XHAFER DURMISHI

FILHARMONIA E JUSUF GRVALLS

Busulla e Jusuf Grvalls KAQUROTKUQT DHE TERRI I PULAVE
1. FRONTI I KUQ -1. "PROGRAMI I FRONTIT T KUQ" i Ibrahim Kelmendit -2. PROGRAMI I FRONTIT T KUQ nga libri Atentatet i Ibrahim Kelmendit -3. Programi i FRONTIT T KUQ - nga libri LEVIZJA i Bedri Islamit -4. Ibrahim Kelmendi pr pikpamjet e Jusuf Grvalls -5. Ibrahim Kelmendi pr karakterin e Jusuf Grvalls DO TA DISKREDITOJA EDHE PR S VDEKURI PR T PABES E INTRIGANT -6. Metush Dajkoci, Mulla Rama dhe Daja Ram 2. PARTIA KOMUNISTE NUK IDENTIFIKOHET ME PARTIT KOMUNISTE -1. Metush Dajkoci dhe Daja Dul (Abdullah) 3. KEQPRDORIMI I MARKSIZMIT KUNDR KOMUNISTVE HEGJEMON T ORGANIZATS MARKSISTE-LENINISTE T KOSOVS (OMLK) -1. KOMUNISTT RUANIN ROLIN HEGJEMON

-2. PERSPEKTIVA E HEGJEMONIZMIT T PAPRANUESHM -3. Prmes ngjyrimit ideologjik t cilit i ka dal boja -4. Prjashtonte instalimin sht instaluar -5. KOMUNISTT E KEQPRDORIN MARKSIZMIN KUNDR KOMUNISTVE HEGJEMON -6. Regjimi socialist po luftohej me socializm -7. Komunistt t cilt ia bn varrin shoqris socialiste -8. Nuk u pr-puthet ideologjia - E kujtoj at takim -9. Krimet e kuqe -10. Metush Dajkoci dhe Daja Sejd

MERITAT E METUSH KRASNIQIT

1. As trekndshi dhe as segmenti 2. BALLAFAQIME PR JUSUF GRVALLN -1. E KISHA NJ FIJE MERITE PR KT RAHATI -2. TURP MBI TURP SHT PR DO NJERI -3. T TILLT DHE T TILLAT NSE S'PENDOHEM ME ZEMR, EMR E SHPIRT -4. UN E KAM NJOFTUA SABRI NOVOSELLN ME JUSUF GRVALLN -5. EMRIN MOS IA PRMENDNI - PRMENDJA EMRIN -6. NUK E KAM NJOHUR T PAINFEKTUARIN NGA IDEOLOGJIA E DJALLIT T MALLKUAR -7. N DYQANIN E SABRIUT E KAM TAKUAR METUSH KRASNIQIN -8. SABRIUT, SHEFQETIT DHE JUSUFIT - METUSHI IU KA THN -9. KUR DOLI NGA BURGU I PAR KUR DOLI NGA BURGU I DYT -10. KRKONI FALJE ZOTIT, POPULLIT DHE ETNIS 3. SELATIN NOVOSELLA PR METUSH KRASNIQIN 4. Hydajet Hyseni pr Metush Krasniqin-Dajkocin dhe Dajn Sejd 5. PAJTOHET ME TEZAT E KOMUNISTVE HEGJEMON 6. NUK I KUNDRSHTON TEZAT E KOMUNISTVE HEGJEMON 7. SABRI NOVOSELLA PR METUSH KRASNIQIN 8. TRURI, DORA E DJATHT DHE DORA E TAHRETIT -1. M KISHTE KSHILLTARIN E PAR SHPIRTROR -2. KTA ISHIN DORA E DJATHT E METUSH KRASNIQIT DAJKOCI -3. E KISHTE PASUR DOR T DJATHT GJAT TR KOHS -4. DORA E TAHRETIT DHE FITIMI I AHRETIT

HARMONIA TEK JUSUF GRVALLA

1. Trokitje n der apo shkelmim i ders 2. Liria s'ka mim 3. Rinia prparimtare - rezerv e pashtershme 4. Aspekte ekonomike -1. Dasma e barbarit mbi kufomn e t strmunduarit -2. 'thon kronikat e vjetra dhe t rejat? -3. "BASHKJETESA" E XHELATIT ME VIKTIMN -4. REKUIEM PR NJ MONARK -5. NJ VARIANT LEXIMI 5. Bashkpunimi internacionalist i forcave tona lirimtare
2

6. Letr e hapur popujve t Jugosllavis 7. Na habit qndrimi i pacip 8. Femra -1. IK O NAT PO KNDON AGIMI -2. S'e ka t gjat robria -3. N VEND T URIMIT 9. Poezia e vetme 10. Nuk do t thot se je devalvuar -1. Letr nj shoqi intelektual -2. KORRESPONDENTI POPULLOR

ORGANIZATA DHE ORGANIZATORI

Busulla e Jusuf Grvalls

Ideologjikisht, ngjarja m e rndsishme n mes kohs s Jusuf Grvalls, si ideator i shtjes shqiptare nn Jugosllavi (14 dhjetor 1979 - 17 janar 1982) e deri n kohn e tanishme, sht shembja e Murit t Berlinit m 9 Nntor 1989. Shembja e Murit t Berlinit, pr shum njerz ishte dit e agimeve t mdha, dit e lindjes s diellit. Tronditja dhe trmeti i shkaktuar nga shembja e Murit t Berlinit, pr kaqurotkuqt ("komunistt" e "marksist-leninistt") e Kosovs, paraqet orientimin, oroditjen, muzgun, perndimin e diellit dhe fillimin e epoks s territ t pulave. Gjat ksaj periudhe t territ t pulave, t gjith kaqurotkuqt jan duke u deklaruar, e duke u prbe se e kan luftuar sistemin komunist dhe diktaturn komuniste, se si kaqurotkuq t vrtet nuk e kan identifikuar veten me partit komuniste, se e kan luftuar sistemin socialist, se ia kan ndrruar kahjen shoqris socialiste. Trajtimi im n kt pik kufizohet vetm n disa shtje teorike, dhe at vetm sa pr t mundsuar kuptimin m t mir apo m t leht t kapitullit "Kaqurotkuqt dhe terri i pulave". Jusuf Grvalla, ideologjikisht e ka konsideruar veten marksist. Kjo pun sht e vulosur prjetsisht me gjakun e tij dhe nuk mund t ndryshoj as me luftn e "komunistve" q e RUAJN rolin HEGJEMON, dhe t askujt tjetr. shtja delikate q shtrohet sht sqarimi i kthjelltsis - syshqiponj t Jusuf Grvalls dhe krahasimi me kaqurotkuqt e territ t pulave. Kalemxhinjt e borgjezis, t gjitha shtetet njpartiake, pas lufts s dyt botrore i kan njohur shtetet "socialiste" me ato etiketa t cilat ato (shtetet "socialiste") ia kan ngjitur vetes. Prarjet dhe frkimet e vendeve t ndryshme me Moskn, Bota Perndimore nuk sht munduar t'i quaj ndryshe, apo t'ua ndrroj etiketimet. Prkundrazi, ka qen interesi q vendi t vazhdoj t quhet socialist edhe komunist edhe pas pavarsimit nga Moska. Kjo taktik sht prdorur n maksimum sidomos n rastin e Jugosllavis. Dnimi i Jugosllavis si agjentur e kapitalit perndimor nga Bashkimi Sovjetik, prbn strvitjen m serioze t komunistve shqiptar n luft kundr revizionizmit. Imitimet dhe mbshtetja teorike n kt shtje, luftn kundr revizionizmit, sht lufta e Leninit kundr Internacionales s Dyt. Me kalimin e provs s par dhe viteve, Partis s Puns s Shqipris (PPSH) i shishmohet tej mase, lufta kundr revizionizmit, sa n fund t viteve 1970-t, Shqipria e konsideron veten si
3

vendin e vetm socialist n bot, ndrsa t gjitha vendet tjera, aleate t dikurshme, i konsideron si vende revizioniste. Shqipria e konsideron veten si i vetmi vend komunist, i rrethuar nga bllokada imperialisto-revizioniste, dhe si i till Atdhe i proletariatit botror. Populli i Kosovs, sidomos rinia i ekspozohen fuqishm ksaj propagande, ktij kndvshtrimi mbi klasat dhe interesat e tyre n bot. N kt drejtim ndikohet edhe Jusuf Grvalla, i cili armatoset me nj struktur dialektike t t menduarit, me nj aparat kritik t analizave marksiste, sipas t cilit etiketimet, forma, frazeologjia jo gjithmon prputhen me prmbajtjen. N kt drejtim tek Jusufi, prve influencave nga Shqipria, ndikon edhe prgatitja e tij e gjer kulturore dhe gjendja e popullit, n pikpamje ekonomiko-shoqrore. I armatosur me qndrimin kritik, dhe me pikpamje marksiste, Jusuf Grvalla, prej orve t para n Gjermani e deri n astin e vdekjes, nuk bn asnj gabim n pikpamje ideore, pr asnj moment t vetm nuk bien n kundrthnie me vetveten, nuk kurthohet n asnj mnyr me fjalt e veta. do fjal e shkruar prej tij sht n harmoni t plot me njra tjetrn. sht kjo harmoni e plot e pastruar prej do kundrthnie, prej do korrozioni q e trbon Jugosllavin e asaj kohe dhe agjentt e saj. Trbimi i UDB-s dhe agjentve t saj kundr Jusuf Grvalls sa ka qen i egr m 1980-1982, po aq i egr e me po aq intensitet bhet edhe n kohn e tanishme. N kt mnyr, Jusuf Grvalla, n baz t edukats s tij kombtare e marksiste, nuk e konsideron Jugosllavin pr asnj ast si shtet komunist e as socialist, as Lidhjen Komuniste t Jugosllavis (LKJ) si organizat komuniste, por vetm si revizioniste e deri te fashiste. Abusus not tollit usum (Keqprdorimi nuk e prjashton prdorimin) Ktu nuk dua t ndalem gjat pr keqprdorimet e krimet n emr t socializmit e marksizmit, por vetm dua t marr disa shembuj analog q prputhen me shprehjen Abusus not tollit usum. I pallogaritshm sht numri i krimeve q jan br n emr t liris, por prap se prap njerzit luftojn pr liri dhe nuk thon se nuk duami liri pasi jan br shum keqprdorime n emr t saj. I pallogaritshm sht numri i krimeve dhe mallkimeve q jan br e bhen do dit n emr t Zotit, po prap se prap ka aq shum njerz q gjejn ngushllim n besimet e tyre dhe n prkufizimet e tyre pr Zotin. Rendi i shembujve t ngjashm mund t radhitet edhe m gjat. N kt mnyr Jusuf Grvalla nuk ka nevoj t ndihet keq pr asnj fjal t tij, pr shkak t keqprdorimeve t ideve marksiste nga regjime kriminale q as formalisht ai nuk i ka njohur. Jusuf Grvalla e ka njohur dhe sht frymzuar nga Partia e Puns, teorikisht, por me praktikat e saj ai nuk ka t bj, as nuk mund t identifikohet, ashtu si nuk ka t bj Partia e Puns me praktikat e Jusuf Grvalls. Ndrgjegjja e Jusuf Grvalls sht e pastr, e kaluara e tij sht e pastr, e ardhmja e tij do t jet e pastr, sepse duart e tij jan t pastra. Trupi i sht prgjakur vetm me gjakun e tij t kuq. Njerzit e shtypur, m shum se kurdoher kan nevoj pr njerz me duar t pastra ose t prgjakura vetm me gjakun e tyre t rn pr liri, sepse hordhi e armata t tra t paguara, luftojn q do her lufta e tyre (njerzve t shtypur) t mos ket histori, t mos ket t kaluar, t mos ket t tashme, t mos filloj, dhe nse sht e pamundur t ndalet, ather t filloj do her nga zeroja.

KAQUROTKUQT DHE TERRI I PULAVE

1. FRONTI I KUQ -1. "PROGRAMI I FRONTIT T KUQ" i Ibrahim Kelmendit -2. PROGRAMI I FRONTIT T KUQ nga libri Atentatet i Ibrahim Kelmendit -3. Programi i FRONTIT T KUQ - nga libri LEVIZJA i Bedri Islamit -4. Ibrahim Kelmendi pr pikpamjet e Jusuf Grvalls -5. Ibrahim Kelmendi pr karakterin e Jusuf Grvalls DO TA DISKREDITOJA EDHE PR S VDEKURI PR T PABES E INTRIGANT -6. Metush Dajkoci, Mulla Rama dhe Daja Ram 2. PARTIA KOMUNISTE NUK IDENTIFIKOHET ME PARTIT KOMUNISTE -1. Metush Dajkoci dhe Daja Dul (Abdullah) 3. KEQPRDORIMI I MARKSIZMIT KUNDR KOMUNISTVE HEGJEMON T ORGANIZATS MARKSISTE-LENINISTE T KOSOVS (OMLK) -1. KOMUNISTT RUANIN ROLIN HEGJEMON -2. PERSPEKTIVA E HEGJEMONIZMIT T PAPRANUESHM -3. Prmes ngjyrimit ideologjik t cilit i ka dal boja -4. Prjashtonte instalimin sht instaluar -5. KOMUNISTT E KEQPRDORIN MARKSIZMIN KUNDR KOMUNISTVE HEGJEMON -6. Regjimi socialist po luftohej me socializm -7. Komunistt t cilt ia bn varrin shoqris socialiste -8. Nuk u pr-puthet ideologjia - E kujtoj at takim -9. Krimet e kuqe -10. Metush Dajkoci dhe Daja Sejd

-1. "PROGRAMI I FRONTIT T KUQ"

i Ibrahim Kelmendit

I. Kelmendi: "Kto organizime i udhhiqnin kryesisht njerz q dikur i kishin shrbyer UDB-s, pasi ishin arratisur nga Republika e Shqipris n RSFJ-n, gjithashtu komuniste. Ata nuk i kishte penguar terrori komunist i serbomadhit Aleksandr Rankovi mbi shqiptart e pushtuar, meq e kishin pasur at si nj lloj pundhnsi." (Epoka e Re, 7 janar 2007) Ibrahim Kelmendi: "Sadik, ...Gjithsesi, do gj do nxjerr koha n drit, por ti duhet t provosh menjher ta prshkruash ngjarjen pastaj t shohim: ndoshta je i pastr si loti dhe mbetemi shok t mir. Pr t ardhur gjer tek kjo, do t ishte dashur nj sinqeritet i thell, duke pranuar edhe ndonj gabim t vogl nga mosdija..." (Letr pr Sadik Blakajn m 21 janar 1981. Marr nga Faridin Tafallari, Terror5

Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, faqe 407) Adem Gashi: "Nuk thash kot n fillim ekskursion paranoid, sepse pran mendimeve-perla t nj filozofi t lashtsis shfaqeshin brokullat e ndonj mistreci komunist..." (Dyndalla e mendimeve, Hotel Viktoria, 5 shkurt 2007) Prend Buzhala: "...parakalojn revolucionar, politikan kafenesh,.. mashtrues e qelepirxhinj t ndryshm, ...ambasador, diplomat, komunist e pseudo-ideologji t t gjitha tarafeve..." (Hotel Viktoria, 5 shkurt 2007) Salih Kabashi: "...Miku im, m nj nuhatje fantastike, m pat thn e m von edhe e pat shkruar n shtypin slloven, se lider i ardhshm i Kosovs se re paskomuniste do t ishte Ibrahim Kelmendi." (Revista Republika nr.3, 2007) Mustaf Xhemaili: "Romani SY sht nj tronditje. Apo m mir t thuhet nj ritronditje. Sepse autori do t sjell Shqiprin nn diktaturn komuniste nga nj kndvshtrim i veant. ...Ai aq larg shkon n ndrrimin e liris nn regjimin e diktaturs komuniste sa kmbngul vazhdimisht se duhej t gjendje nj rrugdalje, nj shteg e t dilet n dritn e liris. (Vlersime pr romanin "SY" t Ardian Kyykut, 2004) Mehmet Hajrizi: "Berat Luzha ka vendosur lidhjet e Organizats me Partin Komuniste t Kosovs, q udhhiqej nga Mustaf Xhemaili e Rrahim Sadiku, t dyt nga Komogllava, komuna e Ferizajt. Nj tentim pr kontakt kishte edhe me PKMLSHJ, por takimi ka dshtuar ngase ata nuk kan dal n takim." (Histori e nj Organizate politike dhe demonstratat e vitit 1981, Tiran 2008, f. 363) Daut Demaku: "Dimensioni politik i romanit Atentatet sht aq i thell dhe aq domethns sa iu mbetet studiuesve t rinj q ta zbrthejn n qetsi, sepse brumi sht aq i vrtet, aq konkret dhe aq i bollshm sa mjafton pr gatime t t gjitha veprave politike, juridike, kriminalistike, psikologjike..."

-2. PROGRAMI I FRONTIT T KUQ nga libri Atentatet i Ibrahim Kelmendit

T gjitha citatet nga libri Atentatet jan t Ibrahim Kelmendit. Tani po e kuptoj egon tnde. Jusufi sht detyruar t arratiset. Tani ai do t angazhohet, mendon ti, bashk me ju, kundr pushtetit komunist jugosllav? Dhe kundr pushtimit t Kosovs! plotsoi Mirani. Po, vetkuptohet! u prgjigj Renata, duke u ndjer paksa e bezdisur, prse po i rrinte kaq gati Mirani, kur ajo harronte t saktsonte, se atij i interesonte po aq lirimi i Kosovs sa edhe luftimi i diktaturs komuniste jugosllave. (Atentatet, f.11) "Shumicn e npunsve shqiptar n Kosov e gjetiu n Jugosllavi i njoh si atdhetar, sado q jan t indoktrinuar nga ideologjia komuniste jugosllave, e njohur si titizm. (Atentatet, f.28) "Kshtu na sht sajuar nj shtres e privilegjuar, nj Lidhje Komuniste e organizuar mir, q ka br monopol vetqeverisjen, ose vetadministrimin, si i thon n fjalorin ideologjik ala titist, por, n fakt, Lidhja e Komunistve ushtron pushtet monist." (Atentatet, f.28) "Mirani kishte marr fjaln n debatin me Ministrin. Ndr t tjera ai kishte thn: M mir e kishim ne studentt nn diktaturn komuniste n Jugosllavi... Ky, Zotri Ministr, ndoshta duhet t jet njri nga dallimet midis t demokracis tuaj ktu dhe diktaturs komuniste atje! (Atentatet, f.72)
6

" T atyre dy komunistve sllav nuk i dua, t Shokut Enver po." (Atentatet, f. 149) " Ather po t sqaroj, un nuk i dua komunistt, pr t mos thn jam kundrkomunist," (Atentatet, f. 150) " I thua vetes komunist dhe betohesh n zot!? e ndrpreu Mirani." (Atentatet, f.165) "Para sa kohe ishte pr nj blic-vizit tek un n Bochum nj ilegal, si po u thuhet, nj thatim q me tangarllk m kritikoi se nuk qenkam komunist, se Fronti nuk ka organizim t rrebt revolucionar, nuk sht konspirativ e t tjera." (Atentatet, f.201) "Nuk m tregoi se cili ishte, sado thoshte se m njihte, mi njihte vllezrit e shokt n Kosov. N fund m tha: Po t vrojtojm pr t ndikuar q t bhesh komunist i disiplinuar. Pastaj do t t pranojm n radht e organizimit ton. Pandeha se mos ishte i OMLKs." (Atentatet, f.201) " Kshtu flasin komunistt, ndrhyri Renata, e paknaqur me shpjegimet e tij. (Atentatet, f. 221) " Luft klasash do t bjm ne tani? pyeti Renata me t qeshur. Ta thash, kshtu flasin komunistt." (Atentatet, f. 222) "Sa pr gjuhn e komunistve, sikur kemi biseduar dhe jemi dakorduar se nuk jam i till." (Atentatet, f.222) "Varfria dhe papunsia n kto shtete jan t mdha, sepse borgjezia e kuqe e drejtuesve komunist dhe e pushtetarve, po ashtu komunist, nuk di t menaxhoj prodhimin." (Atentatet, f. 222) "Shefat e kuq t firmave jan komunist t dgjueshm, ndaj jan kaq t prapambetur." (Atentatet, f.223) " Qenkan t vrteta ato q kam dgjuar pr ty, se nuk je komunist i disiplinuar, tha Kadriu, i paknaqur me kt shaka t Miranit." (Atentatet, f.239) " M fal! Vrtet nuk jam komunist dhe aq m pak komunist i disiplinuar, si krkoni ju komunistt, sepse at lloj disipline nuk e plqej dhe nuk mund ti prmbahem. Kt prcaktim, si e kam, e kam me qejf dhe prandaj me qejfi shoqroj bisedat ndonjher me shaka. Them se edhe n front prball armikut lufttart bjn ndonj shaka, prandaj jeta nuk duhet t jet kaq serioze sa e merrni ju marksist-leninistt..." (Atentatet, f. 239) " Sa shum ndryshoni! Ai kishte natyr fodulle dhe gati sa nuk e pata przn nga banesa. Nga ai qenke informuar se un nuk jam komunist dhe i disiplinuar. Miranit kishte merakun t dinte se cili ishte ai njeri q i kishte folur me kompetenca t mdha, por me fodullk edhe m t madh duke pozuar klasikun e marksizm-leninizmit." (Atentatet, f.241) " Po, kemi biseduar. Lvizja dhe Fronti kishin prcaktime ideore e politike pluraliste, duke inkuadruar n radh t tyre do emigrant shqiptar, pavarsisht bindjeve ideore, politike e fetare. Pas demonstratave t marsit e prillit t vitit t kaluar, ne pranuam tkurrjen e prcaktimit ton politik n krkes pr Republik t Kosovs n kuadr t Jugosllavis. OMLK-ja kishte prcaktim komunist. Jasht Kosovs nuk besoj t ket pasur antar, pos Kadri Zeks, ndrsa sa u prket simpatizantve, ai ka
7

afruar edhe bashkatdhetar q nuk kan qen komunist." (Atentatet, f. 330) "Sigurisht as ai. Keqkuptimet e rastit dhe ndrprerjet e bashkpunimit kan qen n natyr t puns, pasi ne nuk kemi pasur mendsi moniste, q njri-tjetrit vetm tia miratonim mendimet, propozimet e veprimet, si ndodh n organizimet homogjene, njmendsore, q sht karakteristik e sekteve dhe e partive komuniste, t cilat ndrydhin pluralizmin e mendimit." (Atentatet, f.365-366) " I till sht. Na arratisi nga Malsia e Tropojs n Kosov sepse nuk i plqente regjimi komunist shqiptar. I manipuluar, mendonte se regjimi komunist serb ishte m i mir." (Atentatet, f.406) "Ai m arsyetohet se ka dal pr t luftuar komunistt e Enver Hoxhs." (Atentatet, f.406) "Por, kur i kundrvihem se a nuk ishte komunist edhe krimineli Rankovi, ather ministr i brendshm i Jugosllavis, ai hesht i zn n faj, duke u arsyetuar se nuk dinte shumka n at koh." (Atentatet, f. 406) "Malsorja e Gostivarit, Hana, me shami t havales n kok, gjat vitit 1981, mblodhi ndihma simbolike n tubimet e gjermanve, pasi u kishte folur atyre pr gjendjen e rnd n Kosov dhe pr domosdoshmrin e lirimit t Kosovs nga pushtimi serb dhe nga diktatura komuniste." (Atentatet, f. 410) " Komunist jan edhe ..., Xhafari...". f.449 " Por, Jusufi nuk ka qen komunist." (Atentatet, f.449) Ibrahim Kelmendi: "Sadik, ...Gjithsesi, do gj do nxjerr koha n drit, por ti duhet t provosh menjher ta prshkruash ngjarjen pastaj t shohim: ndoshta je i pastr si loti dhe mbetemi shok t mir. Pr t ardhur gjer tek kjo, do t ishte dashur nj sinqeritet i thell, duke pranuar edhe ndonj gabim t vogl nga mosdija..." (Letr pr Sadik Blakajn m 21 janar 1981. Marr nga Faridin Tafallarit, TerrorDhimbje-Qndres, Tiran 1997, faqe 407)

-3. Programi i FRONTIT T KUQ - nga libri LEVIZJA i Bedri Islamit

Prplasja me Strukturat komuniste Ibrahim Kelmendi: "Gjat prplasjeve me strukturat komuniste dhe me pushtetin, un dhe Abaz Mustafa, nga Sukobina e Ulqinit, u fajsuam si organizator t protests. Asaj proteste t njanshmrisht iu dha karakter politik, nacionalist e armiqsor, si ishte gjuha e athershme zyrtare komuniste. Gjat hetimeve u fajsova un si organizatori kryesor. Ky ishte ballafaqimi i par serioz me pushtetin komunist dhe e pash se mund t ishte nj rrugtim i vshtir. Praktik e athershme ishte q strukturat komuniste, lidhja e rinis socialiste dhe lidhja komuniste n fakultet merrnin qndrim politik, pastaj i kalohej rasti policis hetimore. Paralelisht angazhohej UDB-ja si hetuese dhe si koordinatore e vendimeve politike t strukturave komuniste." (Bedri Islami, Lvizja, Tetov 2012, f. 18) Ibrahim Kelmendi: "Ndonjher disa pseudoanalist fajsonin prcaktimin ton majtist, si shkak t mosprkrahjes nga Perndimi. Kjo nuk qndronte. S pari, sepse n
8

thelbin dhe n programin e saj Lvizja nuk kishte asgj t prbashkt me konceptet marksiste, aq m pak komuniste. ... Kt politik t Perndimit, pra, nuk e pengonte fare sistemi socialist-komunist dhe monist i Jugosllavis, sepse prparsi kishin interesat e tyre shtetrore." (Bedri Islami, Lvizja, Tetov 2012, f. 172-173)

-4. Ibrahim Kelmendi pr pikpamjet e Jusuf Grvalls

Ibrahim Kelmendi: "Ndoshta vetm disa nga udhheqsit e OMLK-s kishin bindje t thekur komuniste dhe Enver Hoxhn e monin si klasik t komunizmit. Por, jo t tjert, kurrsesi jo. Pr ilustrim po marr shembullin e Jusuf Grvalls. Nuk besoj t kem njohur bashkveprimtar m "enverist" fanatik sesa Jusuf Grvalln. Ai vrtet e monte Enver Hoxhn pr idhull, ama, vet ai, n parim, ishte antikomunist, sepse doktrinn komuniste e identifikonte dhe e diskualifikonte si doktrin sllavomadhe." (Bedri Islami, Lvizja, Tetov 2012, f.185) Ibrahim Kelmendi: "Sa i prket pyetjes vijuese, nuk do t thosha se Jusuf Grvalla ishte ideolog dhe as lider i prmasave t madhrueshme. Ai ishte nj krijues e kritik letrar goxha brilant dhe, po t vazhdonte t jetonte, do t na kishte dhn vepra t mira letrare, po vetkuptohet, nse nuk do te merrej me veprimtari politike, do t thosha. Ishte kngtar me z tejet melodik, instrumentist, kompozitor, gazetar e publicist brilant, madje i talentuar edhe n artet grafike, por ideolog e udhheqs nuk ishte, sepse literaturn prkatse e ka urryer dhe as ndonj prvoj t atij lmi nuk kishte. Ne vitin 1980 pati nisur t lexonte veprat e Leninit dhe me vrull i prdorte citatet nga ato. Them se pr lider nuk mund t vlersohet, derisa pranonte ta udhhiqte, m saktsisht ta manipulonte nj rrobaqeps gjysmanalfabet, si ishte Sabri Novosella, pr t mos thn dhe ndonj sharlatan edhe me i ult se rrobaqepsi. Tjetr sht madhrimi dhe mitizimi q i kemi br, ndr t cilt jemi dhe ne t dy, ne pr interes t hovzimit te lvizjes lirimtare, disa t tjer pr ta shprdorur pr interesa egoiste e t ulta vetjake. Thn shkoqur, asnj bashkveprimtar nuk e kam pasur m pr zemr se Jusufin, ama mitizimet dhe madhshtit deri n banalizime, q po u bhen Jusufit dhe shum t tjerve, vrtet po ma zbehin admirimin pr veprimtar kombtar heronj." (Bedri Islami, Lvizja, Tetov 2012, f.39-40) Ibrahim Kelmendi: "Kritere ideopolitike Jusufi nuk kishte paraqitur ndonjher, meq edhe nuk i njihte n at nivel sa pr t kmbngulur n t tijn. T vetmin kriter tepr fanatik kishte idhujtarin pr Enver Hoxhn, por m shum si udhheqs i kombit, sesa si ideolog komunist." (Bedri Islami, Lvizja, Tetov 2012, f.48)

-5. Ibrahim Kelmendi pr karakterin e Jusuf Grvalls DO TA DISKREDITOJA EDHE PR S VDEKURI PR T PABES E INTRIGANT
Donika Grvalla: "Se far shkruan Ibrahim Kelmendi mua nuk m intereson fare! Un Ibrahim Kelmendin kam pasur mjaft koh ta njoh mir edhe gjat ktyre 15 viteve t fundit q jetoj vet n Gjermani. Se far shkruan Ibrahim Kelmendi pr njrin dhe tjetrin pr mua nuk luan as rolin m t vogl." (Letr, 12 maj 2007)

Bedri Islami: - Pas botimit t romanit "Atentatet" ju u ndodht edhe nj her n dy kahe: n prgzimin e shum prej atyre q i kishin prjetuar ngjarjet bashk me ju, si Saime Isufi apo Mustaf Xhemajli, por edhe n ciklimin e radhs s sulmit ndaj jush, nse mund ta quaj kshtu. Mes t tjerave, n nj material, i cili po prhapet tashti, nuk e di nse sht i sakt, bhet fjal pr lidhjen fisnore me Ram Nikqin ose Ibrdemaj, i cili, si e cilson Xhafer Durmishi, me siguri "analisti" m i zellshm i romanit tuaj, ishte agjent i UDB-s. Ibrahim Kelmendi: - Pas botimit t romanit "Atentatet" ka pasur vrtet reagime t llojllojshme dhe, me thn t drejtn, m kan gzuar. Ato ishin nj dshmi se nuk e kisha shkruar vetm sa pr ta shkruar. Pas dy muajve romani u shit dhe shpesh ndihem keq kur t interesuarit e tjer e krkojn dhe un nuk kam asnj kopje. Shtpia botuese "Toena" e Tirans ka premtuar ta ribotoj. Tani ka shkruar nj reagim t gjat Xhafer Durmishi, ish-bashkveprimtar, njkohsisht ish-kundrshtar i imi. Sa pr shembullin q sollt ju pr sqarim, un nuk do t'i isha hidhruar fare Xhaferit, sikur t kishin qen shpifje t tij autentike, ngaq ndaj tyre kam krijuar imunitet. Tani m shqetson fakti se ato shpifje i vishen Jusufit, t cituar n baz t nj "raporti" q gjoja ai i pasksh drguar Sabri Novosells. Fillimisht dshiroj t shpreh vlersimin se at "raport" nuk e ka shkruar fare Jusufi, meq nuk sht n fahun, n germn dhe n frymn e tij. Po ta kishte shkruar vrtet ai, nuk do t ngurroja ta diskreditoja, edhe pr s vdekuri, PR T PABES E INTRIGANT. ... Mjafton t them se Jusufi e ka ditur shum mir kush ishte Ram (Idriz) Ibrdemaj, prandaj nuk ka pasur nevoj t hamendesohej nse ishte Ram Ibrdemaj apo Ram Nikqi." (Bedri Islami, LVIZJA, Tetov 2012, faqe 114-117)

-6. Metush Dajkoci, Mulla Rama dhe Daja Ram

Selatin Novosella: "Andaj, ai kishte bashkmendimtar t panumrt, si: Adem Demain, Hydajet Hysenin, Zeqir Grvalln, Mulla Ram Govorin, Sabri Novoselln, Jusuf Grvalln.." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, faqe 19) Selatin Novosella: "Duke qen ndr udhheqsit e nivelit m t lart t LNKVSHJ-s, duke mbajtur lidhjet me Metush Krasniqin n Kosov e Sabri Novoselln n Turqi, nga njra an:. .. duke qen n bashkpunim me udhheqsit e Frontit t Kuq Popullor kryetarin e tij Ibrahim Kelmendin ... Jusuf Grvalla, kshtu do t shndrrohet n faktor koheziv dhe t pazvendsueshm." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, f. 147-148) Jusuf Grvalla (raport): "Me prfaqsuesin e Frontit t Kuq Popullor, Ibrahim Kelmendin, jam njohur n janar t vitit 1980. ... sht nip i nj agjenti me zile t UDB-s, i quajtur Ram Niki ose Ibrdemaj, punon n postn e Pejs. I biri i ktij Rams ndodhet me pun n Mynhen dhe ka qen aktivist i dalluar, madje edhe kryetar klubi n Mynhen." (www.albaniapress.com, 2 tetor 2011; Faridin Tafallari, Kur Jusuf Grvalla shkruante) Lvizjen Kaake t Kosovs e bn tepr t veant e dhna se n kreun e ksaj organizate ishin edhe Mulla Rama dhe Daja Ram. Askund m mir nuk sht shkrir n nj vend mendimi lapidar: Atdheu mbi t gjitha!, apo: Leni kisha e xhamija se Feja e shqiptarit sht shqiptaria!, sesa tek rasti i binomit: Mulla Rama-Daja Ram.

10

2. PARTIA KOMUNISTE NUK IDENTIFIKOHET ME PARTIT KOMUNISTE

Pjesa e mposhtme sht marr si citat nga punimi "DEMONSTRATAT GJITHPOPULLORE T KOSOVS M 1, 2 DHE 3 PRILL 1981" i botuar n (http://shllapashtica.beepworld.de/pkmlshj.htm), punim me rastin e 25 vjetorit t Pranvers 1981) dhe i shkruar nga Osman Osmani, Abdullah Prapashtica, Faton Topalli, Fatmir Bajrami dhe Skender Ibishi. "RRYMAT E ATHERSHME POLITIKE 1.1. RRYMA AUTONOMISTE prbhej nga komunistt shqiptar , antar t Partis Komuniste t Jugosllavis (LKJ) t cilt vepronin n suaza t kufijve t Republikave t Serbis, Maqedonis dhe Malit t Zi, gjegjsisht n kuadr t Partive Komuniste t ktyre Republikave me nj ndryshim se LK e Kosovs ishte organizat komuniste e veant brenda Partis Komuniste t Serbis dhe t Partis Komuniste te Jugosllavis e q vepronte n kufijt artificial administrativ t ish KSA t Kosovs si nj organizat kolaboracioniste. Prndryshe kta komunist, ishin kryesisht vegla t korruptuara me poste e t ardhura t majme pr t i shrbyer forcimit t sundimit serb, maqedon e malazez mbi truallin dhe popullin ton. Fjala ishte pr nj kast t korruptuar t karrieristve t cilt nuk rrezikonin as ma t voglin interes personal pr shtjen e popullit dhe t atdheut dhe q pr interesa t veta hapur apo fshehur i tradhtonin interesat kombtare. Ky lloj i tradhtarve ndeshet edhe sot kudo n trojet tona kur ky soj i njerzve sht i gatshm t i shrbej me zell t huajve kundr vendit dhe popullit t vet pr nj grusht t ndyr t hollash, pavarsisht nga kush! 1.2. RRYMA AUTONOMISTE e cila prbhej nga shqiptar q vegjetonin prbrenda Partis Komuniste Jugosllave apo t Republikave Serbe, Maqedone e Malazeze si dhe n LK t Kosovs por q nuk identifikohej me tradhtar, kolaboracionist e karrierist, e as si shrbtor t zellshm t sunduesve, por q prpiqej t shfrytzonte nga ajo hapsir politike q lejonte retorika e internacionalizmit socialist proletar pr t arritur ndonj prparim n drejtim t fitimit t disa t drejtave kulturore, politike, ekonomike e nacionale, me rast n disa drejtime edhe jan arritur disa rezultate. Individt nga kto rrymime nuk duhet identifikuar as si trsi negative e as si trsi pozitive, por duhet analizuar vepra konkrete e secilit n veanti. 1.3. RRYMA POLITIKE PER BASHKIMIN E KOSOVS ME SHQIPRIN n krahun e vet t djatht ka patriott dhe pronart shqiptar, t cilt u rreshtuan me nazifashizmin pr shkak t pikpamjeve ideore ose pse besonin se kjo do t e lehtsonte bashkimin e Kosovs me Shqiprin dhe do tju ktheheshin pronat e konfiskuara nga komunistt. Ky krah psoi disfat me mbarimin e lufts s dyt botrore dhe nga jo koh vetm pjesrisht u paraqit n skenn politike pa ndonj ndikim t madh pr ndryshimin e gjendjes; ... PKMLSHJ (PARTIA KOMUNISTE-shn. i Xh. D.) e ndiente veten si nj parti e cila nuk identifikohet me Partit Komuniste t kohs pr shkak t mods e ku e gjith Partia dhe gjith populli ishin vu n shrbim t marksizm leninizmit por prkundrazi PKMLSHJ synonte q marksizm leninizmin t vej n shrbim t popullit punonjs sepse kshtu e kuptonte iden e lvizjes puntore t njohur si majtizm. Pr PKMLSHJ ekzistonte nj ligjshmri e marrdhnieve dhe t zhvillimit shoqror, e cila duhej t kalonte pa tjetr npr faza e etapa t caktuara pr t arritur qllimi i caktuar." (http://shllapashtica.beepworld.de/pkmlshj.htm)
11

Osman Osmani, Abdullah Prapashtica, Faton Topalli, Fatmir Bajrami dhe Skender Ibishi Mehmet Hajrizi: "Berat Luzha ka vendosur lidhjet e Organizats me Partin Komuniste t Kosovs, q udhhiqej nga Mustaf Xhemaili e Rrahim Sadiku, t dyt nga Komogllava, komuna e Ferizajt. Nj tentim pr kontakt kishte edhe me (Partin Komuniste - shn im) PKMLSHJ, por takimi ka dshtuar ngase ata nuk kan dal n takim." (Histori e nj Organizate politike dhe demonstratat e vitit 1981, Tiran 2008, f. 363) "Nj fantazm sillet npr Evrop" Pse nuk i ka dal n takim Abdullah Prapashtica, Berat Luzhs? Sepse "Martin Quni (...) Prej Hamz Morins e ka marr 'Liria nr.1' t ciln ia ka dhn Abdullahut, e ky e ka qortuar se lexon materiale t tilla, ngase si deklaron ky i akuzuar, nuk u pr-puthet ideologjia." (Aktgjykimi i PKMLSHJ, P-K nr. 167/72; Ethem eku, SHEKULLI I ILEGALES, Prishtin 2004, faqe 678) -1. Metush Dajkoci dhe Daja Dul (Abdullah) Selatin Novosella: "Duke qen ndr udhheqsit e nivelit m t lart t LNKVSHJ-s, duke mbajtur lidhjet me Metush Krasniqin n Kosov e Sabri Novoselln n Turqi, nga njra an: ... duke qen n bashkpunim me ... kryetarin e Partis Komuniste Marksiste-Leniniste t Shqiptarve n Jugosllavi, Abdullah Prapashticn, nga ana e tret, Jusuf Grvalla, kshtu do t shndrrohet n faktor koheziv dhe t pazvendsueshm." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, f. 147-148) Xhafer Shatri: "Ve ksaj kjo org. n fjal e ka prdor me sukses luftn psikologjike, t gjitha shkrimet e veta s pari ua ka drgua organeve krahinore, kuptohet duke i ngjitur vetes emra t mdhenj e fjal q me asnj rast s'i ka prcjell pun prkatse. Kjo metod sht treguar e suksesshme sepse e ka popullarizuar kt organ. N t vrtet kjo organizat ka qen, sikundr q edhe sht vepr e nj grupi t ngusht familjar daj, nip, daj etj." (Qarkore interne lidhur me rastin e ish-PKMLSHJ, Qershor 1983) Xhafer Durmishi: "Udhheqja e Partis prbhej nga: - Abdullah Prapashtica, Kryetar i Partis Marksiste Leniniste Shqiptare n Jugosllavi (PKMLSHJ),; - gruaja e tij (e cila do t zgjidhej) kryetare e organizats s gruas; - Osman Osmani, sekretar dhe - Faton Topalli, kryetar i organizats s rinis dhe nip i Abdullahut (Dajs Dul). I vetmi prej tyre q din dika, thot Sabriu, sht Fatoni, por si nip i Abdullahut nuk guxon t ket mendime t pavarura. Dhe me t vrtet kur u takuam m von dukej se Fatoni ishte n aso pozite t keqe ku e kishte vu Abdullahu sa nuk di se a mund t gjendet ndonj rast i ngjashm tjetrkund. Vuajtja dhe mundimi i Fatonit qndronte n at se ai shpesh ngatrrohej dhe e kishte vshtir se si ta thirrte Abdullahun; shoku Kryetar apo Daj." (maj 1992) Lvizjen Kaake t Kosovs e bn tepr t veant e dhna se n kreun e ksaj organizate ishin edhe Miku Ramadan dhe Daja Dul. Askund m mir nuk sht shkrir n nj vend mendimi lapidar: Atdheu mbi t gjitha!, sesa tek rasti i binomit: Miku Dan Daja Dul.

12

3. KEQPRDORIMI I MARKSIZMIT KUNDR KOMUNISTVE HEGJEMON T ORGANIZATS MARKSISTELENINISTE T KOSOVS (OMLK)

-1. KOMUNISTT RUANIN ROLIN HEGJEMON -2. PERSPEKTIVA E HEGJEMONIZMIT T PAPRANUESHM -3. Prmes ngjyrimit ideologjik t cilit i ka dal boja -4. Prjashtonte instalimin sht instaluar -5. KOMUNISTT E KEQPRDORIN MARKSIZMIN KUNDR KOMUNISTVE HEGJEMON -6. Regjimi socialist po luftohej me socializm -7. Komunistt t cilt ia bn varrin shoqris socialiste -8. Nuk u pr-puthet ideologjia - E kujtoj at takim -9. Krimet e kuqe -10. Metush Dajkoci dhe Daja Sejd

-1. KOMUNISTT RUANIN ROLIN HEGJEMON

Mehmet Hajrizi: "Fillimisht duhet thn se organizimi n Shqipri i Lufts Nacionallirimtare, q pr veprimtart e kohs, n saje t literaturs q vinte nga Shqipria, ishte n detaje i njohur, u b modeli m i afrt, pr ta zbatuar n kushtet e lirimit t Kosovs. Atje ka pasur nj Front Nacionallirimtar, q bashkonte forcat antifashiste t bindjeve t ndryshme, por Partia Komuniste n t ruante rolin hegjemon." (Histori e nj Organizate politike dhe demonstratat e vitit 1981, Tiran 2008, f. 97)

-2. PERSPEKTIVA E HEGJEMONIZMIT T PAPRANUESHM

Mehmet Hajrizi: "Prandaj u vendos t ndrrohej emri i Organizats, nga "Grup Revolucionar", n "Grup Marksist-Leninist t Kosovs" (GMLK)." "Sot, tridhjet e pes vjet pas, duhet sqaruar shkurtimisht kto emrtime t Organizats, q pr brezin aktual nuk jan t afrta as t pranueshme." (Histori e nj Organizate politike dhe demonstratat e vitit 1981, Tiran 2008, f. 96) Mehmet Hajrizi: "Filozofia politike, mendimi i ri politik, analizat e thella t gjendjes dhe t situatave, qartsia e perspektivs, ndrtimi i strategjis dhe taktikave n shrbim t saj, ishin shprehje e nj pjekurie dhe kulture t lart politike e kombtare t radhve t Organizats (Marksiste Leniniste t Kosovs -shn. yn)." (Histori e nj Organizate politike dhe demonstratat e vitit 1981, Tiran 2008, f. 318)

-3. Prmes ngjyrimit ideologjik t cilit i ka dal boja

Berat Luzha: "Faktikisht, ne jemi vetquajtur marksist-leninist, por realisht kemi qen atdhetar t mirfillt, idealist. Nuk kemi qen t indoktrinuar nga ideologjia. Kemi qen veprimtar t shtjes kombtare... Pak ose fare pak jemi marr me shtje ideologjike. ...Rilindjen' e kam drejtuar pa asnj problem t till ideologjik ...Prmes ngjyrimit ideologjik, kemi tentuar t'i kundrvihemi ideologjis komuniste titiste. Edhe n kt
13

mnyr e kemi goditur armikun." (Apostol Duka, Vrasje n Shtutgart, Tiran 2008, faqe 220) Mehmet Hajrizi (Betimi i OMLK, pjes): "N qoft se e tradhtoj Organizatn dhe idealet e liris, mos i shptofsha dors s pamshirshme t shokve t mi." (Histori e nj Organizate politike dhe demonstratat e vitit 1981, Tiran 2008, f. 95)

-4. Prjashtonte instalimin sht instaluar

Mehmet Hajrizi: "Organizata prjashtonte do tendenc t instalimit t ideologjive reaksionare e fashiste." (Histori e nj Organizate politike dhe demonstratat e vitit 1981, Tiran 2008, f. 69) -Hashim Thai: Komunizmi n Kosov sht instaluar dhunshm dhe sht larguar dhunshm, por shqiptart kurr nuk kan qen komunist. (Bota Sot, 14 shtator 2009) -5. KOMUNISTT E KEQPRDORIN MARKSIZMIN KUNDR KOMUNISTVE HEGJEMON Sipas logjiks s Mehmet Hajrizit dhe OMLK-s, nse ata, si komunist, e RUAJN ROLIN HGJEMON pr veten e tyre, ather kemi t bjm me prdorim t drejt t marksizmit, pra me mirprdorim. Nse LKJ e RUAN rolin hegjemon pr vete dhe komunistt e vet, ather kemi t bjm me keqprdorim t marksizmit n form t diktatit dhe sundimit. Nganjher nuk sht leht me u ra n fije konflikteve n mes komunistve, n shtjen se cili sht dhe duhet t jet m hegjemon se tjetri, n cilin rast hegjemonizmi i tyre sht shrues e n cilin helmues, me fjal tjera, n cilin rast na e largon Sllobodn prej tokave shqiptare e n cilin rast na e sjell Sllobodn n vatrat tona. Mehmet Hajrizi: "Lvizja Kombtare e Kosovs, ideologjin marksiste, q ishte n mod ather, e ka prdorur si kultur dhe mjet pr lirim, prandaj pjestart e saj nuk duhen ngatrruar me pushtetart q e prdornin apo keqprdornin pr diktat dhe sundim." (Histori e nj Organizate politike dhe demonstratat e vitit 1981, Tiran 2008, f. 98) Mehmet Hajrizi: "S pesti, kritika kundr sistemit socialist shtyps e shfrytzues t vetadministrimit jugosllav, q pretendonte t paraqitej me fytyr njeriu, bhej m prshtatshm dhe m bindshm pikrisht nga pozitat e s majts, por gjithashtu e majta politike, e cila presupozonte nj shtet social pr shqiptart e asaj kohe, dukej gjersisht m e prshtatshme, duke pasur parasysh varfrin e theksuar t shqiptarve." (Histori e nj Organizate politike dhe demonstratat e vitit 1981, Tiran 2008, f. 99)

-6. Regjimi socialist po luftohej me socializm

"A. Duka: That se e ndrruat emrin e Grupit tuaj Revolucionar. M lejoni t'ju pyes: E ndrruat sepse bindjet tuaja ideologjike ishin marksiste-leniniste, e ndrruat sepse duhej ndrruar, apo e bt kt gj pr t qen t ngjashm me veprimtarin politike e ideologjike t shtetit-am? Mehmet Hajrizi: E kuptoj kt pyetje me ngut. Sot, pas kaq vitesh, duhen sqaruar kto emrtime t Organizats, q pr brezin aktual duken demode dhe t largta, edhe pse nuk e cnojn aspak karakterin nacionallirimtar dhe rndsin
14

historike t saj... Lvizja Kombtare e Kosovs, ideologjin marksiste q ishte n mod ather, e ka prdorur si kultur dhe mjet pr lirim. ...Po t shikohen dokumentet e Organizats, bhet e qart si drita e diellit se veprimtart e Lvizjes s Kosovs, pavarsisht emrtimeve dhe literaturs q lexonin, luftonin pr t drejtat dhe lirimin e popullit shqiptar dhe jo pr triumfin e ndonj ideologjie n atdheun e tyre apo n bot. ...M. Hajrizi: Ndikimi nuk mund t mohohet, por ne fokusoheshim tek shkelja nga udhheqja jugosllave e parimit t vetvendosjes s popujve, e cila ishte pjes prbrse e doktrins leniniste dhe premtim demagogjik i Titos e partis s tij komuniste. ...S katrti regjimi socialist pushtues po luftohej me socializm edhe pr nj arsye q e diktonin rrethanat historike. ...A. Duka: Ky sht trajtimi dhe shpjegimi m i plot q kam dgjuar deri tani dhe juve jo m kot paskeni qen udhheqsi i asaj organizate. (Apostol Duka, Vrasje n Shtutgart, Tiran 2009, f.163-167)

-7. Komunistt t cilt ia bn varrin shoqris socialiste

Sabilja thot se Marksist-Leninistt e OMLK-s jan ata q m s shumti luftuan kundr shoqris socialiste dhe mu pr kt kishin tepr jehon n popullatn shqiptare. Me fjalt e saj pajtohet plotsisht ideologu i OMLK-s Mehmet Hajrizi. prof. dr. Sabile Kemezi-Basha: "Organizata e cila pati m s teprmi jehon n qarqet e prgjithshme t popullats shqiptare dhe e cila kontribuoi q rrjedhat e shoqris ish-socialiste n Kosov t merrnin kah krejt tjetr, ishte pasardhsja e 'Grupit Revolucionar" q m von u shndrrua n Organizatn ilegale shqiptare "Organizata Marksiste-Leniniste e Kosovs." (Mehmet Hajrizi, Histori e nj Organizate politike dhe demonstratat e vitit 1981, Tiran 2008, f. 316) N mnyr aq fenomenale dhe bindse sht zbrthyer kjo shtje sa nuk m ka rn t gjej tekst m t kthjellt. I vetmi person q mund t ket mendime m t sinqerta dhe inteligjente pr 'komunistt' n fjal sht Vasil Stanilov i cili thot se sht e pamundur q n t njjtn koh t jesh inteligjent, i sinqert dhe komunist. Pse? Sepse: Nse je inteligjent dhe komunist, nuk je i sinqert Nse je i sinqert dhe komunist, nuk je inteligjent. Nse je inteligjent dhe i sinqert, nuk je komunist.

-8. Nuk u pr-puthet ideologjia E kujtoj at takim

Mehmet Hajrizi: "Berat Luzha ka vendosur lidhjet e Organizats me Partin Komuniste t Kosovs, q udhhiqej nga Mustaf Xhemaili e Rrahim Sadiku, t dyt nga Komogllava, komuna e Ferizajt. Nj tentim pr kontakt kishte edhe me (Partin Komuniste - shn im) PKMLSHJ, por takimi ka dshtuar ngase ata nuk kan dal n takim." (Histori e nj Organizate politike dhe demonstratat e vitit 1981, Tiran 2008, f. 363) "Nj fantazm sillet npr Evrop" Pse nuk i ka dal n takim Abdullah Prapashtica, Berat Luzhs?
15

Sepse "Martin Quni (...) Prej Hamz Morins e ka marr 'Liria nr.1' t ciln ia ka dhn Abdullahut, e ky e ka qortuar se lexon materiale t tilla, ngase si deklaron ky i akuzuar, nuk u pr-puthet ideologjia." (Aktgjykimi i PKMLSHJ, P-K nr. 167/72; Ethem eku, SHEKULLI I ILEGALES, Prishtin 2004, faqe 678) "Nj fantazm sillet npr Evrop" Xhafer Shatri: "Kemi insistuar pr nj takim, sepse e pam se ve ia kan nisur t'i prajn radht tona, t organizojn edhe njerzit e organizuar, duke u shrbyer me shpifje dhe dinakri krijuan konfuzion t madh sidomos n rrethin e Shtutgardit. Kjo reflektohej keq te puntort. U prpoqm t bisedojm bashkarisht pr kto probleme, por u iknin takimeve. Njher udhtuam me mija kilometra pr t'u takuar, por ai burri i bots i iku takimit, vet shoku i tij m i ngusht ikjen e tij e moj si tradhti... Ky rast pati pasoja t mdha. Hern e dyt i shkruam letr urgjente q t propozojn se ku po shihemi dhe kur, bile morm prsipr q t udhtojm 5000 kilometra, me rreziqe t shumta, por prgjegje morm vetm pas dy muajsh, kuptohet prgjegje negative." (Qarkore, qershor 1983) Nga fryma e fjalve t Mehmet Hajrizit dhe mnyra se si ai e kujton at takim, duket se sht hidhruar pr shkakun se Abdullah Prapashtica nuk i ka dal n takim Berat Luzhs. Mendimi im prej nj vrojtuesi t jashtm sht se komunisti Mehmet edhe prkundr hidhrimit, megjithat duhet ta ndiej veten t ngushlluar. Dihet se klouni komunist, Abdullah Prapashtica e ka thirrur n takim pr bisedime nga pozita t barabarta edhe Lidhjen Komuniste t Jugosllavis dhe as atyre nuk u ka dal n takim. Prderisa Lidhja Komuniste e Jugosllavis nuk sht ankuar deri m sot pr at se pse klouni komunist i ka ikur takimit t propozuar nga ai vet, shtrohet pyetja se prej nga i vjen e drejta Mehmet Hajrizit t ndihet keq, t'i fajsoj t tjert n mnyr kaq t pamshirshme e ta kujtoj at takim n mnyrn si e ka shtruar m lart. shtje tjetr q flet kundr Mehmet Hajrizit sht fakti se komunisti i zyrave t UDB-s megjithat i ka n dal n takim, n minutn e caktuar, nn dritn e hans apo pr t qen m ekzakt nn dritn e gjysmhans, Sabri Novosells, armikut m t madh t sllavo-komunistve dhe bizantinve. Mustaf Xhemaili: "Romani SY sht nj tronditje. Apo m mir t thuhet nj ritronditje. Sepse autori do t sjell Shqiprin nn diktaturn komuniste nga nj kndvshtrim i veant. ...Ai aq larg shkon n ndrrimin e liris nn regjimin e diktaturs komuniste sa kmbngul vazhdimisht se duhej t gjendje nj rrugdalje, nj shteg e t dilet n dritn e liris. (Syt e jets, vlersime pr romanin "SY" t Ardian Kyykut, 2004, www.mustafe-xhemaili.com) Jusuf Grvalla: "Edhe publiku yn, kemi prshtypjen, ka zn t lidhet me ndonj kngtar a kompozitor t caktuar, prej t cilit nuk po do t ndahet dot, pa marr parasysh kualitetin q i ofron kngtari a kompozitori q e ka zgjedhur pr vete. Kshtu, simpatit e veta edhe sivjet (n mbrmjen popullore), publiku ia fali kompozitores Pranvera Badivuku (pr melodin e saj "E kujtoj at takim")" (Rreth Akordeve t Kosovs '74, Vepra, vllimi 3, Prishtin 2010, f. 255)

-9. KRIMET E KUQE

Prof. Abdyl Kadolli: "Lvizja kombtare shqiptare kurr nuk ka pasur karakter ideologjik. Nse ndonjher hapen dosjet e krimeve komuniste, numri i spiunve e
16

bashkpuntorve t paguar e t papaguar do t dilte shum i madh. Nj Rezolut e miratuar nga Kuvendi i Kosovs do ti prkufizonte mir kto krime antikombtare e antinjerzore, ndrsa nj ligj nuk do t lejonte m n pushtet personat e kompromentuar. Kshtu, ne do t liroheshin njkohsisht edhe nga mendsia komuniste, edhe nga mendsia sllave. Krimet e fashizmit dhe t komunizmit nuk qndrojn shum larg njra-tjetrs... Ideologjia komuniste pati reflektime t thella n fatin ton kombtar. Komunistt shqiptar kontribuan shum n mbetjen me sllavt dhe nn sllavt. Jan t tmerrshme krimet komuniste t periudhs s paslufts, kur gjat Kryengritjes shqiptare u masakruan e ekzekutuan rreth 50 mij shqiptar." (KRIMET E KUQE, Zri i Kosovs, 20 janar 2009, www.lpk-kosova.com)

-10. Metush Dajkoci dhe Daja Sejd

Selatin Novosella: "Duke qen ndr udhheqsit e nivelit m t lart t LNKVSHJ-s, duke mbajtur lidhjet me Metush Krasniqin n Kosov e Sabri Novoselln n Turqi, nga njra an: duke qen mik i afrm me Hydajet Hysenin n Kosov dhe Kadri Zekn n diaspor, si udhheqsit m t lart t OMLK-s, nga ana e dyt ... Jusuf Grvalla, kshtu do t shndrrohet n faktor koheziv dhe t pazvendsueshm." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, f. 147-148) Hydajet Hyseni: "Daja Sejd dhe Metush Krasniqi ishin shok t ngusht. Ishin shok t rinis, shok t puns dhe shok t idealit. Dhe jo vetm kaq. Pas vdekjes s gruas s par (mbess s Lot Vakut, Pashies), dhe pas lirimit nga burgu i par, Daja Sejd ishte martuar me motrn e Metush Krasniqit, Izushen, nj grua shum e pashme dhe jashtzakonisht e njerzishme e bujare." (Selatin Novosella, Metush Krasniqi, Prishtin 2011, faqe 281) Lvizjen Kaake t Kosovs e bn tepr t veant e dhna se n kreun e ksaj organizate ishin edhe Lot Vaku dhe Konica. Askund m mir nuk sht shkrir n nj vend mendimi lapidar: Atdheu mbi t gjitha!, sesa tek rasti i binomit: Lot Vaku-Konica.

MERITAT E METUSH KRASNIQIT

1. As trekndshi dhe as segmenti 2. BALLAFAQIME PR JUSUF GRVALLN -1. E KISHA NJ FIJE MERITE PR KT RAHATI -2. TURP MBI TURP SHT PR DO NJERI -3. T TILLT DHE T TILLAT NSE S'PENDOHEM ME ZEMR, EMR E SHPIRT -4. UN E KAM NJOFTUA SABRI NOVOSELLN ME JUSUF GRVALLN -5. EMRIN MOS IA PRMENDNI - PRMENDJA EMRIN
17

-6. NUK E KAM NJOHUR T PAINFEKTUARIN NGA IDEOLOGJIA E DJALLIT T MALLKUAR -7. N DYQANIN E SABRIUT E KAM TAKUAR METUSH KRASNIQIN -8. SABRIUT, SHEFQETIT DHE JUSUFIT - METUSHI IU KA THN -9. KUR DOLI NGA BURGU I PAR KUR DOLI NGA BURGU I DYT -10. KRKONI FALJE ZOTIT, POPULLIT DHE ETNIS 3. SELATIN NOVOSELLA PR METUSH KRASNIQIN 4. Hydajet Hyseni pr Metush Krasniqin-Dajkocin dhe Dajn Sejd 5. PAJTOHET ME TEZAT E KOMUNISTVE HEGJEMON 6. NUK I KUNDRSHTON TEZAT E KOMUNISTVE HEGJEMON 7. SABRI NOVOSELLA PR METUSH KRASNIQIN 8. TRURI, DORA E DJATHT DHE DORA E TAHRETIT -1. M KISHTE KSHILLTARIN E PAR SHPIRTROR -2. KTA ISHIN DORA E DJATHT E METUSH KRASNIQIT DAJKOCI -3. E KISHTE PASUR DOR T DJATHT GJAT TR KOHS -4. DORA E TAHRETIT DHE FITIMI I AHRETIT Pr Metush Krasniqin kam dgjuar n rinin e hershme, si patriot e njeri i qndresave t pathyeshme. Pjes t ndryshme t veprs s tij m jan br t njohura m von. Kjo bn q ndaj tij dhe veprs s tij madhore t kam paramendimet m t mira. Metush Krasniqi sht njri prej bijve m t merituar t Kosovs, i cili me luftn e vet i ka fituar meritat e veta. Kjo do t thot se ai nuk ka asnj nevoj pr stolisjen e vet me merita t huaja, pr vjedhjen dhe plakitjen e t tjerve. ka sht e vrteta, ai vjedhjen dhe plakitjen kurr nuk e ka praktikuar, por kjo pun sht br nga shokt e tij. Mveshja e Metush Krasniqit me merita t rrejshme e dmton rnd n mnyr automatike edhe pjesn reale, t vrtet t veprs s tij, sepse si ka thn Mulla Rama, me hak t huaj nuk shkohet n at dynja. Mendimet m t prmbledhura deri m sot pr Metush Krasniqin gjenden n librin e Selatin Novosells, Metush Krasniqi (Prishtin 2011). Kt libr dhe disa shkrime tjera, i kam analizuar vetm n raport me Jusuf Grvalln, me qllim q t sheshoj gnjeshtrat q bhen ndaj Jusuf Grvalls. Jusuf Grvalla, si t gjith njerzit n Kosov, me vetdije politike, ka dgjuar pr Metush Krasniqin dhe persekutimet kundr tij, por nuk e ka ditur se sht antar i t njjts organizat me te, pra LNKVSHJ-s. N tr jetn politike, t dokumentuar t Jusufit (14 dhjetor 1979 - 17 janar 1982) nuk ekziston as fakti dhe aludimi m i vogl se ai ka pasur lidhje me Metush Krasniqin, as direkte as indirekte. Dshmia e Faridin Tafallarit, se si ai s bashku me Isah Demin, i kan prcjell t fala Jusufit nga Metush Krasniqi, vetm sa e vrteton kt rrethan. Jusuf Grvalla nuk e ka br asnj hap politik n jetn e tij, si pjes e koordinimit t aktivitetit me Metush Krasniqin. Jusuf Grvalla nuk e ka shkruar asnj germ t vetme, t koordinuar me Metush Krasniqin, apo ta sjell mendjen se a do t'i plqej Metush Krasniqit apo jo. Jusuf Grvalla nuk ka qen as truri, as dora e djatht, as dora e majt, as bisht, as bishtalec, apo ndonj gjymtyr tjetr e Metush Krasniqit dhe e askujt tjetr. Jusuf Grvalla, ka qen dhe ka mbetur antari m i disiplinuar q i ka dhn shpirt dhe jet LNKVSHJ dhe shum veprimtarive tjera. N kto 30 vite, jan br distancime, revidime, falsfikime, dhe mbjellje kundrthniesh e konfliktesh me veprn e shkruar, harmonike, t Jusuf Grvalls, edhe n emr t Metush Krasniqit. Aq m keq pr ata q e kan br kt.
18

1. As trekndshi dhe as segmenti

Sabri Novosella: "N Evrop kishin marr kontakt Jusuf Grvalla dhe Kadri Zeka dhe menjher kishin shtruar shtjen e bashkimit t organizatave ekzistuese. Pr kt Jusufi vazhdimisht e njoftonte degn e LNKVSHJ-s n Turqi dhe Metush Krasniqin, Kryetarin e Lvizjes n Kosov." (SI E THEMELUAM LVIZJEN PR REPUBLIKN SHQIPTARE N JUGOSLLAVILRSHJ, Zri, 28 mars - 4 prill 1992)

Jusuf Grvalla, Metush Krasniqi dhe Sabri Novosella Xhafer Durmishi: "Nga tri fotografi t botuara n Zri, t Sabri Novosells, Metush Krasniqit dhe Jusuf Grvalls, fitohet prshtypja se LNKVSHJ sht udhhequr nga treshi Sabri-Metush-Jusuf. Jusuf Grvalla nuk e ka njohur Metush Krasniqin n cilsin e kryetarit t LNKVSHJ. N qoft se shrbehemi, pr hir t qartsis, me gjeometri, nuk ka ekzistuar trekndshi Sabri-Metush-Jusuf, dhe as segmenti Metush-Jusuf, pra lidhja e drejtprdrejt Metush Krasniqi-Jusuf Grvalla. Kt nuk e pohon drejtprdrejt as Sabriu, por prpiqet ta parashtroj n mnyr indirekte: Pr kt Jusufi e njoftonte vazhdimit degn e LNKVSHJ n Turqi dhe Metush Krasniqin, kryetarin e Lvizjes n Kosov. Pr t painformuarin citati i till duket i kthjellt dhe t len prshtypjen se lidhja e drejtprdrejt Metush-Jusuf ka ekzistuar. Pr ata q formulimin e till e kuptojn se lidhja ka ekzistuar, ky sht nj mashtrim. Pr ata q e din kt, e ky sht nj numr i vogl, Sabriu n frazn e vet e ka gatuar mbrojtjen. Jusufi e njoftonte degn n Turqi (s pari pra-shnim i Xh. D.) dhe Metush Krasniqin, kryetarin e Lvizjes n Kosov (s dyti-shnim i Xh. D.). Del se t painformuarit, 99,9 % e lexuesve mashtrohen, ndrsa pr t informuarit sht mburoja: Jusufi kishte lidhje me kryetarin Metush Krasniqi, por kjo lidhje ishte nprmjet Sabri Novosells, i cili informohej s pari, e q ky pastaj e njoftonte kryetarin n radh t dyt. Jusuf Grvalla nuk ka pas kurr lidhje me Metush Krasniqin. Pr kt nuk ka asnj dshmi. Pasi q nuk ekziston asnj letr, asnj artikull, asnj udhzim me vler q ka qen i njohur n Gjermani apo dikund tjetr, kjo duhet t merret si e pavrtet. Ai q do ta nxjerr Metush Krasniqin si kryetar t Lvizjes, duhet t sjell fakte. N nj bised me Jusufin n vern e vitit 81 lidhur me udhheq sin e Lvizjes, ai thot: Sabriu sht kryetari i Lvizjes. Kaq pr (jo)lidhjen Metush Krasniqi-Jusuf Grvalla." (Organizatat politike shqiptare n Evrop 1979-1985, maj 1992)

19

Faridin Tafallari dhe Isah Demi (djathtas) n Untergruppenbach, Janar 2012 Faridin Tafallari: "Isah Demi kur u kthye nga Kosova, na tha se atje ishte takuar me Metush Krasniqin. Metushi e kishte porositur q t'i bnte shum t fala dhe t'i thoshte q t kishte kujdes, se armiku e ka n shnjestr prandaj t ruhej. Bashk me Isahin shkuam dhe e takuam Jusufin dhe Isahi i tregoi pr Metush Krasniqin. Jusufi pyeti: "Po si e njeh ti Metushin?" Dhe dgjoi me interesim t madh shpjegimet e Isahit. N fund Jusufi tha: "Isah, kur t shkosh prsri n shtpi, t m lajmrosh dhe un kam pr t dhn porosi pr Metushin." (Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, faqe 47)

2. BALLAFAQIME PR JUSUF GRVALLN

-1. E KISHA NJ FIJE MERITE PR KT RAHATI -2. TURP MBI TURP SHT PR DO NJERI -3. T TILLT DHE T TILLAT NSE S'PENDOHEM ME ZEMR, EMR E SHPIRT -4. UN E KAM NJOFTUA SABRI NOVOSELLN ME JUSUF GRVALLN -5. EMRIN MOS IA PRMENDNI - PRMENDJA EMRIN -6. NUK E KAM NJOHUR T PAINFEKTUARIN NGA IDEOLOGJIA E DJALLIT T MALLKUAR -7. N DYQANIN E SABRIUT E KAM TAKUAR METUSH KRASNIQIN -8. SABRIUT, SHEFQETIT DHE JUSUFIT - METUSHI IU KA THN -9. KUR DOLI NGA BURGU I PAR KUR DOLI NGA BURGU I DYT -10. KRKONI FALJE ZOTIT, POPULLIT DHE ETNIS Zeqir GRVALLA : " Mosfalnderuesit jan injorant; e, mos di edhe m zi! T mjer jan: ata-ato, q n kopshtin e tjetrit kpusin lule, bjn hile E para t tjerve shtirn si t zott e tyre pa pik uji n sy! O ZOT! dobi ka Kombi-ATDHEU-Njerzia nga t tilla profile?! (Ja! Si m lindi Ideja: BASHKIMIN ta quaj RIBASHKIM!, www.albaniapress.com, 28 dhjetor 2012)

20

Tema e ktij punimi ka t bj me Jusuf Grvalln. N te bhen krahasime, ballafaqime t mendimeve t Zeqir Grvalls me Donika Grvalln, Bardhosh Grvalln, Sabri Novoselln, Shefqet Jasharin-Strofcin dhe Adem Demn. Kundrthniet nuk jan t mira pr askend dhe nuk i shrbejn t vrtets. Nqoftse ballafaqimi i mendimeve n kt punim do t'i kontribuoj sadopak mirkuptimit dhe evitimit t keqkuptimeve ather mund t thuhet se mundi im nuk ka shkuar kot. Zeqir Grvalla: " Falnderoj ZOTIN NJ q smund t shkruaj: Pa ndjenja pa t vrtetn dhe pa frymzim .... Andaj, para ZOTIT e Popullit: turp mbi TURP SHt pr do njeri Q i thot Veti njeri, madje atdhetar-veprimtar-lufttetar- patriot E t MOS e Flas pr SHok e SHoqe IDEALI t VRTETN q mir e di(!) Po t hesht()! Apo, me vet()dije t bhet mohuesO, hejjjRuana, ZOT!" Po! T tillt dhe t tillatnse spendohen me (Z)emr e SHpirt- prgjith()nj ( Po,duke thn t Vrtetn ti krkojn: Falje ZOTIT, Popullit dhe ETNIS): N t kundrtn prve MALLKIMIT: nga ZOTI NJ dhe NNA SHQIPRI, Rnd do ti MALLKOJ Edhe Ky: 100-VJETOR() I FillimPAVARSIS! (Rnd do ti MALLKOJ Edhe Ky: 100-VJETOR() I FillimPAVARSIS!, www.albaniapress.com, 27 nntor, 2012) -1. E KISHA NJ FIJE MERITE PR KT RAHATI Zeqir Grvalla: "Andaj, sa i prket familjes s vllait Jusuf, u ndjeva shum i gzuar q ishte rahatuar n gjirin e Nns SHQIPRI; sepse: edhe e kisha nj fije merite pr kt rahati t ksaj familjeje t vllait Jusuf; sepse, po at vit q ndodhi tragjedia n Shtutgart (vrasja e ktyre Tre Yjeve tan, Jusufit, Kadriut e Bardhoshit, q e prjetuam aq rnd e thell kt humbje t madhe n krye t Lvizjes gjith()Kombtare, jo vetm ne t afrmit e t dashurit e tyre, familjet Grvalla dhe familjet Zeka por, edhe i gjith Populli Shqiptar, kush kishte e ka: Mendje t ndritur e (Z)emr e SHpirt t bardh SHqiptari e SHqiptarje)" (Ajo Je Ti o Nn Shqipri, www.albaniapress.com, 17 maj 2012) "Agron Bajrami: Dy letra i ka drguar n adresn e Enver Hoxhs dhe sht refuzuar! Donika Grvalla: N t dyja i sht refuzuar kjo krkes. Agron Bajrami: Si ndodhi pastaj e shkuat n Shqipri? Donika Grvalla: Edhe mami kur krkoi t shkonte n Shqipri prmes ambasads s Vjens e refuzuan dy her krkesn. sht n Turqi ka qen nj ishambasador apo kshilltar i ambasads, nuk e di saktsisht pozicionin e tij, Bujar Hoxha quhej ai. Kishte prejardhje nga Kosova, ai ndrhyri n Tiran q than: okej le t vij familja Grvalla." (Intervist dhn Agron Bajramit n Koha-TV, 18 maj 2012, www.youtube.com/watch?v=X8jq1QXTGIc, minuta 25-27) Zeqir Grvalla: "Andaj, para ZOTIT e Popullit: turp mbi TURP SHt pr do njeri Q i thot Veti njeri, madje atdhetar-veprimtar-lufttetar- patriot E t MOS e Flas pr SHok e SHoqe IDEALI t VRTETN q mir e di(!) Po t hesht()! Apo, me vet()dije t bhet mohuesO, hejjjRuana, ZOT!"

21

(Rnd do ti MALLKOJ Edhe Ky: 100-VJETOR() I FillimPAVARSIS!, www.albaniapress.com, 27 nntor, 2012) -2. TURP MBI TURP SHT PR DO NJERI Zeqir Grvalla: "Pra, ato dit vjen n vizit n Prishtin shkrimtari yn,i nderuari Nasho Jorgaqi (autori romanit MRGATA E QYEVE), me t cilin takohet shoku dhe vllai im i idealit Dr.Sadri Fetiu dhe ai e porosit: Ma gjej Zeqir Grvalln t takohem me t - andaj, Sadriu ma sjell mua porosin: - Zeqir, sot, pas drake prej ors tre e gjen shkrimtarin N. Jargaqi, n bibliotekn e Fakultetit Filozofik: t takoheni me t, aty t pretDhe, un, po at dit: disa minuta pas ors tre: arrijta n bibliotek Dhe, posa e hapa dern m ra n sy nj burr i gjat, i veshur me rroba kat-ngjyrkafeje, me nj pamje serioze, por t iltr, e kur pas shikimeve edhe i kmyem fjalt e para dhe prshndetjet q u kuptuam se kush jemi: vllezr gjuhe e gjaku, q shiheshim pr her t par - Ju jeni shkrimtari Nasho? - iu drejtova ( sepse: edhe ashtu si e pash n shikim t par.ishte: po ashtu sikurse ma kishte prshkruar Sadriu); - Po, - mu prgjegj, pakz me buz n gaz, e menjher shtoi: E, Ju Zeqiri? Po, iu prgjegja edhe un dhe ia ia zgjatm dorn njri-tjetrit vllazrisht dhe ngrohtsisht sikur tishim takuar edhe shumher m par" (Ajo Je Ti o Nn Shqipri, www.albaniapress.com, 17 maj 2012) Donika Grvalla: "Edhe mami kur krkoi t shkonte n Shqipri prmes ambasads s Vjens e refuzuan dy her krkesn. sht n Turqi ka qen nj ishambasador apo kshilltar i ambasads, nuk e di saktsisht pozicionin e tij, Bujar Hoxha quhej ai. Kishte prejardhje nga Kosova, ai ndrhyri n Tiran q than: okej le t vij familja Grvalla." (Intervist dhn Agron Bajramit n Koha-TV, 18 maj 2012, www.youtube.com/watch?v=X8jq1QXTGIc, minuta 25-27) Zeqir Grvalla: "Andaj, para ZOTIT e Popullit: turp mbi TURP SHt pr do njeri Q i thot Veti njeri, madje atdhetar-veprimtar-lufttetar- patriot E t MOS e Flas pr SHok e SHoqe IDEALI t VRTETN q mir e di(!) Po t hesht()! Apo, me vet()dije t bhet mohuesO, hejjjRuana, ZOT!" (Rnd do ti MALLKOJ Edhe Ky: 100-VJETOR() I FillimPAVARSIS!, www.albaniapress.com, 27 nntor, 2012) -3. T TILLT DHE T TILLAT NSE S'PENDOHEM ME ZEMR, EMR E SHPIRT Zeqir Grvalla: "- Po dalim, - tha, e shtisim pakz n qytet Edhe un e plqeva kt propozim dhe dolm duke zbritur shkallve t Fakultetit Fillozofik, ashtu ndadal-ngadal u nism pr n qndr t qytetit Por,menjher rrugs m pyeti pr Jusufin dhe pr Rexhep Elmazin (duke e ditur q un isha shoku m i ngusht i tyre); i shpjegova pr t dyt, se si i njihja un: patriot, talent dhe veprimtar t shtjes KOmbtare deri n devotshmri. Dhe, Nashoja mbeti i knaqur dhe m falnderoi, por un, shtova: se e kam nj porosi pr Ju, pr Qeverin Shqiptare pr Xhaxhin Enver: Familjen e Jusufit nga Gjermania ta trhiqni dhe ta merrni n Shqipri; q ti rritn fmijt nn kujdesin e shtetit shqiptar. - Mir, - tha do t intersohemi dhe me plot admirim vllazror-kombtar e njerzor u ndam nga njritjetri ende pa hyr n qndr t qytetit, mu t Tre Sheshirat" (Ajo Je Ti o Nn Shqipri, www.albaniapress.com, 17 maj 2012)
22

Donika Grvalla: "Edhe mami kur krkoi t shkonte n Shqipri prmes ambasads s Vjens e refuzuan dy her krkesn. sht n Turqi ka qen nj ishambasador apo kshilltar i ambasads, nuk e di saktsisht pozicionin e tij, Bujar Hoxha quhej ai. Kishte prejardhje nga Kosova, ai ndrhyri n Tiran q than: okej le t vij familja Grvalla." (Intervist dhn Agron Bajramit n Koha-TV, 18 maj 2012, www.youtube.com/watch?v=X8jq1QXTGIc, minuta 25-27) Zeqir Grvalla: "Andaj, para ZOTIT e Popullit: turp mbi TURP SHt pr do njeri Q i thot Veti njeri, madje atdhetar-veprimtar-lufttetar- patriot E t MOS e Flas pr SHok e SHoqe IDEALI t VRTETN q mir e di(!) Po t hesht()! Apo, me vet()dije t bhet mohuesO, hejjjRuana, ZOT! Po! T tillt dhe t tillatnse spendohen me (Z)emr e SHpirt- prgjith()nj ( Po,duke thn t Vrtetn ti krkojn: Falje ZOTIT, Popullit dhe ETNIS): N t kundrtn prve MALLKIMIT: nga ZOTI NJ dhe NNA SHQIPRI, Rnd do ti MALLKOJ Edhe Ky: 100-VJETOR() I FillimPAVARSIS!" (Rnd do ti MALLKOJ Edhe Ky: 100-VJETOR() I FillimPAVARSIS!, www.albaniapress.com, 27 nntor, 2012) -4. UN E KAM NJOFTUA SABRI NOVOSELLN ME JUSUF GRVALLN Zeqir Grvalla: "Kur lirohet nga burgu Adem Demai, ... Jusuf Grvalln un i kam takuar e njoftuar me Adem Demain dhe me Bac Metush Krasniqin Dajkocin; gjithashtu, edhe me Sabri Novoselln, un i kam njoftuar; s bashk me ta un kam shkuar n dugajn e tij t rrobaqepsis n Prshtin (q e ka pasur, asokohe, prapa ndrtess s Posts dhe prball gjelltores Kosova); aty kam shkuar edhe me Bacn Metush (Krasniqi - Dajkoci), sikurse edhe me Jusuf Grvalln..., edhe me shum t tjer Kto e shum t tjera i di mir Sabri Novosella; madje, ai, e di fort mir se ka i ka thn Baci Metush atij dhe Jusufit, q: Ju, as ti as Jusufi, me Zeqirin skeni pun; madje, as emrin t mos ia prmendni, sepse vetm un vet dua t kem kantakt me t (Zri i Drinit..., SQARIME ME DISA KUJTIME, www.albaniapress.com, 13 qershor 2012) Sabri Novosella: "Me Jusuf Grvalln m kishte njoftuar Teki Drvishi pas lirimit nga burgu i Goli Otokut." (Rezistenca kosovare mes dy zjarresh, Prishtin 2012, faqe 117) Zeqir Grvalla: "Andaj, para ZOTIT e Popullit: turp mbi TURP SHt pr do njeri Q i thot Veti njeri, madje atdhetar-veprimtar-lufttetar- patriot E t MOS e Flas pr SHok e SHoqe IDEALI t VRTETN q mir e di(!) Po t hesht()! Apo, me vet()dije t bhet mohuesO, hejjjRuana, ZOT!" (Rnd do ti MALLKOJ Edhe Ky: 100-VJETOR() I FillimPAVARSIS!, www.albaniapress.com, 27 nntor, 2012) -5. EMRIN MOS IA PRMENDNI - PRMENDJA EMRIN Zeqir Grvalla: "Kur lirohet nga burgu Adem Demai, ... Jusuf Grvalln un i kam takuar e njoftuar me Adem Demain dhe me Bac Metush Krasniqin Dajkocin; gjithashtu, edhe me Sabri Novoselln, un i kam njoftuar; s bashk me ta un kam shkuar n dugajn e tij t rrobaqepsis n Prshtin (q e ka pasur, asokohe, prapa ndrtess s Posts dhe prball gjelltores Kosova); aty kam shkuar edhe me Bacn Metush (Krasniqi - Dajkoci), sikurse edhe me Jusuf Grvalln..., edhe me shum t
23

tjer Kto e shum t tjera i di mir Sabri Novosella; madje, ai, e di fort mir se ka i ka thn Baci Metush atij dhe Jusufit, q: Ju, as ti as Jusufi, me Zeqirin skeni pun; madje, as emrin t mos ia prmendni, sepse vetm un vet dua t kem kantakt me t (Zri i Drinit..., SQARIME ME DISA KUJTIME, www.albaniapress.com, 13 qershor 2012) Bardhosh Grvalla: "I dashuri Shoku Nijazi, dje, pasi e mora lidhjen telefonike me ju, isha shum i gzuar, sepse kan kaluar m se 15 muaj q po e presim ndonj lajm nga shoku Bashkim Prishtina (Sabri Novosella shn. i Xh. D.), pr t cilin ju mund t dini rastsisht se ku po qndron. Jusufi, vllai im para dy ditsh ka shkuar n veri t Gjermanis tek nj nip i yni, kshtu q ai nuk mund t'ju shkruan edhe 6 dit deri sa t kthehet prap kndej. Ju that se e njihni vllaun tim, dhe se keni qen s bashku n burg, por vllau im nuk ka qen n burg, kshtu q ju duhet ta njihni Zeqir Grvalln, kusheririn tan." (Letr drguar Nijazi Strajs n Stamboll n gjysm e dyt t muajit mars 1981; U botua pr her t par nga Faridin Tafallari si pjes e shkrimit "Kur Jusuf Grvalla shkruante" n www.albaniapress.com, 2 tetor 2011) -6. NUK E KAM NJOHUR T PAINFEKTUARIN NGA IDEOLOGJIA E DJALLIT T MALLKUAR Zeqir Grvalla: "Ramadani, n shkrimet e tij, sikur m shum merakosej: mos po harron ndonj shok ideali pa e prmend pr qndresn e tij sesa t rrfej pr vetveten q ishte nj veprimtar i ditur dhe i denj bashkveprimtar: me Abdyl Lahun, Shefqet Jasharin Strofcin, Sabri Novoselln, Sknder Jasharin, e q t gjith kta ishin n lidhshmri veprimi me vllain Jusuf (Grvalla) e me shum vllezr e motra t tjer idealista kombtar e njerzor me n Krye- L-Vi-(Z)Je-n Patriotike SHqiptare (LNKVSHJ) me n BALL Bac Metush Krasniqin DAJKOCI, - Hasan PRISHTINN ton t Dyt; e, q t gjith kta t lartprmendurit: Abdylin, Shefqetin, Sabriun, Sknderin etj., un i pata njoftuar me ... Jusuf Grvalln..." (N BALL I PUTHI KOSOVA NN DEGT PLOT QERSHI T KUQE (II), www.albaniapress.com, 15 nntor 2012) Shefqet Jashari: "Ta zm rastin kur sht futur n kryesin e ngusht Jusuf Grvalla. Un nuk kam ditur si quhet, far profesioni ka, ku punon dhe jeton dhe ku ka lindur. Sabriu ka thn se e njoh nj koh t gjat, sht atdhetar i mirfillt, d.m.th. i painfektuar nga ideologjia e djallit t mallkuar bolshevik. (Drita, Trelleborg, Suedi, nr 15, 1997, f. 15) Sabri Novosella: "Me Jusuf Grvalln m kishte njoftuar Teki Drvishi pas lirimit nga burgu i Goli Otokut." (Rezistenca kosovare mes dy zjarresh, Prishtin 2012, faqe 117) Zeqir Grvalla: "Andaj, para ZOTIT e Popullit: turp mbi TURP SHt pr do njeri Q i thot Veti njeri, madje atdhetar-veprimtar-lufttetar- patriot E t MOS e Flas pr SHok e SHoqe IDEALI t VRTETN q mir e di(!) Po t hesht()! Apo, me vet()dije t bhet mohuesO, hejjjRuana, ZOT!" (Rnd do ti MALLKOJ Edhe Ky: 100-VJETOR() I FillimPAVARSIS!, www.albaniapress.com, 27 nntor, 2012)

24

-7. N DYQANIN E SABRIUT E KAM TAKUAR METUSH KRASNIQIN Shefqet Jashari: "Dyqani i Sabriut ishte nj vendtakim pr ish t burgosurit politik, jo vetm t Prishtins, por edhe t regjioneve tjera t Kosovs. Aty kam pasur rastin t takohem me shum shok, pr t cilt kisha dgjuar m par si emra. Aty jam takuar edhe me Metush Krasnqin." (Drita, Trelleborg, Suedi, 1997, nr. 15, faqe 13) Zeqir Grvalla: "Andaj, para ZOTIT e Popullit: turp mbi TURP SHt pr do njeri Q i thot Veti njeri, madje atdhetar-veprimtar-lufttetar- patriot E t MOS e Flas pr SHok e SHoqe IDEALI t VRTETN q mir e di(!) Po t hesht()! Apo, me vet()dije t bhet mohuesO, hejjjRuana, ZOT!" (Rnd do ti MALLKOJ Edhe Ky: 100-VJETOR() I FillimPAVARSIS!, www.albaniapress.com, 27 nntor, 2012) -8. SABRIUT, SHEFQETIT DHE JUSUFIT - METUSHI IU KA THN Zeqir Grvalla: "... e q t gjith, me Bac Metush Krasniqin Dajkocin, i cili nuk ka dashur njeri atdhetar m shum se mua, e q m monte dhe m kishte kshilltarin e par Shpirtror-kryesor pr shtjen Kombtare, prej kur jemi takuar e njohur, i cili edhe m ka ruajur si syt e ballit, si thot nj fjal e popullit; madje, Sabriut, Shefqetit dhe Jusufit iu ka thn: - Ju skeni pun me Zeqirin, vetm un kam pun me t; emrin e tij askund mos e zini n goj Kjo sht e vrteta; edhe pr shum kujtime tjera, n dasht Zoti, q do t rrfej her-pasher. Me respekt, Z.G. )" (N BALL I PUTHI KOSOVA NN DEGT PLOT QERSHI T KUQE (II), www.albaniapress.com, 15 nntor 2012) Shefqet Jashari: "Ta zm rastin kur sht futur n kryesin e ngusht Jusuf Grvalla. Un nuk kam ditur si quhet, far profesioni ka, ku punon dhe jeton dhe ku ka lindur. Sabriu ka thn se e njoh nj koh t gjat, sht atdhetar i mirfillt, d.m.th. i painfektuar nga ideologjia e djallit t mallkuar bolshevik. (Drita, Trelleborg, Suedi, nr 15, 1997, f. 15) Zeqir Grvalla: "Andaj, para ZOTIT e Popullit: turp mbi TURP SHt pr do njeri Q i thot Veti njeri, madje atdhetar-veprimtar-lufttetar- patriot E t MOS e Flas pr SHok e SHoqe IDEALI t VRTETN q mir e di(!) Po t hesht()! Apo, me vet()dije t bhet mohuesO, hejjjRuana, ZOT!" (Rnd do ti MALLKOJ Edhe Ky: 100-VJETOR() I FillimPAVARSIS!, www.albaniapress.com, 27 nntor, 2012) -9. KUR DOLI NGA BURGU I PAR KUR DOLI NGA BURGU I DYT Zeqir Grvalla: "Andaj, na prkrahi n veprimtarin ton t vazhdueshmeme n ball Bac Metush Krasniqin - DAJKOCI; e q un, vllain Jusuf Grvalla e pata njoftuar me T, pra, me Bac Metushin (sikurse q m von e pata njoftar edhe me Adem Demain kur doli nga burgu i dyt prej kapedamit t Pozharevcit m 1974." (N BALL I PUTHI KOSOVA NN DEGT PLOT QERSHI T KUQE (II) (www.albaniapress.com, 15 nntor, 2012) "Apostol Duka:- I keni njohur n at koh Jusuf Grvalln dhe Kadri Zekn? Adem Dema: Jusufin e kam njohur pas daljes nga burgu i par. Ai ka qen i lidhur me ne... Jusuf Grvalla ka mbetur i pazbuluar. Kan mbetur edhe grupe t pazbuluara,
25

sepse ne bnim 'sht e mundur t ruanim konspiracionin. I till ka qen edhe ai i Jusufit. Jusufin e kam njohur, Bardhin e kam njohur, ndrsa Kadri Zekn jo." (Apostol Duka, Vrasje n Shtutgart, Tiran 2008, f. 150-156) Zeqir Grvalla: "Andaj, para ZOTIT e Popullit: turp mbi TURP SHt pr do njeri Q i thot Veti njeri, madje atdhetar-veprimtar-lufttetar- patriot E t MOS e Flas pr SHok e SHoqe IDEALI t VRTETN q mir e di(!) Po t hesht()! Apo, me vet()dije t bhet mohuesO, hejjjRuana, ZOT!" (Rnd do ti MALLKOJ Edhe Ky: 100-VJETOR() I FillimPAVARSIS!, www.albaniapress.com, 27 nntor, 2012) -10. KRKONI FALJE ZOTIT, POPULLIT DHE ETNIS Zeqir Grvalla: "Andaj, kt dhembje- pikllimthell t Kombit pr kta Tre Yje e djeu n shpirt edhe Vet Xhaxhi Enver Hoxha; dhe me propozimin ton, t ne shokve (n prapavij, n veprim t pandalshm pr Ribashkim me SHQIPRI), pra ky propozim na u tumir-pranua nga Qeveria e Shqipris dhe pr familjen e vllait Jusuf: pr bashkshorten Suzann, t bijn Donikn dhe dy t bijt Premtonin dhe Ergonin; me vet urdhrin e Enver Hoxhs, qeveria shqiptare i trhoqi nga Gjermania dhe i strehoi n Tiran, me banes jo larg Enverit, t respektuar prej Tij dhe Nexhmies e, shpeshher t vizituar prej tyre si dhe nn kujdes dhe mbrojte t prhershme t Qeveris shqiptare, duke i gzuar t gjitha privigjet q i takojn nga shteti nj familjeje t nj veprimtari patriot shqiptar, n kt rast i Kosovs martire, si ishte yni vlla Jusuf GRVALLA." (N BALL I PUTHI KOSOVA NN DEGT PLOT QERSHI T KUQE (II), www.albaniapress.com, 15 nntor, 2012) "Agron Bajrami: Dy letra i ka drguar n adresn e Enver Hoxhs dhe sht refuzuar! Donika Grvalla: N t dyja i sht refuzuar kjo krkes. Agron Bajrami: Si ndodhi pastaj e shkuat n Shqipri? Donika Grvalla-Schwarz: Edhe mami kur krkoi t shkonte n Shqipri prmes ambasads s Vjens e refuzuan dy her krkesn. sht n Turqi ka qen nj ishambasador apo kshilltar i ambasads, nuk e di saktsisht pozicionin e tij, Bujar Hoxha quhej ai. Kishte prejardhje nga Kosova, ai ndrhyri n Tiran q than: okej le t vij familja Grvalla." (Intervist dhn Agron Bajramit n Koha-TV, 18 maj 2012, www.youtube.com/watch?v=X8jq1QXTGIc, minuta 25-27) Zeqir Grvalla: "Andaj, para ZOTIT e Popullit: turp mbi TURP SHt pr do njeri Q i thot Veti njeri, madje atdhetar-veprimtar-lufttetar- patriot E t MOS e Flas pr SHok e SHoqe IDEALI t VRTETN q mir e di(!) Po t hesht()! Apo, me vet()dije t bhet mohuesO, hejjjRuana, ZOT! Po! T tillt dhe t tillatnse spendohen me (Z)emr e SHpirt- prgjith()nj ( Po,duke thn t Vrtetn ti krkojn: Falje ZOTIT, Popullit dhe ETNIS): N t kundrtn prve MALLKIMIT: nga ZOTI NJ dhe NNA SHQIPRI, Rnd do ti MALLKOJ Edhe Ky: 100-VJETOR() I FillimPAVARSIS!" (Rnd do ti MALLKOJ Edhe Ky: 100-VJETOR() I FillimPAVARSIS!, www.albaniapress.com, 27 nntor, 2012)

26

3. SELATIN NOVOSELLA PR METUSH KRASNIQIN

1. Selatin Novosella: "M tutje do t flitet pr veprimtarin e organizats patriotike Lvizja Nacional lirimtare e Kosovs dhe Viseve tjera Shqiptare n Jugosllavi, e formuar n vitin 1978 nga Metush Krasniqi, Sabri Novosella, Shefqet Jashari, Jusuf Grvalla etj." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, faqe 18) Jusuf Grvalla nuk e ka formuar LNKVSHJ, dhe as nuk ka marr pjes n formimin e saj. N kt Lvizje at e ka antarsuar, individualisht, Sabri Novosella. 2. Selatin Novosella: "Andaj, ai kishte bashkmendimtar t panumrt, si: Adem Demain, Hydajet Hysenin, Zeqir Grvalln, Mulla Ram Govorin, Sabri Novoselln, Jusuf Grvalln.." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, faqe 19) Fjala bashkmendimtar sht tepr abstrakte, kur nuk ilustrohet me asnj shembull konkret. Jusuf Grvalla kurr n jetn e tij nuk e ka pasur n tavolin asnj fjal t Metush Krasniqit, n mnyr q ta verifikoj se a prputhet me ndrgjegjen e arsyeshmrin e tij. Pr kt arsye fjalia e msiprme sht e pavrtet dhe nuk meriton t klasifikohet as n kategorin e anekdotave. Fjalt e Sabri Novosells, t vendosura n gojn e Metush Krasniqit, e krijojn nj hendek humner n mes mendimeve t Jusuf Grvalls, dhe fjalve pr t cilat supozohet se jan t Metush Krasniqit. 3. Selatin Novosella: "Ndrsa, Sabri Novosella, dyqanin e tij n qendr t Prishtins, e kishte shndrruar n vend takimi t sigurt pr shum atdhetar, q, pr arsye q nnkuptohej, ata nuk mund t takoheshin n lokalet tjera t qytetit. Aty takoheshin: Metush Krasniqi..., Jusuf Grvalla..." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, faqe 121) Jusuf Grvalla nuk sht takuar me Metush Krasniqin n dyqanin e Sabri Novosells, ashtu si nuk sht takuar kurr me Shefqet Jasharin. 4. Ethem eku: "Metush Krasniqi, me personalitetin e tij t veant, me pragmatizmin e tij t rrall, me frymn dhe shpirtin e tij bashkues dhe afrues arriti t'i ofronte dika t rrall Lvizjes Kombtare Shqiptare me organizatn q drejtonte. S pari, arriti t bashkonte veprimtart q, n nuanca m t vogla ose m t mdha, kishin bindje t ndryshme ideologjike, por, q t gjith i bashkonte ideali i lirimit dhe bashkimit kombtar. S dyti, arriti t ofronte frymn intelektuale n organizata ilegale, duke inkuadruar edhe intelektualin e prmasave kombtare, Jusuf Grvalln." (Selatin Novosella, Metush Krasniqi, Prishtin 2011, faqe 132-133) Merita e angazhimit t Jusuf Grvalls n Lvizjen Nacionallirimtare (LNKVSHJ) sht vetm e Sabri Novosells dhe e askujt tjetr. 5. Selatin Novosella: Duke folur pr rrethanat e kohs dhe prpjekjet organizatave t ndryshme t bnin nj bashkim veprues, Sabri Novosella, po n kt numr t gazets s cituar (Drita, Malm, nr.10/1997-shn i Xh. D.), shton: "Ne shum shpejt vum kontakte t rregullta me Jusuf Grvalln, i cili tashm, bashk me t vllan Bardhoshin, dhe t shoqen Suzann, e kishin formuar Degn e Lvizjes n Gjermani." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, f. 139)
27

Kontakti i par me shkrim n mes Jusuf Grvalls dhe Sabri Novosells, pas ndarjes s tyre m 14 dhjetor 1979 n Prishtin sht m 14 prill 1981. 6. Selatin Novosella: "Organizatn Lvizja Nacional lirimtare e Kosovs dhe Viseve t tjera Shqiptare n Jugosllavi, e bn tepr t veant e dhna se n kreun e ksaj organizate ishin edhe Metush Krasniqi e Jusuf Grvalla. Askund m mir nuk sht shkrir n nj vend mendimi lapidar: Atdheu mbi t gjitha!, sesa tek rasti i binomit: Metush Krasniqi-Jusuf Grvalla." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, faqe 146) Fraza "binomi: Metush Krasniqi-Jusuf Grvalla" sht e rrejshme dhe si e till e pakuptimt, pasi Metush Krasniqi dhe Jusuf Grvalla nuk e kan br asnj pun t prbashkt, as direkte as indirekte, as me goj e as me shkrim, ata nuk e kan koordinuar asnj pun dhe asnj fjal t vetme n mes vete. Pr kt nuk ekziston asnj fakt i vetm. Veprimtaria e Metush Krasniqit n kt pik nuk dshmon, vrteton asgj, veprimtaria e Jusuf Grvalls vrteton gjithka. 7. Selatin Novosella: "Metush Krasniqi, po ashtu, mbante kontakte me letra dhe me t drguar special, me Sabri Novoselln dhe Jusuf Grvalln, nprmes njerzve tepr t besuar dhe t dshmuar." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, faqe 154) Metush Krasniqi nuk ka mbajtur kurrfar kontakti me Jusuf Grvalln, as me letra e as me goj. 8. Selatin Novosella: "Pr nivelin e njohjes dhe veprimeve t prbashkta n mes Metush Krasniqit dhe Fehmi Baftiut, flet edhe nj takim i mbajtur n Prishtin, n vitin 1978, ku marrin pjes: Metush Krasniqi, Jusuf Grvalla, Azem Beiri dhe Fehmi Baftiu." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, faqe 231) Fjalt e msiprme, prej t pars deri n t fundit, jan gnjeshtr. Vepra e shkruar nga dora e Jusuf Grvalls i hedh posht plotsisht gnjeshtrat e tilla, pamvarsisht numrit t "dshmitarve" qofshin ata t "gjall" apo t vdekur. 9. Selatin Novosella: "Xhevat Krasniqi: Baba Metush kishte shum shok dhe bashkmendimtar. Ata vrtet, ishin t panumrt, megjithat, m s teprmi shoqrohej me Sejdi Kryeziun, ... Zeqir Grvalln, ... Adem Demain, ... Sabri Novoselln, Hydajet Hysenin, Jusuf Grvalln..." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, faqe 261) Xhevat Krasniqi, gnjen kur thot se babai i tij Metushi sht shoqruar me Jusuf Grvalln. Por, duke pasur parasysh gnjeshtrat e falsifikimet e familjarve t heronjve tjer, kt gnjeshtr t Xhevat Krasniqit duhet me e bajt si lule mbi kapu, kuptohet, me kusht nse ai kt pun e len me kaq.

4. Hydajet Hyseni pr Metush Krasniqin-Dajkocin dhe Dajn Sejd

Hydajet Hyseni: "Daja Sejd dhe Metush Krasniqi ishin shok t ngusht. Ishin shok t rinis, shok t puns dhe shok t idealit. Dhe jo vetm kaq. Pas vdekjes s gruas s par (mbess s Lot Vakut, Pashies), dhe pas lirimit nga burgu i par, Daja Sejd ishte martuar me motrn e Metush Krasniqit, Izushen, nj grua shum e pashme
28

dhe jashtzakonisht e njerzishme e bujare." (Selatin Novosella, Metush Krasniqi, Prishtin 2011, faqe 281) Hydajet Hyseni: "Metush Krasniqi ishte njeriu m i nevojshm dhe m i prshtatshm i nj bashkimi t gjer." (Selatin Novosella, Metush Krasniqi, Prishtin 2011, faqe 292) Hydajet Hyseni: "Me atdhetar kolos si Baca Metush, do ta bashkonim Lvizjen lirimtare Kombtare." (Selatin Novosella, Metush Krasniqi, Prishtin 2011, faqe 298) Hydajet Hyseni: "Emri dhe vepra e Metush Krasniqit jan gur i rndsishm n themel t t arriturave t realizuara deri m tash dhe do t jen edhe n themelin e realizimeve tjera q do t sjell e ardhmja." (Selatin Novosella, Metush Krasniqi, Prishtin 2011, faqe 301)

5. PAJTOHET ME TEZAT E KOMUNISTVE HEGJEMON

Selatin Novosella: "Metush Krasniqi pajtohet me Tezat rreth Frontit pr Republikn e Kosovs." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, faqe 179) Sabri Novosella: "Tani lexojm shkrime nga Hydajet Hyseni, Selatin Novosella etj. Gnjeshtra t turpshme q e fyejn rnd Metush Krasniqin se gjoja i paska pranuar tezat komuniste t organizats Marksiste-Leniniste t ashtuquajturat "Tezat e frontit popullor" q do t udhhiqej nga komunistt OMLK." (Rezistenca kosovare mes dy zjarresh, Prishtin 2012, faqe 189-190)

6. NUK I KUNDRSHTON TEZAT E KOMUNISTVE HEGJEMON

Hydajet Hyseni: "Baca Metush nuk i kishte kundrshtuar Tezat rreth Frontit pr Republikn e Kosovs." (Selatin Novosella, Metush Krasniqi, Prishtin 2011, faqe 294) Sabri Novosella: "Tani lexojm shkrime nga Hydajet Hyseni, Selatin Novosella etj. Gnjeshtra t turpshme q e fyejn rnd Metush Krasniqin se gjoja i paska pranuar tezat komuniste t organizats Marksiste-Leniniste t ashtuquajturat "Tezat e frontit popullor" q do t udhhiqej nga komunistt OMLK." (Rezistenca kosovare mes dy zjarresh, Prishtin 2012, faqe 189-190)

7. SABRI NOVOSELLA PR METUSH KRASNIQIN

1. Sabri Novosella: "Porsi shteti am, prapseprap njra nga kto organizata bnte njfar dallimi. Kjo ishte LNKVSHJ, e cila udhhiqej nga Metush Krasniqi, i cili ishte demokrat i vrtet dhe mbi t gjitha ideologjin komuniste e konsideronte si ideologji ruse dhe si t till edhe antishqiptare, ashtu si i konsideronte antishqiptar sllavogrekobizantint n prgjithsi." (Zri, 28 mars-4prill 1992) Me kto fjal Sabri Novosella e ka krijuar nj hendek - humner, n mes veprs s tij dhe Jusuf Grvalls, q do t ket pasoja. Nse kto fjal pranohen edhe si t Metush Krasniqit, e njjta gj vlen edhe pr te. Me kto fjal vrtetohet se Jusuf Grvalla ka qen krejtsisht i vetmuar, sa i prket kuadrove t larta t LNKVSHJ, dhe e gjith barra e formimit t politiks si ideator i Lvizjes s tij, ka ra 100 pr qind mbi supet e tij dhe t askujt tjetr.
29

2. Sabri Novosella: "E arsyeja ime, e cila n fakt ishte edhe qndrimi i prer i organizats t cils i takoja, e n veanti i Metush Krasniqit, ishte se gjithsesi duhej krijuar nj organizat gjithkombtare n t ciln mund t militonin t gjith shqiptart atdhedashs e jo ndonj parti Komuniste marksiste-leniniste. (Intervist dhn Haqif Mulliqit e Emine Berishs pr gazetn Zri, e ribotuar n Drita, Trelleborg, Suedi m 1997.) 3. Sabri Novosella: "Metush Krasniqi kishte nj shpirt prbashkues. Ai bnte mos pr t krijuar unitet, bile mundohej q ti afronte edhe komunistt q kishin rn n konflikt me politikn e Titos pr shkak t Stalinit. Posarisht ishte shum i kujdesshm me t rinjt q binin viktim t propagands komuniste, q vinte nga regjimi i Enver Hoxhs. Mirpo, kurrsesi nuk gjente fuqi pr t br fardo kompromisi me komunistt, t cilt ishin n shrbim t okupatorve serbo-komunist. N kt pikpamje, Metushi ishte tejet parimor dhe i palkundur. Nga komunistt stalinistoenverist, t keqen kryesore e shihte se ata do t ndikonin n orientimin e djalris kosovare, duke e keqprdorur autoritetin e shtetit am. Ndaj komunistve stalinistoenverist t brezit t ri ndjente dhembshuri t madhe. Kta i konsideronte thjesht viktima t regjimit komunist t Enver Hoxhs." (Rezistenca kosovare mes dy zjarresh, Prishtin 2010, f.68-69) Me kto fjal Sabri Novosella e ka krijuar nj hendek - humner, n mes veprs s tij dhe Jusuf Grvalls, q do t ket pasoja. Nse kto fjal pranohen edhe si t Metush Krasniqit, e njjta gj vlen edhe pr te. Me kto fjal vrtetohet se Jusuf Grvalla ka qen krejtsisht i vetmuar, sa i prket kuadrove t larta t LNKVSHJ, dhe e gjith barra e formimit t politiks si ideator i Lvizjes s tij, ka ra 100 pr qind mbi supet e tij dhe t askujt tjetr.

8. TRURI, DORA E DJATHT DHE DORA E TAHRETIT

-1. M KISHTE KSHILLTARIN E PAR SHPIRTROR -2. KTA ISHIN DORA E DJATHT E METUSH KRASNIQIT DAJKOCI -3. E KISHTE PASUR DOR T DJATHT GJAT TR KOHS -4. DORA E TAHRETIT DHE FITIMI I AHRETIT Nn pikn -1 t ktij nntitulli, Zeqir Grvalla tregon se ai ka qen kshilltari i par Shpirtror i Metush Krasniqit. Kjo me fjal tjera do t thot se Zeqir Grvalla i shpall luft t pamshirshme Mulla Rams, kur bn nj deklarat t till. Gjithashtu me fjal tjera mund t thuhet se Zeqir Grvalla, si kshilltari i par Shpirtror paska qen edhe truri i Metush Krasniqit. Pas zgjidhjes s shtjes s trurit, Zeqiri kalon tek gjymtyrt tjera, duke thn se Jusuf Grvalla e Kadri Zeka, duhet t jen m t lumturit e ksaj bote, pasi ata kan qen dora e djatht e Metush Krasniqit. Kjo shtje parashtrohet nn pikn -2. Selatin Novosella, me librin e tij, e ka rezervuar pr vete shtjen e trunit t Metush Krasniqit, ndrsa Zeqir Grvalln e gjuan n periferi, n rolin e dors s djatht
30

(pika -3.). Por Selatini shkon edhe m larg dhe tregon se kush ka qen dora e majt e Metushit, dora e tahretit politik, respektivisht kush ia ka kryer punt e ndyta n kontakte me majtistt, komunistt dhe marksist-leninistt, me t cilt vet ai (Metushi) nuk ka dashur me i flliq duart e veta, as t djathtn, q e ka ruajtur pr djathtista e antikomunista, e as t majtn t ciln, sipas kshilltarit t par Shpirtror ka qen e rezervuar t prdoret vetm pr punn e interesat personale t tahretit dhe n kt mnyr t bj trasimin e sigurt t rrugs s ahretit.

-1. M KISHTE KSHILLTARIN E PAR SHPIRTROR

Zeqir Grvalla: "Pra, haptas po ua them: se Prijsin Enver Hoxhn se kam dashur pr ideologji As pr komunist e demokrat, po pr nacionalist patriot me besim shqiptar n ZOT" (Ja si m lindi ideja: BASHKIMIN ta quaj RIBASHKIM, www.albaniapress.com, 28 dhjetor 2012) Zeqir Grvalla: "(P.S. Sqarim. N kt Shnim prkujtimor: N BALL I PUTHI KOSOVANN DEGT PLOT QERSHI T KUQE ( PJESA E PAR) - fillimi, prej dy faqesh tekst: PRSHNDETJE nga ZEMRA, sht pr gazetarin, publicistin dhe veprimtarin Ismet Rashiti, mrgimtar n Zvicr, (q atij, me rastin e 100-Vjetorit t PAVARSIS s SHQIPRIS, iu kishte besuar nga nj Shoqat Patriotike: prgaditja e filmit dokumentar pr t Nderuarin ton: Metush Krasniqin DAJKOCI, - Hasan PRISHTINA yn i Dyt); e, pra - ai (Ismeti): mund ta trheqi - ta marr nga AlbaniaPress.-i shnimin e lartprmendur (PRSHNDETJE nga ZEMRA:), t cilin vet ma ka krkuar Ismeti me an t telefonit, para 15 Tetorit t muajit t kaluar (Kurse, numrin e telefonit tim e kishte marr nga veprimtari Ramadan Pllana, i cili edhe ai sht mrgimtar n Zvicr. Andaj, n lidhje me kt rast, po e bj nj sqarim t shkurtr zinxhiror rrjedhjetkohorePra, Ramadan Pllana numrin e telefonit tim (ktu, n Amerik) e kishte marr nga Sami Krasniqi,veprimtar mrgimtar n Gjermani; Samiu, t ndjerin, Abdyl Lahun - veprimtar i devotshm i shtjes Kombtare, t cilin, un e kisha Shok dhe Vlla Shpirti e Ideali, e Samiu - e kishte daj,vlla t Nn Sals, q edhe mua, Zeqirin, m donte Motr Sala si vllain e vet, Abdylin; andaj edhe un Samiun e numroj sikur nip timin, sikur Azemin, djalin e Motrs sime, Ajets, sepse, Samiu e meriton; sepse, Samiu e ka zvendsuar dajn e vet- Abdylin me t gjitha virtytet Kombtare-Njerzore, madje edhe me ato cilsi DijeDiturie Shpirtmirsore. Pra, si e theksova m par: Samiu s pari ia pat dhn numrin e telefonit tim Ramadan Pllans, pr t cilin edhe un kisha nj simpati t veant ndaj tij, n baz t disa shkrimevekujtime-rrfimore nga veprimtaria ilegale si dhe nga burgjet serbosllavet rndanga nj burg n tjetrin q m shum fliste me simpati pr qndrimet patriotike t shokve t idealit sesa pr bmat e veta; po, Ramadani, n shkrimet e tij, sikur m shum merakosej: mos po harron ndonj shok ideali pa e prmend pr qndresn e tij sesa t rrfej pr vetveten q ishte nj veprimtar i ditur dhe i denj bashkveprimtar: me Abdyl Lahun, Shefqet Jasharin Strofcin, Sabri Novoselln, Sknder Jasharin, e q t gjith kta ishin n lidhshmri veprimi me vllain Jusuf (Grvalla) e me shum vllezr e motra t tjer idealista kombtar e njerzor me n Krye- L-Vi-(Z)Je-n Patriotike SHqiptare (LNKVSHJ) me n BALL Bac Metush Krasniqin DAJKOCI, - Hasan PRISHTINN ton t Dyt; e, q t gjith kta t lartprmendurit: Abdylin, Shefqetin, Sabriun, Sknderin etj., un i pata njoftuar me Idriz e Jusuf Grvalln, e q t gjith, me Bac Metush Krasniqin Dajkocin, i cili nuk ka dashur njeri atdhetar m shum se mua, e q m monte dhe m kishte kshilltarin
31

e par Shpirtror-kryesor pr shtjen Kombtare, prej kur jemi takuar e njohur, i cili edhe m ka ruajtur si syt e ballit, si thot nj fjal e popullit; madje, Sabriut, Shefqetit dhe Jusufit iu ka thn: - Ju skeni pun me Zeqirin, vetm un kam pun me t; emrin e tij askund mos e zini n goj Kjo sht e vrteta; edhe pr shum kujtime tjera, n dasht Zoti, q do t rrfej her-pasher. Me respekt, Z.G. )" (N BALL I PUTHI KOSOVA NN DEGT PLOT QERSHI T KUQE (II), www.albaniapress.com, 15 nntor 2012) -2. KTA ISHIN DORA E DJATHT E METUSH KRASNIQIT DAJKOCI Zeqir Grvalla: "Epo, ku e pata fjaln te Jusufi q prej kur e njoftova me Metushin, ai iu br dor e djatht Bac Metushit n veprimtari kombtare, jo vetm n diaspor po edhe m gjerQ, pastaj, s bashku me t vllain Bardhin dhe me veprimtarin e mirnjohur Kadri ZEKN, kta Tre Yje veprimtar (s bashku edhe me shum shok e shoqe t tjer veprimtar t t njjtit ideal): t cilt vepruan pandalshm deri kur ran n kurth-pritat satanoserbobarbare; sigurisht t ndihmuara edhe nga disa shqipfols q nzemr i kishin t ngjizura tradhtit!!!....E kur, pra, Tre Yjet tan: Jusufi, Bardhi e Kadriu ran n kurth-priten e UDB-s jugoserbosllave, at nat t kobshme dhe t ftoft t 17 Janarit 1982, n Gjermani krejt Kombit shqiptar iu shkatua nj plag-dhembjemadhesikur Nns Ajshe sikur NNS SHQIPRI! Dhe, jo vetm q u tranditm ne Shqiptart dhe Trojet tona etnike e tr SHQIPRIA po sikur u trandit edhe tr bOta!!! Andaj, kt dhembje- pikllimthell t Kombit pr kta Tre Yje e djeu n shpirt edhe Vet Xhaxhi Enver Hoxha; dhe me propozimin ton, t ne shokve ( n prapavij, n veprim t pandalshm pr Ribashkim me SHQIPRI ), pra ky propozim na u tumir-pranua nga Qeveria e Shqipris dhe pr familjen e vllait Jusuf: pr bashkshorten Suzann, t bijn Donikn dhe dy t bijt Premtonin dhe Ergonin; me vet urdhrin e Enver Hoxhs, qeveria shqiptare i trhoqi nga Gjermania dhe i strehoi n Tiran, me banes jo larg Enverit, t respektuar prej Tij dhe Nexhmies e, shpeshher t vizituar prej tyre si dhe nn kujdes dhe mbrojte t prhershme t Qeveris shqiptare, duke i gzuar t gjitha privigjet q i takojn nga shteti nj familjeje t nj veprimtari patriot shqiptar, n kt rast i Kosovs martire, si ishte yni vlla Jusuf GRVALLA Yll mes Dy Yjesh,vllait Bardhoshit dhe shoqit Kadri ZEKA; pra t ktyre TreYJEVE n qiellin e Kujtess s popullit shqiptar q do t rrezatojn pr jet e mot Ja, pra, kta ishin: dora e djatht, si thot populli, t Bac Metush Krasniqit DAJKOCI, t ktij ideologu e veprimtari t madh t shtje gjithKombtare Shqiptare, si vazhdimsi q nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit ( LSHP 1878 ) e Lidhje pas Lidhjeve deri LRBSH-ja, iedeothemeluese e par e UK-s, t parashikur me Statut e Program t SajJa, kjo sht e vrteta me pak fjal: e me shum kujtime e malln Lvizjet tona t pandalshme: pr (I)LIRI e Ribashkim Komtar e Territorial drejShtetPlot t Nn SHQIPRIS Etnike n RRUG DRITE" (N BALL I PUTHI KOSOVA NN DEGT PLOT QERSHI T KUQE (II), www.albaniapress.com, 15 nntor, 2012)

-3. E KISHTE PASUR DOR T DJATHT GJAT TR KOHS

Selatin Novosella: "Kapitull i veant i angazhimeve t Metush Krasniqit ishte bashkpunimi me atdhetarin dhe poetin e njohur Zeqir Grvalla. Kta dy atdhetar
32

kishin miqsi t ngusht dhe t gjat. Metush Krasniqi duke e njohur veprimtarin dhe angazhimet e Zeqir Grvalls, q nga viti 1964, kur Zeqir Grvalla kishte qen ndr udhheqsit e organizats Lvizja Revolucionare pr Bashkimin e Shqiptarve, miqsi e prbashkt n Burgun e Nishit, si dhe shoqrimi i prhershm, duke kulmuar edhe me miqsi familjare, nga njra an, dhe nga ana tjetr, respektin q ndiente Zeqir Grvalla pr Metush Krasniqin, pr t gjitha angazhimet e tij pr shtjen kombtare, kta dy veprimtar paraqitnin shembullin m t mir t bashkveprimit atdhetar n Kosov... Prandaj, Zeqir Grvalla ishte njoftuar nga Metush Krasniqi edhe pr iden e themelimit t organizats LNKVSHJ-s, edhe pr veprimet e saj, edhe pr largimin e Sabri Novosells n Turqi dhe t Jusuf Grvalls n Gjermani, edhe pr prpjekjet q po bheshin n fillim t viteve '80, pr bashkimin e forcave atdhetare n nj Lvizje apo Front t prbashkt. Lirisht mund t konstatohet se, thn figurativisht, Metush Krasniqi e kishte pasur Zeqir Grvalln dor t djatht gjat tr kohs." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, faqe 135)

-4. DORA E TAHRETIT DHE FITIMI I AHRETIT

1. Selatin Novosella: "Duke qen ndr udhheqsit e nivelit m t lart t LNKVSHJ-s, duke mbajtur lidhjet me Metush Krasniqin n Kosov e Sabri Novoselln n Turqi, nga njra an:. .. duke qen n bashkpunim me udhheqsit e Frontit t Kuq Popullor kryetarin e tij Ibrahim Kelmendin ... Jusuf Grvalla, kshtu do t shndrrohet n faktor koheziv dhe t pazvendsueshm." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, f. 147-148) Jusuf Grvalla nuk ka mbajtur kurrfar lidhjesh me Metush Krasniqin n Kosov. N vendosjen e kontakteve (janar 1980) me Ibrahim Kelmendin dhe n prfundimin e tyre (janar 1981) n to nuk ka asnj ndikim as Metush Krasniqi, as Sabri Novosella. Kur pas 14 prillit 1981, Sabri Novosella krkon q Jusufi ta afroj Ibrahim Kelmendin, Jusufi ia jep Sabri Novosells, dy mundsi, dy rrug, mundsi kontakti, pr lidhje me Frontin e Kuq, t bashkthemeluar dhe t emrtuar nga UDBa: E para, prmes Blakajt n Entin e Sigurimit Social n Prishtin dhe e dyta prmes Dajs Ram n Pej. Metush Krasniqi, n kt mnyr e ka pasur mundsin ideale q vet e pa ndrmjetsues, ta luaj rolin unifikues. N kt rast faktori koheziv e i pazvendsueshm i Jusufit, do t ishte shum leht i zvendsueshm nga binomi Mulla Rama-Daja Ram. A do t kishte binom m t mir se sa binomi: Mulla RamaDaja Ram. Pra Jusufi kurr nuk ka qen dora e majt, pr kontakte me majtista, dora e tahretit politik t Metush Krasniqit. 2. Selatin Novosella: "Duke qen ndr udhheqsit e nivelit m t lart t LNKVSHJ-s, duke mbajtur lidhjet me Metush Krasniqin n Kosov e Sabri Novoselln n Turqi, nga njra an: duke qen mik i afrm me Hydajet Hysenin n Kosov dhe Kadri Zekn n diaspor, si udhheqsit m t lart t OMLK-s, nga ana e dyt ... Jusuf Grvalla, kshtu do t shndrrohet n faktor koheziv dhe t pazvendsueshm." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, f. 147-148) Jusuf Grvalla nuk ka mbajtur kurrfar lidhjesh me Metush Krasniqin n Kosov. Jusuf Grvalla nuk ka pasur kurrfar miqasie as kumarie me Hydajet Hysenin dhe Kadri Zekn. Rolin koheziv n raport me Kadri Zekn, Jusufi ia ka fal Sabri Novosells, rol i cili sht prmbyll n Stamboll n gjysmn e par t tetorit 1981.
33

Rolin unifikues Metush Krasniqi ka mund me e luajtur vetm prmes Dajs Sejd. N kt rast faktori koheziv e i pazvendsueshm i Jusufit, del shum i zvendsueshm prmes Dajs Sejd. Pra Jusufi kurr nuk ka qen dora e majt, pr kontakte me majtista, dora e tahretit politik t Metush Krasniqit. 3. Selatin Novosella: "Duke qen ndr udhheqsit e nivelit m t lart t LNKVSHJ-s, duke mbajtur lidhjet me Metush Krasniqin n Kosov e Sabri Novoselln n Turqi, nga njra an: ... duke qen n bashkpunim me ... kryetarin e Partis Komuniste Marksiste-Leniniste t Shqiptarve n Jugosllavi, Abdullah Prapashticn, nga ana e tret, Jusuf Grvalla, kshtu do t shndrrohet n faktor koheziv dhe t pazvendsueshm." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, f. 147-148) Jusuf Grvalla nuk ka mbajtur kurrfar lidhjesh me Metush Krasniqin n Kosov. Daja Abdullah, s bashku me nipin, kan shkuar n Turqi, n fillim t nntorit 1981, dhe vet Daja i ka shkuar n shtpi Sabri Novosells. Ka shum mundsi q n vendosjen e kontaktit t shpejt t ket ndikuar edhe Bujar Hoxha. Rolin unifikues Metush Krasniqi n kt rast ka mund me e luajtur vetm prmes Sabri Novosells dhe Dajs Abdullah. N vitin 1983 un kam menduar se Jusufi prmes Sabriut mund t ket pasur ndonj komunikim me Dajn Abdullah, por me botimin e letrave komplete t Jusufit del se n mes 5 nntorit 1981 dhe 14 janarit 1982, Jusuf Grvalla nuk shkmben asnj letr me Sabri Novoselln. Kur t'i shtohet ksaj fakti se as Dajn Abdullah e as nipin, Jusuf nuk i prmend me asnj fjal t vetme, as n letrn e 5 nntorit 1981 dhe as n at t 14 janarit 1982, del se Jusufi n kt pik nuk i ka ndihmuar n asnj mnyr Metush Krasniqit, q ta luaj rolin e tij unifikues. N kt rast faktori koheziv e i pazvendsueshm i Jusufit, del shum i zvendsueshm prmes Dajs Dul dhe Sabri Novosells. Pra Jusufi kurr nuk ka qen dora e majt, pr kontakte me majtista, dora e tahretit politik t Metush Krasniqit. 4. Selatin Novosella: "Nse ksaj i shtohet edhe nj segment tepr i rndsishm pr Lvizjen Kombtare Shqiptare, si ishte koordinimi i veprimtaris me shtetin am, t cilin koordinim e bnte Jusuf Grvalla, me ka ia kishte lehtsuar, n mas t madhe, kt barr Metush Krasniqit, i cili nuk mund t kryente kt aktivitet duke pasur parasysh rrethanat n t cilat zhvillohej veprimtaria atdhetare n Kosovn e okupuar, ku vepronte Metush Krasniqi, duke mos u larguar nga Kosova pr asnj ast t vetm." (Metush Krasniqi, Prishtin 2011, f. 148) Jusuf Grvalla nuk ka mbajtur kurrfar lidhjesh me Metush Krasniqin n Kosov. Jusuf Grvalla nuk ka koordinuar asnj veprim t vetin me shtetin am, pasi kt pun nuk e ka pranuar kurr shteti am. Bisedat q i ka br Jusufi me diplomatt shqiptar t Vjens do her kan qen spontane, si n raste festash e panairesh. Jusuf Grvalla me qndrimin e tij ndaj shtetit shqiptar kurr as nuk ia ka lehtsuar as nuk ia ka rnduar barrn Metush Krasniqit, pasi n pikpamje organizative, Metush Krasniqi, n cilsin e eprorit t LNKVSHJ, sht nj person q nuk ka ekzistue n imagjinatn e Jusuf Grvalls. Raportet me prfaqsuesit e shtetit shqiptar (ktu e mendoj Bujar Hoxhn n Turqi) kan qen shum t mira e m t rrjedhshme prmes Sabri Novosells (prmes Stambollit) se sa Jusuf Grvalls (prmes Vjens). Rolin unifikues Metush Krasniqi n kt rast ka mund me e luajtur vetm prmes Sabri Novosells dhe Bujar Hoxhs. Pra Jusufi kurr nuk ka qen dora e majt, pr kontakte me majtista, dora e tahretit politik t Metush Krasniqit.
34

HARMONIA TEK JUSUF GRVALLA

1. Trokitje n der apo shkelmim i ders 2. Liria s'ka mim 3. Rinia prparimtare - rezerv e pashtershme 4. Aspekte ekonomike -1. Dasma e barbarit mbi kufomn e t strmunduarit -2. 'thon kronikat e vjetra dhe t rejat? -3. "BASHKJETESA" E XHELATIT ME VIKTIMN -4. REKUIEM PR NJ MONARK -5. NJ VARIANT LEXIMI 5. Bashkpunimi internacionalist i forcave tona lirimtare 6. Letr e hapur popujve t Jugosllavis 7. Na habit qndrimi i pacip 8. Femra -1. IK O NAT PO KNDON AGIMI -2. S'e ka t gjat robria -3. N VEND T URIMIT 9. Poezia e vetme 10. Nuk do t thot se je devalvuar -1. Letr nj shoqi intelektual -2. KORRESPONDENTI POPULLOR

NUK I SHFAQET KUJTDO

Jusuf Grvalla: "Mirpo kjo paknaqsi, q vetvetiu prbn nj nga forcat kryesore t lufts s ardhme, implikon para s gjithash edhe nevojn e prdorimit t saj me koh e me vend. Sepse, si forc goditse, ajo ka nj cilsi t atill, q nuk i shfaqet kujtdo. Ajo do t'i shfaqet vetm atij q sht i denj pr luftn e vendosur dhe serioze, deri n fitore, pa marr parasysh vshtirsit dhe sakrificat. Prandaj, si bij revolucionar t popullit ton, ne, n radh t par, duhet ta kemi parasysh paknaqsin e madhe t popullit dhe t hyjm n esencn e saj e t'i prgatisim asaj terren t vrtet pr grushtin e saj t fuqishm. Sknderbeu sbri gj tjetr, vese e mblodhi at, rebelimin e shprndar dhe e sistemoi." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, janar 1981, faqe 1)

1. Trokitje n der apo shkelmimi i ders

Aktualisht, pr opinionin mesatar jugosllav dhe botror, q manipulon me informatat elementare dhe fare t cekta lidhur me Jugosllavin, n kt pjes t Ballkanit, prkatsisht n kt shtet, ose nuk ka fare shqiptar, ose ata prbjn nj pakic t parndsishme, q nuk meriton kushedi se far kujdesi. N rastet m fatlume, nj pjes e opinionit t till e di prafrsisht numrin e shqiptarve q jetojn brenda kufijve politik jugosllav, por nuk e di se kta shqiptar jetojn n tokat e veta t

35

pushtuara nga Jugosllavia dhe mendon se Jugosllavia ka br shum pr realizimin e t drejtave t tyre nacionale, sociale dhe ekonomike. Deri n kt shkall, mund t thuhet, uji ka shkuar n mullirin e madh t demagogjis jugosllave, n krye me klikn titiste. Qllimi i saj ka qen dhe mbetet maskimi i numri t shqiptarve, i begative t jashtzakonshme natyrore t tokave shqiptare, maskimi i kompaktsis etnike t shqiptarve n t gjitha viset e tyre, me qllim q, duke ndjell pos ksaj edhe lugetrit pansllav pr tu zgjuar e pr ta kujtuar Kosovn serbe , ta bjn sa m t largt e m t pakapshme t drejtn historike e kombtare t shqiptarve t Kosovs pr vetvendosje dhe pr jetes n kuadr t shtetit unik shqiptar. Po ka nj pjes t opinionit (t brendshm e t jashtm), q e di me themel shtjen e shqiptarve dhe t tokave t tyre t prfshira brenda kufijve politik jugosllav. Kt opinion e prbjn n nj an qarqet politike shqiptare, jugosllave dhe ndrkombtare, n ann tjetr inteligjenca dhe forcat revolucionare te e dhe n bot. Kjo pjes e opinionit e di se N kundrshtim t hapt me parimin e kombsis dhe t vullnetit t popullsive vendse, nga trungu i Shqipris u shkputn (m 1912 shn. Red.) krahina t tra si Rrafshi i Dukagjinit, Kosova dhe tokat shqiptare n Maqedoni. M tepr se gjysma e popullsis s vendit dnohej t ndrronte zgjedhn e vjetr turke me nj zgjedh t re, at t Serbis dhe t Malit t Zi. Nj problem t till, do pal e akcepton n mnyrn e vet. Opinioni i ngritur shqiptar krkon rrug dhe mnyr pr t dal nga kjo gjendje, q do t thot pr t dal nga zgjedha serbo-malazezo-maqedonase dhe pr tu bashkuar me vendin am Shqiprin socialiste, pr ti ndar me t t mirn dhe t lign q atyre ua ka caktuar rruga e prbashkt historike e nj kombi t njjt me fate t njjta; pala tjetr, opinioni i qeveris jugosllave, q viset shqiptare i shfrytzon n mnyrn klasike dhe me mjetet klasike me t cilat shfrytzohet nj koloni, e di edhe ai hesapin e vet: deri sa ti shkoj prdoresh, Jugosllavia e Titos nuk do t heq dor vullnetarisht nga tokat tona, prej t cilave nxjerr leverdi t mdha, po prkundrazi do t prpiqet ti ngul kthetrat e veta fashiste sa m thell n lkurn e popullit shqiptar dhe n thellsit e begatshme t tokave shqiptare. Ndrkaq, opinioni politik evropian si e di se ka vendosur pa t drejt n kohn e Luftrave Ballkanike dhe pas Lufts I dhe II Botrore n dm t shqiptarve e n t mir t ruajtjes s interesave t veta n Ballkan duke anuar vazhdimisht nga popujt sllav, e di po ashtu se shtja e shqiptarve t robruar nga Jugosllavia mund t mbulohet e t heshtet prkohsisht, por t shruar as ka pasur n t kaluarn dhe as do t ket n t ardhmen. Populli shqiptar jo nj her n historin e vet sht treguar i gatshm m par t shfaroset sesa t mbaj me plqimin e vet kmbn e t huajit n fyt. Aq m par sot q ekziston nj territor i pavarur shqiptar, me nj shtet dhe nj ushtri t vetn, q fundi i fundit sht e thirrur t mbroj territoret shqiptare, qoft ato brenda kufijve t vet shtetror, qoft ato q kan mbetur jasht atyre kufijve me dhun dhe pr bashkimin e t cilave sht derdhur gjaku deri n gju gjat historis. Duke i vn sendet secilin n vend t vet, inteligjenca jon dhe e huaj, revolucionart tan e t huaj, ndjekin me indinjat t thell gjendjen e vshtir t popullit shqiptar n Kosov, i cili ka rn viktim e orekseve t pashtershme pansllave dhe e qndrimit t disfavorshm t Evrops. Dhe, nj opinion i till, t cilit pa dyshim i takon e nesrmja e shndosh e njerzimit, sht me ne pa rezerv. Duke u nisur nga lufta jon e drejt, sepse ndryshe ska si cilsohet lufta pr mbrojtjen e tokave t tua dhe t interesave jetike t popullit tnd; si dhe nga pjesmarrja aktive e prhershme e shqiptarve t Kosovs n vlimet e prgjithshme t historis s Shqipris pr ruajtjen e tokave dhe t popullit nga coptimet e ndryshme barbare; pastaj, me vetdije t lart se qeveria titiste e Beogradit, mash e imperializmit dhe e
36

revizionizmit botror meriton tek e fundit edhe urrejtjen e popujve jugosllav, q lngojn si mos m keq nn kmbn e shovinizmit serb, sht e natyrshme q ne, revolucionart kosovar t ndahemi diametralisht me mendime nga kjo qeveri dhe nga ky shtet. ka quan Jugosllavia mik, pr ne do t jet (dhe ka qen) armik. Dhe anasjelltas, kur ajo quan armiq djalrin m prparimtare shqiptare, q si ka ln vend harress kombtare dhe q se ka hequr mendjeje rrezikun nga zhdukja prej dors jugosllave as dashurin dhe respektin ndaj detyrave dhe nderit historik e kombtar, ather ne at djalri do ta quajm djalri e vrtet shqiptare. N t till kontekst e shohim edhe aktivitetin revolucionar t t pesdhjet organizatave tona patriotike e revolucionare, q UDB-ja jugosllave i ka terrorizuar dhe i ka masakruar q nga Lufta II Botrore e deri m sot. N t till kontekst do ta shohim patjetr edhe aktivitetin e patriotve shqiptar, q para disa muajsh i mbushn ding t gjitha burgjet dhe bodrumet e policis jugosllave n Kosov. (Lajmtari i liris, gusht 1980, faqe 1-2)

2. Liria s'ka mim Qndrimi ndaj burgosjeve politike

"Do t ket gjithmon koka q ngrihen, sepse, sdo t ishte as fjala kryengritje, q, n fund t fundit sdo t thot gj tjetr, vese "kokngritje". Pra do t ket gjithmon koka q do t ngrihen e pastaj, si rrjedhim, do t priten, dhe ata q do ti shikojn ato do t thon me vete: jo, un sdo ta bj kurr nj gj t till. Kshtu do t thon, mirpo sikur ti ket shtyr djalli, fill pas ksaj sdo mendojn vese t bjn pikrisht at q sduhet t bjn." Shtimi gjithnj m i madh, dhe jo zvoglimi i aktivitetit t organeve ndjekse jugosllave ndaj forcave patriotike, e dshmon n mnyr t gjall kt mendim t Kadares. Klika titiste, me bajraktar hegjemonizmin serbomadh dhe prcjells t par shovinizmin maqedonas dhe malazez, "me forcn brutale po prpiqen t skllavrojn racn ton e t prjetsojn qeverimin tiranik t tyre". Po bhen katr dekada (vetm nga Lufta e ktej) q ata nuk po zgjedhin mjete pr ushtrimin e gjenocidit mbi popullin shqiptar. Nj nga kto mjete, shum e preferuar ishte dhe mbeti burgosja e do filize shqiptare, posa ta ket dhn shenjn e par se nuk do ta pranoj verbrisht robrin. Populli yn sht n dijeni pr bijt e tij t zgjedhur, q dergjen n burgjet e Jugosllavis. Ai po i prcjell e dhembje edhe burgosjet e paradokohshme, q edhe sot po rrmbejn val-val shum patriot shqiptar. E di mir populli pse Klika titiste nuk po ka guxim t na denjsoj as me t drejtn ton elementare: q t informohemi publikisht se kush jan t burgosurit, sa u dnuan dhe pse. Prandaj, m shum se kurr po e jerr marimangn e harress, me t ciln ka qllim ta mbuloj e ta hedh n harres UDB-ja fashiste. Karshi ktyre akteve t egra, ne duhet t kemi qndrimin ton prkats. Edhe ky qndrim, vlerson Fronti i Kuq, duhet t ndrroj nga i deritashmi. Mendojm se duhet t'i kthehemi pak historis. Xhandart e Stojadinoviqit, ta zm, e vran komunistin Zef Lush Marku, n fillim t ktij shekulli; por ata s'patn si t'i prballojn krkess s opinionit q krkonte informim t hollsishm pr vrasjen e tij mizore. Ata nuk ia doln ta ndalin as shoqrin e ngusht dhe familjen e tij q kufomn e komunistit e nxorri nga varri dhe e varrosi atje ku prkiste. N Jugosllavin e sotme, UDB-ja e PKJ-ja e vrasin mizorisht Fazli Grajqevcin n burg (m 1964) dhe djaloshin Murat Mehmeti (n demonstratat e vitit 1968); dhe as na informojn pse e si i vran dhe nuk na lejojn t'ua bjm gjmn si ka hija as t'i varrosim ku duhet e si duhet! Prandaj, n qoft se terrori i
37

sotm ia kalon terrorit t kralve t vjetr jugosllav, t cilit Kamer Loshi, Shot e Azem Galica iu prgjigjn me zjarr, pse ather ne t mos i lejojm vetes t'ia kthejm njher e mir dhe me t njejtn mas armikut ton t trbuar. Lidhur me at q do t duhej t ndryshonte te ne n kt qndrim, ne propozojm sa vijon: 1. Ata po na burgosin pa t drejt. Dhe ne, me t drejt, t mos u dorzohemi. Kur ta rrethojn shtpin, nga e cila s'ke ku shkon m tej, nse je i prgatitur shtjer mbi ta dhe ua mbush barkun barot! "Udbashi" sht nj terrorist, q e on n vend terrorin e planifikuar shtetror jugosllav. Po s'pate kushte pr mbrojtje me arm, ruaje gjakftohtsin, mblidhe urrejtjen, n qndrimin tnd t palkundshm, jepi grusht armikut gjat hetimeve dhe n burg. Mos jeto n iluzione pr dobin nga qndrimi m i but. Ti je dnuar n Beograd, dnimin tnd e prtyp gjyqtari n Prishtin si shiriti i magnetofonit fjalt e inizuara kushedi se kur. 2. Ta kan arrestuar djalin, vajzn, vllaun, motrn, burrin, baban apo shokun. M s miri do t'ia nxjerrsh hakun nse menjher i krkon radht e organizuara dhe hidhesh n luft t organizuar revolucionare. 3. Ta kan arrestuar kushririn, fqinjin apo mikun e shtpis, bashkqytetarin a bashkfshatarin. Ata do t bjn mbi ty presione t ndryshme q t mos mbash kontakte me familjen e t burgosurit. A do ta dgjosh armikun dhe t'ia kthesh shpinn njeriut tnd n astet m t nevojshme?! "Miku i mir n dit t vshtir!" Sa her e ke prdorur vet kt fraz?! Zbatoje, pra, n jet! Kshtu, edhe s'ia on armikut amanetin n vend edhe solidarizohesh me tndin dhe i jep krah atij. Sepse, mos harro, qysh nesr mund t t burgosin edhe ty, apo t t burgosin djalin e dshirit, vajzn, vllaun. 'do t ngjaj ather me familjen tnde, nse rrethi e izolon fare?! 4. Burgosjet masive q po i bn armiku n viset shqiptare, kurrsesi, nuk duhet t na ligin. Mos u dshpro dhe, mbi t gjitha, mos u frikso. Ti je duke prcjell n burg nj pjes t djalris shqiptare, por nesr do ta shoqrosh, n luftn lirimtare, t ciln po e prgatisin bashklufttart. A s'ke dgjuar kurr se burgosjet, kur bhen kaq masive, jan shenj e dobsimit t armikut dhe prparimit t shpejt t lvizjes lirimtare. ... Dhe, liria ska mim. (Bashkimi bn fuqin)

3. Rinia prparimtare - rezerv e pashtershme

22-vjeari i sotm ende nuk ka qen i lindur, kur UDB-ja e pat burgosur hern e par pr veprimtari patriotike shokun Adem Demai, n vitin 1958. Sot kt 22-vjear e kemi burr t rritur e t pajisur me vetdije t lart kombtare e klasore dhe me nj gatishmri e guxim t pashoq pr t'u futur si e krkon nevoja n zjarrin e lufts e t revolucionit. N qoft se ai sht aftsuar edhe n pikpamje organizative, ather, pr kauzn ton kan ardhur koh t mbara. Si ka mundur ai t aftsohet n pikpamje organizative, pasi me mosh sht shum i ri dhe sht rritur n kushte t atilla, n t cilat njeriu e ka vshtir t shtjer n dor literatur prkatse; pastaj kushtet e ilegalitetit dhe t rrezikut t madh nga agjentt e regjur, kan qen n fuqi edhe pr t, madje veanrisht pr t, si njeri i ri dhe pa prvoj. As historin e mirfillt kombtare, as teorin marksiste-leniniste t mirfillt, ai nuk ka pasur mundsi t'i msoj n shkoll dhe as n kushte t hapta publike. Cilat paskan qen, pra, burimet e frymzimit t tij dhe si u strvit ai n pun organizative? Natyrisht, momentet q ndikojn n edukimin e prgjithshm t njeriut dhe n formimin e plot t personalitetit t tij, pra edhe t personalitetit t tij revolucionar jan t shumta dhe t pallogaritshme. Kshtu ka ngjar edhe me 22-vjearin ton n
38

shqyrtim. Por, ktu e do puna q, pa hyr n ndonj analiz tjetr, ta veojm ndikimin q ka mundur ta ushtroj ndonj grup apo organizat revolucionare e llojit t atill q kan vepruar ndr ne, duke u hapur edhe ndaj t rinjve, q do t thot, duke analizuar edhe kt premis t propagands s shndosh revolucionare. Po e ndoqm edhe m tutje kt fill, do t dalim te nj dimension i domosdoshm i revolucionit - te shtja e vazhdimsis s tij. Rinia sht rezerv e pashtershme e revolucionit. Konkretisht, rinia jon, si pr shkalln e arsimit, t vetdijes kombtare e klasore, ashtu edhe pr vitalitetin e saj, paraqet nj krcim t madh prpara, n pikpamje t sasis dhe t cilsis. Gjasat e armikut ton, revizionistve jugosllav dhe renegatve shqiptar, pr shtrirjen e ndikimit n rinin ton po bhen prdit m t vogla. Rinia jon i shmanget si lis s zez ktij armiku t egr. Kshtu, heshturazi dhe haptazi, ajo po tregohet e gatshme t pranoj nj ndikim tjetr - ndikimin e forcave tona prparimtare patriotike e revolucionare. Prandaj, n kto kushte, edhe ne e kemi detyr t'i kushtojm vmendjen e duhur puns organizative me rinin ton prparimtare, shkollore e studenteske, fshatare e puntore etj., duke e aftsuar at pr propagandimin e ides revolucionare n mesin e vet e n popull, por edhe pr t'u organizuar n shkalln m t lart. Kt detyr duhet ta kuptojm aq m seriozisht, sa m seriozisht t kemi kuptuar se revolucioni nuk sht problem q zgjidhet pr nj dit, por nj proces i gjat e i mundimshm, me sakrifica t mdha. (Bashkimi bn fuqin)

4. Aspekte ekonomike -1. Dasma e barbarit mbi kufomn e t strmunduarit

(Trmeti i 15 prillit 1979 dhe kurbeti i shqiptarve nga viset e tyre brenda kufirit politik t Malit t Zi) Ky trmet i pat goditur edhe disa vise bregdetare t Malit t Zi: Kotorin, Budvn, Hercegnovin etj. N kto vise gjendja sht sanuar gati qind pr qind, me ndihmat q revizionistt jugosllav morn nga bota. Kto ndihma patn arritur njlloj pr viset shqiptare q u dmtuan edhe m shum nga trmeti. Por, ktu nuk u b asgj. Ndonse nj gjendje e till pritej nga njerzit q jan t informuar pr kushtet ekonomike, sociale e politike t shqiptarve n territorin e prfshir brenda kufijve t Malit t Zi, megjithat, kish edhe ndonj mendim se qeveria revizioniste jugosllave e sidomos ajo e Malit t Zi, do ta mbulonte sadopak turpin e vet, nuk do t dilte aq haptazi me qndrime aq diskriminuese ndaj shqiptarve. ... "Nj murator, shkruante "Rilindja", duke shfrytzuar trmetin dhe kohrat e ftohta q jan duke ardhur e q do t'i zn ulqinakt pa pullaz mbi kok, u pagua 2400 dinar n dit"! Ne dim se 2400 dinar bjn nj rrog mujore t puntorit t inkuadruar n Kosov! 't bj shqiptari n kto kushte? Ndihmat nuk bien n dorn e tij po t "prgjegjsve". Ekonomikisht edhe m par kan qen fare t drmuar, konkurrenca e tregut jugosllav i le pa kulm mbi kok dhe pa bukn e gojs pr fmij. Zor q mbetet tjetr rrug, pos asaj t mrgimit e ajo sht rruga e hidhur e shqiptarit, i cili duhet t'ia lshoj vendin malazezit, se kshtu i ka rregulluar dhe po prpiqet t'i rregulloj hesapet qeveria jugosllave, vazhduese e qeverive q nuk rreshtn s planifikuari se si t'i shfarosin shqiptart. (Bashkimi, Organ i Frontit t Kuq, shkurt 1980, faqe 2)
39

-2. 'thon kronikat e vjetra dhe t rejat?

Cili shqiptar sot nuk sht i informuar mir pr mizorit q ushtroi mbi popullin ton Jugosllavia e Paralufts (simbolike e ksaj t Paslufts)? Pr reformn agrare qllimi i vetm i s cils ishte shpronsimi i shqiptarve dhe kolonizimi i tokave tona me serb e malazez. Pr ndrrimin e dhunshm t fes ndr kisha, q do t thot pr ndrrimin e kombsis dhe t gjuhs; pr internimin e dhunshm t njerzve tan n shkrettirat e Anadollit? Pr rrahjen, burgosjet, vrasjet, djegiet e fshatrave dhe qyteteve pa asnj arsye t vetme? .... Lidhur me karakterin e sllavve t Jugut n raport me popujt tjer, kan folur edhe Marksi dhe Engelsi. Sipas mendimit t tyre, sllavt e jugut, kompleksin e nnshtrimit nga t mdhenjt, e kompensojn n mnyr t shumfisht e brutale ndaj popujve t vegjl, mbi t cilt kan ndonj pushtet. Pas disa t dhnave, q do t'i japim ktu m posht, shihet qart vrtetsia e ktij mendimi. Fraza m e dashur e Jugosllavis, e cila trumbetohet sa her t shfaqet rasti i prshtatshm n mjetet e informimit publik, sht nj fraz tipike e kolonizatorit: Jugosllavia do bj mos q ta nxjerr Kosovn nga prapambeturia ekonomike e sociale, Federata do t ndaj ndihma t jashtzakonshme pr zhvillimin e shpejtuar t Kosovs. Prshtypja e pjess s painformuar t opinionit sht se Jugosllavia sht drmuar duke ndihmuar Kosovn, por kjo, Kosova, si nj pus i pafund, kurrsesi t ngopet! Ndrkaq, Milija Kovaeviqi, n cilsin e kryetarit t Komisionit ekonomik q e prfaqson Kosovn n Federat, shkruante para disa vjetsh n gazetn e prditshme "Rilindja": "Q nga viti 1947 e deri m 1977, pr do dinar t investuar n Kosov, ka marr nga Kosova dy dinar e gjysm". Si merren nga Kosova dy dinar e gjysm etj.? Dihet se Kosova sht nj trev e begatshme me pasuri natyrore, me minerale t shumta, toka pjellore shum t prshtatshme pr bujqsi. Rezervat e saj t qymyrit, t zbuluara deri m tash (shnimet q do t japim ktu telegrafisht, jan kryesisht nga statistikat kosovare e Jugosllave pr vitin 1978, sipas shtypit) arrijn n rreth 12 miliard tonelata, apo 64% t rezervave t prgjithshme n Jugosllavi, 24% t rezervave t nikelit dhe t hekurit, 67% t rezervave t plumbit dhe zinkut, 28% t rezervave t magnezit etj. Kombinati "Trepa" sht prodhuesi m i madh i plumbit n Jugosllavi e Evrop dhe z vendin e tret n bot; kombinati "Kosova", q prfshin minierat e qymyrit, termocentralet e Obiliqit, m 1978 prodhoi 8 milion tonelata qymyr, alias 3 miliard e 485 milion kilovator energji elektrike. Me nj trajtim normal t gjith ktij potenciali, Kosova do t kish qen nj nga viset m t zhvilluara n Jugosllavi. Mirpo, t gjitha minierat dhe objektet kye t ekonomis kosovare mbahen nn kontrollin rigoroz t Beogradit, n institucionet e t cilit prqndrohen t gjitha studimet dhe analizat lidhur me ngritjen dhe shfrytzimin e tyre. Kto institucione vazhdimisht "kujdesen" q minierat dhe potencialet tjera t shfrytzohen sa m intensivisht, si burim i pashterrshm pr lndt e para, t cilat do t prpunohen n viset e tjera t zhvilluara n Jugosllavi, ndrkoh q n Kosov nuk ngriten objekte industriale q do t absorbonin ndonj numr optimal t fuqis puntore, q do ta prpunonin vet, n vend, lndn e par. Prkundrazi, Kosova vazhdimisht mbetet furnizuese e rndsishme e Jugosllavis me lndt e para, t cilat pastaj, t prpunuara i blen me mime njzet fish m t shtrenjta.
40

N t vrtet, gjith ekonomia e Kosovs ka marr at drejtim q n do hap t'i prgjigjet zhvillimit dhe nevojave t viseve t zhvilluara t Jugosllavis, kurse zhvillimin e saj, pr gjendjen e saj t mjeruar ekonomike, sociale as q an kush kok. Dy, nga shum objekte t tjera, jan shum simptomatike dhe flasin pr raportin e varshmris totale t ekonomis kosovare nga ajo jugosllave: Fabrika e autopjesve "Zastava" n Pej dhe fabrika e thashmeve n Skenderaj. N t parn prodhohen sedilje pr prodhimet e "Zastavs" s Kragujevcit. Dhe kshtu me dekada, ekonomia e Kosovs po ecn me sediljat "kosovare" t "Fiatit jugosllav" dhe po vritet me thashmet "kosovare" t dyfegut serb. .... Dhe, kjo ndjenj kombtare e shqiptarve u zgjua vrtet shum m hert nga 'parashikonte ministri i Titos, ubrilloviqi, e cila ishte zgjuar me t madhe edhe n kohn e ktij "shkenctari". Qndrimet e tilla t Jugosllavis ndaj shqiptarve patn pr pasoj t logjikshme e t pashmangshme, n nj an stoicizmin e pashembullt, q sht karakteristik pr t kolonizuarit, e n ann tjetr nj rezistenc e vazhdueshme, spontane dhe t organizuar, nga ana e shqiptarve, si para Lufts II Botrore, ashtu edhe pas saj, deri n ditt e sotme. Ky qndrim sht n rrugn m t mir q Jugosllavis gjithka t'i kthehet me t njejtn mas: dredhia medoemos dredhi, perfiditeti me perfiditet: n kushtet e diskriminimit ekonomik dhe politik, e sidomos n kushtet e terrorit t sforcuar ndaj patriotve shqiptar, t cilt sot po bien masivisht n burgjet e tmerrshme jugosllave, ka rrezik q trevat shqiptare t robruara nga Jugosllavia, t detyrohen s shpejti ta aplikojn edhe terrorin, si prgjigje ndaj dhuns shoveniste sllave t Jugosllavis. Duke pasur leverdi t madhe ekonomike nga kjo koloni, Jugosllavia sot ka mbyllur syt dhe shurdhua vesht dhe nuk po don t'ia dij pr nj rrezik t ri. Natyrisht, shqiptart e robruar duan t'ia din edhe m pak: ata kan prpara vetm nj qllim lirimin, dhe nuk do t pyesin pr mimin e liris. Pr Jugosllavin, ka gjithmon nj mundsi rezerv: trheqja kufijve t vet t vrtet, kur zjarri t bhet i padurueshm; ndrkaq pr revolucionart dhe pr popullin shqiptar ka vetm nj alternativ: t presin t asimilohen, t'i shtrohen gjenocidit dhe ta bjerrin qenien e vet kombtare n mnyrn m mizore nga dora e sllavve t jugut, ose luftn e vet ta shpien deri n fund, deri n fitore, e cila arrihet vetm pas formimit t shtetit unik t t gjith shqiptarve. Pr sakrifica, t thuash, nuk ka fare vend t mendohet . (Bashkimi, prill 1980, faqe 5)

-3. "BASHKJETESA" E XHELATIT ME VIKTIMN

Revista "NIN" e Beogradit, nprmjet intervistash me funksionar t lart shtetror, nga numri n numr po e shtron shtjen e bashkjetess s popujve t Jugosllavis n federatn jugosllave. Natyrisht, ndonse ky paraqet nj hap t uditshm t ksaj reviste, pas t cilit mund t supozohet se qndron kryekput qeveria dhe i cili sigurisht fsheh ndonj qllim tinzar, s'ka kurrfar "rreziku" se mund t pyeten popujt e Jugosllavis sa e duan dhe a e duan fare ata "bashkjetesn". Sa pr popullin shqiptar, e sidomos pr pararojn e tij patriotike dhe revolucionare, nuk shtrohet fare shtja e bashkjetess me popujt e tjer n kuadr t kufijve administrativ t Jugosllavis. Kjo "bashkjetese" sht e dhunshme dhe e paligjshme, sepse viset shqiptare n Kosov, Dukagjin, Maqedoni, Mal t Zi e n Serbi jan vise shqiptare, q trungut t prbashkt shqiptar iu
41

shkputn n mnyr t paligjshme, n kushte t errta historike dhe kundr vullnetit t popullsis vendse shqiptare. Q nga fillimi i ktij akti barbar, t kryer n fillim t shekullit ton dhe t prsritur edhe njher pas Lufts II botrore nga fuqit e mdha e nga forcat m t errta jugosllave, mbi popullsin ton u ushtrua politika e asimilimit dhe e gjenocidit. Dhe q ather, politiks s till barbare, populli yn iu prgjegj me nj rezistenc t pandrprer. Aktualisht, rezistenca e fuqishme po spontane e popullit ton, prdit e m shum po merr prmasa t nj lvizjeje t organizuar, e cila nesr do t na oj n luftn e prgjithshme lirimtare - kombtare e klasore dhe n bashkimin me vendin am t shqiptarve, Republikn Popullore Socialiste t Shqipris. Por, pr t'iu treguar renegatve dhe tradhtarve t mdhenj e t vegjl shqiptar t t gjitha ngjyrave, q interesat jetike dhe aspiratat shekullore t popullit t vet i kan shitur pr nj kock t hedhur apo pr nj pozit t mjer n administratn revizioniste jugosllave, ktu posht po nxjerrim disa t dhna nga premisat e jets ekonomike, politike e shoqrore, q jan rrjedhim i ksaj "bashkjetese", e cila s'sht gj tjetr pos bashkjetes e xhelatit me viktimn. KALIFORNIA E VOGL BANGLADESH I MADH Po t nisemi nga rezervat natyrore t Kosovs, nga toka e saj cilsore dhe kushtet e favorshme klimatike e gjeografike, Kosova, me nj trajtim t barabart ekonomik, do t kish qen ndr viset m t zhvilluara n gjith territorin administrativo-politik t Jugosllavis. Kosova plotson 64 % t t gjitha rezervave jugosllave t thngjill-linjitit, 57 % t rezervave t plumbit dhe zinkut, 24% t rezervave t hekur-nikelit, 30% t t gjith energjis elektrike etj. N Kosov gjenden gati t gjitha rezervat "jugosllave" t argjendit e t kromit dhe pjesa m e madhe e rezervave t arit. Pr konfiguracionin e saj, raportin shum t favorshm t siprfaqeve t punueshme t toks ndaj atyre t papunueshme, me nj bimsi t dendur etj., Kosova sht br q moti me nj emr t dyt t popullarizuar - Kalifornia e Ballkanit. Edhe popullsia e Krahins son sht jo thjesht nj popullsi pundashse, po njherit nj popullsi, q si i thon fjals, e ka pasur mall punn n plang e shtpi t vet. Sot vullnetit t madh t ksaj popullsie i sht shtuar edhe nj potencial i madh i krahut t puns, me nj struktur gjithnj m t volitshme arsimore, madje me ekspert gati pr t gjith lmenjt e jets. Po gjendja e tashme e saj, megjithat sht jashtzakonisht e mjerueshme. N saje t politiks diskriminuese e kolonialiste t Jugosllavis, Krahina jon ka mbetur regjioni m i pazhvilluar jo vetm n Jugosllavi, po edhe ndr m t pazhvilluarit n bot. Rezervat natyrore t saj grabiten nga federata jugosllave n trajt lndsh t para dhe, pasi t jen prpunuar n republikat industrialisht m t zhvilluara jugosllave, i shiten Kosovs me mime t shumfishuara. Prve ksaj nj rol minues pr ekonomin kosovare luan politika diskriminuese e mimeve. Lndt e para t Kosovs, n tregun e brendshm jugosllav shiten me mime shum m t ulta se ato n tregun botror. Vet Kosova, prodhimet finale, t prpunuara n republikat e zhvilluara, i blen me mime deri 124% m t larta se mimet e tregut botror. N saje t ksaj politike diskriminuese bujqsia e Kosovs, me t ciln sht e zn pjesa m e madhe e popullsis son aktive, ka mbetur n nivelin e nj bujqsie ekstensive e me produktivitet jashtzakonisht t ult. Toka e punueshme, pr shkak t masave t hershme e t vona administrativo-politike q ka marr Jugosllavia pr t br presion mbi popullsin vendse, sht e coptuar n ngastra shum t vogla. N qoft se

42

n nj t kaluar bujqsia siguronte pr popullsin kosovare pundashse nj ekzistenc solide, ajo sot nuk ka si ta siguroj as kafshatn e gojs pr pronart e saj t imt. Ndrkaq, puna n t ashtuquajturin sektor shoqror, paraqitet edhe m ligsht pr shqiptarin e Kosovs. Ky sektor ka nj aftsi fare t vogl absorbuese t fuqis puntore, gjithsej 6400 puntor t inkuadruar n vit (kto 3-4 vitet e fundit). Prball ritmit t shpejt n shtimin e krahut t ri t puns, shkalla e punsimit te ne kufizohet me papunsin totale. Gjith kjo ka pasur pr pasoj nj lvizje t atill t popullsis s aft pr pun, e cila nuk mbahet mend pr asnj periudh tjetr historike t Kosovs, madje emigrimet e popullsis son thuaja se nuk kan qen m masive as n periudhat e shprnguljeve t mdha e t dhunshme pr n Turqi. A IA BJM KINSE PO BASHKJETOJM Pr t par se sa sht e arsyeshme, e leverdishme dhe e domosdoshme bashkjetesa e shqiptarve me popujt tjer t mbrthyer brenda kufijve administrativo-politik t Jugosllavis revizioniste, po e bjm nj krahasim t ndarjes s t ardhurave personale t puntorve n Republikn e Sllovenis dhe n Kosov. Tabela q po e botojm ktu, sht br sipas t dhnave t Entit Federativ Statistikor dhe paraqet gjendjen n muajin mars 1979. N kohn n shqyrtim, Sllovenia kishte 1 milion e 826 mij banor, Kosova po aq, 1 milion e 600 mij. Por, n kt koh, numri i t inkuadruarve n Slloveni, 780 mij, ishte gati 5 her m i madh se ai n Kosov (167 mij - fjala sht pr sektorin shoqror). Puntort e Sllovenis realizonin s bashku 5 miliard e 38 milion e 878 mij dinar t rinj kurse ata t Kosovs vetm 909 milion e 649 mij dinar, ose m se 6 her m pak. Puntort sipas lartsis s t ardhurave personale* SLLOVENIA T ardhurat personale PUNTOR Deri n 3 000 dinar 2 340 ose 0,3% 3 001 - 4 500 111 540 ose 14,3% 4 501 - 6 000 244 140 ose 31,3% 6 001 - 8 000 241 020 ose 30,9% 8 001 - 10 000 104 520 ose 13,45 Mbi 10 000 dinar 76 440 ose 9,8 % *mars 1979 KOSOVA PUNTOR 25 217 ose 15,1% 72 144 ose 43,2% 39 579 ose 23,7% 18 704 ose 11,2% 7 014 ose 4,2% 4 342 ose 2,6%

sht jashtzakonisht t shohim se n prqindjeje paraqiten prkatsisht puntort e Sllovenis dhe ata t Kosovs n ndarjen e t ardhurave t ulta dhe rrogave t larta. Si shihet edhe nga tabela, sa m e ult t jet shkalla e t ardhurave aq m e lart sht prqindja e puntorve kosovar q marrin pjes n ndarjen e tyre; dhe anasjelltas, sa m shum t ngjitet shkalla e t ardhurave, aq m i vogl bhet numri i puntorve q marrin pjes n ndarjen e tyre (n Kosov) dhe aq m i madh numri i puntorve t Sllovenis, q i gzojn ato t ardhura t larta. Konkretisht, paga me lartsi deri n 3000 dinar marrin vetm 2340 puntor slloven, ose 0,3% e t t gjith t inkuadruarve t ksaj republike, dhe 25217 puntor kosovar, ose 15,1% e t t gjith t inkuadruarve t Krahins son. Nga 3000-4500 dinar marrin 14,3% puntor slloven dhe 43,2% puntor kosovar; nga 4500-6000 dinar marrin 31,3% puntor slloven dhe 23,7% kosovar; nga 6001-8000 dinar marrin 30,9% slloven dhe 11,2% kosovar; nga 800143

10000 dinar 13,4% slloven dhe 4,2% kosovar, dhe, mbi 10000 dinar 9,8% slloven dhe vetm 2,5% kosovar. Kur ksaj t'ia shtojm edhe faktin se papunsia n Kosov sht 20 her m e madhe se n Slloveni dhe absolutisht m e madhja n gjith Jugosllavin, ather bhet e qart se bashkjetesa 68-vjeare me popujt e Jugosllavis ka qen pr ne, shqiptart me banim n Jugosllavi, nj nga periudhat tona m t vshtira e m t rrezikshme pr shfarosje t plot. TELALLI THOT: BESOM EDHE N GNJEFSHA Revizionistt jugosllav, kta telall absurd t "socializmit specifik", "mosangazhimit", "vllazrim-bashkimit", "barazis" s kombeve e kombsive, i shtrembrojn n mnyr drastike disa fakte vitale karshi opinionit t vendit dhe atij botror. Ndr t tjera, atyre ua do puna t mos flasin kurrsesi me t dhna reale kur sht fjala pr papunsin n disa vise t caktuara, sidomos n Kosov. Sipas kritereve, me t cilat vlersohet problemi i papunsis n shkall jugosllave, del se numri m i madh i t papunve sht n Maqedoni, po edhe atje vetm 5,7 pr qind. Vendin e dyt e z Serbia me 4,7 pr qind t papun, ndrkoh q n Kosov, sipas ktyre kritereve, as qe ekziston problemi i papunsis! N Krahinn ton, gjithnj sipas ktyre kritereve, q as "Rilindja" revizioniste nuk durohet pa i quajtur "sa mashtruese, aq edhe joreale", t papun qenkan vetm 3,7 pr qind. Ku sht nxjerr vall ky 3,7 prqindsh famoz?! Ose, edhe prqindja e t papunve n regjione tjera! Pasi, si e pranon edhe vet Enti Federativ i Statistikave, Jugosllavia z nj nga vendet e para n bot prnga shkalla e papunsis. Kto "fakte" i kundrshton edhe vet "Rilindja", duke u mbshtetur, si thot, "n disa mjete tjera t informimit n Jugosllavi". "Po t vlersohet papunsia me kritere reale, shkruan ajo, sipas nj analize, del se papunsia n vend sht 12 pr qind, ndrsa n Kosov 27 pr qind; n Bosnj e Hercegovin 13,5 pr qind, n Maqedoni 21,3 pr qind, n Serbi 11,9 pr qind, e t tjera. Papunsia n Slloveni, 1,4 pr qind, sht njzet her m e vogl se ajo n Kosov". "Rilindjes" do t'ia dinim pr nder sikur pas botimit t ksaj informate t qndronte edhe m n t njejtn pozit, atleti i mir q nuk bien nn rekordin q e ka hedhur nj her. Mirpo, sado q t dshirojm ne, kshtu nuk ngjan. Madje, artikulli n fjal na duket m shum t'iu ket prvjedh redaktorve, sesa t jet botuar esll. Megjithat, autori i informats n fjal, e meriton nj prkrahje prej nesh, sado q edhe ai ha ngapak n peshoj. Ja, pra, disa nga t dhnat pr vitin 1978 q na ofron Enti Federativ i Statistikave dhe q na ndihmojn t'i dalim krah gazetarit t "Rilindjes" dhe t vrtetn q e ka sheshuar ai. M 1978, Kosova kishte prafrsisht 1 milion e 525 mij banor. 799 mij, ose 52,4 pr qind e popullsis s prgjithshme ishin banor t aft pr pun. 167 mij veta, ose 11 pr qind e popullsis s prgjithshme ishin t inkuadruar n sektorin e ashtuquajtur shoqror, kurse aktiv n t gjith sektort gjith krahina kishte vetm 387 mij vet, ose 25,4% t popullsis s prgjithshme. Po t'u besohet ktyre shifrave (m von do t shohim kundrthniet e shumta q dalin prej tyre) ather del se m 1978 412 mij banor t aft pr pun kan mbetur t paprfshir n asnj sektor t veprimtaris. Dhe numri 412000 paraqet 27 pr qind t popullsis son t prgjithshme (1 milion e 525 mij), e jo 3,7 pr qind!

44

Prve ksaj, si v n dukje edhe vet "Rilindja", te ne afro "140 000 vet pr do vjet bhen krah i ri pune". Kurse ekonomia, me aftsin e mjer absorbuese t fuqis puntore, mund t el vende pune vetm pr 6400 vet n vit (q nga viti 1977 e ktej). Del q, prej katr vjetsh e ktej, ushtris s t papunve n Kosov i jan shtuar deri m tash edhe nja katr njsite t mdha me nga 133 600 banor, q, bashk me t papunt e vitit 1978, bjn jo m pak se 946 400 veta. Pra n vitin 1981, ne kosovart po hyjm me afro 1 milion t papun! N qoft shtuar m 1980 popullsia e Kosovs sipas parashikimeve t Entit Federativ (se me far saktsie i bn si parashikimet, mund t shihet edhe nga ky fakt. N t njejtin publikim, "Kalendari Statistikor i RSFJ 1980", numri real i popullsis s Sllovenis figuron 1 626 000 banor n vitin 1979, kurse i parashikuar i popullsis s ksaj republike pr vitin 1980, n vend q t jet m i madh, figuron pr 1000 banor m i vogl, do t thot - 1 625 000!), pra, n qoft pr t'u besuar ktyre "parashikimeve", ather fillimi i 81-shit e z Kosovn me afro 1 592 000 banor dhe vetm me 179 000 t zn n pun n t ashtuquajturin sektor shoqror, ose me 11,3% e popullsis. Nj kosovar i zn me pun n kt sektor, do t ket n kurriz mesatarisht 9 banor (slloveni vetm 1,7)! 3,7 prqindshi q paraqitka sipas revizionistve titist, shkalln e papunsis n Kosov, duke "zvendsuar" si me shkop magjik 30 prqindshin, sht nxjerr nga 61000 t papunt q krkojn pun nprmjet enteve t inkuadrimit. Dhe pr kt numr kapen, si i mbyturi pr kasht, revizionistt, kur duan t na e hedhin syve, neve dhe bots. Mkot do t ngul kmb edhe nj pjes e shtypit revizionist sesi "nj numr i madh i kosovarve t papun, pr shkaqe subjektive e dobsi t ndryshme (ne do t themi pr shkak t pritjes s gjat e t pa shpres - "Bashkimi"), nuk paraqiten fare n BVI-t gjegjse". Kjo pr ata nuk ka asnj domethnie. Ata duan q ky numr t prmendet, numrin e sakt e din m mir se ne vet dhe knaqen. Por, po vjen dita q kjo knaqsi t'u mbetet n fyt dhe t'ua zr frymn. SHPRBLIMI I T KOLONIZUARIT PR KOLONIZATORIN Kosovs i krcnohet rreziku nga nj lvizje e atill e popullsis, q pjesa e saj e aft pr pun - strukturalisht m e reja dhe biologjikisht m e shndosha - t braktis vendlindjen dhe t marr masivisht rrugn e hidhur t kurbetit pr n republikat e zhvilluara jugosllave, n Evrop e m larg. N pozit m t vshtir n kt pikpamje jan vetm edhe viset shqiptare n Maqedoni, Mal t Zi dhe n Serbi, pr shkak t kompaktsis m t vogl etnike t shqiptarve n strukturn e prgjithshme t popullsive t ktyre republikave si dhe pr shkak t masave edhe m t vshtira administrativo-politike, t cilave u ekspozohen vlerat e prmendura shqiptare. Po t'u drejtohesh statistikave jugosllave lidhur me emigrimet e popullsis son n cilndo periudh brenda ktyre 68 vjetve robri ato i fshehin faktet si gjarpri kmbt. 'sht e vrteta, numri 12000 kosovar t inkuadruar n republikat e Jugosllavis e n botn e jashtme, nuk ka mundur t fshehet n asnj mnyr. Dhe ky numr, edhe po t jet vetm kaq, paraqet nj shkall shum t lart e t rrezikshme t emigrimit karshi numrit t prgjithshm t popullsis s Kosovs, afro 10 pr qind t popullsis s aft pr pun. Por kjo shifr as q i afrohet numrit t vrtet t kurbetinjve "modern" shqiptar. "Bashksia krahinore pr inkuadrim prmes enteve t saj t inkuadrimit e mban njfar evidence pr kta puntor, por vetm pr ata q m par jan paraqitur n kto ente... Mirpo nj numr i madh i fuqis puntore punsohet n territoret e tjera t vendit prmes kanaleve t tjera, e sidomos me vetiniciativn e tyre. Prandaj, ky numr i
45

puntorve t till gjithnj sht m i madh nga ai q evidentohet n entet prkatse." (Dr. Hivzi Islami, "Popullsia e Kosovs", Prishtin 1980, f. 123) Nj shembull simptomatik lidhur me "objektivitetin" e t dhnave statistikore t ktyre enteve, na e ka dhn po Dr. H. Islami n veprn e prmendur: "Derisa n vitin 1966 n tr Sllovenin, sipas evidencs s shrbimeve krahinore t punsimit, ishin 217 puntor nga Kosova, vetm n Lubjan n at vit ishin t inkuadruar 676 puntor nga kjo Krahin." Nj shtrembrim i till i fakteve, me skandalozitetin q prmban n vete, nuk flet pr lshime t rastit, q nganjher mund t ndodhin edhe n statistikat m pedante. Prkundrazi, ai na shpie te nj mjet sa perfid, aq edhe i preferuar i administrats jugosllave n drejtim t fshehjes s numrit t prgjithshm t shqiptarve me banim n Jugosllavi dhe t gjitha t dhnave q e tregojn n mnyr reale gjendjen e mjeruar t popullsis son t prfshir me dhun brenda kufijve administrativo-politik t ktij armiku t prbetuar t fars son. Kt shtrembrim faktesh, revizionistt e realizojn me mjeshtri edhe n saje t prvojs m t hershme jugosllave n kt drejtim. Edhe qllimi kryesor mbetet po ai q ishte para 68 vjetsh; me plane t ngritura n shkall shtetrore, viseve shqiptare nn pushtetin, viseve shqiptare nn pushtetin administrativo-politik t Jugosllavis t'u ndrrohet n rrnj struktura kombtare. Pr kt qllim u ndoqn mes dy luftrave botrore dhe pas Lufts II botrore m se 600 mij shqiptar dhe n vend t tyre u solln n kto vise shum e shum kolon t kombsive serbe e malazeze, e tani s fundi po sillen edhe maqedon nga Greqia. Dhe pikrisht pr kt qllim po u jepet edhe sot rruga e mrgimit "ekonomik" shqiptarve t robruar. Ata i mban shpresa se edhe me trojet tjera shqiptare do t ngjaj ashtu si ka ngjar me Prespn dhe Ulqinin, banort e t cilve, pr shkak t presionit ekonomik dhe politik, i kan braktisur gati prgjithmon vatrat e veta dhe kan marr n sy Amerikn e Australin. Natyrisht, sht e teprt dhe gati banale t'u thuhet revizionistve gjakpirs jugosllav se kto shpresa t tyre nuk jan gj tjetr pos qep me uj. Mbi t gjitha, ndrsa sht arritur q ata t pranojn cilsimin e shprnguljeve t mdha pr n Turqi si migrime politike, prkatsisht t terrorit dhe t dhuns, ata i propagandojn migrimet e sotme t shqiptarve thjesht si nj dukuri t rndomt ekonomike, t parrezikshme, madje edhe t dobishme, duke i lidhur kto migrime me gjoja inkuadrimin e Jugosllavis n "ndarjen ndrkombtare t puns". Po dokrrat e tilla nuk pin uj te populli yn i shumvuajtur. Pararoja patriotiko-revolucionare e Kosovs dhe e viseve t tjera shqiptare e di mir se ne, pr aq sa sht shtje politike - bile e nj politike diskriminuese q kufizohet me fashizmin e racizmin - niveli jashtzakonisht i ult i zhvillimit ekonomik t viseve shqiptare, aq sht politike edhe shtja e emigrimeve t sotme, q jan pasoj e drejtprdrejt dhe e domosdoshme e diskriminimit t till. Dhe, e gjith kjo s'sht gj tjetr prve aplikim i mjeteve t reja "bashkkohore" pr sendrtimin e qllimeve t vjetra kolonialiste e asimiluese. Dhe ne, ja ku u premtojm se do t'i shprblejm pikrisht ashtu si i ka hije t kolonizuarit ta shprblej kolonizatorin: me zjarrin e fuqishm t dekolonizimit dhe t lirimit kombtar. Dhe le ta shqyrtojn ata vetmevete jerm shtjen se 't mira mund t dalin nga "bashkjetesa" q na e ofrojn n kmbim t liris s rrmbyer. (Bashkimi, janar 1981, faqe 9)

46

-4. REKUIEM PR NJ MONARK

Kusht i posam pr ta gzuar me popullaritet kt emr, ka qen q ti shrbesh afro dyzet vjet, me prunjsi t pashembullt, imperializmit dhe kapitalizmit botror, e n ann tjetr ta mbash ndezur dritn e drejtimit t socializmit. Dhe t mos mjaftohesh me kaq. Pr mask, t krijosh edhe nj bllok, me emrin e uditshm: t painkuadruarit! Me nj fjal, pr ta gzuar me jet t gjat emrin e dyt artistik Tito, ishte e domosdoshme t kishe jo nj po shum fytyra, q t bje pa pengesa flirte t pashoqe, t apasionuara, per amica silentia lunae, me at q sht uar i pari! Pr t mos vdekur kur ke vdekur, rndsi t posame ka q, n kohn e sundimit tnd prej monarku fashist, t kesh uar jet sa m t shfrenuar. T kesh pasur n pronn e madhe mbretrore ullishte e vreshta, pyje si Igallo dhe, mundsisht ndonj ishull t tr, si Brioni. Disa dhjetra vila! Kto mund ti ket edhe nj drejtor i thjesht. Por, bn t kesh pasur pallate me qindra e qindra dhoma. Secila dhom nj krua dhe secili krua nj ep t art! Ndr t tjera, duhet t kesh qen lahper. T kesh futur nn kurorn mbretrore s paku pes gra, t tjerat n harem, mundsisht sa m t reja, pr salltanet, dhe rrall e rrall pr punt e nats! Por, as kto nuk do t bheshin kabull n fardo kohe dhe n rrethana fardo. Kusht i posam sht q vendin ta kesh futur deri n fyt n borxhe q arrijn shifra astronomike. P.sh. 14.000.000.000 dollar amerikan! Q, sipas kursit t sotm, bjn 36.400.000.000.000 dinar t vjetr. Pra 36 bilion e 400 miliard dinar! Trashgimi madhshtore pr nj rekuiem edhe m madhshtor, q ia bri monarkut Familja e Piklluar! (Pra, Kryesia e Federats, se m n fund po i heqim dorzat. Ska lezet t flasim edhe m tutje me mesele). Dy e dy bjn 10 muaj me ajr t pastr! Mendoj se ata q nuk bjn pjes n Familjen e Piklluar e t till jemi ne, shqiptart e Kosovs, si dhe popujt e pafajshm t Jugosllavis kan edhe koh pr t bjerr edhe deponime t sigurta pr t mos u mrzitur. A sjemi vall duke jetuar n nj regjim papunsie t shkalls m t lart n Evrop, ndr m t lartat n bot?!10 Sidomos ne, shqiptarve, koha na del e na tepron. Prandaj, mund t merremi edhe me dokrra. Pr fillim, pakz matematik. Ndiqmni me kujdes! S paku me kujdesin, me t cilin e ndiqni nj ndeshje futbolli. Nse Titua, me prkrahjen e zshme t aparatit shtetror revizionist t Jugosllavis, pr shtetin e vet 22-milionsh ka marr hua te imperializmi dhe te kapitalizmi botror 36 bilion e 400 miliard dinar, ather ai do banor t Jugosllavis, madje edhe Bali Katravelln tim krthi, e ka ngarkuar me nga 1 654 550 dinar borxh. Ju pyes: me se do ta laj kt borxh Bali Katravella im, t cilit e ma ia lan tri her n dit mendelat e flliqura? Madje pa deterxhent!( Deterxhenti, si e dim, me vdekjen e par faktike dhe me vdekjen ne dyt artistike t t prkdhelurit Tito, humbi si shurra e puls.) Vazhdojm! Nse gjendesh n ball t nj shteti me 22 milion banor, prej t cilve ke inkuadruar vetm 5 milion e 612 mij banor, ather, me banor, prej t cilve ke inkuadruar vetm 5 milion e 612 mij banor, ather, me far shume t hollash e ke ngarkuar do t inkuadruar n larjen e borxheve prej 36 bilion e 400 miliard dinarsh? Prgjigja e sakt sht: do i inkuadruar duhet t paguaj nga 6 milion e 486 mij e 100 dinar. Po nse ktij t inkuadruari nuk i ke dhn t ardhura mujore m t larta se
47

607 300 dinar ( mesatarja jugosllave), ather, pr sa koh mund ta laj ai pjesn e vet t borxhit? Matematika, pun e rnd prej s cils mund t t dhemb koka. Prgjigja e sakt pr pyetjen e msiprme sht se t gjith puntort jugosllav s bashku, pr ta lar borxhin, me t cilin i ka ngarkuar ata Titua me titistt e vet, duhet ti japin gjith t ardhurat e tyre mujore n nj periudh kohore prej dhjet m uajsh e gjysm! Pa ln asnj metelik anash. Supozojm se prej ksaj matematike i dhemb koka edhe Kryesis s Jugosllavis. S paku sot. Jo edhe kur merrte hua. Bile, ka indikacione se edhe ather edhe sot, q ajo po hy n borxhe t reja t imperializmit dhe t kapitalizmit botror, ka harruar q Ska mbet borxh pa u kthye, ja me pare ja me krye. Nuk sht qejf i vogl t kesh nj mecen11 t madh, i cili e hap kuletn posa ta kesh hapur ti gojn pr ti lypur gjsend pr mshir. Dhe klika titiste kotet dhe ndrron se Amerika sht aq zemrgjer sa mezi pret ta shpenzoj dollarin e vet pr tu bler sheqerka fmijve t llastuar. Ose cigare t trasha, t gjata tompus, pr monarkun Tito, me t cilat ky pat fituar n bot popullaritetin e nj kryepari t fisit, q e rreshk llulln e paqes pran zjarrit indian, n nj koh q amerikani ia merr pllmbpllmb gjith tokn, kurse at, indianin, e mbrthen n rezervate! Po nse nj dit mecena i madh krkon ti lahen me cen borxhet? Ather, sipas matematiks reale, dy e dy q bjn gjithmon katr, do t na dalin dika tjetr. Ose duhet tia lshosh shtpin, q e ke ngritur me t hollat e tij, ose tia thajsh paret n drras. E, pr tia thar paret n drras, t gjith t inkuadruarit n Jugosllavi, si u tha m sipr, duhet t punojn pr mecenn dhjet muaj e gjysm! Pa ngrn e pa pir, pa u veshur e pa u mbathur. Ose duke ngrn ka sblehet me pare dhe duke veshur ka sblehet me pare Banort e Jugosllavis, pra, pasi ta ken ngrn gjith gjn e gjall, gjith barishtet, lvoret e verrave dhe t krpnajave; pasi t ken veshur dhjet muaj e gjysm gjethe gshtenjash, pr t mbuluar pjest e turpshme t trupit, si Adami e Eva; pasi t ken kaluar me banim n shpellat e dashura t t parve t vet se banimi n kushtet moderne krkon shpenzime, pasi ti ken ngrn edhe milionat e produksioneve me portretin e prbindshit Tito n teknikn bardh-e zi-kolor, madje megjith korniza, do t mund t kthehen e t han kulumria! Dika, megjithat, u mbetet badihava titistve: Ajri! Dhe ajri nuk sht artikull jetsor pa rndsi.. Ai na e mban gjall frymn. Pos ksaj, n mos i gjetshin vetes tjetr are, titistt mund ta shfrytzojn ajrin edhe pr ndonj udhtim n kozmos. Deri n Mars, bie fjala. E, pr nj udhtim t till ata do t ken nevoj t madhe. Pse? Pjesn drmuese t firmave, Jugosllavia i ka ndrtuar me investime t prbashkta me imperializmin. Mecena mund t mos lejoj ti lahen borxhet duke shfrytzuar objektet e tij industriale etj. Por, ska gj. Si e dim, titistt jan shum t shkatht n shpikjen e termave t ndryshme politike e legjislative. Ka mundsi q, kur t ken arritur n Mars ( prap me fluturake amerikane), t shpikin edhe atje nj vend, nj Amerik t Marsit ta zm, ku do t mund t marrin n t ardhmen hua pr shpenzimet e mdha q i duhen borgjezis s ktushme! Rrug t mbar, pra, titist jugosllav!
48

A mbahet shpirti me kulumria? Nuk them q rruga e titistve dhe e titizmit sht njherit edhe rruga e t gjith qytetarve t Jugosllavis fashiste. Sidomos klass puntore dhe fshatarsis s mashtruar, besoj, nuk do ti shkonte aspak pr lale nj udhtim i till n uri, n paqensi. Udhtim kah gjumi dimror i arushs! Por, n rast t till, ata duhet t din se pr do smundje ka ila. Mund t thon shkurt: Hiqe piten e lig dhe sille t mirn! Por, kjo gj krkon ca mundime. Ta zm, ndonj kryengritje masive, eventualisht nj revolucion t ri. Apo mos edhe puntoris dhe fshatarsis jugosllave titistt ua kan prer rrnj, si me brisk, motivin e kryengritjes dhe t revolucionit?! Kjo sprputhet me asnj ligj t shoqris, prandaj nuk do ti besoj as Bali Katravella im. (Lajmtari i liris, gusht 1980, faqe 6-8)

-5. NJ VARIANT LEXIMI

T gjith, pak a shum, e kemi dgjuar at anekdotn pr npunsin e pispillosur t bashkis, i cili e nxjerr me maniret e nj zotriu t rnd gazetn dhe fytyrs i jep pamje t atill sikur sht duke lexuar n t hatat e ksaj bote. Po kur t'i afrohesh, she se gazetn e ka t kthyer mbrapsht, dhe maniret e "larta" e shprehjen e brengosur t fytyrs i ka pr konsum, q t tjert t shohin se si bn pun t madhe burri i vots lexon gazet. Por, koha e ktij "zotriu" ka pernduar. Tash gazetn din ta lexojn edhe fmijt e moshs parashkollore, kurse opinioni lexues, n mas t madhe, sht shum m i ngritur se krijuesit e nj gazete. Prandaj, anekdota pr gazetn e kthyer mbrapsht tash mund t marr kuptimin e mundsis s vetme t leximit, nse do ta marrsh vesh t vrtetn. Ne ktu po japim nj variant t leximit "s prapthi" t gazets "Rilindja" prkatsisht t artikullit "Mbi 1800 ton xehe mbi plan". Tekstin e ktij artikulli po e botojm n trsi, me vrejtjet tona, t cilat i kemi nnvizuar dhe futur n kllapa. Deri dje, n kt muaj t kremtash t rndsishme (sepse ato shnojn hyrjen e dyt t Kosovs nn zgjedhn e egr sllave), duart e vyeshme t minatorve (argat) t Trgut, nntoks s ksaj miniere i shkputn mbi 1800 tonelata xehe me shum se 'planifikohej (pr ndrtimin e sa m shum bazeneve dimrore n Beograd dhe t qyteteve t bixhozit, n Budv e Opati). Rezultat i ksaj sht mobilizimi n pun (gazetari ka dashur t thot t kundrtn: ky sht rezultat i mobilizimit n pun, po kjo sht logjik e "lart" pr kokn e nj puntori publik, q burim t ngritjes s tij n pikpamje intelektuale i ka n radh t par nga referatet e neveritshme t LSPP-s) e kt sidomos e ka mundsuar aplikimi i plot i sistemit t ri katrbrigadsh t puns (pr eksploatim sa m t egr t nntoks s begatshme shqiptare n mnyr sa m t ngutshme, sa nuk sht br von, se vjen lufta lirimtare dhe Serbia mbetet pa ato pasuri). Prve realizimit t planit fizik, metali n xehe ka prbrje m cilsore (metali n xehe paska realizim t planit fizik dhe prbrje m cilsore; gazetari i famshm i "Rilindjes" edhe m t famshme, ka problem pr ta shtruar drejt n shqipe mendimin: xehja, pos q sht nxjerr me shumic, ka edhe prbrje m cilsore, me 'rast kjo "prbrje cilsore" mund t merret me mend se ekziston m shum pr hatr t gazetarit, i cili ngul kmb t shkruaj tem me shtimung feste, pa prfillur t dhnat q ka n dor). Me nj angazhim t till minatort e "Treps" krahas realizimit t planit edhe m shum po i kontribuojn afarizmit (menaxherizmit
49

kolonialist) edhe m t mir t organizats s tyre punonjse, prkatsisht shtimit t t ardhurave dhe pasurimit t fondeve. (Ne e dim se ata shtojn t ardhurat e shefave t Beogradit e t Prishtins. Sepse, vet minatort, si shkruante "Rilindja" e njjt, s'po e kalojn dot mesataren e pagave mujore prej afro 2800 dinarsh, sa bjn sot vetm dy rezevuar benzin, ose nj doz dymujore e deterxhentit "Dalli, dalli" etj.) Dihet se n njmujorin e sivjetm e prfunduan me 360 milion dinar fitim (pr arkat e borgjezis social-shoviniste jugosllave). Sipas t gjitha gjasave, dinamika e till e realizimit t planit dhe kushtet e volitshme t mimeve n treg (ktu e kemi pritur kt idiotizm me zile. T mos ket ditur vall erkin Ibishi, autor i ktij artikulli, se "Trepa" sht e detyruar t'i shes prodhimet e veta vetm n tregun e brendshm me mime deri n 20 her m t ulta se n tregun botror, ndrkoh q mimet e hekurit, elikut dhe t bakrit t prodhuar jasht Kosove, po n tregun e brendshm jugosllav, jan shum t larta se ato n tregun botror, prkatsisht 124, 72 dhe 27,5 pr qind; vetm pr shkak t diskriminimit me an t mimeve t ulta, gjat vitit 1978 kjo minier gjigande pati mbi 300 miliard humbje, gazetari i Rilindjes do t mund t lexonte s paku n "koh t lir", deri sa shlodhet nga referatet e LSPP-s, edhe revistn "Economia"!), do t mundsoj afarizm edhe m t mir sigurisht me fitim prej 400 milion dinarsh (nga t cilat, me siguri, nuk do t ndahet asnj metelik pr humbjet e industris kimike t "Treps" t cilat si shkruante "Rilindja" e erkinit, ndoshta erkini vet, parashikohen n 103 milion e 800 mij dinar). (Lajmtari, janar 1981, f. 7)

5. Bashkpunimi internacionalist i forcave tona lirimtare

Sa i prket bashkpunimit internacionalist me forcat prparimtare n bot, Fronti i ka vn vetes detyr t prhershme afirmimin e lufts son t drejt dhe ndihmn reciproke ndrmjet elementeve revolucionare. M n fund, konsiderojm se ngadhnjimi i lufts dhe i revolucionit ton do t jet njherazi kontribut pr fitoren e revolucionit socialist n bot. N kt drejtim rezultatet tash pr tash jan modeste, por ato inkurajojn pr suksese t mira n t ardhmen. Po kur sht fjala pr bashkpunim me fqinjt e par, shtje q parimisht duhet t ket edhe vendin e par, n kt drejtim dalin pengesa t shumta. N gjith t kaluarn ton fqinjsore, si tregon prvoja shekullore, ''Bashkimi i armve(shqiptare) me fqinjt e Ballkanit ka qen( pr ne) vetvrasje''. Edhe m keq ka dal puna n luftn e fundit. N emr t internacionalizmit proletar dhe t frontit t prbashkt antifashist e nacionallirimtar shqiptari i pati bashkuar armt me serbin, malazezin dhe maqedonasin. Mirpo udhheqja e PKJ-s, pa mbaruar mir lufta, e hodhi maskn dhe e tregoi qllimin e vrtet; ajo kishte br me shqiptarin marrveshjen q mund t bj xhelati me viktimn me urdhrin e saj n Kosov erdhn brigada e divizione partizane, q likuiduan mbi 40 000 shqiptar t pafajshm n emr t lvizjes balliste. Pas lufte ishte e natyrshme q popull yn, pr gjakun e derdhur n Srem e Slloveni, t gzonte nj simpati sado t vogl s paku nga ana e popujve fqinj sllav, at q nuk e gzonin nga qeveria revizioniste. Po gjith argumentet q mund t mblidhen nga frkimet e popullsis son me serbt, malazezt e maqedonasit bien m shum er shovinizmi t paprmirsueshm nga ana e tyre, sado q ata kan hyr n borxh te ne e jo ne te ata. Kshtu shtja e bashkpunimit n baza t internacionalizmit proletar me serbt, malazezt dhe maqedonasit pr ne sht gj shum e vshtir, ndoshta edhe e
50

pamundshme. Megjithate, kur te kto popuj t kemi hetuar disponim t mir pr bashkpunim mbi bazat e prmendura, ne nuk do ta refuzojm. Kolont serb, malazez e maqedonas, q jan sjell nga kralt e hershm dhe t sotm me qllim q t popullzojn tokat e pushtuara shqiptare dhe t'ua ndrrojn atyre fizionomin etnike, me pretendim q t fitojn t drejta "historike" mbi tokat tona, duhet t vendosin me koh pr qndrimin q do t mbajn karshi lufts son nacionallirimtare. Ata duhet t jen t vetdijshm se, duke qen t ngulitur ktu nga kralt, apo duke ardhur pas lufte n tokat shqiptare, ndrkoh q pjesa m vitale e shqiptarve sht e detyruar t emigroj - pr shkak t politiks diskriminuese t pushtetit beogradas ndaj shqiptarve, jan duke u br vegl e verbr n dorn e aspiratave shoviniste beogradase. Ne, shqiptart, s'kemi si ta kuptojm politikn e maqedonasve me diasporn e tyre t Egjeut, t ciln po e vendosin me favore t shumta n viset shqiptare, dhe t ashtuquajturit "egejci" po i bjn pyk pr shtyrjen e shqiptarve nga vatrat e veta. (Bashkimi bn fuqin)

6. Letr e hapur popujve t Jugosllavis

SOLIDARIZIMI ME POPULLIN SHQIPTAR JU BN NDER DHE JU FORCON Bashkshtetas jugosllav! Kur t part tuaj u vendosn n Gadishullin ilirik, ktu gjetn disa popullsi t lashta vendse, e n mesin e tyre edhe shqiptart. Q ather kan kaluar shum shekuj fqinjsie t shqiptarve me popujt tuaj. Po fati historik e deshi q fqinjit tuaj t par, shqiptarit, duke qen ky nj popull i vogl, kurr nuk i qeshi buza, sepse i ra hise t shijoj jo lirin e pavarsin, por t ndrroj shum zgjedha t huaja, secila m e lig se tjetra. Nj nga fatkeqsit e shumta q i ran mbi kok shqiptarit q n shekujt e hershm t mesjets s errt, ishte edhe pushtimi i tokave t tij nga ana e perandoris serbe t Nemanjiqve. Kujtimi i ktij pushtimi, edhe ather kur shqiptar e serb s bashku ndodheshin nn zgjedh t huaj, te disa shtresa shoviniste serbe la gjurm t pashlyeshme, q shpreheshin me an aspiratash pushtuese ndaj tokave shqiptare e n emr t nj "Serbie t vjetr" fikse. Kjo ndrr e lig q ka pr shtrat plleshmrie t flliqur hilet ndaj tokave dhe popullit shqiptar, ndr shekuj ka br q marrdhniet shqiptaro-serbe t jen vazhdimisht t tendosura e armiqsore. Ajo ka br q ndrkoh t madhrishme e tragjike kur shqiptart me ndjenjn e mrekullueshme t trimris dhe t flijimit suprem pr atdhen e shtrenjt kan rrokur armt e liris dhe jan prgjakur me armiqt shekullor si me Turqin, pikrisht ather kur serbt t na bien m qaf dhe t na gllabrojn pa mshir tokat tona. Mund t sillni ndrmend ngjarjet tragjike t para nj shekulli. Mu n kohn e Lidhjes s lavdishme Shqiptare t Prizrenit, kur populli yn martir ishte ngritur i tri n kmb kundr pushtuesit pesshekullor turk, serbt dhe malazezt gjetn rastin e volitshm t na shkputin (me ndihmn e Rusis cariste) tokat shqiptare posht Nishit, ato n Mal t Zi dhe n Maqedonin e sotme. Dokumentet e kohs, t cilat aktualisht i fsheh prej jush me ngulmin m t madh qeveria shoviniste e Beogradit, tregojn pr tmerre t papara q prjetoi popullsia shqiptare e territoreve posht Nishit, para egrsimit t madh t shovinizmit serb (pas vendimeve t Shn Stefanit dhe atyre t Kongresit t Berlinit, q dhan dor pr coptimin e madh t tokave shqiptare).
51

N mos tjetr ju duhet t keni parasysh ngjarjet tragjike t fillimit t ktij shekulli. Populli shqiptar ishte ngritur n luft pr ekzistencn kombtare e shtetrore. Ai i dha ather grushtin vendimtar t Smurit t Bosforit, grusht pas t cilit perandoria anadollake nuk u mkmb m kurr. Po ushtrit e athershme serbo-malazeze, duke gzuar prkrahjen pansllave t Rusis, n vend q t'i gzoheshin lufts dhe fitores son, e pan t udhs t na bien me thik pas shpine dhe t'i shkpusin shtetit shqiptar me s gjysmn e tokave dhe t popullsis: Kosovn e Rrafshin e Dukagjinit, tokat shqiptare n Maqedonin e sotme dhe ato n Mal t Zi. Zgjerimet m t mdha territoriale t shteteve shoviniste serbo-malazeze gjat luftrave ballkanike dhe gjat Lufts I Botrore jan br n kurriz t shqiptarve. Pr popullsin shqiptare q mbeti kshtu jasht kufijve t shtetit shqiptar, zgjedha e vjetr turke u zvendsua ather me n zgjedh t re, edhe m t egr, me at serbo-malazeze. Gjeni dhe shikoni elaboratet e ubrilloviqve, Vukotiqve, Andriqve me kompani, dhe do t shihni se sa t "njerzishme" e t "drejta" ishin ndaj shqiptarve qeverit serbo-malazeze dhe m von ato jugosllave. Do t shihni se barbarizmi i ushtruar ndaj shqiptarve deri n prpjekjet pr nj gjenocid t plot mbi popullin ton martir, nuk u bjn nder pushteteve shoviniste jugosllave as historis, e aq m pak popujve t prfshir brenda kufijve administrativo-politik t Jugosllavis. Prkundrazi, ato jan turpi dhe ligsia m e madhe dhe ia mihin tokn nn kmb pikrisht prosperitetit dhe perspektivs s mbar t zhvillimit t popujve serb e malazez. E njjta politik shoviniste po ndiqet edhe nga ana e kliks shoviniste n pushtet, nga ana e titizmit, q sht burg dhe varr jo vetm pr t drejtat dhe lirit e shqiptarve, po edhe pr zhvillimin e pavarur e t mbar t t gjith popujve n Jugosllavi. Vet ju, fqinj t dashur, jeni dshmitar t aspiratave t vazhdueshme t serbomdhenjve pr hegjemoni, dshmitar t shfrytzimit ekonomik e shoqror q ju bhet edhe juve nga ana e borgjezis s re jugosllave, sidomos serbomadhe. Klika titiste-rankoviqiste, e cila sht betuar t prmbys frytet e revolucionit t lavdishm popullor n Jugosllavi, pas Lufts II Botrore tradhtoi gjakun e derdhur t partizanve jugosllav, t atyre bijve t shtrenjt t Sllovenis, Bosnj-Hercegovins, Vojvodins, Kroacis, Serbis, Malit t Zi, t Maqedonis, t mos flasim pastaj pr masakrat q bri qysh gjat lufts e pas saj mbi popullsin shqiptare. N vend q t realizonte t drejtat e barabarta ekonomike, shoqrore e kombtare, t premtuara n astet e Lufts Antifashiste Nacionallirimtare, n vend q t prgatitej pr ndrtimin e rendit t ri socialist, klika titiste hyri n shrbim besnik te kapitalizmi dhe revizionizmi modern, u b shrbtore e aspiratave shoviniste serbe pr hegjemoni e dominim mbi popujt e tjer t prfshir brenda kufijve jugosllav dhe jasht tyre. N mnyrn m t egr u shkel e drejta e trumbetuar deri ather pr vetvendosjen e popujve deri n shkputje, me t ciln vet Titoja dhe Partia Komuniste Jugosllave i kishte ftuar popujt e Jugosllavis t ngriheshin si nj grusht i vetm n luft kundr pushtuesve nazi-fashist dhe kundr rendit t kalbur antipopullor t Jugosllavis s vjetr. N vend q popujt e Jugosllavis, posarisht shqiptart si popullsi josllave, t gzonin frytet e ksaj t drejte demokratike e leniniste, ata u shkeln edhe m shum nga thundra e re titiste, q ua rrmbente edhe m egr se kushdo tjetr t gjitha t drejtat. N kohn q 50 mij partizan shqiptar nga Jugosllavia iu prgjigjn thirrjes s PKJ dhe t PKSH pr luftn e rrept antifashiste nacionallirimtare, dhe pikrisht pasi, bashk me Ushtrin Nacionallirimtare Shqiptare, liruan tokat e veta dhe u erdhn n ndihm, deri n Srem e Slloveni, popujve fqinj t Jugosllavis, Partia Komuniste Jugosllave shpalli n Kosov gjendjen ushtarake, griu e preu mbi 40 mij shqiptar, me qllim t fundit pengimin e realizimit t s drejts s ligjshme t shqiptarve pr vetvendosje, t proklamuar gjat lufts e t vendosur n Mbledhjen e Bujanit, m
52

1943. Pastaj PKJ ndaloi prdorimin e flamurit kombtar t shqiptarve, shpalli "otkupin", burgosi e zhduku masivisht t ashtuquajturit informbyroist shqiptar, rrahu, vrau e poshtroi shqiptart n aksionin famkeq t armve, shprnguli me dhun n Turqi mbi 350 mij shqiptar, pr t arritur kshtu n vitin 1968, kur e shuajti me gjak krkesn e kosovarve pr republik dhe pr t dal sidomos n pranvern e prgjakshme t ktij viti, kur Kosovn e viset e tjera shqiptare n Maqedoni e Mal t Zi i mbuloi me tanke, bajoneta e helikopter, me krba e mitraloz. Aktualisht, duke mos gjetur argumente pr ta br vrtet reaksionare, kundrrevolucionare e armiqsore, krkesn e dy milion shqiptarve n Jugosllavi pr republikn e tyre t federuar; duke mos gjetur fakte pr ta argumentuar se kjo krkes sht vrtet kundr mirqenies dhe integritetit territorial t Jugosllavis, e sidomos kundr popujve jugosllav, qeveria shoviniste e Beogradit ka paraplqyer t derdh mbi shqiptart plumb, elik e tym, aeroplan e milici speciale, t mbjell vdekje e ta kthej Kosovn e viset e tjera shqiptare n krematorium e burg t papar. Pasi vrau dhe la pa varre qindra shqiptar, djem, gra, pleq e fmij, pasi plagosi me mijra t tjer dhe t tr Kosovn e shndrroi n nj burg kolektiv, qeveria shoviniste e Beogradit ka zn e po vjell vrer, duke prdorur gnjeshtrat m absurde, dhe po krcnohet t'ua marr shqiptarve edhe ato pak t drejta formale q kishin ata n Jugosllavin e Titos. Ajo quan t parealizueshme krkesn e shqiptarve pr republik n kohn q prnga numri shqiptart kan vendin e tret n Jugosllavi (pas serbve e kroatve) dhe n kohn q republikat e federats jugosllave prbjn territore kombtarisht kompakte. Dy popuj t tjer t Jugosllavis, malazezt dhe maqedonasit, q kan republikat e veta, nuk bjn s bashku 2 milion e 200 mij banor, sa jan shqiptart, q s'e kan republikn e tyre! Qeveria e Beogradit mendon se duke u jerr pr gjoja "reaksionart", "kundrrevolucionart" e "armiqt" shqiptar, ka shprehur kshtu edhe mendimet, dshirat dhe aspiratat e popujve t Jugosllavis, t cilt i mban gjithashtu nn thundr. Por, kshtu ajo s'bn gj tjetr pos q rrit edhe m shum hendekun mes shqiptarve dhe pushtetit jugosllav shovinist. Ajo ka marr rrugn q me shovinizmin e vet t lig t'ju helmoj edhe juve, fqinj jugosllav, vetm e vetm pr t'jua larguar vmendjen nga problemet katastrofike ekonomiko-shoqrore e pr t'ju vn prball shqiptarve, q ju t'i qroni hesapet me ta, duke jua mbushur mendjen se shqiptart jan fajtor pr katastrofn e pashmangshme, n t ciln e ka uar vendin politika antipopullore e Beogradit. Por, n kt mnyr, ajo krkon t'ju bj mish pr top dhe t realizoj me ndihmn tuaj aspiratat e veta t liga, t cilat s'kan pr t'ju shpn gjkundi, pos n nj kasaphan t re ballkanike, mbase edhe evropiane. Ajo vazhdimisht ju nxit kundr nesh, duke ju treguar me gisht se ja shqiptart qenkan shkaktart e t gjitha fatkeqsive q ju kan rn juve prmbi kok nn kt regjim. Natyrisht, ajo ka nevoj jashtzakonisht t madhe t fsheh shkaktarin e vrtet, q sht ajo vet. Por, ne jemi t bindur se ajo flet kot n emrin tuaj, pa ju pyetur fare dhe kundr bindjeve e vullnetit tuaj. Sepse, ndryshe nga qeverit, me t cilat nuk kan si t identifikohen kurdoher popujt e bots e kan ditur gjithmon se perspektiva dhe prosperiteti e zhvillimi i mbar i tyre nuk kan qndruar, e aq m pak mund t qndrojn sot n shtypjen dhe shfrytzimin e popujve t tjer. Shqiptart e Kosovs dhe t viseve t tjera shqiptare n Jugosllavi, t shtypur e t shfrytzuar si mos m keq qe 40 vjet t zeza, kan vendosur t luftojn pa kompromis pr realizimin e t drejtave t veta. Ata kan vendosur t mos durojn m q, duke shkelur prmbi ta, titistt t ndrtojn "vllazrim-bashkimin" e tyre t rrem. Nj vllazrim-bashkim t vrtet me popujt e tjer, kudo q t ndodhen kta, shqiptart
53

mund ta kultivojn vetm n kushte t barabarta t jetess, t mirkuptimit e t respektimit reciprok. Shqiptart mund t bashkjetojn normalisht me ju vetm pasi ju ta keni marr n duart tuaja fatin tuaj, e jo n kushte t atilla kur, n emrin tuaj dhe pa ju pyetur fare, vret e pret shqiptar shovinizmi beogradas. Shqiptart kan vendosur q t mos lejojn m q, duke shkelur prmbi ta, t ruhet "integriteti territorial" i Jugosllavis. Nuk sht humanitet, drejtsi, as perspektiv e mbar ajo q provon n heshtje apo me zhurm q, duke shkelur mbi trupat e djalris, burrris, graris, fmijris dhe pleqris shqiptare, Jugosllavia ta ruaj "integritetin" e saj territorial dhe, 'sht edhe m keq, t irret n ann tjetr pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut dhe t popujve. Pr "parajsn" e "vetadministrimit" dhe pr politikn e "drejt" t "mosinkuadrimit". Vall, duke shkelur mbi shqiptart mendon kjo qeveri t'i largoj t gjitha rreziqet q u turren pareshtur popujve t Jugosllavis nn prangat e kliks shoviniste titiste?! Duke shkelur mbi shqiptart, vall, do t aprovoni edhe ju, popuj fqinj t Jugosllavis, t sigurohet mirqenia pr borgjezin jugosllave e sidomos at serbomadhe?! Duke shkelur mbi shqiptart t riprtyp qeveria jugosllave n kotjen e saj sllavomadhe ndrrat e errta pr "Stara Serbin" e Dushanit dhe pr dominimin e hegjemonizmit serb jo vetm n Jugosllavi po edhe n Ballkan?! Dhe, m n fund, duke shkelur mbi shqiptart t sigurojn "paqen" n Jugosllavi dhe n Ballkan e Evrop?! Kjo nuk do t ndodh kurr, pa u shkrir gjith populli yn martir, i cili ka qen me shekuj i pushtuar e i shtypur, por asnjher i prkulur! Aspiratat e tilla mund t jen n interesin e nj qeverie antipopullore e shoviniste, si sht ajo e Beogradit. Por, ne jemi t bindur, fqinj t dashur jugosllav, se kjo nuk mund t jet njherazi edhe n interesin tuaj. Nuk sht fatbardhe ndjenja eventuale q mund ta prjetoni ju n realizimin e dshirave dhe t aspiratave t tilla ndrsa shkelni mbi kufomat e fqinjit tuaj t par, q s'ju ka br asnj t keqe, historikisht as aktualisht, pos q sot ka vendosur t ngritet e t luftoj deri n fund pr t drejtat e veta t shkelura ndr shekuj n mnyrn m mizore, prve tjerash, edhe nga ana e qeveris suaj t sotme. Prkundrazi, po t rrmbeheni nga ndjenja e identifikimit t aspiratave tuaja popullore me ato t kliks shoviniste serbomadhe, 'e mir mund t dal nga kjo?! T prplasur pr vendosmrin e pashembullt shqiptare n luft pr realizimin e t drejtave t shkelura, ju nuk do t arrini asgj tjetr pos t prgjakeni me shqiptart pr llogarit e armikut t prbashkt, t kliks antipopullore n pushtet. Dhe ve ksaj, duke urryer (n vend q t simpatizoni) lvizjen aktuale t shqiptarve kundr robris, shtypjes e mjerimit, ju do ta shtyni pr shum e shum koh luftn tuaj t ardhshme t pashmangshme pr lirimin tuaj kombtar e shoqror nga e njejta zgjedh. N fakt, populli shqiptar, n nj mnyr a n nj tjetr, n shekuj e ka ndar me ju t mirn dhe t keqen. N emr t ksaj, ky popull e quan sot t drejt ftesn q jua drejton huve pr solidarizim me luftn e tij t ligjshme. Vetm gnjeshtra e lig dhe mashtrimi i armikut ton t prbashkt qeveris shoviniste t Beogradit, mund t'ju bj t ngurroni, t mos solidarizoheni me luftn e drejt t shqiptarve. Duke mos u br penges n rrugn e drejt t lufts s shqiptarve, po prkundrazi duke u solidarizuar me kt luft, ju do t konsolidoni n fakt radht tuaja dhe, n mos sot, do ta keni m leht nesr t luftoni armikun, i cili e ka vn gojn e vet prej katallani dhe thith pa mshir nga burimi i t drejtave e lirive, nga burimi i mirqenies dhe prosperitetit t Jugosllavis, pa ju ln juve thuaja asgj nga kto. (Zri i Kosovs, nntor 1981, faqe 10-11)

54

7. NA HABIT QNDRIMI I PACIP Statuskuoja, ngrirje e t drejtave t popujve e t punonjsve

Pr t mbrojtur pozitat e veta: sundimin mbi popujt e shtypur, mbi pasurit e veta e t huaja, mbi rezultatet e puns s punonjsve n bot, kapitalizmi, socialshovinizmi dhe revizionizmi kan siguruar edhe mekanizma prkatse n shkall shtetrore e ndrshtetrore. Kryeroj e "trashgimis" imperialiste e revizioniste jan ushtrit dhe policit e tyre antipopullore, q ruajn shtypjen dhe shfrytzimin e prligjur me dhunn ndrkombtare. Po nj nga armt m dinake t gjakpirsve t popujve e t punonjsve n bot, sht prpjekja q te masa t krijohet e t forcohet ideja dhe ndjenja e prjetsis s ksaj gjendjeje, dhe t avullohet do iniciativ pr ndryshimin e saj. Nj nga mjetet kryesore, q i shrbejn n shkall ndrkombtare ktij qllimi, sht edhe popullarizimi me do kusht i ides imperialisto-revizioniste pr mbajtjen e t ashtuquajturs statuskuo, qoft kur sht fjala pr "pandryshueshmrin" e kufijve t tashm shtetror n bot, qoft pr raportin n mes klasave ekzistuese n vendet e ndryshme, e n kurriz t klass puntore dhe t fshatarsis. Viktim e dors s par t statuskuos kemi qen dhe kemi mbetur kurdoher, ne shqiptart. Pr t knaqur apetitet pansllave dhe apetite t tjera ekspansioniste, fuqit e mdha i kan shkputur trungut t prbashkt shqiptar m se gjysmn e tokave dhe gati gjysmn e popullsis, duke i ln ato n mshirn e shteteve t huaja me regjime t egra antipopullore, hegjemoniste e shoviniste. Kshtu ngjau para dhe pas Lufts I Botrore, kshtu edhe pas Lufts II. Me daljen n drit t prpjekjeve tona t mundimshme pr luft nacionallirimtare, pr vetvendosje dhe shkputje nga Jugosllavia, e bashkim me vendin am, RPS t Shqipris, sht e natyrshme q dalin forca t errta - te ne dhe n bot - t cilat prpiqen t na friksojn e t bjn presione t ndryshme, pikrisht duke pasur parasysh statukuon e prmendur. Dhe kjo gj ne sna habit aspak, sepse propaganda dhe agjitacioni imperialisto-revizionist nuk mund t kalojn pa br ndonj efekt. Mirpo na habit qndrimi i pacip i disa forcave, t cilat ndjekin rrugn revolucionare, si jan ta zm disa parti marksiste-leniniste. Pa informata t sakta mbi historin e popullit shqiptar dhe mbi gjendjen e mjeruar t shqiptarve me banim n Jugosllavi, ato sikur duan t na e mohojn gjithashtu t drejtn pr luft nacionallirimtare. Duke prdorur disa klishe prej arrivistsh t revolucionit, ata pshprisin: Ju duhet t veproni vetm pr ngadhnjimin e revolucionit proletar n Jugosllavi, jo ju duhet patjetr t zhvilloni nj bashkpunim internacionalist me serbt e malazezt, jo duhet t hiqni dor nga vetvendosja gjer n shkputje dhe bashkimi me vendin am, sepse vendi am nuk e potencon kshtu si ju shtjen tuaj, ju nuk keni t drejt, e t tjera, e t tjera. Nga ana tjetr, kudo q u shfaqet rasti, ata nuk ln pa propaganduar prkrahjen e tyre ndaj luftrave nacionallirimtare dhe revolucioneve. Dhe ne, duke pasur megjithat konsiderata pr punn e tyre prgjithsisht revolucionare, n vend q t'u hidhrohemi atyre, kemi paraplqyer q t'i njoftojm me shtjen ton ashtu si sht ajo n t vrtet. Sa pr zdhnsit e imperializmit e t revizionizmit, q n emr t statuskuos s tyre "shptimtare" na e mohojn t drejtn elementare t ekzistencs kombtare dhe t lufts klasore, ne, si ua kemi vn grushtin prpjekjeve t armikut jugosllav pr t na shfarosur ose pr t na mbajtur nn thundrn e egr, do t'ua vm edhe atyre. Sepse, sikur me statuskuon t pajtoheshim n cilndo shkall, ather as q do t flitnim pr luft e revolucion. N instancn e fundit, revolucion do t thot m s shumti mospajtim me gjendjen ekzistuese dhe luft pr ndrrimin e saj cilsor. (''BASHKIMI Nr.1, Janar 1981, faqe 1-2)
55

8. FEMRA -1. IK O NAT PO KNDON AGIMI

Me bukurin ton t virgjr, t virgjr vdekjen po ushqejm se kjo tok ka t ftoht (Fatos Arapi) Dora e zez e xhandarmris jugosllave derdh rrebeshe torturash barbare mbi kokat e m se 70 femrave shqiptare t mbyllura n burgun e Mitrovics. Ky lajm i prapt prek thell n sedrn ton kombtare. UDB-ja, e cila me dekada nuk u njoftua me dmtimin e meshkujve t zgjedhur shqiptar ndr kampet e veta t prqendrimit, sot u kujtua pr t vn dor edhe prmbi femrn shqiptare. Po n gjith kt ankth acari mbi Kosovn martire, ballin na e ndrit nj sihariq: Ohoo! Lindi bija, porosi e kohs pr kombin, msoi nga etnit liri e pushk. Shqiptarja kosovare, e cila deri m dje ishte n terrin e plot t padijes, kurse sot ka zn t ec fare natyrshm n tribunat m t larta shkencore e kulturore, e kuptoi prfundimisht se duhet t dal kudo krah me t vllan, me t shoqin e t birin, n t gjitha frontet dhe me qndrimin e patundshm. Nj komb unik shqiptar n nj shtet unik! Ky akt i burgosjes masive edhe t femrs shqiptare n Jugosllavi, tregon qart se kan rn prfundimisht n uj gjith kombinacionet e flliqura jugosllave ( q nga viti 1912 e ktej), t cilat shkollimin e femrs shqiptare e shihnin si nj nga mjetet e rndsishme pr kombtarizimin e shqiptarve. E si t mos dshtonin, pasi penat e mprehta, q pushteti i Jugosllavis s vjetr dhe ky i Titos i kishin angazhuar t bnin hulumtime e projekte shkencore pr asimilimin dhe pr shfarosjen e shqiptarve, nuk kishin parashikuar dot q do t vinte dita q femra shqiptare e Kosovs, e mbrujtur nga nj brum fisnik, n vend q ta prqafoj kuaziemancipimin jugosllav, shkollimin e vet e pa si nj detyr t shenjt, t ciln duhet vn n shrbim t popullit dhe t lirimit social e nacional. Pushtetmbajtsit e sotm jugosllav do t kishin qen shum m t knaqur sikur projektet dhe masat e tyre shfarosse t kishin qen m pak drastike e t orientoheshin vetm n neutralizimin e intelektualit shqiptar n Kosov e kshtu edhe t femrs son. Ndoshta n at mnyr do t korrnin suksese shum m t mdha. Por, barbari nuk mund t jet kurdoher i vetdijshm se dhuna sjell dhun, gremina sjell gremin. Gjith prjetuan nga pushteti i Mbretris Serbe, Kroate dhe Sllovene, si dhe nga socialimperializmi titist, sishte pos dhun e gremin. Dshmia m e mir pr shndetin politik, social e nacional t shqiptares s Kosovs sot sht inkuadrimi i saj i drejtprdrejt n lvizjen e gjer pr lirimin social e nacional t shqiptarve nga Jugosllavia dhe bashkimi i tyre me vendin am, Shqiprin. Dhe ky akt i saj bhet m madhshtor kur dim se gjith prpjekjet nacional-shoviniste t pushtetit jugosllav ishin t prqendruara n degjenerimin, prkatsisht n apolitizmin e rinis kosovare. Veanrisht qndrimi ndaj femrs son ishte i atill q asaj i ofronte mundsi t shfrenuara pr shfrime instinktesh t ulta pa kurrfar prgjegjsie shoqrore, mundsi q krijonin nj baz t fort pr amoralitet total, pr degjenerimin, q do tu jepte dor projekteve shtetrore jugosllave pr asimilimin e shqiptarve.
56

Kjo- si sht fare e natyrshme n kushtet e jetess brenda kufijve politik t Jugosllavis, ku degjenerimi ka zn t lulzoj me t madhe nuk do t thot se krimbi i lig nuk ka zn t brej edhe nj pjes t rinis son. Mirpo, nuk kemi pse t brengosemi, sepse shkalla e degjenerimit te i riu dhe te femra jon nuk prkon as pr s afrmi me shpresat e mdha q ushqen Jugosllavia n kt drejtim. Prkundrazi. Sado q terrenin e ka prgatitur me kujdes pr nj mekje t madhe dhe pr nj prgjumje kombtare e shoqrore, pushteti titist te femra shqiptare me dhunn e ushtruar ka arritur nj efekt krejt t kundrt me qllimet dhe synimet e veta. Polici, agjent i shkon femrs son n shtpi, i krcen nga muri, ia prmbys shtpin, ia v koburen n gjoks dhe i krkon burrin, djalin, vllan. Ajo mbase deri n at ast nuk dinte akoma pse lufton djali, burri, vllai. Ajo rrinte n shtpi, n punn e vet N shkoll, n zyr, n institut. Njher kishte qen e re, mendja i kishte thn se duhet ta ndrydh rinin e vet, sepse rrjedh tjetr t ngjarjeve nuk mund t ket, se shqiptari sht qytetar i dors s dyt, i dors s dhjet n Jugosllavi, se zyrat nuk e kuptojn dhe nuk e durojn shqip, se malli n shitore nuk ka si t krkohet shqip, shqipja duhet t flitet me z t ult, shqipes duhet ti vij marre nga serbishtja, e cila qenka gjuh qytetrimi. Pushteti jugosllav ishte kujdesur q shqiptari t mos mund ta shijoj cicrimin e bukur shqip t poetve t Rilindjes, t atyre t Realizmit. Po pastaj kish qlluar q femrs, i vllai, shoku i shkolls, i kishin futur fshehur n ant poezit e Migjenit, Naimit, Qajupit, romanet e Xoxs, Kadares. Dhe ajo kuptoi menjher q shiftari dhe albanci flitkan krejt njsoj, prandaj u dashka t jen nj. Dhe, bashk me t vllan, me shokun e banks, kishte br presion, kish dal n demonstrata: N shkoll dua t msoj pr Naimin, Kadaren, s paku aq sa pr Duiqin, Andriqin, Qosiqin. Fakti q ia fshehnin historin, traditn, prkatsin e prbashkt kombtare me gjith shqiptart n bot, e n radh t par me vllezrit n RPS t Shqipris, femrn shqiptare e bri ti hap syt mir e mir dhe t bindet se Jugosllavia paska siklet t madh, tuk se i kushton kujdes e mund aq t madh fshehjes se do gjje q mban vuln shqiptare. Ather femra jon zuri t msoj dalngadal pr historin e ndritshme t popullit t saj, mbi t cilin kishin rnduar shekujt e robris, por se kishin prkulur kurr, pr historin e popullit q ishte br theror pr Ballkanin dhe Evropn, duke ia ndalur hovin kuedrs anadollake pesqind vjet me radh, kurse n fund, kur i kish ardhur dita, pas shum gjakderdhjesh, t formoj shtet m vete ( m 1878, m 1912 dhe m 1944) fqinjt shovinist serbi, malazezi, bullgari e greku kishin gjetur ditn pr ti rn n qaf pr tia rrmbyer si qent e trbuar nga nj cop t madhe toke. M von, duke par qart qllimin pse i burgosnin t vllan, t shoqin, shokun e shkolls, ajo tha: Sdurohet m, duhet mbaruar me kto siklete. Qau hallet me fqinjn e saj, mikeshn dhe mori vesh se kudo kish lot e zi, kudo urrejtje e mjerim- kish burrin t burgosur shtpin t grabitur. I mungonte edhe fqinjs, mikes buka e mir, mishi, gjalpi, vaji dhe kripa, i mungonte orapja dhe kpuca, rroba e shtresa Se Kosova ishte n zi. Dhe sqe shum zor pr gruan shqiptare t njihte se kush qe shkaktari, e njohu, e urrejti dhe u betuaDo ta ndiqte, n rast nevoje do ta vriste. Prandaj e ndjeu nevojn t radhitej n prapavijat e frontit t bijve t saj, t radhitej edhe n krahun e tyre Jo vetm pse kshtu bhej me djemt e vet, por pse ajo njohu Jugosllavin si armiken e betuar t popullit, mbi t gjitha, si armikun numr nj t saj, t femrs shqiptare. .... Jemi dshmitar se nga ai krcnim kan kaluar plot 68 vjet presioni njerzor pr shfarosjen dhe asimilimin e shqiptarve, kurse gjuha shqipe sot flitet m thekshm se kurdoher n trojet shqiptare t Kosovs! Dhe pr t gjith kt vitalitet, n mas t madhe i detyrohemi nns, motrs, gruas shqiptare. Ato q vdisnin sikur skishin jetuar kurr, kur gjaku, n cep t minderit, u ngrinte ndr dej t kputura nga
57

barra e shumfisht e shekujve, i than tmerrit t shtyhej tutje dhe toks shqiptare i faln shum fatosa me t cilt do t mund t mburreshin shum kombe t mdha. Shpirti n gjirize, duan n tokat e shqiptarve? pat klithur gjyshja e Mic Sokolit pr sllavt, nna e Azem Galics, vet Azemi me t shoqen, heroinn Shot dhe patn rrokur armt kundr serbit e malazezit, armt me t cilat i lan nam Shqipris dhe i futn tmerrin armikut q po ia shkretonte tokat dhe njerzin. Shpirti n gjirize, duan n tokat e shqiptarve i ra hise t thot po pr kta sllav shovinist edhe gruas s sotme shqiptare, kosovares s re dhe t futet drejtprdrejt n frontin e sotm t lufts politike, me perspektiv fare t afrt pr tu shndrruar n nj konflikt t armatosur, n luft nacionallirimtare. Me indinjatn e thell pr torturat q i bhen sot kosovares n burgjet jugosllave, po me zemr t gufuar pr aktin e saj t ndritshm historik t inkuadrimit direkt n shtjen e madhe t liris, i falenderohemi, nns, motrs, gruas shqiptare q na e forconi krahun e lufts dhe jemi t bindur se qysh sot mund tia themi t gjith s bashku kngs: Ik, o nat, po kndon agimi (Bashkimi, prill 1980, faqe 3. Ky artikull sht ribotuar edhe n numrin dy t Lajmtarit t liris, tetor-nntor 1980, faqe 13-14)

-2. S'e ka t gjat robria

Shembullit t ndritur t nns, motrs dhe bijs s lavdishme t Kosovs trime, q sot u hodh e tra n vallen e madhe t lufts pr liri N shekuj t kam par me trupin t fishkur dergje e me lott faqeve. T shkelmuar nga njerzit e shtpis dhe nga "Fati" yt i hidhur, i emruar burr. N dasmn tnde t kam gjetur m t heshturn e ksaj bote dhe kam pir nga lott e tu t val, t derdhur kot pr vashrin e hidhur me prindrit dhe pr nusrin edhe m t hidhur me burrin e njerzit e tij, q pr ty s'gjetn emr tjetr pos robin, kafsh pr rngt e mdha n shtpin q kurr su b e jotja. Me shekuj prfytyrimi ngrthente kto kontura t tua: Gruaja e prkulur mbi djepin e plleshmris, t cils i duhet ta flak anash edhe djepin, pr t'ia arrir burrit qershit nga dega q atij i bn hije duke iu varur mu prmbi kok. T kam par me kmishn e grisur n shpatull nga skamja dhe rngt dhe kam dgjuar burrin tnd tek i thot s ms, vjehrrs sate, sesi ja "nusja e rreh veten", ndrsa ti ke pritur grerzat e thneglat helmuese, q t jan vardisur me djerst e puns s rnd n fush. Sa e sa her t kam par si merr djepin e hidhesh tatpjet greminave bashk me suliotet e tjera, pr t mos i rn e gjall n dor turkut. Dhe sesi me djepin n krah, me tmerrin n shpirt e me lotin n sy arratisesh grxheve t Arzhanics e Nokshiqit, djerrinave t Nishit e t Vranjs, pr t mos i rn n dor shkjaut, q vinte putrat n tokat e t parve t tu. Njher t pagzova Teut. Ather u ngrite mbretresh madhshtore, u vure n ball t ilirve t lavdishm dhe i kalle datn romakut. Kur t thirra: Marigo!, ti ishe prkulur dhe po qndisje prmbys me duart e tua t arta shkabn dykrenare mbi fushn e gjakut, pr t mbajtur t gjall ndr shekuj kujtimin e trimave t rn me prijs Sknderin dhe pr ta ngritur flamur fitimtar n Vlorn e Ismail Qemalit. Por ky prfytyrim sakaq prpihej nga vetvetja dhe ti m dilje prap n porte e stacione, n Durrs e n Ferizaj, ku prcillje burrin ushtar, nizam n ushtrin pushtuese, prcillje burrin n kurbetin e hidhur.
58

Pastaj thash t t quaj Polikseni Luarasi ose Parashqevi Qiriazi. Dhe m dole n Korn e ndritur. Sa hije t kishin syzet e holla dhe vendi prball nxnsve rreckaman! Por, plasi lufta n Shkodr dhe ty t'u desh t vishje tirqit. "Prite Norn e Kelmendit!" sokllite dhe tmerrova shkjaun. Pastaj u bre tebdil e m dole Shot me etat e Azemit, krah pr krah me luanin, burrin tnd. Me tirq e me grshetin e flokut nn plis, q shpesh t'u desh ta kpusje e t'ia lidhje gjalm pushks kur t'i kalbej rripi n shi e n bor, maleve t Kosovs. Ta kndova kngn e t quajta heroin dhe nn jetimash t Kuksit. T kam par n Llap, nuse n shtpin e Dem Ahmetit. Shkjau ta gjeti astin kur burrat nuk ishin n shtpi e t njerzoi, t verboi e t sakatoi. Fmijn ta shkoi n bajonet. Dhe, n Strellc, t kam par lidhur pr mullarin e sans, dor pr dor me njerzit e shtpis e me fqinjt, kur shkjau i vuri zjarrin mullarit dhe ju t gjith u bt shkrumb e hi. ... N kt dit t gjeti italiani, q erdhi t t merrte nderin. Po ti e mashtrove me nj pul nga koteci, se aq e kishte ngrnsi i bretkosave. Dhe erdhi nj dit q t pash m n fund, edhe n bankn e shkolls. Zemra m'u b mal. Por isha gzuar para kohe. Dora jote e brisht s'i shkruante dot shenjat e pakuptimta cirilike dhe emrat e huaj t trilluar e t urryer, Marko Kraleviq e Musa Kesexhija. Instinktet e tua krkonin brenda qenies sate npr kujtesn e trashguar cicrimn e bilbilit t "Bagti bujqsis", flakn e kandilit q digjej pr t par ti drit. Kam par kur fshehurazi, n tarukun e librave, ta futnin flamurin tnd t ndaluar, po aq t dashur, dhe pastaj vinin e t merrnin n shtpi, t rrehnin e poshtronin pr nj pun q s'e kishe br. Kur, pas njqind mundimesh, t pash me ditarin e msueses n dor, n Podujev e Vushtrri, n Kamenic e Ferizaj, n Shkup e n Strug, se m'u ngjalln shpresat. Konturat e tua po e braktisnin prfundimisht gzhojn e ngurt e t errt shekullore dhe ti hyje pa ndruajtje e hirplote n tempujt e drits, n Institutin Albanologjik e n Fakultetin Filozofik Se m ngjave ather me at shoqen dhe motrn tnde ministre n Tirann e Kuqe. Dhe srish zemra m'u b mal. Pastaj t takova n demonstratn e 1968-s n Prishtin e Tetov. Kur turma, pa e marr mir veten, u step n fillim nga zjarri q hapi armiku, ti sokllite: "Prpara vllezr, nuk na tremb dot serbi!" Ather e dita se lufta jon po merrte rrug pr s mbari. Dhe at dit e tutje t thirra n t gjitha aksionet, n t gjitha mbledhjet ilegale, dhe knaqesha kur na e rrfeje rrugn e drits e t liris. T kam par e si s't kam par! Por kur t pash ksaj pranvere duke u sjell buk e uj trimave, duke u afruar gur, kt arm t shtrenjt t studentve heroik; kur t pash n ball t popullit q krkonte buk e liri: N Prishtin e Podujev, Mitrovic e Vuitern, n Ferizaj e Drenic, m'u b se kobi plasi nga vetvetja dhe armikun e kafshoi mordja. Kur sulmove n Prizren, duke ar rrethimin me emrin e Shot Galics n goj, u shembn si kulla rre t gjitha shpresat e kota t serbomadhit pr serbizimin e Kosovs son martire. Dhe gjithmon t desha. T desha si nn, q m mkove e m urove rrit me ninullat e tua fisnike. T desha si motr q ndave me mua skamjen e mjerimin n robri. T desha si shoqe lufte, kur m dole prkrah dhe m mbushje armn e vjetr. Po tash t dua edhe m shum, se m dole n ball t lufttarve t liris, si nj yll i pashuar priatar. Zemra m pikon gjak pr krahun q t kputi, pr gjirin q t sakatosi, pr prangat q po t v n duar mizori. Por, m s shumti po t dua kshtu si je br sot: e shar nga armiku dhe e bekuar nga populli, e njerzuar nga halldupi e gjaksori por me nderin t shumfishuar nga vllezrit e etrit, n prangat e armikut e pllumb lirie n

59

shpirtin e gufuar hakmarrs, n hakmarrjen e madhe q po prgatitin motrat, vllezrit, baballart dhe nnat e tua. Se nuk e ka t gjat robria. do hallk e zinxhirit t saj po kputet tash q n vallen e ndritshme t liris u kape ti me gjith qenien tnde, motr dhe bij e lavdishme e Kosovs trime! (Zri i Kosovs, nntor 1981, faqe 5-6)

-3. N VEND T URIMIT

N pjesn e viseve shqiptare nn Jugosllavi, n Kosov, sllavt edhe sot e ksaj dite angazhojn aparate t tra shkencore, t cilat kan pr detyr tia gjejn ilain asimilimit apo zhdukjes s popullit shqiptar. Por nuk zhduket aq leht populli m i lasht i Ballkanit. Kt nuk e lejon as populli shqiptar prej m t madhit deri te m i vogli, se lejon dot gruaja, e cila sot ka zn t hyr n shoqrin e babait, burrit dhe t djalit. Mirpo, duhet mjerisht t konstatojm se gruaja shqiptare e ksaj pjese t Atdheut ende sht larg prparimit t motrs s saj n Shqiprin Socialiste, q ka arritur suksese t mdha n t gjitha nivelet shoqrore dhe politike, t bhet puntore, deputete, ministresh... Megjithse q nga viti 1968 e kndej ajo veproi mjaft, sht e domosdoshme t ceket se politika armiqsore e shovinistve serb ishte dhe sht penges e madhe e prparimit t gruas dhe t mbar popullit. Si n do fush tjetr, hegjemonizmi serb po orvatet me t gjitha mjetet e veta t a degjeneroj edhe gruan shqiptare. Duke e prhapur me t madhe demagogjin e saj n njrn an, se femra shqiptare duhet shkolluar me t madhe, ajo, qeveria, n ann tjetr nuk ua siguron kushtet e vrteta t nj shkollimi t drejt. Duke patur parasysh t kaluarn e shqiptarit, botkuptimet e tij dhe sidomos frymn patriarkale t tij, sht dashur, si ka ndodhur n Shqiprin socialiste, q kto rrethana t studiohen mir dhe pastaj t vihen n pun, por armiku e bri t kundrtn, sepse atij nuk i konvenon t krijoj nj shoqri t shndosh e t prparuar n Kosov dhe viset e tjera shqiptare n Jugosllavi, atij i doln mjaft kokarje me burrat intelektual kosovar. Armiku, teorikisht ja dha edhe femrs shqiptare mundsin t shkollohet, por n ann tjetr ai i bri asaj aq dredhi, gj kjo q shum vajza kosovare prkundr vullnetit t fort pr shkollim, hoqn dor, sepse pan se me shkollimin e tyre po prekin thell ndjenjat patriarkale t prindrve t vet. Dhe vrtet sot e ksaj dite jemi dshmitar t sjelljes s paskrupullt t antarve t LKJ s, t cilt nuk i japin pes pare pr moralin e gruas e le m t vetin. Le t na prkujtohet vetm era e Rankoviit, t cilit i siguronin femrat e zgjedhura shqiptare pr t kaluar kohn m t bukur gjat puns s tij rreth asimilimit t shqiptarve. Por nuk ishte vetm Rankovii ai, i cili luante me moralin e femrs shqiptare, sot e ksaj dite, npr zyrat e ndryshme t Kosovs ndodhin shembuj t till. Armiku e di fort mir se far roli luan morali n jetn e prditshme, prandaj armiku pikrisht kt e ka shfrytzuar dhe prkrahur, n mnyr q shqiptart t mos lejojn shkollimin e vajzave t veta dhe armiku pastaj t ket shtegun e elur pr ta sulmuar prapambetjen e popullit shqiptar Por, ky sabotazh, nuk i pati sukses, sepse femra shqiptare qlloi me nj moral t fort dhe me t gjitha vshtirsit q ia hodhn para kmbsh, ajo arriti t shkollohet n mnyra t ndryshme. T pakta jan asosh q ran n grackn e armikut. Kohve t fundit, femra shqiptare e vrtetoi eksperiencn dhe syeltsin e vet sidomos kur sht fjala pr ndjenjn patriotike dhe pr aspiratat shqiptare shekullore. Ajo prkundrazi n t gjitha orvatjet e armikut arriti t studioj mir e mir historin e kombit t vet dhe asaj nuk i mjaftoi t ndalet me kaq, por ajo hyri n luft drejtprdrejt
60

pr realizimin e ktyre aspiratave krahas shokut, bashkshortit, babait apo t birit. femra shqiptare vrtetoi se sht antare e denj e shoqris shqiptare revolucionare. Edhe kt fakt smund tia mohoj askush. Ajo nuk u step as para burgosjes dhe kshtu ndodh se n burgjet e Kosovs qindra e qindra femra po e paguajn dnimin pr veprimtari politike; dhe kjo ato vetm i forcon. Jemi shum krenar pr kt gj, edhe kjo na jep fuqi m t madhe t marshojm drejt liris son prfundimtare. Armiku me kt po e dshmon ligsin dhe ort e ngjehuna t vetat, prandaj rroft, rroft, rroft FEMRA KOSOVARE! (Zri i Kosovs, mars 1982, faqe 6-7)

9. Poezia e vetme SHQIPJA BN EDHE PA GJM, I MJAFTON LAVDIA

Donika Grvalla: "Babi im, shkrimtari dhe poeti, njeriu i artit dhe i letrsis, n dy vjett e kaluar n Gjermani nuk shkroi as edhe nj poezi t vetme. E kishin privuar nga vendlindja, pr lirin e s cils luftonte tani nga Gjermania me mjetet e tij, me forcn e fjals dhe pens s tij. Gjat ktyre 30 vjetve kam gjetur nga ajo koh vetm nj strof t shkruar me stilograf n kndin e nj faqeje t nj gazete. Strofa titullohej: Vdekja." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) 1. Fshati ruante t kaluarn, Fshati donte ardhmrin, Pa pranga ta shihte Kosovn, N liri tia ndiej dashurin, Kngt pr Azemin rriteshin, Shtrngoheshin armt n gji, N kulla historia shpalosej, N zemra gufonte liri! Dhe bashk me at madhrim armsh, Kumbonte mbl iftelia, N kujtimin e gjall t Shots me trimat, Rritej n Shpres e tr Drenica, Kndej erdhn e thyen qafn panumr ushtri, Turpin e tyre e namin ton lan pas, Lindjet prher m t dashura bheshin, E flamuri valonte n Prekaz,. 2. Por n prag t nj stuhie, N gardh t fshatit vuri putrat, Ujku i vjetr prej Serbie, Hallakati t gjitha kullat,
61

N gjm u mblodh fshati at nat, Qeni serb n rrug u shir,. Na rrethuan, bab Nebih! Na rrethuan, bir Tahir! Dhe hungroi z i tradhtarit E i lndoi trimat n zemr: Dorzohi, se ska tjetr U tha, e i thirri vrazhd n emr, Qrou, shpirt i shitur, ik! Q nga kulla plaku tha: Le t vijn milict serb, Kemi pun vetm me ta. Me kto duar do tju lidh Po i nxehte fjalt tradhtari, Gjithmon preja i takon, Atij q e z i pari. Shkrepi flak pushk e Tahirit Merr tradhtarin n lule t ballit Vafsh n pleh, qen i mallkuar, O qelb e plag e shqiptarit! Sakaq dhe fshati me milic, Si korba t zeza, u resh i tri, Por, a tunden muret e kulls? A dridhet n dor t trimit, maliheri? Nj dit e gjat, pa fund, luftimesh, U ngrys e kafshuar nga pabarazia. Njri tabor dy pushk te frengjia, Tabori tjetr me tanke ordia! 3. Kot qllonin tanket murin, Kot murtaja rrahte atin, Kndej qndresa m e fort bhet, Andej fashistt nj pas nj bien Mbahu Prekaz, ti kull graniti, E tr Serbia t ka marr n thumb! sht po ai serb prej shovinisti, Q me ty lufta i shkoi n lum. T fort e kemi kulln! Te frengjia i qeshi buza plakut
62

T fort e kemi Kosovn. Ne po biem, po kush na e merr hakun. N at ast mbi kull gjmoi, Nj i paudh helikopter, Dhe plaku ra, po n dor t Tahirit, Kpuste breshrima njai maliher, Prite Prekazin, o bish e ndyt, N pancir e veshur e me tankun shok! Sm le vend tjetr t t qlloj, pos syt, Dhe m kapardisesh si nj maok St than, kur u nise, n Beograd, Se dhe njher ktu, n Drenic, Kur u vrsuln etnikt e tu, Mes vetullave i qlloi Murseli sakic? Dhe vazhdoi lufta, e gjat e rrept. Dhe u drodh trimi, pa t shtrir plakun Duhet t trhiqem, t aj rrethimin, Shumfish tia marr Prekazit hakun. Po drite hns e tradhtoi, Mbi maliherin kur i ra, Nga mitrolozat n duar barbare U shtri skaj prozhmit, Tahiri, u vra. 4. Dhe slan tu bhej as gjma trimave, T vrart e vet vajtonte Serbia. Ndr mote, pra, atyre le tu mbetet gjma, Shqipja bn edhe pa gjm, i mbetet lavdia Kndej erdhn e thyen qafn panumr ushtri, Turpin e tyre e namin ton lan pas, Dhe lindjet prher m t dashura na bhen, Dhe shqiponja e lir n Prekaz. (Jusuf Grvalla, LIRIA, nr. 4-5; gusht 1981, faqe 23 ) Donika Grvalla: "Babi im, shkrimtari dhe poeti, njeriu i artit dhe i letrsis, n dy vjett e kaluar n Gjermani nuk shkroi as edhe nj poezi t vetme. E kishin privuar nga vendlindja, pr lirin e s cils luftonte tani nga Gjermania me mjetet e tij, me forcn e fjals dhe pens s tij. Gjat ktyre 30 vjetve kam gjetur nga ajo koh vetm nj strof t shkruar me stilograf n kndin e nj faqeje t nj gazete. Strofa titullohej: Vdekja." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012)

63

10. Nuk do t thot se je devalvuar -1. Letr nj shoqi intelektual

Tashm dihet se n krye t frontit pr lirimin social e nacional t shqiptarve nga Jugosllavia borgjezo-revizioniste dhe pr bashkim me vendin am Shqiprin Socialiste, po deprtojn disa nga forcat m prparimtare t intelektualve shqiptar t Kosovs, Maqedonis, Malit t Zi dhe Serbis. Por, dihet gjithashtu se nj pjes e madhe e intelektualve tan prkunden n gjumin e "mbl" t oportunizmit, t konformizmit dhe "izmave" t tjera, q e ngadalsojn me t madhe realizimin e shtjes son t madhe. Seriozitetin historik kombtar kta intelektual e marrin si shtje s cils mund t'i kushtohemi nga asti dhe si shtje q gjithmon tjetrkujt i prket m shum se atyre. Ata vazhdimisht presin nj koh t prshtatshme dhe nj njeri t denj q ti thrras e ti bashkoj n luftn e pashmangshme pr lirimin e tokave tona t zaptuara e kshtu pr realizimin e aspiratave shekullore t shqiptarve, dhe vazhdimisht harrojn se pikrisht nga radht e tyre mund t dal njeriu, t cilit do ti shkoj prdoresh "ta mbledh e ta sistemoj rebelimin e shprndar t shqiptarve" . Jo dyzet vjet thot nj shkrimtar yni, - por as dyzet dit harres nuk ti falte Shqipria () Jo do lloj dashurie i hynte n sy Shqipris. Dashurin ajo e donte t veant, at lloj dashurie kur harrohet vetvetja, me dhembje, me ngut, me alarm." Para detyrave dhe t drejtave q krkon dhe ofron atdheu, t gjith jemi njsoj. Por, s'do mend q pr atdhe shum m tepr i takon t luftoj atij q ka m shum mundsi. E mundsi, ndr kryesoret, n kushtet bashkkohore, sht vetdija e lart kombtare e historike, e vn pa kursim n shrbim t shtjes s liris. N kt drejtim, shoku intelektual dhe shoqja intelektuale, neve na kan dhn mend njerzit e thjesht. Ata nuk iu ndan asnjher lufts s ngulmt me mundsit q kishin. Kurse ne, t shumtn e herave, s'e prishm q se prishm "qetsin" dhe "rehatin" ton. Kemi shembuj t disa shokve q pr shtje kombtare kan rn n burgje q n bankat e shkolls s mesme. Sot, pasi kan dal n "liri", me prvoja t shtuara jetsore e revolucionare, dhe pasi kan kryer edhe fakultete dhe kan nxjerr edhe vepra artistike e shkencore, ata rrmbehen nga ndjenja disfatiste ose nga preokupime (mondene) n krijimtarin shkencore e artistike, duke ln bazn e ktij fenomeni, ather dalim te nj konkludim absurd: pr shtjen e atdheut bn t luftohet n at shkall t zhvillimit t personalitetit intelektual, t ciln e karakterizon vrulli rinor; n standin tjetr, m t lart, t zhvillimit, kur rrmbimit e entuziazmit ia z vendin prvoja dhe vetdija e lart, u dashka t vij koha e pasivitetit revolucionar! N oft kshtu, ather edhe motivi i theksuar njerzor i liris na del motiv i nj sfere m t ult t shpirtit t njeriut! 'kan pra kta intelektual q t ajn kokn dhe t'i trazojn t prbrendshmet duke drdllisur dhe duke mbajtur "ligjrata" ethshme sesi nuk po ia dalin dot n realizimin e t drejtave dhe t liris krijuese n kuadr t sistemit fashist jugosllav? Nuk po din, vall, a nuk po duan t din se, kur s'ke si t'i gzosh t drejtat elementare kombtare, sht puna m e kot n bot t krkosh t realizosh t drejtat pr krijimtari shkencore, artistike e kulturore, q jan pararoj e liris s vrtet kombtare e shoqrore? Kjo sht nj mnyr e mir pr t bjerr energjin intelektuale vend e pa vend. Dhe kjo zhvendosje e punktit fundamental, ku do t duhej t shkarkohej energjia intelektuale e kosovarit, dhe vendosja e tij n terrene t parrezikshme, mund t quhet nj fitore e social-borgjezve jugosllav, n radh t par e UDB-s, mbi intelektualin shqiptar.
64

Nj pjes e ktyre intelektualve jan rrmbyer nga obsesioni i ndjekjes. Ata vazhdimisht i prgjon dhe ndjek dikush. Ata vazhdimisht, duke qen t prgjuar e t ndjekur, u shmangen atyre punve, pr t cilat konsiderojn se mund t'i dnoj prgjuesi dhe ndjeksi i tyre. Dhe n at log, ku do t duhej t dilnim ne - e nuk dalim, sepse na ka mbrthyer obsesioni se jemi t ndjekur e t prgjuar - atje del dhe e merr fjaln ai, armiku. Kemi kt rezultat: ndjeksi, prgjuesi fashist jugosllav sht i organizuar, i stimuluar nga pushteti, intelektuali shqiptar sht i organizuar dhe friksohet nga shokt, vllau, nga hija e vet; prparsia e agjentit dhe policit jugosllav vjen duke u shtuar gjithnj n dm t aktivitetit t intelektualit kosovar. Dhe kjo ndodh gjithnj me kontributin q i japim ne vullnetarisht armikut. Sepse, ne duhet t dim se "atje ku s'jemi ne, i lm shteg t hapur armikut". Nj lloj tjetr i intelektualit ton ka firuar n ujrat amullore t pacifizmit. Parimi jetsor i tyre sht vllazrim-bashkim me t gjith botn, pa dallim se a sht fjala pr qeverit apo pr popujt e ndryshm. N krah t ksaj ideologjie falso-naive, ata bhen zdhns t "vllazrim-bashkimit" t xhelatve me viktimat e tyre, arm e heshtur tinzare pr zgjatjen e jets s shfrytzimit t klasave dhe t popujve t shumvuajtur. UDB-ja jugosllave, q s'l gj pa br pr ta shfarosur popullin shqiptar t Kosovs, Maqedonis, Malit t Zi dhe t Serbis, dhe t do ndjenje revolucionare, te ky lloj intelektuali ka gjetur nj nga prkrahsit e heshtur por m besnik. Ky bir bastard i kompromisit pa kurrfar kushti t favorshm pr vete, q hiqet se gjith botn e ka vlla dhe q aprovon edhe mjetet m barbare t gjenocidit mbi popullin e vet, duke br veshin shurdh e syrin qorr para prdorimit t atyre mjeteve, s'e ka pr asgj t'ia nxjerr syt fqinjit t par, q e heton se merret me ndonj aktivitet t shndosh intelektual e revolucionar. Pr intelektualin ton prparimtar, sot shtrohet shtja: Mos ka ardhur koha t mendojm pak m ndryshe nga 'kemi menduar m hert! Ne sikur mjaftohemi me rezistencn spontane ndaj armikut ton t trbuar. Indinjohemi thell pr shprnguljet e dhunshme, t vjetra e t reja, sidomos pr kto t sotmet, q po bhen n mnyrn m perfide, duke i falur Evrops shfrytzuese krah t lir pune t djelmoshave kosovar dhe duke eliminuar pjesn m vitale t arms nga fronti i ardhshm i lufts s pashmangshme n Kosov; indinjohemi pr poshtrimet masive t shqiptarve me dajak, me pretekst t mbledhjes s armve apo t aktivitetit politik kundr Jugosllavis; ne qajm me lot pr torturat barbare t ushtruara mbi vllezrit tan t burgosur politikisht q nga lufta e ktej, sidomos pr kta q u burgosn kta muajt e fundit. Ne vazhdimisht indinjohemi thell dhe sinqerisht, por pr t lvizur nuk lvizim fare. Dhe kur do t bhemi forc rezerv dhe pr kur po e ruajm energjin ton t madhe? Mos ka ardhur koha t mbushemi njher mend se ne dhe vetm ne, si gjenerat jemi ata q na pret fronti. Nesr, kur t marrim t'i peshojm punt tona, patjetr do t konkludojm se mundsit e aktivitetit revolucionar patriotik kan qen shum m t mdha. Kurse veprimet tona fare t vogla; n mos minimale. Edhe ky relativizim, kjo zbutje e "minimales" n "t vogln", s'sht gj tjetr pos pun e edukats son t mangt, e cila nuk ka ofruar kritere reale pr vlersimin e veprave tona. Ne jemi vazhdimisht m t mir nga 'jemi n realitet. Por, kjo pasqyr e idealizuar e vetvetes son, ky ngushllim impotent se jemi duke br aq sa i kemi mundsit, kur t ken zn t perndojn forcat tona si gjenerat do t na bj t konkludojm si gjith t dshiruarit. Sa pak kemi br e sa shum ka pasur mundsi t bjm! Dhe ndjenjn
65

vrastare t disfats ta marrim me vete n varrin e mjer t gjenerats; sepse, far jemi ne, as ather nuk do t marrim guximin fisnik pr ta shpallur haptazi faqe bots seriozitetin ton t mangt (t reduktuar deri n minimum) n prpjekjet pr realizimin e aspiratave shekullore t shqiptarit t robruar. Gati poaq larg rrugs s vrtet revolucionare pr realizimin e aspiratave tona sht edhe nj lloj tjetr i intelektualit ton: ai q shtjen e fitores mbi social-borgjezt jugosllav dhe t lirimit social e nacional t shqiptarve e merr si nj pun q mund t kryhet. Te ky profil i intelektualit ton mund t gjejm mjaft virtyte. Ai e do drejtsin, barazin, e do popullin dhe vendin e vet. Po veprimet e tij i karakterizojn m shum dshira e flakt pr pun intensive revolucionare, por n kushte q atij do t'i garantonin doemos ngadhnjim t plot t shtjes. Ndryshe, thot ai, nuk bn t luhet me zjarr. N saje t paragjykimeve t tyre, shtja e liris bhet pun e koklavitur. Sepse, po t varej nga dshirat tona, ne lirin do ta kishim gzuar para sa e sa shekujsh. Sepse, si dihet, robrin s'e kemi dashur kurr m shum se lirin. Pos ksaj, ka pasur raste historike kur t part tan jan uar n kmb me t madh e me t vogl pr liri, po prap liria s'sht fituar. Po t jet puna vetm te dshira, edhe funksionart shqiptar n Jugosllavi, kta agjent t titizmit dhe vasal t mjer t Beogradit, nuk do t kishin pasur asgj kundr sikur ta ndanin pushtetin "e tyre" nga ai i Jugosllavis; qoft pr ndonj leverdi m t madhe ekonomike, por m t pavarur politike, qoft pr ndonj kolltuk m t madh e m t but. (Por, me kusht q viset shqiptare t mos bashkohen me Shqiprin Socialiste, se ather ka rrezik edhe pr kokn e tyre!) Po nuk sht puna sistematike dhe gatishmria pr flijim q e shoqron dshirn e tyre fiktive pr ndarje me Beogradin. Sepse, as puna e palodhshme revolucionare, as gatishmria pr flijim, nuk jan artikuj q shiten n treg t lir. Ndryshe, ata do ta blenin para nesh. Qoft edhe me kredit e huat e bots kapitaliste imperialiste, t cilave, sikurse revizionizmi jugosllav, ia kan hapur edhe ata dyert e shfrytzimit barbar. Gjith ky kaos paragjykimesh, mendimesh e orientimesh si n jetn dhe n punn e prditshme, ashtu edhe n punn shkencore, artistike dhe n veprimtarin revolucionare, nuk sht i rastit n Jugosllavi dhe as Kosov. "... Kapitalizmi botror jo rastsisht e mbshtet kaq shum politikisht dhe financiarisht 'vetadministrimin' jugosllav dhe i mban iso propagands titiste pr ta shitur kt sistem si 'form t re t sprovuar t ndrtimit t socializmit' pr t gjitha vendet." E ti, shoku intelektual, e di, m mir se t tjert, q pasojat m shkatrrimtare t ktij 'vetadministrimi' thyhen mbi kurrizin e Kosovs dhe se kaosi m i madh mbretron pikrisht n viset shqiptare n Jugosllavi. Luftn pr fitoren ton t ardhshme nuk mund ta shohim qart "nse nuk shohim se n situatat aktuale dhe n t ardhmen ekzistojn dhe do t ekzistojn nj sr hallkash t dobta t zingjirit kapitalist botror, n t cilat revolucionart dhe popujt duhet ta zhvillojn nj veprimtari t pandrprer, nj luft t organizuar, t paepur e t guximshme, q kto hallka t ahen njra pas tjetrs! Lufta jon nuk mund t ndahet me kurrfar muri kinez nga lufta e prgjithshme e proletariatit botror dhe e popujve t shtypur kundr shtypsve. Kurse, s'do mend q kontributi yn n kt luft t madhe do t jet pikrisht i plot, n qoft se at e lidhim drejtprdrejt me luftn kundr skllavris s shumfisht jugosllave: ekonomike, sociale, nacionale e kulturore. Edhe pa nnmuar aspak armikun, me nj prkushtim t madh revolucionar dhe me nj gatishmri pr bashkimin e forcave dhe pr 'mbledhjen e pezmit t popullit' ton, ne do
66

t mund t dalim faqebardh para ardhmris, duke thyer hallkat e dobta t Jugosllavis titiste. Sot, si dihet prgjithsisht, Jugosllavia ka "nj pavarsi dhe sovranitet t cunguar, pse, ve, t tjerave, nuk ka nj potencial ekonomik krejt t vetin. Pjesn kryesore e ka t prbashkt me firma dhe me shtete t ndryshme, prandaj ajo nuk mund vese ta provoj n kurrizin e saj efektet shkatrrimtare t krizs dhe shfrytzimit t huaj." Kt gj e kan hetuar popujt e Jugosllavis, q sikurse ne prjetojn skllavrin e egr t "vetadministrimit" jugosllav, pabarazin e pashembullt nacionale e sociale: kt gj e di bota dhe nuk ka hije t mburremi nse edhe ne s'kemi kuptuar ende. Por turp i vrtet do t jet pr ne ather kur shtjen ta kuptojm n t gjith vrtetsin e saj t thjesht, e megjithat, si deri m sot, nuk do t lvizim vendit si gjenerat q e ka mbi supet e veta gjith prgjegjsin aktuale, klasore, kombtare e historike, duke ln mnjan gjith ato "izma" t largta, q shformojn, organizojn dhe shprndajn energjin dhe vrullin e pjekuris ton revolucionare. (Bashkimi, prill 1980, faqe 2)

-2. KORRESPONDENTI POPULLOR

N kushtet e sotme, para do gjje, neve na duhet nj gazet. Pa at, si ka thn n kohn e vet Lenini, sht i pamundur zhvillimi sistematik i nj propagande dhe agjitacioni parimor dhe t gjithanshm. Gazeta jon, "Bashkimi", e cila do t zvendsoj agjitacionin e shkputur q bhet me trakte e organe grupesh lokale, tash e tutje do t dal rregullisht. Daljen e rregullt t "Bashkimit", do ta mundsoj Fronti i Kuq Popullor, i cili po prpiqet me t gjitha forcat pr konsolidimin e radhve t veta. Shum detyra dalin para nj organizate, e cila duhet ta udhheq popullin n luftn e tij pr lirim kombtar e klasor dhe pr bashkim me shtetin am; dhe shum vshtirsi, q duhet t kaprcehen doemos. Nj nga kto detyra, pra, sht nxjerrja e gazets "Bashkimi". Q kjo gazet t mund t kryej detyrn e vet, politizimin e masave dhe mobilizimin e tyre pr luftn e vshtir lirimtare, sht e domosdoshme t shkruajn pr t korrespondent nga gjiri i popullit. Kta korrespondent popullor duhet t jen specialist t profesioneve t tyre dhe ta zotrojn mjeshtrin e zejes fisnike t shkrimit. Tash pr tash, kta njerz, pa kontributin e t cilve sht vshtir t shkoj mbar puna jon, jan t lidhur me rroga n vendet e puns t hapura nga pushteti dhe plotsojn nevojat e pushtetit, me vetdije dhe pa t. Pra, ata i gjejm n shum pore t aparatit shtetror, e kshtu edhe n disa burime t rndsishme informatash, t cilat mbahen fsheht nga opinioni. Burime t rndsishme informatash pr ne jan statistikat e ndryshme pr ecurit n politik dhe ekonomi, pr popullsin etj., e sidomos informatat pr veprimtarin e ushtris dhe t sigurimit shtetror. Ne do t duhej ta aktivizonim nj krah vital, i cili mund t siguroj n do koh shnime lidhur me arrestimet e bijve t popullit, me torturat q ushtrohen mbi ta, n mnyr q ta njoftojm popullin dhe t mund t ndrmarrim aksione, q parashikohen edhe me programin ton. Deri m tash, n organet fashiste t sigurimit jugosllav ia kemi dal t infiltrojm nj numr t mir patriotsh revolucionar, t cilt do ta tregojn veten n astin e duhur. Por, ne apelojm q edhe ato forca, q nuk kan qen t lidhura drejtprdrejt me ndonj grup a organizat revolucionare, t krkojn rrug pr ta dhn kontributin e tyre n shrbim t popullit. Nj nga rrugt e tilla sht edhe bashkpunimi me gazetn ton,
67

duke drguar materiale e shkrime, q e shpien prpara shtjen e prgjithshme t lirimit. E mira sht se n t gjitha poret e aparatit shtetror revizionist, si e ka treguar praktika e deritashme, ka shum intelektual popullor dhe prgjithsisht forca t atilla pozitive, q jan t gatshm t vn gjith ka kan n shrbim t lufts son t drejt pr lirim kombtar e klasor. Mirpo, nga ana tjetr, sht mjaft i madh numri i intelektualve pasiv, q nuk mund t'i quash revolucionar, po as armiq t mirfillt t popullit, pasi pushtetit nuk i shrbejn me vullnet e me zell. Gjithmon, n periudhn kritike, pr llojin e till t intelektualve jan mbyllur rrugt e shumta dhe ata jan detyruar, n aste vendimtare, t zgjedhin nj nga dy rrugt kryesore: prparimtaren, ose armiqsoren. Ky ast ka ardhur sot edhe te ne pr kt tip t intelektualit: o me popullin pr ardhmrin, o me klikn titiste pr vdekjen! Rrug t mesme nuk ka. Nuk ka mbetur koh as pr disa taktizime, q u flen n hatr disa intelektualve t nj tipi tjetr evolucionistve. N qoft se pushteti fashist jugosllav po i prtrin haptazi metodat e kralve t mom, duke organizuar aksione me individ e banda etnike, ather armiku yn gjen tek evolucionisti shqiptar nj ndihms t pashoq. Sepse prball puns s ethshme praktike t armikut, evolucionisti yn s'ka arm tjetr pos iluzionit; pritjen e zhvillimit t vetvetishm t ngjarjeve n kahjen q e ndrron evolucionisti. Ky tip i intelektualit ton, po t'ia heqsh ndrrat e bukura e moshyrjen e drejtprdrejt qllimore n shrbim t armikut, sht vllai i pacifistit, nj tip shum i rrezikshm i intelektualit, i cili, duke "prvetsuar" disa teori t vijs s rezistencs s ult, q e mohojn kombtaren n emr t nj internacionalizmi t paqart edhe pr ata vet, i bjn armikut ton agresiv shovinist shrbim t dors s par. Intelektualt e till, bashk me ata q prfaqsojn indiferentizmin e rrezikshm, po mbetn m tutje n pozitat e tyre, do t luftohen si armiq. N Kosov, si dhe n viset e tjera shqiptare t robruara nga revizionistt jugosllav, intelektuali sht ngritur me thonj t duarve dhe me djersn e ballit. Kt nuk e mohon askush. Bile, sakrificat kan qen pr t shum t mdha. (Ai gjithmon i sht ekspozuar diskriminimit social e nacional dhe gjithmon ka qen i strngarkuar me probleme, q ta nxijn jetn me themel.) Por, kjo nuk i jep atij t drejt ta bj syrin qorr e veshin shurdh, duke iu shmangur frontit t vshtir t qndress aktive ndaj armikut t egr. Prkundrazi, kjo at e obligon edhe m shum q prvojn e hidhur ta mbart tek t tjert dhe vet t bhet nj militant i pakompromis i shtjes s madhe klasore e kombtare. Ne tani kemi nevoj pr nj armat t tr intelektualsh t profileve nga m t ndryshmet. T gjith ata, me nj prkushtim m t madh dhe syeltsi q t mos bjn as sa t zit e thoit pr armikun, do t mund t jepnin kontribut t pamatur n luftn ton. M n fund, intelektuali prparimtar, kurdoher ka qen n shrbim t dijes pozitive, por patjetr edhe faktor aktiv n orientimin e mbar t zhvillimit historik t shoqris aktuale. Kur marrim t flasim pr ushtrin e gazetarve, shkrimtarve e historianve kosovar, ne nuk na duket aspak e leht pozita e tyre dhe mundsia pr veprimtari pozitive n degt ku jan prfshir ata. Duhet nj koncentrim dhe mundim i jashtzakonshm pr t gjetur rrug q ta duash t vrtetn objektive n rrethanat e robris dhe t jets publike n nj shtet t cilin e dmton rnd do xix e s vrtets. Sidomos gazetari dhe historiani, prve preokupimeve t tyre jetike, t cilat nganjher rrall kan sukses edhe t'i publikojn, jan t ngarkuar q, pr rrogn mizore q marrin nga shteti, t kryejn edhe punn q krkon prej tyre armiku. Dhe kjo pun implikon gnjeshtrn e demagogjin titiste dhe, jo rrall, edhe gjykimin e vllaut tnd, i cili ka luftuar pa kompromis. Me kto probleme ballafaqohet edhe shkrimtari yn, i cili nuk ka
68

m se si t'i shpreh haptazi bindjet e veta, kur ato prekin n sfera kombtare e shoqrore, sepse kt gj nuk e lejon armiku. Prandaj, ai detyrohet t prdor nj gjuh simbolike, e cila, si na del nga praktika e deritashme, kuptohet t shpeshtn vetm n qarqe t ngushta krijuesish dhe nga ndonj shrbtor i rryer i pushtuesit, q raporton vazhdimisht pr ecurin n krijimtarin ton. Mirpo, n qoft se nj gazetar, deri sa sht duke marr rrog nga pushteti dhe deri sa t mos jet i gatshm pr t dal haptazi kundr padronit t vet, shpesh detyrohet t shkruaj edhe pr tema q nuk e interesojn apo q shkojn n dm t pikpamjeve t tij (ta zm, duke shkruar me urdhr pr numrin e vizitorve t varrit t xhelatit), shkrimtari, n kt pikpamje, sht n pozit m t mir. Ai shkruan vetm pr ato tema q i flen n hatr dhe pr to nuk e detyron askush me dhun. Prandaj s'ka si arsyetohet, po prkundrazi do t dnohet rnd gjesti i ndonj kuazishkrimtari, i cili guxon t tradhtoj kaq haptazi, si qelbanikja Zade Gashi, qoft edhe me nj vjersh t vetme: ------------------------------------Zulmin na e ngriti zrin na e rriti sinonim i emrit t Tij jemi ne. -------------------------(Mos qoft thn nga goja jon!) Po i prgjigjemi me nj strof t Brehtit: Turpin e madh si e durove Dhe me ila zemrn e mpive, Kur me kasapt u pajtove Dhe pr ata n llum u shtrive Mjer ata q duart i kan ndyr Me krime q as gurt nuk ti falin! Nuk do t uditemi aspak n qoft se nesr po kjo metres e djallit, Zadja, ne del n shtyp edhe me ndonj varg kushtuar Mic Sokolit, t shkruar me lapsin me t cilin ka shkruar pr xhelatin Tito. Kjo s'do t jet e para her q nj poet apo shkrimtar kosovar vepron ksisoji. 'sht m e keqja, poett e till nxitojn t dalin para njerzve edhe me disa arsyetime e "teori" t gjoja taktiks s madhe intelektuale, n stilin: un mendjen e kam gjithmon te fatkeqsia dhe te robria, por, pr ta hedhur nj tem t mir n shtyp, m duhet t luaj lojn e lojalistit, n mnyr q t fitoj kredi pr ta thn edhe mendimin tim t kamufluar koh pas kohe! Po t bhej "tuxharet" me kso punsh, ndoshta ka vend edhe pr arsyetime. Por, far t vrtete ke shpallur ti para popullit tnd me temat e tua vrtet t mira, por t prvjedhura njher n vit n mesin e gnjeshtrave dhe demagogjive q kan dal n shtyp nga dora jote pr do dit! Si sht e mundur t duhen n t njjtn koh nga i njjti njeri Marksi dhe Hitleri, ta zm, ose Ivo Andriqi dhe Ismail Kadareja, Rankoviqi dhe Ismail Qemali, xhelati Tito dhe shoku Enver? Si bn t duhen njsoj Shqipria dhe konglomerati jugosllav, dhe n fund t ngulsh kmb se je, megjithat, patriot e digjesh pr bashkimin e tokave shqiptare si ideal shekullor pr popullin ton?! A e vlen m n fund barra qiran? T lshosh dhjetra gnjeshtra t kurdisura nga armiku, n mnyr q t fitosh kredi pr ta thn nj t vrtet gjysmake ky qenka taktizim? M n fund, kush do t'i
69

besoj edhe t vrtets sate? Populli mund t thot se, pr ta ngrn nj pite, paske pranuar t hash dhjet bajga. Populli jo q nuk sht n gjendje t kuptoj kmbnguljen tnde pr "taktizim", ai nuk do ta fal kt gj. Ai don q bijt e tij t'i takojn gjithmon, t pacnuar vetm popullit. Asnjher armikut! Nna shqiptare, m shum t do t torturuar npr burgje, apo edhe t vdekur, sesa t shitur te armiku, ose t ligur para armikut. Ty t lig lavdata e armikut dhe prulja jote para tij. Populli ka shum sy. Ke gabuar nse mendon se ata sy nuk t shohin e nuk t prcjellin. Populli gjykon dhe gjykimi i tij sht i pagabueshm. A s'dgjon si ka zn t pshpris populli: "Kta npunsit sapo jan student, po jan tant, kur po ulen n kolltuk, po e harrojn baltn ton!" sht koha e fundit, asti vendimtar, shansa e mbrame t braktiset "taktika" dhe t bhet ajo q nuk sht br deri m tash: t kalohet nga radht e armikut, atje ku sht vendi i vrtet i intelektualit ton n radht e popullit. Intelektuali yn duhet t veproj kshtu sa m par, n mos pr gj tjetr, ather pr arsye shndetsore. Sot pr sot ai on nj jet t dyzuar; publikisht shtiret projugosllav, n brendsi patriot shqiptar. Ky regjim i dobt dhe jashtzakonisht i rrezikshm jetsor, duhet ndryshuar nga themeli, nse nuk duam t pajtohemi me katastrofn. Dhjet artikuj t mir q do t'i shkruash pr shtypin revolucionar, pa u rrezikuar s paku pr nj koh as veprimtaria jote publike, jan ilai m i mir pr bigzimin e rrezikshm t personalitetit tnd, lre pastaj shprblimet q vijn m von nga populli. T shkruash pr shtypin ilegal, nuk do t thot se je devalvuar. Situata aktuale i detyron intelektualt e "taktiks" dhe "evolucionistt" t trhiqen nga jeta n iluzione. Ata jan t preokupuar me nj jet abstrakte, n kohn q armikun zhvillon aktivitet t gjall, i cili n jetn e popullit ton sjell shkatrrime e shmti. Ndrsa ujku u ka rn ndrmjet shpatullave dhe copton mishin e tyre, ata urojn t jen n ndrr. Dhe, m e uditshmja sht se atyre, e kundrta e prgjumjes dhe e zhgrehjes n nj jet t smur, u duket edhe njfar devalvimi. Veprimtaria patriotike e revolucionare, q ushtrohet n ilegalitet, atyre u duket se ua merr nj knaqsi t madhe, prmasn e afirmimit t shpejt, ditor, n kushtet e jets n robri. Dhe pastaj vet kthehen e t qahen se sa leht po afirmohet antivlera, kur kapet krah pr krah me politikn e dits! Megjithat, ata ushqejn iluzione se kan shkruar dika t vlefshme vetm nse kt pun e kan br n Pallatin e shtypit! far t mire mund t kesh nse ndrron prjetsin, e kndej nuk shkapesh se nuk shkapesh nga gjrat m banale t dits. T gjitha figurat e shquara t njerzimit, kan qen shembull njerzish t sakrificave. Kujto Sokratin, q u nxor n gjyq dhe u dnua nga injoranca, por nuk e shiti dot t drejtn pr ta mbrojtur deri n fund t vrtetn. Kujto Xhordano Brunon, q inkuizicioni e kalli n turr t druve, pr shkak t ideve t tij prparimtare, pr t cilat e dha edhe jetn pa hezitim. Haki Strmilli yn shptoi prpak nga varja e sigurt prej "inkuizicionit" zogollian, e shptuan protestat dhe prapjet energjike t Albert Ajnshtajnit, H. Barbys, S. Katajamas, Lesingut Kujto sidomos shokun Adem Demai, i cili e ka m t shtrenjt t vrtetn dhe t drejtn e popullit t vet sesa rinin dhe jetn n robri. Nga asti q do ta braktisni taktikn tuaj e t kaloni n pun intensive revolucionare, ilegale, do tju kaploj nj ndjenj e fuqishme turpi pr gjumin e gjat q keni br si ariu n shpell. Por populli ka zemr t madhe dhe do tjua fal gabimet, nse ktheheni me seriozitet kah populli pr ti shrbyer drejtprdrejt n shtjen e madhe t lirimit. Prandaj, shfrytzoni sa m par kt shans! Mund t filloni menjher. Ju e dini konkretisht se nga mund t'ia nisni. N radh t par shikoni si ven punt n vendin tuaj t puns dhe n rrethin tuaj. Bni edhe nj rishqyrtim t problemeve dhe shikojini ato n kuadr t robris dhe t diskriminimit t
70

popullit ton nga ana armikut jugosllav. Pastaj, si intelektual q jeni, nse e zotroni sado pak shkrimin, do t dini t'i lidhni faktet ashtu si e implikon logjika e objektivitetit dhe jo demagogjia revizioniste. Nse nuk keni prirje vet pr shkrim, gjejeni shokun dhe "furnizojeni" me informata. Tema ka mjaft. Ato duhet t lidhen me krimet e padrejtsit, me diskriminimin social, nacional, ekonomik, shoqror e kulturor q po pson populli yn nga armiku mizor. Duke i prcjell dor pas dore, me njerz t besueshm, punimet tuaja do t arrijn te ne dhe, pasi t botohen, do t hyjn n shrbim t drejtprdrejt t masave popullore. Ju presim, pra, me kraht t hapur, korrespondent popullor, dhe ju urojm q tani pun t mbar revolucionare e patriotike n shrbim t shtjes s madhe t lirimit. (Bashkimi, janar 1981, faqe 3)

ORGANIZATA DHE ORGANIZATORI

Jusuf Grvalla: "Puna e organizats n t ciln bj pjes nuk shkon aspak keq." (15 janar 1982)
"Krejt bota sht nj sken dhe ne jemi vetm aktor." N teatrin e jets njerzit luajn shum role. Disa luajn m pak, e dikujt, sipas aftsive dhe rrethanave, i bien t luaj m shum role. Artisti, njeriu i artit e i teatrit, Jusuf Grvalla ka luajtur shum role. N punimin e mposhtm Jusufi prezantohet me fjalt e veta, vetm si njeri i organizuar apo ideator q tr forcn e tij ia kushton potencimit t rndsis s lufts s organizuar, n prgjithsi, pasi n kohn ton organizata sht e vetmja arm me ann e s cils mund t'i mbroj interesat e veta nj klas apo nj komb. Nj armiku t organizuar mund t'i kundrvihesh dhe mund t kesh sukses kundr tij vetm n form t organizuar. N veanti ai flet edhe pr organizatn e vetme n t ciln ka br pjes, Lvizjen Nacionallirimtare t Kosovs dhe viseve t tjera shqiptare n Jugosllavi. T gjitha rolet e Jusuf Grvalls, n jet, si p.sh. bir, vlla, bashkshort, poet, kantautor, kngtar, shkrimtar, baba dhe ideator i lufts s organizuar jan n harmoni t plot, t prsosur me njri-tjetrin, q nuk e prjashtojn njri-tjetrin, q jan inkluziv ndaj njri-tjetrit. Familja e gjer apo e ngusht e Jusufit, dhe Donika Grvalla, jam shum i bindur se kan br disa gabime t rnda kur sht n pyetje trajtimi i veprs s Jusufit dhe LNKVSHJ-s. N mesin e roleve harmonike dhe veprs harmonike ata kan futur disa kundrthnie, falsifikime e ekskluzivitete-prjashtime, q sht e pamundur t bhen t pabra. Jan br prpjekje pr falsifikimin e vijs ideore t Lvizjes Nacionallirimtare. Jan br prpjekje pr konfrontimin e veprs s krijuar n Kosov kundr asaj t krijuar n Gjermani. N parashtrimin, ballafaqimin e mposhtm duket prpjekja q roli i Jusufit t reduktohet trsisht n planin privat, t trajtohet vetm roli i tij si prind. Por Jusuf Grvalla, edhe pse ka qen prind n periudhn gjat kohs n Gjermani, n asnj shkrim t vetm publik, me asnj fjal t vetme, nuk e potencon se luftn ideologjike kundr sllavomdhenjve e bn pr shkak se sht prind, apo n cilsin e prindit.
71

Pr rolet e Jusuf Grvalls, si bir, vlla, prind, bashkshort, pra pr role t sfers private nuk kam shkruar asnjher. Lvizja Nacionallirimtare e Kosovs dhe viseve t tjera shqiptare n Jugosllavi nuk ka qen firm private, biznes privat i familjes Grvalla, edhe pse puna e Jusufit sht e nj peshe t jashtzakonshme dhe vendimtare n te. Si antar i saj q kam qen, s bashku me shum e shum t tjer, q pr shkrimet e mposhtme iu kan hy rreziqeve edhe me jet, kam shum t drejt t kem mendime dhe qndrime. Puna ime ka t bj vetm me aspektin shoqror, organizativ e politik Pr kt qllim i kam zgjedhur 135 citate duke e shfletuar tr veprn politike t Jusufit pr t argumentuar se sa rndsi i kushton ai Organizats, organizimit, lufts s organizuar, si njeri i organizuar dhe kto citate i kam ballafaquar me 54 citate t Donika Grvalls, q kan pr qllim reduktimin e trsishm, t lufts pr t'u organizuar sa m mir, n sfern e shtjeve private. Citatet e Jusufit nuk prsriten asnjher, citatet e Doniks prsriten pak m shum se dy her me qllim t krijimit t ballafaqimeve t plota.

NUK I SHFAQET KUJTDO

Jusuf Grvalla: "Mirpo kjo paknaqsi, q vetvetiu prbn nj nga forcat kryesore t lufts s ardhme, implikon para s gjithash edhe nevojn e prdorimit t saj me koh e me vend. Sepse, si forc goditse, ajo ka nj cilsi t atill, q nuk i shfaqet kujtdo. Ajo do t'i shfaqet vetm atij q sht i denj pr luftn e vendosur dhe serioze, deri n fitore, pa marr parasysh vshtirsit dhe sakrificat. Prandaj, si bij revolucionar t popullit ton, ne, n radh t par, duhet ta kemi parasysh paknaqsin e madhe t popullit dhe t hyjm n esencn e saj e t'i prgatisim asaj terren t vrtet pr grushtin e saj t fuqishm. Sknderbeu sbri gj tjetr, vese e mblodhi at, rebelimin e shprndar dhe e sistemoi." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, janar 1981, faqe 1) Sabri Hamiti: "(DONA - Donika Grvalla) Kush jan ata tu flas pr babain tim. Asnj fjal. Babain e kam njohur vetm n Prishtin. Duhet t kthehem atje pr ta rinjohur. Jasht nuk ka qen i njjti." (Misioni, Prishtin 2007, f. 88-89) Donika Grvalla: "Pr mua dhe vllezrit e mi, ai m shum se gjithka tjetr mbetet babi yn. Pr nnn ton ai mbetet bashkshorti dhe shoku i dashur i jets. Pr Nnn Ajshe, s bashku me mixhn Bardhosh, ata mbesin djemt e saj t dashur, vdekja e t cilve ia rndoi zemrn shum. Pr shum njerz n Kosov, njeriu Jusuf Grvalla, shkrimtar, gazetar dhe kantautor, ka qen dhe mbetet nj figur e nderuar, por edhe nj njeri i dashur pr ta." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) 1. Donika Grvalla: "Un jam shum e hapur s paku pr t dgjuar. Un vrtet n fund bj at q mua m duket e udhs, por jam e hapur pr t dgjuar jo sa pr sy e faqe por me gatishmrin pr t vn n pyetje t gjitha pozicionet e mia q kan t bjn me babain tim." (Letr, 12 maj 2007) Jusuf Grvalla: "Shoku i Lvizjes, Bashkim Prishtina, qe i mendimit se sht shum m mir t arratisem, se sa t bie n burg: edhe dnimi do t kish qen i rnd, edhe do t rrezikohej eventualisht organizata." (Vepra, Prishtin 2010, Vllimi 4, faqe 246)
72

2. Donika Grvalla: "Deri sot kam heshtur rreth faktit q e njoh do faqe t dosjes hetimore t organeve gjermane. Kam heshtur edhe rreth asaj q kam msuar nga kto dosje rreth miqve t vrtet, por edhe armiqve t babait tim. Kam msuar shum edhe pr armiq t tij, t cilt si ather ashtu edhe sot, shtiren sikur kan qen shok t tij." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Ishte vrtet nj koh kur t pangritur n pikpamje intelektuale dhe me ndrgjegje kombtare t zgjuar po t drmuar nga aksionet shfarosse t Jugosllavis titiste, ne "lejonim" q armiku t infiltrohet n mnyrat m t ndryshme provokative, pr t na shkatrruar m leht. Por, ajo koh perndoi shum shpejt, sepse UDB-ja e pa q nuk kishte llogari, se po "msheshim" prej tyre t kujtonim ato q na lypsen. Prandaj, nj praktik t till e harroi shpejt, e detyruar t vepronte kshtu nga presioni i grupeve dhe organizatave t shqiptarve, t cilt, ndonse n ilegalitet t thell, ia doln t popullarizojn n masat popullore programe t tra politike, q do ta shpien n udhn e lirimit social e nacional nga Jugosllavia pr formimin e shtetit unik t t gjith shqiptarve (pos atyre q kan shitur interesat e tyre kombtare te t huajt), q arrihet me bashkimin me Vendin Am, Shqiprin Socialiste." (T dashur lexues t "Bashkimit", Bashkimi, Organ i Frontit t Kuq, shkurt 1980, faqe 2) 3. Donika Grvalla: "Un kam qen 10-vjeare kur u vra babi n Gjermani. Vrasja u krye nga profesionist t Sigurimit jugosllav. Jusuf Grvalla vdiq m 18 janar 1982, n orn tre t mngjesit n spital, si pasoj e atentatit t ushtruar m 17 janar ndaj tij, vllait t tij Bardhoshit, si dhe mysafirit t tyre, Kadri Zeka. Rreth rrethanave t vrasjes kam heshtur 30 vjet." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Zhdukja e ides s rebelimit. - Masa e dyt, t ciln e ka gjithmon ndrmend do institut i pushtuesit q merret me planet e shfarosjes s popullit t pushtuar, sht masa pr zhdukjen e ides s rebelimit. E ne dim: gjith mund ti jepte shenj shqiptarit pr rebelim, duke u nisur nga grupet dhe organizatat m t vogla politike n Kosov, u shua, ose u bn prpjekje t shuhet, nga ana e Sigurimit Shtetror Jugosllav, q nga lufta e ktej." (T dashur lexues t "Bashkimit", Bashkimi, Organ i Frontit t Kuq, shkurt 1980, faqe 2) 4. Donika Grvalla: "Natyrisht shqiptart n Kosov nuk e kan njohur realitetin shqiptar. Ne kemi shkuar n 1982-shin pas atentatit dhe un kam jetuar n nj diktatur jashtzakonisht t egr. Por q shqiptart, duke prfshir babain tim dhe shum t tjer nuk kan qen enverista tregon shum qart fakti se kur u hap kufiri me Shqiprin, kur u shemb diktatura, dhe pati mundsi, u hapn rrugt, t gjith shqiptart u tmerruan nga realiteti q ekzistonte n Shqipri. Po t kishte qen ideologjia komuniste ajo q shqiptart n Kosov i bnte ta adhuronin Shqiprin ather ata do t'i kishin mbet besnik sepse do t'i kishin par rezultatet e ksaj ideologjie komuniste." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Dhe pikrisht kjo pjes e ksaj formule sot sht shum aktuale pr forcat revolucionare t shqiptarve brenda kufijve politik jugosllav. Ekzistojn shum grupe e organizata, q t gjitha me nj qllim t vetm, madje me nj ide t vetme edhe pr mnyrn e sendrtimit t ktij qllimi (jo zogist, ballist po vetm komunist, marksist-leninist q pranojn vetm pikpamjet e nj vendi t vrtet
73

socialist, si sht Shqipria), por gjith kto grupe e organizata e patn vshtir ti shplohen shoqja-shoqes dhe ti bashkojn armt, sepse armiku pat infiltruar n radht e tyre nj armat agjentsh." (T dashur lexues t "Bashkimit", Bashkimi, Organ i Frontit t Kuq, shkurt 1980, faqe 2) 5. Donika Grvalla: "Deri sot kam heshtur rreth faktit, q e njoh do faqe t dosjes hetimore t organeve gjermane. Kam heshtur edhe rreth asaj q kam msuar nga kto dosje rreth miqve t vrtet, por edhe armiqve t babait tim. Kam msuar shum edhe pr armiq t tij, t cilt si ather ashtu edhe sot shtiren sikur kan qen shok t tij." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Q nga Lufta e Dyt Botrore e kndej, burgjet jugosllave nuk kan mbetur pa t burgosur politik shqiptar t organizuar n grupe e organizata t shumta, q kishin nj qllim t vetm: flakjen e robris jugosllave dhe bashkimin me Vendin Am SHQIPRIN, si e don t gjitha ligjet njerzore, pos atyre t pushtuesve. Kshtu i shohim edhe burgimet e tanishme masive, m masivet n luftn ton t ashpr me revizionizmin jugosllav. Vese, Jugosllavia po e humb prgjithmon davan!" (Uji vrshonte UDBa burgoste patriot, Bashkimi, shkurt 1980, f.2) 6. Donika Grvalla: "Un kam qen 10-vjeare kur u vra babi n Gjermani. Vrasja u krye nga profesionist t Sigurimit jugosllav. Jusuf Grvalla vdiq m 18 janar 1982, n orn tre t mngjesit n spital, si pasoj e atentatit t ushtruar m 17 janar ndaj tij, vllait t tij Bardhoshit, si dhe mysafirit t tyre, Kadri Zeka. Rreth rrethanave t vrasjes kam heshtur 30 vjet." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Rrjedhimet shihen n at se shumica e shqiptarve t rretheve t Plavs, Gucis (treva dikur t njohura, kur shqiptart t organizuar n Lidhjen Shqiptare t Prizrenit, i bnin sfid edhe Evrops pr t mbrojtur tokat e tyre nga coptimi), poashtu edhe rrethet e Podgorics u "deklaruan" "musliman" gjat regjistrimeve t vitit 1971." (Politik asimiluese ndaj shqiptarve n Jugosllavi, Bashkimi, shkurt 1980, faqe 4) 7. Donika Grvalla: "Qllimi i babit n Gjermani ishte t bashkonte diasporn shqiptare. Kt qllim e ndiqte me shum ngulm, pasion dhe menuri. Ai me shqiptart e emigruar bisedonte rreth familjeve t tyre, liris dhe asaj q duhej br pr t prmirsuar situatn n vendlindje. N fillim t viteve 80, pr her par nn organizimin e tij, shqiptart mbushn rrugt e Gjermanis pr t demonstruar pr t drejtat e tyre dhe kundr tankeve dhe dhuns s ushtruar n Kosov." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) HYSEN GRVALLA: "Po q se ky bashkim nuk arrihet, do t vrtetohet edhe njher se n mesin ton ka njerz q punojn pr armikun, do t vrtetohet papjekuria jon n shtjen e madhe, e cila duhet t qndroj mbi do interes personal dhe mbi do tendenc individuale dhe subjektive. Duhet tua theksojm shokve t ndershm q t marrin drejtqndrimin dhe ta thon fjaln e vet, do njri n emr t ksaj shtjeje t madhe, t distancohet secili pa ngurrim, pa humbur koh dhe pa luhatje prej grupeve, prej dinastive, familjarizmit, bajraktarizmit, prkatsive primitive fisnore e t ods dhe mbi t gjitha prej Krerve q pengojn bashkimin; ta thot secili fjaln e vet haptas, mendimin e vet t lir e
74

konstruktiv, sepse si ka theksuar Ismail Qemali, do shqiptar i ndershm ka t drejt t flas n t mir t kombit dhe atdheut. Nder i madh sht t prcaktohesh n shrbim t atdheut, ndrsa tradhti t vihesh n shrbim t individve destruktiv, sepse forca qndron n mas e jo n grupe e as individ." (Letr e hapur Tri grupeve q, respektivisht organizatave q luftojn n emrin e LRSSHJ-s, 12 korrik 1985)

8. Donika Grvalla: "Babi im vendosi shum shpejt t dgjoj zrin e popullit n Kosov dhe e prkrahu menjher krkesn pr Republik, gj q nuk i solli vetm miq n radht e diaspors shqiptare. E mbaj mend mir skenn kur dgjoi pr her t par pr demonstratat e studentve n mars 1981. Rrall e kisha par kaq t entuziazmuar." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Nj pjes e ktyre intelektualve jan rrmbyer nga obsesioni i ndjekjes. Ata vazhdimisht i prgjon dhe ndjek dikush. Ata vazhdimisht, duke qen t prgjuar e t ndjekur, u shmangen atyre punve, pr t cilat konsiderojn se mund t'i dnoj prgjuesi dhe ndjeksi i tyre. Dhe n at log, ku do t duhej t dilnim ne - e nuk dalim, sepse na ka mbrthyer obsesioni se jemi t ndjekur e t prgjuar - atje del dhe e merr fjaln ai, armiku. Kemi kt rezultat: ndjeksi, prgjuesi fashist jugosllav sht i organizuar, i stimuluar nga pushteti, intelektuali shqiptar sht i organizuar dhe friksohet nga shokt, vllau, nga hija e vet; prparsia e agjentit dhe policit jugosllav vjen duke u shtuar gjithnj n dm t aktivitetit t intelektualit kosovar. Dhe kjo ndodh gjithnj me kontributin q i japim ne vullnetarisht armikut. Sepse, ne duhet t dim se "atje ku s'jemi ne, i lm shteg t hapur armikut"." (Letr nj shoqi intelektual, Bashkimi, prill 1980, faqe 2) 9. Donika Grvalla: "Deri sot kam heshtur rreth faktit, q e njoh do faqe t dosjes hetimore t organeve gjermane. Kam heshtur edhe rreth asaj q kam msuar nga kto dosje rreth miqve t vrtet, por edhe armiqve t Babait tim. Kam msuar shum edhe pr armiq t tij, t cilt si ather ashtu edhe sot shtiren sikur kan qen shok t tij." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Luftn pr fitoren ton t ardhshme nuk mund ta shohim qart "nse nuk shohim se n situatat aktuale dhe n t ardhmen ekzistojn dhe do t ekzistojn nj sr hallkash t dobta t zingjirit kapitalist botror, n t cilat revolucionart dhe popujt duhet ta zhvillojn nj veprimtari t pandrprer, nj luft t organizuar, t paepur e t guximshme, q kto hallka t ahen njra pas tjetrs!" (Letr nj shoqi intelektual, Bashkimi, prill 1980, faqe 2) 10. Donika Grvalla: "Babi im vendosi shum shpejt t dgjoj zrin e popullit n Kosov dhe e prkrahu menjher krkesn pr Republik, gj q nuk i solli vetm miq n radht e diaspors shqiptare. E mbaj mend mir skenn kur dgjoi pr her t par pr demonstratat e studentve n mars 1981. Rrall e kisha par kaq t entuziazmuar." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Kt gj e kan hetuar popujt e Jugosllavis, q sikurse ne prjetojn skllavrin e egr t "vetadministrimit" jugosllav, pabarazin e pashembullt nacionale e sociale: kt gj e di bota dhe nuk ka hije t mburremi nse edhe ne s'kemi
75

kuptuar ende. Por turp i vrtet do t jet pr ne ather kur shtjen ta kuptojm n t gjith vrtetsin e saj t thjesht, e megjithat, si deri m sot, nuk do t lvizim vendit si gjenerat q e ka mbi supet e veta gjith prgjegjsin aktuale, klasore, kombtare e historike, duke ln mnjan gjith ato "izma" t largta, q shformojn, organizojn dhe shprndajn energjin dhe vrullin e pjekuris ton revolucionare." (Letr nj shoqi intelektual, Bashkimi, prill 1980, faqe 2) 11. Donika Grvalla: "E vrtet sht q n mesin e shqiptarve at koh kishte mjaft spiun, t cilt punonin pr UDB-n ose t till, q pr nj privilegj t vogl n konsullatn aq t urryer jugosllave n Shtutgart raportonin pr Jusuf Grvalln dhe ata q kishin kontakt me t. Sa t ult paskan qen kta njerz q n kt form e shfrytzonin dern dhe zemrn e hapur t familjes Grvalla." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Kshtu menjher pas lufte ran n dor t gjyqit jugosllav dhjetra grupe e organizata patriotike t shqiptarve, t cilat Jugosllavia jo vetm q i dnoi me burgime t rnda e me mundime njerzore, por edhe i kualifikoi si organizata prosovjetike (sipas stilit t kliks titiste), q ishte anomalia m e madhe q trilloi hegjemonizmi sllav." ('thon kronikat e vjetra dhe t rejat?, Bashkimi, prill 1980, faqe 5) 12. Donika Grvalla: "Babi dhe Kadri Zeka kan bashkpunuar pr arritjen e qllimit t tyre t prbashkt, lirin e Kosovs. Kadriu ishte shpesh i pranishm n demonstratat q organizoheshin n Gjermani. Babi, si gazetar me shum prvoj, angazhohej me ftes t Kadriut pr nj prmbajtje sa m cilsore t gazets Liria, q botohej n at koh nga Kadri Zeka. Njjt vepronte edhe me gazeta t tjera q botoheshin n diaspor. Ai donte q t flitej fuqishm dhe me nj gjuh t prbashkt." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "E vetmja mnyr dhe i vetmi mjet sht forca brutale e nj pushteti t organizuar shtetror, e pushtetin mbi ta e kemi pasur gjithmon. M 1912 e ktej nuk kemi pasur sukses me ta. Faji sht yni, meq kt pushtet nuk e kemi shfrytzuar si duhet. Pr ndonj nacionalizm t tyre n dobin ton as q mund t flitet. Prkundrazi, duke u mbshtetur te Shqipria, ndr shqiptart do t zgjohet ndjenja kombtare, e nse nuk i qrojm hesapet me ta, apo nse kt shtje ia lm kohs, pas 20-30 vjetve do t kemi nj irredent t tmerrshme, gjurmt e s cils kan zn t duken dhe e cila, n mnyr t padukshme, do t'i vr n pikpyetje t gjitha posedimet tona n jug." ('thon kronikat e vjetra dhe t rejat?, Bashkimi, prill 1980, faqe 5) 13. Donika Grvalla: "Por e gjith e vrteta sht q un nuk jam e vetmja q e di se sa t tensionuara ishin nj koh relatat mes babit tim dhe Kadri Zeks. Ata asnjher nuk arritn t bheshin shok. Shkak pr kt mund t ishte edhe fakti q kishin prfytyrime t ndryshme, se cila do t ishte rruga m e mir pr arritjen e synimeve t prbashkta." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Qndrimet e tilla t Jugosllavis ndaj shqiptarve patn pr pasoj t logjikshme e t pashmangshme, n nj an stoicizmin e pashembullt, q sht karakteristik pr t kolonizuarit, e n ann tjetr nj rezistenc e vazhdueshme, spontane dhe t organizuar, nga ana e shqiptarve, si para Lufts II Botrore, ashtu
76

edhe pas saj, deri n ditt e sotme." ('thon kronikat e vjetra dhe t rejat?, Bashkimi, prill 1980, faqe 5) 14. Donika Grvalla: "Por e gjith e vrteta sht q un nuk jam e vetmja q e di se sa t tensionuara ishin nj koh relatat mes babit tim dhe Kadri Zeks. Ata asnjher nuk arritn t bheshin shok. Shkak pr kt mund t ishte edhe fakti q kishin prfytyrime t ndryshme, se cila do t ishte rruga m e mir pr arritjen e synimeve t prbashkta." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Detyr e jon e par, pra, sht q n kushtet e tashme t lufts jo t drejtprdrejt, t msojm si t sheshojm dhe ti mbrojm interesat e revolucionit t ardhshm dhe ta mbledhim rreth vetes popullin ton t shumvuajtur, n mnyr sa m t shpejt dhe sa m t organizuar." (Programi dhe Statuti i Frontit t Kuq Popullor, maj 1980) 15. Donika Grvalla: "Por e gjith e vrteta sht q un nuk jam e vetmja q e di se sa t tensionuara ishin nj koh relatat mes babit tim dhe Kadri Zeks. Ata asnjher nuk arritn t bheshin shok. Shkak pr kt mund t ishte edhe fakti q kishin prfytyrime t ndryshme, se cila do t ishte rruga m e mir pr arritjen e synimeve t prbashkta." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Organizata jon masive, FRONTI I KUQ POPULLOR, dhe organi i saj "Bashkimi" kan marr prsipr detyrn e vshtir po t ndershme e t domosdoshme: grumbullimin dhe prgatitjen e forcave tona patriotike e revolucionare pr luftn nacionallirimtare dhe bashkimin e tokave dhe t popullit shqiptar t viseve t robruara me Atdheun e prbashkt, Shqiprin socialiste." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 1) 16. Donika Grvalla: "Kosova sot sht e lir. Kosova sot sht Republik. Shtet i pavarur dhe sovran. sht koha t flitet pr t gjitha etapat e lufts pr lirimin e Kosovs dhe sht koha q t flitet e tr e vrteta. Ua kemi borxh brezave t rinj q historin tua prcjellim t pastr dhe pa legjenda. Dhe ktu nuk e kam fjaln vetm pr historin e babit tim." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Nuk ka kurrfar leverdie dhe nuk sht revolucionare t fryhen n mnyr joobjektive rezultatet e arritura nga puna jon. Do pranuar se kto rezultate, n kushte t vshtira t ilegalitetit, kur pr nj fjal goje dergjesh n burg, jan rezultate modeste. Mirpo, nuk mund t mohohet as ndikimi i organizats dhe gazets son dhe deprtimi yn gjithnj m i madh n radht e punonjsve dhe t masave popullore." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 1) 17. Donika Grvalla: "Pas largimit t detyruar nga Kosova, babi n Gjermani shkroi qindra faqe." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Po deshm q lufta jon, nga nj rezistenc spontane, t kaloj n luft t organizuar pr lirimin kombtar dhe klasor, ather para nesh shtrohet si domosdoshmri studimi dhe prvetsimi i historis kombtare dhe i literaturs revolucionare marksiste-leniniste. Zotrimi i ksaj literature nga avangarda jon dhe popullarizimi i saj n masa ka qen dhe mbetet detyr primare pr zgjimin e vetdijes

77

kombtare e klasore t masave popullore dhe t punonjsve." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 1) 18. Donika Grvalla: "Babi im, shkrimtari dhe poeti, njeriu i artit dhe i letrsis, n dy vjett e kaluar n Gjermani nuk shkroi as edhe nj poezi t vetme. E kishin privuar nga vendlindja, pr lirin e s cils luftonte tani nga Gjermania me mjetet e tij, me forcn e fjals dhe pens s tij. Gjat ktyre 30 vjetve kam gjetur nga ajo koh vetm nj strof t shkruar me stilograf n kndin e nj faqeje t nj gazete. Strofa titullohej: Vdekja." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Detyrat e njerzve revolucionar, prparimtar, patriot n vendet me zhvillim t ult ekonomiko-shoqror dhe t varura prej fuqive imperialiste e socialimperialiste, sht t'i bjn t ndrgjegjshm popujt pr kt shtypje e shfrytzim, t'i edukojn, t'i mobilizojn, t'i organizojn, t'i hedhin n luft lirimtare, duke mbajtur parasysh kurdoher se revolucionin e bjn masat e gjra, popujt." (Enver Hoxha, Imperializmi dhe revolucioni)." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 1) 19. Donika Grvalla: "Babi e donte shum kitarn e tij. N Gjermani t dy vllezrit, Bardhi dhe Jusufi, merrnin shpesh kitarat e tyre n dor dhe kndonin. Kur isha n klasn e tret dhe duhej t zgjidhja n shkoll nj instrument muzikor e pyeta babin se a mendonte ai q un t zgjidhja kitarn apo flautin (natyrisht q un doja ta merrja kitarn si babi im!)." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Nj nga detyrat e ngutshme t patriotve dhe t revolucionarve shqiptar n kushtet aktuale, sht q tu bashkangjiten radhve tona t organizuara, Frontit t Kuq Popullor dhe organizatave e grupeve t tjera revolucionare. Ne nuk e nnmojm as legale e gjysmlegale t disa njerzve t ndershm. Por s'ka asnj dyshim se revolucionari, sado i prgatitur dhe i gatshm q t jet deri sa t mos u bashkohet radhve t organizuara, do t jet nj ishull i vetmuar dhe i brisht." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 1) 20. Donika Grvalla: "M 17 janar, ditn e atentatit, pati biseduar me ne fmijt pr Sknderbeun dhe faktin q at dit ishte prvjetori i vdekjes s tij. Askush prve vrassve t tij dhe atyre q e kishin urdhruar at vrasje nuk e dinte n at moment q babi im do t vritej n ditn e vdekjes s Sknderbeut." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Ndrkaq pr organizatat dhe grupet revolucionare, sot m shum se kurr shtrohet nevoja e njohjes reciproke dhe e bashkimit t shpejt. Si mund ta dim, n viset shqiptare nn Jugosllavi ekzistojn nj numr i konsiderueshm grupesh e organizatash patriotiko-revolucionare, me karakter regjional e mbiregjional. Kjo sht e natyrshme pr nj periudh t caktuar n prgatitjen e lufts lirimtare dhe revolucionit, sepse e kushtzojn rrethanat e vshtira t puns n ilegalitet t thell pr shkak t presioneve t mdha t armikut pr shuarjen e do shkndijze revolucionare." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 1) 21. Donika Grvalla: "Por ai do t arrinte ta shtynte datn e vdekjes s tij pr nj dit. Jusuf Grvalla e ka par vrassin e tij. E dinte q Kadriu kishte vdekur n vendin e ngjarjes, sepse e shihte t shtrir prtok skaj makins. N spital sht drguar duke
78

menduar q vllai i tij m i ri ishte ende gjall dhe mund ti kishte shptuar atentatit. M e rndsishme sesa t operohej, atij do ti jet dukur t bnte nj deklarim t qart q nuk linte asnj dilem. Atentati u krye rreth ors 22:15. Babi nguli kmb t pritej derisa t vinte policia dhe n orn 00:30 t dats 18 janar, deklaron n prani t personelit mjeksor dhe t policis gjermane q vrasja ishte kryer nga UDB-ja jugosllave. Ndrkoh e kam shum t qart q UDB-ja nuk do t mund ta kishte vrar babin pa ndihms - ose thn m sakt pa tradhtar - nga rrethi i njerzve q ndodheshin rreth tij." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Por duke u nisur nga kushtet konkrete, nga kriza q po pson sidomos kohve t fundit armiku yn, nga zhvillimi i ktill i ngjarjeve q flet pr procesin e shembjes gjithnj m t shpejtuar t tij, si dhe nga qllimet, strategjia e taktika e njejt e grupeve dhe organizatave tona revolucionare, sot ekzistojn shum mundsi pr bashkimin e tyre n nj organizat t vetme e t fort. Dikur, kur ngjarjet t ken marr prmasa t tjera, do t mund t bhet von pr bashkim t suksesshm. Sepse si thoshte Lenini, n "astet e shprthimeve e plasjeve, sht von pr krijimin e organizats; ajo duhet t jet e gatshme q t mund t zhvilloj menjher veprimtarin e vet." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 22. Donika Grvalla: "Babi kishte shum koh q kur binte zilja e ders nuk dilte asnjher ta hapte. T gjith pjestart e familjes e dinim q kishte krcnime t vazhdueshme. Un vet pata par nj nat nga dritarja nj person, q prpiqej t hapte dern e garazhit ton dhe i pata njoftuar prindrit menjher." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "shtje organizative - strategjia dhe taktika Vetdija pr procesin e shthurjes dhe t shembjes s shpejt t socialshovinizmit jugosllav n krye me hegjemonizmin serb, nuk na jep t drejt t nnmojm forcn armike. Prkundrazi, Jugosllavia, duke qen e mbshtetur fort n forcat e errta reaksionare dhe antipopullore nga brenda dhe jasht, prkundr plags s rnd q ka marr nga kriza ku sht katandisur me t katr kmbt, mund t zvarritet edhe pr nj koh t gjat, po s'ia dhan t shtyrn forcat prparimtare nga gjiri i popullit ton dhe i popujve t tjer q vuajn nn klikn e Beogradit. Prandaj, sht e qart se pr t'ia arritur qllimit, duhet nj organizim i fuqishm e serioz, q do t jet n gjendje ta godas at pr vdekje." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 23. Donika Grvalla: "Natyrisht shqiptart n Kosov nuk e kan njohur realitetin shqiptar. Ne kemi shkuar n 1982-shin pas atentatit dhe un kam jetuar n nj diktatur jashtzakonisht t egr. Por q shqiptart, duke prfshir babain tim dhe shum t tjer nuk kan qen enverista tregon shum qart fakti se kur u hap kufiri me Shqiprin, kur u shemb diktatura, dhe pati mundsi, u hapn rrugt, t gjith shqiptart u tmerruan nga realiteti q ekzistonte n Shqipri. Po t kishte qen ideologjia komuniste ajo q shqiptart n Kosov i bnte ta adhuronin Shqiprin ather ata do t'i kishin mbet besnik sepse do t'i kishin par rezultatet e ksaj ideologjie komuniste." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Ishte Partia Komuniste Shqiptare (sot Partia e Puns e Shqipris) ajo q e pat themeluar Frontin Nacional lirimtar (sot Fronti Demokratik). Dhe kjo ishte rruga e drejt. Te ne ka ngjar e kundrta. Fronti i Kuq Popullor, i themeluar prej forcash patriotike, pret themelimin e partis son komuniste marksiste79

leniniste e cila do t vihet n ball t lufts dhe t revolucionit. Sipas vlersimeve t Frontit, arsyeja pr kt inverzion qndron n kushtet konkrete, t cilat kan ndikuar q forcat patriotike t masave t gjra t ecin nj hap prpara organizimit t komunistve tan. N ksi konteksti e shohim aktivitetin e Lvizjes Nacional lirimtare t Kosovs dhe t Viseve t tjera Shqiptare nn Jugosllavi - nj organizat e hershme, q ka mbledhur dhe mban rreth vetes njerz me eksperienc patriotike e revolucionare dhe me t ciln jemi duke br prpjekje pr njohje reciproke dhe pr bashkim. N ksi konteksti jemi duke prcjell gjithashtu edhe aktivitetin e Marksist-leninistve t Kosovs, q po shfaqen kto koht e fundit me organin e tyre "Liria". Duke u nisur nga kryeartikulli n numrin e par t ktij organi, si dhe nga prmbajtja e tij prgjithsisht e nga trajtimi marksist-leninist i problemeve nga ana e krijuesve t "Liris", ne e vlersojm shum t drejt punn e Marksist-leninistve kosovar. Kjo na jep shpres q s shpejti, ndoshta pikrisht nga radht e tyre, do t realizohet edhe krkesa e domosdoshme pr themelimin e vet partis komuniste marksiste-leniniste." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 24. Donika Grvalla: "Babi pak minuta pas atentatit, ndrkoh q pritej ndihma e shpejt dhe policia, mamit i thot: N qoft shqiptar, kurr mos u gjett. Nuk sht e vrtet q ai nuk donte t zbulohej vrassi. Jusuf Grvalla nuk donte q shqiptart e robruar t bheshin viktim e propagands serbe, q vazhdimisht thoshte se shqiptart po vriten mes vete. Ai shum koh para vdekjes s tij e ka ditur q edhe n mesin e shqiptarve kishte vegla n duart e vrassve jugosllav." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Pr sa i prket strategjis s ndjekur gjer m tash n luft kundr socialshovinizmit jugosllav, ne kemi vlersuar se pjesa m e madhe e grupeve dhe organizatave patriotiko-revolucionare shqiptare jan puqur n nj pik: n etapn e deritashme t lufts e t revolucionit ton, ato i kan dhn armikut nj grusht nga aspekti politik, duke br me veprimtarin e tyre t ngritet vetdija kombtare e masave tona popullore." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 25. Donika Grvalla: "Si vajz e tij, e kam prjetuar nga afr babin tim, kam prjetuar mendimet dhe ndjenjat e tij. Dhe nj gj e di me siguri: Kosova pr t ciln Jusuf Grvalla, Bardhosh Grvalla, Kadri Zeka dhe shum t tjer dhan jetn, sht Kosova e lir si nj shtet, i cili pas gjith atyre viteve t robris na e kthen dinjitetin dhe krenarin. Le ta thyejm heshtjen s bashku" (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Mirpo, vlersojm ne gjithashtu, tani ka ardhur koha q t kalohet n nj etap tjetr t lufts: n aksione t sinkronizuara pr dmtimin e armikut edhe n pikpamje ekonomike e luftarake. Kshtu sikurse strategjia, edhe taktika e deritashme, n rast t till, duhet tia lshoj vendin taktiks s re. N kso kushtesh bhet edhe m i nevojshm bashkimi i shpejt i organizatave tona patriotikorevolucionare, t cilat, deri m tash, megjith strategjin e njejt apo t ngjashme, kan aplikuar taktika t ndryshme." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2)

80

26. ASKUND NUK DO TA NDJENTE VETEN M MIR Pal Sokoli: "Emocione zgjoj edhe akti kur un (Pal Sokoli) n marrveshje me kryetarin z. Martin uni dhe kryesin e LSHAKSH-s n Gjermani shpalla vendimin pr antarsimin, (post mortum) n Lidhjen e shkrimtarve, artistve dhe krijuesve shqiptar n Gjermani, e dy figurave t ndritshme t kombit ton; patriotin, poetin dhe artistin; Jusuf Grvalla, si edhe albanologun, linguistin, shkrimtarin modern, dhe pedagogun e urt prof. Martin Camaj. Salla e duartrokiti n duke qndruar n kmb disa minuta, kt vendim t qlluar. N sken e ftova z. Martin uni, q n emr t LSHAKSH-s n Gjermani, flet antarsimin m emr t Jusuf Grvalls t ja dorzoi bijs s tij, Donik Grvalla- Schwarz. Donika e pranoi e emocionuar dhe tha: Ju falnderoj przemrsisht pr kt akt, dhe e besoj se po t ishte gjall Jusufi, askund nuk do ta ndjente veten m mir s n gjirin e ksaj Lidhje... (LSHAKSH dhe SH.I.H.K nderuan trinomin Grvalla dhe Zeka; www.zemrashqiptare.net, 6 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Vehbi Ibrahimi, i vrar n Belgjik, ishte sekretari personal i (E. Kastriotit). Ky far Emili i s ashtuquajturs Beslidhja shqiptare, sht nj nga reaksionart m t mykyr t shqiptarve n Perndim. Enver Hadri, pr sa jam i informuar, i takon gjoja nj partie komuniste, por me orientim prorus. Edhe Martin Camaj, pr sa dim, sht kundr Shqipris. Pr emrat e tjer, adresat e t cilve na jan drguar me nga nj pikpyetje pran, nuk dim gj. Ne s po u drgojm tash pr tash asgj, derisa t mos vrtetohet puna e tyre. N qofshin si kta q prmendm m lart, skemi pse ua drgojm as helmin, lre m shtypin ton. (Fjala sht pr Hasan Beun n Amerik, Hysen amin n Suedi, Vincenzo Gollettin n Frankfurt)." (Letr Sabri Novosells, 14 janar 1982; Faridin Tafallari, Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, f. 454) 27. "Agron Bajrami: Shikues t nderuar mir mbrma, jeni me emisionin press-ing dhe sonte do t flasim pr nj histori t gjat e cila pr shumicn e publikut nisi diku m 17 janar 1982 n Gjermani. Nj vrasje, nj atentat i cili drmoi shqiptart n diaspor por edhe ata ktu n Kosov dhe i cili deri m sot e ksaj dite mbetet deri n nj mas enigm dhe pr kt shtje dhe pr shum shtje tjera t ndrlidhura do t flasim sonte me mysafiren time t nderuar. Kjo sht e bija e Jusuf Grvalls, zonja Donika Grvalla-Schwarz. Mir se vini n press-ing. Donika Grvalla: Falemnderit pr ftesn tuaj." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Lidhur me at q do t duhej t ndryshonte te ne n kt qndrim, ne propozojm sa vijon: 2. Ta kan arrestuar djalin, vajzn, vllaun, motrn, burrin, baban apo shokun. M s miri do t'ia nxjerrsh hakun nse menjher i krkon radht e organizuara dhe hidhesh n luft t organizuar revolucionare." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 28. Donika Grvalla: "Heshtja pr t ciln kam folur ndoshta nuk ka t bj direkt me rrethanat e vrasjes por ka t bj me nj tem m t gjer e q lidhet drejtprdrejt me Jusuf Grvalln, me babain tim. Mirpo pr sa i prket atentatit t vitit 1982 si e that kan kaluar tridhjet vjet prej asaj kohe." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012)

81

Jusuf Grvalla: "Ngritja e forcave organizative q do t zvendsojn organizatort e arrestuar Me burgosjet masive, q bri me val gjithnj m t mdha pr m se nj vit e gjysm, UDB-ja nuk e realizoi dot qllimin e vet. Ajo kishte ndier pranin e fuqishme t nj dore t organizuar patriotiko-revolucionare, q ushtronte ndikim thuaja n t gjitha viset shqiptare t pushtuara nga Jugosllavia. Por, megjith rrjetin e fort t spiunve dhe provokatorve t regjur, ajo nuk ia doli t siguroj kurrfar t dhnash konkrete pr bazn e aktiviteteve revolucionare." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 29. Donika Grvalla: "Jo, flas n radh t par pr librin q ka botuar dhe pr intervistat q jan dhn koht e fundit. Un vij nga zona e Dukagjinit dhe tek ne vlen mikpritja shum. Babai ka qen shum i interesuar q t bashkoj t gjitha rrymat shqiptare q ekzistonin n at koh n emigracion. Nj prej ktyre rrymave prfaqsohej edhe nga Ibrahim Kelmendi n at koh. Mirpo Ibrahim Kelmendi sht i vetmi person q un kam prjetuar gjat jets time dhjetvjeare me babain tim si i vetmi person q ai e ka przn nga shtpia. I ka thn dil nga shtpia dhe t t mos shoh m. Nuk ka qen me siguri akt i leht pr babain tim, do t'i ket pas arsyet e tij dhe prezantimi i tij n libra si personi i cili Jusuf Grvalln i cili si gazetar dhe intelektual erdhi mjaft naiv n Gjermani dhe pati nevoj Ibrahim Kelmendi t'i tregoj se si funksionon emigracioni mua ajo nuk m bind." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Nga ky numr jashtzakonisht i madh t arrestuarish, UDB-ja shpresonte se do t'i bjer n fije lmshit: qoft duke gjetur n mesin e t arrestuarve pahiri ndonj revolucionar t organizuar, qoft duke nxjerr me terror prej tyre ndonj emr t rndsishm organizatorsh." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 30. Donika Grvalla: "Riza Salihu sht personi i cili ka qen i dnuar nga organet gjermane pr shkak se postn personale t babait tim e ka vjedhur, d.m.th. duke shkelur ligjin. Mirpo nuk duhet przier gjrat njra me tjetrn. Ajo nuk sht nj shtje q mund ta bisedojm ne t dy tani apo Baton Haxhiu dhe Ibrahim Kelmendi n nj emision televiziv. Ai sht nj proces i gjat i cili zgjidhet nga organet gjyqsore. Aty nuk ka asnj gj jasht ktij kuadri e cila mund t'i shrbej." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "U arrestuan, u torturuan njerzit tan npr burgje, disa edhe doln para gjyqit, t tjer u lshuan t shkonin n shtpi, por nn prcjelljen e kujdesshme t agjentve t flliqur. U ua nj pluhur i madh n shtyp, Mahmut Bakalli iu krcnua edhe nj her popullit t vet, e pr hir t armikut shekullor, dhe mbi t gjitha u kujdes t fshihte sa m me kujdes prmasat e aktivitetit policor t sforcuar deri n shkall fashiste n tokat shqiptare t robruara. Por grupet dhe organizatat tona revolucionare mbetn thuaja t paprekura. UDB-ja nuk ia doli t shtjer n dor asnj organ udhheqs t ktyre grupeve dhe organizatave." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 31. Donika Grvalla: "Do t thot se nuk ka qen i leht ai pozicion dhe babai kishte bindjen q nse arrin me gjith mendimet e kundrta q kan t'i ulsh n nj tavolin dhe t gjith bashk me ndihmn e shkrimeve t babit t ngrihet niveli i ktij organizimi
82

dhe t mos mbeten disa fletushka q kur i lexon sot, t vjen zor se kan ekzistua n at koh, ather ky do t ishte shrbim pr Kosovn, ishte shrbim n radh t par pr vetdijsimin e shqiptarve q jetonin n Gjermani dhe q punonin gjith ditn e jetonin npr baraka n kushte jashtzakonisht t tmerrshme." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Dhe gjith ky proces i tmerrshm u prsrit disa her dhe po vazhdon edhe sot. M n fund, edhe nse pohimi yn sht i gabueshm, d.m.th. edhe nse UDB-ja e ka zn pikrisht zemrn e forcave tona t organizuara, kjo s'i bn asaj kurrfar dobie. Prkundrazi, pozita e saj bhet edhe m e pashpres. Sepse, sht fakt se q nga fillimi i arrestimeve t nntorit 1979, aktiviteti revolucionar n trojet shqiptare jo vetm q nuk u rrudh as u shua, por vazhdoi me ritm m t shpejt dhe me prmasa m t mdha. Pra, edhe nse gjendja faktike flet pr znien e forcave tona t organizuara, ajo flet njherazi edhe pr lindjen dhe aktivitetin e sforcuar t forcave t reja, q vazhduan aty ku e kan ln t tjert." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 32. Donika Grvalla: "Babai ka ardhur n Gjermani pasi u detyrua t lshonte Kosovn, pasi u detyrua t'i ikte burgimit. Ka ardh ne Gjermani me nj qllim, q gjith organizimin shqiptar pr Kosovn ta ngrej n nj nivel tjetr. Ai kishte potencialin, si intelektual ashtu edhe njerzor q t'i bashkonte njerzit. Natyrisht q fillimet n raste t tilla nuk jan edhe aq t lehta. Aty kishte mjaft rryma t ndryshme. Kishte Organizatn Marksiste-leniniste t Kosovs, kishte Frontin e Kuq Popullor q e prfaqsonte Kelmendi, kishte organizata t shqiptarve t migruar nga Shqipria." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Me kt kapitull pr UDB-n dhe revolucionart tan, ksaj radhe patm pr qllim t dalim te nj krkes e rndsishme q shtrohet para luftn dhe revolucionit ton: te ngritja e forcave organizative, t cilat do t zvendsojn n mnyr sa m t plot e m energjike radht e organizatorve t dmtuar nga armiku. N situatn konkrete, ne vlersojm se sht br nj pun e shndosh, pr aq sa sht fryt i puns s forcave t organizuara aktivizimi i forcave t reja pr dmtimin e radhve t armikut. Por, n qoft se e vrteta qndron ndryshe, ather, kjo gj duhet t bhet preokupim pr punn revolucionare n t ardhmen. Sepse, pa rezervat e revolucionit, vihet n dyshim edhe vet ngadhnjimi i revolucionit." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 33. Donika Grvalla: "Babi nuk ka shkruar vetm n Gjermani dhe nuk ka biseduar vetm me udhheqsit e organizatave t tjera, por ai n radh t par sht prkujdesur q t afroj sa m shum qytetar t thjesht t Kosovs t cilt jetonin n rrethana jashtzakonisht t vshtira. Dhe babi ka pas nj aftsi dhe at e kam prjetuar shpesh si fmij. Me gjithkend bisedonte nga pozita e t barabartit me t barabartin. Asnj njeri q ka biseduar me t nuk ka pasur prshtypjen q ky si shkrimtar, si kngtar, si intelektual q vjen nga Kosova, mua si puntor t thjesht po m trajton nga pozita e m t zgjuarit. Gjithmon ka gjetur rrugn t bisedoj me ta dhe t merret vesh me ta." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Nj nga mnyrat e prshtatshme n prgatitjen e forcave t reja organizative, thot Lenini, sht ndarja e drejt e puns revolucionare, e cila nuk guxon t koncentrohet n duar individsh apo grupesh t kufizuara. Gjith puna revolucionare, sidomos ana e saj organizative, duhet t prvetsohet n shkall sa m t
83

gjer dhe n t gjitha punktet ku ushtron ndikim grupi apo organizata e caktuar revolucionare. Po s'u veprua kshtu, do t krijohen patjetr marrdhnie personale e lokaliste brenda organizatave. Do t lihen pas dore antart "periferik" t tyre. Ata nuk do t mund t ushtrohen dhe prvetsojn aftsin e organizimit, sidomos n kushte t ndryshuara objektive; ata nuk do ta prvetsojn e lre m ta prsosin, as teknikn e konspiracionit, e do t mbesin t mangt edhe n zotrimin e literaturs revolucionare, duke e prhapur at, e jo edhe duke e studiuar pr vete." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 34. "Agron Bajrami: N njfar mnyre t uditshme ndoshta edhe atentati i kontribuoi qllimit q e pat Jusufi, sepse m duket se Lvizja deri n nj mas u unifikua pas vrasjes n Untergruppenbach. Donika Grvalla: Ashtu sht. Gjat kohs q, para atentatit pati prpjekje pr bashkimin e mekanizmave t ndryshm. Ato nuk patn sukses gjat kohs sa jetoi babi. Natyrisht nj vrasje e till e trefisht, emigracionin shqiptar e tronditi jasht mase. Un nuk i di, un n at koh nuk kam jetuar n Kosov dhe nuk i di pasoja ktu, por emigracioni u trondit jashtzakonisht shum." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "M n fund, marrdhniet demokratike revolucionare, q jan synim i par dhe i prhershm i revolucionit ton, patjetr shprehen qysh n hapat e par t organizimit t forcave revolucionare." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 35. Donika Grvalla: "Natyrisht shqiptart n Kosov nuk e kan njohur realitetin shqiptar. Ne kemi shkuar n 1982-shin pas atentatit dhe un kam jetuar n nj diktatur jashtzakonisht t egr. Por q shqiptart, duke prfshir babain tim dhe shum t tjer nuk kan qen enverista tregon shum qart fakti se kur u hap kufiri me Shqiprin, kur u shemb diktatura, dhe pati mundsi, u hapn rrugt, t gjith shqiptart u tmerruan nga realiteti q ekzistonte n Shqipri. Po t kishte qen ideologjia komuniste ajo q shqiptart n Kosov i bnte ta adhuronin Shqiprin ather ata do t'i kishin mbet besnik sepse do t'i kishin par rezultatet e ksaj ideologjie komuniste." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Rinia prparimtare - rezerv e pashtershme 22-vjeari i sotm ende nuk ka qen i lindur, kur UDB-ja e pat burgosur hern e par pr veprimtari patriotike shokun Adem Demai, n vitin 1958. Sot kt 22-vjear e kemi burr t rritur e t pajisur me vetdije t lart kombtare e klasore dhe me nj gatishmri e guxim t pashoq pr t'u futur si e krkon nevoja n zjarrin e lufts e t revolucionit. N qoft se ai sht aftsuar edhe n pikpamje organizative, ather, pr kauzn ton kan ardhur koh t mbara." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 36. Donika Grvalla: "Un mendoj q n at koh, n vitin 1982, un e kam par dosjen, nuk kan munguar hetimet, hetimet i kan shtrir sa secila fjal q ju ka arritur, qoft me letr qoft me telefon jan prpjekur ta sqarojn dhe ta zgjidhin, por nuk i kan pasur mundsit, nuk i kan pasur thjesht mekanizmat n dor. Un kam lexuar deklaratat e miqve t babait tim, t shqiptarve tjer q babai nuk i ka njohur. N at koh ekzistonte nj prshtypje sikur po t flasim ne me policin gjermane, gjithka q ne

84

themi ktu kta do t'ia prcjellin UDB-s jugosllave dhe ather neve ose dikujt tjetr do t'i dali problem n vendlindje." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Si ka mundur ai t aftsohet n pikpamje organizative, pasi me mosh sht shum i ri dhe sht rritur n kushte t atilla, n t cilat njeriu e ka vshtir t shtjer n dor literatur prkatse; pastaj kushtet e ilegalitetit dhe t rrezikut t madh nga agjentt e regjur, kan qen n fuqi edhe pr t, madje veanrisht pr t, si njeri i ri dhe pa prvoj." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 37. "Agron Bajrami: Mendoni se do t'i vihet kapaku dhe nse i vihet kapaku do t dal edhe dikush prej i shqiptarve i prfshir, ashtu si prflitet e dgjojm akuzat? Donika Grvalla: At un as pak nuk e di. Nj gj dihet, shum e sigurt q ne serb, kroat dhe slloven n shtpin ton nuk kemi pasur. Babi nuk ka pas kontakt me ta." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "As historin e mirfillt kombtare, as teorin marksisteleniniste t mirfillt, ai nuk ka pasur mundsi t'i msoj n shkoll dhe as n kushte t hapta publike. Cilat paskan qen, pra, burimet e frymzimit t tij dhe si u strvit ai n pun organizative?" ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 38. Donika Grvalla: "Nuk kan krkuar informacion prej Beogradit gjat viteve t fundit asnjher. Prokuroria lokale nuk ka krkuar asnjher informacione nga Beogradi. Prokuroria lokale sht prpjekur t intervistoj dy ose tre persona q kan pasur kontakt me babin q ndodheshin n burgjet jugosllave n at koh ktu n Kosov dhe n Serbi, por qeveria e athershme jugosllave nuk e ka lejuar nj intervistim t till dhe kaq kan qen kontaktet." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Natyrisht, momentet q ndikojn n edukimin e prgjithshm t njeriut dhe n formimin e plot t personalitetit t tij, pra edhe t personalitetit t tij revolucionar - jan t shumta dhe t pallogaritshme. Kshtu ka ngjar edhe me 22vjearin ton n shqyrtim. Por, ktu e do puna q, pa hyr n ndonj analiz tjetr, ta veojm ndikimin q ka mundur ta ushtroj ndonj grup apo organizat revolucionare e llojit t atill q kan vepruar ndr ne, duke u hapur edhe ndaj t rinjve, q do t thot, duke analizuar edhe kt premis t propagands s shndosh revolucionare." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 39. "Agron Bajrami: Jusuf Grvalla u largua nga Kosova n vitin 1979, n fund t vitit. Ju me gjith familjen e juaj, me nnn dhe dy vllezrit shkuat menjher me te apo si ndodhi kjo? Donika Grvalla: Ne kemi qndruar edhe afrsisht nj muaj n Prishtin. Babi sht larguar fillimisht pr n Slloveni dhe pastaj prmes nj tuneli hekurudhor ka kaluar kmb kufirin n mes Sllovenis dhe Austris ku e ka pritur i vllai Bardhoshi. Ne kemi qndruar edhe afrsisht nj muaj n Prishtin n nj koh shum t tmerrshme pr ne si fmij, sepse n tre t mngjesit vinte policia, hapte banesn. Ata e dinin mjaft mir se posht rrinim." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Prandaj, n kto kushte, edhe ne e kemi detyr t'i kushtojm vmendjen e duhur puns organizative me rinin ton prparimtare, shkollore e studenteske, fshatare e puntore etj., duke e aftsuar at pr propagandimin e ides

85

revolucionare n mesin e vet e n popull, por edhe pr t'u organizuar n shkalln m t lart. Kt detyr duhet ta kuptojm aq m seriozisht, sa m seriozisht t kemi kuptuar se revolucioni nuk sht problem q zgjidhet pr nj dit, por nj proces i gjat e i mundimshm, me sakrifica t mdha." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 40. Donika Grvalla: "Fakt sht q babi n at moment konsultohet me disa nga shokt e tij dhe vendos q: nuk dua t qndroj ktu dhe t burgosem. Babi e ka pasur, gjithmon na tregonte dhe fmij kur kemi qen se burgjet jugosllave ishin t tmerrshme dhe njeriu nuk e di se pr far mund t detyrohej n burgje t tilla dhe at situat nuk donte ta prjetonte." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Shtrohet shtja: si mund t zhvillohet aktiviteti i hapur organizativ n kushtet e sotme, kur armiku ka strvitur agjent t regjur, t ngarkuar pr zbulimin e radhve tona dhe pr shkatrrimin definitiv t ides e t aksionit luftarak e revolucionar? Pastaj: 'qenka, pra, gjith ai theksim i domosdoshmris pr zotrimin e tekniks s konspiracionit m t thell?!" ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 41. "Agron Bajrami: Cila sht arsyeja pr kalim nga Gjermania, nj shtet demokratik perndimor ku besojm se nj siguri do t ofrohej nga vet shteti pr raste t tilla t kalohet n nj shtet t izoluar t asaj kohe n Shqipri, nn Enver Hoxhn. Donika Grvalla: Ju duhet t kini parasysh se Gjermania, babait tim nuk i ofroi sigurin q i nevojitej edhe pse kishte njoftime nga enti federativ i kriminalistiks Bundeskriminal amt se sht person i rrezikuar dhe q duhet mbrojtur." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Konspiracioni, ose teknika e ruajtjes rigoroze t fshehtsis, sht nj nga faktort kryesor t veprimtaris revolucionare t organizuar. Konspiracioni i jep revolucionarit mundsi pr pun sa m t fuqishme ilegale, kurse armikut t popullit dhe t klass aspak mundsi pr ta zbuluar at pun revolucionare t organizuar. Proporcionalisht, do dobsim i konspiracionit, aq sa merr nga mbarsia e puns revolucionare, aq i shton gjast pr prapsin e puns s armikut n zbulimin e veprimtaris revolucionare, e kshtu edhe n dmtimin e revolucionit prgjithsisht." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 42. "Agron Bajrami: Do t thot pr arsyen e thjesht se edhe vet Jusufi kishte br paralajmrimin se mund t ndodh dika? Donika Grvalla: Po. Babi e kishte shum t qart se n ciln pozit ndodhet. Ai madje edhe me ne fmijt ka biseduar pak koh para vrasjes pr t na qartsuar se cila mund t jet e ardhmja. Kemi pasur shum paralajmrime, t vogla ose t mdha, shum akte q kan ln t kuptosh q situata nuk sht e volitshme." (Intervist, KohaTV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "N nj shkall t caktuar t organizimit revolucionar, ka ngjar edhe t keqkuptohet e t simulohet konspiracioni: si rrudhje e teprt, mendimi i till ekziston n radh t par tek ato forca, q n fakt jan pozitive dhe t pastra, por jo edhe t strvitura pr luft t gjat, te ato forca q jan t orientuara kah efektet e rrmbyeshme t lufts, pa durim pr t pritur aksionet me ndikim afatgjat.
86

Konspiracioni, si v n dukje Lenini, udhheqsi i madh i revolucionit socialist, sht i domosdoshm pr punn revolucionare, pasi ajo zhvillohet n kushte t vshtira t ilegalitetit m t thell. Bile, pa prsosjen e konspiracionit, shton Lenini, nuk ka as aktivitet t mirfillt revolucionar." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 43. "Agron Bajrami: ...t vendoseni prej Gjermanis para se t ndodhte ky atentat? A sht menduar pr kt? Donika Grvalla: Jo nuk sht menduar. sht menduar n fillim nga babi kur ka ardhur n Gjermani q t shkoj t vendoset n Shqipri por kjo u refuzua nga regjimi i athershm shqiptar." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Ksaj radhe, sa pr udhzimet praktike se ka duhet ruajtur sekret e ka duhet shpallur me daulle, po ndalemi n pika t shkurta. Konspiracioni m i thell, q nuk guxon t cnohet n asnj mnyr, prbhet nga ruajtje e fshehtsis lidhur me dokumentet interne t organizats revolucionare. Ktu bjn pjes statuti i organizats, bazat e organeve udhheqse, shtypshkronja, depoja e armve. Po kshtu, kurr nuk duhet t prmendet asnj emr konkret i cilitdo person t inkuadruar n radht e organizats revolucionare. Kto gjra e kan peshn e sekreteve ushtarake dhe zbulimi i tyre, te organizatat me prvoj, konsiderohet tradhti e dors s par dhe dnohet rnd." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 44. "Agron Bajrami: Dy letra i ka drguar n adresn e Enver Hoxhs dhe sht refuzuar! Donika Grvalla: N t dyja i sht refuzuar kjo krkes. Agron Bajrami: Si ndodhi pastaj e shkuat n Shqipri? Donika Grvalla: Edhe mami kur krkoi t shkonte n Shqipri prmes ambasads s Vjens e refuzuan dy her krkesn. sht n Turqi ka qen nj ishambasador apo kshilltar i ambasads, nuk e di saktsisht pozicionin e tij, Bujar Hoxha quhej ai. Kishte prejardhje nga Kosova, ai ndrhyri n Tiran q than: okej le t vij familja Grvalla, dhe nna ime nuk e dinte aspak se far realiteti e priste n Shqipri." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Nuk duhet t ruhet n fshehtsi, po, prkundrazi, t shpallen, masivisht pikpamjet e organizats lidhur me situatn n bot e n vend sidomos pr strategjin dhe taktikn e armikut dhe mjetet me t cilat ka mundsi t dmtohen ajo strategji e ajo taktik. Me kt rast, gjithmon duket t kesh parasysh se nuk t lejohet n asnj mnyr t tregosh se di dika pr ekzistimin e ndonj organizate patriotikorevolucionare." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, Janar 1981, faqe 2) 45. "Agron Bajrami: Si mendoni se do ta kishte prjetuar Jusuf Grvalla at Shqipri po ta kishte par, sepse ai nuk ishte kurr atje. Donika Grvalla: Nganjher m vjen keq se ai ka pasur shum dshir t shkoj vet n Shqipri. Por n ann tjetr meqense ai e ka pasur jetn aq t shkurtr, m mir q nuk ka pasur rast t shkoj, sepse un besoj q pr babin do t kishte qen nj, ndoshta mund t'i kishte hequr edhe nj pjes t energjis q kishte ai pr t'u prpjekur pr Kosovn dhe pr ta pa sido q t jet nj rrug, synim: okej me ata do t mund t merremi vesh n fund." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012)

87

Jusuf Grvalla: "Deri m tash, n organet fashiste t sigurimit jugosllav ia kemi dal t infiltrojm nj numr t mir patriotsh revolucionar, t cilt do ta tregojn veten n astin e duhur. Por, ne apelojm q edhe ato forca, q nuk kan qen t lidhura drejtprdrejt me ndonj grup a organizat revolucionare, t krkojn rrug pr ta dhn kontributin e tyre n shrbim t popullit. Nj nga rrugt e tilla sht edhe bashkpunimi me gazetn ton, duke drguar materiale e shkrime, q e shpien prpara shtjen e prgjithshme t lirimit." (KORRESPONDENTI POPULLOR, Bashkimi, Janar 1981, faqe 3) 46. Donika Grvalla: "Un e di q babi nuk ka pasur iluzione, sepse njeriu sido q t jet, nga shkrimet, nga bisedat me njerz me shokt e tij t ngusht un e di q ai nuk ka pasur iluzione q Shqipria n kushtet e athershme do t ishte e aft q t'i ndihmonte Kosovs por vet fakti q ekzistonte Shqipria n afrsi ishte e mjaftueshme q njerzit t mobilizohen q t bjn dika pr lirin e Kosovs." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Nuk ka mbetur koh as pr disa taktizime, q u flen n hatr disa intelektualve t nj tipi tjetr evolucionistve. N qoft se pushteti fashist jugosllav po i prtrin haptazi metodat e kralve t mom, duke organizuar aksione me individ e banda etnike, ather armiku yn gjen tek evolucionisti shqiptar nj ndihms t pashoq. Sepse prball puns s ethshme praktike t armikut, evolucionisti yn s'ka arm tjetr pos iluzionit; pritjen e zhvillimit t vetvetishm t ngjarjeve n kahjen q e ndrron evolucionisti. Ky tip i intelektualit ton, po t'ia heqsh ndrrat e bukura e moshyrjen e drejtprdrejt qllimore n shrbim t armikut, sht vllai i pacifistit, nj tip shum i rrezikshm i intelektualit, i cili, duke "prvetsuar" disa teori t vijs s rezistencs s ult, q e mohojn kombtaren n emr t nj internacionalizmi t paqart edhe pr ata vet, i bjn armikut ton agresiv shovinist shrbim t dors s par. Intelektualt e till, bashk me ata q prfaqsojn indiferentizmin e rrezikshm, po mbetn m tutje n pozitat e tyre, do t luftohen si armiq." (KORRESPONDENTI POPULLOR, Bashkimi, Janar 1981, faqe 3) 47. "Agron Bajrami: Menjher pas shkuarjes tuaj atje? Donika Grvalla: N vitin 1983 filluan t vin grupet e para dhe natyrisht edhe ato ishin grupe mjaft t shoshituna para se t'ju lejohej t vinin n Shqipri. Un njoh mjaft miq t babait q nuk u sht lejuar t vinin n ato rrethana n Shqipri." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "NJOFTIM Lexuesit e ndershm t "Bashkimit" i njoftojm se, duke filluar nga ky numr, gazeta jon do t dal rregullisht, pr ndryshim nga praktika jon e deritashme q "Bashkimin" ta nxjerrim vetm koh pas kohe. Kjo gj sht br n saje t konsolidimit t dukshm t forcave t Frontit t Kuq Popullor dhe t forcave krijuese t mbledhura rreth ksaj organizate. I ftojm gjith ata lexues, q mund t kontribuojn n krijimin e ksaj gazete t popullit, t paraqiten me artikujt e tyre, pasi ta ken gjetur mnyrn, sipas kshillave q dalin nga disa artikuj t botuar n kt numr. Po kshtu shpresojm se n t ardhmen do t jemi edhe m efektiv n shprndarjen dhe propagandimin n popull t gazets Bashkimi. (Bashkimi, janar 1981, f.8)
88

48. Donika Grvalla: "... vend ku mund t shkoja jasht Shqipris ose Kosovs m von sepse aty m priste varri i babait tim pra kisha lidhje shum intime edhe pse historia ka qen mjaft e pakndshme kshtuq un kam ardhur n vitin 1992 thjesht pr t ndjekur studimet." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Kjo "bashkjetese" sht e dhunshme dhe e paligjshme, sepse viset shqiptare n Kosov, Dukagjin, Maqedoni, Mal t Zi e n Serbi jan vise shqiptare, q trungut t prbashkt shqiptar iu shkputn n mnyr t paligjshme, n kushte t errta historike dhe kundr vullnetit t popullsis vendse shqiptare. Q nga fillimi i ktij akti barbar, t kryer n fillim t shekullit ton dhe t prsritur edhe njher pas Lufts II botrore nga fuqit e mdha e nga forcat m t errta jugosllave, mbi popullsin ton u ushtrua politika e asimilimit dhe e gjenocidit. Dhe q ather, politiks s till barbare, populli yn iu prgjegj me nj rezistenc t pandrprer. Aktualisht, rezistenca e fuqishme po spontane e popullit ton, prdit e m shum po merr prmasa t nj lvizjeje t organizuar, e cila nesr do t na oj n luftn e prgjithshme lirimtare - kombtare e klasore dhe n bashkimin me vendin am t shqiptarve, Republikn Popullore Socialiste t Shqipris." ("Bashkjetesa" e xhelatit me viktimn, Bashkimi, janar 1981, faqe 9) 49. Donika Grvalla: "Kur erdha ktu pash q ka nj realitet krejt tjetr n Gjermani n radht e organizimit t shqiptarve nga koha q un mbaja mend apo nga ato q kisha lexuar nga koha kur vepronte babi. Pash q kishte nj mekanizm t organizuar mjaft mir. Pr mua ishte surpriz, njerzit flitnin lirshm njri me tjetrin. Un i mbaja mend shqiptart n Gjermani t friksuar nga konsullata nga ambasada nga njri nga tjetri, jo spiun jo m fotografoi. Ato ishin hequr." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "ka quan Jugosllavia mik, pr ne do t jet (dhe ka qen) armik. Dhe anasjelltas, kur ajo quan armiq djalrin m prparimtare shqiptare, q si ka ln vend harress kombtare dhe q se ka hequr mendjeje rrezikun nga zhdukja prej dors jugosllave as dashurin dhe respektin ndaj detyrave dhe nderit historik e kombtar, ather ne at djalri do ta quajm djalri e vrtet shqiptare. N t till kontekst e shohim edhe aktivitetin revolucionar t t pesdhjet organizatave tona patriotike e revolucionare, q UDB-ja jugosllave i ka terrorizuar dhe i ka masakruar q nga Lufta II Botrore e deri m sot. N t till kontekst do ta shohim patjetr edhe aktivitetin e patriotve shqiptar, q para disa muajsh i mbushn ding t gjitha burgjet dhe bodrumet e policis jugosllave n Kosov." (Perditio tua..., Lajmtari i liris, gusht 1980, faqe 2) 50. Donika Grvalla: "Babai ka ardhur n Gjermani pasi u detyrua t lshonte Kosovn, pasi u detyrua t'i ikte burgimit. Ka ardh ne Gjermani me nj qllim, q gjith organizimin shqiptar pr Kosovn ta ngrej n nj nivel tjetr. Ai kishte potencialin, si intelektual ashtu edhe njerzor q t'i bashkonte njerzit. Natyrisht q fillimet n raste t tilla nuk jan edhe aq t lehta. Aty kishte mjaft rryma t ndryshme. Kishte Organizatn Marksiste-leniniste t Kosovs, kishte Frontin e Kuq Popullor q e prfaqsonte Kelmendi, kishte organizata t shqiptarve t migruar nga Shqipria." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Se anija jon ka er t mbar, e cila do ta nxjerr nga dallgt e stuhishme, dshmon fakti se t gjitha organizatat patriotike shqiptare, q i jan vn
89

prball deri m tash qeveris fashiste t Beogradit, duke lshuar prher e m shum rrnj n popull dhe vetm n popull, kan pasur nj drejtim dhe nj platform t vetme: lirimin nga robria jugosllave dhe bashkimin me vendin am, Shqiprin, t till far sht ajo, me Partin e Puns n krye. Kshtu, lvizja jon, mbi t gjitha, na del edhe largpamse: ajo ka zgjedhur nj platform politike dhe nj ideologji, e cila do t jet ideologjia e s nesrmes s njerzimit." (Perditio tua..., Lajmtari i liris, gusht 1980, faqe 2) 51. Donika Grvalla: "Un kur erdha fillimisht jetoja n Hamburg, por mjaft shpesh shkoja n Shtutgart sepse thjesht m trhiqte varri i babait tim doja q pr ato koh q kisha jetuar n Shqipri kur s'kisha pasur mundsi, doja q t jem sa m afr. N kto udhtimet e mia natyrisht q un takoja miq t afrm t babait tim. Kryetari i Lidhjes Demokratike t Kosovs n Gjermani n at koh ishte Hafiz Gagica, t cilin un e njoh qysh kur ai ka qen 19-20 vjear, sepse i prkiste nj rrethi t djemve t ri q ishin afr babit dhe me te pata shkuar n zyr e aty pata njohur Sali ekun i cili punonte gjithashtu n zyrn e LDK-s n qendrn pr informim dhe kshtu n mnyr shum t natyrshme un hyna n ato rrethana diku prpiqesha t ndihmoj me nj shkrim, diku me nj aktivitet." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Cila qenka platforma jon? Prgjithsisht, ne prvetsojm vijn ideopolitike t Partis s Puns t Shqipris, me adaptime minimale, q implikohen aty-ktu nga gjendja jon karakteristike. Prafrsisht kt vij ndoqn afro pesdhjet organizatat dhe grupet patriotike revolucionare t shqiptarve t Kosovs, q armiku, fatkeqsisht, arriti ti dmtoj bukur shum qe tridhjet e pes vjet." (Dy fjal pr numrin e par t "Lajmtarit t liris", Lajmtari i liris, gusht 1980, faqe 16) 52. Donika Grvalla: "Babai ka ardhur n Gjermani pasi u detyrua t lshonte Kosovn, pasi u detyrua t'i ikte burgimit. Ka ardh ne Gjermani me nj qllim, q gjith organizimin shqiptar pr Kosovn ta ngrej n nj nivel tjetr. Ai kishte potencialin, si intelektual ashtu edhe njerzor q t'i bashkonte njerzit. Natyrisht q fillimet n raste t tilla nuk jan edhe aq t lehta. Aty kishte mjaft rryma t ndryshme. Kishte Organizatn Marksiste-leniniste t Kosovs, kishte Frontin e Kuq Popullor q e prfaqsonte Kelmendi, kishte organizata t shqiptarve t migruar nga Shqipria." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Kemi njoftime se armiku yn shekullor, qeveria e Beogradit, pr t dmtuar luftn ton t drejt, e cila mund t arrihet vetm duke prfillur iden e nj revolucioni t prgjithshm socialist, djem nga radha e shqiptarve ushtron dhe organizon n nj ushtri iluzioniste, n ushtrin e treqind partive shqiptare, q han bukn e imperializmit dhe njkohsisht ia zgjasin jetn qeveris shoviniste t Beogradit. Lufta e emigracionit shqiptar, me rrnj n imperializmin e kalbzuar e me iden e saj t prgjithshme shkatrrimin e Shqipris s sotme dhe t rezultateve t saj t shklqyera n avancimin e socializmit, jo vetm q sht luft e huaj pr ne, por ajo do t luftohet pa kompromis, sikundr q luftohet do fraksion armiqsor, q do t quhet dezertim nga e vetmja luft e drejt revolucioni socialist. (Dy fjal pr numrin e par t "Lajmtarit t liris", Lajmtari i liris, gusht 1980, faqe 16)

90

53. Donika Grvalla: "Pikrisht asaj strukture iu ktheva sepse shokt e afrt t babait tim, miqt e babait tim ndodheshin tani n Lidhjen Demokratike t Kosovs, sepse jo vetm Shqipria dhe Evropa Lindore por edhe Kosova kishte br hapa t mdhenj nga viti 1982 kur un isha larguar pr n Shqipri, dhe pr mu ishte surpriz mjaft e madhe ajo form e re e komunikimit q ekzistonte mes tyre. Pra un u ktheva pikrisht aty ku un mendoja ta gjej babain tim dhe jo n Lvizjen Popullore t Kosovs e cila kishte mbetur mjaft e kufizuar si numr sepse pjesa m e madhe e veprimtarve t vjetr pr Kosovn kishin shkuar dhe i ishin bashkangjitur Lidhjes Demokratike t Kosovs si lvizje n Gjermani." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Ky dokument i gjall i paknaqsis s masave, pos q i dha grusht qeveris s Beogradit, duhet t'i bj t mendojn pak m thell edhe forcat tona revolucionare, sidomos pararojn e tyre: n qoft se nuk evidentohet paknaqsia e prgjithshme, n qoft se ajo nuk shfrytzohet n mnyr t organizuar pr qllime revolucionare, ather s'do mend se paknaqsia e till, si potencial q krkon shkarkim t domosdoshm, do t manifestohet patjetr n mnyr spontane. Dhe dihet se n raste t, vendi dhe preteksti s'kan si t jen t qlluar, domethn n mnyr vitale t nisin dhe t zhvillohen atje dhe ashtu si e do puna." (Dokumenti i gatishmris, Lajmtari i liris, tetor-nntor 1980, faqe 6) 54. "Agron Bajrami: Gjat puns tuaj n LDK e takuat Ibrahim Rugovn? far ishin raportet me te? Donika Grvalla: Un Ibrahim Rugovn me siguri si fmij mund ta kem takuar por nuk e mbaj mend. Ndrsa pr her t par e kam takuar n Shqipri ditn q kam dal nga greva e uris t studentve, n shkurt t vitit 1991. Ather ai s bashku me Ali Aliun, Bujar Bukoshin dhe Hafiz Gagicn kishin ardhur, ishte her e par q Rugova vinte n Shqipri, dhe ndoshta, ai ka ardhur hert n mngjes tek ne, do t thot mund t ishte ndr vizitat e para q kan br n Shqipri. Un kam par q Rugova mua m konsideronte si vajzn e shokut dhe mikut t vjetr dhe un kam fol me shum gjerman q kan qen pjes e strukturave shtetrore t cilt e njihnin rastin e babit dhe vrasjen dhe seciln her m thonin se e di e di se presidenti Rugova kur ka qen n Gjermani ka biseduar." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Me gjas, anonimiteti ofendues e shmtia e madhe e emrit Petar Prla, q mban Shkolla Fillore e Irzniqit, pasksh zgjuar neveri e mllef te banort e ktij fshati, apo t ndonj fshati tjetr prreth. Ose, ndoshta, edhe aksioni pr t cilin do t bjm fjal ktu, sht vepr e rinis s organizuar. Sido q t jet, aty n t aguar t 25 nntorit t vitit q shkoi, busti i Petar Prls, n oborrin e shkolls s Irzniqit, u gdhi pr faqe t zez: pa at kokn e tij t shmtuar e anonime." (Lajmtari i liris, janar 1981, Shtojca) 55. "Agron Bajrami: A kan pasur afri Rugova dhe Jusufi? Donika Grvalla: Un nuk e di se sa afri kan pasur m von por un e di q ata kan nj shok t prbashkt me t cilin Rugova ka ndar dhomn si student dhe babi her pas here, si kan qen kushtet ather npr konvikte ka fjetur n dhom t tyre do t thot prmes Isa Zymberit si shok i tyre ata kan kaluar mjaft koh bashk n fillim t studimeve. Se si kan shkuar m von, babi ka shkuar n gazet, Ibrahim Rugova n Institut Albanologjik. Besoj se nuk kan pasur kontakt t prhershm por e kan njohur

91

mjaft mir njri-tjetrin dhe e di q t dyja palt kan pasur konsiderat pr njritjetrin." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "N vargun e shfaqjeve t panumrta t diskriminimit mbi popullsin vendse shqiptare, banort e Deanit me rrethin e morn si ofendim t rnd kt manifestim t shmtuar e t egr t shovinizmit sllavomadh dhe prkuljen e pakurrizorve renegat shqiptar. Prandaj doln forca q, duke mos duruar m, kryen nj aksion t organizuar: hoqn apo mbuluan me ngjyr t yndyrshme t gjitha tabelat e rrugve, q mbanin emra me t cilt ata nuk pajtoheshin." (Lajmtari i liris, janar 1981, Shtojca) 56. Donika Grvalla: "N vendin ton, n Republikn e Kosovs, tash me fusnot, n vendin pr t cilin babai im vrtet sakrifikoi ka pati, jo vetm jetn e tij po ai sakrifikoi karriern e tij si gazetar, si muzikant, si shkrimtar, sakrifikoi mjaft, sakrifikoi vendlindjen e tij dhe u detyrua t shkonte n emigracion. Do t thot Republika e Kosovs, pr t ciln ai sakrifikoi n fund jetn, sht nj shtet i cili identifikohet kryesisht me korrupsion dhe krim t organizuar." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Nuk jemi n gjendje t informojm konkretisht pr Bajram Gashin, milic me shrbim n Crmjan: a ishte ai me t vrtet antar i ndonj grupi a organizate patriotiko-revolucionare nga ato q veprojn n viset shqiptare t pushtuara. Ne kemi gjurmuar dhe kemi konstatuar, se ai nuk prket s paku n asnj nga tri organizata me t cilat ne zhvillojm bashkpunim. Prandaj, nuk sht e ndershme ta prvetsojm kt njeri t vyer, duke e quajtur sekush si antar t vet, ndonse konkretisht neve do t na bnte nder. Por, nga ana tjetr 'sht shum m me rndsi, ne kemi informata thuaja t sigurta se Bajram Gashi nuk sht i implikuar n ndonj plan t errt t UDB-s, e cila, duke burgosur gjoja njerz nga radht e veta, shpeshher ka ditur t ngreh kurthe pr forcat tona prparimtare, duke i ngashnjyer ato me provokime nga m t ligat." (Lajmtari i liris, janar 1981, Shtojca) 57. Donika Grvalla: "Pr mua dhe vllezrit e mi, ai m shum se gjithka tjetr mbetet babi yn. Pr nnn ton ai mbetet bashkshorti dhe shoku i dashur i jets. Pr Nnn Ajshe, s bashku me mixhn Bardhosh, ata mbesin djemt e saj t dashur, vdekja e t cilve ia rndoi zemrn shum. Pr shum njerz n Kosov, njeriu Jusuf Grvalla, shkrimtar, gazetar dhe kantautor, ka qen dhe mbetet nj figur e nderuar, por edhe nj njeri i dashur pr ta." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Pr t fshehur shkakun e vrtet t demonstratave dhe trazirave t sivjetme n Krahinn e Kosovs, skamjen e mjerimin, shtypjen nacionale, sociale e kulturore t popullsis vendse, qeveria shoviniste e Beogradit, me kryepolicin Herlevi n krye, u hodh n t katr ant pr t kurdisur arsye t paqena, si romantizm nacional dhe nacionalizm e shovinizm shqiptar si dhe pr t gjetur organizatorin e demonstratave, duke fajsuar her nj grup huligansh, her ekstremistt shqiptar, (duke pasur n kt rast parasysh Marksist-Leninistt e Kosovs) her Organizatn Fronti i Kuq Popullor etj., n mnyr q pastaj t kthehet e tia ngarkoj fajin kryesor Republiks popullore Socialiste t Shqipris. Ndr organizatort e shumt, kryepolici Herlevi, zuri ngoje edhe Organizatn ton patriotiko-revolucionare me emrin Lvizja Nacionallirimtare e Kosovs, duke e fajsuar at pr shum vepra q nuk prkojn aspak me veprimtarin e saj." (Komunikat e Komitetit Qendror t LNKVSHJ, gusht 1981)

92

58. Donika Grvalla: "Krimi i organizuar nuk vetm krim ekonomik n Kosov. Krimi i organizuar sht krim q prfundon me vrasjen e njerzve n mes t rrugs. Prandaj, frika. Nuk mendoj q mund t krkohet nga shqiptart n Kosov q me dekada t tra t jetojn me frik dhe megjithat t ngulin kmb. Un jam rritur me nj baba i cili nuk ka pasur frik dhe t kthehem tek ajo se ka ardhur koha t mos heshtet. Babai nuk ka heshtur. Kam at pretendim q n Kosov ka ardhur koha t mos heshtet." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Demonstratat e Kosovs t ktij viti nuk i ka organizuar LNK. Ato kan shprthyer spontanisht, s pari n Universitetin e Kosovs, e pastaj jan prhapur n t gjitha viset e Kosovs. Shkaku dhe arsyeja e shprthimit t tyre nuk mund t krkohen askund tjetr, pos n revoltn e grumbulluar me dhjetra vite te popullsia shqiptare pr shkak t skamjes, mjerimit dhe padrejtsive nacionale q i bhen popullit ton nga ana e qeveris shoviniste t Beogradit." (Komunikat e Komitetit Qendror t LNKVSHJ, gusht 1981) 59. Donika Grvalla: "Un jam shum e hapur s paku pr t dgjuar. Un vrtet n fund bj at q mua m duket e udhs, por jam e hapur pr t dgjuar jo sa pr sy e faqe por me gatishmrin pr t vn n pyetje t gjitha pozicionet e mia q kan t bjn me babain tim." (Letr, 12 maj 2007) Jusuf Grvalla: "Krkesa pr tiu njohur Kosovs statusi i republiks s federuar jugosllave nuk sht krkes e LNK. Organizata jon lufton pr lirimin e tokave shqiptare t pushtuara nga Jugosllavia dhe bashkimin e tyre me vendin am, Shqiprin, dhe kshtu pr krijimin e shtetit unik shqiptar brenda kufijve kombtar. Kjo shihet nga Statuti dhe Programi, nga t gjitha dokumentet e LNK t botuara n organet Zri i Kosovs dhe Lajmtari i liris, si dhe n t gjitha traktet tona." (Komunikat e Komitetit Qendror t LNKVSHJ, gusht 1981) 60. Sabri Hamiti: "(DONA - Donika Grvalla) Kush jan ata tu flas pr babain tim. Asnj fjal. Babain e kam njohur vetm n Prishtin. Duhet t kthehem atje pr ta rinjohur. Jasht nuk ka qen i njjti." (Misioni, Prishtin 2007, f. 88-89) Jusuf Grvalla: "Krkesa pr republikn e Kosovs sht krkes e nj pjese t inteligjencies s Kosovs. shtja e saj sht shtruar m hert, sidomos m 1968. Pasi ajo u refuzua nga ana e Titos dhe e qeveris jugosllave, n Kosov patn shprthyer n nntor t vitit 1968 demonstrata t fuqishme. Edhe ather edhe sot, kjo krkes u prkrah nga mbar populli shqiptar n Jugosllavi. Por, LNK mbetet pran krkess s saj t vetme lufts pr bashkimin e ligjshm t t gjitha trojeve shqiptare t robruara nga Jugosllavia dhe bashkangjitjen e tyre shtetit am." (Komunikat e Komitetit Qendror t LNKVSHJ, gusht 1981) 61. Donika Grvalla: "Pr mua dhe vllezrit e mi, ai m shum se gjithka tjetr mbetet babi yn. Pr nnn ton ai mbetet bashkshorti dhe shoku i dashur i jets. Pr Nnn Ajshe, s bashku me mixhn Bardhosh, ata mbesin djemt e saj t dashur, vdekja e t cilve ia rndoi zemrn shum. Pr shum njerz n Kosov, njeriu Jusuf Grvalla, shkrimtar, gazetar dhe kantautor, ka qen dhe mbetet nj figur e nderuar, por edhe nj njeri i dashur pr ta." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012)
93

Jusuf Grvalla: "Nga Statuti, Programi dhe t gjitha dokumentet e LNK del qart se ne nuk e aprovojm dhe nuk e aplikojm asnj form terrori dhe anarkie. As sot LNK nuk merr prsipr as prgjegjsin m t vogl pr aktet e terrorit e t anarkis, q i trumbeton me t madhe policia sekrete jugosllave, si sht djegia e ndonj fabrike a ndrmarrjeje, prdhunimi i monumenteve kulturo-historike, i varrezave serbo-malazeze etj. Madje, sipas bindjes son, jan as m shum e as m pak se aksione subversive t njerzve t UDB-s. Qllimi i tyre sht justifikimi i vrasjeve, plagosjeve, arrestimeve, burgosjeve dhe terrorit t papar mbi popullsin ton." (Komunikat e Komitetit Qendror t LNKVSHJ, gusht 1981) 62. EUREKA DRGESAT E BABAIT TIM M 18 janar 2012, (e mrkur), n akademin prkujtimore n Prishtin, n patronazhin e kryeministrit Hashim Thai. "N emr t familjes Grvalla, nj fjal rasti e mbajti edhe e bija e Jusuf Grvalls Donika, e cila me kt rast ka theksuar se dshiron t prcjell t dy amanetet e t atit: "Dy porosi drgon babai im me kt rast. E para, q kta t tre dshmojn qart se sa mendime t ndryshme mund t kesh dhe prsri kur sht shtja pr nj ideal t prbashkt t ulesh n nj tavolin, t bisedosh dhe t gjesh zgjidhje. Porosia e dyt e babait tim n ditn e sotme q ideali i tij, amaneti i tij, sht q Kosova t jet e lir, t jet demokratike, t jet nj Kosov n t ciln banort e saj t jetojn jetn e tyre me dshir dhe aspiratat e tyre t'i realizojn" ka thn Donika Grvalla. (Bota Sot, 19 janar 2012, faqe 6) Jusuf Grvalla: "N fund ju njoftojm se Lvizja Nacionallirimtare e Kosovs sht nj organizat patriotiko-revolucionare q lufton me mjetet m demokratike q jan prdorur ndonjher n Evrop. Terrori, anarkia e revanshizmi kan qen dhe mbeten metoda, jo vetm t huaja por edhe t urryera e rreptsisht t ndaluara pr do antar dhe simpatizant t Lvizjes son." (Komunikat e Komitetit Qendror t LNKVSHJ, gusht 1981) 63. Donika Grvalla: "Deri sot kam heshtur rreth faktit q e njoh do faqe t dosjes hetimore t organeve gjermane. Kam heshtur edhe rreth asaj q kam msuar nga kto dosje rreth miqve t vrtet, por edhe armiqve t babait tim. Kam msuar shum edhe pr armiq t tij, t cilt si ather ashtu edhe sot, shtiren sikur kan qen shok t tij." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "N nj referat, n nj punim, i cili u lexua sonte, u tha se nj prej arsyeve t cilat Jugosllavin e shtyjn ta zhagis krkesn e kosovarve pr Republik, sht pikrisht prpjekja e Jugosllavis, q edhe n momentin e ardhshm, kur t shtrngohet, t ja pranoj Kosovs statusin e Republiks, n at moment t prpiqet, q Republikn e Kosovs, ta jap me kufij sa m t ngusht! Mirpo populli yn, i cili derdhi gjakun n pranver, q sot spo pushon me aksione, q sot spo pushon me parulla, i cili do dit e m shum po organizohet pr dit e m shum, po del me veprime, q jan veprime karakteristike pr nj faz t pjekur, ndoshta t kryengritjes popullore, jo t demonstratave t thjeshta, do t dij t dal prball Beogradit, edhe kur sht fjala pr ngushtimin e kufijve t ardhshm t Republiks." (Fjal e mbajtur m 28 Nntor 1981 n Shtutgart; Inizim me magnetofon, i br nga Faridin Tafallari)

94

64. Donika Grvalla: "Natyrisht shqiptart n Kosov nuk e kan njohur realitetin shqiptar. Ne kemi shkuar n 1982-shin pas atentatit dhe un kam jetuar n nj diktatur jashtzakonisht t egr. Por q shqiptart, duke prfshir babain tim dhe shum t tjer nuk kan qen enverista tregon shum qart fakti se kur u hap kufiri me Shqiprin, kur u shemb diktatura, dhe pati mundsi, u hapn rrugt, t gjith shqiptart u tmerruan nga realiteti q ekzistonte n Shqipri. Po t kishte qen ideologjia komuniste ajo q shqiptart n Kosov i bnte ta adhuronin Shqiprin ather ata do t'i kishin mbet besnik sepse do t'i kishin par rezultatet e ksaj ideologjie komuniste." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Prandaj, n mbrojtje t vullnetit sa e sa her t ndrydhur e t nprkmbur t popullit shqiptar n Jugosllavi, ne - nj pjes e pararojs patriotike e komuniste t shqiptarve t robruar, q jemi organizuar n gji t Lvizjes Nacionallirimtare t Kosovs dhe Viseve t tjera Shqiptare n Jugosllavi dalim para popullit ton, para opinionit jugosllav dhe atij botror me kto krkesa minimale t parevokueshme." (Tet krkesa t parevokueshme t popullit shqiptar n Jugosllavi, Zri i Kosovs, nntor 1981, faqe 2) 65. Donika Grvalla: "Pr mua dhe vllezrit e mi, ai m shum se gjithka tjetr mbetet babi yn. Pr nnn ton ai mbetet bashkshorti dhe shoku i dashur i jets. Pr Nnn Ajshe, s bashku me mixhn Bardhosh, ata mbesin djemt e saj t dashur, vdekja e t cilve ia rndoi zemrn shum. Pr shum njerz n Kosov, njeriu Jusuf Grvalla, shkrimtar, gazetar dhe kantautor, ka qen dhe mbetet nj figur e nderuar, por edhe nj njeri i dashur pr ta." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Akuza pr t gjith t dnuarit sht e njjt dhe standarde: "pjesmarrja n demonstratat e marsit e t prillit". Se far fshihet prapa ktyre masave t tipit mesjetar, sht e qart. Klika serbe n pushtet krkon q t shtyp fort popullin ton, t mbys krkesat e tij t drejta e t realizoj planet e paraardhsve t saj monarkist e rankoviist. Ata prpiqen q me kto veprime fashiste t demoralizojn popullin ton, t thyejn qndresn e tij e t krijojn panik ndr shqiptart. Shumica e t dnuarve po akuzohen edhe si organizator t demonstratave, por n fakt edhe vet titistt e din se demonstratat i organizoi e i bri gjith populli, se krkesat po ashtu i shtroi vet populli. Se kjo sht nj manovr mashtruese, u detyrua ta pranoj para disa kohsh edhe vet udbashi e kryeshovinisti serb n Kosov, Dushan Ristiqi. Ai, duke vlersuar punn e LKJ e t UDB-s n Kosov, shprehi shqetsimin e tij dhe tha: "Ne ende nuk kemi mundur t'i zbulojm organizuesit e vrtet t ktyre demonstratave, ende nuk po mund t arrijm te organizuesit e vrtet kur sht fjala pr kt aksion armiqsor Shtrohet pyetja se pr 'arsye nuk po mund t'i zbulojm disa organizues, pse nuk po mund t'i zbulojm ata q po shkruajn parulla, pse nuk po mund t'i zbulojm ata q po veprojn, pse nuk po mund t zbulojm at q sulmoi njeriun n rrug dhe nuk po mund ta dim se kush sht" (Dnimet e mposhtin popullin as rinin ton, Zri i Kosovs, Nntor 1981, faqe 4) 66. Donika Grvalla: "Un kam qen 10-vjeare kur u vra babi n Gjermani. Vrasja u krye nga profesionist t Sigurimit jugosllav. Jusuf Grvalla vdiq m 18 janar 1982, n orn tre t mngjesit n spital, si pasoj e atentatit t ushtruar m 17 janar ndaj tij, vllait t tij Bardhoshit, si dhe mysafirit t tyre, Kadri Zeka. Rreth rrethanave t vrasjes kam heshtur 30 vjet." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012)
95

Jusuf Grvalla: "Hasan Prishtina, deputet e kryengrits, ishte nga t part q demaskoi demagogjin e xhonturqve pa u friksuar nga egrsia e tyre. N kt koh ai zhvilloi nj aktivitet t gjer pr krijimin e klubeve e t shkollave shqipe dhe n caktimin e nj alfabeti t vetm shqip dhe frymzon e prkrah kryengritjet e armatosura t Kosovs m 1910 dhe t Mbishkodrs m 1911. Duke demaskuar barbarizmat e osmanlinjve, ai deklaroi n parlament: "Jemi t mendjes q pushteti turk, po t mos mbroj politikn shtatanike t tij, kryengritja do t prhapet n t gjitha ant e Shqipris, dhe pas pak kohe do t'i bini koks pas murit, por do t jet shum von". Dhe u largua nga parlamenti n shenj proteste. Zhvillimi i ngjarjeve oi n organizimin e kryengritjes s prgjithshme t armatosur n t gjith Shqiprin, n vitin 1912." (Lufttar deri n vdekje, Zri i Kosovs, Nntor 1981, faqe 6) 67. Donika Grvalla: "Deri sot kam heshtur rreth faktit, q e njoh do faqe t dosjes hetimore t organeve gjermane. Kam heshtur edhe rreth asaj q kam msuar nga kto dosje rreth miqve t vrtet, por edhe armiqve t babait tim. Kam msuar shum edhe pr armiq t tij, t cilt si ather ashtu edhe sot shtiren sikur kan qen shok t tij." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Gjat gjith kohs, pas demonstratave e ktej, asnj ast nuk pushoi shkrimi i parullave mbi mure, rrug e kodra, as aksionet e ndryshme n organizimin e grevave, n armatosjen dhe likuidimin e patrullave policore, n prishjen e mbledhjeve diferencuese npr bashksit lokale t fshatrave e t lagjeve, t qyteteve. Sa m i egr q bhet sulmi frontal antishqiptar i serbomdhenjve me masa politike e shtetrore, aq m e vetdijshme po bhet popullsia jon pr rrezikun m t ri nga zhdukja fizike e asimilimi, aq m shum rinia e populli yn po i shtrngojn radht e veta, aq m shum forcat tona t organizuara revolucionare e patriotike po e marrin veten dhe po prgatiten q lufta e ardhme t mos i zr ngusht pr asgj." (T'i japim shtytje t re lufts, Zri i Kosovs, Janar 1982, faqe 1) 68. Donika Grvalla: "Qllimi i babit n Gjermani ishte t bashkonte diasporn shqiptare. Kt qllim e ndiqte me shum ngulm, pasion dhe menuri. Ai me shqiptart e emigruar bisedonte rreth familjeve t tyre, liris dhe asaj q duhej br pr t prmirsuar situatn n vendlindje. N fillim t viteve 80, pr her par nn organizimin e tij, shqiptart mbushn rrugt e Gjermanis pr t demonstruar pr t drejtat e tyre dhe kundr tankeve dhe dhuns s ushtruar n Kosov." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Karshi zhvillimit t till t ngjarjeve, pr forcat tona t organizuara patriotike e revolucionare, pr rinin dhe popullin ton dalin detyra serioze, t barasvlershme me prpjekjet historike shekullore pr ekzistimin e kombit shqiptar n trsi dhe pr kmbnguljen n realizimin e t drejtave t ligjshme t pjess s robruar t popullit ton nga shovinistt jugosllav, n veanti." (T'i japim shtytje t re lufts, Zri i Kosovs, Janar 1982, faqe 2) 69. Donika Grvalla: "Pr mua dhe vllezrit e mi, ai m shum se gjithka tjetr mbetet babi yn. Pr nnn ton ai mbetet bashkshorti dhe shoku i dashur i jets. Pr Nnn Ajshe, s bashku me mixhn Bardhosh, ata mbesin djemt e saj t dashur, vdekja e t cilve ia rndoi zemrn shum. Pr shum njerz n Kosov, njeriu Jusuf Grvalla,
96

shkrimtar, gazetar dhe kantautor, ka qen dhe mbetet nj figur e nderuar, por edhe nj njeri i dashur pr ta." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Po t kihet parasysh pesha historike e situats aktuale, nj detyr prioritare del bashkimi optimal i organizatave e grupeve komuniste, patriotike e revolucionare, t cilat luftn kombtare dhe shoqrore t popullit ton t shumvuajtur e marrin n tr seriozitetin e saj. Ato grupe e organizata, q bjn lojn e politiks s madhe, lojn e arrivizmit revolucionar, t udhhequra prej karrieristsh megaloman, dhe ato q jan organizuar prej elementsh t dyshimt e tani mbjellin n radht e njerzve tan anarki dhe sjellin dezinformime n fitim t qeveris s Beogradit, i ftojm t heqin dor nga rruga e tyre e gabuar. Gjaku i derdhur, burgu i zi dhe terrori njerzor q po ushtrohet mbi bijat dhe bijt e Kosovs, na obligon q Atdheut ton ti dalim hakut me nj dashuri q bhet, - si thot Kadareja, - me ngut, me alarm, me prpjekjet mbinjerzore t lufttarve t vrtet t liris." (T'i japim shtytje t re lufts, Zri i Kosovs, Janar 1982, faqe 2) 70. Donika Grvalla: "Babi im vendosi shum shpejt t dgjoj zrin e popullit n Kosov dhe e prkrahu menjher krkesn pr Republik, gj q nuk i solli vetm miq n radht e diaspors shqiptare. E mbaj mend mir skenn kur dgjoi pr her t par pr demonstratat e studentve n mars 1981. Rrall e kisha par kaq t entuziazmuar." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Nga ana tjetr rinia me hovin e saj revolucionar, q doli n drit sidomos gjat demonstratave dhe pas tyre duhet ta intensifikoj edhe m tej iniciativn revolucionare pr aksione q armikut si len mundsi e koh t mendoj e t planifikoj n mnyr komode. Rinia, ky burim i pashtershm i forcave revolucionare, ka detyrn serioze q ta hutoj armikun hap pas hapi, tia humb atij orientimin me aksione t menduara e t zhdrvjellta, tia shuaj armikut zrin e propagands, duke propaganduar e agjituar vet n mnyr energjike e n shkall sa m t gjer te popullsia jon dhe kshtu t prgatis terren e t hap shtigje pr aksione t rndsishme luftarake t forcave tona t organizuara patriotike e revolucionare." (T'i japim shtytje t re lufts, Zri i Kosovs, Janar 1982, faqe 2) 71. Donika Grvalla: "E vrtet sht q n mesin e shqiptarve at koh kishte mjaft spiun, t cilt punonin pr UDB-n ose t till, q pr nj privilegj t vogl n konsullatn aq t urryer jugosllave n Shtutgart raportonin pr Jusuf Grvalln dhe ata q kishin kontakt me t. Sa t ult paskan qen kta njerz q n kt form e shfrytzonin dern dhe zemrn e hapur t familjes Grvalla." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Tashm ka ardhur koha q puntort tan trima, t cilt iu bashkuan me aq vendosmri rinis revolucionare n demonstrata dhe u prleshn heroikisht me milicin fashiste serbe, t mendojn me seriozitet pr ngritjen e vetes s tyre n nj shkall m t organizuar. Si shtyll e lufts s ardhme, ata duhet t marrin masa prgatitore q lufta t mos i zri ngusht. Pr kt arsye sht e nevojshme q proletart dhe gjysm proletart tan, si n qytet ashtu edhe n fshat, t tregohen m t hapur ndaj agjitacionit dhe propagands s forcave tona t organizuara revolucionare dhe m t mbyllt pr propagandn e armikut. Puntorve u bie barra e rnd q armikut tia japin grushtin m t madh, n fillim n planin ekonomik, - me bojkotime e greva, e m von edhe n frontin e lufts. Ne jemi t mendimit se tashm ka ardhur koha si pr puntorin ashtu edhe pr fshatarin ton, q ata t nxjerrin n rend t dits dhe ti
97

prmbahen parulls: KE BERE SOT KUNDER ARMIKUT?" (T'i japim shtytje t re lufts, Zri i Kosovs, Janar 1982, faqe 2) 72. Donika Grvalla: "Babi dhe Kadri Zeka kan bashkpunuar pr arritjen e qllimit t tyre t prbashkt, lirin e Kosovs. Kadriu ishte shpesh i pranishm n demonstratat q organizoheshin n Gjermani. Babi, si gazetar me shum prvoj, angazhohej me ftes t Kadriut pr nj prmbajtje sa m cilsore t gazets Liria, q botohej n at koh nga Kadri Zeka. Njjt vepronte edhe me gazeta t tjera q botoheshin n diaspor. Ai donte q t flitej fuqishm dhe me nj gjuh t prbashkt." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Asnj dit nuk duhet t na kaloj pa i sjell nj dm sado t vogl armikut t egr serbomadh, deri sa t mos ngritemi n nj shkall t till q t mund t organizojm edhe aksione t tipit m t lart t organizimit revolucionar, si jan grevat e prgjithshme n shkall kombtare. N drejtim t grevave, megjithat, qysh tash mund t marrim msim nga puntort e kombinatit ndrtimor Ramiz Sadiku n Prishtin dhe nga ata t xeherores Trepa." (T'i japim shtytje t re lufts, Zri i Kosovs, Janar 1982, faqe 2) 73. Donika Grvalla: "Por e gjith e vrteta sht q un nuk jam e vetmja q e di se sa t tensionuara ishin nj koh relatat mes babit tim dhe Kadri Zeks. Ata asnjher nuk arritn t bheshin shok. Shkak pr kt mund t ishte edhe fakti q kishin prfytyrime t ndryshme, se cila do t ishte rruga m e mir pr arritjen e synimeve t prbashkta." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Nj aktivitet i dukshm revolucionar u zhvillua muajve t fundit edhe mes puntorve kosovar n mrgim. Ata organizuan demonstrata t fuqishme n shenj proteste pr intervenimin ushtarako policor t serbomdhenjve n Kosov dhe n shenj solidariteti me krkesat e rinis e t popullit ton, pjes e pandashme e s cils jan edhe vet, n kulmin e revolts, ata morrn n duart e veta t ashtuquajturat klube shqiptare dhe przun prej tyre prfaqsuesit diplomatik jugosllav, q kto klube i prdornin si erdhe agjenturore pr denigrimin e puntorve shqiptar n botn e jashtme." (T'i japim shtytje t re lufts, Zri i Kosovs, Janar 1982, faqe 2) 74. Donika Grvalla: "Babi asnjher nuk ka punuar me krcnime, nuk ka mbajtur arm, madje as ather kur nuk kishte m asnj dyshim, se sa n rrezik ishte jeta e tij. Por babi dhe Kadri Zeka n luftn e prbashkt pr liri prpiqeshin t arrinin megjithat nj bashkim." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Komiteti Qendror i Lvizjes Nacionallirimtare t Kosovs dhe Viseve t tjera Shqiptare Abusus not tollit usum ASNJ LIGJ, ASNJ KUSHTETUT NUK PARAQESIN ASGJ PRPARA VULLNETIT T LIR T NJ POPULLI! Komiteti Qendror i LNKVSH (n Shtutgart)" (Zri i Kosovs, Janar 1982, faqe 3-4) 75. Donika Grvalla: "Kosova sot sht e lir. Kosova sot sht Republik. Shtet i pavarur dhe sovran. sht koha t flitet pr t gjitha etapat e lufts pr lirimin e Kosovs dhe sht koha q t flitet e tr e vrteta. Ua kemi borxh brezave t rinj q

98

historin tua prcjellim t pastr dhe pa legjenda. Dhe ktu nuk e kam fjaln vetm pr historin e babit tim." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Serbomdhenjt e kan pisk me ne. Ata ran cop duke gnjyer njri-tjetrin dhe gjith botn sesi puna me shqiptart ja, ve sa nuk sht rregulluar krejtsisht. Po kan fytyr t thon ende se nuk qe e gjith rinis shkollore e studenteske, puntore e fshatare, se nuk ishin puntoria e fshatart ata q doln n pranvern e shkuar n demonstrata dhe, rrjedhimisht, sesi nuk jan kta, t gjith s bashku ata q, tok me bllokun e elikt t intelektualve popullor dhe me forcat tona t organizuara patriotike e revolucionare, nguln kmb dhe nuk lshojn pe, pr asnj mim n bot, nga krkesat e veta t ligjshme, t shtruara me z t lart e t sprkatura me gjak." (T dashur lexues, Zri i Kosovs, Janar 1982, faqe 3) 76. Donika Grvalla: "Pas largimit t detyruar nga Kosova, babi n Gjermani shkroi qindra faqe." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Kundr revolucionit popullor, kundr lufts s klass, nuk mund t mbshtetesh te policia; prap duhet t mbshtetesh te populli, prap duhet t mbshtetesh te klasat. I till sht morali q del nga promemoria e z. Lopuhin. Dhe i till sht edhe morali, n t ciln arrin n praktik qeveria autokratike. U dobsuan sustat e mekanizmave policore. Nuk mjaftojn m vetm forcat ushtarake, duhet ndrsyer armiqsia nacionale, raciale, duhet organizuar "qindshe t zeza" nga shtresat m pak t zhvilluara t borgjezis s vogl qytetare (dhe m von, natyrisht edhe t borgjezis fshatare), duhen br prpjekje q t bashkohen pr mbrojtjen e frontit t gjith elementt reaksionar t popullsis, duhet shndrruar lufta e policis kundr rretheve n nj luft t nj pjese t popullit kundr pjess tjetr t tij." (Citat nga Lenini, Zri i Kosovs, Janar 1982, faqe 11) 77. Donika Grvalla: "Babi im, shkrimtari dhe poeti, njeriu i artit dhe i letrsis, n dy vjett e kaluar n Gjermani nuk shkroi as edhe nj poezi t vetme. E kishin privuar nga vendlindja, pr lirin e s cils luftonte tani nga Gjermania me mjetet e tij, me forcn e fjals dhe pens s tij. Gjat ktyre 30 vjetve kam gjetur nga ajo koh vetm nj strof t shkruar me stilograf n kndin e nj faqeje t nj gazete. Strofa titullohej: Vdekja." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Pikrisht kshtu vepron tani qeveria, duke ndrsyer tatart kundr armenve n Baku, duke u prpjekur t provokoj pogrome t reja kundr ifutve, duke organizuar qindshet e zeza kundr zemistve, studentve dhe gjimnazistve rebel, duke u br apel fisnikve besnik dhe elementve konservator t fshatarsis. 't'i bsh? Ne, socialdemokratt, nuk uditemi nga kjo taktik e absolutizmit dhe nuk trembemi prej saj. Ne e dim se qeveria nuk do t arrij t shfrytzoj ndezjen e armiqsis raciale tani, kur puntort kan filluar t organizojn rezistencn e armatosur kundr pogromistve; ndrsa duke u mbshtetur n shtresat shfrytzuese t borgjezis s vogl, qeveria do t bj q kundr saj t ngrihen masa edhe m t gjra me t vrtet proletare." (Citat nga Lenini, Zri i Kosovs, Janar 1982, faqe 11) 78. Donika Grvalla: "Babi e donte shum kitarn e tij. N Gjermani t dy vllezrit, Bardhi dhe Jusufi, merrnin shpesh kitarat e tyre n dor dhe kndonin. Kur isha n klasn e tret dhe duhej t zgjidhja n shkoll nj instrument muzikor e pyeta
99

babin se a mendonte ai q un t zgjidhja kitarn apo flautin (natyrisht q un doja ta merrja kitarn si babi im!)." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Ne nuk kemi pritur kurr dhe nuk presim q revolucionet politike dhe sociale t vijn nga "bindja" e atyre q kan fuqin n dor ose nga kalimi i njerzve t kulturuar n ann e "virtytit". Ne kemi thn dhe themi gjithmon se lufta e klasave, lufta e pjess s shfrytzuar t popullit kundr pjess shfrytzuese t tij prbn bazn e transformimeve politike dhe n fund t fundit vendos fatin e t gjitha transformimeve t ktij lloji. Duke pranuar dshtimin e plot t metodave policore meskine dhe duke kaluar n organizimin e drejtprdrejt t lufts civile, qeveria provon me kt se dita e llogaris s fundit po afrohet. Artikulli sht marr nga vllimi i 8 i veprave t Leninit, botimi shqip, Tiran, 1954." (Citat nga Lenini, Zri i Kosovs, Janar 1982, faqe 11) 79. Donika Grvalla: "M 17 janar, ditn e atentatit, pati biseduar me ne fmijt pr Sknderbeun dhe faktin q at dit ishte prvjetori i vdekjes s tij. Askush prve vrassve t tij dhe atyre q e kishin urdhruar at vrasje nuk e dinte n at moment q babi im do t vritej n ditn e vdekjes s Sknderbeut." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Athere revolucionart tan t organizuar, t mbledhur rreth ndonj organi t tyre ilegal, ose lexuesit e zellshm, t shtypit ton revolucionar, do t ken hetuar n fjalimet dhe n shkrimet e shovinistve serb e t sahanlpirsve t tyre n Kosov edhe dromca t polemiks s tyre me lvizjen ton patriotike e revolucionare. Duke qen t regjur n tradhti e n prunjsi pakurrizore ndaj pushtuesve dhe shtypsve, renegatt shqiptar rropateshin ta bnin me mjeshtri kt polemik." (ARMIKUN TA GRISHIM N LOGUN Q DUAM VET, Zri i Kosovs, mars 1982, faqe 4) 80. Donika Grvalla: "Por ai do t arrinte ta shtynte datn e vdekjes s tij pr nj dit. Jusuf Grvalla e ka par vrassin e tij. E dinte q Kadriu kishte vdekur n vendin e ngjarjes, sepse e shihte t shtrir prtok skaj makins. N spital sht drguar duke menduar q vllai i tij m i ri ishte ende gjall dhe mund ti kishte shptuar atentatit. M e rndsishme sesa t operohej, atij do ti jet dukur t bnte nj deklarim t qart q nuk linte asnj dilem. Atentati u krye rreth ors 22:15. Babi nguli kmb t pritej derisa t vinte policia dhe n orn 00:30 t dats 18 janar, deklaron n prani t personelit mjeksor dhe t policis gjermane q vrasja ishte kryer nga UDB-ja jugosllave. Ndrkoh e kam shum t qart q UDB-ja nuk do t mund ta kishte vrar babin pa ndihms - ose thn m sakt pa tradhtar - nga rrethi i njerzve q ndodheshin rreth tij." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Me kalimin e kohs, sa m t shpeshta bheshin pamjet e tilla halucinante t pushtuesit dhe renegatit, aq m shum populli e gjente drejtimin nga suleshin grushtet e armikut t popullit dhe aq m shpejt zbulonte se kush qenkan bijt e vrtet t popullit. Ishte hedhur ndonj trakt a pamflet nga forcat tona patriotike revolucionare, ose ishte zn ndonj grup a organizat patriotike revolucionare. Pushtuesit serbomdhenj dhe sahanlpirsit e tyre shqiptar jepeshin me t gjitha forcat pr ta shuar zrin e lufts dhe t revolucionit, pr ta shuar zrin e s vrtets." (ARMIKUN TA GRISHIM N LOGUN Q DUAM VET, Zri i Kosovs, mars 1982, faqe 4)
100

81. Donika Grvalla: "Babi kishte shum koh q kur binte zilja e ders nuk dilte asnjher ta hapte. T gjith pjestart e familjes e dinim q kishte krcnime t vazhdueshme. Un vet pata par nj nat nga dritarja nj person, q prpiqej t hapte dern e garazhit ton dhe i pata njoftuar prindrit menjher." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "po ndodh aktualisht, pr forcat tona patriotike e revolucionare sht nj sfid e shklqyeshme q, krahas organizimit e zgjerimit t radhve t tyre, ta intensifikojn veprimtarin n shum drejtime. Pr mendimin ton, nj pun me rndsi shum t madhe sht shtypi revolucionar n ilegalitet. Ne duhet t bjm t gjitha prpjekjet q ta shpeshtojm daljen e ktij shtypi." (ARMIKUN TA GRISHIM N LOGUN Q DUAM VET, Zri i Kosovs, mars 1982, faqe 5) 82. Donika Grvalla: "Babi pak minuta pas atentatit, ndrkoh q pritej ndihma e shpejt dhe policia, mamit i thot: N qoft shqiptar, kurr mos u gjett. Nuk sht e vrtet q ai nuk donte t zbulohej vrassi. Jusuf Grvalla nuk donte q shqiptart e robruar t bheshin viktim e propagands serbe, q vazhdimisht thoshte se shqiptart po vriten mes vete. Ai shum koh para vdekjes s tij e ka ditur q edhe n mesin e shqiptarve kishte vegla n duart e vrassve jugosllav." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Sepse si na porosit udhheqsi i madh i revolucionit t par socialist n bot, Lenini: sa m shum e m seriozisht ta zbatojm teorin marksiste t revolucionit dhe t lufts lirimtare, aq m seriozisht dhe n mnyr m t thelluar do ta kryejm detyrn ton revolucionare n t demaskuar t armikut n baza t shndosha teorike e praktike t revolucionit, aq m me sukses do tia dalim ti kpusim hallkat e hekurta t censurs q ushtrohet mbi shtypin legal (shtetror), kurse prfaqsuesit e regjimit do ti detyrojm kshtu t dalin para popullit me prgjigjet e tyre pikrisht lidhur me ato pyetje vitale, t cilat ne do ti kemi shtruar paraprakisht n shtypin ton ilegal dhe n gjith veprimtarin ton t organizuar revolucionare." (ARMIKUN TA GRISHIM N LOGUN Q DUAM VET, Zri i Kosovs, mars 1982, faqe 5) 83. Donika Grvalla: "Si vajz e tij, e kam prjetuar nga afr babin tim, kam prjetuar mendimet dhe ndjenjat e tij. Dhe nj gj e di me siguri: Kosova pr t ciln Jusuf Grvalla, Bardhosh Grvalla, Kadri Zeka dhe shum t tjer dhan jetn, sht Kosova e lir si nj shtet, i cili pas gjith atyre viteve t robris na e kthen dinjitetin dhe krenarin. Le ta thyejm heshtjen s bashku" (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Duke u ngritur n shkall sa m t lart t aktivitetit t organizuar revolucionar q ka pr baz shkencn ngadhnjimtare t lirimit shoqror e kombtar, ne do t jemi n gjendje t trajtojm n mnyr sa m t thelluar e t gjithanshme shfaqjet e skllavris shoqrore e kombtare t popullit ton nn thundrn e pushtuesve jugosllav. Kshtu do tia dalim ta informojm e ta sqarojm drejt dhe me koh popullin ton liridashs, po dhe armikun do ta nxjerrim n ato shtigje, ku ai ska dshir t dal dhe ku e pret vetm disfata e turpshme." (ARMIKUN TA GRISHIM N LOGUN Q DUAM VET, Zri i Kosovs, mars 1982, faqe 5)
101

84. Donika Grvalla: "Heshtja pr t ciln kam folur ndoshta nuk ka t bj direkt me rrethanat e vrasjes por ka t bj me nj tem m t gjer e q lidhet drejtprdrejt me Jusuf Grvalln, me babain tim." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Ngjan q puntort e nj profesioni t bashkohen n at mas sa t'i japin aq zjarr lufts s tyre, sa padront shtrngohen t bjn konesione t rndsishme, kurse te forcat e ndryshme revolucionare krijohet iluzioni i revolucionit t vrtet. Por, lvizjen e till profesionale t puntorve, sado shkall t lart q t ket arritur e bn t trhiqet e t zmbrapset ofensiva e par e fuqishme e pushtetit, kur ky vendos ta prdor brutalitetin e vet me ann e milicis dhe ushtris. Prve ksaj, "Historia e t gjitha vendeve tregon se vetm me forcat e veta klasa puntore mund t fitoj vetm ndrgjegje tredunioniste, d.m.th. t bindet se duhet t bashkohet n organizata profesionale, t luftoj kundr padronve, t krkoj nga qeveria kto ose ato ligje q u nevojiten puntorve etj." (V. I. Lenin, Vepra, vll. 5, Tiran, 1978, f. 435436). Dhe kto krkesa, nuk jan krkesa t revolucionit, po prkundrazi krkesa antirevolucionare pr reforma n kuadr t asaj q ekziston. Ndrkoh q organizata e vrtet revolucionare lufton pr shembjen e plot t rendit ekzistues shoqror apo pr dbimin e plot t pushtetit t huaj. "Politika tredunioniste e klass puntore sht pikrisht politika borgjeze e klass puntore. Dhe formulimi i detyrave t klass puntore q na jep kjo "pararoj" sht pikrisht nj formulim i politiks tredunioniste" (Lenin, po aty, f. 498)." (Lvizja e organizuar dhe spontaniteti, Zri i Kosovs, mars 1982, faqe 13) 85. Donika Grvalla: "Jo, flas n radh t par pr librin q ka botuar dhe pr intervistat q jan dhn koht e fundit. Un vij nga zona e Dukagjinit dhe tek ne vlen mikpritja shum. Babai ka qen shum i interesuar q t bashkoj t gjitha rrymat shqiptare q ekzistonin n at koh n emigracion. Nj prej ktyre rrymave prfaqsohej edhe nga Ibrahim Kelmendi n at koh. Mirpo Ibrahim Kelmendi sht i vetmi person q un kam prjetuar gjat jets time dhjetvjeare me babain tim si i vetmi person q ai e ka przn nga shtpia. I ka thn dil nga shtpia dhe t t mos shoh m. Nuk ka qen me siguri akt i leht pr babain tim, do t'i ket pas arsyet e tij dhe prezantimi i tij n libra si personi i cili Jusuf Grvalln i cili si gazetar dhe intelektual erdhi mjaft naiv n Gjermani dhe pati nevoj Ibrahim Kelmendi t'i tregoj se si funksionon emigracioni mua ajo nuk m bind." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Nj shembull tipik t lufts s till sindikaliste kemi sot te "Solidarnoshci" polak. Grevat e punonjsve polak t disa profesioneve, t lidhura fort pas organizats s tyre, arritn shkalln e nj organizimi aq t lart, sa ta lkundin edhe kryesin partiake revizioniste t Polonis edhe vet shtetin revizionist polak ta detyrojn t bj lshime t mdha, duke prekur madje edhe vet kushtetutn. N fillim n vende t ndryshme t bots ku ekzistojn situata revolucionare, u nxen gjakrat dhe sikur u ndez nj shkndij shprese q edhe n zemr t Evrops po merr hov revolucioni i vrtet proletar. Mirpo, kur puns i doli boja, u pa se prapa grevave t punonjsve polak nuk qndronte ndonj organizat a parti e vrtet revolucionare, po ato bheshin me krkesa pr reforma lidhur me pagat dhe kushtet e puns, u b fare e qart se nga revolucioni polak "Solidanrnoshci" as q merr er. Prkundrazi ai on uj n mullirin e nj kundrrevolucioni t dyt n Poloni, n mullirin e Vatikanit..." (Lvizja e organizuar dhe spontaniteti, Zri i Kosovs, mars 1982, faqe 13)

102

86. Jusuf Grvalla: "Po t'i pyessh ata shok: N qoft se edhe keni arritur ndonj sukses me gjunjzimin tuaj para forcs spontane t mass, 'do t bni ju kur t'ju dal pengesa e par n rrug, do t thot kur armiku ta prdor forcn e vet brutale dhe masa t zmbrapset? (Gjja m e natyrshme sht q masa, e paorganizuar dhe e pangritur n shkalln e lvizjes me program serioz ashtu si sht vrsulur furishm mbi armikun, gjithashtu edhe t trhiqet shpejt para brutalitetit t armikut.)" (Luft t dshpruarish, apo lvizje t ndrgjegjshme?; Punim n dorshkrim) 87. Donika Grvalla: "Riza Salihu sht personi i cili ka qen i dnuar nga organet gjermane pr shkak se postn personale t babait tim e ka vjedhur, d.m.th. duke shkelur ligjin. Mirpo nuk duhet przier gjrat njra me tjetrn. Ajo nuk sht nj shtje q mund ta bisedojm ne t dy tani apo Baton Haxhiu dhe Ibrahim Kelmendi n nj emision televiziv. Ai sht nj proces i gjat i cili zgjidhet nga organet gjyqsore. Aty nuk ka asnj gj jasht ktij kuadri e cila mund t'i shrbej." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Psimi-msim: ndikimi q je prpjekur ti ta ushtrosh te ai njeri, pr t mirn e shtjes s prgjithshme, t del i barabart me zero, madje, bilanci sht edhe negativ, sepse ai t bhet dshmitar n gjyq. Kurse ndikimi q ai ka ushtruar te ti sht vendimtar. Ai, me njerz si veten, ta kan dhn iluzionin se jan t gatshm pr t dal n Mal. Dhe ti, i rrmbyer kshtu nga hija e spontanitetit (sepse kjo gj nuk sht as spontanitet: cili njeri nga ata q ty t bn pr vete, ka dal vet a me shok si veten n mal deri m sot?!), e ke ln rrugn e organizimit t lvizjes lirimtare dhe i ke mprehur vesht se ja, tash-tash, do t dgjohet kushtrimi!" (Luft t dshpruarish, apo lvizje t ndrgjegjshme?; Punim n dorshkrim) 88. Donika Grvalla: "Do t thot se nuk ka qen i leht ai pozicion dhe babai kishte bindjen q nse arrin me gjith mendimet e kundrta q kan t'i ulsh n nj tavolin dhe t gjith bashk me ndihmn e shkrimeve t babit t ngrihet niveli i ktij organizimi dhe t mos mbeten disa fletushka q kur i lexon sot, t vjen zor se kan ekzistua n at koh, ather ky do t ishte shrbim pr Kosovn, ishte shrbim n radh t par pr vetdijsimin e shqiptarve q jetonin n Gjermani dhe q punonin gjith ditn e jetonin npr baraka n kushte jashtzakonisht t tmerrshme." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Lvizja spontane sht shprehje e paknaqsis dhe e pezmit t masave, q sht i prirur t shprthej koh pas kohe po edhe t trhiqet para brutalitetit t armikut pa baz t caktuar teorike, pa program t qart q ndjek nj strategji e taktik t qart e largpamse. Grushti spontan i mass, ndonse ka forc rrnuese, nuk paraqet goditje t koncentruar mbi armikun, i cili, n rastin ton konkret, i ka forcat e organizuara: milicin dhe ushtrin." (Luft t dshpruarish, apo lvizje t ndrgjegjshme?; Punim n dorshkrim) 89. Donika Grvalla: "Babai ka ardhur n Gjermani pasi u detyrua t lshonte Kosovn, pasi u detyrua t'i ikte burgimit. Ka ardh ne Gjermani me nj qllim, q gjith organizimin shqiptar pr Kosovn ta ngrej n nj nivel tjetr. Ai kishte potencialin, si
103

intelektual ashtu edhe njerzor q t'i bashkonte njerzit. Natyrisht q fillimet n raste t tilla nuk jan edhe aq t lehta. Aty kishte mjaft rryma t ndryshme. Kishte Organizatn Marksiste-leniniste t Kosovs, kishte Frontin e Kuq Popullor q e prfaqsonte Kelmendi, kishte organizata t shqiptarve t migruar nga Shqipria." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Kt kapitull, kuazirevolucionart do t mund ta kuptojn si nj blasfemi ndaj masave popullore e punonjse. Dhe, mund t shkojn edhe m larg, duke br pyetjen, e me k, pra, mendokeni ju t'i realizoni aspiratat shekullore t popullit ton dhe ta bni njherazi edhe lirimin e tij klasor? Me gurt e suks?! Apo pikrisht me kt popull dhe me kta punonjs? Dhe kjo sht pyetja m me vend q kan br ndonjher. Dhe neve na takon t prgjigjemi: Pikrisht dhe vetm me kt popull dhe me kta punonjs! Por, u rekomandojm t konsultojn pakz edhe shkencn marksisteleniniste. Historia e t gjitha vendeve tregon se vetm me forcat e veta klasa puntore mund t fitoj vetm nj ndrgjegje tredunioniste d.m.th. t bindet se duhet t bashkohet n organizata profesionale, t luftoj kundr padronve, t krkoj nga qeveria kto ose ato ligje q u nevojiten puntorve etj. Kurse doktrina e socializmit lindi n mnyr krejt t pavarur nga zhvillimi spontan i lvizjes puntore, lindi si rezultat i natyrshm dhe i pashmangshm i zhvillimit t mendimit t inteligjencs socialiste revolucionare" (V. I. Lenin, Vepra, vll. 5, Tiran 1978, f. 435-436)." (Luft t dshpruarish, apo lvizje t ndrgjegjshme?; Punim n dorshkrim) 90. Donika Grvalla: "Babi nuk ka shkruar vetm n Gjermani dhe nuk ka biseduar vetm me udhheqsit e organizatave t tjera, por ai n radh t par sht prkujdesur q t afroj sa m shum qytetar t thjesht t Kosovs t cilt jetonin n rrethana jashtzakonisht t vshtira. Dhe babi ka pas nj aftsi dhe at e kam prjetuar shpesh si fmij. Me gjithkend bisedonte nga pozita e t barabartit me t barabartin. Asnj njeri q ka biseduar me t nuk ka pasur prshtypjen q ky si shkrimtar, si kngtar, si intelektual q vjen nga Kosova, mua si puntor t thjesht po m trajton nga pozita e m t zgjuarit. Gjithmon ka gjetur rrugn t bisedoj me ta dhe t merret vesh me ta." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Ndonse t zbuluara e t ndshkuara, n luftn ton t prgjithshme kan kontribuar shum grupet dhe organizatat patriotike e revolucionare t shqiptarve n Jugosllavi q nga Lufta e Dyt Botrore e ktej. sht mbarsi e posame q pjesa e tyre drmuese ka pasur platform t shndosh ideopolitike. Ato mund t mburren, se kan ndjekur rrugn e lufts nacionallirimtare dhe revolucionit socialist, duke synuar n mnyr permanente bashkimin e tokave dhe t popullit e me vullnetin e popullit, me vendin am, Shqiprin socialiste t Partis s Puns dhe t shokut Enver. N kt mnyr ato jan br pararoj dhe shprehje e qart e vullnetit t popullit shqiptar, t ndrydhur nga tradhtia e madhe e PKJ dhe nga interesat e fuqive t mdha. Por, megjithse numerikisht kan aktivizuar n gjirin e tyre nj pjes bukur t mir t patriotve dhe revolucionarve shqiptar, kto grupe e organizata nuk mund t mburren pr konsolidimin e mjaftueshm t forcave tona prparimtare dhe pr punn me efekte t larta n goditjen e armikut." (Letr Enver Hoxhs, 19 gusht 1980; Faridin Tafallari, Dhimbje krenare, Tiran 1998, faqe 97-98) 91. "Agron Bajrami: N njfar mnyre t uditshme ndoshta edhe atentati i kontribuoi qllimit q e pat Jusufi, sepse m duket se Lvizja deri n nj mas u unifikua pas vrasjes n Untergruppenbach.
104

Donika Grvalla: Ashtu sht. Gjat kohs q, para atentatit pati prpjekje pr bashkimin e mekanizmave t ndryshm. Ato nuk patn sukses gjat kohs sa jetoi babi. Natyrisht nj vrasje e till e trefisht, emigracionin shqiptar e tronditi jasht mase. Un nuk i di, un n at koh nuk kam jetuar n Kosov dhe nuk i di pasoja ktu, por emigracioni u trondit jashtzakonisht shum." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Thuajse rregullisht, veprimtaria e tyre sht zbuluar dhe sht ndshkuar q n gjysm t rrugs. Atyre u ka munguar konspiracioni i thell, i domosdoshm n veprimtarin ilegale. Organizimi i tyre sht br shpesh n suaza regjionesh t caktuara, t ngushta dhe vetm n ndonj rast t rrall ato (si bie fjala m 1964) jan prhapur n ndonj trev m t madhe t tokave tona. Prjashtim bn Lvizja nacionallirimtare e Kosovs dhe viseve t tjera shqiptare nn Jugosllavi, pr t ciln mendoj se jeni n dijeni dhe antar i s cils jam dhe un. Kjo lvizje vazhdimisht ka pasur parasysh si nj nga qllimet kryesore prfshirjen n gji t vet t patriotve dhe revolucionarve nga t gjitha viset shqiptare. Pos ksaj, edhe antart e saj kan qen nga t gjitha strukturat shoqrore, gj q organizats i ka dhn nj karakter t prgjithshm shoqror. Megjith t metat q jan prcjell n aktivitetin e grupeve dhe t organizatave patriotike revolucionare t shqiptarve n Jugosllavi, ne, para se ti sulmojm me kritikn ton lidhur me ndonj aspekt t posam t tyre m n fund, si sht fare e natyrshme, ka qen n prputhshmri me mundsit q afrojn kushtet e prgjithshme shoqrore ndr ne." (Letr Enver Hoxhs, 19 gusht 1980; Faridin Tafallari, Dhimbje krenare, Tiran 1998, faqe 98) 92. Donika Grvalla: "Natyrisht shqiptart n Kosov nuk e kan njohur realitetin shqiptar. Ne kemi shkuar n 1982-shin pas atentatit dhe un kam jetuar n nj diktatur jashtzakonisht t egr. Por q shqiptart, duke prfshir babain tim dhe shum t tjer nuk kan qen enverista tregon shum qart fakti se kur u hap kufiri me Shqiprin, kur u shemb diktatura, dhe pati mundsi, u hapn rrugt, t gjith shqiptart u tmerruan nga realiteti q ekzistonte n Shqipri. Po t kishte qen ideologjia komuniste ajo q shqiptart n Kosov i bnte ta adhuronin Shqiprin ather ata do t'i kishin mbet besnik sepse do t'i kishin par rezultatet e ksaj ideologjie komuniste." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Po tash, meq lufta jon politike ka hyr n fazn e vet prfundimtare, e cila po zhvillohet n favorin ton, jan t domosdoshme edhe forma m t larta organizimi t aktivitetit revolucionar. Edhe nga kjo pikpamje ne, me nj vones t konsiderueshme, kemi arritur n prfundimin se lufts son i duhet nj emrues i prbashkt dhe i fuqishm..., sht e domosdoshme nj ndihm konkrete nga ana e Partis s Puns t Shqipris. Nj ndihm e till, konsiderojm ne, sht e drejt e patjetrsueshme si pr PPSH n, ashtu edhe pr djalrin patriotike e revolucionare shqiptare n pjesn e robruar t atdheut ton t prbashkt.. Kshtu do t prligjej dhe do t fuqizohej edhe lufta jon e drejt, po edhe prkrahja q do t merrnim nga PPSH." (Letr Enver Hoxhs, 19 gusht 1980; Faridin Tafallari, Dhimbje krenare, Tiran 1998, faqe 98) 93. Donika Grvalla: "Un mendoj q n at koh, n vitin 1982, un e kam par dosjen, nuk kan munguar hetimet, hetimet i kan shtrir sa secila fjal q ju ka arritur, qoft me letr qoft me telefon jan prpjekur ta sqarojn dhe ta zgjidhin, por nuk i kan pasur mundsit, nuk i kan pasur thjesht mekanizmat n dor. Un kam lexuar deklaratat e miqve t babait tim, t shqiptarve tjer q babai nuk i ka njohur. N at
105

koh ekzistonte nj prshtypje sikur po t flasim ne me policin gjermane, gjithka q ne themi ktu kta do t'ia prcjellin UDB-s jugosllave dhe ather neve ose dikujt tjetr do t'i dali problem n vendlindje." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Merret vesh se nuk do t shkoni pa m treguar dhe pa u takuar. Duhet t merremi vesh pr ndonj send, helbete. Pos ksaj, meq njeriu i pritur nga Kosova nuk erdhi ende, ssht keq t mendoni pakz si ta organizojm edhe nxjerrjen prtej kufirit t ktyre revistave t grumbulluara. Pos ksaj, mendoj q ka ardhur koha t caktojm nj njeri i cili do t realizoj kontaktin me krahun e Lvizjes n Kosov. Pra, kemi shumka pr tu marr vesh. ...Prshndetje shqiptare e komuniste Lajmtari" (Mesi i marsit 1981) (Letr pr Nuhi Sylejmanin, mesi i marsit 1981; Nuhi Sylejmani, Vrasja e trefisht, Prishtin 2010, faqe 34-36) 94. "Agron Bajrami: Mendoni se do t'i vihet kapaku dhe nse i vihet kapaku do t dal edhe dikush prej i shqiptarve i prfshir, ashtu si prflitet e dgjojm akuzat? Donika Grvalla: At un as pak nuk e di. Nj gj dihet, shum e sigurt q ne serb, kroat dhe slloven n shtpin ton nuk kemi pasur. Babi nuk ka pas kontakt me ta." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "I dashuri shok, Bashkim! Letrn tnde ( nj fjal apo nj shenj sado t vogl) e kam pritur si qorri syt. Si do t shohsh pak m posht, ajo ka pr mua nj rndsi jashtzakonisht t madhe, bile rndsi jetsore. Muajt e par t arratis sime u merakosa pr efikasitetin e organizats son. Un, n baz t bisedave n takimet tona, e dija q organizata ka pr detyr dhe sht e zoja t marr kontakt me antart e vet edhe n rrethanat m t vshtira, si sht burgu. Nga ana tjetr, megjithq vshtirsit pr t marr kontakt me mua, duke u nisur nga karakteri i hapt i kufirit jugosllav me perndimin, i konsideroja vshtirsi relative, pr disa muaj rresht sm vinte fjal as z." (Letr pr Sabri Novoselln, 14 prill 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 256-257) 95. Donika Grvalla: "Nuk kan krkuar informacion prej Beogradit gjat viteve t fundit asnjher. Prokuroria lokale nuk ka krkuar asnjher informacione nga Beogradi. Prokuroria lokale sht prpjekur t intervistoj dy ose tre persona q kan pasur kontakt me babin q ndodheshin n burgjet jugosllave n at koh ktu n Kosov dhe n Serbi, por qeveria e athershme jugosllave nuk e ka lejuar nj intervistim t till dhe kaq kan qen kontaktet." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Pastaj, nga Kosova erdhi nj student pr vizit dhe m solli nj letr nga nj i njohuri im i mparshm. Ky m njoftonte n letr se ishte pjestar i nj organizate t vogl patriotike (un at person e dija pr atdhetar) dhe, duke shprehur gatshmrin e vet dhe t shokve t vet pr luft t pakompromis pr atdhe, m lutej q t merrnim kontakt dhe tu delja n ndihm me ndonj kshill a udhzim. Un, edhe lidhur me kt e pash t udhs t prgjigjem pozitivisht. Madje nga njoftimet q zun t m arrijn pastaj pr riorganizimin e kujdesshm t atij grupi, morra impulse edhe pr ta nxjerr vet (me prballime t mdha materiale e pa bashkpuntor) edhe revistn e prdymuajshme Lajmtari i liris, tre numrat e par t s cils po ti drgoj me kt udh. (Lidhur me at krah t ri q pranoi Statutin dhe programin e organizats e riorganizimin, prdit po m arrijn gjithnj m t mira.)" (Letr pr Sabri Novoselln,
106

14 prill 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 259) 96. "Agron Bajrami: A kan pasur afri Rugova dhe Jusufi? Donika Grvalla: Un nuk e di se sa afri kan pasur m von por un e di q ata kan nj shok t prbashkt me t cilin Rugova ka ndar dhomn si student dhe babi her pas here, si kan qen kushtet ather npr konvikte ka fjetur n dhom t tyre do t thot prmes Isa Zymberit si shok i tyre ata kan kaluar mjaft koh bashk n fillim t studimeve. Se si kan shkuar m von, babi ka shkuar n gazet, Ibrahim Rugova n Institut Albanologjik. Besoj se nuk kan pasur kontakt t prhershm por e kan njohur mjaft mir njri-tjetrin dhe e di q t dyja palt kan pasur konsiderat pr njritjetrin." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Konkretisht n rrethinn e Shtutgartit jan nja 7 8 shok t gatshm e t prshtatshm pr pun patriotiko-revolucionare. Ata presin ndonj orientim nga un. Po un duke qen dhe vet n mjegull pr gjendjen time, nuk kam dashur ti ngashnjej e pastaj ti l n gjysm t rrugs. Prandaj u kam folur pr gjra t prgjithshme n shtje t organizimit, t propagands dhe t agjitacionit si dhe kam br prpjekje pr tua dhn elementet e domosdoshme shkencore t historis kombtare dhe t lvizjes komuniste shqiptare e ndrkombtare. Jan puntor dhe ma ka marr mendja se n radh t par u duhet nj ngritje e till ideore, politike e shkencore." (Letr pr Sabri Novoselln, 14 prill 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 259) 97. "Agron Bajrami: Jusuf Grvalla u largua nga Kosova n vitin 1979, n fund t vitit. Ju me gjith familjen e juaj, me nnn dhe dy vllezrit shkuat menjher me te apo si ndodhi kjo? Donika Grvalla: Ne kemi qndruar edhe afrsisht nj muaj n Prishtin. Babi sht larguar fillimisht pr n Slloveni dhe pastaj prmes nj tuneli hekurudhor ka kaluar kmb kufirin n mes Sllovenis dhe Austris ku e ka pritur i vllai Bardhoshi. Ne kemi qndruar edhe afrsisht nj muaj n Prishtin n nj koh shum t tmerrshme pr ne si fmij, sepse n tre t mngjesit vinte policia, hapte banesn. Ata e dinin mjaft mir se posht rrinim." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Tash s fundi jam n kontakt edhe me nj shok t grupit t Marksist-leninistve t Kosovs, t tubuar rreth organit t tyre Liria. Personalisht, pr organin e tyre kam mendim shum t mir, po edhe shoku me t cilin kam kontaktuar duket shum i ngritur dhe i pjekur. Ka nj mirkuptim midis nesh dhe kemi rn n ujdi q ti bashkrenditim veprimet. Lidhur me kt, pr fillim, kemi zn t organizojm nj varg demonstratash, npr qendra t ndryshme evropiane, q kan pr qllim t bhen prpjekje e zshme e ngjarjeve aktuale n Kosovn ton trime. Demonstrata e par, shum e suksesshme, sht br para ambasads jugosllave n Bern t Zvicrs, m 11 prill, n t ciln kan marr pjes edhe shqiptar nga RFGJ. Demonstrata e dyt do t mbahet po n Zvicr, n qytetin Cyrih, m 18 prill, kurse t tretn e kemi parashikuar n Shtutgart, aty nga 26 prilli. Parullat e demonstratave kan nj prmbajtje thellsisht marksiste-leniniste dhe prkrahin deri n fund krkesat e rinis heroike t Kosovs pr republik( q nnkupton edhe prfshirjen e tokave dhe t popullsis shqiptare n Maqedoni, Mal t Zi e n Serbi)." (Letr pr Sabri Novoselln, 14 prill 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 259-260)
107

98. Donika Grvalla: "Fakt sht q babi n at moment konsultohet me disa nga shokt e tij dhe vendos q: nuk dua t qndroj ktu dhe t burgosem. Babi e ka pasur, gjithmon na tregonte dhe fmij kur kemi qen se burgjet jugosllave ishin t tmerrshme dhe njeriu nuk e di se pr far mund t detyrohej n burgje t tilla dhe at situat nuk donte ta prjetonte." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Letrat e tua dhe materialet e shkruara i mora me koh. Por, i lejova vetes t ta vonoja pak prgjigjen, pr arsye se isha i zn me disa pun t nisura, shum t ngutshme. Me nj shok (Kadri Zekn - shn i Xh. D.) t Liris organizuam n Zvicr dhe n RFGJ katr demonstrata t puntorve kosovar n botn e jashtme, dhe jemi n prag t organizimit t demonstrats s pest. Duheshin shkrime, trakte dhe fjalime, pastaj, duhej nj vrap i madh pr tubimin e njerzve. Demonstrata e par u mbajt m 11 prill n Bern t Zvicrs, e dyta m 18 prill n Cyrih t Zvicrs, kurse e treta dhe e katrta n Shtutgart e Dyseldorf t RF Gjermane, me 25 prill, prkatsisht m 9 maj. N demonstrata u hodhn po ato parulla q ishin hedhur n demonstratat n Kosov. Para ambasadave u mbajtn kudo mitingje protestuese, me fjalime t rndsishme, q demaskonin qllimet dhe veprimet fashiste t jugosllavve dhe tregonin qllimin e vrtet t kryengritjes n Kosov si dhe shkaqet e saj t vrteta. Thuaja n t gjitha demonstratat e organizuara ishim bashk me ne edhe komunistt dhe demokratt gjerman dhe shum komunist nga radht e puntorve turq, qoft fizikisht, qoft me trakte e fjalime, n t cilat paraqitej gjendja reale n Kosov dhe dnohej rnd veprimi fashist i policis dhe ushtris jugosllave mbi popullsin e pafajshme dhe duarthat t Kosovs. Demonstrata e ardhshme do t bhet n Mynih t RF Gjermane, t shtunn, m 16 maj." (Letr pr Sabri Novoselln, 13 maj 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 261262) 99. "Agron Bajrami: Cila sht arsyeja pr kalim nga Gjermania, nj shtet demokratik perndimor ku besojm se nj siguri do t ofrohej nga vet shteti pr raste t tilla t kalohet n nj shtet t izoluar t asaj kohe n Shqipri, nn Enver Hoxhn. Donika Grvalla: Ju duhet t kini parasysh se Gjermania, Babait tim nuk i ofroi sigurin q i nevojitej edhe pse kishte njoftime nga enti federativ i kriminalistiks Bundeskriminal amt se sht person i rrezikuar dhe q duhet mbrojtur." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Tani, n bashkpunim me komunistt gjerman e zvicran, un dhe nj shok i Liris jemi duke punuar n formimin e disa komiteteve pr Kosovn. Kto komitete do t prbhen prej autoritetesh t njohura gjermane e zvicrane, si politikan, shkrimtar e artist t njohur demokrat. Konkretisht, n komitetin q do t formohet n Gjermanin Federale, kemi rn dakord q nga pala shqiptare t hy un, kurse n at n Zvicr, nj shoku (Kadri Zeka-shn. i Xh. D.) i Liris. Komitetet kan pr qllim ta sheshojn t vrtetn pr Kosovn dhe t organizojn ndihma t ndryshme pr popullin ton t shumvuajtur. Komitetet do t bjn demarshe pran qeverive, dhe ndoshta edhe pran Kombeve t Bashkuara, si dhe do t prpiqen t ndikojn sa m shum n shtypin evropian e botror, duke e ushqyer kt shtyp me t dhna faktografike mbi Kosovn, n mnyr q demagogjia jugosllave t demaskohet n prmasa t gjera." (Letr pr Sabri Novoselln, 13 maj 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 263)
108

100. "Agron Bajrami: Do t thot pr arsyen e thjesht se edhe vet Jusufi kishte br paralajmrimin se mund t ndodh dika? Donika Grvalla: Po. Babi e kishte shum t qart se n ciln pozit ndodhet. Ai madje edhe me ne fmijt ka biseduar pak koh para vrasjes pr t na qartsuar se cila mund t jet e ardhmja. Kemi pasur shum paralajmrime, t vogla ose t mdha, shum akte q kan ln t kuptosh q situata nuk sht e volitshme." (Intervist, KohaTV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Po kshtu, komitetet do t hapin edhe xhiro-llogarin pr ndihma materiale dhe do t caktojn qendra me adresa ku t arrijn t dhna konkrete lidhur me numrin e t vrarve, t plagosurve dhe t t burgosurve n ngjarjet e fundit n Kosov. (Prandaj sht mir q qysh tani, shokt t mbledhin sa m shum informata dhe, kur t formohen komitetet, ti ushqejm ato me t vrteta n shkall sa m t gjer.) Tani, vlla Mrgim, lejom tu prgjigjem disave nga pyetjet q shtron ti n letr. Lajmtarin e liris, si t pata shkruar edhe m par, e kam nxjerr kryekput vet, bile, 80 pr qind t shpenzimeve rreth botimit t tij i kam paguar vet nga t ardhurat e mia dhe t vllaut. Duke qen puna kshtu, sht e natyrshme q niveli t mos ket qen n nivel dhe t jet prvjedhur edhe ndonj gabim. (Aq m par, kur pr shkrime kam qen i angazhuar edhe n gazetn Bashkimi.)" (Letr pr Sabri Novoselln, 13 maj 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 263) 101. "Agron Bajrami: ...t vendoseni prej Gjermanis para se t ndodhte ky atentat? A sht menduar pr kt? Donika Grvalla: Jo nuk sht menduar. sht menduar n fillim nga babi kur ka ardhur n Gjermani q t shkoj t vendoset n Shqipri por kjo u refuzua nga regjimi i athershm shqiptar." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Gjja m e rndsishme lidhur me Lajmtarin sht se, duke qen krejt i vetmuar, nuk e mora dot guximin ta emroja at si organ t LNKVSH. Kjo sht e vetmja arsye pse n t nuk flitet e brohoritet n emr t Lvizjes son. Mjafton ta prmend faktin se dy materialet e Lvizjes, q i botova n numrin 3, i lshova me njqind druajtje, ngase nuk isha n gjendje t gjykoja vet dhe t fitoj bindjen e plot se a bja mir apo keq." (Letr pr Sabri Novoselln, 13 maj 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 263) 102. Donika Grvalla: "Nuk duhet t heshtin m dshmitart e kohs q i njohin t gjitha kto fakte. Nuk duhet t heshtet as pr at burr q e drguan me arm tek babi n shtpi q ta vriste. Babi, pa i nuhatur aspak qllimet e tij, gjat biseds s gjat q zhvilluan e bri q t nxjerr armn, ta vr para vetes n tavolin dhe ti thot: Jusuf, bj far t duash me mua. Un kam ardhur t t vras, sepse m patn bindur se je tradhtar. E shoh q qenkam mashtruar. Prgjigjja e babit ishte miqsia q i ofroi. Po i njjti person, nj atdhetar i flakt dhe i pakompromis, nga t njjtt njerz drgohet n Kosov, bie n kurth dhe dnohet me 14 vjet burg. Nj viktim e regjimit jugosllav dhe njkohsisht nj viktim e tradhtis shqiptare." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012)

109

Jusuf Grvalla: "Tirazhi i Lajmtarit ka qen i vogl, nga 600 kopje. Por, kaq ka pasur aftsi t shprndaj rrjeti i krahut t ri t Lvizjes, q u formua n Kosov pas ardhjes sime ktu. Por me rndsi sht fakti se at e ka shprndar pikrisht ai krah. Un, q n fillim t Lvizjes e kam pas ditur se organ i Lvizjes sht Zri i Kosovs, se kjo shihet nga vet Statuti. Dhe, me knaqsin m t madhe, n vend q t dilte Lajmtari i liris, kam mundur t bja q t dilte Zri i Kosovs. Nuk e bra pr dy arsye. S pari nuk isha i autorizuar nga Lvizja. S dyti, ktu kishte vepruar qysh m hert nj i ashtuquajturi Grupi Komunist Zri i Kosovs, pr punn e errt t t cilit me ndonj rast tjetr mund t bj para Lvizjes ndonj raport t gjer. Tash pr tash po theksoj se udhheqsi i ktij grupi (Rizah Saliu, nga Mushtishti, nj provokator ose njeri shum naiv dhe i rrezikshm), provoi t organizonte me shok likuidimin tim dhe t vllaut tim, duke na quajtur t drguar special t UDB-s , pikrisht pr arsyen se i pata thn q Zri i Kosovs sht organ i LNKVSH, kurse ai e kishte marr pr emr t grupit t vet. Po pr kt arsye, para se ti hym botimit t ktij organi, duhet t marr nga Ti dhe Lvizja edhe fjaln e fundit, sepse ka mundsi q titulli Zri i Kosovs si organ i LN, t przihet n mendjen e naivve me Grupin Komunist Zri i Kosovs." (Letr pr Sabri Novoselln, 13 maj 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 263-264) 103. "Agron Bajrami: Dy letra i ka drguar n adresn e Enver Hoxhs dhe sht refuzuar! Donika Grvalla: N t dyja i sht refuzuar kjo krkes. Agron Bajrami: Si ndodhi pastaj e shkuat n Shqipri? Donika Grvalla: Edhe mami kur krkoi t shkonte n Shqipri prmes ambasads s Vjens e refuzuan dy her krkesn. sht n Turqi ka qen nj ishambasador apo kshilltar i ambasads, nuk e di saktsisht pozicionin e tij, Bujar Hoxha quhej ai. Kishte prejardhje nga Kosova, ai ndrhyri n Tiran q than: okej le t vij familja Grvalla, dhe nna ime nuk e dinte aspak se far realiteti e priste n Shqipri." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "M ke pyetur si qndrojm me shtjen financiare, lidhur me nxjerrjen e gazets. Numri i par, i cili sht radhitur e shtypur krejtsisht n nj shtypshkronj, e q sht e natyrshme q ka dal teknikisht m s miri, ka kushtuar 2540 mark. Ky ishte nj mim shum i lart sa t mund ta prballoja, madje edhe me pjesmarrjen modeste t disa njerzve q u treguan t gatshm t ndihmojn ( pa e ditur pr ka sht fjala). Prandaj, bashk me vllaun vendosm ta marrim me kredi nj makin shkrimi t prshtatshme ( sht kjo, me t ciln po ta shkruaj letrn dhe me t ciln jan radhitur dy numrat e fundit t Lajmtarit t liris). Makina kushtonte relativisht pak (5080 mark) dhe, me disa funksione elektronike q kryente, jepte mundsi t nxirrej disi revista, sado q mua m ngarkonte shum, sepse, pos q i shkruaja t gjith artikujt, m duhej edhe ti radhitja e ti prgatisja teknikisht t gjitha faqet. Por, shpenzimet q mbeteshin pr tiu paguar shtypshkronjs n proesin e mtejshm t shtypjes e t shumzimit t revists, ishin shum t vogla, vetm 600 mark." (Letr pr Sabri Novoselln, 13 maj 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 264) 104. "Agron Bajrami: Si mendoni se do ta kishte prjetuar Jusuf Grvalla at Shqipri po ta kishte par, sepse ai nuk ishte kurr atje.
110

Donika Grvalla: Nganjher m vjen keq se ai ka pasur shum dshir t shkoj vet n Shqipri. Por n ann tjetr meqense ai e ka pasur jetn aq t shkurtr, m mir q nuk ka pasur rast t shkoj, sepse un besoj q pr babin do t kishte qen nj, ndoshta mund t'i kishte hequr edhe nj pjes t energjis q kishte ai pr t'u prpjekur pr Kosovn dhe pr ta pa sido q t jet nj rrug, synim: okej me ata do t mund t merremi vesh n fund." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Por kur sht fjala pr botimin e Zrit t Kosovs, mendoj se del edhe nj problem. Sipas t gjitha gjasave, tashm sht identifikuar se kush qndron prapa Lajmtarit dhe kshtu edhe mnyra se si radhitet ai. Pra, kjo makin shkrimi, sipas mendjes sime, nuk do t duhej t prdorej edhe n radhitjen e Zrit t Kosovs. Kurse radhitja n shtypshkronj kushton shtrenjt, si u pa. Mbesin dy mundsi: ose t shitet kjo makin (po tash me mim m t ult, se kshtu ngjan ktu) dhe t blehet nj lloj tjetr makine, duke shtuar edhe para t tjera, ose t merret koh pas kohe me qira ndonj makin tjetr pr radhitjen e gazets. Se sa do t shpenzoheshin me variantin e par dhe sa me t dytin, t informoj kto dit n telefon, por e di se, pr nj pun m t rregullt n nxjerrjen e gazets, do t duhej nj ndihm bukur e madhe financiare. Dhe un nuk e di se sa keni mundsi, Ti me shokt, t ndihmoni s andejmi. Pr shembull, nj makin pr radhitje, me t gjitha llojet e germave prdoren n gazeta e libra e q prandaj ska si t identifikohet, e re kushton mbi 20 mij mark, po e prdorur ka mundsi t gjendet edhe (pr) 10 mij. E kto jan para t mdha. Ndryshe, po t zgjidhet shtja e makins, shpenzimet e shumzimit t revists do ti prballoja vet, me disa shok ktu, pa kurrfar problemi. Ktu kam nj propozim. Ai shoku n Mynhen, prmes t cilit e mora lidhjen me Ty, Shabani, sht nj milioner. Nse shokt q ke Ti atje kan ndikim n t, athere ai do t mund t na ndihmonte n blerjen e nj makine t till, bile nuk do ti ndiente shpenzimet. Por, kjo sht shtje q duhet ta vendosni ju." (Letr pr Sabri Novoselln, 13 maj 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 264-265) 105. Donika Grvalla: "Un e di q babi nuk ka pasur iluzione, sepse njeriu sido q t jet, nga shkrimet, nga bisedat me njerz me shokt e tij t ngusht un e di q ai nuk ka pasur iluzione q Shqipria n kushtet e athershme do t ishte e aft q t'i ndihmonte Kosovs por vet fakti q ekzistonte Shqipria n afrsi ishte e mjaftueshme q njerzit t mobilizohen q t bjn dika pr lirin e Kosovs." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Sido q t jet, para se tia nis puns pr nxjerrjen e Zrit t Kosovs, duhet t dija se deri n far shkalle mund t m ndihmoni s andejmi materialisht." (Letr pr Sabri Novoselln, 13 maj 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 265) 106. "Agron Bajrami: Menjher pas shkuarjes tuaj atje? Donika Grvalla: N vitin 1983 filluan t vin grupet e para dhe natyrisht edhe ato ishin grupe mjaft t shoshituna para se t'ju lejohej t vinin n Shqipri. Un njoh mjaft miq t babait q nuk u sht lejuar t vinin n ato rrethana n Shqipri." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Po dalim te nj shtje tjetr me rndsi. Kur sht fjala te bashkimi i organizatave revolucionare dhe patriotike q veprojn n Kosov, un pata br nj propozim konkret, po druaj se nuk jemi marr vesh si duhet. sht i ashtuquajturi Grupi Komunist Zri i Kosovs nj grup q predikon krijimin e nj
111

Kosove t lir dhe jo bashkimin me vendin am. Me kt grup as kam marrdhnie, as do t doja t kem, sepse, edhe n ekziston akoma (se pjesa m e madhe e antarve t tij n atdhe jan t burgosur, pr shkak t mnyrs s organizimit shum t gabuar e t rrezikshm: me lista konkrete, ku antart shnojn elementet e tyre biografike, bjn me shkrim betimin dhe e firmojn me dorn e vet; kshtu listat komplete t antarve kan rn n dor t UDB s dhe ata jan burgosur masivisht e pa mundime nga ana e policis), pra, edhe nse grupi ekziston akoma, ai punon keq e flliqt. I till nuk sht as n shkrime as n pikpamje t organizimit grupi i Marksist-leninistve t Kosovs, t bashkuar rreth organit t tyre Liria. Prkundrazi ata, jo vetm q luftojn si ne pr bashkimin e domosdoshm me vendin am, por, sa kam mundur t konkludoj nga kontaktet e mia me njeriun (Kadri Zekn - shn. i Xh. D.) e tyre, jan edhe shum t pjekur dhe organizator t zott. M von do t marrim vesh se ata, me sa duket, kan qen ndr organizatort kryesor t ngjarjeve t fundit n Kosov, jo fillimisht, por duke intervenuar pas ngjarjeve t 11 marsit. Por, kjo gj duhet t studiohet edhe m tej me seriozitetin m t madh dhe, po u pa e arsyeshme, edhe t merret kontakti me ta e t vazhdohet puna e prbashkt." (Letr pr Sabri Novoselln, 13 maj 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 265-266) 107. Donika Grvalla: "... vend ku mund t shkoja jasht Shqipris ose Kosovs m von sepse aty m priste varri i babait tim pra kisha lidhje shum intime edhe pse historia ka qen mjaft e pakndshme kshtu q un kam ardhur n vitin 1992 thjesht pr t ndjekur studimet." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Sa pr organizatn e bashkuar rreth organit Bashkimi, m duket se pak dobi mund t kemi nga iniciativa pr bashkim e bashkpunim me ta. S paku prsa shihet te udhheqsi i ksaj organizate n botn e jashtme, nuk ekziston prshtypja pr organizim t mirfillte dhe as pr ndonj organizat t fuqishme numerikisht. Megjithat, po ta shihni ju t arsyeshme, ndoshta do t mund t realizohej mundsia q shokve t Lvizjes n Kosov tu jepet lidhja me prfaqsuesin e Bashkimit n Kosov. Megjithq, pr sa kam mundur t marr vesh, atje, n radht e ksaj organizate, apo ndoshta n qendr t saj, ndodhet nj njeri i dyshimt, njfar Blakaj, q punoka n Entin e Sigurimit Social n Prishtin. Sa pr mua un njher pr njher, pas numrit t fundit t Bashkimit, t cilin ta kam drguar, t gjitha marrdhniet me prfaqsuesin e tij t ktushm i kam ndrprer. Kshilla pr ndrprerjen e marrdhnieve me t kam pasur edhe nga ana e diplomatve shqiptar n Vjen." (Letr pr Sabri Novoselln, 13 maj 1981; Faridin Tafallari, Dhimbje Krenare, Tiran 1998, faqe 115-116) 108. Jusuf Grvalla: "I dashur shok Faredin! M fal q materialin e premtuar po jua drgoj me vones. Por ashtu u bn punt. Besoj se tani do ta merrni e ta shqyrtoni, bashk me D.... Dhe pasi ta keni analizuar, t m prgjigjeni pr sa qem marr vesh at nat n mes vete. Ato q do ti keni t paqarta, shnojini si dhe fjalt e pakuptueshme, e pastaj do ti sqarojm s bashku. Mir u pafshim n takimin e ardhshm Lajmtari... " (Letr pr Faridin Tafallarin, ver 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 256)
112

109. Jusuf Grvalla: "I dashuri shoku Faredin! Me pak vones po ti drgoi thirrjet pr demonstrata, q do t mbahen kt t shtun n Dyzeldorf n ora 10,30 para stacionit hekurudhor. Njoftoi shokt aty prreth, por kishte me qen mir, sikur do t mundeshe ti njoftosh edhe do shok nga Tubingeni. Sa i prket udhtimit me autobusa, duhet t dihet prafrsisht numri i udhtarve dhe m lajmro menjher, n mnyr q kjo gj t organizohet me koh. N qoft se t kan ardhur edhe thirrje tjera nga larg, kjo gj mos t habit, dhe prmbaju ktyre thirrjeve ktu. Sa i prket gjendjes n Kosov, kemi informata se atje populli sht i pamposhtur, dhe se lufta po vazhdon. Shokt na bjn me dije se demonstratat q po organizohen n botn e jashtme i kan dhn popullit shqiptar n Kosov nj frymzim dhe nj hov t madh... Prandaj kjo gj edhe neve na frymzon edhe m tepr edhe na forcon vullnetin ton, q t marrim pjes sa m shum n kto demonstrata. T fala vllazrore nga Semani * FITORJA ESHTE E JONA ! *) Pseud. i J. Grvalls, shn. i Faridin Tafallarit" (Letr pr Faridin Tafallarin, ver 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 256) 110. Donika Grvalla: "Pikrisht asaj strukture iu ktheva sepse shokt e afrt t babait tim, miqt e babait tim ndodheshin tani n Lidhjen Demokratike t Kosovs, sepse jo vetm Shqipria dhe Evropa Lindore por edhe Kosova kishte br hapa t mdhenj nga viti 1982 kur un isha larguar pr n Shqipri, dhe pr mu ishte surpriz mjaft e madhe ajo form e re e komunikimit q ekzistonte mes tyre. Pra un u ktheva pikrisht aty ku un mendoja ta gjej babain tim dhe jo n Lvizjen Popullore t Kosovs e cila kishte mbetur mjaft e kufizuar si numr sepse pjesa m e madhe e veprimtarve t vjetr pr Kosovn kishin shkuar dhe i ishin bashkangjitur Lidhjes Demokratike t Kosovs si lvizje n Gjermani." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "I dashur shok, Dini (Shkurtimi i emrit Faridin, shnim i F.T.)! Ja dhe materialet q t premtova se do t ti oj. N t parin Armiku na ka n dor vetm aq sa e lejojm ne vet, jan udhzimet pr disa shtje revolucionare n kushtet e puns ilegale. Ndrkaq, n materialin me titull Si do t na prgjigjet armiku n pyetjet q do t shtrojm ne, revolucionart , bn fjal pr rndsin e njrs nga fushbetejat kryesore t organizats revolucionare, pra pr rndsin e shtypit revolucionar. Materialet e tilla si tham edhe mbrm, nuk bn vetm t lexohen si artikuj gazete a si roman. Ato duhet t prvetsohen, n mos n trsi, athere s paku pikat kryesore duhet t zotrohen patjetr. Ndoshta, n bisedn q bm mbrm, un isha pak tepr kmbnguls dhe energjik. Por, kam shpres t madhe se, sa m par ti kapemi ksaj rruge t organizimit, aq m shum efekte do t arrijm n drejtimin n t cilin jemi t gatshm t luftojm pa kursyer asgj. Po e prsrisim edhe nj her mnyrn se si duhet t lidhen antart e celuls. Ti si antar celule ke t drejt dhe detyr t krijosh dy hallka A dhe B. Hallka A dhe B t njohin ty, por jo edhe njra tjetrn. Po kshtu, pasi t jen futur n celul kto dy
113

hallka dhe pasi t ken dhn ndonj shenj t sigurt se jan t pjekura pr pun revolucionare n kushtet e caktuara prej nesh, secila prej tyre do t ket t njjta t drejta dhe detyra. U morrm vesh edhe lidhur me at se far kushtesh krkohen pr angazhimin e nj shoku etj. ( Pr do gj t paqart, drejtomu me letr ose bjm takim, sepse nuk duhet t ecim me gjra t pasigurta n asnj mnyr.)" (Letr pr Faridin Tafallarin, ver 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 254-255) 111. Jusuf Grvalla: "Kur t kesh zgjidhur hallkat tuaja, kujdesu q njri shok yti t jet patjetr n vendlindje. Sepse, ne bjm pak, n qoft se mbshtetemi vetm n shokt tan q punojn n botn e jashtme. Me rndsi sht q organizimi t marr hov n vendlindje. Natyrisht, shtjen e takimeve me shokt e angazhuar n vendlindje, do ta shqyrtojm bashkarisht dhe n hollsi. Prgjithsisht, edhe po t na duken gjra t vshtira disa hollsi q imponohen n shikim t par, ska nevoj t bhemi merak. Kjo mnyr e organizimit sht studjuar hollsisht dhe ne do ta zotrojm dalngadal po me siguri. Mjafton q t kemi vullnet dhe t angazhohemi seriozisht M shkruaj, pra, pr gjithka. Un do t t prgjigjem me knaqsi. VDEKJE TITIZMIT, LIRI POPULLIT SHQIPTAR Lajmtari " (Letr pr Faridin Tafallarin, ver 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 255) 112. Donika Grvalla: "Kur erdha ktu pash q ka nj realitet krejt tjetr n Gjermani n radht e organizimit t shqiptarve nga koha q un mbaja mend apo nga ato q kisha lexuar nga koha kur vepronte babi. Pash q kishte nj mekanizm t organizuar mjaft mir. Pr mua ishte surpriz, njerzit flitnin lirshm njri me tjetrin. Un i mbaja mend shqiptart n Gjermani t friksuar nga konsullata nga ambasada nga njri nga tjetri, jo spiun jo m fotografoi. Ato ishin hequr." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Tani m lejo t dalim te nj nga shtjet m t rndsishme pr momentin aktual, pra, te shtja e bashkimit t vrtet t t gjitha forcave t mbara revolucionare. Un, kohn e fundit, me qllim t mir, i kam dhn vetes t drejt t t dekonspiroj ty tek nj person, te ai shoku (Kadri Zeka-shn i Xh. D.) i Liris, me t cilin kemi bashkpunuar qe disa koh. Ai, duke nxjerr konkludime nga puna e organizats s tij dhe nga ajo e LNK, sidomos nga organi yn Zri i Kosovs, ka ardhur n kt prfundim: sipas t gjitha gjasave, edhe LNKVSH edhe Marksistleninistt e Kosovs jan dy deg t t njjtit trung. Nj patriot revolucionar, i cili prej kohsh qenka n burg (ai thot se nuk sht fjala pr Ademin, por pr dik tjetr), qenka prgjegjs pr ndrprerjen e kontakteve mes antarve t vjetr t organizats s hershme me antart e krahut t ri t ksaj organizate. Kshtu q, pjesa e vjetr e asaj organizate (t prbashkt) ka ndjekur nj rrug t caktuar dhe sot ka arritur deri te emri Marksist-leninistt e Kosovs, kurse krahu i ri, duke mos marr kontakt me koh me antart e vjetr, qenka zhvilluar n Lvizjen e sotme Nacionallirimtare t Kosovs. Pr kto konkludime ai merr pr baz pikrisht organin Zri i Kosovs, t cilin Marksist-leninistt e paskan pasur gjithashtu organ t vetin pr nj koh t gjat(sidomos q nga viti 1974, thot ai, paskan dal disa numra t ktij organi). N rast t till, sipas mendimit t tij, bashkimi i organizatave tona jo vetm q nuk sht i vshtir, por sht puna m e natyrshme. Lidhur me kt, ai ka nj propozim konkret, t
114

cilin ia kam aprovuar edhe un, nse pranon ti: t vijm s bashku ai e un te ti dhe ta ndriojm po qe e mundur kt shtje. Fitimi, besoj, do t kish qen i madh. Ai (Kadri Zeka-shn i Xh. D.) sht nj shok i mir dhe mjaft i pjekur. Por, n qoft se ti ngul kmb q nuk duhet ti hym fare ksaj pune, athere ashtu edhe do t bhet." (Letr pr Sabri Novoselln, 16 qershor 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 270-271) 113. Donika Grvalla: "Un kur erdha fillimisht jetoja n Hamburg, por mjaft shpesh shkoja n Shtutgart sepse thjesht m trhiqte varri i babait tim doja q pr ato koh q kisha jetuar n Shqipri kur s'kisha pasur mundsi, doja q t jem sa m afr. N kto udhtimet e mia natyrisht q un takoja miq t afrm t babait tim. Kryetari i Lidhjes Demokratike t Kosovs n Gjermani n at koh ishte Hafiz Gagica, t cilin un e njoh qysh kur ai ka qen 19-20 vjear, sepse i prkiste nj rrethi t djemve t ri q ishin afr babit dhe me te pata shkuar n zyr e aty pata njohur Sali ekun i cili punonte gjithashtu n zyrn e LDK-s n qendrn pr informim dhe kshtu n mnyr shum t natyrshme un hyna n ato rrethana diku prpiqesha t ndihmoj me nj shkrim, diku me nj aktivitet." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Tani prej teje pres prgjigje t prer pr sa vijon: 1) A e aprovon ardhjen time bashk me at shokun (Kadri Zeka-shn. i Xh. D.), lidhur me sqarimin e shtjes s prmendur, apo se lejon. 2) Pas pshtjellimeve rreth titullit t organit Zri i Kosovs, a t duket e udhs q organit ton t ardhshm ti vm nj titull tjetr? Un mendoj se titulli duhet ndrruar. 3) A duhet t pranojm edhe ne, sikundr ata t Liris, solucionin e republiks vetm pr territorin e sotm t Krahins s Kosovs? 4) A mendon se duhet edhe m tutje, pas ktyre njoftimeve, ta vazhdoj bashkpunimin me shokun n fjal, apo t punoj vetm, duke iu kushtuar kryekput punve t LNKVSH dhe t organit t saj t ardhshm? T lutem ti analizoni hollsisht kto shtje me shok dhe t m prgjigjeni sa m par q t jet e mundshme. T fala vllazrore Sokoli" (Letr pr Sabri Novoselln, 16 qershor 1981; Faridin Tafallari, ME TRE YJET E PAVDEKSIS N ATO VITE T STUHISHME, Tiran 2010, faqe 271)

114. Donika Grvalla: "Nuk duhet t heshtin m dshmitart e kohs q i njohin t gjitha kto fakte. Nuk duhet t heshtet as pr at burr q e drguan me arm tek babi n shtpi q ta vriste. Babi, pa i nuhatur aspak qllimet e tij, gjat biseds s gjat q zhvilluan e bri q t nxjerr armn, ta vr para vetes n tavolin dhe ti thot: Jusuf, bj far t duash me mua. Un kam ardhur t t vras, sepse m patn bindur se je tradhtar. E shoh q qenkam mashtruar. Prgjigjja e babit ishte miqsia q i ofroi. Po i njjti person, nj atdhetar i flakt dhe i pakompromis, nga t njjtt njerz drgohet n Kosov, bie n kurth dhe dnohet me 14 vjet burg. Nj viktim e regjimit jugosllav dhe njkohsisht nj viktim e tradhtis shqiptare." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Lvizjes Nacionallirimtare t Kosovs dhe Viseve t tjera Shqiptare - Komitetit t Degs "Hasan Prishtina"
115

RAPORT mbi disa shtje rreth puns s organizatave Grupi komunist "Zri i Kosovs" dhe Fronti i Kuq Popullor Nga dita e arratisjes sime n RF t Gjermanis, m 14 dhjetor 1979, ktu kam pasur kontakte me prfaqsues t Grupit komunist "Zri i Kosovs" dhe pastaj me ata t organizats Fronti i Kuq Popullor. Le t m lejohet t shnoj ktu disa prshtypje dhe disa vrojtime lidhur me punn e tyre, aq m par lidhur me punn e Frontit t Kuq, pasi Dega "Hasan Prishtina" mendon se sht e arsyeshme t thrriten edhe prfaqsuesit e tij pr bashkimin e organizatave dhe t veprimtaris son." (U botua pr her t par n www.albaniapress.com, 2 tetor 2011 nga Faridin Tafallari, si shtojc e punimit; Kur Jusuf Grvalla shkruante) 115. Donika Grvalla: "Nuk duhet t heshtin m dshmitart e kohs q i njohin t gjitha kto fakte. Nuk duhet t heshtet as pr at burr q e drguan me arm tek babi n shtpi q ta vriste. Babi, pa i nuhatur aspak qllimet e tij, gjat biseds s gjat q zhvilluan e bri q t nxjerr armn, ta vr para vetes n tavolin dhe ti thot: Jusuf, bj far t duash me mua. Un kam ardhur t t vras, sepse m patn bindur se je tradhtar. E shoh q qenkam mashtruar. Prgjigjja e babit ishte miqsia q i ofroi. Po i njjti person, nj atdhetar i flakt dhe i pakompromis, nga t njjtt njerz drgohet n Kosov, bie n kurth dhe dnohet me 14 vjet burg. Nj viktim e regjimit jugosllav dhe njkohsisht nj viktim e tradhtis shqiptare." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Me prfaqsuesin kryesor t Grupit komunist "Zri i Kosovs" jam njohur, pra, n fund t dhjetorit 1979. Quhet Riza Salihu, nga fshati Mushtisht. Ra fjala pr organin e LNK "Zri i Kosovs" dhe ai, me nj ton t ashpr, shprehu dyshimin jo vetm n ekzistencn e ktij organi dhe t LNKVSH, por edhe n besnikrin time. Arsyeja ishte se ai qndronte vet n krye t Grupit me t njejtin emr dhe, meq, si del logjikisht, nuk dinte pr ekzistimin e LNKVSH dhe kishte edhe vet nj logjik t kufizuar, kurrsesi nuk ia kapte rradakja t bnte dallimin n mes nj organizate me emrin "Zri i Kosovs" dhe nj organi me titull "Zri i Kosovs" q i takonte koinidentalisht nj organizate krejt tjetr. Po at nat, ai m njohu mua dhe vllaun tim me dy shokt e tij, Hysen Gega (tani i burgosur n burgun e Prishtins) dhe Maksut Saramati, me pun t prkohshme n RFGJ. Q n fillim ra n sy kapadaillku n rigorozitetin prej nj shefi bande i Riza Salihut dhe natyrshmria e zgjuarsia e dy shokve t tij (antar t KQ t "Z.K.")." (U botua pr her t par n www.albaniapress.com, 2 tetor 2011 nga Faridin Tafallari, si shtojc e punimit; Kur Jusuf Grvalla shkruante) 116. Donika Grvalla: "Nuk duhet t heshtin m dshmitart e kohs q i njohin t gjitha kto fakte. Nuk duhet t heshtet as pr at burr q e drguan me arm tek babi n shtpi q ta vriste. Babi, pa i nuhatur aspak qllimet e tij, gjat biseds s gjat q zhvilluan e bri q t nxjerr armn, ta vr para vetes n tavolin dhe ti thot: Jusuf, bj far t duash me mua. Un kam ardhur t t vras, sepse m patn bindur se je tradhtar. E shoh q qenkam mashtruar. Prgjigjja e babit ishte miqsia q i ofroi. Po i njjti person, nj atdhetar i flakt dhe i pakompromis, nga t njjtt njerz drgohet n Kosov, bie n kurth dhe dnohet me 14 vjet burg. Nj viktim e regjimit jugosllav dhe njkohsisht nj viktim e tradhtis shqiptare." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012)
116

Jusuf Grvalla: "M von Ibrahimi ka ardhur bashk me e Maksut Saramatin dhe kan krkuar prej meje q t vihem n krye t tyre e t'i udhheq (tashm Hyseni e Maksuti e paskshin braktisur Rizain dhe kishin kaluar n ann e Ibrahimit). Un e refuzova krkesn e tyre, se s'bnte t jem njkohsisht n dy organizata. Prve ksaj, ua kisha trhequr q m par vrejtjen se konspiracioni duhej mbajtur i pacnuar edhe ktu ashtu si n vendlindje. Krkesa e tyre e dyt ishte q s paku t'i kshilloja, si "njeri me prvoj", dhe un tr kohn at pun bja. Por, ndrsa krkonin kshilla dhe i aprovonin ato, n punn e tyre ishin msuar t vepronin krejt ndryshe dhe s'hiqnin dot dor nga mnyra q i kishte rrmbyer dhe ua diktonte do hap. Prve tjerash, me gjith sqarimet e shumta nga ana ime, ata konspiracionin e konsideronin si frik, zhburrrim dhe jopatriotizm." (U botua pr her t par n www.albaniapress.com, 2 tetor 2011 nga Faridin Tafallari, si shtojc e punimit; Kur Jusuf Grvalla shkruante) 117. Donika Grvalla: "Nuk duhet t heshtin m dshmitart e kohs q i njohin t gjitha kto fakte. Nuk duhet t heshtet as pr at burr q e drguan me arm tek babi n shtpi q ta vriste. Babi, pa i nuhatur aspak qllimet e tij, gjat biseds s gjat q zhvilluan e bri q t nxjerr armn, ta vr para vetes n tavolin dhe ti thot: Jusuf, bj far t duash me mua. Un kam ardhur t t vras, sepse m patn bindur se je tradhtar. E shoh q qenkam mashtruar. Prgjigjja e babit ishte miqsia q i ofroi. Po i njjti person, nj atdhetar i flakt dhe i pakompromis, nga t njjtt njerz drgohet n Kosov, bie n kurth dhe dnohet me 14 vjet burg. Nj viktim e regjimit jugosllav dhe njkohsisht nj viktim e tradhtis shqiptare." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Vet m ka treguar gjoja pr disa sugjerime, q i kan br shokt e organizats s tij n vendlindje, dhe t cilave ai nuk u sht prmbajtur fare. T imponohet prshtypja se as q ka shok t till n Kosov. Prshtypja e par dhe e fundit lidhur me kt shtje sht se ai, prve disa puntorve t tubuar rreth tij n botn e jashtme, t paorganizuar po vetm t furnizuar me literatur revolucionare dhe t inkurajuar, tjetrk as q ka prapa vetes. Kjo, edhe n nj mnyr mund t provohet bindshm. M vjen nj dit, (vitin e kaluar), n der me disa shkresurina q vetm titullin e kishin t qart: Programi dhe Statuti i Frontit t Kuq Popullor, dhe m lutet t'ia korrigjoj n pikpamje drejtshkrimore. M vjen nj dit, (vitin e kaluar), n der me disa shkresurina q vetm titullin e kishin t qart: Programi dhe Statuti i Frontit t Kuq Popullor, dhe m lutet tia korrigjoj n pikpamje drejtshkrimore. M pastaj m autorizon q t preki, po e pash un t arsyeshme, si njeri me prvoj, edhe n ann materiale t pikave t prfshira n program e statut. Mir, them, dhe meq prmbajtja e shkresurinave ishte pa kok pa bisht, i hy un puns me gjith seriozitetin dhe ato pak njohuri q kisha. Gjithmon kisha parasysh, pas puns sime, ai do tua kthente shokve pr diskutim Programin dhe Statutin e organizats s tyre. Por, doli ndryshe. Doli se I. K. i ishte tekur t bnte nj nat pa gjum dhe t hartonte kmbadoras nj program dhe statut t nj organizate revolucionare, t cilin e botoi dhe e shprndau si literatur revolucionare menjher pas korrigjimeve q i bra un. E puna q kisha br un m at rast, sishte pun korrigjimi." (U botua pr her t par n www.albaniapress.com, 2 tetor 2011 nga Faridin Tafallari, si shtojc e punimit; Kur Jusuf Grvalla shkruante) 118. Donika Grvalla: "Pikrisht asaj strukture iu ktheva sepse shokt e afrt t babait tim, miqt e babait tim ndodheshin tani n Lidhjen Demokratike t Kosovs,
117

sepse jo vetm Shqipria dhe Evropa Lindore por edhe Kosova kishte br hapa t mdhenj nga viti 1982 kur un isha larguar pr n Shqipri, dhe pr mu ishte surpriz mjaft e madhe ajo form e re e komunikimit q ekzistonte mes tyre. Pra un u ktheva pikrisht aty ku un mendoja ta gjej babain tim dhe jo n Lvizjen Popullore t Kosovs e cila kishte mbetur mjaft e kufizuar si numr sepse pjesa m e madhe e veprimtarve t vjetr pr Kosovn kishin shkuar dhe i ishin bashkangjitur Lidhjes Demokratike t Kosovs si lvizje n Gjermani." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Materialet e numrit t ardhshm t Z.K. jan pothuaj t gjitha t gatshme. Pr pjesn e tyre m t madhe, e un, Shpendi e Besniku jemi t knaqur. Morm zemr edhe nga fakti se ju kishin plqyer edhe juve ato punime q ua drguam edhe juve pr ti shikuar. Prve ksaj, un personalisht tani jam n pozit shum m t leht, pr shkak t mendimeve, porosive e sugjerimeve nga ana juaj dhe pr shkak t nj ndihme, sado t vogl n fillim, nga ana e Shpendit, e Besnikut dhe e shokut t Liris, q kta m dhan me disa artikuj t mir. Edhe Shpendi edhe Besniku, pr sa duket kan afinitet pr shkrim, i cili do t rritet bashk me punn ton e me ne. Tani pas hartimit t dy artikujve q kan mbetur pa u kryer, menjher po i hyjm shtypjes s revists. Maqin pr t bler nuk kemi gjetur ende, por shpresojm se do t na bjer n dor dika e mir. Tani pr tani duhet t marrim, pr kt numr, nj maqin t till me qira. Ktu praktikohet kjo gj." (Letr Sabri Novosells, 20 gusht 1981; Faridin Tafallari, Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, f. 451-452) 119. "Agron Bajrami: Gjat puns tuaj n LDK e takuat Ibrahim Rugovn? far ishin raportet me te? Donika Grvalla: Un Ibrahim Rugovn me siguri si fmij mund ta kem takuar por nuk e mbaj mend. Ndrsa pr her t par e kam takuar n Shqipri ditn q kam dal nga greva e uris t studentve, n shkurt t vitit 1991. Ather ai s bashku me Ali Aliun, Bujar Bukoshin dhe Hafiz Gagicn kishin ardhur, ishte her e par q Rugova vinte n Shqipri, dhe ndoshta, ai ka ardhur hert n mngjes tek ne, do t thot mund t ishte ndr vizitat e para q kan br n Shqipri. Un kam par q Rugova mua m konsideronte si vajzn e shokut dhe mikut t vjetr dhe un kam fol me shum gjerman q kan qen pjes e strukturave shtetrore t cilt e njihnin rastin e babit dhe vrasjen dhe seciln her m thonin se e di e di se presidenti Rugova kur ka qen n Gjermani ka biseduar." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Mbrm ishim me Besnikun te ai personi n Visloh, q na i pat dhn 3 mij markat. Sa m shum q po njihemi me t, aq m i matur, i pjekur dhe i mir po na duket ai neve dhe me gjas, edhe ai po fiton gjithnj simpati m t mdha pr punn ton. Un, Shpendi e Besniku, duke analizuar ant e mira dhe virtytet e ktij njeriu, kemi vendosur se do t kish qen mir ta bnim menjher antar t Komitetit t degs s ktushme. Na nevojitet mendimi juaj i prer pr t se ju keni ku e merrni kt mendim. Me kt letr po t nis edhe Programin e Statutin e Frontit t Kuq Popullor dhe nj material (mbase program) t Organizats s Marksist-leninistve t Kosovs. T fala t ngrohta vllazrore Sokoli (Jusuf Grvalla)" (Letr Sabri Novosells, 20 gusht 1981; Faridin Tafallari, Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, faqe 452) 120.
118

"Agron Bajrami: A kan pasur afri Rugova dhe Jusufi? Donika Grvalla: Un nuk e di se sa afri kan pasur m von por un e di q ata kan nj shok t prbashkt me t cilin Rugova ka ndar dhomn si student dhe babi her pas here, si kan qen kushtet ather npr konvikte ka fjetur n dhom t tyre do t thot prmes Isa Zymberit si shok i tyre ata kan kaluar mjaft koh bashk n fillim t studimeve. Se si kan shkuar m von, babi ka shkuar n gazet, Ibrahim Rugova n Institut Albanologjik. Besoj se nuk kan pasur kontakt t prhershm por e kan njohur mjaft mir njri-tjetrin dhe e di q t dyja palt kan pasur konsiderat pr njritjetrin." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Tani disa fjal rreth takimit t Stambollit. Ka disa muaj q un po fluturoja nga gzimi, n pritje t bashkimit t forcave tona revolucionare, q isha br gati ta quaja bashkim historik. M hert t kisha drguar nj letr dhe t kisha thn se kt bashkim un vet nuk e shoh shtje aq t thjesht. Ka probleme parimore pr t cilat duhen marrveshje serioze, si sht ai se a duhet t kemi fare parti k.m.- l., apo ajo parti sht e domosdoshme pr ti dal n ball popullit ton n drejtim t lufts dhe t fitores. Ky ishte pr mendimin tim problemi ky. Meq me organizatn e shokve t Liris kishim t prbashkt ideologjin e qllimin dhe ndonj ndryshim t vogl n pikpamje t taktiks revolucionare dhe t organizimit, kujtoja se pas disa bisedimesh mund t rregullohej shumka. Pr veten time, n shrbim t ksaj shtjeje, nuk kurseva gjum as pun, shndet as djers, e besa as shpenzime materiale. Aq m pak e kam kursyer sinqeritetin e shokut me shokun, e revolucionarit me revolucionarin. Si t kursehem n nj koh q populli yn, i cili sot po martirizohet si rrallher n historin e tij shumshekullore, pret nga djalria e tij patriotike e revolucionare q ajo t aj rrug drejt lufts dhe fitores, e lidhur fort me besa bes dhe me grushtin t bashkuar." (Letr pr Sabri Novoselln, 5 nntor 1981; Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, faqe 273-274) 121. Donika Grvalla: "N vendin ton, n Republikn e Kosovs, tash me fusnot, n vendin pr t cilin babai im vrtet sakrifikoi ka pati, jo vetm jetn e tij po ai sakrifikoi karriern e tij si gazetar, si muzikant, si shkrimtar, sakrifikoi mjaft, sakrifikoi vendlindjen e tij dhe u detyrua t shkonte n emigracion. Do t thot Republika e Kosovs, pr t ciln ai sakrifikoi n fund jetn, sht nj shtet i cili identifikohet kryesisht me korrupsion dhe krim t organizuar." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Nga e gjith kjo, tash mbeti vetm dshira. A ka vend t ndruhemi se spaska ardhur ende asti i pritur i bashkimit? Ende po dua t shpresoj q qndrimi i shokut Z. (Kadri Zeks shn i Xh. D.) ndaj ksaj shtjeje t rndsishme nuk sht edhe qndrimi i shokve t tij, aq m pak vija e tyre dhe prfytyrimi i tyre pr bashkimin. Pasi kuptova si sht shtruar kjo shtje n takimin tuaj (e kt e kuptova n astin e fundit n bised me shokun Z. ishte e vetkuptueshme t pajtohesha plotsisht me qndrimin q ke marr ti atje. T njoftoj se, q kur mbaj kontakte me at, asnjher, as rastsisht, nuk ka rn fjala pr nj bashkim t till t oroditur, si e kishte shtruar shtjen shoku Z. Po e pan ata t udhs, le t prpiqen t arrijn bashkime me hope e boshllqe, duke pasur cak t fundit jo grumbullimin optimal t forcave tona revolucionare n frontin e rrept t lufts, por megalomanin e arrivistve t revolucionit, ndjenjn e eprsis boshe mbi t tjert dhe tendencn pr dominim me do kusht mbi t tjert. Kam dshir t madhe t m dalin gabim prshtypjet e kqija q formova pr ta pas atij takimi dhe pasi msova pr qndrimin e tyre." (Letr pr Sabri
119

Novoselln, 5 nntor 1981; Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, faqe 274) 122. Donika Grvalla: "Por e gjith e vrteta sht q un nuk jam e vetmja q e di se sa t tensionuara ishin nj koh relatat mes babit tim dhe Kadri Zeks. Ata asnjher nuk arritn t bheshin shok. Shkak pr kt mund t ishte edhe fakti q kishin prfytyrime t ndryshme, se cila do t ishte rruga m e mir pr arritjen e synimeve t prbashkta." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "N kt mes, m duhet t pranoj se, nga ana e atyre shokve, qenka br nj loj e pahijshme me personin tim. Nuk di me se e kam merituar nj gj t till. Por tani, pas hidhrimit t par, nuk ndiej kurrfar nevoje t krkoj ndonj shpjegim e satisfaksion prej tyre. Sedra ska vend n kt mes. Nuk do t pendohem pr angazhimin tim (t kot) n kt drejtim, as pr sinqeritetin q ua kam falur atyre pa rezerv. Mjafton ndrgjegjja e pastr dhe qllimet e mira, q m kan udhhequr gjith kohn. Vese, nj msim duhet nxjerr : sinqeriteti - pr shokt e sinqert. (Po kush dyshonte n mossinqeritetin e tyre, kur nuk dhan asnj shenj! Kjo m brengos edhe m shum pr rrugn e tyre.)" (Letr pr Sabri Novoselln, 5 nntor 1981; Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, faqe 274) 123. "Agron Bajrami: A kan pasur afri Rugova dhe Jusufi? Donika Grvalla: Un nuk e di se sa afri kan pasur m von por un e di q ata kan nj shok t prbashkt me t cilin Rugova ka ndar dhomn si student dhe babi her pas here, si kan qen kushtet ather npr konvikte ka fjetur n dhom t tyre do t thot prmes Isa Zymberit si shok i tyre ata kan kaluar mjaft koh bashk n fillim t studimeve. Se si kan shkuar m von, babi ka shkuar n gazet, Ibrahim Rugova n Institut Albanologjik. Besoj se nuk kan pasur kontakt t prhershm por e kan njohur mjaft mir njri-tjetrin dhe e di q t dyja palt kan pasur konsiderat pr njritjetrin." (Intervist, Koha-TV, 18 maj 2012) Jusuf Grvalla: "Paska qen e logjikshme nga ana juaj q t ndruheni se mos un ia kam kthyer shpinn ose kam ndr mend tia kthej Lvizjes, duke kaluar n taborin e ndonj organizate tjetr. Kjo nuk do t ndodh kurr. Prkatsisht, deri n astin q t bindem plotsisht se Lvizja e ka ln rrugn e drejt dhe, n vend q t luftoj si duhet pr popullin, i sjell dme pikrisht ksaj lufte. Shenjat pr kt, fatbardhsisht, nuk jan dukur gjkundi deri m kt ast. Bashklufttart tan, n pain sado pak veorit dhe virtytet e tua luftarake e patriotike, Mrgim, mund t mburren se jan duke u shkrir si qiriu, q populli t shoh drit. sht e teprt t thuhet se do ti ojm n vend kshillat, sugjerimet dhe urdhrat q do t na vijn nga ana juaj. Kt mendim e kan plotsisht edhe Shpendi e Besniku. M lejo t kalojm te disa shtje mbi prgatitjen sa m t mir t Zrit t Kosovs n t ardhmen." (Letr pr Sabri Novoselln, 5 nntor 1981; Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, faqe 274-275) 124. Donika Grvalla: "Por e gjith e vrteta sht q un nuk jam e vetmja q e di se sa t tensionuara ishin nj koh relatat mes babit tim dhe Kadri Zeks. Ata asnjher nuk arritn t bheshin shok. Shkak pr kt mund t ishte edhe fakti q kishin prfytyrime t ndryshme, se cila do t ishte rruga m e mir pr arritjen e synimeve t prbashkta." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012)
120

Jusuf Grvalla: "Mirdita, shoku Z (Kadri Zeka-shn. i Xh. D.)! Thirrjen pr bashkim me frontin po ta kthej ashtu si ma drgove. Ato q thuhen n t pr bashkimin e t gjith organizatave komuniste, patriotike e revolucionare, dhe q, sipas meje, prbjn themelin e ksaj thirrjeje, jan n kundrshtim me informatat m t reja q kam marr nga shokt e Lvizjes. Si jan sjell punt kto koht e fundit, n gjith shtjen ka gjra t mjegullta (dshiroj t gabohem nse them se mjegullimi ka ardhur nga mnyra e veprimit t shokve t organizats m-l)." (Letr pr Kadri Zekn, Dhjetor 1981; Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, faqe 277) 125. Donika Grvalla: "Por e gjith e vrteta sht q un nuk jam e vetmja q e di se sa t tensionuara ishin nj koh relatat mes babit tim dhe Kadri Zeks. Ata asnjher nuk arritn t bheshin shok. Shkak pr kt mund t ishte edhe fakti q kishin prfytyrime t ndryshme, se cila do t ishte rruga m e mir pr arritjen e synimeve t prbashkta." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Pr mua konkretisht, dhe shokt e Lvizjes me t cilt kam kontakt, thnia n Thirrje, ku thuhet se sht br bashkimi i organizatave, nuk sht e vrtet, s paku deri n kt ast, ndrsa thirrja sht shkruar shum m hert. Ju po desht mund t delni me at thirrje. Por duhet t jeni t vetdijshm se far mund t jen sukseset dhe konseguencat e nj pune, n dokumentin e par t s cils themeli sht vn me t pavrteta. N lidhje t ngusht me kt, po dolt me thirrjen pa u kristalizuar mir t gjitha shtjet e bashkimit, ne do ta konsiderojm se keni br prpjekje pr ti vn disa forca t caktuara patriotike e revolucionare para nj akti t kryer, n mos e teprofsha,. me manovrime nga ana juaj. Prandaj, mos u habitni nse pas hapit tuaj ne do t dalim publikisht me sheshimin e t pavrtetave. Me prshndetje revolucionare Drini (Jusuf Grvalla)" (Letr pr Kadri Zekn, Dhjetor 1981; Faridin Tafallari, Me tre yjet e pavdeksis n ato vite t stuhishme, Tiran 2010, faqe 277) 126. Sabri Hamiti: "(DONA - Donika Grvalla) Kush jan ata tu flas pr babain tim. Asnj fjal. Babain e kam njohur vetm n Prishtin. Duhet t kthehem atje pr ta rinjohur. Jasht nuk ka qen i njjti." (Misioni, Prishtin 2007, f. 88-89) Jusuf Grvalla: "Sipas njohurive t mia t pakta teorike, m duket se tash, n vend t reduktimeve e t prkufizimeve, duhet t aplikojm zgjerimin e furishm t radhve, ashtu si thot Lenini me nj rast, madje n at mnyr q rekrutt e rinj t zn vendin e lufttarve t rndomt, kurse ushtari i vjetr t zr vendin e oficerit t ult. Kshtu e pata kuptua m n fund edhe zgjedhjen e Shpendit dhe timen n KQ. Rinia jon revolucionare po krkon radht e revolucionarve t organizuar. Ajo do t kapet n ato hallka q do ti gjej m leht. Po e mbyllm ne, ajo do t kapet pr radht e t tjerve. M duket se Lvizja duhet t mblidhet, ti trajtojm me seriozitetin m t madh disa shtje vitale q dalin nga momenti aktual e q i kan rrnjt n kushtet e ndryshuara shum pas demonstratave t pranvers s shkuar. Mendoj se Lvizja duhet t prfshihet prej impulsesh t reja. Se cilat do t jen kto impulse, un nuk jam n gjendje ta them. Por, po t prpiqen shokt, do ta gjejn doemos." (Letr pr Sabri Novoselln, 14 janar 1982; Faridin Tafallari, Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, faqe 452-453)
121

127. Donika Grvalla: "Babi e donte shum kitarn e tij. N Gjermani t dy vllezrit, Bardhi dhe Jusufi, merrnin shpesh kitarat e tyre n dor dhe kndonin. Kur isha n klasn e tret dhe duhej t zgjidhja n shkoll nj instrument muzikor e pyeta babin se a mendonte ai q un t zgjidhja kitarn apo flautin (natyrisht q un doja ta merrja kitarn si babi im!)." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Un krkoj falje pr guximin q po marr t flas kshtu, sado q, si e di edhe ti, njohurit i kam t mangta si pr mnyrn e organizimit t brendshm, ashtu edhe pr gjendjen reale t punve n veprimtarin e sotme t organizats son. Mirpo disa vrejtje, m par se ti mbaj n vete, paraplqeve ti them shtruar. Shtypi revolucionar z nj vend me rndsi n veprimtarin e do organizate revolucionare. Ne tani mund t themi se kemi shtypin ton. Por pa u siguruar mnyra e sigurt e transportit dhe e shprndarjes s tij, shtypi mbetet gjysm i vdekur. Kurse ne nuk mund t krenohemi se kemi krijuar kushte as pr transport, e mbase as pr prhapjen e tij t suksesshme. Kjo gj po ushtron ndikim negativ edhe n punn e vet redaksis s Z.K. sht nj ndjenj e lig kur mendon se je duke shkruar dika q e ka shum vshtir t bjer n dorn e lexuesit." (Letr pr Sabri Novoselln, 14 janar 1982; Faridin Tafallari, Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, faqe 453) 128. Donika Grvalla: "Pr mua dhe vllezrit e mi, ai m shum se gjithka tjetr mbetet babi yn." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Si e di, ne kemi pas br kndej njfar transporti t shtypit. E kemi futur at n Atdhe, por atje si kemi pasur njerzit q do ta shprndanin si duhet. Tani, n drejtimin e transportit, kemi psuar m n fund edhe nj disfat. Me numrin 1 t Z.K. drguam pr n Atdhe dy puntor. Rruga e futjes s materialit ishte po ajo q kishim ndjekur n tri raste t suksesshme t transportit. Por ksaj radhe puna dshtoi dhe ata dy puntort ndodhen n duart e UDB-s. Pas ksaj e kemi shum vshtir t ndjekim t njejtn rrug. Tani a ta qajm materialin q nuk ra n duart e lexuesit, apo t qajm njerzit q na u dmtuan. Aktualisht spo i bjm ball dot tu japim rrug. sht disfata e par ksodore qe dy vjet e ktej dhe na ka demoralizuar shum. Sa patm zn t knaqemi e t marrim krah nga materialet q po na arrinin pr revistn, tash u desh t na dilte ky problem." (Letr pr Sabri Novoselln, 14 janar 1982; Faridin Tafallari, Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, faqe 453) 129. Donika Grvalla: "Pr nnn ton ai mbetet bashkshorti dhe shoku i dashur i jets. Pr Nnn Ajshe, s bashku me mixhn Bardhosh, ata mbesin djemt e saj t dashur, vdekja e t cilve ia rndoi zemrn shum." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Nga ana tjetr, mnyra se si sht vepruar nga ana juaj atje me futjen e materialit brenda, jo vetm q nuk i plotson nevojat pr shtypin revolucionar n Atdhe, por sht e pasigurt dhe e rrezikshme po aq sa mnyra jon. Si me nj kopje t Z.K. si me nj mij, njeriu rrezikohet njsoj. Si tia bjm ktij halli t madh? Marku sna erdhi. Edhe po t kish ardhur, m duket, (sipas fjalve t Kols) se edhe ai tashm nuk sht i pakomprometuar n syt e UDBs.

122

Ne kemi vrar mendjen se rruga m e sigurt pr futjen e shtypit n Atdhe sht shfrytzimi i ndonj transportuesi n relacionet evropiane. Juve ndoshta mund tu vij prdoresh t gjeni ndonj shofer shqiptar nga Turqia q bart mall me kamion t madh prej shteteve evropiane, e q kalon npr Jugosllavi. Ne do tia jepnim q ktej materialin, kurse shokt brenda duhet t gjejn mnyrn se si ta marrin prej tij n dorzim at material. N rast t till neve do t na zvoglohej problemi edhe sa i prket shtimit t tirazhit t revists edhe shpeshtimit t daljes s saj, gj q ka rndsi t madhe. sht keq q kt pun se kemi br para disfats son t par, por tash kjo duhet t na bhet preokupim shum serioz. Ndryshe, spontaniteti do t na kushtoj shtrenjt dhe do t bj q t zhagitemi si zvarranik e jo t vrapojm fuqishm si revolucionar." (Letr pr Sabri Novoselln, 14 janar 1982; Faridin Tafallari, Terror-DhimbjeQndres, Tiran 1997, faqe 453-454) 130. Donika Grvalla: "Un jam shum e hapur s paku pr t dgjuar. Un vrtet n fund bj at q mua m duket e udhs, por jam e hapur pr t dgjuar jo sa pr sy e faqe por me gatishmrin pr t vn n pyetje t gjitha pozicionet e mia q kan t bjn me babain tim." (Letr, 12 maj 2007) Jusuf Grvalla: "Edhe nj lajm jo fort t mir kam pr ju. Me insistimin e Shpendit, pr t mos thn me presionin e tij, Shpendi shkoi n Kosov pr nj qndrim t shkurtr, disa koh para vitit t ri. S andejmi u paraqit disa her n telefon, e s fundi disa dit para vitit t ri, kur tha se do t kthehej menjher pas vitit t ri. Mirpo, sot jemi m 14 janar, e ai as na thirri m, as erdhi. Por, jemi t brengosur shum se mos i ka ndodhur gj. Ndonj lajm, a shenj pr t keq nuk kemi, vese vonesa e tij na brengos. Nse ka fat dhe kthehet, ai do t na sjell materiale me vler, sepse pr at qllim edhe pat shkuar." (Letr pr Sabri Novoselln, 14 janar 1982; Faridin Tafallari, Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, faqe 454) 131. Donika Grvalla: "Pr mua dhe vllezrit e mi, ai m shum se gjithka tjetr mbetet babi yn. ... Pr shum njerz n Kosov, njeriu Jusuf Grvalla, shkrimtar, gazetar dhe kantautor, ka qen dhe mbetet nj figur e nderuar, por edhe nj njeri i dashur pr ta." (Duhet thyer heshtja, Koha Ditore, 19 Janar 2012) Jusuf Grvalla: "Tani po kthehem edhe njher n fillim t letrs. Mendimi im sht se disa shtje parimore, si sht themelimi i partis si domosdoshmri apo rrezikshmri n perspektiv, pastaj mnyra e organizimit t Lvizjes n kushtet e reja t lufts, duhet t diskutohen e t pleqrohen m dendur me shokt, sidomos me Plakun. Jo vetm gabimet e mdha parimore, por edhe t voglat ka mundsi t evitohen shum m mir n kt mnyr. Ju atje jeni t lumtur q e keni Plakun. N kt pikpamje ne jua kemi lakmi, se kndej punt me relacione t tilla nuk jan aq t thelluara, jo pr fajin ton." (Letr pr Sabri Novoselln, 14 janar 1982; Faridin Tafallari, Terror-DhimbjeQndres, Tiran 1997, faqe 454) 132.

Puna e organizats n t ciln bj pjes nuk shkon aspak keq

Donika Grvalla: "Se far shkruan Ibrahim Kelmendi mua nuk m intereson fare! Un Ibrahim Kelmendin kam pasur mjaft koh ta njoh mir edhe gjat ktyre 15
123

viteve t fundit q jetoj vet n Gjermani. Se far shkruan Ibrahim Kelmendi pr njrin dhe tjetrin pr mua nuk luan as rolin m t vogl." (Letr, 12 maj 2007) Jusuf Grvalla: "Me bisedn q patm n dasm, un n njfar mnyre u tregova i padrejt ndaj teje. Por, duhet ta kesh kuptuar q gjaknxehtsin time mund ta zbrazja vetm mbi nj shok me t cilin nuk kemi pasur kufij. Arsye pr t qen aq gjaknxeht mbase nuk kam pasur. Puna e organizats n t ciln bj pjes nuk shkon aspak keq. Por, nga takti m kan nxjerr disa gjeste e veprime t nj shoku, q t kundruara nga distanca e t sotmes, m dalin nj loj e pamir, s pari me personin tim, e pastaj edhe me nj organizat, ka, m shum organizat revolucionare, madje n nj ast madhshtor t historis son, q implikon dashurin, afrimin dhe sinqeritetin m t madh mes lufttarve t liris." (Letr pr Ibrahim Kelmendin, 15 janar 1982; Faridin Tafallari, Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, faqe 411) 133. Donika Grvalla: "Se far shkruan Ibrahim Kelmendi mua nuk m intereson fare! Un Ibrahim Kelmendin kam pasur mjaft koh ta njoh mir edhe gjat ktyre 15 viteve t fundit q jetoj vet n Gjermani. Se far shkruan Ibrahim Kelmendi pr njrin dhe tjetrin pr mua nuk luan as rolin m t vogl." (Letr, 12 maj 2007) Jusuf Grvalla: "Ti mund dhe besoj se je i painformuar lidhur me ato q kan ndodhur n prapjet pr bashkimin e dy organizatave. Por, un kam edhe m pak leje t t informoj pr to, tani q e di se ku bn ti pjes. Edukata ime sm lejon t vepr oj n mnyr t till. Shokt e tu t rinj e kan me borxh ta bjn kt pun. Un e di se ata e kan vshtir ta bjn, sepse, po ta bnin, do t duhej t flisinin hapurazi kundr punve t tyre t pahijshme. Tash pr tash mund t t them se kjo gj nuk do t mbetet shum koh pa u sqaruar. Do t dal n shesh se kush sht duke br zhurm pr bashkimin, duke u jerr pr t e duke luftuar kundr tij." (Letr pr Ibrahim Kelmendin, 15 janar 1982; Faridin Tafallari, Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, faqe 411-412)

134. Donika Grvalla: "Se far shkruan Ibrahim Kelmendi mua nuk m intereson fare! Un Ibrahim Kelmendin kam pasur mjaft koh ta njoh mir edhe gjat ktyre 15 viteve t fundit q jetoj vet n Gjermani. Se far shkruan Ibrahim Kelmendi pr njrin dhe tjetrin pr mua nuk luan as rolin m t vogl." (Letr, 12 maj 2007) Jusuf Grvalla: "Nj pun, megjithat t ngarkon edhe ty. Ska pasur hije pa marr edhe mendimin tim, ta shpallje ndr njerz se si nj nga njerzit e rndsishm t Lvizjes na qenksh, n mos antikomunist, ather s paku kundrshtar i partis (iluzioniste) q do t formoheshka ndr ne. E vrteta sht krejt ndryshe. Shoku Z. i ka procesverbalet e takimit me t. Po deshtt t ngulni kmb edhe m tej n qndrimin antikomunist t atij shokut t Lvizjes, urdhroni e bjeni kt pun n baza m t shndosha e m t ndershme, merrini prbaz procesverbalet e takimit. Atje shihet se ku qndron e vrteta pr bashkimin e paarritur, e megjithat t shpallur si akt t kryer n thirrjen e famshme T gjith n Front! T gjith pr Frontin!, t ciln ndoshta nuk e ke pasur n dor, ngase botimi i saj u spostua pas letrs sime drguar shokut Z. (Kadri Zeks-shn i Xh. D.)" (Letr pr Ibrahim Kelmendin, 15 janar 1982; Faridin Tafallari, Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, faqe 412)

124

135.

NJERZIT E VRTET T PUNVE T VRTETA

Donika Grvalla: "Se far shkruan Ibrahim Kelmendi mua nuk m intereson fare! Un Ibrahim Kelmendin kam pasur mjaft koh ta njoh mir edhe gjat ktyre 15 viteve t fundit q jetoj vet n Gjermani. Se far shkruan Ibrahim Kelmendi pr njrin dhe tjetrin pr mua nuk luan as rolin m t vogl." (Letr, 12 maj 2007) Jusuf Grvalla: "Tani po e kupton se un hyra shum thell n pun q sjan t miat, n pun tuaja t brendshme. Prandaj, nuk shkoj dot m tej. Dshiroj q ana jon kndej t jet e gabuar dhe juve tju shkoj puna pr s mbari deri n arritjen e fitores. Ne sndiejm frik as kemi dm nga cilado forc me t vrtet patriotike e revolucionare e popullit ton. Prkundrazi, at krkojm si qorri syt dhe ajo na bn t mburremi. Por kemi nj ik ndruajtje se puns i sht zn jo fort mir peta. Prkundr t gjithave, ne se kemi humbur as e humbim dot shpresn e bashkimit. Vese kemi konstatuar se nj mision i till aq t nevojshm e aq t shenjt pr ne, do ta bjn kur t vij koha, njerzit e vrtet t punve t vrteta." (Letr pr Ibrahim Kelmendin, 15 janar 1982; Faridin Tafallari, Terror-Dhimbje-Qndres, Tiran 1997, faqe 412)

NUK I SHFAQET KUJTDO

Jusuf Grvalla: "Mirpo kjo paknaqsi, q vetvetiu prbn nj nga forcat kryesore t lufts s ardhme, implikon para s gjithash edhe nevojn e prdorimit t saj me koh e me vend. Sepse, si forc goditse, ajo ka nj cilsi t atill, q nuk i shfaqet kujtdo. Ajo do t'i shfaqet vetm atij q sht i denj pr luftn e vendosur dhe serioze, deri n fitore, pa marr parasysh vshtirsit dhe sakrificat. Prandaj, si bij revolucionar t popullit ton, ne, n radh t par, duhet ta kemi parasysh paknaqsin e madhe t popullit dhe t hyjm n esencn e saj e t'i prgatisim asaj terren t vrtet pr grushtin e saj t fuqishm. Sknderbeu sbri gj tjetr, vese e mblodhi at, rebelimin e shprndar dhe e sistemoi." ("Bashkimi" bn fuqin, Bashkimi, janar 1981, faqe 1) ___________________________________________________________________ Libra nga Xhafer Durmishi Skenderi i Shtutgartit, pr Rilindasit e Shtutgartit 1. Protesta e Aspirata 2. Lvizja e Jusuf Grvalls 3. Zri i popullit dhe Zri i Jusuf Grvalls 4. T fala s'po na ojn asnjher 5. Nuk pyesin pr mimin e liris 6. Pa taktizime 7. N rrethin e Shtutgartit 8. Fakte pr Lvizjen e Jusuf Grvalls 9. Luga dhe Lugina 10. Filharmonia e Jusuf Grvalls 11. Shokt dhe Jusuf Grvalla 12. Fjalori i Lvizjes s Jusuf Grvalls
125

13. Operacioni Barbarossa 14. Pa trazime 15. Skena 16. Jusuf Grvalla dhe Liria 17. Emr q u b tradit 18. Shok rinie 19. Ora ime e ndalur 20. Testamenti 21. Ilustrime 22. Vepra e Jusuf Grvalls Jusuf Grvalla: "Kshtu e pata kuptua m n fund edhe zgjedhjen e Shpendit dhe timen n Komitetin Qendror." ____________________________________________________________________

XHAFER DURMISHI

JANAR 2013

126