1- GR

2- PLASTK HACM KALIPILII

3- ELK
3.1. elik Seiminin Tasarmdaki Yeri
3.2. Tasarmdaki Aamalar
3.3. elik Seiminde Temel Etmenler
3.3.1. zellikleri
3.3.2. Bulunabilirlik- Salanabilirlik
3.3.3. Maliyet- Ekonomi
4- PLASTK HACM KALIPLARI N MALZEME SEM
4.1. Kalplanacak Malzeme
4.2. Kalp Boluu ekillendirme Yntemleri
4.3. Kalp Malzemesi Tipleri
4.3.1. Hazr Sertletirilmi elikler
4.3.2. Yzey Sertletirilmi eliler
4.3.3. Tm Kesit Boyunca Sertletirilen elikler
4.3.4. Berilyum Bronzlar
4.4. Presleme Yntemiyle Kalp malatnda Kalp Blok Malzemesinin seimi
4.5. Kalp Blouna Kalplanmak Suretiyle Montaj Edilen Kalp Paralar in
Malzeme Seimi
5- KALIP MALZEMESNN KALIP MRNE ETKS
6- KALIP MRNDE ARANAN ELK ZELLKLER
6.1. Dklecek Plastik Malzeme
6.2. Kalp Boluunun Yaplmas
6.3. Malzeme eitleri
6.4. Kalbn Anmas
6.5. Kalp Bakm
6.6. Kalp eliklerinin Karekteristikleri
6.7. Isl lemelere Tepki
6.8. Korozyon ve Anma Direnci
6.9. Kaynak Yetenei
7- CVATALAR, SAPLAMALAR VE SOMUNLAR N MALZEME SEM
7.1. Civatalar elikleri
7.2. Saplama elikleri
7.3. Somunlar in elik Seimi
7.4. Civatalarda Yorulma Dayanm
7.5. Civata malat
8- PLASTK MADDELER N TAKIM ELKLER VE DIN LE
AISI NORMU KARILIKLARI
8.1. Kabuk Sertleen elikler
8.2. Isl lemli elikler
8.3. Nitrasyon elileri
8.4. Korozyona Dayankl elikler
8.5. ekirdeine Kadar Sertleen elikler
8.6. Thyrodur 2767 EFS Supra
8.7. UHB Markas elikleri
8.7.1. Genel Kullanm Yerleri ve Menevi Scakl Tablolar
KAYNAKLAR

1-GR
Malzeme bilgisi, Teknik bir elemanda bulunmas gereken en nemli bilgilerin banda
gelmektedir. Malzeme bilgisi; bu gnn medeniyetini ve teknolojisini yarna ulatran bir
vastadr(9).
Meslek hayatnda her gn karlaaca problemlerin zmnde, teknik adamn en byk
yardmcs malzeme bilgisidir. Kullanaca ok eitli malzemelerin ilenmesinde tam ve
salam bir malzeme bilgisine sahip olmayan teknik elemann yapaca hatalar bazen ok
byk boyutlara ular ve meydana gelen zararlarn giderilmesi mmkn olmayabilir(9).
Endstrinin gelimesiyle , kullanm alan, geni malzeme arayna girilmitir. Ham demirin
ierisindeki fazlalklarn malzeme zerindeki etkileri aratrlm ve elik elde edilmitir.
Deiik motorlarla elde edilen eliin alamlar incelenerek kullanm alan olduka
geniletilmitir.
Kullanlmakta olan elik malzemenin ya da kullanlacak eliin bileiminin bilinmesi
zorunludur. eliin kullanld yerin hangi artlara maruz kald incelenir. ncelemeler
onunda eliin bileiminde gerekli olan elementler tesbit edilmelidir(2).
Bunun yan sra kalp paralarnn elik seiminde yalnzca elikleri ve bileimlerini tanmak
yeterli olmayacaktr. Gz nne bulundurulmas gereken dklecek plastik malzemenin
zellikleri, kalp boluunun yaplmas, kalp malzemelerinin tipleri, kalp anmas, kalp
bakm, kalp eliklerinin karekteristikleri, sl ilemlere tepki, korozyon ve anma direnci,
kaynak yetenei, ekonomik oluu ve kalp mrne etkileri gibi kavramlarnda incelenip en
uygun daha dorusu, tm bu zelliklere en ok karlk verebilen eliin tespiti ok nemlidir.
Bylece en uygun elik seilmi olacak ve kalite, kullanllk, kalp mr v.b. kavramlar
uygulamaya girmi olup ekonomik kazanta artm olacaktr.
Bu tezin amac tm bu bahsedilen olgularn kazanlmasnda ara oluturulmasnn istemiyse
de kalp yapnn, elik ve plastiklerin bu kadar eitlilii ou zamanda deikenlii iinde
btn sorunlara cevap verebilir iddiasyla yazlmamtr. Bilhakis kalp yapmnn ve elik
malzeme seiminin aratrma ii ve ustalk olduu kadar sanat olduunu da dnrsek, bu
tezden faydalanacak insanlarn tezi temel olarak kabul edip ok daha fazla gelitireceklerini
mit ediyorum.
2-PLASTK HACM KALIPILII
Gnlk hayatmza girmi ve hayati nemi olduka fazla olan paralarn byk bir blm
plastik maddelerden retilmektedir. Bal bana bir sanayii kuruluunu oluturan hacim
kalplyla plastik maddelerden hafif metallerden ve elik malzemelerden arzu edilen biim
ve boyutlarda pek ok paralarn retimi yaplmaktadr. Bu paralar mutfak eyas elektrik ve
elektronik otomotiv ve makine sanayiinde byk bir boluu hzla doldurmaktadr(1).
Hacim kalplyla kalp boluunu deiik malzemelerden eitli metotlarla doldurmak
suretiyle istenilen l ve biimdeki paralarn retimi amalanmaktadr. Kalplanacak para
boyutlarna uygun hacim(kalplama) boluu bulunan ve herhangi bir kalplama metoduyla
parann retimi ieren meslek dalna da hacim kalpl denir.
Hacim kalplaryla seri retim salanmakta, artk malzeme miktar en az dzeye indirilmekte,
kalplanan paraya zllk kazandrlmakta, iilik ve para maliyeti drlmektedir(1).
Hacim kalpl, kalplanacak malzeme ve kalplama metotlarna gre ana gruba
ayrlr(1).
Plastik hacim kalpl,
Basnl dkm hacim kalpl,
Scak dvme hacim kalpl.
Plastik hacim kalplnda ham madde olarak dk scaklkta eriyebilen eitli plastik
malzemeler kullanlmaktadr. Dk scaklkta eriyebilen plastiklerden mutfak eyas, ocuk
oyuncaklar, elektrik, elektronik ve otomotiv sanayiinde kullanlan pek ok paralar hacim

kalplaryla retilmektedir(1).
Plastik malzemelerden yaplan paralarn arzu edilen kalite ve zellikte olabilmesi iin, kalp
yapmcsna byk sorumluluklar dmektedir. nk, kalplanacak parann malzemesi ve
zellikleri, kalplama metodu, kalplama tezgah, kalp tasarm ve yapmn ieren mesleki
ncelikle bilinmesi gerekmektedir(1).
Tasarm iyi yaplm ve konstrksiyon hatas bulunmayan plastik hacim kalplaryla yaplan
retimin salad faydalar aadaki ekilde sralayabiliriz(1).
retim oran yksek,
Seri retimi kolay,
Her para iin sarf edilecek iilik az,
Kalplama ileminin otomatik hale gelmesi kolay,
retilen paralarn yeniden ilenmesi gereksiz,
Arzu edilen yzey kalitesi, renklendirme ve bitirme ilemlerine uygun,
yi bir dekorasyon ilemine tabi tutulabilmesi,
Deiik biim ve boyutlardaki para retiminin ekonomik oluu,
Dier metotlarla retilemeyen ok kk paralarn retim kolayl,
Yolluk, datc ve giri kanallarnda meydana gelebilecek hatalarn giderilmesindeki
kolaylk,
Baz hallerde kalplama tezgah ve kalb deitirmeden farkl plastik malzemelerin
kalplanabilmesi,
retim sresince kalplanan para llerinin istenilen snrlar ierisinde tutulabilmesi,
Kalplanan plastik malzemeler ierisine metal veya metal olmayan (tayclar) paralarn
yerletirilebilmesi,
Plastik malzeme ierisine kire, karbon, asbest, cam tozu, odun tala ve benzeri dolgu
maddeleri kartrlarak kalplanabilmesi,
ekme dayanm yksek, korozyona kar dayankl, renkli olabilecei gibi effaf olarak
plastik paralarn kalplanabilmesi ve benze zellikteki faydalar vardr(1).
Sakncal ynlerini de u eklide sralayabiliriz:
Kalp maliyeti yksektir.
Kalp yapmnda kullanlan takm ve tezgahlar ok pahaldr.
Baz hallerde retimin kontrol gtr.
yi bir kalp tasarmcsnn yetitirilmesi kolay deildir.
Hatalara neden olabilecek temel bilgilerin eksiklii ve benzeri sakncalar vardr(1).
3-ELK
Yksek frnda elde edilen ham demir ok sert ve krlgan olup ilemeye elverili deildir.
Ham demiri ilemeye uygun hale getirmek iin iinde bulunan karbonun byk bir ksmn
almak gerekir(2).
elik imalat iin genellikle beyaz ham demir kullanlr. Beyaz ham demirin iinde bulunan,
Mn, Si, P ve S gibi dier elemanlarn byk bir ksmn alarak elie elverili bir dzeye
getirilir(2).
Bu ileme tazeleme metodu denir. Tazeleme metodu sayesinde elde edilen elikler her eit
imalle ekil almaya uygundur(2)
Yani elikler, hem souk, hem scak olarak dvlp ilenebildii gibi her eit tezgahta tala
kaldrlarak ilenebilir. Bu imkan dolaysyla eliklerin kullanma alan ok genitir. Ham
demiri elik haline getirebilmek iin balca alt metot vardr. Btn bu metotlarda Beyaz ham
demir iindeki karbonu yakmak iin hava veya demir oksit kullanlmaktadr(2).
elik imal usulleri: ham demirin ierisindeki fazla elemanlar almak iin balca u alt metot
uygulanmaktadr;

FUDEL Metodu,
BESSEMER Metodu,
THOMAS Metodu,
SIEMENS Metodu,
POTA Metodu,
ELEKTRK Metodu.
3.1. ELK SEMNN TASARIMDAK YER
elik seimi, genellikle, gere seiminin bir dal ve en nemlisidir. elik seiminde de dier
tm analizi yaplan rnlerde olduu gibi, istenilen kalitede ve konumda rn elde edebilmek
iin belirlenen alma koullar altnda alabilecek en uygun ve olabildiince en uzun
mrl elii semek amatr. Bu biimi en iyi ve en uygun biimde yapabilmek iin bir
yandan tasarm yaplan parann alma koullaryla ilgili tm gereksinimleri benimsemek
dier yandan da bu gereksinimlere en uygun zellikleri salayacak elii bulmak gerekir.
Bunu salayabilmek iinde elikler ve eliklerin zellikleri bilinmelidir. Plastik malzeme
analizinde veya rn analizinde ortaya kan gereksinimler dizisi eliklerin zelikleri ile
karlatrlarak en uygun seim yaplabilir(3)
3.2. TASARIMDAK AAMALAR
Tasarm bir dizi aamay ieren bir sretir. lk aamada retilecek rn ile ilgili bilgiler
toplanr, dnceler belirlenir, kalp kroki eklinde izilir. Genel izgileri ile sonuca
ulamadaki kstlamalar saptanr ve ilk admlar atlm olur(3).
Bu abalarn sonunda bir tasarm kavram karlmaya allr. Ama, istenene ynelik
ileyebilen, alabilen kalb yapmak ve rn salkl bir ekilde elde etmektir(3).
Elde edilecek rnn elde edilme koullar incelenip analizi yapldktan sonra detay
resimlerinin izim ilemleri balayabilir. te retim srecinin bu aamasnda en nemli i,
genelde, gere seimi, zelde ise, elik seimi dir. stenilen rn dorultusunda her bir
paraya ilikin izilen ayrnt izimler, parann izimi ile boyutlarna, kullanlacak eliin
trn, retim biimini, uygulanacak yzey ilemelerini, dier ilemleri belirlenir(3).
Doru ve uygun elik seimi ancak ve ancak tasarm verilerinin doru saptanmas orannda
baarl olabilir. Baarl bir tasarm daima doru ve uygun elik tasarm ierir(3).
3.3. ELK SEMNDE TEMEL ETMENLER
Bir parann tasarm son aamasna vardnda elik seimi iin en nemli etmenlerde
saptanm olmaldr. eliklerin hemen saymakla bitmeyecek kadar ok ve trl zellikleri
vardr. Bunlarn her tasarmda tmnn birden sralanp gzden geirilmesi ne olasdr, nede
gereklidir. Yaplmas gereken udur; belli bir parann elik seiminde o parann grecei
ileri ve niteliklerini dikkate alarak en nemli zellikler sralanmaldr. zelliklerin yannda
bulunabilirlik ve maliyet etmenleri de deerlenmelidir. Temel etmenler blmde
toplanabilir(3).
a) zellikleri
Bulunabilirlik ve salanabilirlik
c) Maliyet ve ekonomi.
3.3.1. ZELLKLER
Herhangi bir uygulamada elik kullanlacaksa, elik seimini en doru ve uygun olarak
yapabilmek iin daha nce de belirttiimiz gibi ii bandan balayp son karar amasna dek
her zellik ve etmen incelenmelidir. eliin hangi alma koullar altnda i grecei
saptandktan sonra bu alma koullarnn gerektirdii en nemli mekanik zellikler
belirlenmektedir(3).

Eer para bir destek grevi grecekse en nemli zellik basma gerilimi olabilir;
Eer arpmal bir alma sz konusu ise tokluk ok nemlidir;
Baz kalp ve takmlar iin seilen eliklerde ise anma direnci ok nemlidir;
Isl ilem uygulanacak eliklerde sertleebilirlik ok nemlidir.
Bu rnekler oaltlabilir; ne var ki, uygulamaya gre ne kan zelliklere dikkat edilirse
buna pek gerek olmad anlalr. Mekanik zelliklerin hangilerinin nemli olduu
uygulamann gerilim trleri, devinim biimi ve uygulanan ykler ve alma koullar
incelenerek belirlenebilir(3).
Benzer biimde eldeki uygulama iin gerekli fiziksel, kimyasal ve boyutsal zellikler de
gzden geirilip, en nemlileri saptanabilir. Uygulamann gereine gre s iletkenlii,
genleme katsays yerine gre ok nemli olabilir(3).
Kimyasal zellikler arasnda en nemli yenim (korozyon) direncidir. Gerek oksitlenmeye
kar gerekse kimyasal ya da elektro-kimyasal ortamlarda yenime kar eliin gsterecei
diren ilk dnlmesi gereken zellik olabilir. Paslanma olursa elik parann almas
etkilenir mi? Besinleri korumak amac ile bir kullanm sz konusu ise yenim, sal etkileyici
sonular dourur mu? Yenim olay kabul edilebilirse bile, yenim hz kabul edilebilir mi?bu
benzeri sorulara verilecek yantlar en uygun elik seiminin yaplmasnda etkilidir(3).
Kimyasal bileim eliinin yalnzca temel zelliklerini belirlemede etkin deildir. rnein;
kobalt, yksek hz eliklerin kzl sertliinin srdrlmesinde en etkin elementtir; fakat ,
nkleer santrallerde kullanlan eliklerde kobalt kesinlikle bulunmaldr. nk kobalt
kolayca ksa yar mrl izotoplar oluturur. Baz uygulamalarda %1edek bakr,zellikle
atmosfere ak yerlerde kullanlacak elik borlarda yenim direncini artrr. Halbuki scak
biimlendirmenin olduu uygulamalarda bakr oran ok dk tutulmaldr(3).
Kaplama gereken uygulamalarda belirli elementlerle kaplama ilemi kolaylatrc yada
zorlatrc etki yaratabilir(3).
Sertleebilirlik zelliinin olduu uygulamalarda kimyasal bileimlerinde sertleebilirlii
etkin olarak artran alam elementlerini ieren elikler seilmek zorundadr. Bu tr
uygulamalarda bor en nemli katk malzemesidir(3).
Boyutsal zelliklere gelince, tasarmda para boyutlar ile birlikte toleranslar, yzey durumu
yada boy dzgnl dnlmek zorundadr. Mastarlarda olduu gibi baz uygulamalarda
sl ilem sonras boyutsal deiimlerin en az dzeyde olmas istenilebilir. Bu gibi durumlarda
boyutsal dengelilii yksek olan elikler seilmek zorundadr(3).
Talal ilenecek ince uzun paralar sz konusu olduunda, ileme sonun bir eilme, bel
verme olmamas iin souk ekilmi elik ubuklar seilmelidir. Boy dzgnlnn
istendii uygulamalarda dorultma makinelerinde geirilmi elik ubuklar kullanlmaldr(3).
Bu rneklerde de grld gibi elik zelikleri uygulama gerekliliine gre gzden
geirilerek greceli bir nem srasna konulabilir. elik seimi yaplrken de bu nem srasna
dikkat edilir(3).
3.3.2. BULUNABLRLK - SALANABLRLK
Bu temel etmen, zerinde karar verilebilmesi en kolay olandr. Buna karn elik seimi
deerlendirilmesine girmesi gereken bir etmendir(3).
Bu tasarm iinde elik seimine geildiinde eer stokta bulunan eliklerden birisi
kullanlabilecekse bu, en kestirme ve kolay zmdr. Tasarm ii bir fabrika yada kuruluun
stoklarndan yararlanlarak yaplabilirse hem elik seiminde ,sonradan karlalabilecek
bulunulamama-salanamama durama ve hem de elii salama iinde karlalabilecek
gecikmeler nlenir. Bu nedenle, elik seiminde, el altnda bulunan elikleri kullanabilmek
iin bir aba gsterilmelidir(3).
Her eye karn, eer elik el altndaki stoklardan karlanamyorsa, sorulmas gereken ikinci

soru udur;istenilen elik piyasadan yada toptancdan salanabilir mi?

Bunun yant olumsuz olduunda eliin, yurt iindeki bir elik reticisinden salanp
salanamayacadr(3).
stenilen eliin yurt iinden salanmas teknik olanaklar bakmndan olas bulunsa da,
bununla i ie iki soru daha yantlanmak zorundadr. Bunlarn ilki istenilen eliin miktar en
az retim kstnn altnda mdr? Yani ekonomik adan retilebilir mi? Diyelim ki istenilen
elik 5 tondur. Bunu teknik adan retebilecek bir kk elik kuruluunun elindeki en
kk elektrik ark oca 25 ton kapasiteli ise anlan elik iin baka hibir sipari yok ise,
elik irketi elik irketi 25 ton elii stoklarna geirmeyi gze almayp siparii geri
evirebilir(3).
kinci soru ise teslim sreleri ile ilgilidir. Tasarm yaplan parann bir bitirme programna
(temrin program) gre bitirilmesi gerekecektir. Bu bakmdan, yurt iinde teknik bakmdan
retilebilecek olan eliin siparii kabul edilse bile teslim sresinin tasarm yaplan parann
tasarmna uymas gerekir. Buna gzel bir rnek dvme paralardan verilebilir. Olaan
almas iinde bir fabrikann retim program vardr. Yeni alnacak sipariler, bu retim
programn aksatmayacak biimde onun iine yerletirilir; ya da para i yapan kk
kuruluta belli bir sralamaya sokulacaktr. Hangi durumda olursa olsun kendi alma
koullarna gre bir teslim sresi vereceklerdir. Dvme paralarda bykle ve dier ilere
bal olarak bu sre 3 ay ile 12 ay arasnda deiebilir. Eer teslim sresi kendi programmza
uymuyor ise elik seiminde bu da kstlayc bir etmen olacaktr(3).
Grld gibi elik seimi, tasarm iinin bir yan olduu gibi, bulunabilirlik-salanabilirlik
de elik seiminin nemli bir yann oluturmaktadr(3).
phesiz baz durumlarda yurt iinden salanamayan elik yurt dndan getirmek zorunlu
olabilir. Yukarda yurt iinden salamada karlalabileceine deinilen hususlar yurt dnda
da geerlidir. Gerek yurt iinden gerek yurt dndan olsun istenilen eliin salanmasnda
miktar ya da sre asndan sorunlar doacaksa, daha kolay ve abuk salanabilecek elie
ynelmek fayda sada salayacaktr. Diyelim ki 12 yuvarlak (12mm) 8620 karbonlama
(sementasyon) elii gereken bir uygulama iin bu elik bulunamyor. Benzer zellikleri
salayabilecek ve kolayca bulunabilen 4320, 5120, 6120 hatta 9310 eliklerinden biri ya da
benzeri de, sreden kazanmak ya da ii bir an nce sonulandrmak amac ile seilip
kullanabilir(3).
3.3.3. MALYET EKONOM
Bulunabilirlik salanabilirlik konusunda belli bir zme ulaldnda, eliin maliyeti ve
tm tasarmn ekonomisine etkisi gndeme gelir. Bir bakma, maliyet-ekonomi etmeni,
temel seim etmeninin sonuncusu olarak ele alnmakta ise de, her tasarmn ilk aamasndan
itibaren bilinli ya da bilin d olarak maliyet-ekonomi etmeni iin iine girmektedir.
Bilindii gibi her iin bir bte iinde gerekletirilmesi planlanr. istenilen elii seelim;
maliyet ne olursa olsun diye bir tutumla gereki bir elik seimi ne yaplabilir ne de tasarm
iler duruma geirilebilir. Yetersiz tasarmlama olabilecei gibi ar tasarmlama da olabilir.
Tm yap ilerinde, allageldii gibi yap elikleri kullanlr. Kprlerden st geitlere,
gemilerden karayollarna, fabrika yaplarndan televizyon antenlerine dek kullanlan elikler,
genel de dk karbonlu dk manganl yap elikleridir. Bunlarn dna, hem alkanl
bozmamak hem de maliyeti artrmamak dncesiyle klmaz(3).
4-PLASTK HACM KALIPLARI N MALZEM SEM
Plastik hacim kalplar iin malzeme seimine etki eden balca faktrler:
1) Kalplanacak plastik tipi.
2) Kalplama yntemi.
3) Kalplanacak parann dizayn.
4) Kalplanacak parann dizayn.

5) Maliyet.
Kalp malzemesi ile ilgili faktrler:
6) Mekanik dayanm.
7) Anma dayanm.
8) Korozyona diren.
9) Termal iletkenlik.
10) Tokluk veya gllk.
Kalp imalat ile ilgili faktrler:
11) Sertleebilme kabiliyeti.
12) Isl ilemde boyutsal denge.
13) lenebilme.
14) Kaynak yaplabilme.
15) Parlatlabilme kabiliyeti.
16) Temin edebilme.
4.1. KALIPLANACAK MALZEMELER
Kalplanacak malzeme tipi, gz nne alnmas gereken ilk faktrdr. Plastik malzemeler,
balangta, malzemelerin gerek enjeksiyon gerekse sktrma kalplanmasna uyarlanmasna
bal olarak, iki nemli tip ierisinde mtalaa edilir. Keza plastik malzemeler, daha ileri
ekilde, birbirlerinden farkl 7 grup ierisinde tasnif edilir. Plastik malzemelerin aa yukar
hepsi de sya, korozyona, ve anmaya dayankl kalp malzemeleri gerektirirler(6).
Termoset plastikler iin, kalbn alan yzeyi ok nemlidir. Btn termoset malzemeler
andrc etkiye sahiptirler. Ancak odun talann (ok ince) dolgu maddesi olarak kullanld
genel amal plastikler, termoset malzemelere kyasla , daha az andrc etkiye sahiptirler.
rnein, asbest, cam tozu, mika gibi dolgu maddesi ihtiva eden plastikler, darbelere dayankl
plastikler ve sya direnli plastikler gibi zel amal plastikler ar derecede andrcdrlar.
Gerekten, bu ekildeki plastik malzemeler, bazen metal saclarn, presleme yoluyla
ekillendirilmesinde, kalp malzemesi olarak kullanlrlar. Olduka akc olan enjeksiyon tip
plastik malzemeler, benzer andrma problemi gstermezler. Bununla beraber, bu malzemeler
korozif olabilir. Ve neticede, kalplarn krom kaplanmasn veya zel eliklerin kullanlmasn
gerektirebilirler(6).
4.2. KALIP BOLUU EKLLENDRME YNTEMLERKalp ekillerinin seiminde,
birinci derecede gz nne alnmas gereken dier faktr, boluk eklinin meydana
getirilmesinde kullanlacak yntemdir. Tablo 4-1 ve tablo 4-2 de tavsiye edilen kalp
malzemelerinin btn, talal yntemle kalp boluk formu verilebilir. Bununla, eer ayr
ayr imal edilen kalp paralar, ana kalp blgesine pres yolu ile montaj edilirse, bu durumda
kalp malzemeleri yumuak malzemelerden (rnein, dk karbonlu elikler) seilir. Kalp
boluklar basnl dkm yntemiyle ekillendirildiinde, berilyum bronzu bilinen tek kalp
malzemesidir. Kalp boluu yapma yntemleri; ekil, derinlik, alan ve kalp bnyesinde ki
boluk saysyla tayin edilir. Kalp bnyesindeki boluk says bir veya iki adedi gemiyorsa
bu durumda talal imalat yntemi tavsiye edilir. Kalptaki boluk says arttka, presle
montaj yntemi, kalp imalat maliyetini olduka azaltr(6).
4.3. KALIP MALZEMES TPLER
ou plastikler, aada belirtilen drt malzeme grubunun birisinden yaplarak retilir.
1) Hazr sertletirilmi elikler.
2) Yzey sertletirilmi elikler.
3) Tm kesit boyunca sertletirilen elikler
4) Berilyum bronzlar.
Keza, dkme demir, yumuak elik ve seyrek olarak alminyum alamlar, baz plastikler

iin kalp malzemesi olarak kullanlrlar (zellikle kauuk iin, tablo 4-1).
TABLO 4-1. Kalp boluklarnn talal yntemle imal edildii plastik kalplar iin malzeme
seimi

(a)Birden daha fazla verilen malzemeler, tercih srasna gre tertiplenmitir. (b)Hazr
sertletirilmi elikler iin asgari sertlik 300 Bhn olmaldr.Bu malzemeler, zellikle 5,8
nolu paralar iin tavsiye edilmitir.(d)Tavsiye edilen krom kaplama kalnl 0,0002 ile
0,001in arasndadr.(e)azami 10000 paralk, dk saydaki imalatlar iin tavsiye edilir.
(f)10000 paradan daha yksek saydaki imalatlar iin tavsiye edilir.
4.3.1. HAZIR SERTLETRLM ELKLER
Hazr sertletirilmi elikler, sktrma kalplar iin seyrek olarak, enjeksiyon kalplar iin
geni ekilde kullanlrlar. Bu elikler, 32-36 Rockwell C (302-341 Bhn) sertlik aral
civarnda temin edilirler ve daha sonra her hangi bir sl ilem gerektirmezler. Keza bu
malzemeler, sktrma kalplamasnda, az sayda retim yapacak kalplar iin; enjeksiyon
kalplamasnda televizyon mask ve kap pervazlar gibi paralar reten geni kalplar iin
kullanlrlar. Bilindii gibi, geni kalplarn sl ilemi neticesinde distorsiyon (arplma)
ihtimali byk oranda artmaktadr. Hazr sertletirilmi elikler, daha yksek sertlikte kalp
malzemesi gerektiren naylon haricinde, ou remoplastik malzemeler iin uygundurlar(6).
Kalplanacak parann bykl, kalp elii seiminde nemli bir faktrdr (Tablo 4-1).
Dizaynn giritfrigi, seimle direk ilgili deildir. Yani dizayn, boluk ekillendirme yntemini
etkiler. Boluk ekillendirme yntemi ise kalp malzemesi seiminde gz nne alnmas
gereken balca faktrlerdendir(6).
4.3.2. YZEY SERLETRLM ELKLER
Karbrasyon elikleri, daha sert kalp yzeylerini gerekli olduu ve sl ilemden sonra
meydana gelebilecek distorsyona msaade eden kalp uygulamalarnda kullanlr.
Karbrasyon elikleri gerek talal imalat ve gerekse presleme montaj yntemlerinin her
ikisinde de kullanlr. Karbrasyon elikleri gerek talal imalat ve gerekse presleme ile
montaj yntemlerinin her ikisinde de kullanlabilirler. Alaml karbrasyon elikleri plastik
kalplnda ok sk bir ekilde kullanlr. Bu eliklerin kimyasal kompozisyonu, kalbn
byklne ve boluk ekillendirme yntemine baldr. Bu elikler, karbrasyondan sonra,
yksek yzey sertliine snek ve mukavemetle i kesite (i kesit mukavemeti, alm elementi
miktarna baldr) ve kafi darbe dayanmna sahiptirler(6).
rnein P6 gibi, yksek miktarda krom ve nikel ihtiva eden alaml karbrasyon elikleri,
daha yksek sertleebilme kabiliyetine sahiptirler. Ve bunun neticesinde en iyi anma direnci
gsterirler. Bu elikler, sl ilem yapldklar zaman, tm kesit boyunca sertletirilen
eliklerden daha fazla boyutsal deiim gsterirler. Bu elikler, distorsiyonun daha byk
olduu daha geni kalp uygulamalarnda , distorsiyonu asgariye indirmek ve termal oku
azaltmak iin ekseriya havada sertletirilirler. rnein boluk boyutsal byklkleri 4*6*6

in olan F6 elii, havada sertletirildiinde, yada su verildii halden, ok hafif daha

yumuaktr. rnein, kk masa radyo kabineleri yapmnda kullanlan ve P6 eliinden
yaplan kalplar, baarl ekilde havada sertletirilebilirler(6).
Eer kalp boluu talal yntemle ilenemeyecek derecede girift ise , bu durumda , presle
montaj yntemine uygun, kalp elikleri kullanlmaldr(6).
4.3.3. TM KEST BOYUNCA SERTLETRLEN ELKLER
Yada sertletirilen takm elikleri, sl ilemden sonra meydana gelen distorsiyonun asgari
seviyede ve ayrca yksek basma mukavemeti gerektiren uygulamalarda kullanlrlar. Bu
elikler, zellikle kk boluklar ve boluk yapc ilave paalar iin kullanlrlar. Bu elikler,
daha geni boluklar ve geni kalp kesitleri iin kullanldnda , operasyon srasnda, baka
malzemelerin dayak veya mesnet olarak kullanlmasn gerektirirler. Aksi halde kalpta
atlamalar meydana gelebilir(6).
Eer para olduka geni ve merkezler arasnda hassas toleranslar gerektiren bir ok deliklere
sahipse, sl ilem sonucunda, ok az distorsiyona urayan A2 veya H2 elii
kullanlmaldr(6).
420 tipi paslanmaz elik, tm termoplastik malzemeler iin , enjeksiyon kalp malzemesi
olarak yaygn bir ekilde kullanlr. Bu malzeme, zellikle vinil veya dier korozif plastik
malzemelerin kalplanmasnda olduka elverilidir(6).
Bu malzemelerden yaplan kalplar, korozif depolama artlarna ve atmosferik korozyona
kar direnilidirler. Keza, 420 tipi paslanmaz elik, yksek sertleebilme kabiliyetine (kaln
kesitler bile 45-50 Rockwell C sertlik aralna kadar sertletirilebilir.) ve fevkalade anma
direncine sahip olmas sebebiyle, sktrma kalplamas iinde kullanlabilir(6).
4.3.4. BERLYUM BRONZLARI
Berilyum bronzu, birim arlk bana yksek metal maliyetine ramen, zellikle oyuncak,
heykel ve buna benzer paralar iin, enjeksiyon kalplar olarak , gittike artan bir ekilde
kullanlmaktadr. yi bir ekilde uygulandnda bu kalp malzemesi, elie kyasla muhtelif
avantajlara sahiptir. Bir belirgin avantaj, bu malzemenin daha yksek termal iletkenliine
sahip olmasdr. Bu zellik tek bir plastik para imalat iin geen sreye (tek bir parann
imalat periyodu) azaltr. Neticede berilyum bronzu elik kalplarn seilen ksmlarn da veya
tm bir kalp malzemesi olarak kullanldnda, verimi azami %25 arttrr. Hassas boyutsal
toleranslara sahip olmayan kalplar, berilyum bronzundan, dkm yoluyla elde edilirler.
Berilyum bronzlarna sl ilem uygulandnda, hazr sertletirilmi eliklere yakn bir sertlik
elde edilir. Berilyum bronzlar ayna parlaklna kadar parlatlabilir. Ve daha iyi bir yzey
anmas iin, krom kaplanabilir. retim says az olan imalatlar hari tutulursa, nispeten
yumuak olmalar sebebiyle, bu malzemeler, sktrma kalplamas iin uygun deildirler(6).
TABLO 4-2. Kalp boluklarnn talal yntemle imal edildii plastik kalplar iin malzeme
seimi

a)Birden fazla verilen malzemeler, tercih srasna gre tertiplenmitir.(

Daha dzgn kalp
iin tercih edilir.10000 den fazla retim says iin tavsiye edilmez.(d) Tavsiye edilen krom
kaplama kalnl 0,0002 ile 0,001 in arasndadr. (e) 1000000 veya daha fazla para iin
Tablo 4-3 Plastik malzemelerin gruplar halinde snflandrlmas
Enjeksiyon Yoluyla Kalplanan Plastikler
1.GRUP- Genel maksat
Akrilik
Selloz asetat
Polipropilen
Etil selloz
Polietilen
Polistiren
2.GRUP- Naylon ve dier akan plastikler
3.GRUP- Vinil ve dier korozif plastikler.
Sktrma Yoluyla Kalplanan Plastikler
4.GRUP- Genel maksat
Melamin formaldehit
Fenol formaldehit
ra formaldehit
Alkid reineleri
5.GRUP- Silikon reinesi ve yksek piirme scakl gerektiren dier plastikler.
6.GRUP- Kauuk.
7.GRUP- Epoksiler ve polyesterler
4.4. PRESLEME YNTEMYLE KALIP MALATINDA
KALIP BLOK MALZEMESNN SEM
Presleme yntemiyle kalp imalatnda, gerek blok ve gerekse bu bloa sonradan sonra dan
preslenmek suretiyle montaj edilen paralar iin, malzeme seimi ayr ayr
deerlendirilmelidir.
P1 elii, tavl halde,olduka dk sertlie sahip olmas nedeniyle , presleme yoluyla kalp
imalatnda , blok malzemesi olarak fevkalade uygundur. Dier paralarn kalp blouna
preslenmesi srasnda , bu elikte hafif bir sertleme grlr. P1 eliinden yaplan kalplar,
karbrasyona tabi tutulabilir ve daha sonra 58-64 Rockwell C yzey sertlii elde edilecek
ekilde , suda veya tuzlu suda su verilebilir. Dk karbon miktar nedeniyle P1 eliinin i

kesit mukavemeti dk seviyedir. Isl ilem neticesinde , P1 eliinde , distorsiyon meydana

gelebilir. Bu yzden , bu elik , hassas tolerans gerektiren uygulamalarda tavsiye edilmez(6).
Tablo 4-4. Plastik kalplar iin tavsiye edilen malzemelerin kimyasal kompozisyonlar
(Malzemeler maliyet bakmndan artan sraya gre listelenmitir.)

P4 ve P5 elikleri, preslenmeye P1 eliinden daha uygundur. Fakat krom miktar (srasyla

%5 ile %2,25 ) , bu eliklerin sertleebilme kabiliyetlerini arttrr ve karbrasyondan sonra
P4n havada , Pin ise yada sertleebilmesine msaade eder. P5den yaplan kalplarn i
kesit sertlii , P1 eliine kyasla daha yksektir. Ve P5 eliinden yaplan kalplar , orta
derecede kalp scaklk ve basnlarna maruz orta mrl (kalp mr) uygulamalar iin
uygundurlar. Daha yksek i kesit sertliine sahip olmas , sertletirme sonunda daha az
distorsiyona uramas gibi nitelikler , P4 eliinin , daha yksek kalp scaklklar ve
basnlar gerektiren ve daha hassas toleransl uygulamalarda kullanlmasn mmkn klar(6).
P2 ve 3 eliklerinde presleme ilemi , nikel miktarnn (srasyla %0,5 ila %1,25) , presleme
srasnda , souk sertletirme orann arttrmas sebebiyle , daha fazla zor yaplr. Nikel entik
hassasiyetini azaltr. Bu eliklere karbrasyondan sonra yada su verilebilir ve basnlaryla
birlikte orta byklkteki boluklar iin kullanlrlar(6).
4.5. KALIP BLOUNA KALIPLANMAK SURETYLE MONTAJ EDLEN KALIP
PARALARI N MALZEME SEM
Blok malzemesine preslenecek paralarn imal edildii elikler , tavl halde iyi ilenebilme
kabiliyetine; sl ilemden sonra yksek basma dayanmna ve anmaya kar dirence sahip
olmaldrlar. Keza bu elikler , sl ilemden sonra , minimum distorsiyona , minimum
boyutsal deiime ve verilen bir yzey kalitesine parlatabilme kabiliyetine sahip
olmaldrlar(6).
Tablo 4-5de , bu amala, hali hazrda en yaygn ekilde kullanlan elikler liste halinde
verilmitir. entik darbe mukavemeti gerektiren , kompleks veya girift paralar ekseriya 6F5
eliinden yaplr. Bu elikler iin tavsiye edilen sertlik aral 59-59 Rockwell Cdir(6).
Tablo 4.5. Kalp blouna preslenmek suretiyle montaj edilecek paralara ait eliklerin
kimyasal pozisyonlar.

Montaj srasnda , nispeten dk presleme basnc gerektiren ve az masrafl paralar iin L6

elii kullanlr(6).

Yksek anma direnci ve sertlie sahip olan O1, A2 ve D2 elikleri, krlganlk ve

gevrekliin nispeten nemsiz olduu ve zellikle esnemeye kar diren gerektiren
uygulamalarda kullanlrlar. Keza bu elikler , basit dizayn ve yksek retim says iin
kullanlrlar. Bu elikler iin , tavsiye edilen sertlik aral 60-63 Rockwell Cdir(6).
5- KALIP MALZEMESNN KALIP MRNE ETKS
Kalp mr deyimi belirli bir kalpta imal edilebilecek paralarn saysna gre sylenir.
Kalp mrnn tayinindeki en nemli l; kalp biimi, i parasnn dkmnde ve kalp
yapmnda kullanlan malzemelerdir. Genellikle kaytlar, kamalar ve hareketli paralar
bulunan paralar, birka ksmdan meydana gelmi kalplara nazaran daha abuk i yaparlar.
Yksek skma ve enjeksiyon basncna ilaveten s deimeleri , kalbn hareketli paralarnda
anmay arttrr. Kalplama malzemesinin zellii kalp mrne byk etki yapar. Basnl
kalp dkm kalplamada inko iin 320 C alminyum iin 648 C ve bakr iin en yksek
815 C scaklk kullanlmaldr. Metal alamlar ,bilhassa alminyum ve bakr alamlar
basnl kokil dkmde andrc olduklarndan kalbn mrn ksaltrlar. Sktrma, iletme
ve enjeksiyon kalplamada kullanlan birok plastik malzemelerde andrcdr ve kalbn
mrn ksaltrlar. Ekseriyetle kalbn mr , birok paralarn deitirmek , yeniden
talamak ve i parasnn istedii l snrlar iinde kalmak suretiyle yeniden parlatmak
suretiyle arttrlr. Kalp mrn uzun tutmann en iyi yolu onu iyi kullanmak ve bakmn
yapmaktr(4).
6. KALIP MRNDE ARANAN ELK ZELLKLERKalplarn uzun sre almas ve
istenilen sonucu vermesi iin elik imalatlar eitli amalarda kullanlmak zere
mkemmel elikler imal etmektedirler. Her kalbn yapmnda kullanlan uygun elik , o
kalbn yapaca ie gre deiir. Her tipteki kalbn ve paralarn uygulamalara gre
zellikleri vardr. Genellikle kalp malzemeleri kaliteli eliklerdir. Bu eliklerin i yapsnda
herhangi bir sakatlk olmamas , temiz bir yz vermemesi ve kolayca ilenmesi , s ilemi
srasnda arplmamas ve iyi parlatlabilmesi gerekir. Yukarda saylabilen zelliklere ek
olarak ergime noktas yksek alamlarda kullanlan basnl dkm kalplarnda , dk
genleme katsays , scaklk , salamlk , scak malzemenin andrma etkisine kar diren,
bir kesitten dierine geni s deiiklii tutma kabiliyeti gibi aranan zelliklerinde
kullanlrlar . Orta derecede karbonlu elikler , her tip kalplarda erkek (masa) , dii , destek
ve balama plakalarnn yapmnda kullanlrlar(4).
Kalplama alannn dnda kullanlan kayt, kama, andrma plakalar gibi hareketli paralar
yada sertletirilen grafitli elikten yaplrlar. Bu alaml eliin iinde anmaya kar diren
salayacak ve kalbn hareketli ksmlarnn mrn arttracak grafit bulunur. Takp kartmak
suretiyle kolay deiebilecek olan giri ve takma datclar gibi fazla anan paralarda ise
zel alaml elikler kullanlr(4).
6.1. DKLECEK PLASTK MALZEME
Bir kalp malzemesi seiminde dikkate alnacak ilk madde dklmesi dnlen plastik
malzemedir. Plastik malzemeler enjeksiyon dkm ve basnl dkm olmak zere iki ana
snfa ayrlrlar. Enjeksiyonla dkme uygun malzemeler kendi aralarnda guruba , basnl
dkme malzemeler de yine kendi aralarnda drt guruba ayrlrlar:
Termoset plastik para retiminde kalbn anmaya ak yzeyleri son derece nemlidir.
Btn termoset plastikler andrc malzemelerdir. Un eklindeki odun tala ile doldurulan
genel amal plastikler daha az andrcdr. Isl direnli ve daha yksek darbe direnli gibi
zel amal plastikler asbestos , mika veya cam dolgulu dier plastikler ok andrcdr.
Gerekte bu tip malzemeler bazen presle sa ekillendirme ilemlerinde kalp malzemesi
olarak kullanlrlar. Enjeksiyon tipi plastikler akkan olduklarndan byk andrma
problemleri ortaya karmazlar. Fakat bu tip malzemeler korozif olabildiklerinden zel kalp

elikleri veya kalplarn krom kaplanmalarn gerektirebilirler(5).

6.2. KALIP BOLUUNUN YAPILMASI
Kalp elikleri seiminde dikkate alnmas gereken baka bir ana faktrde kalp boluunun
nasl yaplacadr. Talal ilenme plastik dkm kalp eliklerinin hepsi iin kullanlr.
Ancak bask metotlar kullanlacaksa dk karbonlu elikler gibi yumuak kalp malzemeleri
seilmelidir. Basnl dkmle yaplacak kalp boluklar iin kullanlabilecek tek kalp
malzemesi berilyum-bakr dr(5).
Kalp boluklarnn yaplma metotlar boluun ekli, derinlii, yzey alan ve saysna
baldr. Yaplacak boluk says arttka bask metodu talal ileme metoduna gre nem
kazanr ve ekonomi salar. Bir yada iki kalp boluu ilenecekse talal metotlar nemlidir.
En yumuak kalp eliklerinde bile , gerekli yksek basnlar dolaysyla ,baslacak kalp
boluunun alan ve derinlii iin limitler vardr. Baslacak boluun her santimetre karesinin
her ilk santimetre derinlii iin yaklak alt ton basn gerekir. Bundan sonraki her santimetre
derinlik iinde 20 ton basn uygulanmaldr(5).
6.3. MALZEME ETLER
Plastiklerin ou aadaki 4 snfa giren malzemelerden birinden yaplan kalplarla
retilirler : (a) n sertletirilmi elikler , ( yzey sertletirilmi elikler , tam sertletirilmi
elikler ,(d) berilyum-bakr alamlar. Baz plastikler zellikle lastik iin sl ilemden
geirilmemi yumuak elik ve dkm alminyum alamlarndan yaplm kalplar
kullanlabilinir(5).
n sertletirilmi elik , daha ok enjeksiyon kalplarnda ve bazen sktrmayla dkm
kalplarnda kullanlr. Bu elik rockwell c 32-36 (brinell 302-341) sertlikte retildiinden sl
ilem gerektirmez. Byk enjeksiyon dkm kalplarnda ve dk retimli sktrma
kalplarnda kullanlr. n sertletirilmi elik termoplastik malzemelerin ounda iyi sonu
vermekle birlikte naylon iin daha sert bir elik gerekir. n sertletirilmi kalplarda hasar ve
bozulma plastik dkmden ok , kalba yapm kalntlarn kaznma suretiyle
karlmasndan ileri gelir. Kalp elii seiminde dklecek plastik paralarn boyutlar ok
nemlidir. Para tasarmnn etkileri dolayldr. Baka bir deile , para tasarm kalbn
ilenme metodunu , buda seilecek kalp malzemesini etkiler(5).
Kalp tasarmnda deformasyon nemli deilse ve zellikle kompresyon dkmde ve
dklecek malzeme andrc ise karbrlenmi elik malzeme kullanmak gerekir. Tala
kaldrma veya bask ile ilenen kalplar iin karbrlenmi elik malzeme seilir. Bunlar
arasnda karbrlenmi alam elikler daha ok kullanlrlar. elik bileimi daha ok kalbn
byklne ve ilenme metoduna baldr. Karbrlenmeden sonra , bu eliklerde yksek
yzey sertlii ,yksek bnye dayanm (bu dayanm daha ok alam elemanlarna baldr) ve
yeteri kadar darbe direnci meydana gelir(5).
Bileimlerinde yksek miktarda krom ve nikel bulunan P6 gibi eliklerin sertleebilme ve
anma direnleri ok yksektir. Bu eliklerin sl ilemde boyut deiimleri dierlerinden
daha fazladr. Byk kalplarda boyutsal ilemleri azaltmak iin bu elikler hava ile
sertletirilir. Bir rnek olarak , 150*150*100 mm kalp boluklar iin yada su vermede
havadan daha ok sertleirler. Kalp boluu ok karmak ise talal ileme ok zor
olacandan bask eliklerinden biri kullanlmaldr. Yksek bask dayanm ve sl ilemde
minimum distorsyon istenen hallerde yada sertletirilen takm elikleri kullanlr. Bu elikler
byk kalplar iin kullanlacaklar zaman atlamaya kar desteklenmelidirler. Para olduka
byk veya parann kk toleransl bir delii varsa havada sertleen ve sl ilem
deformasyonu ok kk olan A2 veya H18 gibi elikler kullanlmaldr(5).

Termoplastik malzemelerin enjeksiyon dkmlerinde TP420 paslanmaz elik kullanlr. Bu

elik korozif ortamlara direnli olduundan vinillerin ve dier korozif plastiklerin
dkmlerinde ve zellikle korozif depolama veya hizmet artlarna kar kullanlr. TP420
eliin sertleme zellii ok yksek olduundan Rockwell C45-50ye kadar sertletirilebilir
ve olduka yksek anma direnci kazanr(5).
Berilyum-bakr alamlar ,pahal olmalarna ramen , enjeksiyon dkmlerde ok
kullanlrlar. Bu malzemenin elie kar byk stnlkleri vardr. Isl iletkenlii yksek
olduundan dier eliklere kar retim %25 daha fazla olabilir. Kk toleranslar
gerekmiyorsa kalp boluklar plastik veya aa model kullanmakla ve vakum dkmle
yaplabilir. Plastik veya aa model kullanlarak nce bir al kalp yaplr. Daha sonra bu
kalbn , berilyum-bakrn yksek dkm scaklna dayanabilecek seramik bir kopyas
yaplr. Berilyum-bakr kalp en ince ayrntlarn tutulmasna ok elverilidir. Isl ilemden
sonra sertletirilmi elie ok yakn bir sertlik kazanabilir. ok yksek parlakla
cilalanabilir ve yzey anma direnci krom kaplama ile artrlabilir. Berilyum-bakr
kompresyon dkmde kullanlamaz(5).
6.4. KALIBIN AINMASI
Kalpnn karlat en byk problemlerden biri kalbn anmasdr. Kalbn anmasn ve
kalbn mrn etkileyen faktrler kalbn yzey sertlii ve dklen malzemenin andrc
zellikleridir. Ayn sl ilemden geirilmi belirli bir tip eliin kalp mr dklen
malzemenin tipine gre ok deiiklik gsterir. Ayn kalp mr dklen malzemenin tipine
gre ok deiiklik gsterir. Ayn kalp mr dklen malzemenin tipine gre ok deiiklik
gsterir. Ayn kalp malzemesinde akrilik , vinil ve naylonla yaplan dkm deneylerinde
byklk ve ekil ynnden birbirlerine ok benzer paralar dklm ve yksek dkm
scakl dolaysyla en byk hasar naylonda , sonra vinillerde ve en kk hasar akriliklerde
bulunmutur. Kalp iinde anma niform deildir ve genellikle dklen malzemenin yn
deitirdii blgelerde daha fazladr. Plastik malzeme transfer potasnda kalba basldnda
yksek basn ve hzlarla kalp iindeki geitlerden geer. Bu ak sonunda kanal anr ,
byr , kaaklar ve basn dmesi balar(5).
6.5. KALIP BAKIMI
Belirli dkm artlar altnda, kalpnn en byk problemi kalp ayrlma izgisinin temiz
olmas ve kalp yzeylerinde apak bulunmamasdr. Aksi halde bo kalp bu apaklar zerine
konarak onlar ezer. Bylece kalp yzeyleri ve kapama yzeyi bozulur , ezilir ve
doldurulmas veya yenilenmesi gerekir. Kalp sertlii arttka ayrlma izgisinde bozukluk
oran azalr(5).
6.6. KALIP ELKLERNN KAREKTERSTKLER
Kalp malzemelerinin kimyasal bileimi ne olursa olsun , eliin kalitesi nemlidir. elikler
takm elii metodlar ile retildiklerinde elektrik frnlarnda ergitilirler ve kk ingotlara
dklrler. Bylece metalik olmayan yabanc maddelerin varl ve orta blge gzeneklii
azalr. Bitirilmi kalp yzeyinde metalik olmayan yabanc maddenin varl kalb
kullanlmaz hale getirebilir. nk dklen her plastik para zerinde izi kalr. Genellikle
tavsiye edilmemekle beraber , bileimleri takm eliklerine benzeyen standart yap
eliklerinden yaplm kalplarda , zellikle para zerinde kk izlerin sakncal olmadklar
hallerde , baarl olmulardr. Fakat elik maliyeti kalp yannda dk ve parann grnm
kritik olduunda , ticari yap eliklerinin kalp elii olarak kullanlmamalar yerinde olur(5).

6.7. IIL LEMLERE TEPKBir kalbn maliyetindeki en nemli faktrlerden birisi, sl

ilemden sonra uygun ller elde etmek iin gerekli mekanik ilemlerdir. Bu bitirme
ilemlerini minimuma indirilmesi iin kalp elii sl ileme niform tepki gstermelidir.
elik , sl ilem sonunda ekmeden , biim deiimine uramadan gerekli sertlie
gelebilmelidir. Isl ilem sonunda normalin tesinde pas , tufal , karbon kapma veya karbon
kayb olaylarna uramamaldr. Bu faktrlerin bir ksm eliin kendisine bal ise de , daha
ok kalbn byklne, biimine ve uygulanan sl ilem tipine de dayanabilir. Bir kalbn
karmakl ve kesit deiimleri, arttka, eitli ksmlarn farkl hzlarda solmalar
dolaysyla , hacim deiimleri ve distorsyonda nem kazanr. Bu iki faktr dolaysyla, sl
ilemden sonra ar mekanik dzeltici ilemler gerekmeksizin ,byk ve karmak kalplarn
sl ilemleri ok zorlar. Bu yzden sertletirilmi kalp elikleri gelitirilmi ve gittike
artan miktarda kullanlmaktadr(5).
Bir rnek olarak , P20 elii minimum 300BHN derecesine sertletirilmi ve temperlenmi
olarak satlr. Bu elikten ilenen kalplar sl ilem yaplmakszn kullanlr. Baz byk
kalplarda P20 elii tavlanm durumunda alnr kaba ilenir, sl ilemden geirilerek
minimum 300BHNde yerine sertletirilir ve sonra bitirme ilemleri yaplr. Bu ilem srasna
gre tala kaldrma ilemi ou malzeme henz dk sertlikte iken yapldnda hzl ve daha
ucuz olur. Bu srann ekonomik olup olmamas kalptan alnacak metal miktarna ve bu
amala n sertletirilmi elii ilemek zere elde bulunan donanma baldr(5).
6.8. KOROZYON VE AINMA DRENC
Son yllarda para retimi iin ok kullanlan vinil esasl plastikler dkm scaklklarnda
ayrarak hidroclorik asit karrlar. Bylece ortaya kan korozyonu minimuma indirmek iin
, kalp malzemesi olarak P20 paslanmaz elik seilmi veya baka kalp malzemesi
kullanlacaksa krom kaplama yoluna gidilmitir. Krom kaplama dklm parann kalptan
alnmasn kolaylatrr ve korozif olmayan plastiklerin dkmlerinde de kullanlr(5).
Anma direnci enjeksiyon dkmden ok zellikle kompresyon metodunda nemlidir. Bir
eliin anma direnci alam tipine ve sertliine baldr. Anmaya kar maksimum diren
istendiinde ,650cm den kk kesitli kalplar iin yksek karbonlu yksek alaml elikler
seilmelidir. Anma direnci gerektiren durumlarda byk kalplar iin karbrlenmi dk
alam elikleri seilir. Souk ekillendirme eliklerinde gereken ok yksek anma direnci
iin genellikle yksek karbon yksek kromlu elikler , simterlenmi karbrler , nitrrlenmi
elik veya sert yzey geirme gibi metotlara bavurulur(5).
6.9. KAYNAK YETENE
Zaman zaman gereken kalp onarm ve dkm paralarda tasarm deiiklikleri dolaysyla
kaynak yetenei elik seiminde nemli bir faktrdr. A2 gibi yksek karbonlu alam
elikler kaynak esnasnda atlayabildiklerinden bu tip elikleri kaynak ilerinden nce ve
sonra tam tavlanmalar gerekir. Ayn neri kabullenmi ve sertletirilmi dk alam
elikleri iinde geerlidir. P20 gibi su verilmi ve temperlenmi elikler herhangi bir metotla
kaynaa ok yakndr. Karbon miktar %0.30 dolaylarnda olan bu gibi elikler iin kaynaktan
nce ve sonra 320 C scakla stma nerilir(5).
7. CVATALAR, SAPLAMALAR VE SOMUNLAR N MALZEME SEM
elik civatalar, saplamalar ve somunlar;
Bu konu -65 ile 400 F arasndaki scaklklarda kullanlacak cvata, saplamalar ve somunlar
iin elik seimiyle ilgilidir. Keza bu konu azami 700 F scakla kadar olan servis

scaklklar iinde baz tavsiyeleri kapsar. Burada mzakere edilen elikler, bnyesindeki
karbon oran %0,55i gemeyen alaml konstrksiyon ve sade karbonlu eliklerden
ibarettir(6).
Civatalar iin elik seiminde en yaygn uygulama aada akland gibi vuku bulmaktadr.
Satn alc, imalatya gerekli mukavemet seviyesini belirtir. malat imalat yntemlerine en
uygun elii seerek, istenilen mukavemet ve kalite seviyesini temin etmi olur. lk bakta bu
anlama; imalatya mukavemet konusundaki isteklerin karlanmasna karlk, istedii elii
seme hakkn vermektedir. Ancak pratikte imalat maliyetle snrlandrlr. Bu durum ise,
cvata imalatnda kullanlan eliklerin kendi aralarnda bir tasnife gibi tutulmasna neden
olurlar(6).

7.1. CVATALAR ELKLER

ap byklne ve akma dayanmna gre tavsiye edilen cvata ve saplama elikleri tablo
7.1de gsterilmitir. Tablo 7.1.de, isim olarak sadece 1041 elii bahsedilmitir. Bunun
nedeni, bu elie maliyet ve dier faktrler ynnden muadil veya yakn bir elik mevcut
deildir. Dier rneklerde, istenilen mekanik zellikler, malzemenin ucuz ve kolay ekilde
temin ediliine gre muhtelif eliklerle karlanabilir(6).
Cvata ve saplama imalatnda SAE standart elikleri ok yaygn bir ekilde kullanlrlar. Tablo
7.2de civatalar, tablo 7.1deki akma dayanmna bal olarak sekiz SAE snf ierisinde
tasnif edilmitir(6).

Tablo 7.1 Minimum uzama nispeti %10 ve azami karbon miktar %0,55 olan ve -65 ile +400
F scaklk aralnda kullanlan saplama, bal vida ve civatalar iin elik seimi klavuzu.

[url=http://img148.imageshack.us/my.php?image=113bb.png]
[/url
Burada drdnc snf mnhasran saplamalara ayrlmtr. Tablo 7.1,2,3 ve 42deki akma
dayanm deerleri, ekme test makinasn da eksenel gerilim altnda, kalc bir uzama veya
tm uzunluk boyunca 0,0005 inlik kalc bir uzama hasl etmek iin gerekli yk olarak tarif
edilir. Kimyasal kompozisyonlar gerek tablo7.1 gerekse tablo 7.2 ierisinde kesin bir ekilde
belirtilmemitir. Ancak, cvata ve saplama imalatnda en ok kullanlan karbon elikleri 1018,
1038, 1041 ve 1045 elikleridir. Kesit kalnlklar arttka daha yksek sertleebilme
kabiliyetine sahip elikler gereklidir. Bu amala en ok kullanlan alaml elikler ise ; 1235,
1340, 4037, 4135, 4140, 4142, 4145, 4150, 50B40, 8635, 8642, 8735, ve 4340 elikleridir(6).
Tablo 7.2 Civatalara ait akma dayanm, ekme dayanm, sertlik ve dier zellikler

Tablo 7.1 ve tablo 7.2deki bir ok rneklerde otomatik elikleri hari tutulmutur. Zira aa
yukar btn civata ve vida ba ksmlar scak ve souk dvme yntemiyle (hot or cold
heading) ekillendirilir. Normal limitlerin zerinde kkrt ihtiva etmeleri nedeniyle, otomat
eliklerine, dvme yntemiyle cvata veya vida ba ekli verilemez. Genellikle zel dizayn
gerei veya imal edilecek cvata miktarnn azl nedeniyle, normal cvata retiminin
nemsiz bir yzdesi yar maml malzemelerden talal retim yntemiyle retilir. Bu
ekildeki cvata retimi iin, SAE otomat elikleri, dier eliklere nazaran daha uygundur.
Boyutsal byklkleri tespit edilen bir cvata imalatnda malzeme seimi; dvem imalat
yntemine gre, rnein 1041 elii ise, talal imalat yntemine gre iyi ilenebilme
kabiliyeti nedeniyle 1141 otomat olmaldr. Ancak otomat eliklerinin fiyat dierlerine
nazaran biraz daha yksektir. Talal imalat ynteminde; alt ke veya ekilli yar maml
malzemelerden civata retimi, yuvarlak ubuklardan cvata retimine nazaran daha
ekonomiktir(6).
Bir civatann en kk enine kesit alan aikar olarak di alan blge ierisindedir. Bu
durumda gerilime maruz olan en kk kesit alan aadaki formle gre hesaplanr(6).
En kk kesit alan= 0,7854(D-0,9743/N)
D= Di st ap
N= n teki di says
rnein SAE 5. snf malzemeden imal edilen in apndaki kaba di yapsna sahip
civatann akma yk; 2700 paund, oysa ki, ayn snf ve ayn byklkteki ince di saysna
sahip civatann ise 3100 paund olarak tespit edilmitir. Ayn snf malzemeden imal edilen
civatalar iin cvata ap 1 in civarna kadar arttrlrsa, kaba ve ince di saysna sahip
civatalar iin akma ykleri bahsedildikleri sra ile 109.350 ve 117.000 paunda kadar
ykselmektedir(6).
7.2 SAPLAMA ELKLER
Saptamalar tablo 7-3de akma dayanm esasna gre tasnif edilmitir. Bu tablo iersinde , her
standart saplama ap byklkleri karlnda gerekli mekanik zellikler ayr ayr
gsterilmitir. Saplamalar iin elik seimi civatalar gibidir. Ancak bilindii gibi ,
saplamalarda ba ekillendirme ilemi mevcut deildir. Eer saplamalar talal imalat yntemi
ile imal edilecekse , daha kolay ilenebilmeleriyle otomat elikleri tercih edilir. 1112 , 1141
ve 1114 otomat elikleri bu ama iin en yaygn kullanlan eliklerdir(6).
Tablo 7-2 ve 3n hazrlanmasnda aadaki hususlar gz nne alnmtr:
1. Boyu 6 inten daha fazla olan civatalarn ba ksmlar , scak dvme (hot heading )
yntemiyle yaplr.
2. 0 ve 1. Snfta mtalaa edilen elikler iin, gerekli mukavemet deeri , scak haddelenmi

dk karbonlu elikle karlanabilir.

3. 2. Snfta mtalaa edilen ve aplar inten daha byk civatalar ise scak haddelenmi
dk karbonlu eliklerle karlanabilir.
4. 3. Snfta mtalaa edilen civatalar , normal olarak souk ekili orta karbonlu eliklerden
yaplr. Buna rnek olarak en ok kullanlan 1038 elii verilebilir.
5. 4. Snfta mtalaa edilen balama elemanlar (saplamalar);normal mukavemetlerden daha
yksek bir mukavemet elde etmek iin , zel ileme tabi tutulan souk ilenmi orta karbonlu
eliklerden retilir.
6. 5. Ve 6. snf cvata ve saplamalar , su verilmi ve temperlenmi elikleri gerektirirler.
Karbonlu 1041 ve alaml elikler arasndaki seim, malzemenin sertleebilme kabiliyeti,
cvata bykl ve uygulanacak su verme ilemine gre deiir. Maliyet faktr 1041
eliinin kullanlmasn zorlar. Fakat civatalara, sertletirmeden evvel veya sonra di almas,
uygulanan su verme ileminin ciddiyetini tayin eder. Eer civataya di ama ilemimden
sonra sertletirme ilemi tatbik edilirse, dilerde su verme atlaklar teekkl edebilir.
7. 7. Ve 8. Snflar, her cvata bykl iin, yada su verme ileminden sonra, merkezde
minimum %90 martenzit elde edilebilen alaml elikleri gerektirirler. Bunun neticesinde,
entikli-ubuk darbe dayanm dahil olmak zere, en yksek kalitede balama elemannn
elde edilmesi salanm olacaktr
8. snf civatalara, yuvarlama (cold rollng process) ile di ama ileminin, sl ilemden sonra
yaplmas gerekir. Isl ilemden nce ve sonra, yuvarlanma yntemiyle di ama ilemlerinin,
yorulma dayanm zerindeki etkileri ekil 7-1de ayr ayr gsterilmitir. Bir an iin dier
faktrlerin eit olduu kabul edilirse, sl ilemden sonra yuvarlama yntemiyle gerei ekilde
di alan bir civata ( mekanik hatalardan ari bir cvata) talal imalat teknii ile retilen bir
cvataya nazaran daha yksek yorulma limitine sahiptir. Bu herhangi bir mukavemet
kategorisi iin de dorudur. Yuvarlama ynteminde; haddelemenin souk ekil deitirme
etkisi, en zayf kesitteki mukavemeti arttrarak, haddelenmi kalc basma gerilimleri
vermektedir. Bu yntemle salanan daha geni ve daha yuvarlak di radysleri, bu snf
cvatalarn stnln arttrmaktadr(6).
Tablo 7-3. Saplamalara ait akma dayanm, ekme dayanm, sertlik ve dier zellikler

7.3. SOMUNLAR N ELK SEM

Somunlar iin malzeme seimi , cvatalar iin elik seiminden daha az kritiktir. Somun
genellikle cvatann yapld ayn malzemeden yaplmaz. Ayrca somutlarn sl ileme tabi
tutulmas gerekli deildir. Hatta bunlar sl ileme tabi tutulmas gerekli deildir. Hatta bunlar
sl ilem yaplm cvatalarla emniyetli bir ekilde kullanlabilir. Somun dileri kesme alan ,
cvatann ekme gerilimi alannn iki mislinden daha byktr. Bunun neticesi olarak , dk
ekme mukavemetli malzemeden yaplan bir somun ekme testinde civatay krabilir. Somun
imalatnda, cvata mukavemetinin yarsndan daha fazla mukavemete ihtiya duyulmad
iin, adet olduu zere, somun malzemesi olarak dk korbonlu elikler kullanlr(6).

Ke eklinin bozulmasn nlemek veya anahtar temas yzeylerine belli bir mukavemet
vermek gayesiyle somunlara sl ilem tatbik edilebilir. Baz hallerde somunlara siyanrasyon
veya karbonitrasyon ilemleri de uygulanabilir. Tatbikatn gerei olarak, somunlara su verme
ve temperlenme ilemlerinin uygulanmas gerekebilir. Bu nedenle, somun eliklerinin elbette
bir seviyede sertleebilme kabiliyetine sahip olmas gerekir. Daha yksek seviyede karbon,
manganez ve dier alam elementlerinin mevcudiyeti, malzemenin souk ekil deitirmeye
kar uygunluunu azaltr. Bunun neticesi olarak, bu ekildeki somunlar eskeriya souk
ilenmi alt ke ubuklarn otomatik di ama tezgahlarnda ilenmesiyle imal edilir.
Di ama ileminden sonra, somunlar, klasik su verme ve temperleme ilemlerine tabi tutulur.
Di ama ilemi somunun sertliine ve di snfna bal olarak sl ilemden nce veya sonra
yaplr(6).
Tketici firmalarca, somunlar iin elik seimi, iin kritik olmamas nedeniyle, olduka
deiik ekillerde yaplmaktadr. Bununla beraber, azami 85.000 psilik akma dayanmna
sahip civatalarla birlikte 1108, 109, 1110, 1113 veya 1115 otomatik eliklerinden retilen
somunlar olduka yaygn ekilde kullanlr. 85.000 ve 125.000 psilik akma dayanmna sahip
civatalarla birlikte, 1035 veya 1038 elikleri kullanlrlar(6).

400-700 F SICAKLIK ARALIINDA KULLANILAN CIVATA MALZEMELER

400 f ile 700 f scaklk aralnda kullanlmas gereken zel cvata elikleri tablo 9-4te
gsterilmitir. Listede gsterilen eliklerin zellikleri dier bir ok eliklerle
karlanabilmesine ramen, bu eliklerin maliyeti dier bir ok eliklere nazaran daha dk
seviyededir. Bu scaklk entervalinde kullanlan eliklere su verme ve temperleme
ilemlerinin uygulanmas gerektiinden, daha ziyade orta karbonlu eliklerin seilmesine zel
gsterilmitir(6).

7.4. CVATALARDA YORULMA DAYANIMI

Civatalar iyi bir ekilde sktrlmamlarsa veya yumuak conta veya flan ihtiva eden
montajlarda kullanlyorsa yorulma gerilimlerine maruzdurlar. Yorulma dayanmn gz
nne alan bir cvata dizaynnda, temel dizayn hususiyeti; entik paterni (diler) ve entiklerin
eklidir. Ayrca yorulma dayanm iin yzey artlar elik kimyasal kompozisyonundan daha
nemlidir. Yaplan yorulma testlerinden, yksek karbon ihtiva eden eliklerin daha yksek
yorulma dayanmna sahip olduklar tespit edilmitir. Ancak yksek karbon ihtiva
eden(karbon miktar %0,55 den daha fazla) elikler, entik hassasiyetlerinden dolay, cvata
seimine uygun gelmemektedirler(6).
Di ekillendirme yntemi cvata yorulma dayanmna etki eden en nemli faktrdr. Diler
talal imalat, talama veya yuvarlama (cold rolling) yntemiyle ekillendirilebilir. Talal
imalat veya talama yntemiyle ekillendirilen dilerin yorulma dayanmlar arasnda nemli
bir fark yoktur. Oysa yuvarlama ve dier yntemlerle imal edilen dier civatalarn yorulma
dayanmlar arasnda nemli bir fark bulunmaktadr. Daha nce bahsedildii gibi, yuvarlama

ynteminde;civatalara uygulanan sl ilemin haddelenmeden nce veya sonra yaplmas,

yorulma dayanmnda nemli farklarn meydana gelmesine yol aar. Bu durum ekil 7-1de
deneysel olarak dorulanmtr(6).
Siyanrasyon veya karbrasyon yntemleriyle cvata yzeylerinin sertletirilmesi, civatalarn
yorulma dayanm arttrr. Ancak bu ilemler malzemenin entik hassasiyetini arttracandan,
civatalara ok narin olarak uygulanr(6).
Krom ve nikel kaplamalar, di ekilmi kesitlerin yorulma dayanmn azaltrlar. Bu
kaplamalar, grn iin gerekli olan ve dk gerilim altnda alan, rnein, otomobil
tampon saplamalar veya buna benzer uygulamalar haricinde kullanlmamaldr. inko ve
kadmiyum kaplamalar yorulma dayanm zerinde az bir etkiye sahiptirler; bu daha yumuak
kaplamalar, yorulma dayanmn iyiletirmezler, fakat, yorulma dayanm zerinde hafif bir
ters etkiye sahiptirler(6).
Civatalarda yorulma zayflamas genellikle di ekilmi kesitte veya somun ierisindeki
birinci dite meydana gelir. Somun ve cvata temas yzeylerindeki di saysn arttrmak
suretiyle gerilim konsantrasyonu azaltlabilir. Gerilim dalmn deitirerek, yorulma
dayanmn arttrmann dier bir yolu, di ekilmi blge yukarsndaki civata gvde enine
kesitinin azaltlmasdr(6).

7.4. CVATA MALATI

Cvata ba ksmlarn, genellikle souk dvme yntemiyle ekillendirilir. Orta karbonlu ve
alaml elikler, bir darbede apn 2,5 misli, iki darbede ise 4,5 misli geniletilebilir(6).
Souk ekstrzyon dahil dier ekillendirme yntemleri ile di formuna sahip balama
elemanlar imal edilebilir. Ancak bu tr ekillendirme yntemlerinde, daha ziyade dk
akma dayanm gerektiren uygulamalarda kullanlmak zere, daha kk karbonlu ve daha
yumuak malzemeler gereklidir(6).
Cvata ba ksm gvdeye nazaran olduka geni veya souk dvme yntemiyle iki darbede
ba formu verilemeyen civatalarn ba ksmlar scak dvme yntemiyle ekillendirilir. Scak
dvme yntemi; souk dvme yntemindeki tehizat snrlamalar ve bu ite kullanlan
takmlarn baarszlk olaslnn artmas nedeniyle, ap 1,25 inten daha byk cvata
imalat iin ok daha pratik olarak kabul edilir(6).
8-PLASTK MADDELER N TAKIM ELKLER VE DIN LE AISI NORMU
KARILIKLARIPlastiklerde kullanlan takmlar, ounlukla bask ve anmaya maruz
kalrlar. Plastiklerin tipine gre, korozyon da buna dahil olabilir(7).
eitli tipteki plastikler ve farkl retim metotlar takm eliklerinden farkl zellikler
beklenmesine sebep olmaktadr(7).
Bunlar;
1-Ekonomik ilenebilirlik veya frezelenme zellii
2-Isl ilemde en az boyut deiimi
3-yi parlatlabilirlik
5-ok yksek bask mukavemeti
6-Yksek anma dayanm
7-Yeterli korozyon dayanm(7).

Bir takm iin elik seilirken bu zellikler gz nne alnr. Kullanlan plastik kalp elikleri
aadaki listede verilmitir. Bu eliklerin bazlar btn gereksinimleri karlamaktadr. Bu
elikler bant ierisindedir(7).