XHAFER DURMISHI

T FALA S'PO NA OJN ASNJHER

PARAFJAL 1. SA JU KAN LNDUAR KTO ETIKETIME Programi i Jusuf Grvalls i shprehur -1. N Aktgjykimet e Lvizjes Nacionallirimtare.... -2. N Programin dhe Statutin e Frontit t Kuq Popullor -3. N gazetn Bashkimi -4. N revistn Lajmtari i liris -5. N letrn drguar Enver Hoxhs -6. N artikuj teorik ende t pabotuar -7. N letrat - raportet drguar Sabri Novosells -8. N revistn Zri i Kosovs 2. TI SI GJITHMON MA MUND ME FJAL -1. UDHTIM I TMERRSHM - RRUGS KALUAM MIR -2. AI TAKIM I VSHTIR - GZIMI YN NUK PATI KUFI -3. NUK MBETM VETM

-4. PO E LA BARDHYLI PUNN -5. TI SI GJITHMON MA MUND ME FJAL -6. E KA LAN PUNN - NUK E KA LN PUNN -7. THON SE JAN NJ LULI E NJ KEQA -8. PROPAGAND QESHARAKE -9. GAJRETI I GJERGJIT PR POPULLIN E PATREMBUR -10. GAJRETI I GJERGJIT PR JUSUFIN E TREMBUR 3. GEGA IA SJELL JUSUFIT POROSIN NGA LULI E KEQA -1. NUK VARET GJITH SHQIPTARIA PREJ SHTPIS SON -2. NA BEFASOI DHE KRIJOI T ARA N MESIN E FAMILJEVE T DSHMORVE -3. NA BEFASOI DHE KRIJOI UNITET N MESIN E FAMILJEVE T DSHMORVE -4. ME HYSENIN E PRITM BASHK VITIN E RI 1980 -5. TASH S FUNDI JAM N KONTAKT -6. ME HYSENIN NUK E PRITM BASHK VITIN E RI 1981 4. BASHKIMIN DO TA BJN NJERZIT E VRTET T PUNVE T VRTETA -1. KUJDESI PR RRITJEN E QENIT T SHARRIT DHE PRHAPJA E TIJ N BOT -2. KU E KE TELEFONIN TELEFONI NUK PUNON -3. E KENI DITUR JU KT FAKT? -4. E KENI DITUR JU KT THASHETHEMNAJ? -5. BASHKIMIN DO TA BJN NJERZIT E VRTET T PUNVE T VRTETA 5. LOTT E TIJ PIKUAN -1. I mungonte babai -2. E ka prqafuar babain 6. SPEKTAKLE DHE VRAPIME T MJERA -1. BURRNIA DHE QYQARIA -2. KA JAN KTO SPEKTAKLE T MJERA? -3. VARRIM MADHSHTOR -4. SHT KY VRAP I MJER? -5. NJ JAV U GRINDM PR GURT E YJET -6. FOL ME LULN Q T'I FLET KEQS 7. NE MBETM PA ASK PRAN -1. USHQIMI I TYRE ISHTE NEKTARI DHE AMBROSIA -2. NA LINTE SIKUR FMIJT KUR I LE E AMA -3. JU JEPSHA GAJRET T GJITHVE POR ATHERE E KISHA GJITH SHOQRIN E JUSUFIT ME VETE -4. NUSJA E BARDHYLIT E KTHYE, NE MBETM PA ASK PRAN -5. PATA VREJTJE PR PUNN E TYRE -6. T FALA S'PO NA OJN ASNJHER 8. SHKUAM E NA UAN -1. I DASHUR SHOKU ENVER -2. PRCJELLJA E SUZANS, PREMTONIT, DONIKS DHE ERGONIT PR SHQIPRI 2

PARAFJAL
Ky libr ka t bj me dramn Misioni t Sabri Hamitit, e cila u botua m 1997. Kt dram mu dha rasti ta lexoj n fund t vitit 2006. Shnimet q mbajta m mbetn n dorshkrim pr shkak t botimeve t disa librave q doln n vitet 2007-2010. Drama e Sabri Hamitit ka t bj me Vllezrit Grvalla n Shtutgart (Isn e Bardhylin) me Kadri Zekn (Lulin) e Ibrahim Kelmendin (Keqn). Kjo ka t bj sidomos me familjen e ngusht t Jusufit (Suzann, Premtonin e Donikn), me aste t jets s tyre n Shqipri dhe Gjermani. Drama Misioni i ka katr pjes: Pjesa e par VDEKJA, skenat 1, 2, 3 dhe 4. Pjesa e dyt DASMA, 1 sken. Pjesa e tret BALSAMI, skenat I (1, 2, 3, 4) dhe II (1, 2, 3, 4) Pjesa e katrt NATA, 1 sken. Tekstin e librit e kam ndar n tet kapituj. Kapitulli 1. Prezantohen idet themelore politike t Jusufit t krahasuara me disa mendime tjera, q nuk kan t bjn shum me dramn por e lehtsojn kuptimin e thelbit t saj. Kapitulli 2. Trajton pjesn e par skenat 1 dhe 2. Kapitulli 3. Trajton pjesn e par, skenn 3. Kapitulli 4. Trajton pjesn e par, skenn 4.. Kapitulli 5. Bhet vetm nj prgjithsim i pjess s dyt. Kapitulli 6. Trajton pjesn e tret. Bhet nj prgjithsim i skens I-1. Nga skenat I-3 dhe I-4 bhen vetm citime. Po nga pjesa e tret trajtohen gjithashtu skenat II-1 dhe II-2. Kapitulli 7. Trajton pjesn e tret, skenat I-2 dhe II-3. Kapitulli 8: Trajton pjesn e tret, skenn II-3. Vet Sabri Hamiti sht i mendimit se kur kemi t bjm me persona e ngjarje historike duhet t'u prmbahemi dokumenteve. Sabri Hamiti dhe personat burimor t tregimit t drams s tij nuk jan mbshtet n dokumente e fakte por n disponimet e astit, sipas situatave t krijuara. At ka e kan krkuar prej t tjerve nuk e kan zbatuar vet. Sabri Hamiti: "ZANA Ti e di Gjergj kush e ka njohur Isn. Mirfilli e luta at djaloshin dinak e t urt q t mbshtetej n dokumente." (f.101) Me kt rast dua ta falnderoj Faridin Tafallarin, i cili prve leximit t dorshkrimit m siguroi dokumente t rndsishme pr punn time, me qllim q veprimtaria e shokve t lufts s Vllezrve Grvalla dhe aktivistve tjer t dalluar t asaj kohe t del sa m e plot. N do rast, para citimeve nga drama Misioni jan vendosur vetm inicialet e autorit "S. H." dhe n fund t citatit e jap vetm numrin e faqes nga ajo. M 2007 drama Misioni u botua n frengjisht. Me ribotimin e lajmit nga Qendra pr Informim e Kosovs (QIK) e mbylli kt parafjal.

"Misioni" i Sabri Hamitit n frengjisht

Drama u promovua n Qendrn e njohur kulturore Zhorzh Pompidu n Paris Paris/Prishtin, 5 dhjetor 2007 (QIK)- Drama e Sabri Hamitit "Misioni", botuar para dhjet vitesh n Prishtin, doli n frengjisht muajin e kaluar, botuar nga shtpia botuese "L'Espace d'un Instant" n Paris, nn prkujdesjen e Dominique Dolmieu (Domink Dolmje). Drama u prkthye nga gjuha shqipe prej Anne Marie Autissier (An Mari Otisje) dhe Fatime Neziroskit. Brenda ktij botimi prfshihen edhe dy tekste dramatike t Sabri Hamitit: "Dialogu" dhe "Dialogu i gjahtarve barbar", t shkruara n vitin 1999. Kto tekste nga shqipja i prktheu Christiane Montcot (Kristian Monteko). Libri shoqrohet me nj shnim biografik pr shkrimtarin Sabri Hamiti, kurse parathnien e ka shkruar Chatherine Bdarida (Katrin Bedarida), kritike e gazets prestigjioze "Le Monde". Kritikja Bedarida, n parathnie bn nj portret letrar dhe kulturor t autorit, duke theksuar q veprat e tij dramatike jan nj dshmi e ndodhive t rnda n Kosov n deceniet e fundit. Ajo vlerson q prkthimi n frengjisht i "Misionit" bn t mundur q "n Franc t zbulohet nj shkrim fluid dhe preciz i ktij autori rreth tems s ekzilit, edhe para se ai ta kishte prjetuar vet. Aty jan t pranishme t gjitha elementet q e coptojn zemrn e t ekziluarit: prballja q t jet i dyshuar q jeton nj jet t qet e egoiste nga militantt e mbetur n vend; akuzat e tradhtis rreth shtjes ; QRIMI I HESAPEVE n mnyr mizore dhe t marr; ringjallja politike e fituesve. 'Misioni' sht nj tekst i guximshm q shfaq plagt e rnda t shkaktuara nga degradimi i situats t imponuar nga regjimi i Serbis". Kritikja franceze nnvizon n parathnie t librit q klika e diktatorit serb gjykohet n Tribunalin Penal Ndrkombtar, kurse Sabri Hamiti ka rimarr punt e shkrimtarit dhe t profesorit universitar. "E ardhmja e Kosovs sht n diskutim, por artistt dhe intelektualt kan rigjetur nj frymim - ende t brisht - t liris", prfundon Katrin Bedarida. Libri "Misioni" m tutje karakterizohet: "Ngjarjet e 'Misionit' ndodhin n Kosov, n Shqipri dhe n Evropn Perndimore, dhe paraqesin fatin e personazheve t ndrydhura ndrmjet lidhjeve t tyre me atdheun - motor i ekzistencs s tyre" dhe toks s panjohur dhe armiqsore, ku jan t mrguar. N fillim t intrigs, vrasja politike e nj idealisti, Isa, t cilin angazhimi pr lirin e shpie deri n sakrificn e jets s tij. N sfond profilohen ngjarjet politike q kan prfshir regjionin n fund t shekullit, nn shenjn e nj tensioni ekstrem politik". Promovimi i drams "Misioni" t Sabri Hamitit n frengjisht u b m 1 dhjetor n qendrn e famshme kulturore "Zhorzh Pompidu" t Parisit para nj auditori t zgjedhur, n kuadrin e programit vjetor t ksaj Qendre pr letrsin e mrgimit. Programi i promovimit prfshinte bisedn e hapur me autorin pr veprn e tij letrare dhe leximin e tekstit dramatik n sken nga trupa Thtre de Syldavie e Parisit. (www.kosova.com) TANJUG: "Policia ende po i gjurmon dorasit, por mund t supozohet se sht fjala pr QRIM TIPIK HESAPESH midis emigrantve t nntoks s RFGJ, t cilve, si mendon policia i kan takuar edhe viktimat e ksaj prleshjeje." (Bon, 18 janar 1982)

1. SA JU KAN LNDUAR KTO ETIKETIME? Programi i Jusuf Grvalls

I shprehur -1. N Aktgjykimet e Lvizjes Nacionallirimtare.... -2. N Programin dhe Statutin e Frontit t Kuq Popullor -3. N gazetn Bashkimi -4. N revistn Lajmtari i liris -5. N letrn drguar Enver Hoxhs -6. N artikuj teorik ende t pabotuar -7. N letrat - raportet drguar Sabri Novosells -8. N revistn Zri i Kosovs -1. N Aktgjykimet e Lvizjes Nacionallirimtare.... S. H.: "DONA -Kush jan ata tu flas pr babain tim. Asnj fjal. Babain e kam njohur vetm n Prishtin. Duhet t kthehem atje pr ta rinjohur. Jasht nuk ka qen i njjti. Ajo mbyllje n dhomn e tij n mansard. Ai ball i rrudhur, ajo buzqeshje e tretur. Interesi i humbur pr gitarn e vet, pr flautn time. Ather skam ditur gj, tash e di si ia hngrn shpirtin paknapak prdit. Ai pr mua kishte humbur n Gjermani. Bishat ia hngrn zemrn. Tash duan t ngjallen si kufomat e gjalla rreth hijes s tij. Jo. Nuk lejoj, nuk dua. ka kan br pr t, asgj. E kan veshur vdekjen e tij me nj vel t mjegulls, me peshn e territ. Jo! Pushim. sht ky vrap i mjer i njerzve q duan t gjejn identitetin e vet te tjetri n vones kohe." (F. 88-89) "Bota sot: Ju e that edhe m lart se pas vrasjes s Jusufit, Bardhoshit e Kadriut ka patur interpretime pr personalitetin e Jusufit, sht folur se ka qen marksist, komunist... etj. Sa ju kan lnduar juve si familje kto etiketime? Hysen Grvalla: Sigurisht se na kan prekur. Jusufi kurr nuk ka qen n Lvizje Popullore, kurr nuk ka qen komunist. Jusufin e ka edukuar nna, familja, rrethi i tij n frymn kombtare e jo ideologjike." (Bota Sot, 1 dhjetor 2006) Aktgjykim: "I akuzuari Isa Demaj Sepse me shkrim dhe gojarisht nxiti ndrrimin antikushtetutar t rregullimit shoqror-socialist e vetqeveriss dhe shkatrrimin e bashkim vllazrimit e barazis s kombeve e kombsive t RSFJ, e po ashtu me qllim t keq dhe rrejshm i paraqiti rrethanat politiko-shoqrore n RSFJ, kshtu q gjat viteve 1975 deri n 1979 n Lipjan dhe vendet tjera gjat bisedave me t akuzuarin Avdi Kelmendi, e pastaj me Ismajl Gashin, Beqir Lecin, Ekrem Llugiqin dhe persona tjer ka deklaruar se n Jugosllavi nuk ekziston socializmi i vrtet po vetm politika revizioniste, se shoku Tito sht antikomunist dhe se politika e tij t ciln e udhheq shkon n favor t kapitalizmit, se Beogradi udhheq politik shfrytzuese ndaj Kosovs, se RSFJ i shfrytzon pasurit natyrore t KSA t Kosovs. Poashtu ka kritikuar sistemin socialist vetqeveriss dhe ka deklaruar se duhet punuar me rinin shqiptare n mnyr q e njjta t ngritet ideologjikisht pr veprimtari armiqsore ndaj RSFJ, e pastaj n banesn e Ismajl Gashit n Lipjan ka deklaruar se situata politike e Kosovs nuk ka ndryshuar pas Plenumit t Katrt, kurse para nxnsve t QAMO n Lipjan, ku ka qen 5

i inkuadruar n veti t profesorit t gjuhs shqipe ka recituar vargje nga Lahuta e Malsis dhe shum her sht shprehur armiqsisht ndaj sistemit socialist n RSFJ, dhe gjat bastisjes n shtpin e tij m 27 dhjetor 1979 jan gjetur shtat ekzemplar t revists Ylli, vjersha Kosovs e materiale tjera me prmbajtje armiqsore, - me ka ka kryer veprn penale propagand armiqsore nga neni 133 al. 1 t LPJ." (AKTGJYKIMI I GJYKATS S QARKUT N PRISHTIN P - nr. 137/80, 4 qershor 1980, www.pashtriku.org) Hysen GRVALLA: "Qllimet majtiste tani jan t kthjellta si loti: ose do t ket shtet si mendon tradhtia, ose mos t formohet fare shteti i Kosovs." (Bota Sot, 12 mars 2003) Aktgjykim: I akuzuari Avdi Kelmendi, si n hetime ashtu edhe n seanc kryesore, pohon se me veprimtari armiqsore ka filluar t merret nn ndikimin e t akuzuarit Isa Demaj i cili e ka frymzuar me ideologji t huaj. Pr Jugosllavin i ka folur se sht larguar shum nga socializmi duke shkuar rrugs s revizionizmit modern, se Titoja sht antikomunist dhe se politika q e udhheq ai sht n kundrshtim me parimet marksiste-leniniste dhe shkon n favor t imperializmit, se Jugosllavia ka politik shfrytzuese ndaj Kosovs dhe popullats s saj, duke ia grabitur pasurit nntoksore e mbitoksore. (Aktgjykimi i Shefqet Jasharit me shok. Gjykata Supreme e Kosovs, Ap-nr. 248/80, 10 nntor 1980. faqe 8) Aktgjykim: "Sipas mendimit t Jusuf Grvalls n komitet duhet t marrin pjes t akuzuarit Ismajl Haradinaj, Nimon Mustafaj, Nazmi Selmani dhe dy hoxhallar, imami i fshatit Drenofc dhe nj hoxh nga Gjakova. ... Sipas porosis s Jusufit bjn bised edhe me t akuzuarin Nimon Mustafaj, e njoftojn me Statut dhe Programin e Lvizjes nacionallirimtare t Kosovs, i prcjellin porosit e Jusuf Grvalls dhe i shtrojn pr detyr q t kontakton dhe angazhoj Hafizin - hoxh, t ciln detyr e pranon, kshtuq pas 3-4 ditsh shkon n Gjakov, gjen momentin e prshtatshm pr bised me Hafizin, i parashtron qllimin e ardhjes s tij, mirpo nuk arrin me e angazhuar pasi i njejti refuzon. Pr kt e njofton t akuzuarin Ismajl. Pr t akuzuarit Ismajl dhe Hasan kan qen t papranueshme dhe inkompatibile n bazat Marksiste q antar t komitetit t jen hoxhallart, kshtuq n kt drejtim t akuzuarit Ismajl e sidomos i akuzuari Hasan Ukhaxhaj sht angazhuar q t gjej njerz t prshtatshm pr komitet." (Aktgjykimi kundr Ismail Haradinajt me shok nga Gjykata e Qarkut n Pej, M datn 6 gusht 1981, P. nr. 106/81, www.pashtriku.org) -2. N Programin dhe Statutin e Frontit t Kuq Popullor Hysen Grvalla: "Jusufi kurr nuk ka qen n Lvizje Popullore, kurr nuk ka qen komunist. Jusufin e ka edukuar nna, familja, rrethi i tij n frymn kombtare e jo ideologjike." (Bota Sot, 1 dhjetor 2006) Programi i Jusuf Grvalls, sht i shprehur mir n prpilimin nga ai i Programit dhe Statutit t Frontit t Kuq Popullor. Jusuf Grvalla: "Egzistojn shum grupe e organizata, q t gjitha me nj qllim t vetm, madje me nj ide t vetme edhe pr mnyrn e sendrtimit t ktij qllimi (jo zogist, ballist po vetm komunist, marksist-leninist q pranojn vetm pikpamjet e nj vendi t vrtet socialist, si sht Shqipria), por gjith kto grupe e organizata e patn vshtir ti shplohen shoqja-shoqes dhe ti bashkojn armt, sepse armiku pat 6

infiltruar n radht e tyre nj armat agjentsh." (Bashkimi, janar-shkurt 1980, faqe 2, shtylla 4) Jusuf Grvalla: "Lufta kryesore dhe e vetme do t jet lufta kundr robruesit jugosllav, n krye me klikn titiste dhe shovinizmin sllavomadh (serb, malazez e maqedon) me qllim t lirimit social e nacional nga Jugosllavia dhe t bashkimit shoqror e kombtar me vendin am, Shqiprin Socialiste. Kjo sht e drejt legjitime e popullit shqiptar, i cili, megjithse derdhi pa kursim gjakun e vet t shtrenjt pr tokat e veta t shenjta, u b pre e apetiteve pushtuese jugosllave dhe e politiks diskriminuese t fuqive t mdha. Donika Grvalla: "Shtypja e vazhdueshme e popullats n Kosov nga ana e regjimit komunist jugosllav, nga artisti dhe gazetari Jusuf Grvalla, bri edhe veprimtarin politik Jusuf Grvalla. Ai merr pjes n lvizjen ilegale, e cila ngjashm me vendet e tjera t Evrops Lindore q vuanin nga regjimet e tyre diktatoriale prpiqej t mbronte dhe t realizonte t drejtat e popullats ndaj shtypjes totalitare t regjimeve prkatse." (www.gervalla.org, 2009) ... Meq interesat tona klasore e kombtare prputhen me interesat klasore e kombtare t popujve t Jugosllavis, ne nuk dshirojm luft me kta popuj, pos me klikn revizioniste t Beogradit. Prandaj n koh paqeje, FRONTI I KUQ POPULLOR ka pr detyr q me propagand t shndosh patriotike dhe marksisteleniniste, ti jerr maskn prgjithsisht kliks s egr t Beogradit dhe t thrras n luft kundr saj edhe forcat prparimtare t popujve tjer t Jugosllavis. Mbi t gjitha, forca e propagands i drejtohet popullit shqiptar, n mnyr q ai t prgatitet n baza sa m t shndosha e m t forta pr revolucionin e ardhshm. ... Strategjia e puns dhe e lufts s FRONTIT TE KUQ POPULLOR do t jet strategjia e PPSH, e cila e ka demaskuar dhe demaskon me ngulm revizionizmin dhe politikn e egr jugosllave t gjenocidit mbi shqiptart n Kosov, Maqedoni, Mal t Zi dhe Serbi. Lufta e shokut Enver Hoxha kundr revizionizmit, strategjia e holl dhe trimria e pashembullt e Tij n mbrojtjen e interesave jetike t popullit dhe t Shtetit Shqiptar, do t jen msimet baz pr t gjith antart e FRONTIT TE KUQ POPULLOR dhe do t studiohen me kujdes n mnyr kreative, duke iu prshtatur kushteve konkrete. ... Vendimet baz dalin nga komunistt, pasi t jen analizuar n mnyr kritike dhe pasi t jet konstatuar se sjellin kontribut t padyshimt pr revolucionin. Me formimin e Partis Komuniste Shqiptare (n viset e robruara) FRONTI I KUQ POPULLOR do ti organizoj masat rreth saj, pasi PK do t jet prezantuesja m e denj e klass puntore. "Bota sot: Ju e that edhe m lart se pas vrasjes s Jusufit, Bardhoshit e Kadriut ka patur interpretime pr personalitetin e Jusufit, sht folur se ka qen marksist, komunist... etj. Sa ju kan lnduar juve si familje kto etiketime? Hysen Grvalla: Sigurisht se na kan prekur. Jusufi kurr nuk ka qen n Lvizje Popullore, kurr nuk ka qen komunist. Jusufin e ka edukuar nna, familja, rrethi i tij n frymn kombtare e jo ideologjike." (Bota Sot, 1 dhjetor 2006)

Propaganda duhet t kryhet n do vend dhe n do rast e koh; ajo duhet t jet propagand e shndosh, q demanton dhe demaskon plotsisht realitetin revizionist jugosllav dhe sidomos politikn antishqiptare t Jugosllavis. ... - TE RROJE SHOKU ENVER HOXHA, QE PO NA NDRIQON RRUGEN E VEPRIMIT!" (PROGRAMI DHE STATUTI I FRONTIT TE KUQ POPULLOR, maj 1980) -3. N gazetn Bashkimi Programi i Jusufit n mnyr t prsosur sht i shprehur edhe n artikullin "Bashkimi bn fuqin" i botuar n numrin e fundit t gazets Bashkimi. Jusuf Grvalla: "Po deshm q lufta jon, nga nj rezistenc spontane, t kaloj n luft t organizuar pr lirimin kombtar dhe klasor, ather para nesh shtrohet si domosdoshmri studimi dhe prvetsimi i historis kombtare dhe i literaturs revolucionare marksiste-leniniste. Zotrimi i ksaj literature nga avangarda jon dhe popullarizimi i saj n masa ka qen dhe mbetet detyr primare pr zgjimin e vetdijes kombtare e klasore t masave popullore dhe t punonjsve. Hysen GRVALLA: "Qllimet majtiste tani jan t kthjellta si loti: ose do t ket shtet si mendon tradhtia, ose mos t formohet fare shteti i Kosovs." (Bota Sot, 12 mars 2003) Nn kujdesin e Partis s Puns t Shqipris, sot n Atdheun ton socialist lulzon nj literatur e begatshme revolucionare. Nga literatura e till, q duhet t prvetsohet n mnyr t domosdoshme dhe t ngutshme, sidomos nga pararoja jon revolucionare, don veuar kto pikmbshtetje kryesore: veprat e Marksit, Engelsit, Leninit, Stalinit e ato t marksist-leninistit dhe prijsit t madh shqiptar, shokut Enver Hoxha; historia kombtare shqiptare, ajo e PPSH-s dhe dokumentat e PPSH-s; shtypi shqiptar, sidomos publikimet shkencore nga lmi i historis dhe ai i ndrtimit teorik dhe praktik t socializmit n Atdheun ton." (Bashkimi, janar 1981, faqe 1, shtylla 1-2) "Bota sot: Ju e that edhe m lart se pas vrasjes s Jusufit, Bardhoshit e Kadriut ka patur interpretime pr personalitetin e Jusufit, sht folur se ka qen marksist, komunist... etj. Sa ju kan lnduar juve si familje kto etiketime? Hysen Grvalla: Sigurisht se na kan prekur. Jusufi kurr nuk ka qen n Lvizje Popullore, kurr nuk ka qen komunist. Jusufin e ka edukuar nna, familja, rrethi i tij n frymn kombtare e jo ideologjike." (Bota Sot, 1 dhjetor 2006) Jusuf Grvalla: "Pr nj Shqipri socialiste t t gjith shqiptarve! Lvizja jon, lufta jon nacionallirimtare, revolucioni yn, na shpien pikrisht te qllimi yn kryesor: te nj Shqipri socialiste e t gjith shqiptarve. Kjo aspirat sht vn edhe n ball t organit ton "Bashkimi" n trajt parulle. Nse lufta jon nacionallirimtare synon lirimin kombtar t t gjitha trojeve tona t pushtuara nga Jugosllavia, ather jemi duke luftuar pr nj Shqipri. Nse pos lirimit kombtar synojm edhe lirimin klasor, ather jemi duke luftuar pr nj Shqipri socialiste, e cila pas bashkimit t tokave q iu shkputn padrejtsisht trungut shqiptar, do t jet Shqipria socialiste e t gjith shqiptarve. 8

Hysen GRVALLA: "Qllimet majtiste tani jan t kthjellta si loti: ose do t ket shtet si mendon tradhtia, ose mos t formohet fare shteti i Kosovs." (Bota Sot, 12 mars 2003) Ai q bn zhurm duke na e mohuar nj t drejt t till, n thelb sht reaksionar, sepse pikpamjet e tilla jan kryekput pikpamje imperialiste, kolonialiste e revizioniste. Ti mohosh popullit ton t drejtn e lufts nacionallirimtare, do t thot t pajtohesh me robrimin e popujve, dhe kjo sht antimarksiste e antileniniste." (Bashkimi, janar 1981, faqe 1, shtylla 2) Jusuf Grvalla: "Bashkpunimi internacionalist i forcave tona lirimtare Si shihet edhe n Programin e Frontit t Kuq Popullor, ne kurr nuk do t luftojm kundr popullit serb, malazez e maqedonas. Prderisa ata t mos i prgjigjen ndrsimit t kliks titiste. Hysen Grvalla: "Jusufi kurr nuk ka qen n Lvizje Popullore, kurr nuk ka qen komunist. Jusufin e ka edukuar nna, familja, rrethi i tij n frymn kombtare e jo ideologjike." (Bota Sot, 1 dhjetor 2006) ...Nga kjo del se ne, n baza t shndosha marksiste-leniniste, nuk pranojm t bjm gabime trashanike, si sht identifikimi i nj populli me qeverin e tij, kur kjo qeveri sht antipopullore. As veprimet e individit t helmuar me politikn shoviniste q ndjek ndaj shqiptarve udhheqja revizioniste jugosllave, ne nuk do t'i prgjithsojm dhe etiketojm si akte t popullit serb, malazez e maqedonas. Lufta dhe revolucioni yn do t jen m t fuqishm e m t plot, sa m shum q t shtrijn ndikimin e tyre edhe n lirimin kombtar e klasor edhe t popujve t tjer, mbi t cilt ushtrohet dhuna e pushtuesve t huaj apo e pushteteve t veta reaksionare e antipopullore." (Bashkimi, janar 1981, faqe 1, shtylla 2) Jusuf Grvalla: "N gjith t kaluarn ton fqinjsore, si tregon prvoja shekullore, "Bashkimi i armve (shqiptare) me fqinjt e Ballkanit ka qen (pr ne) vetvrasje." (Arben Puto). ...Kshtu, shtja e bashkpunimit n baza t internacionalizmit proletar me serbt, malazezt dhe maqedonasit, pr ne sht nj gj shum e vshtir, ndoshta edhe e pamundshme. Megjithat, kur te kto popullsi t kemi hetuar disponim t mir pr bashkpunim mbi bazat e prmendura ne nuk do t refuzojm." (Bashkimi, janar 1981, faqe 1 shtylla 3) Jusuf Grvalla: "Me kt rast duhet t vm n dukje se ne ende nuk kemi qen n gjendje ta formojm partin ton komuniste marksiste-leniniste, pa t ciln gati do t jet e pamundshme hyrja konkrete n luftn e ardhshme nacionallirimtare dhe n revolucionin ton. Kjo na nxjerr te nj shtje tjetr q krkon sqarim. Ishte Partia Komuniste Shqiptare (sot Partia e Puns e Shqipris) ajo q e pat themeluar Frontin Nacional lirimtar (sot Fronti Demokratik). Dhe kjo ishte rruga e drejt. Te ne ka ngjar e kundrta. Fronti i Kuq Popullor, i themeluar prej forcash patriotike, pret themelimin e partis son komuniste marksiste-leniniste e cila do t vihet n ball t "Bota sot: Ju e that edhe m lart se pas vrasjes s Jusufit, Bardhoshit e Kadriut ka patur interpretime pr personalitetin e Jusufit, sht folur se ka qen marksist, komunist... etj. Sa ju kan lnduar juve si familje kto etiketime? Hysen Grvalla: Sigurisht se na kan prekur. Jusufi kurr nuk ka qen n Lvizje Popullore, kurr nuk ka qen komunist. Jusufin e ka 9

edukuar nna, familja, rrethi i tij n frymn kombtare e jo ideologjike." (Bota Sot, 1 dhjetor 2006) lufts dhe t revolucionit. Sipas vlersimeve t Frontit, arsyeja pr kt inverzion qndron n kushtet konkrete, t cilat kan ndikuar q forcat patriotike t masave t gjra t ecin nj hap prpara organizimit t komunistve tan. N ksi konteksti e shohim aktivitetin e Lvizjes Nacional lirimtare t Kosovs dhe t Viseve t tjera Shqiptare nn Jugosllavi - nj organizat e hershme, q ka mbledhur dhe mban rreth vetes njerz me eksperienc patriotike e revolucionare dhe me t ciln jemi duke br prpjekje pr njohje reciproke dhe pr bashkim. N ksi konteksti jemi duke prcjell gjithashtu edhe aktivitetin e Marksist-leninistve t Kosovs, q po shfaqen kto koht e fundit me organin e tyre "Liria". Duke u nisur nga kryeartikulli n numrin e par t ktij organi, si dhe nga prmbajtja e tij prgjithsisht e nga trajtimi marksist-leninist i problemeve nga ana e krijuesve t "Liris", ne e vlersojm shum t drejt punn e Marksist-leninistve kosovar. Kjo na jep shpres q s shpejti, ndoshta pikrisht nga radht e tyre, do t realizohet edhe krkesa e domosdoshme pr themelimin e vet partis komuniste marksiste-leniniste. Donika Grvalla: "Shtypja e vazhdueshme e popullats n Kosov nga ana e regjimit komunist jugosllav, nga artisti dhe gazetari Jusuf Grvalla, bri edhe veprimtarin politik Jusuf Grvalla. Ai merr pjes n lvizjen ilegale, e cila ngjashm me vendet e tjera t Evrops Lindore q vuanin nga regjimet e tyre diktatoriale prpiqej t mbronte dhe t realizonte t drejtat e popullats ndaj shtypjes totalitare t regjimeve prkatse." (www.gervalla.org, 2009) Pr sa i prket strategjis s ndjekur gjer m tash n luft kundr socialshovinizmit jugosllav, ne kemi vlersuar se pjesa m e madhe e grupeve dhe organizatave patriotiko-revolucionare shqiptare jan puqur n nj pik: n etapn e deritashme t lufts e t revolucionit ton, ato i kan dhn armikut nj grusht nga aspekti politik, duke br me veprimtarin e tyre t ngritet vetdija kombtare e masave tona popullore. Vitet e fundit bashk me vetdijen kombtare jan arritur rezultate t shnueshme edhe n ngritjen e vetdijes klasore, q sht nj hap i madh cilsor drejt revolucionit. Kt ua dim pr nder patriotve e revolucionarve tan, q ditn ta prqafojn e ta prhapin n masa literaturn revolucionare marksiste-leniniste, sidomos at q po botohet n Tiran dhe sht br fener ndriues edhe pr forcat revolucionare n t gjith botn. Hysen GRVALLA: "Qllimet majtiste tani jan t kthjellta si loti: ose do t ket shtet si mendon tradhtia, ose mos t formohet fare shteti i Kosovs." (Bota Sot, 12 mars 2003) Mirpo, vlersojm ne gjithashtu, tani ka ardhur koha q t kalohet n nj etap tjetr t lufts: n aksione t sinkronizuara pr dmtimin e armikut edhe n pikpamje ekonomike e luftarake. Kshtu sikurse strategjia, edhe taktika e deritashme, n rast t till, duhet tia lshoj vendin taktiks s re. N kso kushtesh bhet edhe m i nevojshm bashkimi i shpejt i organizatave tona patriotiko-revolucionare, t cilat, deri m tash, megjith strategjin e njejt apo t ngjashme, kan aplikuar taktika t ndryshme." (Bashkimi, janar 1981, faqe 2, shtylla 1) 10

Jusuf Grvalla: "Mirpo na habit qndrimi i pacip i disa forcave, t cilat ndjekin rrugn revolucionare, si jan ta zm disa parti marksiste-leniniste. Pa informata t sakta mbi historin e popullit shqiptar dhe mbi gjendjen e mjeruar t shqiptarve me banim n Jugosllavi, ato sikur duan t na e mohojn gjithashtu t drejtn pr luft nacionallirimtare. Duke prdorur disa klishe prej arrivistsh t revolucionit, ata pshprisin: Ju duhet t veproni vetm pr ngadhnjimin e revolucionit proletar n Jugosllavi, jo ju duhet patjetr t zhvilloni nj bashkpunim internacionalist me serbt e malazezt, jo duhet t hiqni dor nga vetvendosja gjer n shkputje dhe bashkimi me vendin am, sepse vendi am nuk e potencon kshtu si ju shtjen tuaj, ju nuk keni t drejt, e t tjera, e t tjera. Nga ana tjetr, kudo q u shfaqet rasti, ata nuk ln pa propaganduar prkrahjen e tyre ndaj luftrave nacionallirimtare dhe revolucioneve." (Bashkimi, janar 1981, faqe 2, shtylla 3) Jusuf Grvalla: "Kshtu do ta ruajm edhe n t ardhmen njri tjetrin: Shqipria e PPSH dhe e shokut Enver Hoxha ne nga rreziku i kombtarizimit dhe i shfarosjes, dhe ne at nga apetitet pansllave t Jugosllavis; derisa t vij edhe Nntori i tret - ai i bashkimit t plot kombtar dhe i jets n liri e socializm." (Bashkimi, janar 1 981, faqe 3, shtylla 2) -4. N revistn Lajmtari i liris Hysen Grvalla: "Jusufi kurr nuk ka qen n Lvizje Popullore, kurr nuk ka qen komunist. Jusufin e ka edukuar nna, familja, rrethi i tij n frymn kombtare e jo ideologjike." (Bota Sot, 1 dhjetor 2006) Jusuf Grvalla; Se anija jon ka er t mbar, e cila do ta nxjerr nga dallgt e stuhishme, dshmon fakti se t gjitha organizatat patriotike shqiptare, q i jan vn prball deri m tash qeveris fashiste t Beogradit, duke lshuar prher e m shum rrnj n popull, kan pasur nj drejtim dhe nj platform t vetme: lirimin nga robria jugosllave dhe bashkimin me vendin am, Shqiprin, t till far sht ajo, me Partin e Puns n krye. Kshtu, lvizja jon mbi t gjitha, na del edhe largpamse: ajo ka zgjedhur nj platform politike dhe nj ideologji, e cila do t jet ideologjia e s nesrmes s njerzimit. (Lajmtari i liris, gusht 1980, faqe 2) Jusuf Grvalla: Cila qenka platforma jon? Prgjithsisht, ne prvetsojm vijn ideopolitike t Partis s Puns t Shqipris, me adaptime minimale, q implikohen aty-ktu nga gjendja jon karakteristike. Prafrsisht kt vij ndoqn afro pesdhjet organizatat dhe grupet patriotike revolucionare t shqiptarve t Kosovs, q armiku, fatkeqsisht, arriti ti dmtoj bukur shum qe tridhjet e pes vjet. "Bota sot: Ju e that edhe m lart se pas vrasjes s Jusufit, Bardhoshit e Kadriut ka patur interpretime pr personalitetin e Jusufit, sht folur se ka qen marksist, komunist... etj. Sa ju kan lnduar juve si familje kto etiketime? Hysen Grvalla: Sigurisht se na kan prekur. Jusufi kurr nuk ka qen n Lvizje Popullore, kurr nuk ka qen komunist. Jusufin e ka edukuar nna, familja, rrethi i tij n frymn kombtare e jo ideologjike." (Bota Sot, 1 dhjetor 2006) Kemi njoftime se armiku yn shekullor, qeveria e Beogradit, pr t dmtuar luftn ton t drejt, e cila mund t arrihet vetm duke prfillur iden e nj revolucioni t 11

prgjithshm socialist, djem nga radha e shqiptarve ushtron dhe organizon n nj ushtri iluzioniste, n ushtrin e treqind partive shqiptare, q han bukn e imperializmit dhe njkohsisht ia zgjasin jetn qeveris shoviniste t Beogradit. Lufta e emigracionit shqiptar, me rrnj n imperializmin e kalbzuar e me iden e saj t prgjithshme shkatrrimin e Shqipris s sotme dhe t rezultateve t saj t shklqyera n avancimin e socializmit, jo vetm q sht luft e huaj pr ne, por ajo do t luftohet pa kompromis, sikundr q luftohet do fraksion armiqsor, q do t quhet dezertim nga e vetmja luft e drejt revolucioni socialist. (Lajmtari i liris, nr.1, gusht 1980, faqe 16) Jusuf Grvalla: Si gjithmon, edhe sot, pararoja jon revolucionare dhe mbar populli yn, me sy e me zemr jemi t drejtuar nga nna Shqipri dhe presim astin q fatin ton do ta lidh srish me fatin e saj, si nj pjes e pandashme, pr trsin e s cils sht derdhur gjaku i bijve martir t Shqipris ndr shekuj. (Lajmtari i liris, nr. 2, tetor-nntor 1980, faqe 3) Jusuf Grvalla: Mbi idet dhe lvizjet prparimtare asnj popull nuk mund t vr dor prgjithmon, ashtu si e v njeriu ksuln n kokn e vet t patjetrsueshme. Ku zn fill, nga shtegtojn dhe ku ngrehin erdhe lejlekt e ans s ndriuar t vetdijes s Planetit, sht pun q nuk mund t hetohet jasht ligjshmris dialektike, dhe kjo ligjshmri pr t paditurin shfaqet prplot pusi. Hysen GRVALLA: "Qllimet majtiste tani jan t kthjellta si loti: ose do t ket shtet si mendon tradhtia, ose mos t formohet fare shteti i Kosovs." (Bota Sot, 12 mars 2003) Ideja e madhe komuniste mori krah n Gjermani, me Marksin n ball. U avancua dhe materializua n Revolucionin e madh rus, t cilit i priu Lenini dhe t cilin e oi prpara Stalini. Po pasi braktisi stepet e paskajshme, e pezmatuar n tradhtin e akullt hrushoviane, ideja e madhe komuniste u strehua dhe nguliti n Shqiprin e vogl. Ktu gjeti prehje dhe truall t prshtatshm pr lulzim t plot. S kndejmi fshikullon sot pa mshir imperializmin dhe social-imperializmin, eurokomunizmin fodull. Ktu u b fener pr proletarin, t nnshtruarin, t kolonizuarin. Kudo n bot. Sepse si thot poeti, Shqipria sht nj magje lirish, q formuln e liris nuk e mban sekret. (Lajmtari i liris, nr. 2, tetor-nntor 1980, faqe 4) Jusuf Grvalla: Pr fatkeqsin e imperializmit, social-imperializmin e t socialshovinizmit, pr fatkeqsin e gjaksorit dhe t tradhtarit bota anemban po zien. Zien bota pr fatbardhsin e t shtypurit dhe t t shfrytzuarit." (Lajmtari i liris, nr. 2, tetor-nntor 1980, faqe 6) -5. N letrn drguar Enver Hoxhs Jusuf Grvalla: "Po tash, meq lufta jon politike ka hyr n fazn e vet prfundimtare, e cila po zhvillohet n favorin ton, jan t domosdoshme edhe forma m t larta organizimi t aktivitetit revolucionar. Edhe nga kjo pikpamje ne, me nj vones t konsiderueshme, kemi arritur n prfundimin se lufts son i duhet nj emrues i prbashkt dhe i fuqishm..., sht e domosdoshme nj ndihm konkrete nga ana e Partis s Puns t Shqipris. Nj ndihm e till, konsiderojm ne, sht e drejt e patjetrsueshme si pr PPSH n, ashtu edhe pr djalrin patriotike e revolucionare shqiptare n pjesn e robruar t atdheut ton t prbashkt.. Kshtu do t prligjej dhe do t fuqizohej edhe lufta jon e drejt, po edhe prkrahja q do t merrnim nga PPSH. Ndihma, natyrisht nuk ka munguar as deri m tash. Literatura revolucionare dhe patriotike, q ka deprtuar n mas t madhe edhe te populli yn kndej, ka rndsi t 12

madhe dhe ka ushtruar ndikim t madh. Nj rol t rndsishm ka luajtur deri m tash sidomos Radio Tirana me emisionet e saj. Dhe nj nga masat m t qlluara pr afrimin dhe pr ngritjen e vetdijes kombtare, shoqrore, politike e ideologjike t popullit ton n pjesn e robruar t Shqipris, konsiderojm ne, ka qen ajo e 28 Nntorit t kaluar, qkur shqiptart n Jugosllavi mund ta ndjekin edhe programin e Televizionit Shqiptar. Mirpo pr tia dal n mnyr sa m t denj dhe sa m efektive qllimit ton t lart, mendojm se n mesin ton duhet t punoj nj dor e rysur komuniste, q do t na i transmetonte drejtprsdrejti bazat e shndosha t veprimtaris s nj partie Hysen Grvalla: "Jusufi kurr nuk ka qen n Lvizje Popullore, kurr nuk ka qen komunist. Jusufin e ka edukuar nna, familja, rrethi i tij n frymn kombtare e jo ideologjike." (Bota Sot, 1 dhjetor 2006) komuniste marksiste-leniniste n kushtet e ilegalitetit t thell. Nga ana jon mund t themi se nj gj sht fare e sigurt: njerz prparimtar nga t gjitha strukturat shoqrore te ne jan t gatshm t punojn pa kursyer asgj pr atdhe dhe pr idet e larta komuniste. Pos ksaj, n mesin ton dita dits po nxjerr kok nj mendim i prgjithshm: brezi yn i sotm e ndjen veten t thirrur ta bj nj hap t madh prpara n luftn pr liri dhe bashkim me vendin am, n mos edhe ta realizoj prfundimisht revolucionin e pashmangshm. Prandaj, t sigurt se kjo shtje sht e denj pr kujdesin Tnd, t Partis s Puns dhe t mbar popullit shqiptar, ne presim q krkesa e mbarshtruar ktu pr ndihmn e prmendur nga ana e PPSH-s, t has n mirkuptim dhe t shqyrtohet n nivelin pr t cilin do t konsideroni ju se sht adekuat." (Letr Enver Hoxhs, 19 gusht 1980; Marr nga libri i Faridin Tafallarit, Dhimbje krenare, Tiran 1998, faqe 98-99) -6. N artikuj teorik ende t pabotuar Jusuf Grvalla: "Rruga e rezistencs m t vogl - Historia e luftrave lirimtare dhe revolucioneve ka treguar se lidhur me kt shtje, n periudha t ndryshme kan dal divergjenca n lvizjet revolucionare, q kan uar edhe n prarje t plot dhe n Donika Grvalla: "Shtypja e vazhdueshme e popullats n Kosov nga ana e regjimit komunist jugosllav, nga artisti dhe gazetari Jusuf Grvalla, bri edhe veprimtarin politik Jusuf Grvalla. Ai merr pjes n lvizjen ilegale, e cila ngjashm me vendet e tjera t Evrops Lindore q vuanin nga regjimet e tyre diktatoriale prpiqej t mbronte dhe t realizonte t drejtat e popullats ndaj shtypjes totalitare t regjimeve prkatse." (www.gervalla.org, 2009) tradhtin e teoris marksiste-leniniste, si teoria m e prsosur e revolucionit, nga ana e revolucionarve, q kan qen t prirur t ndjekin rrugn e rezistencs m t vogl, duke u prpjekur q pjeszat e trsis t'i imponojn si trsi dhe qllime t fundit. (...) Lvizja revolucionare marksiste-leniniste synon dhe realizon krijimin e forcave t rregullta revolucionare, teorikisht t prgatitura dhe t lidhura n trajt ingranazhi, q mund t sigurojn vazhdimsin e veprimtaris revolucionare, ta prcaktojn orientimin dhe koncentrojn forcn goditse t masave popullore e punonjse, duke mos u zbrapsur e hutuar as n kohn e vlimeve t mass e as n kohn e trheqjes s saj para 13

brutalitetit t armikut - t'ia bjn armikut varrin e vrtet." (Luft t dshpruarish apo lvizje t ndrgjegjshme?) -7. N letrat - raportet drguar Sabri Novosells Jusuf Grvalla: "Konkretisht n rrethinn e Shtutgartit jan nja 7 8 shok t gatshm e t prshtatshm pr pun patriotiko-revolucionare. Ata presin ndonj orientim nga un. Po un duke qen dhe vet n mjegull pr gjendjen time, nuk kam dashur ti ngashnjej e pastaj ti l n gjysm t rrugs. Prandaj u kam folur pr gjra t prgjithshme n shtje t organizimit, t propagands dhe t agjitacionit si dhe kam br prpjekje pr tua dhn elementet e domosdoshme shkencore t historis kombtare dhe t lvizjes komuniste shqiptare e ndrkombtare. Jan puntor dhe ma ka marr mendja se n radh t par u duhet nj ngritje e till ideore, politike e shkencore. ... Hysen GRVALLA: "Qllimet majtiste tani jan t kthjellta si loti: ose do t ket shtet si mendon tradhtia, ose mos t formohet fare shteti i Kosovs." (Bota Sot, 12 mars 2003) Lidhur me kt, pr fillim, kemi zn t organizojm nj varg demonstratash, npr qendra t ndryshme evropiane, q kan pr qllim t bhen prpjekje e zshme e ngjarjeve aktuale n Kosovn ton trime. Demonstrata e par, shum e suksesshme, sht br para ambasads jugosllave n Bern t Zvicrs, m 11 prill, n t ciln kan marr pjes edhe shqiptar nga RFGJ. Demonstrata e dyt do t mbahet po n Zvicr, n qytetin Cyrih, m 18 prill, kurse t tretn e kemi parashikuar n Shtutgart, aty nga 26 prilli. Parullat e demonstratave kan nj prmbajtje thellsisht marksiste-leniniste dhe prkrahin deri n fund krkesat e rinis heroike t Kosovs pr republik (q nnkupton edhe prfshirjen e tokave dhe t popullsis shqiptare n Maqedoni, Mal t Zi e n Serbi). ... "Bota sot: Ju e that edhe m lart se pas vrasjes s Jusufit, Bardhoshit e Kadriut ka patur interpretime pr personalitetin e Jusufit, sht folur se ka qen marksist, komunist... etj. Sa ju kan lnduar juve si familje kto etiketime? Hysen Grvalla: Sigurisht se na kan prekur. Jusufi kurr nuk ka qen n Lvizje Popullore, kurr nuk ka qen komunist. Jusufin e ka edukuar nna, familja, rrethi i tij n frymn kombtare e jo ideologjike." (Bota Sot, 1 dhjetor 2006) Kam pasur nderin t njihem edhe me sekretarin e par t Partis Komuniste Gjermane, njkohsisht edhe kryetar i Shoqats s Miqsis Gjermani-Shqipri dhe i kam drguar nj letr me lutjen q edhe ai me partin e tij t shikoj ndonj form t prshtatshme ndihme pr prkrahjen morale t popullit shqiptar t Kosovs. Ende skam marr prgjigje prej tij, por shpresoj se megjithat do t na ndihmoj patjetr, sepse pr kt i obligon drejtprdrejt edhe artikulli i Zrit t popullit i dats 8 prill, se si dihet, kjo parti e komunistve gjerman ka pr busoll t vetme PPSH-n." (Letr Sabri Novosells, 14 prill 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 259-260) 14

-8. N revistn Zri i Kosovs Jusuf Grvalla: "Prandaj, n mbrojtje t vullnetit sa e sa her t ndrydhur e t nprkmbur t popullit shqiptar n Jugosllavi, ne nj pjes e pararojs patriotike e Hysen Grvalla: "Jusufi kurr nuk ka qen n Lvizje Popullore, kurr nuk ka qen komunist. Jusufin e ka edukuar nna, familja, rrethi i tij n frymn kombtare e jo ideologjike." (Bota Sot, 1 dhjetor 2006) komuniste t shqiptarve t robruar, q jemi organizuar n gji t Lvizjes Nacionallirimtare t Kosovs dhe Viseve t tjera Shqiptare n Jugosllavi dalim para popullit ton, para opinionit jugosllav dhe atij botror me kto krkesa minimale t parevokueshme: (Zri i Kosovs, nntor 1981, faqe 2) Sabri Hamiti: "DONA - Kush jan ata tu flas pr babain tim. Asnj fjal. Babain e kam njohur vetm n Prishtin. Duhet t kthehem atje pr ta rinjohur. Jasht nuk ka qen i njjti. Ajo mbyllje n dhomn e tij n mansard. Ai ball i rrudhur, ajo buzqeshje e tretur. Interesi i humbur pr gitarn e vet, pr flautn time. Ather skam ditur gj, tash e di si ia hngrn shpirtin paknapak prdit. Ai pr mua kishte humbur n Gjermani. Bishat ia hngrn zemrn. Tash duan t ngjallen si kufomat e gjalla rreth hijes s tij. Jo. Nuk lejoj, nuk dua. ka kan br pr t, asgj. E kan veshur vdekjen e tij me nj vel t mjegulls, me peshn e territ. Jo! Pushim. sht ky vrap i mjer i njerzve q duan t gjejn identitetin e vet te tjetri n vones kohe." (Misioni, Prishtin 2007, f. 88-89) "Bota sot: Ju e that edhe m lart se pas vrasjes s Jusufit, Bardhoshit e Kadriut ka patur interpretime pr personalitetin e Jusufit, sht folur se ka qen marksist, komunist... etj. Sa ju kan lnduar juve si familje kto etiketime? Hysen Grvalla: Sigurisht se na kan prekur. Jusufi kurr nuk ka qen n Lvizje Popullore, kurr nuk ka qen komunist. Jusufin e ka edukuar nna, familja, rrethi i tij n frymn kombtare e jo ideologjike." (Bota Sot, 1 dhjetor 2006)

Jusuf Grvalla: "Nj i burgosur politik kosovar paska deklaruar para do kohsh se sht marksist-leninist i bindur; kur e pyesin m gjat n hetuesi, ai gjoja qenka prgjigjur se nuk e ka lexua asnj vepr t Leninit. Kshtu thot Tanjugu dhe kjo mund t jet e vrtet, dhe, edhe po t jet e vrtet, s'ka krisur kiameti. T burgosur politik shqiptar - vetm pas ngjarjeve t prgjakshme t marsit dhe prillit - ka me mijra, e t paktn jan 232 sish, t shpallur zyrtarisht, q kan marr dnime drakoniane. Dhe n mos t gjith, n pjesn drmuese po se po, n mos marksist-leninist t ngritur, kta t burgosur jan s paku ithtar e dashamirs t marksizm-leninizmit. Dhe kjo mjafton pr fillimin e do lufte lirimtare dhe t do revolucioni." (Zri i Kosovs, nr.2, janar 1982, faqe 10) Sa ju kan lnduar juve si familje kto etiketime?

15

2. TI SI GJITHMON MA MUND ME FJAL

-1. UDHTIM I TMERRSHM - RRUGS KALUAM MIR -2. AI TAKIM I VSHTIR - GZIMI YN NUK PATI KUFI -3. NUK MBETM VETM -4. PO E LA BARDHYLI PUNN -5. TI SI GJITHMON MA MUND ME FJAL -6. E KA LAN PUNN - NUK E KA LN PUNN -7. THON SE JAN NJ LULI E NJ KEQA -8. PROPAGAND QESHARAKE -9. GAJRETI I GJERGJIT PR POPULLIN E PATREMBUR -10. GAJRETI I GJERGJIT PR JUSUFIN E TREMBUR -1. UDHTIM I TMERRSHM - RRUGS KALUAM MIR S. H.: "Isa Ai udhtim i tmerrshm pr nj nat me Gjergjin." (f.14) Jusuf Grvalla: "Kah ora dy pas mesnate, tashm dit e shtun, i trokita n der Sknder Blakajt. Me veturn e tij shkuam n Pej, e morm Salih Kastratin, dhe u nism pr Jesenice, n kufirin jugosllavo-austriak. Rrugs kaluam mir. Ata m lan n oborr t Bacit Haxhi, kshtu ishim marr vesh dhe shkuan." (Vepra, vll. 4, Prishtin 2010, f.246) -2. AI TAKIM I VSHTIR - GZIMI YN NUK PATI KUFI S.H.: "Ai tunel q s'i shihej fundi... Ai takim i vshtir me Bardhylin..." (f.14) Jusuf Grvalla: "Bardhi s'kishte sjell me vete ndonj dokument t vyer pr mua, mirpo, me ardhjen e tij, un u lirova shum. Para dreke bm ca plane, m n fund vendosm q pr Austri t ikja m kmb, npr tunelin q shpie nga Hrushica (4-5 km larg Jesenice) deri n Rozenbah t Austris. ....Bardhin, sipas marrveshjes, e prita te ura e par e hekurudhs q pritej me rrugn automobilistike, 20-30 km nga dalja e tunelit. Fshati i par q shihej nga ai vend n mal, ishte nja 500 m m posht. Prita afro nj, nj or e gjysm, kot. Ather iu drejtova me frengjishten time t mjer t zotit t veturs s par q kaloi atypari n nj si depouzin. Ai s'e dinte frengjishten, por pr fat fliste sllovenisht gati m mir se un. Ai me oi me vetur deri n Rosenbach (tet km) ku u takuam me Bardhin, q ishte nisur kah vendi tek e prisja un. Gzimi yn s'pati kufi." (Vepra, vll. 4, Prishtin 2010, f.246-247) -3. NUK MBETM VETM S. H.: "ISA Po n Prishtin ishit krejt vetm? ZANA E kishim Gjergjin." (f.16) -4. PO E LA BARDHYLI PUNN S.H.: "ISA Bardhylin do ta mbysin fjalt." (f.16) Bardhoshi m ka treguar, n ver 1981, se ai qysh sa ka qen Jusufi n Kosov e ka marr vesh angazhimin e tij (J.G.) n organizatn "Lvizja Nacionallirimtare e 16

Kosovs dhe viseve t tjera shqiptare nn Jugosllavi" dhe gjithmon ka qen i prgatitur se mund t ndodh q Jusufi t detyrohet ta krkoj mbshtetjen e tij n Gjermani. Ngjarjet e mesit t dhjetorit 1979 nuk kan qen kurrfar befasie pr Bardhoshin. S.H.: "ZANA Po e la Bardhyli punn kush na e jep nj kafshore buke." (f.17) Jusuf Grvalla: "E hn, 14 janar, ora 00,45 (Ludwigsburg) Sot do t paraqitem me krkes pr azil politik n policin e Ludwigsburgut." (Vepra, vll. 4, Prishtin 2010, f.250) N ditn e njmujorit t arratisjes s Jusufit nga Kosova, m 14 janar 1980, Jusufi krkon azil politik n policin e Ludwigsburgut. Kjo do t thot se prej 14 janarit 1980 e deri n vdekjen e tij Jusufi e m von familja e tij, nuk sht barr ekonomike e vllaut t vet dhe askujt tjetr pos shtetit gjerman, t atij shteti q ia ofroi nj jet aq t qet e aq pa brenga nga pikpamja ekonomike, pa i krkuar asgj si kundrkompensim. Kto kushte ia mundsuan Jusufit t bnte at aktivitet aq t dendur e t furishm q e bn t padurueshm pr Jugosllavin. S.H.: "ISA Kurrkush nuk vdes ktu pr nj kafshore buke. ... Nuk kan vdekur t gjith shqiptart, jo!" (f.17) -5. TI SI GJITHMON MA MUND ME FJAL S. H.: "ISA T egr jan tant. ZANA Kta jan t dreqit. GJERGJI A doni mysafir? ISA Dera sht e hapur pr... GJERGJI E hapur po me dryna... ISA Ti si gjithmon ma mund me fjal. Pushim. ZANA Jemi ngujuar me njqind dryna. GJERGJI 'sht kjo vransin. Mos kam ardhur n ast t lig. GJERGJI Is, ka po ngjet kshtu?" (f.18-23) Citati m lart i ka disa shkurtime. Fjalt "Ti si gjithmon ma mund me fjal" t Sabri Hamitit n raport me Jusufin, jan krejtsisht t njejta me fjalt e Ibrahim Kelmendit, kur ai si nip i dajs Ram, tregon se si Jusufi i paska thn ma bre shahmat. Prgjigjen e shah-matit e kam dhn n nj kapitull q quhet "Simultanka dhe shah-mati i Jusuf Grvalls". A do t jet ky shkrim, kjo prgjigje e imja Sabri Hamitit identike me Simultankn, kt nuk mund ta them, megjithse dshira dhe prpjekja ime ka qen q t jet si ajo. -6. E KA LAN PUNN - NUK E KA LN PUNN S. H.: "ISA Jetojm keq, t izoluar. Pak t holla q kemi i harxhojm t shtypim gazeta. Bardhyli e ka ln punn. Nuk e lan. Un e kam t ndaluar lvizjen. Ktu vjen rrall kush. Edhe ata q vijn flasin egr. M prflasin, m thon tradhtar, i drguar. Ruhem para saj, ruhem para fmijve." (f.23) Bardhi nuk e ka ln punn vet dhe as nuk ka pasur kurrfar pengesash prej pundhnsit t vet. Bardhoshi, duke i ndihmuar Jusufit si vlla dhe si aktivist shum i dalluar politik pr t drejtat e popullit t vet dhe t puntorve ka vepruar pikrisht n 17

at frym q e ka krkuar vendi i tij i puns. Bardhoshi n Gjermani ka qen puntor social n at q gjermanisht quhet Arbeiterwohlfahrt. Arbeiterwohlfahrt (AWO) Bashkimi pr Mirqenien e Puntorve (AWO) sht organizat e decentralizuar bamirse gjermane, e ndrtuar n baz t antarsimeve personale n shoqata lokale. Me rreth 145.000 t punsuar me orar t plot sht nj ndr pundhnsit m t mdhenj n Gjermani. Detyra e tij kryesore sht t'u ndihmoj n pikpamje sociale njerzve n gjendje t vshtir. sht themeluar m 13 dhjetor 1919, pikrisht 60 vjet para se Jusuf Grvalla m 14 dhjetor 1979 detyrohet t arratiset nga Kosova. Pas marrjes s pushtetit prej Adolf Hitlerit, organizata ndalohet. Disa aktivist t saj vazhduan punn n ilegalitet, si ishte Joan Kirchner, i cili u ndihmonte aktivistve t rrezikuar te lvizjes puntore t shkonin n ekzil.

Vendi i puns s Bardhosh Grvalls: Solitudestr. 44, Ludwigsburg Telefoni: 07141-26091 Pas Lufts s Dyt Botrore AWO, n Hanover, formohet si nj Organizat ndihmse (Hilforganisation), e pavarur n pikpamje politike dhe religjioze. N zonn e okupuar nga Bashkimi Sovjetik, dhe m von n Republikn Demokratike Gjermane (DDR) veprimtaria e saj ndalohet. Pas ribashkimit AWO vepron n t gjith vendin. Zyra qendrore e AWO sht n Berlin. S.H.: "ISA Sa kam hequr ta fus Bardhylin n kt rrug." (f.23)

18

Kto fjal t turpshme nuk i ka shqiptuar kurr Jusufi. Kto jan fjal ofenduese pr Jusufin dhe po aq edhe pr Bardhoshin. -7. THON SE JAN NJ LULI E NJ KEQA S. H.: "GJERGJI Kush qenkan kta? ISA vijon me z t ult. Thon se jan nj Luli e nj Keqa. Kurr s'i kam par. Kan mbi kok nj tjetr q i thon Sofo. Po t gjitha fjalt sillen rreth nj I Padukshmi, t tjert i thon Jusi. T tjert i bartin fjalt e tyre... GJERGJI Q ti je tradhtar? (f.23-24) -8. PROPAGAND QESHARAKE S.H.: "ISA Edhe kt, edhe at. Por shrbime lypin. Don gazeta e jan gjysmanalfabet. Shihe far shkruajn! Ia nxjerr parasysh nj letr. Parulla, propagand qesharake. Kng pr traktorin, vaje pr Kosovn, himne pr Shqiprin, kng pr T Madhin. M duhet t ndreq dika." (f.24) -9. GAJRETI I GJERGJIT PR POPULLIN E PATREMBUR Jusuf Grvalla: "ME SY E ZEMR NGA NNA SHQIPRI N qoft se epoka e lavdishme e Sknderbeut nxori n pah nj prmas t rndsishme t shpirtit t popullit ton; gatishmrin pr flijim n shkalln m t lart dhe frymzimin e paprsritshm pr mbrojtjen e atdheut, mund t thuhet se epoka e sotme shqiptare e Partis s Puns dhe e Enver Hoxhs jo vetm q konfirmoi t parn, por sheshoi edhe nj prmas tjetr, t ndryr deri n tash n ndrdije nga shekujt e robris dhe historia njerk, etjen e madhe t shqiptarit pr pun dhe pr ndriimin e plot t mendjes. Sot doli n shesh Njeriu i Ri, vrtet nga gjiri i nj populli t vogl, por i pari q t bhet shembull n bot. Skena e drams s sotme shqiptare sht po ajo e para 500 vjetve, kur Shqipria bnte luftn e prometheut kundr t gjith perndive. Ather ishte bota e krishter ajo q e pat nisur luftn kundr kuedrs anadollake. Dhe, posa u duk se ajo bot po e bekonte titanin Sknderbe i cili m n fund i onte n vend edhe interesat e Evrops, fuqit e kohs ia kthyen shpinn heroit ton n tradhti nga m mizoret dhe jepnin me t madhe edhe porosi e para pr eliminimin e tij. (Sikur kishte dika q nuk durohej te personaliteti i GJERGJIT dhe i gjith popullit shqiptar; ndoshta serioziteti dhe kmbngulja mbinjerzore q shtjen e shtrenjt t liris e bnte t kuptohej n gjith njrndisin e saj. Ksisoji u sprapsn edhe forcat e djeshme komuniste, t cilat n vallen e madhe t komunizmit patn hyr prpara Shqipris s vogl. Kjo Shqipri e vogl, n njrndsin e saj t madhe n luft pr zhvillimin dhe pavarsin e plot t vendit si dhe pr avancimin dhe mbrojtjen e shtjes s madhe komuniste, revizionistve ua mori gjith merakun n kushte t lufts me nj intensitet q ato se kishin par e se kishin menduar. Marrveshjet paqsore dhe krushqit e dikurshme t Venedikut e t Serbis me vezir e sulltan, n nj koh q Shqipria martire po e lante n gjak do pllmb t toks s vet n luft kundr fuqis m t madhe t epoks, nuk ndryshojn aq shum nga tradhtia jugosllave, sovjetike, kineze q tradhtuan komunizmin, duke mos qen t 19

gatshme ti bjn ball frymzimit t lart marksist-leninist dhe duke paraplqyer rrugn e rezistencs s ult ndaj armikut t epoks- imperializmit dhe kapitalizmit. Ne, shqiptart e shkputur me dhun nga trungu i Atdheut ton t shenjt, q dhuna na mbrtheu brenda kufijve politik t Jugosllavis, ndjekin krenar do hap t Shqipris nn n formimin dhe prparimin e Atdheut dhe t shtjes s madhe komuniste. I gzohemi do prove t suksesshme t unitetit t pathyeshm t partis me popullin, e kjo na bn edhe ne m t fort. Mburrja e entuziazmi yn skan kufi kur kujtojm q Shqipria, nga nj vend i varfr dhe i prapambetur feudo-borgjez, tash sht kthyer n nj vend t prparuar e t zhvilluar, pa analfabetizm e papunsi, ku kultivohet socializmi i mirfillt, n nj vend, q jo vetm po ia del ta ruaj t paprekur kshtjelln e marksizm-leninizmit, po edhe t ndez shkndija revolucionare te pjesa m e madhe e popujve t bots. Pa frik se biem n ndonj eufori t palejueshme, ne jemi t bindur se nesr, kur kto shkndija t kthehen n zjarre t vrteta revolucionare, bota do tia njoh nj pjes t madhe t meritave pikrisht Atdheut ton, Republiks Popullore Socialiste t Shqipris. Do t jet dashur nj pun e mundimshme tej mase pr t arritur n shkalln e sotme. Jemi n dijeni pr nj pjes t konsiderueshme problemesh me t cilat jan ballafaquar PPSH dhe populli shqiptar n rrugn e tyre t ndritshme. Ajo q na krenon dhe na jep shpres m s shumti, sht fakti se, n gjith kt pun prej titani, PPSH dhe populli shqiptar i lir, n udhkryqin e njrs nga sprovat m t mdha historike, ka zgjedhur rrugn e sinqeritetit dhe t guximit t pashoq, n t cilin sht msuar ndr shekuj populli yn i shumvuajtur, rrugn, e cila Atdheut ton i jep dor t bhet tribun e fuqishme e ides prparimtare dhe e liris pr t gjith popujt e bots, duke ndar si me thik t mirn nga e liga. Ne ndjekim me indinjat t thell bllokadn e lig ndaj Shqipris, t nisur nga imperializmi e kapitalizmi dhe t vazhduar egrsisht nga revizionizmi modern. Por, zemra na bhet mal kur shohim q Atdheu yn marshon sypatrembur, duke ar nj pas nj rrethinat e bllokadat mizore dhe duke ndjekur me frymzim e besnikri t pashembullt rrugn e socializmit, q sht e nesrmja e t gjith njerzimit. N saj t ekzistimit t ksaj Shqiprie t mbar, t fort e vigjilente dhe n saj t shpirtit t paepur luftarak t popullit ton n prgjithsi, edhe ne shqiptart e Kosovs dhe t viseve t tjera shqiptare brenda kufijve politik t Jugosllavis ndonse jemi dmtuar n nj far mase nga shtrngimi i darve t social-shovinizmit serbo-malazezo-maqedonas, kemi qndruar dhe ia kemi dal t ruhemi nga ujrat e zeza ideologjike t revizionizmit titist-rankoviist. Larg ndjenjs shoviniste a revanshiste, q ka mundur t bhet pasoj e t zezave q kemi hequr me dekada nga armiku barbar, te ne sht ndezur xixa e lufts s pashmangshme nacionallirimtare, konturet e s cils po duken qart n horizont. T nxirret pjesa e robruar e tokave dhe e popullit shqiptar nga kthetrat e prgjakshme t social-shovinistve titist dhe t ohet n vend vullneti i nprkmbur i popullit ton t shumvuajtur; bashkimi me vendin am, sht e drejt historike q iu mohua po pa iu rrnjosur kurr popullit ton t vn n shekuj prball padrejtsive t mdha historike. N dshmi t prpjekjeve dhe t lufts son flasin, pos t tjerash, vet kampet jugosllave t prqndrimit me barkun e tyre t errt e t akullt, q spo pushon s glltituri qe dyzet vjet me qindra e mijra patriot e revolucionar shqiptar. Flet vetdija e zgjuar kombtare dhe klasore e shqiptarve me banim n Jugosllavi. Na bn t fort fakti se PPSH me shokun Enver n krye, jo vetm q kan ndjekur n hap t gjitha konjugacionet e gjenocidit sllavofil t ushtruar mbi ne, por kan qen edhe t vetmit denoncues t ktij gjenocidi n sy t bots. 20

Hysen Grvalla: "Dhe kur e pan se pak kush ishte i gatshm t kacafytet me prbindshat (Shqipri e Enverit e Jugosllavi e Rankoviqit) q natn bashkpunonin e ditn shaheshin, i prvoln mangt dhe u futen t gjall n zjarrin q prvlonte." (Intervist dhn Jusuf Ferizit, Bota Sot, 10 mars 2003) Deri sa ne na kan zhdukur masivisht si ballist dhe deri sa kemi duruar urie, deri sa ne kemi shikuar me sedr t vrar kombtare si zbret dhe si na ndalohet flamuri shqiptar me t cilin i kishim liruar tokat tona, deri sa nga vatrat tona t dashura na kan dbuar me tortura e shantazhe, me nj fjal, gjith kohn q ne kemi shijuar mjetet m t egra t gjenocidit nga ana e social-shovinistve titist, i vetmi sadisfaksion pr ne ka qen forcimi dhe zhvillimi i mbar Shqipris nn dhe denoncimi nga ana e saj i t zezave t zbrazura me rrebesh mbi kokn ton. Dhe n vend t ndjenjs s braktisjes nga Shqipria nn ( kt ndjenj provoi nj koh t gjat ta injektonte n ne gnjeshtra e lig titiste), qenien ton e mbushi ndjenja e fuqishme se nuk jemi vetm dhe ka kush na del zot, ka kush e davarit mjegulln, me t ciln titistt menduan ta mbshtillnin historin ton t vrtet dhe planet e tyre shtetrore pr shfarosjen e shqiptarve. Si gjithmon, edhe sot, pararoja jon revolucionare dhe mbar populli yn, me sy e me zemr jemi t drejtuar nga nna Shqipri dhe presim astin q fatin ton do ta lidh srish me fatin e saj, si nj pjes e pandashme, pr trsin e s cils sht derdhur gjaku i bijve martir t Shqipris ndr shekuj." (Lajmtari i liris, Nr.2, tetor 1980, f. 3)

-10. GAJRETI I GJERGJIT PR JUSUFIN E TREMBUR S. H.: "GJERGJI Kush qenkan kta? ISA vijon me z t ult. Thon se jan nj Luli e nj Keqa. Kurr s'i kam par. Kan mbi kok nj tjetr q i thon Sofo. Po t gjitha fjalt sillen rreth nj I Padukshmi, t tjert i thon Jusi. T tjert i bartin fjalt e tyre... GJERGJI Q ti je tradhtar? ISA Edhe kt, edhe at. Por shrbime lypin. Don gazeta e jan gjysmanalfabet. Shihe far shkruajn! Ia nxjerr parasysh nj letr. Parulla, propagand qesharake. Kng pr traktorin, vaje pr Kosovn, himne pr Shqiprin, kng pr T Madhin. M duhet t ndreq dika." GJERGJI Kto fjal m solln ktu si pakrye. Ata far tipash duhet ti takosh sa m shpejt, prndryshe shkove keq ti dhe m keq familja." (f.23-24) VETM AI M KA MBETUR I ZEMRS DHE I BESS S.H.: "ISA i trembur. T lutem mos fol gj prpara Bardhylit, mos ma zbraps. Vetm ai m ka mbetur i zemrs dhe i bess. GJERGJI: Po ti, bre djal, nuk mundesh kundr gjith bots dhe tinz familjes, asgj. Je n rrezik nga t dyja ant." (f.24-25)

21

3. GEGA IA SJELL JUSUFIT POROSIN NGA KADRI ZEKA DHE KEQA

-1. NUK VARET GJITH SHQIPTARIA PREJ SHTPIS SON -2. NA BEFASOI DHE KRIJOI T ARA N MESIN E FAMILJEVE T DSHMORVE -3. NA BEFASOI DHE KRIJOI UNITET N MESIN E FAMILJEVE T DSHMORVE -4. ME HYSENIN E PRITM BASHK VITIN E RI 1980 -5. TASH S FUNDI JAM N KONTAKT -6. ME HYSENIN NUK E PRITM BASHK VITIN E RI 1981 -1. NUK VARET GJITH SHQIPTARIA PREJ SHTPIS SON S. H.: "ZANA Kjo po teprohet. Nuk varet gjith bota e shqiptaria prej shtpis son! Ne duhet t jetojm." (f.29) Sabile Kemezi-Basha: "Gjat viteve 1945-1990 n ish-Jugosllavi shqiptart kaluan n burgje 666 shekuj, 72 vjet e 7 muaj burgim." Hysen Grvalla: "Dhe kur e pan se pak kush ishte i gatshm t kacafytet me prbindshat (Shqipri e Enverit e Jugosllavi e Rankoviqit) q natn bashkpunonin e ditn shaheshin, i prvoln mangt dhe u futen t gjall n zjarrin q prvlonte." (Intervist dhn Jusuf Ferizit, Bota Sot, 10 mars 2003) Sabile Kemezi-Basha: "Gjat viteve 1945-1990 n ish-Jugosllavi shqiptart kaluan n burgje 666 shekuj, 72 vjet e 7 muaj burgim." -2. NA BEFASOI DHE KRIJOI T ARA N MESIN E FAMILJEVE T DSHMORVE Ktu e kam marr nj pjes nga libri im "Lvizja e Jusuf Grvalls" pr ta ilustruar se si Shkolla e UDB-s Serbe e Abdullah Prapashtics dhe nipit t tij Faton Topallit, n Ambasadn e Kosovs n Bern, m 26 shkurt 2011 e kan sqaruar shtjen se kush ka krijuar t ara n familjet e dshmorve. Pr raportin tim me familjet e Vllezrve Jusuf e Bardhosh Grvalla nga 21 janari deri m 28 mars 1982 kam folur n disa punime tjera n faqen www.pashtriku.org. Shkolla e UDB-s Serbe: "Paraqitja e beft e Xhafer Durmishit si zvends i Jusuf Grvalls dhe rnia e tij pre e dezinformatave t fabrikuara jugosllave, krijoi t ara jo vetm n mesin e familjeve t dshmorve, por edhe n mesin e mrgimtarve." (Nuhi Sylejmani, Vrasja e trefisht, Prishtin 2010, faqe 158) Prkundr faktit se Nuhi Sylejmani, sipas Shkolls s UDB-s, para 21 janar 1982 m paska takuar vetm njher, thot se influenca ime n shtpin e Jusufit paska qen aq dominuese sa Suzana e paska harruar apo nuk paska qen fare n dijeni pr asnj detaj t veprimtaris s Jusufit e Bardhit, i cili mund t ket qen vendimtar pr qndrimet e saja nga 18 janari e deri m 28 mars 1982. N kt pik taktika pr ta paraqitur Suzann krejtsisht t painformuar sht e njjt me t Ibrahim Kelmendit. Por ktu edhe prfundojn ngjashmrit n mes shokut t Sadik Blakajt dhe inspektorit "komunist" t UDB-s Serbe Abdullah Prapashtica, sepse nga shqyrtimi na del se prderisa Jusufi e len Suzann krejtsisht t painformuar, inspektori 'komunist' i UDB-s Serbe, gruan e tij e ka br Kryetare t Organizats s grave "Komuniste" n Partin e tij. 22

Lidhur me at se far ndikimi e far influence mund t kem pasur n familjen e gjer Grvalla, apo vetm tek familja e ngusht e Jusufit, prej 21 janarit deri m 28 marsi 1982 dhe prej 28 marsi 1982 deri m sot, flasin faktet e mposhtme. Hysen Grvalla: "Po q se ky bashkim nuk arrihet, do t vrtetohet edhe njher se n mesin ton ka njerz q punojn pr armikun, do t vrtetohet papjekuria jon n shtjen e madhe, e cila duhet t qndroj mbi do interes personal dhe mbi do tendenc individuale dhe subjektive. Duhet tua theksojm shokve t ndershm q t marrin drejtqndrimin dhe ta thon fjaln e vet, do njri n emr t ksaj shtjeje t madhe, t distancohet secili pa ngurrim, pa humbur koh dhe pa luhatje prej grupeve, prej dinastive, familjarizmit, bajraktarizmit, prkatsive primitive fisnore e t ods dhe mbi t gjitha prej Krerve q pengojn bashkimin; ta thot secili fjaln e vet haptas, mendimin e vet t lir e konstruktiv, sepse si ka theksuar Ismail Qemali, do shqiptar i ndershm ka t drejt t flas n t mir t kombit dhe atdheut. Nder i madh sht t prcaktohesh n shrbim t atdheut, ndrsa tradhti t vihesh n shrbim t individve destruktiv, sepse forca qndron n mas e jo n grupe e as individ." (Letr e hapur - Tri grupeve, respektivisht organizatave q luftojn n emrin e LRSSHJ-s, 12 korrik 1985) Shkolla e UDB-s Serbe: "Paraqitja e beft e Xhafer Durmishit si zvends i Jusuf Grvalls dhe rnia e tij pre e dezinformatave t fabrikuara jugosllave, krijoi t ara jo vetm n mesin e familjeve t dshmorve, por edhe n mesin e mrgimtarve." (Nuhi Sylejmani, Vrasja e trefisht, Prishtin 2010, faqe 158) Xhafer Durmishi: "Nga ti, Hysen Grvalla e kemi marr nj letr t dats 12 korrik 1985. Ne e analizuam at me kujdes, e lexuam disa her, dhe ktu m posht po t japim prgjigjen ton n letrn tuaj t dats s lartprmendur. Ne e dim se jeni vllau i madh i dy vllezrve q u vran m 17 janar 1982 pran Shtutgartit. Ky sht nj fakt shum domethns dhe i mir pr ne t gjith, por pr shkak t lufts son, karakterit t saj, fazave t zhvillimit t saj, vetm kjo e dhn nuk mjafton q ne t merremi vesh n t gjitha pikat." (Prgjigje Hysen Grvalls, 22 korrik 1985) Shkolla e UDB-s Serbe: "Paraqitja e beft e Xhafer Durmishit si zvends i Jusuf Grvalls dhe rnia e tij pre e dezinformatave t fabrikuara jugosllave, krijoi t ara jo vetm n mesin e familjeve t dshmorve, por edhe n mesin e mrgimtarve." (Nuhi Sylejmani, Vrasja e trefisht, Prishtin 2010, faqe 158) Emrush Xhemaili: "1985: Hysen Grvalla kooptohet n Komitetin Qendror t LPRKs." (20 vjet veprimtari 1982-2002) Faridin Tafallari: "Fjaln e mori Plaku (Hasan Mala - shn i Xh. D.), q shprehu gzimin se puna jon po vlersohej edhe nga vllezrit tan t Shqipris. "Ne Bac tha ai - duke ju drejtuar Hysenit (Grvalls - shn i Xh. D.) - jemi me ty dhe ti na ke mbrapa me gjith kta shok dhe na prij ashtu si sht m mir, se rrug tjetr nuk kemi; vetm me unitet t elikt mund t ecim prpara." (Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, faqe 97) Fjalt e msiprme t Faridinit kan t bjn me vjeshtn 1985. Shkolla e UDB-s Serbe: "Paraqitja e beft e Xhafer Durmishit si zvends i Jusuf Grvalls dhe rnia e tij pre e dezinformatave t fabrikuara jugosllave, krijoi t ara jo vetm n mesin e familjeve t dshmorve, por edhe n mesin e mrgimtarve." (Nuhi Sylejmani, Vrasja e trefisht, Prishtin 2010, faqe 158) Faridin Tafallari: "Sot m 16 janar (1986-shn i Xh. D.) Baci (Hysen Grvalla-shn i Xh. D.) m telefoni dhe m tha se po ndahej politikisht me ne. Ky ishte shkaku pse nuk pranoi t dilte n protestn dhe n marshimin prkujtimor t katrvjetorit t rnies s 23

shokve. "Un nuk shkoj pas Hasan Mals e t tjerve. Me shokt e mi do t dal nesr m 17 janar."" (faqe 105) Shkolla e UDB-s Serbe: "Paraqitja e beft e Xhafer Durmishit si zvends i Jusuf Grvalls dhe rnia e tij pre e dezinformatave t fabrikuara jugosllave, krijoi t ara jo vetm n mesin e familjeve t dshmorve, por edhe n mesin e mrgimtarve." (Nuhi Sylejmani, Vrasja e trefisht, Prishtin 2010, faqe 158) Faridin Tafallari: "M 21 shtator (1987 -shn i Xh. D) n mbrmje von u ktheva nga Zvicra. Isha n vizit te Hysen Grvalla; vizitn e bra m shum pr Suzann q kishte ardhur nga Shqipria. ... Baci (Hysen Grvalla - shn im) vazhdonte me akuza t ulta kundr Hasan Mals dhe t tjerve. ... I thash edhe Suzans q t shkonte te Hasan Mala. Por edhe ajo nuk kishte fjal t mira pr ata q merreshin npr goj. ... Mbeta vetm me Hysen Grvalln, i cili m'u drejtua kshtu: "Un e demaskova Xhafer Durmishin, Ibrahim Kelmendin se ashtu e bn punn..." (Terror-Dhimbje-Qndres, 1997, faqe 114-116) Sabri Hamiti: "ZANA (Suzana Grvalla shn i Xh. D.), pa prfillje. Nuk kam ka sugjeroj n mnyr t veant. Sa pr miqt e Iss, ai i ka pasur dy miq t mir, Nakun e Gjergjin. Ata mund t'ju flasin ka e vlen, pr veprn e tij." (Misioni, Prishtin 1997, faqe 83-84) Shkolla e UDB-s Serbe: "Paraqitja e beft e Xhafer Durmishit si zvends i Jusuf Grvalls dhe rnia e tij pre e dezinformatave t fabrikuara jugosllave, krijoi t ara jo vetm n mesin e familjeve t dshmorve, por edhe n mesin e mrgimtarve." (Nuhi Sylejmani, Vrasja e trefisht, Prishtin 2010, faqe 158) Sabri Hamiti: "ZANA (Suzana Grvalla - shn i Xh. D.), me mdyshje. (pr Saime Isufin - shn i Xh. D.) S'e kam takuar kurr. As n shtpi nuk m ka qen. Jemi ndar jo mir, n kohn kur po mirreshim me varrimin. Ishte fort luftarake, s'donte t ndiente pr dhimbjen, apo luante ashtu. Shtronte krkesa bashk me Keqn, por nuk bnte gj prej gjje. Tash kam mirkuptim pr t. Ka qen tepr e re dhe e padijshme." (Misioni, Prishtin 1997, faqe 94) Hysen Grvalla: "Pasi doln n Perndim bn prpjekjet e para pr dialog kombtar e njerzor me "krert" e OMLK-s dhe t grupimeve tjera q u prngjanin tufave t deleve, duke u prpjekur t'i ofrojn mrgimtart, t'i largojn nga kursi ideologjik, n mnyr q t viheshin t gjith n binar kombtar. Fatkeqsisht, gjith kto prpjekje dshtuan, sepse tufat e deleve q i kishte organizuar Enver Hoxha npr kruzhoqet partiake, ishin me tru t shprlar. Megjithat, Jusufi e Bardhoshi nuk u ndalen. Dhe, deri n ditn kur u vran nuk pushuan s insistuari pr nj pajtim t arsyeshm e t qytetruar.... ...Gjat takimeve t LNKVSHJ-s (Lvizja Nacional lirimtare e Kosovs dhe Viseve Shqiptare n Jugosllavi, e udhhequr nga Jusuf Grvalla) me prfaqsues zyrtar t Tirans, doli hapur se diktatori Enver Hoxha nuk ishte i interesuar pr forcimin e Lvizjes Kombtare, por pr formimin dhe zgjerimin e organizatave komuniste n diaspor. Pr kt shkak dshtojn edhe bisedimet pr bashkim n mes t Lvizjes Kombtare t Jusufit dhe OMLK-s se Hydajet Hysenit, q u mbajtn n Stamboll n tetor t vitit 1981." (Intervist dhn Jusuf Ferizit, Bota Sot, 10 mars 2003) Shkolla e UDB-s Serbe: "Paraqitja e beft e Xhafer Durmishit si zvends i Jusuf Grvalls dhe rnia e tij pre e dezinformatave t fabrikuara jugosllave, krijoi t ara jo vetm n mesin e familjeve t dshmorve, por edhe n mesin e mrgimtarve." (Nuhi Sylejmani, Vrasja e trefisht, Prishtin 2010, faqe 158) Hysen GRVALLA: "Qllimet majtiste tani jan t kthjellta si loti: ose do t ket shtet si mendon tradhtia, ose mos t formohet fare shteti i Kosovs." (Bota Sot, 12 mars 2003) 24

Sabri Hamiti: "ZANA (Suzana Grvalla shn i Xh. D.), pa prfillje. Nuk kam ka sugjeroj n mnyr t veant. Sa pr miqt e Iss, ai i ka pasur dy miq t mir, Nakun e Gjergjin. Ata mund t'ju flasin ka e vlen, pr veprn e tij." (Misioni, Prishtin 1997, faqe 83-84) Shkolla e UDB-s Serbe: "Paraqitja e beft e Xhafer Durmishit si zvends i Jusuf Grvalls dhe rnia e tij pre e dezinformatave t fabrikuara jugosllave, krijoi t ara jo vetm n mesin e familjeve t dshmorve, por edhe n mesin e mrgimtarve." (Nuhi Sylejmani, Vrasja e trefisht, Prishtin 2010, faqe 158) Sabri Hamiti: "ZANA (Suzana Grvalla - shn i Xh. D.), me mdyshje. (pr Saime Isufin - shn i Xh. D.) S'e kam takuar kurr. As n shtpi nuk m ka qen. Jemi ndar jo mir, n kohn kur po mirreshim me varrimin. Ishte fort luftarake, s'donte t ndiente pr dhimbjen, apo luante ashtu. Shtronte krkesa bashk me Keqn, por nuk bnte gj prej gjje. Tash kam mirkuptim pr t. Ka qen tepr e re dhe e padijshme." (Misioni, Prishtin 1997, faqe 94) -3. NA BEFASOI DHE KRIJOI UNITET N MESIN E FAMILJEVE T DSHMORVE sht anomali e pashpjegueshme pse syrit vigjilent t Shkolls s UDB-s Serbe, Abdullah Prapashtics dhe nipit t tij Faton Topallit, iu ka shptuar Skena e tret e pjess s par s drams Misioni t Sabri Hamitit, ku prshkruhet artistikisht n mnyr fenomenale uniteti i familjeve t dshmorve, kur Luli (Kadri Zeka) me Keqn (Ibrahim Kelmendin) e paska drguar Hysen Gegn q t'i vret Vllezrit Grvalla n shtpin e tyre. Me posht n form t koncentruar po i jap pjest kryesore t skens s tret. S. H.: "ZANA Kush sht? GEGA A sht kjo shtpia e Iss? GEGA Kam nj porosi pr zotin e shtpis. ZANA Urdhroni ISA, duke hyr Tungjatjeta mik! Shkon kah ai. GEGA Ti je Isa? ISA Po jam! Po ti kush je? GEGA Nuk t kisha njohur. Un jam Gega! E nxjerr nga xhepi dorn e djatht t br grusht.... Jo po nuk njiheshim. M kan folur shokt. Nxjerr duart nga xhepat. Shokt e kan nj fjal me ty. ...Un... Nuk di si... Shokt thon se ti punon krye n veti, nuk e pyet askend... Shokt thon se ti i nnmon shokt, q moti. ISA Kush jan shokt? GEGA T gjith shokt, me rend. Luli e Keqa. Jo vetm kta. Kshtu thon se thot Sofo. Thon se kshtu thot I Padukshmi... ISA I Padukshmi? GEGA Jusi vet. Edhe ai thot se ti nuk an kokn pr T Madhin.... Porosia e shokve sht se kush punon krye n vete, punon kundr Lvizjes, kundr T Madhit. Shkurt e shqip, punon pr armikun... Tamam puna. Kush jam un q t'i njoh ata. Un marr e kryej detyra. Kaq mundem, kaq bj. Pr punt e tjera le t mendoj Komiteti. ISA Komiteti? GEGA Komiteti i Lvizjes. ... v dorn n xhep. Un nuk mundem... Un nuk di... m kan thn. Nxjerr revolen dhe e v n tavolin. Lidh duart e veta. Merre e bn ka t duash. Jam n dorn tnde, baca Is. Tashm nuk kam frik. Un tash jam i 25

turpruar. Jam n dorn tnde. ... Baca Is, ti nuk m kupton. M kan thn se e vret nj tradhtar! Un jam nj i marr. Un q sot jam nj i vdekur." (f.29-36) Abdullah Prapashtica ("komunist" dhe ish-inspektor i UDB-s Serbe): "I nderuari Isa! Jam i bindur se me fitoren tuaj m s shumti ka fitua demokracia brenda LDK. Sepse ky sht nj shembull i ri i cili flet mbi shkputjen e mentalitetit monist, kur kryetaret e partive ishin kryetar t prjetshme, t ashtuquajtur historik. Kjo vlen pr t gjitha partit politike. Mund t them se me kt ka fitua nj segment i demokracis n Kosov. Nga ky shembull i mire, kur n gar pr udhheqs ka m shum kandidat, do t msojn edhe partit tjera politike. Besoj se ky veprim do t sht ndarje nga e kaluara dhe nj fillim i ri pozitiv edhe pr LDK edhe pr parit tjera, q mund t shnon kohn e pushimit t lufts mes partive dhe fillimin e bashkimin t tyre n nj Lvizje pr bashkim kombtar! .... Fola mbi kto pikpamjet t mija pr arsye se shpreha gatishmrin time pr bashkimin e energjive n dobi t vendit, bazuar n thirrjen q doli nga fjala e jote n kuvendin e LDK, n prpjekje q t arrihet sinteza mes procesit historik t zgjedhjes prfundimtar t shtjes kombtare dhe detyrave aktuale q duhet t ju prgjigjemi t gjith ne, pavarsisht a jemi me apo pa parti. N prfundim t ksaj letre ju prcjell edhe nj her urimet e mija pr shndetin dhe pr pun t mbar n ket etap te re pr jetn e juaj dhe pr jetn e vendit dhe t vendlindjes tuaj. Me respekt, Abdullah Prapashtica (Letr-urimi Isa Mustafs me rastin e zgjedhjes pr kryetar t LDK, zemrashqiptare.net, 9 nntor 2010) Kta rreshta t ish-inspektorit t UDB-s Serbe, drguar Isa Mustafs, bashkpuntorit m t afrm t Sabri Hamitit, ndoshta jan fakti m domethns se sht pikrisht ai, personi m i prshtatshm pr t krijuar unitet n mesin e familjeve t dshmorve dhe pr t'i shruar zemrat e tyre t lnduara. Menuria e ish-inspektorit t UDB-s Serbe nuk prfundon me kaq. Pr do rast ai e drgon nipin e vet Faton Topallin n Ambasadn e Kosovs n Bern, m 26 shkurt 2011 pr ta promovuar librin "Vrasja e trefisht". Nuk e di a guxon dikush t thot se ish-inspektori i UDB-s Serbe Abdullah Prapashtica nuk ua bn shylevek armiqve t tij. -4. ME HYSENIN E PRITM BASHK VITIN E RI 1980 Jusuf Grvalla: "Nga dita e arratisjes sime n RF t Gjermanis, m 14 dhjetor 1979, ktu kam pasur kontakte me prfaqsues t Grupit komunist "Zri i Kosovs"... Me prfaqsuesin kryesor t Grupit komunist "Zri i Kosovs" jam njohur, pra, n fund t dhjetorit 1979. Quhet Riza Salihu, nga fshati Mushtisht. Ra fjala pr organin e LNK "Zri i Kosovs" dhe ai, me nj ton t ashpr, shprehu dyshimin jo vetm n ekzistencn e ktij organi dhe t LNKVSH, por edhe n besnikrin time. Arsyeja ishte se ai qndronte vet n krye t Grupit me t njejtin emr dhe, meq, si del logjikisht, nuk dinte pr ekzistimin e LNKVSH dhe kishte edhe vet nj logjik t kufizuar, kurrsesi nuk ia kapte rradakja t bnte dallimin n mes nj organizate me emrin "Zri i Kosovs" dhe nj organi me titull "Zri i Kosovs" q i takonte koinidentalisht nj organizate krejt tjetr. Po at nat, ai m njohu mua dhe vllaun tim me dy shokt e tij, Hysen Gega (tani i burgosur n burgun e Prishtins) dhe Maksut Saramati, me pun t prkohshme n RFGJ. Q n fillim ra n sy kapadaillku n rigorozitetin prej nj shefi bande i Riza Salihut dhe natyrshmria e zgjuarsia e dy shokve t tij (antar t KQ t "Z.K."). Me Hysenin e Maksutin u pam dhe ndjenjm disa her me radh dhe e pritm bashk Vitin e Ri 1980. Hyseni lente t kuptohej se kishte diku n Gjermani nj shok m 26

t mir se Rizan, nj student. Ai fliste dendur pr t dhe vllaut tim, Bardhit, q kishte njohur koh m par nj person t till, i shkoi mendja mos ishte fjala pr njfar Ibrahim Kelmendin. Por Hyseni e fshehte, prandaj nuk ngulm kmb pr t'u njohur. Pak dit m von vijn te Hyseni e Maksuti dhe na tregojn se si Rizai kishte ardhur, q n takimin e par me mua, n prfundim se un jam "i drguar special i UDB-s" dhe se u kishte propozuar haptazi Hysenit e Maksutit t m likuidonin bashk me vllaun, Bardhin. Ata u hapn n "muhabet" pr dy arsye, sipas pohimit t tyre: e para, lidhur me Rizan kishin pasur disa dyshime m prpara, dhe e dyta, tashm ishin takuar me Ibrahimin dhe ai i kishte kshilluar t m afroheshin se gjoja ai e ditka kush jam dhe se jam "i mir". (Raport Lvizjes Nacionallirimtare t Kosovs dhe Viseve t tjera Shqiptare - Komitetit t Degs "Hasan Prishtina" n Turqi, korrik 1981; Faridin Tafallari, Kur shkruante Jusuf Grvalla 'Bashkimi bn fuqin', www.albaniapress.com, 2 tetor 2011) -5. TASH S FUNDI JAM N KONTAKT Jusuf Grvalla: "Tash s fundi jam n kontakt edhe me nj shok (Kadri Zekn shn. i Xh. D.) t grupit t Marksist-leninistve t Kosovs, t tubuar rreth organit t tyre Liria. Personalisht, pr organin e tyre kam mendim shum t mir, po edhe shoku me t cilin kam kontaktuar duket shum i ngritur dhe i pjekur. Ka nj mirkuptim midis nesh dhe kemi rn n ujdi q ti bashkrenditim veprimet. Lidhur me kt, pr fillim, kemi zn t organizojm nj varg demonstratash, npr qendra t ndryshme evropiane, q kan pr qllim t bhen prpjekje e zshme e ngjarjeve aktuale n Kosovn ton trime. Demonstrata e par, shum e suksesshme, sht br para ambasads jugosllave n Bern t Zvicrs, m 11 prill, n t ciln kan marr pjes edhe shqiptar nga RFGJ." (Letr Sabri Novosells, 14 prill 1981; Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, f. 259-260) -6. ME HYSENIN NUK E PRITM BASHK VITIN E RI 1981 Jusuf Grvalla: "KESHTU NA "URON" UDB-ja VITIN E RI! Si prvjet, edhe sivjet, shum kurbetar u kthyen n vendlindje pr t'u shlodhur nga hallet e mdha t kurbetit dhe pr t'u mallur me njerzit e tyre. Takimi i tyre me familjet ka pr donjrin domethnie shum t madhe, i riprtrin dhe u jep forca t reja q pas disa jav pushimi, t kthehen srish atje tek i pret puna e vshtir dhe barraka e ftoht. Hysen Gegaj nga Sallagrazhda e Suhareks, ishte puntor i mir e shum i dashur pr shokt e vet, gjithnj i gatshm t'i ndihmoj pa kursim t tjert. Edhe ai, me nj gzim t madh u nis pr n vendlindje, ku arriti natn e Vitit t Ri. N shtpi e pritnin me mall babai i rrezbitur, nna plak, shoqja, vllezrit, fmijt e mitur. I harroi vuajtjet e prjetuara gjat qndrimit t tij n kurbet. Jeta po i dukej srish e bukur. Tjetr dhe ish ky, tjetr er binte ktu athtima e dimrit, rruga e prbaltur dhe gjerdhet e ulta. Si u prshndet me prindrit e me fmijt, sa u mall pakz, Hyseni doli n fshat tek shokt e mom dhe ndenji me ta deri pak para mesnate. N shtpi e pritnin me padurim. Druanin se do ta kalonin pa t edhe kt Vit t Ri. E dinin se ai harrohej fare kur ishte me shokt. I till kish qen qysh fmij, kur i ruante lopt e fshatit, pr t'ia shtuar nj kafshat buk familjes. I till kishte qen edhe n kohn e rinis s hershme, kur iu desh ta regjte shtatin e njom me peshat e rnda t 27

betonit e t tullave, n punishtet ndrtimore t Beogradit. Pr shok jepte gjithka edhe tash. Vese tash vinte pak m thatim e gjithnj m hijernd. Dhe sikur kishte ca brenga t thella pr moshn e tij.

Me Hysenin e pritm vern e vitit 1980: Hysen Gega e Faridin Tafallari Megjithat, pak para mesnate, ai u kthye n shtpi. Shtathedhur e hijernd. Mbase pak edhe n qejf. Nga pija. Por 'ishte ajo breng e re n rrudhat e hershme, q s'po ia kuptonin dot prindrit as e shoqja? Po burrrohet si shpejt, tha me vete, jo pa njfar mburrjeje t druajtur, i ati, Qazim Gegaj. Ndrsa vllau i dyt i Hysenit, Danushi, e shikonte me nj admirim t fsheht, sa her q puqnin gotat apo ia krisnin kngs s fests. Kulminacioni arriti n mngjesin e 1 janarit. Aty nga ora tre, shtpia e Qazim Gegajt, qe rrethuar nga nj tog policsh t armatosur deri n dhmb. Pasi policia kishte zn mir e mir pozitat, udhheqsi i saj trokiti fuqishm n dern e shtpis dhe u or egrsisht. Ai krkoi t'ua dorzonin Hysenin. Me gjas, policis nuk i plqekan njerzit e mir dhe t dashur. Njerzit e till i quajtkan me nj emr absurd: "armiq t popullit"! Armiqt e popullit t jen vall ata q s'i bjn gj t keqe popullit, pos q mendojn dit e nat pr hallet e tij dhe t vetat?! Armiq kishin qen dikur gjermant, italiant, etnikt... Shqiptari, q drmohet e robtohet pr nj kafshat goje n rrugt e hidhura t kurbetit ky shqiptar t jet armik i popullit shqiptar?!? Armiku i popullit shqiptar ka qen gjithmon dikush tjetr. Armik i popullit shqiptar sht polici q irret, sikur i ka pikur nga qielli e drejta pr t burgosur njerzit e pafajshm, pr hir t gjakpirsve t Beogradit! - Jeni t rrethuar! Dorzojeni Hysenin, - i brtiti prsri babait, dhe shoqes s Hysenit, kryepolici, duke ua vn grykn e automatikut n gjoks. Hyseni, n krye t shkallve, brtiti si i shastisur, nga tmerri q e kapi kur i pa baban dhe gruan para gryks s arms. - Hiqe at hekuraqe, or fatzi, 'ke q u bie m qaf pleqve e grave?! 28

- Hysen Gegaj! N emr t popullit, jeni i arrestuar! - Cilit popull?!? Un jam bir i ktij plaku, bir i ktij populli dhe i ksaj toke. Pr ty ka ankime e mallkime populli, jo pr mua. - Mbaje gojn, - irrej kryepolici, kur ia lidhn duart Hysenit. - Tash ec prpara, e kusurin do ta marrsh vesh n hetuesi... - S'qe nevoja t m lidhni. Vij vet. Pa u ndar mir nata me dit, Sallagrazhda u gjet m kmb. I zgjoi zri i fuqishm i loparit, argatit dhe gurbetarit Hysen Gegaj, q ndonse po ia shtonin goditjet me kundak, me grushte e shkelma, brtiste me gjith gjoksin e tij t bshm: - Posht titizmi, armiku i prbetuar i popullit shqiptar! Lavdi marksizm-leninizmit! Posht klika tradhtare kosovare. Rroft populli shqiptar, i lir e i bashkuar! Rroft Partia e Puns e Shqipris n krye me prijsin e madh Enver Hoxha! - Rroft e qoft, sa malet me dbor, - iu prgjegj q nga oborri i vllai, Danush Gegaj dhe nuk pushoi as ky, deri sa iu vun prangat dhe deri sa u nis kampanjolla e milicis. N pejzazhin e mjegullt dimror, mbi rrugn e prbaltur dhe gjerdhet e ulta t Sallagrazhds mbeti vetm zhurma e thekshme e kampanjolls s milicis, q u nis me turr, trishtimi dhe mpirja e plakut Qazim Gegaj, i cili s'e kishte kuptuar gjysmn e fjalve q thoshin t bijt... Mbeti zemra e mpir e nuses dhe vaji i fmijve... - Rroft populli shqiptar, i lir e i bashkuar! - po t prgjigjemi edhe ne q ktej, o Hysen Gegaj dhe ty Danush, dhe atyre mijra djemve t ktij populli, q UDB-ja po i dergj pa kursim n burgjet e flliqura e mizore. Dhe q ktej po jua prcjellim edhe sihariqin, se edhe populli po bhet gati pr t'jua marr ju hakun! Po bhet gati populli pr hakmarrjen e vet t madhe!" (Lajmtari i liris, janar 1981, faqe 1) Raporti i Jusufit dhe Bardhoshit me Hysen Gegn sht sqaruar si drita e diellit nga vet Jusufi. Aktivitetet e prbashkta t Jusufit me Hysen Gegn gjat vitit 1980 dhe artikulli i Jusufit n Lajmtarin e liris jan dshmi e prjetshme se si kapitulli i relacionit t Jusufit me Hysen Gegn sht kapitull i mbyllur.

4. BASHKIMIN DO TA BJN NJERZIT E VRTET T PUNVE T VRTETA

-1. KUJDESI PR RRITJEN E QENIT T SHARRIT DHE PRHAPJA E TIJ N BOT -2. KU E KE TELEFONIN TELEFONI NUK PUNON -3. E KENI DITUR JU KT FAKT? -4. E KENI DITUR JU KT THASHETHEMNAJ? -5. BASHKIMIN DO TA BJN NJERZIT E VRTET T PUNVE T VRTETA N skenn 4 t pjess par, prshkruhet, artistikisht n baz t fuqis s fantazis s Sabri Hamitit, pa asnj bazim n ndonj t dhn dokumentare, edhe pse fjala sht pr nj ngjarje t vrtet historike, rrjedha e dialogjeve n mes Jusufit, Kadri Zeks dhe 29

Ibrahim Kelmendit, n mesditn e 17 janarit 1982 n shtpin e familjes Grvalla. N skenn paraprake, 3 t pjess s par e pam se si Luli e Keqa e drgojn Gegn pr ta vra Jusufin. N skenn vijuese, n mnyr magjike pa as sqarimin m t vogl, planifikuesit e atentateve n Jusufin e Bardhoshin, vijn tek Jusufi, takohen pr her t par s bashku n bunkerin e tij dhe diskutojn q t bhen shokt m t mir e m t sinqert n mes veti. Se si ka shkuar rrjedhimi i ngjarjeve prej 14 janarit 1982 e deri n mbrmjen e von dhe vrasjen t 17 janarit 1982 e kam parashtruar n tre kapituj t librit "Lvizja e Jusuf Grvalls", e ata jan: "Ne tani kemi shtypin ton", "N qofsh gjall" dhe "Telefoni ndodhej n rrugn matan shtpis", andaj nuk e shoh t arsyeshme t zgjerohem shum. Nga kjo sken i kam marr vetm disa pjes t zgjedhura. -1. KUJDESI PR RRITJEN E QENIT T SHARRIT DHE PRHAPJA E TIJ N BOT S. H.: "Pr her t par jan bashk n shtpin e Iss: Luli thatak, Keqa barkalosh dhe Isa i imt. Jan t ulur rreth tryezs. Ata shihen sy m sy pr her t par, mbas turbullimeve t mdha n Prishtin e n Kosov. Mbas vrasjeve, arrestimeve e mundimeve t studentve, t njerzve t zakonshm, t fmijve. Keqa shikon orn. ISA: Mirsevini burra! KEQA: Mir se t gjejm Is n bunkerin tnd. ... Po shoh perde t lshuara, der t mbyllur me shul. ...Ngadal, Lul, se je pak m i ri. ... Po deshe ashtu mblidhi ti klysht e tu, un i mbledh t mijt dhe Isa t vett e mbaroi puna. Keqa shikon orn. LULI: Mos i fryj zjarrit se digjesh edhe vet! ISA ngrihet n kmb.: Ngadal, burra! Nuk ka klysh Luli, s'ke klysh as ti, pr veten po ju jap garanca se s'kam. ZANA, hap dern, fut kokn. Mirdita t gjithve! KEQA, Zans. Hyn fisnike vetm nj minut. Ia shtrin dorn, prshndetet, mandej ulet. Ktij Lulit ton po i ngutet. Si e pleqnon ti fisnike kt pun? Zana rrudh kraht. Ky e ka mendjen te Lula e vet e re q ia ka ln shtratin that. Qetsi. Un jam kalli vetm dhe s'kam ka t ngutem. E kam nann vejush t cils s'mund t'ia gjej nj plak. E kam edhe nj motr, e sa pr motr moj fisnike ia kam gjetur burrin. Ha-ha-ha. Do ta bjm dhndrr Isn pr s dyti. Isa hesht. Shikon Zann, e cila pa asnj fjal del. LULI, i mrdhezur. E mira e t mirave po t lut, Luln mos e prmend. ISA, mban veten. Te lutem Keq, respekt pr shtpin, konakun, pr femrn. T gjith jemi me nerva, por kjo sht shtpi. ... i kthyer n vete. Ku mbetm, burra? KEQA, shkurt. Te klysht! ISA: Po e prsrite kt fjal biseda mbaroi." (f.38-42) Programi i LDK-s: "Kujdesi pr rritjen e qenit t sharrit dhe prhapja e tij n bot." (Tetor 2001) Pra qent fisnik t Programit t LDK-s munden me u prhap npr bot, si klysh t nj race me t ciln do t mund t krenohej Kosova. Bashklufttart e Jusuf Grvalls, na dalin se jan t nj race m t ult se qent e Programit partiak t autorit t drams Misioni. 30

-2. KU E KE TELEFONIN TELEFONI NUK PUNON S. H.: "KEQA, ngrihet, shikon orn. Is, ku e ke telefonin? ISA: Telefoni nuk punon. KEQA, dredhas. Ky prap nuk e ka mendjen ktu. Ha-ha-ha. E ka mendjen te shtrati i that i Luls. LULI, e gjuan fytyrs me bllok. Qenke njeri i poshtr! ISA, hidhet ndrmjet. Ngadalni, burra se nuk na ka hije. Brtet. Uluni Lul, Keq, mos luani vendit! Bardhyli i bie ders me rrmbim, duke i gjetur t tret t lidhur. ISA, klthet. Bardhyl, mbylle dern e shko n dhomn tnde! LULI: Baca Is, s'm z gjumi pa e ndgjuar zrin e Luls. Nuk e kam par tri dit. Qesh si n turp. ISA: Po thirre! Zns. Lshoja telefonin. LULI, n telefon. Alo! Lul, si je e dashur... Po t dua sa jetn... Si? Po si t t harroj kur mendjen e kam te ti... Po jam te Isa, te baca Is. Te Isa de, sonte jam ktu... Nuk ka punuar telefoni deri tash. Ia shkel syrin Iss duke buzqeshur. T vij tash... sht von. Sa sht ora? Shikon orn n mur 24.00... Me ka? ... Jo me tren. T puth. Ck. E lshon telefonin." (f.44-52) Ajo q bien n sy sht lufta e autorit pr talljen dhe nnmimin e personazheve t veta pa prjashtim. Pra ai tallet me klysht e Jusufit. N kt sken shfaqet lufta primitive, bellum omnium contra omnes, lufta e t gjithve kundr t gjithve. Aleancat, besimet e mosbesimet, pabesit e njerzve t hunit e t konopit, vazhdimisht krijohen, shemben, riformohen dhe shemben prsri me shpejtsin e vetims. Fillimisht jan Luli e Keqa s bashku q i ojn peshqeshe Iss prmes Hysen Gegs. Pastaj del Luli kundr Keqs t cilin e quan njeri t poshtr dhe e gjuan me bllok fytyrs. Pr nj moment duket sikur Luli e Isa jan unik e t bess kundr Keqs. Pastaj vijn personat e prapaskens Jusi, Sofo dhe i Madhi, nga shteti shqiptar, q e kan fjaln prfundimtare q vendosin mbi t tret, pr prishjet dhe pajtimet e tyre, q vendosin do gj pr jetn e tyre dhe pr vdekjen e tyre. Atentati, vrasja, n paraqitjen e vet e thyen rekordin e UDB-s Serbe dhe Tanjugut. Tanjugu ka pas thn se vrasja sht qrim hesapesh n mes grupeve n emigracion. Sabri Hamiti n gjith dramn e tij, prej fillimit e deri n mbarim e lufton Tanjugun dhe UDB-n Serbe me qllim q kokn e operacionit t vrasjes ta gjej n Tirann e Enver Hoxhs. Pr t gjith ata q kan filluar t ndiejn nj lloj xhelozie, lidhur me at, se me ann e far detektori u gjet nj detektiv i nj kalibri t till, shpresoj se do t mund t ngushllohen me fjalt e Apostol Duks. -3. E KENI DITUR JU KT FAKT? Apostol Duka: "- Mbrm, Hydajet Hyseni dhe Berat Luzha u befasuan kur un iu thash se ekzekutort, ose dorasit, si quhen n Kosov dhe n veri t Shqipris, e Kadri Zeks dhe t vllezrve Grvalla kan qen shqiptar, djem t familjeve kosovare q banonin prej kohsh n Shqipri. Sigurisht ata kan qen n shrbim t UDB-s jugosllave, t paguar e t urdhruar prej saj. E keni ditur ju kt fakt?... ... -Kjo sht zbuluar tashm. Vetm se nuk sht br publike, por juve me pozitn dhe me njohjet zyrtare q kini n Shqipri, mund t krkoni dhe t merrni nj informacion m t hollsishm." (Vrasje n Shtutgart, Tiran 2008, f. 183 e 184) 31

-4. E KENI DITUR JU KT THASHETHEMNAJ? Apostol Duka: "Pak koh para se n Shtutgart t ish-Gjermanis Federale t vriteshin Kadri Zeka dhe vllezrit Grvalla, n Shqipri vrau veten n kushte edhe sot t dyshimta e t pasqaruara Mehmet Shehu... Pak koh pas vrasjes s Kadri Zeks dhe vllezrve Grvalla, arrestohet Kadri Hazbiu... por edhe t tjer, t akuzuar, gjykuar e dnuar shum rnd koh m par si Beqir Balluku, Petrit Dume, Hito ako, Koo Theodhosi, Kio Ngjela e t tjer. ... n Shqipri qarkulloi fjala sikur informacionin pr Kadri Zekn dhe Jusuf e Bardhosh Grvalln, shrbimet e fshehta serbe e kishin marr pikrisht nga Shqipria. Sipas asaj fjale apo thashethemnaje, kjo ka ndodhur pas nj takimi t disa prej drejtuesve t OMLK n njrn prej ambasadave tona, ndoshta n Bullgari ose n Austri. Ata t ambasads pastaj kan raportuar pr takimin n ministrin e Brendshme dhe n at t Jashtme, fjala ka shkuar n vesht e Feorr Shehut e Nesti Nases dhe ktu sht mbyllur rrethi: Kta t fundit kan raportuar menjher tek padront e tyre n Beograd pr antart m kryesor t organizats, emrat, vendndodhjet, detyrat q kryenin, veprimtarin q zhvillonin etj. Ju e dini mir se OMLK sht goditur rnd tamam n kt koh, jo vetm me vrasjen e Shtutgartit, por edhe me arrestimet e shumta dhe dnimet e rnda t drejtuesve t saj. Shihni ju t dy ndonj t vrtet a ndonj lidhje mes ktyre ngjarjeve t rnda, mund t ket ndodhur tamam kshtu si sht folur? (Vrasje n Shtutgart, f. 201) -5. BASHKIMIN DO TA BJN NJERZIT E VRTET T PUNVE T VRTETA Pr ta ilustruar edhe njher atmosfern e vrtet t atyre ditve, n prfundim t analizs s Pjess s par, skena 4 t drams Misoni, i referohem ksaj pjese nga libri im "Lvizja e Jusuf Grvalls". shtjet t cilat shqyrtohen n kt pjes i referohen letrs s Jusuf Grvalls drguar Ibrahim Kelmendit, m 15 janar 1982. Kjo letr sht botuar pr her t par n librin e Faridin Tafallarit, Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, faqe 411-412)

Arsye pr t qen aq gjaknxeht

Jusuf Grvalla: "Me bisedn q patm n dasm, un n njfar mnyre u tregova i padrejt ndaj teje. Por, duhet ta kesh kuptuar q gjaknxehtsin time mund ta zbrazja vetm mbi nj shok me t cilin nuk kemi pasur kufij. Arsye pr t qen aq gjaknxeht mbase nuk kam pasur." (Letr Ibrahim Kelmendit, 15 janar 1982) Jusufi i thot I. Kelmendit se n dasmn e Kadri Zeks m 2 janar 1982, sht treguar i padrejt ndaj tij. Pse i padrejt? Sepse shum gjra q Jusufi ia thot Ibrahim Kelmendit, n t vrtet i ka merituar dhe kan qen t adresuara pr Kadriun, por pasi ka qen dasm Jusufi nuk mund t'ia thot atij direkt por ia thot shokut t tij t organizats, Ibrahim Kelmendit. Por, duhet ta kesh kuptuar q gjaknxehtsin time mund ta zbrazja vetm mbi nj shok me t cilin nuk kemi pasur kufij. Me kt fjali Jusufi ka parasysh dy periudha nga viti 1980; Shkurt - prill 1980 dhe kohn nga 28 Nntori 1980 deri m 18 dhjetor 1980, kur Jusufi pa kurrfar kufizimesh e ndihmon dhe mundson botimin e gazets "Bashkimi". Pse Jusufi sht gjaknxeht? Sepse n kt koh Kadri Zeka dhe Ibrahim Kelmendi zhvillojn fushat, npr Zvicr e Gjermani kundr Lvizjes dhe vet Jusufit. Si mund t prmblidhet prmbajtja e ksaj fushate? 32

- N prputhje me TEZAT RRETH FRONTIT POPULLOR PR REPUBLIKN E KOSOVS, sht formuar FRONTI POPULLOR PR REPUBLIKN E KOSOVS. - T gjitha organizatat n Kosov i jan bashkuar FRONTIT POPULLOR PR REPUBLIKN E KOSOVS. - OMLK-ja pr kt qllim e ka prpiluar dokumentin "THIRRJE - T GJITH N FRONT! T GJITH PR FRONTIN! - Vetm Lvizja e Jusuf Grvalls nuk po don me iu bashkua Frontit! - Vetm Jusuf Grvalla ka dal kundr bashkimit! Pra t gjith jan pr bashkim, vetm ai sht kundr! - Kjo do t thot se n Lvizjen e Jusuf Grvalls ka njerz antikomunist q nuk pranojn t udhhiqen nga komunistt! - N nj organizat q nuk pranon t udhhiqet nga komunistt punt qndrojn shum keq!

Puna e Organizats n t ciln bj pjes nuk shkon aspak keq

Si prgjigje n fushatn e Kadri Zeks, n t ciln sht i involvuar edhe Ibrahim Kelmendi Jusufi prgjigjet me fjalt e mposhtme: Jusuf Grvalla: "Puna e Organizats n t ciln bj pjes nuk shkon aspak keq." (Letr Ibrahim Kelmendit, 15 janar 1982)

Loj e pamir me personin tim dhe organizatn time

Jusuf Grvalla: "Por, nga takti m kan nxjerr disa gjeste e veprime t nj shoku, q t kundruara nga distanca e t sotmes, m dalin nj loj e pamir, s pari me personin tim, e pastaj edhe me nj organizat, ka, m shum organizat revolucionare, madje n nj ast madhshtor t historis son, q implikon dashurin, afrimin dhe sinqeritetin m t madh mes lufttarve t liris." (Letr Ibrahim Kelmendit, 15 janar 1982) Me gjeste e veprime t nj shoku Jusufi ka parasysh Kadri Zekn. Gjestet e tilla Jusufi i konsideron loj e pamir edhe me at si person e gjithashtu edhe me Lvizjen e Jusufit (LNKVSHJ).

Ti mund dhe besoj se je i painformuar

Shefqet Cakiqi - Llapashtica: "E di se edhe Ibrahim Kelmendi ka pas paknaqsi pr prfshirjen ose mos prfshirjen e tij n bisedime pr bashkimin n Frontin pr Republikn e Kosovs ... pas publikimit t Tezave t OMLK-s n vjesht t vitit 1981." (www.kosova.de, Afishuar me: 23.03.2007 21:22) Ibrahim Kelmendi: "Sigurisht se nuk e din m mir se un, q do t thot se un kam qen i inkuadruar n t gjitha takimet pr bisedime. N ndonjrin nga ato takime kam shkuar me bashkveprimtar, t cilt mund t dshmojn." (www.kosova.de, Afishuar me: 23.03.2007 22:57) Jusuf Grvalla:" Ti mund dhe besoj se je i painformuar lidhur me ato q kan ndodhur n prapjet pr bashkimin e dy organizatave. Por, un kam edhe m pak leje t t informoj pr to, tani q e di se ku bn ti pjes." (Letr Ibrahim Kelmendit, 15 janar 1982) Letra e Jusufit e 15 janarit 1982 sht letra e par q Jusufi ia drgon Ibrahim Kelmendit, pas nj letre n nntor 1980. Shkaku pse Ibrahim Kelmendi nuk sht i prfshir, inkuadruar apo informuar prej ans s Jusufit gjendet i sqaruar n trsi n dy letra t Jusufit t drguara Sabri 33

Novosells; m 13 maj dhe 20 gusht 1981. Kto dy letra un i kam shtjelluar n shkrimet e mia "Jusuf Grvalla dhe demonstratat e vitit 1981 n Evropn Perndimore" dhe "N Kalan e Jusuf Grvalls" t botuara n www.pashtriku.org, andaj nuk mund t zgjerohem ktu m shum. Shkaku pse Ibrahim Kelmendi nuk sht i prfshir, inkuadruar apo informuar n bisedimet rreth bashkimit prej ans s Kadri Zeks nuk sht shtje me t ciln ka pasur nevoj t merret Jusufi dhe rrjedhimisht nuk sht shtje me t ciln kam nevoj t merrem un. Jusufi i prgjigjet shum mir Ibrahim Kelmendit: Por, un kam edhe m pak leje t t informoj pr to, tani q e di se ku bn ti pjes. ka din Jusufi? Ku bn pjes tani (m 15 dhjetor 1982) Ibrahim Kelmendi? Jusufi e din se Kadri Zeka dhe Ibrahim Kelmendi jan n t njjtn organizat. Kush i tregoi Jusufit kt fakt? - Kadri Zeka! Ku? - N panairin e librit n Frankfurt m 17 tetor 1981.

Edukata ime sm lejon t veproj n mnyr t till

Jusuf Grvalla: "Edukata ime sm lejon t veproj n mnyr t till. Shokt e tu t rinj e kan me borxh ta bjn kt pun." (Letr Ibrahim Kelmendit, 15 janar 1982) Jusufin nuk e lejon edukata e tij t przihet n punt e brendshme t Kadri Zeks e Ibrahim Kelmendit. Jusufi i thot I. Kelmendit se shokt e tu t rinj (Kadri Zeka etj.) e kan me borxh me t prfshi, me t inkuadrua e me t informua.

Nuk do t mbetet shum koh pa u sqaruar

Jusuf Grvalla: "Un e di se ata e kan vshtir ta bjn, sepse, po ta bnin, do t duhej t flisnin hapurazi kundr punve t tyre t pahijshme. Tash pr tash mund t t them se kjo gj nuk do t mbetet shum koh pa u sqaruar. Do t dal n shesh se kush sht duke br zhurm pr bashkimin, duke u jerr pr t e duke luftuar kundr tij." (Letr Ibrahim Kelmendit, 15 janar 1982) T gjitha thniet e ktij citati jan aq t qarta sa sht vshtir, ndoshta edhe mkat me u mundua e me i thn m mir.

Antikomunist e kundrshtar i partis iluzioniste

Jusuf Grvalla: "Nj pun, megjithat t ngarkon edhe ty. Ska pasur hije pa marr edhe mendimin tim, ta shpallje ndr njerz se si nj nga njerzit e rndsishm t Lvizjes na qenksh, n mos antikomunist, ather s paku kundrshtar i partis (iluzioniste) q do t formoheshka ndr ne. E vrteta sht krejt ndryshe. Shoku Z. i ka procesverbalet e takimit me t. Po deshtt t ngulni kmb edhe m tej n qndrimin antikomunist t atij shokut t Lvizjes, urdhroni e bjeni kt pun n baza m t shndosha e m t ndershme, merrini prbaz procesverbalet e takimit." (Letr Ibrahim Kelmendit, 15 janar 1982) Me njeriun antikomunist t Lvizjes mendohet Sabri Novosella. Pra, Kadri Zeka dhe Ibrahim Kelmendi mendojn se Sabri Novosella mundet me u ndie i ofenduar nse ata e shpallin si antikomunist. Ktu shtrohet prap nj shtje delikate. Pasi Kadri Zeka dhe OMLK-ja e konsiderojn vetm veten komunist t formuar dhe asknd tjetr, kjo domethn se e meta dhe gjynahu i Sabriut nuk qndron n at se pse ai nuk sht komunist, por pse sht antikomunist e kundrshtar i partis iluzioniste.

34

Bashkimi i shpallur si akt i kryer n thirrjen e famshme "T gjith n Front! T gjith pr Frontin!"
Jusuf Grvalla: "Atje shihet se ku qndron e vrteta pr bashkimin e paarritur, e megjithat t shpallur si akt t kryer n thirrjen e famshme T gjith n Front! T gjith pr Frontin!, t ciln ndoshta nuk e ke pasur n dor, ngase botimi i saj u spostua pas letrs sime drguar shokut Z (Kadri Zeka - shn i Xh. D.). Tani po e kupton se un hyra shum thell n pun q sjan t miat, n pun tuaja t brendshme. Prandaj, nuk shkoj dot m tej. Dshiroj q ana jon kndej t jet e gabuar dhe juve tju shkoj puna pr s mbari deri n arritjen e fitores. Ne sndiejm frik as kemi dm nga cilado forc me t vrtet patriotike e revolucionare e popullit ton. Prkundrazi, at krkojm si qorri syt dhe ajo na bn t mburremi. Por kemi nj ik ndruajtje se puns i sht zn jo fort mir peta." (Letr Ibrahim Kelmendit, 15 janar 1982)

Bashkimin do ta bjn njerzit e vrtet t punve t vrteta

Hasan Mala: "Isufi i ka thn (Kadri Zeks - shn i Xh. D.) se pse nuk sht arrit atje, mund t kryhet nesr. Domethn mund t bhet nesr, nuk do t thot se u krye (mori fund - shn im) kjo pun. Jusufi e ka prit me rezerv, domethn ai e ka prit me rezerv q pse s'u br mir tani, por n t ardhshmen do t bhet mir." (Nga filmi dokumentar "'ke br sot pr Kosovn?", 1992) Jusuf Grvalla: "Prkundr t gjithave, ne se kemi humbur as e humbim dot shpresn e bashkimit. Vese kemi konstatuar se nj mision i till aq t nevojshm e aq t shenjt pr ne, do ta bjn kur t vij koha, njerzit e vrtet t punve t vrteta." (Letr Ibrahim Kelmendit, 15 janar 1982)

Po t nxorri rruga kndej ndonj dit

Jusuf Grvalla: Tani po t njoftoj se kto dit na arriti n videokaset me pes filma shqiptar. Filmat jan t shklqyeshm dhe shum inspirues. Ne ende sia kemi dal ta shumzojm videokasetn, se pr kt pun po na duhet edhe nj videofon i dyt, q se kemi, dhe nj shtojc speciale pr riinizim, q se kemi poashtu. Po t nxorri rruga kndej ndonj dit dhe po pate mundsi, merr videofonin tuaj e eja ti riinizojm. Me kt rrug, pr t njjtn shtje po e njoftoj edhe shokun Z., megjithq m duket se ata nuk kan ende as videofon." (Letr Ibrahim Kelmendit, 15 janar 1982) Jusuf Grvalla: "T njoftoj se, q kur mbaj kontakte me at, asnjher, as rastsisht, nuk ka rn fjala pr nj bashkim t till t oroditur, si e kishte shtruar shtjen shoku Z (Kadri Zekn - shn i Xh. D.). Po e pan ata t udhs, le t prpiqen t arrijn bashkime me hope e boshllqe, duke pasur cak t fundit jo grumbullimin optimal t forcave tona revolucionare n frontin e rrept t lufts, por megalomanin e arrivistve t revolucionit, ndjenjn e eprsis boshe mbi t tjert dhe tendencn pr dominim me do kusht mbi t tjert." (Letr Sabri Novosells, 5 nntor 1981). Po n kto dit del edhe numri i dyt i Zrit t Kosovs, Zri i Jusufit i cili haptazi i diskuton disa aspekte t shtjeve t bashkimit. Ja se ka shkruan Zri i Kosovs, i janarit 1982, n faqe 2. Jusuf Grvalla: Karshi zhvillimit t till t ngjarjeve, pr forcat tona t organizuara patriotike e revolucionare, pr rinin dhe popullin ton dalin detyra serioze, t barasvlershme me prpjekjet historike shekullore pr ekzistimin e kombit shqiptar n 35

trsi dhe pr kmbnguljen n realizimin e t drejtave t ligjshme t pjess s robruar t popullit ton nga shovinistt jugosllav, n veanti. Po t kihet parasysh pesha historike e situats aktuale, nj detyr prioritare del bashkimi optimal i organizatave e grupeve komuniste, patriotike dhe revolucionare, t cilat luftn kombtare dhe shoqrore t popullit ton t shumvuajtur e marrin n tr seriozitetin e saj. Ato grupe e organizata, q bjn lojn e politiks s madhe, lojn e arrivizmit revolucionar, t udhhequra prej karrieristsh megaloman (fjalt i drejtohen Kadri Zeks dhe shokve t tij - shn i Xh. D.), dhe ato q jan organizuar prej elementesh t dyshimta, (kto fjal i drejtohen ish - inspektorit t UDB-s Serbe, Abdullah Prapashtica - shn i Xh. D.) e tani mbjellin n radht e njerzve tan anarki dhe sjellin dezinformime n fitim t qeveris s Beogradit i ftojm t heqin dor nga rruga e tyre e gabuar. Gjaku i derdhur, burgu i zi dhe terrori njerzor q po ushtron mbi bijt e bijat e Kosovs trime, na obligon q Atdheut ton ti dalim hakut me nj dashuri q bhet, - si thot ... - me ngut, me alarm, me prpjekjet mbinjerzore t lufttarve t vrtet t liris. (Zri i Kosovs, nr. 2 janar 1982, faqe 2) Kadri Zeka me I. Kelmendin, n mbrmjen e 16 janarit, nga Dsseldorfi vijn n Shtutgart, bjn telefonata tek shokt e Jusufit, me shpres se Jusufi, ashtu si ka prognozuar m par I. Kelmendi, ka hy n lkurn e vet. Prej ndonjrit prej tyre marrin vesh se aktivistt e dalluar jan t tubuar n Bernhausen. Kadri Zeka, si e kemi par m par i ankohet Faridinit se pse nuk ua din adresat njerzve m t mir n rrethin e Shtutgartit dhe pr ta kompensuar kt mangsi e ka I. Kelmendin me vete, i cili pa vones e qon n Bernhausen. Kaq e ngutshme dhe e shenjt sht puna e bisedimeve t bashkimit, "e ftesa e Jusufit" sa ata qndrojn duke par video-filma deri n 02.00 t nats t 17 janarit 1982. N Untergruppenbach mbrrijn n ora 03.00 t 17 janarit 1982, pes dit pasi Kadriu ka udhtuar nga Zvicra. (Lvizja e Jusuf Grvalls, f. 258262)

5. LOTT E TIJ PIKUAN

-1. I mungonte babai -2. E ka prqafuar babain Pjesa e dyt quhet "Dasma". Thelbi i ksaj pjese sillet rreth hidhrimeve dhe gzimeve. Ideja themelore n kt pjes sht se organet shtetrore t Shqipris (t personifikuara nga Sofo, Jusi dhe i Madhi) q e kan pranuar familjen e Jusufit ia kan dasht t keqen familjes s tij, n mnyr t ngjashme si Jusufit n Gjermani. E keqja n kt pjes sht e personifikuar nga Ajet Haxhiu. Prkundr t keqes, ka gzime e ai sht gzimi i martess s djalit t madh t Jusufit, gzim i cili grshetohet pik pr pik me gzimin e popullit n Sheshin e madh t Tirans pr rrzimin e diktaturs komuniste t Enver Hoxhs. Kt pjes nuk e kam analizuar duke u bazuar n faktin se un dhe shokt m t afrm t Jusufit e Bardhoshit nuk kemi t bjm me te e me kt edhe as t drejt t przihemi n te. -1. I mungonte babai Nexhmije Hoxha: "...Familja e Jusuf Grvalls prej kohsh ishte e njohur pr ndjenjat Kombtare, prandaj shovinistt serb e kishin prndjekur brez pas brezi kt familje. Histori e dhimbshme, por e madhrishme. Dhe, kjo familje mori nj grusht t rnd, n nj dit, agjentura jugosllave vrau dy vllezr, njri m i mir se tjetri. 36

Suzana bashk me dy djemt dhe vajzn, n moshn shkollore, m i vogli 4 vje, erdhn n Tiran. Shteti shqiptar mori prsipr mbajtjen e tyre, i strehoi i rregulloi n shkolla sipas dshirave t tyre, u lidhi pensione t prshtatshme jo vetm fmijve, por edhe Suzans, e cila krkoi t ndiqte studimet e larta jo duke punuar e me korrespodenc, por si studente e rregullt. Djali i madh, Premtoni, u zgjodh deri antar i KQ t Bashkimit t Rinis. Kjo Familje gjeti ambient t ngroht jo vetm te kosovart q banonin n Shqipri, por nga t gjith ata shqiptar q kishin pr zemr Kosovn e q kishin dgjuar pr talentet e Jusuf Grvalls, pr kt yll t ri t ndritur, q kish dal e po ngritej nga gjiri i popullit t shumvuajtur kosovar. Prve shtetit pr t shoqen e Jusuf Grvalls e fmijt e tij u interesua drejtprsdrejti vet Enveri! Ai u kujdes si pr jetimt e nj shoku, si ka br me shum nga fmijt e dshmorve t Lufts. Un personalisht, nuk lash prvjetor t vrasjes s Jusufit pa i shkuar Suzans pr vizit n shtpi. Q n fillim u drgova fmijve disa dhurata nga xhaxhi Enver, q t gzoheshin. Kur msuam q dshira e Jusufit ishte q vajza t msonte FLAUTIN, ne i drguam nj FLAUT. Dhe kt ia drgoi Enveri. Suzana m dhuroi nj qeleshe kosovare, t ciln - si m tha - Jusufi e vinte n demonstrata, m dha nj flamur t qndisur, q un i kam ruajtur si relikte t shtrenjta bashk me ato t Enverit. Kur martoi djalin, un shkova dhe e urova. Aty takova shum kosovar q kishin ardh nga vendet ku kishin emigruar. Djalit t Jusufit iu b nj dasm, q nuk i mungoi asgj nga 'mund t'i bnte babai, vese mungonte ai vet!..." (Xhafer Durmishi, Lvizja e Jusuf Grvalls, pashtriku.org, 2011, faqe 593-594) -2. E ka prqafuar babain Suzana Grvalla: "I dashur Vlla Feredin, U gzova shum kur e mora letrn tnde, ato fotografi dhe shiritin e varrimit. N kt letr kam me ju shkru pr shum gjra t reja q kan ndodhur ktu m s pari po ju shkruaj pr festn e 1 Majit. Ajo ka qen dit e shnuar pr t gjith ne. Pr 1 Maj Donika i ka dhn lulet shokut Enver. Ajo at dit e ka prqafuar babain e kombit shqiptar. ... Shoku Enver e priti shum przemrsisht Donikn. Pr nj koh t gjat ai i foli n vesh pr babain dhe migjn e saj. E krahasoj Jusufin me Qemal Stafn, shum e prkdheli e lott e tij pikuan mbi flokt e Doniks me shokun Enver. Ja dhe nj lajm t gzuar, me datn 12 maj Donika ka dal n koncert si soliste me flaut me nj orkestr t madhe. Ajo korri shum sukses. Shkruan t gjith gazetat pr te. N Zrin e popullit t dats 13 maj ja kan vn edhe fotografin n faqen e par. Me datn 21 maj ka dal edhe n koncertin qeveritar ku ishte edhe vet shoku Enver." (Letr Faridin Tafallarit, 30 maj 1983; Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, faqe 78)

6. SPEKTAKLE DHE VRAPIME T MJERA

-1. BURRNIA DHE QYQARIA -2. KA JAN KTO SPEKTAKLE T MJERA? -3. VARRIM MADHSHTOR -4. SHT KY VRAP I MJER? -5. NJ JAV U GRINDM PR GURT E YJET 37

-6. FOL ME LULN Q T'I FLET KEQS Pjesa e tret, BALSAMI, i ka tet skena, t paraqitura n formn I (1, 2 ,3, 4) dhe II (1, 2 ,3, 4) S.H.: "15 vjet nga vdekja e Iss. Mundimet e gazetave e t TV pr t shnuar ngjarjen e pr t ndrtuar portretin e vonuar t martirit. Vrapi mbas deklaratave t antarve t familjes, miqve t tij dhe t tjerve q don t gjejn identitetin e vet te tjetri n vones kohe." (f.75) -1. BURRNIA DHE QYQARIA N skenn e par I-1 ngjarja zhvillohet n Lisnaj (Dubovik), n vendlindjen e Jusufit, m 1997, n 15 vjetorin e 17 Janarit 1982, n kulmin e lufts brenda LDK-s n mes themeluesve t saj dhe burgijashave kuqalash q luftojn pr ta marr kalan nga brenda. Turpi i burgijashave kuqalash apo t bojatisur, n kt sken, t paraqitur n formn e tri hijeve, sht se ata n luftn e tyre pr ta fituar rolin hegjemon n partin n t ciln jan infiltruar me at qllim, e krkojn edhe ndihmn e nns s Jusufit e Bardhoshit, e nj plake t vetmuar q nuk pranoi kurr me e lshue shtpin e saj, ku i ka rrit fmijt e vet. Heroizmi dhe burrnia e themeluesve t LDK-s, n kt rast marrin nj impuls tepr t fuqishm, pasi Nna e Jusufit e heton dhelpnin dhe bojatisjen e hijeve, ua pret shkurt dhe u tregon se ajo i njeh miqt e vrtet t Jusufit, t cilt jan n ann e themeluesve. -2. KA JAN KTO SPEKTAKLE T MJERA? N skenat I-2, -3 dhe -4 ngjarja zhvillohet n banesn e gruas dhe fmijve t Jusufit n Tiran, dhe ka t bj me prgatitjet rreth nj filmi dokumentar. N skenn I-3 gjenden kto fjal: S. H.: "REGJISORI A dini zoti Fitimi, ne do t bjm nj emision pr Isn. Do t ishte mir q ju t flisni pr babain tuaj e heroin. FITIMI, preraz. Ndal! 'jan kto parulla q flisni ktu? ka jan kto spektakle pa ngjyr? Regjisori i bn me shenj kameramanit t xhiroj. Fitimi e heton dhe e ndalon. FITIMI, regjisorit t ngrir. Shiko djal i mir. Babai im, Isa, nuk ka qen asfar heroi. Ai ka qen krejt i zakonshm. E ka dashur muzikn, letrsin, familjen e vet e lirin. Ka punuar shum. i ka urrejtur pr vdekje rrenat. Kjo edhe i ka kushtuar me jet. Mund t flitet pr jetn e nj shqiptari t zakonshm t Kosovs, q jeton jetn e vet e vdes si vdes njeriu. Sa pr spektaklet nuk i jap as pes para. Kur e mbaruan spektaklin e mjer n varrin e tij, e isha nj fmij, t gjith ikn e m lan vetm me flamur n dor te kryet e tij. Do t m linin te varri po t mos ishte nna, t m merrte ngryk n at tmerr e n at tubim t tmerrshm. Mos shpifni e shpikni miq, rrena, heronj t gjall e t vdekur se do t keni pun me ndrgjegjen tuaj dhe me mua. Ua kthen shpinn. Mund t shkoni. Fitores. Prcilli deri te shkallt. Dalin t gjith pa thn asnj fjal." (f.87-88) 38

-3. VARRIM MADHSHTOR Kur jemi tek shtja e varrimit m 5 shkurt 1982 n Shtutgart sht shum me interes t'i shohim prshtypjet e antarve t familjes Kadriut. Taip Zeka: "Ather kam marr babn, edhe Ahmet Isufi erdhi prap me ne, nana e Isufit kishte pas mbrri edhe ajo gjat ksaj kohe dhe varrimi u ba me bashkatdhetar. Nj varrim aty, qysh i ka hije me u ba. Me prgatitje shum t mdha, me krejt.... ...Kur jan rivarros Kadriu, Isufi e Bardhi, u ba ndarja e tyne, kur ata nuk i kishte nda as vdekja dhe as ai varrim madhshtor n Gjermani.." (Apostol Duka, Vrasje n Shtutgart, Tiran 2008, faqe 26 dhe 40) -4. SHT KY VRAP I MJER? Skena I-4 S. H.: "DONA I njejti ambient. Gjysmerrsir. DONA, e vetmuar. - Kush jan ata tu flas pr babain tim. Asnj fjal. Babain e kam njohur vetm n Prishtin. Duhet t kthehem atje pr ta rinjohur. Jasht nuk ka qen i njjti. Ajo mbyllje n dhomn e tij n mansard. Ai ball i rrudhur, ajo buzqeshje e tretur. Interesi i humbur pr gitarn e vet, pr flautn time. Ather skam ditur gj, tash e di si ia hngrn shpirtin paknapak prdit. Ai pr mua kishte humbur n Gjermani. Bishat ia hngrn zemrn. Tash duan t ngjallen si kufomat e gjalla rreth hijes s tij. Jo. Nuk lejoj, nuk dua. ka kan br pr t, asgj. E kan veshur vdekjen e tij me nj vel t mjegulls, me peshn e territ. Jo! Pushim. sht ky vrap i mjer i njerzve q duan t gjejn identitetin e vet te tjetri n vones kohe." (f. 88-89) -5. NJ JAV U GRINDM PR GURT E YJET Skena II-1 Kjo sken zhvillohet n Kopshtpel (Shtutgart) tek varrezat kryesore, Hauptfriedhof, Steinhaldenstrasse 52, 70378 Stuttgart, ku nga 5 shkurti 1982 deri m 24 shkurt 2002 ishin t varrosur Vllezrit Grvalla dhe Kadri Zeka. Xhafer Durmishi: "Fjal t gdhendura n gurt e varreve q pr 20 vite qndruan n Shtutgart. Epitafi n gurt e varreve t Jusufit dhe Bardhoshit u shkrua nga un. Epitafi n gurin e Jusufit: Luftoi dhe mbeti yll i pashuar n qiellin shqiptar N fshatin Untergruppenbach afr Shtutgartit t Gjermanis, mbi varrin e nj t riu shqiptar, 31 vjear gjendet ky epitaf: Ktu prehet dhe pret nj dit Besniku i Kosovs. Mbase do t mjaftonin kto dy radh pr t shprehur dramn e ktij t riu, t ciln n njfar mnyre e prjeton sot Kosova, me t vetmin ndryshim q dita e shumpritur sot duket m e afrt se kurr. sht fjala pr Bardhosh Grvalln. (Luti Dervishi, Nga fjala n tubimin prkujtimor mbajtur n Tiran m 1992) Nga t afrmit e Kadri Zeks n Zvicr pr gurin e varrit t tij u shkrua ky epitaf: Lavdi komunistit dhe organizatorit t paepur gjer n fund S. H.: "GJERGJI Ndarja shihet n gurt e varreve. Stema dhe ylli, ah ylli. Shihi fjalt e gdhendura n gur. I bashkon vdekja e prnjhershme dhe trolli i huaj ku pushon trupi i tyre. 39

DONA, afrohet, npr lot. Yjet pescepshe i ke t paprishura. ZANA Nj jav u grindm pr gurt e yjet. Na shptuan gjermant... GJERGJI far kan ktu gjermant? ZANA Un krkoja stemn. Keqa e Lula ngulnin kmb n yjet. Stemat, yjet, stemat, yjet! K. E Lula donin q yjet t gdhendeshin n form t madhe. Gjermant than se kjo nuk lejohet me ligj. Kjo sht tok gjermane dhe ndryshe nuk bn. U gjet kompromisi, t gdhenden stemat e yjet n gur njra nn tjetrn. Qeshet hidhur." (f.9192) Sabri Novosella: "Varret ishin t rregulluara shum mir, me lapidar pr secilin ve e ve. N lapidar shkruante: Atdhetari Jusuf Grvalla, Atdhetari Bardhosh Grvalla, komunisti Kadri Zeka. Ishte zhvilluar nj debat i gjat kur ishte vendosur se si t shkruhet n lapidar, atdhetar apo komunist. Hafiz Gagica e Xhafer Durmishi ishin konsultuar me mua dhe un nuk kisha lejuar q n lapidar kurrsesi t mos shkruhet epiteti komunisti, por atdhetari. Kt e kishte prkrahur edhe gruaja e Jusuf Grvalls, Suzana. Gruaja e Kadri Zeks, Saime Jusufi, Hasan Mala, ndrkaq, kishin qen kategorik q t shkruhet epiteti komunisti mbi lapidar. Ashtu edhe ishte vepruar. Jusufit e Bardhoshi t'u shkruhej atdhetari, ndrsa Kadriut komunisti. (Rezistenca kosovare mes dy zjarresh, www.sabrinovosellamaxhuni.com) Varrimi i 5 shkurtit 1982 n Shtutgart ka qen varrim sa i thjesht aq edhe madhshtor. N shtjen e forms, germave dhe simboleve n gur nuk ka pasur ndikim as Suzana e as Sabri Novosella. Gurt e varreve jan vendosur nga firma e caktuar n vjesht 1982. Kjo sht br pr shkak se duhet t kaloj nj koh e mir derisa t qetsohet dheu mbi varre. N kt koh Suzana ka qen n Shqipri dhe lidhjet me te nuk kan qen t lehta. N Shqipri, Suzana ka shkuar m 28 mars 1982. Suzana Grvalla: "U b nj vit q u largova ndaj jush dhe ende nuk morra ASNJ letr prej jush. Un letr drejt pr s drejti nuk ju kam drguar, por prshndetje ju kam que disa her. Nuk m besohet se e haruat aq shpejt shoqen e lufts, e cila i ndau t mirat e t kqijat me ju atje n mrgim. Ju na lat tash kur ne na duhet prkrahja e juaj m s shumti, tash kur mbetm pa Jusufin e Bardhin e pa asnj antar t familjes." (Letr Faridin Tafallarit, 22 shkurt 1983; Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, faqe 77) Kjo letr e Suzans e 22 shkurtit 1983, sht kontakti i saj i par me shokt e Shtutgartit pas 28 marsit 1982. Kjo do t thot se pohimet e Sabri Hamitit, Sabri Novosells dhe n mnyr t aluduar, nse jan t Suzans, nuk jan t vrteta pasi faktet flasin krejt ndryshe. Megjithat, nga fjalt e msiprme del se Suzana apo Sabri Novosella, epitafin e Jusufit, tekstin mbi gurin e Jusufit e Bardhit, ashtu si dhe fjalt pr veprn e idet e tyre do t'i kishin skalitur m mir. Me shokt e Kadri Zeks nuk sht br kurrfar debati n kt pik, as i gjat e as i shkurt. Ata nuk i kemi pyetur pr epitafin e Jusufit dhe Bardhoshit dhe ata nuk na kan pyetur apo marr leje se ka t shkruajn n gurin e varrit t Kadri Zeks. E vetmja pyetje pr drejtorin e organit pr mbikqyrjen e varrezave ka qen: a sht e mundur q nj sfond i shqiponjs n gur t jet me ngjyr t kuqe si n flamur. Prgjigja gjermane ka qen: Jo! Ngjyra e kuqe nuk prdoret n gurt e varrezave. Edhe kjo tem sht mbyll me nj pyetje t vetme dhe ktu nuk ka pasur kurrfar shptimi nga gjermant e as kurrfar grindjeje me shokt e Kadri Zeks. Gdhendjen e gurve t varrezave e ka br kjo firm gjermane: 40

SIEGRFRIED ALLMENDINGER KUNSTSTEINE-NATURSTEINE-GRABMALE Rudolf-Diesel-str. 24 7302 OSTFILDERN 2 Tel. 0711-341985 Gdhendja e tre gurve, pa e llogaritur ktu sigurimin, ka kushtuar 5145,36 DM. M 27 korrik 1982, Nami Ramadani i ka paguar 4344 DM. M 30 korrik 1982, firma e lartprmendur ia ka drguar Nami Ramadanit, Karlsbaderstr. 12, 7300 Eslingen, faturn e dyt t nj shume prej 802,36 DM. Pra 4344+802,36=5145,36 DM.

Vrtetimi i pagimit t gurve t varrezave, i dats 27 korrik 1982 Xhafer Durmishi: "Shoku Engjll (Kolaneci) N prag t fests (28 Nntorit 1982-shn i Xh. D.) F(aridini) m njoftoi pr bisedn telefonike q paska pasur me ju. Me kt rast m tregoi se tek ju paskan ardhur letrat e Drits (Suzans). Si ju pata thn edhe m par, neve na u desht q gurt ti rregullojm me do kusht para fests (28 Nntorit 1982-shn im), dhe si mund tju ket treguar shoku Faridin, ata (gurt) u vendosn e me sa duket jan t punuar mir. Edhe njerzit kan dhn vlersime t mira, por ndonj fotografi ende nuk ma kan sjell shokt. Ne huazuam nj shum t hollash pr kt rast dhe paguam nj pjes pr t ciln t kam pas treguar. Firma e gurve, n t vrtet m kompetentja, se kto rregulla ktu un nuk i di, por si m kan treguar e ka br punn n at mnyr q, kur t kthehet letra (autorizimi) i Suzans do t na kthehen t hollat. Si e dini, n at letr Suzana autorizon nj njeri q t prgjigjet n do rast pr sigurimin e gurit t t shoqit, pr arsye se ajo nuk ka banim t prhershm n mrgim. Prndryshe ne jemi mir, edhe punt jan duke shkuar mir. Te fala S. (Xh. Durmishi" (Letr Engjll Kolanecit n Ambasadn Shqiptare n Vjen, Nntor 1982; Faridin Tafallari, Dhimbje Krenare, Tiran 1998, faqe 255) 41

Me nj rast t vetm pr ndihma juridike pr llogari t Suzans, avokatit t autorizuar t saj i jan dhn 2434 DM. Vrtetimet e Faridin Tafallarit tregojn se pr shtje q kan t bjn me varrimin, dhe sigurimin e gurve, m 17 prill 1983 jan br dy pagesa. Njra kap shumn 2102 marka gjermane (DM) dhe tjetra 8003 marka gjermane (DM). N kt drejtim n baz t shnimeve Faridin Tafallari ka ndihmuar me 2355 marka gjermane, Nami Ramadani me 450 DM. Pr sigurimin e gurve t varreve ndihma ka dhn edhe Qemal Haxhillari, bashkfshatar i Faridinit. N baz t faturave q m jan siguruar rrjedh se Faridin Tafallari, vetm pr periudhn nga 9 marsi 1983 20 janar 1991 ka paguar 2842,42 DM pr mirmbajtjen e gjelbrimit t prhershm me lulet e do stine tek varret e Jusufit, Kadriut e Bardhoshit. Kjo pun ka vazhduar pandrpre deri n shkurt 2002. Pr mbajtjen e gjelbrimit t prhershm, prve Faridinit ka ndihmuar sidomos me kohn dhe angazhimin e tyre ifti Vedat dhe Sadrije Saliu nga fshati Velesht e Strugs, me banim n Shtutgart. Hafiz Gagica i cili ka banuar tr kohn n Shtutgart ka dhn gjithashtu nj kontribut t jashtzakonshm. Ka shum e shum aktivist q ruajn fakte t rndsishme pr kontributin e tyre n at koh t lavdishme por kto fakte i ruajn me xhelozi, ndoshta pr mendimin tim, m t madh se sa sht e nevojshme, duke pritur njeriun e denj t cilit do t'ia besonin ato. -6. FOL ME LULN Q T'I FLET KEQS Skena II-2 Ngjarja zhvillohet n nj restoran oriental, sigurisht n Shtutgart, pas procesionit tek varrezat. Jan t mbledhur antar t familjes s Jusufit e Bardhoshit, miku i vetm i Jusufit, Gjergji. Prve tyre jan edhe Baca i Lulit dhe Lula. Baca i Lulit, si m i vjetri n tubim e merr fjaln duke e falnderuar Gogon, burrin e Dons, i cili i ka ftuar n mbrmje. S. H.: "BACA I LULIT, ngre gotn. Mbasi jam m i vjetri, m'i jepni dy fjal. Qetsi e rnd. Ju prshndes t gjithve e, sado t duket e uditshme, jam i gzuar q jemi bashk sonte ktu. Edhe m i gzueshm do t'isha po t'ishin bashk t gjith, ajo turm q nderonte sot vllezrit e shokt tan, se ata nuk jan m vetm tant po t t gjithve. Para t gjithve e falenderoj Gogon, q m ka ftuar. Ju e dini q un jam pr her t par jasht. M ka rn vllai, s'kam mundur ta varros. Sot, mbas kaq vitesh e pash varrin e tij. Mund ta merrni me mend dhembjen e zbraztin time n shpirt. Po, edhe ju ndoshta e keni pasur m rnd q e keni par me syt tuaj tragjedin. Pushim. Jemi krenar t gjith n kt dhembje, jemi krenar pr jetn e tyre. Ne duhet t ndjekim rrugn e tyre. T gjith s bashku, pa bashkim s'ka gj. Gzuar. DONA: Bashkim!... Rrug. Fjal, fjal, vetm fjal. E konkrete asgj. Jam e lodhur nga fjalt. ... ... BACA I LULIT: Ata q bjn rrena e shpifje duhet t dnohen bashkarisht, e t jemi si nj. Shkolla e UDB-s Serbe: "Paraqitja e beft e Xhafer Durmishit si zvends i Jusuf Grvalls dhe rnia e tij pre e dezinformatave t fabrikuara jugosllave, krijoi t ara jo vetm n mesin e familjeve t dshmorve, por edhe n mesin e mrgimtarve." (Nuhi Sylejmani, Vrasja e trefisht, Prishtin 2010, faqe 158) 42

DONA: O burr, po a nuk t'i kan shurdhuar vesht gjith ato shpifje, gjith ato fjal t shumzuara n gazeta pr Gegn, pr Sofon, pr Jusin, pr dreqin e mallkuar dhe njeri i gjall s'e sqaron rolin e tyre. Po ti mund t flassh me Luln. Dhe ajo mund t flas me Keqn. Heshtje. Ja Keqa, ku e ke? BACA I ISS: Gega di shum, po Gega nuk flet. Ai nuk u shfaq kurr m, as para burgut, as pas burgut. Udha e tij pr Prishtin dhe kthimi i tij jan plot pikpyetje q don sqarim. Sqarim nga vet Gega. E kam thirr sa her edhe publikisht t jap shpjegime. Ai vetm hesht. Fundi i fundit Gega na ka borxh pr gjith jetn shpjegimin. Mundet q edhe ktu ka njerz q mund t thon dika pr Gegn e heshtjen e tij ." (f.95-100) sht interesant t prkujtojm se ka sht thn n pjesn e par, skena 3, dhe pse Baca i Iss thot se mundet q edhe ktu, rreth tavolins, ka njerz q mund t thon dika pr Gegn dhe heshtjen e tij. S. H.: "GEGA Nuk t kisha njohur. Un jam Gega!.. M kan folur shokt. ... Shokt e kan nj fjal me ty. ...Un... Nuk di si... Shokt thon se ti punon krye n veti, nuk e pyet askend... Shokt thon se ti i nnmon shokt, q moti. ISA Kush jan shokt? GEGA T gjith shokt, me rend. Luli e Keqa. .... Porosia e shokve sht se kush punon krye n vete, punon kundr Lvizjes.. . Shkurt e shqip, punon pr armikun... Tamam puna. Kush jam un q t'i njoh ata. Un marr e kryej detyra. Kaq mundem, kaq bj. Pr punt e tjera le t mendoj Komiteti. ISA Komiteti? GEGA Komiteti i Lvizjes. ... v dorn n xhep. Un nuk mundem... Un nuk di... m kan thn. Nxjerr revolen dhe e v n tavolin. ... M kan thn se e vret nj tradhtar!" (f.30-36)

7. NE MBETM PA ASK PRAN

-1. USHQIMI I TYRE ISHTE NEKTARI DHE AMBROSIA -2. NA LINTE SIKUR FMIJT KUR I LE E AMA -3. JU JEPSHA GAJRET T GJITHVE POR ATHERE E KISHA GJITH SHOQRIN E JUSUFIT ME VETE -4. NUSJA E BARDHYLIT E KTHYE, NE MBETM PA ASK PRAN -5. PATA VREJTJE PR PUNN E TYRE -6. T FALA S'PO NA OJN ASNJHER -1. USHQIMI I TYRE ISHTE NEKTARI DHE AMBROSIA Lista e atyre q u ushqyen me nektar dhe ambrosia prej gazetave t Jusuf Grvalls; Lista e atyre q ndihmuan luftn dhe u qndruan afr familjeve t t vrarve n Kshtjelln e Vllezrve Grvalla dhe me kt e nuk ia lejuan UDB-s Serbe dhe vrassve t saj ta shuaj si subjekt edhe Lvizjen e tyre Nacionallirimtare: Shokt e Remzi Ademajt Shokt e Remzi Ademajt nga Mynheni Shokt e Remzi Ademajt nga Heilbroni Shoku i Remzi Ademajt Shoku i Remzi Ademajt kroat 1990 DEM 6240 DEM 2520 DEM 260 DEM 50 DEM 43

Shokt e Remzi Ademajt Shokt e Remzi Ademajt Shokt e Remzi Ademajt nga Mynheni

200 DEM 386 DEM 920 DEM (bashkarisht 12566 DM)

Sabri Hamiti: "ISA Don gazeta e jan gjysmanalfabet." ... "ZANA, pa prfillje. Nuk kam ka sugjeroj n mnyr t veant. Sa pr miqt e Iss, ai i ka pasur dy miq t mir, Nakun e Gjergjin . Ata mund t'ju flasin ka e vlen, pr veprn e tij." (Faqe 24 dhe 83-84) Shoqria Vullneti Klubi Emin Duraku i Dyseldorfit 11970 DEM 9480 DEM 26500 BEF 700 FRF 150 DEM Vllezrit nga Berni 1410 SFR 2000 SEK (bashkarisht 21960 DEM (pa valuta tjera) Miku i Hasan Mals nga Manhajmi 200 DEM Shokt e Shaqir Shabanit nga Manhajmi 210 DEM Shokt e Mynhenit, Abdyl Pacolli 330 DEM Hetem Fejza me shok 300 DEM Tezaku i Hysenit 50 DEM Shokt e Murat Kryeziut 500 DEM Shoku i bacit Jah 20 DEM Shokt nga Sindelfingeni 120 DEM Shokt nga Zvicra 500 DEM Shokt nga Cyrihu 200 DEM Shokt nga Berna 200 DEM Shokt e Shtutgartit 500 DEM Sabri Hamiti: "ISA Don gazeta e jan gjysmanalfabet." ... "ZANA, pa prfillje. Nuk kam ka sugjeroj n mnyr t veant. Sa pr miqt e Iss, ai i ka pasur dy miq t mir, Nakun e Gjergjin . Ata mund t'ju flasin ka e vlen, pr veprn e tij." Shoqria Bernhauzen Shoqria Ahmet Sadikut nga Frankfurti Shokt nga Mynheni Shokt nga Ludvigsburgu Ramadani dhe shoku i tij Shoku i Nami Ramadanit Shokt nga Manhajmi Shokt nga Bitighajmi 300 DEM 490 DEM 600 DEM 330 DEM 200 DEM 100 DEM 250 DEM 1100 DEM

Donika Grvalla: "N ann tjetr ka mjaft persona q nga atentati i 17 janarit 1982 prpiqen t fitojn kapital politik." (17 janar 2010, http://gervallablog.com) Shoku i Zhujit Shoqria Mrs 3 Replenstrase 14 100 DEM 2200 DEM 44

Solidariteti Bremen Solidariteti Fronti Popullor Ramadan Kurtishi me shok. Kta shok dhan gjithsej Shokt nga Zvicra Shokt nga Manhajmi Miku i Zhujit Shokt e Zhujit Shokt e Ahmet Sadikut nga Dajmler Benz kontributi i librave Shokt nga Manhajmi Frankfurti

1300 DEM 240 DEM 930 DEM 980 DEM +250 SFR+2130 dinar 330 DEM +100 BFR 300 DEM 170 DEM 140 DEM 250 DEM 970 DEM

Sabri Hamiti: "ISA Don gazeta e jan gjysmanalfabet." ... "ZANA, pa prfillje. Nuk kam ka sugjeroj n mnyr t veant. Sa pr miqt e Iss, ai i ka pasur dy miq t mir, Nakun e Gjergjin . Ata mund t'ju flasin ka e vlen, pr veprn e tij." Shoku i Mynhenit 100 DEM Shoku i Nami Ramadanit 20 DEM Shokt e Zvicrs 1100 SFR Shoku i Ulqinit 140 DEM Shokt e Zhujs 600 DEM Shokt e Murat Kryeziut 200 DEM Fqinjt gjerman nga Untergruppenbach 790 DEM (bashkarisht 16260 DEM) N mnyr anonime, prmes shokve t vet jan dhn 50786 DM (Marka Gjermane) 2760 SFR (Franga Zvicrane= 3353 DEM, 26600 BEF (Franga t Belgjiks) =1412 DEM, 700 FFR (Franga Franceze)=259 DEM 2000 KR (Korona Suedeze)=774 DEM, 2310 dinar Shuma totale s bashku me valutat tjera 56584 DEM Osman Shemsiu e Shaip Bukoshi Sknderi me nj shoqe nga Ludvigsburgu Hysen Grvalla Rifat Kadriu Sylejmani nga Boni Zymber Kryeziu Ademi Ahmeti Ramushi Shaqir Shabani Ademi me nj shok, ka shitur fotografi dhe at shum e ka dhn pr ndihm Elfi Agushi, Gjenev (nga Ferizaj) Jahir Jahiri Qemal Haxhillari Vezir Kelmendi 400 DEM 200 DEM 200 DEM 620 DEM 100 DEM 1200 DEM 100 DEM 100 DEM 100 DEM 140 DEM 10 DEM +50 SFR 500 DEM 500 DEM 200 DEM 100 DEM

45

Sabri Hamiti: "ISA Don gazeta e jan gjysmanalfabet." ... "ZANA, pa prfillje. Nuk kam ka sugjeroj n mnyr t veant. Sa pr miqt e Iss, ai i ka pasur dy miq t mir, Nakun e Gjergjin . Ata mund t'ju flasin ka e vlen, pr veprn e tij." Drejtori i shkolls Gjermane 100 DEM Fahredin Tafallari 500 DEM Nami Ramadani 1000 DEM Fetahu 200 DEM B. Ramadani 100 DEM Latifi 500 DEM Fazliu 200 DEM Mahmut Agushi prmes posts 1000 DEM Muhameti 100 DEM Zhuji 200 DEM Niman Osmani 200 DEM Besim Rexha 100 DEM Shokt: Smajl Jashari, Arif Jasiqi, Magllan Jahaj, Zenel Gjocaj, Muhamet Dukaj, Mustaf Mazrekaj, Nysret Hajdari nga Beningeni/ nga Prishtina 530 DEM Nuhi Sylejmani nga Sindelfingeni/ nga Llojani 500 DEM Shabani 100 DEM Mustaf Bajraktari 100 DEM Din Salihu 100 DEM Haxhi Berisha 100 DEM Isa 50 DEM Sami Ramadani nga Smira 100 DEM Sabri Hamiti: "ISA Don gazeta e jan gjysmanalfabet." ... "ZANA, pa prfillje. Nuk kam ka sugjeroj n mnyr t veant. Sa pr miqt e Iss, ai i ka pasur dy miq t mir, Nakun e Gjergjin . Ata mund t'ju flasin ka e vlen, pr veprn e tij." (Faqe 24 dhe 83-84) Halim Hasanaj Ragbi nga Zyrihu Halili nga Mynheni Rizah Hoxha Eshref Morina Kamber Bajram Alija Sonja me nj shoqe Besim Rexhaj Prmes posts Selim Bega nga Franca Zymer Basha Ram Hysaj nga Erlageni Rifat Kadriu nga Mynheni 100 DEM 900 DEM 200 DEM 100 DEM 100 DEM 20 DEM 1300 DEM 700 DEM 386.84 DEM 200 DEM 100 DEM 100 DEM

Donika Grvalla: "N ann tjetr ka mjaft persona q nga atentati i 17 janarit 1982 prpiqen t fitojn kapital politik." (17 janar 2010, http://gervallablog.com) 46

Hajrullah Rugova Kadri Ipek Shuma totale

100 DEM 200 DEM 14756,86 DEM + 50 Frangat Zvicrane 14817,61 DEM 79% 21%

Shuma totale (nga ata q ndihmuan pa i dhn emrat e mbiemrat) 56584 DEM Shuma totale (nga ata q ndihmuan dhe emrat tyre u shnuan me plqimin e tyre) 14817 DEM ______ 71401 DEM

Lista e atyre q n momentet m t vshtira t dhembjes, nuk i lan vetm familjet e t vrarve sht marr nga: Nuhi Sylejmani, Vrasja e trefisht, Prishtin 2010, f. 157. Prve t dhnave nga Nuhi Sylejmani, fushata pr ndihma lidhur me rastin e 17 janarit 1982 jan br edhe n Australi dhe SHBA. Vlen t theksohet se me Kshtjelln e Jusuf Grvalls kan qen t lidhur prve t tjerve edhe Bytyqt nga skajet e ndryshme t Bots, si kan qen Rilind Bytyqi nga Australia, Sejdi Bytyqi nga New Yorku, Sadije dhe Ibush Bytyqi nga Parisi, Leme dhe Sylejman Bytyqi nga fshati Kravasari, me adres n Kirch winkel str.5, 5031 Peine, West Germany dhe Mejdi Bytyqi nga Heilbroni e shok i Remzi Ademit. Rilind Bytyqi dhe Shoqria Bashkimi Kombtar "Bajram Curri" n Australi, me t cilt e kisha siguruar un kontaktin prmes Pajazit Ibrahimit kan mbledhur ndihma, si pr familjet Grvalla ashtu edhe pr shoqen e Kadri Zeks. eku bankar q ka ardh n Shtutgart nuk ka mundur t prdoret pasi ka qen n emr t nj pseudonimi. Sa i prket ndihms pr shoqen e Kadri Zeks i kam drejtuar n adresn q m sht dhn n Zvicr. Kjo sht krejt ka di n kt pik. Sejdi Bytyqi nga New Yorku, i cili adresn e Kshtjells s Jusuf Grvalls e ka siguruar nga policia e New Yorkut, n nj letr m 5 qershor 1982 m shkruan kto fjal: Sejdi Bytyqi: "...gjithashtu tani u hap fushata edhe pr ndihmn e dy t vejave t vllezrve Grvalla." (Letr Xhafer Durmishit, 5 qershor 1982) Prve Sejdi Bytyqit, n nj letr t atyre ditve (pa dat), nga Amerika thuhet kshtu: "Komiteti Shqiptar i Detroitit me rrethe, ditn prkujtimore t dshmorve t ri t Kosovs, hapi nj fushat t vogl, m tepr shpirtrore se financiare, t posame pr familjet e vllezrve Grvalla. N t njjtn koh t gjith shqiptart e Michiganit ju ngushllojn me zemr pr humbjen tragjike tuajn dhe tonn si vllezr shqiptar. Zoti i past buz vedit Me nderime dhe respekt, Julian Efa, Xhevdet Hoxhaj" Nga Faridin Tafallari m jan dhn kto shnime q kan t bjn me kt koh: -Shaqir Salihu, nga New Yorku, prmes "THE NORTHERN VIRGINIA BANK" m 23 qershor 1982, n emr t Suzana Grvalls, i ka drguar n Gjermani 2000 dollar amerikan, por eku nuk sht trhequr pr arsye se Suzana nuk ka qen n Gjermani. -Besim Rexha prmes shokve t vet i ka mbledh me nj rast 700 DM. N listn e Nuhi Sylejmanit m lart, figuron emri Besim Rexha dhe shuma gjegjse 700 DM, por 47

ktu sht fjala pr shum tjetr t mvonshme. Vrtetimi i prpiluar nga Besim Rexha ka kt list: "Emri Adresa Telefoni Shuma n DM 1. Besim Rexha, Heiderstr. 4, 5620 Velbert 1, 02124-52528 100 2. Lah Dula, Orleanstr. 5A, 8 Munchen 80, 089-482837 100 3. Anonim 50 4. Anonim 30 5. Petrit Gega, Launigenstr. 19, 8871 Gundremingen, Baracke-XI-18, 50 6. Anonim 50 7. Syl Hasanaj, Kantstr. 15, 8522 Herzogenaurach 100 8.Hajrullah Krasniqi, MartinBhlerstr.5A,8520 Erlangen1 0913-147625 100 9.Hamit Aliu, Auf dem brink 7B, 3250 Hameln-Herkendorf 051581312 100 10.Besim Rexha 20 ____________ Shuma totale 700 DM I dorzoi n Untergruppenbach I Muar me 12 prill 1982 Tush Grvalla Besim Rexha Nnshkrimi i Tushs" Sabri Hamiti: "Don gazeta e jan gjysmanalfabet." (f.24) Jusuf Grvalla: "... thua se vetm n nivelin tim t shkrimit paska pr mua afrim, respekt e dashuri pr njerzit! E ka do t kish qen niveli im, sikur tu jepej flirteve absurde narcisoide me vetveten dhe t injoronte faktin, se ka pa numr virtyte t tjera, q mund ta marrin vizn e njerzis para se nj aftsi mesatare e t shkruarit?! Ky sht ofendimi m i madh, q m ke br ndonjher: t m zhveshsh nga gjithka njerzore dhe t m identifikosh me nj aftsi gati-gati mediokr t shkrimit!" (Letr I.K; Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, faqe 282)

-2. NA LINTE SIKUR FMIJT KUR I LE E AMA Skena II-3 S. H.: "N banesn e Gogos n mbrmje... . N dhom pushon zhurma e sundon qetsia. Jan kok m kok Gjergji e Zana." (f.102) S. H.: "ZANA Mbetm vetm. Ti ishe n burg, Baca i Iss ishte n burg. Lokja mezi erdhi n varrim dhe u kthye n Lisnaj. Nusja e Bardhylit poashtu. Ne mbetm pa ask pran. Un me fmijt. Dhe shkuam n Tiran." (f.104) Faridin Tafallari: "Tani Suzana dhe fmijt e saj po prgatiteshin pr t ikur dhe neve na linte sikur fmijt kur i le e ama. ... Pasi iku Suzana, ktu mbeti Tusha, e shoqja e Bardhoshit; ajo bashk me fmijt e vet do t kthehej n Kosov. U nis edhe ajo dhe tani shtpia ku kishin banuar Vllezrit Grvalla mbeti e zbrazt. I paharruar do t mbetet ky vend pr ne shqiptart, kudo q t jemi." (Terror-Dhimbje-Qndres, faqe 60) Suzana u nis nga Untergruppenbachu pr n Shqipri, prmes Vjens, m 28 mars 1982. N Untergruppenbach e rrethuar me prkrahjen dhe ngushllimet e shokve mbeti gruaja e Bardhoshit, Tusha edhe 48 dit tjera. Tusha u kthye n Kosov m 15 maj 1982. 48

-3. JU JEPSHA GAJRET T GJITHVE POR ATHERE E KISHA GJITH SHOQRIN E JUSUFIT ME VETE Suzana Grvalla: "Vllzr t dashur Faredin e Nuhi! U b nj vit q u largova ndaj jush dhe ende nuk morra asnj letr prej jush. Un letr drejt pr s drejti nuk ju kam drguar, por prshndetje ju kam que disa her. Nuk m besohet se e haruat aq shpejt shoqen e lufts, e cila i ndau t mirat e t kqijat me ju atje n mrgim. Ju na lat tash kur ne na duhet prkrahja e juaj m s shumti, tash kur mbetm pa Jusufin e Bardhin e pa asnj antar t familjes. Ne me t vrtet ktu kemi shoqri t re dhe prkrahje t madhe por mend i kemi atje te ju te varrezat e Shtutgardit, se atje i lam ata ma t afrmit. E tash nuk dim as si duken varrezat e tyre, spati kush me na que asnj fotografi prej atjehit. Tash un m nuk e shof as organin ton, gazetn pr t ciln e ka dhn jetn burri dhe kunati im e t ciln e punova un me kto duar pse ska kush me ma que prej atjehit. Ta dini se jam prekur shum prej jush. As ata djemt t tjer nuk shkruajn por ata jan t rinj e agjami dhe nuk jua nxo pr t madhe por prej jush kam pritur m shum. Po qaj un q nuk qajta n ato momente m t vshtira t jets sime, po qaj un q ju jepsha gajret t gjithve por athere e kisha gjith shoqrin e Jusufit me vete e tash m lat t gjith. Un nuk e di pse na lat kshtu, a nuk dita me ju dasht si vllzr apo nuk dita me ju b hizmet sa duhet. Apo shkoj Jusufi e gruaja e fmija e Jusufit nuk ekzisojn m. Un e di se ju keni shum pun por e di edhe se keni koh me e shkrue nj letr m t ciln do ti gzoni tre jetimat e Jusufit dhe gruan e tij, t cilt kan mbetur ktu krejtsisht t harruar nga shoqrija e vjetr. Ndoshta do t m nxoni pr t madhe q ju shkruaj kshtu por nuk mujta me duru m, nse e teprova ju krkoj falje." (Letr Faridin Tafallarit m 22 shkurt 1983; Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, faqe 77-78) -4. NUSJA E BARDHYLIT E KTHYE, NE MBETM PA ASK PRAN S. H.: "ZANA Lokja mezi erdhi n varrim dhe u kthye n Lisnaj. Nusja e Bardhylit poashtu. Ne mbetm pa ask pran. Un me fmijt. Dhe shkuam n Tiran." (f.104) Suzana Grvalla: "Ta dini se jam prekur shum prej jush. As ata djemt t tjer nuk shkruajn por ata jan t rinj e agjami dhe nuk jua nxo pr t madhe por prej jush kam pritur m shum. Po qaj un q nuk qajta n ato momente m t vshtira t jets sime, po qaj un q ju jepsha gajret t gjithve por athere e kisha gjith shoqrin e Jusufit me vete e tash m lat t gjith." (Letr Faridin Tafallarit m 22 shkurt 1983; Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, faqe 77) -5. PATA VREJTJE PR PUNN E TYRE S. H: "ZANA Lokja mezi erdhi n varrim dhe u kthye n Lisnaj. Nusja e Bardhylit poashtu. Ne mbetm pa ask pran. Un me fmijt. Dhe shkuam n Tiran." (f.104) Suzana u nis nga Untergruppenbachu pr n Shqipri, prmes Vjens, m 28 mars 1982. N Untergruppenbach e rrethuar me prkrahjen dhe ngushllimet e shokve mbeti gruaja e Bardhoshit, Tusha edhe 48 dit tjera. Tusha u kthye n Kosov m 15 maj 1982. 49

"Ndryshe nga Suzana, Tusha kishte vendosur t kthehej n Kosov. Pr ti dal n ndihm kishte ardhur nga Kosova babai i saj, Haxhi Tahiri. Ishte e qart se pas ikjes s Tushs duhej liruar banesn ku kishte jetuar familja Grvalla. T shtunn e 8 majit n mbrmje, derisa po bisedonim rreth ksaj shtjeje, n familjen Grvalla erdhn pr vizit Nami Ramadani, Fahredin Tafallari dhe Sahit Tofaj. E vazhduam bisedn me brengn se pasi t largohej Tusha, gjithsesi duhej liruar banesa. Aty kishte shum materiale. Kishte parulla, afishe, flamuj e materiale t tjera propagandistike q duhej larguar. Ishte makineria radhitse e shtypshkronjs s Jusufit dhe disa gjra tjera ndoshta edhe t panevojshme. Propozova q punn e parullave t ma linin mua pr ruajtje t sigurt. Nuk pranoi Xhafer Durmishi, duke e arsyetuar kundrshtimin e vet me at se gjoja un nuk marrkam vesh n kto pun t thella! Ishin prgatitjet e fundit t Tushs pr t udhtuar n Kosov. Ne e angazhuam Taip Toskin, q ditn e shtun, t 15 majit 1982, ti bartte me veturn e tij. Pasi i kishte prgatitur valixhet, u mor me prgatitjen e tre fmijve, Mirjets, Visarit dhe Bardhoshes s porsalindur. Me mundsit e mia ia dhurova 500 marka. Pastaj u prshndeta me ta. Po kt dit u zhvendosa edhe un nga banesa e familjes Grvalla dhe u vendosa n Nagold, te Fahredin Tafallari. Bartja e gjsendeve, dhe bashk me to edhe e parullave, u organizuan nga Hafiz Gagica, Hasani nga Podujeva dhe Hysen Spahiu. Pata vrejtje pr punn e tyre." (Nuhi Sylejmani, Vrasja e trefisht, Prishtin 2010, f.137-138) -6. T FALA S'PO NA OJN ASNJHER S. H.: "ZANA Lokja mezi erdhi n varrim dhe u kthye n Lisnaj. Nusja e Bardhylit poashtu." (f.104) Tusha Grvalla (gruaja e Bardhosh Grvalls): Mir dita shok e vllazen Po ju lajmrona t gjithve se na imi mir tan shnosh e mir po mrzitem kapak po ju si ini tan me shnet ashtu edhe me pun si po kaloni, a po mrzitni. Letra e juj sot me erdh shum faleminderes prej jush. Edhe fotografit me erdhn shum mir ishin kan marue. Shok po ju veti pr Isufin edhe Bardhin se qysh jan a po mrziten. T fala spo na qojne asniher. Pr varrezat e tyne m tregut se kur po i nreqshin veq fotografoni e qonaj fotografit e vorreve t nrequna. Tash po ju ves pr teshat e tyne vrasjes a jau kthyn policija hala apo qato tesha si tjau kthejn na i qoni pr Miftarin kur t kthehet heren tjetr. Per Suzann me tregut se asht mir dhe thmin se i ka mir. Per suksese te thmive shum u gzova edhe pr Suzann si po studjojke m gzut. Me shnet si asht a po merzitet apo ju shkrun shpesh. Edhe pr pare po ju tregoj se erdhn ju rrit nera. Si ndihma mos kini dert me que kurr ni dinar se asht gjynah me e hangr njersen e huj. Edhe pr paketa si m kerkut falje per vones nuk prishet kurgj kur t muni i qoni e falje po ju kerkoj une se e teprum me t gjitha veq ma bani hallall. Tash po ju ves pr pension qka u ba a po del gja apo jo dhe a po duhet me nreq edhe un kha gja a jo a vetem ju atje. Prkthyesit pagujani qdo pun si ta kryen. Pensioni kur te del e qoni nprmjet Miftarit e kurkuj tjetr. Visari, Mirjeta ashtu edhe Bardhja mir jan rrit shum. Tash spo ju lypi diqka. Ne mujshi me m que do sod t teshave bukur shum se hiq spo gjinet. E qoni per Miftarin heren tjeter. Qetash nuk po dij se qka me ju shkrue. Suzans bani shum t fala ashtu edhe thmive. Mos t merzitet fat e patm. Shyqyr qe asht rahatue dhe po te ves a mundet me na shkrue drejt pr drejt ajo. Me tregon se une letrn ia ktheva. Veq ishalla nuk ma nxini pr t madhe ndoni gabim e kam ba pa qellim po kam gabue se sm ka ra qaq shum me shkrue. E tash 50

pritni t fala prej t gjithve e shume prej meje t gjith shokt e shoqet t fala. Tusha" (Letr nga Kosova shokve n Shtutgart, vjesht 1982; gjendet tek Faridin Tafallari). Faridin Tafallarit iu dha m von autorizimi prej Suzans dhe Tushs, q t'i prfaqsonte n Gjermani dhe t'i mbronte interesat e tyre n konslutim me avokatin e familjes Grvalla. Suzana dhe fmijt n Shqipri nuk morn ndonj ndihm nga shteti Gjerman, sepse si tregon Faridini, Entet e sigurimeve gjermane nuk kishin marrveshje me Shqiprin. Sa i prket Tushs dhe fmijve t saj, nga Shteti Gjerman, n Kosov, si benificione t sigurimeve t Bardhoshit, prej 16 shkurtit 1983 deri n dhjetor 1984 iu prcolln, prmes Faridin Tafallarit, 125 mij marka gjermane (DM).

Remzi Ademaj, n festn e 28 Nntorit 1983 Remzi Ademaj, m 11 dhjetor 1985, pr hir t Jusuf e Bardhosh Grvalls, niset pr n kufirin italo-jugosllav me detyr q ta merr pjestar t familjes Grvalla dhe t'u ndihmoj t dalin n Gjermani apo Zvicr. N kt detyr arrestohet dhe pas procedurave t ndryshme bien n duart e policis jugosllave dhe dnohet me 6 vjet burg.

51

8. SHKUAM E NA UAN
-1. I DASHUR SHOKU ENVER -2. PRCJELLJA E SUZANS, PREMTONIT, DONIKS DHE ERGONIT PR SHQIPRI -1. I DASHUR SHOKU ENVER Jusuf Grvalla: "I dashur shoku Enver! Djali im i vogl, dy vje e gjysm, po llafosej me t motrn, tet vjee ndaj t gdhir, Dua, i thoshte asaj, t vij me ty n shkoll! Kur t rritesh edhe pak , ia ktheu ajo dhe shtoi me nj dlirsi t dhembshur fmijnore: Kur t`i bhesh ti motrs pr shkoll, ne do t jemi n Shqiprin ton t dashur! Sabri Hamiti: "ZANA Mbetm vetm. Ti ishe n burg, Baca i Iss ishte n burg. .. Ne mbetm pa ask pran. Un me fmijt. Dhe shkuam n Tiran. GJERGJI: Shkuat vet? ZANA: Shkuam e na uan. Refugjat pr s dyti." (Faqe 104) Cicrrim m t mbl, po edhe m prekse, pr t m nxjerr gjumin e nj mngjesi t gdhir me prtes n dhe t huaj-thuaja se nuk kish. Isha i lumtur q fmija im s`e hiqte mendjeje mundsin pr t jetuar n Shqiprin ton t dashur. Por fjalt e saj m prekn shum se sendrtimin e dshirs s fmijve t mi dhe gjakimin tim, nuk e kisha un n dor. M 14 dhjetor t vitit t kaluar, UDB-ja e Pejs e arrestoi n shtpin e lindjes, n katundin Dubovik (afr Deanit), vllaun tim t madh, Hysen Grvalln. Po kt dit, UDB-ja e Prishtins mua ma kishte bastisur banesn n Prishtin, pa prezencn time. Lajmin e hidhur ma solli n pun (n gazetn Rilindja) shoqja ime, menjher pas bastisjes dhe pas largimit t inspektorve t UDB-s nga banesa. Lidhur me arrestimin e vllaut tim t madh dhe me materialet ilegale q kishin shtn n dor organet e Pejs, at gruan time, e kishte informuar nj kushriri im i par. Materialet propagandistike t Lvizjes Nacionallirimtare t Kosovs si dhe makina ilegale e shkrimit, n rast dorzimi, do t m ngarkonin me shum vjet burgim t rnd. .... Prandaj, duke marr plqimin e shokut t par t Lvizjes, antar i Komitetit Qendror, un u arratisa aty pr aty. M dat 21 dhjetor arrita n Ludvigsburg t RF Gjermane dhe u strehova te vllau im i vogl Bardhosh Grvalla, i cili ktu punon q nga viti 1974. ... Un, me t arritur n Ludvigsburg, i bra telefon Ambasads Shqiptare n Vjen dhe prej shokve t atjeshm krkova ndonj kshill se si mund t ruhem nga gabimet n nj bot ku nuk kisha qen kurr m par dhe ku, pasi kisha ardhur pa pasaport e m duhej t krkoja azil politik, kishte mundsi edhe pr ndonj gabim. Pak dit m von, kt gj si dhe krkesn pr shqyrtimin e mundsive q t m jepet mundsia e strehimit n RPS t Shqipris, ia komunikova edhe me goj njrit prej shokve t Ambasads s prmendur. Sabri Hamiti: "ZANA Mbetm vetm. Ti ishe n burg, Baca i Iss ishte n burg. .. Ne mbetm pa ask pran. Un me fmijt. Dhe shkuam n Tiran. GJERGJI: Shkuat vet? ZANA: Shkuam e na uan. Refugjat pr s dyti." (Faqe 104) 52

Nga ajo koh u bn afro katr muaj dhe lidhur me krkesn time nuk mora ndonj prgjigje. Ndrkoh, me iniciativn time, n t prjavshmen gjermane Der Shpigel, u botua nj artikull i gjat pr situatn aktuale n Kosov, pas arrestimeve masive t shqiptarve, t cilt duhet t prgjigjen para gjyqit jugosllav pr vepra kundr popullit dhe shtetit. Pos ksaj, gazets s ktushme majtiste Tageszeitung i dhash edhe nj intervist po pr gjendjen e prmendur. Shkrova edhe nj numr artikujsh pr gazetn ilegale shqiptare Bashkimi, e cila qarkullon n radht e puntorve shqiptar me pun n Gjermani dhe n Kosov. Nga shokt e Kosovs m vinin koh pas kohe porosi q t ruhesha, sepse UDB-ja, e cila sht msuar t`i qroj me likuidime fizike hesapet me disa ustash kroat, kinse nuk qenka larg vendimit q nj praktik t till ta aplikoj edhe me shqiptart n botn e jashtme. Nuk mund t them se s`m kan br ndonj prshtypje kto sugjerime t shokve, por as njerzve t UDB-s ktu, megjith marrveshjet dhe bashkpunimin jugosllavo-gjerman, nuk ua kam aq shum frikn. ... Sabri Hamiti: "ZANA Mbetm vetm. Ti ishe n burg, Baca i Iss ishte n burg. .. Ne mbetm pa ask pran. Un me fmijt. Dhe shkuam n Tiran. GJERGJI: Shkuat vet? ZANA: Shkuam e na uan. Refugjat pr s dyti." (Faqe 104) Por, q nga asti i par i arratisjes, un e kam pasur mendjen t strehohem n Shqipri. Prandaj, shoku Enver, mora kurajon t Ju drejtohem Ju personalisht. Kam njoftime pr marrveshjen shqiptaro-jugosllave lidhur me ekstradimin reciprok t personave t vn jasht ligjit n t dy vendet. Por, sipas Nenit 65 t Kushtetuts s Republiks Socialiste t Shqipris, ku thuhet: N Republikn Popullore Socialiste t Shqipris u jepet e drejta e strehimit shtetasve t huaj q ndiqen pr shkak t veprimtaris s tyre n dobi t revolucionit e t socializmit, t demokracis e t lirimit kombtar si edhe t prparimit t shkencs e t kulturs, konsideroj se mua m takon kjo e drejt. Nuk dua t them se ma mohon kush, por, procedura e rndom e realizimit t saj po m dmton fizikisht e shpirtrisht, shoku Enver. ... Sabri Hamiti: "ZANA Mbetm vetm. Ti ishe n burg, Baca i Iss ishte n burg. .. Ne mbetm pa ask pran. Un me fmijt. Dhe shkuam n Tiran. GJERGJI: Shkuat vet? ZANA: Shkuam e na uan. Refugjat pr s dyti." (Faqe 104) Nuk ishte pun e leht pr mua t vendos q t Ju drejtohem Ju, shoku Enver, pr nj shtje q ndoshta nuk sht e denj te merreni me t. N krahasim me t ligat q kan rn mbi kok familjes sime para dhe pas lufte, me t ligat q kam prjetuar vet dhe me situatn e prgjithshme shum t vshtir n Kosov, gjendja ime sht, si i themi ne nga Kosova, lule e drits. Por, edhe deveja ka rn, m gjunj pr nj lkur lepuri q i sht shtuar barrs s saj t rnd. Kur i marr parasysh shtjet n gjith gjersin e tyre, krkesa pr t m`u dhn e drejta e strehimit n atdheun tim, m duket si nj luks, dhe ather m rrmben nj ndjenj turpi. Por i vetdijshm se n Kosov, prderisa gjendja t mos ndrroj rrnjsisht, kmba ime s`ka si shkel m sa t jem gjall, e n ann tjetr, me kt bot t huaj s`m lidh asnj cikrrim dhe ktu nuk shoh kurrfar perspektive, e vetmja rrug e drejt dhe e njerzishme m duket jeta n Shqipri. 53

Sabri Hamiti: "ZANA Mbetm vetm. Ti ishe n burg, Baca i Iss ishte n burg. .. Ne mbetm pa ask pran. Un me fmijt. Dhe shkuam n Tiran. GJERGJI: Shkuat vet? ZANA: Shkuam e na uan. Refugjat pr s dyti." (Faqe 104) Jam i vetdijshm edhe pr disa probleme t pahijshme, q kan shkaktuar disa kosovar, duke dal me qllime t ulta n territorin e RPS t Shqipris. Pr fat, makinacionet e UDB-s, q n Kosov e viset e tjera shqiptare brenda kufijve politik t Jugosllavis kan br krdin n dm t popullit ton, n shtetin shqiptar s`kan gjetur shesh pr t br prshesh. Mirpo, duke qen njeri i prvuajtur, i thjesht dhe i vetdijshm pr dashurin q kam ndaj nns Shqipri, jam i sigurt se un s`do t merrja n asnj mnyr rrugn e atyre djemve bastard t Kosovs, q jan vn n shrbim t armikut, por do t ndiqja shembullin e ca t tjerve, si Ajet Haxhiu, Agim Gjakova e ndonj tjetr t cilt kurdoher kan mbetur burra t ndershm." (Letr Enver Hoxhs, prill 1980; Faridin Tafallari, Kur shkruante Jusuf Grvalla 'Bashkimi bn fuqin', www.albaniapress.com, 2 tetor 2011) Sabri Hamiti: "ZANA Mbetm vetm. Ti ishe n burg, Baca i Iss ishte n burg. .. Ne mbetm pa ask pran. Un me fmijt. Dhe shkuam n Tiran . GJERGJI: Shkuat vet? ZANA: Shkuam e na uan. Refugjat pr s dyti." (Faqe 104) Xhafer Durmishi: "N ort e vona t nats s 16 shkurtit 1982 (me Sabri Novoselln) e kemi marr autobusin, dhe n nj nat q dukej shum e ftoht, kemi udhtuar deri n Ankara ku kemi mbrri n mngjesin e 17 shkurtit. Kemi shkuar drejt n ambasadn shqiptare. Pas nj bisede t gjat, Bujar Hoxha, djali i Kadri Prishtins, n prani t Sabri Novosells, ma ka komunikuar vendimin e PPSH (apo thn me drejt t Enver Hoxhs) pr pranimin e gruas dhe fmijve t Jusufit n Shqipri, krkes t ciln ia kisha br Engjll Kolanecit, me dshir e porosi t Suzans, dshir e ide t ciln Jusufi ia ka mbjell qysh kur ai ka qen gjall." Komiteti "Vllezrit Grvalla": "Shpendi pasi i numroi disa detyra q i ka pasur Drita si shoqja m e ngusht e Sokolit (pr t cilat disa nga t pranishmit nuk kan qen n dijeni) e njherit i njoftoi se ajo pas nj kohe do t shkoj n A. (Australishn i Xh. D.). Ai at e propozoi si sekretare deri sa ajo t jet n mesin ton. (...) Me shkuarjen e Drits ne do t mblidhemi prap dhe n vendin e sekretarit do t zgjedhet Halimi. "(Letr drejtuar Komitetit t degs s LRSHJ Hasan Prishtina" n Turqi m 26 shkurt 1982, Faridin Tafallari, Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, f. 357-358 Prmes kontaktit me Pajazit Ibrahimit kisha marr lidhje me Shoqrin Bashkimi Kombtar Bajram Curri n Australi. Pr ta ruajtur fshehtsin e plot derisa t kryhej puna, patm thn se familja e Jusufit, nn prkujdesjen e Rilind Bytyqit me shok do t vendoset n Australi. -2.PRCJELLJA E SUZANS, PREMTONIT, DONIKS DHE ERGONIT PR SHQIPRI Xhafer Durmishi: "Pas krkess q ia kisha br Engjll Kolanecit pr vendosjen e Suzans me fmijt n Shqipri, e cila ishte edhe krkes e Suzans dhe dshir e shprehur m par nga vet Jusufi, dhe ardhjes s prgjigjes pozitive q m'u komunikua nga Bujar Hoxha n Ankara m 17 shkurt 1982, n fund t marsit u b organizimi i drgimit t familjes s ngusht t Jusufit n Shqipri. Pas bisedave q kisha br me 54

Engjllin, nga Untergruppenbachu, m 28 mars 1982, u nism Haxhi Berisha, Faridin Tafallari, Nuhi Sylejmani dhe un. Faridini pr kt rrug e ka huazuar nj kombi prej Nami Ramadanit, nga fshati Tenov i Tetovs, q jetonte n Esslingen. Faridini me Nuhiun e kan ngarkuar kombin me tesha e sende. Un e Haxhi Berisha me Suzann dhe fmijt e kemi marr trenin nga Shtutgarti pr n Vjen. Adresn e takimin na e ka caktuar Engjll Kolaneci. At dit ne t gjith jemi takuar n Muzeun, n t cilin gjendej shpata e Sknderbeut. Un, Faridini dhe Nuhiu jemi prshndetur me Suzann, Premtonin, Donikn e Ergonin n Muze dhe jemi kthyer s bashku me kombin e Namiut. Haxhi Berisha ka qndruar m gjat se ne me familjen at dit dhe sht kthye m von, vetm, me tren." Suzana Grvalla: "Ta dini se jam prekur shum prej jush. As ata djemt t tjer nuk shkruajn por ata jan t rinj e agjami dhe nuk jua nxo pr t madhe por prej jush kam pritur m shum. Po qaj un q nuk qajta n ato momente m t vshtira t jets sime, po qaj un q ju jepsha gajret t gjithve por athere e kisha gjith shoqrin e Jusufit me vete e tash m lat t gjith. Un nuk e di pse na lat kshtu, a nuk dita me ju dasht si vllzr apo nuk dita me ju b hizmet sa duhet." (Letr Faridin Tafallarit m 22 shkurt 1983; Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, faqe 77) S. H.: "GJERGJI Kush qenkan kta? ISA vijon me z t ult. Thon se jan nj Luli e nj Keqa. ... T tjert i bartin fjalt e tyre... GJERGJI Q ti je tradhtar? ISA Edhe kt, edhe at. Por shrbime lypin. Don gazeta e jan gjysmanalfabet. Shihe far shkruajn! Ia nxjerr parasysh nj letr. Parulla, propagand qesharake. Kng pr traktorin, vaje pr Kosovn, himne pr Shqiprin, kng pr T Madhin. M duhet t ndreq dika." GJERGJI Kto fjal m solln ktu si pakrye. Ata far tipash duhet ti takosh sa m shpejt, prndryshe shkove keq ti dhe m keq familja." (f.23-24) Sabri Hamitit: "ZANA, pa prfillje. Nuk kam ka sugjeroj n mnyr t veant. Sa pr miqt e Iss, ai i ka pasur dy miq t mir, Nakun e Gjergjin . Ata mund t'ju flasin ka e vlen, pr veprn e tij." (Faqe 24 dhe 83-84) Sabri Hamiti: "ZANA Ti e di Gjergj kush e ka njohur Isn. Mirfilli e luta at djaloshin dinak e t urt q t mbshtetej n dokumente." (f.101) Suzana Grvalla: "Ta dini se jam prekur shum prej jush. As ata djemt t tjer nuk shkruajn por ata jan t rinj e agjami dhe nuk jua nxo pr t madhe por prej jush kam pritur m shum. Po qaj un q nuk qajta n ato momente m t vshtira t jets sime, po qaj un q ju jepsha gajret t gjithve por athere e kisha gjith shoqrin e Jusufit me vete e tash m lat t gjith. Un nuk e di pse na lat kshtu, a nuk dita me ju dasht si vllzr apo nuk dita me ju b hizmet sa duhet." (Letr Faridin Tafallarit m 22 shkurt 1983; Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, faqe 77) Tusha Grvalla (gruaja e Bardhosh Grvalls): "Mir dita shok e vllazen Po ju lajmrona t gjithve se na imi mir tan shnosh e mir po mrzitem kapak po ju si ini tan me shnet ashtu edhe me pun si po kaloni, a po mrzitni. Letra e juj sot me erdh shum faleminderes prej jush. Edhe fotografit me erdhn shum mir ishin kan marue. Shok po ju veti pr Isufin edhe Bardhin se qysh jan a po mrziten. T fala spo na qojne asniher." (Letr nga Kosova shokve n Shtutgart, vjesht 1982)

55

__________________________________________________________________ Libra nga Xhafer Durmishi Skenderi i Shtutgartit, pr Rilindasit e Shtutgartit 1. Protesta e Aspirata 2. Lvizja e Jusuf Grvalls 3. Zri i popullit dhe Zri i Jusuf Grvalls 4. T fala s'po na ojn asnjher 5. Nuk pyesin pr mimin e liris 6. Pa taktizime 7. Fakte pr Lvizjen e Jusuf Grvalls 8. N rrethin e Shtutgartit 9. Luga dhe Lugina 10. Filharmonia e Jusuf Grvalls 11. Shokt dhe Jusuf Grvalla 12. Fjalori i Lvizjes s Jusuf Grvalls 13. Operacioni Barbarossa 14. Pa trazime 15. Skena 16. Jusuf Grvalla dhe Liria 17. Emr q u b tradit 18. Shok rinie 19. Ora ime e ndalur 20. Testamenti 21. Ilustrime 22. Vepra e Jusuf Grvalls Jusuf Grvalla: "Kshtu e pata kuptua m n fund edhe zgjedhjen e Shpendit dhe timen n Komitetin Qendror." ___________________________________________________________________

Xhafer Durmishi

Dhjetor 2011

56