OTPRETANI SVEDO[TVA

536

OTPRETANI SVEDO[TVA

ANEKS
Pokraj pismata i karti~kite na makedonskite vojnici, mobilizirani vo redovite na srpskata i bugarskata vojska vo periodot na Prvata svetska vojna, zbirkata dokumenti {{ Otpretani svedo{tva, ja so~inuvaat u{te ~etiriesetina dokumenti, sostaven del na aneksot. Vo prilog }e bidat prika`ani samo nekoi karakteristi~ni dokumenti, zaradi nivnata sodr`inska sli~nost. Ovie dokumenti h{: ronolo{ki mo`e da se grupiraat na: Dokumenti koi nastanale vo periodot na turskoto vladeewe vo Makedonija, odnosno vo periodot od 1901 do 1913 godina. Od niv najbrojni se spisoci za zanaet~isko-trgovsko stopanisuvawe. Tie sodr`at imiwa na sela i li~nosti, vo niv e pretstaven i na~inot na vodewe evidencija za ponudenite zanaet~iski i trgovski uslugi, razni vidovi smetki, rashodi, cena na uslugite, proizvodite, na~in na odlo`eno pla}awe i sl. Posebna grupa dokumenti pretstavuvaat dokumentite od periodot na Prvata svetska vojna, poto~no spisocite od 1915 godina na isprateni pisma i pari~ni sredstva na vojnicite vo srpskata vojska. Ovde }e gi spomeneme i plate`nite sredstva, upotrebuvani vo Makedonija vo toj vremenski period, vovedeni od okupatorskite dr`avi Srbija i Bugarija. Z Zbirkata sodr`i i plate`ni sredstva koi se karakteristi~ni za podale~ni evropski dr`avi. Na krajot se izdvojuvaat i nekolkute dokumenti koi datiraat od periodot me|u dvete svetski vojni i od vremeto na Vtorata svetska vojna.

537

OTPRETANI SVEDO[TVA

D.9

1907 / god mesec l 28 / den donesen otl ___________________________________________________ 28 / l pop atanas opla udarmu 1 ~ pen~n topuc nov ok~n nov geon na potn 12 : 28 / pop atanas opla zema 1 ~ veft na aleksevo dete karp 3 28 / zema ot pop atanasa 44 oka me{eno bra{no ot 8 gr vrve 28 don~e efremov pravmu 1 ~ potn rm nov za nega 38 : 30 / dada mar kozevca zma par na zaem drug 16 : 20 30 / udar na babum na vle~ark pen~n topuc 3 : 20 30 / karp na {urum potn veft . , , 2: 30 / glgor manev prav 1 ~v nov pot ot vaket 6 : 20 30 dan~e efremov dadomu semk ot kas 2 : 20 30 van~e glgorov karpmu negov potn topuc 2 : 20 _____________________________________________________________________ mesec avgust den avgust 8 na stefana na {uram karp potn topu 3: 8 na katu pan~evcu karp vle~ark karp vra 3: 10 / van~e glgorov udarmu 1 ~ pen~ ok~ na kop~al 9: 13 mada bratovam udarvu 1 ~ pen~n topuc 6 : 20 13 mcka bratovam udarvu pou pen~n topuc 3: 13 na don~eta efremov na celte potn topuc kop 3: 18 {uram aralanp udar pou pen~n topuc krp 4 : 20 21 udar 1 ~ pen~n topuc na gnata pan~ev 25 glgor manev 1 ~ prepa{en karp par~n topuc 25 udarv 1 ~v pen~n topuc na cleta vran 26 udar 1 ~v pen~n topuc na glgorov cel pot 26 karp 1 ~v cel potn na dm~eta bratovm 30 / zafr ot dobrevo zema 1 ~v par~el potn 30 / dado na dada mar kozevcu par zaem na andona flpov udarmu 1 ~ pen~n topuc pregledano 10 : 3 : 20 5: 10 : 3: 30 : 10 : 9:

538

OTPRETANI SVEDO[TVA

1907 / godna mesec septemvr den septem 6 bors glgorov udarmu 4 last nov topuc 3 : 30 6 van~e efremov pravmu 1 ~v potn nov 26 N0 24 : 6 {uram aralanp pravmu 1 ~ potn nov 30 N0 40 : 15 zema ot pop atanasa opla 42 oka me{eno bra{n 9 : gro 15 karp toga negov potn bo mu udar 1 : 20 15 dm~e efremov karpmu edna kondura negova 1 : 20 17 ml~e arsev zema 1 ~v potn nov 23 N0 19 : 17 stefan na {urum udarmu 1 ~ pen~ topuc nov 9: 22 udar 1 ~v pen~n topuc last na n teodos op 12 : 22 glgor manev udarmu 2 ~vta pen~n topu na celpo 20 : 22 dm~e efremov kaplasuvamu 1 ~v opnc nego 1 : 35 22 kaurata georg karpmu 1 ~v rogan kondur za loze 1 : 35 26 lazo ot stromanc karpmu 1 ~ opnc topu kr 8 : 30 26 dada mar kozevca pa zema 4 kop~n golem zaem 10 : 30 Jovan pan~o negova potna karp edn vle~ar svt 2 : 20 30 ml~e {toe u efrema kng mu povezuva 1 : 20 ___________________________________________________________ 1907 / god mesec oktomvr den oktomvr 10 / lenka efremova pravvu 1 ~ potnk ~st 22 N0 16 : 20 13 ademaga strsovc zma 52 dra geon pen~n 5:8 16 van~e {atev karp dve potnk na devo~ 1 : 20 18 dm~e bratovm udarimu pou pen~n karpen 4: 18 aksent {legovo udar 3 ~ pen~ 1 ~ negov a~k 1 ~v par~el potn 1 ~ vle~ark na t 3 pen~ 1 ~ pot karp 26 : 20 18 / mte {legovo prav 1 ~ potnk nov 20 N0 15 dade 12 : 20 2 : 20 18 g~e mladnov prav 2 ~ kondur na van~e 28 N nalubu vle~ 42 : 23 Jovan pan~o karpmu rm potn negov 1 : 20 24 / Jovan pan~o udar 1 ~ pen~n topuc na kop~al kon 10 : 30 / tase bu~{ta zema 2 ~vt kondur 28 N pot 26 a~k 40 45 : 26 / mte rad~ko opla udar 1 ~ pen~ negov 4 lastk po 16 : 28 dm~e efremov udar 1 ~ pen~n topuc krp 16 : 28 Jovan ot dobrevo zema 1 ~ kondur a~k 28 N0 26 : 28 aksentef ~rak {legovo karpmu potn negov 20 : 28 karp tofanna vle~arka 3 para pot dobrnk 2 dve 4: *** Zabele{ka: Sodr`inata na dokumentot e pi{uvana so sino mastilo na tenka hartiena podloga, niz koja nakoso i so golemi bukvi ima napi{ano: PREGLEDANO, odnosno PRENESENI, so {to samiot sostavuva~ ozna~il deka ovoj dokument celosno e pregledan. Precizno se napi{ani datumite, mesecite i godinata na negovoto sostavuvawe: juli, avgust, septemvri i oktomvri 1907 godina, periodot koga Makedonija s u{te bila pod turska vlast. Stanuva zbor za pretstavuvawe trgovski i zanaet~iski uslugi, poto~no za dadena veresija i za daden zaem vo ovie meseci, od strana na li~nost koja po zanaet e ~evlar ili trgovec i od koja ostanal ovoj dokument. (Stanuva zbor za dokument na poznatiot trgovec i znaet~ija od Kratovo, Vasil Bidikov, koj vo navedeniot vremenski period bil i eden od najobrazovanite lu|e vo gradot i od kogo do denes se za~uvani golem broj dokumenti.) ***

Zbirkata dokumenti Otpretani svedo{tva, pokraj D.9, sodr`i u{te 17 drugi dokumenti so sli~na sodr`ina. Site se pi{uvani na ist na~in i od ist sostavuva~. Ovie dokumenti se od periodot od 1906 do 1913 godina, sodr`at imiwa na sela i li~nosti, vo niv e pretstaven i na~inot na vodewe evidencija za ponudenite zanaet~iski i trgovski uslugi, razni vidovi smetki, rashodi, cena na uslugite, proizvodite, na~in na odlo`eno pla}awe i sl. Dokumentite od ovoj vid se numerirani pod oznakite: D.11, D.12, D.13, D.18, D.19, D.21, D.28, D.29, D.38, D.39, D.45, D.47, D.48, D.58, D.59, D.99, D.234. 539

OTPRETANI SVEDO[TVA

D.3

1915 / mai 3 / H praam ... dinara na piro aleksievi iz drenak ~eta batali 11 Puk poziv u Prizren i de bude davagi bratamu done mai 3 / H praam 10 dinara na todosa pe{i iz tarnovac ~eta batal 21 vardarski pe{adiski puk u po`erovac i de bud i pismo davagi tatko pe{o 3 / H praam 4 dinari mite aleksievi iz ple{enci ~eta batalion pe{adiski puk ni{ka rezervna trupa u kna`evac, davagi maikamu tranka 3 H praam 4 dinar na lazar naumovi iz sela zarapinci rodom domazet u ple{enci ~eta batalio X Puk poziv u beograda i de bude / davagi dedomu mane orievi ple{enci 3 H praam na tase angelovi filipovci 10 dinari ~eta batali 21 vardars pe{adi puk u banki po`erovac tatkomu angel 3 H praam 10 dinara bank na dne Janevi i tatomir 3 ~eta 3 batali 18 puk kadrovski kralevi ore u {tirovica gostivar davagi bratmu arso 3 / H pra{tam 20 dinara srebro na efrema arsevi iz sela grezilevci 3 Prekobroini puk u boina komora Poziv drinska divizia u valevo i de bude, dava dano ~i~omu 3 X praam 10 dinari banka na Gavrilu Vukanovi sakulica osuenik Prvi stepen sud zatvornik u kafadarci / dava tatkomu vukan 13 H mai / prakm 12 dinari banki na lazo todosievi arsi iz bune{ ~eta batalio 3 puk prekobroin drinska divizia poziv u valevo de bude / 9 dinara oputnica i 3 dinara dade petrak arsi 13 H prakm 12 dinara banka na krsto janevi arsi iz bune{ ~eta batali 3 puk preko broin drinska divizia poziv u valevo i de bude / 9 dinara oputnica varneni i o{ 3 dina dade petrak 13 H prakm 10 dinara banka na koce donevi kovi iz bune{ ~eta batal puk preko broini drinska divizia u valevo i de bude / davagi parite petrak arsi iz bune{ za svite 13 H prakm 10 dinari banka na marko Josifovi dimitrievi iz bune{ ~eta bata 3 puk preko broini drinska divizia poziv u valevo i gde bude davagi mene petrak arsik bune{ 13 H prakm 12 dinari na zareta krsti iz ple{enci ~eta Batalion 12 puk u prizren davagi zetmu mano iz ple{enci i pismo 13 H prakm 5 dinara stojana lazevi iz filipovci 4 ~eta batalion 6 pe{adiski puk vot drinska divizia u Valevo Gde bude 13 H prakm 10 dinara banka na na~ka manevi kop~ar iz filipovci ~eta batalion 21 vardarski pe{adiski puk u Po`erovac i gde bude 15 prakm 10 dinara banka kuzman nakevi `ivalevo I ~eta 4 batalion 18 puk pe{adiski I poziv u selo kolare smederevo

540

OTPRETANI SVEDO[TVA
1915 / mai 16 / praam edna banka pari na ignat Janevi kundino I ~eta I Batalion 11 puk u selo restelica u prizren 16 / H praam 20 dinara spira Jovanovi iz drenak I ~eta I batalio 11 Puk u selo restalica u prizren ovi pari gi prati na 5 mai pa se varnaa na 15 mai zao gre{eno li bilo on togai se ka`au piro aleksievi u II batalio a ona bila gre{ka ta evo danaska sata oputnica gu davam u poa na novo / bratamu done ka`a 16 / H praam 5 dinara na kitan Jovanovi iz gorno kratovo III ~eta III batalion 18 puk pe{adiska kralevi orge u {tirovica gostivar 20 / H praam 10 din banka na milan risti sakulica II ~et II bata 16 puk u struga ohritsko okr 24 / H praam 1 banka pari na trai~e todorovi turalevo II batalion I ~eta 16 puk u varo{ struga oritsko Gde bude i pismo 24 / H praam 1 banka na mileta Jovanovi iz sela turalevo I ~eta II batalion 16 puk u varo{ struga oritsko i pismo 24 / H prakm 1 banka pari na gligora dosevi miri~ino ~eta 4 batalion 7 puk poziv u selo kostanca kraguevac davagi ~i~omu anpe ili mari~ino ot negovo ime onu 24 H ispraam 12 dinara vtori put na ignat s nikoli blizanci 4 ~eta batalion 3 puk preko broini drinska divizia u valevo 25 / H prakm 10 din banka kuzman petkovi topolovi ~eta 4 batali 16 puk u struga za ne gaigura 25 H praam 20 dinar banki rko atanasovi topolovi ~eta 4 batalion 5 puk kadrovska u u`ica 25 H prakm 10 dinar banka ili Jovanovi topolovi ~eta 4 batalion 5 puk kadrovska u`ica 25 H praam 10 dinar banka ilia atanasovi topolovi ~eta 4 batalion 5 puk kadrovska u`ica 27 / H praam 10 dinari banka na aleksa or~evi rudari 4 ~eta batalion 18 pe{adiski puk gostivar {tirovica davagi zetmu Jovan vukadinovi rudari 27 H prakm 6 dinar na Jane Nikoli ne`ilovo ~eta batali 11 puk karaor prizren Krsto Janevik bune{ Voinik ~eta bata 3 puk preko broin poziv drinska divizia vraktse 9 dinar 5 mai ! dagi zeme vasilije nevi pratimogi pa i na lazotagi povtorno prati 12 mai / vrakse oputnica 12 dinari na ignat nikolovi iz sela blizanci 4 ~eta 3 bata 3 puk preko broini poziv drinska divizia u valevo / pratimogi na 24 april vrnaase 12 mai 12 mai vrakse oputnica Jane nikolovi ~eta Batlio 11 Puk u prizren prateni na 20 april varnalese na 10 mai 15 mai vratise oputnica na piro aleksievi drenak na 20 dinari i pa mu gi prati na 16 mai ovai adreza spiro Jovanovi u ~eta batali Efrem arsik grezilevci 20 tase angelovi filipovc 10 gavril vukanovi sakulica 10 dane Janevi tatomir 10 lazar naunovi ple{enci 4 mite aleksiev ple{enc 4 todos pe{i tarnovac 10 piro aleksievi drenak 20 88 pra{tamgi 5 mai pra{tam 13 mai lazo todosa bune{ 12 krsto Janevi bune{ 12 na~ko mane filipovc 10 koce donevi bune{ 10 zare krstik ple{en 12 marko Josifovik bune{ 10 stojan lazar filipo 5 71 *** kuzman nakovik tur 10 kitan Jovan gorno kra 5 ignat Jane kundin 10 spiro Jovan drena 28 milan m risti sakulic 10

Zabele{ka: Na golem list od tenka hartiena podloga, naizmeni~no so moliv i so mastilo, e napi{an dokument na koj precizno se ozna~eni godinata, mesecot i datumite, odnosno stanuva zbor za spisok od mesec maj 1915 godina. Vo nego se naveduvaat: ispra}aweto na pismata i na pari~nite sredstva do Makedoncite, vojnici, po poteklo od selata vo Kratovskata okolija, mobilizirani vo srpskata armija, vo pove}e mesta vo Kralstvoto Srbija, anga`irana vo godinite na Prvata svetska vojna na stranata na silite na Antantata. *** Zbirkata dokumenti Otpretani svedo{tva, pokraj D.3, sodr`i u{te 3 drugi dokumenti so sli~na sodr`ina. Site se pi{uvani na ist na~in i od ist sostavuva~. Ovie dokumenti se od mesecite juli, avgust i septemvri 1915 godina. Vo niv se naveduvaat: ispra}aweto na pismata i na pari~nite sredstva do Makedoncite, vojnici, po poteklo od selata vo Kratovskata okolija, mobilizirani vo srpskata armija, vo pove}e mesta vo Kralstvoto Srbija, anga`irana vo godinite na Prvata svetska vojna na stranata na silite na Antantata, koi najverojatno preku po{ta ili preku Vasil Bidikov im bile ispra}ani na vojnicite. Na spisocite se navedeni imiwata i adresite na vojnicite za koi bile nameneti pari~nite sredstva i pismata, isprateni od najbliskite ~lenovi na nivnite semejstva ~ii imiwa, isto taka, se navedeni, kako i selata od kade se ispra}ani. Dokumentite od ovoj vid se numerirani pod oznakite: D.10, D.293, D.296.

541

OTPRETANI SVEDO[TVA

D.103

AB na 3 - a MAKEDONSKA BRIGADA ^ast administr. N0 270 20 Oktomv. 1915 g. Gr. ip Do Rednik Ivanov Stefan Bidikov Tuk...... Sobavam Vi Gospodene, ~e na osnovanie telegramata ot aba na 2 - a Armi N0 517 nazana~avam Vi za okoliski na~alnik na .... Egri Palane{kata okoli. Prdlagam Vi ot dnes 20 togo da pristpite km priemane dl`nostta i organizirane povrenata Vi okoli. V povrenata Vi okoli vlizat obinit, sglasno prilo`eni tuk spisk. Prdlagam Vi, da privedete v izvstnost vsi~koto dr`avno i obinsko imuestvo; da nazna~ite tri~lenni komisii v si~ki obini, da nazna~ite rekvizicionni komisii - oko liski i obinski; da sberete svdni za

542

OTPRETANI SVEDO[TVA
hranitelnit i fura`ni pripasi, kola, kone, edr i dreben dobitk v okolita. Vi. Za vsi~ki konstatirani imuestva da se sstavlvat aktove. Da me dr`ite v te~enie za vsi~ko nammreno, osobenno za hranit. Da vzemete mrki s mstnoto naselenie da se popravlvat ptiata, osobenno {osetata, po koito stava dvi`enie na voskit. Sglasno vrmennoto polo`enie za upravlenieto v voenno vrme, da se pod~invate na Komendanata na grada. Prilagam Vi ata za okoliskoto upravlenie, po koto da nazna~ite vsi~ki ~inovnici i da mi donesete. S vstpvaneto Vi v dl`nost, da donesete na Gospodina Ministra na Vtr{nit Raboti, v Glavnoto Tilovo Upravlenie na Armita i na Okr`ni Upravitel, om bde nazana~en takv. Okolita Vi vliza v stava na .............. ........ Skopski ........ okrg. Iziskate telegrafi~eski ot Ministerstvoto na Vtr{nit Raboti vsi~ki zakonopolo`eni. Prilo`enie: Spisk na obinit, at za okoliskoto upravlenie, izvl~enie ot zakona za rekvizicita. Komandir na 3 - a brigada ot 11 - a Makedonska divizi i Na~alnik na Partizanskit Otrdi, Polkovnik N- k na Razuznavatelnata Sekci, Kapitan *** Zabele{ka: Dokument od 3. brigada na 11. makedonska divizija za ureduvawe na odnosite na voenite i civilnite vlasti vo Kriva Palanka (Egri Palanka), vo prvite denovi na vleguvaweto na bugarskata vojska vo Makedonija. Vo nego se naglasuvaat postavuvaweto na Stefan Bidikov za okoliski na~alnik na Krivopalane~kata okolija, kako i negovata uloga po prezemaweto na odredenata funkcija. Spored pogolemiot broj arhivski dokumenti, Stefan Bidikov vo ovoj vremenski period bil ne`enet, `iveel so majka mu Tofanija, a od imot poseduval samo edna ku}a. Kako del od toga{nata vlast, najgolem broj od dokumentite potvrduvaat deka dobival 3.300 leva godi{no, vbrojuvaj}i se taka vo najskapo platenite slu`benici. Vo ovoj vremenski period, kako pretsedatel na Kratovskata okolija celosno bil odgovoren za site op{tini, kontroliraj}i gi trgovskite i zanaet~iskite odnosi. Isto taka, bil zadol`en i za zasejuvaweto na obrabotlivite povr{ini so industriski i zemjodelski kulturi vo selata od Kratovskata okolija, so koi na eden na~in se vodelo smetka za snabduvaweto i za obezbeduvaweto na vojskata so prehranbeni produkti za vreme na voenite godini. Golema bila negovata uloga i vo odr`uvaweto na higienskite uslovi vo gradot i vo op{tinite, zaradi spre~uvawe na {ireweto na zaraznite bolesti, koi zemale s pogolem broj voeni i civilni `rtvi, za koi postoele soodvetni merki vo na~inot na nivnoto zakopuvawe. Dr`aven arhiv na Republika Makedonija, fond: Makedonska voena inspekciska oblast (MVIO), Kumanovski okrug, Kratovska okolija, Okolisko upravlenie, grad Kratovo 1915 - 1918, k.37/36 (neobraboten fond)  Ibidem, k.38/37 II


543

OTPRETANI SVEDO[TVA

D.102

Zaginali ~etnici v kratovsko 1. Marko Markov (student), ubit na 12. XI. 1903 g. v s.Lukovo, s ~etata na N.De~ev. 2. Goman Mi{atkov, roden v gr. Varna na 1883 g., ubit na 10. IV 1903 g. s ~etata na N. De~ev. 3. Aleksandr Rokolov, rod. na 1882 g. v Sofi, ubit na 5. IX. 1903g., s ~etata na N. De~ev, me`du selata Vito{a i Leska, na pat za vele{ko. 4. Grigor Manasiev ot gr. Kratovo, ubit na 25. IX. 1903 g., s ~etata na N.De~ev. 5. Nikola De~ev, rod. v St. Zagora na 1880 g. ubit na 25. IX. 1903 g. v s. Lukovo. 6. Atanas Babata ubit na 25. VI. 1905 g. , s 13 du{i %

% zn, Vidin bair, me`du selata Kuklica i Pendak. Vldimir Dim~ev Efremov Anpov 17. IV. klas. V klas

*** Zabele{ka: Sodr`inata na dokumentot e napi{ana so crno mastilo na list od tetratka i pretstavuva spisok na 6 ~etnici i vojvodi na Makedonskata revolucionerna organizacija od Makedonija i od Bugarija, koi zaginale vo Kratovsko, vo periodot od april 1903 do 1905 godina. Na vtorata stranica od dokumentot go ima zapi{ano imeto i prezimeto na eden u~enik, koj najverojatno go sostavil spisokot, i po poteklo e od semejstvoto Efremovi od Kratovo, no, nema podatoci za vremenskiot period i za pri~inite na negovoto sostavuvawe.

544

OTPRETANI SVEDO[TVA

D.292

2 andarm ............... Prijavite trgovca................ meri sa nispravnom vagom ..................... 8 Avgusta 1940 god ..................................... narednik U Kratovu Jovan Jerkovic and. stanica Kratovo br 38 11 augusta 1940 god. U Kratovu Bogdanovia Metodiju trgovca Naelniku sreza Kratovskog. iz Kratovo radi merenje sa neispravnom vagom prijavljuje Dana 11. augusta 1940 godine, prijavio je Zemloradnik Miti Milan iz legovo, pozorniku ove sta nice kaplaru Umerovi Fadilu, da je istog dana kupio od gore pomenutog trgovca 1 kilogram eera a, kada mu se ucinilo da nema tano izmerio je na drugom mestu i uverio se da stvarno nije tano ve fali 60 grama Pozornik se je uputio u radnju Bogdanovia i u prisustvu Kmeta ovdane optine proverio vagu sa optunskom vagom i uveriose da za ista na svakom kilogramu vaga pomenutog Bogdanovia meri 60 grama manje. Na pitanje zato meri sa neispravnom vagom Bogdanovi je odgovorio da nije znao da mu je vaga netana Pozornik je vagu oduzeo koja je predat optinskoj upravi u Kratovu, a imenovani se prijavljuje naslovu smolbom na nadlenost and Kaplar Fadil Umerovi Video 15/VIII 1940 god. Dobr ............ .........mandir st narednik .............Jovan Jerkovi

........................................ je poznajui maxarevia kao po{te nog ~oveka ...................uputnicu u prisustvu napred navedenih svedoka Arso ............i [atevia Krsta oba trgovca iz Krato vo sreza istog, Banovine Vardarske, a nova nije ni do danas doneo izbegavaju~i susret sa imenovanom. Pozornik je prona{ao Maxarevia i ispitao o navedenom slu~aju. - Na {to je osumli~eni odgovorio, da je istog momenta kada je Bornarevi potpisao uputnicu odmah mu je novac dao u celosti. Pozornik je ispitao napred navedene svedoke koji su pomenutog dana bili prisutni sa jedno glasno kako Arsi tako i [atevi izjavili da su pomenutog dana videli kada je Maxarevi podneo uputnicu na potpis i da su ~uli kakoje Maxarevi kazao da e novac doneti kasnije. Predwe se dostavla naslovu S molbom na nadle`nost. @and.Kaplar Fadil S. Umerovi. Video 8/VIII 1940 u Dobro Komandir St. narednik Jovan Jerkovi P Bidikovik P Bidikov

*** Zabele{ka: Ovoj dokument se sostoi od dve razli~ni sodr`ini, od koi prvata pretstavuva zapisnik od 15 avgust 1940 godina, sostaven od srpskite vlasti vo Kratovo, za vreme na Kralstvoto Jugoslavija. Vtorata sodr`ina na dokumentot pretstavuva, isto taka, zapisnik za spor okolu nekoja trgovska zdelka od 8 avgust 1940 godina, sostavena od srpskite vlasti, za vreme na Kralstvoto Jugoslavija. Na ovaa stranica od dokumentot so moliv e napi{ano i imeto na Pavle Bidikov, sin na poznatiot trgovec i zanaet~ija od Kratovo Vasil Bidikov.

545

OTPRETANI SVEDO[TVA

D.277

11- IV - 1942 g. Skopie Dragi ddo, Praznicit koe kako prokarahme gi dosta dobre. No za po natak e bde vse pote`ko i pote`ko. Vonata se prodl`ava i ne se znae koga e se svr{i. Namirnicit se vseki den poskpi a mota zaplata e sa, taka da edva nekako izlizam na kra. Na brat mi do deneska ne sm kupuval nio novo za obleklo i gledal sm samo da gi prehranam pone`e hranata e glavno. Ovaa zima prekarahme si nekako, ali za drugata treba da se nekako pripremimo oe po hubavo bilo s hrana bilo s ogrev ili obleklo, a skupotita vse pove~e raste. Zamisli si samo, pone`e ni hlebt ne stiga, az sm prinuden da plaam bra{no kontrabanda i po 28 lv.kilo. Zatova si nekako mislim ova zima prokarahme krivo levo, ali drugata % e bde oe potrudna, pone`e nema da se namalet cenit a samo mo`e oe da rasnet. Koga ova zima plaah edno metro drva 650 lv. do godina sigurno e bde i 700 i 800 lv. Bra{no, mast i zetin skoro se ka~vat na gore, a dolu nikako, to se eve mislim kako da izlezem na kra i kako da se pripremim za zimata koto e bde oe po stra{na. Vie po malkit msta mo`e bi ne ~uvstvuvate tolko ratot i skupotita, ali po golmit msta e mnogo te{ko. Do deneska sm se boril samo za hrana iako az primam 2 500 lv. maka 1 200 i bratmi 1. 000 lv. pak ne stigat, kogato na den ide masraf preko 180 lv., Ta smo nie re{ili, da te zamolime da se razpita{ da li iska neko da kupi neko na{ata ka, pone`e za nas nema vrane za Kratovo. Za ta ka nie do sega samo plaame dank i nikakv dohodak-prihod. %

Ti se razpita pa mi vi kolko davat i kolko ti misli{ da mo`e da se zeme za ne. Vreminta s lo{i i zatova e po hubavo da e prodadem nego da mi propadne d`abe. Pa barem e izkoristim parit da si oble~em bratmi. Glavno e, ddo, da se nekako prehranimo i da izguramo ovoe vono vreme, a posle tova e bde vsi~ko dobro. Nie sme 6 brata i nadam se da e se brzo podignemo. Sega mu e mukata, za posle nema o da se pla{ime. Za ovo sm razgovaral s makami i bratmi. Brat mi Van~e ovi dni ide na naborna komisi. Ako ga fatet e mi otse~et rcete pone`e mi zaradue -pe~ali po neko lev. Zatova, dedo, e mi bde oe po te{ko do godina pa re{ihme da tako napravime i da si na vreme kupime o ni trebe. Skupo e vsi~ko, ali ako ga deneska ne kupi{ utre oe poskupo ega plati{. Na [antartekove misla da im ne vi{, s ni da si nemam raspravi. Ako se nade neko mueri pari t vednaga da mi gi bro. Kako ste vi ? Kako e baba, Pavle? Nie sme vsi~ki dobri i o e naglavno dobro se slagame i ako ide taka i natatak e doka`emo koi s Tre~akvci, samo rabota i sloga. Ne mislimo da se delime dodeka i na malkia brat ne stane na noga. Mnogo pozdrava ot vsi~kit na{i i ot mene Dimitri Odgovori mi na vreme! , ddo, golma glavobol e koga ima da se ~ovk brine za celo edno semestvo. Ako m....... ak blgarit dogodina premestet ot tuka togava neznam o e pravim? Dimitr

*** Zabele{ka: Pismoto, vremenski poteknuva od periodot na Vtorata svetska vojna, poto~no od 11 april 1942 godina, period na bugarskata okupacija na Makedonija. Se sostoi od 4 stranici i e pi{uvano so razbirliv rakopis od `itel na Skopje, Dimitiri, najverojatno vraboten vo bugarskata administracija, po poteklo od Kratovo. Nameneto e do negoviot dedo, najverojatno tatko na negovata sopruga. Celata sodr`ina na dokumentot se odnesuva na golemata skapotija (vo uslovi na vojna) i na te{ko izdr`livite tro{oci, vo golem grad, kakov {to e Skopje. Zatoa ispra}a~ot na pismoto, bara kupuva~ komu }e mu ja prodade ku}ata, za da mo`e da se prehrani i da opstane so negovoto brojno semejstvo.

546

OTPRETANI SVEDO[TVA

D.101

28/ XI / 905 rs iqboblfuurpbubuurb oq brflbr lpua aqa sruas dbdbiq s ps sfojfh diularsofhus fpdis jrsz of rifly a y zsprfiflqrkf bifuf aga piflyay pbcs fiffrh l dsibpfbfbarnl dilyzspfyb fz juy zfpyuypoazysusaryl pybblyps juy dilafkps qafuy lbp pbrs auks ypyaq lbjrfdbary lpfu dfas aq dbrkfpfsbb iqboblfrpbbuyrb ussaqjub fbtyusus bfdisf ps bjiqepfydisjsz of ylps aiqas aqa oyapfalarylpu lflyp jy fzs dfazb b biqcpfy aqadbrlisosqy.

*** Zabele{ka: Ovoj dokument e napi{an so {ifrirana azbuka i sodr`i 14 reda, i bez klu~ na {ifrite ne e mo`no da se pro~ita. Na dokumentot se zabele`ani datumot, mesecot i godinata: 28 noemvri 1905 godina. Dokolku e sostaven od pripadnici na Vnatre{nata makedonska revolucionerna organizacija (VMRO), toj se odnesuva na vremeto po odr`uvaweto na Rilskiot kongres na Organizacijata.(odr`an vo oktomvri 1905 godina).

547

OTPRETANI SVEDO[TVA

D.182-192
Dokumentite numerirani od 183 do 192 pretstavuvaat pari~ni plate`ni sredstva i kuponi od razli~ni vremenski periodi, so razli~ni vrednosti, no, i razli~ni po svoeto poteklo. Spored gorenavedenite karakteristiki, ovie plate`ni sredstva mo`e da se grupiraat vo: srpski (dinari), bugarski (levovi) i germanski (marki). Pritoa, vkupno ima 28 par~iwa, od koi: - srpski (dinari) ima 8 so razli~na vrednost; - bugarski (levovi) ima 17 so razli~na vrednost; - germanski (marki) ima 3 so razli~na vrednost.

SRPSKI DINARI
Srpskite plate`ni sredstva, dinari, poteknuvaat od razli~ni vremenski periodi. Od srpskite (dinari), 4 par~iwa se so vrednost od po 5 dinari. Spored podatocite {to se nao|aat na niv, poteknuvaat od vremeto na Kralstvoto na Srbite, Hrvatite i Slovencite, periodot po 1918 godina. Od srpskite plate`ni sredstva, 4 par~iwa se so vrednost od po 10 dinari, koi, isto taka, poteknuvaat od vremeto na Kralstvoto na Srbite, Hrvatite i Slovencite, poto~no od 1919 godina. Me|u srpskite plate`ni sredstva so vrednost od 10 dinari se oddeluvaat dve par~iwa, koi se razlikuvaat od prethodnite, spored vremenskiot period na koristewe. Ovie poteknuvaat od 1893 godina, vreme na egzistiraweto na Kralstvoto Srbija.

548

OTPRETANI SVEDO[TVA BUGARSKI LEVOVI

Bugarskite plate`ni sredstva, levovi, poteknuvaat od ist vremenski period i se zamena za ovie banknoti, odnosno stanuva zbor za kuponi. Vkupno 17 par~iwa se so razli~na vrednost. Od niv, so vrednost 1 lev 7 se celi i 2 se polovi~ni; so vrednost 2 leva celi se 3 i 1 e polovi~no; so vrednost 5 leva celi se 3; 1 e so vrednost od 10 leva. Ne e naveden to~niot period na upotreba.

GERMANSKI MARKI
Germanskite plate`ni sredstva, marki, poteknuvaat od ist vremenski period. Od vkupno 3 marki, 1 e polovi~na, 1 e celo par~e so vrednost od 1 marka, a 1 e celo par~e i edna polovinka so vrednost od 2 marki. Tie poteknuvaat od 1914 godina, vremenskiot period na Prvata svetska vojna, {to se potvrduva od ispe~atenata sodr`ina.

549

OTPRETANI SVEDO[TVA

550

OTPRETANI SVEDO[TVA
IZVORI I LITERATURA IZVORI NEOBJAVENI ARHIVSKI MATERIJALI Dr`aven arhiv na Republika Makedonija (DARM) Fond Ministerstvo za nadvore{ni raboti na Kralstvoto Jugoslavija Fond Makedonska voenoinspekciska oblast (MVIO), Kumanovski okrug, Kratovska okolija, upravlenie, grad Kratovo 1915-1918 Arhiv na Institutot za nacionalna istorija (AINI) Skopje Ilija Stanoev, Spomeni vo rakopis , Skopje, Sl. IV 792, 27 Se}avawa na u~esnici vo Ilindenskoto vostanie, Balkanskite vojni, Prvata svetska vojna i NOB od Kratovo i Kratovsko, Skopje 1968 Se}avawa na Bane Andreev - Ronkata OBJAVENI DOKUMENTI Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i za nacionalna dr`ava, tom prvi, Univerzitet Kiril i Metodij, Skopje 1981 Gligor Todorovski, Srpski izvori za istorijata na makedonskiot narod 1913-1917, Skopje 1981 LITERATURA \or|i Abaxiev, Balkanskite vojni i Makedonija, INI, Skopje 1958 Vele Aleksoski, Vistinata za Makedonija niz francuskata istoriografija, Matica Makedonska, Skopje 1993 Hristo Pop Antov, Spomeni, Dr`aven arhiv na Republika Makedonija, Skopje 2006 Aleksandar Apostolov, Todor Kondev, Apostol Keramit~iev, Zletovska oblast, geografsko-istoriski osvrt, 13 noemvri, Skopje 1974 Krste Bitoski, Polo`bata na Vardarska Makedonija za vreme na bugarskata okupacija (1915-1918), GINI, god.IV, Skopje 1960 Al. Girginov, Izpitanita v vonata 1915-1918, Pe~atnica S. M. Stakov, Sofi 1936 Todor Kocevski, [legovo, Kodeks L.T.D. - Skopje, [legovo 2005 Milutin Lazarevi/, Na{i ratovi za oslobomewe i ujedinewe - srpsko turski rat 1912 godine, Srpska kni`evna zadruga, Beograd 1929 Alekso Martulkov, Moeto u~estvo vo revolucionernite borbi na Makedonija, INI, Skopje 1954 N. Nedev, Doranskata epope 1915-1918, vtoro izdanie, Pe~atnica na Armeski Voenno-Izdatelski Fond, Sofi, 1923 Milan ?. Nedi/, Srpska vojska i solunska ofanziva, Napredak, Beograd 1932 Kosta Novakovi}, Makedonija Makedoncima! Zemqa zamqoradnicima!, ^a~anski glas, ^a~ak 1966 Darinka Petreska, Male{evijata niz istorijata, Op{tina Berovo, Berovo 2003 Porane{nite Balkanski vojni (1912-1913) - Izve{taj na Karnegievata balkanska komisija, Kultura, Skopje 2000 R. A. Rajs, Pisma sa srpsko-makedonskog fronta, Izdawe kwi`are J. Petrovi/a, Tuzla 1924 R. A. Rajs, [ta sam video i pro`iveo u velikim danima, Dr`avna {tamparija Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Beograd 1928 Savo Skoko, Drugi balkanski rat 1913 g., kniga prva, Vojnoistoriski institut, Beograd 1968 Petar Stojanov, Makedonija vo vremeto na Balkanskite i Prvata svetska vojna, INI, Skopje 1969 Petar Stojanov, Antivoenoto raspolo`enie na frontot vo Makedonija kon krajot na 1917 g. i vo tekot na 1918 g., GINI, god.IX, br.2, Skopje 1967 Dim~e Stojanov - Mire, Odble`uvawe na dvaeset i pet godini od formiraweto na Arhivot na Makedonija, Makedonski Arhivist kn.5, Skopje 1976 Aleksandar M. Stoji/evi/, Istorija na{ih ratova, [tamparija gl. saveza srpskih zemqorad. zadruga, Beograd 1932 Gligor Todorovski, Makedonija po Balkanskite vojni, Kultura, Skopje 1981 Ramiz [abanovi}, U~estvoto na Makedoncite vo Prvata svetska vojna vo sostavot na srpskata vojska (magisterski trud vo rakopis na Filozofskiot fakultet i Institutot za istorija), Skopje 1993 Hans Lotar [tepan, Makedonskiot jazol, AZ-BUKI, Skopje 2005

Okolisko

551