. - Lun canh vi la nc hoc cc loi cy phi k ch nh ng, ma, bng. - Tng cng bn phn hu c, phn hoai mc v bn vi. - Bin php sinh hc: S dng ch phm vi sinh vt i khng, to iu kin cho t ti xp, nhiu cht hu c tng cng s lng v hot tnh i khng ca cc vi sinh vt i khng trong t nh Pseudomonas fluorescens, Bacillus polymyxa, Bacillus subtilis 5. BNH M EN VI KHUN HI C CHUA [Xanthomonas vesicatoria (Doidg) Dowson] 5.1. Triu chng bnh Bnh hi ch yu l v qu, c khi vt bnh xut hin trn c cung l, thn cy. Bnh xut hin t thi k cy con cho n cy c qu chn. Trn l, vt bnh l nhng chm nh 1 2 mm xanh trong git du, thm qung v sau gia vt bnh chuyn mu en, xung quanh m en c qung vng (m xung quanh vng nht). Trn qu, nhiu vt m en, hi ni ln trn v qu, gia vt bnh m cht c th rch nt nn trng ging nh vt l lot, xung quanh vt m c qung ng nc (xanh) hoc khng xut hin. Vt bnh trn qu c khi rng ti 6 8 mm. Trn cung l v thn cnh xut hin vt bnh ko di, mu en. 5.2. Nguyn nhn gy bnh Vi khun gy bnh Xanthomonas vesicatoria hnh gy ngn 0,6 - 0,7 x 1 - 1,5 m. Chuyn ng c mt lng roi 1 u, c v nhn. Trn mi trng c, khun lc c mu vng, nhy t. Phn gii gelatin, lm ng vng sa, phn gii yu tinh bt, phn gii ng glucose, lactose, maltose, saccharose to axit, khng sinh ra kh. C kh nng kh nitrat, khng to ra indol. 5.3. c im pht sinh pht trin bnh Ngun bnh ch yu lu truyn theo tn d cy bnh, trong tn d thn l qu bnh, vi khun bo tn sinh sng ti 2 nm. Cho nn trng c chua c canh trn t c, vi khun t tn d truyn bnh cho cy con v cy sn xut trn rung. Tn d cy c th b nc sng cun i xa ti cc bi ven sng lan truyn bnh trn c chua mi trng .
145
Ngun bnh vi khun c th bo tn trong ht ging ti 16 thng, song l th yu, n ch c ngha i vi vng t mi trng c chua ln u. Vi khun khng bo tn trong t v cht nhanh trong 2 n 3 ngy sau khi tn d hoai mc, gii phng vi khun trc tip vo trong t. Bnh ly lan trn ng rung t cy ny sang cy khc nh ma, gi v trong qu trnh chm sc vun si. Vi khun xm nhp vo cy ch yu qua l kh khng, qua vt thng qu, l. Nhit ti thch cho s pht trin ca vi khun l 25 - 300C, nhit gy cht cho vi khun 560C. V vy, bnh m en pht trin mnh trn ng rung trong iu kin nhit tng i cao 23 - 300C v trong iu kin m khng kh cao c bit l cy m t, trong thi k ma gi thng xy ra lin tc. Trong nhng iu kin thun li thi k tim dc ca bnh l 3 - 6 ngy. nhng nhit cho php cng thp, thi k tim dc ca bnh cng ko di. Vi khun gy bnh m en c chua c tnh chuyn ho hp, ch yu gy hi trn cy c chua. Trong nhng iu kin nht nh c th gy bnh trn t (cy cng h c). 5.4. Bin php phng tr - Bin php ch yu l v sinh, tiu dit tn d cy bnh trn t rung, cy lt vi lp tn d sau thu hoch. - Lun canh cy c chua vi cy trng nc (la) hoc cc cy trng cn khng l k ch nh da chut, ng v.v. - Gieo ht ging kho, sch bnh. X l ht ging. mt s nc (M, Nga, v.v...) th nghim phng tr c kt qu khi b xung phun thuc trn ng rung bng dung dch Booc 1% hoc thuc khng sinh Agrimycin (hn hp Streptomycin v Teramycin). Tuy nhin, bin php ny s dng rt hn ch do cn c mt s nhc im cn khc phc. 6. BNH THI T C KHOAI TY [do vi khun Erwinia carotovora] 6.1. Triu chng bnh nhng c b bnh thi t v thng chuyn mu nu, nu sm, c mm. Trn b mt c bnh, phn m bnh i khi thy c bt nc mu vng, mi thi kh ngi. Nu ct c bnh s thy tht c b thi nt, c mu vng nu. Trong iu kin bo qun khng ng k thut nh qu m, thiu nh sng, nhit tng i cao th bnh thi t s pht sinh pht trin mnh. ng thi, trong iu kin ngoi cnh bnh thi kh do nm Fusarium cng xm nhp gy bnh. 6.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Bnh thi t c khoai ty do vi khun Erwinia sp gy hi. y l loi bnh ph bin v gy thit nghim trng i vi khoai ty trong qu trnh bo qun, ct gi, chuyn ch v xut nhp khu. Vic nghin cu v c im sinh hc, xc nh loi v dng chuyn ho ca vi khun gy thi t c khoai ty c tin hnh nhi nc trn
146
th gii nh Php, Anh, M, H Lan, c, ... Hin nay, theo nhng kt qu ca cc nh khoa hc bnh cy N.W. Schao (1989), Perenbelem (1988) cng b v kt lun rng: vi khun gy thi t c khoai ty c khoai ty c ba dng : Erwinia carotovora p.v. cardovora; Erwinia carotovora p.v. atroseptica v Erwinia carotovora p.v. chrysanthemi (Jones) Dye. Vi khun gy bnh l loi a thc, k sinh v gy hi trn nhiu loi cy trng khc nhau. Vi khun hnh gy, hai u hi trn, c 2 - 8 lng roi bao quanh mnh. Nui cy trn mi trng pepton saccaro, khoai ty - agar khun lc c mu trng xm, hnh trn hoc hnh bu dc khng u, b mt khun lc t. Vi khun khng c v nhn, nhum gram m, ho kh, dch ho gelatin, to H2S, thu phn tinh bt, khng to NH3. Trn mi trng c TZC khun lc ca vi khun c mu gia, ra ngoi mu trng l c trng nhn bit loi Erwinia sp. Vi khun pht trin thun li trong phm vi nhit kh rng, nhit thch hp nht l 27 - 320C, nhit ti hn cht l 500C; phm vi pH cng kh rng t 5,3 - 9,2, thch hp nht l pH 7,2. Vi khun c th b cht trong iu kin kh v di nh nng. Vi khun xm nhp ch yu qua vt thng, qua mt c. Vi khun tn ti trong t, trong tn d c khoai ty. Vi khun lan truyn bng dch c bnh trong qu trnh bo qun, ct tr. Trn ng rung vi khun lan truyn ch yu nh nc, gy hin tng thi en chn cy khoai ty. Bnh thi t c khoai ty pht sinh pht trin mnh trong iu kin nhit cao v m cao. Trong qu trnh bo qun, ct tr trn gin, trong kho bnh thi t c th pht sinh; mc b bnh nng hay nh ph thuc vo nhiu yu t, trong yu t nhit , m v cht lng c gi vai tr quyt nh. Bnh c th pht sinh ngay t khi khoai ty mi thu hoch v ko di trong thi gian bo qun. Nhn chung, bnh thi t c khoai ty xut hin vi t l thp thng 1 n thng 3 bi v giai on ny nhit thp khng thun li cho vi khun xm nhim gy bnh. Khi nhit tng dn, m cao bnh xut hin v pht sinh gy hi c. Trong nhng thng ma h bnh thi t c pht trin mnh nht, cao im ca bnh vo cc thng 6, 7, 8. Bnh tip tc pht sinh gy hi v mc bnh gim dn khi iu kin ngoi cnh khng thun li cho vi khun gy thi t c khoai ty (thng 10 - 12). Din bin bnh thi t c khoai ty trong bo qun ph thuc vo cc ging khoai ty khc nhau. Hu ht cc ging u b bnh thi t pht sinh gy hi, tuy nhin mc b bnh c s khc nhau. Cc ging khoai ty b thoi ho, cht lng c thp, hm lng nc cao b nhim bnh nng: in hnh l cc ging khoai ty Thng Tn, v.v.... Ngc li, cc ging khoai ty mi nhp ni nguyn chng, ging cp 1, do cht lng ging tt, mc b bnh thp nh ging Diamon, Nicola, v.v... Ging khoai ty ca Trung Quc c nhp gn y mt s vng bnh thi t c pht sinh pht trin tng i cao. Cht lng c v k thut bo qun c quan h cht ch ti bnh thi t. Nu c khoai ty c chn tiu chun: v ln, ng u, khng sy st v, ly c nhng rung t hoc khng b bnh en chn v cc loi bnh khc th mc b bnh thi t v sau thng nh. Mt khc iu kin bo qun tt nh kho phi thng thong, c nh sng, gin ng k thut, khoai xp thnh tng lp mng s hn ch bnh pht sinh v t l c thi s gim r rt. Tt nht bo qun c ging trong kho lnh, nhit thp.
147
Ngoi ra, k thut chm sc, bn phn cho cy khoai ty, c bit l kali cng c nh hng ng k n cht lng c trong bo qun v n s pht sinh v gy hi ca bnh thi t trong bo qun. 6.3. Bin php phng tr Vi khun gy thi t l loi a thc, ph hi xm nhim nhiu loi cy trng khc nhau. V vy, bin php phng chng bnh thi t trong bo qun cn phi thc hin cc khu sau y : - Chn lc c tiu chun, c kho khng b sy st trc khi bo qun. - Trc khi bo qun khng khoai ty thnh ng c, cn phi gin thnh tng lp, hong nh di nh sng tn x gim bt lng nc, v c kh v dn chuyn thnh mu hi xanh. - Khoai bo qun trong kho lnh. Nu bo qun trong kho thng thng th c ging c gin thnh tng lp trn gin bo qun, ng k thut. Kho thng thong, nh sng, nn c h thng qut thng gi gim bt m trong kho, to iu kin ngoi cnh khng thun li cho bnh pht sinh pht trin, nht l cc thng ma h. - Thng xuyn kim tra, pht hin s xut hin mm mng bnh, loi b c thi kp thi. Ngoi ra, cn c cc bin php phng tr gin, chut, rp v cc i tng gy hi khc hn ch con ng lan truyn qua cc vt thng c gii. - Bin php hiu qu nht l bo qun khoai ty trong kho lnh cho php gim ti mc thp nht bnh thi t c. Tuy nhin, trong iu kin kinh t hin nay bin php ny t c p dng. 7. BNH THI T C HNH TY [Erwinia carotovora (Jones) Holland] 7.1. Triu chng bnh Trong vn m : Bnh xm nhp qua r cy hnh con sau khi gieo khong 10 - 15 ngy, hoc xm nhp qua vt thng c r, gc. Vt bnh u tin trn r c dng du trong, ko di theo r, thn gi lm cho cy con b a vng, nu nh cy con c hin tng r non b chc v. Cy b ho, bp nh trn thn cy mm nhn c th xut hin dch nhy vi khun v c mi. Cng vi cc bnh khc nh thi c r do nm Fusarium spp. v cht rc do ngp nc, bnh thi c gy ra hin tng cht rp rt ph bin trong vn m vo u thng 9 hng nm, nht l nhng nm c nhiu ma bo. Trn rung sn xut v trn gin bo qun : Bnh xut hin khi cy hnh bt u hnh thnh c sau trng 45 - 50 ngy, vi khun xm nhp ch yu t r ln c v t ngn xung c do cc vt cn ph ca su khoang trn rung hoc do gin, chut gm nhm trn gin bo qun. Vt bnh ban u c dng git du nm trong m c hnh, sau ko di ra n su vo tht c v b l. Nu b sm cy hnh, l hnh vng a ging nh b ngp nc, cy ci cc. Nu ct ngang c s thy cc vt thm en c ng ng tm theo thn gi, bp nh s thy cc git dch vi khun mu kem. Nu ct dc c s thy vt bnh xm nhp vo nn to ra cc ng mu thm en chy dc m c. M c b thi ra,
148
mm nhn, l ho, r thm en, nu tri m ch cn lay nh cy c th b gc v c mi thi. 7.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Bnh thi c hnh ty do vi khun E. carotovora (Jones) Holland gy ra. Vi khun hnh gy, c nhiu lng roi bao quanh, gram m, ho kh, c kh nng phn gii gelatin, to NH3, indol, khng to bo t. Vi khun pht trin tt trn mi trng P.P.S.A. Khun lc c mu trng kem, ra nhn. Vi khun thuc nhm a thc, ph hoi trn 50 loi cy trng nh khoai ty, ci bp, sp l, da, c rt, c chua, ...Cc loi cy trong h Alliaceae mc nhim bnh rt khc nhau: nng nht l hnh ty v hnh c, cc ging khc nh ti ta, kiu, hnh ta nhim nh hn, c th do hm lng nc thp hn v hm lng Fitonxit ca nhm ny nhiu hn. Vi khun pht trin c trong khong nhit t 5 400C. Nhit ti thch 22 - 280C, thi k tim dc 4 - 6 ngy. Ngun bnh tn ti ch yu trong c v tn d l bnh, trong t. Trong iu kin kh hn vi khun c th tn ti n 24 thng. Vi khun E. carotovora rt mn cm vi lng m t do trong thn, c hnh ty. V vy, giai on pht sinh ch yu ca bnh tp trung vo giai on cy hnh ty xung dc hnh thnh c. Trong iu kin nng m, hnh ty cn non bn nhiu m, khi thu hoch v bo qun c vo thng 4, 5, 6 v 7 th bnh pht sinh v ph hi nng n, gy tn tht nghim trng. 7.3. Bin php phng tr Trong giai on vn m : Cn gieo ht ng thi v, t thot nc, bn ch yu l phn chung hoai mc, hn ch dng phn m ur, sunfat. Bn vi kh trng t vi lng 40 -50kg/so. Cn dng ct hoc vi trng che nh nng trc x trong v sm v ct r, rm nh t lung. Trong giai on rung sn xut : Chn cy con kho, khng b nhim bnh, trng ng mt , khong cch 10 -15 x 25 -30cm. ng tui cy: 30 - 45 ngy tui. Bn phn hn ch bnh l yu t quyt nh phng chng, v vy nn bn theo cng thc: 2,5 tn phn chung + 600 kg ln + 60 kg kali + 150 kg ur/ha. Cch bn theo phng chm "nng u nh cui". Bn lt tt c phn chung, phn ln, phn kali v 3/4 lng m ur. Lng ur cn li nn bn thc ln 1 sau khi trng 20 - 30 ngy. Kp thi pht hin nh b v dng vi bt x l nhng cy b bnh trnh ly lan. 8. BNH M GC DA CHUT [Pseudomonas lachrymans (Smith et Bryan) Carsner] Bnh m gc da chut rt ph bin cc nc, gy thit hi nng, nng sut gim t 30 50%, nht l i vi rung sn xut da chut lm ging. Bnh lm cht cy con, gim cht lng qu. Bnh c pht hin nm vo nm 1931 do Burgeri M v c m t, xc nh nguyn nhn l Bacterium lachrymans vo nm 1915 do Smith v Bryan,
149
Cho n nay i thnh Pseudomonas lachrymans. Phm vi k ch pht hin l da chut (Cucumis sativus), da m lng (Cucumis melon), b ao (Cucurbita maxima; C . pepo) v nhiu loi cy trong h bu b tu theo chng khc nhau ca vi khun. 8.1. Triu chng bnh: Bnh hi l s, l tht, hoa v qu da chut. L s b bnh l do t ht ging b nhim bnh ban u. Tr l s c nhng vt bnh mu nu nht ra mp l hoc trn phin l. L s b nh hn v chuyn thnh mu nu nht, cy con b cht. Khi mm non mi mc ra trong t v nhim bnh c mu nu, teo cht sm. Trn l tht,vt bnh c trng l nhng vt m c gc cnh (gii hn bi mng gn l), trong git du thi tit m t sau chuyn sang mu xm sm, nu . Nhiu vt bnh kh gin bong tch ra li nhng l thng l ch trn phin l. Trn qu b bnh xut hin nhiu vt m hnh trn, mu nu vng, lm vo tht qu. Trong iu kin m t, trn vt lm tit ra nhng git dch vi khun. 8.2. Nguyn nhn gy bnh: Loi vi khun gy bnh Ps. lachrymans phn ho thnh cc pathotype (cc dng) c tnh chuyn ho hp. C dng ch gy hi trn cy da chut m khng ly nhim c trn cc loi cy khc gi l Pseudomonas lachrymans f. cucumis Gorl. C dng chuyn ho ch gy hi trn da m lng gi l Ps. lachrymans f. melonis Gorl., v.v.... Dng vi khun gy bnh trn da chut c c tnh chung nh sau: hnh gy ngn, kch thc 0,8 x 1 1,2 m. Chuyn ng nh c lng roi mt u, c v nhn, gram m, ho kh. Khun lc hnh trn, mu trng, nhn bng. C kh nng phn gii gelatin (yu), to indol, thu phn tinh bt, phn gii ng glucose, saccharose to ra axit, khng sinh kh, phn gii ng lactose v glycerin khng sinh ra axit. Vi khun khng c kh nng kh nitrat, khng to H2S, khng lm ng vng sa,.... 8.3. c im pht sinh pht trin: Ngun bnh vi khun truyn qua ht ging, qua tn d cy bnh cha b hoai mc trong t. l ngun vi khun xm nhim u tin. Ht ging nhim vi khun b mt v bn trong ht. T ht nhim bnh sau khi gieo, bnh xut hin trn l s. Nhng l s b bnh u tin kh rng, nh ma gi vi khun truyn lan gy bnh trn cc l tht v qu non. Vi khun c th truyn lan qua cn trng Diabrrotica vittita. Vi khun xm nhim vo l qu thng qua vt thng. Bnh pht trin mnh trong iu kin thi tit nng m v nhit cao, ma gi nhiu. Nhit thch hp cho vi khun pht trin 23 270C. Trn vt bnh v qu da chut c khi mc ra lp nm Scolecotrichum melophthorum hoc Cladosporium herbarum. Mi quan h gia chng v vi khun cn cha c xc nh r. 8.4. Bin php phng tr: Phng tr bnh m gc vi khun trn c s:
150
- Cc bin php canh tc phng nga bnh nh lun canh (2 nm), lm t k, cy lt vi lp tn d bnh. Bn phn hu c. - Dng ht ging kho, sch bnh. C th x l ht ging bng thuc ho hc trc khi gieo. Phun thuc ho hc (gc ng) c tc dng hn ch bnh trong thi k sinh trng. - Chn to cc ging da chut chng chu bnh.
9. BNH EN GN ...........[Xanthomonas campestris (Pammel) Dowson] Bnh c pht hin u tin do Harman M vo nm 1889. Bnh en gn l cn gi l bnh tc mch rt ph bin chu u, , Phi, M. Bnh lm cht cy ci bp, gim nng sut thu hoch, gim cht lng gi tr sn phm. L bp ci b bnh lm hm lng ng n gim 36 49%. Bnh hi cy thuc h hoa thp t, ch yu trn ci bp, ci sp l, su ho v nhiu loi cy thuc h Brassiceae, Rhaphanus v mt s thuc h Nyctaginaceae. 9.1. Triu chng bnh: Triu chng in hnh nht ca bnh l cc gn l b en, m l m vng, ct ngang thn b mch thy b thm en thnh vng hoc t qung, c dch nhy vi khun n ra trn lt ct nhng khng gy ra hin tng thi nhn. Gn l b thm en thng b t ra l vo trong, l vng dn, gin kh, cy con b bnh c th cht sau vi tun l hoc sinh trng pht trin khng u, khng cun bp. Su ho b bnh c hin tng thn b rng, l rng do cc b mch thn, l b bnh lm vt tc b mch dn nn nh hng ln ti s vn chuyn, cn bng ch nc trong cy, lm cy ho, a vng. 9.2. Nguyn nhn gy bnh: Vi khun gy bnh Xanthomonas campestris c dng hnh gy ngn, kch thc 0,4 0,5 x 0,7 - 3 m, c mt lng roi u, c v nhn, ho kh, khun lc mu vng, phn gii rt chm gelatin, phn gii ng glucose, lactose, saccharose to ra axit (yu), phn gii tinh bt, khng c kh nng kh nitrat, c kh nng to indol, H2S v NH3. 9.3. c im xm nhim v pht trin: Ngun bnh vi khun truyn qua ht v tn d cy bnh t. Vi khun xm nhim vo cy qua vt thng, thu khng v l h t nhin trong cc giai on sinh trng t cy con n thu hoch. Sau khi xm nhp qua l h vo cy, vi khun di chuyn theo gian bo, xm nhp vo cc mch dn ti phi ht. Thi k tim dc ( bnh) ph thuc vo ging v v tr ly bnh, iu kin nhit , m . Ni chung, thi k tim dc ko di t 10 15 ngy.
151
Bnh truyn lan nh cn trng, c sn, gi, ma v pht trin mnh trong iu kin ma, m t, nhit > 200C. 9.4. Bin php phng tr: - V sinh, thu dn sch tn d cy bnh, cy lt gc ci bp sau khi thu hoch. - Tiu dit c di h hoa thp t v y l mt trong nhng ngun bnh ly nhim cho cy trng. - Lun canh di hn. - Gieo trng bng ht ging kho, sch bnh; ly ht ging nhng cy kho, loi b cy bnh trong rung lm ging, x l ht ging bng thuc ho hc hoc bng nc nng 500C trong 15 30 pht. - Chn lc, s dng mt s ging ci bp chng chu. Bn phn kali lm tng sc chng chu bnh. hn ch bnh hi. - Phng chng cn trng mi gii truyn lan bnh trn ng rung.
152
Chng VII BNH VI KHUN HI CY N QU V CY CNG NGHIP

1. BNH LOT CAM [Xanthomonas citri (Hasse) Dowson] Bnh lot ph hi cam, qut tt c cc b phn ca cy trn mt t, lm rng qu, l, cy cn cc chng b tn. vm m, khi b bnh nng cy con d cht. Qu b bnh c phm cht km khng th xut khu v ct tr c. Nhiu nc trng cam, qut trn th gii cm nhp nhng cy, mt ghp v qu b bnh. Bnh ph hi nhiu nc v pht trin thnh dch khp cc vng chu nhit i - Thi Bnh Dng (n , Srilanca, Thi Lan, Philippines, Indonesia, Trung Quc, Nht Bn). Bnh cn thy cc nc chu M, chu Phi, M, Braxin, Urugoay, Achentina, Nam Phi, , Madagaxca, Nga v cc nc vng a Trung Hi nh Hy Lp. nc ta, bnh ph hi ph bin tt c cc vng trng cam, qut, gy thit hi ng k, lm nh hng ti ngun hng xut khu v tiu dng trong nc. Theo Fawcetti, bnh lot cam c ngun gc n c pht hin t nm 1872 v hin cn gi c mu bnh vin bo tng n . C th cng xut pht t y m bnh ly vo Nht Bn, sang cc nc quanh vnh Mhic vo khong 1910, n cc nc Nam M (Braxin, Urugoay, Achentina). 1.1. Triu chng bnh Bnh ph hi tt c cc b phn cy trn mt t, triu chng bnh thay i tu theo c quan b bnh. l non, triu chng bnh u tin l nhng chm nh c ng knh trn di 1mm, mu trng vng, thng thy mt di l. Sau vt bnh m rng hn, ph v biu b mt di l, mu trng nht hoc nu nht. Mt trn l ch vt bnh cng hi ni g nhng thng khng ph v biu b, xung quanh vt bnh c cc qung trn dng git du mu vng hoc xanh ti. Sau 2-3 tun l, vt bnh pht trin thnh lot hnh trn, mu nu xm. Khi vt bnh lot gi ho g, rn li th hnh dng vn trn hoc khng nh hnh, mt di s s ging nh hi min, mt trn vt bnh c lp mng hi s s nt n mu xm tro. ln ca vt bnh thay i tu theo loi cam qut. Vt lot c th c ng knh 12mm cy bi chm, 8mm cy bi v 2 - 5 mm nhng ging cam qut khc. Vt bnh lot thng ni lin nhau ch vt su cn hoc ven ng su v ba ph hi. L bnh khng bin i hnh dng (khc vi bnh so) nhng d rng. Cy con cam giy, cam chanh b bnh nng thng hay rng l. Vt bnh qu ni chung gn tng t nh l. Vt bnh rn, s s mu nu hi lm, mp ngoi c g li ln, gia vt bnh c m cht rn nt. Qung vng nht quanh vt bnh khng r rng, qu xanh mi thy qung vng khi qu chn th qung vng mt
153
i, lc ny vt bnh thng lm vo. Vt bnh thng ni lin nhau thnh tng m v c th sinh ra gm. Ton b chiu dy ca v qu c th b lot nhng khng bao gi vt lot n su vo rut qu. Bnh nng c th lm cho qu bin dng t nhiu, qu t nc, kh sm, d rng. Bnh cn lm qu xu m v khng t tiu chun xut nhp khu, mt khc vt bnh lot l tin m ng xm nhp cho nhng k sinh th cp nh nm Phyllosticta, Colletotrichum, Vt bnh cnh v thn cy con cng ging nh trn l, nhng si ln tng i r rng. gia vt bnh khng lm xung hoc lm khng r rt, xung quanh khng c qung vng. Vt bnh rt ln, ni lin vi nhau bao quanh thn non v cnh lm cho phn pha trn b kh ho, d gy. c bit, c trng hp vt lot thn ko di ti 15 cm v cnh 5 7 cm (nhng phn ln vt bnh nh hn). Vt bnh cn xut hin gai cng ging nh cnh cy. Nu ly bnh nhn to r cy nm di mt t, ta thy bnh c th xm nhim c nhng trong t nhin cha bao gi thy. Song thy bnh ph r cy bi chm nm trong khong khng kh trn mt t (Brun J.). 1.2. Nguyn nhn gy bnh Vi khun gy bnh lot cam l loi Xanthomonas citri (Hasse) Dowson. Vi khun hnh gy ngn. Kch thc khong 1,5 - 2,0 0,5 - 0,75 m, hai u trn, c mt lng roi u, vi khun c th ni lin thnh chui. Vi khun c v nhn (gic mc) nhum gram m, ho kh. Sinh trng d dng trong mi trng agar - gluco - pepton, khun lc hnh trn, sng bng, mu vng sp. c trng phn bit vi khun Xanthomonas citri vi loi vi khun mu vng khc l n c th sinh trng thnh khun lc mu vng sp trn ming lt ct c khoai ty. Vi khun lm lng getalin, lm pepton ng ho sa b, trong mi trng ng khng sn sinh kh v axt, sn sinh H2S, NH3, khng sn sinh indol. Phm vi nhit vi khun c th pht trin l 5 - 350C, thch hp l 20 - 300C. nhit 520C trong 10 pht vi khun b cht. Vi khun hot ng v pht trin trong phm vi pH 6,1 - 8,8 nhng thch hp nht l pH 6,6. Vi khun c kh nng chu hn cao, trong phng th nghim c th tn ti 130 ngy nhng di nh sng mt tri 2 gi vi khun s b cht. Kh nng chu lnh ca vi khun kh cao, cho vo trong bng gi 24 gi vn khng nh hng ti sc sng ca vi khun. Bnh lot cam l bnh hi c tnh nhit i, vi khun gy bnh pht trin thch hp trong iu kin nhit cao, m t, sc chng hn, lnh cao. Vi khun tn ti t nm ny qua nm khc trong vt bnh, l, cnh trn cy bnh, ti ma xun vi khun pht trin gy hi. Tuy nhin, cng c nhiu kin khc nhau v vn ngun vi khun gy bnh u tin. Theo Wolf (1916) vi khun bnh lot cam c th tn ti qua ng trn t, nhng Peltier v Frederich li cho rng vi khun khng th tn ti qua ng trong t hoc trong l rng. Lee (1920) v Fulton (1925) cho rng vi khun bnh lot cam khng u tranh c vi tp on vi khun khc nn d dng cht trong t. Loucks (1930) chng minh c rng vi khun trong t khng v trng ch sng c 6 -13 ngy, nhng trong t v trng th tn ti c 150 ngy. Theo Rao v Hingorant t v trng, vi khun sng c 52 ngy, cn t khng c kh trng ch sng 17 ngy.
154
Cng theo hai tc gi trn, thi gian sng ca vi khun nhng l cht rng xung t khong 6 thng. nhng thn cy b bnh, thi gian tn ti cng di gn nh vy. Theo Vasudev, pH ca t c vai tr quan trng nh nhit : pH 7 vi khun sng c 52 ngy trong nhit 300C v 150 ngy trong nhit 5 - 150C, b cht nhit 400C. t kh hn thi gian sng ca vi khun l 37 ngy. pH 9 vi khun chu c trong 5 ngy v ch chu c 3 ngy pH 5,7. Ni chung, vo ma xun, tri ma m t, vi khun t trong vt bnh c hot ng, c truyn lan i trong ma, gi hoc cn trngVi khun cng d dng dnh trn qun o, thn th chim, cn trng hoc trn nng c lan truyn bnh. Khi vi khun ri trn qu, l, thn v cnh non, s xm nhp, sinh sn vo trong t chc cy qua l kh, b khng hoc qua vt thng sy st. Sau khi vi khun xm nhp, sinh sn nhanh chng gian bo, kch thch t bo to thm, ho g nhanh chng ri hnh thnh vt lot. Thi k tim dc ngn thay i tu thuc vo ging cam, bi, mc thnh thc ca t chc b bnh v nhit . Ni chung thi k tim dc l 6 - 14 ngy. 1.3. c im pht sinh pht trin bnh Bnh c th pht sinh, pht trin c hay khng v mc bnh nng, nh ph thuc vo tnh mn cm bnh ca cc ging cam qut, tui cy, mc thnh thc ca cc b phn cy v iu kin ngoi cnh c bit l nhit v m. Khi c nhng yu t thch hp th bnh mi pht sinh v tr thnh dch bnh. nc ta bnh pht sinh t lc xun (thng 3), tng mnh n lc h, ti thng 7, thng 8, ri n lc ng thng 10 - 11 bnh gim dn v ngng pht trin (L Lng T, 1968). Bnh lot cam l bnh a nhit cao, xm nhim v pht trin thch hp nhit 20 - 300C, m cao. Cn c theo nhiu kt qu nghin cu thy rng bnh xm nhim thch hp khi trn mt l c git nc duy tr c trong 20 pht. Ngay t nm 1915, Stevens chng minh bnh lot cam pht trin mnh v ly lan nhanh trong iu kin nhit cao v m cao, v thi k sinh trng mnh bnh pht trin mnh. Peltier v Frederich (1926) nghin cu nh hng ca kh hu i vi s pht trin ca bnh. Hai tc gi trn cn kt lun rng khi nhit trn 270C th bnh ph hoi nghim trng, nhng khi nhit khong 300C m lng ma khng , thi tit kh hn th bnh khng pht trin mnh, iu ny ni ln mi nh hng tng quan ca nhit v m i vi s pht sinh pht trin ca bnh. S ph hoi ca bnh v tnh mn cm bnh c th thay i tu theo vng a l v cc chng sinh l ca vi khun. nc ta, loi cy b bnh nng nht l bi ri n cam, chanh. Cc ging qut c tnh chng bnh cao i vi bnh lot. Loi bi Phc Trch (Qung Bnh), cy chp v cam chua Thanh H (Hi Dng) b bnh rt nh. S ph hoi ca bnh cn ph thuc vo tui cy. Tui cy non cng d nhim bnh, nht l vn m ghp cy ging thng b bnh nng trong 1- 2 nm u, cam 5- 6 tui t l bnh thp hn. Cnh vt pht trin nhiu lc thng b nng hn.
155
Mc nhim bnh lot c quan h mt thit vi cu to biu b v c im ca l kh. Khi cam ra lc v qu non l lc t chc biu b c nhiu l kh v l kh ang trng thnh rt thun li cho vi khun xm nhp, nu gp iu kin ngoi cnh c li th bnh pht sinh pht trin cng mnh. Khi lc ngng sinh trng v qu nh hnh, biu b khng hnh thnh thm l kh, ng thi s l kh dn dn ho gi nn cy nhim bnh nh dn. Trong t nhin l kh l con ng xm nhp ca vi khun. V vy, mt l kh v m ca n c lin quan ti tnh chng bnh cao, tri li bi, cam ngt l kh nhiu, m ln nn d nhim bnh. Cam, qut c c im l khi tuyn du cc c quan cng nhiu th l kh cng t do gim kh nng b bnh. Cam ng n Chu c nhiu tuyn du gp i cam chanh v phn b u nn c tnh chng bnh cao hn. Tuy nhin, dy ca lp t bo biu b c cht sng li c tc dng bo v rt ln. Su v ba l mi gii truyn bnh, to nn vt thng bnh xm nhim d dng v lm cho bnh nng, nht l trong vn m cy ging. 1.4. Bin php phng tr Phng tr bnh lot cam phi kt hp nhiu bin php, trong quan trng nht l bin php tiu dit ngun bnh, bin php canh tc v phun thuc bo v theo mt h thng tng hp trn c s s dng ging chng bnh, cy ging kho. - Tiu dit ngun bnh: Tiu dit ngun bnh, thu dn tn d l bnh trong vn m cng nh trong vn qu u gim t l bnh pht sinh. Thng xuyn ta l, cnh b bnh trong vn m em t hoc chn su. Ma xun, h thu, phun thuc bo v. Phi dng cc gc ghp v cc mt ghp khng b bnh, khng bnh. vn qu, trc tin phi trng cy ging khng b bnh, ct b nhng cnh l b bnh nng. mt s nc trng cam li cho vn tiu dit hu b cy bnh lm sch bnh trong mt vng c ngha tch cc v trit . Vn ny thc hin rt kh khn, do iu kin kinh t v thm thc vt quyt nh. Trong hon cnh nc ta, cn phi nghin cu kt hp vi vic phng tr bnh vng l. Mt khc chng ta phi thc hin bin php kim dch, chng vic chuyn ch v trng cy ging c mang bnh vo nhng vng mi trng cam, nhng vng c iu kin m rng din tch trng cam. - Phng tr bnh bng bin php k thut canh tc: Bn phn vo thi k thch hp, bn cn i cy pht trin bnh thng, bm l sa cnh, khng ch cnh vt. Thn trng khi ti nc trnh ly lan bnh. Trng ai rng chn gi gim s ly lan bnh v gi bo gy vt thng. C th trng cy chn gi thnh di, chn ng hng gi chnh ca vn m v vn qu hoc thnh bng xen k vi hng cy n qu. - Pht trin trng ging cam chng chu bnh - gc ghp khng bnh - Bin php ho hc:
156
Thuc ho hc thng dng l nhm thuc cha ng (Booc 1%). Phun thuc bo v phng chng bnh nn bt u t lc hoa tn n qu non (qu c ng knh 9mm) sau 50 - 60 ngy. Tu theo tnh hnh thi tit v tc pht trin bnh m s ln phun thuc c th nhiu hoc t hn. Khi phun nn ch phun t trong ra ngoi tn cy, t cao xung thp, phun u hai mt l. Ngoi ra, cn c th dng cc loi thuc khc. Mt khc, cn kt hp phng tr su v ba hn ch bnh truyn lan. Trong nhng nm gn y, nhiu th nghim dng cht khng sinh phng tr bnh. Nhng mt vi tc gi cho bit c nhng ni vi khun chng c thuc. Nhng cng trnh nghin cu ca Wakimoto v Koizumi Nht Bn xc minh c nhng loi khun thc th tiu dit c Xanthomonas citri m ra trin vng dng bin php sinh hc phng tr bnh lot cam. 2. BNH VI KHUN VNG L GREENING Bnh vng l cam, chanh, bi v cc cy trong h cam, chanh l mt bnh c lch s nghin cu t nm 1919 khi Reinking nghin cu mt s bnh gy thit hi kinh t cao Nam Trung Quc v Phillippines. Nm 1984, M. Garnier v J. Bov coi bnh ny nh mt bnh Mycoplasma. Thy qua thc nghim bnh c th ly t qua cy t hng vo cy da cn. Nhng sau , trong mt ln quan st trn hin vi in t Monic. Ganier pht hin cc tiu th plasma c 3 lp mng v b ngh xp li hai dng plasma gy ra bnh greening l: Dng 3 lp mng c tn l Bacterie like organism Dng 2 lp mng c tn l Phytoplasma like organism Sau ny dng BLO dn c gi l vi khun Cn dng PLO th dn dn t c nhc n. Vi khun (BLO) ny c tn l Liberobacter asiaticum. Vi khun vn khng nui cy c trn mi trng v ch truyn bnh qua ry chng cnh Diaphorina citri theo kiu truyn bn vng, chu hay qua ry Triozeo erytrea, chu Phi cng theo cch truyn trn. Bnh khng truyn c hc tip xc, hay qua ht ging, nhng c th truyn qua gc ghp, mt ghp, hom, v truyn qua cy t hng. Triu chng bnh: L non, bp non thng c triu chng m vng, tht l vng cn gn l vn xanh. L nh v th cng, cnh lc ngn, sm rng, cy tn dn vi nm sau c th cht r thi mc. Triu chng d nhm vi cc bnh do mi trng. Phng tr bnh: phng tr bnh Greening ngi ta s dng phng php vi ghp nhn cy sch trong nh mu cch ly cn trng. Chn ging cam khng bnh, s dng phng php PCR kim tra cy sch bnh. Chi ghp c th x l bng khng sinh Tetracycline nng 1000 ppm trong 30 pht trc ghp.
157
3. BNH M L VI KHUN HI U TNG Bnh m g do vi khun Xanthomonas phaseoli pv. sojense v bnh m gc do vi khun Pseudomonas glycinea. 3.1. Triu chng v nguyn nhn gy bnh - Bnh m g: Trn l, triu chng bnh xut hin dng m nh ni trn mt l nh cc mn lot nn trng rt d nhm ln vi bnh g st u tng do nm gy ra. Vi khun gy bnh phn lp t u tng c dng hnh gy, kch thc t 0,5 - 0,9 x 1,4 2m c hai lng roi, khng c v nhn, gram m. Cc c tnh sinh ho ca n tng t nh ca loi Xanthomonas phaseoli hi trn cc cy h u khc (Phaseolus). Vi khun xm nhp qua l kh, tin hnh qu trnh lan truyn trong nhu m l v gy hi cho cy. - Bnh m gc: Triu chng bnh th hin trn l l nhng vt m nh (3mm) lc u ngm nc trong git du, vng nht, v sau chuyn sang mu nu en, vt bnh c gc cnh, khng u n. Nhiu vt bnh lin nhau, chi cht trn phin l. Khi m t t vi khun c th tit ra mng dch vi khun. Bnh c th hin trn thn v qu. Vi khun gy bnh c dng hnh gy, kch thc t 1,2 - 1,5 x 2,3 3 m c lng roi mt u, c v nhn, gram m, chu axt km. Khun lc ca vi khun co mu trng xm, nhn bng. Vi khun c kh nng phn gii sa, to NH3, c kh nng rt yu hoc khng to ra kh indol, khng kh nitrat, khng phn gii gelatin. Nhit thch hp cho vi khun sinh trng pht trin l 24 - 260C, nhit ti a l 350C v ti thiu l 20C. Nhit lm cho vi khun cht l 48 - 490C trong 10 pht. 3.2. c im pht sinh pht trin bnh Ngun bnh ca hai loi vi khun gy bnh m l u tng tn ti ch yu trn ht ging, trn tn d cy bnh. Vi khun khng truyn qua t v n rt nhanh b cht trong t khi tn d hoai mc. Bnh m l vi khun pht sinh pht trin thun li trong iu kin thi tit nng m. Nhit thch hp nht bnh pht trin t 26 -300C. Bnh pht sinh gy hi tt c cc thi v trng u tng, mc nhim bnh mi thi v c khc nhau. V u tng xun v h thu, bnh thng pht sinh gy hi nng. Cn v u tng ng th bnh thng pht sinh gy hi nh hn. Hu ht cc ging u tng ang gieo trng ngoi sn xut u c th nhim bnh, bnh c xu th pht sinh gy hi nng trn nhng ging u tng nhp ni, lai to, c nng sut cao. 3.3. Bin php phng tr phng tr bnh m l vi khun hi u tng cn phi tin hnh thc hin bin php v sinh ng rung bng cch thu dn sch tn d cc b phn b bnh trn ng rung. Cn phi chn lc, s dng nhng ht ging kho, khng ly ht nhng cy b bnh lm ging.
158
X l ht ging trc khi gieo bng mt s thuc ho hc hoc thuc khng sinh (x l kh). Cn phi chn lc v s dng nhng ging u tng c kh nng chng chu vi bnh m l vi khun gieo trng ph hp vi mi thi v v cc vng sinh thi trng trt. 4. BNH HO XANH VI KHUN HI LC [Pseudomonas solanacearum (Smith) E.F.Smith = Ralstonia solanacearum] Bnh ho xanh vi khun hi lc v ph hi nhiu loi cy trng khc nhau rt ph bin ng Nam , thit hi do bnh gy ra trong phm vi 5 - 80% trung bnh hng nm. 4.1. Triu chng bnh L loi bnh hi mch dn, ho cht ton cy nn triu chng c trng nht l b mch dn thn, cnh, r b bin mu nu xm, trong cha y dch vi khun y dnh. V vy, phng php chn on nhanh bnh ho vi khun l ct ngang mt on thn r, mch dn nu xm, ngm ng trong cc nc thy r dch nhy vi khun chy ra t u lt ct. Trn cy bnh l b ho r, mu xanh ti. Cui cng cy ho kh, r v qu lc b thi en. Triu chng xut hin cy non mi mc sau gieo 2 - 3 tun v trn cy ln. Cc cy con nhim bnh nng, ho cht nhanh nhng trn ng rung triu chng bnh th hin r v nhiu nht giai on cy bt u ra hoa tr i. 4.2. Nguyn nhn gy bnh Vi khun gy bnh l loi c tnh chuyn ho rng, gy hi trn 278 loi cy thuc 44 h thc vt khc nhau, c bit l c chua, thuc l. Vi khun gy bnh trn mt s cy c nh c Stylosanthes, Ageratum conyzoides, Amaranthus (rau dn di). Tuy nhin, loi vi khun Pseudomonas solanacearum rt d b bin d v phn ho hnh thnh nhiu chng races v biovars khc hn nhau v tnh chuyn ho k ch, tnh gy bnh v tnh c, phn b khc nhau cc vng a l sinh thi. Trong s 5 races, 5 biovars ca loi Pseudomonas solanacearum c pht hin v xc nh c mt cc vng khc nhau trn th gii, th nc ta trong nhng nm gn y mi ch pht hin thy trn cy lc b bnh l do nhim race 1, biovar 3 v 4. Trong khi M, ph bin l biovar 1 hi trn lc. Vi khun thuc races 1 c nhng c im hnh thi chung ca loi l loi hnh gy hi u trn, kch thc 0,5 - 1,5 m, nhum gram m, c th gy hi trn lc v cc cy h C. Phn bit biovar trn c s sinh ha, phn ng oxy ho 6 loi hydrate carbon to ra axt, cho thy biovar 3 oxy ho (cho phn ng +) vi c 6 loi lactose, maltose, cellbiose, dulcitol, mannitol v sorbitol. Biovar 4 ch oxy ho 3 loi ru dulcitol, mannitol, sorbitol v khng phn ng + vi 3 loi ng lactose, maltose, cellobiose. Chng u c kh nng kh nitrat v khng c kh nng thu phn esculin, tinh bt. Khng to ra indol.
159
Trn mi trng PSA khun lc trn, bng, mu trng kem. Cc biovars hi trn lc thng c tnh c cao, ph bin rng vng chu v chu Phi. Nhit thch hp cho vi khun sinh trng l 25 350C. t c m cao > 60% v pH 5 - 6,8 thch hp cho s sinh trng ca vi khun. 4.3. c im pht sinh pht trin bnh Ngun bnh vi khun ch yu trong t. Vi khun l loi bo tn, sng lu di trong t. Vi khun bo tn lu di trong tn d cy bnh trn ng rung v l mt trong nhng ngun bnh ch yu truyn qua ht ging (Machumd, Middleto, 1991) nhng t l ht ging mang bnh rt thp nn c ngha th yu trong bo tn ngun bnh. Vi khun cng c th gy hi v lu gi trn mt s loi c di trn ng rung. Mc pht trin ca bnh ph thuc vo cc yu t thi tit, ma v gieo trng, cc loi t, ging lc v cc k thut canh tc, lun canh. Bnh pht trin mnh, thun li trong iu kin thi tit nng m nht l nhit 25 - 350C, cho nn bnh gy hi ch yu l vng nhit i. Bnh hi nng hn trong v lc xun, trn t ct pha, tht nh, trn t ngho cht hu c, c canh cy k chBnh pht trin km, mc nhim bnh nh trn cc chn rung lun canh lc vi la nc v cc loi cy k ch, trn t kim hoc bn vi. Cc ging lc trng ph bin nc ta nh Sen lai, Sen Ngh An, Bc Giang, Trm Xuyn u nhim bnh nng. Nhiu ging lc khng bnh c chn lc lai to c nng sut c trng trong sn xut hoc dng lm vt liu khi u to ging c gen khng vi khun ho xanh c s dng mt s nc nh ging khng Schwarz 21, Gajah, Kidang, Tupai (Indonesia), Yue You 200 (Trung Quc) v MD 7, MD 9 (Vit Nam). 4.4. Bin php phng tr p dng bin php phng tr tng hp - Bin php k thut canh tc: + Lun canh lc vi la v cc loi cy phi k ch nh ng, ma, bng + Ngm nhp nc rung trong 15-30 ngy trc khi gieo trng lc. Ni khng c iu kin ngm nc, c th cy t phi i kh hn ch tch lu vi khun trong t v chng mn cm vi iu kin kh. + V sinh thc vt: tiu hu tn d, dit c di l k ch. + Dng ht ging kho, sch bnh, gi ht, ging kh c m < 9% + iu chnh thi v, trnh gieo ht trng vi thi k nhit cao, ma m. Thu hoch sm, kp thi, trnh thu hoch mun. + Tng cng bn phn hu c v bn vi. - Bin php s dng ging chng bnh: y l bin php c bn nht, r tin, d p dng hiu qu cao. Nhiu ging lc chng bnh ho xanh vi khun, c nng sut cao c gi tr kinh t c lai to v ng
160
dng trong sn xut Trung Quc, Indonesia, CIP, cn c kho nghim trong iu kin nc ta la chn thm cc ging mi nh KPS - 13, KPS -18, MD 7, MD 9 Vin Khoa hc k thut Nng nghip Vit Nam. - Bin php sinh hc: + S dng cc ch phm vi sinh i khng. Nhiu loi vi khun i khng vi vi khun gy bnh ho xanh sng trong t nh Pseudomonas cepacia, Ps.fluorescens, Bacillus polymyxa, B. subtilis, v.v., + Bn phn hu c to iu kin v lm tng hot ng c ch ca cc vi sinh vt i khng trong t lm gim bnh ho xanh. 5. BNH M L VI KHUN THUC L Bnh vi khun hi l to ra cc vt m, vt chy l bao gm nhiu loi khc nhau: 5.1. Bnh m chy l [Pseudomonas tabaci (Wolfet Foster) Stevens] Bnh xut hin t cy con trong vn m n cy vo giai on thu hoch. Bnh gy hi phin l v qu. Trn cy con giai on 2 - 3 l tht, vt bnh thng xut hin cht l v ra mp l di dng vt bnh trn nh trong nh git du, ngm nc, th hin rt in hnh vo bui sng sm c sng m nc. Trong iu kin m cao vt bnh ng nc, thm ch cy con b bnh thi cht. Nu thi tit kh, nng, vt m kh chy, c mu nu en. Trn l cy ln, trng ngoi rung, vt bnh trn mt mu xanh, kch thc to, ng knh c th 1- 2 cm nhiu vt lin kt nhau thnh tng mng ln c phin l nh b chy l. gia vt bnh m cht hi ni ln, phn cn li c nhng vng cung. Trong iu kin m khng kh cao, xung quanh vt bnh m cht hi ni ln, phn cn li c nhng vng cung. Trong iu kin m khng kh cao, xung quanh vt bnh c mt qung vng ln. Trn cung l i khi cng c nhng vt m mu nu nht, lm xung. Trn qu b bnh c nhng m nh lm vo v qu mu nu. Bnh gy tc hi ln, lm rng l, cy con cht, gim nng sut thu hoch 40 - 50%, gim cht lng l thuc. Vi khun gy bnh l loi hnh gy hai u trn, kch thc 0,5 - 0,75 1,4 - 2,8 m c chm lng roi (> 3) u, khng c v nhn, c fluorescein, gram m, ho kh, khng bn vng vi axit. Khun lc trn mi trng thch c dng hnh trn, trng xn, ra nhn. Khng c kh nng to ra indol, H2S v NH3, khng kh nitrat, khng phn gii tinh bt. Phn gii yu gelatin. Lm ng vng sa. Phn gii ng dextrose, galactose, mannose, arabinose, to ra axit, khng to kh. Trn ng lactose, maltose, salicine khng to axit v to kh. Vi khun xm nhim thun li nhit 280C. Nhit gy cht cho vi khun 46 - 510C.
161
5.2. Bnh m gc [Pseudomonas angulata (Fromme et Murray) Stapp.] Bnh hi trn l v qu. Trn l vt bnh l nhng m c gc cnh, xung quanh c vin vng nht, vt bnh c mu g st - nu . gia vt bnh, m cht c th thng rch ra. Trn qu, vt bnh l nhng m nh mu nu xm. Vi khun gy bnh Ps. angulata hnh gy kch thc 0,5 2- 2,5 m, c chm lng roi u, khng c v nhn, c fluorescein, gram m, km bn vng vi axit. Khun lc trn mi trng thch c dng hnh trn, trng kem, nhn bng, nhy ra hi gn sng. C kh nng phn gii nhanh gelatin, khng lm ng vng sa: chuyn mu sa qu thnh mu xanh bin, khng c kh nng phn gii tinh bt, khng kh nitrat, to ra indol. Phn gii ng saccharose, to ra axit, khng to kh. Vi ng lactose, khng to axit v kh. Nhit thch hp cho vi khun l 17 - 200C, ti a 370C, cht nhit trong 10 pht. c im pht trin m l vi khun: Cc loi vi khun gy bnh m l thuc l c th bo tn (2 nm) trong ht, ngun bnh truyn qua ht ging, mnh vn l bnh, qu bnh ln bm vo ht ging. T ht ging nhim bnh truyn sang cy con, cy con nhim bnh trong vn m l ngun ly lan bnh ra ng rung khi dng cy con ny trng ra rung sn xut. Ngoi ra, ngun bnh vi khun c th truyn qua tn d, l bnh lu tr trn t, trong kho. thuc l phi sy kh ngoi nng vi khun vn c th bo tn sc sng 1 - 2 nm nhng s b cht khi thuc l sy kh trong l nhit 800C. Vi khun cng cht nhanh khi sng trc tip trong t c vi sinh vt i khng. Bnh vi khun ly nhim mnh hn v ban ngy, so vi ban m, bng ti. Bnh pht trin mnh trong iu kin m cao, c sng m, ma gi, nhit t 18 - 280C. Bm ngn ngt l to vt thng trn cy lm cho bnh ly lan d dng hn, pht triin mnh hn so vi thuc l ging ly ht. Vi khun sau khi xm nhp qua l kh khng m lan rng v sinh sn trong cc gian bo, ph hu nhu m, vi khun sinh ra c t tabtoxin ph hu dip lc to ra vt bnh c qung vng, m ng cho vi khun tip tc lan rng trong m l. c t bn vng vi nhit cao, vi axit nhng nhanh chng mt hot tnh, b trung ho bi dung dch NaOH hoc KOH. S sn sinh c t ca vi khun b nh tr khi c ng sunfat trong mi trng. c t c sn sinh ra nhiu trong iu kin thch hp 250C, ti a n 30 350C, ti thiu 8 -120C v c st sunfat trong mi trng. Bnh hi thuc l v thuc lo. Trong nhng iu kin t nhin ly bnh nhn to thch hp c th ly nhim trn mt s loi: thuc l, t, c chua, c c dc, u tng...Trong t nhin, vi khun ly nhim c mt s loi c di Chenopodium album, Physalis virginiana, Ambrosia bidentata (D. Spaar, 1997). Bin php phng tr bnh m l vi khun: - Tiu hu tn d bnh trn t trng. Kh trng dng c, kho cha nguyn liu bng formol 1/25 - 1/50 hoc 3% ng sunfat. Dit tr ngun bnh vi khun trit nh dit c di. - S dng cc ging khng bnh.
162
- Trng bng ht ging kho, cy ging kho, sch bnh. X l ht ging bng ho cht AgNO3 0,1% trong 15 - 30 pht hoc sy nng lm kh ht n m 4-6% trong 1 gi. X l cy ging trc khi trng bng ch phm sinh hc hoc thuc ho hc. - Thc hin cc bin php k thut thm canh tng cng sc chng bnh nht l ch phn bn. c bit tng cng bn kali vi lng cao, lm tng sc khng bnh v nng sut. Bn t l N, P, K thch hp, c bit N: K phi thp hn 1. Khng bn thc m qu mun. Bn vi, tro bp cng c tc dng hn ch bnh. Khng trng c canh thuc l, thuc lo. 6. BNH HO R VI KHUN C hai loi bnh cht ho thuc l tiu biu do vi khun thuc hai loi khc nhau gy ra v nhng triu chng bnh ring bit nhng triu chng chung l ho r. 6.1. Bnh ho xanh vi khun [Ralstonia solanacearum Smith; Pseudomonas solanacearum] Bnh rt ph bin v gy hi kh nghim trng trn thuc l cc vng nhit i, cn nhit i, c bit Vit Nam. i vi thuc l, vi khun c th gy bnh trong bt k giai on sinh trng no, nhng thng thng bnh xut hin giai on sau khi trng cy ging ra rung 15 30 ngy tr i. Bnh pht trin mnh trong iu kin nng m, nhit thch hp 28 300C, ti thiu 100C, ti a 410C km theo m khng kh cao, c bit c ma, gi v sng trn t ct pha, tht nh. Vi khun bo tn tnh gy bnh lu di trong t (1 2 nm) v trn tn d cy bnh (7 thng 1 nm) trn ng rung sau khi thu hoch. Trong t m, vi khun bo tn lu di nhng trong t kh, phi i, vi khun cht nhanh hn. Theo Nakata (1927), vi khun c th nhim bnh ht ging thuc l nhng ch bo tn c vi ba ngy. Nh vy, ht ging thuc l khng c ngha truyn bnh cho v sau. Cc ging thuc l hin ang trng ph bin nc ta (vng Bc Giang, Ba V, Sc Sn, Ty Ninh) u nhim bnh cc v thuc l xun v thuc l thu (ging C176 v K326). Bnh cng nng nu trng c canh hoc k tip vi cc loi cy trng cn l k ch ca bnh v trn t nh c nhim nhiu tuyn trng. Tuyn trng nt sng Meloidogyne spp. va c tc dng gy vt thng r to iu kin cho vi khun xm nhim gy bnh, va c kh nng trc tip gy bnh nt sng lm cho cy nhim bnh hn hp, cht nhanh, t l bnh cao c khi ln ti 100%. Vi khun lan truyn ch yu nh nc ti, ma, gi, xm nhp qua vt thng c gii, pht trin sinh sn v sn sinh c t trong h thng mch dn thn, lm vt tc mch dn vn chuyn nc v cht dinh dng, lm nu en mch dn do tc ng ca enzym tirozinaza. Khi ct ngang thn cy bnh, ngm on ct vo nc c th nhn thy dch vi khun trng nhy n ra t cc b mch dn mu nu en. y l phng php chn on nhanh bnh ho xanh vi khun do Pseudomonas solanacearum gy ra.
163
6.2. Bnh thi rng thn [Erwinia carotovora (Jones) Holland v Erwinia aroidae Townsend] Bnh xm nhim qua cc vt thng c gii do ma gi, bm ngn, ngt l ta nhnh, cn trng gy ra. Bnh hi ph bin trn cy ln trong thi k ct ngn, bm chi nhnh, thu hoch ngt l. Bnh cng c th hi cy con lm thi thn, cy cht ho tng vm, tng vt vn m nn cn gi l bnh en chn thuc l. Trn cy ln rung sn xut, sau khi vi khun xm nhp qua vt thng, vt ct vo trong, rut thn b thi en ton b, v sau kh ho, to ra hin tng rng thn. Cc l tng gc v tng trn u b ho r xung, cht kh dn t cc l pha di nhng khng rng. ni vt thng, vt ct trn thn v nch l khi ngt ngn, ta nhnh xut hin nhng vt bnh ln lm vo, mu nu en. Bnh pht trin ly lan thun li trong iu kin m cao, ma nhiu, rung trng km thot nc. Nhng ging thuc l c thn cng, c, nhim bnh nh hn. Mt s ging thuc l chng chu c bnh c chn to M nh N75; NC95, v.v. Bin php phng tr: - V sinh, tiu hu tn d cy bnh, cy su, phi i hoc ngm t sau khi thu hoch thuc l. Hn ch ngun bnh tch lu v lan truyn trong t. Dit c di, k ch ph (cy rau dn di). - Lun canh thuc l vi la nc, ng, bng, ma. Bin php lun canh vi la nc l bin php c hiu qu r rt hn ch bnh ho xanh v bnh thi rng thn do vi khun. - Thc hin cc bin php k thut thm canh, c bit lm t k, lung cao, thot nc nhanh, thong kh. Ti nc hp l, ch trng bn vi v bn m nitrat c tc dng lm gim bnh. Chm sc cn thn trnh vt thng sy st. Kh trng dng c, dao, khi ct ngn, ta nhnh. Loi b nhng cy cht ho trong vn m v trn rung sn xut. Thu hoch l ring r trn cy kho v cy bnh. - Chn to, s dng gieo trng cc ging chng chu bnh.
7. BNH GIC BAN BNG [Xanthononas malvacearum (Smith) Dowson] 7.1. Triu chng gy bnh Bnh rt ph bin trn th gii v cc vng bng trong nc. Bnh xut hin t thi k mm cho ti khi thu hoch, hi trn tt c cc b phn nh mm, l s, thn cnh, hoa qu, ht x bng. L s b bnh nng lc u xut hin chm nh, trn, xanh trong dng git du khi soi ln nh mt tri thy rt r. V sau chm bnh lan rng ra, c khi nhiu chm lin hp chp vi nhau thnh vt bnh ln ri sau m cht tr thnh vt bnh mu nu n. Trn vt bnh lc m t c tit dch nhy gi l gm. L s b bnh nng s b rng sm.
164
L tht b bnh c hai triu chng khc nhau: dng vt m c gc cnh v dng vt bnh m dc theo gn. Dng vt m c gc cnh hi nhu m phin l, vt bnh xanh trong git du, lan rng ri b gii hn bi cc mch gn trn phin l to thnh cc vt m c gc cnh mu nu en nm ri rc trn mt l. Dng vt bnh ko di m dc theo gn ln cng xanh trong git du, sau chuyn mu nu en, ko di dc theo hai ng gn l, c khi chy di sut ti gc l. Dng vt bnh ny rt nguy him v s lm gn l ngng ln, l b co rt, m li rt nhanh chng bin vng v kh rng i. Thn cnh b bnh ban u cng c chm bnh nh mu trong xanh git du lan rng ra quanh thn, cnh. Ch b bnh tht nh li, d gy nn c khi lm cht c cnh. Trn i hoa vt bnh cng c hnh gc cnh, xanh trong git du, t bnh d lan ti y qu v v qu. Trn qu, vt bnh lc u l mt chm trong nh xanh trong git du, dn dn lan rng ra thnh vt bnh hnh trn ln c khi chim ht na qu, phn gia vt bnh hi lm xung v c mu nu en, pha trong qu x bng bt dnh thnh cc rn. Mi qu khng n, d b thi rng i, lm gim nng sut 6 - 20%, x bng ngn, dn, vng, cht lng gim. Tm li, d bnh hi b phn khc nhau nhng c im chung c bn ca triu chng l vt bnh xanh trong git du v sau mu nu en u n v c mng dch nhy vi khun trn vt bnh. 7.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh do vi khun Xanthomonas malvacearum (Smith) Dowson gy ra. y l loi vi khun hnh gy 2 u trn, c 1 - 2 lng roi mt u nn c th chuyn ng c trong nc. Sng trn mi trng pepton c khun lc hnh trn nh, mu vng rm, nhn bng. Vi khun ho kh. Nhit thch hp nht cho s sinh trng ca vi khun l 25 300C. Nhit ti a 36 -380C, nhit ti thiu < 100C. Nhit cht trong nc l 50 - 530C. Vi khun c tnh chng chu nhit thp cng kh cao. Vi khun rt mn cm vi nh sng mt tri nhng v c sc t vng v c nm trong m l nn chng chu tc ng ca nh sng trc x. Trong tn d thc vt kh rng, vi khun c th tn ti mt thi gian kh lu, c khi ti 5 - 7 nm. Nhng khi nhng tn d b hu hoi thi mc, vi khun c gii phng ra ngoi ri vo trong t, trong nc th rt d b cc khun thc th v cc vi sinh vt i khng sng t tiu dit nht l nhit cao. 7.3. Ngun bnh v qu trnh xm nhim ly lan pht trin bnh: Vi khun gic ban khng sng lu c trong t m nn t khng phi l ngun bnh ch yu. Vi khun gic ban c tnh chuyn ho hp ch hi cy bng hoc i khi hi cy bng gn (Eriodendron anfractuorum) v cy ci xay (Abutilon indicum) do cc loi cy c v cc loi cy trng khc khng phi l ngun bnh d tr.
165
Ngun bnh ch yu ca vi khun l ht ging. Ht ging c th nhim bnh bn trong v bn ngoi b mt. chnh l nguyn nhn chnh lm bnh pht sinh thi k cy con c l s cc vng trng bng lu i v cc vng mi trng bng ln u. Ht nhim bnh xy ra trong qu trnh hnh thnh qu v chn trn ng rung, ng thi cng xy ra trong khi cn x bng. Vai tr ca tn d thn, l, qu b bnh ri rt li trn t cha b hoai mc c mt ngha quan trng trong vic bo tn ngun bnh. Xm nhim ln u trong thi k mm v cy con l kt ta ca s di chuyn bn trong ca vi khun t ht ln l s c tin hnh sut trong qu trnh ny mm, ng thi c th do mm trong t tip xc vi vi khun tn ti tn d trong t. L s b bnh tuy khng th gy tc hi to ln n nng sut qu cy nhng cng rt ng ch v l ngun bnh tin hnh xm nhim lp li trong cc giai on sinh trng sau ca cy, do dch nhy vi khun to ra trn cc vt bnh nh ma v cn trng truyn lan. Qu trnh xm nhp ca vi khun vo cy c bt u qua cc l kh tp trung mt di l v qua cc vt thng sy st c gii trn l, qu Qu trnh xm nhim ca vi khun tin hnh trong iu kin c mng nc trn mt l, di ng xm nhp vo khong trng trong l kh, lan ra cc gian bo ri tit ra enzym phn gii cc mnh gian bo. Cu trc m b ph hoi bin thnh mt khi nho cha dch vi khun c tit ra ngoi thnh mt mng dch nhy trn vt bnh tr thnh ngun ly bnh lp li trn ng rung. Ngoi ra, vi khun di chuyn bn trong m mch dn m khng th hin r triu chng ra bn ngoi, nht l trong iu kin nhit qu cao. l mt trong nhng nguyn nhn lm qu v ht nhim bnh bn trong. V vy, ch c cy no hon ton khng b bnh th qu v ht mi c th khng nhim bnh, cn cc cy b bnh th kh nng ht nhim bnh l thng thng. Khi phi ht nhim bnh th ht d mt sc ny mmhoc mm s b bnh cht ngay trong t sau khi gieo ht. Thi k tim dc ca bnh di hay ngn ph thuc vo nhit v tui l. Trong iu kin thun li, thi k tim dc 4-5 ngy, nhng trong iu kin khng thun li nhit cao > 350C hoc thp < 200C m l li gi th thi k tim dc ko di ti 2-3 tun l. S pht sinh pht trin ca bnh ph thuc nhiu vo iu kin ngoi cnh, cc yu t k thut v c im ca ging. Yu t nhit v m ca t, khng kh c nh hng ln ti s pht sinh xm nhim ln u ca bnh, cng nh yu t nhit v lng ma c nh hng quyt nh ti s xm nhim lp li ca bnh trn ng rung. min Bc nc ta, bng con mc trong v ng xun thng b bnh nng hn bng trong v ma. Mc d bnh pht trin mnh khi nhit khong 25 - 280C nhng khi nhit thp hn thm ch 17 - 180C bnh vn c th pht sinh trn l s kh nhiu nu ht ging nhim bnh. Trong trng hp ny cy bng c sc chng chu bnh km, d nhim bnh. Tuy nhin, thi gian bnh ko di hn 8 - 12 ngy mi xut hin r triu chng bnh. Trong iu kin v ma, nhit tng i cao, giai on cy con l s b
166
bnh t hn nhng thi gian pht bnh li ngn hn, thng ch trong vng 6 - 12 ngy sau khi mc. T l bnh l s cng cao nu m t cao. Yu t ma bo v s ng git nc trn cy, gy vt thng sy st trn l lm tung bn dch vi khun trn vt bnh i xa s thc y bnh pht trin ly lan mnh trn ng rung. c hai v bng ng xun v bng ma, s pht trin ca bnh tng nhanh bt u t giai on sau khi cy c n tr i cho ti khi cy c qu. Bi vy, cao im ca bnh thng xy ra ng bng Bc b t thng 5 v thng 9 - 10 nht l nhng rung m t, bng mc vng, thi gian sinh trng ko di, khi bn phn m khng hp l, bn qu mun vo thi k sau, ma nhiu. Bn kali c tc dng hn ch mc bnh nhng tc dng cn ph thuc vo iu kin t ai v tnh hnh sinh trng ca cy. Cc ging bng khc nhau c tnh chng chu bnh i vi cc nhm ni vi khun khc nhau. Loi bng hi o (Gossypium barbadense) nhim bnh nng. Loi bng c (G. arboreum) c tnh chng bnh cao. Bng con ng chn lc v lai to ngi ta to ra nhiu ging bng lai nng sut cao, c tnh chng bnh gic ban tt dng trong sn xut. nc ta, mt s ging bng mi c th nhim bnh nng nh M456 - 10, s 1742,.....Mt s ging mi khng bnh gic ban nh VN - 23, VN - 27, VN - 30, VN - 31, K - 44 v ging Bio -7 khng trung bnh. 7.4. Bin php phng tr X l ht ging: y l bin php rt c hiu qu trong vic phng tr bnh. Trn ht ging vi H2SO4 m c cho chy s bng ri em ra sch bng nc l, hong kh ht, em gieo, hoc sau khi hong kh ht em trn vi thuc ho hc. X l nc nng 600C trong 30 pht ri hong kh em gieo. X l ht ging c hiu qu c tc dng phng tr bnh r rt v nh m bo nng sut thu hoch tri hn 2 t/ha tr ln, em li li ch kinh t ng k. Tiu dit tn d cy bnh, qu bnh sau khi thu hoch. Cy su, ngm nc mt thi gian. C th lun canh vi cc cy trng khc, c bit l la nc lm gim ngun bnh trn tn d trong t. giai on l s b bnh cn ta cy kp thi. Trong trng hp cn thit c th phun thuc ho hc nh Booco 0,5% - 1%. Tng cng bn thm phn kali, tro bp giai on u v giai on sau. Ly ging nhng rung khng b bnh nng ly ht lm ging cho v sau. Mt s ging bng do chn lc, lai to c kh nng chng bnh cao m nng sut kh cn c bi dng v s dng vo sn xut phng tr bnh. y l bin php c bn nht. mt s nc trn th gii, vic s dng ging chng bnh gic ban thu c hiu qu phng tr v hiu qu kinh t ln.
167
8. BNH SI CNH CH [Bacterium sp.] Bnh si cnh ch c pht hin vo nm 1960 mt s nng trng ch trn min Bc, lin my nm sau bnh pht trin rng. nng trng Vn Lnh (Ph Th), c trn 500 ha ch b bnh, c nhng nng ch b bnh ti 60 - 70%. Trn nhng cy b bnh, bp ma xun sinh trng km, chm 10 - 15 ngy so vi cy kho. Tc tng trng ca cnh bnh chm hn. Cnh bnh chng cht, t bp, l d kh rng, tha tht. 8.1. Triu chng bnh nhng cy ch b bnh tn cy cn ci, l mu xanh hoc hi vng. Nhng l pha trn vt si d b rng, cnh kh cht dn. Bnh hi b phn thn, cnh nht l cnh non xanh, hi c trn l, gn l, chi. Cc chi ch pha trn vt bnh c c trng biu hin l cc t cnh u ngn, l b bin dng, mt l dy th. Vt bnh trn l c mu nu sm, xung quanh c g ni ln, gia hi lm, m bnh dn dn ho g. Kch thc ca vt bnh khong t 2 n 6mm. Cui cng m bnh c th nt tch khi l lm thnh l thng. Vt bnh trn cnh to thnh nhng u sng sn si, v thn, cnh mng b nt rn thnh nhiu kha chng cht, bn trong g ni u si ra, vt bnh si c mu nu. Nhiu vt bnh si c th chp ni lin nhau hnh thnh mt on di trn cnh, vt bnh c th bao quanh c cnh hoc ch mt phn pha cnh. Do vy, cnh rt d gy, kh cht. 8.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh pht trin bnh Bnh si cnh ch l mt loi bnh c tnh cht truyn nhim k sinh. Nhng kt qu nghin cu trong nc v ngoi nc u kt lun: bnh si cnh ch do vi khun Bacterium gorlencovianum gy ra. Vi khun c dng hnh gy, khun lc mu trng kem, lng bng, nhum gram m. Vi khun khng to indol, khng kh nitrat, khng thu phn tinh bt, to H2S Vi khun c th to ra axit nhng khng to kh trn mi trng c gluc v sacaro. Vi khun xm nhp vo cy, vo m cy qua vt thng. Thi k tim dc ca bnh trn cnh non l 20 - 25 ngy, trn cnh gi 30 - 45 ngy. Vi khun khng truyn qua ht ging, qua r m nhng u si cn tn ti trn cnh l ngun bnh ch yu ly lan bnh. S ly lan bnh trong t nhin l do s chuyn ngun bnh t cy ny sang cy khc trong iu kin c git nc. Bi vy bnh thng pht sinh pht trin t thng 6 n cui nm, nhng mnh nht l t thng 9 n thng 11, trong iu kin nhit t 21 - 260C v m cao. Nhng nng ch m u, nhiu c di, gn rng rm rp, t nh sng hoc ch di chn i thng b bnh nng hn. Nhng cy ch gi, tn to, nhiu cnh thng b bnh nng. Ngoi ra, mt s vng ch b bnh si cnh nng thng thy nhng ni c b xt mui ph hi nhiu. Nhng cho n nay, ngi ta cng cha xc nh c mi lin quan sinh vt hc gia b xt mui v bnh, hay ch l mt s lin quan ngu nhin do
168
ni no c b xt mui ph nhiu th c iu kin sinh thi rt ph hp vi s pht trin ca bnh v v b xt mui ph hi mnh nn cy ch suy yu cng d dng b bnh si cnh nng hn. Tuy nhin, trong thc t vn c th thy rng, cng c nhng nm nhng nng ch b xt mui rt t v hu nh khng c nhng bnh si cnh ch vn c th pht trin kh nng. 8.3. Bin php phng tr - Tiu dit ngun bnh, khi phc v lm cho cy ch tr li bng bin php n ch. Sau khi n cn st trng vt n bng dung dch Naptenat ng 5%. nhng nng ch b bnh nng cn phi n sm, n tp trung, ng thi thu nht t nhng cnh n gim bt ngun bnh. - Tng cng chm sc, lm c sch, nng ch thong. Khi bn m cn tng cng bn phn kali c tc dng nng cao nng sut, gip cho cy tng cng kh nng chng bnh.
169
Phn 3 BNH DO VIRUS
Chng VIII BNH VIRUS HI CY LNG THC V CY RAU
1. BNH VIRUS HI LA (Rice virus diseases) 1.1. Tn bnh Bnh virus hi la Vit Nam c nhiu tn gi khc nhau nh bnh la tht, bnh la vng li, bnh la li m, la c, bnh vng l la, bnh xon ngn l la ... Nguyn nhn chnh l v bnh virus hi la do nhiu nguyn nhn gy bnh, mi nguyn nhn to ra mt triu chng hon ton khc nhau. V vy, tn ca bnh kh phc tp, bin i theo tng triu chng, tng bnh hi. 1.2. Tn khoa hc Tn bnh virus la cng nh cc bnh virus hi ngi, ng vt v thc vt khc theo quy nh quc t c vit bng ting Anh. Cc bnh virus hi la chnh c pht hin trn th gii v Vit Nam l:
1. Bnh vng l tungro (Rice tungro bacilliform virus - RTBV) Rhabdoviridae 2. Bnh vng l tungro (Rice tungro spherical virus - RTSV) Sequiviridae 3. Bnh la c (Rice grassy stunt virus - RGSV) Tenuivirus 4. Bnh la ln xon l (Rice ragged stunt virus - RRSV) Reoviridae 5. Bnh vng l di ng (Rice transitory yellowing virus - RTYV) Rhabdoviridae 6. Bnh la ln (Rice dwarf virus - RDV) Reoviridae 7. Bnh vng l tn li (Rice yellow stunt virus - RYSV) Rhabdoviridae 8. Virus to vt u ln cy la (Rice gall dwarf virus - RGDV) Reoviridae 9. Bnh trng l la (Rice hoja blanca - RHBV) Tenuivirus
170
10. Bnh khm cht m l la (Rice necrosis mosaic virus - RNMV) Potyviridae 11. Bnh sc l la (Rice stripe virus - RSV) Tenuivirus 12. Bnh sc cht trn gn l (Rice stripe necrosis virus - RSNV) Furovirus 13. Bnh sc en ln (Rice black streaked dwarf virus - RBSDV) Reoviridae 14. Rice giallume virus - RGV - Luteoviridae 15. Virus ho tn li la (Rice wilted stunt virus - RWSV) Tenuivirus 16. Virus m vng la (Rice yellow mottle virus Satellite) Satellite.
1.3. Mt s bnh virus la chnh c pht hin Vit Nam Bnh virus la gy tc hi rt ln Vit Nam. Trong lch s trng la nc ta xy ra rt nhiu trn dch ln vo cc nm 1910, 1920, 1940 -1945, 1964 -1969, bnh xut hin t min ni Ty Bc, Lng Sn cho n vng ng bng sng Hng, cc vng la ven bin Nam Trung B v Nam b c nhng trn dch tiu hu my chc vn ha la, tc ly lan rt nhanh. Cy la b bnh lc u l sm mu, sau cy ln thp l xo ngang, thm lu r en, cy cht li nhanh chng. Bnh c th xut hin t mt vi m2 sau ly lan ra hng trm, hng nghn ha. Lm cnh ng la t mu xanh bin thnh mu nu v cht li trong vng 10 -15 ngy sau khi pht hin bnh. Rt nhiu a phng min Bc v min Trung, min Nam hon ton khng c thu hoch la. V d: Hp tc x C L - Nam nh trc khi c bnh thu hoch 120 tn la mi nm. Sau khi c bnh ch cn thu hoch 1 tn la. Go thu c t la b bnh thng c mu sm, ng khng n c. Do , thit hi ca bnh c th tnh l 100% (1964 - 1968); c bit dch bnh la ln xon l, la c, la vng ln ph hoi min ty Nam b trn din tch trn 500.000 ha (nm 2006 - 2007). Nhiu tc gi nghin cu dch bnh virus hi la Vit Nam v phng tr nh ng Hng Dt, ng Thi Thun, Nguyn Hu Thu, V Khc Nhng, L Vn Thuyt, Phan nh Phng,....(1965 - 1970); H Minh Trung, Ng Vnh Vin, Nguyn Vn Biu (1979 - 1985); V Triu Mn, Nguyn Th, Phm Vn Kim, Ng Vnh Vin (1998 - 2007) v nhiu tc gi khc. a) Bnh Tungro hi la Bnh tungro hi la hay vng , l la , do nhm bnh gm 2 nguyn nhn l: - Virus tungro dng hnh vi khun (Rice tungro bacilliform virus - RTBV) Rhabdoviridae. Virus ny thng gy bnh trn cc ging la Oryza sativa vi triu chng l bin vng mu da cam v cy tn li. Bnh ph bin vng ng v Trung Quc, Vit Nam. Virus c hnh vi khun, c kch thc di x rng bin ng t 110 400nm x 30 - 35nm. Virus truyn bng b ry xanh ui en c bit l b ry Nephotetlix virencens v 5 loi b ry khc (Cicadelidae), theo kiu truyn na bn vng (semi-persistant). - Virus tungro dng cu (Rice tungro spherical virus - RTSV) Sequiviridae. Virus ny cng thng gy bnh trn cc ging la Oryza sativa vi triu chng yu t tn li.
171
Bnh ph bin vng ng , Trung Quc, Vit Nam v Nht Bn. Virus dng cu c ng knh 30nm, bnh truyn bng b ry Nephotetlix virencens v h Cicadelidae, theo kiu truyn na bn vng (semi-persistant). c im ca hai virus ny l lun phi hp cng nhau trn mt cy mi xut hin triu chng Tungro nh m t. b) Bnh la c Tn Vit Nam thng gi l la c, la li m, v.v... (Rice grassy stunt virus RGSV) Tenuivirus. Bnh phn b rng Nam v ng Nam (n , Trung Hoa, Indonesia, Nht Bn, i Loan, Malaysia, Philippines, Srilanca, Thi Lan, Vit Nam,v.v....) Triu chng bnh: Bnh to ra hin tng dnh la thp ln thnh mt bi nh bi c, l c mu vng chanh n vng m trng nh bi c, ri li cht. Nguyn nhn gy bnh: Bnh la c phn b tt c cc nc ng , Nam trong c Vit Nam. Virus gy bnh c dng si mm, c kch thc di x ng knh: 950 - 1350nm x 6nm. Virus truyn bng b ry nu Nilaparvata bakeri, N.lugens v N.muiri. Theo kiu truyn bn vng (persistant). Bnh ph bin min Bc v min Trung, Vit Nam (V Triu Mn, H Minh Trungv cc tc gi khc). c) Bnh la ln xon l Bnh la ln xon l (Rice ragged stunt virus - RRSV) Reoviridae, bnh ph bin cc nc Nam , ng ... trong c min Nam Trung B, Vit Nam (H Minh Trung v ctv). Virus dng cu, ng knh 65nm, thng gy bnh trn cc nhm ging la Oryza latifolia, O. navara v O. sativa - to hin tng xon ngn l la, bin vng v cy la tn li. Virus truyn bng b ry nu Nilaparvata lugens, h Delphacidae. Virus truyn bnh theo kiu bn vng. d) Bnh vng l la Bnh ny cn c tn l bnh vng l di ng (Rice transitory yellowing virus RTYV) Rhabdoviridae. Bnh ph bin i Loan v c th mt s nc thuc vng ng Nam trn la Oryza sativa - nhm Japonica. Thng gy bin vng v vng da cam trn cc l gi v l trng thnh, t th hin triu chng ton cy. Mt s tc gi cho rng, bnh ny chnh l bnh vng l la Ty Bc, Vit Nam. *Phng tr bnh virus la Mt s bin php chnh l: - Chn ging chng bnh: cc ging la Vit Nam u b nhim bnh nhng khi dch bnh bt u xut hin th cc ging la np vng Ty Bc b bnh nng hn l cc ging la t. Sau ny khi dch bnh pht trin mnh th tt c cc ging u b nhim bnh. Do , vn tm kim ging la chng bnh l mt cu hi ln i vi cc cn b nghin cu bnh cy Vit Nam.
172
- D bo v dit cn trng mi gii: B ry xanh ui en v b ry nu l mi gii truyn cc bnh virus hi la. Tuy nhin, trong mt nm c ti 7 la b ry xanh v nhiu la b ry nu. Do , cn c d tnh phng tr gim lng phun thuc, trnh gy c cho mi trng. min Nam Vit Nam ng dng bin php theo di ry trn by n v t chc gieo x hng lot n ry thnh cng trn 1 triu ha (v ng xun nm 2007). - Dit c di v cc ni cn trng tr ng sm trc ma bnh - Nghin cu php hin sm cy bnh bng ELISA v cc k thut khc Khi cy la b bnh c th khi phc bng cch lm c sc bn v bn thm phn c bit l kali, s dng t m to s hi phc. 2. BNH VIRUS HI NG Bnh virus ng phn b kh rng trn th gii, bnh c mt cc nc c din tch trng ng ln nh M, Mexico, Trung Quc, Nga, n , Hungaria, Php Bnh xut hin Vit Nam vi t l thp v cha c tc hi ln n sn xut nhng tim n mt nguy c trong tng lai gn v dch bnh. Mt s bnh virus ng ch yu : 1. Bnh m vng ln ng (Maize chlorotic dwarf virus - MCMV) Sequiviridae. 2. Bnh m bin vng (Maize chlorotic mottlte virus - MCDV) Tombusviridae. 3. Bnh khm ln ng (Maize dwarf mosaic virus - MDMV) Potyviridae. 4. Bnh khm l ng (Maize mosaic virus - MMV) Rhabdoviridae. 5. Virus Raydofino hi ng ( Maize Raydofino virus - MRFV) Marafivirus. 6. Bnh si l ln cy ng (Maize rough dwarf virus - MRDV) Reoviridae. 7. Bnh thng thn ng (Maize stemborer virus - MSBV) Unassigned 8. Bnh hng phn hi ln cy (Maize steril stunt virus - MSSV) Rhabdoviridae. 9. Bnh sc vn l ng (Maize streak virus - MSV) Germiniviridae. 10. Bnh sc vn l ng (Maize strip virus - MSpV) Tenuivirus. 11. Bnh sc trng l ng (Maize white line mosaic satellite virus) Satellite. 12. Bnh sc trng khm l ng (Maize white line mosaic virus - MWLMV) Unassigned. a) Bnh khm l ng (Maize mosaic virus - MMV) Rhabdoviridae: Virus thng gy ra triu chng n vng xanh, sc l, gn l bin mu virus c hnh vi khun - kch thc di x rng l 220nm x 90nm - virus truyn bng cn trng Peregrenus maydis, thuc h Delphaeidae.
173
b) Bnh khm ln ng (Maize dwarf mosaic - MDMV) Potyviridae: Bnh ph bin Trung Quc, Nam Phi, M. Virus c dng si mm di khong 770nm, virus gy ra triu chng khm l v cy ng ln thp, tn li virus thng ph hoi trn ging ng VN10, bnh kh ph bin trn tp on ging ng trng Vit Nam (V Triu Mn v ctv). Virus truyn bnh nh cn trng h Aphididae, nht l rp c ng Rhopalosiphum maydis theo kiu truyn khng bn vng (non persistant) Bnh khm l v khm ln ng l nhng bnh ph bin trn ng thng gy ra hin tng kh ho l sm lm gim nng sut ng khi bnh chim t l trn 5% s cy ng trng. Cc bnh virus khm l, khm ln, sc l m vng hi ng c pht hin t 1986 - 2003 ti Trng HNN 1 H Ni (V Triu Mn v ctv). Bin php phng tr: Trng ging ng khng b bnh, phng tr rp v ry trn rung trng ng - gieo trng ng ng thi v v nh b sm cc cy b bnh sau khi cy c t 4 l tr ln. 3. BNH VIRUS HI KHOAI LANG Cc bnh virus khoai lang c pht hin phn ln chu Phi. Cho n nay, bnh gy hi hu ht cc vng trng khoai lang trn th gii. Hin nay, cc nghin cu v bnh cn rt hn ch. Cc bnh virus ch yu trn khoai lang hin nay l Sweet potato feathery mottle virus SPFMV), Sweet potato vein mosaic virus (SPVMV), Sweet potato latent virus (SPLV), Sweet potato mild mottle virus (SPMMV), Sweet potato caulimovirus SPCV), Sweet potato yellow dwarf virus (SPYDV). Theo kt qu iu tra ca Trng H Nng nghip I v Vin KHKT Nng nghip Vit Nam (1994), nc ta xut hin cc bnh khm l da chut trn khoai lang (CMV), virus chn chim (SPFMV) v virus m vng (SPCV). Trn cc ging khoai lang trng ti H Bc (c), bnh virus nhim trn cc ging khoai Lim, Hong Long v Mung vi t l t 10 - 18%. a) Bnh virus chn chim hi khoai lang (Sweet potato feathery mottle virus SPFMV) Potyviridae: Bnh hi ph bin cc vng trng khoai lang trn th gii. Bnh lm gim nng sut ng k trn nhng ging khoai lang mn cm vi bnh. nc ta, t l bnh trn ging khoai Mung l t 5 - 13%. Triu chng bnh: Triu chng bnh ph thuc vo nhiu yu t mn cm ca cy k ch, c tnh ca chng virus gy bnh v iu kin ngoi cnh. Triu chng bnh th hin r trn l, l cy bnh c mu xanh nht xen k cc vt khm xanh xm, gn l c mu vng sng, phin l co hp v mp l c mu xanh vng.
174
i khi, trn gn l c cc vt cht hoi. Virus gy bnh c th gy hi c. C khoai lang nhim bnh thng bin dng v c b nt rn, sn si c mu nu . Vt bnh c th bao bc quanh c. Rut ca thng b xp v thi. Triu chng bnh th hin r nhit 250C. Nguyn nhn gy bnh: Bnh do Sweet potato feathery mottle virus (SPFMV) gy ra. Virus gy bnh thuc nhm Potyvirus. Virus hnh si mm, kch thc 13 x 850nm. Axt nucleic ca virus gy bnh l ARN dng si n, trng lng phn t l 3,7 x 106. Virus c th hnh thnh cc th vi c hnh cnh qut trong m cy bnh. Virus lan truyn qua rp mui h Aphididae theo kiu khng bn vng. Ngoi ra, virus c th lan truyn qua tip xc c hc, qua c ging v cc phng php nhn ging v tnh khc. Virus c nhiu chng gy hi nh chng SPYMV - RC gy cc vt cht cc b trn c khoai lang ging Jersey. Nhiu chng virus to ra cc vt cht cc b trn cy rau mui Chenopodium amaranticolor v C. quinoa. Virus gy bnh c th nhn ln trn cy thuc l Nicotianae benthamiana. Phng tr: M chn to c mt s ging khoai lang chu bnh, y cng l bin php tt nht phng tr bnh. Ngoi ra, cn s dng ngun ging sch bnh v ly c ging t nhng vng khng nhim bnh. b) Bnh virus khm da chut (Cucumber mosaic virus CMV) hi trn khoai lang Bnh thng lm cy ci cc, c m khm vng trn l, sau ton cy bnh cng bin vng. Khi nhim hn hp vi virus chn chim s lm bnh tr nn nng hn. Bnh rt ph bin Israel v min Ty chu Phi (Clark & Mayer, 1988). Virus c hnh cu, kch thc 30 nm. Virus c th truyn bng c hc v hu ht do rp mui h Aphididae truyn theo kiu khng bn vng (non persistant). Virus c kh nng truyn qua c khoai lang v phng php nhn ging v tnh. 4. BNH VIRUS HI CY C CHUA Bnh virus c chua gy ra thit hi rt ln cho cy c chua, chng lm cho cy b xon l, bin dng hoa thm rng, qu nh - bin dng, cht lng km. Bnh ph hoi nng trn cy c chua cc vng nhit i v cn nhit i - l bnh hi quan trng nht cho c chua sm, c chua xun h nc ta. C th im qua mt s bnh hi chnh trn cy c chua l:
175
1. Tomato bushy stunt satellite RNA Satellite bnh ph bin vng n i v cn nhit i. 2. Tomato chlorotic spot virus (TCSV) Bunyaviridae 3. Tomato golden mosaic virus (TGMV) Germiniviridae ch c Brazin 4. Tomato leaf crumple virus (TLCrV) Germiniviridae 5. Tomato mottle virus - Germiniviridae c Bc M. 6. Tomato mosaic virus (ToMV) Tabamovirus phn b rng trn th gii . 7. Tomato pseudo curlytop virus (TPCTV) Germiniviridae ch c Flovida M. 8. Tomato ringspot virus (ToRSV) Comoviridae c nhiu nc - cha c cng b vng ng Nam . 9. Tomato spotted wilt virus (TSWS) Bunyaviridae bnh ph bin trn th gii. 10. Tomato top necrosis virus (ToTNV) Comoviridae ch c M. 11. Tomato vein yellowing virus (TVYV) Rhadoviridae ch c Nht Bn. 12. Tomato yellow leaf curl virus (TYLCV) Germiniviridae phn b rng, c nhiu Vit Nam 13. Tomato yellow mosaic virus (ToYMV) Germiniviridae ch c Brazil v Venezuela. Mt s bnh virus chnh hi c chua ph bin Vit Nam : 4.1. Bnh xon vng l c chua (Tomato yellow leafcurl virus - thuc h Germiniviridae) L bnh hi ph bin cc nc nhit i v Vit Nam. C nhiu tn gi: bnh xon l c chua, xon ngn c chua, xon vng l. Bnh do virus xon vng l (Tomato yellow leaf curl virus - TYLCV) h Germiniviridae gy nn. Virus thng gy ra triu chng xon l, nht l ngn xon rt mnh. L c dng co qup, cy ln thp - mt l thng b khm m vng. Virus c ng knh 20 nm v di 30 nm gia hi tht nh nh bnh qu t. Bnh truyn bng b phn Bemissia tabaci (h Aleyrodidae) theo kiu truyn bn vng (persisstant). Bnh khng truyn bng c hc tip xc. Vit Nam, bnh xut hin trong v c chua sm v v xun h. Ch cn c t 3 - 4 con b phn/cy c th truyn bnh t cy bnh sang cy kho (Nguyn Th, 1968) cy bnh sm tn li khng cho nng sut.
176
4.2. Bnh m ho c chua (Tomato spotted wilt virus - h Bunyaviridae) Bnh thng to ra cc vt cht, vt m vng, ho cy v khm l bin dng l, bin vng gn v c vt cht hnh nhn. Virus c dng hnh cu ng knh 85nm. Bnh truyn nh b tr (b lch) Thrips tabaci, T. setosus, T. parmi.v.v. theo kiu truyn bn vng. Virus m ho c chua Vit Nam c pht hin trn c chua Hocmn (TP. H Ch Minh) nm 1998 (V Triu Mn) v trn thuc l Ty Ninh nm 1998 (Nguyn Ngc Bch, Bi Cch Tuyn). Bin php phng tr: Trng cch ly c chua ging v bo v cy con bng nh mn - c phun thuc dit cn trng thng xuyn. Trng trn rung sn xut cn theo di pht hin v loi b thng xuyn cy bnh kt hp d tnh s xut hin ca cn trng phun thuc phng tr bnh - s hn ch bnh hi mc thp. Cn ch bo v sn phm qu c chua khng b nhim c do phun thuc. Bo v mi trng. Vn dng cc bin php phng tr tu thuc iu kin sinh thi v din bin ca bnh. 4.3. Bnh khm l c chua (Tomato mosaic virus - ToMV) Virus ToMV phn b cc vng trng c chua trn ton th gii, gy thit hi hu ht cc ging c chua thng mi trn ng rung v c th gim sn lng ti 25%. Ngoi ra, sn xut c chua trong nh knh trn th gii b thit hi do virus ToMV gy ra khong 20%, nhng virus tr nn t quan trng hn khi p dng ch phng bnh bng bin php canh tc. Triu chng bnh: Virus ToMV c th gy hi trn hu ht cc cy trng thuc h c, c bit c th gy thnh dch trn cy c chua (Lycopersicon esculentum). Triu chng bnh chu nh hng ln ca nhit , di ngy, cng chiu sng, tui cy, c ca virus v phng thc trng (Hollings v Huttinga, 1976). Ma h, cy c chua b nhim bnh vi triu chng l nhng m vng sng trn l v qu, thng gy kh qu nu qu b nhim bnh giai on ang pht trin. Ngoi ra, cy b nhim ToMV cn c triu chng cc sc cht hoi trn thn, cung, l v qu, ma ng qu thng b thi. Cy t (Capsicum annuum) c sc khng vi ToMV. Tuy nhin, trong nhng iu kin canh tc hp, trng t sau trng cy c chua b nhim do ngun virus ToMV trong t th cy t vn b nhim bnh. Cy t b nhim ToMV thng gy thi l v ng gn kh ho v rng l. Khi nch l mc ra cc chi non th n cng mang n nhng triu chng in hnh ny. Trn cy thuc l (Nicotiana tabacum) v cy khoai ty (Solanum tuberosum) virus ToMV gy m l v rng l, thi thn, cy ci cc.
177
Trn cy rau mui (Chenopodium murel), ToMV l nguyn nhn ca s rng l, ci cc, cht hoi (Bald v Paulus, 1963). Nguyn nhn gy bnh: Bnh do virus Tomato mosaic virus (ToMV) gy ra, thuc nhm Tabamovirus (Ng Bch Ho, 2002). Virus ToMV c dng hnh gy, kch thc 300 x 1,8 nm. Axt nucleic l ARN. Trong thnh phn ca virus cha 5% axit nucleic, 95% protein. B gen bao gm ARN, si n di thng. Thnh phn axit nucleic 23% G, 28% A, 19% C, 30% U. Ngng nhit mt hot tnh (Q10) t 85 900C. Ngng pha long (DEP): 10-5 10-7. Thi gian sng in vitro trong dch cy bnh (LIV): 500 ngy. Trong tn d cy c chua, virus ToMV c th tn ti 24 nm nhit phng (t0 = 20 C). Cng nhit phng, virus c kh nng sng v gy bnh sau vi thng, thm ch nhit t 0 20C virus vn c kh nng sng. Khi nhit xung di 200C, virus ToMV i vo dng tim n v khi hot ng tr li th c tnh ca chng hn hn cc virus c (Rast, 1975). i vi nhng virus tn ti trn ht th kh nng sng ca chng c th ln n 9 nm. Trong dch cy thuc l (Nicotiana clvelandii), ngng pha long ca virus c th ln ti 2 x 10-7.
0
Cc chng virus ToMV bao gm: Tomato aucuba mosaic virus (Benlep, 1923); Tomato enation mosaic virus (Ainsth, 1937). Ti i Loan, ngi ta pht hin ra 3 chng virus ToMV l 0, 1, 2 gy hi trn c chua vo nhng nm 1980, 1982 (S.K. Green, L.H. Wang). Ba chng virus ny mang cc gen khc nhau. ToMV c phm vi k ch rt rng gy hi trn 127 loi thuc 23 h thc vt (Edward v Christie, 1997). Theo Maitlin (1984), c trn 9 h thc vt mn cm vi ToMV. S truyn lan ca virus ToMV: virus ToMV khng lan truyn qua cn trng mi gii m ch yu lan truyn qua tip xc c hc t cy, t, gc ghp, cnh ghp, dng c gieo trng b nhim ToMV. - S lan truyn qua tip xc c hc: virus ToMV lan truyn c gii dch cy bnh ch bm dnh bn ngoi cn trng, ng vt nh, chim v quan trng nht l trong qu trnh canh tc, tay, qun o, dng c nhim virus. Virus ToMV tn ti trong dch cy, do qu trnh truyn lan thun li hn. Virus c th tn ti trn tn d thc vt trong t, do cy kho trng trn t b nhim bnh c th b nhim do cc vt thng hoc do r cy tn thng. Ngun nc ti b nhim virus ToMV cng m rng phm vi lan truyn. - S truyn lan qua ht ging: ht ca cc qu khc nhau th mc nhim khc nhau v c s bin i ln, khong 50% s ht thng xuyn b nhim bnh nhng c khi con s ny ln n 94%. Ngun virus tn ti trn ht ging chnh l ngun ly nhim quan trng cho v sau. Virus ToMV ch yu tn ti trn v ht v lan truyn c hc t cy m sang cy con nhng bng cy con em i trng. i khi, ngi ta cng tm thy virus ToMV trong ni nh nhng ToMV khng nm trong phi ca ht b nhim.
178
- S truyn lan qua cy t hng: cc chng virus gy hin tng khm xanh hoc khm vng c th lan truyn nh cy t hng. Hin tng truyn lan qua dy t hng thng xy ra vo ma ng, cn vo ma h th khng xy ra (Schmehze, 1956). Bin php phng tr: - Chn ging chng bnh, ging sch bnh. Kim tra cc l ht ging trc khi gieo trng. - V sinh ng rung, nh b v tiu hu cy bnh trn vn m v trn ng rung. Kh trng cc dng c thu hi v hn ch gy cc vt thng cho cy trong qu trnh chm sc. 5. BNH VIRUS HI KHOAI TY Virus khoai ty gy thit hi rt ln cho khoai ty trn th gii. Bnh thng do mt tp on cc virus gy hi trn cng mt cy bnh. V vy, triu chng trn rung sn xut rt kh phn bit chnh xc do mt bnh hi. C th nu tn mt s bnh virus ch yu hi khoai ty l: 1 Virus A khoai ty (Potato virus A - PVA) Potyviridae ph bin khp th gii. 2 Virus khm Aucuba (Potato Aucuba mosaic virus - PAMV) Potexvirus ph bin khp th gii. 3 Virus m nhn en (Potato blaek ringspot virus - PBRSV) Comoviridae chu M. 4 Virus cun l khoai ty (Potato leafroll virus - PLRV) Luteoviridae ph bin khp th gii. 5 Virus M khoai ty (Potato virus M - PVM) Carlavirus ph bin khp th gii. 6 Bnh qut ngn khoai ty (Potato moptop virus - PMTV) Pomovirus c i Loan, Trung Quc. 7 8 9 10 11 12 Virus S khoai ty (Potato virus S - PVS) Carlavirus ph bin khp th gii. Virus T khoai ty (Potato virus T - PVT) Trichovirus ph bin chu M. Virus U khoai ty (Potato virus U - PVU) Comoviridae ch c Peru. Virus V khoai ty (Potato virus V - PVV) Potyviridae c Php, H Lan, Peru. Virus X khoai ty (Potato virus X - PVX) Potexvirus ph bin khp th gii. Virus Y khoai ty (Potato virus Y - PVY) Potyviridae ph bin khp th gii.
13 Bnh vng ln khoai ty (Potato yellow dwarf virus - PYDV) Rhadoviridae ch c Bc M v Canada. 14 Virus khm vng khoai ty (Potato yellow mosaic virus - PYMV) Germiniviridae ch c Venezuela v nhiu bnh khc.
179
Triu chng bnh: Triu chng ch yu ca bnh l gy nn hin tng khm l c non v l bnh t. Hoc triu chng nhn l, khm l, ln cy. Bin vng cun l ngn v l gc. Triu chng bnh d mt (n bnh) khi nhit cao v khi cy gi. Cc bnh virus hi khoai ty c mt s lng rt ln. Theo Martin (1968) c ti 33 loi virus gy bnh cho khoai ty cha k n chng loi ca chng. Thit hi ca bnh c th t 10 - 80% nng sut tu theo ging khoai ty, iu kin sinh thi ca rung v s nhim bnh c ging v mt cn trng mi gii truyn bnh. Nguyn nhn gy bnh: Cc nguyn nhn chnh gy ra bnh virus khoai ty Vit Nam c xc nh ti trng i hc Nng nghip I H Ni (V Triu Mn v ctv, 1973 - 1985) gm 7 virus hi chnh sau: virus Y, virus A, virus X, virus S, virus M, virus cun l (PLRV) v virus khm Aucuba. Nhng c im chnh ca cc nguyn nhn gy bnh virus khoai ty TT Tn virus Hnh dng Kiu lan truyn Cc ch tiu chng chu kch thc C hc Cn trng Q10 Ngng Thi gian tn pha long ti trong git dch 0 -2 -3 1 PVY Si mm Bnh T t 48 - 72h 55 - 60 C 10 - 10 Potyvirus 720x11 nm thng (kiu khng bn vng) 2 PVA Si mm 12 - 18h Bnh Rt tt 41 - 520C 10-1 - 10-2 Potyvirus 730 x 11 thng (kiu khng nm bn vng) 3 PVX Si mm Rt Khng truyn 65 - 700C 10-5 - 10-3 Vi tun n Potexvirus 650 x 12 mnh 1 nm 200C nm trong Glycerine 65 - 710C 10-2 - 10-3 4 PVM Si mm Bnh T t Vi ngy Carlavirus 650x12 nm thng (kiu khng bn vng) 5 PVS Si mm Bnh Rt tt 55 - 600C 10-3 2 - 4 ngy Carlavirus 650x12 nm thng (kiu khng bn vng) 6 PLRV Hnh cu Khng Rt tt 70 - 800C 10-4 Mt ngy Luteovirus 24 nm truyn 7 PAMV Si mm Bnh T t 65 - 700C 10-5 - 10-6 30 - 60 ngy Potexvirus 580 x 11 thng (kiu khng nm bn vng)
180
Tr virus X (PVX) ch truyn bng c hc tip xc, khng truyn bng cn trng. Virus cun l (PLRV) ch truyn bng cn trng, khng truyn bng c hc, tip xc. Tt c cc virus khoai ty khc c thng k trn bng s liu ny bnh thng u c th truyn bng c hc nhng thun li nht l truyn bng cn trng mi gii. Theo thng k c ti 60 loi rp thuc h rp mui (Aphididae) c th truyn virus gy bnh. in hnh l rp o Myzus persicae Sulz v nhiu loi rp khc. Ring virus cun l thng truyn bn vng (persistant) cn li cc virus khc u truyn theo kiu khng bn vng (non persistant) Bin php phng tr: Phng tr bnh virus khoai ty cn lu bnh thng truyn qua c n i sau, hoc ngun bnh c gi trn k ch di hay cy cng h sng gn rung khoai ty. Do vy, vic phng tr bnh cn thc hin nh sau: - Xy dng h thng sn xut c ging khoai ly sch bnh thng qua cch ly, tng h s nhn qua nui cy m v sn xut c nh, kim tra bnh bng phng php ELISA. - Sn xut ging cp 2, 3 trn vng cch ly a hnh thng xuyn nh b cy bnh (ch cn cch ly xa 5 - 15km) c a hnh nh lng mc, i ni che chn. - Dit rp v chn ma t rp trng cy khoai ty ging d tnh sn xut hiu qu rp bng by chu mu vng. 6. BNH KHM L DA CHUT (Cucumber mosaic virus - CMV) Bromoviridae. Phn b a l: Bnh c cng b u tin vo nm 1916. Hin nay, bnh ph bin khp ni trn th gii. Bnh gy hi trn nhiu loi cy trng v lm gim nng sut, cht lng nng sn. nc ta, bnh gy mnh trn nhiu cy trng quan trng nh cc cy trng h bu b, h c, h u, chui cy dc liu v nhiu loi hoa v cy cnh. 6.1. Triu chng bnh Trn cy da chut v cc cy thuc h bu b, bnh thng th hin r trn cc l non nhng vt khm loang l, xanh m v xanh vng xen k nhau, l cy thng b bin dng, phin l g gh, bnh nng l nh hp co qup. Qu b bnh thng nh v bin dng, trn v qu c cc vt m xanh m v xanh nht loang l. Trn cy c chua nhim virus CMV l cy bnh thng bin dng, thu l co li, ch cn li ng gn l, cy nhim bnh thp ln, hoa bin dng. Cy con nhim bnh thng khng c kh nng hnh thnh qu, nu b nhim bnh mun cy c th ra qu nhng qu nh bin dng, c mu nht nht. Trn cy t nhim virus CMV, l thng c cc vt m vng sng v cc vt cht hoi. Thn cnh c cc vt en mng nc, c th nt v d dng. Hoa bin dng v bt dc. Qu nh, bin dng v c cc vt cht m vng sng trn b mt qu. Trn cy c tm, c pho nhim bnh l thng xut hin cc vt khm vng loang l, l nh v bin dng. Bnh nng l b khm v nhn c vt cht hoi. Hoa bt dc.
181
Trn cy chui: mt loi gy chng sc vng trn cc l gi, thng chy gn t gia mp l. Sc c th lin tc hoc c th t qung. Loi th hai gy khm km theo cc vt m vng khng u n. Nhng trng hp cy b bnh nng c th xut hin cc im cht thi khp thn gi. Nu b nhim nh cy c th hi phc nhng chi non c biu hin khm nh. Cy chui nui cy m t b nhim virus CMV, trng hp c bit nu nhim triu chng c th xut hin sau 6 - 12 tun khi cy c chuyn ra t. Cy b nhim bnh thng xut hin cc m cht hoi, khm xanh m hoc nhn l nh. Virus CMV cn gy hin tng khm l cn ty, cht li c ci ng,...... 6.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh do virus khm l da chut Cucumber mosaic virus (CMV) gy ra. Virus thuc nhm Cucumovirus, l loi virus hnh cu, ng knh 28 nm, c cu trc phn t ARN, trng lng phn t l 5,0-6,7.106. Virus khng bn vng trong dch cy bnh sau mt vi ngy nhit phng, virus chng chu c nhit 700C trong thi gian 10 pht. Virus truyn qua tip xc c hc v d dng lan truyn bi hng lot cc loi rp mui theo kiu khng bn vng. C khong 60 loi rp truyn virus CMV, mt s loi rp chnh l rp bng Aphis gossypii Glover, rp o Myzus persicae Sulz, rp ng Rhopalosiphum maydis Fitch thuc h Aphididae, Trong s , rp bng l quan trng nht. Virus c th truyn qua ht ging ca mt s loi c v loi t hng Cuscuta. Virus c phm vi k ch rng, gy hi trn 800 loi thuc 85 h thc vt. S biu hin triu chng ph thuc vo cc chng virus v cy k ch. Cy ch th ca virus CMV: theo Hill, 1984 khi ly nhim virus CMV cc cy ch th th hin cc triu chng sau: + Chenopodium amaranticolor v Cucurbita moschata: to ra vt cht m cc b + Lycopersicon esculentum: l khm nng bin dng mt thu l dng dng x + Cucumis sativus: nhim h thng v gy ln cy. + Nicotianae glutinosa: triu chng bnh th hin a dng tu thuc vo chng virus. Nhiu chng gy vng gn l v khm. + Vigna unguiculata: vt bnh nu trn l. Mt s chng nhim h thng v to khm trung bnh. Cy nhn nng virus CMV: N. glutinosa, N. tabacum. Chng CMV: Rt nhiu chng CMV c xc nh qua k ch, triu chng, qua mi quan h huyt thanh v k thut lai DNA, bao gm cc chng: Y, M, S, Q. 6.3. c im pht sinh, pht trin bnh Virus CMV c th gy hi t giai on cy con cho n khi cy ra hoa, hnh thnh qu. Giai on cy cn non, bn m nhiu, bn khng cn i thng mn cm vi bnh. Bnh pht trin mnh nhit khong 20-220C, cy trng trong iu kin nh sng yu, mt dy, chm sc km thng mn cm vi bnh. Bnh ly lan mnh trong v ng xun.
182
6.4. Phng tr bnh C th dng bin php phng tr tng hp i vi bnh: nh b cy bnh, trng cy kho sch bnh t ngun nui cy m v x l nhit trong qu trnh nui cy m c th hn ch c virus gy bnh. V sinh ng rung, thng xuyn nh b cy bnh v phun thuc tr rp mui hn ch s ly lan ca bnh. Kh trng dng c thu hi, hn ch gy cc vt thng sy st cho cy trong qu trnh chm sc. C th s dng phng php khng cho bng cch s dng nhng chng nhc c ch gy triu chng nh, khng nh hng n nng sut cy ly bnh cho cy khe. 7. BNH KHM THNG CY U (Bean common mosaic virus - BCMV) Potyviridae: Virus cn c tn gi khc l: Bean common mosaic potyvirus, Bean mosaic virus, Bean virus 1, Bean western mosaic virus, Phaseolus virus 1, Mungbean mosaic virus, Common bean mosaic virus Martyn, 1968. Phn b: BCMV gy hi khp cc vng no trng u trn th gii, c bit l cc vng trng u thuc cc nc c kh hu n i, cn nhit i v nhit i. 7.1. Triu chng bnh Triu chng bnh th hin ch yu trn l cy bnh. Triu chng bnh c th xut hin ngay sau khi cy u mi ny mm. L s b nhim bnh th hin triu chng l b co li, hai mp l thng cp xung v un cong. Trn l tht c nhiu dng triu chng nh khm xanh nht v xanh m, cun l, l b d dng hoc c nhng chm mu vng. L cy bnh thng b bin dng. Sinh trng ca cy gim, mt s trng hp lm cht hoi mch dn v cy b cht nu nhim t giai on cn non. 7.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh, pht trin bnh Bnh khm thng cy u l do Bean common mosaic virus (BCMV) Potyviridae gy ra. Hnh thi v c tnh chng chu: Virus gy bnh c dng si mm, kch thc 750 x15 nm, nhit mt hot tnh (Q10) t 50 - 650C, ngng pha long t 10-3-10-4, thi gian tn ti trong git dch nhit phng 1- 4 ngy. Kh nng lan truyn: Virus gy bnh c th truyn qua 11 loi rp (Zanmeyer v Kearns, 1936) theo kiu khng bn vng (non persistant). Ngoi ra, virus gy bnh cn truyn qua tip xc c hc, qua ht ging v qua ht phn. T l truyn qua ht ging c th ln ti trn 20%. Phm vi k ch: Ph k ch ca BCMV tng i hp, ch yu gy hi trn u , ngoi ra cn gy hi trn mt s loi c di. Trong t nhin BCMV ch yu c tm thy trn loi Phaseolus, c bit l Phaseolus vulgaris (Zanmeyer, 1951 v Drijfhout, 1978).
183
Theo Quant (1961) c phn lp c 43 loi u , cy rau mui (Chenopodium quinoa, C. amaranticolor), thuc l (Nicotianae clevenlandii, N. benthamiana), cc bch nht (Gomphrena globosa) v c c dc (Datura stramonium). Bnh pht trin mnh trn cc cy u rau trng vo v ng xun, vo thi k cc loi rp mui pht trin mnh trn ng rung 7.3. Bin php phng tr Do virus k sinh ni bo v nhim h thng, nn vic phng tr trc tip bng cc bin php ho hc, c gii ... l kh thc hin. V vy, phng tr bnh virus BCMV cn ch cc vn sau: - Kim tra sc kho ht ging trc khi gieo. y l bin php phng tr bnh virus c hiu qu nht trong cng tc bo v thc vt, bng cch loi b ht bnh trc khi gieo trng, khng thu ht ging trn cy bnh, chn ht ging kho trc khi gieo trng v trong qu trnh trng cn loi b cy bnh. - X l ht ging trc khi gieo: dng phng php x l nhit dng nhit 34 350C t vi pht n vi gi. - Phng tr cn trng mi gii: do virus truyn lan trn ng rung qua cc cn trng mi gii nn cn khng ch mt cc cn trng mi gii mc ph hp bng cc bin php ho hc,sinh hc, canh tc...l ht sc quan trng. - Chn to ging chng chu: theo Tserncova (1981) th tnh khng virus ca cc ging rt khc nhau, c nhng trng hp trong cy c virus tn ti nhng cy vn khng biu hin bnh, khng gy hi ln n nng sut v phm cht cy trng. - Bin php canh tc: lun canh cy trng khc h v trng xen c tc dng ct t ngun bnh, tng tnh a dng sinh hc ng rung, tng mt cc loi thin ch, gim lng cn trng mi gii, lm cn tr s ly lan virus. - S dng tnh khng cho bng cc chng virus nhc c.
184
Chng IX BNH VIRUS HI CY N QU V CY CNG NGHIP
1. BNH VIRUS HI CAM CHANH Nhm cc bnh virus v Phytoplasma hi cam chanh c ti hn 50 bnh khc nhau. Thit hi ca bnh tr nn rt nng n trn cc vn cam, chanh. Lm cho nng sut v phm cht cam, chanh, bi gim i r rt, cht lng qu thp mt gi tr hng ho. Mt s bnh ph bin cam, chanh nh: 1 2 Citrus leaf rugose virus (CLRV) Bromoviridae c California (M) v Australia. Citrus leprosis virus (CiLV) Rhabdoviridae c Achentina, Brazil.
3 Citrus tatter leaf virus (CTFV) Capillovirus c nhiu nc nhng khng c thng tin v bnh ny khu vc ng Nam , si di 650 x 19mm. 4 5 Citrus tristeza virus (CTV) Closteroviridae phn b rng trn th gii. Citrus variegation virus (CVV) Bromoviridae phn b rng trn th gii. Virus tristeza hi cam, chanh (Citrus tristeza virus - CTV) Closteroviridae Citrus tristeza virus (CTV) c pht hin o Java (Indonesia) t nm 1928, sau vi nm l Achentina, Brazin, cng pht hin ra bnh ny. Bnh lm tn li hng triu cy cam v lm nh hng ln n ngh trng cam nhng nc ny. Cc tc gi Menghini, Fawcett v Wallace cng b cc ti liu u tin v bnh t nm 1939 - 1946. n nm 1964, Kitayama v cng s xc nh bnh do virus c dng si di phn b trong b mch phloem ca cy bnh. Bnh virus tristeza rt ph bin cc vng trng cam a Trung Hi, Ty Ban Nha, min nam nc Php, Bc Phi. Chng cng cn l nguyn nhn e do cc vng sn xut cam khc Florida, California (Hoa K), Achentina, Brazin v cc nc Nam M. Bnh ph bin Trung Quc, n , Indonesia, Malaysia, Thi Lan, Philippines, Australia v bn o ng Dng trong c Vit Nam. Triu chng bnh: Virus tristeza thng lm cho l cam mt mu xanh ti bnh thng, khng lng bng v c mu xanh xm hay nht mu. C ging khi mc bnh, l gim hn lng dip lc chuyn sang mu vng nht, l nh, hi cong, dy v ng thng. Sau mt thi gian b bnh, cam b rng l, ton b cy ci cc.
185
Ta c th quan st thy cc vt lm trn thn (Stempitting) v cnh. Cy cam b bnh thng sm c qu, song khi bnh pht trin nng, cy tn li dn th qu hay b rng non, v qu vng xanh, nc qu nht. Nu quan st phn gc thn v phn st mt t thy r t ca cy bnh thng b thi mc. Cy sinh trng mnh vo v xun h nn bnh t pht trin song sang v h thu bnh pht trin lu lan mnh v biu hin triu chng r rt. Nguyn nhn gy bnh: Virus tristeza l virus c hnh si mm, rt di, kch thc 2000 x 12nm. Virus c nhiu chng loi c tnh c rt khc nhau. Virus c chng nhc c ph bin vng ng Nam chu (H.J. Su). Chng tristeza pht hin Thi Lan c c cao. Chng tristeza hi trn cy cam ngt v cam chua t c hi hn (Seedling yellow strain); mt s chng khc c c cao hn thng gy hin tng li vng cam nh Sweet organe stempiting strain v Pummetlc stemputting strain. Cam Seville l ging b tn ph nhanh chng. Bnh c truyn bi loi rp nh Toxoptera citricidus (Meenghini, 1946), Aphis citricola, Aphis spiraecola, Toxoptera auramu, mi gii c thnh phn bin ng tu tng vng. Virus khng truyn qua ht ging nhng c th truyn qua hom ging, cnh chit, mt ghp. Vit Nam, t 1970 - 1993 pht hin bnh bng cy ch th (V Khc Nhng, H Minh Trung, Ng c Vng) v cng chp c nh virus trn knh hin vi in t (Nguyn Vn Mn, Phm Qu Hip, 1982). Chp nh bng hin vi in t mu virus (thu nhp cc tnh pha Nam v pha Bc Vit Nam), th ELISA cc mu cam nhim bnh, v.v u pht hin virus vi t l nhim rt cao trn mu cam bnh ca Cn Th, ng Nai, Th Du Mt, Qung Ngi, H Ni, H Ty, Thi Nguyn, Ngh An, Qung Ninh, v.v (V Triu Mn, Nguyn Kim Giao v ctv, 1988; 1994). Vi t l nhim tristeza t 10 n 100% s mu phn tch, ph bin l t 20 - 50%. Cam nhp ni t nc ngoi cng c t l nhim tng t sau mt thi gian trng. Bin php phng tr: Ngi ta nghin cu s dng ging chng bnh v chu bnh ngn cn bnh trn lan. Dng cc phng php dit m gii truyn bnh v chn lc, bo v cho v sinh trn rung. Hin nay ngi ta v ang s dng phng php nhn cy sch bnh bng vi ghp to ra s lng ln cy kho tr bnh hi. 2. BNH CHM NGN CHUI (Banana bunchy top virus - BBTV) Nanovirus. Bnh u tin c ghi nhn Fiji nm 1889. Hin nay, bnh phn b khp chu , chu Phi, chu i dng, cha thy bnh c cng b Nam M, Trung M. Valiki
186
(1969) pht hin bnh ny Nam Vit Nam, Lo v Cmpuchia. Bnh ph bin cc nc chu khc nh n , Philippines, Trung Quc, i Loan, Indonesia, Srilanka, Lo v Pakistan. y l bnh c coi l nguy him nht trong cc bnh virus hi chui khu vc chu - Thi Bnh Dng. Pakistan, theo thng k c ti 55% din tch trng chui b ph hu t nm 1990 - 1992. Theo Mehta (1964), thit hi hng nm n l khong 40 triu Rupi. 2.1.Triu chng bnh: Cy b nhim bnh thng xut hin nhng sc ngn mu xanh m trn phin l sau lan ti cung l v gn l. Cc l sau ngn li, phin l nh, hp dng ng tp trung phn ngn lm ngn chui chn li. Cy ngng sinh trng, ci cc, l bnh th cng, gin d gy. Ph thuc vo mc v giai on nhim bnh qu c th hnh thnh qu hoc khng. H thng r pht trin km, triu chng bn trong th hin rt r do cc t bo sc t pht trin nhu m xung quanh mch dn, s pht trin ca b si b c ch. Mt s cy b cht thi do s ngm ng ca dch cy bnh v do s hu hoi ca mch dn biu hin khong 2 thng sau trng. Trn cy chui nui cy m, triu chng ban u l mt vi vt m ti cung l non nht, sau triu chng xut hin nhng l tip theo t thnh sc mu xanh m. Mp l bin vng v nh hp, gn l, phin l xut hin sc xanh ti, l dng ng, b li. Cy ngng sinh trng v l di c th ri khi thn gi. 2.2. Nguyn nhn gy bnh - c im pht sinh, pht trin bnh: Bnh do Banana bunchytop virus (BBTV) gy ra. Virus BBTV thuc nhm Nanovirus, virus c dng hnh cu, ng knh ca virus l 18 - 20 nm, axit nucleic l ADN. S lan truyn: Bnh khng truyn bng phng thc tip xc c hc nhng truyn qua rp chui Pentalonia nigronervosa theo phng thc na bn vng. Rp chui thng tp trung quanh thn gi pha di b l v thn gi ca chi non. Khi mt ln chng tp trung quanh tm l v cung l. Cy k ch ca rp chui l Musa spp., Alpina, Heliconia, Colocasia spp., Palisota. Rp chui phn b khp cc vng cn nhit i v cn nhit, rp pht trin mnh trong ma c m cao. Qung ng (Trung Quc), rp chui c 4 la trong nm (Yang, 1989). Virus c truyn bng rp trong vng 1,5 - 2h v c duy tr trong c th rp ti 12 ngy. Rp c th b nhim virus sau khi nui trn cy bnh t vi gi n 2 ngy. Khong nhit thch hp cho s lan truyn bnh l t 16 - 270C. Di 160C kh nng truyn bnh rt hn ch. Bnh truyn d dng qua cy m. Triu chng bnh sau khi truyn xut hin t 3 tun n vi thng tu thuc vo iu kin ngoi cnh. Cc chng ca virus: virus BBTV c 3 chng: - Chng S -1: chng ny mnh, th hin triu chng bnh r v in hnh - Chng M -1: chng nh, kch thch triu chng nh ch th hin cc sc ngn xanh m cung l. - Chng M - 2: chng ny nh, khng th hin r triu chng.
187
Ngi ta tm c cc isolate khc nhau t nhng mu bnh thu thp chu nh k thut PCR. Phm vi k ch: Virus BBTV ch gy nhim trn cc ging chui Musa spp. Virus c th gy bnh trn cy gng di v c th tn ti trn mt s cy k ch khc vi h chui: Alpinia purpurata, Colocasia esculenta, Canna indica v Hedychium coronarium di dng n. Ti Philippnes, cc ging chui mn cm vi bnh phn ln thuc nhm genom AA. AAA. Cc ging Bunggaosian (AAB), Poldol (ABB), Katali (ABB), Tiparo (ABBB), Abuhon (BB) v Turangkog (BBB) chng chu bnh. Chui trng trong iu kin chm sc tt, mt hp l t b nhim bnh hn trng trn t bc mu. Bnh hi nng trn ging chui tiu, chui ng. Cc ging chui l, chui ty t b nhim bnh. 2.3. Phng tr bnh: Trng cy kho sch bnh. Nh b cy bnh, dit mi gii truyn bnh l rp chui bng thuc ho hc. Bnh lm gim ng k c do kim dch cht ch. C th hn ch c qua x l nhit chui nui cy m v x l chi nhit 40 - 450C t 30 180 pht c th hn ch c bnh. n , ngi ta s dng t bin gen to ra nhng dng chng chu virus BBTV. 3. BNH KHM SC L CHUI (Banana streak virus - BSV) Colimoviridae. Bnh c m t u tin chu Phi (1974) trn ging chui Poyo. Bnh c pht hin trn nhiu vng sn xut chui chu Phi, chu M, chu c v cc nc chu nh Trung Quc, n , Malaysia, Philippines. Bnh c th gy thit hi n nng sut khi b nhim mt s chng c c tnh cao. 3.1. Triu chng bnh: Triu chng bnh ph thuc vo cc chng v ging chui. Phn ln th hin trn phin l, vt khm sng gn nh thng l. Sau vt bnh chuyn sang mu nu en, mt s chng gy hin tng thi ngn, thn, qu nh, bin dng. 3.2. Nguyn nhn gy bnh: Bnh do Banana streak virus (BSV) thuc h Colimoviridae gy ra. Virus BSV c hnh gy, kch thc 120 - 150 x 30 nm (mt s isolate c th di n 1500 nm). Virus BSV c si DNA kp, kch thc khong 7,4kb. Lan truyn: Bnh khng truyn qua tip xc c hc. Virus BSV truyn theo kiu na bn vng qua rp cam chanh Planococus citri v rp ma. Bnh c th truyn qua chi v nhn ging v tnh. Tch virus gy bnh: Virus BSV c mc phn ng huyt thanh a dng i vi cc chng khc nhau. Mt s chng khng c mi quan h trong phn ng huyt thanh.
188
Phm vi k ch: Phm vi k ch ca virus BSV l cy ma Saccharum officinarum, chui si (AAB) v cy Cana edulis. 3.3. Phng tr bnh: Phng tr bnh kh khn do virus c s a dng v phn ng huyt thanh v virus c th truyn qua nui cy m. Cn tin hnh nh b cy bnh, dng ging sch bnh hn ch bnh ly lan v phng tr cn trng mi gii. 4. BNH VIRUS HI CY U Bnh virus hi u l nguyn nhn gy bnh c tc hi ln nht trn cy u Vit Nam v nhiu nc nhit i khc trn th gii. Trn th gii, cc tc gi Jensen (1949), Conover (1962 - 1964), Debokx (1965), Zettler Edwarson v Purcifull (1968) tm ra nguyn nhn gy bnh hi virus ch yu c xc nh trn u l: Virus m hnh nhn (Papaya ringspot virus - PRSV) Potyviridae ph bin nhiu vng trn th gii. Virus khm l (Papaya mosaic virus - PaMV) Potexvirus ph bin Nam v Bc M. 4.1. Bnh virus m hnh nhn hi u (Papaya ringspot virus - PRSV) Potyviridae: Bnh thng to dng khm l mnh trn l non v l bnh t, trn l v qu khi bnh pht trin mnh thng to ra cc m cht hnh nhn trn l v qu u trong trng hp ny l non thng b mt thu l, ch cn b gn l co qup d dng. Vi hin tng khm l nng. Qu u nh, thn v qu thng c hin tng chy nha bn trong thm xanh li khi cy b bnh nng. Virus thuc nhm Potyvirus c kch thc di x ng knh 760 - 800nm x 12nm. Virus c th truyn bnh d dng bng c hc, tip xc truyn bnh rt nhanh bng cn trng h rp mui (Aphididae) theo kiu khng bn vng (non persistant). Bnh ly lan mnh nht lc cy u mi ln ti 6 thng tui. Loi rp o Myzus persicae Sulz. (Jensen, 1949; Conover, 1964 v Zettler cng ctv, 1968). Rp bng Aphis gossypii cng l loi truyn bnh nguy him th hai sau rp o. Bnh virus u c pht hin Vit Nam t nm 1975 - 1977 (V Triu Mn Ng c Vng). Ti nm 1998 cc tc gi: James. L. Dale, H Vit Cng, V Triu Mn xc nh virus hi cy u gy bnh m hnh nhn nc ta gy hi trn din tch rng Vit Nam. Nhm chng: Virus c hai nhm: chng P nhim trn u v cc cy h bu b nh b , mp, mp ng, da chut. Cc loi da v rt nhiu cy cng h.
189
Nhm chng W ch nhim mt s cy h bu b, khng nhim trn cy u . 4.2. Bnh khm l u [Papaya mosaic virus - PaMV] Bnh ch gy ra hin tng khm (mosaic) l cy, l hu nh khng b bin dng. Nu bnh nng, l c th nh li, cy b bnh qu nh, chm qu thng c mt s qu chy nha sm, thm xanh thnh vt dc. Cnh v thn c nhiu vt thm chy dc theo chiu di ca thn, cnh. Virus khm l truyn bng tip xc c hc, khng truyn bng cn trng. Trn knh hin vi in t thy virus c hnh si, kch thc 535 x 11 nm. Phng tr bnh virus hi u : - Cn to ging chng bnh bng phng php chuyn gen (transgenic plant) l phng php hin t hiu qu cao nht. Hoc trng cc ging chu bnh Conover Florida - M, 1978. - C th xy dng quy trnh trng ngn (18 thng) kt hp chn lc v sinh nh b cy bnh v dit mi gii bng nhiu phng php - hn ch s ly lan qu nhanh ca bnh. Trn ng rung, bnh c th ly bng hai cch: ly tip xc c hc v ly bng cn trng mi gii. Cc loi rp h Aphididae l nhng rp c kh nng truyn virus m hnh nhn. Nhng loi rp ny hu nh ch thy chng xut hin, ngh trn cy u , tr mt vi trng hp mi tm thy rp bng (Aphis gossypii) sng v sinh sn trn cy u . Virus truyn bnh theo phng thc truyn khng bn vng (non persistant) qua c th cn trng. Bnh ly lan nhanh nht l cc cy t 1 - 6 thng tui. c bit, lc cy t 5 - 6 thng tui. Cha c ging u no chng c bnh. Tuy nhin, Conover v cng tc vin trng i hc Tng hp bang Florida (M) chn ra ging u c kh nng chu bnh cao, nng sut v phm cht kh n nh. Vit Nam, qua th nghim ca Phng virus thc vt Trng HNN 1 v cng tc vin thy ging s 12, Tainung ca i Loan trng ng bng sng Hng c t l nhim bnh thp hn. 5. BNH KHM L U TNG (Soybean mosaic virus - SMV) Potyviridae: Bnh c pht hin nm 1900 ti M. Hin nay, bnh ph bin trn cc vng trng u tng trn th gii v nc ta. Bnh gy hi nghim trng nhiu vng trng u tng trn th gii. Thit hi v nng sut c th ln n 50%, c bit c th ln ti 90%. Bnh c th truyn qua ht ging lm gim cht lng ht ging. 5.1. Triu chng bnh:
190
Triu chng bnh thay i ph thuc vo ging, giai on sinh trng ca cy v iu kin ngoi cnh. Trn l s vt bnh c dng khm, trn l tht triu chng bnh th hin r cc vt xanh m v xanh nht xen k nhau, l cy b nhim bnh thng nhn nheo, mp l cong xung. L b bin dng. i khi trn l bnh xut hin vt xanh m, hoc cc vt cht hoi chy dc theo gn chnh. Cy b nhim bnh ln hn cy kho v thng b chn sm. S lng nt sn trn cy bnh thng gim so vi cy kho nn vai tr c nh m gim, r cy bnh thng b thi en. nhng ging mn cm cy c th b cht. Bnh gy hi trn qu lm qu u b bin mu nu , cong queo ht lp. Ht u tng b nhim bnh c cc vt mu nu hoc mu tm hnh chn chim th hin r trn v. Cy b nhim bnh th hin triu chng r nht nhit 18 - 200C. Di 150C v trn 300C cy thng b mt triu chng. 5.2. Nguyn nhn gy bnh Bnh khm l u tng do Soybean mosaic virus (SMV) gy ra. Virus gy bnh thuc nhm Potyvirus. Virus SMV c hnh si mm khch thc 750 nm x 15 18 nm. Axit nucleic l ARN dng si n, phn t lng 3,25 x 106. Virus sinh ra th vi trong t bo cy bnh, th vi c hnh mi kh hoc hnh chong chng. Thi gian tn ti ca virus trong dch cy bnh l 2-5 ngy, Q10 l 55 - 700C. Khi b chiu tia cc tm virus b mt hot tnh trong 2 gi. pH thch hp l 6. Nhit thch hp virus nhn ln trong t bo cy bnh l 21 - 260C. 5.3. c im pht sinh pht trin bnh Virus gy bnh c th tn ti v lan truyn qua ht ging. Trong ht ging virus c th tn ti c 2 nm. Ngoi ra virus c th lan truyn qua nhiu loi rp mui nh Aphis gossypii, A. cracivora, A. citricola, Rhopalosiphum maydis theo kiu khng bn vng. Virus c phm vi k ch rng, gy hi trn khong 30 loi cy trng c bit l nhng cy h u. Bnh pht trin mnh trn cy u tng trng vo v ng vo giai on cy ra hoa v hnh thnh qu. Bnh gy hi nng trn nhng rung u tng chm sc km, bn nhiu m hoc bn phn khng cn i. 5.4. Bin php phng tr S dng ging chng bnh, ging sch bnh. Ly ging t nhng vng khng b bnh, Chn lc ging, loi b nhng ht ging mang triu chng bnh. Trng xen u tng vi cy trng khng phi l k ch ca rp. Phun thuc ho hc phng tr rp, hoc by rp bng cc by dnh mu vng. C th dng bin php sinh hc, s dng cc chng virus nhc c ly bnh cho cy con, to kh nng khng bnh i vi chng virus gy hi c c tnh cao.
191
6. BNH VIRUS HI LC Cc bnh virus hi lc c pht hin t nhng nm 1960 ti nay. Phn ln cc virus cha ARN, chng gy nn hin tng cy xon, ln bi, ci cc, l bin dng, khm m sc,. lm cho nng sut, phm cht lc gim thp.C th k n vi bnh virus kh ph bin cy lc l: virus m vn l lc (Peanut mottle virus); virus gy ci cc cy lc (Peanut stunt virus); virus ln bi cy lc (Peanut plump virus). Vit Nam, cc bnh virus hi lc kh ph bin v triu chng bnh in hnh thng xut hin cc vng sn xut lc qui m ln nh Ng An, Vnh Phc, Bc Giang, Thanh Ho v mt s tnh min Nam. 6.1. Virus m vn l lc (Peanut mottle virus PMV) Bnh xut hin nhiu ng Phi, min ng Bc Australia, chu (Nht Bn, min Ty Malaysia), Bc v Nam M, ng Nam chu u. Virus gy nhim h thng, m vn v cht hoi cy lc, u , u tng, u H Lan. Trn lc, bnh th hin r trn cc l non to thnh cc vt m dng khm l mu xanh m xen k, cy hi thp ln, mp l c th hi cong ln pha trn, cy t qu. Virus c hnh si mm, kch thc khong 740 750 x 11 ny mmthuc nhm Potyvirus. Virus c th truyn bng dch cy bng tip xc c hc qua vt thng c gii nh. c bit, virus d dng truyn qua rp Aphis cracivora, A. gossypii, Myzus persicae, Rhopalosiphum padi,. bng phng php truyn khng bn vng. Ti ma thu hoch, bnh c th truyn qua ht ging t l thp di 2% s cy bnh, nhng y li l ngun bnh nguy him cho v sau. 6.2. Virus ci cc cy lc (Peanut stunt virus PSV) Trn th gii, bnh virus ny gy hi nghim trng min Bc bang Carolina v bang Virgina, Washington (M). Bnh cn xut hin Nht Bn. Virus gy nn triu chng ci cc, qu b bin dng cy lc, cy ci cc cc loi u, cy ci cc v bin vng mt s ging thuc l. Virus c hnh cu, ng knh 30 ny mm. Virus truyn bnh nh rp Aphis cracivora, A. spiraecola, A. gossypii v rp o Myzus persicae. Phng tr virus hi lc cn ch c bit l c th truyn qua ht ging. V vy, rung ging cn trit loi b cy b bnh ngay t lc mi trng. Ht ging phi ly nhng cy hon ton kho mnh, khng c triu chng bnh. Cn ch cch ly, chn ma t rp truyn bnh v s dng kt hp bin php canh tc v ho hc nhm dit cn trng truyn bnh. Ngoi ra, cn s dng ging chng bnh.
192
Virus hi lc Vit Nam t c cp ti. Tuy vy ti nay, vi cy lc bnh ngy cng tr nn quan trng, c ngha kinh t cao, cn phi c nghin cu v phng tr nht l cc vng lc chuyn canh c din tch rng ln.
7. BNH VIRUS HI MA Virus hi ma gm nhiu bnh, kh ph bin cc vng trng ma trn th gii. Bnh gp phn lm gim hm lng ng, khin cho cy ma mt v tr kinh t trong vic to cc sn phm v ma ng v nhiu sn phm ph khc. C th im mt s bnh virus hi ma ph bin cc vng trng ma th gii: 1. Sugarcane basilliform (thuc nhm Badnavirus) c Cuba, Monaco v M. 2. Sugarcane Fijidisease (thuc nhm Fijivirus) c chu Phi, Australia, qun o Fiji, Papuanew Guinea, Philipines, Thi Lan, Ty Samoa. 3. Sugarcane mosaic (thuc nhm Potyvirus) c khp th gii, c bit Australia. 4. Sugarcane streak (thuc nhm Mono germinivirus) c chu Phi, n , Trung . Trong cc nhm virus trn Sugarcane mosaic virus (SCMV) cn c mt trn cy ng, to mt dng khm l ng rt thng gp v d ln vi bnh do virus khm l ng gy ra. 7.1. Virus khm l ma (Sugarcane mosaic virus - SCMV) ) Potyviridae: SCMV l bnh rt ph bin cc vng trng ma trn th gii, bnh thng to cc dng khm l trn b mt l ma, i lc to ra cc m cht c hnh nhn, cy ma dn chuyn sang dng tn li, l nh hn cy bnh thng v nhiu l sm kh rng. Virus thuc nhm Potyvirus, c hnh si di, mm. Kch thc chiu di x ng knh si l 730 - 755nm x 13nm. Virus truyn bng rp mui trn ma h Aphididae nh cc loi: Dactinotus ambrosiae, Hysteroneura setariae, Rhopalosiphum maydis, Toxoptera graminum. Virus truyn bnh theo kiu khng bn vng (non persistant) vi phm vi k ch l kh rng, gm cc loi cy n t dip k c la Oryza sativa, ng Zea mays. Virus gy thit hi ln cho ma, ng, la.. v rt nhiu cy trng khc. * Phng tr bnh: - Sm loi tr hom c triu chng bnh v loi b trc khi trng ma trn din tch rng - Phun thuc dit rp, bc b nhng b gi, dn c v chm sc ma trnh rp ly truyn virus.
193
7.2. Bnh khm sc (Sugarcane chlorotic streak virus SCSV) Bnh khm sc ma c pht hin nm 1953 trn cc vng trng ma v trn mt s cy trng thuc h Gramineae. Bnh gy hi kh ph bin trn cc vng trng ma thuc chu M, Chu Phi, chu c. chu , s gy hi ca bnh c cng b t nm 1981 ti Trung Quc, sau l Thi Lan, Philippines, Indonesia v Vit Nam. Bnh gy hi trn cc vng trng ma cng nghip. Bnh c th lm gim nng sut t 5 20%. Triu chng bnh: Bnh gy hi vo giai on cy con v cy thi k sinh trng mnh. Triu chng c trn l l cc vt sc mu trng hoc vng km vi cc ng gn sng mp. Cc vt sc thng c chiu rng khong 3 6 mm, c th t qung hoc chy theo chiu di ca l. Cy mi nhim bnh vo giai on u cc vt sc ngn v t qung, vo giai on mun hn thng xut hin cc vt cht hoi. Cy nhim bnh l hp, th cng ri kh cht. Cc lng ma thng ngn li, gim nng sut ng k. Ct dc bn trong thn cy ma thng thy phn gia rut ma cng li v bin mu , phn bn ngoi nht hn. Ma trng nhng vng kh, triu chng bnh c th dng n. Triu chng khm sc trn l d ln vi bnh do vi khun Xanthomonas albilineans. C th phn bit chungs nh c im gn sng ca vt sc do virus. Nguyn nhn gy bnh: Bnh khm sc do Surgacane chlorotic streak virus gy ra. Vic lm sch v tch virus gy bnh cn gp nhiu kh khn. Tuy nhin, ngi ta tm thy axit nucleic ARN dng si kp trong mu bnh. c im pht sinh pht trin: Bnh khng truyn qua tip xc c hc. Bnh truyn lan mnh qua h thng ti tiu v qua nhn ging v tnh. H thng r ca cy ma rt d dng b nhim bnh khi tip xc vi ngun bnh di 1 gi, thi k tim dc l 12 ngy. Nhit vng r 300C v m cao rt thun li cho bnh pht trin. Ngun bnh trong t c th tn ti trong thi gian 9 thng. Bnh gy hi nng cc vng trng ma c m cao, nng, ma nhiu. Virus gy bnh c phm vi k ch rng, gy hi trn nhiu loi cy trng thuc h Gramineae nh loi Panicum maximum, Paspalum paniculatum. Cc loi ma Saccharum oficinarum, S. robustum, S. spontaneum, S. edule mn cm vi bnh. Bin php phng tr: Ci thin h thng ti tiu. Khng thu hoch ma vo lc thi tit m. Dng ging chng bnh, ging sch bnh.. Lun canh cy ma vi cy trng khc h. X l hom ging bng nc nng 500C trong thi gian 20 pht, c th nhng hom ma vo nc nng 500C trong 3 gi hn ch bnh vi khun v virus.
194
8. BNH VIRUS THUC L (Tobacco mosaic virus - TMV) Tobamovirus. Virus TMV c cc tc gi Mayer (1886), Ivanopski (1892), Allard (1914) v Stanley(1935) nghin cu. n nay, ngi ta pht hin ra hn 20 bnh virus hi thuc l trn th gii. Virus thuc l gm nhiu bnh do nhiu virus khc nhau gy nn. Cc dng triu chng xon l, khm l, cun l, cy ln thp xut hin vi t l cao trn nhiu rung sn xut thuc l Vit Nam. Trn th gii nhng nm trc y virus TMV c coi l bnh hi quan trng nht trn cy thuc l; nhng trong nhng nm gn y virus PVY tr thnh mt nguyn nhn gy bnh c tc hi ln M do kh nng truyn bnh nhanh va bng c hc va bng cn trng ca bnh ny. Vit Nam, virus TMV ti nay vn l mt bnh gy hi nng, ngoi TMV cc virus PVX, CMV, PVY, TYLCV v c bit l TSWV tn ph mt vng rng ln Ty Ninh (2001 - 2002) gy thit hi hng my chc t ng Vit Nam trong mt v. Virus TMV (Tabacco mosaic virus) l bnh c pht hin sm Vit Nam (Nguyn Th, 1970). Bnh thng gy triu chng khm l ging nh dng vi d loang l, cy thuc l thng thp xung, l co nh bn hn, nht l l non. Bnh c th mt triu chng nhit thp di 110C v cao trn 360C. Virus c th nhim tt c cc tui cy t cy gieo trong vn m n lc cy trng thnh. Cy bnh sinh trng rt km, nng sut c th gim t 35% n gn 70%, phm cht ca thuc l gim thp. Thit hi ca bnh tu thuc vo ging thuc l, thi v gieo trng v mc bnh hi. Virus gy bnh c hnh gy kch thc chiu di x ng knh 300 x 18nm, l virus cha RNA. Virus TMV c trng lng phn t 49.800.000. Trong nhng trng hp nht nh virus c th hnh thnh tinh th (X th) c 6 cnh trong sut. Cc tinh th c th lin kt vi nhau hay ri rc trong m l, lng ht hay mch dn, c th quan st thy chng bng knh hin vi thng phng i 80 ln. Virus c sc tn ti mnh m trong t nhin vi ngng pha long 10-6, nhit lm mt hot tnh l t 93 - 960C tu theo chng v c thi gian tn ti trong dch cy bnh ti hn 8 nm nu dch ny c x l bng di-ethylether. Virus truyn bnh bng c hc tip xc rt mnh, khng truyn qua cn trng. Thi k tim dc nhit 300C khong 5 ngy, trung bnh l 8 - 14 ngy. Khi nhit thp thi k tim dc c th ko di khong 2 thng. Phm vi k ch ca virus c ti 230 loi cy thuc 32 h. Cc ging thuc l nhim bnh nc ta l C176, Cao Bng, K51M. Ging thuc l t b bnh l ging DVD (nhp ni ca Zimbabwe). Cc ging thuc l di c tnh khng bnh cao. Bin php phng tr: Bnh virus TMV khng truyn qua ht ging nhng c th nm trn v ht ging, tn ti trn tn d cy bnh v nhng cy b bnh cn tn ti trn ng rung. phng tr virus TMV cn c nhng bin php sau:
195
S dng ht ging sch thu t cy thuc l khe chn ging chng bnh bng cch lai vi cc ging thuc l di. Dn sch tn d cy bnh, kh trng dng c bng formon 1/25 nh b cy bnh thng xuyn. Ra tay x phng sau mi ln tip xc vi cy thuc l trong rung sn xut. Ghi ch: Mt bnh virus khc hi thuc l rt nghim trng l bnh m ho cy c chua (xin xem trong phn bnh hi c chua).
196
Phn 4 BNH DO PHYTOPLASMA

1. BNH PHYTOPLASMA HI MA Bnh trng l ma (Sugarcane white leaf disease) Tn ny do nh khoa hc i Loan t, bnh cn c nhiu tn khc nh ma mm c (grassy shoot), ma bin vng (yellowing) n hay cn gi l chut bch (Albino) Thi Lan. Bnh c pht hin ln u tin i Loan nm 1958 v c hai tc gi l Ling v Chuang- Yang cng b vo nm 1962. Hai ng xc nh nguyn nhn gy bnh l Mycoplasma (nay l Phytoplasma) gy ra. Bnh c truyn theo kiu truyn bn vng (persistant) nh cn trng Matsumuratettix hyroglyphicus. Nm 1964, bnh c pht hin n v Thi Lan nhng ti nm 1972 bnh mi c FAO cng b c mt ti Thi Lan. Bnh xut hin min Nam Vit Nam (Chu Thnh - ng Nai) vo nm 1997 trn din tch gn 2.000 ha cc vng ln cn. n thng 10 nm 1998 bng phng php hin vi in t cc tc gi V Triu Mn, Nguyn Kim Giao, Nguyn Th Minh Lin pht hin cc tiu th Phytoplasma trong knh hin vi in t JEOL 1010 phng i 24.000 ln v 40.000 ln vi kch thc cc th plasma tng t i Loan. Tuy nhin, ngoi ging ROC 10 nhp t i Loan, cc ging khc hu nh khng b nhim v cn trng truyn bnh i Loan cng khng tm thy Vit Nam.V vy, bnh trng l ma nc ta hin ch truyn qua hom ging. * Phng tr bnh Phytoplasma hi ma - Sm loi tr hom c triu chng bnh v loi b trc khi trng ma trn din tch rng - Nu trng ma vng c dch nng c th dng nc nng 540C ngm x l hom trong 30 pht (theo kinh nghim ca i Loan) loi tr Phytoplasma. - Ch khng dng ging ROC 10 v ging ny nhim trng l ma rt nng v rt mn cm vi bnh.
197
Phn 5 BNH DO VIROIDE
Bnh viroide thc vt c Diener v Raymer pht hin nm 1967 khi nghin cu ARN t do ca bnh viroide hnh thoi c khoai ty (Potato spindle tuber viroide P.S.T.V). Ngy nay, ngi ta pht hin ra nhiu bnh hi do viroide gy ra: bnh vy v cam chanh (Citrus exocortis), bnh m vng cy cc ty, bnh tn li cy hp lng bnh ca dang ca dang viroide hi cy da, v.v..... S lng bnh viroide tuy pht hin cha nhiu nhng chng gy ra hin tng thoi ho v tn li cy trng rt nghim trng. Ngy cng c nhiu bnh mi c pht hin vng nhit i v cn nhit i. 1. Triu chng v tc hi: Bnh viroide thc vt thng gy ra triu chng bin l vng, m l vng ( cy da) sau dn n tn li dn. Gy ra hin tng bnh gc cy ( cy cam, chanh) dn n sinh trng ca cy cam gim st, cy cn li ri cht. Bnh gy triu chng chm ngn (cy c chua) lm cy c chua mau chng tn li, l nh, c nhiu vt cht l v thn. Bnh gy m cht nh l (cy cc) to m vng v bin vng l v s tn li ca cy cc. Viroide gy nn nhng bnh nguy him, c bit vi nhiu cy trng vng nhit i. Tuy s viroide pht hin t nhng mi nguyn nhn gy bnh c th c phm vi k ch rt rng. V vy, tc hi kinh t ca chng ngy nay c xc nhn l rt to ln vi cy trng. 2. Nguyn nhn gy bnh: Viroide hi thc vt c cu to rt n gin; chng ch gm cc ARN si n, cc si ny c chiu di t 279 - 380 nucleotit, v trong lng phn t khong 100.000 125.000 chng c c th b nh hn vi ngn ln so vi virus nh nht, viroide khng c v protein. Viroide khng thng qua giai on to ADN trong chu k sng ca n, ARN ca chng sao chp trc tip ging nh cc ARN khc v khng st nhp vo trong b gen ca cy ch. C nhng tc gi cho rng bnh viroide to c hnh thoi khoai ty ti tng hp ARN cn ph thuc vo s c mt ca nhng virus tr gip (helper viruses) (TO Diener DR Smith Muriel JOBrien). Viroide, mt c th nh b hn c virus nhng thc hin qu tnh ti tng hp ra c th chng da vo vt cht ca t bo cy ch. Cho n nay
198
hin tng ny vn cn l mt iu rt c bit ca thin nhin, l mt vn c rt nhiu nh khoa hc quan tm v tip tc nghin cu. 3. Chn on v phng tr bnh: Bnh viroide c chn on bng phng php cy ch th rt c hiu qu. Ngi ta dng cc cy ch th mn cm ly bnh viroide v thu c cc kt qu. V d: S dng cy c c dc Datura stramonium, cy rau mui Chenopodium amaranticolor, cy thuc l di Nicotina glutinosa (Alper et al, 1978) chn on bnh viroide hi cy Avocado. Dng ging c chua Rutgers ly bnh Viroide c khoai ty c hnh thoi (KH Fernow 1967). Bnh viroide c chn on chnh xc v nhanh nht nh phng php sinh hc phn t nh phng php PCR (Polymeraza chain reaction) hay ARN probes v Dot hubridation. Bin php phng tr: phng bnh do Viroide gy ra cn chn lc cc ging cy chng bnh, trnh truyn bnh do ging Viroide gy ra qua cnh, c, hom ging bng vic chn lc cc cy sch bnh v phng trnh bnh ly lan qua tip xc c hc. C th s dng phng php PCR chn on xc nh cy sch bnh cho ngun ging ban u. Trong sn xut s dng Sodium hypoclorit 0,25% hay Calcium hypoclorit 1% kh trng dao v dng c lm vn trnh ly nhim bnh. Thc hin chn lc v sinh ng rung bo v cy kho. MT S BNH VIROIDE HI THC VT: 1. BNH C KHOAI TY C HNH THOI (Potato spindle tuber disease - PSTVd) Pospiviroidae. Bnh c Martin (1929) pht hin, cc tc gi Schultz v Folsom (1923) pht trin nghin cu bnh v vit bo co u tin v bnh ny, coi l mt bnh lm thoi ho khoai ty (Degenration diseases). Sau , cc tc gi Gilbert v Fernow (1923); Folsom (1925); Gibert (1925); Bonde (1927); Goss v Peltier (1925); Goss (1925); Wener (1926) v Goss (1928). Tuy nhin, cho ti trc nm 1967 bnh vn c gi l mt bnh thoi ho do virus v cha xc nh nguyn nhn chnh xc l Viroide. Vng phn b a l ca bnh ch yu l min bc, ng bc M v Canada (Diener v Raymer, 1971). Sau tm thy bnh Lin X (c) (Leonteva 1964). Bnh khng tm thy Ty u v nc Anh. Theo Fernander Valiela v Calderon (1965) cho bit, bnh c trn khoai ty trng Achentina.
199
Triu chng bnh thng xut hin vo cui xun n gia ma h M trn c, c khoai khi b bnh nh v di ra, v c c mu ng. Cy bnh khng c triu chng qu mnh m, nhng biu hin tnh trng bnh l r rt: l nh, c mu xanh nht (ging Azimba mn cm triu chng th hin r). Dng ging c chua Stugers ly bnh cy biu hin triu chng mt dip lc r rt (V Triu Mn v D. Spire, 1978). Bnh ly trn ng rung t c b bnh v t cc vt thng sy st, cha thy truyn nh cn trng. Nm 1967, vi kt qu nghin cu ca Diener v Raymer bnh c pht hin v nguyn nhn gy bnh c nghin cu chnh l Viroide mt nhm vi sinh vt mi c pht hin.
2. BNH VY V CAM, CHANH (Citrus exocortis viroide CEVd) Pospiviroidae. Bnh c sm bit n California (M) v Nam Phi t nm 1920 (theo Knorr v Reitz). Thng bo u tin v triu chng bnh ny c Fawcelt v Klotz cng b vo nm 1948 cho bit r cc iu kin pht sinh bnh. Ti nay, ngi ta pht hin thy bnh c tt c cc vng trng cam qut ch yu trn th gii nh Australia (Benton v ctv, 1949 - 1950). Brazil (Moreira, 1955), Achentina (Knorr v ctv, 1951), Bc M nh California (Fawcett v Klotz 1948). Cc bang khc nh Texas, Florida, Nam Phi (Mc. Clean, 1950) B o Nha (Planes v ctv, 1968), Nht Bn (Yamada v Tanaka, 1972), i Loan (Ling, 1972) v nhiu vng khc trn th gii. Bnh vy v cam chanh Vit Nam t ph bin, thng ch xut hin ging cam Sng Cng, t c triu chng c trng ( nh c). Cy b bnh thng l nh, nht mu, gc cy b bnh ln. Hoa, qu km, dn dn n tn li. Bin php phng tr: Cn kim tra gc ghp, mt ghp sch bnh, chn ging chng bnh.
200
Phn 6 BNH DO TUYN TRNG
1. TUYN TRNG HI THN LA [Ditylenchus angutus (Butler, 1913) Filipjev, 1936] Tuyn trng D. angutus gy hi trn la nhiu nc trng la nh Bangladesh, Min in, n ( n cn gi l "Urfa), Madagascar, Malaysia, Thi Lan v mt s vng thuc ng bng Nam b, Vit Nam. . 1.1.Triu chng bnh: Trong sut giai on sinh trng ca cy la tuyn trng gy hi to ra cc vt bnh lm trng l v t phn t bng hoc gc l tr ln. Vt bnh trn l hoc t bng chuyn sang mu xanh nu, sau thnh nu thm v xon li. Nhng l non xon v khng tr thot, thm ch b ph hy, phn pha di chun xung trng ging vt su nn. 1.2. c im pht sinh, pht trin bnh: D. angutus l loi ngoi k sinh, s dng thc n cc b phn cy cn non. Tuyn trng trong nc v tn cng cy trong 1 gi nhng chng thc hin xm nhim cy t giai on cy non n giai on cui (Rahman & Evans, 1988). giai on m c th tm thy tuyn trng xung quanh phn ngn mi pht trin ca la, trn t trng c th tm thy chung tt c cc b phn ca cy. Tuyn trng n lan dn ln pha trn khi cc l non mi pht trin. Tuyn trng c th tn ti ngay trn cy la sau thu hoch phn gc r v sau pht trin cc chi cht, chng tr li hot ng v xm nhim vo v la sau khi a nc vo. Cao im gy hi thng vo thng 5, thng 7 v thng 11 trong nm hon thnh t nht l 3 th h. Nhit thch hp cho tuyn trng xm nhim vo la t 27 300C (Bulter, 1913; 1919; Hashioka, 1963; Vuong & Rabarijoela, 1968; Vuong, 1969). Gia cc thi v tuyn trng tr ng ngay trn gc r khi nc rung kh cn, cc m b hoc l bnh, chng c th hot ng mnh trn cc chi cht trn gc r, cy la mc t nhin ngoi rung hoc la di v nhiu cy k ch khc. Tuyn trng hot ng tr li trong nc sau 7 - 15 thng nhng c th khng xm nhim vo cy, s lng tuyn trng gim i sau thu hoch la v chng c thi gian qua ng gia cc thi v. iu kin ngp ng tuyn trng mt kh nng hot ng t nht l 4 thng, song trn t nhim tuyn trng kh trong 6 tun th vt bnh c triu chng xon ngn ch sau cy la 2 thng (Nguyn Th Thu Cc, 1982). t xung quanh cy bnh thng khng xut
201
hin lm tng kh nng nhim bnh, song n c ngha chnh trong vic tn ti v lan truyn ca loi tuyn trng ny. Phn ln tuyn trng D. angutus cht trong iu kin nc sau vi ngy song kh nng tn ti ca chng trong thi gian di v c th lan truyn i xa theo dng nc chy xm nhp vo cy trng mi (Hashioka, 1963; Sei & Zan, 1977). Tuyn trng di chuyn i xa khi bm nc, vo thn, l trong iu kin m > 75% (Rahman & Evans, 1988). D. angutus c th tm thy trong c bng thc my, bng lp khi thu hoch la cn ti nhng khng tm thy trong ht la kh t cy la nhim bnh (Bulter, 1919; Nguyn Th Thu Cc v L. T. Giang, 1982). Tuyn trng D. angutus l loi k sinh vng trng, rung la nc v t thp vi m >75%. Triu chng xon ngn thng xut hin vo nhng nm m t v vng t m quanh nm ca Bangladesh ni c lng ma 1.6 ml (Cox & Rhaman, 1980). Vit Nam, bnh thng th hin vo ma ma v trn nhng chn rung trng, thp c nhiu nc (Nguyn Th Thu Cc v N.D. Kinh, 1981). Cc ging la l k ch ca tuyn trng D. angutus nh Oryza sativa var. futua, O. glaberrima, O. alta, O. cubensis, O. officinalis, O. meyriana, O. latifolia, O. perennis, O. eichingeri, O. minuta (Hashioka, 1963; H. H. Vng & Rabarijoela, 1968; Sein & Zan, 1977). Theo Nguyn Th Thu Cc (1982) th hai loi c di Echinochnoa colona v Sacciolepsis interrupta cng b nhim tuyn trng ny. Tuyn trng gy hi la D. angutus lm tng lng m trong cy v rt b nhim bnh o n do nm Pyricularia oryzae (Mondal et al., 1986). Cc vt bnh thm nu do tuyn trng gy hi to iu kin cho nm Fusarium v Cladosporium xm nhp vo sau (Vng, 1969). y l loi tuyn trng phn b hp v nhu cu i hi duy nht ca chng l mi trng, chng xut hin nhng vng trng la nc nhng khng phi nm no cng c mt v gy hi trn cng mt cnh ng. Theo Catling v cng s (1979) tuyn trng ch phn b nhng vng trng la nc trn th gii v gy thit hi v nng sut do D. angutus mc thp (4% thit hi trn nhng rung trng su Bangladesh 20% thit hi trong 20% din tch trng la). Hashioka (1963) c tnh 500 ha la nc Thi Lan b gim 20 - 90% sn lng bi tuyn trng D. angutus, cn Assam v Ty Bengal, n th la b gim sn lng 10 - 30% (Pal, 1970; Rao et al., 1986). Bangladesh, 60 - 70% vng trng la trng c khong 200.000 ha b nhim tuyn trng ny (Mondal & Miah, 1987). c bit, nng sut la b gim mnh nhng chn rung dc m b nhim tuyn trng D. angutus ri chuyn sang cy la, thm ch ngay c din tch nhim rt nh ngay t u. Sn lng la gim t 1,26 - 3,94 tn/ha, khi xc nh dc m b nhim tuyn trng mc t l bnh l 4 - 10% (Mandal et al., 1988). Vit Nam, trc y tuyn trng D. angutus l loi quan trng gy hi la ng bng sng M Kng, lm mt 50 - 100% sn lng thu hoch vng t trng, ti tiu theo rnh v la ngp nc. Nm 1974, hng trm hcta la ngp nc ca mt tnh mt trng hon ton (Nguyn Th Thu Cc v N.D. Kinh, 1981). Nm 1982, c 60.000 100.000 ha la ng bng sng M Kng nhim tuyn trng D. angutus (Catling & Puckridge, 1984); 100.000 ha la ng Thp cng b nhim (Puckeridge, 1988). Hin
202
nay, nc ta vi s chuyn i c cu ging la th hng lot cc ging la lai nhp ni v trong nc xut hin tr li triu chng bnh hi do tuyn trng D. angutus thuc nhiu tnh thnh. Cc ging nh Q5, Khang mn, Tp giao 1, Tp giao 5, Khang Dn,.. trng ph bin nhiu vng min Bc Vit Nam. 1.3. Phng tr: C nhiu bin php phng tr tuyn trng D. angutus thnh cng nh: dn sch tn d cy bnh, lun canh, dit tr c di, cy mc hoang v gc r trn rung la, ging chng tuyn trng, ngn chn lan truyn theo dng nc chy. - t tn d sau thu hoch nhng chn rung b nhim bnh nng. - S dng cy lun canh khng phi l k ch ca loi D. angutus. Chn t khng nhim tuyn trng gieo m. Trnh gc r trn ng rung mc la cht, la mc hoang v c di ngn chn s tn ti v pht trin ly lan sang v sau. Khng ti nc theo rnh hoc mng mng chy trn lm ly lan ngun tuyn trng trn rung la. - Kim sot v chn lc ging la cho cc vng t trng. Vit Nam cn s dng 4 dng lai cho nng sut cao (IR 9129 -393 - 3 -1 -2, IR 9129 - 169- 3 -2 -2, IR 9224 - 177 - 2 -3 -1, IR 2307 - 247 - 2 -2 -3) v 3 ging (BKN 6986 - 8, CNL 53, Jalaj) nhim nh (theo N. D. Kinh v N. T. Nghim, 1982). - Ngn chn qu trnh qua ng ca tuyn trng d dng ly lan sang v sau, s dng ging ngn ngy c bit t t m. - S dng cc loi thuc ho hc phng tr tuyn trng. Cc loi thuc c hiu qu phng tr nh: Carbofuran, Mocap, Monocrotophos, Phenazine v Benomyl nhng u l nhng loi thuc t tin v kh ng dng mang li hiu qu kinh t nhiu nc, thm ch nm trong danh mc hn ch s dng trn ng rung. C th s dng cc loi thuc nh: Carbofuran, Benomyl, Furadan 3G dng ht x l t nhim tuyn trng nng kt hp vi dn sch tn d cy bnh, ging chng chu tuyn trng, kim tra mu t v mu cy trc khi gieo m hoc cy la. 2. TUYN TRNG HI R LA [Hirshmanniella spp.] Tuyn trng Hirshmanniella spp. k sinh hi trn r la c tm thy vi s lng l 7 loi: H. oryzae, H. gracilis, H. imamuri, H. mexicana (=H. caudacrena), H. belli, H. magna, H. nghetinhiensis, H. ornate, H. shamimi v H. truncate, c 4 loi xc nh trn c di trn rung la nh: H. asteromucronata, H. furcata, H. obesa v H. truncate. Tuyn trng ph bin cc nc trng la nh n , Malaysia, Nht, Trung Quc, cc nc chu Phi. nc ta, nhm tuyn trng ny k sinh v gy hi ph bin hu ht cc vng trng la nc trong c nc. 2.1. Triu chng bnh: La b tuyn trng gy hi kh biu hin triu chng trn cy ngay ngoi ng rung. Bnh xut hin sm giai on sinh trng v pht trin ca cy la lm gim chi gc, nhnh t, cy la chuyn mu vng, ra hoa chm ti 14 ngy. Khi b tuyn
203
trng xm nhp r la bin mu vng nu v thi (Van de Vecht & Bergman, 1952; Kawashima & Fujinuma, 1965; Mathur & Prasad, 1972; Muthukrishnan et al., 1977; Fortuner & Merny, 1979; Babtola & Bridge, 1979; Hollis & Keoboorueng, 1984; Nguyn B Khng, 1987; Ichinohe, 1988). 2.2. c im pht sinh, pht trin: H. oryzae l loi ni k sinh di ng trong r. Tuyn trng xuyn qua m cy gy hi to ra cc khong trng v gy tht phn r cy gy hin tng hoi t mt vi khong cch trong r (Van de Vecht & Bergman, 1952; Mathur & Prasad, 1972; Lee & Park, 1975; Babatola & Bridge, 1980; Hollis & Keoboorueng, 1984). Tuyn trng xm nhim vo trong r v nm i xng dc theo m r, sau my ngy xm nhim tuyn trng bt u trng, trng n sau 4 - 6 ngy. Vng i ca chng rt di. min Bc n , mt nm c mt th h (Mathur & Prasad, 1972); Nht Bn mi nm c hai th h (Kuwahara & Iyatomi, 1970; Ou, 1985), cn Senegal c ba th h (Fortuner & Merny, 1979). Mt cao nht vo thi im gia nhnh v tr bng. Tuyn trng tn ti sau thu hoch trn c di v cc cy k ch khc, trn chi cht v gc r, chng c th tn ti trong t. Tuyn trng c kh nng tn ti trong r sau ra t vi thi gian di nhng khng th tn ti lu trong t ngp ng, s lng tuyn trng gim t t trn t m v mt dn khi khng c cy k ch, chng tn ti t nht l 7 thng (Park et al., 1970) v tr tn gc r sau 12 thng. Trong iu kin kh hn, tuyn trng H. oryzae trng thi tim sinh trong thi gian qu 12 thng trong t, chng c th tn ti trong iu kin ym kh v ngng pH rng (Babatola, 1981). Trn t b hoang tuyn trng tn ti trong iu kin nhit cao nht 35 - 450C v thp nht l 8 - 120C (Mathur & Prasad, 1973). H. oryzae truyn lan qua nc ti, mng mng v rung ngp nc, qua dng c canh tc, qua rung m sang rung cy, c di thuc h Gramineae v Cyperaceae. Tuyn trng di chuyn v xm nhp vo r la qua m sinh trng to ra cc vt hoi t cng l iu kin cho cc vi sinh vt t xm nhim gy bnh thi nu r, bnh cng nng khi c mt tuyn trng ny. Tuyn trng Hirshmanniella spp. gy hi trn 58% din tch trng la trn th gii v lm gim 25% nng sut la (Hollis & Keoboorueng, 1984). S lng mt tuyn trng c lin quan ti nng sut la nhiu nc. Bn phn khng ph hp v nu mt tuyn trng 3.200 - 6.000 con/dm3 t hoc 5 - 30 con/gam r th s lm gim 42% nng sut thu hoch. Thm ch nng sut vn gim ti 23% trong iu kin chm sc tt, phn bn y nhng mt tuyn trng mc 1.500 - 2.500 con/dm3 t hoc 9 - 10 con/gam r (Fortuner, 1974, 1977, 1985). nc ta, mc gy hi kinh t khi c 40 tuyn trng hoc hn na xut hin trn rung la sau cy th tng ng vi 800 con giai on tr bng (Nguyn B Khng, 1987). Nng sut la b gim do nh hng ca loi t, giai on sinh trng ca cy la v s v trong nm cng nh ma l v iu kin kh hu, thi tit. t ngho dinh dng li c tuyn trng Hirshmanniella spp. th cng lm gim nng sut la thu hoch ng k, tuyn trng gim s lng khi khng c cy k ch v chng tn ti ph thuc vo iu kin mi trng, c th ti 12 thng trong iu kin t m v lu hn t kh.
204
Hirshmanniella spp. cn tn ti trn cc cy k ch khc nh: Gossypium hirsutum L.; Lycopersicon esculentum (L.) Moench; Saccharum officinarum L.; Zea mays L.; trn cc cy c di nh: Cyperus difformis; Altermanthera sessilis; Enchinochloa colona L. iu kin lun canh nh hng ti mt tuyn trng, c bit trn t hai v la v chuyn t v la ma ma sang ma kh. Trn din tch mt v la s lng tuyn trng Hirshmanniella thp mt s vng (Nguyn B Khng, 1987). 2.3. Bin php phng tr: C th s dng t kh v cc cy trng khng phi l k ch ca loi ny nh: u di, u tng, khoai lang, cao lng, k, bng, hnh ti trong lun canh hn ch tuyn trng H. oryzae nhng chng vn c th l k ch ca mt s loi tuyn trng khc nn vic chn lc cc cy trng trong lun canh cn ht sc lu . Mt s loi cy trng c tc dng lm tng m trong t nh: Sesbania rostrata v Sphenoclea zeylanica s dng lm cy lun canh hn ch tt loi tuyn trng ny. Sesbania rostrata lm tng nng sut 214% so vi cng thc trng la hai v lin, cn Sphenoclea zeylanica t hiu qu cao 99% trong phng tr, mang tnh xua ui tuyn trng khi tit ra c t (Mahandas et al., 1981). S dng ging chng tuyn trng l bin php c bn cc nc trng la nc nh n , Hn Quc, Nht Bn, Nigeria, Elsanvado, Iraq, Ecuador, Thi Lan v Vit Nam. Ring Hn Quc xc nh c 270 ging nhim tuyn trng H. oryzae, ch c 6 ging l mc nhim nh. Vic s dng thuc ho hc t hiu qu cao lm tng nng sut la trong phng tr tuyn trng gy hi thi r la Hirshmanniella song ng dng c ngha kinh t ch c thc hin trong phm vi nht nh ca vng sn xut la t rung m, cy la trc khi cy hoc dng phng php thm ht bng thuc ho hc trc khi gieo. Kt hp chn ging chng chu tuyn trng cho vng t trng hu, ng ho t cy la, trnh ng nc lu ngy, to thong trong rung la hn ch tc hi ca tuyn trng. 3. TUYN TRNG KH U L LA [Aphelenchoides besseyi Christie, 1942] Tuyn trng kh u l la c mt nhiu nc trng la trn th gii nh: Nht Bn, Trung Quc, Vit Nam, n , M, Brazil, Nga, Bulgaria, chu Phi, nc ta, pht hin loi Aphelenchoides besseyi t nhng nm 1967 - 1968 trn cc l thc ging nhp t Trung Quc (Trn chu ln, Bao thai ln, Mc tuyn,.). Nm 1976, V Mai tm thy trong ht thc (7 - 10 con/100 ht) TP. H Ch Minh; Erosenko v cng s (1985) xc nh loi Aphelenchoides besseyi = Aphelenchoides oryzae hi la min Bc Vit Nam. 3.1. Triu chng bnh: Tuyn trng hi trn la v phn ngn cy la gy hin tng xon mt u l la hoc trng ngn, triu chng biu hin c trng nht vo thi k la ng ci - ng tr. Cy b hi pht trin khng bnh thng, u l b kh tp, chp l bin mu trng xm, l v l ng c bng xon li; cy thp ln, t dnh, nghn ng, bng ngn tr khng thot
205
v ht trng lp ging triu chng bnh kh u l la do sinh l vo cui giai on lm ng n tr, chn mun. Tuyn trng chui vo nch l di chuyn ln hoa sau chui vo ht lm bng km pht trin, c bng chun li, bng nh, ht c th khng chn c lm gim nng sut ti 50% hoc hn na. 3.2. c im pht sinh, pht trin: Tuyn trng Aphelenchoides besseyi c tnh chuyn ho hp, thc k sinh v gy bnh kh u l trn cy la, chng lun sng trn cy v khng di khi cy k ch. t ch l yu t gip cho chng lan truyn v chuyn sang trng thi hot ng sau khi tim n trong ht ging (nm tr ng gia phn v v ht go). Theo Cralley, 1949; Yoshii & Yamamoto, 1950; Todd & Atkin, 1958 th tuyn trng trong trng thi tim sinh t 8 thng n 3 nm sau thu hoch. Tuyn trng tn ti qua ht ging trng thi tim sinh c th ko di ti 2 - 3 nm hoc nhiu nm, y l ngun bnh ban u, ht nhn bn ngoi kh phn bit vi ht kho. Sau khi gieo ht vo t tuyn trng trong ht vn theo mm ra khi v ht, di chuyn nm trong l nn cun trn. T giai on ny n khi la tr tuyn trng thc hin qu trnh sinh sn nhanh, nm trong nch l, b l v dng kim chch ht vo m ly cht dinh dng theo kiu ngoi k sinh. Theo s pht trin ca cy la, tuyn trng di chuyn dn ln pha trn vo ngn cy ti ng, giai on bao phn ca bng la quyt nh kh nng tn ti ca tuyn trng kh u l trong ht, n khi la chn (gt la) th trn thn (rm r) hu nh khng c tuyn trng, chng chui vo ht nm cun trn di lp v tru v sng tim sinh n nu trong . Ht thc tr ln nhim tuyn trng v bnh c ly lan nh ht ging nhim bnh. Sivakurma (1987) tm thy tuyn trng Aphelenchoides besseyi ti sinh sn trn rm r do nm Curvularia v Fusarium gy bnh sau thu hoch. Loi A. besseyi xut hin trn cy la cng c mt ca mt s tuyn trng khc nh: Ditylenchus angustus (Timm, 1955); Meloidogyne graminicola nhng t thy gia chng c mi quan h tc ng vi nhau cng gy hi. Nhiu nghin cu cn cho thy tuyn trng ny lm gim bnh tim hch la do nm Sclerotium oryzae, khi nm Pyricularia oryzae xm nhim gy bnh o n thc y tuyn trng A. besseyi sinh sn mnh trn l bnh (Tikhanova v Ivanchencko, 1968). Tuyn trng pht trin nhit thch hp l 280C, ti thiu l 130C v ti a l 43 C, vng i t 3 - 6 ngy nhit 25 - 310C v 9 - 24 ngy nhit 14 - 200C. Tuyn trng cht nhit 540C trong 10 pht, nhit 440C trong 4 gi; m thch hp cho tuyn trng pht trin l 70 - 90%; m 100% hoc ma m thun li cho s di chuyn, lan truyn t cy n sang cy kia. Tuyn trng A. besseyi l loi thuc i tng kim dch quan trng.
0
3.3. Bin php phng tr: Khng s dng ht ging c tuyn trng, khng ly ht cc rung, cc vng ang c bnh. S dng ging chng tuyn trng v kt hp vi cc bin php canh tc hn ch tc hi ca chng di ngng gy hi kinh t, t sch tn d cy bnh trnh ly lan t rm r cng nh p dng cc bin php khc. Ch yu s dng bin php x l ht ging bng nc nng 52 - 570C vi thi gian 15 pht, phi la di nh nng mt tri hoc sy kh nhit 30 - 350C trc khi bo qun. Kim nh thc ging trc khi nhp ni,
206
theo IRRI th c th x l ht bng cch ngm trong nc lnh 3 gi sau mi a vo nc nng 52 - 570C vi thi gian 15 pht. Nhiu loi thuc ho hc c s dng trong x l ht ging nh: thu ngn hu c, Nicotinesulphas, Parathion, Systox, Malathion, Clorua thu ngn, Fensulfothian, Carbofuran, Aldicarb, Methomyl trong Carbofuran c tc dng tt nht (72 - 100%). C th x l bng Methyl bromide 567 g/28,094 m3 trong 6 gi; x l bng Ethyl thiociano axetat nng 1/100 - 1/300 v nhit l 150C; Diazion v Nemagon, Phosphomidon, Carbosulfore hoc dng Furadan 75 PM 500g (Martins, 1976). Tuy nhin, x l ht ging bng thuc ho hc cn hn ch, thuc ho hc t nhiu nh hng ti t l ny mmca ht ging, thuc ho hc t tin nn khng kinh t. 4. NHM TUYN TRNG K SINH TO U SNG TRN L V HOA [Anguina v Paraguina] Cc loi tuyn trng thuc nhm k sinh to u sng trn l v hoa ch yu l Anguina v Paraguina ch gp mt s nc n i. Loi tiu biu c ngha kinh t nhiu nc trng la m trn th gii l loi Angina tritici (Steibuch, 1799) Fillipjev, 1936. mt s nc loi Angina tritici gy hi nng trn la m nh hng ti cht lng v lm gim nng sut 50% Hungary, Rumani, Nam T. 4.1.Triu chng gy bnh - c im pht sinh, pht trin: Tuyn trng con tui 2 xm nhp vo cy trng v lm cho cy pht trin chm, l nhn nhm, thn b nt xc, bng nh, phnh to, u ngn. Tuyn trng sinh sn trong cy, u sng ln trong ht ging gieo vo t c sn ngun tuyn trng (tui 2) gp m nt u mm ra tuyn trng con tui 2 chui ra ngoi xm nhp vo cy con mi mc di chuyn ti bng trong giai on hnh thnh ht, nt u ht phnh to thay th cho ht go bnh thng, tuyn trng pht trin trong ht cho ti khi pht trin thnh c th c v c th ci.Con ci ti 2.000 - 2.500 trng trong 5 - 6 tun. Trong giai on ht chn, tuyn trng cn hnh thnh cha y trong ht c ti 800 - 3.200 con /ht. Trn mt bng la c ti 1 - 67 nt u. Tuyn trng con tui 2 tn ti trong nt u t 6 - 35 nm (tu thuc vo iu kin gi kh). Khi gp iu kin thun li tuyn trng con trong nt u trong t tip tc pht trin hnh thnh th h mi. Lc u u c mu xanh l cy sau chuyn sang mu nu thm v cui cng l mu en. Bn ngoi th th hin triu chng khc so vi ht bnh thng nhng c th ln vi mt s ht c di, v dy v c khi bt nm bn trong v, c th kim tra thy tuyn trng sau khi ngm ht tch v vo nc. 4.2. Bin php phng tr: Dng ht ging kho, trnh thu hoch ht bnh c nt u, sng lc qua sng my c th b ht bnh c nt u ti 90%. Rung b nhim tuyn trng Angina tritici c th hu b t nht sau 2 nm mi trng li. Rumani, x l bng thuc ho hc Bromua methyl cho ht ging 80g ht/m3 ht c hiu qu cao (Monolache & Romascu, 1973).
207
5. TUYN TRNG NT SNG [Meloidogyne spp.] [Meloidogyne incognita (Kofoid & White, 1919) Chitwood, 1949 ] y l loi tuyn trng nt sng nhit i, phn b rng trong t nhin nhiu vng v trn rt nhiu loi cy trng lm gim nng sut c chua, thuc l, bch trut, ngu tt, bch ch, h tiu, c ph, c pho, t, bu b, hoa mo g, mng ti, rau dn, ci bp, xu ho, khoai ty, da, chui,. H Ni, Lng Sn, H Bc Hi Hng, Hi Phng, Ngh An, Qung Nam, Qung Tr, c Lc, Lm ng, TP. H Ch Minh. Tuyn trng Meloidogyne incognita thng gy hi trn t nh, ti xp, trn k ch cn xut hin cc tuyn trng khc cng c mt v gy hi nh Meloidogyne arenaria, M. javanica; M. halpa trn cy nho hoc M. arenaria v M. incognita gy hi trn thuc l, c chua. 5.1.Triu chng bnh: Tuyn trng xm nhp b r ngay t giai on u, to u sng c kch thc ln nh, ni tip nhau to thnh chui hoc tng t bo c u sng ring bit. Tuyn trng k sinh trong r cy k ch, khi xm nhp vo bn trong m t bo r (tuyn trng tui 2) tuyn trng khng di chuyn i cc b phn khc ca cy k ch tit ra cc men v cht kch thch sinh trng lm cho t bo r sinh trng qu , phnh to to ra cc u sng to nh khc nhau thnh trong chui trn r. U sng c hnh thnh sau 1 - 2 ngy, mt s cy trng hnh thnh u sng ch sau 24 gi. Cy b bnh ci cc vng a, cht ho, bin dng, r thi hng, triu chng bnh rt d nhm ln vi triu chng do cc nguyn nhn khc gy ra. 5.2. c im pht sinh, pht trin: Cc giai on pht trin t tuyn trng non, phn ho gii tnh thnh tuyn trng trng thnh tin hnh trong u sng. Trong u sng c t 1 - 10 tuyn trng ci hnh qu chanh hoc qu l. Sau khi trng n tuyn trng tui 2 c th t trong u sng gii phng vo t, gp iu kin thun li chng di chuyn xm nhp, ly lan trn nhiu r cy trong rung. Tuyn trng nt sng sinh sn ch yu lng tnh, ch yu trng n ra pht trin thnh con ci, mi trng v cy k ch rt cn cho qu trnh sinh trng pht trin v sinh sn ca tuyn trng, ng thi quyt nh t l c ci, con c ch hnh thnh khi cy k ch cht hoc b r b phn hu. Chu k pht trin (vng i) ph thuc vo nhit cc thng trong nm v ph thuc vo cy k ch: nhit thch hp cho tuyn trng sinh trng v pht trin l 25 280C. nhit 280C vng i ca M. incognita l 28 - 30 ngy trn cy thuc l. Nhit thp 200C vng i ca chng ko di trong khong 57 - 59 ngy. Mi con tuyn trng ci c th t 350 - 3.000 qu trng trong bc trng, trung bnh n 200 - 600 tuyn trng non. Trng v tuyn trng non c th tn ti trong t hng nm nu khng gp iu kin thun li v cy k ch ph hp. Tuyn trng gy hi cc loi t ct pha, tht nh, trng cn lin tc nhiu nm. Mt tuyn trng tp trung ch yu su t 6 - 15cm, m khong 60%. Trong iu kin kh hn hoc ngp nc lu di tuyn trng km pht trin, s lng gim thp r rt. Tuyn trng nt sng c th to vt thng m ng xm nhp thc y bnh
208
nm, vi khun pht trin. nc ta, xut hin nhiu bnh hi gi l bnh hn hp do c tuyn trng nt sng M. incognita v bnh en thn thuc l Phytophthora parasitica var. nicotianae trn ging thuc l C176 (Ng Th Xuyn, 1992 - 1994); trn c chua vi bnh ho xanh vi khun Ralstonia solanacearum; bnh ho vng Fusarium oxysporum ho r l c r Rhizoctonia solani; bnh ho r gc mc trng Sclerotium rolfsii (Ng Th Xuyn v cng tc vin, 2000 - 2004). Khi ly bnh hn hp gia hai loi tuyn trng M. incognita hoc M. arenaria v nm Fusarium oxysporum vi nhau th bnh xut hin nng hn so vi cng thc lay ring r (Summer, 1973; Ng Th Xuyn, 2003). 5.3. Bin php phng tr: Bin php phng tr chung tuyn trng nt sng trn cc cy trng l k ch rt mn cm nh: thuc l, c chua, c bt, c pho, t v cc loi cy rau khc c thc hin qua cc bc sau y: 1. Xc nh, phn b, mt , thnh phn loi tuyn trng nt sng trong khu vc: xc nh vo cui giai on sinh trng ca cy trng, quan st ton b r giai on ny l th hin c trng nht. Phn cp bnh theo nhiu phng php khc nhau (5 cp hoc 10 cp) ly 100 - 150 cy/ha. Tu theo mc hi b r to u sng cc cp khc nhau thc hin lun canh t 1, 2, 3, 4 nm lin tc. 2. m bo cy ging sch ngun tuyn trng nt sng: t khng nhim tuyn trng, phn hu c sch ngun bnh, kh trng t vn m v cc dng c chm sc. nhng vng mi xut hin ngun tuyn trng cn t chng mt v tr nh mt i tng kim dch. y khng thc hin bin php dng nc ti theo dng chy, c th dng thuc ha hc hoc xng hi. Din tch b hi nng s dng cho vn m cn thc hin lun canh 5 - 6 nm, sau th li bng cch trng cc cy ch th nh c chua, da chut xc nh li ngun bnh. Nu t vn cn ngun tuyn trng nt sng bt buc phi trng lin tc cc ging chng tuyn trng ny, trong thi gian ch tiu dit c di. Tuyn trng nt sng gy hi c phm vi k ch rng v trong mt loi c nhiu chng sinh hc khc nhau. Cn thc hin lun canh gia cc loi cy trng khc nhau nh la - thuc l - u. Sau thuc l cn phi nng hoc ngm nc rung t 3 - 4 tun, lun canh gia la nc, ng, bng, c chua, thuc l gim ngun tuyn trng nt sng r rt. Lun canh vi cc vn th Tagetes erecta, T. patula), cy c cht du ( bc h, thanh hao hoa vng) hoc cc cy ch th (t, c bt,..) mang tnh dn d tuyn trng ri nh v tiu hu chng. 3. Bin php ha hc: Mt s thuc ha hc tr tuyn trng nt sng nh: Temic, Vydate, Furadan, Oncol, Nemacur, Sincosin, Basuzin, vv. Thuc D - D (DichlorpropanDichlorpropen) 45 - 50 kg/1.000 m2 cho kt qu tt, nng sut cao gp i s vi t khng c x l; Ogbuji v Jensen (1974); Riedel & Powel (1974) phng tr bng D - D Italia c hiu qu nht nhng nh hng xu ti phm cht thuc l v d lng thuc trong t nu s dng lin tc 3 nm lin. Cc loi thuc Dayphom 85 v Teracur l nhng thuc c hiu qu cao trong phng tr loi tuyn trng ny. Hai loi thuc ny khng kch thch cc loi c ch trong t v lm gim t l bnh en thn thuc l Phytophthora parasitica var. nicotianae.
209
4. Bin php sinh hc: c nhng thnh tu trn th gii v nhng nghin cu nc ta khi s dng nm, vi khun i khng tr tuyn trng ni ring v cc loi khc ni chung. Nm Arthrobotrys oligospore, Verticillium clamydosporium, Peacilomyces lilacinus, Hirsutella rosilliensis, Harposporium anguillulae, Dactyllela oviparasitica, Trichoderma viridae. Monacrosporium gephyropagum, Gliocladium sp., cc loi vi khun nh Pasteuria penetrans, Pseudomonas fluorescens, Bacillus subtilis va c kh nng tiu dit tuyn trng va hn ch thm ch i khng tiu dit mt s nm, vi khun t hoc xung quanh vng r. 6. TUYN TRNG BO NANG [Heterodera spp.] Tuyn trng to ra bo nang thuc ging Heterodera (Schmidt, 1871) Filipjev, 1894, ln u tin tm thy vng Magdeburg nc c (1850) trn cy c ci ng. n nm 1871, Schmidt t tn cc loi ny l Heterodera schachtii Schmidt, nhm tuyn trng ny l nhm gy hi c ngha kinh t trn mt s loi cy trng xut hin nhiu nc chu u (o, Php, Nga), chu M,. gy hi trn la m, u xanh, khoai ty. Cho n nay, c 60 loi tuyn trng to bo nang. Phn ln s loi xut hin nhng vng kh hu n i, chng t c ngha cc nc nhit i v cn nhit i, trng pht trin nm trong bo nang c kh nng chng chu vi iu kin bt li cng nh cc loi thuc ho hc. 6.1. Tuyn trng bo nang c ci [Heterodera schachtii Schmidt, 1871] Triu chng bnh: y l loi tuyn trng nguy him k sinh trn c ci ng, ci bp lm gim nng sut mt cch nghim trng, 50 bo nang/100 cm3 t lm gim nng sut c ci ng c ti 25% (Dekker, 1972). Anh, c 10 trng/1 gam t th cy trng b hu dit. Mc hi do loi tuyn trng H. schachtii khng ch ph thuc vo s lng tuyn trng con trong t m cn ph thuc vo loi k ch ca chng, c bit trn t trng cy b hi lin tc c canh c ci ng, ci bp. Cy b hi pht trin km, l mt mu v ho, bnh thng chng to thnh vt m ring bit, c nh, phn nhnh v pht trin chm r ph, gim dip lc, carotinoide, pht pho, nit v kali. c im pht sinh, pht trin: Loi H. schachtii k sinh trn h Cruciferae, Chenopodiaceae v h Polygonaceae cc cy trng v cy di l k ch chnh ca loi ny nh: ci c, ci bp, su ho, rau dn, c ci di, bng m , c ui chn. H. schachtii ph bin nhiu nc trn th gii t vn m, giai on cy hnh thnh c trong t v c th truyn qua ht ging ca c ci. Bo nang hnh qu chanh, tuyn trng con pht trin iu kin nhit khng di 100C v m. Chng xm nhp vo r v pht trin ging nh loi G. rostochiensis. Di ui c th ci to ti trng bng cht gelatin, khng cha trng trong m c th c mt hoc nhiu c th c, t l gia c th c v c th ci l 2:1. Trong iu kin bt li v dinh dng th mt s tuyn trng con pht trin thnh c th c tng ln. Tuyn
210
trng pht trin qua cc giai on ph thuc vo nhit v cy k ch. nhit 250C th c th ci hnh thnh sau 21 - 25 ngy. Mt th h cn 4370C v nhit trung bnh ngy ln hn 100C (Ladingina, 1973) v trong mt v c mt vi la. Bo nang tn ti n 9 nm. Bin php phng tr: - Rung trng cn dn sch tn d, lun canh t 2 - 6 nm - Ch m trong t nh hng ti qu trnh n trng v hnh thnh tuyn trng con giai on xm nhim vo cy trng sau thi gian tn ti ng ngh. - iu chnh thi v trnh giai on mn cm ca cy - Tiu dit c di trong t v s dng phn hu c trong qu trnh chm sc. - Dng thuc ho hc nhm Carbamat, Vydate, Temic. 6.2. Loi tuyn trng bo nang khoai ty [Globodera rostochiensis Wollenweber, 1923 v G. pallida Stone, 1973] Triu chng bnh: Hai loi ny c xp trong phn loi nh mt loi di tn l Heterodera rostochiensis. Chng l nhng loi k sinh quan trng hi khoai ty th hin triu chng nh lm cho l bin vng, l di kh ho trc ri n cc l trn, r c nt sng, u nh. Cy cng c th b cht trc khi hnh thnh c hoc nu hnh thnh c c th c rt nh, nng sut khoai ty gim khi trong 1 gam t c t 5 - 10 trng. c im pht sinh, pht trin: c, khoai ty b hi nng v sm v chnh v lm gim nng sut 50 - 80% (Dekker, 1972). Nng sut khoai ty Anh b hi nng do tuyn trng ny (400 tuyn trng/1g t) lm gim 25 tn/1.000m2. Trn cc loi t giu cht hu c th mc hi biu hin cao v nng sut thu c l trung bnh. t ct nh b hi nng, nng sut rt thp. S gy hi cn ph thuc vo mt tuyn trng trong t, nu t th triu chng khng th hin ra bn ngoi. Mc hi c th quan st b r bng knh lp v thu thp bo nang qua vic chn lc mu t qua mng lc, r pht trin km, tuyn trng s dng lng thc n ln trong cy, lm gim kh nng chu hn v to cho nm Verticillium xm nhp v pht trin. Tuyn trng con pht trin ph thuc nhiu vo nhit , m v giai on sinh trng ca cy trng (b r khoai ty thng b hi sau trng 6 tun). Tuyn trng hi khoai ty pht trin v n trng iu kin nhit 15 - 200C ; c ci: 20 - 250C. Con ci ca loi tuyn trng ny tr thnh bo nang, khi bo nang v tuyn trng con ri khi bo nang xm nhp vo r cy trng u r, sau chng di chuyn dc theo thn v bt u ht cht n. C th tuyn trng pht trin theo chiu ngang chuyn sang tui 3 sau 10 - 14 ngy, sau mt vi ngy chng phn ha gii tnh tui 4 v phn bit r gia c th c v c th ci, v cutin mu trng trong sau khi hnh thnh bo nang chuyn sang mu
211
vng sng ri mu nu. Mt s loi khc chuyn t mu sng sang mu nu ngay. Phn ln s c th ci cha trng trong c th chng, mt s loi khc ngoi trng c th ci cn c ti trng phn di ui. Mt tuyn trng ci c 200 - 500 trng sau khi hon thnh qu trnh pht trin ca chng, lp v cutin dy ln v to bo nang, bo nang tch ri khi r cy v nm trong t. Trng phn chia v pht trin trong v v n tui 2 tuyn trng c bao bc trong bo nang, cc bo nang ny c th tn ti ti 20 nm. Khi khng c cy k ch c khong 1/3 tuyn trng con ri khi bo nang v nh vy lm gim mt tuyn trng trong t, trong iu kin nhit thp s lng tuyn trng con gim ti 18%, cn nhit cao > 300C gim ti 95% (Graingier). Khi c cy k ch th tuyn trng con n 60 - 70%, s lng t ct nhiu hn t tht nng. iu kin nhit 15 - 25,50C tuyn trng pht trin qua 38 - 48 ngy. cc nc n i c mt vi th h trong mt nm, mt s c n hai th h vi iu kin t nhin. Th h th nht c ngha nht v b r b ph hu ngay, sau khi xut hin tuyn trng trong iu kin nhit < 120C, nhit cao > 250C tuyn trng con n t. V vy, cc nc nhit i nng chng ch pht trin nhit thp trong ma ng, m thch hp nht cho tuyn trng l 70%. Trng v tuyn trng non ca loi tuyn trng khoai ty Globodera rostochiensis nhit cao v t kh s bo tn lu hn l trong nc. Cho n nay cha pht hin loi tuyn trng c bo nang Vit Nam nhng chng c cnh bo l mt i tng kim dch quan trng. Bin php phng tr chung tuyn trng bo nang: Thc hin cc bin php phng tr tuyn trng bo nang theo h thng phng tr tng hp. Vic nhp ni ging khoai ty sch bnh tuyn trng, khng dng c ging, cy ging cha bo nang, dng ging chng chu loi tuyn trng ny. Php, nu trong 200g t c mt bo nang l khng c trng khoai ty. Thc hin lun canh t 2 - 3 nm th mt tuyn trng gim 30 - 50%, lun canh vi cy h thp t c kt hp x l t bng cc loi thuc tr tuyn trng. Khi x l bng Tiazon (270 kg/ha) lm gim mt tuyn trng, gim thit hi 84 - 93% v trong giai on trng ging khoai ty chng chu (theo Gladkaia, 1973). Phng tr bng thuc Carbation v trng la lin tc trong 2 nm lm gim mt tuyn trng v thu c kt qu tt. C th lun canh lin tc t 5 - 6 nm kt hp dng thuc ho hc. Mt lot cc loi thuc nh: D - D, Telon, Dazomet, Basamide v nhiu loi thuc khc (Methyl bromide, Carbamat, Aldicarb v Oxamide). Ngoi ra cn thc hin bin php iu chnh thi v trng khoai ty sm v s dng phn hu c bn kt hp v phn khong v thi gian hnh thnh c. C th x l c khoai ty bng nhit 44 - 450C hoc dung dch foomol 5% trong 2 thng.
212
7. TUYN TRNG HI C PH [Pratylenchus coffeae (Zimmermann, 1898) Filipjev & Sch - Stekhoven, 1941] Cc loi tuyn trng thuc nhm ni sinh k sinh di ng trong r cy khng to u sng (root lesion endoparasitic nematodes) c mt v ph bin nhiu nc trng c ph trn th gii. Ngoi c ph tuyn trng cn k sinh gy hi nhiu cy trng khc nh: u tng, da, lc, chanh, cam, thuc l, c chua, la, ma, ng, chui, khoai ty, c ci, m, mch, u, hnh, bng, bng, du ty. Loi Pratylenchus coffeae xut hin ph bin trn c ph, trong mt thi gian di loi Pratylenchus brachyurus c xem l loi gy hi duy nht trn c ph Nam M. Sau , ngi ta tm thy Pratylenchus coffeae gy hi c ph Cng ho Dominique, Elsalvador, Guatemana, Puerto Rico, Costa Rica v Brazil. Loi tuyn trng Pratylenchus coffeae cn tm thy n , vng nam chu , Barbados, Martinique, Tanzania, Madagascar v Indonesia. Loi Pratylenchus coffeae gy hi nghim trng ph hu 95% din tch trng c ph ch ti Java ch trong 6 thng, c ph mt ch hi 59%. 7.1. Triu chng bnh: R c ph b bnh bin vng, sau chuyn sang mu nu, mt bn b thi, mt vi vt trn l bin mu sau bin vng r, cy ln ci cc, mt s nhnh non b mt, cc on thn b c ch sinh trng mnh, c th dn ti cht cy, Nng sut nh hng ph thuc vo t l hi trong cy v b r b tn thng. Chng di chuyn ln pha trn thn hoc phn m kho, chch ht cc r sinh trng lm r b hy dit nhanh chng, cy ngng pht trin, l vng c nhiu vt m lm gim nng sut thu hoch. 7.2. c im pht sinh, pht trin: Tuyn trng c hnh dng giun, trong sut qu trnh pht trin vng i ca chng (k c c th c v c th ci). Loi Pratylenchus coffeae l loi tuyn trng a ph k ch, c kh nng k sinh gy hi trn rt nhiu loi cy trng khc nhau, thm ch r cy u c ti 35.000 con loi ny. Tuyn trng c th di chuyn t ch ny sang ch khc trong qu trnh n v mt phn c th chng nm trong t bo. Chng ph hoi vng r cy tt c cc pha pht trin ca tuyn trng con v cc giai on pht trin ca chng. Tuyn trng di chuyn gia cc t bo v to ra vt thng l iu kin thun li cho cc loi vi sinh vt gy bnh trong t xm nhim. Mt chu k pht trin t 45 - 55 ngy, c mt vi th h trong qu trnh sinh trng pht trin ca cy. Tc gi Bredo cng cho thy loi tuyn trng ny gy hi trn c ph ch v c ph vi nhng khng gy hi trn c ph mt. Phan Quc Sng (1976) cp hin tng cy c ph kinh doanh b cht ri rc v c ph ch sau mt nm trng trn t trng li c ph c b cht hng lot ti Ph Qu (Ngh An). Ging c ph Coffea arabica b hi nng nht, c bit nam n (Palanichamy, 1973) v P. coffeae l loi c ph k ch rng, tuyn trng P. coffeae l tc nhn gy hi chnh v to iu kin cho nm Fusarium, Rosellina lm thi r c ph, thm ch c hai loi tuyn trng P. coffeae v Meloidogyne spp. cng xut hin gy hi trn c ph rt nghim trng. Nm Fusarium oxysporum v tuyn trng P. coffeae kt hp cng gy hi
213
trn c ph vi mt 80 con/50g t gy hi nghim trng trn c ph 1 - 2 nm tui (Nguyn Vn Nam, 1996). Tuyn trng P. coffeae l tc nhn gy hi chnh ca bnh thi vng l trn c ph vng c Lc, P. coffeae ph hoi vng r cy tt c cc pha pht trin ca tuyn trng con v cc giai on pht trin ca chng. Khi kt hp vi nm Fusarium oxysporum v Fusarium solani gy hi nghim trng hn. Mt 20 con/50g t v 70 con/5g r, cy c ph vi c kh nng b bnh thi r vng l. Mt tng cao vo cc thng cui ma kh, u ma ma trong iu kin ca vng trng c ph c Lc (Nguyn Kim Loang, 2002). 7.3. Bin php phng tr: Nhm tuyn trng ni k sinh di ng gy hi b r cy trng l nhm c ngha kinh t nht, s lng nhiu, kh nng gy hi ln trn cc loi cy trng chnh song vic tin hnh cc bin php phng tr cng rt nhiu kh khn v kh phc tp bi bn nng t v v s ln trn ca tuyn trng cao. Dng bin php canh tc l ch yu, lun canh vi cy trng khc, cc loi cy h u kch thch sinh sn nhanh ca loi Pratylenchus, trng xen canh, dng cy ging, cnh ging sch bnh. S dng bin php lun canh 2 - 3 nm kt hp vi bin php ha hc, canh tc, sinh hc v thu gom r 3 ln trc khi trng li c ph. Bn phn chung vi lng 20m3/ha, hai nm bn mt ln c th hn ch bnh thi r vng l trn c ph vi. Dng ging c ph Coffea robusta hoc Coffea canephora var. robusta lm gc ghp lm tng kh nng chng chu hn ch tuyn trng gy hi, s dng ging sch bnh tuyn trng, chn t vn m khng nhim tuyn trng, x l bng Methyl bromide 150cm3/m3 t kh trng kt hp tr c tuyn trng nt sng Meloidogyne spp. cng gy hi. Trong 100g t c th c ti 10 - 15 tuyn trng Pratylenchus v trn din tch ny khng nn trng cy nhim tuyn trng, hoc 100 con/cy khoai ty, trong r, trong t cha mt s lng ln nh c ti 2.000 con/5g r cng cn phi loi b loi t ny (Dekker, 1972). Cc loi thuc ho hc Oxamyl, Phenemiphos v Aldicarb c tc dng phng tr tuyn trng ti vn m c ph (El Salvador) thuc Carbofuran, Namacur c hiu qu phng tr tt, lm tng nng sut vo nm th hai hoc sau 90 ngy x l. X l t bng cc loi thuc ha hc nh: Nemacur, Temic, Vydate. C th a thuc vo trong t trc khi trng hoc trong thi k sinh trng, di nc nng 52 - 52,80C trong 2 pht va kt hp vi dit trng nt sng v Ditylenchus dipsici vn m du ty. Dng Nemaphos 0,06% dung dch, x l cnh cy n qu trong 15 - 30 pht.
214
8. TUYN TRNG HI R CAM CHANH [Tylenchus semipenetrans Cobb, 1913] Tuyn trng Tylenchus semipenetrans l loi bn ni k sinh, ph bin rng trn th gii nh: Nht Bn, n , c, Israel, chu Phi v chu M La tinh, cc nc nhit i, nng m (Van Gundy & Meagher, 1977; Heald & O'Bannon, 1987). Chng ph hi ph bin trn cam, chanh M, gy hi t t trn cnh cam, chanh lm gim nng sut ti 50%, c vng c th gy hi ti 50 - 60% California, Florida; 90% din tch trng cam Texas, Arizona -M, ngoi cam chanh chng cn gy hi trn nho, mn v mt s cy trng khc. Nu hi nng trn nho lm b r b ph hy mnh. Tylenchus semipenetrans c tm ra t nm 1912 do Cobb m t chi tit sau hai nm (Cobb, 1913, 1914). nc ta, tuyn trng ny c mt trn t v r cam, chanh, da v phn b cc tnh Lng Sn, Cao Bng, Hi Phng, Sn La, Ninh Bnh (Nguyn Ngc Chu, Nguyn V Thanh, 2000). 8.1. Triu chng gy hi: Tuyn trng xm nhp k sinh mt na ngi pha trc c th vo r, phn sau thn tuyn trng vn nm bn ngoi m r v pht trin phnh to hn so vi phn u. Chng thc hin kiu bn ni k sinh ti ch to ra cc t bo u sng phng xung quanh vng chng k sinh, lm r b bin dng. 8.2. c im pht sinh, pht trin: Tuyn trng con ci k sinh trn r sau ngy th 21, hnh thnh c th ci sau bn ln phn chia. nhit 240C chng hon thnh mt chu k sng vi 6 - 8 ln phn chia. Nhit thch hp cho s pht trin ca tuyn trng l 17,6 - 260C, v cng da vo nhit m chng pht trin cc la trong nm, vai tr ca cy k ch cng rt quan trng cho qu trnh ny. S lng tuyn trng tng trong khong nhit t 20 - 310C v cao nht l 250C. iu kin pH thch hp cho tuyn trng t 6 - 8. Vng i ca tuyn trng cn ph thuc vo rt nhiu ma v trong nm v mi trng t b thay i, chng c th hon thnh 1 - 2 chu k pht trin trong thi gian sinh trng trong nm ca cy cam v cc la lc, c bit giai on ra lc xun th mt tuyn trng tng cao khi chuyn ma. Khi tuyn trng xm nhp vo r cy lm cho r b thm en bm y t, lm gim sc chu rt ca cy v phm cht km. Tuyn trng r chanh c 5 chng u xut hin trn cng mt cy k ch, ng thi cy cn b bnh khc do nm Deuterophoma tracheiphila. iu kin ngoi cnh nh hng ti mt tuyn trng c mt v gy hi r rt: ging cam chanh, tui cy, cu trc ca t trng cam qut, m , pH, nhit v thc n trong t. Cy k ch v iu kin ngoi cnh nh hng r rt ti qu trnh xm nhim gy hi ca loi bn ni k sinh ny. c bit l nhit v m t song chng thch hp hn trong iu kin kh. Tuyn trng sinh sn hu tnh hoc lng tnh, c th sinh sn khng cn tuyn trng c, sinh sn cng ph thuc vo nhiu thn r v r sinh trng, kh nng nhim tuyn trng, t l sinh sn v hnh thnh chng sinh hc khc nhau. Nhit , m t v tui cy cng nh hng ti sinh sn ca tuyn trng, tuyn trng non gim mt khi cy k ch b bnh nng, r b hu hoi, tuyn trng ra t v
215
c th tn ti mt vi nm; chng tn ti tt trong t giu mn cht hu c, t ct t ph hp hn vi loi tuyn trng ny. Tuyn trng l loi c ph k ch hp, ch yu trn cam (75 loi), ch c s t cy trng khc nh: bi, mn, hang vng. Ngng gy thit hi kinh t ca Tylenchus semipenetrans khong 850 tuyn trng non/100cm2 t khi mt tuyn trng thp nht c mt trn cam. 8.3. Bin php phng tr: S dng cy ging sch tuyn trng, x l cy ging bng nc nng 490C trong 10 pht, cy c th x l nhit 510C trong 10 pht (Citrus reticulata); dng thuc Nemagon 80% EK ti vo gc, Methyl bromide 60g/m2 c th dit tuyn trng ri trng cy tr li trn t hu b cy b bnh, tuyn trng tn ti ch yu trong t. V vy, vic thay t v x l t cn thc hin trit . V cam, qut l cy lu nm nn vic chn t, xc nh loi tuyn trng trong t trc khi gieo trng l ht sc cn thit, trong qu trnh chm sc phi thng xuyn chm sc tt, ly mu t v r vo cc thi im quan trng cho qu trnh xm nhim ca tuyn trng, xc nh loi tuyn trng v mt s lng theo ngng gy hi kinh t theo ma v, iu kin kh hu thi tit thay i cc im ra lc, c bit kh nng di chuyn ca tuyn trng c c s thc hin phng tr. 9. TUYN TRNG HI THN V C KHOAI TY [Ditylenchus destructor Thorne, 1945] Tuyn trng c khoai ty phn b rt rng trn th gii nh: Anh, Php, H Lan, Thu S, Nga, M, Nauy, Canada, Nht Bn, Vit Nam. Trn tp on 22 ging khoai ty (c) c 19 ging b hi do tuyn trng Ditylenchus destructor (L Vn Thuyt, 1977 1978) vng T Lim H Ni. Tuyn trng Ditylenchus destructor k sinh trn c khoai ty v c trn thn cy, chng c mt c nhng cy trng khc nh thuc l, cy ly si v.v,.. trn nhiu vng khc nhau trn th gii v c nc ta. 9.1. Triu chng bnh: Sau khi cy ny mmm ngun bnh c nhiu trong c th l b hi nng v bin vng nhanh. Triu chng c th mt i v khng phn bit gia cy nhim bnh hoc cy khe l triu chng "n bnh", c b nhim bnh tuyn trng ngay t khi mi c hnh thnh hoc trng c kho song trn t c ngun tuyn trng sn c v ngc li trng c c ngun tuyn trng trn t khng nhim loi tuyn trng ny. C khoai ty b nhim tuyn trng nng biu hin c nhiu vt nt, lot n su vo trong c ging hin tng su n, trn vt bnh c th km theo cc loi nguyn nhn do nm v vi khun. 9.2. c im pht sinh, pht trin: Tuyn trng xm nhp thng v tr dy c vi c hoc qua mt c (t hn), qua vt thng c gii, phn b hi chuyn sang mu nu, mm v lm xung, thn l cy b vng c nhiu vt m c ranh gii r rt gia phn kho v phn bnh, chng thu phn tinh bt bng men amilaza. Qu trnh k sinh lu di trn cy lm cho tuyn trng
216
Ditylenchus destructor ch k sinh trong cc m t bo giu cht gluxit nh phn c khoai ty, khi k sinh n tit ra mt lng men amilaza rt ln, thu phn tinh bt thnh ng (nhiu gp 7 ln so vi loi Ditylenchus dipsici trn hnh ti). Qu trnh thu phn ny ph thuc rt nhiu vo tui ca tuyn trng. Nhit thch hp cho tuyn trng sinh sn v pht trin l t 5 - 300C, thch hp l 20 - 270C. V cc loi ny cha xut hin Vit Nam nn tuyn trng Ditylenchus destructor v Ditylenchus dipsici c coi l nhng i tng kim dch. Ditylenchus dipsici xm nhp vo m cy iu kin nhit 3 - 370C, thch hp l 15 - 200C, vng i l 20 - 26 ngy nhit 20 - 260C, 18 ngy nhit 280C v trong mt v trng c ti 6 - 9 th h. t c m cao lin tc trong thi k sinh trng ca cy khoai ty l iu kin thun li cho tuyn trng xm hi vo c khi cy mi hnh thnh c non trong t. 9.3. Bin php phng tr: - Lun canh (3 - 4 nm). Ngm nc rung v trng cc cy khng ph hp vi kh nng sinh sn ca tuyn trng - S dng ging khng nhim bnh, dng c ging, ht ging sch tuyn trng, - Tr c di, thu dn sch tn d ngoi ng rung. Trc khi trng x l c ging trong 1% dung dch Carbation trong 20 pht. X l t bng Carbation, Vapam v Dazomet. 10. TUYN TRNG HI THN HNH TI [Ditylenchus dipsaci (Kuhn, 1857) Filipjev, 1936] Tuyn trng c ph k ch rt rng v c ngha kinh t ln. S loi trong nhm ny gm 50 loi khc nhau k sinh phn m mm l thn (c) ca cy trng, c bit D. dipsaci gy hi hnh ti trong nhng vng c m cao. C ti 20 ni sinh hc (Sturhan) c mt trn cc loi cy trng nh: khoai ty, c ci, hnh, ti, u, du ty,.chng gy hi ch yu trn hnh ti v cc cy cnh trng bng c, cn trn cc cy k ch ph tuyn trng sinh sn th yu v khng gy hi, chng c th l ni tr ng ca tuyn trng. Trong iu kin thun li tuyn trng hi thn ph hu m cy non, ngn cn thn pht trin bnh thng v c kh nng sinh sn, di chuyn t ni ny sang ni khc. Kh nng gy hi ca tuyn trng ph thuc vo loi v cy k ch m chng xm nhim. 10.1. Triu chng bnh: Cy b hi do cc tuyn trng ny th t bo pht trin to, t bo b phn chia lm cho cy pht trin mnh m v b phn hy, v t bo b nt v to nhiu khong trng. Cy do tuyn trng gy hi thng li triu chng cong queo, thp ln, l b bin dng mo m, c b thi ra. Cy b phn nhnh bi nhng thay i cc cht kch thch sinh trng nh: auxin, cytoxin. Tuyn trng phn gii bng cc men pectinaza,
217
protopectinaza, invectaza,.c bit l phn gii pectin gn cc t bo vi nhau ph v cu trc m, cy cht li, c tp kh. i vi loi tuyn trng D. dipsaci (hoc D. allii Beijer) ch tui trng thnh mi phn gii pectin m tui khc chng khng phn gii c, qu trnh ny cng ph hp vi phng thc k sinh ca chng tc ng thay i mnh m trong m t bo v cu trc do hot ng phn gii pectin ca men pectinaza. 10.2. c im pht sinh, pht trin: Tuyn trng tn ti trong t hoc trn tn d cy trng c th ti 7 nm, trong t 7 nm, trn c (hnh, ti) c th tn ti ti 32 thng, trong iu kin kh hn tn ti ti 23 nm. Chng xm nhp vo t bo thc vt qua mt thn, c, sinh sn v di chuyn trong cy. Sau khi thu hoch ti chng tn ti cy bnh, trong t, cn mt phn nm trong c, thn v l. Nu trong 0,5 kg t c 10 tuyn trng thn th t nhim nng tuyn trng v cy trng s b nhim nng v khng nn trng hnh ti na (Whitehead & Tite, 1972). Nhit thch hp l 12 - 180C. iu kin nhit cao (20 - 250C) th tuyn trng hot ng thp hn nhit thp (4 - 70C). Tuyn trng trng trong phm vi nhit 2 270C, nhng nhit thch hp l 13 - 190C, tuyn trng ci c th 200 - 400 trng hoc 500 trng trong sut giai on sinh trng ca cy. Giai on trng pht trin nhit 240C l 3 - 7 ngy, nhit 200C l 11 18 ngy (Stoynov, 1964), nhit thch hp cho trng n l 19 - 210C. Tuyn trng hon thnh chu k pht trin trong 19 20 ngy nhit 20 - 220C. Nhit quyt nh kh nng sng ca tuyn trng: nhit 210C sau 7 nm th 100% tuyn trng D. dipsici hi hnh ti u b cht, 2 - 4 0C th 78% tuyn trng cn sng. trng thi tim sinh tuyn trng c th sng c 20 pht trong nhit - 800C (Dekker, 1972). Tuyn trng con nhit - 70C trong nc sau 72 gi mi cht, - 160C th ch tn ti c sau 2 gi. 10.3. Bin php phng tr: Trn din tch nhim tuyn trng D. dipsici cn lun canh (3 - 4 nm) vi cy trng khng phi l k ch ca loi ny. Dng ging sch bnh, c th x l c ging trc khi trng bng cch ngm trong nc 2 - 3 ngy v c 24 gi li thay nc mt ln, x l dung dch lu hunh 250 Bome nng 6 - 8% trong 6 - 12 gi. C th x l ti bng nc nng 500C trong 10 - 15 pht, c hiu qu nh x l ngm trong nc. Thuc Methyl bromide (15 g/m3) trong 20 gi hoc Nemaphos (EK 46%) 0,2% trong 4 gi gi nhit ca dung dch iu kin nhit l 400C. t b nhim tuyn trng c th x l bng Dazomet 88 kg/ha; Vydate (EK - 25%) 0,5 - 0,7%; Nemacur ti 5 lt/1.000m2 c hiu qu tt, x l t trc khi gieo ht 30 40 ngy bng Carbation v Thiazon vi 150 - 200 kg/1.000m3 hoc Temic 10% hay Nemaphos 10%. Hin nay cha c ging ti no l ging khng nhim tuyn trng ny, nhiu loi thuc ha hc lun trong danh mc cm v thay i thuc trong vic thc hin x l t v c, thu dn sch tn d cy bnh, c di sau thu hoch.
218
11. NHM TUYN TRNG NGOI K SINH C KH NNG TRUYN BNH VIRUS THC VT H Longidoridae: C ti hng trm loi c kh nng mang truyn virus trn nhiu loi cy trng v ph hi trn b r ca cy. Ch yu nht l Xiphinema, Xiphidorus, Longidorus, Longidoroides v Paralongidorus. Chiu di ca cc loi t 1,5-12mm v di nht trong tt c cc tuyn trng thc vt. y l nhng loi ngoi k sinh r, c kch thc ln, kim chch ht mnh v rt di. nc ta, tm thy cc ging Xiphinema, Xiphidorus, Longidorus, Longidoroides. Ging Xiphinema: Phn b rng rt nhiu nc trn th gii (chu u, , Phi, M) k sinh trn 70 loi cy rng, cy n qu, to, ma, o, nho, c ch, hoa hng, du ty, thuc l, c ci, ng, m, c lau, h tiu, chui, chanh, cam. Cc loi thuc loi Xiphinema c mt trn cy trng Vit Nam gm: Xiphinema americanum; X. brasiliense; X. brevicolle; X. insigne; X. radicicola; X. elongatum, X. diffusum v X. longicaudatum. C ti 2.000 con/1 gam t to u sng b r v b tan ra khi gp thi tit nhit thp. X. index thc hin mt chu k trong 7 - 9 thng; X. brevicolle: 4 - 7 thng; X. mediterraneum thng xut hin trong t mn, cn cc loi X. index; X. italiae; X. deversicautum thng gp t ct (Cohn, 1969). nhiu nc trn th gii tuyn trng Xiphinema gy hi ph bin trn ma, X. elongatum xut hin nhng vng trng ma c lng ma < 2.500mm/nm c cao 200m thuc Nam Phi, tuyn trng chch su vo r n theo chiu di ca r cy, sau mt vi ngy lm r mnh v chuyn sang mu en. Ging Longidorus ph bin cc nc n i, cn ging Xiphinema ph bin cc nc nhit i, chu k pht trin ca chng ko di nhit 20 - 230C. L. americanus: 4 thng, ging Longidorus Filipjev, 1934: loi Longidorus elongatus; L. attennustus; L. macrosoma. nc ta mi tm thy loi Longidorus elongatus. Mt tuyn trng ny 20 con/100g t th cy biu hin triu chng, 13 con/100g t lm gim 300kg/1.000m2 ca khoai ty (Sykes, 1975). Ngoi vic chng gy hi b r, cn to cc vt m trn mu en trn c chua khi chng khi chng mang truyn virus. Longidorus americanus ph hi u r sinh trng, ch sau 20 gi chng s dng thc n th u r ngng pht trin. C hai loi tuyn trng Longidorus v Xiphinema u c kh nng thc y s phn chia t bo v b mch, sau cng to ra cc t bo phnh to, s thay i ny l do hot ng sinh ha ca tuyn trng, nhng thay i ph thuc vo loi cy trng, giai on sinh trng v hot ng ca loi k sinh, hot ng sinh ho ca chng lm phn hu cc men, thay i nghim trng sinh l ca cy. Kt qu ca qu trnh ny nh hng ln nng sut cy trng v kh nng chng chu vi iu kin ngoi cnh kh hoc qu lnh. Vit Nam, c loi Paralongidorus citri xut hin trn bng, ma, vng cc tnh Vnh Phc, Ph Th, Thi Bnh, Ngh An, H Tnh. Hai loi tuyn trng Longidorus v Xiphinema mang truyn virus hnh cu, cn loi Trichodorus mang truyn virus hnh gy, trn cy nho tuyn trng Xiphinema index truyn virus GFLV (Hewitt, Raski & Goheen, 1958). X. americanum l loi truyn virus m hnh nhn trn thuc l c cng b
219
v cho rng y l loi quan trng ti nhiu nc trn th gii (Lucas, 1975). Chng c cu to bu thc qun v tuyn dch thc n gi vai tr quan trng trong vic lan truyn virus. H Trichodoridae Thorne, 1935 (Siddiqi, 1961): Trong h ny ch c ging Trichodoridae Cobb, 1913 l k sinh trn cy trng, cho n nay ghi nhn c trn 30 loi. c im phn kim chch ht c mt mu rng nhn, bu thc qun ln. Tuyn trng k sinh trn nhiu loi cy trng, trong c Trichodorus christie l loi quan trng nht k sinh trn ng, hng dng, hnh, ci bp, x lch, c chua, u,..lm b r km pht trin, c bit khng to r th sinh v cy c th cht. Vit Nam, (N. N. Chu v N. V. Thanh, 2000) tm thy cc loi T. paracedarus (mn, du ty - Sapa, Lo Cai); T. borneoensis (chui, qu, cam ng, hng qu, mt v mt s cy rng ti Thanh Ho, H Ni, Qung Nam); T. reduncus (lc - Ngh An). Tuyn trng Paratrichodorus minor l loi ngoi k sinh ph bin trn ma phn b Burkina Faso, Nam Phi, i Loan, Zimbabwe, M v Vit Nam chng s dng thc n ph hu m biu b thc vt, sau n n m phn sinh lm m thc vt cht, r c triu chng x xc, kit qu. C th tm thy s lng ln mt tuyn trng cao trn t ma vo ma ma v t l thun vi m t. Nhng nghin cu cho thy: C 300 tuyn trng/100cm3 th lm cht 50% s cy trng trong din tch nhim loi tuyn trng ny B. Tuyn trng pht trin nhanh chng nhit 220C chng hon thnh chu k pht trin trong 21 - 22 ngy. iu kin 300C, 16 - 17 ngy. Trichodorus l vt mang truyn virus ly bnh cho thuc l, u, khoai ty v chng thng sng tng t su 20 - 40cm. Paratrichodorus v Trichodorus mang truyn virus trn thuc l (Tobacco rattle virus) l nguyn nhn lm gim nng sut thuc l H Lan v c (Lucas, 1975). Bin php phng tr : - Phng tr tuyn trng bn ngoi rt kh bi chng c mt gy hi vi s lng ln trn nhiu loi cy trng v cy di, c im sinh sng c th di chuyn ti su hng chc mt. V d: Xiphinema index c th di chuyn su 2,5m. V vy, vic dng thuc ha hc phng tr l khng c hiu qu. - Tiu dit c di v dn sch tn d l mt bin php k thut canh tc c hiu qu, kt hp s dng thuc ho hc a vo su trong t (Methyl bromide), thuc D - D, Telon, Basamide, Ditrapek. Dng Methyl bromide 100g/m2 ( Anh ) v a D - D trong trng du ty th tuyn trng b tiu dit ti 99% su 70cm v bnh virus gim 97%; hiu qu ca cc thuc Nemagon, Vapam, Miilon thp hn so vi cc loi thuc trn. Nghin cu ca Williams (1967) cho thy cc loi Xiphinema b tiu dit bi vi khun i khng Pasteuria penetrans, xung quanh vng r thuc 7 trong 8 vng trng ma Mauritis - Nam Phi v Australia th loi X. elongatum l mt loi mang ngha kinh t ln nht trn ma (theo Young Holzmann, 1964).
220
12. MT S NHM TUYN TRNG NGOI K SINH KHC 12.1. Ging Tylenchorhynchus Cobb, 1913 Ging ny c trn 75 loi, chng c ph k ch rng v phn b nhiu nc thuc n , Malaysia, Australia, Trung , ng Nam , chu u, chu Phi, chu M. nc ta ph bin cc loi nh Tylenchorhynchus martini Fielding, 1956; T. nudus Allen, 1955; T. mashoodi Siddiqi et Basir, 1959; T. brassicae Siddiqi, 1967; T. clavicauda Seinhorst, 1968 c mt trn t trn cc loi cy trng nh: lc, bc h, ti, ay, chui, vng, u tng, la, thuc l, cam, chanh, ng, ma, h tiu, da, ay, c ph, bch trut ti H Ni, Hng Yn, Ngh An, Bc Giang, Cao Bng, Ph Th, Qung Nam, Lm ng. Triu chng bnh: Tuyn trng khi xm nhp gy hi t bo r thng lm r pht trin km thm ch ngng pht trin v r ngn, r sinh trng b cong queo, cy ln v b hoi t. Hin tng km pht trin, cy ci cc biu hin c trng nht ca cy b bnh v chng thc hin dinh dng tt c cc giai on pht trin ca tuyn trng, ht thc n lm tn thng r v suy yu dn, triu chng ny rt d nhm ln vi triu chng bnh sinh l thiu dinh dng trn cy. c im gy hi: y l nhm tuyn trng ngoi k sinh hi r cy trng, khi k sinh chng ch dng kim chch ht chc vo m r cy ht thc n lng l dch cy trng trong qu trnh dinh dng. Tuyn trng nm bn ngoi mt r m khng vo trong r song i khi chng ta cng bt gp chng mt bn trong r nhng khng nhiu, chng c mt trn cc loi t cao, thp v t trng trng la nc. Chng dng kim chch ht chc vo m t bo qua v r lm cy pht trin ci cc, c khi chng di chuyn mt phn c th vo bn trong r, gy hi lm r tn thng to iu kin cho mt s nm v vi khun t xm nhp vo cy trng d dng hn. Trn cy cao lng trng c canh th hai loi T. martini v T. nudus gy hi nng mt 2.000 - 2.500 con/250cm3 t. Sau khi phng tr T. martini th nng sut c th tng 55% (Hafez & Claflin, 1982). 12.2. Tuyn trng ngoi k sinh dng hnh xon (Helicotylenchus spp.) Tuyn trng c cu to dng xon, thn tuyn trng lun trng thi cun trn. Chng phn b rt rng trong t nhin, c bit cc nc nhit i, nng m lm gim nng sut ln. Tuyn trng ngoi k sinh Helicotylenchus xut hin rt nhiu nc trn th gii nh: Nht Bn, Philippines, Malaysia, Indonesia, Srilanca, Thi Lan, cc nc chu u, chu Phi. nc ta c 20 loi hi trn cc cy nh: cam, chanh, nhn, vi, u tng, khoai ty, thuc l, to, c ph, h tiu, chui,.ph bin Bc Giang, Ph Th, Cao Bng, Hi Phng, Hi Dng, Thanh Ho, Ninh Bnh, Ngh An, Qung Tr, Tha Thin Hu, Lm ng,.. Triu chng gy hi:
221
Triu chng gy hi ca tuyn trng dng hnh xon cng biu hin ging cc loi tuyn trng ngoi k sinh trn. Vt bnh biu hin r cy trng b tn thng khi k sinh bn ngoi v r nhng chng c th di chuyn mt na ngi pha trn c th hoc c c th tuyn trng vo trong m t bo r. Khi hi trn r chnh th lm cho r b vn vo sinh cc r nh v mt pha, r bin mu nu . c im gy hi: Helicotylenchus spp. l nhng loi ngoi k sinh (k sinh bn ngoi v cy k ch) hoc ni k sinh mt na trn r cy trng, i khi chng c th di chuyn vo bn trong to nhiu vt thng lm c s cho nm v vi khun xm nhp qua vt thng rt d dng. Tuyn trng c mt trn tt c cc loi t, thm ch c th sng c ngay c trn t laterit (t b ho letarit i Loan, theo Hu et al., 1968) trn t trng ma th mt tuyn trng trn din tch ma gi xut hin nhiu hn l t ma cn non. Loi H. brachyurus pht trin nhiu trn t ct pha hn l t pha st, s lng cng tng nhanh t l thun vi lng ma trong nm tu theo tng vng. Nhit c vai tr quan trng trong s phn b v pht trin ca loi tuyn trng ny, iu kin nng v m cc nc nhit i v cn nhit i c nhit cao. Tuyn trng tp trung nhiu vng t canh tc, t ct pha to khong trng trong t, c bit l t l ti xp to iu kin cho tuyn trng ngoi k sinh pht trin v di chuyn d dng, kh nng ly lan cao. Bin php phng tr: Phng tr tuyn trng ngoi k sinh dng xon l rt kh bi chng c mt gy hi vi s lng ln trn nhiu loi cy trng, c bit cy di, c im sinh sng c th di chuyn nhanh v chng c kh nng ln trn t v cao. Tiu dit c di v dn sch tn d tiu dit ngun tuyn trng trong t l mt bin php k thut canh tc c hiu qu, kt hp s dng thuc ho hc a vo su trong t (Methyl bromide). Cc loi thuc D - D, Telon, Basamide, Ditrapek, Methyl bromide (100 g/m2) c th dng trn t trng cy n qu, cy cng nghip di ngy tiu dit tuyn trng. Phn chung hoc phn hu c c k ng k thut (dng mn v hu c) li dng tng kh nng chng chu tuyn trng ca cy trng, thc hin kim tra mt s lng tuyn trng trc khi trng. S dng ging chng tuyn trng v cng thc lun canh vi cc loi cy trng c tnh xua ui tuyn trng nh cc vn th (Tagetes erecta v T. patula) lm gim mt tuyn trng.
222
Phn 7 BNH DO PROTOZOA
1. BNH THI LIBE TRN C PH Bnh thi libe c ph xut hin Suriname, Guyana v c th Brazil, San Salvado v Colombia. Bnh hi trn ging c ph Coffea liberica, C. arabica v cc ging c ph khc. Cy bnh biu hin tha tht, bin vng, rng l, triu chng tin trin trn cc l non cn li pha trn, sau ch cn thy tr cnh. Cc r dn cht bin thnh mu en, cy suy yu v cht. i khi, bnh xut hin bt u vo ma kh lm cho cy ho v cht trong vng ch t 3-6 tun, trong c th quan st thy b r v thn cy b phn chia nhiu nhnh, sinh nhiu libe nh v ngn, cu trc cy ln xn v khng pht trin bnh thng. giai on ny v ca r v vi (thn) bm chc vo thn g v khng b phn tch ra. Loi Phytomonas leptovasorum l mt loi trypanosomes c lng roi xut hin trong mch libe c mt vi lng roi hnh si ch hoc hnh trc quay. Khi l chuyn mu vng v rng cc t bo cambial v libe bt bnh thng xut hin rt nhiu lng roi mnh c hnh dng trc quay, kch thc l 4-14 x 0,3-1,0 m. Mt s t th ngn hn (2,0-3,0 m) hnh thnh lng roi, dng to, cng xut hin trn libe ng gi. Khi t bo cambial phn chia mnh to ra nhiu v xung quanh lp g ko di ra ti 2m t phn r v cy hon ton cht, xut hin rt nhiu th cc nh vi kch thc 3-4 x 0,1-0,2 m. Loi c lng roi trng ging nh m si spaghetti ch c m cn sng trn thn cy, trong khi nhng th khc bin mt. Loi c lng roi c th li triu chng bnh t r ln n thn, chng xm nhim theo chiu su trong libe v truyn t libe bnh sang libe khe. Chng di chuyn xung r kho. Khng tm thy loi c lng roi phn b phn chia pha bn ngoi ca cy. Bnh c th truyn lan qua gc ghp nhng khng qua cnh hoc l ghp. Sau khi ghp cy khe vi gc r bnh trong mt vi tun th c th quan st thy Protozoa lng roi trn r cy khe. 4-5 thng sau triu chng trn cy bt u pht trin m rng hn, sau dn ti cy cht nhanh chng. Bnh ly lan trn ng rung t cy ny sang cy khc, thng th cy khe b nhim bnh khi trng v tr cy c bnh. Mi gii truyn bnh l mt hoc mt s loi cn trng trong ging Lincus.
223
2. BNH THI (HARTROT) TRN CY DA QU Bnh c tm thy trn cy da qu Suriname vo nm 1906, i khi cn c tn nh cht vng hoc ho l. Bnh cng xut hin Colombia v Ecuador v di tn bnh ho Cerdos Trinidad. Triu chng ca bnh biu hin gm bin vng v bin nu u l gi, sau lan dn ln l non. Trn cy bnh qu khng chn v b rng, khi chm hoa m v chuyn thnh mu en, trong giai on ny u r cng bt u thi. Cung l gi b gy v dn n hoi t. Giai on sau ca qu trnh sinh trng th phn nh chi ngn cng thi, sinh ra mi hi thi. Cy nhim bnh sau mt vi thng th biu hin triu chng ra bn ngoi. Loi lng roi thuc ging Phytomonas xut hin nh hng trn b phn l trng thnh v chm hoa ca cy da. giai on bnh pht trin c 10-100% b phn cy c Protozoa lng roi, phn ln tn ti pht trin nm dc trong libe. Chng c kch thc l 12-18 x 1,0-2,5 m. S lng v ly lan ca loi ny trong cy tng ln theo t l thun vi s pht trin ca bnh hi. Bnh thi trn da do Protozoa truyn lan theo cn trng thuc ging Lincus v Ochlerus trong h Pentatomidae. Bnh pht sinh mnh v c ti 15.000 cy da b cht trong vng 3 nm vng Cerdos hoc Trinidad. 3. BNH CHT HO T NGT TRN CY C DU Bnh cht ho t ngt trn cy c du kh ph bin, phn b rng ti nhiu vng trng cy c du thuc pha Bc Nam M v c pht hin t nm 1960 Colombia. Bnh truyn lan cc vn cy c du v gy cht cy, bnh ly lan t cy ny sang cy khc v sang c mt vng rng ln. Triu chng biu hin u tin trn ngn ca tng l n trong l da kp nm pha di, v chuyn sang mu xm, u r cng bt u cht, b r suy yu. Kt qu l cy da pht trin chm xung, chm qu bin mu v thi rng. Trong mt vi tun ton b s l chuyn thnh mu xm v kh ri cht. Phytomonas lng roi xut hin nhiu ti cc mch libe r, trn l v chm hoa trn cy bnh. Loi c lng roi ny cng truyn lan nh cn trng mi gii thuc ging Lincus v Ochlerus. Bin php phng tr bnh cht ho l phun thuc tr mi gii truyn bnh. 4. BNH RNG C SN Bnh rng c sn (Manihot esculenta) c pht hin Espirito bang Santo ca Brazil. B r ca cy bnh pht trin rt km. R nh, mnh v khng c tinh bt. Phn trn hom sn ca cy bnh b bin mu v suy tn. Bnh rng c c th lan truyn bng hom ging, ly lan nhanh trn ng rung v nh cn trng mi gii ging nh cc bnh cp trn y. Cy bnh cha nhiu Phytomonas-ging nh protozoa trong nha m nhng khng nm trong libe. C th quan st Phytomonas protozoa d dng qua knh hin vi in trong dch m t nhng vt thng ca cy b bnh.
224
Phn 8 BNH SINH L
1. BNH NGHT R LA y l mt bnh sinh l c triu chng thi en, cht l vng dn ri c l c mu nu , kh , cng kh, t, cy cn cc, nh tr sinh trng, nu khng cu cha kp thi cy b li cht tng chm ln trn rung sau khi cy 2 3 tun l. Bnh ph bin nhng vng t chua, trng, ngp ng. Trong nhng nm gn y do trnh thm canh, ci to ng rung tt nn bnh nght r la t ph bin, khng gy tc hi nhiu nh trc y. Nguyn nhn dn n tnh trng b bnh nght r c nhiu mt nguyn nhn c bn l do t thiu oxy. t thiu oxy cc vng trng la min Bc v min Trung nc ta ch yu do 3 yu t sau y gy ra. - Mt l: t c l ho tnh, cu tng khng ph hp, t st, tht nng, gy tr ngi cho s trao i kh trong t. - Hai l: Rung trng su, ng ngp lin tc, nc ng lu ngy khng thot ]c, gy tnh trng ym kh nng n, thiu oxy nghim trng ng thi tch t nhiu kh c H2S, SO2 trong t. - Ba l: Rung bn nhiu phn hu c cha hoai mc, phn r, phn xanh, bn ao khng hoai, cha nhiu cht hu c, t trng hu nn trong iu kin nhit cao ma h oi nng d ln men phn gii nhanh, tiu hao nhiu oxy trong t, sinh ra nhiu kh c trong iu kin ym kh ngp nc, thiu oxy, khng thot i c. Nhng iu kin ni trn c tc ng trc tip lm r la b nght, gy tr ngi cho s h hp bnh thng ca r la lm cho r thi en, khng sinh ra c cc r mi v l la b kh , ng thi trong khi trong t c nhiu bin i sinh ra v tch lu nhiu CO2 v cht c nh H2S trc tip u c cho r la lm r cng b thi nhn,c mu en, nht l chn t ngp nc thiu st ho tan (Fe++). Mt khc, khi t thiu oxy lm cho cc cht hu c phn gii khng hon ton sinh ra nhiu axit hu c. Trong iu kin rung nc su khng tho cn c, cc axit hu c s tch t li trong t cng lm tng chua ca t, tc hi n s h hp v sinh trng ca b r. S r mi khng mc thm ra, s r c b en thi dn, kh nng ht cht dinh dng ngy cng gim st, gy ra tnh trng cy yu t, thiu dinh dng nht l m v kali. Do , cy bnh, cc l gi, l gc vng trc ri ton b cc l khc dn dn cng vng, kh . Qu trnh ny ra
225
nghim trng, cy thiu kali cng nhiu, nht l trong trng hp t vn ngho kali v nhit nc rung qu cao hoc qu thp vo v ng xun hay v ma. Bnh nght r la l bnh sinh l, khng c ngun bnh ly lan nhng tu iu kin tng vng t, tu sc sinh trng chu ng ca tng ging la, tng cy la mnh, yu khc nhau nn bnh pht sinh c sm, c mun, nng nh khc nhau, lin tip trong mt thi gian di. Bnh php phng cha bnh c bn l phi ci to l ho tnh ca t, ci to rung chua, trng, ym kh, qun l v y mnh cc khu k thut thm canh nhm khc phc cc yu t gy bnh nght r c th ca tng loi t, tng iu kin gy hin tng thiu oxy trong t, gy tch t cht c H2S, CO2, v.v.... m thc hin mt s bin php cn thit sau: - Nhng chn rung c iu kin ti, tiu th cn phi ch ng tho cn nc t u, khi la chm b bnh cng cn tho kit nc, phi rung kt hp lm c sc bn k nhiu ln. - Nhng chn rung xu, chua, trng cn ci to dn cht t, cy ba k, phi i, bn vi to chua, thc y cc cht hu c cha hoai phn gii nhanh ngay t u. - Nhng chn rung d b bnh ch bn phn chung hoai mc, phn hu c vi sinh, bn ur kt hp vi phn ln v kali. Trong thi gian cy sinh trng ban u, cn thay i nc kp thi, lm c sc bn su v sm. Khi chm pht bnh phi tho cn kit nc, nu rung trng khng tho c tng cng sc bn nhiu ln, bn thm t vi, ln, tro. Cc bin php ny c tc dng thc y lu thng khng kh, tng thm oxy vo t, tiu thot kh c tch t t, ci thin tt mi trng ca r la, to iu kin cho r mi mc ra nhiu cy bnh nhanh chng hi phc xanh tr li. iu cn thit phi kin tr p dng nhm phng cha cho la khi b bnh nght r.
226
TI LIU THAM KHO
Ti liu trong nc 1. ng Hng Dt (1969). Bnh vng li la. NXB Nng nghip 2. Ng Bch Ho v V Triu Mn (1995). Mt s kt qu nghin cu bnh chm l hi chui - Banana bunchytop virus min ni v ng bng min Bc Vit Nam. Tp ch BVTV s 4/1995. Tr 26 - 29. 3. V Triu Mn (1986). Bnh virus khoai ty. NXB Khoa hc H Ni 4. V Triu Mn (1991). Bnh virus hi ng. Tp ch BVTV s 2/1991 5. V Triu Mn (1992). Nghin cu to khng huyt thanh v tm hiu mt s c im ca virus V khoai ty (PVV). Tp ch BVTV s 4/1992. 6. V Triu Mn (1993). Sn xut ging khoai ty sch bnh theo kiu cch ly a hnh vng ng bng sng Hng min Bc Vit Nam. Tp ch BVTV s 6/1993. 7. V Triu Mn, Lecop Herv (1994). Mt s bnh virus hi cy h bu b vng ng bng sng Hng min Bc Vit Nam. NXB Nng nghip. 8. V Triu Mn (1995). Bnh virus hi u vng ng bng sng Hng v min Bc Vit Nam. Tp ch BVTV thng 5/1995. 9. V Triu Mn (1996). Mt s kt qu s dng phng php ELISA v PCR trong chn on bnh virus hi thc vt. Tuyn tp cng trnh 40 nm H Nng nghip I. NXB Nng nghip. 10. V Triu Mn (2003). Chn on nhanh bnh hi thc vt. NXB Nng nghip. 11. L Lng T (1965). Mt s nhn xt v bnh gic ban hi bng Xanthomonas malvacearum Dowson min Bc Vit Nam. Tp ch KHKT Nng nghip Trng H Nng nghip I H Ni. 12. L Lng T (1977). Bnh cy. NXB Nng nghip. 13. L Lng T (ch bin), V Triu Mn (1998). Bnh cy nng nghip. NXB Nng nghip. 14. L Lng T v V Triu Mn (1999). Bnh virus v vi khun hi cy trng. NXB Gio dc. 15. H Minh Trung (1982). Bnh la ln xon l. NXB Nng nghip. 16. H Minh Trung (1982). Mt s kt qu iu tra bnh hi la. Tp ch KHKT Nng nghip. 17. L Trng (1985). Thuc bo v thc vt v sinh cnh. NXB KHKT.
227
Ti liu nc ngoi 1. Buchana R. E., Cibbons N. E., 1974 - Burgeys manual of determinative. Bacteriology, Baltimore. 2. Brunt A. A, Crabtree K., Dallwitz M. J., Gibbs A. J., Watson L.,1996 - Virus of plants. CAB International. 3. CAB International, UK, 1992 - Course on plant pathogenic bacteria. 4. Cornuet P., 1987 - lments de virologie vgtale. INRA, 145 rue de lUniversit 75007 Paris. 5. Diewer T. O., Viroids and viroid disease. A Wiley Interscience publication, Jonh Wiley & son. 6. George N. A, 1991 - Plant pathology (3rd edition). Academic Press. 7. Gorlenco M. V., 1966 - Bnh vi khun hi cy (bn ting Nga). Maxtcva. 8. Gibbs A., Harisson B., 1976 - Plant virology principles. Edward Amold. 9. Hill S. A., 1984 Methods in plant virology. Academic Press. 10. Klement Z., Rodolph K., Sand D. C., 1990 - Methods in phytobacteriology. Budapest. 11. Lelliott R. A., Stead D. E., 1991 - Methods for diagnosis of bacterial disease of plant. Oxford. 12. Mathews R. E., 1991 - Plant virology (3rd edition). Academic Press. 13. Mew T. W., Misra J. K., 1994 - A manual of rice seed health testing. IRRI Philippines. 14. Touze A., Rossignol M., 1980 - La protection biologique des plantes contre les infections bacteriennese et fongiques. Ann. Phythophologie.
228
MC LC
LI NI U Chng I BNH NM HI CY LNG THC 1. BNH O N HI LA [Pyricularia grisea (Cooke) Saccardo] 2. BNH KH VN HI LA [Rhizoctonia solani Palo] 3. BNH LA VON [Fusarium moniliforme Sheld.] 4. BNH TIM HCH LA [Sclerotium oryzae Catt.] 5. BNH HOA CC LA [Ustilaginoidea virens (Cke.) Tak.] 6. BNH M NU LA [Curvularia sp.] 7. BNH TIM LA HI LA [Bipolaris oryzae (Breda de Haan) Shoem.] 8. Bnh gch nu [Cercospora Janseana (Racib) O. Const.] 9. Bnh vn nu l la [Microdochium oryzae Samuels] 10. Bnh thi b [Sarocladium oryzae (Sawada) Gams & Hawks.] 11. BNH KH VN HI NG [Rhizoctonia solani Kuhn] 12. BNH G ST HI NG [Puccinia maydis Ber.] 13. BNH BCH TNG NG [Sclerospora maydis Bult. & Bisby] 14. BNH M L NG 15. BNH PHN EN (UNG TH ) NG [Ustilago zeae Shwein Unger (DC.) Corda] 16. BNH MC HNG HI NG [Fusarium moniliforme Sheld.] 17. BNH SO EN KHOAI LANG [Ceratostomella fimbriata (Ell. & Halst) Elliott] 18. BNH GH KHOAI LANG [Sphaceloma batatas Sawada] Chng 2. BNH NM HI CY RAU 1. Bnh mc sng hi c chua [Phytopthora infestans (Mont.) de Bary] 2. Bnh l c r c chua [Rhizontonia solani Kuhn] 3. Bnh ho vng c chua [Fusarium oxysporium f. sp. lycopersici] 4. Bnh m vng c chua v khoai ty [Alternaria solani Ell. & Mart.] 5. Bnh thi xm c chua [Botrylis cinerea Pers.] 6. Bnh m nu c chua (Stemphilium solani G. F. Weber) 7. Bnh m xm hi c chua [Cercospora fuligena Roldan] 8. BNH MC SNG KHOAI TY [Phytophthora infestans (Mont.) de Bary] 9. BNH GH SAO KHOAI TY [Spongospora subterranea (Wallr.) Lagerheim] 10. BNH GH THNG KHOAI TY [Streptomyces scabies (Thaxter) Waksman and Henrici] 11. BNH HO VNG CY KHOAI TY [Fusarium oxysporum Schlecht.] 12. BNH THN TH T [Colletotrichum nigrum Ell et Hals; Colletotrichum capsici (Syd.) Butler and Bisby] 13. BNH M KH L HNH [Stemphylium botryosum W.] 14. BNH THN TH HNH TY [Colletotrichum circinans (Berk.) Voglino] 1 3 3 3 7 9 11 13 14 15 17 17 18 19 20 21 23 25 26 28 29 31 31 31 35 36 38 39 40 42 42 45 46 47 49 49 50 52
229
15. BNH PHN TRNG BU B [Erysiphe cichoracearum De Candolle] 16. BNH SNG MAI GI DA CHUT [Pseudoperonospora cubensis (Berkley et Curtis) Rostovtzev] 17. BNH L C R U [Rhizoctonia solani Kuhn; Fusarium solani (Mart) Appel & Wollned - Emened Snyder & Hansen] 18. BNH G ST U [Uromyces appendiculatus (Pers.) Unger; U. phaseoli (Pers.) G.Wint] 19. BNH THN TH U [Colletotrichum lindemuthianum Sacc. et Magn.] 20. BNH M VNG XU HO, BP CI [Alternaria brassicae (Berk.) Sacc.] 21. BNH SNG MAI RAU DIP, X LCH [Bremia lactucae Regel] 22. Bnh sng mai hi ci bp [Peronospora brassicae Regel] 23. BNH SNG R CI BP [Plasmodiophora brassicae Wor.] 24. BNH THI HCH CI BP [Sclerotinia sclerotiorum (Lib.) De Bary] Chng III BNH NM HI CY N QU 1. BNH SO CY C MI [Elsinoe fawcettii Bil. et Jenk.] 2. BNH MC XANH V MC LC HI CY C MI [Penicillium italicum Wehmer v Penicillium digitatum (Pers. & Fr.) Sacc.] 3. Bnh chy gm hi cy c mi [Phytophthora sp.] 4. BNH M DU CAM CHANH 5. BNH M VNG L SIGATOKA [Cercospora musae Zimm] 6. BNH HO VNG CHUI [Fusarium oxysporum f.sp. cubense WC. Snyder & H. N. Hansen] 7. BNH THN TH HI CHUI [Colletotrichum musae Berk. & Curt.) Arx.] 8. BNH CHY L CHUI [Helminthosporium torulosum Ash.] 9. BNH M SO EN CHUI [Macrophoma musae Cke.] 10. Bnh m nu [Cordana musae Zimm] 11. BNH THN TH HI XOI [Colletotrichum gloeosporioides (Penz.) Sacc.] 12. BNH PHN TRNG HI XOI [Oidium mangiferae Perther] 13. BNH SNG MAI NHO [Plasmopara viticola (Berk. et Curt.) Berl. et De Toni] 14. BNH G ST NHO [Phakopsora vitis (Thiimen) Syd.] 15. BNH M EN U [Mycosphaerella caricae Sydow] 16. BNH THI NN DA [Phytophthora spp.] 17. BNH CHT R VI THIU 18. BNH SNG MAI VI THIU [Peronophythora lichi = Pseudoperonospora lichi] Chng IV BNH NM HI CY CNG NGHIP 1. BNH SNG MAI U TNG [Peronospora manshurica (Naum. ) Syd.] 2. BNH G ST U TNG [Phakopsora sojae Saw.; Phakopsora sojae Fujik ; sojae (Henn.) Syd.& P. Syd.]
53 54 54 55 56 56 58 59 60 61 63 64 66 66 66 67 67 69 70 71 72 72 74 75 76 76 77 79 80 81 82 82 84 85 87 87 87 87 P. pachyzhizi Syd.& P. Syd.; Uromyces 88
230
3. BNH THN TH U TNG [Colletotrichum truncatum (Schw.) Andrus & Moore] 4. BNH HO R NM HI LC 5. BNH M L LC 6. BNH G ST LC [Puccinia arachidis Speg] 7. BNH EN THN THUC L [Phytophthora parasitica var. nicotianae (Breda de Haan) Tucker] 8. BNH M MT CUA THUC L [Cercospora nicotianae Ellis et Everhart] 9. BNH THN TH THUC L [Colletotrichum nicotianae Av. Sacc.] 10. BNH THI RUT MA [Colletotrichum falcatum Went] 11. BNH THI EN RUT MA [Ceratocystis paradoxa (Dade) C. Moreau] 12. BNH M L MA [Cercospora koepkei Kruger] 13. BNH L C R V CHY L BNG [Rhizoctonia solani Kuhn] 14. BNH THN TH BNG [Colletotrichum gossypii Southw.] 15. BNH THN TH AY [Colletotrichum corchorum Ikata et Tanaka] 16. BNH KH THN AY [Macrophoma corchori Saw. = Macrophomina phaseoli (Maubl) Ashby] 17. BNH G ST AY [Melampsora liniperda Palm] 18. BNH G ST HI DU [Aecidium mori (Barcl.) Syd. et Buti] 19. BNH PHN TRNG DU (BC THAU DU) [Phyllactinia moricola Sawada] 20. BNH PHNG L CH [Exobasidium vexans Massee] 21. BNH CHM XM L CH [Pestalotiopsis theae (Saw.) Stey.; Pestalozzia theae Saw.] 22. BNH CHM NU L CH [Colletotrichum camelliae Masse] 23. BNH G ST C PH [Hemileia vastatrix Berk et Br.] 24. BNH X M CAO SU [Phytophthora palmivora Butl.] 25. BNH PHN TRNG CAO SU [Oidium heveae Stein.] 26. BNH HI CY IU Chng V BNH NM HI CY HOA 1. BNH M XM EN L HOA CC [Septoria chrysanthemi Halst; S. chrysanthemella Sacc.] 2. BNH THN TH HOA CC [Colletotrichum chrysanthemi Saw.] 3. BNH EN THN CY HOA LAN [Fusarium oxysporum Schlecht.] 4. BNH VT TRNG L LAY N [Septoria gladioli] 5. BNH M EN HOA HNG [Marssonina rosae (Lib.) Died.] 6. BNH PHN TRNG HOA HNG [Sphaerotheca pannosa] 7. BNH G ST HOA HNG [Phragmidium mucronatum (Pers.) Schlecht.] Chng VI BNH VI KHUN HI CY LNG THC V CY RAU 1. BNH BC L LA [Xanthomonas campestris p.v. oryzae Dowson]
89 91 93 94 95 95 97 99 100 101 102 103 104 106 107 107 108 109 111 111 112 114 115 116 119 121 123 126 126 126 126 127 129 130 131 132 133 135 135 135
231
2. BNH M SC VI KHUN L LA [Xanthomonas oryzicola Fang] 3. BNH THI EN LP HT LA [Pseudomonas glumae] 4. BNH HO XANH VI KHUN HI C CHUA, KHOAI TY Pseudomonas solanacearum (Smith) E.F. Smith 5. BNH M EN VI KHUN HI C CHUA [Xanthomonas vesicatoria (Doidg) Dowson] 6. BNH THI T C KHOAI TY [do vi khun Erwinia carotovora] 7. BNH THI T C HNH TY [Erwinia carotovora (Jones) Holland] 8. BNH M GC DA CHUT [Pseudomonas lachrymans (Smith et Bryan) Carsner] 9. BNH EN GN ...........[Xanthomonas campestris (Pammel) Dowson] Chng VII BNH VI KHUN HI CY N QU V CY CNG NGHIP 1. BNH LOT CAM [Xanthomonas citri (Hasse) Dowson] 2. BNH VI KHUN VNG L GREENING 3. BNH M L VI KHUN HI U TNG 4. BNH HO XANH VI KHUN HI LC [Pseudomonas solanacearum (Smith) E.F.Smith = Ralstonia solanacearum] 5. BNH M L VI KHUN THUC L 6. BNH HO R VI KHUN 7. BNH GIC BAN BNG [Xanthononas malvacearum (Smith) Dowson] 8. BNH SI CNH CH [Bacterium sp.] Chng VIII BNH VIRUS HI CY LNG THC V CY RAU 1. BNH VIRUS HI LA (Rice virus diseases) 2. BNH VIRUS HI NG 3. BNH VIRUS HI KHOAI LANG 4. BNH VIRUS HI CY C CHUA 5. BNH VIRUS HI KHOAI TY 6. BNH KHM L DA CHUT (Cucumber mosaic virus - CMV) Bromoviridae. 7. BNH KHM THNG CY U (Bean common mosaic virus - BCMV) Potyviridae: Chng IX BNH VIRUS HI CY N QU V CY CNG NGHIP 1. BNH VIRUS HI CAM CHANH 2. BNH CHM NGN CHUI (Banana bunchy top virus - BBTV) Nanovirus. 3. BNH KHM SC L CHUI (Banana streak virus - BSV) Colimoviridae. 4. BNH VIRUS HI CY U 5. BNH KHM L U TNG (Soybean mosaic virus - SMV) Potyviridae: 6. BNH VIRUS HI LC 7. BNH VIRUS HI MA 8. BNH VIRUS THUC L (Tobacco mosaic virus - TMV) Tobamovirus.
138 140 142 142 145 145 146 148 149 151 153 153 153 157 158 159 159 161 163 164 168 170 170 170 173 174 175 179 181 183 185 185 185 186 188 189 190 192 193 195
232
1. BNH PHYTOPLASMA HI MA 1. BNH C KHOAI TY C HNH THOI (Potato spindle tuber disease - PSTVd) Pospiviroidae. 2. BNH VY V CAM, CHANH (Citrus exocortis viroide CEVd) Pospiviroidae. 1. TUYN TRNG HI THN LA [Ditylenchus angutus (Butler, 1913) Filipjev, 1936] 2. TUYN TRNG HI R LA [Hirshmanniella spp.] 3. TUYN TRNG KH U L LA [Aphelenchoides besseyi Christie, 1942] 4. NHM TUYN TRNG K SINH TO U SNG TRN L V HOA [Anguina v Paraguina] 5. TUYN TRNG NT SNG [Meloidogyne spp.] [Meloidogyne incognita (Kofoid & White, 1919) Chitwood, 1949 ] 6. TUYN TRNG BO NANG [Heterodera spp.] 7. TUYN TRNG HI C PH [Pratylenchus coffeae (Zimmermann, 1898) Filipjev & Sch - Stekhoven, 1941] 8. TUYN TRNG HI R CAM CHANH [Tylenchus semipenetrans Cobb, 1913] 9. TUYN TRNG HI THN V C KHOAI TY [Ditylenchus destructor Thorne, 1945] 10. TUYN TRNG HI THN HNH TI [Ditylenchus dipsaci (Kuhn, 1857) Filipjev, 1936] 11. NHM TUYN TRNG NGOI K SINH C KH NNG TRUYN BNH VIRUS THC VT 12. MT S NHM TUYN TRNG NGOI K SINH KHC 1. BNH THI LIBE TRN C PH 2. BNH THI (HARTROT) TRN CY DA QU 3. BNH CHT HO T NGT TRN CY C DU 4. BNH RNG C SN 1. BNH NGHT R LA TI LIU THAM KHO
197 199 200 201 201 203 205 207 208 208 210 213 213 215 215 216 216 217 217 219 221 223 224 224 224 225 227
233

Benhhoccaytrongchuyenkhoa

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Benhhoccaytrongchuyenkhoa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

B GIO DC V O TO TRNG I HC NNG NGHIP I - H NI Ch bin : GS.TS.

BNH CY CHUYN KHOA

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Chng 2. BNH NM HI CY RAU

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Bnh cy chuyn khoa------------------------------------------------