istraiivanja

Mr Natasa VUJISIC-ZIVKOVIC
Beograd

Naucni rad PEDAGOGIJA XIL, 1,2003. UDK: 37.012

" TEORIJSKO-METODOLOSKI PROBLEMI ISTRAZIVANJA POLOZAJA UCENlKA U NASTAVNOM PROCESU

Rezime: Istraiivanje problema poloiaja ucenika u nastavnom procesu obuhvata niz pitanja - da li je ovo vrednosno pitanje. sta su osnovne determinante polozaja ucenika u nastavnom procesu, koji su egzaktni indikatoripoloiaja, kakvaje uloga ucenika i nastavnika u ostvarivanju subjekatskog poloiaja... Istrazivanje koje je realizovano u osnovnim skolama u Beogradu pokazuje da problemu poloiaja ucenika u nastavi motemo da pristupimo polazeci od razlicttih teorijskih i metodoloskih osnova.Za istraiivaca je vaino da prateci odreden pristup ostvari koherentnost i saobrazi sve aspekte istraiivanja koje preduzima teorijskim i metodoloskimpretpostavkama pristupa koji je odabrao. Kljucne reel: Poloiaj ucenika u nastavnom procesu, ucenik kao subjekat nastavnog procesa, vaspitni koncept nastavnika.

Istrazivanje koje je posluzilo kao osnova za razmatranje teorijskometodoloskih problema istrazivanja polozaja ucenika u nastavnom procesu realizovano je u osam skola sa teritorije grada Beograda. Predmet istrazivanja je bio subjekatski polozaj ucenika u redovnoj nastavi u osnovnoj skoli. Cilj istrazivanja je bio da se ispita da li se i na koji nacin u redovnoj nastavi ostvaruje subjekatski polozaj ucenika i da se razmotre pretpostavke i mogucnosti za potpunije ostvarivanje subjekatskog polozaja ucenika, Istovremeno je istrazivano na koji nacin

96

PEDAGOGIJA, 1/03.

ucitelji i nastavnici shvataju subjekatski polozaj ucenika u nastavi, kao i misljenje samih ucenika 0 njihovom polozaju u nastavnom procesu. U istrazivanju je koriscena deskriptivna metoda, a zavisno od prirode pojava koje su ispitivane tehnika sistematskog posmatranja i anketiranja. Sistematsko posmatranje je realizovano u 46 odeljenja, a anketiranjemje obuhvaceno 297 ucitelja i 220 ucenika. Ovde cemo izdvojiti neke dileme sa kojima smo se suocili u istrazivanju problema polozaja ucenika u nastavnom procesu. 1. Savremena shvatanja polozaja ucenik au nastavi u pedagogiji ulaze preko socijalne psihologije. Za pojam polozaja kazemo da predstavlja hipoteticki konstrukt, jer polozaj pojedinca u odredenom realno postojecem socijalnom sistemu mozemo da interpretiramo na razlicite nacine, odnosno, polazeci od razlicitih indikatora. Kada je rec 0 polozaju ucenika problem indikatora polozaja narocito dolazi do izrazaja. Gotovo da nema elementa nastave ili dogadaja - proces au nastavi koji ne mozemo da podvedemo pod pojam indikatora polozaja ucenika. Otuda istrazivanje polozaja ucenika dobija karakter deskripcije nacina i uslova planiranja, organizacije i realizacije nastavnog rada, iz koje se naknadno, a time i sarno indirektno, zakljucuje 0 polozaju ucenika. Anketiranje ucenika 0 nacinu na koji oni sami vide vlastiti polozaj u nastavi bi, uslovno, predstavljao direktno istrazivanje njihovog polozaja ali, buduci da su brojne manifestacijc polozaja ucenika u nastavi ucenicima relativno nepoznate, oni se pojavljuju kao jedan od izvora informacija koji je narocito relevantan kada ispitujemo polozaj ucenika kao subjekata nastave. 2. Sledeca dilema sa kojom smo se suocili vezana je za izbor determinanata polozaja ucenika u nastavi. Postoje razlicita odredenja determinanata polozaja ucenika. Mozemo da ih razvrstamo u dye velike grupe. Prvu grupu cine uze ili pedagosko-didakticke determinante koje proizilaze iz karakteristika nastave kao najorganizovanije forme vaspitno-obrazovnog rada. U ovoj grupi su sledece determinante polozaja ucenika u nastavom procesu: plan i program osnovnog vaspitanja i obrazovanja, ucitelji, nastavnici i ucenici. Drugu grupu determinananta cine sire determinante u koje ubrajamo skolu kao institucionalni oblik vaspitno-obrazovnog rada i sire drustveno-ekonomske faktore. Slozenost istrazivanja problema polozaja ucenika u nastavi dolazi do izrazaja upravo u cinjenici da postoje brojni faktori koji uticu na polozaj ucenika, da ne postoje primami, odlucujuci faktori, te svaka od gore navedenih determinanata moze da predstavlja predmet posebnog istrazivanja, U istrazivanju koje smo realizovali zahvacena je vecina navedenih determinanata, neke na teorijskom, a neke na empirijskom nivou. Jedino ucenik nije tretiran kao determinanta. Nairne, u istrazivanju se poslo od stava da subjekatski polozaj deteta u vaspitno-obrazovnom procesu znaci isto sto i stav da je dete osnovna determinanta vlastitog polozaja. Ako subjekatski polozaj definisemo kao postovanje licnosti deteta, njegovih sposobnosti, potreba i interesovanja, onda dete ne mozemo da posmatramo kao

PEDAGOGIJA, 1/03.

97

determinantu polozaja. Postovanje licnosti deteta je norma ponasanja i delovanja u vaspitanju i postoji pre i nezavisno od ostalih okolnosti vaspitanja, U ovom slucaju intelektualnih sposobnosti ucenika, skolskog uspeha, karakteristika lienosti. Potvrdu ovog stanovista nalazimo u istrazivanjima u kojima je ucenik tretiran kao determinanta vlastitog polozaja, a pre svega u istrazivanja sociometrijskog statusa ucenika u kojima se dolazi do zakljucka da visi sociometrijski status, odnosno veci stepen aktivnosti, samoinicijatice i bolji polozaj, imaju oni ucenici koji imaju vise intelektualne sposobnosti, koji su prijatnijeg fizickog izgleda i s1. Postavlja se pitanje na koji nacin rezultati ovakvog istrazivanja mogu da pomognu da unapredimo polozaj ucenika u nastavnom procesu. Oni indirektno vode zakljucku da polozaj ucenika zavisi od faktora na koje nastava i skola mogu malo ili ne mogu uopste da uticu, 3. Kada proucavamo polozaj ucenika u nastavi javljaju se problemi u procesu interpretacije empirijskih podataka jer istrazivac dobijene podatke analizira unapred se opredeljujuci za odreden koncept polozaja ucenika. Tu je i problem vrednosnog odredenja i razlikovanja pojma polozaja na nacin na koji je on definisan u nauci i pojma statusa u svakodnevnom znacenju te reci: pojam subjekatskog polozaja ucenika u nastavi u pedagogiji ima vrednosno znacenje - pojavljuje se kao osnovni princip pedagoskog rada i zastitni je znak savremenog pedagoskog koncepta. Ipak, ne postoji precizna skala koja bi omogucila potpuno objektivno i egzaktno utvrdivanje stepena u kom je ostvaren subjekatski polozaj ucenika u nastavi. U opisanom istrazivanju poslo se od pedagoskog stava da je ucenik subjekat nastavnog procesa od samog pocetka, od prvog razreda osnovne skole i u tom kontekstu su analizirani dobijeni rezultati. 4. Polozaj ucenika u nastavi je sireg problema polozaja ucenika u skoli, pa smo u istrazivanju analizirali neke karakteristike skole kao institucije. Ovde cemo ukazati na one karakteristike skole koje nisu planirane da se ispituju projektom istrazivanja, a koje su pred istrazivaca postavile dodatne probleme. Rec je 0 odnosu pedagoske klime u skoli i pedagoskog istrazivanja, Opsti zakljucak do koga smo dosli je da skola predstavlja zatvorenu sredinu u koju istrazivac nije dobrodosao, Anketiranje ucitelja predstavljalo je za istrazivaca narocit problem, jer su pokazivali negativan stav prema prekovremenom opterecivanju obavezama. Takode, ucitelji su izrazavali negativan stav prema sistematskom posmatranju njihovog rada. 5. Nalazimo da postoje tri oblasti u kojima je moguce delovati na nacin koji ce otvoriti prostor za potpunije ostvarivanje principa subjekatskog polozaja ucenika u nastavi: vaspitni koncept nastavnika, program osnovnog vaspitanja i obrazovanja i institucionalni kontekst. Ovde cemo se zadrzati na analizu uloge nastavnika u ostvarivanju subjekatskog polozaja ucenika u nastavi. U istrazivanju koje smo realizovali polozaj ucenika u nastavnom procesu analiziran je u kontekstu razumevanja vaspitno-obrazovnog procesa kao interakcijskokomunikacijske delatnosti, kao socijalnog polja u kome je polozaj ucesnika od-

98

PEDAGOGIJA, 1/03.

reden svim ciniocima toga polja. Naglasavamo da je u istrazivanju problem polozaja samih ucitelja i nastavnika razmatran na mikro nivou, sveden je na polozaj koji oni imaju na nastavnom casu, u ucionici, a u kojoj se oni u odnosu na ucenike pojavljuju kao subjekti jer imaju mogucnosti da ucestvuju u izboru i odlucivanju u svim aspektima nastavnog rada, planiranju, realizaciji, vrednovanju. U istrazivanju je ispitan jedan aspekt vaspitnog koncepta nastavnika, njihov stav 0 polozaju ucenika u nastavi koji je tretiran kao nezavisna varijabla, dok su karakteristike nastavne prakse tretirane kao zavisna varijabla. Vaspitni koncept ucitelja mozemo da predstavimo preko sledecih stavova iznetih u anketi: I) pojam subjekatskog polozaja ucenika u nastavnom radu oni definisu kao postovanje licnosti ucenika i aktivno ucesce ucenika u nastavnom procesu; 2) vecina smatra da vaspitanje rnozemo da definisemo .kao formiranje licnosti deteta; 3) 57.52% ispitanih ucitelja smatra da vaspitno-obrazovni proces treba da je usmeren prema individualno postavljenim ciljevima, a 42.48% da vaspitno obrazovni proces treba da je usmeren prema drustveno postavljenim ciljevima; 4) vecina anketiranih ucitelja smatra da sadrzaj nastavnog rada treba da je diferenciran i prema sposobnostima i prema interesovanjima ucenika, ada u nastavi ucenicima treba omoguciti da ispolje svoje sposobnosti, potrebe i interesovanja. 6. Jedna od hipoteza ovog istrazivanja je glasila: postoje razlike izmedu pedagoskih stavova ucitelja sa jedne strane i karakteristika nastavne prakse sa druge. Istrazivanjem je ova hipoteza potvrdena. Ovaj podatak mozemo da tumacimo na razlicite nacine. Mozemo da podemo od pretpostavke da ucitelji pokazuju tendenciju da vlastiti rad predstavljaju na afirmativan nacin ili od pretpostavke da svoje pedagoske stavove ucitelji ne realizuju u praksi zbog nepostojanja potrebnih preduslova, a najpre onih vezanih za pozeljnu velicinu odeljenja, raspolaganje nastavnim sredstvima i sl. Mozerno da pretpostavimo da su u anketi ucitelji dali pedagoski pozeljne odgovore ili, ali smatramo da je ovaj nacin tumacenja najadekvatniji, mozemo da zakljucimo da ucitelji ne poznaju nacine kako da pedagoske stavove koje zastupaju efikasno prevedu u nastavnu praksu. 7. Na kraju cemo navesti probleme koji su proizasli iz metodoloske paradigme u okviru koje se kretalo ovo istrazivanje. Istrazivanje je bilo pretezno deskriptivnog karaktera, cilj je bio da se sagleda nacin na koji se ostvaruje subjekatski polozaj ucenika u redovnoj nastavi u osnovnoj skoli, Deskriptivni karakter istrazivanja usmerio je paznju na pitanje indikatora polozaj ucenika u nastavi. Pitanje nacina delovanja da se ostvari bolji polozaj ucenika u nastavi sarno je teorijski razmatrano, projektom istrazivanja nije predviden nijedan model delovanja istrazivaca na promenu prakse koja se istrazuje. Neutralna pozicija istrazivaca obezbeduje da se sa visokim step en om objektivnosti i egzaktnosti sagledaju karakteristike predmeta istrazivanja. Medutim, smatramo da deskripciju polozaja ucenika u nastavi trena shvatiti kao polaznu tacku u osmisljavanju programa delovanja na unapredivanje polozaja ucenika u nastavi.

PEDAGOGIJA, 1/03.

99

THEORETICAL-METHODOLOGICAL PROBLEMS OF RESEARCH OF POSITION OF STUDENTS IN THE TEACHING PROCESS

Summary: Research ofproblems ofposition ofstudents in the teaching process includes several questions: Is this a question of value? What are the basic determinants of the position of the student in the teaching process? What are the exact indicators of the position, what are the roles of a teacher and a student in the realisation of the subject position? Research done at primary schools in Belgrade shows that a problem of position ofstudents in teaching can be approached from different theoretical and methodological bases. It is very important for a researcher to relies coherently; following certain approach, and unite all aspects of research, which are undertaken by theoretical and methodological assumptions ofthe chosen approach. Key words: position ofstudents in the teaching process, a student as a subject ofteaching process, pedagogical concept ofa teacher

100

PEDAGOGIJA, 1/03.