Doktoratura Klaudeta Merollari Fakulteti Ekonomise Departamenti I Finances

Teori dhe strategji t financimit t kompanive. Probleme t financimit t tyre n Shqipri.
Klaudeta Merollari
Universiteti i Tirans Fakulteti i Ekonomis Departamenti i Financs
TEZ DOKTORATURE
Teori dhe strategji t financimit t kompanive. Probleme t financimit t tyre n Shqipri.
Ne kerkim te grades Doktor
Kandidati: Klaudeta MEROLLARI
Udhheqs Shkencor: Prof. Dr. Beshir CICERI
Tiran, Qershor 2012
Teori dhe strategji t financimit t kompanive. Probleme t financimit t tyre n Shqipri. Klaudeta Merollari
Dedikim Punn pr kt material ia kushtoj bashkshortit dhe dy fmijve t mij, Kristit dhe Sofias pr kohn e munguar pran tyre.
Mirnjohje Shpreh mirnjohen time pr Fakultetin e Ekonomis, Departamentin e Financs, q m krijoi mundsi pr kryerjen e ktij studimi.
Nj falenderim dhe mirnjohje t veant profesorit tim udhheqs, Prof.Dr.Beshir Ciceri, pr besimin q pati tek un dhe pr kshillat e vyera gjat gjith kohs s kushtuar s bashku ksaj teme.
Ju faleminderit! Klaudeta Merollari
STRUKTURA E TEMS HYRJE Prmbledhje ekzekutive Arsyet e zgjedhjes s tems Objektivat Metodologjia e studimit I. Nevoja e kompanive pr financim dhe burimet e financimit 1.1 Burimet e brendshme 1.2 Burimet e jashtme II. Teori t strukturs s kapitalit 2.1 Kostoja e kapitalit aksioner 2.2 Kostoja e borxhit 2.3 Struktura optimale e kapitalit 2.4 Leva financiare dhe risku 2.5 Faktort q ndikojn n vendimet e strukturs s kapitalit - Strategji t financimit t kompanive franceze III.Problemet e financimit t kompanive n vendet n zhvillim 3.1 Pamjaftueshmria e burimeve t financimit 3.2 Sistemi financiar n vendet n zhvillim. Roli i bankave dhe i tregjeve financiare 3.3 Roli i shtetit n zhvillimin e sistemit financiar 3.4 Kriza financiare botrore dhe ndikimi i saj n financimin e kompanive IV. Tregu i kapitalit n Shqipri 4.1 Nevoja pr zhvillimin e tregut t kapitalit n Shqipri - Argumente q mbshtesin zhvillimin e tregut t kapitalit - Argumente kundr zhvillimit t tregut t kapitalit 4.2 Shkaqet e mosfunksionimit t Burss s Tirans 4.3 Avantazhet e aktivizimit t Burss s Tirans
V. Probleme t financimit t kompanive shqiptare 5.1 Burimet e financimit q prdoren m shpesh nga kompanit shqiptare 5.2 Problematika midis sistemit bankar dhe kompanive 5.3 Problematika midis tregut t kapitalit dhe kompanive Konkluzione dhe rekomandime Anekse Literatura
Hyrje Pas viteve 90, Shqipria ka kaluar npr nj sr ndryshimesh t mdha ekonomike dhe sociale. Me kalimin n ekonomin e lir t tregut filluan t krijoheshin bizneset e para private dhe m pas kompanit. Kompanit kan nevoj pr burime financimi q n momentin e krijimit dhe n vazhdim, pr t financuar rritjen e tyre, pr t financuar investimet n aktive t qndrueshme, financimin e projekteve afatgjata etj. Shqipria nuk vuan nga mungesa e kapitalit por nga mungesa e prdorimit efektiv t tij. Kjo sepse rezervat e kapitalit t depozituara n sistemin bankar shqiptar pr frym t popullsis, jan m t larta krahasuar me disa vende postkomuniste t ballkanit. Kapitali i depozituar n sistemin bankar shqiptar sht investuar n biznesin vendas n nivelin m t ult krahasuar me disa vende t tjera ballkanike. Kreditimi i ult sht nj nga faktort e defiitit t lart tregtar q ka Shqipria. Prdorimi efektiv i kapitalit do t kishte ndikuar n zbutjen e ktij defiiti. Qllimi i punimit Ky punim ka pr qllim t jap nj trajtim teorik t metodave t financimit t kompanive dhe t analizoj problemet e financimit t kompanive shqiptare n tregjet vendase. Gjat studimit do t analizohet gjithashtu edhe prvoja e vendeve t zhvilluara n lidhje me shtjet e financimit t kompanive. Ai synon t jap nj kontribut modest pr t argumentuar se far nevojitet t bhet pr t prmirsuar situatn dhe problemet aktuale q kan kompanit shqiptare n sigurimin e fondeve t nevojshme. Rezultatet e aritura n kt studim, do t shrbejn si baz pr t elur nj fush t mir krkimi pr studime t mtejshme. Objektivat e studimit Realizimi i ktij punimi do t synoj prmbushjen e disa objektivave: T evidentohet situata e prgjithshme e tregjeve financiare n Shqipri. T vihet n dukje roli i shtetit n funksionimin e tregjeve financiare n Shqipri. T evidentohen problemet q kan kompanit shqiptare n lidhje me financimin.
T evidentohet eksperienca e vendeve t zhvilluara, duke e krahasuar at me vendet n zhvillim. T prcaktohen drejtimet kryesore ku duhet t bhen prmirsime n t ardhmen. T evidentojm disa konkluzione dhe t japim disa rekomandime modeste pr prmirsimet q duhen br.
Arsyet pse sht zgjedhur kjo tem: Zgjedhja e tems u orientua nga problematika aktuale si dhe risit q ofrojn n kt fush vendet e zhvilluara. N argumentimin ton pr kt zgjedhje t br, morm n konsiderat: vshtirsit n gjetjen e burimeve t financimit si nj problem i mpreht ekonomik pr bizneset. ndihma modeste q mund t jepet n prmirsimin e situats aktuale t bizneseve n lidhje me problemin e financimit. Ekzistenca e punimeve t pakta t mparshme mbi kt tem n vendin ton, nga studiues e krkues t fushs. Ekzistenca e burimeve t mundshme t informacionit n terenin shqiptar dhe at t huaj. Ndr arsyet e zgjedhjes s tems mund t prmendim : 1. Kompanit shqiptare nuk jan m n fillimet e tyre, ato tashm jan rritur dhe pr t vazhduar m tej kt rritje si dhe pr t financuar investimet e tyre n aktive t qndrueshme dhe n projekte afatgjata, ato kan nevoj pr burime financimi. Gjetja e fondeve me kosto sa m t ult po bhet nj sfid, duke patur parasysh dhe krizn financiare botrore. 2. Ndihma modeste q mund t jepet n prmirsimin e funksionimit t tregut t kapitalit n Shqipri. Metodologjia Pr realizimin e punimit t Doktoraturs, vnd t veant ka pasur metodologjia e prdorur si bazament i sigurt dhe orientim i qart n fazn e konceptimit, prpunimit metodologjik, e puns empirike t shtjeve q prmbledh ky punim. Pr kt ndoqm hapat e mposhtm:
Faza e par: Zgjedhja e Literaturs Ky hap konsiston n rishikimin e literaturs n lidhje me objektin e studimit. Ai prfshin studimin e librave, artikujve, kumtesave t konferencave kombtare dhe ndrkombtare etj. Pr konceptimin e ktij punimi u shfrytzuan nj sr shkrimesh nga fusha e krkimit duke br paraprakisht nj przgjedhje t tyre. N kt proces jan klasifikuar ato m t prshtatshmet dhe n t njjtn koh sht br nj inventarizim i tyre. Reensionimi i shkrimeve shrbeu edhe si bilanc i asaj se far sht shkruar n kt fush. Mbi kt baz, u parashtruan dhe u formuluan nj sr shtjesh q lidhen me studimin. Literatura e zgjedhur na ndihmoi edhe n konturimin e prmbajtjes, t mjaft koncepteve t nevojshme q u prfshin n punim. Gjithashtu, ajo na ndihmoi edhe pr t evidentuar teorit. Qllimi yn i przgjedhjes t literarurs bashkkohore ishte prcaktimi i mir i fushs s studimit, gjenerimi i pyetjeve krkimore, evidentimi i asaj ka sht arritur dhe far mbetet pr tu arritur nprmjet thellimit t njohjes. Zgjedhja e literaturs sht shtrir mbi nj numr relativisht t konsiderueshm autorsh t huaj si dhe informacioneve vendase, duke marr n konsiderat natyrn komplekse t problematiks s financimit t kompanive n vendin ton. Punimet mbi kt tem, pjes apo aspekte t veanta t saj, patn vlern dhe rndsin e tyre si burime reference. Nga kto punime u prftuan mjaft nga burimet e informacionit t prdorur. N aspektin e brendshm u prdorn mjaft burime informacioni dhe t dhna sekondare. Faza e dyt: Mbledhja e t dhnave Mbledhja e t dhnave prfshin grumbullimin e t dhnave nga publikime t Banks s Shqipris, statistika t BSH, Buletine t BSH, INSTAT, t cilat u prdoren pr t mbledhur informacione, pr t mbledhur informacione u prdorn pyetsor dhe anketa.. Faza e tret: analiza e t dhnave N realizimin me sukses t objektivave t caktuara n kt studim jemi mbshtetur n metodn e analizs dhe sintezs dhe n analizn e t dhnave sekondare.
Prcaktimi i problemit t studimit. Pas prmbysjes s rregjimit komunist, Shqipria ka kaluar npr nj proes t ndryshimeve t mdha ekonomike e sociale. Natyrisht n kt proes t gjer e t gjithanshm, n fokus kan qen edhe problemet q kan hasur kompanit n gjetjen e fondeve pr financim. N Shqipri, ashtu sikurse edhe n vendet e tjera n zhvillim, kompanit kan probleme me gjetjen e nj burimi financimi. Vendet n zhvillim kan pamjaftueshmri t burimeve t financimit, ato karakterizohen gjithashtu edhe nga probleme q lidhen me funksionimin e tregjeve financiare. Prandaj, nj nga ojektivat kryesor t ktij studimi sht analiza e problemeve q kan kompanit shqiptare n lidhje me financimin e tyre. Gjat studimit do t analizohen gjithashtu prvoja e vendeve t BE dhe vendeve n zhvillim, me synim prfitimin nga prvojat m t mira. Formulimi i shtjeve t studimit Gjat fazs s konceptimit t punimit u prcaktuan edhe nj grup shtjesh dhe nnshjesh, si pyetje q orientuan krkimin ton drejt gjetjes s prgjigjeve t nevojshme t ksaj prpjekjeje. Ato u formuluan n kohezion dhe mbi bazn e nj logjike q krkonte spjegimin e fenomenit reformues t marr n studim. Analiza e t dhnave sht strukturuar mbi kt logjik shtjesh : Cilat jan burimet financiare disponible pr kompanit n vendet n zhvillim? Cilat jan mundsit e zgjedhjes s burimeve t financimit n vendet e zhvilluara? Cilat jan problemet dhe vshtirsit q ekzistojn aktualisht n gjetjen e burimeve t financimit nga kompanit shqiptare? A do t zgjidhte problemet q kan kompanit shqiptare n gjetjen e burimeve financiare funksionimi i Burss s Tirans? A i plotsojn kushtet kompanit shqiptare pr tu listuar n Bursn e Tirans?
Kapitulli i par Nevoja e kompanive pr financim dhe burimet e financimit

1.1 Burimet e brendshme 1.2 Burimet e jashtme 1.1 Burimet e brendshme
Burimet e financimit t kompanive mund ti ndajm n dy grupe kryesore (figura 1) : Burimet t brendshme Burimet t jashtme
Kompanit sigurojn kapital financiar nga brenda duke mbajtur fitimet e gjeneruara. Kto fonde prfaqsojn ndryshimin pozitiv ndrmjet shpenzimeve q krijon kompania dhe t ardhurave q krijon ajo. Nj burim tjetr i mbrendshm i financimit jan kursimet e gjeneruara prmes menaxhimit m eficient t kapitalit qarkullues. Ky kapital sht i shkrir n aktivet dhe detyrimet afatshkurtra. Menaxhimi m eficient i krkesave ndaj blersve, detyrimeve ndaj furnitorve, stoqeve t mallrave dhe rezervave monetare, mund t zvogloj mbitrheqjet nga llogaria bankare dhe ngarkesat me interesa dhe t rris rezervat monetare. Burim i mbrendshm financimi jan dhe fondet e amortizimit t aktiveve t qndrueshme t trupzuara.
Figura 1. Burimet e financimit t kompanive
Burimet e financimit
Burimet e brendshme
Burimet e jashtme
Fitimet e mbajtura Kursimet nga menaxhmenti
Instrumentet e borxhit
Instrumentet e kapitalit
Amortizimi
Kompanit preferojn t prdorin fitimet e mbajtura si burime financimi sepse ato paraqiten si burime m t lira, por shuma e tyre sht e kufizuar. Pr kt arsye ato duhet t konsiderojn edhe burimet e jashtme t financimit.
1.2 Burimet e jashtme

Ekzistojn shum burime t jashtme t financimit, t cilat ndahen n dy lloje kryesore : a) financimi me borxh dhe b) financimi me kapital aksioner. Financimi i jashtm mund t klasifikohet edhe nga aspekti i afatit t fondeve (financim afatshkurtr dhe financim afatgjat) dhe nga aspekti institucional (sigurimi i fondeve financiare prmes tregut financiar apo prmes ndrmjetsve financiar).
Figura 2. Burimet e jashtme t financimit
Letrat me vler n tregjet e kapitalit
Borxhi
Aksionet
Huat bankare
E zakonshme
Obligacionet
T preferuara
Letra komerciale
Dftesat e garantuara
Kontratat me qira
Edhe pse korporatat e mdha, koh pas kohe, sigurojn kapitalet prmes emetimit t borxhit, mnyra m e rndsishme e sigurimit t kapitalit nga burimet jasht firms, por q prdoret m rrall, sht emetimi i aksioneve. Raporti midis burimeve t brendshme dhe burimeve t jashtme Burimet e brendshme t financimit prbjn pjesn m t madhe t fondeve pr financimin e aktivitetit t kompanive, zakonisht ndrmjet 50-70%. Edhe pse n periudha t caktuara kohore burimet e jashtme t financimit shnojn nj rritje t konsiderueshme, ato mbeten me nj rndsi m t vogl n krahasim me burimet e brendshme t financimit.
10
Faktort q ndikojn n raportin midis burimeve t financimit Raporti midis burimeve t brendshme dhe burimeve t jashtme t financimit varet nga disa faktor, si vijon: Shuma e fondeve t nevojshme Shkalla e fitimit e operacioneve Kosto oportune e fitimeve t mbajtura Kostot q shoqrojn burimet e jashtme t financimit Disponueshmria e burimeve t jashtme pr kompanin Politika e dividentit e kompanis Burimet e financimit afatshkurtr1 Burimet e financimit afatshkurtr prdoren pr financimin e aktiveve afatshkurtra dhe shlyerja e tyre bhet brenda nj viti. Burimet kryesore t financimit afatshkurtr jan: Kredia tregtare sht nj burim financimi i rastit dhe sht tepr e rndsishme pr biznesin e vogl. Kredit nga bankat tregtare Kredia afatshkurtr nga bankat tregtare paraqitet n bilancet kontabl t shoqrive n zrin Hua nga bankat tregtare dhe sht e dyta pr nga rndsia pas kredis tregtare si burim financimi afatshkurtr. Letrat tregtare Letrat tregtare prdoren si burim financimi afatshkurtr nga kompanit e mdha. Ato prbhen nga kambiale q kompanit e mdha u shesin shoqrive t tjera, shoqrive t sigurimit, fondeve t pensioneve dhe bankave. Faktoringu sht nj form tjetr financimi afatshkurtr. Shoqrit u shesin klientt institucioneve financiare q luajn rolin e blersit t kredive (faktorit). Kjo form financimi sht e prshtatshme dhe me prparsi por mund t jet e kushtueshme. N vendin ton kjo form financimi nuk prdoret pasi mungojn institucionet financiare q t luajn rolin e faktorit. Pak firma mund t ekzistojn pa fonde me afat t shkurtr2.
1 2
Beshir Ciceri, Halit Xhafa, Drejtim Financiar 2, ribotim 2011 Herbert B. Mayo Finance : an introduction
11
Burimet e financimit afatmesm Burimet e financimit afatmesm shlyhen brenda nj periudhe 1-5 vjeare dhe prdoren pr financimin e investimeve afatmesme. Format kryesore t burimeve t financimit afatmesm jan: Kredia bankare afatmesme Kjo kredi i jepet nj biznesi nga bankat tregtare pr nj koh mbi 1 deri 5 vjet. Shlyerja bhet me kste dhe interesi llogaritet mbi borxhin e mbetur. Si garanci prdoret hipoteka e ndrtesave, por kompanit e mdha mund t marrin hua edhe pa garanci. Kontratat e shitjes s kushtzuar Shitja e kushtzuar parakupton ruajtjen e pronsis s shitsit mbi pajisjen derisa blersi t bj pagesn trsore. Prdoren pr t financuar blerjen e pajisjeve t reja nga shoqrit. Kontratat e qiras (leasing) Kontratat e qiras jan nj form bashkkohore financimi afatmesm. Ato marrin forma t ndryshme, por m t rndsishmet jan: Shitja dhe dhnia e prkohshme me qira (leaseback). Shoqria q ka n pronsi pajisje, fillimisht ja shet ato nj institucioni financiar. Njkohsisht bn nj marrveshje pr marrjen e tyre me qira nga institucioni financiar. Kontratat e qiras oprerative (full service leasing). Qiradhnsi merr prsipr mirmbajtjen e pajisjeve. Qiramarrsi mund ta prish kontratn para mbarimit t afatit t saj. Kontrata e qiras financiare. Qiradhnsi nuk merr prsipr mirmbajtjen e pajisjeve. Kto lloj kontratash nuk mund t prishen para mbarimit t afatit t tyre. Burimet e financimit afatgjat Kompanit prdorin burime afatgjata pr financimin e projekteve afatgjata. N burimet e financimit afatgjat futen aksionet e zakonshme, aksionet e paraplqyera dhe borxhi afatgjat (obligacionet). Kuptohet se emetimi dhe shitja e titujve afatgjat kan nj kosto. Vlersimi i aksioneve t zakonshme si burim financimi Aksionet e zakonshme si burim financimi kan nj sr prparsish dhe mangsish pr kompanin emetuese. Prparsit 1. Aksionet e zakonshme nuk kan kosto fikse. Kompania paguan dividend vetm nse realizon fitim. 2. Aksionet e zakonshme nuk e kan detyrimin e kthimit si obligacionet.
12
3. Shitja e aksioneve rrit mundsin e kompanis pr t marr borxh. 4. Aksionet e zakonshme shiten m leht se titujt e borxhit, sepse: a) Kan kthyeshmri m t lart se aksionet e paraplqyera ose se titujt e borxhit. b) I japin investitorit nj mbrojtje m t mir kundr inflacionit, sepse ata prfaqsojn nj pron t kompanis. Mangsit 1. Shitja e aksioneve t zakonshme shton t drejtat e vots, ose kontrollin e aksionerve t tjer q futen n kompani. Pr kt arsyje financimi me aksione t zakonshme shpesh mnjanohet nga kompanit. Pronart-drejtues mund t mos jen t prirur pr t ndar kontrollin e kompanis s tyre me t tjert. 2. Aksionet e zakonshme u japin nj numri m t madh pronarsh t drejtn e ndarjes s fitimeve. Prdorimi i borxhit mund ta ver kompanin n gjendje t prdor fonde me shpenzime t vogla, ndrsa aksionet e zakonshme u japin aksionerve t rinj t drejtn e marrjes s fitimeve neto t kompanis. 3. Shpenzimet e nnshkrimit dhe t tregtimit t aksioneve t zakonshme, jan zakonisht m t larta nga ato pr nnshkrimin dhe tregtimin e aksioneve t paraplqyera ose t titujve t borxhit. 4. Kostoja e aksioneve t zakonshme sht m e madhe se ajo e borxhit. Prandaj nse kompania ka nj borxh m t vogl nga ai q duhet pr nj struktur optimale kapitali, kosto mesatare e kapitalit do t jet m e lart nga sa duhet. 5. Dividentt e aksioneve t zakonshme nuk zbriten pr efekt t llogaritjes s tatimit, ashtu si ndodh me interesat e obligacioneve. Vlersimi i borxhit afatgjat si burim financimi Nga kndvshtrimi i kompanis q emeton obligacione, borxhi afatgjat ka nj sr prparsish dhe mangsish. Prparsit 1. Kostoja e borxhit (interesi) sht e prcaktuar q me emetimin e titujve dhe nuk ndryshon deri n mbarim t afatit t shlyerjes s tyre. Zotruesit e obligacioneve nuk marrin pjes n fitimet e mdha q mund t realizoj kompania. 2. Prqindja e kthyeshmris s parashikuar pr borxhin sht m e ult nga ajo e aksioneve t zakonshme ose t paraplqyera. 3. Aksionert nuk humbasin asnj pjes t kontrollit mbi kompanin, nse ajo prdor financimin me an t borxhit.
13
4. Pagesat e interesit t borxhit zbriten pr efekte fiskale. Kjo bn q nj pjes t kostos s borxhit ta prballoj shteti. 5. Fakti q kontrata obligacionare prmban kushtin e shlyerjes s borxhit para mbarimit t afatit, ndihmon n krijimin e nj strukture financiare t luhatshme pr kompanin. Mangsit 1. Borxhi ka nj kosto fikse, e cila duhet prballuar edhe n kushtet e mosrealizimit t fitimeve. Kjo mund t oj n mospagimin e interesave, gj q nga ana e vet shton frikn e huadhnsve, t cilt mund t krkojn kthimin e shumave kryesore. Nj gjendje e till mund t oj der n falimentimin e kompanis. 2. Nj risk m i madh prmban prqindje m t larta t kapitalizimit t fitimit aksioner. Pra, edhe nse leva financiare sht e favorshme dhe shton fitimin pr aksion, prqindjet m t larta t kapitalizimit, q sjell leva mund t bjn q t ulet vlera e aksioneve t zakonshme. 3. Borxhi ka zakonisht nj afat shlyerje t prcaktuar me saktsi. Pr kt arsye drejtuesi financiar duhet t marr masa paraprake pr shlyerjen e tij. Nj mas e till si dihet sht krijimi i nj fondi amortizimi financiar. 4. Me q borxhi afatgjat sht nj angazhim pr nj koh t gjat, ai prmban nj risk t lart. Parashikimet dhe planet sipas t cilave ka qen emetuar borxhi mund t ndryshojn. Borxhi mund t bhet nj barr ose mund t jet prparsi. Pr shembull, nse fitimi dhe niveli i mimeve ulen shum mendimi pr t marr shum borxh mund t quhet nj politik financiare jo e drejt. 5. N nj marrdhnie kontraktore kushtet e kontrats obligacionare mund t jen shum m t rrepta se n nj marrveshje t kredis afatshkurtr. Pra, kompania mund tu nnshtrohet detyrimeve m t mdha t cilat regullojn dhe paralizojn kontratn obligacionare afatgjat m shum se kur merret borxh afatshkurtr ose kur emetohen aksione t zakonshme. 6. Sigurimi i fondeve me an t borxhit afatgjat ka nj kufi. Disa rregulla t politiks financiare, prgjithsisht t pranuara, prcaktojn se raporti i borxhit nuk duhet t kaloj disa kufij. Kto rregulla financiare parandaluese prcaktojn kufijt deri n t cilt mund t sigurohen fonde me an t borxhit afatgjat. Vlersimi i aksioneve t paraplqyera si burim financimi Nga kndvshtrimi i kompanis emetuese, emetimi i aksioneve t paraplqyera ka nj sr prparsish dhe mangsish.
14
Prparsit 1. Prparsia m e madhe sht se kompania nuk ka detyrimin pr t kryer pagesn e dividentve kur nuk ka mundsi. 2. Nj kompani me kthyeshmri t lart, q dshiron t zgjerohet, mund t siguroj fitime m t mdha pr aksionert fillestar, me an t shitjes s aksioneve t paraplqyera, n krahasim me aksionet e zakonshme. 3. Duke shitur aksione t paraplqyera, drejtuesi financiar mnjanon kushtin e pjesmarrjes s barabart n fitim, i cili sht i pranishm kur shiten aksione t reja t zakonshme. 4. Aksionet e paraplqyera e lejojn kompanin t mnjanoj ndarjen e kontrollit, me an t pjesmarrjes n votime. 5. Meq aksionet e paraplqyera, zakonisht nuk kan as afat shlyerje dhe as fond amortizimi financiar, ata jan m fleksibile nga obligacionet. Mangsit 1. Prgjithsisht, aksionet e paraplqyera shiten me nj prqindje kthyeshmrie m t lart se ajo e obligacioneve. 2. Dividentt e paraplqyer nuk zbriten pr efekte fiskale, gj q e bn shum m t lart koston e tyre n krahasim me at t obligacioneve. Aksionet e paraplqyera mund t jen nj form e dshirueshme financimi kur prdorimi i borxhit do t sillte nj risk t tepruar, ndrsa emetimi i aksioneve t zakonshme do t ndikonte n problemet e kontrollit t kompanis. Nse shitjet dhe fitimi i kompanis paraqiten me luhatje t mdha prdorimi i borxhit me shpenzime fikse t interesit mund t jet me rrezik. N kt rast aksionet e paraplqyera mund t ofrojn nj kompromis t pranueshm. Prdorimi i tyre si burim financimi do t ishte me shum efektivitet nse kompania ka nj raport borxhi shum t rnduar.
15
Kapitulli i dyt Teori t strukturs s kapitalit

2.1 Kostoja e kapitalit aksioner 2.2 Kostoja e borxhit 2.3 Struktura optimale e kapitalit 2.4 Leva financiare dhe risku 2.5 Faktort q ndikojn n vendimet e strukturs s kapitalit 2.5.1Strategji t financimit t kompanive franceze nj analiz empirike
Teori t strukturs s kapitalit3 Kjo teori nuk jep shpjegim pr gjithka, ajo siguron nj vshtrim t vlefshm mbi dobin e financimit me borxh krahasuar me financimin me aksione. Kuptimi i teoris s strukturs s kapitalit i ndihmon menaxhert n krijimin e strukturs optimale t kapitalit pr kompanin. Teoria moderne e strukturs s kapitalit starton q n vitin 1958 me Modigliani dhe Miller. Ata vrtetuan se vlera e nj kompanie sht e pavarur nga struktura e kapitalit. Prfundimet e MM sugjerojn se nuk ka rndsi si e financon veprimtarin e saj nj kompani pasi struktura e kapitalit sht e pavarur nga vlera e kompanis. Studimi i MM ishte bazuar mbi disa supozime jorealiste. Pavarsisht nga kto supozime apo hipoteza joreale, rezultatet e teoris s MM jan mjaft t rndsishme. Duke treguar kushtet n t cilat struktura e kapitalit sht e pavarur, MM paraqitn gjithashtu t dhna se far duhet t ket nj struktur kapitali q t jet optimale dhe t ket kshtu ndikim n vlern e kompanis. Ekziston nj teori e dyt e strukturs s kapitalit q sht teoria e sinjaleve. MM supozuan se investitort dhe menaxhert kan ekzaktsisht t njjtin informacion mbi treguesit financiar t kompanis ky quhet informacion simetrik. Sidoqoft, shpesh menaxhert kan m tepr informacion se sa investitort e jashtm. Ky quhet informacion asimetrik dhe ka ndikim t rndsishm n strukturn e kapitalit.
2.1 Kostoja e kapitalit aksioner (kapitali i vet)

Shum pak kompani operojn pa prdorim t dyanshm t financimit me an t borxhit dhe financimit me an t kapitalit aksioner. Burimet e fondeve nuk jan pa pages, kreditort
Halit Xhafa, Beshir Ciceri Drejtim Financiar 1 ribotim 2011
16
krkojn pagesn e interesit, investitort e kapitalit aksioner krkojn fitimin me an t dividendve dhe diferencs s mimeve t aksioneve. Kapitali i vet prbhet nga fondet afatgjata t siguruara nga pronart e kompanis. Ndryshe nga fondet e huajtura q duhen paguar n nj dat t caktuar n t ardhmen, kapitali vetjak qndron n kompani pr nj periudh t pacaktuar kohe. Aksioni i zakonshm sht forma m e shtrenjt e kapitalit t vet. Kostoja e kapitalit aksioner varet nga dividendi dhe nga mimi q investitort jan t gatshm t paguajn pr aksionin (sht norma e fitimit e krkuar nga investitort pr aksionet e zakonshme). Kostoja e kapitalit aksioner sht nj kosto oprtune, sht e ardhura q kta investitor krkojn prej kompanis, q t knaq prdorimet e mundshme t paras s tyre.
2.2 Kostoja e borxhit

Kapitali borxh prfshin t gjitha huamarrjet afatgjata t shoqris. Kosto e borxhit sht m e ult se kosto e formave t tjera t financimit. Kjo pr shkak se huadhnsit prballojn nj risk m t vogl se sa kontribuesit afatgjat t kapitalit. Risku i tyre sht m i vogl sepse: 1. Kan nj prioritet m t madh pr t pasur t drejta mbi fitimet apo aktivet n dispozicion. 2. Ushtrojn nj presion shum m t madh ligjor kundrejt kompanis pr prfitimin e pagesave n krahasim me aksion-mbajtsit. Kostoja e borxhit sht e lidhur me normn e interesit, tarifn e tatimit mbi t ardhurat e kompanis dhe riskun. Ligjet e tatimeve e lejojn zbritjen e interesit prpara llogaritjes s t ardhurave t tatueshme t kompanis. Shpenzimet e interesit ndahen me shtetin, kshtu q kostoja efektive e financimit me borxh zvoglohet.
2.3 Struktura optimale e kapitalit

N literaturn financiare ka mjaft debate mbi faktin nse ekziston nj struktur optimale kapitali. Kto debate kan filluar q nga fundi i viteve 50 dhe akoma nuk sht arritur nj rezultat konkret. Ata q besojn se ekziston nj struktur optimale kapitali, zbatojn metodn tradicionale, ndrsa ata q besojn se nj struktur e till nuk ekziston jan mbshtets t metods M&M, e quajtur kshtu pr nder t krijuesve t saj Franco Modigliani dhe Merton H. Miller. Shpesh drejtimit t kompanis i lindin pyetje si: Cili sht kombinimi m i mir i burimeve financiare, cila sht struktura optimale e kapitalit t kompanis?
17
Cili kombinim i financimit me an t borxhit dhe me an t kapitalit aksioner minimizon koston e kapitalit t kompanis?
Kombinimi m i mir i burimeve financiare t kompanis quhet struktur optimale e kapitalit. Struktura optimale e kapitalit jep avantazhin e levs financiare pa rritje jasht mase t risqeve financiare. N fakt ajo minimizon koston e prgjithshme t fondeve t kompanis. Kostoja e borxhit sht m e vogl se kostoja e kapitalit aksioner. Borxhi sht m i lir sepse sht m pak riskoz pr investitorin se sa pronsia, dhe shteti lejon zbritjen e shpenzimeve pr interesa para prcaktimit t t ardhurave t tatueshme. Drejtimi i kompanis mund t ul koston e kapitalit me an t zvendsimit t kapitalit aksioner me borxh. Mirpo, ndrsa rritet pesha e mjeteve t financuara nga borxhi kompania bhet m riskoze dhe rritet edhe kostoja e borxhit edhe kostoja e kapitalit aksioner. Ajo q duhet t prcaktoj drejtimi i kompanis sht kombinimi optimal i financimit me borxh dhe financimit me aksione, q do t minimizoj koston e kapitalit t kompanis. Kur kjo prcaktohet, drejtimi duhet t krkoj ta ruaj kt kombinim t veant t financimit me borxh dhe kapital aksioner. Struktura optimale e kapitalit sht llogaritur4 se ndodh n nj nivel financimi me borxh 40% dhe financimi me burimet e veta 60%.
2.4 Leva financiare dhe risku

Leva financiare ekziston kur kompania prdor financimin me an t borxhit, kur kompania pasi ka siguruar fondet mund t fitoj m shum se sa ka rn dakort t paguaj pr burimet e fondeve. Domethn n qoft se kompania siguron fondet me 10% dhe fiton nga to 12% , shtesa prej 2% shkon pr pronart e kompanis (rrit fitimin q sigurohet nga aksionert e kompanis). Megjithse leva financiare rrit normn e fitimit t pronarve, financimi me borxh nuk prdoret n raporte t larta pasi ai rrit riskun financiar, kompania bhet m riskoze. Kjo rritje e riskut rrit: 1) mundsin pr luhatje n fitimet e aksionerve dhe 2) normn e interesit q u paguhet kreditorve pr prdorimin e paras s tyre. Struktura e kapitalit t nj kompanie duhet ndrtuar duke patur n vmendje riskun. Struktura e kapitalit shoqrohet me nj nivel risku financiar. Sa m shum financim me borxh dhe me aksione t preferuar t siguroj nj kompani n strukturn e saj t kapitalit, aq m e madhe sht leva e saj financiare dhe risku financiar.
Herbert B. Mayo Finance : an introduction
18
Pr t matur shkalln e financimit me borxh, prdoren nj sr raportesh, q emrtohen raportet e levs. Pesha q z borxhi n strukturn e kapitalit t shoqris sht shum e rndsishme. Prdorimi i borxhit rrit riskun, sepse borxhi shoqrohet me nj kosto fikse n formn e shpenzimeve t interesit dhe kthimin e principalit. Dshtimi n pagimin e interesave n fund t fundit on n falimentim. Nj shoqri me shkall t lart borxhi, ka vshtirsi n zgjerimin e financimit me borxh, pasi kreditort mund t japin borxh vetm pr norma t larta interesi. Por borxhi prfaqson gjithashtu mundsi potenciale pr fitime m t mdha pr pronart e shoqris. Kur borxhi prdoret me sukses, n qoft se fitimet operative jan m shum se t mjaftueshme pr t mbuluar kostot fikse t borxhit, t ardhurat pr aksionert rriten nprmjet levs financiare. Raportet e levs jan t lidhura me treguesin e riskut5. Shoqrit q kan raporte t larta t levs konsiderohen si m riskoze, sepse ekzistojn m pak mundsi pr t mbrojtur kreditort, n qoft se bie vlera e mjeteve t shoqris. Raportet e levs jan gjithashtu nj mats i riskut edhe pr investitort, sepse shoqrit q prdorin financim t lart me an t borxhit prbjn objekt investimi m riskoz. N qoft se vlera e mjeteve bie, ose n qoft se shoqria do t psonte rnie n shitjet dhe humbje, kapitali aksioner shkatrrohet m shpejt pr shoqrit q kan lev m t lart financiare, se sa pr shoqrit q nuk e prdorin levn financiare. Raportet e levs jan t ndryshme pr shoqri t ndryshme. Brenda nj industrie ekziston nj raport optimal i borxhit ndaj aktiveve gjithsej. Gjetja e strukturs optimale t kapitalit sht e rndsishme pr t maksimizuar vlern e nj shoqrie. Raportet e levs pr disa nga shoqrit aksionere q veprojn n Kor. Raportet e llogaritur prfshijn nj periudh 5 vjeare, para krizs financiare botrore dhe gjat saj. Pr llogaritjen e raporteve jan shftytzuar t dhna financiare t disa nga kompanit aksionere private q veprojn n sektor t ndryshm dhe q jan m aktivet n Kor. T dhnat financiare jan marr nga pasqyrat financiare q kto kompani dorzojn n tatimet.
Herbert B. Mayo Finance: an introduction
19
Tabela.1 Raportet e levs Kompania UINA sha.
Raportet e levs Borxhi gjithsej/Aktive gjithsej Borxhi aftgjat/Aktivet gjithsej Borxhi gjithsej/Kapitali vetjak
Grafiku.1 Raporti i borxhit
2007 84.6% 78.9% 5.5 her
2008 84.7% 82.2% 5.5 her
2009 82.7% 77.9% 4.8 her
2010 79.9% 74.5% 3.9 her
2011 80.3% 73.5% 4 her
Burimi: T dhnat jan marr nga pasqyrat financiare t kompanive Grafiku.2 Raporti i borxhit afatgjat ndaj kapitalizimit
Burimi: T dhnat jan marr nga pasqyrat financiare t kompanive Grafiku.3 Borxhi ndaj kapitalit t vet
Burimi: T dhnat jan marr nga pasqyrat financiare t kompanive
20
Raporti Borxhi gjithsej/Aktive gjithsej dhe raporti Borxhi aftgjat/Aktivet gjithsej jan shum t lart pr periudhn e studiuar, gjithashtu kompania ka gjat ksaj periudhe treguesin ROA shum m t vogl se prqindja e interesit pr borxhin e marr (12%). 2008 ROA 2.5% 2009 4% 2010 3.5% 2011 0.2%
Tabela.2 Raportet e levs Kora Gas sha.
2007 95.3% 90% 20 her
2008 90.9% 90.1% 10 her
2009 83.9% 83% 5 her
2010 89.6% 85.9% 9 her
2011 80.6% 76.4% 4.2 her
21
Grafiku.6 Borxhi ndaj kapitalit t vet
Raporti Borxhi gjithsej/Aktive gjithsej dhe raporti Borxhi aftgjat/Aktivet gjithsej jan shum t lart pr periudhn e studiuar, gjithashtu kompania ka gjat ksaj periudhe treguesin ROA shum m t vogl se prqindja e interesit pr borxhin e marr (12%). 2008 ROA 5.9% 2009 5.9% 2010 4.1% 2011 5.9%
Tabela.3 Raportet e levs Beton Plus SHA.
2007 71.1% 72.1% 3.14 her
2008 64.4% 48.7% 1.8 her
2009 50.5% 41.1% 1.1 her
2010 47.1% 37.5% 0.9 her
2011 48.7% 32.5% 0.9 her
22
Grafiku.8 Raporti i borxhit afatgjat ndaj kapitalizimit
Raporti Borxhi gjithsej/Aktive gjithsej dhe raporti Borxhi aftgjat/Aktivet gjithsej jan shum t lart pr periudhn e studiuar, gjithashtu kompania ka gjat ksaj periudhe treguesin ROA shum m t vogl se prqindja e interesit pr borxhin e marr (12%). 2008 ROA 5.8% 2009 19% 2010 1% 2011 0.8%
Tabela.4 Raportet e levs XBP sha.
2007 72.3% 64.6% 2.6 her
2008 79% 74.5% 3.7 her
2009 93.04% 91.6% 13.3 her
2010 93.1% 90.8%
2011 113% 115%
13.5 her -8.6 her
23
24
Raporti Borxhi gjithsej/Aktive gjithsej dhe raporti Borxhi aftgjat/Aktivet gjithsej jan shum t lart pr periudhn e studiuar, gjithashtu kompania ka gjat ksaj periudhe treguesin ROA shum m t vogl se prqindja e interesit pr borxhin e marr (12%). N vitin 2010 ROA ishte 0.7%, ndrsa pr 2011 kompania rezulton me humbje. Rezulton se kto kompani gjat periudhs s studimit kan raporte t larta borxhi, gjithashtu ROA pr kto kompani sht shum m e vogl se norma e interesit pr borxhin e marr. Mund t dalim n prfundimin se kto kompani kan aftsi t dobt paguese pasi nuk mund t shlyejn dot borxhet afatshkurtra. Paaftsia paguese on n falimentim, por kto kompani aktualisht jan nga m aktivet n qytetin e Kors. Mendimi im personal sht se ato jan n situata m t mira financiare se sa tregojn pasqyrat financiare t tyre. Informaliteti n bizneset shqiptare vazhdon t mbetet nj problem serioz.
2.5 Faktort q ndikojn n vendimet e strukturs s kapitalit

Meqnse kompanit nuk mund t prcaktojn strukturat e sakta optimale t kapitalit, n prcaktimin e tyre menaxhert duhet t prdorin vlersime e gjykime t tyre. Analiza e vlersimit prfshin disa faktor t ndryshm q jepen m posht. N nj situat nj faktor i caktuar mund t ket rndsi t madhe. N nj situat tjetr, po ai faktor mund t jet i parndsishm. 1. Konservatorizmi i menaxherve. Menaxhert jan m konservator n prdorimin e huamarrjes se sa do t dshironin aksionert. 2. Qndrimet e huadhnsve dhe agjensive t vlersimit. Pavarsisht nga analiza vetjake e nj menaxheri mbi huamarrjen e duhur pr kompanin e tij, nuk mund t vihet n dyshim se qndrimet e huadhnsve dhe agjensive t vlersimit, shpesh jan prcaktues t rndsishm t strukturave financiare. 3. Kapaciteti i huamarrjes rezerv dhe fleksibiliteti i financimit. sht ven re se kompanit mbajn pak kapacitet huamarrs rezerv, q i mundson atyre huamarrje n afate t favorshme. Pr t siguruar fleksibilitet financimi, kompanit prgjithsisht prdorin m pak borxh nn kushtet normale, duke paraqitur kshtu nj kuadr financiar m t fort n krahasim me mund t kishin n rast t kundrt. 4. Kontrolli. Ndikimi i borxhit n pozicionin e kontrollit t menaxhimit t nj kompanie mund t ndikoj edhe vendimin e strukturs s kapitalit. Gjykimet mbi kontrollin nuk sugjerojn domosdoshmrisht prdorimin e borxhit apo t kapitalit t vet, por n qoft
25
se menaxhimi nuk ka kontrollin mazhoritar, duhet marr n konsiderat ndikimi i vendimeve t financimit mbi kontrollin. 5. Struktura e aktiveve. Kompanit, aktivet e t cilave prdoren si garanci pr huat, tentojn t prdorin borxh disi me tepric. Kshtu, kompanit e pasurive t patundshme tentojn t prdorin shum huamarrje. 6. Kompanit me norm rritjeje. Kompanit me zhvillim t shpejt tentojn t prdorin m shum borxh se sa kompanit me zhvillim m t ngadalt. 7. Prfitueshmria. Kompanit me prqindje shum t larta t kthimit nga investimet prdorin relativisht pak borxh. 8. Tatimet. Interesi sht nj shpenzim i zbritshm, ndrsa dividentt nuk jan t zbritshm, kshtu q sa m e lart t jet prqindja e tatimit t kompanis, aq m e madhe sht prparsia e saj pr t prdorur borxh.
2.5.1
Strategji t financimit t kompanive franceze
Pun t mparshme dhe hipoteza Pr t kuptuar prcaktuesit e strukturave t kapitalit, shumica e studimeve bjn prerje tranversale, q ngrejn hipotezn q ndrmarrjet kan arritur dhe ruajn sasin e borxhit optimal. Kndvshtrimet e Shyam-Sunder dhe Myers (1999) si dhe Fama dhe French (1997) i analizojn zgjedhjet e financimit n nj prespektiv dinamike afatshkurtr. Preokupimi pr t studiuar evoluimin afatgjat nuk mungon por prgjithsisht studimet bhen n mnyr t prmbledhur. Punt empirike m t afrta Fama dhe French (1997) si dhe Opler dhe Titman (1996) verifikojn n mnyr empirike proesin e kthimit t borxhit drejt nj niveli t synuar. Ndrmarrjet kan synime t borxhit dhe n nj afat t gjat leva kthehet drejt synimit. Ky model klasik na jep rezultate konform me ato t arritura nga Rajan dhe Zingales (1995) me nj model t krahasueshm : rentabiliteti lidhet n mnyr negative me borxhin dhe sht variabla e vetme efekti i s cils sht vazhdimisht domethns. N nj etap t dyt Fama dhe French shpjegojn ndryshimin e borxhit midis t dhe t+2 me nj ndryshim t konstatuar n kohn t midis borxhit dhe synimit, si dhe me nj vektor t variablave t tjer, nga t cilat asnjri nuk sht domethns. N masn ku koefiienti i
26
variablit largsi n lidhje me synimin sht domethns, autort konfirmojn q ndrmarrjet kan tendenc pr t uar borxhin e tyre drejt nivelit t prcaktuar. Opler dhe Titman tregojn q ndrmarrjet jan m n gjendje q t emetojn borxh, kur borxhi i tyre sht m i ult se niveli i synuar dhe kur ato jan rentabile. Metoda e vlersimit t treguesve sht e ngjashme me at q prdorin Fama dhe French, ndonse masa e borxhit sht e ndryshme. Rezultatet konfirmojn se ndrmarrja i merr vendimet e financimit n mnyr q ti afrohet nivelit t synuar t borxhit. Opler dhe Titman tregojn gjithashtu se ndrmarrjet q kan qn rentabile n nj t kaluar t afrt, kan m shum mundsi q t emetojn borxh sesa kapital t vet. Kjo sjellje e menaxhimit t ndrmarrjeve, n lidhje me financimin nuk duket e veant pr ndrmarrjet amerikane. Remolona (1990) tregon q n periudhn 1983-1988, n katr shtete amerikane ndrmarrjet administrojn borxhin e tyre afatgjat n mnyr q t arrijn nj struktur optimale t kapitalit. Prcaktimi i treguesit t synuar Idea sipas t cils ndrmarrjet bjn zgjedhjet e tyre financiare n funksion t nj treguesi t synuar rrjedh nga praktika e analizs financiare q prdor mesataret sektoriale pr t vlersuar gjendjen financiare t ndrmarrjeve. Sipas Shyam-Sunder dhe Myers (1999), nocioni i treguesit t synuar mund t bashkohet me rrymn teorike : Static Tradeoff Theory, ku niveli i optimal i borxhit arihet kur ekonomia margjinale q vjen nga prdorimi i borxhit anullohet nga shtimi i kostove potenciale t falimentimit. Megjithse parimet jan t qarta prcaktimi konkret i borxhit optimal, si dhe formulimi i hipotezs q lidhet me faktort prcaktues t treguesit t synuar, ngelet delikat. Kjo justifikon prdorimin e studimeve empirike. Harris dhe Raviv (1991, faqe 334) prmbledhin si m posht rezultatet e studimeve t tilla: borxhi rritet me aktivet materiale, prfitime fiskale t tjera nga interesat, oportunitetet e rritjes s ndrmarrjeve dhe zvoglohet nga risku, nga probabiliteti i falimentimit, nga rentabiliteti. Supozojm q ndrmarrjet prcaktojn efektivisht nj tregues t synuar por q i largohen atij periodikisht dhe n mnyr domethnse, pastaj i afrohen nn dikimin e faktorve q lidhen prgjithsisht me kuadrin konceptual t Pecking Order Theory. N nj kuadr t till treguesi i synuar mund t prcaktohet si mesatarja ndrkohore e treguesit t borxhit.
27
Ndryshimi nga treguesi i synuar dhe Pecking Order Theory Leva mund t largohet nga ky nivel optimal pr arsyje t ndryshme (investime, rentabilitet i dobt, emetime t rndsishme) dhe kto ndryshime mund t vazhdojn n periudha mjaft t gjata. N nj univers ku kostot e rregullimit nuk jan zero, ndrmarrja q administron borxhin e saj sipas nj treguesi t synuar, prballon kosto fikse t emetimit pr borxhin si dhe pr kapitalin vetjak. Pr seciln nga periudhat ushtrimore ndrmarrja gjeneron flukse monetare dhe i prdor ato plotsisht ose pjesrisht pr financimin e rritjes s saj. N periudha rentabiliteti t lart dhe rritjeje t dobt, ndrmarrja do t gjeneroj likuiditete t teprta dhe duhet t tregoj (t ket) nj tregues borxhi m t ult sesa treguesi i synuar. Gjendja e kundrt do t mbizotroj kur do t kemi nj rentabilitet t dobt dhe rritje t shpejt. Ndryshimi midis rentabilitetit dhe rritjes, t shprehura n prqindje, bhet nj faktor spjegues i ndryshimit t vrejtur midis borxhit real dhe borxhit t synuar. Goffin (1998) ilustron kt vazhdimsi tepricash dhe defiitesh n trema t financimit t jashtm, q ai e lidhn me fazat e rethanave ekonomike. Zhdukja pak a shum e shpejt e ktyre ndryshimeve duhet t lidhet me vullnetin e drejtuesve pr t kryer emetimet e nevojshme. Ky vullnet ka t ngjar q t lidhet me faktor t rigrupuar n kuadrin e Pecking Order Theory, ku drejtuesit favorizojn mjetet e financimit m pak t ndjeshme ndaj asimetris s informacionit, preferojn vetfinancimin kundrejt borxhit dhe kryejn emetimin e aksioneve vese n fund. Pr arsye t asimetris dhe t qndrimit t drejtuesve financimi me emetim t aksioneve mund t jet shum i kushtueshm. N qoft se nuk i referohemi kuadrit konceptual t Pecking Order Theory, kto ndryshime midis borxhit real dhe atij t synuar n parim duhet t mos zgjasin shum (t ishin afatshkurtra). N fakt, n munges t asimetris s informacionit ndrmarrja sht indiferente ndaj mnyrave t financimit dhe do t plotsoj ndryshimin midis borxhit t synuar dhe borxhit real, sapo kostot e emetimit do ti duken t arsyeshme n lidhje me rndsin q ajo i jep mbajtjes s borxhit t synuar. Sidoqoft n kuadrin e Pecking Order Theory largsia (ndryshimi) midis borxhit real dhe atij t synuar mund t marr nj karakter m t prhershm, veanrisht kur treguesi i borxhit e tejkalon treguesin e synuar, pr arsye hezitimi pr financimin me aksione. Mund t presupozohen marrdhnie t forta midis ndryshimit rentabilitet-rritje nga njra an dhe borxhit nga ana tjetr. Prve ksaj, aftsia vetfinancuese duhet t luante nj rol t madh n proesin e rregullimit t treguesit t vzhguar drejt treguesit t synuar (Myers, 1993). Prfundimisht t pranosh kuadrin konceptual t Pecking Order Theory, on n pranimin e nj asimetrie n sjelljet financiare. Kjo skem analize sht koherente n rezultatet e shum
28
punimeve empirike q tregojn se evidenca m e fort q i kundrvihet Static Trade-off Theory, sht lidhja e fort e zhdrejt midis rentabilitetit dhe borxhit (Myers 1993, faqe 98). Kriteret e zgjedhjes s borxhit t ndrmarrjeve duken pra t udhhequra nga ekzistenca e nj treguesi t synuar optimal n nj afat t gjat pr ndrmarrjen. Disa autor si Fama dhe French, Remonola, integrojn dy kuadrot teorike t Static Trade-off Theory dhe Pecking Order Theory. Asimetris s informacionit q shrben si suport pr Pecking Order Theory mund ti referohemi pr t shpjeguar pse ndrmarrjet i ndryshojn prkohsisht kta tregues. Hipotezat e studimit jan si mposht : N kuadrin e Static Trade-off Theory nocioni i treguesit t synuar ka nj impakt domethns mbi zgjedhjet e financimit afatmesm t ndrmarrjeve franceze. Ndrmarrjet bjn zgjedhjen e financimit sipas treguesve t synuar , n afat t mesm ato q ndodhen mbi treguesit e synuar e paksojn borxhin dhe e kundrta. N qoft se integrohen konsideratat e lidhura me Pecking Order Theory, ndryshimet e treguesve t borxhit midis t dhe t+n duhet t ishin n funksion t ndryshimit midis treguesit t borxhit real dhe atij t synuar n fillim t periudhs, por dhe t variablave t tjera q jan: Rentabiliteti i aktivitetit. Presupozohet nj marrdhnie e zhdrejt midis ktij variabli dhe ndryshimit t borxhit. N fakt n kuadrin e Pecking Order Theory ndrmarrjet i plotsojn shpejt situatat e nnborxhit por kundrshtojn pr t plotsuar devijimet e kundrta kur rentabiliteti lejon vetfinancimin. Rritja e ndrmarrjeve. N parim lidhja duhet t jet pozitive me borxhin. Kur kapaciteti i vetfinancimit ka shteruar ndrmarrjet prdorin borxhin. Madhsia e ndrmarrjeve. Marrdhnia midis madhsis s ndrmarrjeve dhe financimit sht prgjithsisht e paqart. Madhsia lidhet negativisht me shpenzimet e transaksioneve dhe emetimit. Si e prmend Goffin (1999), ndryshimi midis borxhit real dhe synimit mund t lidhet me ndryshimet e prkohshme midis likuiditeteve dhe nevojave t fondeve pr investimet, ktu kemi parasysh variablat e mposhtm: nevoja pr fonde qarkulluese treguesi i investimeve. Kto duhet t lidhen pozitivisht me borxhin.
29
Kampione, masa dhe analiz prshkruese T dhna dhe masa T dhnat vijn nga baza e Disclosure Inc. E cila trajton t dhnat kontabl dhe financiare t rreth 15 000 ndrmarrjeve n 47 vendeve dhe mbulon 86% t kapitalizimit bursier botror. Baza mbulon rreth 660 ndrmarrje franceze n vit. Periudha e vzhguar sht 9 vjet.. Mbas eleminimit t ndrmarjeve t sektorit financiar, imobiliar dhe t sigurimeve si dhe duke przgjedhur ndrmarrjet q kishin gjat gjith periudhs t dhna vjetore dhe t dhna t burss, kampioni prfundimtar numron 243 ndrmarrje. Si n shumicn e studimeve borxhi sht matur me vlern kontabile. Zri borxhe afatgjat prfshin vetm borxhe me karakter financiar. Borxhi afatshkurtr prfshin pjesn e borxhit afatgjat q skadon n m pak se nj vit, por gjithashtu defiitin (zbulimin) bankar, kredit afatshkurtra. Treguesit e prdorur jan prcaktuar n tabeln m posht.
Tabela 5. Prcaktimi i treguesit t financimit Treguesi i borxhit Borxh afatgjat Detyrime afatshkurtra Borxhi financiar total Borxhi afatshkurtr Borxhi total Kapitali vetjak Borxh afatgjat + borxh financiar afatshkurtr / Aktive gjithsej Pasive afatshkurtra / Aktive gjithsej Borxh afatgjat +pasiv afatshkurtr / Aktive gjithsej Aksione t zakonshme / Aktive gjithsej financiare Mnyra e llogaritjes Borxh afatgjat/Aktive gjithsej Detyrime afatshkurtra/Aktive gjithsej
Analiza globale e zhvillimit t borxhit Kt analiz do ta bjm me an t t dhnave t paraqitura n tabeln 6.

Tabela 6 Viti 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Nr. i ndrmarrjeve 243 243 243 243 242 243 240 242 243 Treguesi 21.50 23.14 23.78 24.33 24.76 24.62 23.49 22.65 22.75 i borxhit Treguesi afatgjat 13.68 13.63 13.79 13.96 14.65 14.39 14.20 12.94 13.15 i borxhit Treguesi i kapitalit t vet 32.47 32.20 32.58 32.93 32.83 33.66 34.16 34.21 34.54 financiar total
30
Mesatarja 23.45 13.82 33.29
Testi i barazis s mesatareve midis viteve 1-5 1-9 5-9 -5.76 (0.0001) -1.82 (0.0687) 0.13 (0.8969) -4.14 (0.0001 -1.61 (0.1065) -0.53 (0.5948) 2.20 (0.0279) 1.83 (0.0672) 0.99 (0.3220)
Si e tregon tabela 6 mesatarisht n t gjith periudhn treguesi i borxhit total shkon n 23.45% ( ku 13.82% sht borxh afatgjat) dhe treguesi i kapitalit t vet n 33.29%. Borxhi shtohet deri n periudhn e pest, pastaj paksohet vazhdimisht duke shkuar n 21.5% n vitin e par, n 24.76% n vitin e pest, pr t rizbritur m pas n 22.75%. Treguesi i kapitaleve t veta prparon n mnyr stabl nga 32.47% n vitin I n 34.54% n vitin e IX. Mesataret e shprndarjes s treguesit t borxhit jan statistikisht t ndryshme midis vitit t I dhe t V dhe jo t tilla midis vitit Vdhe IX. Mesataret e shprndarjes s treguesit t borxhit financiar total ndryshojn statistikisht, por n pragun 10% midis vitit I (21.50%) dhe IX (22.75%). Mbi kt baz, vihet re nj shtim i borxhit mbi gjith periudhn por niveli domethns i ndryshimit sht m i vogl se pragu i pranuar nga t gjith. Nuk vihet re asnj lvizje e daljes nga borxhi midis vitit V dhe IX. Dalja e ndrmarjeve franceze nga borxhi, e prmendur shpesh si nj fakt i provuar (i qndrueshm), sht e pamatur statistikisht kur kontrollohet reptsisht madhsia dhe prbrja e kampionit dhe kur ky i fundit sht i kufizuar n grupet kryesore. Tabela 6 tregon Mesataret e shprndarjes s treguesve t ndryshm t financimit t ndrmarjeve t kampionit (243 ndrmarrje), t shprehura n prqindje ndaj aktivit gjithsej, si dhe Testin e hipotezs zero t barazis s mesatares s shprndarjes s treguesve, respektivisht midis viteve 1 dhe 5, 1 dhe 9, 5 dhe 9. Kampioni prbhet nga t gjitha vzhgimet q lidhen me ndrmarrjet e sektorve jofinanciar, pr t cilat t dhnat kontabile dhe bursiere jan t disponueshme. Hipoteza e barazis s variancave mund t hidhet posht n t gjitha rastet n pragun 5% sipas nj testi F. Nivelet e domethnies t vlersuara sipas probabilitetit t Cochran dhe Cox dalin n kllapa. Ndryshimet e borxhit: analiza e shkputur Ndryshimet mesatare t kampionit fshehin mosprputhje shpesh t rndsishme t sjelljes. Ndryshimi i levs s nj ndrmarrjeje matet me koefientin e drejtzs s regresionit t levs
31
n vitet e studiuara. Kjo mas lejon llogaritjen e nivelit t domethnies s koefiientit t vlersuar. Disa analiza jan br mbi trsin e vzhgimeve, por disa t tjera jan kufizuar vetm pr ndrmarrjet pr t cilat ndryshimi i borxhit gjykohet statistikisht domethns n pragun 5 ose 20%. Ndryshueshmria (diversiteti) e evolucioneve Llogaritja e pjersive lejon t ndahet kampioni n dy grupe, si tregon tabela 7. N qoft se mbahen t gjitha ndryshimet e borxhit, 113 ndrmarrje e shtojn treguesin e tyre t borxhit financiar total dhe 130 e paksojn at. N kto dy grupe, disa ndryshime jan mjaft t ndryshme, nga 0 n pragun e gabimit 5%. Kshtu, 109 ndrmarrje shohin t evoluoj n mnyr domethnse levn e tyre: 43 rritje dhe 66 paksime. M t shumta jan ndrmarrjet q paksojn borxhin e tyre. Nj test statistikor i barazis s porcioneve (statistika z), tregon q ndryshimi i vrejtur midis porcioneve nuk sht statistikisht domethns n rastin e kampionit t marr n trsin e tij. Nuk mund t thuhet se ekziston nj lvizje reale e daljes nga borxhi n baz t ktij kriteri. Megjithat n qoft se paksohet numri i vzhgimeve duke kufizuar kampionin n ndryshimet e borxhit financiar total, q jan statistikisht domethnse, ather vihet re nj ndryshim domethns midis porcioneve t ndrmarrjeve q dalin nga borxhi (27% e 243 ndrmarrjeve) dhe atyre q hyjn n borxh (18% e 243 ndrmarrjeve). Asnj lvizje e uljes s prgjithshme t borxhit nuk vihet re n Franc n periudhn e vzhguar. Shqyrtimi i mesatareve t treguesve t borxhit nuk tregon asnj ndryshim t rndsishm, ndodh po kshtu kur interesohemi pr porcionet e ndrmarrjeve q kan rritur ose paksuar borxhin e tyre. Duhet t kufizohemi n nn kampionin e grupit t ndrmarrjeve borxhi i t cilit ka ndryshuar statistikisht n mnyr domethnse, pr t konkluduar q dalja nga borxhi sht m e shpesht se hyrja n borxh. Dalja nga borxhi e ndrmarrjeve franceze, n periudhn e vzhguar duket nj fenomen, niveli statistik i domethnies s t cilit sht relativisht i dobt. Tabela 7 tregon ndarjen e vzhgimeve t kampionit sipas ndryshimit t treguesit t borxhit financiar total midis periudhs s vzhguar. Testin e hipotezs 0 pr barazin e porcioneve t vzhgimit t rritjes ose uljes. Pr seciln nga ndrmarrjet ndryshimi i treguesit t borxhit financiar total sht pjersia e drejtzs s regresit linear t ktij treguesi (n y) sipas viteve 1deri 9 (n x). Karakteri domethns i ktyre pjersive shprehet me ndihm t nj testi t t Studentit (domethns duke u nisur nga 2,3 pr nj risk gabimi t pranuar prej 5% pr arsyje t numrit t dobt t shkallve t liris).
32
Tabela 7 Ndryshime Ulje e treguesit t borxhit financiar total n vler absolute Porcioni i uljes s treguesit t borxhit financiar total n vler relative. Rritje e treguesit t borxhit 43 18% 70 29% 113 47% financiar total n vler absolute Porcioni i uljes s treguesit t borxhit financiar total n vler relative. Total 109 45% Testi i barazis s porcioneve 2.11 134 55% 243 100% 1.02 27% 26% 53% 66 domethnse Ndryshime jodomethnse n pragun e gabimit 5% 64 130 Total n pragun e gabimit 5%
Testi z (Snedecor dhe Cochran, 1971, f.235) i ndryshimit midis porcioneve sht domethns duke u nisur nga 1.96 pr nj nivel reziku t pranuar 5%. Treguesi i synuar: masa dhe ndikimi Matja e treguesit t synuar mund t ket forma t ndryshme, Fama dhe French ndrtuan nj model ad hoc t shpjegimit t treguesve t borxhit q prfshin rentabilitetin dhe prdorin vlern e parathn nga ky model si tregues t synuar. Analiza e ktij modeli n kampionet e ndrmarrjeve mund t shfaq nj ndryshueshmri shum t madhe t treguesve t prcaktuar. Kjo metod nuk sht mbajtur parasysh ktu. sht m e thjesht t vlersohet treguesi i borxhit n nj mesatare sektoriale. sht mbajtur pra nj tregues i synuar mesatar sektorial, por jo pa testuar sensibilitetin e rezultateve ndaj prcaktimeve t tjera t treguesve t synuar. Kta tregues, q paraqiten n tabeln 8 jan llogaritur sipas t dhnave t klasifikuara n funksion t kodit t tyre industrial SIC. Bhet fjal pr nj mesatare ndrkohore, e llogaritur pr trsin e 9 viteve sipas nj kampioni t zgjeruar n mnyr q t kihet nj numr i mjaftueshm vzhgimesh n do sektor. Nse ky tregues ka nj ndikim n politikn e financimit t ndrmarrjeve, hipoteza 0 mund t shprehet: evolucioni i financimit t ndrmarrjeve midis vitit t dhe t+n sht i pavarur nga gjendja e borxhit t ksaj ndrmarrjeje
33
n lidhje me treguesin e synuar n vitin t. Analiza globale prshkruese e br deri ktu duket se konfirmon kt hipotez.
Tabela 8. Sektort e analizuar Kodet SIC Nga Ndrtimi Industri e leht Industri e rnd Teknologji Transport Shrbim publik Shprndarje Shrbime 1 20 32 36 40 48 50 70 N 19.99 31.99 35.99 39.99 47.99 49.99 59.99 87.99 33 130 83 64 19 14 59 49 15.96 26.69 23.06 22.31 34.21 25.51 22.59 21.39 Nr. i Vzhgimeve Treguesi i synuar i borxhit financiar total
Tabela 8 tregon ndarjet dhe % e borxhit t synuar (treguesi i borxhit financiar tolal, mesatar n 9 vite) t ndrmarrjeve t kampionit t zgjeruar sipas sektorve t ndryshm t caktuar mbi bazn e dy prbrsve t par t kodeve SIC. Kampioni i zgjeruar prfshin t gjitha ndrmarrjet pr t cilat informacioni sht i disponueshm pr t paktn 3 vjet dhe q nuk i prkasin sektorve financiar dhe sigurimeve. Analiza e evolucioneve me grupe t ndrtuara mbi bazn e marrjes borxh Pr t verifikuar kt hipotez, analizohen njkohsisht zhvillimi i marrjes borxh dhe nga ndrmarrjet franceze dhe pozicioni i treguesit t tyre t borxhit n fillim t periudhs n lidhje me treguesin e synuar. Tabela 9 tregon ndarjen e kampionit t ndrmarrjeve sipas ktij kriteri t dyfisht. Evolucioni i treguesit t hyrjes n borxh matet nga pjersia e drejtzs s regresit n 9 vitet e studiuara. Pjesa e ndrmarrjeve posht synimit t tyre n fillim t periudhs sht m e madhe (62.14%) se pjesa e atyre q e kalojn kt tregues (37.86%). Ndrmarrjet e grupit B pr t cilat treguesi i borxhit paksohet gjat periudhs, ndahen afrsisht njlloj n lidhje m treguesin e synuar n fillim t periudhs: 66 posht dhe 64 sipr. N nnbashksin e ndrmarrjeve q e rritin treguesin e borxhit, grupi H shfaqet nj disporporcion i rndsishm: ndrmarrjet q e rritin borxhin e tyre ishin shumica nn nivelin e synuar n fillim t periudhs. Duke mbajtur vese ndryshimet e borxhit domethns n pragun 5%, rezultatet duken akoma m t qarta, si i tregon tabela 10. N 43 ndrmarrje q
34
rritin levn e tyre vetm 5 ndodhen mbi treguesin e synuar t borxhit pr periudhn e analizuar, ndrsa ndarja e ndrmarrjeve q kan paksuar treguesin e borxhit financiar sht e ekuilibruar midis atyre q ndodheshin posht ose sipr treguesit t synuar. Mund t hidhet posht statistikisht hipoteza 0 e barazis s shprndarjes sipas pozicionit t ndrmarrjeve, n lidhje me synimin e saj n pragun 5% (Chi deux = 15.36 pr kampionin e plot dhe 19.21 duke mbajtur vetm ndryshimet domethnse n pragun e 5%). Shprndarja e ndryshimeve t borxhit financiar gjat nj periudhe t dhn varet nga pozicioni i ndrmarrjeve n lidhje me treguesin e synuar n fillim t periudhs. Ndrmarrjet e ndodhura fillimisht posht synimit t tyre, synojn t rritin marrjen e borxhit gjat 9 viteve. Kshtu ndodh me 85 nga 151 ndrmarrjet e grupit t ndodhura posht synimit t tyre n fillim t periudhs (56.3%). N t kundrt, ndrmarrjet e vendosura mbi synimet e tyre n fillim t periudhs, kan tendenc t paksojn borxhin e tyre. Midis 92 ndrmarrjeve q ndodhen n kt gjendje, 64 (59.6%) e paksojn borxhin e tyre. Fenomeni sht akoma m i qart nse e kufizojm kampionin e ndrmarrjeve n ato q e kan paksuar n mnyr domethnse pjesn e borxhit n strukturn e financimit. N fakt, nga 40 ndrmarrjet e ndodhura mbi synimin, 35 e paksojn n mnyr domethnse marrjen e borxhit (ndryshimi i treguesit t borxhit sht domethns n pragun 5%).
Tabela 9 Gjendja e ndrmarrjeve n lidhje me treguesin e synuar n fillim t periudhs M posht Ulje e treguesit t borxhit financiar total Frekuenca e vzhgimit Frekuenca teorike Kontributi n Chi Rritje e treguesit t borxhit financiar total Frekuenca e vzhgimit Frekuenca teorike Kontributi n Chi Total Totali n prqindje 85 70,22 3,11 151 62,14 28 42,78 5,11 92 37,86 243 100 113 66 80,78 2,71 64 49,22 4,44 130 M sipr Total
Chi Deux =15,36
Shnim: vlera e Chi n katror jepet nga: 2 = (Fo-Ft)2
35
Ft Fo jan frekuencat e vzhguara (66, 64, 85,28), Ft jan frekuencat teorike . Lvizja e kthimit n treguesin e synuar sht asimetrike. Kjo asimetri sht e parashikueshme. Situatat e mbiborxhit zgjidhen m ngadal meqnse ndrmarrjet hezitojn t emetojn aksione dhe preferojn vetfinancimin. N t kundrt, situata e nnborxhit mund t zgjidhen lehtsisht me emetimin e borxhit. Ky test tregon se ndrmarjet franceze mbajn parasysh nj tregues pr t administruar marrjen e borxhit. Sidoqoft para se t nxjerim nj konkluzion prfundimtar, sht e nevojshme q t specifikohet m mir modeli i shpjegimeve t ndryshimit t borxhit dhe pastaj t kontrollohet nse n kuadrin e nj modeli t till pozicioni prball treguesit t synuar luan gjithmon nj rol t rndsishm. Treguesit e synuar dhe ndryshimet e t marrit borxh: studim ekonometrik Objektivi i ksaj pjese sht t verifikoj pasojat e treguesit t synuar t borxhit mbi zhvillimin afatmesm t marrjes borxh nga ndrmarrjet. Megjithat, variabla t tjera mund t ndikojn politikn e borxhit dhe jan konsideruar n modelin e spjegimit t varacioneve t marrjes borxh. Pr tu siguruar pr fuqin e rezultateve jan prdorur 3 metoda njra pas tjetrs: nj analiz me nj variabl, nj model regresioni me katrort m t vegjl dhe nj procedur logjistike. Tabela 9 tregon ndarjen e trsis s vzhgimeve t kampionit (243 ndrmarrje), sipas ndryshimeve t borxhit financiar total dhe pozicionit fillestar n lidhje me treguesin e synuar t marrjes borxh dhe testin e pavarsis. Pr seciln nga ndrmarjet, varacioni i treguesit t borxhit financiar total sht pjersia e drejtzs s regresionit linear t ktij treguesi (n y) sipas viteve 1-9 (n x). Treguesi i synuar i borxhit sht mesatarja midis periudhave t treguesit t borxhit financiar total. Nj test i Chi (khi) katror zbatohet pr t testuar hipotezn 0: shprndarja e varacioneve t borxhit financiar nuk varet nga pozicioni i ndrmarrjeve n lidhje me treguesin e synuar n fillim t periudhs. Nse shprndarja e ndryshimeve t borxhit financiar nuk varet nga pozicioni i ndrmarrjeve ndaj treguesit tyre t synuar, duhet t gjenim, n rastin e uljes t treguesit t borxhit financiar pr ndrmarrjet nn synimin e tyre, nj porcion (pjes) teorike prej 130*151 / 243 pra 80 ndrmarrje. Kontributi i Chi sht ndryshimi midis frekuencs t vzhguar dhe frekuencs teorike. Tabela 10 ndarja e vzhgimeve t kampionit q paraqet nj ndryshim t borxhit financiar total domethns, me nj risk t pranuar gabimi prej 5% (109 ndrmarrje), sipas ndryshimeve
36
t borxhit financiar total dhe pozicionit fillestar n lidhje me treguesin e synuar t borxhit dhe testin e pavarsis. Pr seciln nga ndrmarjet, ndryshimi i treguesit t borxhit financiar total sht pjersia e drejtzs s regresionit linear t ktij treguesi (n y), sipas viteve 1-9 (n x). Karakteri domethns i pjersis sht vlersuar fal nj testi t t Student. Treguesi i synuar i marrjes borxh sht mesatarja midis periudhave t treguesit t borxhit financiar total. Nj test i Chi zbatohet pr t testuar hipotezn 0: shprndarja e varacioneve t borxhit financiar nuk varet nga pozicioni i ndrmarrjeve n lidhje me treguesin e synuar n fillim t periudhs.
Tabela 10
Gjendja e ndrmarrjeve n lidhje me treguesin e synuar n fillim t periudhs M posht M sipr Total Ulje e treguesit t borxhit financiar total Frekuenca e vzhgimit Frekuenca teorike Kontributi n Chi Rritje e treguesit t borxhit financiar total Frekuenca e vzhgimit Frekuenca teorike Kontributi n Chi Total Totali n prqindje Shnim: vlera e Chi n katror jepet nga: 2 = (Fo-Ft)2 Ft Fo jan frekuencat e vzhguara (31,35,38,5), Ft jan frekuencat teorike . Nse shprndarja e ndryshimeve t borxhit financiar nuk varet nga pozicioni i ndrmarrjeve ndaj treguesit tyre t synuar, duhet t gjenim, n rastin e uljes t treguesit t borxhit financiar pr ndrmarrjet nn synimin e tyre, nj porcion (pjes) teorike prej 66*69 / 109, pra 42 ndrmarrje. Kontributi i Chi sht ndryshimi midis frekuencs t vzhguar dhe frekuencs teorike. Analiza e ndryshimeve midis grupeve rritje dhe ulje 38 27,22 4,27 69 63,30 5 15,78 7,36 40 36,70 109 100 43 31 41,78 2,78 35 24,22 4,80 66
Chi Deux =19,21
37
Pr t vlersuar rndsin e nocionit t kthimit t treguesve t borxhit drejt synimit dhe shpjeguar ndryshimet e prkohshme rreth ksaj t fundit, po prdorim variablat e paraqitura m par q maten nga: nj tregues i pozicionit t ndrmarrjes n lidhje me treguesin e saj t synuar madhsia e ndrmarrjes, e matur nga logaritmi i mesatares s shitjeve t periudhs rentabiliteti i veprimtarive t saj, i matur nga treguesi mesatar i prfitimeve para interesit dhe taksave mbi totalin e aktiveve. rritja e ndrmarrjes e vlersuar nga prqindja e rritjes mbi aktivet gjithsej. nevoja pr fonde qarkulluese mesatare e normuar nga shifra e xhiros. prqindja e investimit bruto, e matur nga treguesi mesatar i shpenzimeve t investimit mbi aktivet para amortizimit. Prcaktimi i ktyre variablave prshkruhet n tabeln 11. Tabela 12 prshkruan shprndarjen e variablave shpjeguese dhe jep rezultatet e testit t realizuar pr t kontrolluar nse mesatarja e shprndarjeve t tyre sht statistikisht e ndryshme midis grupeve Ulje dhe Ngritje. Variabli largsi tregon nj mesatare prej -0,003 brenda grupit Ulje dhe nj mesatare negative (statistikisht e ndryshme nga 0 n pragun e 1%) prej -0,069 n grupin Ngritje. Shnohet, megjithat, paqndrueshmri e ksaj matjeje n secilin prej dy grupeve (largsia tip prej 0,132 n rastin e par dhe 0,123 n t dytin). Rezultatet e testit t barazis s mesatareve t variablit largsi konfirmojn kt vzhgim: Mesataret ndryshojn nse ndodhemi n grupin Ulje apo Ngritje dhe ky ndryshim sht statistikisht domethns n pragun 1% . Shprndarja e ndryshimeve t borxhit financiar n kampionin prfundimtar nuk sht e pavarur nga pozicioni i ndrmarrjeve ndaj treguesit t synuar n fillim t periudhs.
Tabela 11 Prcaktimi i variablave shpjeguese t financimit t nj ndrmarrjeje VARIABLAT Rentabiliteti Madhsia Rritja Largsia Prcaktimi Rentabiliteti mesatar i 9 viteve ushtrimore t fundit EBIT/ totali i aseteve ( 9 vjet) Madhsia n mesatare pr 9 vjet Log[1/9 shitjet neto ose t ardhurat] (9 vjet) Prqindja e rritjes midis vitit 1 dhe 9 (Totali aktivit viti 9/ Totalit t aktivit viti 1)-1 Variabli largsi midis levs n fillim t periudhs (viti 1) dhe mesatare sektoriale pr gjith periudhn. Treguesi i borxhit financiar total n fillim - mesatarja mbi 9 vjet e ktij treguesi pr t gjitha ndrmarrjet e sektorit t pranishme n kampionin e zgjeruar.
38
Nevoja qarkulluese Prqindja e investimit bruto pr fonde Nevoja pr fonde qarkulluese / shifrs s xhiros (mesatarja 9 vjet) [Inventar + t arktueshmet t pagueshmet] / totali i shitjeve neto ose t ardhurat (mesatarja 9 vjet) Prqindja e investimit bruto
N tabeln 12 paraqet analiza prshkruese me nj variabl e shprndarjes s variablave spjegues, pr trsin e vzhgimeve t kampionit (243 ndrmarrje)si dhe Testi T i Studentit, t hipotezs 0, t barazis s mesatareve midis grupeve t ndara sipas marrjes borxh, sipas zhvillimit t borxhit financiar total dhe testit t barazis s mesatareve. Ndryshimet e treguesit t borxhit financiar total vlersohen me ndihmn e nj modeli t regresit linear t ktij treguesi (n y) sipas 9 viteve (n x).
Tabela 12 Paksim i borxhit financiar total (130 vzhgime) Mesatare Rritja Rentabiliteti Madhsia Largsia Nevoja pr fonde qark. %e investimit 0,133 0,123 0,078 0,141 0,134 0,062 -0,82 0,4154 0,155 0,082 14,86 -0,003 0,299 Mediane 0,089 0,079 15,073 -0,003 0,291 Largsi tip 0,268 0,044 1,767 0,132 0,181 0,320 0,063 14,769 -0,069 0,284 0,123 0,060 14,707 -0,084 0,260 Rritje e borxhit financiar total (130 vzhgime) Mesatare Mediane Largsi tip 1,246 0,043 2,057 0,123 0,213 Test i t mesatareve midis grupeve Vlera T -1,36 3,37 0,37 4,03 0,58 Probabiliteti i Cochran 0,1758 0,0010 0,7106 0,0001 0,5614
T jan vlersuar sipas hipotezs s pabarazis s variancave, meqnse hipoteza e barazis s tyre mund t hidhet posht n t gjitha rastet, n pragun e 5% sipas nj testi F. Niveli i domethnies s tyre vlersohet sipas probabilitetit t Cochran. Rentabiliteti ndryshon po ashtu statistikisht sipas evolucionit t borxhit financiar total: 0,082 (largsia tip 0,044) n grupin Ulje kundrejt 0,063 (largsia tip 0,043) n grupin Rritje. Ndrmarrjet q paksojn marrjen e borxhit jan mesatarisht m rentabile sesa ato q e shtojn at. Mesataret e shprndarjes s variablave t tjera (rritja, madhsia, nevoja pr fonde qarkulluese dhe prqindja e investimeve bruto) nuk ndryshojn, sipas faktit q ndodhemi n njrin apo tjetrin grup dhe, dy prej tyre (rritja dhe nevoja pr fonde qarkulluese), paraqesin nj paqndrueshmri t lart. Dy variablat q duken t lidhura n mnyr domethnse m
39
faktin q ndrmarrjet hyjn n borxh ose dalin gjat nj periudhe t dhn, jan pozicioni relativ n lidhje me treguesin e synuar dhe rentabiliteti.
Analiza e regresionit me katrort m t vegjl t zakonshm Pr t kontrolluar nse variablat e identifikuara ndikojn realisht politikn e marrjes borxh t ndrmarrjeve n Franc sht prdorur regresi linear shumfishme katrort m t vegjl t zakonshm. Modeli i prdorur sht si mposht: Yi 1 + 2 rritjai + 3 rentabilitetii + 4 madhsiai + 5 largsiai +6 nevoja pr fonde
qarkulluesei +7 prqindja e investimit brutoi +i Variabli i shpjeguar Yi sht ndryshimi i treguesit t borxhit financiar total t ndrmarrjes i. Ky ndryshim i treguesit sht pjersia e nj modeli t regresit linear t ktij treguesi ( n y) sipas viteve 1-9 (n x). Variablat shpjeguese jan ato t prdorura n analizn e mparshme. Tabela 13 tregon rezultatet e aritura pr secilin nga grupet. I pari prfshin t gjitha vzhgimet e kampionit, i dyti vetm vzhgimet e kampionit pr t cilat ndryshimi i borxhit financiar total sht domethns pr nj risk t pranuar n pragun e 20%, ndrsa i fundit vzhgimet e kampionit prfundimtar pr t cilat ndryshimi i borxhit financiar total sht domethns pr nj risk t pranuar n pragun e 5%. Koefiienti i prcaktimit ndodhet n 27,52% dhe 35,29% respektivisht n dy kampionet e para, pr t aritur n 41,225 n grupin e fundit.
Tabela 13
Koefientt e vlersuar t modelit shpjegues t ndryshimit t marrjes borxh t ndrmarrjeve t kampionit (243 ndrmarje) me metodn e regresit linear. Variabli i shpjeguar sht ndryshimi i treguesit t borxhit financiar total. Ky sht vlersuar me ndihmn e nj modeli t regresit linear t ktij treguesi (n y) sipas 9 viteve (n x).
Kampioni prfundimtar Parametrat T renditura n origjin Rritja Gjith vzhgimet e kampionit Vlersimi i koefiientit 0,053 (4,84)*** 0,001 Vlersimi i koefiientit 0,074 (4,78)*** 0,006 Vlersimi i koefiientit 0,088 (3,97)*** 0,004 N pragun 20% N pragun 5%
40
(1,0) Rentabiliteti Madhsia Largsia Nevoja pr fonde qark. %e investimit Nr. I vezhgimeve R katror i regulluar -0,174 (-6,39)*** -0,003 -(4,31)*** -0,056 (-5,97)*** -0,012 (-1,90)** 0,021 (1,25) 230 0,2752 (1,57) -0,214 (-5,56)*** -0,004 (-4,50)*** -0,064 (-4,84)*** -0,014 (-1,68)** 0,017 (0,62) 154 0,3529 (1,00) -0,288 (-5,53)*** -0,005 (-3,71)*** -0,076 (-4,14) -0,018 (-1,68)** 0,044 (1,05) 101 0,4122
Shifrat n kllapa jan vlerat t t studentit pr koefiientt e ndryshm. Ata jan domethns pr nj risk t gabimit t pranuar prej 10%, 5% dhe 1%.
Si pritej variabli largsi (ndryshim) preket me nj koefiient negativ shum domethns, n secilin prej grupeve. Variabli rentabilitet sht po ashtu shum domethns dhe negativ, si mund t shpresonim. Madhsia ka gjithashtu nj mardhnie t kundrt domethnse me ndryshimin e borxhit financiar total. S fundi, renditja n origjin sht domethnse dhe pozitive dhe tregon prdorimin nga nj numr i madh ndrmarrjesh t ktij tipi financimi, cilado qoft vlera e variablave t pavarura. Variabli nevoja pr fonde qarkulluese sht domethnse n pragun 10%. Analiza n regresion logjistik Variabli i spjeguar i modelit paraprirs mund t ket gabime vlersimi, meqnse rrjedh nga prdorimi i nj modeli t mparshm. Fuqia e rezultateve t nxjerra sipas regresit n katrort m t vegjl sht kontrolluar me ndihmn e nj analiz t tipit logjistik. Ndrmarrjet e shnuara me 1 shikojn q borxhi i tyre rritet dhe ato t shnuara me 0 shikojn q borxhi i tyre ulet. Modeli vlerson probabilitetet e marra nga grupi 0, q i korespondon paksimit t levs. Faktort spjegues t prdorur jan t njjtt me ata t prdorur m par. N kt model, vlerat numerike t koefiientve nuk kan interpretim direkt, prkundrazi shenja e tyre dhe fakti q ata jan ose jo domethns mund t interpretohen. Shnja na lejon t dim nse probabiliteti i paksimit t marrjes borxh sht nj funksion rrits apo zbrits i variabls spjeguese koresponduese. Kur parametri i vlersuar sht pozitiv dhe domethns, variabli ndikon pozitivisht probabilitetin e paksimit t marrjes borxh. Kshtu pritet t merret nj koefiient pozitiv pr variablin rentabilitet, sepse kur rentabiliteti rritet ndrmarrjet kan
41
prgjithsisht fondet e nevojshme pr financimet e rritjes dhe paksimin e borxheve. Nj koefiient pozitiv pritet dhe pr variablin largsi: sa m e madhe sht largsia aq m shum rezikojm t vem re nj paksim t borxhit financiar total. Karakteri jo domethns i disa koefiientve lejon t kapen variablat q spjegojn pak probabilitetet e paksimit t marrjes borxh. Pra nuk do t diskutohet shenja e koeficientve t variablave koresponduese. Cilsia e modelit matet me raportin e maksimumit t vrtetsis, vlerat e gjetura : 34, 48, 39 jan shum domethnse. Kuptimi i koeficientve t vlersuar sht matur nga nj test i Chi mbi statistikn e Wald. Rezultatet e paraqitura n tabeln 14 tregojn q variablat m domethnse jan rentabiliteti dhe largsia. Rentabiliteti sht vlersuar nga nj koefiient pozitiv, gj q do t thot se sa m shum q ai rritet aq m t mdhaja jan shancet pr t vn re nj paksim t marrjes borxh. Variabli largsi paraqet gjithashtu nj shenj pozitive. Sa m e rndsishme sht largsia midis marrjes borxh n fillim t periudhs dhe treguesit t synuar, aq m shum shance kemi pr t vn re nj ulje t marrjes borxh. N t kundrt, probabiliteti pr t par nj rritje t marrjes borxh gjat nj periudhe t caktuar sht m i fort, sa m i dobt t jet ndryshimi n lidhje me treguesin e synuar. Madhsia bhet domethnse kur kufizohet numri i ndrmarrjeve q kan nj ndryshim domethns s marrjes borxh. Shnja e asociuar koefiientit sht pozitive: sa m e madhe sht ndrmarrja, aq m t mdha jan shancet pr t vzhguar nj paksim t marrjes borxh. Ky rezultat sht koherent me iden q ndrmarrjet e mdha mund t ojn m leht nj borxh t lart drejt synimit, pr arsye t aksesit m t leht dhe m pak t kushtueshm n tregjet e kapitalit. S fundmi, variabli nevoja pr fonde qarkulluese sht pak domethns n kampionin e ndrmarrjeve pr t cilat ulja e evoluimit t marrjes borxh sht domethnse n pragun 20%. Koefiienti pozitiv i asociuar nnkupton nj probabilitet m t madh t paksimit t marrjes borxh, kur nevoja pr fonde qarkulluese rritet, gj q duket e kundrt me at q presim. N tabeln 14 tregohen koefiientt e vlersuar (nivelet e domethnies) t modelit spjegues t ndryshimit t marrjes borxh t ndrmarrjeve t kampionit (243 ndrmarrje) me metodn logjistike. Krkohet t prcaktohet cilat jan parametrat q shpjegojn probabilitetin pr t vn re nj paksim t borxhit. Nj parametr pozitiv nnkupton nj probabilitet m t madh t paksimit t marrjes borxh. Ndryshimet e treguesit t borxhit financiar total vlersohen me ndihmn e nj modeli t regresit linear t ktij treguesi (n y) sipas 9 viteve (n x). Grupi i
42
par prfshin t gjitha vzhgimet e kampionit, i dyti vzhgimet e kampionit pr t cilat ndryshimi sht i borxhit financiar total sht domethns pr nj risk t pranuar prej 20% , i fundit ka vzhgime t kampionit pr t cilat ndryshimi i borxhit financiar total sht domethns pr nj risk t pranuar 5% .
Tabela 14 Kampioni prfundimtar Parametrat T renditura n origjin Rritja Rentabiliteti Madhsia Largsia Nevoja pr fonde qark. %e investimit Nr. I vezhgimeve Chi Gjith vzhgimet e kampionit Vlersimi i koefiientit -2.13 (2.45) -0.29 (0.56) 12.81 (12.34)*** 0.10 (1.57) 4.85 (15.60)*** 0.80 (1.15) -1.30 (0.41) 231 34.27 Vlersimi i koefiientit -6.40 (9.72)*** -0.45 (0.56) 19.32 (13.19)*** 0.36 (9.51)*** 6.41 (12.99)*** 2.00 (3.88)* -1.00 (0.09) 155 47.70 Vlersimi i koefiientit -7.57 (6.45)** -0.67 (0.62) 22.51 (9.74)*** 0.46 (7.35)*** 6.38 (7.79)*** 1.82 (1.98) -3.64 (0.65) 102 38.51 N pragun 20% N pragun 5%
Shnime t tabels 14 Modeli i vlersuar sht si mposht: Li = In __Pi______ (1-Pi)

=
1 + 2 rritjai + 3 rentabilitetii + 4 madhsiai + 5 largsiai +6 nevoja pr fonde qarkulluesei +7 prqindja e investimit brutoi
Pi sht probabilitetipr t vzhguar nj ndryshim t borxhit financiar total t ndrmarrjes i dhe variablat e pavarura. Shifrat n kllapa jan koefiienti i Wald t Chi katror (raporti i koefiientit i vlersuar m largsin tip) niveli i domethnies sipas shkalls s riskut t pranuar 10%, 5%, 1%.
43
Konkluzione Analiza e mardhnies midis ndryshimit t marrjes borxh dhe nj vektori t variablave spjeguese sht br m ndihmn e metodave m nj variabl, pastaj me shum variabla parametrike ose jo. Rezultatet e marra prshtaten dhe lejojn t hidhet posht hipoteza 0, duke dashur q pozicioni prball treguesit t synuar t marrjes borxh t mos ket asnj efekt mbi zhvillimin e marrjes borxh gjat periudhs. T gjitha testet vrtetojn q variabli largsi, i cili prfaqson ndryshimin midis treguesit t borxhit real n fillim t periudhs dhe treguesit t synuar, lidhet pozitivisht me daljen nga borxhi: nj largsi pozitive e rndsishme (q i korespondon nj mbi borxhi) shoqrohet me nj paksim t mtejshm t marrjes borxh dhe nnborxhi shoqrohet me nj rritje t mtejshme t treguesit t borxhit. Kjo sht e vrtet kur parametrat e tjer spjegues klasik t zhvillimit t marrjes borxh ngelen konstant. Rentabiliteti dhe madhsia q lidhen t dyja n mnyr t kundrt me rritjen e borxhit dalin si dy prcaktues t tjer t rndsishm t zhvillimit t marrjes borxh. Si e kishin vn n dukje Fama dhe French, drejtuesit e ndrmarrjeve duket se sillen sikur t kishin prcaktuar nj tregues t synuar t borxhit. Rezultatet e marra ktu jan pra nj element plotsues n analizn komplekse t sjelljes fianciare t ndrmarrjeve t mdha.
44
Pr kompanit aksionere q veprojn n qytetin e Kors synojm t zbulojm disa faktor q ndikojn n treguesin e borxhit t kompanis. Bazuar edhe n krkimet e shkenctarve dhe ekspertve t huaj kemi ngritur hipotezn e mposhtme: Ngritja e hipotezs Hipoteza q ngrihet n kt rast sht q disa faktor kan ndikim n politikn e marrjes borxh t kompanive. Pr t kontrolluar nse variablat e identifikuar ndikojn realisht n politikn e marrjes borxh t kompanive sht prdorur regresi linear i shumfishm me katrort m t vegjl t zakonshm. Forma e modelit shprehet si mposht: Yi = 0 + 1 rentabilitetii + 2 rritjai + 3 largsiai + 4 nevoja pr fonde qarkulluesei + 5 prqindja e investimit brutoi + i Variabli i varur Yi sht ndryshimi i treguesit t borxhit financiar total t ndrmarrjes i. Variablat e pavarur jan llogaritur nga pasqyrat financiare t kompanive aksionere, q veprojn n Kor, pr nj periudh 10 vjeare (2002-2011) Ekuacioni shpreh lidhjen midis variablit t varur, treguesi i borxhit financiar total, q matet nga raporti borxh gjithsej ndaj aktive gjithsej, dhe variablave t tjer t pavarur q jan: Rentabiliteti i kompanis Rritja e kompanis Largsia nga treguesi i synuar i borxhit Nevoja pr fonde qarkulluese (NFQ) Investimi bruto
Hipotezat q duhet t vrtetojm jan: H0 : 1 = 2 = 3 = 4 = 5 = 6 = 7 = 0 H1 : T paktn nj nga parametrat e msiprm sht i ndryshm nga zero.
45
Metodologjia e krkimit Mbledhja e t dhnave dhe prpunimi i tyre T dhnat mbi faktort e mundshm q ndikojn mbi treguesin e borxhit financiar total i kemi gjetur nga pasqyrat financiare t kompanive aksionere q veprojn n Kor. Pes faktort e msiprm u prdorn pr t testuar hipotezat tona. Dizenjimi i modelit paraqitet n tabeln e mposhtme:
VARIABLAT Rentabiliteti Rritja Largsia Prcaktimi Rentabiliteti mesatar i 10 viteve ushtrimore t fundit EBIT/ totali i aseteve ( 10 vjet) Prqindja e rritjes midis vitit 1 dhe 10 (Totali aktivit viti 10/ Totalit t aktivit viti 1) - 1 Variabli largsi midis levs n fillim t periudhs (viti 1) dhe mesatare sektoriale pr gjith periudhn. Treguesi i borxhit financiar total n fillim - mesatarja mbi 10 vjet e ktij treguesi pr t gjitha ndrmarrjet e sektorit t pranishme n kampion. Nevoja fonde qarkulluese (NFQ) Prqindja (IB) e Prqindja e investimit bruto investimit bruto pr Nevoja pr fonde qarkulluese / shifrs s xhiros (mesatarja 10 vjet) [Inventar + t arktueshmet t pagueshmet] / totali i shitjeve neto ose t ardhurat (mesatarja 10 vjet)
Analiza e realizuar sht nj analiz sasiore pasi t pest variablat e pavarur jan sasior. Analiza sht realizuar me ndihmn e programit SPSS dhe metodave t veanta statistikore, si regresioni i shumfisht linear. Rezultatet Rezultatet e modelit t regresionit t shumfisht Si rezultat marrim nj model regresioni linear t shumfisht pr pes variabla me koefiient t prcaktueshmris 1 dhe me koefiient t korrigjuar t prcaktueshmris 0.999. Kjo do t thot se 99.9 % e politiks s marrjes borxh t kompanive shpjegohet nga modeli i ndrtuar, pra nga varsia lineare e pes variablave. Rezultatet e marra paraqiten n tabeln e
46
mposhtme. Tabela paraqet rezultatet e testit t n lidhje me testimin e karakteristikave t ndikimit t variablave t pavarur n treguesin e borxhit t kompanive. Tabela: Rezultatet e regresionit t shumfisht linear
Prmbledhja e modelit Modeli 1 R 1.000a R n katror R n katror i korrigjuar Std. Error of the Estimate 1.000 .999 .0011258
a. Predictors: (Konstant), IB, Rentabiliteti, Rritja, NFQ, Largsia
Kontrolli pr rndsin e lidhjes
Vlera e Fisherit, F sht 2901,040 e cila sht m e madhe se vlera kritike. Ky fakt hedh posht hipotezn H0 dhe pranon automatikisht si t vrtet hipotezn H1 . Ne provuam sipas testit t Fisherit se midis variablit t pavarur, treguesi i borxhit financiar, dhe variablave t pavarur, pes variabla t ndryshm, ekziston nj lidhje e rndsishme, pra t paktn nj nga parametrat, , sht e ndryshme nga 0.
ANOVAb Model 1 Regression Residual Total Shuma e katrorve .018 .000 .018 df 5 4 9 Mean Square .004 .000 F 2901.040 Sig. .000a
a. Predictors: (Constant), IB, Rentabiliteti, Rritja, NFQ, Largsia b. Dependent Variable: RB
Kriteri t pr vlersimin e rndsis s parametrave individual.
sht me interes t bjm nj kontroll tjetr, pr t vlersuar se cili nga parametrat ( beta ) sht m i rndsishm. Si metod statistikore pr kontrollin e rndsis s parametrave individuale shrben kriteri t. Duke krahasuar vlerat e t s llogaritur nga tabela e mposhtme, me t kritike pr =0.05 rezulton se faktort q ndikojn m shum n raportin e borxhit jan: largsia nga treguesi i synuar, rentabiliteti, nevoja pr fonde qarkulluese, investimet bruto, ndrsa rritja e kompanive ka nj ndikim t vogl.
47
Koefiientta Koefiientt e pastandartizuar Koefiientt e standartizuar Lower Model 1 (Constant) Rentabiliteti Rritja Largsia NFQ IB B .433 -.076 .001 .917 .002 .001 Std. Error .007 .024 .001 .018 .001 .001 Beta t Sig. Bound .414 -.144 -.003 .867 -.001 -.001 95.0% Confidence Interval for B Upper Bound .452 -.009 .005 .968 .006 .003
62.554 .000 -.038 -3.139 .035 .012 .912 .314
.948 50.200 .000 .037 .013 2.059 .109 1.205 .194
a. Dependent Variable: RB ( Variabli i varur Raporti i Borxhit financiar)
Ekuacioni q marrim sht: Y = 0.433 0.076 x rentabiliteti + 0.001 x rritja + 0.917 x largsia + 0.002 x NFQ + 0.001 x IB + Shenjat e koefiientve t regresionit prputhen me llogjikn financiare, q n rastin konkret do t thot: Nj rritje e investimit bruto me nj njsi, ndikon n rritjen e raportit t borxhit me 0.001 njsi, kur t gjith variablat e tjer ngelen konstant. Nj rritje e nevojs pr fonde qarkulluese me nj njsi, ndikon n rritjen raportin e borxhit me 0.002 njsi, kur t gjith variablat e tjer ngelen konstant. Nj rritje n largsin nga treguesi i borxhit i synuar me nj njsi, ndikon n rritjen e raportit t borxhit me 0.917 njsi, kur t gjith variablat e tjer ngelen konstant. Nj rritje n rritjen e kompanive me nj njsi, ndikon n rritjen e raportit t borxhit me 0.001 njsi, kur t gjith variablat e tjer ngelen konstant. Nj rritje e rentabilitetit me nj njsi, ndikon n zvoglimin e raportit t borxhit me 0.076 njsi, kur t gjith variablat e tjer ngelen konstant. Kufizimet e modelit Jan analizuar vetm kompanit aksionere q veprojn n Kor. Informaliteti n bizneset shqiptare. N munges t mesatareve sektoriale, kemi prdorur konceptin strukturn optimale me 40% raportin e borxhit.
48
Kapitulli i tret Problemet e financimit t kompanive n vendet n zhvillim

3.1 Pamjaftueshmria e burimeve t financimit 3.2 Sistemi financiar n vendet n zhvillim. Roli i bankave dhe i tregjeve financiare 3.3 Roli i shtetit n zhvillimin e sistemit financiar 3.4 Kriza financiare botrore dhe ndikimi i saj n financimin e kompanive
Sjellja e kompanive nuk mund t studiohet jasht ambjentit t tyre. Problemet e veanta q hasin vendet n zhvillim vijn kryesisht nga fakti se ata nuk jan dominues n tregun ndrkombtar (domonimi prcaktohet si aftsi q ka nj ekonomi pr t ndikuar mbi ekonomit e tjera, por pa u ndikuar nga ato). Ndarja ndrkombtare e puns, n kushtet aktuale t zhvillimit, ka detyruar vendet n zhvillim q tu len vendeve t zhvilluara nj pjes t fitimeve t produktivitetit t tyre. Transferimi ndrkombtar i kapitaleve (private ose publike) nuk ka br gj tjetr vese, n shumicn e rasteve, t forcoj dominimin mbi vendet n zhvillim. Efektet e dominimit vijn nga dimensionet dhe strukturat e ndryshme midis ekonomive t krahasuara. Ekonomit e vendeve n zhvillim izolohen kshtu n nj rol pasiv dhe prballojn pasojat e sjelljes s vendeve t zhvilluara. Por dominimi i vendeve t zhvilluara nuk sht dhe aq absolut sa mund t mendohej vetm nga nj krahasim i thjesht i forcave t pranishme. Megjithat, t gjitha vendet n zhvillim, nuk kan mjetet pr t prmbysur raportin e dominimit. Ato kan nj varsi financiare, ekonomike dhe teknike. Nga fakti i borxhit t ktyre vendeve pr tu zhvilluar, rritet pesha e kreditorve mbi politikn ekonomike. Meqense ekuilibri i balancs s pagesave sht gjithnj e m i vshtir pr tu ruajtur, vendet n zhvillim duhet ti bjn thirje shteteve t huaja pr t ulur defiitin e tyre. Sektori m i rndsishm n ekonomit moderne sht ai i eksportit. Kompanit n vendet n zhvillim i nnshtrohen ligjit t tregut ndrkombtar dhe kan mundsi t dobt manovrimi. Q kompania t jet e prirur drejt eksportimit ose jo, ajo duhet para s gjithash t gjej nj burim financimi t nevojshm pr t siguruar rritjen n vendet ku kapitali sht i rall. Kjo munges e kapitalit sht burim vshtirsish: ndrkoh q n vendet e zhvilluara ka nj
49
zgjedhje reale t burimeve t financimit n vendet n zhvilim nuk mund t flitet ve pr disponibilitet t burimeve t financimit. Pr t studiuar problemet q hasin kompanit n vendet n zhvillim pr t financuar zhvillimin e tyre, do t theksojm s pari pamjaftueshmrin e burimeve t financimit para se t analizojm institucionet dhe proedurat q mund t lejojn rritjen e burimeve t financimit t kompanive n kto vende. 3.1 Pamjaftueshmria e burimeve t financimit Duhet br dallimi midis gjendjes s kompanive publike dhe atyre private. Burimet e kompanive publike vijn kryesisht nga ndihma e shtetit dhe nga kredi afatgjata. Kompanit private mbshteten para s gjithash mbi vetfinancimin dhe kredit bankare afatshkurtra. Kshtu financimi i kompanive vjen nga tre burime kryesore6: Kursimi privat: sistemi bankar dhe institucionet ndihmse Kursimi publik: shteti Investimet e huaja private A. Pr kompanit private Vshtirsit e financimit t kompanive private n vendet n zhvillim ndeshen n dy nivele: N nivelin e brendshm: pamjaftueshmria e vetfinancimit (varsi e kompanis nga bankat, tregjet e kapitalit aksionert) rritje e dobt e investimeve. N nivelin e jashtm: tregu financiar (vshtirsi e hyrjes dhe prdorimit t tregut financiar primar dhe sekondar), sistemi bankar (kredit afatshkurtra n form huaje, kredi arke ose garanci) dhe shteti (pr t financuar investimet produktive, projekte t interesit t prgjithshm) si dhe ndihmat e huaja n form huaje, pjesmarrje n kapital. Roli i secilit prej ktyre burimeve n financimin e kompanive n vendet n zhvillim vlersohet sipas kritereve ( rndsia sasiore, kostoja, lehtsia e aksesit, dhe lirshmria e prdorimit t fondeve). Ndihma publike i bindet kryesisht motiveve politike, investimet direkte dhe pjesmarrjet n kapital kushtzohen nga prespektivat e rentabilitetit. Pr kredit, faktori prcaktues sht aftsia e rimbursimit. Por rritja e prqindjes t borxhit e bn gjithnj e m t vshtir gjetjen e ndihmave t jashtme dhe kufizon kshtu volumin e investimeve t realizueshme financiarisht.
6
Zia Oloumi 1997 Universite de Nice-Sophia Antipolis Problemes de financement dune enterprise dans les PED
50
B. Pr kompanit publike Kompanit publike kryejn katr misione: krijimi i infrastrukturave t prbashkta dhe mbajtja e shrbimeve publike; zotrimi i prodhimit dhe komercializimit t produkteve kryesore; strukturimi i mjedisit rural dhe korigjimi i ekulibrit t rajoneve; promovimi i industralizimit duke zvendsuar iniciativn private kur ajo mungon. Vshtirsit e financimit t kompanive publike n vendet n zhvillim jan n dy nivele: N nivelin e brendshm: pamjaftueshmri e vetfinancimit N nivelin e jashtm: burime publike (pamjaftueshmria e ndihms s shtetit) si dhe burimet private q i kushtohen investimit (kredi bankare shum shpesh afatmesme dhe afatgjata) Pra, duhet prcaktuar nj struktur mikse karakteristike pr do kompani, q t kombinoj njkohsisht nevojat makroekonomike dhe rentabilitetin e kompanis. Institucionet dhe proedurat q lejojn rritjen e burimeve t financimit t kompanive n vendet n zhvillim Rritja e nj ekonomie n zhvillim lidhet ngusht me ekzistencn e nj sistemi bankar q mbledh dhe kanalizon kursimin drejt punve produktive (banka tregtare dhe organizma financiare t specializuara) Nga pikpamja mikroekonomike (kompania) kredit bankare jan nj ndihm prcaktuese pr financimin e kompanive, kushtet e dhnies s kredis diktohen nga politika ekonomike dhe monetare e vendit por dhe nga toleranca e bankierve n lidhje me riskun. Mnyra se si kompania kombinon burimet e veta me pjesn tjetr t mjeteve financiare mund t ndikoj n miradministrimin e saj financiar n dy nivele: At t strukturs financiare: sepse borxhet bankare afatgjata i lejojn kompanis t konsolidoj kapitalin qarkullues dhe borxhet afatshkurtra sigurojn nj riekulibrim t prkohshm t arks (cash-it). Ai i performancave financiare: sepse borxhi lejon rritjen e rentabilitetit t kapitaleve t veta pasi ai shrben si lev financiare.
51
3.2 Sistemi financiar n vendet n zhvillim. Roli i bankave dhe i tregjeve financiare
Duhet theksuar ktu dualizmi i ndrmjetsve financiar q on n specializimin e dy institucioneve pr nj tip financimi t veant dhe n nj eprsi t bankave tregtare ndaj organizmave financiare t specializuara. Bankat tregtare dhnse t fondeve afatshkurtra. Ato japin kredi kompanive pas vlersimit t disa elementeve si: veprimtaria e kompanis, kapitali qarkullues, rrjedhja e cash-it, aftsia e vetfinancimit, referenc ndaj kapacitetit t borxhit t kompanis pr t analizuar riskun imediat, analiza e aftsis s rimbursimit, analiza e solvabilitetit e kompanis. Organizmat financiare t specializuara i prgjigjen nj misioni t prcaktuar paraprakisht nga pushteti publik. Ato financojn investimet e kompanive industriale dhe tregtare n projekte rritjeje, n lidhje me detyrat e politiks ekonomike t fiksuar n planet e ndryshme t zhvillimit. Roli i bankave t zhvillimit sht q t kanalizojn dhe orjentojn kapitalin n funksion t objektivave t zhvillimit t caktuara n plan, duke dhn kredi pr veprimtari ekonomike kryesore t braktisura nga bankat tradicionale, pr munges mjetesh dhe mospjesmarrje, me preteksin q jan veprimtari me risk t lart (trheqin kursimin privat kombtar drejt veprimtarive me risk t lart por t nevojshme pr zhvillim). Roli i tregjeve financiare n vendet n zhvillim. Tregu financiar primar lejon transformimin e kursimit t familjeve n burime afatgjata pr llogari t kompanive publike dhe private. Tregu financiar sekondar siguron likuiditetin dhe lvizshmrin duke lejuar kmbimin dhe qarkullimin e letrave me vler.
3.3 Roli i shtetit n zhvillimin e sistemit financiar

N vendet n zhvillim shteti sht motori i zhvillimit prball pamjaftueshmris s sektorit privat. Roli i tij vrehet n nj nivel t dyfisht: Mobilizimi i kursimit t brendshm me stimulime fiskale Masa pr t trhequr kapitalet e huaja me avantazhe doganore (prjashtim total ose t pjesshm nga detyrimet doganore n import/eksport, aplikimi i tarifave t
52
reduktuara etj) dhe avantazhe fiskale (prjashtime, paksime ose shtyrje afati t taksave mbi t ardhurat; prjashtime nga taksat e ndryshme; lehtsime fiskale n favor t punsimit).
3.4 Kriza financiare botrore dhe ndikimi i saj n financimin e kompanive

Kriza financiare q filloi n SHBA n vitin 2007, u prhap shpejt duke i shtrir pasojat e saj n shum vende. Kjo kriz sht cilsuar si m e rnda pas depresionit t madh t viteve 1929-1933. Kriza e ditve t sotme sht e para e ktij lloji pr epokn e globalizmit. Me kt lidhen nj varg veorish q e dallojn at nga krizat e mparshme: 1- sht kriz botrore 2- sht kriz e thell, ka humbje t mdha ,sht rritur papunsia. 3- Kohzgjatja, mendohet se ka filluar q n 2006 e n vazhdim. Qeverit e vendeve n kriz kan marr masa pr t shptuar bankat nga falimentimi si dhe pr t gjallruar industrin. Krert e vendeve m t zhvilluara t bots, t G8 apo G20, jan mbledhur shpesh pr t rakorduar masat pr prballimin e krizs. Mendimi im sht se, aktualisht, nuk ndodhemi n kushtet e fundvitit 1996 dhe fillimvitit 1997, kur kriza e fajdeve u shndrua n kriz t mirfillt ekonomike, duke sjell rnien e PBB 7%, rritjen e inflacionit n 42% si dhe prkeqsimin e treguesve t tjer makroekonomik. Ndonse me lidhje t dobta integruese me ekonimin e SHBA dhe ekonomin botrore n prgjithsi, Shqipria nuk sht e imunizuar nga pasojat e krizs globale .Mjafton t prmendim faktin se mbi 3/4 e tregtis s jashtme zhvillohet me vendet e BE-s. Madje nj sr t dhnash tregojn se kriza ka ndikuar n:7 Rnien e ritmeve t remitancave (drgesat e emigrantve), Rnien e ritmeve t depozitave t kursimit, Rnien e ritmeve t eksport-importit, Dobsimin e lekut ndaj euros dhe dollarit amerikan, Frenimin e kredidhnies bankare, sidomos n valut t huaj.
Kta tregues nqs.nuk merren masat e nevojshme mund t sjellin pasoja t tjera zinxhir n treguesit makroekonomik dhe social si:
7
Rritjen tej parashikimeve t defiitit buxhetor,
Burimi i informacionit INSTAT dhe Banka e Shqipris
53
Rritjen e mimeve t konsumit (inflacioni), Rritjen e shkalls s papunsis, Zgjerimin e varfris, sidomos n zonat rurale, Bllokimin e sektorve t veant si ndrtimi, Frenimin e zgjerimit t turizmit, Rnien e ritmit t rritjes ekonomike.
Rnia e drgesave t emigrantve (remitancat)

Nxitja pr migrim spjegohet sipas modelit shtyts-trheqs ( push and pull). Sipas ktij modeli kushtet ekonomike, presionet demografike, papunsia n vendet drguese (faktort shtyts) bashkveprojn me pagat m t larta, krkesat pr fuqi puntore, bashkimin e familjeve (faktort trheqs) n vendet pritse.8 Ritme t larta t remitancave n vitet 1992-2007 Volumi i remitancave varet nga numri i emigarantve, nga vendi i migrimit, nga t ardhurat q sigurojn aty, nga shkalla e lidhjeve me familjet e tyre, nga lehtsia n drgimin e parave, nga stabiliteti politik etj. Gjat viteve 1992-2002 tek ne kan hyr 4.367miliard usd ,437 milion usd mesatarisht n vit.
Tabela.15 Remitancat 1992-2002 milion usd
1993 274.7
1994 378.1
1995 384.7
1996 499.5
1997 267.2
1998 453.5
1999 356.6
2000 530.8
2001 614.9
2002 606.8
Gjat viteve 2003-2008 kan hyr gjithsej 5.161 miliard euro ose 860 milion euro mesatarisht n vit.
Tabela. 16 Remitancat 2003-2011 milion euro
2003 718.8
2004 826.3
2005 927.6
2006 936.5
2007 947.0
2008 802.0
2009 781.3
2010 689.8
2011 687.9
Adam Smith
54
Grafiku.13 Ecuria e remitancave
Burimi:Banka e Shqipris
Gjat tre viteve t fundit remitancat kan ardhur n rnie si pasoj e krizs financiare botrore, e cila po ndihet n vendet pritse t emigrantve. Rritja e ritmeve t remitancave n vitet 1994 -1996 ka ardhur si rrjedhoj e shtimit t emigrantve n vendet europiane si Greqia dhe Italia. Rnia n vitin 1997 ishte si pasoj e skemave piramidale. Rnia n vitin 2008 me 145 milion euro ose me 15%, krahasuar me 2007, nuk mund t shpjegohet me prvojn botrore q tregon se niveli i remitancave arrin nj kulm pas 14-15 vitesh dhe pas ksaj niveli bie, pasi forcohen lidhjet me vendet pritse dhe dobsohen me vendlindjen. Rnia e vitit 2008, sidomos e tremujorit t katrt, mund t spjegohet me ndikimin e drejtprdrejt t pasojave t krizs botrore e cila ka sjell rritje t papunsis n Greqi dhe Itali ku sht prqndruar numri m i madhi emigrantve shqiptar. Pasojat e rnies s remitancave Rritet varfria. Anketimet tregojn se nj pjes e madhe e remitancave prdoren pr ushqim dhe veshje, kuptohet se rnia e tyre sjell shtimin e varfris, sidomos n zonat rurale. Ulin importet. Remitancat kan mbuluar 44% t bilancit t tregtis s jashtme para fillimit t krizs financiare botrore. Ulin investimet private. Nj pjes e konsiderueshme e remitancave prdoren pr investime t karakterit material, biznese (kryesisht t vogla dhe t mesme) dhe prona t palujtshme, si dhe pr investime t karakterit human (pr shkollimin e fmijve). Aspekti m i dukshm i prdorimit t remitancave pr investime familjare jan shtpit dhe automjetet. Ulin kursimet e individve. Kjo dukuri sht vrejtur prej 2008 e n vazhdim.
55
Ulen ritmet e depozitave t kursimit

Pas fillimit t krizs financiare n SHBA kufiri i sigurimit pr do depozit u rrit nga 100 mij usd n 250 mij usd, kurse komisioni europian ndryshoi nivelin e mbulimit t depozitave, jo m pak se 100 mij euro pr do depozit. N Shqipri nj mas e till u mor m von dhe pr rrjedhoj fluksi i depozitave ra ndjeshm. Deri n mars 2009 u trhoqn 60 miliard lek pr arsye psikologjike dhe paniku. Aktualisht, niveli i sigurimit t depozitave n Shqipri sht rritur nga 700 mij lek q ishte n 2.5 milion lek. Sipas t dhnave t Shoqats Shqiptare t Bankave, sistemi bankar i vendit ton, n vitin 2008, ka menaxhuar 834 miliard lek, nga t cilat 645 miliard ose 77% jan depozita t individve dhe t subjekteve private. Depozitat e individve prej 529 miliard lek prbjn 82.1 % t depozitave gjithsej.
Tabela. 18 Ecuria e depozitave Vitet 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Gjithsej 18,874 32,364 43,147 65,543 108,737 125,822 171,201 211,537 228,865 275,224 285,844 323,234 369,101 428,347 511,014 630,114 645,114 694,258 816,734 Individt 6,765 14,375 23,143 36,402 39,605 87,691 134,861 166,117 182,112 222,259 234,894 271,620 310,626 357,781 411,573 514,308 529,426 592,689 692,030 Miliard lek N % 35,8 44,4 53,6 55,5 36,4 69,6 78,8 78,5 79,6 80,0 82,2 84,0 84,1 83,5 80,5 81,6 82,1 85,4 84,7
Burimi: Shoqata Shqiptare e Bankave
56
Nga pasqyra vem re se n vitin 2008 depozitat e individve jan rritur vetm 2.9 %, kurse ato t bizneseve kan qndruar n vend. Kjo dukuri sht rrjedhoj e ndikimit t krizs botrore n muajt e fundit t vitit 2008. Gjat tre viteve t fundit totali i depozitave ka ardhur n rritje. Gjat vitit 2011 depozitat u rritn 12.7% duke arritur vlern 920,459 miliard lek. Niveli i kursimeve dhe rritja e tyre prbn nj element me vler pr zhvillimin e tregut t kapitaleve, pasi publiku do t filloj t investoj pasi t ket plotsuar nevojat baz.
Prkeqsohen treguesit e eksport-importit

Tregtia e jashtme prbn sektorin me ecuri m negative t ekonomis shqiptare pasi eksportet mbulojn vetm 1/4 e importeve, ndrkoh q bilanci tregtar vazhdon t prkeqsohet. Kjo ecuri nuk prbn baza pr prmirsim n periudhn afatmesme. Kurse n periudhn afatshkurtr, si pasoj e krizs financiare, pritet rnie e mtejshme e ritmeve sidomos n eksportet.
Tabela. 19 Ecuria e eksport-importit Viti 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Burimi: INSTAT Eksporti 12,499 13,387 18,710 22,001 21,044 31,104 48,430 37,037 44,096 47,490 54,487 62,121 65,818 77,405 97,171 112,393 103,244 160,962 197,470 Importi 58,336 57,019 66,147 98,060 95,022 126,271 159,465 157,109 190,155 210,368 225,983 236,072 262,191 299,147 376,194 438,188 431,107 458,429 520,659 Bilanci -45,838 -43,632 -47,437 -76,059 -73,977 -95,167 -111,035 -120,072 -146,059 -162,877 -171,496 -173,951 -196,373 -221,742 -279,023 -325,795 -327,863 -297,467 -323,189 Miliard lek % 21,4 23,5 28,3 22,4 22,1 24,6 30,4 23,6 23,2 22,6 24,1 26,3 25,1 25,9 25,8 25,6 23,9 35,1 37,9
57
Si tregohet dhe n tabeln e msiprme, gjat viteve 1992-1997, ka patur ritme t ulta rritjeje t eksporteve. Ndrsa gjat viteve 1998-2008 ka patur rritje t ritmeve t eksporteve por me luhatje. N tetor 2008, ritmet e rritjes s eksporteve fillojn t bien. Shtator 10,712 Tetor 9,574 Nntor 9,092 Dhjetor 6,969 Janar 2009 6,642
Rnia m e theksuar, 23% sht shnuar n dhjetor q prbn dhe nivelin m t ult t vitit. Rnia ka vazhduar dhe gjat 2009. Edhe gjat tre viteve t fundit bilanci tregtar vazhdon t prkeqsohet.
Grafiku.14 Rnia e eksporteve
Burimi: INSTAT
Mbi 70% e eksporteve shqiptare ka si destinacion Italin, 10% Greqin, 3% Gjermanin. N vendet e BE-s shkojn 90% e eksporteve shqiptare. Vendet e BE-s jan prekur nga kriza financiare, kjo po duket edhe n uljen e krkess pr mallrat tona t eksportit sidomos t atyre me fason. N kt sektor ushtrojn veprimtarin e tyre rreth 400 biznese private me rreth 100 mij puntor. Nj paksim i mtejshm i krkess pr mallrat e eksportit do t oj n mbylljen e vendeve t puns, rritjen e papunsis dhe n thellimin e varfris.
Kursi i kmbimit dobsohet leku

Gjat periudhs 1999-2008 sht arritur t sigurohet nj kurs kmbimi i qndrueshm i lekut ndaj dollari amerikan dhe monedhs europiane. Madje, leku forcohej nga viti n vit si tregohet n tabeln mposht.
58
Tabela.20 Kursi i kmbimit Vitet 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Burimi: Banka e Shqipris Lek/USD 137,7 143,7 143,5 140,1 121,9 102,8 99,8 98,1 90,4 83,9 95.0 103, 9 100,9 Lek/Euro 147,0 132,6 128,5 132,4 137,5 127,7 124,2 123,1 123,6 122,8 132,1 137,8 140,3
N fundin e vitit 2008 leku filloi t dobsohet. Gjat 3-mujorit t katrt leku u zhvlersua.9 Leku vazhdoi rnien edhe gjat 3-mujorit t par t 2009 dhe m tej. Kjo tregohet n tabeln mposht. Kursi Lek/USD Lek/Euro 31.12.2008 88.0 123.8 07.05.2009 98.6 131.2 Ndryshimi 10.6 7.4 N % 12.0 6.0
Ky ritm i shpejt zhvlersimi lidhet kryesisht me faktor t brendshm. Gjat ksaj periudhe sht vrejtur krkes e lart n treg pr euro. Rritja e borxhit t brendshm t qeveris dhe defiitit t llogaris korente, prbjn disa faktor kryesor t cilt kan ndikuar gjat vitit 2008 e n vijim. Defiiti i lart tregtar dhe dalja e valutave pr shkak t rritjes s importeve, prbjn nj faktor tjetr q ka ndikuar, sidomos n 3-mujorin e katrt t 2008 e n vazhdim. Ndikimin e tyre e kan dhn edhe rnia e drgesave t emigrantve. Nj faktor tjetr sht dhe transferimi i fitimeve t disa kompanive t fuqishme t huaja q ushtrojn veprimtari n Shqipri. Zhvlersimi i lekut prek gjith individt shqiptar pasi ndikon n rritjen e mimeve t mallrave t importit duke ndikuar dhe n nivelin e jetess n Shqipri. Zhvlersimi i lekut do t ndikoj n veanti dhe tek ata individ apo biznese q kan marr kredin euro.
9
Banka e Shqipris
59
Frenohet kredi-dhnia bankare

Kredit n monedh t huaj dhe n lek t sistemit bankar shqiptar, pr 2008, llogariten n 397 miliard lek ose rreth 48% t portofolit gjithsej.
Tabela.21Kredi-dhnia bankare Nr. 1. 2. Emrtimi PBB nominal, miliard lek Kredia gjithsej,miliard lek N % t PBB a) Pr individt,miliard lek N % t PBB b) Pr bizneset, miliard lek N % t PBB 3. Kredi me probleme , miliard lek N % t kredis gjithsej 2007 979 292 29.8 104 10.6 188 19.2 9.9 3.4 2008 1073 397 37 140 13.0 257 24.0 26.2 6.6 N % 9.6 36.0 24.2 34.6 22.6 36.7 25.0 165 94.0
Nga kto t dhna del se kredia gjithsej n 2008 kundrejt 2007 sht rritur me 105 miliard lek, ose 36%, duke zn 37% t PBB ndaj rreth 30% n 2007. Kriza po ndikon duke frenuar kreditimin pr pasoj ritmi i rritjes s kreditimit ka ardhur n rnie q prej muajit tetor 2008. Kredia n muajin dhjetor u rrit vetm 0.5 % q konsiderohet si rritja m e vogl q prej vitit 2004 kur filloi kreditimi.10 Rritmi i rritjes s kredis ka vazhduar t ulet dhe gjat periudhs 2009- 2011 si pasoj e krizs financiare botrore.
Nr. 1. 2. Emrtimi PBB nominal, milion lek Kredia gjithsej,milion lek N % t PBB a) Pr individt,milion lek N % t PBB b) Pr bizneset, milion lek N % t PBB 3. Kredi me probleme, n % t kredis gjithsej Burimi:Banka e Shqipris
10
2009 1 151 019 230 736,71 20 38 531,97 3,34 192 204,74 16,66 10,27
2010 1 242 418 268 060,35 21,6 40 445,25 3,25 227 615,1 18,35 13,61
2011 1 280 932 278 255,91 21,7 45 809 3,57 232 446,91 18,13 18,94
Banka e Shqipris
60
Tkuret kredia n valut
Kredit n valut prbjn rreth 75% t kredive gjithsej. Gjat vitit 2009 jan tkurur si kredia n euro, po ashtu dhe ajo n usd. Kjo e fundit ka nj pesh m t vogl n totalin e kredis pr ekonomin. Ulja e ritmeve t kredis n valut vjen prej dy faktorve: 1- Pr shkak t presionit q kriza financiare ushtron mbi bankat tregtare, pr tu krkuar m shum garanci klientve pr t shmangur risqet. 2- Pr shkak t rritjes s interesave t euros. Shtohen kredit e kqia
Gjat periudhs tetor-dhjetor 2008 u vu re nj prirje tjetr negative, u rritn kredit me probleme, ose si quhen ndryshe, kredit e kqia. N dhjetor 2008 kto kredi u shtuan me 5,4 miliard lek, duke arritur n 26.2 miliard lek. Kjo shifr paraqet nj rritje t lart kundrejt vitit 2007, si n vlera nominale 16.3 miliard lek dhe n vlera relative 165%. N fund t vitit 2008 kredit e kqia zinin 6.6% t volumit t kredive gjithsej kundrejt 3.4 % t nj viti m par. Edhe gjat periudhs 2009-2011 kredit e kqia kan ardhur n rritje.
Grafiku.15 kredit e kqia
Burimi:Banka e Shqipris
Rritet difiiti buxhetor

Defiiti buxhetor n vitin 2008 arriti n 5,7 % e PBB kundrejt 3,4% n vitin 2007.
Grafiku.16 Defiiti buxhetor
Burimi: Banka e Shqipris
61
Defiiti buxhetor i vitit 2008 u reflektua n rritjen e borxhit publik n nivelin55.6 % t PBB nga 37.5% n 2007. N dhjetor t 2009 defiiti buxhetor ishte -80 361 milion lek ose 6.9 % e PBB, n t njjtn periudh t 2010-s defiiti ishte -38 031 milion lek ose 3.1% e PBB, ndrsa n dhjetor t 2011 ishte -38 274 milion lek 3% e PBB.
Sektori i ndrtimit n vshtirsi

Sektori i ndrtimit sht gati n stanjacion. Kan rn n mnyr t ndjeshme blerjet e apartamenteve. Shoqata e Ndrtuesve ka publikuar se rreth 4 000 apartamente banimi kan mbetur pa u shitur q nga viti 2008 e ktej, vet n Durrs dhe n Tiran. Shtrngimi i kreditimit pr shtpi sht nj nga faktort kryesor q ka ndikuar n uljen e fuqis blerse. Bizneset ndrtuese, duke mos shitur apartamentet dhe duke mos marr dot kredi nga banka, nuk mund t investojn n ndrtime t reja. Forcimi i euros solli dhe rritjen e mimit t blerjes s materialeve t ndrtimit, gj q reflektohet n rritjen e mimit t banesave.
Ngadalsohen ritmet e rritjes ekonomike

Rritja reale e PBB ose GDP prej vitit 2000 ka patur kt ecuri, n prqindje.11
Tabela.22 Rritja ekonomike
2000 2001 2002 2003 7.7 6.5 4.7 6.0
2004 6.0
2005 5.5
2006 5.0
2007 2008 2009 6.0 6.0 3.7
2010 2011 3.8 3.4*
*2011 tremujori i par

Grafiku.17 Rritja ekonomike
11
INSTAT dhe FMN
62
Rritja ekonomike sht nj faktor i rndsishm n zhvillimin e tregut t kapitaleve, pasi ajo on n krijimin e tregjeve dhe mundsive t reja pr bizneset, q i shtyn ato t krkojn m shum financim (nevojn pr treg kapitali dhe letrash me vler) pr zgjerimin e veprimtaris s tyre ekonomike. Eksperienca e shum bankave ka treguar se zhvillimet e sistemit financiar jan prociklike dhe, nj nga arsyet kryesore t ksaj sjelljeje t institucioneve financiare lidhet me rritjen dhe uljen e oferts pr kredi gjat cikleve t biznesit dhe t ekonomis. Gjat fazs s ekspansionit t ekonomis, kreditimi rritet me rritme shum t larta dhe ulet ndjeshm kur ekonomia sht n rnie. Gjat fazs s rnies ekonomike, ulet niveli i kreditimit dhe prkeqsohen treguesit e performancs s kredive, pasi edhe kredit me probleme ndjekin ciklin e ekonomis. Treguesit e kredive me probleme jan shum t ult gjat fazs s ekspansionit ekonomik dhe rriten ndjeshm n fazn e rnies ekonomike. Ekspertt e bankave si dhe Guvernatori i Banks s Shqipris jan shprehur se sistemi bankar shqiptar nuk u prek nga kriza financiare botrore, por gjithashtu kan paralajmruar bankat q t forcojn politikat e kreditimit me qllim pr tu ruajtur nga ndonj pasoj e ksaj krize. Pasojat e krizs financiare globale u ndjen n Shqipri n fillim t vjeshts s vitit 2008. N kt periudh, perceptimi pr nj kriz financiare t bankave n mbar botn, ndikoi n lkundjen e besimit t publikut tek bankat vendase. Pr pasoj, gjat muajve tetor dhjetor 2008, trheqja e depozitave nga bankat ishte e theksuar. Edhe pse n mas t moderuar, ky fenomen vazhdoi edhe n tremujorin e par t vitit 2009. N tremujorin e dyt e n vazhdim, vihet re nj stabilizim i likuiditetit si rezultat i ndrprerjes s rrjedhjes t depozitave dhe kthimit t besimit t publikut n institucionet financiare. Nj rol t rndsishm pr forcimin e besimit t publikut n sistemin bankar luajti dhe miratimi n Kuvend i rritjes s shums maksimale t sigurimit t depozitave, i cili u b efektiv n muajin prill 2009. Megjithat, n tremujorin e dyt t vitit 2009, sistemi bankar ka ushtruar veprimtarin financiare nn nj situat t pasigurt dhe ka vazhduar t prballet me vshtirsi n likuiditet. Me fillimin e krizs financiare botrore si dhe me falimentimin e disa prej bankave m t fuqishme n bot, bankat shqiptare rritn interesin e kredis dhe shtrnguan standartet e kreditimit. Kjo gj ndikoj n shum kompani shqiptare, t cilat zvogluan investimet e tyre. Gjat vitit 2008, bankat tregtare n Shqipri pan si nj mundsi me leverdi kreditimin e kompanive private pr t bler makineri dhe pajisje. Por fundi i vitit 2008 dhe viti 2009 ka
63
rezultuar me bilance negative pr biznesin shqiptar. Kjo gj shkaktoi vonesa t shumta n shlyerjen e ksteve t kredive dhe t interesave t tyre. Gjat vitit 2009 kriza e kreditit vazhdon t jet prezente n vend, duke pasur nj impakt n rritje pr biznesin, i cili vazhdon q t vuaj nj sr vshtirsish, t cila lidhen m mungesn e financimit, t shoqruar me kosto n rritje q po kthehen n barr pr siprmarrjen. Pas nj sjelljeje trsisht t shtrnguar, t ndjekur edhe nga nj krkes n rnie, klima e biznesit n vend sht prkeqsuar, ndrsa sektor si ndrtimi kan mbetur trsisht pa financim. Gjat periudhs janar- mars 2009, kreditimi nga ana e bankave t nivelit t dyt pr bizneset e mdha, pr blerjen e makinerive dhe pajisjeve ishte rreth 40% 12m i ult sesa n tremujorin e par t 2008. Kjo erdhi si pasoj e friks q patn bankat nga mospagimi n kohn e duhur t ksteve t kredive nga kompanit, t cilat nisn t prballeshin me vshtirsit e krizs financiare botrore.
Tabela 23. Kredia pr makineri dhe pajisje pr biznesin e madh
Viti 2009 2008 Diferenca (%)
Janar 5,704 13,606 -58,08
Shkurt 14,514 21,402 -32,18
Mars 14,064 21,811 -35,52
Prill 30,431 19,223 58,31
Maj 25,533 15,034 31,69
Totali 90,246 91,076 -0,91
Burimi : Statistikat e Shoqats s Bankave
Gjat vitit 2009, bankat ishin m t prirura drejt ofertave joshse pr depozitat, duke rritur prqindjet e interesit pr grumbullimin e nj sasie sa m t madhe likuiditeti. Nj politik e till u ndoq nga bankat n Shqipri si pasoj e rritjes s portofolit t kredive me probleme. Bankat hoqn dor nga politika agresive e ofertave pr dhnie kredish dhe nisn rritjen e ofertave pr depozitat. Kto t fundit, edhe pse shihen si pozitive, pasi eleminojn nga qarkullimi paran kesh dhe at informale, prsri konsiderohen si politik jo e favorshme pr ekonomin e Shqipris e cila ka akoma nevoj pr kreditim. Kredia, gjat vitit 2009, prvese m e vshtir u b edhe m e kushtueshme, sidomos kredia n euro. Banka e Shqipris e shtyu sistemin bankar t kreditoj n monedhn vendase. Kjo do t shmangte rezikun e humbjeve nga luhatshmria e kursit t kmbimit.
12
Statistikat e Shoqats s Bankave
64
Ecuria e riskut t kredis
Risku m i rndsishm dhe m i prekshm, me t cilin prballen bankat gjat veprimtaris s tyre, sht risku i kredis. Sipas rregullores Pr administrimin e riskut t kredis13 bankat klasifikojn kredit e tyre n pes kategori: kredi standarte, kredi n ndjekje, kredi nnstandarte, kredi t dyshimta dhe kredi t humbura. Kredit e klasifikuara n grupin e par dhe t dyt prbjn grupin e kredive cilsore. Kredit e klasifikuara n grupin e tret, t katrt dhe t pest prbjn grupin e kredive me probleme. Ecuria e klasave t kredis pr periudhn 2005-2010 pasqyron qart tendencn rritse t klasave t riskueshme t kredis, q prbjn totalin e kredive me probleme. Sipas kategorive t klasifikimit vrehet q n fund t vitit 2009, rreth 75% e portofolit t kredis konsiderohet standart, nga 78.3% q prfaqsonte kjo kategori n t njjtn periudh t vitit 2008. Ndrkoh, evidentohet nj zhvendosje e kredis n klasat me cilsi m t ult, konkretisht, n hua t dyshimta dhe hua t humbura, pesha e t cilave llogaritet 2.7% dhe 3% n fund t vitit 2009, nga 1.4% dhe 1.3% q ishin n fund t vitit 2008. Ritmet rritse t kredive t humbura, kredive t dyshimta dhe kredive nnstandarte jan m t larta se ato t kredive n ndjekje. Kjo tendenc rritse sht m e theksuar duke filluar nga tremujori i tret i vitit 2008, periudh kur sistemi bankar shqiptar ndjeu efektet negative t krizs financiare botrore. Kjo kriz pati ndikimet e saj dhe n vendin ton. Pasiguria q prcolli tronditja e sistemit financiar botror u reflektua n trheqjen e nj pjese t depozitave nga bankat gjat tremujorit t fundit t 2008. Kto trheqje solln probleme likuiditeti. Nga ana tjetr, kjo situat ndikoi n mnyr t natyrshme n uljen e gadishmris s sistemit pr t kredituar ekonomin dhe rrjedhimisht edhe n ngadalsimin e dukshm t rritmit t kreditimit, duke filluar nga kjo periudh. Ky zhvillim, i shoqruar dhe me uljen e remitancave, ndikoi n ngadalsimin e aktivitetit ekonomik. Prsa i prket riskut t kredis, raporti i kredive me probleme ndaj totalit t portofolit t kredis, n fund t vitit 2009 u rrit n nivelin 10.5%, kundrejt 9.75% n tremujorin e tret dhe 6.6% n fund t vitit 2008. Ndrsa n qershor 2010 ky tregues ishte 12% dhe n shtator 2010 ishte 13.1%. Sipas monedhs, n fund t vitit 2009, raporti i kredive me probleme n lek/ teprics s kredive n lek dhe raporti i kredive me probleme n valut/ teprics s kredive n valut llogariten n nivele t prafrta rreth 10%, nga 7.5% dhe 6.5% q ishin n fund t vitit 2008. Grafiku m posht tregon kredit me probleme ndaj kredive gjithsej pr disa vende t rajonit.
13
Vendim nr. 47, dat 10.06. 2009 t Kshillit Mbikqyrs t Banks s Shqipris
65
Grafiku . 18 Kredi me probleme ndaj kredive gjithsej pr disa vende t rajonit (2010)
Burimi : FMN Global Financial Stability Report October 2010
Nj fenomen i konstatuar sot n Shqipri sht se, pr shum kredimarrs ka mosprputhje midis monedhs s kredis dhe monedhs s fluksit hyrs t paras. Pr shkak t politiks s bankave, kredimarrsit jan t detyruar t marrin kredi n nj monedh t ndryshme nga ajo q sigurojn t ardhurat. Kshtu q, nj zhvlersim i monedhs n t ciln ata sigurojn t ardhurat, ndaj monedhs s kredis, do t ul aftsin paguese pr kredimarrsit dhe do t sjell pagimin me vones ose mospagimin e detyrimit ndaj bankave. N qershor 2010 kredit n valut, ku t ardhurat e huamarrsve jan n lek, prfaqsonte 37.7% t kredis totale dhe 54% t kredis n valut. Por 80% e kredive n valut jan n euro, kshtu q kredit n euro kur t ardhurat e huamarrsve jan n lek, prfaqsonte 31.64% t kredis totale dhe 45.6% t kredis n valut.
66
Kapitulli i katrt Tregu i kapitalit n Shqipri

4.1 Nevoja pr zhvillimin e tregut t kapitalit n Shqipri - Argumente q mbshtesin zhvillimin e tregut t kapitalit - Argumente pro dhe kundr zhvillimit t tregut t kapitalit 4.2 Shkaqet e mosfunksionimit t Burss s Tirans 4.3 Avantazhet e aktivizimit t Burss s Tirans Shoqrit jan dhe mbeten e ardhmja e zhvillimit ekonomik t vendit ton. Zhvillimi dhe modernizimi i nj ekonomie nuk mund t perceptohet pa nj treg kapitali e burs t zhvilluar, pa tregues t lart makro e mikroekonomik dhe financiar. Nuk sht e leht t saktsohet kur filloi t funksionoj formalisht bursa e par e letrave me vler. Mendohet se bursat e para kan qen me origjin italiane. Rreth vitit 1400, n Venedik bhej tregtimi i borxheve publike dhe hartohej nj list pr kt qllim. N vazhdim, gjenovezt dhe milanezt i dhan nj shtys t madhe panaireve t kmbimit. Ndrkoh q n vitin 1531, n Anvers t Belgjiks, lindi e para burs e madhe e letrave me vler. Por duhej pritur viti 1785 q bursa e Amsterdamit (Holland), t ishte e organizuar zyrtarisht. Sot n bot kemi mbrritur n nj numr t madh bursash, ku ndr m t rndsishmet mund t prmendim at t New York-ut (NYSE), at t NASDAQ, t Tokios (TSE), Bursn e Londrs (LSE), t Frankfurtit etj. Kto bursa quhen ndrkombtare, pr shkak t numrit t madh t shoqrive aksionere t listuara nga e gjith bota, shtrirjes gjeografike t ktyre shoqrive, klientels s ndryshme t blersve dhe shitsve, q prdorin tregun.
4.1 Nevoja pr zhvillimin e tregut t kapitalit n Shqipri

Bankat e nivelit t dyt n vendin ton po shtohen dhe po fuqizohen financiarisht, por ato n asnj rast nuk mund t zvendsojn rolin e institucioneve t tjera t tregut, nj ndr t cilat sht dhe Bursa e Tirans. Nj sistem financiar i shndosh krkon pranin e bankave, por edhe t institucioneve t tjera jobankare. Bursa sht edhe m e ndjeshme se sa bankat e nivelit t dyt ndaj informalitetit ekonomik, mungess s bilanceve reale, mentalitetit njpronsor t biznesit etj.; fenomene q ende ekzistojn n vendin ton.
67
Tregu i kapitaleve sht i nevojshm: Pr t garantuar nj sistem likuid dhe t qndrueshm, n t cilin investitort mund t kryejn akte shitblerjeje t letrave me vler. Pr tu mundsuar shoqrit aksionere, qeveris dhe enteve t tjera, t sigurojn fonde pr rritjen dhe investimet e tyre, nprmjet emetimit dhe shitjes s aksioneve, obligacioneve dhe llojeve t tjera t letrave me vler. Pr t mundsuar investimin e kursimeve t subjekteve q kan teprica fondesh financiare. Bursa e Tirans, e para burs n Shqipri, u hap n 2 maj 1996, n formn e nj departamenti t Banks s Shqipris. Si n t gjitha vendet e Europs Qndrore dhe Lindore, me nj t kaluar t ngjashme me Shqiprin, shteti ishte promotori dhe mbshtetsi kryesor i krijimit t burss. N Shqipri u ndoq nj model i ndryshm (shih aneksin) nga eksperienca e t gjitha ktyre vendeve14, pasi u vendos q Bursa e Tirans t krijohej nn administrimin e Banks Qndrore dhe kjo pr kto arsyje: Mungesa e nj tradite t mparshme n kt drejtim, Gama e kufizuar e instrumenteve financiare, Nj sektor privat m i dobt sesa n vendet e tjera t Europs Qndrore dhe Lindore, Mosfillimi ende i privatizimit t ndrmarrjeve strategjike Shanset e vogla t sigurimit, brenda nj periudhe afatshkurtr, t eficiencs ekonomike t ktij institucioni t ri. Mungesa e ekspertve dhe e eksperiencs prkatse jasht institucioneve shtetrore t sfers financiare (n rastin ton banka e Shqipris). T ndrgjegjshm se aktiviteti i ksaj burse, pr nj periudh afatmesme nuk do t ishte tregtimi i aksioneve, qeveria n bashkpunim me Bankn e Shqipris dhe Komisionin e Letrave me Vler, vendosn t organizojn pran Burss s Tirans tregun primar dhe sekondar t bonove t thesarit. Pavarsisht se kto nuk jan aktivitete natyrale t bursave, me kt lvizje iu shrbye m shum objektivave t tjer si : Krijimit t nj tradite t funksionimit t aktivitetit operacional t Burss s Tirans, Kryerjes s nj marketingu dhe edukimin e publikut dhe institucioneve, mbi funksionimin e burss dhe funksionimin e ndrmjetsave financiar,
14
CLAESSENS, Stijn and DJANKOV, Simeon and KLINGEBIEL, Daniela: Stock Markets in Transition Economies f.1 September 2000
68
Grumbullimit nga stafi ekzistues i Burss s Tirans t nj eksperience t nevojshme mbi parimet e tregtimit dhe t pastrimit e rregullimit t letrave me vler, Prgatitjes graduale teorike dhe praktike t ktij stafi pr t prballuar m tej angazhimin e Burss s Tirans n aktivitetet e reja n t ardhmen.
Pak ose aspak u b pr futjen e produkteve t reja apo zhvillimin dhe konsolidimin e atyre ekzistuese. Normalisht, duhej q Bursa e Tirans t ingranohej n proesin e privatizimit q do t vijonte pas vitit 1996, listimin e shoqrive aksionere, si dhe t konsolidonte m tej tregun e bonove t thesarit. Por, aktualisht, Bursa e Tirans: o Nuk ka ende t listuar asnj aksion, qoft t ndrmarrjeve t dala nga privatizimi ashtu dhe nga biznesi privat, o Tregu primar i bonove t thesarit nuk zhvillohet m n Bursn e Tirans q nga 1 gushti 1998, o Bonot e privatizimit nuk u tregtuan asnjher n burs, duke mos u shndrruar asnjher n nj objekt real tregtimi Produktet e domosdoshme dhe t mundshme q mund t tregtohen n Bursn e Tirans. Pa dyshim, produkti m thelbsor i nj burse kapitalesh sht aksioni. Burimet e furnizimit t Burss s Tirans me aksione jan dy: sektori privat dhe shteti. Sektori privat Sektori privat, t paktn pr nj periudh afatshkurtr, duket se do t vazhdoj t qndroj larg Burss s Tirans. Ndr pikat q nuk favorizojn nj listim t mundshm t ktyre shoqrive n Bursn e Tirans prmendim: Mosplotsimi i kritereve cilsore pr listim. Ndr kto kritere mund t prmendim nivelin e ult t administrimit dhe cilsin e raportimeve financiare. Lloji i aktivitetit t bizneseve Biznesi i madh sht i prqndruar n aktivitete me qarkullim t shpejt t kapitalit15. Kjo tregon q n prgjithsi biznesi i madh shqiptar sht ende i angazhuar n aktivitete q krkojn pak investim dhe kan fitim m t shpejt16. Forma e pronsis dhe kultura e biznesit
15
Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muo, T. Baleta Sistemi bankar shqiptar. Probleme t zhvillimit t tij., gusht 2000, f.69 dhe f.58 16 Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muo, T. Baleta Sistemi bankar shqiptar. Probleme t zhvillimit t tij., gusht 2000, f.69 dhe f.58
69
Biznesi i madh shqiptar sht i organizuar kryesisht n formn e shoqris me prgjegjsi t kufizuar. Ende n Shqipri sht n nivel t ult organizimi n formn e shoqris aksionere. Prve t tjerash, ky sht nj tregues i tradits dhe i kulturs s zhvillimit t biznesit, q do t thot se preferohen m tepr forma me nj ose pak pronar se sa bashkimi i shum aksionerve. Kjo, deri diku, ndikon n shkalln e ult t nevojave pr zhvillimin e tregut t kapitaleve17. Kultura e dobt financiare e administratorve dhe stafit drejtues Administratort dhe stafi drejtues i kompanive shqiptare kan pak ose aspak njohuri mbi tregun e kapitaleve, instrumentet financiare dhe prdorimin e ktij tregu pr financimin e aktivitetit t tyre ekonomik. Mungesa e konkurencs s mirfillt midis kompanive Nj ndr nxitsit kryesor q bizneset t krkojn financime nprmjet burss sht dhe faktori i konkurrencs, por n Shqipri konkurrenca brenda sektorve respektiv t ekonomis nuk sht n ato nivele q domosdoshmrisht t krkoj financimin n shkall t gjer t bizneseve shqiptare nprmjet burss. Megjitht ekzistojn dhe pika optimizmi n kt drejtim. Nj pjes e kritereve sasiore, q kan t bjn m madhsin e kapitalit aksioner dhe me numrin minimal t aksionerve, plotsohen n nj nivel t knaqshm nga shoqrit aksionere18. Kriteret e Burss s Tirans (t paktn ato sasiore) nuk prbjn penges serioze pr kompanit shqiptare pr tu kuotuar n t. Gjithashtu, ekziston dyshimi se pavarsisht nga niveli i ult i fitimeve q bizneset raportojn n zyrn e tatim-taksave, niveli i fitimit dhe gjendja financiare e biznesit privat duhet t jet m e mir sesa realiteti formal, gj q duhet t shihet si nj fakt pozitiv pr t ardhmen. Shteti. N kushtet kur sektori privat n periudhn afatshkurtr dhe afatmesme mbetet vetm nj burim potencial aksionesh pr Bursn e Tirans, Shteti mbetet shpresa e fundit dhe e vetme pr ti siguruar aksionet Burss s Tirans. Kto aksione duhet t sigurohen nprmjet prfshirjes s saj n proesin e privatizimit t kompanive strategjike. Nj prfshirje e Burss s Tirans n kt proes, prve garantimit t zhvillimit t mtejshm institucional dhe operacional pr t, do t jepte dhe efekte t tjera pozitive si:
17
Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muo, T. Baleta Sistemi bankar shqiptar. Probleme t zhvillimit t tij., gusht 2000, f.69 dhe f.58 18 Dr. E. Meka, B. Kreshpa, Biznesi shqiptar prkundrejt Burss s Tirans (analiz vrojtimi) mars 2001, f.40
70
Privatizimin transparent t kompanive strategjike, Krijimin e menjhershm t disa mijra aksionerve, t cilt pas blerjes s aksioneve n tregun primar do t fillojn ti shesin ato n tregun sekondar dhe kjo nnkupton t ardhura pr bursn, Rritjen e kredibilitetit t Burss s Tirans, Listimin e shpejt dhe plotsimin m me lehtsi t t gjitha kritereve t Burss s Tirans nga kto kompani, Nxitjen dhe promovimin tek sektori privat i prparsive t kuotimit n burs, Edukimin dhe trheqjen e popullats drejt titujve t pronsis, si nj alternativ investimi t fondeve t lira dhe kursimeve t tyre, Prdorimi i mundshm i bonove t privatizimit, duke i shrbyer dhe qllimit t angazhimit t ktyre letrave me vler n proesin e privatizimit Eksperienca t tilla (privatizimi i ndrmarrjeve shtetrore nprmjet oferts publike) gjenden, pothuaj pa prjashtim, n t gjitha vendet e Europs Qndrore dhe Lindore. Nj pjes e konsiderueshme e kompanive, q jan aktualisht t listuara n bursat respektive t ktyre shteteve, jan kompanit e dala nga privatizimi me kt form (prmendim ktu Polonin, Hungarin, Sllovenin, Kroacin dhe Bullgarin). Madje, Bursa e Zagrebit, ka organizuar dhe ankandet primare t shitjes s paketave t aksioneve pr disa ndrmarrje shtetrore. N Shqipri, oferta publike si metod privatizimi, nuk u aplikua n asnj prej privatizimeve t kryera gjat vitit 2000 si privatizimi i Banks Kombtare Tregtare, Fabriks Ajka, Fabriks s imentos n Fush-Kruj dhe n Elbasan, Kantins s pijeve Gjergj Kastriot Sknderbeu etj., apo privatizimeve t mvonshme si Banka e Kursimeve, Albtelekom, OSSH, AMC, Birra Tirana etj.
Argumente q mbshtesin zhvillimin e tregut t kapitalit
Ka pasur qndrime t skajshme pr Bursn e Tirans: pr mbylljen e saj, por edhe pr nj zhvillim t suksesshm t saj. Ndr faktort q lehtsojn kt mundsi zhvillimi mund t prmendim19: Niveli i knaqshm i kursimeve t popullsis, Niveli i knaqshm i rritjes ekonomike n vend, Prmirsimi i vazhdueshm i klims s biznesit pr sektorin privat,
19
Lavdosh Zaho, Brunilda Duraj, Tregjet dhe Institucionet Financiare 2010 , faqe 183-184
71
Prania e nj numri t mjaftueshm t institucioneve t tregut t kapitaleve ( BT, QRA, AMF), Prmirsimi dhe plotsimi i kuadrit ligjor mbi standartet e kontabilitetit dhe t pasqyrave financiare, q vlersohet se do t ndihmoj n mnjanimin e shtrembrimeve t informacionit financiar dhe t evazionit fiskal; Prania e nj baze ligjore t mjaftueshme pr privatizimet strategjike etj. Ekzistojn nj sr arsyesh q theksojn nevojn e Shqipris pr tregun e kapitaleve. Kto arsye, t grupuara n tri kategori t mdha jan: I. II. III. Makroekonomike Mikroekonomike Ekonomike dhe ato n rrafshin e politiks s jashtme I. Prfitimet makroekonomike nga zhvillimi i tregut t kapitaleve Mobilizimi i kursimeve dhe i kapitaleve vendase Nj nga funksionet kryesore t tregut t kapitaleve sht sigurimi i financimeve pr shoqrit tregtare, institucionet financiare dhe qeverin. Nprmjet realizimit t ktij funksioni grumbullohen shuma t mdha monetare, t cilat injektohen n mnyr efektive n ekonomin shqiptare, duke kontribuar kshtu n promovimin e rritjes ekonomike. Trheqja e m shum likuiditeteve n sektorin formal t ekonomis Aktualisht, shuma e parave jasht sektorit formal sht e ndjeshme, kshtu q, tregu i kapitaleve mund t jet nj mjet i rndsishm pr t trhequr t paktn nj pjes t ktyre parave brenda sektorit formal, duke ndihmuar n reformat aktuale n sektorin bankar, t cilat i shrbejn t njjtit qllim. Krijimi dhe forcimi i besimit, veanrisht tek institucionet financiare dhe shoqrit (bizneset) Pas ngjarjeve t vitit 1997, sht vn re n vazhdimsi nj besim i dobt i publikut t gjer tek institucionet financiare dhe te bizneset. Megjithat, kursimet n banka jan rritur ndjeshm q nga ajo koh dhe, zhvillimi i suksessshm i tregut t kapitaleve, do t ndihmonte n krijimin dhe formimin e besimit, si tek institucionet e tregut t kapitaleve dhe tek emetuesit e letrave me vler. Nxitja e zotrimit t letrave me vler n nj shkall m t gjer, nga ana e publikut Rritja dhe zhvillimi i tregut t kapitaleve do t ndihmonte n zhvillimin e mtejshm t ides s brjes s njerzve zotrues t letrave me vler dhe promovimin e ndjenjs s pronsis n
72
ekonomi. Ky objektiv lidhet edhe me objektivin e trheqjes t sa m shum parave n sektorin formal t ekonomis. II. Prfitimet mikroekonomike nga zhvillimi i tregut t kapitaleve Sigurimi i financimeve pr ndrmarrjet produktive, institucionet financiare dhe qeverin Nevoja gjithnj n rritje e krkess pr financime nga biznesi, po prballet me kapacitetet e kufizuara t bankave pr t dhn hua, prve huave t mbshtetura n kolateral. N kto kushte, zhvillimi i tregut t kapitalit, do tu siguronte ktyre ndrmarrjeve nj alternativ pr t financuar veprimtarin e tyre nprmjet emetimit t letrave me vler t borxhit apo t kapitalit vetjak. Zhvillimi i tregut t kapitaleve do t prbnte nj alternativ financimi edhe pr qeverisjen vendore, pr ti mundsuar asaj realizimin e mjaft projekteve pr zhvillimin e infrastrukturs vendore. Gjithashtu, bankat do t jen t interesuara e t motivuara pr t prdorur tregun e kapitaleve pr emetimin e obligacioneve, pr sigurimin e dhnies s huave afatgjata. Kjo do tu mundsonte bankave prputhjen e afateve, t mesme dhe t gjata t maturimeve pr fondet pasive (depozitat) dhe t huave pr klientt e kategoris biznes, sidomos pr ato biznese, q nuk mund ta prdorin drejtprdrejt tregun e kapitaleve. Sigurimi i nj mekanizmi pr shitblerjen e letrave me vler ndrmjet investitorve Investitorve u nevojitet tregu i kapitaleve pr sigurimin e likuiditeteve. Kjo, s bashku me kthimet relativisht t larta, q sigurohen n kt treg, n krahasim me depozitat bankare, sht njra nga veorit kryesore, q do t mundsonte trheqjen e tyre n kt treg. Nj lehtsi t till mund ta ofroj vetm nj treg i organizuar dhe i hapur, n dallim nga tregjet jozyrtare. Tregu i kapitaleve, me kriteret specifike pr listim, raportimet e rregullta dhe disiplinimin e vazhdueshm, mundson promovimin e standardeve m t larta t transparencs, informimit, prgjegjshmris dhe mirmenaxhimit t bizneseve dhe publiku. Standardet m t larta t mirmenaxhimit t shoqrive i trheqin investitort, dhe e kundrta, standardet e ulta i largojn ata. Reduktimi i rreziqeve pr bankat dhe shprndarja e burimeve t t ardhurave Bizneset huamarrse, q grumbullojn fondet nprmjet tregut t letrave me vler, n dalllim nga kredia bankare, do t ndihmonin n uljen e shkalls s prballjes s bankave ndaj ktyre huamarrsve. Gjithashtu, bankat q do t ngren struktura t specializuara pr investime n letra me vler apo fonde investimesh pr depozituesit e tyre, do t ken mundsin t diversifikojn burimet e t ardhurave t tyre, pasi do t ken mundsi t arktojn komisione pr prgatitjen apo pjesmarrjen n emetimet e reja t letrave me vler, apo kur trheqin klient t rinj n fondet e investimeve.
73
III.Prfitimet ekonomike dhe ato n rrafshin e politiks s jashtme Promovimi i Shqipris si nj vend me qndrueshmri ekonomike gjithnj n rritje Prve prfitimeve ekonnomike t siprprmendura, krijimi i nj tregu kapitalesh t suksesshm mund t ndihmoj n promovimin e Shqipris si nj shtet ligjor funksional, sipas standardeve ndrkombtare. Trheqja e m shum investimeve t huaja n Shqipri Prmirsimet n zhvillimin ekonomik t Shqipris dhe n qeverisjen e vendit, do t ndihmonin n trheqjen e investimeve t huaja direkte dhe, m pas, t investitorve t portofoleve financiare. Kta t fundit trhiqen n astin kur n vend ekziston nj treg kapitalesh q ofron nj gam t gjer letrash me vler dhe kur ky treg ka jo vetm thellsi por edhe likuiditet. Zhvillimi i institucioneve dhe i skemave afatgjata t kursimeve Nxitja e krijimit t institucioneve t kursimeve afatgjata, q prfshijn fondet e investimeve dhe ato t pensioneve, jo vetm q do t promovonte rritjen e kursimeve, por do t siguronte, nj stabilitet mt madh pr tregun e kapitaleve. Krijimi i nj themeli t qndrueshm investitorsh institucional, do t paksonte rreziqet e luhatshmris s madhe t tregut, si pasoj e horizonteve afatshkurtra t investimit t investitorve t vegjl individual, si dhe do t rriste stabilitetin e tregut t kapitaleve n Shqipri. Ndihmes pr menaxhimin e borxhit publik Ekzistenca e nj tregu kapitalesh mirfunksional do ti siguronte qeveris mjete shtes pr menaxhimin e borxhit publik, qoft ky i emetuar nga qeveria qendrore apo ajo vendore. Nj treg letrash me vler, ku kryhen emetime t rregullta letrash me vler (veanrisht ato me afate t gjata maturimi), do t siguronte jo vetm likuiditet n favor t huamarrsit qeveritar, por edhe referenca pr mimin e letrave me vler t borxhit, t emetuara nga ndrmarrjet. Ofrimi i nj alternative shtes pr privatizimin e ndrmarrjeve shtetror: Qeveria mund t prdor tregun e kapitaleve si nj metod shtes pr shitjen e paketave kontrolluese, apo t mbetura, t aksioneve t ndrmarrjeve shtetrore. Ekzistenca e opsionit t privatizimit nprmjet tregut t kapitaleve, i krijon qeveris m shum fleksibilitet n drejtim t metodave q mund t prdor pr privatizim. Nj gj e till mund t zvogloj dhe rezikun politik, n kuptimin q shitja e plot ose e pjesshme e nj ndrmarrjeje shtetrore, me ofert
74
publike, t paktn mund t shmang shqetsimet dhe pretendimet pr mungesn e transparencs dhe t ekzistencs s interesave t personave t caktuar n privatizimin e tyre.
Argumente pro dhe kundr zhvillimit t tregut t kapitalit
Jan identifikuar faktort q mbshtesin zhvillimin e nj tregu kapitalesh n Shqipri, por edhe faktort q jan kundr ndr ta mund t prmendim20: Faktort pro: 1. sigurimi i burimeve t financimit pr shoqrit aksionere, institucionet financiare dhe qeverin; 2. mobilizimi i kursimeve te brendshme; 3. kalimi i parave nga sektori informal n at formal; 4. nxitja e balancimit midis kursimeve dhe kunsumit; 5. realizimi i nj mekanizmi shtes pr institucionet q tregtojn letra me vler; 6. promovon Shqiprin si nj vend me ekonomi t qndrueshme n rritje; 7. ndihma pr zhvillimin e institucioneve dhe skemave t kursimeve; 8. ndihma n procesin e privatizimit. Faktort kundr: 1. ekonomi shum e vogl- ekziston nj madhsi minimale e nj ekonomie q siguron zhvillimin e tregut t kapitaleve; 2. bankat n stadin aktual jan ende ndrmjetse t vogla; 3. transparenc e vogl nga ana e shoqrive private, nuk ka harmonizim me standartet evropiane dhe profesionale t menaxhimit t shoqrive; 4. listimi do t onte n rritjen e presionit nga organet tatimore pr t paguar sakt tatimet; 5. burimet e fondeve t themelimit t shum shoqrive kan ardhur n nj pjes t madhe nga sektori informal-pronart e tyre do ti shmangeshin publikimit; 6. shoqrit mund ta rrisin kapitalin e tyre nprmjet tregut informal; 7. mungesa e vullnetit politik. Mungesa e vullnetit politik ka ndikuar negativisht edhe n tregun e letrave me vler, n prgjithsi, dhe n funksionimin e Burss s Tirans, n veanti. Po ashtu, mentaliteti dhe besueshmria e shqiptarve ndaj sistemit bankar dhe financiar psuan nj goditje t fort gjat viteve t tranzicionit.
20
Prof. Dr. Lavdosh Zaho Tregje dhe Institucione Financiare cikl leksionesh
75
Fenomeni i par i zhgnjimit t tyre u shfaq n procesin e privatizimit t ndrmarrjeve shtetrore me an t letrave me vler, ose t bonove t privatizimit, nj proes ky me efektivitet t ult. Fenomeni i dyt, tepr negativ, ishte shkatrimi financiar i shqiptarve nga sistemi piramidal i firmave misterioze dhe fantazm, ku humbn kursimet e shum shqiptarve. Kto fenomene ndikuan negativisht n zhvillimin e ekonomis s tregut dhe njkohsisht krijuan vonesa n prsosjen e sistemit financiar dhe n hapjen e funksionimin e Burss s Tirans.
4.2 Shkaqet e mosfunksionimit t Burss s Tirans

N themel t prodhimit kapitalist qndron kombinimi i kapitalit financiar me burimet njerzore. Mungesa e kapitalit financiar, i cili n vendet e zhvilluara sigurohet kryesisht nprmjet bursave, prbn nj problem serioz pr kompanit n vendet n zhvillim. Kjo sepse akumulimi individual apo familiar i kapitalit ka kufijt e vet, ndrsa thithja e kapitalit nga publiku i gjer, nprmjet burss, u jep mundsin kompanive t investojn pr rritjen e tyre dhe rinovimin e teknologjis. Mosfunksionimi i burss n Shqipri sht ndikuar edhe nga disa faktor si: skemat piramidale, bilancet e dyfishta, niveli i kapitalit shoqror. Skemat piramidale, q u krijuan n mes t viteve 90 ishin kompani private q thithnin depozita drejtprdrejt nga publiku. Me falimentimin e tyre, u dmtua seriozisht besimi i shqiptarve n kompanit vendase. Nj faktor tjetr i rndsishm sht praktika e bilanceve t dyfishta. N mendjen e shqiptarve t thjesht sht ngulitur perceptimi se nuk ka asnj biznes privat vendas, q raporton fitimet e tij reale. N kto kushte sipas gjykimit t tyre kompania mund t raportoj n bilanc nj divident 1 euro pr aksion, ndrkoh q dividenti real mund t jet 10 euro pr aksion. Sociologu James Coleman e ka prkufizuar kapitalin shoqror si aftsin e pjestareve t nj shoqrie pr t punuar s bashku n grup dhe organizata, pr synime t prbashkta. Madje, politologu Robert Putnam, duke analizuar Italin e jugut dhe t veriut, ka provuar statistikisht se diferencat n nivelin e kapitalit shoqror spjegojn edhe diferencat rajonale t zhvillimit ekonomik brenda t njjtit vend. N Shqipri, niveli i kapitalit shoqror sht i ult. Maksimumi shqiptart mund ti bashkojn kapitalet e tyre me pjestar t familjes, kushrinj apo miq t tyre t ngusht.
76
Shkaqet kryesore t mosfunksionimit t Burss s Tirans jan: 1. Papjekuria dhe frika e biznesit shqiptar pr tu listuar n Burs Nj fenomen i till vjen kryesisht nga mungesa e transparencs dhe tendenca e biznesit pr t shmangur sistemin fiskal. Edhe pse sektori bankar nuk i plotson nevojat e biznesit pr financime21, kta t fundit nuk e shohin Bursn e Tirans si nj alternativ financimi n nj t ardhme t afrt. Biznesi privat nguron t testoj alternativa t reja financimi, t ndryshme nga metoda klasike e financimit nprmjet sektorit bankar, gjithashtu presin q shteti t hedh hapin e par duke listuar kompani me kapital shtetror n Bursn e Tirans. Vlen t prmendet fakti se ekziston nj numr i caktuar kompanish (15-20) me struktur kapitali t ndryshme (shtetrore, private, mikse) t cilat i plotsojn kriteret e listimit n Bursn e Tirans. Prve sistemit bankar kompanit aksionere n Shqipri vazhdojn t mbshteten kryesisht n burimet e brendshme pr t prmbushur nevojat pr financim. 2. Roli jo-mbshtets i politikave t ndjekura nga donatort sht fakt q e gjith asistenca teknike e ofruar nga donatort, q nga viti 1997 e n vazhdim, ka qen kryesisht e fokusuar n zhvillimin e sektorit bankar n vend, duke ln mnjan zhvillimin e sektorit jobankar n prgjithsi dhe tregun e kapitaleve n veanti. Qllimi i ksaj politike ishte kthimi i besueshmris n sektorin bankar, pas dshtimit t skemave piramidale. Institucionet financiare ndrkombtare, si FMN dhe BB, u treguan shum t kujdesshme n forcimin e sistemit bankar, por lan pothuajse krejtsisht mbas dore shtylln tjetr t sistemit financiar, sistemin jobankar. Prsa i prket tregut t kapitaleve, pozicionimi m i paprshtatshm ndaj tij ishte raporti i prgatitur nga ekspertt e FMN dhe BB ku rekomandohej mbyllja e Burss s Tirans. Ndryshe nga eksperiencat e Vendeve t Lindjes, n vend t financimit direkt me fonde nga donatort apo nxitjes s qeveris shqiptare pr t zhvilluar tregun e kapitaleve, raporte t tilla mund t dmtonin kt treg, duke penguar edhe zhvillimin e sistemit financiar n trsi. 3. Mungesa e vullnetit politik pr zhvillimin e Burss s Tirans Qeveria mund t kishte br m tepr n drejtim t zhvillimit t tregut t kapitaleve nprmjet listimit t kompanive shtetrore n Bursn e Tirans dhe nxitjes s kompanive private q t listohen n Bursn e Tirans
21
Dr. E. Meka, B. Kreshpa Biznesi shqiptar prkundrejt Burss s Tirans (analiz vrojtimi), mars 2001, f.16,17
77
Bursa e Tirans nuk u prfshi n procesin e privatizimit t kompanive shtetrore. Qeveria shqiptare asnjher nuk organizoi nj ofert publike fillestare pr kompanit n pronsi shtetrore, ka do t kishte sjell listimin dhe tregtimin e aksioneve t ktyre kompanive n burs. Funksionimi i burss s Tirans sht plotsisht i mundshm duke punuar n disa drejtime: S pari, ndrtimi i nj sistemi fiskal q favorizon shoqrit aksionere t listuara n burs. Duke marr parasysh eksperiencat e suksesshme t vendeve t Evrops Lindore, qeveria shqiptare mund t ndrmerrte iniciativa ligjore pr t detyruar listimin n Bursn e Tirans t kompanive q arrijn nj nivel kapitali t caktuar. Gjithashtu, qeveria mund t nxis zhvillimin e tregut t kapitaleve, nprmjet ofrimit t lehtsirave fiskale pr kompanit e listuara n BT, si prjashtim nga tatimet ose ulje t tyre pr nj periudh kohore t caktuar. T gjitha kto do t ndihmonin qeverin n uljen e shkalls s informalitetit n ekonomi, si dhe do t bnin t mundur q biznesi vendas t ishte familiarizuar me nj alternativ financimi t re dhe relativisht m pak t kushtueshme, krahasuar me sektorin bankar. S dyti, krijimi i nj mjedisi ligjor mbrojts ndaj investitorve n burs. Kjo do t thot prcaktim i qart n rregullore i ndarjes s prgjegjsive dhe detyrimeve t secils prej palve t prfshira n proesin e shitblerjes s aksioneve, n mnyr q asnjra prej tyre t mos lejohet t manipuloj n kurriz t pals tjetr. S treti, rritja e nivelit t shkmbimit t informacionit ndrmjet institucionit t burss dhe aktorve pjesmarrs n t. Ajo duhet ti ofroj tregut informacion t bollshm, t shpesht dhe periodik mbi mundsit e investimeve n letrat me vler. Disa nga arsyet e mosfunksionimit t BT specialistt22 i shikojn n: Paqndrueshmrin politike t prsritur, t vrtetuar n dhjetvjearin e fundit; Nivelin e ult t zbatueshmris s ligjeve dhe t rregullave; Mangsit dhe boshllqet e ligjit aktual Mbi shoqrit tregtare; Cilsit aktuale t arkitekturs s sistemit financiar shqiptar si model me bosht kryesor sistemin bankar. Deri n fund t vitit 2004, sistemi i institucioneve financiare jo bankare menaxhonte nj trsi aktive q nuk zinin m shum se 1% t PBB. Mjedisin ekonomik t vendit i karakterizuar nga: madhsia modeste e ekonomis, mungesa e vizionit dhe e strategjis globale t zhvillimit ekonomik; Nivelin i lart i informalitetit (rreth 30% e PBB);
22
Lavdosh Zaho, Brunilda Duraj Tregjet dhe Institucionet Financiare, 2010 ,f182-183
78
Jetn relativisht t shkurtr t biznesit privat n vend; Mungesn e ndrmjetsve financiar t specializuar (bankat e investimeve, shtpit e brokerimit, kshilltart financiar etj.); Paaftsin e nj pjese t rndsishme t bizneseve pr t plotsuar kriteret cilsore t listimit n burs, tek t cilt vrehen: niveli i ult i manaxhimit, shtrembrime n proesin e vendimmarrjes, cilsi e ult dhe jo e besueshme e t dhnave dhe e raportimeve financiare, kultur e ult financiare e drejtimit dhe e pronarve; Kulturn ekonomike e financiare t pamjaftueshme t popullsis s vendit (model i vjetruar individual e familjar i pasuris jasht konceptit t aksioneve dhe obligacioneve etj., si mundsi investimi); Mungesn e lehtsive fiskale n fushn e veprimtaris bursiere, si pr ata q synojn kuotimin e ndrmarrjeve t tyre n burs ashtu edhe pr investuesit. 4.2.1 Pse sht e vshtir pr kompanit shqiptare listimi n burs Pse nj shoqri kuotohet n burs? Prparsit e listimit t shoqrive aksionere. Listimi n burs njihet n bot si nj tregues i faktit q shoqria aksionere ka arritur maturimin dhe pozitn udhheqse n industrin ku ajo vepron, n drejtimin e mjeteve,t fitimeve dhe interesave t aksionerve. Natyrisht, standardet e listimit n burs synojn t sigurojn q, do shoqri aksionere, aksionet e s cils jan t pranuara pr tu tregtuar n burs, e meritojn kt njohje. Listimi apo kuotimi i nj shoqrie aksionere n Bursn e Tirans nnkupton tregtimin e aksioneve t saj, ndrmjet publikut investitor, n tregun zyrtar t Burss. T jesh i listuar do t thot q letrat me vler t shoqris aksionere jan pranuar nga Bursa e Tirans pr tu tregtuar n tregun e letrave me vler, t vn n funksionim nga kjo burs. Prparsit e listimit t shoqrive aksionere jan: o Sigurimi i burimeve t financimit, pr zgjerimin e veprimtaris ekonomike, o Krijimi i mundsive pr aksionert ekzistues t shesin disa ose t gjitha aksionet e shoqris q ata zotrojn, si dhe t blejn aksione t reja t shoqris, o Sigurimi i kapitalit me kosto m t ult, o Rritja e aksesit dhe e fuqis negociuse n sektorin bankar dhe n raport me t trett, o Krijimi i likuiditetit t aksioneve n treg, o Realizimi i nj vlersimi real dhe transparent t vlers s aksioneve, o Sigurimi i nj rritjeje t pozits konkurruese t shoqris n treg, o Krijimi i prparsive q vijn nga ndryshimi i mimit t aksioneve n treg,
79
o Rritja e aftsis s shoqris pr tu zmadhuar, nprmjet fitimit t krijuar, o Pasurimi i aksionerve ekzistues, pa cnuar paketat e tyre kontrolluese n shoqri, o Krijimi i prestigjit t shoqris n rang kombtar dhe ndrkombtar, o Prmirsimi i cilsis s menaxhimit t shoqris, o Rritja e aftsis pr t punsuar dhe mbajtur personel t kualifikuar. Kriteret formale t listimit 1. Forma e organizimit Format mbisunduese t organizimit t shoqrive q prfaqsojn biznesin e madh, jan shoqri me prgjegjsi t kufizuar dhe shoqri aksionere me pronsi trsisht private. Ekziston nj ritm fare i ngadalt i krijimit t bizneseve n formn e shoqris s tipit sha. Organizimi i shoqrive si shoqri aksionere sht m tepr rrjedhoj e proesit t privatizimit se sa domosdoshmri apo krkes e natyrshme e veprimteris aktuale t ktyre shoqrive. 2. Regjistrimi i sha-ve pran QRA-s Regjistrimi i shoqrive aksionere pran Qndrs s Regjistrimit t Aksioneve paraqitet n nivel relativisht t knaqshm. Megjithat, shkalla e regjistrimit t shoqrive pran QRA-s varet shum nga fakti nse shteti sht bashkpronar n to ose jo. Kriteret sasiore t listimit 1. Mjaftueshmria e numrit t aksionerve Shoqrit aksionere e plotsojn n nivele relativisht t knaqshme numrin minimal t aksionerve, q krkohet domosdoshmrisht pr tu listuar n Bursn e Tirans. Megjithat, shkalla e prqndrimit t pronsis n duart e aksionerve kryesor paraqitet relativisht e lart dhe kjo vjen si pasoj e fenomenit t konsolidimit gradual t pronsis. 2. Mjaftueshmria e kapitalit Pr shoqrit aksionere shqiptare nuk paraqet problem madhsia e kapitalit. Shihet qart se, nga kndvshtrimi i Burss s Tirans, shoqrit aksionere shqiptare, prgjithsisht nuk paraqiten problematike prsa i takon prmbushjes s kritereve sasiore t listimit. Problematika e vrtet qndron n prmbushjen e kritereve cilsore, t detyrueshme pr t pasur m tej mundsin pr tu listuar n burs. Kriteret cilsore 1. Menaxhimi dhe marrja e vendimeve
80
Shoqrit shqiptare karakterizohen nga nj nivel i ult menaxhimi dhe n nj pjes t konsiderueshme mungon nj strategji apo plan zhvilllimi dhe rritjeje e biznesit n t ardhmen. Drejtuesit e tyre paraqesin nj nivel jo t lart t prgatitjes menaxheriale, munges t vizionit strategjik pr shoqrin q ata drejtojn dhe nivel minimal t kulturs financiare. Vihet re nj zhvendosje e qendrs dhe e pushtetit t vendimmarrjes n ann e drejtuesve t lart t shoqrive dhe rrjedhimisht, nj nivel i ult i zbatueshmris ligjore pr sa i prket vendimmarrjes brenda shoqrive aksionere. Vendimet kryesore q lidhen me shoqrit, merren gjersisht nga organet dhe personat e paprshtatshm juridikisht23 duke e shndrruar Asamblen e Prgjithshme t Aksionerve n nj organ formal dhe t papushtetshm. Nj deformim i till duket se i ka rrnjt n shkalln e madhe t koncentrimit t pakets kontrolluese t pronsis n duart e nj, dy apo 3 pronarve 2. Transparenca dhe cilsia e t dhnave financiare Pavarsisht nga problematika serioze q shoqron transparencn dhe ekspozimin e t dhnave financiare t biznesit n Shqipri, ekzistojn raste ku shoqrit nuk e shohin kt faktor problematik pr tregun e kapitaleve Listimi i shoqrive aksionere n burs varet nga plotsimi i disa kushteve, q do i klasifikoja n faktor ekonomiko-financiar, faktor q lidhen me vet shoqrin dhe faktor t ambjentit rregullator dhe stimulues. Shqipria ka pasur specifika t ndryshme zhvillimi, krahasuar me vendet e tjera t rajonit, ku mund t prmendim nj ekonomi tregu m pak t zhvilluar, shoqri aksionere m t vogla, krizn e vitit 1997, etj. Kto kan ndikuar edhe n mosfunksionimin e tregut t kapitalit. Nj nga arsyet e listimit n burs t shoqrive sht nevoja pr t trhequr financime nga publiku investues. Kjo do t thot q shoqria mendon q kjo mnyr financimi sht m pak e kushtueshme sesa kredia bankare apo burimet e tjera t financimit t jashtm. Mendoj q n Shqipri, akoma nuk jan shfrytzuar trsisht dhe masivisht kto burime. Listimi n burs krkon q shoqrit tu nnshtrohen krkesave t larta dhe t shpeshta pr transparenc ndaj publikut investitues, si dhe standarteve t qeverisjes s shoqrive pr mbrojtjen e aksionerve t pakics. Jo shum shoqri shqiptare kan nj kuptim t mjaftueshm t prfitimeve q vijn nga aplikimi i ktyre standarteve. Natyrisht q kto prbjn kosto, si financiare ashtu edhe psikologjike pr shoqrit. Perceptimi i tyre pr balancn prfitim-kosto t aplikimit t ktyre krkesave, sht nj faktor i rndsishm pr
23
ligji nr. 7638 dt.19.11.1992, Pr shoqrit tegtare
81
marrjen e vendimit pr listim. Besoj q jo shum shoqri shqiptare jan realisht t gatshme apo t ndrgjegjshme t prballojn kto kosto, megjith interesin q mund t ken shprehur pr listim. Ambjenti ekonomik dhe financiar sht i prshtatshm pr zhvillimin e burss, duke pasur parasysh stabilitetin e parametrave makroekonomik, rritjen e GDP-s dhe proesin e integrimit t vendit n strukturat evropiane dhe ndrkombtare. Faktor t tjer kan t bjn me ambjentin rregullator dhe stimulues pr listim. Aktualisht n Shqipri ekziston baza ligjore e nevojshme pr: listimin e shoqrive, pr antarsimin e ndrmjetsve financiar dhe operimin n tregun e kapitalit. N disa vende jan aplikuar stimuj t ndryshm pr zhvillimin e burss, si mund t jen detyrimi pr listim t shoqrive mbi nj madhsi (apo numr aksionersh) t caktuar apo incentiva fiskale pr shoqrit q listohen. N Shqipri kto lloj stimujsh mungojn dhe ndoshta sht koha t mendohet pr to. 4.2.2 Si do t jet e ardhmja e burss shqiptare
Bursa e Tirans duhet t ndrmarr nisma e studime lidhur me mundsin dhe strategjin e zhvillimit t tregut t kapitaleve, ndjekjen nga afr t proesit t privatizimit t kompanive shtetrore, hartimin e nj pyetsori lidhur me rezultatet financiare t shoqrive aksionere shqiptare dhe identifikimin e mundsive pr kuotimin e tyre n burs, drgimin e ftesave shoqrive aksionere pr tu listuar n burs etj., dhe jo t zhytet n seminare pa fund pr edukimin e publikut dhe biznesmenve lidhur me rndsin e burss. Biznesi vendas do t prballet n t ardhmen me nj konkurrenc relativisht m t lart n treg. Nj ndr problemet q pengon zhvillimin dhe rritjen e bizneseve n Shqipri sht pamjaftueshmria e kapitalit dhe burimeve financiare q u nevojiten kompanive pr t ruajtur ritmet e larta t rritjes. Biznesi vendas tashm krkon realizimin e investimeve serioze pr t qn sa m konkurues n treg. Shum prej ktyre bizneseve i kan ezauruar hapsirat ligjore dhe kapacitetet e tyre kredimarrse nga sistemi bankar. E thn ndryshe sistemi bankar nuk plotson nevojat n rritje pr kapital t biznesit vendas e, pr rrjedhoj kta t fundit jan n krkim t alternativave t reja t financimit. Ka ardhur koha kur biznesi vendas t mendoj seriozisht pr listimin e kompanive n burs si nj nga alternativat m pak t kushtueshme dhe aspak t prdorur pr financimin e kompanive aksionere. Situata sht mjaft pozitive dhe ambjenti ekonomiko-financiar shqiptar po bhet gjithnj e m i prshtatshm pr zhvillimin e burss. Sinjalet jan optimiste, si nga ana e zhvillimit t
82
krkess pr instrumente t kapitalit, ashtu edhe nga ana e zhvillimit t oferts s ktyre instrumenteve. Krkesa n rritje shprehet n rritjen e kursimeve t popullats dhe prespektivn pr zhvillimin e institucioneve financiare q investojn n instrumente t kapitalit. Po kshtu, ka interes gjithnj e n rritje t investitorve t huaj, q krkojn t investojn n tregjet e kapitalit t vendeve n zhvillim, ku fitimet e pritshme jan m t larta. N lidhje me ofertn, mund t them se ekzistojn nj grup prej 20-25
24
kompani aksionere
shqiptare q plotsojn kushtet dhe q jan t gatshme pr listim. N kt grup kompanish, pjesn m t madhe e zn kompanit shtetrore. Mendoj se nuk sht e largt dita kur do t kemi listimet e para dhe fillimin e aktivitetit n tregun e kapitaleve n Shqipri, sepse rritja e krkess pr investime nga sektori privat dhe shtetror krkon fillimin e menjhershm t proesit t zhvillimit t tregut t kapitaleve.
4.3 Avantazhet e aktivizimit t Burss s Tirans

Mendohej se Bursa e Tirans brenda vitit 2010, do t bhej aktive e do t vihet n shrbim t shoqrive aksionere25. Qeveria ka gati nj skem q pritet ta zbatoj pr t vn n funksion bursn n Shqipri, duke ia dhn at nj investitori strategjik evropian. Vetm nj burs private do t zhvillonte tregun e kapitaleve n Shqipri. Qeveria, n planin e saj, parashikon q t bj pjes t ksaj burse edhe sistemin bankar shqiptar, duke i dhn atij nj pjes t pakets kontrolluese. Ajo mendon t zgjedh nj investitor strategjik ose nj burs evropiane, q do t marr paketn kontrolluese t Burss s Tirans. Por sht gjykuar q i duhet ln nj hapsir edhe sistemit bankar shqiptar, rreth 20-30% t pakets q t jet bashkpronar dhe bashkfinancues. Aktivizimi i Burss s Tirans do t garantonte: Rritje t efiiencs s tregut financiar, prmes nxitjes s konkurrencs, decentralizimit dhe rritjes s transparencs. Rritje e efiiencs ekonomike t kompanive, nprmjet prmirsimit t cilsis s administrimit n to. Alternativ aktualisht e pashkelur financimi pr kompanit shqiptare. Formalizim t tregut informal t titujve t pronsis. Inkurajim dhe trheqje t kapitalit vendas dhe t huaj n alternativa t reja e t besueshme investimi.
24 25
Autoriteti i Mbikqyrjes Financiare Deklarat pr median nga Ministri i Ekonomis Tregtis dhe i Energjitiks Dritan Prifti, 30 mars 2010
83
Zgjerim t gams s shrbimeve financiare q i ofrohet publikut investitor nga sistemi financiar shqiptar. Hyrje t operatorve t rinj n kt treg (shtpi brokerimi, fonde investimesh firma t menaxhimit t portofolit t letrave me vler etj.) Zhvillim t kulturs ekonomike e financiare n vend.
84
Kapitulli i pest Probleme t financimit t kompanive shqiptare

5.1 Burimet e financimit q prdoren m shpesh nga kompanit shqiptare 5.2 Vshtirsit e kompanive aksionere t qarkut t Kors n gjetjen e burimeve t financimit 5.3 Problematika midis sistemit bankar dhe kompanive 5.4 Problematika midis tregut t kapitalit dhe kompanive 5.1 Burimet e financimit q prdoren m shpesh nga kompanit shqiptare
I. Kredia bankare
Zhvillimet e aktivitetit t kreditimit Gjat viteve t fundit, aktiviteti i sistemit bankar sht rritur ndjeshm. Rndsia q po i japin bankat aktivitetit t kredis ka nxitur zhvillimin dhe ka br m dinamik si sistemin bankar ashtu dhe ekonomin. Rritja e bazs s kreditimit sht evidentuar si nj nga aktivitetet m t vrullshme dhe ushtron ndikim t madh jo vetm n aktivitetin bankar, por n t gjith ekonomin e vendit. Totali i kredive t sistemit bankar ndaj PBB ka ardhur n rritje nga viti n vit, kjo duket dhe n tabeln e mposhtme.
Tabela.24 Totali i kredive/PBB
Treguesi vitet Totali i kredive / PBB

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 4.8 6.3 7.3 9.3 15.7 22.4 30.2 36.5 39.3
Megjith ritmet e larta t rritjes, Shqipria sht nj ndr vendet me raport m t ult t kredive t sektorit privat ndaj PBB. Pr vitin 2009, ky raport ishte: pr Turqin 40.8%, pr Rumanin 40%, pr Serbin 40.6%, pr Maqedonin 43.1% dhe pr Ukrahinn76.9%. Kredia bankare mbetet nj burim mjaft i prdorur pr kompanit shqiptare, megjithse ka norma t larta interesi, kjo pr shkak t mungess s alternativave t tjera t financimit. Jan shum kompani shqiptare t cilat kan prdorur kredin bankare pr rinovim t teknologjis s tyre. Aktiviteti kreditues ka njohur nj dinamik relativisht t lart n gjysmn e par t vitit 2007. Sistemi bankar ka ruajtur ritmet e larta t kreditimit t ekonomis.26
26
Banka e Shqipris Vrojtimi i aktivitetit depozitues dhe kreditues gjat gjashtmujorit t par 2007
85
Tabela.25 Treguesit kryesor t kredis 2002 Kredi/Depozita ( %) Kredia pr ekonomin ( % ndaj PBB) Burimi: Banka e Shqipris 13.5 6.2 2003 15.7 7.4 2004 19 9.1 2005 28.5 14.6 2006 37.4 20.1 6-mujori I 2007 44.1 25
Kredia n valut ka zn peshn m t madhe ndaj totalit t kredis. Kredia pr biznesin prej 65 % t portofolit, sht dominuar n valut n masn 81%. Sektori m i kredituar i ekonomis shqiptare ishte tregtia, e cila prbn 21% t totalit t kredive.
Burimi: Banka e shqipris
Kredit me probleme paraqiten n nivele t ulta27. Kjo duket dhe n grafikun e mposhtm.

27
Banka e Shqipris Raporti i Stabilitetit Financiar 2007
86
Krahasueshmria e treguesit kryesor, q mat cilsin e portofolit t kredive me vendet e rajonit, tregon pr nj cilsi t portofolit t kredive n sistemin bankar n Shqipri, n nivelet m t mira t rajonit.28
Tabela.26 Cilsia e portofolit t kredive n vendet e rajonit
Kredi Shqipri Bullgari Serbi Qipro Maqedoni Turqi Rumani 3.4% 2.2% 21.4% 6.1% 6.4% 3.6% 8.4%
me
probleme
totalit t kredis
Burimi: South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Bulletin, November 07 (BOG)
Gjat gjashtmujorit t dyt t vitit 2007, bankat u treguan m konservatore gjat proesit t miratimit t kredive t reja pr biznesin. Kjo veanrisht pr bizneset e mdha dhe kredit me afat t gjat maturimi, n formn e kredive pr investime. Politika m konservatore e ndjekur nga bankat u nxit nga shqetsimi pr: problemet specifike t sektorit ku ndrmarrjet operojn, rritja e kredive me probleme dhe paqartsit pr zhvillimet aktuale dhe t pritshme makroekonomike. Bankat raportuan pr krkes t fort dhe n rritje gjat gjashtmujorit t dyt t 2007, krahasuar me periudhn paraardhse, si pr korporatat ashtu dhe pr NVM-t. Prbrja e krkess, sipas nevojave t prdorimit t kredis, nuk paraqitej e njtrajtshme 89% t saj e zinte nevoja pr financimin e investimeve29. N vitin 2008 raporti totali kredi/PBB arriti n 37.1% .Pavarsisht renditjes s Shqipris ndr vendet e rajonit me rritjen m t lart t kredis dhn sektorit privat, pesha e ksaj kredie ndaj PBB e rendit Shqiprin ndr venndet me nivel ende t ult t ktij treguesi n rajon.
28 29
Banka e Shqipris Raporti Vjetor i Mbikqyrjes 2007 Banka e Shqipris Vrojtimi pr aktivitetin kreditues gjat gjashtmujorit t dyt 2007
87
Tabela. 27 Kreditimi i biznesit/ PBB n vendet e rajonit Kredia dhn sektorit privat/PBB (n %) Shqipri (12/08) Turqi (09/08) Rumani (07/08) Bullgari (08/08) Serbi (06/08) Ish- Republika Jugosllave e Maqedonis (08/08) Ukrahin (08/08) Qipro (08/08) Egjipt (07/08) 36 35.5 38.1 72.3 35.8 41.2 63.9 269.7 42.1
Burimi: South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Bulletin(National Bank of Greece), Vol 9, Issue 2- October08.
Krahasimi i treguesit kryesor q mat cilsin e portofolit t kredive me vendet e rajonit, dshmon pr nj cilsi t portofolit t kredive n sistemin bankar n Shqipri, n nivele relativisht t mira, n raport me disa vende si Serbia, Rumania, Ukraina dhe Egjipti30.
Tabela. 28 Cilsia e portofolit t kredive n vendet e rajonit Kredi me probleme/Teprica e kredis Shqipri Bullgari Serbi Qipro Ish- Republika Jugosllave e Maqedonis Turqi Rumani Ukrain Egjipt 6.6% 2.0% 29.5% 5.1% 5.5% 3.4% 10.3% 13.2% 10.0%
Burimi: South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Bulletin October 2008 (BOG).
Gjat gjashtmujorit t par t vitit 2008 ekspertt e kredis bankare raportuan pr shtrngim t standardeve t kredis, q vijonte q nga gjashtmujori i dyt i 2007. Bankat kan qn m
30
Banka e Shqipris Raporti Vjetor i Mbikqyrjes 2008
88
t kujdesshme pr kredin akorduar korporatave sesa pr kredin akorduar bizneseve t vogla31. Faktort q kan ndikuar n forcimin e kritereve jan: Vendimet e Banks s Shqipris, Probleme specifike t sektorit ku zhvillon aktivitetin biznesi, Situata e pritshme makroekonomike
Bankat kan forcuar standardet e kredis, nprmjet rritjes s marzhit pr kredit me risk dhe rritjes s krkess pr korateral, n raport me madhsin e huas. Krkesa pr kredi e biznesit sht pozitive, por me prirje n ulje, n krahasim me gjashtmujorin e dyt t 2007. Faktort q kan ndikuar krkesn pr kredi t bizneseve kan qn nevoja pr financimin e investimeve dhe financimin e kapitalit qarkullues. Ndrsa faktori kryesor q ka nxitur krkesn e bizneseve pr kreditim n monedh t huaj ishte diferenca n normat e interesit. Nj faktor tjetr ishte dhe ndrgjegjsimi i ult pr rrezikun q lidhet m lvizjet n kursin e kmbimit. Edhe gjashtmujori i dyt i vitit 2008 vijoi me shtrngimin e standardeve dhe kritereve t kreditimit. Kredia u shtrngua pothuajse n t njjtn mas, si pr korporatat ashtu dhe pr bizneset e vogla dhe t mesme, por me nj shtrngim m t dukshm t kredis pr investime afatgjata. Kontribuesi kryesor n shtrngimin e standardeve ishin: situata makroekonomike, problemet specifike t sektorit ku operon biznesi dhe kredit me probleme. Bankat vlersuan n rnie krkesn pr kredi nga ana e bizneseve, sidomos t korporatave, e ndikuar kjo nga ulja e nevojs pr financimin e investimeve. Faktori kryesor q ka nxitur krkesn e biznesit pr kredi ishte nevoja pr financimin e kapitalit qarkullues32. Veprimtaria e kreditimit u ngadalsua veanrisht n 3-mujorin e fundit t vitit 2008. Edhe pse e ekuilibruar, veprimtaria e sektorit bankar n valut ka ardhur vazhdimisht n rritje.33
31
Banka e Shqipris Vrojtimi pr aktivitetin kreditues gjat gjashtmujorit t par 2008 Banka e Shqipris Vrojtimi pr aktivitetin kreditues gjat gjashtmujorit t dyt 2008 Banka e Shqipris Raporti i Stabilitetit Financiar 2008
32
33
89
N vitin 2008 cilsia e kredis shnoi rnie. Raporti i kredive me probleme ndaj totalit t portofolit t kredis, mbi baza bruto, n fund t vitit 2008 u ngjit n nivelin 6.6% kundrejt 4.1% n tremujorin e tret t vitit dhe 3.4% n fund t vitit 2007.
Fundi i vitit 2008 dhe nj pjes e vitit 2009 ka shnuar vonesa dhe probleme n shlyerjen e ksteve t kredis kjo si pasoj e krizs financiare botrore.34 Kredit me probleme jan rritur gjat 2009, pr disa banka m shum pr disa t tjera m pak. Ato paraqesin nj lloj rreziku, kur nj bank ka nj protofol problematik huash t dhna, ajo bhet m konservatore n kreditim.
34
Banka e Shqipris Vrojtim pr aktivitetin kreditues tremujori i par 2009
90
Grafiku. 19 Hua me probleme
Q n fillimin e vitit 2009, bankat tregtare n Shqipri kan hequr dor nga politika agresive pr dhnie kredish, t friksuara nga rritja e kredive me probleme. Shtrngimi i standardeve t kreditimit ishte n nj shkall m t theksuar, krahasuar me periudhat e mparshme. Kriteret pr kredit dhn korporatave dhe pr kredin me qllim financimin e investimeve, kan qn m t shtrnguara sesa kriteret pr kredin dhn bizneseve t vogla dhe t mesme dhe pr kredin pr qllime financimi t kapitalit qarkullues. Faktort me ndikim m t madh n shtrngimin e kritereve t kredis ishin gjendja aktuale dhe e pritshme makroekonomike, problemet specifike t sektorit ku operojn bizneset dhe kredit me probleme. Politika shtrnguese u realizua nprmjet rritjes s marzhit mesatar t kredis, uljes s madhsis s kredis s akorduar dhe rritjes s krkess pr kolateral. Krkesa pr kredi e korporatave u vlersua n rnie. Ajo u vlersua m e ult sesa krkesa e NVM-ve. Gjithashtu, krkesa pr kredi pr qllime investimi u vlersua m e ult se krkesa pr financimin e kapitalit qarkullues. Prvese sht br m e vshtir kredia sht br edhe m e shtrenjt, sidomos kredia n euro. Kredia n valut mbetet m e krkuara nga kompanit shqiptare. Faktort nxits kryesor t krkess s kompanive pr kredi n valut jan : diferenca n normat e interesit dhe burimi i t ardhurave n valut, prirjet pr kursin e kmbimit. N tremujorin e dyt t 2009, shtrngimi i standardeve t kredis akorduar bizneseve u zbut, n krahasim me tremujorin e kaluar35. Shtrngimi ka qn n t njjtn mas si pr korporatat ashtu dhe pr NVM-t. Faktort q kan kontribuar n shtrngimin e standardeve ishin
35
Banka e Shqipris Vrojtim pr aktivitetin kreditues tremujori i dyt 2009
91
prsri situata makroekonomike, problemet specifike t sektorit ku operojn bizneset, kredit me probleme. Politika shtrnguese e bankave u realizua nprmjet t njjtave instrumenta si n tremujorin e par t 2009-s. Krkesa e bizneseve pr kredi u rrit disi n krahasim me tremujorin e mparshm. Faktort q ndikuan n kt rritje ishin: nevoja pr financimin e kapitalit qarkullues, paksimi i prdorimit t burimeve alternative t financimit si dhe vendimet e Banks s Shqipris. Gjat tremujorit t tret t vitit 2009, shtrngimi i standardeve ishte n nj shkall m t ult36. Bankat zbatuan nj politik shtrnguese, kryesisht nprmjet rritjes s komisioneve, dhe uljes s maturitetit t kredis. Gjat tremujorit t tret krkesa pr kredi psoi rnie. N tremujorin e katrt t vitit 2009, shkalla e shtrngimit t standardeve t kredis pr biznesin ka vijuar t jet e ult. Sipas qllimit t prdorimit t kredis, shtrngimi i standardeve ka qn m i lart pr kredin pr kapital qarkullues sesa pr kredin pr investime. Krkesa pr kredi vlersohet n rnie. Faktort q ndikuan pr uljen e saj ishin ulja e nevojave pr financimin e investimeve, situata makroekonomike aktuale dhe e pritshme.37 Struktura e portofolit t kredive sipas klasave t cilsis, n tremujorin e katrt t vitit 2009, shfaq rritje t peshs s klasifikimit standard t kredive dhe rnie t kredive n ndjekje, ndrkoh q kredit me probleme sipas klasifikimit regjistruan mosndryshim t kredive nnstandard dhe rritje t kredive t dyshimta dhe t humbura38.
Tabela.29 Struktura e portofolit t kredive Klasifikimi i kredis Standard N ndjekje Nnstandard T dyshimta T humbura TI 92.9 3.9 1.3 0.9 1.0 TII 93.0 3.9 1.3 0.9 0.9 2007 TIII 91.2 5.5 1.6 0.8 1.0 TIV 91.9 4.8 1.7 0.8 0.8 TI 89.8 6.3 2.1 0.8 1.0 2008 TII 91.0 4.7 2.4 1.0 0.9 TIII 90.0 5.8 1.9 1.3 1.0 TIV 87.3 6.0 4.0 1.4 1.3 TI 86.0 6.5 4.0 1.8 1.7 2009 TII 85.7 5.6 4.1 2.4 2.2 TIII 82.5 7.8 4.7 2.3 2.8 TIV 83.2 6.4 4.7 2.7 3.0
Raporti kredi/PBB sht shum i ult. Shqipria sht nj nga vendet me raport m t ult t kredis ndaj PBB krahasuar me disa vende t rajonit. Pr vitin 2009 ky raport ishte:
36
Banka e Shqipris Vrojtim pr aktivitetin kreditues tremujori i tret 2009 Banka e Shqipris Vrojtim pr aktivitetin kreditues tremujori i katrt 2009 Banka e Shqipris Raporti Vjetor i Mbikqyrjes 2009
37
38
92
Vendet
Shqipri Rumani 40
Serbi 40.6
Turqi 40.8
Maqedoni 43.1
Ukrain 76.9
Kredi/PBB(%) 36.6
Cilsia e portofolit t kredis ka vijuar prirjen rnse edhe n gjashtmujorin e par t 2010, ku raporti kredi me probleme ndaj totalit t kredis bruto u ngjit n nivelin 12,2 % kndrejt 10.48% q ishte n fund t vitit 200939. Kompanit kan vlersuar n nj shkall m t ult ndikimin e ktyre faktorve n krkesn e tyre pr kredi n valut40 krahasuar me tremujorin e fundit t 2009.
39 40
Banka e Shqipris Raporti i Stabilitetit Financiar pr gjashtmujorin e par 2010 Banka e Shqipris Vrojtimi pr aktivitetin kreditues tremujori 1 dhe 2 2010
93
N fund t vitit 2010, analiza sipas subjektit dhe qllimit t prdorimit t kredis, evidenton peshn m t madhe t kredis overdraft pr bizneset, me rreth 22.9%, e ndjekur nga kredia pr investime n blerje pajisjesh, me rreth 18.6%. Gjat vitit 2010, rritje m t lart paraqet kredia pr investime n pasuri t paluajtshme, me rreth 16.7%, kredia pr investime n blerje pajisjesh, me rreth 14.1%, kredia overdraft, me rreth 11.9% dhe kredia pr kapital qarkullues, me rreth 10.9%.
Tabela: 30 Kredia sipas sektorit dhe qllimit t prdorimit (n mld. lek) Prshkrimi Kredia gjithsej Kredia dhn biznesit Overdraft Kapital qarkullues Investime n blerje pajisjesh Investime palujtshme Burimi Banka e Shqipris Grafiku.20 Faktort q kan ndikuar krkesn e kompanive pr kreditim n valut t huaj. pr pasuri t Dhjetor 2009 431 291.2 96.8 49.6 77.1 67.8 100 67.6 22.4 11.5 17.9 15.7 Pesha n % Dhjetor 2010 472.6 330.4 108.3 55 88 79.1 100 69.9 22.9 11.6 18.6 16.7 Pesha n % Ndryshimi n % 9.7 13.5 11.9 10.9 14.1 16.7
Burimi Banka e Shqipris
Standartet e kreditimit pr 3-mujorin e dyt t 2010, jan shtrnguar disi krahasuar me 3-mujorin e par. Shtrngimi sht aplikuar vetm pr bizneset e vogla dhe t mesme. Bankat kan vazhduar t lehtsojn disi standartet pr kompanit, por n nj mas m t ult se n 3-mujorin e par t 2010. Sipas qllimit t prdorimit t kredis, shkalla e shtrngimit t standarteve ka qn m e lart pr kredin pr investime se sa pr at pr kapital qarkullues.
94
Faktort me kontributin kryesor n shtrngimin e standarteve jan : ecuria e kredive me probleme, problemet specifike t sektorit ku zhvillon aktivitetin biznesi dhe situata makroekonomike n vend. Faktori i vetm i cili ka dhn nj kontribut t leht pozitiv n lehtsimin e standardeve sht niveli i konkurencs n sistemin bankar. Politika shtrnguese e bankave gjat 3-mujorit t dyt t vitit 2010 sht realizuar nprmjet rritjes s marzheve pr kredit me rrezik m t lart dhe rritjes s krkess pr kolateral. Rritja e madhsis s kredis t miratuar si dhe zgjatja e maturitetit maksimal t shlyerjes s kredis kan shrbyer pr zbatimin e nj politike m lehtsuese kreditimi.
Grafiku.21 Ndryshimet n standartet e kredis t aplikuara n kredit pr kompanit dhe ndikimi i faktorve t ndryshm n to.
Burimi :Banka e Shqipris Tabela.31 Prmbledhje e prgjigjeve t bankave pr ecurin e standarteve t miratimit t kredis 3-mujori i dyt i 2010 Total Jan shtrnguar shum Jan shtrnguar disi Kryesisht t pandryshuara Jan lehtsuar disi Jan lehtsuar shum Total Balanca neto Burimi :Banka e Shqipris 2 banka 5 banka 2 banka 9 -9.9% SME 2 banka 7 banka 1 bank 10 -10.9% Kompani Sh.a 7 banka 1 bank 8 4.5% 1 bank 7 banka 2 bank 10 -6.6% 3 banka 6 banka 1 bank 10 -15.4% Kapital qarkullues Investime
95
Shnim 1: Balanca pozitive tregon pr lehtsim t standardeve ose q faktori ka ndikuar n lehtsimin e standardeve t kredidhnies; ndrsa balanca negative tregon pr shtrngim t standardeve ose q faktori ka ndikuar n shtrngimin e standardeve t kredidhnies.
Grafiku.22 Krkesa e kompanive pr kredi dhe kontributi i faktorve t zgjedhur
Krkesa e biznesit t vogl dhe t mesm pr t marr kredi sht rritur, ndrsa krkesa e kompanive sht ulur disi n tremujorin e dyt t vitit, krahasuar me 3-mujorin e par 2010. Faktori me kontributin kryesor n nxitjen e krkess pr kredi vijon t mbetet edhe pr kt 3-mujor nevoja pr financimin e kapitalit qarkullues. Krkesa pr kredi gjat 3-mujorit t dyt sht nxitur edhe nga nevoja pr financimin e investimeve.
Tabela.32 Prmbledhje e prgjigjeve t bankave pr ecurin e krkess pr kredi (3-mujori i dyt i 2010) SME Kompani Sh.a. Dukshm m e lart Lehtsisht m e lart Pothuajse njsoj Lehtsisht m e ult Dukshm m e ult Total Balanca neto Burimi :Banka e Shqipris 3 5 2 10 13.5% 2 4 3 9 -7.4% 2 2 5 1 10 18% 2 5 3 10 3.8% Kapital qarkullues Investime
96
Shnim 2: Balanca pozitive tregon rritje t krkess ose q faktori ka ndikuar n rritjen e krkess, ndrsa balanca negative tregon ulje t krkess ose q faktori ka ndikuar n uljen e krkess pr kredi. Gjat tremujorit t tret t 2010, standardet e kreditimit pr bizneset u lehtsuan disi41. Faktori q ndikoi n krahun lehtsues t standardeve ishte konkurenca. Ndrsa faktort si ecuria e kredive me probleme, probleme specifike t sektorit ku zhvillon aktivitetin biznesi dhe situata makroekonomike ndikuan n shtrngimin e standardeve. Politika shtrnguese u realizua nprmjet rritjes s marzheve pr kredit me rrezik m t lart dhe rritjes s krkess pr korateral. Rritja e madhsis s kredis s miratuar ka shrbyer pr zbatimin e nj politike m lehtsuese kreditimi. Krkesa e bizneseve pr kredi u vlersua n rnie, krahasuar me tremujorin e dyt t 2010. Faktori i vetm q ndikuar n uljen e krkess sht situata makroekonomike. Faktori kryesor q ndikoi pozitivisht krkesn ishte nevoja pr financimin e kapitalit qarkullues. Edhe gjat tremujorit t katrt t 2010, standardet e kreditimit u lehtsuan, si pr SME edhe pr korporatat42. Faktort q kontribuan pr lehtsimin e standardeve t kredis ishin: gjendja e likuiditetit t bankave, mjaftueshmria e kapitalit t banks dhe niveli i konkurencs. Politika lehtsuese e bankave u realizua nprmjet rritjes s madhsis s kredis s miratuar. Krkesa e biznesit pr kredi u prmirsua. Faktori kryesor q ka nxitur krkesn pr kredi ishte nevoja pr financimin e kapitalit qarkullues, por dhe situata makroekonomike, financimi i investimeve, kushtet e kreditimit kan ndikuar pozitivisht. Bankat patn nj rritje disi m t shpejt t aktivitetit kreditues n lek sesa n valut
Grafiku.23 Kredia n lek dhe kredia n valut

41 42
Banka e Shqipris Vrojtimi pr aktivitetin kreditues T3 2010 Banka e Shqipris Vrojtimi pr aktivitetin kreditues T4 2010
97
Gjat ktij tremujori pati dhe nj ulje t normave t interesit pr kredit e akorduara n lek.
Grafiku.24 Normat e interesit pr kredin n lek dhe at n valut
Gjat tremujorit t par t 2011, standardet e kredis vijuan t lehtsohen si pr SME edhe pr korporatat43. Standardet jan lehtsuar n t njjtn mas si pr kredin pr financimin e kapitalit qarkullues ashtu dhe pr kredin pr investime. Faktori me kontributin kryesor n lehtsimin e standardeve sht konkurenca e sistemit bankar. Edhe likuiditeti i bankave ka ndikuarn t njjtin drejtim. Politika lehtsuese u realizua nprmjet rritjes s madhsis s kredis s miratuar. Krkesa pr kredi ka mbetur pothuajse e pandryshuar, krahasuar me tremujorin e kaluar. Faktort me ndikim n nxitjen e krkess ishin financimi i kapitalit qarkullues, kushtet e kreditimit, situata makro ekonomike. N tremujorin e dyt t 2011, standardet e kredis u shtrnguan, krahasuar me tremujorin e mparshm, si pr SME ashtu dhe pr korporatat44. Ato u shtrnguan n t njjtn mas, si pr kredin marr pr financimin e kapitalit qarkullues ashtu dhe pr at pr investime. Faktort me kontribut kryesor n shtrngimin e standardeve kan qen: gjendja e huave me probleme dhe probleme specifike t sektorit ku zhvillon aktivitetin biznesi. Politika shtrnguese u realizua nprmjet rritjes s krkess pr kolateral. Krkesa pr kredi ka qen m e ult krahasuar m tremujorin e kaluar. N qershor 2011 kredit me probleme prfaqsonin 16.61% t portofolit t kredis. Ndr to, 29% ishin kredi t humbura, 23% kredi t dyshimta dhe 48% kredi nnstandarte.
43
Banka e Shqipris Vrojtimi pr aktivitetin kreditues T1 2011 Banka e Shqipris Vrojtimi pr aktivitetin kreditues T2 2011
44
98
Grafiku: 25 Struktura e kredive me probleme, n %. Qershor 2011.
Burimi: T dhnat pr ndrtimin e grafikut nga BSH. Tabela:33 Cilsia e portofolit t kredis (n %) T IV 2005 Kredi n ndjekje Kredi nnstandarte Kredi t dyshimta Kredi t humbura Burimi: Banka e Shqipris 3.64 0.83 0.52 0.95 T IV 2006 3.39 1.12 0.89 1.05 T IV 2007 4.79 1.71 0.79 0.81 T IV 2008 5.23 3.91 1.35 1.2 T IV 2009 6.35 4.7 2.7 2.87 T IV 2010 6.94 6.04 3.59 3.98 TI 2011 11.35 5.87 4.05 4.5 T II 2011 9.69 7.90 3.89 4.82
Dhe gjat tremujorit t tret t 2011 standardet e kredis vazhdojn prirjen shtrnguese t tremujorit t mparshm, pr SME dhe pr korporatat, si pr kredin pr kapital qarkullues ashtu dhe pr kredin pr investime. T njjtt faktor t tremujorit t mparshm ndikuan n shtrngimin e standardeve. Politika shtrnguese u realizua nprmjet rritjes s marzhit pr kredit me risk dhe rritjes s krkess pr kolateral. Krkesa pr kredi nga bizneset e mdha vijoi n rnie . Ekspertt e bankave presin rritje t kredive t miratuara n lek dhe ulje t atyre t shprehura n monedh t huaj. Pritjet pr normat e interesit t kredive n tremujorin e par t vitit 2011 kan nj prirje rnse, si pr kredin n lek ashtu dhe pr at n valut. Faktort kryesor q nxitn krkesn e bizneseve pr kredi n valut, n tremujorin e katrt t vitit 2011 ishin diferenca n normat e interesit dhe burimi i t ardhurave n valut.
99
Grafiku.26 Kredia n lek dhe kredia n valut
Burimi: Banka e Shqipris Grafiku. 27 Faktort q kan ndikuar n krkesn e bizneseve pr kreditim n valut t huaj
Gjat tremujorit t katrt t 2011, standartet e kreditimit u shtrnguan m tej, si pr SME dhe pr korporatat. Standartet jan shtrnguar si pr kredin e marr pr qllime financimi t kapitalit qarkullues ashtu dhe pr at marr pr qllime investimi. Faktort q kan kontribuar
100
pr shtrngimin e standarteve t kredis pr biznesin jan gjendja e huave me probleme n sistemin bankar, situata makroekonomike n vend dhe probleme specifike t sektorit ku zhvillon aktivitetin ndrmarrja. Politika shtrnguese u realizua kryesisht nprmjet rritjes s krkess pr kolateral dhe rritjes s marzhit pr kredit me rrezik.
Grafiku:28 Ndikimi i faktorve t ndryshm n standartet e kredis pr bizneset
Grafiku: 29 Ndryshimi i kushteve pr miratimin e kredive t bizneseve
Krkesa pr kredi n tremujorin e fundit t 2011 u prmirsua pak krahasuar me tremujorin e mparshm. Krkesa pr kredi me qllim financimin e investimeve u prmirsua, ndrsa krkesa pr financimin e kapitalit qarkullues u vlersua n rnie.
101
Grafiku: 30 Faktort ndikues n krkesn pr kredi t bizneseve
II. Lizingu financiar Nj nga produktet financiare, q po zgjon nj interes t veant vitet e fundit sht lizingu. Kjo form financimi sht shndrruar ndoshta n nj nga mjetet m t suksesshme t tregut financiar botror vitet e fundit. Historia ka provuar se aktiviteti i lizingut daton mijra vjet m par. Por, n 50 vitet e fundit kjo industri ka patur nj rritje t jashtzakonshme. Nj e treta e mallrave kapital n Shtetet e Bashkuara t Ameriks jan financuar prmes lizingut. N tregun e automjeteve t SHBA, kjo form financimi sht prhapur me ritme t jashtzakonshme, derisa n vitin 1996, nj n tre makina ishte e financuar me lizing. N vendet e OECD, nj e treta e investimeve t reja private financohen sot prmes lizingut45. Nj studim i fundit i korporats financiare ndrkombtare, pjes e Banks Botrore, vzhgon se lizingu po luan nj rol t rndsishm n promovimin dhe qndrueshmrin e sektorit privat, sidomos n ekonomit n zhvillim. Raporti vjetor i White Clarke Global Lesing Report i br publik n vitin 2011 tregon se investimet n tregun global t lizingut pr vitin 2010 ishin prkatsisht: n Europ rreth 34.4% , n Amerikn e Veriut 34.6% , n Azi 24.1%, n Amerikn e Jugut 4.1% , n Afrik 1% dhe n Australi 1.8%. Aktualisht, shprndarja e
45
I. Tomori, F.Kalemi, R. Keco, I.Kapaj Prdorimi i lesingut si nj metod financimi bashkkohore 2011 Buletini Shkencor Universiteti Fan S. Noli, Kor Nr.22 ISSN:2078-7111
102
tregut botror t lizingut sht e till q Amerika e Veriut , Europa, Azia dhe Amerika e Jugut zn rreth 97.2% t tregut botror.
Tabela.34 % e tregut sipas kontinenteve Vendet Europa Amerika e Veriut Azia Amerika e Jugut Afrika Australia Gjithsej Vllimi vjetor (bilion $) 212.5 213.3 148.4 25.4 6.4 10.8 616.83 % n tregun botror 2009 37.9 34.2 20.2 5.4 1 1.2 100% % n tregun botror 2010 34.4 34.6 24.1 4.1 1 1.8 100%
Burimi: White Clarke Global Lesing Report
Duhet theksuar rritja e rndsis s lizingut n ekonomit n zhvillim t Europs Lindore dhe Ballkanit Perndimor. Ndryshimet e mdha midis Ballkanit Perndimor dhe tregjeve t zhvilluara, qndrojn n prqindjen e lart q zn fondet e brendshme dhe kredit nga familjart dhe miqt, karakteristik pr bizneset e Ballkanit Perndimor, kundrejt prdorimit t lart t lizingut financiar n ekonomit e zhvilluara. Era e zhvillimit ka prfshir dukshm edhe vendet e rajonit. Zgjerimi i madh i kompanive t lizingut n Serbi ka qen rrjedhoj e politiks monetare shtrnguese. N BosnjeHercegovin, sektori i lizingut sht rritur shum shpejt, pavarsisht mungess s legjislacionit prkats. Ndrkaq, Maqedonia sht shum e prparuar prsa i prket zbatimit t legjislacionit dhe mbikqyrjes, por lizingu prdoret vetm pr blerjen e mjeteve t transportit.
Tabela.35 % e tregut n disa vende t Europs Shteti Gjermani Britani e Madhe Franc Itali Suedi Volumi vjetor 2011 (bilion $) 52.49 13.38 30.89 25.46 9.12 % n tregun botror 2010 13.9 17.6 10 13.1 17.5 % n tregun botror 2011 14.3 18.5 10.5 13.1 19.2
Burimi: White Clarke Global Lesing Report
Aktiviteti i lizingut ka filluar t prhapet edhe n Shqipri, por ndryshe nga prirja e prgjithshme q vihet re n rajon dhe m gjer, lizingu shqiptar ka mbetur n nj segment
103
mjaft t ngusht, me nj pesh t parndsishme n ekonomin e vendit. Lizingu nuk po bhet nj instrument financiar masiv dhe nxits i zhvillimit t biznesit. Produkti i lizingut shfaqet atraktiv n tregun shqiptar pr arsye t prparsive q ai zotron n raport me format e tjera t financimit t tilla si: mungesa e krkess pr kolateral, fleksibilitet i lart, lehtsira proeduriale, financim i plot i investimit, lehtsira tatimore, shmangie e riskut t tjetrsimit t fondeve dhe prfitim i burimeve shtes t kapitalit. Alternativa t reja financuese si lizingu, faktoringu dhe huamarjet n tregjet e kapitalit, q kan prdorim t madh n vendet me ekonomi dhe tregje financiare t zhvilluara, jan pothuaj inegzistente pr kompanit shqiptare. Lizingu dhe faktoringu, jan n faza shum t hershme t zhvillimit dhe mbeten t kufizuara nga infrastruktura e kredive n Shqipri. N rajon, lizingu dhe kredit tregtare prbjn mesatarisht rreth 6 % t financimit t qndrueshm, ndrsa n Shqipri subjektet marrin m pak se 2 % t financimit t tyre prej ktyre burimeve. N Shqipri, veprimtaria e prgjithshme e lizingut prfaqson m pak se 0.5 % t kredive bankare pr sektorin privat, krahasuar me Bosnjn dhe Rumanin (mbi rreth 10 % n t dy rastet). N Shqipri, faktoringu, praktikisht, nuk ekziston.46 Lizingu sht nj kontrat nprmjet t cils qiramarrsi prdor pajisje q zotrohen nga qiradhnsi. Qiradhnsi blen pajisjen nn autoritetin e qiramarrsit, sepse sht qiramarrsi ai q zgjedh aktivin dhe furnizuesin e tij, m pas ia jep n prdorim qiramarsit me kusht q ky i fundit t paguaj kste periodike. Tipari kryesor i lizingut sht q prdorimi i aktivit sht i ndar nga pronsia e tij. Lizingu financiar sht nj mnyr pr t financuar pajisjet. Periudha e qiramarrjes sht fikse dhe prcaktohet prafrsisht sa jeta ekonomike e parashikuar e pajisjes. Kstet e qiras jan t prcaktuara n mnyr t till, q totali i pagesave gjat periudhs s qiramarrjes t mbuloj koston e aktivit bashk me interesat dhe fitimin e qiradhnsit. N fund t periudhs s qiramarrjes zakonisht qiramarrsi ka t drejtn t blej pajisjen.
46
Banka Boterore Shqipria aksesi pr kredi 2008
104
Figura.3 Skema e funksionimit t nj operacioni t financuar me Lizing Financiar
Furnizuesi Shitje Pagesa Qiradhnsi Pagesa e kstit Qiraja Qiramarrsi
Lizingu operativ sht nj kontrat q qiramarrsi lidh m qiradhnsin, pr prdorimin e pajisjes. Qiradhnsi ble pajisjen dhe prfiton nga dhnia me qira e aktivit n prdorues t ndryshm. Qiradhnsi mbart riskun q prbn vlera e mbetur e pajisjes si dhe riskun e vjetrimit t saj. Lizingu sht nj mjet financimi afatmesm, i prdorur m shum pr biznesin e vogl dhe t mesm, aksesi i t cilit n bank sht i kufizuar e shoqrohet me norma t larta interesi dhe afate t shkurtra huaje. Vrtet Shqipria ka prjetuar nj rritje t shpejt t kredidhnies kto vitet e fundit, por gjithsesi kredidhnia ndaj sektorit privat prbn nj shifr modeste, krahasuar me vendet e rajonit. Kredidhnia sht e prqndruar n kompanit e mdha dhe n sektor specifik t ekonomis, rreth 75% e kredidhnies47 prbhet nga nj numr i vogl i bizneseve t mdha. Kufizimi m i madh prsa i prket huadhnies pr kompanit e mdha lidhet me probleme q kan t bjn me t drejtat e pronsis s aseteve nga pasuria e paluajtshme e subjekteve, ndrsa, prsa i prket huadhnies pr ndrmarrjet e vogla dhe t mesme, kufizimi i madh sht informaliteti. Informaliteti i prhapur, q sht shkaktuar nga frenimet n mjedisin e biznesit, kufizon krkesn e efektshme pr kredi dhe, si rrjedhoj, mundsit e subjekteve pr investime dhe zhvillim. Mjedisi i dobt i biznesit krijon kushtet pr informalitetin, duke i mbajtur subjektet larg fushs s veprimit t rregullave shtetrore dhe duke kufizuar zhvillimin dhe aksesin e tyre pr
47
A. Korbi, Dr. A. Kotori(2010) Analiz e tregut t lizingut financiar n Shqipri Revista Ekonomia dhe Tranzicioni
105
fonde. Studimet t ndryshme tregojn se informaliteti u kushton vendeve n zhvillim 1 2 % t rritjes vjetore t PBB-s. Kjo ndodh pr shkak t dy efekteve q lidhen me njri-tjetrin. S pari, shum subjekte dhe punonjs nuk kan rrug tjetr, vese t jen informal, pr shkak t kostove shum t larta q krkohen pr tu br formal. Si rezultat, burime t konsiderueshme shpenzohen n veprimtari me rendiment t ult, pa patur akses te kapitali. S dyti, rritja e kompanive produktive formale sht ngadalsuar n mnyr t ndjeshme pr shkak t detyrimeve financiare dhe rregullatore. Kto detyrime i pengojn subjektet formale q ti konkurrojn subjektet informale, pavarsisht nga fakti se ato jan tri her m produktive. Sipas nj studimi t kryer nga Korporata Ndrkombtare e Financs (IFC), tregu potencial pr lizing financiar n Shqipri sht 98.4 milion euro n kontrata t reja pr vit. Sipas ktyre vlersimeve, potenciali pr rritje sht i konsiderueshm si pr lizing automjetesh edhe pajisje e makinerish, prkatsisht 37.6 milion euro dhe 30.8 milion euro n kontrata t reja pr vit. Studimi vlerson q pr nj periudh afatmesme, lizingu mund t prbj 13 19% t totalit t investimeve n Shqipri. Nse do t krahasonim aktivitetin e lizingut me vendet e rajonit, nga pikpamja e kontributit q ky aktivitet jep n PBB-n e nj vendi, do t thonim q shifrat e Shqipris jan shum t ulta. Tek n ai prbn m pak se 0.5% t PBB, ndrsa n vende si Rumania apo Bosnj Hercegovina ai prbn mbi 3% t PBB. Kto fakte krijojn bindje se sektori i lizingut mund t jet nj sektor potencial pr zhvillim n t ardhmen. Zhvillimi i lizingut dhe faktoringut do t varet gjithashtu nga infrastruktura e prshtatshme e kredive, si dhe nga eleminimi i paqartsive ligjore. Shqipria, pr shembull, duhet t qartsoj mjedisin rregullator pr lizingun dhe trajtimin financiar t tij lidhur me tatimin mbi vlern e shtuar, si dhe t lejoj njohjen e faturave si instrumente t borxhit, pr t mundsuar prdorimin e tyre si kolateral i plot pr huat dhe pr kapitalin n qarkullim. Prve ksaj, ekziston nevoja e rritjes s sensibilizimit publik lidhur me lizingun dhe faktoringun si zgjedhje financimi. Sipas Vzhgimit t Performancs s Mjedisit t Biznesit dhe t Ndrmarrjeve, pr nevoja t kapitalit n qarkullim dhe investimeve t reja, subjektet shqiptare marrin mesatarisht 50% m pak financim t huaj, sesa vendet e tjera t Evrops Juglindore. N mnyr m t veant, ato mbshteten te financimi i tyre i brendshm pr rritjen dhe investimet e reja, m shum se do vend tjetr i rajonit, si dhe marrin 38 % m pak kredi bankare pr kapitulin qarkullues.
106
Lizingu dhe kredit tregtare zn mesatarisht rreth 6 % t financimit t qndrueshm, ndrsa subjektet shqiptare marrin m pak se 2 % t financimin t tyre nga kto burime48. Ndonse drgesat jan dukshm t larta, financimi informal duket se sht, n mnyr t konsiderueshme, m i ult se n vendet homologe.
Tabela:36 Burimi i kapitalit n qarkullim (KQ) dhe i investimeve t reja (IR), prqindja e shum s prgjitshme
Burimi: Banka Botrore
Burimi: Vzhgim i Performancs s Mjedisit t Biznesit dhe t Ndrmarrjeve

48
Banka Botrore Mundsit e Shqipris pr financimin e sektorit t ndrmarrjeve Raport
107
N Shqipri, sektori i lizingut sht ende n fillimet e tij, por mundsia pr zhvillim sht e konsiderueshme. N mars 2007, veprimtaria e prgjithshme e lizingut n Shqipri, arriti n 80 milion lek (rreth 800.000 dollar amerikan). Kjo prfaqson m pak se 0.05 % t kredive bankare pr sektorin privat. Nga ana tjetr, lizingu sht krijuar si alternativ ndaj huadhnies bankare, pr ndrmarrjet e vogla dhe t mesme dhe pr individt. N shum ekonomi n zhvillim, n Evropn Lindore, bankat jan treguar t paduruara pr t krijuar kompani lizingu me qllim q t shtrihen te segmentet e klientve, t cilt nuk jan t aft t marrin hua. Volumi i veprimtarive t lizingut n vende t tilla si Bosnja dhe Rumania (mbi 3 % t PBB-s n t dy rastet), ofron njfar reference prsa i prket potencialit t ktij sektori n Shqipri. Sipas nj studimi t kohve t fundit, q ka ndrmarr Korporata Ndrkombtare e Financave, tregu i mundshm i lizingut n Shqipri sht rreth 98.4 milion euro n kontrata t reja, n vit. Sipas ktyre vlersimeve, potenciali pr zhvillim sht i konsiderueshm si n lizingun e automobilave, ashtu edhe n at t pajisjeve (prkatsisht, 37.6 milion euro dhe 30.8 milion euro n kontrata t reja, n vit). Duke prdorur shifra nga vende t tjera t rajonit, studimi vlerson se, n nj periudh afatmesme, lizingu mund t zr nga 13% deri n 19% t investimit t prgjithshm n vend.
Burim: Prllogaritjet mbshteten te Lease Europe
Lizingu n Europ u rrit 7.3% gjat vitit 2011, duke kapur vlern 222 bilion euro, krahasuar me 208 bilion euro n vitin 2010. Mungesa e vetdijes nga ana e kompanive dhe stimujt e kufizuar pr t nxitur bankat q t prfshijn produke t reja, gjithashtu, kufizon mundsit e lizingut n Shqipri. Prve problemit t trajtimit t paqart financiar t kontratave pr lizingun, duket se ka faktor t
108
tjer q e kufizojn rritjen e tij n Shqipri. Koncepti i lizingut sht relativisht i ri pr Shqiprin dhe do t duhet t bhen prpjekje t konsiderueshme pr t rritur sensibilizimin e tregut. N t njjtn koh, bankave shqiptare u mungon ekspertiza lidhur me kto produkte dhe mungesa e prvojs ndrlikon shtjet e vnies s mimeve dhe t sekuestros. Pr m tepr, stimujt pr t nxitur bankat q t krijojn produktet dhe ekspertizn e nevojshme jan shum t kufizuara, duke patur parasysh faktin se krkesa e paplotsuar pr kredi lejon shtrirjen e shpejt t operacioneve n segmente m tradicionale. S fundi, sipas studimit q ka br Korporata Ndrkombtare e Financave, tregu dytsor i aktiveve, pr t cilat sht ofruar lizingu, sht i pazhvilluar, duke ndikuar n kt mnyr tek mkmbja e parashikuar n rast mosplotsimi. Pjesmarrsit n tregun e lizingut financiar n Shqipri Lizingu sht nj koncept i ri pr individt si dhe pr nj pjes t mir t SME dhe kompanive shqiptare. Kjo i referohet mungess s tradits n tregun financiar, e cila sht shoqruar me nj sektor bankar ende n fazn e konsolidimit e t zhvillimit t tij, por q gjithsesi sht nj nga sektort m t rregulluar dhe t zhvilluar t sistemit financiar. Zhvillimi i lizingut financiar n Shqipri morri nj hov pozitiv me miratimin e ligjit Pr qiran financiare n 12 maj 2005. Ndrkoh q qiraja operative ishte prezente n treg prpara majit 2005, bazuar n ligjin tregtar. Q nga viti 2005 kompanit shqiptare kan nj mjet t ri financimi pr t plotsuar nevojat e tyre pr makineri dhe pajisje. Ky instrument i ri i lejon ato t rinovojn teknologjin e tyre dhe t bhen m konkuruese. Ato nuk kan nevoj t paguajn makinerit q n fillim, apo t plotsojn krkesat e nj kredie bankare pr kolateral apo garanci. Duke patur parasysh faktort q nxitn rritjen e shpejt t prdorimit t lizingut n Evropn Lindore dhe Qndrore, ai do t jet nj alternativ e rendsishme financimi afatmesm pr kompanit dhe biznesin shqiptar n prgjithsi, i cili karakterizohet nga burime financimi t kufizuara, mundsi kolaterali t kufizuar etj. Lizingu sht nj mekanizm efektiv pr ti dhn shtytje ekonomive n zhvillim, Financimi me lizing u krijon mundsi siprmarrsve t fillojn t prdorin nj aktiv prpara se ata ta ken realisht n pronsi, N fund t periudhs s financimit me lizing financiar, klienti ka mundsin e ushtrimit ose jo t s drejts s blerjes s mjetit, q n ndryshim nga kredia, i lehtson atij menaxhimin e mjeteve n fund t periudhs s nj projekti t caktuar,
109
Lizingu sht nj mnyr pr t rritur nivelin e investimeve n nj vend, Lizingu sht nj form financimi q mund t quhet si zvendsues i borxhit, Nj financim me lizing sht m fleksibl se sa kredia, duke qn se sht nj financim pr mjetin. Meqnse kemi t bjm me mjete q mund t shiten n nj treg dytsor t qndrueshm, shoqria e lizingut (pronare ligjore e ktyre mjeteve), brenda normave t lejuara t menaxhimit t riskut, tregohet m tolerante se sa bankat n rastin e kredis. Pra, nj financim me lizing, sht teorikisht m i leht pr tu marr se sa nj financim me kredi, Nj prparsi tjetr, q rrjedh nga prdorimi i lizingut, sht efekti pozitiv q ka ai n uljen e informalitetit n ekonomi, pasi hyrja n marrdhnie lizingu shoqrohet prgjithsisht me nj formalizim m t madh t biznesit. N Shqipri gjat vitit 2005 operonin tre kompani q zhvillonin aktivitetin e lizingut: Tirana Leasing, Bi- Leasing, dhe Landeslease. N vitin 2006 n tregun e lizingut shqiptar hyn dhe Raiffeisen Leasing, pr tu pasuar m pas n vitin 2008 nga Credins Leasing. Tregu aktualisht sundohet nga Raiffeisen Leasing dhe Tirana Leasing. N fund t vitit 2009, Raiffeisen Leasing dhe Tirana Leasing s bashku kishin nj tepric financimi rreth 40 milion EURO (prfshir TVSH).
Tabela: 37 Tregu i qeras financiare (deri n dhjetor 2008)
Kompanit e Lizingut RLAL Tirana Lesing Credins Lesing Landeslease Totali
Total n Mil/Euro 23.4 15.6 4.2 2.9 46.1
Pjesa e tregut 51% 34% 9% 6% 100%
Burimi: Banka e Shqipris, Raporti Vjetor
Lizingu n Shqipri prdoret m shum nga biznesi i vogl dhe i mesm dhe m pak nga kompanit. Ai sht prdorur m shum pr blerje autoveturash sesa pr makineri apo linja prodhimi. Tregu i lizingut duket se po njeh rritje. Kjo duket po t shohim t dhnat e dy kompanive RLAL dhe Tirana Lesing, t cilat zotrojn 85% t tregut t lizingut n vendin ton. Tabela m posht jep zhvillimin e lizingut n Shqipri gjat periudhs 2009 2011
110
Tabela.38 Zhvillimi i Lizingut n Shqipri 3-mujori I 2009 2010 2011 514,04 709,33 463,93 3-mujori II 577,53 599,95 504,99 3-mujori III 605,9 505,95 465,89 Milion lek 3-mujori IV 759,27 488,34 743,64
Burimi: Banka e Shqipris Tabela:39 Portofoli i RLAL sipas viteve dhe tipit t klientit t financuar. Klientt (n %) Bizneset e mesme dhe t mdha Individt T tjer Burimi: Raiffeisen Lesing Annual Report 2006 85.75 12.93 1.32 2007 92.78 6.88 0.33 2008 92.5 7.5 2009 92.33 7.67 2010 61.2 37.3 1.5 2011 62.2 37.6 0.24
Nse do ti referoheshim t dhnave t Raiffeisen Leasing n Shqipri, do t vrenim q portofoli i RLAL prbhet mesatarisht nga 57% pr SME, rreth 34% pr kompanit dhe pjesa e mbetur prej 9% pr individt. Prirja trevjeare 2006- 2009 tregon pr nj rnie t peshs s SME-ve, ndrkoh q sht rritur pesha e kompanive, kjo pr faktin se sht rritur financimi i aktiveve t sektorit t ndrtimit. Ndrsa sipas produkteve, portofoli prbhet 20% n pajisje dhe 80% n automjete. Pajisjet jan t ndara n dy grupe t mdha, pajisje mjeksore dhe informatike e telekomunikacioni, ku secila ka nj pesh t barabart ndaj totalit t portofolit me 10% secila. Autoveturat jan financimi kryesor me lizing n grupin e automjeteve me nj pesh prej 48%. Nj pesh t konsiderueshme kan dhe automjetet q prdoren n ndrtim, rreth 20% dhe m pak kan automjetet e rnda dhe t lehta respektivisht 7% dhe 5%. Pesha e automjeteve t lehta dhe t rnda ka qn pothuajse e qndrueshme gjat ksaj periudhe trevjeare, ndrsa ka patur rritje t financimit me lizing n automjetet e ndrtimit dhe humbje t peshs ndaj totalit t portofolit t autoveturave, duke patur parasysh ktu q n vitet e para, financimi me lizing i ktij aktivi prbnte pjesn drmuese.
Grafiku. 31 Portofoli i RLAL sipas klientve
.
Burimi: Raiffeisen Lesing Annual Report
111
Grafiku. 32 Portofoli i RLAL sipas produkteve
Burimi: Raiffeisen Lesing Annual Report
Dy vitet e fundit 2010-2011 vihet re nj ndryshim n peshn q zen SME dhe korporatat n portofolin e RAAL. N vitin 2010 korporatat prbnin 29.2% dhe SME 32% ndrsa individt 37.3%. Pr 2011 korporatat prbnin 31.6% t portofolit dhe SME 30.6%, ndrsa individt 37.6%. Edhe pse peshn m t madhe n portofolin e RAAL vazhdojn ta zen kompanit dhe SME, kjo pesh dy vitet e fundit ka ardhur n rnie dhe sht rritur pjesa e individve.
Tabela:40 Kontratat dhe portofoli i Tirana Lesing gjat viteve 2006-2009
Emrtimi Kontratat e lesing Portofoli i lesingut (n /000 Euro)

Burimi: Tirana Lesing Annual Report Fusha Zhvillimi i mtejshm qiras financiare i Prioriteti mesatar
2006 228 4,061
2007 555 9,306
2008 100 13,50
2009 1146 13,131
Afatshkurtr-afatmesm (0-3 vjet) Zvoglimi i prmasave t krkesave lidhur me kapitalin pr kompanit huadhnse. Qartsimi i mjedisit rregullator pr qiran financiare. Qartsimi i trajtimit financiar t lizingut n Shqipri n fushn e takss s vlers s shtuar.
Afatgjat (3-5 vjet) Rritja e sensibilizimit publik lidhur me qiran financiare.
Rritja prdorimit faktorizmit
e t
mesatar
Njohja e faturave si instrumente borxhi; lejimi i bizneseve q kan fatura, ti prdorin ato si kolateral i plot pr huat lidhur me kapitalin n qarkullim.
112
III. Faktoringu Faktoringu sht nj shrbim financiar, q synon t ofroj financim, duke e kthyer n vlera t disponueshme pr tu arktuar do kredi q krijohet gjat veprimtarive ekonomike. Si i till, objekti i tij lidhet me objektin e veprimtaris formale ekonomike brenda vendit, si dhe fluksin vijues t faturave. N kt drejtim, rritja e qndrueshme e sektorit privat, q nga viti 1998 dhe tendencat pozitive ekonomike, ka t ngjar q kan uar n nj numr gjithnj e m madh veprimtarish tregare, q krkojn financim pr kapital qarkullues. Meqense bankat shqiptare jan prqendruar te huadhnia tradicionale, q mbshtetet te kolaterali i pasurive t paluajtshme, mund t ket nj nevoj t konsiderueshme e t paplotsuar pr para, sidomos n radht e ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme. Disa banka, t cilat jan vzhguar pr kt studim, kan vn n dukje nevojn pr zhvillimin e faktoringut, si nj mnyr pr t mundsuar prdorimin e aktiveve t konsideruara joproduktive. Ligji Pr faktoringun, i miratuar n 2004, synon q t liroj potencialin e faktoringut n Shqipri. Sipas disa prej bankave q u vzhguan pr kt studim, potenciali i tyre pr tu dhn kredi ndrmarrjeve kufizohet nga disponueshmria e kolateralit t pasurive t paluajtshme. Sidoqoft, shum prej ktyre ndrmarrjeve kan nj sasi t madhe kredish q duhet t arktohen, t cilat jan nj nnprodukt normal i veprimtarive t tyre t vazhdueshme. Aktualisht, kto aktive mbeten kryesisht t paprdorura, sepse ato rrallher pranohen si kolateral n veprimtarit e kreditit. Prdorimi i tyre n kuadrin e faktoringut mund t kontribuonte q t liroheshin burime t konsiderueshme pr ndrmarrjet, t cilat do t prdoreshin pr financimin e kapitalit qarkullues. Faktoringu rezulton t jet i mundshm n Shqipri. Shum banka, t cilat u vzhguan, raportuan q kan ndrmarr transaksione t prkohshme n t cilat, kredit q duhet t arktoheshin nga ndonj klient i besuar, u pranuan si kolateral. Ndrsa kjo v n dukje faktin se faturat mund t ken vler t konsiderueshme, sht e rndsishme q t bhet dallimi mes faktoringut dhe huave tradicionale t kolaterizuara, me kredi pr tu arktuar. Sipas nj studimi q ka ndrmarr koht e fundit Korporata Ndrkombtare e Financave, faktoringu, veanrisht faktoringu i prkundrt49, ka nj mundsi t mir e afatgjat n Shqipri, duke
49
Klapper, Leora 2005 The role of factoring for financing enterprises Policy Research Working paper Series
3593. The World Bank.
.
113
patur parasysh faktin se eksportet e vendit jan prqendruara n industrin me mundsin e faktoringun m t madh n shkall botrore, d.m.th. tekstilet dhe veshjet. Zhvillimin e faktoringut n Shqipri duket se e pengojn disa mangsi q lidhen me kuadrin ligjor. Sipas bankave q u vzhguan, Ligji ekzistues Pr faktoringun nuk i njeh kredit pr tu arktuar si tituj ekzekutiv. Kshtu, n rast mosplotsimi n nj operacion faktoringu, institucionet financiare prballen me nevojn pr t provuar ekzistencn e nj detyrimi q krijon mundsi pr procedura ligjore, t cilat marrin koh dhe jan t kushtueshme. Kto mangsi, lidhur me t drejtat e kreditorve, kan br q banka t ndryshme t ruhen nga ofrimi i shrbimeve t faktoringut dhe t zgjedhin kontrata m tradicionale pr kredi. Faktoringu mund ta rris n mnyr t ndjeshme financimin pr sektorin privat n Shqipri. sht e vshtir q t parashikohet krkesa faktike pr nj produkt t ri, si sht faktoringu, meqense kjo varet jo vetm nga nevoja aktuale pr kt produkt, por edhe nga faktor t tjer, prfshir aftsin financiare, sensibilizimin e tregut dhe informalitetin. Korporata Ndrkombtare e Financave e vlerson mundsin e faktoringut n Shqipri, duke marr parasysh prmasat e tregjeve t tij n ekonomit homologe t rajonit dhe n fazn e zhvillimit ekonomik relativ t tyre. Sipas ktij vlersimi, tregu i mundshm i faktoringut n Shqipri mund t arij n 300 milion USD n vit, q sht m shum se nj e treta e huave q bankat i japin aktualisht sektorit privat.
Tabela.41 Prmasat e industris s faktoringut n ekonomit evropiano-lindore
Vendi Estonia dhe Lituania Sllovenia Rumania Qipro Sllovakia
Numri i kompanive t faktoringut 12 4 13 3 7
Xhiroja (milion euro) 3 298 550 2 582 3 758 1 171
Burimi: Factors Chain International, 2011. Statistika pr faktoringun
Sidoqoft, pr zhvillimin e ktij sektori ekzistojn kufizime t konsiderueshme. Nga pikpamja e krkess, mundsia e faktoringut kufizohet ndjeshm nga volumi i veprimtarive ekonomike dhe informaliteti n sektorin real. Faktoringu sht nj shrbim financiar q synon t ofroj financim, duke i kthyer n vlera t disponueshme kredit q duhet t arktohen, t
114
cilat krijohen gjat veprimtarive ekonomike. Si i till, objekti i tij lidhet me objektin e veprimtaris formale ekonomike brenda vendit dhe fluksin vijues t faturave. Prve kufizimeve t natyrshme, pr shkak t prmasave t ekonomis, vihet re se prdorimi i faturave nuk sht br nj praktik e zakonshme n transaksionet e biznesit n Shqipri, meqense shumica e tyre ende paraplqejn t paguajn me para n dor, si nj mnyr pr t minimizuar pagesat e tatimeve. Nga pikpamja e oferts, dshira pr krijimin e shrbimeve t faktoringut mund t jet e kufizuar. Faktoringu sht nj produkt financiar, q dallohet nga huat tradicionale t kolateralizuara. Ai krkon nj reagim m t shpejt ndaj klientve dhe nj kalim nga huadhnia, me baz kolateralin e pasurive t paluajtshme, te t kuptuarit e plot t veprimtarive t subjekteve dhe industris. Aktualisht, duke patur parasysh fushn ende t madhe t rritjes s huave tradicionale, bankat kan treguar pak dshir pr t zgjeruar njohurit dhe pr t ndrmarr veprimtarit e nevojshme n kt drejtim. Mundsin e zhvillimit t ktij sektori e kufizon edhe infrastruktura e pamjaftueshme pr kredi, apo t drejtat e paprcaktuara si duhet t kreditorve. E rndsishme sht se fatura nuk njihet si dokument borxhi, meqense ligji nuk e ka njohur shprehimisht kshtu. Debitori q ka nj fatur, do t duhej t siguroj prova shtes n gjyq (nj kontrat me shkrim apo fatur t dorzimit), pr t vrtetuar ekzistencn e borxhit. Ky boshllk ligjor, prjashton prdorimin e faturave nga ana e bizneseve, si kolateral t plot t huave pr kapitalin qarkullues. Prve ksaj, boshllqe t ngjashme ligjore, apo dispozita t pamjaftueshme, ekzistojn n rastin e dokumenteve pr gjysmborxhet, si sht borxhi i parapaguar, borxhi i kthyeshm, borxhi i dors s dyt dhe forma t tjera financimi t ngjashm me aksionet, si dhe ato t tipit t ndrmjetm. Kjo kufizon disponueshmrin e pikave t hyrjes pr ofruesit e kapitalit privat apo kapitalit t investuar, q mund t mbart risqe. Si n shum vende t tjera, faktoringu kufizohet edhe nga mundsia pr mashtrime, q buron kryesisht nga faturat e falsifikuara dhe pamundsia pr ta transferuar pagesn e tyre te faktori. N shum raste, rregullatort mund ti paksojn kto risqe, duke krkuar konfirmim nga blersi i mallrave, nse fatura sht e vlefshme, si dhe duke br prpjekje pr ta siguruar pagesn drejtprsdrejti te faktori. Sidoqoft, n shum raste, kjo krkon koh dhe sht e vshtir pr tu arritur. N disa vende, kjo sht trajtuar me sukses nprmjet prfshirjes s mekanizmave t faktoringut t prkundrt. N rastin e Shqipris, kto mekanizma mund t jen t prshtatshme pr faktoringun e faturave nga blersit e mdhenj, si jan shrbimet publike dhe Qeveria. Kto mangsi, jan shndrruar n nj bindje
115
mbizotruese brenda sistemit bankar sipas s cils, kredit q duhet t arktohen, kan vler t kufizuar kolaterali. IV. Tregu i kapitalit Tregu i aksioneve mbetet ende i pazhvilluar. Edhe viti 2011 nuk shnoi ndonj ngjarje t re pr zhvillimin e aktivitetit n Burs. Listimi i shoqrive dhe tregtimi i aksioneve n Burs, mbetet nj prpjekje potenciale. Pavarsisht nga prpjekjet e vazhdueshme t Burss s Tirans pr t afruar biznesin vendas, faktor t shumt si madhsia e bizneseve , mnyra e funksionimit t tyre, trashgimia kulturore dhe mentaliteti si dhe kriza financiare ndrkombtare, kan ndikuar n moszhvillimin e tregut t kapitalit. Nga ana tjetr, interesimi i subjekteve t huaja pr zhvillimin e aktivitetit t Burss, apo pr zhvillimin e aktivitetit t ndrmjetsimit, jan tregues optimist pr zhvillimin e tregut t kapitalit. N munges t nj tregu t organizuar, aksionet vazhdojn t tregtohen mes aksionerve, duke regjistruar ndryshimin e pronsis n regjistrat e shoqrive aksionare. Gjat vitit 2007, rreth 647 mij aksione t kompanive shqiptare u tregtuan n tregun e zi. Statistikat tregojn se n vite jan shitur 13 milion aksione n tregun e zi. Sipas t dhnave t Autoritetit t Mbikqyrjes Financiare, n munges t nj tregu formal, aksionet vazhdojn t tregtohen n mnyr t paorganizuar mes aksionerve t kompanive private. N fund t vitit 2007, Qendra e Regjistrimit t Aksioneve numronte 49 shoqri aksionere t rregjistruara. Kjo qendr sht nj shoqri aksionere q zotrohet 85% nga shteti dhe sht e liencuar si regjistr aksionesh. N t ofrohen shrbime si llogaritja e dividentve, konfirmimi i gjendjes s azhornuar n do koh t llogaris s secilit aksioner apo njoftimi i mbledhjes s prgjithshme t llogaris s secilit aksioner. Numri i aksioneve t tregtuara n tregun e paorganizuar, n 2007, prbnte rreth 4,76% t t gjith aksioneve t kompanive t regjistruara pran QRA. Gjat 2008, jan tregtuar n tregun e zi rreth 1 milion e 300 mij aksione. N fund t vitit 2008 QRA numronte 47 kompani aksionere t regjistruara. Gjat ktij viti, ajo ka reflektuar n regjistrat e aksioneve t kompanive aksionere 494 transaksione, krahasuar me 262 transaksione, t regjistruara gjat 2007. N fund t vitit 2011, QRA numronte 86 shoqri aksionere t regjistruara. Gjat ktij viti QRA ka reflektuar n regjistrat e aksioneve t shoqrive aksionere 263 transaksione, krahasuar me 602 transaksione t kryera n vitin 2010. Numri i aksioneve t tregtuara jasht tregut t organizuar gjat vitit 2011, prbn rreth 0,9% t t gjith aksioneve t shoqrive t regjistruara pran QRA, krahasuar me nj vit m par volumi i transaksioneve sht m i ult.
116
Tabela.42 Statistika mbi transaksionet e regjistruara n QRA Klasifikimi Nr. Total i kompanive aksionere t regjistruara pran QRA Nr. Total i aksioneve t kompanive t regjistruara pran QRA Nr. Total i kompanive aksionet e t cilave jan tregtuar Nr. Total i transaksioneve t ekzekutuara gjat vitit Nr. Total i transaksioneve t tregtuara gjat vitit Prqindja e transaksioneve t tregtuara gjat vitit Burimi :Qndra e Regjistrimit t Aksioneve 24 369 2 273 704 9,6% 28 602 603 062 390 143% 33 263 3 973 405 0.9% 23 622 165 420 931 118 446 865 951 Statistika 2009 51 Statistika 2010 62 Statistika 2011 86
5.2 Vshtirsit e kompanive aksionere t qarkut t Kors n gjetjen e burimeve t financimit

1. Gjendja e kompanive aksionere n qarkun e Kors Pr realizimin e ktij studimi u vrojtuan 40 kompani aksionere. Pjesa m e madhe, 60% e tyre, jan trsisht private, 33% jan trsisht shtetrore dhe 7% jan mikse.
Grafiku.33 Forma e organizimit
Burimi: Rezultatet e pyetsorit
Kompanit aksionere e zhvillojn aktivitetin e tyre n fusha t ndryshme t ekonomis. Pjesa m e madhe e tyre jan angazhuar n m shum se nj lloj aktiviteti. Kjo sht arsyeja q totali i kalon 100%.
117
Tabela. 43 Lloji i aktivitetit q ushtrojn Shoqrit aksionere. Lloji i aktivitetit Prodhim Ndrtim Shrbime Tregti T tjera Totali % 53.3 13.3 33.3 46.6 20 166.5%
Nga kompanit e organizuara si shoqri anonime, pjesa m e madhe nuk jan e regjistruar pran QRA(Qndra e Regjistrimit t Aksioneve), nj pjes e tyre nuk kishin informacion pr ekzistencn e QRA, pjesa tjetr nuk e shohin si nj domosdoshmri regjistrimin n QRA. T regjistruara n QRA jan kryesisht shoqrit aksionere shtetrore.
Grafiku.34 Regjistrimi i aksioneve t Shoqrive aksionere n QRA
Prirja e vrejtur vitet e fundit sht ajo e konsolidimit t pronsis n shoqrit aksionere. Shkalla e koncentrimit t pronsis sht e lart: 80% e kompanive zotrohen nga nj aksioner, 13.3% zotrohen nga 2-3 aksioner, ndrsa 6.7% zotrohen nga m shum se 3 aksioner. Shumica e ktyre kompanive kan nj numr t vogl aksionersh, si shihet edhe n tabeln e mposhtme.
Tabela.44 Shkalla e koncentrimit t pronsis Numri i aksionerve 1 2 4 5 8 80 Total % e kompanive 40 20 20 6 7 7 100
118
Grafiku.35 Shkalla e koncentrimit t pronsis
Burimi:Rezultatet e pyetsorit
Vendimet kryesore dhe m t rndsishme, n pjesn m t madhe t kompanive, merren nga Asambleja e Prgjithshme e Aksionistve dhe nga Kshilli Mbikqyrs. Vetm n 20% t kompanive t vrojtuara, kto vendime merren nga aksioneri kryesor.
Tabela.45 Vendimmarrja Alternativat Pronari Bordi i drejtorve Administratori Asambleja e Prgjithshme e Aksionerve Kshilli Mbikqyrs Tjetr Totali % 20 46.6 33.4 100
N tabeln e mposhtme evidentohet numri i aksionerve q zotrojn aksione m shum se 10% , 15% , 20 % , me qllim identifikimin e numrit t aksionerve kryesor.
Tabela.46 Shkalla e koncentrimit t pronsis M shum se 10% Nr. kompanive 4 2 i Nr.i aksionerve kryesor 2 5 4 2 M shum se15% Nr. i kompanive Nr.i aksionerve kryesor 1 3 20 6 2 M shum se 20% Nr. i kompanive Nr.i aksionerve kryesor 1 2 4
119
Nga shoqrit aksionere t vrojtuara, 60% e tyre kan patur tregtim aksionesh ndr vite. Aksionet jan tregtuar n rrug informale. T intervistuarit e shohin kt rrug tregtimi si efektive. Kjo spjegohet me interesin q kan aksionert e mdhenj pr t konsoliduar pronsin dhe pr t bler aksionet e shoqris me nj mim t vendosur prej tyre. Mund t themi se ekziston nj nivel i ult i tregtueshmris s aksioneve t sh.a.-ve. Kjo ka ardhur si pasoj e fenomenit t konsolidimit t pronsis, i cili sht n favor t aksionerve t mdhenj. Tabela m posht tregon tregtueshmrin e aksioneve vitet e fundit.
Tabela.47 Tregtueshmria e aksioneve ndr vite 2002 1sh.a. 1sh.a. 1sh.a. 1sh.a. 1sh.a. 1sh.a. 1sh.a. 1sh.a. 1sh.a 2 000 ak. 2 000 ak. 1 000 ak. 1 220 ak. 2 687 ak. 15 924 ak. 52.7% kapitalit 48% e kapitalit 4% e kapitalit 2003 2006 2007 2008 2009
2. T dhna financiare dhe burimet e financimit m t prdorura nga kompanit e qarkut Kor Shoqrit aksionere t vrojtuara, i mbajn regjistrimet kontabl sipas SKK dhe pasqyrat financiare i auditojn nga ekspert kontabl. Nga pasqyrat, rezulton se 100% e kompanive kan nj kapital mbi 25 milion lek, q sht kriteri i mjaftueshmris pr nivelin e dyt t listimit n Bursn e Tirans, ndrsa 67% e tyre kan nj kapital m t madh se 50 milion lek, q sht kriteri i mjaftueshmris pr nivelin e par t listimit.
120
Grafiku.36 Mjaftueshmria e kapitalit
Shoqrit aksionere prdorin disa burime financimi, por m kryesoret jan fondet e brendshme dhe huaja bankare. Tabela dhe grafiku m posht e ilustrojn kt fakt.
Tabela. 48 Burimet e financimit Alternativat Fondet e brendshme Familja dhe miqt Bankat private Marrveshje qeramarrje Burime informale huadhnie T tjera *(specifiko) dhe donancione t ndryshme. Grafiku.37 Burimet e financimit % 100 13 60 20
*Tek alternativa T TJERA prfshihen rastet e financimeve nga qeveria pr shoqrit aksionere shtetrore, si
121
Pjesa m e madhe, 60% e shoqrive aksionere, parashikojn rritje t investimeve pr nj periudh afatmesme, ndrsa 40% e tyre mendojn se pr nj periudh afatmesme, investimet e tyre nuk do t ndryshojn.
Tabela. 49 Parashikimi pr investimet q do kryejn kompanit Nuk ndryshon Investimet 40% Rritet 60% Ulet -
5.3 Problematika midis sistemit bankar dhe kompanive aksionere Huaja bankare sht nj nga burimet m t prdorura pr financim, por nuk mund t themi se sistemi bankar i knaq nevojat pr financimin e biznesit. Rezulton se 50% e kompanive sh.a. mendojn se sistemi bankar plotson nevojn e tyre pr financim, 18.75% e kompanive mendojn se sistemi bankar nuk i plotson nevojat e tyre pr financim dhe 31.25% e kompanive mendojn se sistemi bankar i plotson disi (jo plotsisht).
Grafiku. 38 Plotsimi i nevojave pr financim nga sistemi bankar
N nj t ardhme t afrt, 34% e kompanive t vzhguara, mendojn se do t marrin hua bankare, 53% mendojn se nuk do prdorin huan bankare dhe 13% nuk e din nse do marrin hua nga sistemi bankar. Zakonisht, kto kompani e prdorin huan e marr pr kapital qarkullues dhe m pak pr investime.
Tabela. 50 Prdorimi i kredis bankare Prdorimi i huas Kapital qarkullues Pasuri e paluajtshme Shlyerjen e borxhit ekzistues Tjetr *(specifiko) % 40 20 20 26.6
* Alternativa TJETR prfshin investime n projekte t ndryshme rritjeje.
122
Grafiku. 39 Prdorimi i kredis bankare
T gjitha kompanit e vzhguara, kan llogari n banka t ndryshme t nivelit t dyt. Ato e prdorin shum sistemin bankar pr t br transferta brenda dhe jasht vendit. Kjo tregon nj rritje t rolit t bankave t nivelit t dyt n jetn dhe aktivitetin e ktyre kompanive. Pr transaksione valutore, kompanit prdorin si bankat ashtu dhe tregun informal (paralel). Pavarsisht se tregu formal z nj vend m t madh se sa ai informal, transaksionet n tregun informal zn nj pjes jo t vogl n totalin e t gjith transaksioneve valutore q kryejn kto kompani. Pra, tregu informal, vazhdon t jet trheqs.
Tabela. 51 Roli i bankave t nivelit t dyt n aktivitetin e Kompanive Aspak Transferta brenda vendit Transferta jasht vendit Transaksione valutore 26.6% 33.4% Pak 13.4% 20% Mesatarisht 26.6% 6.6% 13.3% Shum 73.4% 53.4% 33.3%
N marrdhniet sistem bankar shoqri aksionere, ekzistojn dhe problematika t ndryshme ku m t rndsishmet jan: 1. Prqindja e interesit t kredive 2. Krkesa e bankave pr kolateral 3. Burokracia e bankave 4. Komisionet bankare Pr priudhn afatmesme kompanit shqiptare do t vazhdojn t prdorin gjersisht sistemin bankar pr financimin e aktivitetit t tyre.
123
Tabela. 52 Marrdhnia Sistem Bankar - Kompani Aspak Krkesa e bankave pr korateral Burokracia e bankave Nevoja pr lidhje t veanta me bankat Niveli i komisioneve pr shrbimet Shpejtsia e shrbimeve Prqindja e interesit t kredis Mungesa e kredive afatgjata 20% 6.7% 66.6% 26.6% Pak 40% 33.3% 53.3% 13.3% 6.7% 40% Mesatarisht 33.3% 60% 20% 40% 13.3% 40% 13.4% Shum 26.7% 6.7% 6.7% 40% 13.4% 60% 20%
Grafiku. 40 Marrdhnia Sistem Bankar - Kompani
5.4. Problemet q pengojn n afrimin e kompanive me tregun e kapitaleve Nj alternativ financimi sht edhe tregu i kapitaleve, por shoqrit aksionere nuk kan njohurit e duhura pr kt treg, pr institucionet e ktij tregu, pr legjislacionin dhe pr funksionimin e tij. Nga kompanit e vrojtuara 86.6% nuk kan njohuri mbi tregun e kapitaleve si nj alternativ financimi dhe 13.4 % kan njohje empirike, thjesht si nocion jo si praktik. T gjitha kto kompani pyetjes: Cila sht arsyeja q e pengon shoqrin tuaj t listohet n bursn e Tirans?, i jan prgjigjur se qeveria sht ajo q duhet t listoj m par n Bursn e Tirans shoqrit aksionere shtetrore. Kjo nnkupton nj far frike dhe pasigurie t shoqrive aksionere private.
124
Grafiku. 41 Njohuri mbi tregun e kapitalit
Disa nga problemet q pengojn kompanit e vzhguara n lidhje me tregun e kapitaleve jan mosnjohja e institucioneve t tregut t kapitaleve, mosnjohja e legjislacionit t ktij tregu, niveli i kulturs financiare etj.
Tabela. 53 Problematika n lidhje me tregun e kapitalit Aspak Mosnjohja Mosnjohja kapitaleve Niveli i kulturs financiare Prmbushja e kritereve t listimit n Bursn e Tirans Transparenca financiare Menaxhimi i shoqris Ndrmjetsit financiar(shtpi brokerimi) T tjera(specifiko) 26.7% 26.6% 20% 6.7% 46.7% 60% 6.6% 6.6% dhe cilsia e t dhnave 66.6% 13.4% 13.4% 6.6% 13.4% 20% 6.6% 40% 66.6% 13.4% 13.4% 26.6% e e institucioneve legjislacionit t t tregut tregut t t 26.6% 13.3% kapitaleve(KLV, BT, QRA) 13.3% 33.4% 40% Pak Mesatarisht 33.4% Shum 40%
Grafik.42 Problematika n lidhje me tregun e kapitalit
125
E rndsishme sht t prmendim faktin se pjesa m e madhe e shoqrive aksionere t vrojtuara ndjejn nevojn pr burime t reja financimi.
Grafik. 43 Domosdoshmria pr burime t reja financimi
126
Konkluzione dhe rekomandime

Burimet e financimit t aktivitetit t kompanive mund ti ndajm n dy grupe kryesore: Burimet t brendshme Burimet t jashtme
Kompanit preferojn t prdorin pr financim fitimet e mbajtura (burime t brendshme), sepse ato jan m t lira. Por shuma e tyre sht e kufizuar. Pr kt, ato duhet t prdorin edhe burimet e jashtme t financimit. Raporti midis burimeve t brendshme dhe burimeve t jashtme t financimit, varet nga disa faktor si vijon: Shuma e fondeve t nevojshme, Shkalla e fitimit e operacioneve, Kosto oportune e fitimeve t mbajtura, Kostot q shoqrojn burimet e jashtme t financimit, Disponueshmria e burimeve t jashtme pr kompanin, Politika e dividentit e kompanis.
Teoria e strukturs s kapitalit nuk jep spjegim pr gjithka, ajo siguron nj vshtrim t vlefshm mbi dobin e financimit me borxh, krahasuar me financimin me aksione. N vendimet e strukturs s kapitalit ndikojn disa faktor: 1. Konservatorizmi i menaxherve. Menaxhert jan m konservator n prdorimin e huamarrjes, krahasuar me aksionert. 2. Qndrimet e huadhnsve dhe agjensive t vlersimit. Pavarsisht nga analiza vetjake e nj menaxheri mbi huamarrjen e duhur pr kompanin e tij, nuk mund t vihet n dyshim se qndrimet e huadhnsve dhe agjensive t vlersimit, shpesh jan prcaktues t rndsishm t strukturave financiare. 3. Kapaciteti i huamarrjes rezerv dhe fleksibiliteti i financimit. sht ven re se kompanit mbajn pak kapacitet huamarrs rezerv, q i mundson atyre huamarrje n afate t favorshme. Pr t siguruar fleksibilitet financimi, kompanit prgjithsisht prdorin m pak borxh n kushte normale, duke paraqitur kshtu nj kuadr financiar m t fort n krahasim me mund t kishin n rast t kundrt.
127
4. Kontrolli. Ndikimi i borxhit n pozicionin e kontrollit t menaxhimit t nj kompanie, mund t ndikoj edhe vendimin e strukturs s kapitalit. Gjykimet mbi kontrollin nuk sugjerojn domosdoshmrisht prdorimin e borxhit apo t kapitalit vetjak, por nse menaxhimi nuk ka kontrollin mazhoritar, duhet marr n konsiderat ndikimi i vendimeve t financimit mbi kontrollin. 5. Struktura e aktiveve. Kompanit, aktivet e t cilave prdoren si garanci pr huat, tentojn t prdorin borxh disi me tepric. Kshtu, kompanit e pasurive t patundshme tentojn t prdorin shum huamarrje. 6. Kompanit me norm rritjeje. Kompanit me zhvillim t shpejt, tentojn t prdorin m shum borxh, se sa kompanit me zhvillim m t ngadalt. 7. Prfitueshmria. Kompanit me prqindje shum t larta t kthimit nga investimet prdorin relativisht pak borxh. 8. Tatimet. Interesi sht nj shpenzim i zbritshm ndrsa dividentt nuk jan t zbritshm. Kshtu, q sa m e lart t jet prqindja e tatimit t kompanis, aq m e madhe sht prparsia e saj pr t prdorur borxh.
N vendet e zhvilluara si Franca, kompanit kan nj tendenc pr t uar borxhin e
tyre drejt nivelit t prcaktuar. Ato jan m t prirura q t emetojn borxh kur borxhi i tyre sht m i ult se niveli i synuar edhe kur jan rentabile. Lvizja e kthimit n treguesin e synuar sht asimetrike. Kjo asimetri sht e parashikueshme. Situatat e mbiborxhit zgjidhen m ngadal meqnse ndrmarrjet hezitojn t emetojn aksione dhe preferojn vetfinancimin. N t kundrt, situata e nnborxhit mund t zgjidhen lehtsisht me emetimin e borxhit. T gjitha testet vrtetojn q variabli largsi, i cili prfaqson ndryshimin midis treguesit t borxhit real n fillim t periudhs dhe treguesit t synuar, lidhet pozitivisht me daljen nga borxhi: nj largsi pozitive e rndsishme (q i korespondon nj mbi borxhi) shoqrohet me nj paksim t mtejshm t marrjes borxh dhe nnborxhi shoqrohet me nj rritje t mtejshme t treguesit t borxhit. Rentabiliteti dhe madhsia q lidhen t dyja n mnyr t kundrt me rritjen e borxhit dalin si dy prcaktues t tjer t rndsishm t zhvillimit t marrjes borxh. N parim lidhja e rritjes me borxhin sht pozitive. Kur kapaciteti i vetfinancimit ka shteruar ndrmarrjet prdorin borxhin. Nevoja pr fonde qarkulluese dhe treguesi i investimeve lidhen pozitivisht me borxhin.
128
N vendet n zhvillim, n prgjithsi, ka munges kapitali. Kjo munges e kapitalit sht burim vshtirsish pr kompanit; ndrkoh q n vendet e zhvilluara ka nj zgjedhje reale t burimeve t financimit, n vendet n zhvilim nuk mund t flitet vese pr disponibilitet t burimeve t financimit. Burimet e financimit pr kompanit publike vijn kryesisht nga ndihma e shtetit dhe nga kredi afatgjat. Kompanit private mbshteten para s gjithash mbi vetfinancimin dhe kredit bankare afatshkurtra. Vshtirsit e financimit t kompanive private n vendet n zhvillim ndeshen n dy nivele: N nivelin e brendshm: pamjaftueshmria e vetfinancimit. N nivelin e jashtm: tregu financiar (vshtirsi e hyrjes dhe prdorimit t tregut financiar primar dhe sekondar), sistemi bankar (kredit afatshkurtra n form huaje, kredi arke ose garanci) dhe shteti (pr t financuar investimet produktive, projekte t interesit t prgjithshm). Vshtirsit e financimit t kompanive publike n vendet n zhvillim jan n dy nivele: N nivelin e brendshm: pamjaftueshmri e vetfinancimit N nivelin e jashtm: pamjaftueshmria e ndihms s shtetit, kredi bankare afatmesme dhe afatgjata. N vendet n zhvillim vihet re nj eprsi e bankave tregtare ndaj organizmave financiare t specializuara. Bankat tregtare japin kredi kompanive pas vlersimit t disa elementeve si: veprimtaria e kompanis, kapitali qarkullues, rrjedhja e cash-it, aftsia e vetfinancimit, referenc ndaj kapacitetit t borxhit t kompanis pr t analizuar riskun imediat, analiza e aftsis s rimbursimit, analiza e solvabilitetit e kompanis. Organizmat financiare t specializuara financojn investimet e kompanive industriale. Roli i bankave t zhvillimit sht q t kanalizojn dhe orjentojn kapitalin n funksion t objektivave t zhvillimit t caktuara n plan, duke dhn kredi pr veprimtari ekonomike kryesore t braktisura nga bankat tradicionale pr munges mjetesh dhe mospjesmarrje me preteksin q jan
129
veprimtari me risk t lart (trheqin kursimin privat kombtar drejt veprimtarive me risk t lart por t nevojshme pr zhvillim). Efektet e krizs financiare botrore jan ndjer edhe n Shqipri. Kriza ka ndikuar n: Rnien e ritmeve t remitancave. Rnia e remitancave ka sjell uljen e investimeve t biznesit t vogl dhe t mesm. Rnien e ritmeve t depozitave t kursimit. Frenimin e kreditimit bankar sidomos n valut. Q prej tetorit 2008 ritmi i rritjes s kreditimit ka ardhur n rnie. Gjat vitit 2009 e n vazhdim kredit n valut u tkurn. Q prej 3-mujorit t fundit t vitit 2008 u rritn kredit me probleme. Rnien e ritmeve t import- eksportit. Dobsimin e lekut ndaj euros dhe dollarit amerikan.
Bankat e nivelit t dyt n vendin ton po shtohen dhe po fuqizohen financiarisht, por ato n asnj rast nuk mund t zvendsojn rolin e institucioneve t tjera t tregut, nj ndr t cilat sht dhe Bursa e Tirans. Nj sistem financiar i shndosh krkon pranin e bankave, por edhe t institucioneve t tjera jobankare. Zhvillimi i tregut t kapitaleve n Shqipri prbn ende nj sfid pr tu ndrmarr, duke menduar se n vendin ton sht nisur nga nj trashgimni zero dhe nga vet karakteri i ndrlikuar i zhvillimit ekonomik dhe i vet biznesit shqiptar. Mungesa apo mosfunksionimi i tregut t kapitaleve n ekonomi bn q raporti borxh/ kapital aksioner i kompanive t rritet, duke dobsuar strukturn financiare t tyre. Kjo, n nj periudh afatgjat, rrezikon jo vetm aftsin paguese t ktyre kompanive, por dhe gjndjen e likuiditetit t vet huadhnsve. N qoft se ato do t prdornin n mnyr t kombinuar huan dhe aksionet, si mjete pr sigurimin e fondeve t nevojshme, ather aftsia paguese e tyre do t rritej. Bursa sht edhe m e ndjeshme se sa bankat e nivelit t dyt ndaj informalitetit ekonomik, mungess s bilanceve reale, mentalitetit nj pronsor t biznesit etj.; fenomene q ende ekzistojn n vendin ton. Biznesi shqiptar zhvillon aktivitet t ndrfutur mes pjess formale dhe informale t ekonomis. sht e leht t arihet n prfundimin se thuajse t gjitha shoqrit shqiptare jan n nj pozit m t mir financiare se sa tregojn pasqyrat financiare t tyre.
130
N shqipri nuk ka dhe nuk zbatohen lehtsi fiskale pr investimet n letra me vler dhe veanrisht n titujt e pronsis, duke mos krijuar asnj prparsi pr kt instrument n treg. Pak ose aspak u b pr futjen e produkteve t reja, apo zhvillimin dhe konsolidimin e atyre ekzistuese n BT. Normalisht, duhej q Bursa e Tirans t ingranohej n proesin e privatizimit, q do t vijonte pas vitit 1996, listimin e shoqrive aksionere, si dhe t konsolidonte m tej tregun e bonove t thesarit. Sektori privat, t paktn pr nj periudh afatshkurtr, duket se do t vazhdoj t qndroj larg Burss s Tirans. Ndr pikat q nuk favorizojn nj listim t mundshm t ktyre shoqrive n Bursn e Tirans prmendim: Mosplotsimi i kritereve cilsore pr listim. Ndr kto kritere mund t prmendim nivelin e ult t administrimit dhe cilsia e raportimeve financiare. Lloji i aktivitetit t bizneseve. Biznesi i madh sht i prqndruar n aktivitete me qarkullim t shpejt t kapitalit. Kjo tregon q n prgjithsi, biznesi i madh shqiptar sht ende i angazhuar n aktivitete q krkojn pak investim dhe kan fitim m t shpejt. Forma e pronsis dhe kultura e biznesit. Biznesi i madh shqiptar sht i organizuar kryesisht n formn e shoqris me prgjegjsi t kufizuar. Ende n Shqipri sht n nivel t ult organizimi n formn e shoqris aksionere. Prve t tjerash, ky sht nj tregues i tradits dhe i kulturs s zhvillimit t biznesit, q do t thot se preferohen m tepr forma me nj ose pak pronar, sesa bashkimi i shum aksionerve. Kjo deri diku ndikon n shkalln e ult t nevojave pr zhvillimin e tregut t kapitaleve. Kultura e dobt financiare e administratorve dhe stafit drejtues. Administratort dhe stafi drejtues i kompanive shqiptare kan pak ose aspak njohuri mbi tregun e kapitaleve, instrumentet financiare dhe prdorimin e ktij tregu pr financimin e aktivitetit t tyre ekonomik. Mungesa e konkurencs s mirfillt midis kompanive. Nj ndr nxitsit kryesor q bizneset t krkojn financime nprmjet burss sht dhe faktori i konkurrencs, por n Shqipri konkurrenca brenda sektorve respektiv t ekonomis nuk sht n ato nivele q domosdoshmrisht t krkoj financimin n shkall t gjer t bizneseve shqiptare nprmjet burss.
131
Megjitht, ekzistojn dhe pika optimizmi n kt drejtim. Nj pjes e kritereve sasiore, q kan t bjn m madhsin e kapitalit aksioner dhe me numrin minimal t aksionerve, plotsohen n nj nivel t knaqshm nga shoqrit aksionere. Kriteret e Burss s Tirans (t paktn ato sasiore), nuk prbjn penges serioze pr kompanit shqiptare pr tu kuotuar n t. Gjithashtu, ekziston dyshimi se, pavarsisht nga niveli i ult i fitimeve q bizneset raportojn n zyrn e tatim-taksave, niveli i fitimit dhe gjendja financiare e biznesit privat duhet t jet m e mir sesa realiteti formal, gj q duhet t shihet si nj fakt pozitiv pr t ardhmen. N kushtet kur sektori privat, n periudhn afatshkurtr dhe afatmesme, mbetet vetm nj burim potencial aksionesh pr Bursn e Tirans, Shteti mbetet shpresa e fundit dhe e vetme pr ti siguruar Burss s Tirans aksionet. Kto aksione duhet t sigurohen nprmjet prfshirjes s saj n proesin e privatizimit t kompanive strategjike. Nj ingranim i Burss s Tirans n kt proes, prve garantimit t zhvillimit t mtejshm institucional dhe operacional pr t, do t jepte dhe efekte t tjera pozitive si m posht: o Privatizimin transparent t kompanive strategjike, o Krijimin e menjhershm t disa mijra aksionerve, t cilt pas blerjes s aksioneve n tregun primar do t fillojn ti shesin ato n tregun sekondar dhe kjo nnkupton t ardhura pr bursn, o Rritjen e kredibilitetit t Burss s Tirans, o Listim t shpejt dhe plotsim m me lehtsi t t gjitha kritereve t Burss s Tirans nga kto kompani, o Nxitjen dhe promovimin tek sektori privat i prparsive t kuotimit n burs, o Edukimin dhe trheqjen e popullats drejt titujve t pronsis, si nj alternativ investimi t fondeve t lira dhe kursimeve t tyre, o Prdorimi i mundshm i bonove t privatizimit, duke i shrbyer dhe qllimit t angazhimit t ktyre letrave me vler n proesin e privatizimit. Nga zhvillimi i tregut t kapitalit do t kishim prfitime makroekonomike si: Mobilizimi i kursimeve dhe i kapitaleve vendase: njra nga funksionet kryesore t tregut t kapitaleve sht sigurimi i financimeve pr shoqrit tregtare, institucionet financiare dhe qeverin. Nprmjet realizimit t ktij funksioni, grumbullohen shuma t mdha monetare t cilat mobilizohen dhe injektohen n
132
mnyr efektive n ekonomin shqiptare, duke kontribuar kshtu n promovimin e rritjes ekonomike. Trheqja e m shum likuiditeteve n sektorin formal t ekonomis: Aktualisht, shuma e parave jasht sektorit formal sht e ndjeshme, kshtu q tregu i kapitaleve mund t jet nj mjet i rndsishm pr t trhequr t paktn nj pjes t ktyre parave brenda sektorit formal, duke ndihmuar n reformat aktuale n sektorin bankar, t cilat i shrbejn t njjtit qllim. Krijimi dhe formimi i besimit, veanrisht tek institucionet financiare dhe shoqrit (bizneset): Pas ngjarjeve t vitit 1997, sht vn re n vazhdimsi nj besim i dobt i publikut t gjer tek institucionet financiare dhe biznesi. Megjithat, kursimet n banka jan rritur ndjeshm q nga ajo koh. Zhvillimi i suksesshm i tregut t kapitaleve do t ndihmonte n rritjen e besimit, si tek institucionet e tregut t kapitaleve dhe tek emetuesit e letrave me vler. Nxitja e zotrimit t letrave me vler n nj shkall m t gjer, nga ana e publikut: Rritja dhe zhvillimi i tregut t kapitaleve, do t ndihmonte n zhvillimin e mtejshm t ides s brjes s njerzve zotrues t letrave me vler dhe promovimin e ndjenjs s pronsis n ekonomi. Ky objektiv lidhet dhe me objektivin e trheqjes t sa m shum parave n sektorin formal t ekonomis. Prfitimet mikroekonomike q vijn nga zhvillimi i tregut t kapitaleve jan: Sigurimi i financimeve pr ndrmarrjet produktive, institucionet financiare dhe qeverin: Nevoja gjithnj n rritje e krkess pr financime nga biznesi, po prballet me kapacitetet e kufizuara t bankave pr t dhn hua, prve huave t mbshtetura n kolateral. N kto kushte, zhvillimi i tregut t kapitalit do tu siguronte atyre nj alternativ financim pr veprimtarin e tyre, nprmjet emetimit t letrave me vler t borxhit apo t kapitalit. Zhvillimi i tregut t kapitaleve do t prbnte nj alternativ financimi edhe pr qeverisjen vendore, pr ti mundsuar asaj realizimin e mjaft projekteve pr zhvillimin e infrastrukturs vendore. Gjithashtu, bankat do t jen t interesuara e t motivuara pr t prdorur tregun e kapitaleve pr emetimin e obligacioneve, pr sigurimin e dhnies s huave afatgjata. Kjo do tu mundsonte bankave prputhjen e afateve, t mesme dhe t gjata, t maturimeve pr fondet pasive (depozitat) dhe t huave pr klientt e kategoris biznes, sidomos pr ato biznese q nuk mund ta prdorin drejtprdrejt tregun e kapitaleve.
133
Sigurimi i nj mekanizmi pr shitblerjen e letrave me vler ndrmjet investitorve: Investitorve u nevojitet tregu i kapitaleve pr sigurimin e likuiditeteve. Kjo, s bashku me kthimet relativisht t larta q sigurohen n kt treg n krahasim me depozitat bankare, sht njra nga veorit kryesore q do t mundsonte trheqjen e tyre n kt treg. Nj lehtsi t till mund ta ofroj vetm nj treg i organizuar dhe i hapur, n dallim nga tregjet jozyrtare. Tregu i kapitaleve, me kriteret specifike pr listim, raportimet e rregullta dhe disiplinimin e vazhdueshm, mundson promovimin e standardeve m t larta t transparencs, informimit, prgjegjshmris dhe mirmenaxhimit t bizneseve dhe t publikut. Standardet m t larta t mirmenaxhimit t shoqrive i trheqin investitort dhe e kundrta, standardet e ulta i largojn ata.
Reduktimi i rreziqeve pr bankat dhe shprndarja e burimeve t t ardhurave: Bizneset huamarrse, q grumbullojn fondet nprmjet tregut t letrave me vler, n dalllim nga kredia bankare, do t ndihmonin n uljen e ekspozimit t bankave ndaj ktyre huamarrsve.Gjithashtu, bankat q do t ngren struktura t specializuara pr investime n letra me vler apo fonde investimesh pr depozituesit e tyre, do t ken mundsin t diversifikojn burimet e t ardhurave t tyre, pasi do t ken mundsi t arktojn komisione pr prgatitjen apo pjesmarrjen n emetimet e reja t letrave me vler, apo kur trheqin klient t rinj n fondet e investimeve.
Prfitimet n rrafshin e politiks s jashtme, q vijn nga zhvillimi i tregut t kapitalit: Promovimi i Shqipris si nj vend me qndrueshmri ekonomike gjithnj n rritje: Prve prfitimeve ekonnomike t siprprmendura, krijimi i nj tregu kapitalesh t suksesshm, mund t ndihmoj n promovimin e Shqipris si nj shtet ligjor funksional, sipas standardeve ndrkombtare. Trheqja e m shum investimeve t huaja n Shqipri: Prmirsimet n zhvillimin ekonomik t Shqipris dhe n qeverisjen e vendit, do t ndihmonin n trheqjen e investimeve t huaja direkte e m pas t investitorve t portofoleve financiare. Kta t fundit trhiqen n astin kur n vend ekziston nj treg kapitalesh, q ofron nj gam t gjer letrash me vler dhe kur ky treg ka edhe likuiditet. Zhvillimi i institucioneve dhe i skemave afatgjata t kursimeve: Nxitja e krijimit t institucioneve t kursimeve afatgjata, q prfshijn fondet e investimeve dhe ato t
134
pensioneve, jo vetm q do t promovonte rritjen e kursimeve, por do t siguronte, gjithashtu, nj stabilitet mt madh pr tregun e kapitaleve. Krijimi i nj themeli t qndrueshm investitorsh institucional, do t paksonte rreziqet e luhatshmris s madhe t tregut, si pasoj e horizonteve afatshkurtra t investimit t investitorve t vegjl individual, si dhe do t rriste stabilitetin e tregut t kapitaleve n Shqipri. Ndihmes pr menaxhimin e borxhit publik: Ekzistenca e nj tregu kapitalesh mirfunksional, do ti siguronte qeveris mjete shtes pr menaxhimin e borxhit publik, qoft ky i emetuar nga qeveria qendrore apo ajo vendore. Nj treg ku kryhen emetime t rregullta letrash me vler (veanrisht ato me afate t gjata maturimi), do t siguronte jo vetem likuiditet n favor t huamarrsit qeveritar, por edhe referenca pr mimin e letrave me vler t borxhit t emetuara nga ndrmarrjet. Ofrimi i nj alternative shtes pr privatizimin e ndrmarrjeve shtetrore: Qeveria mund t prdor tregun e kapitaleve si nj metod shtes pr shitjen e paketave kontrolluese apo t mbetura t aksioneve t ndrmarrjeve shtetrore. Ekzistenca e opsionit t privatizimit nprmjet tregut t kapitaleve, i krijon qeveris m shum fleksibilitet n drejtim t metodave q mund t prdor pr privatizim. Nj gj e till mund t zvogloj dhe rezikun politik, n kuptimin q shitja e plot ose e pjesshme e nj ndrmarrjeje shtetrore, me ofert publike, t paktn mund t shmang shqetsimet dhe pretendimet pr mungesn e transparencs dhe t ekzistencs s interesave t personave t caktuar n privatizimin e tyre. Shoqrit aksionere shqiptare, nuk paraqiten problematike prsa i takon prmbushjes s kritereve sasiore t listimit. Problematika e vrtet qndron n prmbushjen e kritereve cilsore, q detyrimisht duhet ti pmbushin kto shoqri, pr t pasur m tej mundsin pr tu listuar n burs. Argumentet kundr zhvillimit t sotm t tregut t kapitaleve n Shqipri jan t parndsishme n krahasim me prfitimet e mundshme q mund t sjell zhvillimi i ktij tregu. Nj ekonomi q rritet, shoqruar me rritjen e kursimeve dhe krkess pr financime, krkon fillimin sa m shpejt t funksionimit t tregut t kapitaleve. do vones n kt proces nuk ka asnj lloj prparsie dhe patjetr q prbn nj kosto t madhe oportune. Kjo kosto mund t shfaqet n forma t ndryshme, ku m kryesoret prmendim:
135
nivelin e ult t disponimit t fondeve pr investime n ekonomi, e pr rrjedhoj nj rritje e cunguar ekonomike, zgjatje e kohs s nevojshme pr trheqjen e parave nga sektori informal n at formal.
Kredia bankare mbetet nj burim mjaft i prdorur pr kompanit shqiptare, megjithse ka norma t larta interesi, kjo pr shkak t mungess s alternativave t tjera t financimit. Aktiviteti kreditues i bankave ka ardhur n rritje. Cilsia e portofolit t kredive n sistemin bankar n Shqipri, para krizs financiare botrore, ishte n nivelet m t mira t rajonit(3,4%). Pavarsisht renditjes s Shqipris ndr vendet e rajonit me rritjen m t lart t kredis dhn sektorit privat, pesha e ksaj kredie ndaj PBB e rendit ate ndr vendet me nivel ende t ult t ktij treguesi n rajon. Q prej gjashtmujorit t dyt t vitit 2007 e n vazhdim, bankat u treguan m konservatore gjat proesit t miratimit t kredive t reja pr biznesin. Kjo veanrisht pr bizneset e mdha dhe kredit me afat t gjat maturimi, n formn e kredive pr investime. Kredit me probleme q nga viti 2008 e n vazhdim kan ardhur n rritje. Si rezultat i krizs financiare botrore, bankat e nivelit t dyt n Shqipri kan hequr dor nga politika agresive pr dhnie kredish, t friksuara nga rritja e kredive me probleme. Kriteret pr kredit dhn korporatave dhe pr kredin me qllim financimin e investimeve, kan qn m t shtrnguara sesa kriteret pr kredin dhn bizneseve t vogla dhe t mesme dhe pr kredin pr qllime financimi t kapitalit qarkullues. Alternativa t reja si lizingu, faktoringu dhe huamarjet n tregjet e kapitalit, q kan prdorim t madh n vendet me ekonomi dhe tregje financiare t zhvilluara, jan pothuaj inegzistente pr kompanit shqiptare. N mosprhapjen sa duhet t lizingut kan ndikuar nj sr faktorsh si: infrastuktura ligjore, niveli i zhvillimit t sistemit bankar, niveli i edukimit t biznesit etj. Por do t veonim ktu mungesn e nj politike t qart orientuese dhe mbshtetse pr zhvillimin e ktij biznesi dhe sidomos mungesn e nj trajtimi t qart e nxits fiskal. Vshtirsit e operimit t kompanive t lizingut n treg jan: - Krkesa e orientuar vetm n nj drejtim (automjetet).
136
- Mungesa e nj tregu t mirfillt pajisjesh dhe t nj tregu sekondar. Sektori i lizingut mund t jet nj sektor potencial pr zhvillim n t ardhmen. N Shqipri, sektori i lizingut sht ende n fazat e veta t hershme, por mundsia pr zhvillim sht e konsiderueshme. Kufizimi m i madh prsa i prket huadhnies pr kompanit e mdha lidhet me probleme q kan t bjn me t drejtat e pronsis s aseteve nga pasuria e paluajtshme e subjekteve, ndrsa, prsa i prket huadhnies pr ndrmarrjet e vogla dhe t mesme, kufizimi i madh sht informaliteti. Mungesa e vetdijes nga ana e kompanive dhe stimujt e kufizuar pr t nxitur bankat q t prfshijn produke t reja, gjithashtu, kufizon mundsit e lizingut n Shqipri.
N Shqipri, faktoringu nevojitet si burim plotsues pr qllime t kapitalit n
qarkullim. Ai rezulton t jet i mundshm n Shqipri, por pengohet nga:

-
Mangsit q lidhen me kuadrin ligjor, Nga pikpamja e krkess, mundsia e faktoringut kufizohet ndjeshm nga volumi i veprimtarive ekonomike dhe informaliteti n sektorin real. Nga pikpamja e oferts, dshira pr krijimin e shrbimeve t faktoringut mund t jet e kufizuar.
Si n shum vende t tjera, faktoringu kufizohet edhe nga mundsia pr mashtrime, q buron kryesisht nga faturat e falsifikuara dhe pamundsia pr ta transferuar pagesn e faturave te faktori.
Pr periudhn afatmesme kompanit shqiptare do t vazhdojn t prdorin gjersisht sistemin bankar pr financimin e aktivitetit t tyre. Kredia bankare mbetet nj burim mjaft i prdorur pr kompanit shqiptare, megjithse ka norma t larta interesi, kjo pr shkak t mungess s alternativave t tjera t financimit. Huaja bankare prdoret nga kompanit shqiptare m shum pr kapital qarkullues, kjo nxjer n pah interesin e ult q kan kompanit pr t prdorur tregun e kapitalit pr financimin e projekteve afatgjata dhe rritjen e tyre t qndrueshme n t ardhmen.
137
Sistemi bankar nuk i plotson krkesat e kompanive pr financimin e aktivitetit t tyre ekonomik. Ekzistojn problematika t ndryshme midis sistemit bankar dhe kompanive aksionere si : prqindja e interesit t kredive, krkesa e bankave pr kolateral, burokracia e bankave, komisionet bankare. Kompanit jan ato q kan nevoj pr fonde t mdha pr investime, t cilat mund ti sigurojn nprmjet marrjes s financimeve t drejtprdrejta nga tregu i kapitaleve. Konkurenca sht nj nga faktort shtyts m t fuqishm q i bn kompanit t krkojn financim nprmjet burss. N Shqipri, konkurenca brenda sektorve respektiv t ekonomis nuk sht n ato nivele, q domosdoshmrisht t krkoj financim t kompanive nprmjet burss. Ekziston nj njohje empirike dhe thjesht si nocion e jo si praktik e tregut t kapitaleve dhe burss nga ana e kompanive aksionere. Midis tregut t kapitaleve dhe kompanive ekzistojn disa probleme si: mosnjohja e institucioneve t tregut t kapitaleve, mosnjohja e legjislacionit t ktij tregu, niveli i kulturs financiare etj. Shkalla e regjistrimit t Sh.a.pran QRA-s varet shum nga fakti nse shteti sht pronar apo bashkpronar n to. Kriteri sasior i listimit n Bursn e Tirans, mjaftueshmria e kapitalit prmbushet nga kompanit aksionere, ndrsa kriteri sasior i mjaftueshmris s aksionerve l pr t dshiruar. Kriteret cilsore si: menaxhimi i shoqris aksionere, njohja e tregut t kapitaleve, transparenca dhe cilsia e t dhnave financiare duhet t prmirsohen. Rekomandime Funksionimi i Tregut t kapitaleve n Shqipri mendoj se do t sillte efekte pozitive jo vetm pr kompanit shqiptare, por edhe pr ekonomin e vendit. Prvoja ka vrtetuar se rritja ekonomike sht m e madhe pas funksionimit t tregut t kapitalit. Kjo lidhje pozitive sht vrtetuar dhe n ekonomi t vogla. N bot ka dhjetra bursa, madje dhe n rajonin e Ballkanit, q nuk mund t krahasohen me bursat amerikane, por q funksionojn mir dhe q u shrbejn ekonomive.
138
Funksionimi i burss s Tirans sht plotsisht i mundshm duke punuar n disa drejtime: S pari, ndrtimi i nj sistemi fiskal i cili favorizon shoqrit aksionere t listuara n burs. Duke marr parasysh eksperiencat e suksesshme t vendeve t Evrops Lindore, qeveria shqiptare mund t ndrmerrte iniciativa ligjore pr t detyruar listimin n Bursn e Tirans t kompanive t cilat arrijn nj nivel kapitali t caktuar. Gjithashtu, qeveria mund t nxis zhvillimin e tregut t kapitaleve nprmjet ofrimit t lehtsirave fiskale pr kompanit e listuara n BT si prjashtim nga tatimet ose e tatimeve pr nj periudh kohore t caktuar. T gjith kto do t ndihmonin qeverin n uljen e shkalls s informalitetit n ekonomi, si dhe do t bnin t mundur q biznesi vendas t ishte familiarizuar me nj alternativ financimi t re dhe relativisht m pak t kushtueshme se sa financimi nprmjet sektorit bankar. S dyti, krijimi i nj mjedisi ligjor mbrojts ndaj investitorve n burs. Kjo do t thot prcaktim i qart n rregullore i ndarjes s prgjegjsive dhe detyrimeve t secils prej palve t prfshira n proesin e shitblerjes s aksioneve, n mnyr q asnjra prej tyre t mos lejohet t manipuloj n kurriz t pals tjetr. S treti, rritja e nivelit t shkmbimit t informacionit ndrmjet institucionit t burss dhe aktorve pjesmarrs n t. Ajo duhet ti ofroj tregut informacion t bollshm, t shpesht dhe periodik mbi mundsit e investimeve n letrat me vler. Meqnse investuesit jan shum t interesuar pr t ardhurat neto nga investimet, ngarkesa fiskale dhe niveli i tatimeve ndikon fuqishm n zhvillimin e tregut t kapitaleve dhe letrave me vler. Minimalisht do t sygjeroja q t ardhurat nga letrat me vler t mund t tatohen n mnyr t barabart me t ardhurat e gjeneruara nga investimet e tjera ( depozitat bankare). N fazat e para t zhvillimit do t kshilloja mundsin e nj tatimi t lehtsuar mbi t ardhurat nga letrat me vler. Jam e mendimit se Bursa e Tirans mund t ndrmarr nisma e studime lidhur me mundsin dhe strategjin e zhvillimit t tregut t kapitaleve, ndjekjen nga afr t proesit t privatizimit t kompanive shtetrore, hartimin e nj pyetsori lidhur me rezultatet financiare t shoqrive aksionere shqiptare dhe identifikimin e mundsive pr kuotimin e tyre n burs, drgimin e ftesave shoqrive aksionere pr tu listuar n burs etj., dhe jo t zhytet n seminare pa fund pr edukimin e publikut dhe biznesmenve lidhur me rndsin e burss.
139
Biznesi vendas do t prballet n t ardhmen me nj konkurrenc relativisht m t lart n treg. Nj ndr problemet q pengon zhvillimin dhe rritjen e bizneseve n Shqipri sht pamjaftueshmria e kapitalit dhe e burimeve financiare t nevojshme pr t ruajtur ritmet e larta t rritjes. Biznesi vendas tashm krkon realizimin e investimeve serioze, pr t qn sa m konkurues n treg. Shum prej ktyre bizneseve i kan ezauruar hapsirat ligjore dhe kapacitetet e tyre kredimarrse nga sistemi bankar. E thn ndryshe, sistemi bankar nuk plotson nevojat n rritje pr kapital t biznesit vendas e pr rrjedhoj kta t fundit jan n krkim t alternativave t reja t financimit. Ka ardhur koha kur biznesi vendas t mendoj seriozisht pr listimin e kompanive n burs, si nj nga alternativat m pak t kushtueshme dhe aspak t prdorur pr financimin e kompanive aksionere. Ka shum faktor q e bjn jo t leht pr shoqrit aksionere afrimin drejt Burss s Tirans brenda nj periudhe afatmesme. N kt kuadr e shoh si domosdoshmri bashkrendimin e prpjekjeve t biznesit dhe institucioneve pr minimizimin dhe m pas eleminimin e ktyre faktorve pengues. Gjithkush sht i ndrgjegjshm pr cilsin e ult t raportimeve financiare t shoqrive shqiptare dhe, mbi t gjitha pr motivet e kryerjes s raportimeve t tilla. Nj fakt i till mund t paraqes penges pr ti br trheqse dhe pr t rritur interesin e blerjes s aksioneve t ndonj shoqrie q mund t ket interes t kryej ndonj OPF n t ardhmen. Mendoj se qeveria mund t ndrhyj pr t prmirsuar cilsin e raportimeve financiare t biznesit shqiptar, pasi vet biznesi nuk po e ndrmerr kt hap. N vendin ton biznesi i friksohet transparencs financiare sepse: sht i shqetsuar lidhur me evazionin tatimor, t kryer gjat periudhave t mparshme, sht i friksuar se nj ekspozim i parakohshm do t bj q organet tatimore t prqndrojn vmendjen m shum mbi to se sa mbi shoqrit e tjera, t cilat duke mos qn t hapura pr publikun, mund t inspektohen me m pak rigorozitet se ato t hapura pr publikun. Zhvillimi i lizingut dhe faktoringut do t varet gjithashtu nga infrastruktura e prshtatshme e kredive, si dhe nga eliminimi i paqartsive ligjore. Shqipria, pr shembull, duhet t qartsoj mjedisin rregullator pr qiran financiare dhe trajtimin financiar t lizingut n fushn e tatimit mbi vlern e shtuar (TVSH), si dhe t lejoj njohjen e faturave si instrumente t borxhit pr t mundsuar prdorimin e tyre si
140
kolateral i plot pr huat dhe pr kapitalin qarkullues. Prve ksaj, ekziston nevoja e rritjes s sensibilizimit publik lidhur me qiran financiare dhe faktoringun, si alternativa financimi. Bazuar n prvojat m t mira, por edhe n problematikn me t ciln prballen kompanit rekomandoj: - T zvoglohen krkesat pr kapitalin minimal, q nj kompani lizingu t filloj operimin e saj n tregun e lizingut. Kjo do t onte n zhvillimin e konkurrencs si nj kusht drejt konsolidimit t ktij aktiviteti. - Duhet m shum prpjekje nga ana e kompanive t lizingut q t jen m fleksibl dhe ta orientojn aktivitetin e tyre duke marr shembull nga praktika botrore. - N t ardhmen, kompanit e lizingut mund t shihen si konkurentet kryesore t bankave t nivelit t dyt prsa i prket kredidhnies. - Qartsimi i mjedisit rregullator pr lizingun financiar n mnyr q ai t nxitet m shum si alternativ financimi n Shqipri. - Mendoj se duhet q t prmirsohet kuadri ligjor q do t vendoste rregulla, duke e disiplinuar tregun, q ai t jet sa m transparent, i konsoliduar dhe konkurrues. Mendoj se Banka e Shqipris dhe i gjith sistemi bankar mund t punojn intensivisht pr uljen e prqindjes s interesit t kredive pr biznesin. Jam e mendimit se Bankat tregtare mund t tregohen m agresive n drejtim t kreditimit t biznesit. Mendoj se ka ardhur koha q Bankat tregtare duhet t prgatiten pr ofrimin nga ana e tyre t shrbimit t brokerimit, ndrmjetsimit dhe konsulencs financiare, n fushn e tregut t kapitaleve. Bursa e Tirans duhet t shtoj prpjekjet pr ndrgjegjsimin e biznesit n drejtim t njohjes s institucioneve, legjislacionit dhe instrumentave t tregut t kapitaleve. Ajo mund t bashkpunoj me grupet e interesit dhe t prpiqet pr prmirsimin e kulturs financiare, ndrgjegjsimin e biznesit pr transparenc t t dhnave financiare . Ministria e Financave mund t intensifikoj prpjekjet pr sigurimin e nj zbatueshmrie m rigoroze t ligjit, n drejtim t nj ekspozimi m cilsor t
141
dokumentacionit kontabl dhe pasqyrave financiare nga biznesi, me qllim minimizimin e fenomenit shqetsues t bilanceve false. Qeveria mund dhe duhet t shqyrtoj mundsin e lehtsimit t pjesshm nga barra fiskale pr bizneset q do t kuotohen n burs, kjo do t ndikonte n rritjen e interesimit t bisnesit pr tiu afruar burss. Gjithashtu mendoj se qeveria, n kushtet e mungess s nj tradite bursiere, t shqyrtoj mundsin e nj nisme nga ana e saj pr listimin n burs t aksioneve t shoqrive publike. Pavarsisht se vnia n jet e ktyre lehtsive fiskale mund t sjell uljen e detyrimeve fiskale t vjela nga qeveria, gjykoj se ky do t jet nj efekt i prkohshm, pasi me kuotimin n burs shoqrit do t jen t interesuara pr t pasqyruar fitimin real sepse ky sht nj tregues me ndikim t drejtprdrejt n mimin e aksionit dhe n t ardhurat e siguruara nga kuotimi n burs. Zhvillimi i ekonomis dhe i sistemit financiar shtrojn nevojn e intensifikimit t procesit t zhvillimit t tregut t kapitaleve. Privatizimi i paketave t aksioneve shtetrore n tregun e kapitaleve si dhe iniciativa t ndryshme fiskale dhe ligjore jan rrugt prmes t cilave qeveria mund t ndihmoj n zhvillimin e ktij tregu.
142
Anekse
PYETSOR
I. T PRGJITHSHME
1. N cilin vit sht themeluar shoqria juaj? Shkruani vitin_____________________ 2. A jeni ju ai(ajo) q prfaqsoni shoqrin n lidhje me bankat apo institucionet shtetrore? Po Jo Cili sht funksioni juaj? President Administrator Financier
3. Cila sht forma ligjore e regjistrimit t shoqris suaj? Shoqri anonime private (sh.a.p.) Shoqri anonime shtetrore (sh.a.sh.) Shoqri anonime mikse (sh.a.m.) 4. Cila sht fusha kryesore e aktivitetit t shoqris suaj? Prodhim Ndrtim Shrbime Tregti T tjera (specifikoni)
II.
AKSIONERT, AKSIONET DHE PAKETA E KONTROLLIT

1. A jeni t regjistruar tek Qndra e Regjistrimit t Aksioneve? Po Jo
N qoft se jo ju lutem shnoni arsyjen____________________________________ 2. Sa sht numri aktual i aksionerve? Shkruani __________________________ 3. A sht pjesa m e madhe e shoqris suaj e zotruar nga nj, dy, tre apo m shum pronar aksioner? Aktualisht Nj Dy ose tre M shum se tre
143
4. Cila nga alternativat e mposhtme sht ajo q prdoret aktualisht nga shoqria juaj pr marrjen e vendimeve kryesore q kan t bjn me drejtimin e shoqris? Pronari Bordi i drejtorve Drejtuesi Asambleja e prgjithshme Kshilli mbikqyrs Tjetr(specifiko) 5. Sa sht numri aktual i aksionerve q zotrojn: Aksioner q zotrojn M shum se 10% t aksioneve M shum se 15 % t aksioneve M shum se 20 % t aksioneve Numri
6. Tregtueshmria e aksioneve sipas viteve; Tregtueshmria e aksioneve sipas viteve 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Sasia (numri i aksioneve)
7. A sht efektive rruga e ndjekur pr tregtimin e aksioneve tuaja? Po Jo
N qoft se jo, far sygjeroni?___________________________________________
III.
T DHNA FINANCIARE
1. Sa sht kapitali i shoqris n lek?_______________________________
144
2. Investimet e shoqris jan financuar zakonisht nga burimet e mposhtme: Fondet e brendshme Familja dhe miqt Bankat private Marrveshje qeramarrje Burime informale huadhnie T tjera (specifiko) 3. A prisni ndryshime n investimet e shoqris suaj pr periudhn afatmesme(3 vjet)? Nuk ndryshon Investimet Rritet Ulet
IV.
MARRDHNIET ME SISTEMIN BANKAR

Po Jo Jo
1. A ju plotson sistemi bankar nevojn pr financim?
2. A keni ndrmend t merrni hua n t ardhmen e afrt? Po N qoft se po, pr far do ta prdorni at(huan)? Kapital qarkullues Pasuri e paluajtshme Shlyerjen e borxhit ekzistues Tjetr (specifiko) 3. A e prdorni sistemin bankar pr : Aspak Transferta brenda vendit Transferta jasht vendit Transaksione valutore Pak Mesatarisht
Shum
4. Sa problematike jan shtjet e mposhtme pr veprimtarin dhe rritjen e shoqris suaj n lidhje me sistemin bankar? Aspak Krkesa e bankave pr korateral Burokracia e bankave Nevoja pr lidhje t veanta me bankat Niveli i komisioneve pr shrbimet Shpejtsia e shrbimeve Prqindja e interesit t kredis Mungesa e kredive afatgjata Pak Mesatarisht Shum
145
V.
MARRDHNIET ME TREGUN E KAPITALEVE
1. A keni dijeni pr tregun e kapitaleve si nj nga alternativat pr financimin e shoqrive aksionere? Po Jo
N qoft se po, cili sht shkaku kryesor q pengon shoqrin tuaj pr tu listuar n Burs?_______________________________________________________________ 2. Sa problematike jan shtjet e mposhtme pr veprimtarin dhe rritjen e shoqris suaj n lidhje me tregun e kapitalit? Aspak Mosnjohja e institucioneve t tregut t kapitaleve(KLV, BT, QRA) Mosnjohja e legjislacionit t tregut t kapitaleve Niveli i kulturs financiare Prmbushja e kritereve t listimit n Bursn e Tirans Transparenca dhe cilsia e t dhnave financiare Menaxhimi i shoqris Ndrmjetsit financiar(shtpi brokerimi) T tjera(specifiko) 3. A e keni ndjer nevojn pr burime t reja financimi? Po Jo Pak Mesatarisht Shum
146
Raportet e levs financiare pr disa kompani aksionere q veprojn n Kor Kompania UINA SH.A. Raporti I Viti 2006 13 256 980 = 72.3% 18 338 427 Viti 2007 36 775 547 = 84.6% 43 449 745 Viti 2008 44 216 741 = 84.7% 52 184 398 Viti 2009 49 810 197 = 82.7% 60 195 260 Viti 2010 50 033 301 = 79.9 % 62 620 346 Viti 2011 51 675 489 = 80.3% 64 370 718 35 316 880 35 316 880 +12 695 229 = 73.5% 51 675 489 = 4 her 12 695 229 36 723 011___________ = 74.5% 36 723 011+ 12 587 045 50 033 301 = 3.9 her 12 587 045 36 695 250___________ = 77.9% 36 695 250 + 10 385 063 49 810 197 = 4.8 her 10 385 063 36 816 288__________ = 82.2% 36 816 288 + 7 967 657 44 216 741 = 5.5 her 7 967 657 25 057 270__________ = 78.9% 25 057 270 + 6 674 198 36 775 547 =5.5 her 6 674 198 2 051 485__________ = 28.8% 2 051 485 + 5 081 447 13 256 980 = 2.6 her 5 081 447 II III
ROA 2008 1 293 459 52 184 398 = 2.5% 2009 2 417 408 = 4% 60 195 260 2010 2 201 982 62 620 346 = 3.5% 2011 108 184 =0.2% 64 370 718
147
Kora Gas SHA.
Raporti I Viti 2006 31 109 430 = 97.5% 31 894 306 Viti 2007 55 534 248 = 95.3% 58 254 039 Viti 2008 77 523 837 = 90.9% 85 264 817 Viti 2009 64 161 455 = 83.9% 76 384 939 Viti 2010 174 448 941 = 89.6 % 194 731 187 Viti 2011 141 540 110= 80.6% 175 544 276 ROA 2008 5 021 189 = 5.9% 85 264 817
II
III
31 078 211__________ = 97.5% 31 078 211 + 784 876
31 109 430 = 40 her 784 876
49 148 111__________ = 90% 49 148 111 + 2 719 791
55 534 248 =20 her 2 719 791
76 456 886__________ = 90.1% 76 456 886 + 7 740 980
77 523 837 = 10 her 7 740 980
59 730 368 ___________ = 83% 59 730 368 + 12 223 484
64 161 455 = 5 her 12 223 484
123 763 073_________ = 85.9% 123 763 073 +20 282 246
174 448 941 = 9 her 20 282 246
110 327 625 110 327 625 + 34 004 166
= 76.4%
141 540 110 = 4.2 her 34 004 166
2009 4 482 504 = 5.9% 76 384 939 8 058 762 194 731 107
2010 = 4.1%
2011 10 367 524 = 5.9% 175 544 276

148
Beton Plus SHA. Raporti I Viti 2006 412 879 674 = 75.4% 547 505 121 Viti 2007 447 230 402 = 71.1% 628 898 782 Viti 2008 328 222 637 = 64.4% 509 544 920 Viti 2009 305 544 053= 50.5% 604 640 743 Viti 2010 271 717 785= 47.1 % 576 909 406 Viti 2011 294 228 341= 48.7 % 604 208 459 ROA 2008 29 653 903 = 5.8% 509 544 920 2009 117 774 407 = 19% 604 640 743 2010 6 094 898 576 909 406 = 1% 2011 4 787 963 = 0.8% 149 833 527 149 833 527 + 309 980 118 = 32.5% 294 228 341 = 0.9 her 309 980 118 183 660 512_________ = 37.5% 183 660 512 +305 191 621 271 717 785 = 0.9 her 305 191 621 208 802 690 ___________ = 41.1% 208 802 690 + 299 096 690 305 544 053 = 1.1 her 299 096 690 172 165 289___________ = 48.7% 172 165 289 + 181 322 283 328 222 637 = 1.8 her 181 322 283 392 920 967__________ = 72.1% 392 920 967 +151 668 380 447 230 402 =3.14 her 151 668 380 384 939 509__________ = 74% 384 939 509 + 134 625 447 412 879 674 = 3.1 her 134 625 447 II III
604 208 459
149
XBP sha. Raporti I II III
Viti 2007 447 256 435 = 72.3% 618 883 212 Viti 2008 735 257 810 = 79% 930 259 497 Viti 2009 808 249 841 = 93.04% 868 709 640 Viti 2010 868 133 275 = 93.1 % 932 390 383 Viti 2011 711 089 481 = 113 % 628 758 126 628 990 687 628 990 687 +(82 331 355) = 115% 711 089 481 = -8.6 her (82 331 355) 636 684 527_________ = 90.8% 636 684 527 +64 257 108 868 133 275 =13.5 her 64 257 108 658 769 888 ___________ = 91.6% 658 769 888 +60 459 799 808 249 841 =13.3 her 60 459 799 571 346 570__________ = 74.5% 571 346 570 +195 001 687 735 257 810 =3.7 her 195 001 687 313 647 888__________ = 64.6% 313 647 888 +171 626 777 447 256 435 =2.6 her 171 626 777
ROA Viti 2010 6 737 921 = 0.7% 932 390 383 Viti 2011 kompania rezulton me humbje (146 588 463)
150
Kuadri rregullator i KLV (AMF) dhe Burss s Tirans Tabela: Kuadri rregullator i KLV (AMF) dhe Burss s Tirans
KLV (AMF) Rregullore Nr. 1 Mbi Licensimin, Kuotat dhe Komisionet, dt.28.03.1997 Rregullore Nr. 5 Mbi krkesat pr burimet financiare t personave t licensuar, dt. 19.08.1997 Rregullore Nr. 6 Mbi Detyrimet pr Prgatitjen e Prospektit, dt.19.12.1997. Ndryshuar me vendimin 7/2 dt. 31.08.2005 t KLV. Rregullore Nr.1/1 dt.20.01.1999 Mbi marrjen e Pakets Kontrolluese t Aksioneve Rregullore Nr. 9/1 dt. 30.10. 2001 Mbi Licensimin e Regjistruesit t Letrave me Vler. Rregullore Nr. 2/3 dt. 05.02.2002 Mbi Organizimin e Provimit t individve q Krkojn t Pajisen me Licenc si Prfaqsues Tregtari Rregullore Nr. 6/1 dt. 17.06.2002 Pr Licensimin e Tregut t Letrave me Vler Rregullore Nr. 5.2 dt. 27.05.2005 Mbi praktikat e paligjshme t tregtimit Rregullore Nr. 8/2 dt. 28.09.2005 Mbi Tregun me Pakic t Bonove t Thesarit t Qeveris s RSH Rregullore Nr. 2/4 dt.13.02 2006 Pr Procedurat e Monitorimit t tregtimit me pakic t bonove t thesarit t Qeveris s RSH Rregullore Mbi Komisionin Disiplinor t Antarsimit n Bursa e Tirans SHA Rregullore Mbi Komisionin e Listimit n Bursa e Tirans SHA Modeli i Librit t Urdhrave Bursa e Tirans Rregullore Mbi Rregullat e Antarsimit n Bursa e Tirans SHA Rregullore Mbi Rregullat e Licensimit n Bursa e Tirans SHA Rregullore Mbi Procedurn e Tregtimit n Bursa e Tirans SHA
151
Kriteret sasiore t listimit n Bursn e Tirans Kriteret e listimit Subjektet (emetuesit) mund t listohen n Bursn e Tirans n njrin nga dy nivele, pasi t prmbushin kriteret e mposhtme: Niveli i par 1. T jet i regjistruar si shoqri anonime me ofert publike, sipas Ligjit "Pr Shoqrit Tregtare", dhe pr t qndruar i listuar duhet t vazhdoj t jet i regjistruar si i till; 2. T jet i regjistruar n Qendrn e Regjistrimit t Aksioneve (QRA) sipas Ligjit prkats; 3. Krkuesi i ri duhet t paraqes llogarit e tij t kontrolluara (audituara) nga nj ekspert kontabl i pavarur i njohur, pr tre vitet e fundit financiar, prpara krkess pr listim. N raste t veanta, Bursa mund t pranoj edhe pr periudha m t shkurtra; 4. Duhet t ekzistoj nj treg i mjaftueshm pr tregtimin e letrave me vler, pr t cilat krkohet listimi. Kjo nnkupton se Bursa duhet t bindet se do t ket nj interes t mjaftueshm nga publiku pr biznesin e emetuesit dhe letrat me vler, pr t cilat krkohet listimi; 5. Duhet t ekzistoj nj treg i hapur pr letrat me vler, pr t cilat krkohet listimi. Kjo do t thot se (a) prqindja minimale e letrave me vler n zotrim t publikut, d.m.th personave q nuk jan drejtues, drejtues ekzekutiv ose aksioner kryesor t shoqris tregtare apo nj ortak i ndonjrit prej tyre, duhet t jet t paktn 15%, me nj numr minimal prej 100 aksionersh; ose (b) vlera m e madhe e tregut e emetuesit ose fondeve t aksionerve duhet t jet t paktn 50 milion lek t zotruara t paktn prej 100 aksionerve; Bursa mund t ul kriterin e piks V (a) prej t paktn 15% n t paktn 10%, por me kusht q emetuesi t angazhohet ta rris kt pronsi n 15%, jo m von se fundi i vitit t tret t listimit; Emetimet n vijim t letrave me vler t nj klase aktualisht t listuar, nuk i nnshtrohen kufizimeve t piks V;
152
Letrat me vler pr t cilat krkohet listim, duhet t jen lirisht t transferueshme; T nnshkruaj Deklaratn pr Listim. Niveli i dyt 1. T jet i regjistruar si shoqri anonime me ofert publike sipas Ligjit "Pr Shoqrit Tregtare" dhe pr t qndruar i listuar duhet t vazhdoj t jet i regjistruar si i till; 2. T jet i regjistruar n Qendrn e Regjistrimit t Aksioneve (QRA) sipas Ligjit prkats; 3. Krkuesi i ri duhet t paraqes llogarit e tij t kontrolluara nga nje ekspert kontabl i pavarur i njohur, pr vitin e fundit financiar prpara krkess pr listim; 4. Duhet t ekzistoj nj treg i mjaftueshm pr tregtimin e letrave me vler pr t cilat krkohet listimi. Kjo nnkupton se Bursa duhet t bindet se do t ket nj interes t mjaftueshm nga publiku pr biznesin e emetuesit dhe letrat me vler pr t cilat krkohet listimi; 5. Duhet t ekzistoj nj treg i hapur pr letrat me vler pr t cilat krkohet listimi. Kjo do t thot se (a) prqindja minimale e letrave me vler n zotrim t publikut, d.m.th personave q nuk jan drejtues, drejtues ekzekutiv ose aksioner kryesor t shoqris tregtare apo nj ortak i ndonjrit prej tyre, duhet t jet t paktn 10%, me nj numr minimal prej 100 aksionersh; ose (b) vlera m e madhe e tregut e emetuesit ose fondeve t aksionerve duhet t jet t paktn 25 milion lek t zotruara t paktn prej 50 aksionerve; Bursa mund t ul kriterin e rregullit V (a), prej t pakn 10% n t paktn 5%, por me kusht q emetuesi t angazhohet ta rris kt pronsi n 10% jo m von se fundi i vitit t tret t listimit. Emetimet n vijim t letrave me vler t nj klase aktualisht t listuar, nuk i nnshtrohen kufizimeve t piks V; Letrat me vler pr t cilat krkohet listim, duhet t jen lirisht t transferueshme; T nnshkruaj Deklaratn pr Listim.
153
Modelet e Tregjeve t Kapitalit n Ekonomit n Tranzicion Tabela: Origjina e Tregjeve t Kapitalit n Ekonomit n Tranzicion
Listim i detyrueshm pas privatizimit masiv Bullgaria Republika eke Lituania Maqedonia Moldavia Rumania Republika e Sllovakis Ofert publike fillestare vullnetare Kroaci Estoni Letoni Hungari Poloni Slloveni Listim i detyrueshm i paketave t vogla gjat privatizimit Armeni Azerbaixhan Kirgizi Kazakistan Rusi Uzbekistan ukrain
Modeli 1. Karakteristika kryesore t ktij modeli tregjesh (Bullgari, Republika eke, Lituani, Maqedoni, Moldavi, Rumani dhe Republika e Sllovakis) ishte ngritja e tyre me qllim transferimin e t drejtave t pronsis midis investuesve, n shoqrit e dala nga privatizimi masiv. Fillimisht n kto tregje u kuotuan nj numr i madh aksionesh, t cilat ishin jolikuide, por me zhvillimin e mtejshm t ktyre tregjeve, pronsia, nprmjet transaksioneve n burs, erdhi duke u prqndruar. Modeli 2. Karakteristika kryesore t ktij modeli tregjesh (Kroaci, Estoni, Letoni, Hungari, Poloni dhe Slloveni) ishte se ato nisn me nj numr t vogl aksionesh t kuotuara, t cilat u ofruan sipas mnyrs tradicionale, duke prdorur OPF. Kto aksione ishin likuide n tregtim. Modeli 3. Karakteristika kryesore t ktij modeli tregjesh (Armeni, Azerbaixhan, Kirgizi, Kazakistan, Rusi, Uzbekistan dhe Ukrain) ishte prdorimi i kombinuar i dy modeleve t para. N kto vende u aplikuan skemat e privatizimit masiv, por shkmbimi fillestar i bonove t privatizimit u krye jasht bursave t organizuara.
154
Literatura
1. Herbert B. Mayo Finance : an introduction 2. Halit Xhafa, Beshir Ciceri Drejtim Financiar 1 3. Beshir Ciceri, Halit Xhafa, Drejtim Financiar 2ribotim 2011 4. Halit Xhafa Analiza e Pasqyrave Financiare 2005 5. Lavdosh Zaho, Brunilda Duraj, Tregjet dhe Institucionet Financiare 2010 , faqe 182,183, 184 6. Alexandra Reed Lajoux and J. Fred Weston Art of M&A: Financing and Refinancing (Jun. 14, 1999) 7. Benjamin Graham, David Dodd and Seth Klarman Security Analysis sixth Edition (Sep. 19, 2008) 8. John J. Wild, Leopold A. Bernstein and K.R. Subramanyam Financial Statement Analysis (Nov. 10, 2000) 9. Lawrence J. Gitman and Chad J. Zutter Principles of Menagerial Finance 12th Edition (Dec. 29, 2007) 10. Mark Grinblatt, David Hillier and Shevidan Titman Financial Market and Corporate Strategy (Oct. 1, 2011) 11. Thomas E. Copeland, J. Fred Weston and Kuldeep Shastri Financial Theory and Corporate Policy 4th. Edition (Jan. 10, 2004) 12. Ruth Bender and Keith Ward "Corporate Financial Strategy Third Edition (Sep. 29. 2008) 13. H. Kent Baker and Gerald S. Martin Capital Structure and Corporate Financing Decisions: Theory, Evidence and Practice (May. 3, 2011) 14. Kenneth H. Marks, Larry E. Robbins, Gonzalo Fernandez and John P. Funkhouser The Handbook of Financing Growth: Strategies, Capital Structure, and M&A Transactions (Sep. 8. 2009) 15. Samuel C. Weaver and Fred Weston Strategic Financial Management: Application of Corporate Finance (Jan. 26, 2007) 16. Chris Boobyer Leasing & Asset Finance Fourth Edition (Jul. 1. 2003) 17. Jeff Callender Factoring Fundamentals: How You Can Make Large Returns in Small Receivables (Mar. 1. 2010) 18. Klapper, Leora 2005 The role of factoring for financing enterprises Policy Research Working paper Series 3593. The World Bank.
155
19. Zia Oloumi 1997, Universite de Nice-Sophia Antipolis. Problemes de financement d une entreprise dans les PED 20. Gert Bruche, Corporate Strategy, Relatedness and Diversification paper No. 13, September 2000 21. Adrian Caldart, Joan E. Ricart Corporate Strategy Revisited: A View From Complexity Theory Working Paper No. 528 November, 2003 22. Klaus E. Meyer Corporate Strategies under Pressures of Globalization Working Paper 2009 23. Peter Haiss, Elisabeth Kichler Leasing, Credit and Economic Growth: Evidence for Central and South Eastern Europe Working Paper No. 80 March, 2009 24. I. Tomori, F.Kalemi, R. Keco, I.Kapaj 2011 Prdorimi i lesingut si nj metod financimi bashkkohore Buletini Shkencor i Universitetit Fan S. Noli Kor Nr.22 ISSN: 2078-7111 25. Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muo, T. Baleta Sistemi bankar shqiptar. Probleme t zhvillimit t tij., gusht 2000, f.69 dhe f.58 26. Dr.E. Meka, B. Kreshpa, Biznesi shqiptar prkundrejt Burss s Tirans (analiz vrojtimi) mars 2001, f.16, 17, 40 27. A. Korbi, Dr. A. Kotori 2010 Analiz e tregut t lizingut financiar n Shqipri Revista Ekonomia dhe Tranzicioni 28. IMF Global Financial Stability Report October 2010 29. South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Buletin November 2007 (BOG) 30. South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Buletin (National Bank of Greece ), Vol.9. Issue 2 October 2008. 31. South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Buletin October 2008 (BOG) 32. CLAESSENS, Stijn and DJANKOV, Simeon and KLINGEBIEL, Daniela: Stock Markets in Transition Economies f.1 September 2000 33. Raymond and JOVANOVIC, Boyan: Stock Markets and Development, European Economic Review 37 f.632-640, April 1993 34. MINIER, Jenny A. : Opening a Stock Exchange, Working Paper, January 2001 35. Harris, M. and Raviv A. 1991 The Theory of Capital Structure Journal of Finance, Vol.46 f.334
156
36. Rajan and Zingales 1995 What Do We Know About Capital Structure? Some Evidence From International Data Journal of Finance, Vol.50 No.5 37. Shyam- Sunder L. and Myers, 1999 Testing Static Tradeoff Against Pecing Order Models of Capital Structure Journal of Financial Economics, Vol.51 38. Fama E. and K. French, 1997 Industry costs of equity Journal of Financial Economics, Vol.43 39. T. Opler and Sh. Titman 1996 The Debt- Equity Choice: An Empirical Analysis Corporate Finance And Organizations 40. Remonola E. M 1990 Understanding international differences in leverage trends Federal Reserve Bankof New York
41. Factors Chain International, Annual Review 2010, 2011 Statistika pr faktoringun
42. White Clarke Global Lesing Report 2010, 2011 43. Banka e Shqipris Raporti vjetor 2008 tregu i lizingut 44. Banka e Shqipris Vrojtimi i aktivitetit depozitues dhe kreditues gjat gjashtmujorit t par 2007 45. Banka e Shqipris Raporti i Stabilitetit Financiar 2007, 2008, 2009, 2010 46. Banka e Shqipris Raporti Vjetor i Mbikqyrjes 2007, 2008, 2009,2010 47. Banka e Shqipris Vrojtimi pr aktivitetin kreditues gjat gjashtmujorit II 2007 48. Banka e Shqipris Vrojtimi pr aktivitetin kreditues gjat gjashtmujorit I, II 2008 49. Banka e Shqipris Vrojtimi pr aktivitetin kreditues gjat tremujorit I,II,III,IV 2009 50. Banka e Shqipris Vrojtimi pr aktivitetin kreditues gjat tremujorit I,II,III,IV 2010 51. Banka e Shqipris Vrojtimi pr aktivitetin kreditues gjat tremujorit I,II,III,IV 2011 52. Banka e Shqipris Buletini ekonomik 53. Raiffeisen Lesing Annual Report 2006,2007,2008,2009 54. Tirana Lesing Annual Report 2006,2007,2008,2009 55. Vendim nr. 47, dat 10.06. 2009 t Kshillit Mbikqyrs t Banks s Shqipris 56. Statistikat e Shoqats s Bankave, Raport Vjetor 2010
157
57. Banka Botrore Mundsit e Shqipris pr financimin e sektorit t ndrmarrjeve Raport 58. Banka Botrore Shqipria aksese pr kredi 2008 www.imf.org www.bankofalbania.org www.instat.gov.al www.aab.al www.tse.com.al www.amf.gov.al www.leaseurope.org www.qra.al www.whiteclarkegroup.com www.fci.nl
158

Doktoratura Klaudeta Merollari Fakulteti Ekonomise Departamenti I Finances

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Doktoratura Klaudeta Merollari Fakulteti Ekonomise Departamenti I Finances

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Teori dhe strategji t financimit t kompanive. Probleme t financimit t tyre n Shqipri.

Universiteti i Tirans Fakulteti i Ekonomis Departamenti i Financs

Teori dhe strategji t financimit t kompanive. Probleme t financimit t tyre n Shqipri.

Ne kerkim te grades Doktor

Kandidati: Klaudeta MEROLLARI

Udhheqs Shkencor: Prof. Dr. Beshir CICERI

Tiran, Qershor 2012

Ju faleminderit! Klaudeta Merollari

Kapitulli i par Nevoja e kompanive pr financim dhe burimet e financimit

Fitimet e mbajtura Kursimet nga menaxhmenti

1.2 Burimet e jashtme

Letrat me vler n tregjet e kapitalit

Kapitulli i dyt Teori t strukturs s kapitalit

2.1 Kostoja e kapitalit aksioner (kapitali i vet)

Halit Xhafa, Beshir Ciceri Drejtim Financiar 1 ribotim 2011

2.2 Kostoja e borxhit

2.3 Struktura optimale e kapitalit

2.4 Leva financiare dhe risku

Herbert B. Mayo Finance : an introduction

Herbert B. Mayo Finance: an introduction

2007 84.6% 78.9% 5.5 her

2008 84.7% 82.2% 5.5 her

2009 82.7% 77.9% 4.8 her

2010 79.9% 74.5% 3.9 her

2011 80.3% 73.5% 4 her

Burimi: T dhnat jan marr nga pasqyrat financiare t kompanive

Tabela.2 Raportet e levs Kora Gas sha.

2007 95.3% 90% 20 her

2008 90.9% 90.1% 10 her

2009 83.9% 83% 5 her

2010 89.6% 85.9% 9 her

2011 80.6% 76.4% 4.2 her

Burimi: T dhnat jan marr nga pasqyrat financiare t kompanive

Burimi: T dhnat jan marr nga pasqyrat financiare t kompanive

Tabela.3 Raportet e levs Beton Plus SHA.

2007 71.1% 72.1% 3.14 her

2008 64.4% 48.7% 1.8 her

2009 50.5% 41.1% 1.1 her

2010 47.1% 37.5% 0.9 her

2011 48.7% 32.5% 0.9 her

Burimi: T dhnat jan marr nga pasqyrat financiare t kompanive

Burimi: T dhnat jan marr nga pasqyrat financiare t kompanive

Tabela.4 Raportet e levs XBP sha.

2007 72.3% 64.6% 2.6 her

2008 79% 74.5% 3.7 her

2009 93.04% 91.6% 13.3 her

2010 93.1% 90.8%

2011 113% 115%

13.5 her -8.6 her

Burimi: T dhnat jan marr nga pasqyrat financiare t kompanive

2.5 Faktort q ndikojn n vendimet e strukturs s kapitalit

Strategji t financimit t kompanive franceze

Analiza globale e zhvillimit t borxhit Kt analiz do ta bjm me an t t dhnave t paraqitura n tabeln 6.

Chi Deux =15,36

Shnim: vlera e Chi n katror jepet nga: 2 = (Fo-Ft)2

Chi Deux =19,21

Shnime t tabels 14 Modeli i vlersuar sht si mposht: Li = In __Pi______ (1-Pi)

a. Predictors: (Konstant), IB, Rentabiliteti, Rritja, NFQ, Largsia

Kontrolli pr rndsin e lidhjes

a. Predictors: (Constant), IB, Rentabiliteti, Rritja, NFQ, Largsia b. Dependent Variable: RB

Kriteri t pr vlersimin e rndsis s parametrave individual.

62.554 .000 -.038 -3.139 .035 .012 .912 .314

.948 50.200 .000 .037 .013 2.059 .109 1.205 .194

Shnime t tabels 14 Modeli i vlersuar sht si mposht: Li = In Pi____ (1-Pi)